O autorze

Scott Mueller jest prezesem Mueller Technical Research, midzynarodowej firmy zajmuj#cej
si badaniem komputerw osobistych i szkoleniami. Od 1982 roku MTR specjalizuje si w
dokumentacji i technicznych seminariach; klientami s# firmy z listy Fortune 500, rz#dy
Stanw Zjednoczonych i innych pa%stw, g(wne firmy programowe i komputerowe, a tak)e
entuzja,ci i przedsibiorcy. Podczas swych licznych podr)y przedstawia( swoje wyk(ady
tysi#com specjalistw w Ameryce P(nocnej i Po(udniowej, Kanadzie, Europie i Australii.
Scott Mueller opracowa( i prowadzi( kursy komputerowe bazuj#ce na ka)dym rodzaju sprztu
PC. Jest ekspertem w sprzcie PC, systemach operacyjnych, technikach odzyskiwania danych
i sieci lokalnych.
Mueller ma w swoim dorobku, oprcz ksi#)ki Rozbudowa i naprawa komputerw
(Upgrading and Repairing PCs) sprzedanej w poprzednim wydaniu w ponad p(tora-
milionowym nak(adzie, wiele popularnych ksi#)ek, artyku(w i materia(w szkoleniowych.
Jest sta(ym wsp(pracownikiem wydawanego przez Landmark International miesicznika
Troubleshooter.
Jako znany na midzynarodowej arenie wyk(adowca_i niezaprzeczalny autorytet w dziedzinie
szyfrowania informacji technicznej, Mueller rozwin#( komputerowe kursy szkoleniowe we
wszystkich dziedzinach, dotycz#cych zarwno problemw natury sprztowej, jak i
programowej. Specjalizuje si w sprawach sprztowych, obejmuj#cych rozbudow, obs(ug,
diagnozowanie i napraw komputera. Jest ekspertem w zakresie technik i strategii
odzyskiwania danych, lokalnych sieci komputerowych i g(wnych aplikacji biznesowych. Ma
te) do,wiadczenie w dziedzinie oprogramowania systemowego: DOS, OS/2, Windows i
Windows NT.
O wsp(autorze:
Craig Zacker jest pisarzem i redaktorem. Pracowa( jako administrator sieci Novell NetWare i
jako technik. Intensywnie pracowa( nad integracj# systemu Windows NT do istniej#cych sieci
wewntrznych typu NetWare. By( zatrudniany jako autor opracowa% technicznych oraz
nadzorca systemw Web w systemach informacyjnych du)ej firmy software'owej. Craig
tworzy( i przyczyni( si do powstania wielu ksi#)ek traktuj#cych o systemach operacyjnych i
sieciach oraz publikowa( artyku(y w najlepszych czasopismach, w(#czaj#c Windows NT
Magazine, w ktrym jest wsp(redaktorem.

Specjalne podzikowania nale)# si nastpuj#cym wsp(pracownikom: Robertowi
Bogue'owi Kevinowi Kloss, Steve'owi Schaferowi. Keithowi Underdahlowi.








Wstp
Witam w tym wydaniu ksi#)ki Rozbudowa i naprawa komputerw PC. Ksi#)ka ta jest
przeznaczona dla tych, ktrzy chc# rozbudowywa., naprawia., a tak)e w miar bezpro-
blemowo wykorzystywa. swojego PeCeta. Obejmuje wszystkie systemy, od najstarszych 8-
bitowych maszyn, po najnowsze 64-bitowe stacje robocze.
Omwi najnowsze osi#gnicia sprztowe, ktre sprawiaj#, )e najnowocze,niejsze komputery
s# (atwe w obs(udze, szybkie i wydajne, przedstawi procesory Intela oraz kompatybilne od
Pentium i Pentium Pro a) po nowy Pentium II, opisz tak)e nowe pamici, magistrale PCI,
napdy CD-ROM i ta,mowe, karty muzyczne, porty PC-Card oraz Cardbus do laptopw,
twarde dyski IDE i SCSI, karty graficzne i monitory.
Wszechstronny przegl#d komputerw przedstawiony w tej ksi#)ce cieszy si uznaniem od
pierwszego wydania w 1988 roku. Ilo,. wyda% tej ksi#)ki na rynku ameryka%skim (9)
dowodzi, )e jest to nie tylko najlepiej sprzedaj#ca si pozycja tego typu, ale rwnie)
najbardziej wyczerpuj#cy i (atwy w u)yciu podrcznik na temat najnowszych komputerw.
Ksi#)ka zawiera szczeg(owy opis komputerw, r)nic midzy nimi i sposobw konfi-
gurowania.
Poszczeglne rozdzia(y dostarczaj# szczeg(owych informacji o ka)dym sk(adniku
komputera, od procesora po klawiatur i monitor. W ksi#)ce przedstawimy konfiguracje
nowoczesnych, wysokowydajnych komputerw; skupimy si na dostpnym sprzcie i
oprogramowaniu oraz okre,limy optymaln# konfiguracj w zale)no,ci od posiadanego
komputera. Poni)ej wymieniam g(wne sk(adniki komputera, ktrymi zajm si w dalszej
cz,ci ksi#)ki:
* Pentium II, Pentium Pro, Pentium, 486 i wcze,niejsze oraz ich klony" - procesory firm
AMD, Cyrix i innych producentw.
* Najnowsze typy gniazd procesorw i kart rozszerze%.
* Nowe p(yty g(wne, uwzgldniaj#c ATX oraz NLX.
* Najnowsze Chipsety dla nowych rodzin procesorw.
* Magistrale PCI (Peripheral Component Interconnect), AGP (Accelerated Graphics Port),
VL-Bus (VESA Local Bus), EISA (Extended Industry Standard Architectu-re) i MCA (Micro
Channel Architecture) oraz 100-megahercowe magistrale procesora.
* Przerwania, kana(y pamici DMA (Direct Memory Access) oraz adresy portw
wej,cia/wyj,cia.
* Urz#dzenia plug and play.
* Twarde dyski (tak)e ElDE i SCSI, wraz z najnowszymi specyfikacjami, takimi jak ATA-3,
ATA-4).
* Napdy dyskietek (360 k, l .2 M, l .44 M i 2.88 M oraz takie jak Zip, LS-120, napdy
ta,mowe).
* Nowe napdy DVD, CD-ROM i magnetooptyczne.
* Modu(y pamici SIMM i DIMM oraz ECC RAM.
* Nowe typy pamici, jak Synchronous Pipeline Burst cache (Cache synchroniczny), EDO
RAM, Burst EDO, Synchronous DRAM. RAMBUS.
* Monitory SVGA o du)ych przek#tnych i szybkie karty graficzne.
* Peryferia (napdy CD-ROM, karty muzyczne i streamery).
* Porty PC-Cards i Cardbus.
* Drukarki laserowe i ig(owe, ich obs(uga i naprawa.
* W jaki sposb cz,ci te s# obs(ugiwane przez system operacyjny.
W ksi#)ce tej przedstawi metod, ktra pomo)e Ci radzi. sobie z trudno,ciami przy
rozbudowie i naprawie komputera. Omwi najcz,ciej wystpuj#ce problemy zwi#zane
m.in. z przerwaniami, kana(ami pamici DMA, portami wej,cia/wyj,cia, a tak)e konflikty
adresw pamici. Przedstawi tak)e problemy programowe, zaczynaj#c od opisu, jak DOS i
inne systemy operacyjne wsp(pracuj# z komputerem przy jego uruchamianiu. Nauczysz si
diagnozowa. sprzt, system operacyjny i programy takie jak edytory tekstu i arkusze
kalkulacyjne.
Ksi#)ka ta jest wynikiem moich wieloletnich do,wiadcze% przy przygotowywaniu wyk(adw
o komputerach, systemach operacyjnych i odzyskiwaniu danych. Od 1982 roku osobi,cie
nauczy(em (i dalej ucz) tysi#ce ludzi, jak diagnozowa., rozbudowywa. i naprawia.
komputery oraz jak odzyskiwa. dane. Jest ona ko%cowym wynikiem osobistych do,wiadcze%,
a tak)e do,wiadcze% zdobytych od innych. To, co pocz#tkowo by(o zwyk(ym skryptem,
rozros(o si przez lata do rozmiarw podrcznika. Teraz i Ty mo)esz skorzysta. z mojego
wieloletniego do,wiadczenia.
G#wne cele ksi$&ki
Chcia(bym, aby moja ksi#)ka by(a pomoc# przy pracy z komputerem, jego rozbudowie,
naprawie i aby pomog(a ci zrozumie. jego dzia(anie. Poruszymy wiele tematw, pomwimy
m.in. o dyskietkach, twardym dysku, procesorze, koprocesorze, zasilaczu. Przedstawi
problem w(a,ciwej dba(o,ci o system, co pozwoli na wskazanie najbardziej podatnych na
b(dy podzespo(w, a to z kolei pomo)e nam znale0. i zidentyfikowa. uszkodzone elementy.
Poznasz procedury diagnostyczne umo)liwiaj#ce okre,lenie przyczyny problemu i sposb
jego usunicia.
Rodzina mikrokomputerw szybko si rozwija, zarwno je)eli chodzi o wydajno,., jak i
mo)liwo,ci. Osi#gi wzrastaj# z ka)dym nowym procesorem Pomog Ci zrozumie. jego
dzia(anie.
Ksi#)ka omawia istotne r)nice pomidzy najcz,ciej spotykanymi magistralami: ISA, EISA,
MCA PCI i VL-Bus. Najnowsze systemy u)ywaj# specjalnych szyn lokalnych i kart
rozszerze% w celu uzyskania wysokiej wydajno,ci takich urz#dze% jak karty wideo czy twarde
dyski. Opiszemy ka)dy z tych systemw, sposoby ich rozbudowywania i naprawiania.
Ilo,. pamici w nowoczesnych komputerach ro,nie w postpie geometrycznym. Przed-
stawimy urz#dzenia masowej pamici pocz#wszy od du)ych i szybkich dyskw twardych a)
po najnowsze urz#dzenia w tej dziedzinie. Dodatkowo, szczeg(owo omwimy powikszanie
ilo,ci pamici RAM w komputerze i wykrywanie usterek z tym zwi#zanych.
Po przeczytaniu tej ksi#)ki powiniene, mie. wystarczaj#c# wiedz, aby samodzielnie
diagnozowa. i naprawia. swj komputer.
Dla kogo jest ta ksi$&ka
Napisana zosta(a z my,l# o tych, ktrzy chc# zrozumie., jak dzia(a ich PeCet. Ka)dy rozdzia(
zawiera opis powszechnych i mniej powszechnych problemw, przyczyn ich powstawania
oraz wyja,nia, jak sobie z nimi radzi.. Bdziesz wiedzia(, co dzieje si z systemem w danej
chwili i bdziesz mg( polega. na w(asnych spostrze)eniach, a nie tylko postpowa. zgodnie
z wymy,lonymi przez innych wskazwkami. Jest to ksi#)ka dla ludzi rzeczywi,cie
zainteresowanych swoimi systemami i ich dzia(aniem, dla tych, ktrzy dokonuj# wyboru
komputerw, instaluj# je, konfiguruj# i naprawiaj#, zarwno na potrzeby w(asne, jak i firm.
Aby tego dokona., potrzebna jest wiedza o wiele wiksza ni) posiadana przez przecitnego
u)ytkownika. Musisz wiedzie., kiedy jakich narzdzi u)ywa. i jak si nimi w(a,ciwie
pos(ugiwa.. W(a,nie ta ksi#)ka pomo)e Ci pozna. to wszystko.
Co znajdziesz w tej ksi$&ce?
Cz,. I to wprowadzenie. W rozdziale 1. przedstawimy opis rozwoju komputerw IBM i
kompatybilnych. Rozdzia( 2. zawiera informacje o r)nych systemach, r)nicach midzy
nimi, uwzgldniaj#c r)ne magistrale systemowe. Znajdzie si tu rwnie) przegl#d systemw
komputerowych, ktrych znajomo,. przyda si w dalszej cz,ci ksi#)ki. Rozdzia( 3. uczy, jak
roz(o)y. komputer.
Cz,. 11 opisuje cz,ci sk(adowe komputera. Rozdzia( 4. zawiera opis p(yty g(wnej,
rozdzia( 5. - opis r)nych typw gniazd rozszerze% i magistral. W rozdziale 6. szczeg(owo
przedstawimy procesor, zarwno Intela, jak i innych firm. W rozdziale 7. podyskutujemy na
temat pamici komputera, od podstawowej konfiguracji po fizyczne uk(ady. W rozdziale 8.
zajmiemy si zasilaczem, ktry jest g(wnym 0rd(em problemw i usterek komputera.
Cz,. 111 omawia urz#dzenia wej,cia/wyj,cia. Zaczynamy od opisu klawiatur, urz#dze%
wskazuj#cych - w rozdziale 9. W rozdziale 10. przedstawimy urz#dzenia graficzne (karty
graficzne i monitory). W rozdziale l1. omwimy problemy komunikacji midzy komputerami
i sieci komputerowych, w rozdziale 12. skupimy si na urz#dzeniach audio: kartach
d0wikowych i g(o,nikach.
Cz,. IV zawiera opis pamici masowych. W rozdziale 13. zajmiemy si napdami dyskw
elastycznych i ich kontrolerami, rozdzia(y 14. i 15. po,wicimy dyskom twardym (tak)e IDE i
SCSI), w rozdziale 16. opiszemy procedury ich instalacji, szczeglnie przydatne przy
wymianie napdw lub rozbudowie systemu oraz w przypadku konieczno,ci ich naprawy.
Rozdzia( 17. po,wicimy napdom CD-ROM, rozdzia( 18. - streamerom i innym
urz#dzeniom pamici masowej, a rozdzia( 19 przedstawi zagadnienia zwi#zane
przenoszeniem danych na papier - drukowaniem.
W cz,ci V skupimy si na rozbudowie i konserwacji komputera. W rozdziale 20. opiszemy
problemy zwi#zane z zakupem i rozbudow# systemu komputerowego. Informacje te mog#
by. szczeglnie przydatne przy wyborze odpowiedniego komputera; przedstawimy wady i
zalety r)nych komputerw. Bardziej odwa)ni mog# u)y. tych informacji do samodzielnego
sk(adania komputera. W rozdziale 21. omwimy komputery przeno,ne: laptopy i notebooki
oraz urz#dzenia specyficzne dla komputerw przeno,nych, takie jak wy,wietlacze czy baterie.
W cz,ci VI zajmiemy si procedurami diagnostycznymi. W rozdziale 22. opiszemy narz-
dzia diagnostyczne, w rozdziale 23. przedstawimy system operacyjny i problemy z nim
zwi#zane, a tak)e zajmiemy si odzyskiwaniem danych. W rozdziale 24. przedstawimy
komputery IBM XT i AT (poprzednicy wsp(czesnych komputerw). Informacje te mog# by.
przydatne nie tylko do obs(ugi komputerw IBM. ale tak)e innych kompatybilnych
komputerw nie posiadaj#cych tak szczeg(owej dokumentacji. Nauczysz si porwnywa. te
komputery z pierwowzorem i zobaczysz, jak d(ug# drog przeszli,my od czasu jego
wprowadzenia.
Rozdzia( 25. zawiera podsumowanie poznanych technologii i wskazwki, gdzie mo)esz
szuka. dodatkowych informacji.
Dodatek A zawiera szczeg(owy spis sprzedawcw komputerw i oprogramowania, dodatek
B zawiera podrczny s(owniczek.
Wierz, )e niniejsza ksi#)ka oka)e si najlepsz# w swojej dziedzinie. Jest nie tylko instrukcj#
naprawy komputerw. W sposb szczeg(owy przedstawia szeroki asortyment sprztu
komputerowego. Warto j# mie. nie tylko jako podrcznik u(atwiaj#cy poznanie i zrozumienie
systemu komputerowego i jego sk(adnikw, ale tak)e jako przewodnik pokazuj#cy, jak radzi.
sobie z napotykanymi problemami.
Mam nadziej, )e nie bdziesz )a(owa( dokonanego zakupu.
CD-ROM sprzedawany wraz z ksi$&k$
Wszystkie programy zawarte na p(ycie s# dostpne bezpo,rednio z interfejsu graficznego
programu, ktry obs(uguje CD-ROM. Mo)na go uruchomi. poprzez program start.exe, ktry
jest umieszczony w g(wnym katalogu CD-ROM-u.
Na CD-ROM-ie znajdziesz nastpuj#ce narzdzia: * Firmy Microhouse:
Image Cast
Narzdzia DOS-owe * Inne:
Microsoft Internet Explorer 4
Netscape Communicator 4.5
Adobe Acrobat Reader 3.01
Check-it 5.0
ExeSpy 98
Process Explorer 98 Pro
Memory Monitor98
SurveyWin
ComSpy98
GetRight
Resource assistant
PC-cillin 3.0
Dependency assistant
Somarsoft DumpReg
TechSeeker 98
Registry Administration Tool
RegistryMonitor
HyperS-DX Pro
HyperCam
WinZip
Oprcz tego na p(ycie zamieszczono: numery archiwalne czasopisma 3D, wygaszacze ekranu
i krtki opis serii wydawniczych Wydawnictwa Helion





Rozdzia( 1.
Historia komputera osobistego
Wiele odkry. i wynalazkw mia(o bezpo,redni i po,redni wp(yw na powstanie komputera
osobistego. Przyjrzyjmy si, jak to by(o.
Pierwsze komputery i ich dzieje
Nowoczesny cyfrowy komputer jest w wikszo,ci zbiorem elektronicznych prze(#cznikw.
Prze(#czniki te u)ywane s# do sterowania przep(ywem danych zwanych bitami,
reprezentowanymi przez cyfry binarne (O i 1). Ze wzgldu na dwustanowy charakter
systemu, wymagany by( niezawodny prze(#cznik elektroniczny. Pierwsze komputery u)ywa(y
jako prze(#cznikw lamp elektronowych, ktre stwarza(y wiele problemw.
Lampy nie sprawdza(y si jako prze(#czniki - pobiera(y za du)o pr#du i wydziela(y olbrzymie
ilo,ci ciep(a. By( to powa)ny problem wczesnych systemw. Ze wzgldu na wydzielane
ciep(o lampy by(y ca(kowicie zawodne - w du)ych systemach uszkodzeniu ulega(a ,rednio
nawet jedna lampa na godzin.
Wynalazek tranzystora lub raczej p(przewodnika by( jednym z najwa)niejszych osi#gni.
prowadz#cych do powstania komputera osobistego. Tranzystor zosta( wynaleziony w 1948
roku w Laboratorium Bella przez in)ynierw Johna Bardeena, Waltera Brattaina i Williama
Shockleya. Zast#pi( lamp elektronow# pracuj#c jako stabilny elektroniczny prze(#cznik.
Poniewa) by( o wiele mniejszy i zu)ywa( znacznie mniej mocy, systemy komputerowe
budowane w oparciu o tranzystory by(y du)o mniejsze, szybsze i bardziej wydajne ni)
budowane z u)yciem lamp elektronowych.
Przej,cie na tranzystory rozpocz(o trend ku miniaturyzacji, ktry trwa do dzisiaj. Dzisiejsze
laptopy czy palmtopy pracuj#ce na bateriach posiadaj# wiksz# moc obliczeniow# ni)
wcze,niejsze systemy zajmuj#ce ca(e pomieszczenia i pobieraj#ce olbrzymie ilo,ci energii
elektrycznej.
W roku 1959 in)ynierowie z Texas Instruments skonstruowali uk(ad scalony - p(prze-
wodnikowy uk(ad zawieraj#cy kilka tranzystorw po(#czonych wewn#trz tego uk(adu.
Pierwszy uk(ad scalony zawiera( tylko sze,. tranzystorw. Dla porwnania, mikroprocesor
Intela, Pentium Pro posiada ponad 5,5 miliona tranzystorw, a wbudowany cache w
niektrych uk(adach zawiera dodatkowe 32 miliony tranzystorw!
W 1969 roku Intel wprowadzi( na rynek 1-kilobitow# ko,. pamici, co wwczas by(o
znacz#cym osi#gniciem. (l kbit to 1024 bity, a bajt sk(ada si z 8 bitw. Tak wic ta ko,.
mie,ci(a zaledwie 128 bajtw - nie za wiele, jak na dzisiejsze standardy). W wyniku
sukcesw Intela w projektowaniu i wytwarzaniu uk(adw scalonych, zwrci(a si do niego
japo%ska firma Busicomp produkuj#ca kalkulatory. Zamwi(a 12 r)nych uk(adw.
In)ynierowie Intela natomiast stworzyli pojedynczy uk(ad wykonuj#cy funkcje wszystkich 12
zamwionych uk(adw.
Oprcz umieszczenia wszystkich funkcji 12 uk(adw w jednym wielozadaniowym uk(adzie,
in)ynierowie tak go zaprojektowali, aby mg( by. sterowany przez program zmieniaj#cy jego
funkcje. Uk(ad by( uniwersalny, tzn. mg( by. zastosowany nie tylko w kalkulatorach.
Poprzednie uk(ady by(y ,ci,le jednozadaniowe z wbudowanymi instrukcjami; ten uk(ad
potrafi( czyta. z pamici r)ne zestawy instrukcji, ktre sterowa(y jego dzia(aniem. Idea by(a
taka, aby stworzy. urz#dzenie licz#ce w oparciu o pojedynczy uk(ad, ktre by(oby w stanie
wykona. r)ne zadania, w zale)no,ci od zadanych instrukcji.
Pierwszy mikroprocesor - 4-bitowy Intel 4004 - zosta( stworzony w 1971 roku. Pracowa( on z
4-bitowymi porcjami danych. Jego nastpc# by( 8-bitowy mikroprocesor 8008,
wyprodukowany w 1972 roku.
W 1973 roku skonstruowano pierwsze zestawy mikroprocesorowe w oparciu o uk(ad 8008.
By(y to praktycznie tylko urz#dzenia demonstracyjne, ktre nie wykonywa(y )adnych
powa)nych operacji. Pod koniec 1973 roku Intel wprowadzi( na rynek mikroprocesor 8080,
ktry by( 10-krotnie szybszy ni) wcze,niejszy uk(ad 8008 i adresowa( do 64 kB pamici. To
by( prze(om w przemy,le komputerowym.
W styczniu 1975 roku na pierwszej stronie magazynu Popular Electronic MITS zapre-
zentowa( zestaw Altair. Zestaw ten, uwa)any za pierwszy komputer osobisty, zawiera(
procesor 8080, zasilacz, panel przedni z du)# ilo,ci# wska0nikw i 256 bajtw (nie ki-
lobajtw) pamici. Sprzedawany by( w cz,ciach za 395 dolarw. Posiada( wiele gniazd i
wymaga( r)nych dodatkowych urz#dze% peryferyjnych. Nowy procesor sk(oni( inne firmy do
pisania programw, mi.in. powsta(y wtedy system operacyjny CP/M (Control Program for
Microprocessors) i pierwsza wersja jzyka programowania Microsoft BASIC (Beginners All-
purpose Symbolic Instruction Code).
W 1975 roku IBM wprowadzi( na rynek pierwszy osobisty komputer - model 5100. Mia( 16
kB pamici, wbudowany wy,wietlacz 16 linii na 64 znaki, interpreter BASIC-a i napd
ta,mowy DC-300 jako pami. masow#. System ten, z cen# 9000 dolarw, znajdowa( si poza
g(wnym rynkiem komputerw osobistych, zdominowanym przez sk(adaj#cych tanie zestawy
(za ok. 500 dolarw) eksperymentatorw-hobbystw (nazywanych z sympati# hakerami).
Komputer IBM nie by( dla nich konkurencj# i nie sprzedawa( si dobrze.
Model 5100 zosta( zast#piony przez modele 5110 i 5120, zanim jeszcze IBM wprowadzi( na
rynek model 5150, znany nam jako komputer osobisty IBM (IBM Personal Computer - IBM
PC). Chocia) seria komputerw 5100 poprzedza(a IBM PC, starsze systemy i 5150 IBM PC
nie maj# ze sob# nic wsplnego. Stworzony przez IBM komputer osobisty by( bardziej
spokrewniony z IBM System/23 DataMaster, biurowym systemem komputerowym
wprowadzonym w 1980 roku. Wielu in)ynierw tworz#cych IBM PC wcze,niej pracowa(o
przy systemie DataMaster.
W 1976 roku nowa firma, znana jako Apple Computer, wprowadzi(a model Apple I,
sprzedawany za 695 dolarw. Sk(ada( si on z p(yty g(wnej przykrconej do sklejki; nie
zawiera( obudowy i zasilacza. Zrobiono tylko kilka takich komputerw i zosta(y one
sprzedane kolekcjonerom za ponad 20 tys. dolarw. Komputer Apple II, stworzony w 1977
roku, przyczyni( si do stworzenia standardw dla prawie wszystkich p0niejszych
mikrokomputerw (wliczaj#c w to IBM PC).
W roku 1980 ,wiat mikrokomputerw by( zdominowany przez dwa systemy. Pierwszy to
Apple II, posiadaj#cy liczn# rzesz lojalnych u)ytkownikw i olbrzymi# baz programow#
rozwijaj#c# si wprost w fantastycznym tempie. Drugi to system CP/M, sk(adaj#cy si nie z
pojedynczego systemu, ale z wielu systemw powsta(ych z oryginalnego MITS Altair.
Systemy te by(y ze sob# kompatybilne i wyr)nia(y si wykorzystywanym systemem
operacyjnym CP/M i gniazdami rozszerze% spe(niaj#cymi wymagania standardu S-100 (dla
gniazd 100-pinowych). Wszystkie te systemy by(y wytwarzane przez r)nych producentw i
sprzedawane pod r)nymi nazwami. Jednak wykorzystywano w nich to samo
oprogramowanie i urz#dzenia peryferyjne. Najbardziej interesuj#cy jest fakt, i) )aden z tych
systemw nie by( kompatybilny z dwoma dominuj#cymi obecnie standardami: PC i Mac.



Komputer osobisty IBM
Pod koniec 1980 roku IBM postanowi( zacz#. konkurowa. na szybko rozwijaj#cym si rynku
tanich komputerw osobistych. Firma utworzy(a specjalny dzia( rozwoju nowego systemu,
nazwany Entry Systems Division, z siedzib# w Boca Raton na Florydzie. Grupa sk(ada(a si z
12 in)ynierw i projektantw pod kierownictwem Dona Estridge'a; g(wnym projektantem
by( Lewis Eggebrecht. Dzia( ten opracowa( pierwszy prawdziwy komputer osobisty IBM.
(IBM traktuje system 5100 rozwinity w roku 1975 raczej jako inteligentny programowalny
terminal ni) prawdziwy komputer.) Prawie wszyscy in)ynierowie wchodz#cy w sk(ad nowego
dzia(u rekrutowali si z zespo(u System/23 DataMaster, ktry w 1980 roku stworzy( ten ma(y
biurowy system komputerowy.
Wiele z. projektu DataMaster zosta(o przeniesione do komputera osobistego. W projekcie
DataMaster wy,wietlacz i klawiatura stanowi(y ca(o,. z jednostk# centraln#. Poniewa) by(y
to cechy w pewien sposb ograniczaj#ce, urz#dzenia te zosta(y wydzielone, cho. uk(ad
klawiatury i projekt elektryczny zosta(y przekopiowane.
Kilka innych cz,ci komputera osobistego zosta(o rwnie) przeniesionych, w(#czaj#c w to
gniazda rozszerze%, ktre zawiera(y nie tylko takie samo fizyczne 62-pinowe z(#cze, lecz
tak)e spe(nia(y prawie takie same wymagania techniczne. By(o to mo)liwe, poniewa)
komputer osobisty u)ywa( tego samego kontrolera przerwa% i podobnego kontrolera dostpu
do pamici DMA, jakie by(y wykorzystywane w systemie DataMaster. Karty rozszerze%
zaprojektowane dla DataMaster mog(y by. wic w prosty sposb przeprojektowane do
wsp(pracy z komputerem osobistym.
System DataMaster wykorzystywa( procesor Intel 8085, mog#cy obs(u)y. do 64 kB pamici,
i 8-bitowe wewntrzne i zewntrzne magistrale danych. To sk(oni(o zesp( projektowy do
u)ycia procesora Intel 8088, ktry mg( pracowa. z wiksz# ilo,ci# pamici (do l MB),
posiada( 16-bitow# wewntrzn# i 8-bitow# zewntrzn# magistral danych. 8-bitowa
zewntrzna magistrala danych i podobny zestaw instrukcji pozwoli(y w projekcie komputera
opartego na procesorze Intel 8088 w prosty sposb skorzysta. z projektu interfejsw systemu
DataMaster.
Estridge wraz z zespo(em projektowym szybko stworzy( projekt i opracowa( wymagania
techniczne dla nowego systemu. Oprcz zapo)ycze% z systemu DataMaster obserwowano
tak)e rynek, co mia(o olbrzymi wp(yw na projekt komputera osobistego IBM. Projektanci
analizowali obowi#zuj#ce standardy, korzystali z sukcesw tych systemw i zastosowali je w
nowym PeCecie. Korzystaj#c z parametrw podpowiedzianych przez potrzeby rynku, IBM
skonstruowa( komputer doskonale si na nim sprawdzaj#cy.
IBM stworzy( swj system w ci#gu jednego roku, korzystaj#c z istniej#cych ju) projektw i
zakupuj#c wszystkie mo)liwe cz,ci w innych firmach. Grupie Entry Systems Divisions
zosta(a przyznana pewna niezale)no,., mog(a wic ona dokonywa. zewntrznych zakupw
bez biurokratycznej procedury, wymagaj#cej wykorzystania tylko w(asnych produktw. IBM
zamwi( system operacyjny i jzyki programowania w ma(ej firmie Microsoft. Ta decyzja
mia(a decyduj#cy wp(yw na uczynienie z Microsoftu dominuj#cej obecnie firmy
software'owej.

Pocz#tkowo IBM zwrci( si z pro,b# do firmy Digital Research (twrcy najbardziej wtedy
popularnego systemu operacyjnego CP/M) o zawarcie niejawnej umowy i stworzenie systemu
operacyjnego dla nowego komputera osobistego. Digital jednak odmwi(, na czym skorzysta(
Microsoft i w wyniku wsp(pracy z IBM-em sta( si jedn# z najwikszych firm tworz#cych
oprogramowanie na ,wiecie.
W ,rod 12 sierpnia 1981 roku zadebiutowa( komputer osobisty IBM, ustanawiaj#c nowy
standard w przemy,le komputerowym. Od tego czasu sprzedano setki milionw komputerw,
jako )e oryginalny IBM da( pocz#tek olbrzymiej rodzinie. Dla tych komputerw napisano
wicej oprogramowania ni) dla jakiegokolwiek innego.
Rynek komputerw osobistych po 17 latach
Po przesz(o 17 latach od wprowadzenia przez IBM pierwszego komputera osobistego wiele
si zmieni(o. Komputery osobiste rozwin(y si od systemw opartych na procesorze 8088 z
zegarem 4,77 MHZ po systemy z procesorem Pentium II z zegarem 300 MHz i s# teraz
prawie 2000 razy szybsze od pierwotnych PeCetw (bior#c pod uwag rzeczywist# prdko,.
obliczeniow#, a nie tylko czstotliwo,. zegara). Pierwsze komputery posiada(y tylko jeden
lub dwa napdy dyskietek 160 kB i pracowa(y z systemem DOS 1.0, podczas gdy dzisiejsze
posiadaj# dyski o pojemno,ci 10 GB i wikszej. W przemy,le komputerowym sta(o si
regu(#, )e co dwa, trzy lata podwaja si moc procesora i wielko,. twardych dyskw.
Sprawdza si to od pocz#tku istnienia komputera osobistego a) do dzi,.
Oprcz wydajno,ci i pojemno,ci dyskw zasz(a jeszcze jedna powa)na zmiana - IBM przesta(
ju) by. jedynym producentem komputerw osobistych. Ustali( standardy i dalej je ustala, ale
nie jest ju) firm# dominuj#c# na tym rynku. Obecnie cz,ciej nowe standardy s# ustalane
przez inne ni) IBM firmy i organizacje. Dzisiaj to Intel i Microsoft wiod# prym w rozwoju
sprztu i oprogramowania komputerowego. Kto, nawet stworzy( nazw Wintel" w
odniesieniu do PeCeta, aby podkre,li. dominuj#c# rol tych dwch firm.
Pomimo tej dominacji istniej# dos(ownie setki producentw komputerw osobistych, nie
wspominaj#c o tysi#cach wytwarzaj#cych r)ne peryferia, ktrych produkcja wp(ywa na
rozbudow i ulepszenie komputerw osobistych.
Komputery innych firm wybi(y si nie tylko z powodu prostoty ich budowy, ale rwnie)
dlatego, )e twrc# g(wnego systemu operacyjnego by( Microsoft, a nie IBM. Rwnie) BIOS
(Basic Input Output System) by( oferowany przez inne firmy, jak AMI, Award, Phoenix.
Pozwala(o to innym producentom na kupowanie licencji systemu operacyjnego i BIOS-u oraz
sprzedawanie w(asnych komputerw. DOS zapo)yczy( funkcjonalno,. i interfejs
u)ytkownika od systemw CP/M i Unix, co wp(yn(o na ilo,. dostpnego oprogramowania.
P0niej, kiedy i Windows odnis( znacz#cy sukces, powsta(o jeszcze wicej programw dla
komputerw klasy PC.
Jednym z powodw, dla ktrych Apple Macintosh nie podzieli sukcesu PeCeta, jest to, )e
firma Apple jest w(a,cicielem systemu operacyjnego i BIOS-u do tych komputerw i do
niedawna nie sprzedawa(a go innym firmom. Wydaj si, )e zrobi(a to zbyt p0no, aby z
powodzeniem konkurowa. z PeCetami. Ta konkurencja midzy producentami i sprze-
dawcami komputerw przyczynia si do ci#g(ego rozwoju komputerw osobistych.
Rynek komputerw osobistych w dalszym ci#gu si rozwija, powstaj# technologie wy-
korzystywane w konstruowaniu nowych komputerw. Z powodu du)ych mo)liwo,ci
zastosowania komputerw osobistych i du)ej ilo,ci oprogramowania wszystko wskazuje, )e
bd# one dominowa(y na rynku przez nastpne 15-20 lat.






Rozdzia( 2.
Omwienie systemu komputerowego
Rozdzia( ten wyja,nia, co naprawd kryje si pod pojciem komputera PC, oraz opisuje r)ne
typy wystpuj#cych na rynku pecetw. Zamieszczono rwnie) dane na temat cz,ci
sk(adaj#cych si na nowoczesny komputer.
Co to jest komputer PC
Zazwyczaj, gdy rozpoczynam jeden z prowadzonych przeze mnie kursw komputerowych,
zadaj pytanie Co to jest komputer PC?". Oczywi,cie wikszo,. ludzi natychmiast od-
powiada, )e PC" to skrt od komputer osobisty" (personal computer), co zreszt# nie mija
si z prawd#. Wikszo,. z nich pod tym pojciem rozumie ma(y, domowy lub biurowy
komputer zaspokajaj#cy najprostsze potrzeby. Takie okre,lenie nie jest jednak wystarczaj#co
precyzyjne. Mog si zgodzi., )e pecet jest komputerem osobistym, ale na pewno nie ka)dy
komputer osobisty to pecet. Komputery Apple Macintosh to z ca(# pewno,ci# komputery
osobiste, ale nie znam nikogo, kto nazywa(by je pecetami. Aby odnale0. prawdziw# definicj
tego, czym jest pecet, musisz sign#. g(biej.
Nazwanie komputera pecetem znacznie dok(adniej okre,la jego architektur i nie pozwala na
my,lenie o nim jak o dowolnym komputerze osobistym. Z nazw# t# (#czy si rwnie)
pochodzenie od pierwszego komputera IBM PC z 1981 r. Mo)na nawet powiedzie., )e IBM
dos(ownie wynalaz pecety, projektuj#c i uruchamiaj#c produkcj pierwszego egzemplarza.
Oczywiste jest jednak rwnie), )e IBM nie wynalaz( komputerw osobistych. (Pierwszy
projekt komputera osobistego pochodzi z MITS Altair w 1975 r.). Niektrzy ludzie bior# to
pod uwag i definiuj# komputer PC jako jakikolwiek komputer kompatybilny z IBM". Wiele
lat temu oddawano IBM-owi cze,. nale)n# za wk(ad w tworzenie pecetw nazywaj#c pecety
tak)e klonami IBM-a".
W rzeczywisto,ci, pomimo i) IBM zaprojektowa( i stworzy( w 1981 roku pierwszego peceta,
a przez wiele kolejnych lat kontrolowa( rozwj standardu komputerw PC, nie ma ju) zbyt
wiele do pokazania na tym polu. IBM utraci( kontrol nad standardem PC w 1887 r., gdy
wprowadzi( na rynek lini komputerw PS/2. Do tego momentu inne firmy produkuj#ce
pecety kopiowa(y dok(adnie wszystkie rozwi#zania IBM-a, (#cznie z uk(adami, wtyczkami, a
nawet kszta(tami (wymiarami) p(yt g(wnych. W 1987 r. IBM porzuci( jednak wiele z
utworzonych uprzednio standardw. W(a,nie z tego powodu zacz#(em powstrzymywa. si od
korzystania z okre,lenia kompatybilne z IBM", gdy mwi(em o pecetach.
Czym wic s# pecety, skoro nie s# ju) kompatybilne z IBM-em? Prawdziwe pytanie wydaje
si jednak brzmie. Kto obecnie kontroluje standard komputerw PC?". Pytanie to najlepiej
jest rozdzieli. na dwa inne: kto sprawuje kontrol nad oprogramowaniem pecetw oraz kto
kontroluje rozwj sprztu komputerw PC.
Kto posiada kontrol nad oprogramowaniem komputerw PC?
Gdy zadaj to pytanie na prowadzonych przeze mnie kursach, wikszo,. ludzi nie zastanawia
si nawet przez chwil i natychmiast odpowiada Microsoft". Nie wydaje mi si, by istnia(
jakikolwiek argument mog#cy wykaza. nie poprawno,. tej odpowiedzi. Microsoft w sposb
oczywisty kontroluje obecnie wykorzystywane w komputerach PC systemy operacyjne, ktre
przeistoczy(y si z MS-DOS-u do Windows 95/98 oraz Windows NT. Microsoft
wykorzystuje kontrol nad rynkiem systemw operacyjnych do sprawowania kontroli nad
innymi typami oprogramowania pecetw, na przyk(ad programami narzdziowymi i
aplikacjami biurowymi. Przy zakupie systemu Windows otrzymuje si wiele programw
narzdziowych, takich jak programy kompresji, dekompresji, optymalizacji oraz buforowania
dysku, a nawet kalkulatory i notatniki, ktre pocz#tkowo by(y oferowane przez niezale)nych
producentw. Do(#czane s# nawet tak rozbudowane aplikacje jak przegl#darki stron WWW,
co budzi wielki niepokj firm oferuj#cych wersje niezale)ne. Dziki sprawowaniu kontroli
nad systemem operacyjnym, Microsoft mo)e tworzy. programy w wikszym stopniu ni)
aplikacje innych producentw zintegrowane z systemem. W(a,nie dziki temu firma ta
obecnie dominuje w ,wiecie oprogramowania komputerw PC, od edytorw tekstu, poprzez
arkusze kalkulacyjne, a) do baz danych.
Na pocz#tku istnienia pecetw, gdy IBM kontrolowa( jeszcze kierunek rozwoju komputerw
osobistych, zatrudni( Microsoft do napisania wikszo,ci oprogramowania wczesnych
pecetw. IBM wyprodukowa( komputery, napisa( zbir programw realizuj#cych
podstawowe operacje wej,cia-wyj,cia BIOS (Basic Input Output System), a Microsoft -
dyskowy system operacyjny DOS (Disk Operating System) oraz wiele innych aplikacji i
programw narzdziowych. Jak si p0niej okaza(o, IBM pope(ni( zarazem jedn# z
najkosztowniejszych pomy(ek w ,wiecie biznesu - nie zapewni( sobie praw wy(#czno,ci do
DOS-u. Dziki temu Microsoft mg( sprzedawa. przeznaczony dla IBM-a kod DOS-u innym
zainteresowanym firmom. Patrz#c z perspektywy czasu, ten jeden drobny b(#d w umowie
umo)liwi( Microsoftowi przeistoczenie si w to, czym jest dzisiaj - dominuj#c# firm# na
rynku oprogramowania. W nastpstwie tego samego b(du IBM utraci( kontrol nad
stworzonym przez siebie standardem komputerw PC.
Patrz Niezale)ni producenci p(yt g(wnych (OEMs)", str. 108
Powodem utracenia przez IBM kontroli nad opracowanym przez siebie standardem jest to, )e
oprogramowanie zawsze posiada prawa autorskie, podczas gdy sprzt mo)e by. chroniony
tylko poprzez patenty, ktre czsto s# trudne do uzyskania, a i tak ich czas wa)no,ci up(ywa
po 17 latach. Aby co, mog(o zosta. opatentowane, musi bazowa. na unikatowych i
zauwa)alnie nowych rozwi#zaniach, a przecie) komputery PC by(y zbudowane z wcze,niej
ju) istniej#cych cz,ci, ktre ka)dy mg( zakupi.! W rzeczywisto,ci wikszo,.
najwa)niejszych uk(adw pochodzi(a od Intela, na przyk(ad procesor 8088, generator cyklu
podstawowego 8284, programowalny generator interwa(w czasowych 8253/54, kontroler
przerwa% 8259, kontroler bezpo,redniego dostpu do pamici DMA (Direct Memory Access)
8237, interfejs urz#dze% peryferyjnych 8255 oraz kontroler magistral 8288. Uk(ady te by(y
sercem oryginalnych komputerw PC.
Poniewa) projekt oryginalnych komputerw PC nie zosta( opatentowany, ka)dy mg(
kopiowa. rozwi#zania sprztowe zastosowane w komputerach IBM PC. Wszystkim, co trzeba
by(o zrobi., by(o zaopatrzenie si u dostawcw w te same cz,ci, z ktrych korzysta( IBM, a
nastpnie zaprojektowanie nowej p(yty g(wnej. Aby u(atwi. to zadanie, IBM wyda( nawet
(atwe do zdobycia podrczniki zawieraj#ce kompletne i bardzo szczeg(owe schematy swoich
p(yt g(wnych oraz wszystkich kart rozszerze%. Posiadam wiele z wczesnych podrcznikw
IBM-a i nadal od czasu do czasu do nich sigam, gdy potrzebuj szczeg(owych informacji o
niektrych elementach komputerw PC.
Najtrudniejsz# do skopiowania cz,ci# pecetw by(o zabezpieczone prawami autorskimi
oprogramowanie. Pierwsz# firm#, ktra wymy,li(a legaln# metod obej,cia tego problemu,
czyli w zasadzie duplikacji (ale nie skopiowania) trudnego do zast#pienia oprogramowania
(na przyk(ad BIOS-u), by( Phoenix Software. Firma ta zatrudnia(a dwie grupy informatykw,
przy czym sk(ad drugiej grupy zosta( specjalnie dobrany tak, by pracowali w niej
informatycy, ktrzy nigdy nie widzieli ani nie analizowali kodu BIOS-u IBM-a. Ludzie w
pierwszej grupie badali i tworzyli tak szczeg(owy, jak tylko to by(o mo)liwe, opis tego
oprogramowania. Druga grupa czyta(a opis tworzony przez pierwsz# grup i na jego
podstawie pisa(a nowy BIOS, ktry wykonywa( wszystkie opisane przez pierwsz# grup
funkcje. Produktem ko%cowym ca(ego procesu by( BIOS funkcjonuj#cy rwnie dobrze jak
orygina(, napisany na jego podstawie, ale r)ni#cy si od niego rozwi#zaniami
poszczeglnych problemw.

Phoenix nazwa( t technik metod# czystego pokoju (clean room approach) i w odr)nieniu
od odtwarzania kodu oprogramowania (na przyk(ad za pomoc# oprogramowania
dekompiluj#cego), nie mo)na jej niczego zarzuci. pod wzgldem prawnym. Poniewa) BIOS
IBM-a zawiera( tylko 8 kB u)ytecznego kodu i mia( okre,lone funkcje, kopiowanie go
poprzez technik czystego pokoju nie by(o trudne. P0niej, inne firmy produkuj#ce BlOS-y
nie mia(y problemw z nad#)aniem za IBM-em w rozwijaniu swoich produktw. Nie licz#c
cz,ci BIOS-u, w ktrej zawarty jest POST (Power On Self Test), wikszo,. BIOS-w
posiada tylko 32 kB aktywnego kodu. Obecnie, poza firm# Phoenix istnieje rwnie) wielu
innych producentw BIOS-w, takich jak Award, AMI czy te) Microid Research.
Po skopiowaniu uk(adw oraz BIOS-u komputerw PC IBM-a, jedynym, co dzieli(o
komputer od stania si w pe(ni kompatybilnym z IBM-em, by( DOS. Kopiowanie DOS-u
poprzez technik czystego pokoju by(oby bardzo pracoch(onnym zadaniem, poniewa) DOS
jest znacznie wikszy od BIOS-u i posiada o wiele wicej pod programw i funkcji. Innym
problemem z kopiowanym w ten sposb systemem operacyjnym jest jego ewolucja -systemy
operacyjne zmieniaj# si w znacznie cz,ciej i istotniej ni) BIOS, ktry w porwnaniu z
tempem tych zmian jest w(a,ciwie niezmienny. Oznacza to, )e jedynym sposobem uzyskania
DOS-u na komputerze kompatybilnym z IBM-em, jest uzyskanie na niego licencji. I tu
w(a,nie pojawia si Microsoft. Poniewa) IBM (ktry na samym pocz#tku zatrudni( Microsoft
do napisania DOS-u) nie zawar( z nim umowy na wy(#czno,., Microsoft mg( sprzedawa.
kopie DOS-u komu tylko zechcia(. Licencjonowana kopia DOS-u by(a ostatnim elementem w
uk(adance tworz#cej komputer kompatybilny z IBM-em, ktry mg( by. produkowany i
sprzedawany niezale)nie od tego, czy IBM-owi si to podoba(o, czy nie.
Patrz#c z perspektywy czasu, w(a,nie to zadecydowa(o o braku komputerw bd#cych
klonami lub kompatybilnymi z Apple Macintosh. Nie jest to zwi#zane z tym, )e komputerw
Apple nie da si skopiowa.; prawd mwi#c, uk(ady tych komputerw s# do,. proste i (atwe
w produkcji. Prawdziwym problemem jednak jest to, )e Apple jest jedynym w(a,cicielem
systemu operacyjnego MAC OS i nie sprzedaje ani nie licencjonuje go )adnej firmie, przez co
nikt inny nie mo)e sprzedawa. komputerw kompatybilnych z tym standardem. W dodatku
Mac BIOS oraz system operacyjny s# bardzo ze sob# zintegrowane; BIOS tych komputerw
jest bardzo du)y, rozbudowany i stanowi wa)n# cz,. systemu operacyjnego. Dziki temu
zarwno BIOS, jak i system operacyjny uzyska( odporno,. na jakiekolwiek procedury
kopiowania z wykorzystaniem techniki czystego pokoju i najprawdopodobniej bez
b(ogos(awie%stwa (licencji) firmy Apple nigdy nie powstan# )adne klony jej komputerw.
Poniewa) IBM posiada jedynie nie daj#c# mu praw wy(#czno,ci licencj na korzystanie z
DOS-u, ka)da firma, ktra chcia(aby stosowa. ten system w swoich komputerach
kompatybilnych z IBM PC, mo)e zakupi. go od Microsoftu. Dziki temu praktycznie ka)dy
mo)e tworzy. komputery kompatybilne z IBM-em, niezale)nie od tego, co IBM o tym my,li.
Poniewa) u)ytkownikom zale)y na oprogramowaniu kompatybilnym wstecz, firma
posiadaj#ca wy(#czn# kontrol nad systemem operacyjnym automatycznie uzyskuje rwnie)
kontrol nad ca(ym oprogramowaniem. Dopki bdziemy instalowa. na naszych
komputerach systemy operacyjne Microsoftu, firma ta bdzie mog(a kontrolowa. rynek
oprogramowania komputerw PC.
Kto wytycza nowe rozwi$zania w sprzcie komputerw PC?
Cho. oczywiste jest, )e Microsoft zawsze posiada( kontrol nad oprogramowaniem kom-
puterw PC, warto rwnie) zastanowi. si, kto posiada kontrol nad rynkiem osprztu. Z
(atwo,ci# mo)na zauwa)y., )e IBM posiada( kontrol nad tym rynkiem do 1987 r. Nie licz#c
wszystkiego innego, IBM okre,li( podstawowe za(o)enia p(yt g(wnych pecetw,
zaprojektowa( architektur gniazd rozszerze% (8- i 16-bitow# magistral ISA), portw sze-
regowych i rwnoleg(ych, kart graficznych a) do standardu VGA i XGA, zaprojektowa(
rwnie) standardy interfejsw i sterownikw twardych dyskw oraz stacji dyskw, sposb
zasilania, wygl#d i interfejs klawiatury, interfejs myszy, a nawet fizyczne parametry
(wymiary) wszystkich elementw, od p(yty g(wnej do kart rozszerze%, zasilaczy i obudw.
Wymiary niektrych elementw komputerw stosowane przez IBM przed 1987 r. nadal
wp(ywaj# na wygl#d produkowanych obecnie, nowoczesnych komputerw.
Prawid(owo postawione pytanie jednak brzmi: Ktra firma odpowiada za tworzenie i
projektowanie nowoczesnych interfejsw, standardw oraz elementw komputerw PC?".
Gdy zadaj to pytanie, zazwyczaj widz w odpowiedzi pewne zmieszanie - niektrzy mwi#,
)e Microsoft (ale on kontroluje rynek oprogramowania, nie sprztu), inni wymieniaj# firm
Compaq lub innego du)ego producenta markowych komputerw -wreszcie, jest niewielka
grupa osb podaj#cych prawid(ow# odpowied0 - Intel.
Mog zrozumie., dlaczego wikszo,. ludzi nie od razu zdaje sobie z tego spraw, ale warto
jednak zastanowi. si, jak wielu ludzi posiada obecnie komputery PC wyprodukowane przez
Intela. I nie mam tu na my,li komputerw, na ktrych jest nalepiony znaczek z napisem intel
inside" (oznaczaj#cy tylko to, )e w komputerze znajduje si procesor Intela), lecz komputery,
ktre zosta(y w ca(o,ci zaprojektowane i wyprodukowane przez Intela lub nawet od niego
kupione. Wierz mi lub nie, ale mog powiedzie., )e obecnie wikszo,. ludzi posiada takie
komputery!
Oczywi,cie nie oznacza to, )e kupili komputery u Intela; Intel, jak wiadomo, nie produkuje
kompletnych zestaww PC. Nie mo)esz zamwi. komputera w firmie Intel ani te) kupi.
takiego komputera za pomoc# po,rednika. Ca(y czas jednak mam na my,li p(yt g(wn#.
Wed(ug mnie, najwa)niejszym elementem komputera PC jest p(yta g(wna i uwa)am, )e to
w(a,nie producent p(yty g(wnej powinien by. postrzegany jako prawdziwy producent
komputera.
* Patrz P(yty g(wne" str. 101
Najlepsi producenci produkuj# w(asne p(yty g(wne. Wed(ug czasopisma Computer Reseller
News, w ci#gu ostatnich lat najwa)niejszymi producentami komputerw PC stale byli
Compaq, Packard Bell oraz IBM. Firmy te projektuj# i produkuj# w(asne p(yty g(wne, a
tak)e wiele innych elementw komputerw. W niektrych przypadkach projektuj# nawet
w(asne uk(ady i elementy chipsetw p(yt g(wnych. Cho. firmy te sprzedaj# wiele
komputerw, istnieje poza nimi inny, du)y obszar rynku, ktry mo)emy nazwa. drugim
poziomem.
Na drugim poziomie znajduj# si firmy, ktre w rzeczywisto,ci nie produkuj# komputerw,
lecz tylko je sk(adaj#. To znaczy, kupuj# p(yty g(wne, obudowy, zasilacze, napdy dyskowe,
urz#dzenia peryferyjne oraz inne elementy komputerw, a nastpnie (#cz# je ze sob# i
sprzedaj# jako kompletne zestawy. Jedne z najwikszych firm sk(adaj#cych w ten sposb
komputery to Dell, Gateway oraz Micron, jednak istniej# rwnie) tysi#ce innych firm, ktre
mo)na by by(o tu wymieni.. Wszystkie te firmy razem wzite s# najwiksz# cz,ci#
obecnego rynku pecetw. Komputery kupowane w firmach drugiego poziomu posiadaj#
interesuj#c# cech - z nielicznymi wyj#tkami, nie ma znaczenia, w jakiej firmie zakupimy
elementy rozbudowuj#ce nasz komputer. Praktycznie taki sam system mo)na te) zbudowa.
od podstaw - ale to ju) temat na oddzielny rozdzia( (szersze omwienie tego tematu znajduje
si w rozdziale 20. Samodzielny monta) komputera") Skoro Gateway, Dell, Micron i inni nie
tworz# wykorzystywanych w swoich komputerach p(yt g(wnych, kto robi to za nich?
Zgad(e, - Intel. Jednak nie nale)y przez to rozumie., )e bardzo dobre p(yty Intela s#
przeznaczone wy(#cznie dla ich komputerw - je,li tylko sprawdzisz, oka)e si, )e wi!kszo$'
komputerw produkowanych przez firmy drugiego poziomu dzia(a w oparciu o p(yty g(wne
Intela. W(a,nie przeczyta(em w ostatnim numerze czasopisma Computer Shopper porwnanie
10 komputerw z procesorem Pentium II i, nie )artuj, w o,miu z nich zastosowano p(yty
g(wne Intela. Co wicej, we wszystkich o,miu komputerach zastosowano nawet ten sam
model. Oznacza to, )e komputery te r)ni(y si tylko wygl#dem obudowy, kartami
graficznymi, napdami dyskowymi, klawiaturami oraz innymi dodatkami wprowadzanymi w
danej chwili przez producentw.
Pozosta(e dwa komputery posiada(y co prawda p(yty innych producentw, ale nawet w nich
wykorzystywany by( procesor Pentium II Intela oraz jego chipset p(yt g(wnych, ktry w
sumie stanowi ponad 90% ceny p(yty.
* Patrz Pentium II", str. 318
* Patrz Chipsety", str. 345
Jak i kiedy to tego dosz(o? Od chwili gdy IBM postanowi( wykorzysta. procesor 8088 Intela
w pierwszym komputerze IBM PC z 1981 r., Intel zawsze by( g(wnym dostawc# procesorw
pecetw. Dziki posiadaniu kontroli nad procesorami, Intel w naturalny sposb uzyska(
kontrol nad uk(adami wymaganymi do umieszczania jego procesorw w komputerach.
Dziki temu zyska( przewag nad innymi producentami chipsetw. Pierwszym
wyprodukowanym przez Intel chipsetem by( 82350 EISA (Extended Industry Standard
Architecture), ktry ujrza( ,wiat(o dzienne w 1989 r. Ju) w 1993 r. Intel sta( si najwikszym
producentem chipsetw p(yt g(wnych. Mog sobie wyobrazi., )e w tym momencie Intel
zacz#( si zastanawia., dlaczego nie wyeliminowa. po,rednikw i nie produkowa. ca(ych
p(yt g(wnych, skoro produkuje zarwno procesory, jak i wszystkie uk(ady niezbdne do
tworzenia p(yty g(wnej. Odpowied0 na to pytanie, stanowi#ca zarazem punkt zwrotny tej
cz,ci przemys(u komputerowego, nadesz(a oko(o 1994 r., gdy Intel sta( si najwikszym
producentem p(yt g(wnych na ,wiecie. Dziki temu umocni( swoj# pozycj bardziej ni)
kiedykolwiek wcze,niej. Intel nie wyprzedza( innych producentw o jak#, niewielk#
odleg(o,.; w 1996 r. firma ta wyprodukowa(a wicej p(yt g(wnych ni) pi. kolejnych pod
wzgldem produkcji firm razem wzi!tych, sprzedaj#c ponad 20 milionw p(yt g(wnych, o
(#cznej warto,ci przekraczaj#cej 2 miliardy dolarw! P(yty te trafiaj# do r)nych producentw
sk(adaj#cych komputery, ktre kupujemy zarwno Ty, jak i ja, co w praktyce oznacza, )e
w(a,ciwie kupujemy komputery wyprodukowane przez Intel, niezale)nie od tego, jaki
producent si na nich podpisa(.
Bez dwch zda%, dziki sprawowaniu kontroli nad p(ytami g(wnymi, Intel kontroluje
rwnie) standard sprztowy komputerw PC. Firma ta ma nie tylko olbrzymi wp(yw na
wykorzystywane w obecnych komputerach p(yty g(wne, ale i dostarcza innym producentom
p(yt g(wnych swoje Chipsety oraz procesory. Oznacza to, )e nawet je,li nie masz p(yty
g(wnej Intela, najprawdopodobniej posiadasz wyprodukowany przez niego procesor i/lub
chipset.
Intel ma rwnie) swj wk(ad w ustalaniu wielu istniej#cych standardw sprztowych
komputerw PC. To w(a,nie Intel zaprojektowa( interfejs szyny PCI (Peripheral Com-ponent
Interconnect) oraz now#, przeznaczon# dla wydajnych kart graficznych szyn AGP
(Accelerated Graphics Port). Intel zaprojektowa( rwnie) standard p(yt g(wnych i obudw
ATX, zastpuj#cy wykorzystywany od wczesnych lat 80., zaprojektowany przez IBM,
standard Baby-AT. Intel okre,li( rwnie) wymiary p(yt g(wnych NLX, w celu zast#pienia
zastrze)onego i ograniczonego LPX, wykorzystywanego w wielu ta%szych komputerach,
dziki czemu sta(o si mo)liwe uaktualnienie p(yt g(wnych tych komputerw. Intel stworzy(
tak)e standard DMI (Desktop Management Interface), s(u)#cy do monitorowania dzia(ania
poszczeglnych elementw komputera, oraz standardy DPMA (Dynamie Power Management
Architecture) i APM (Advanced Power Management), s(u)#ce do zarz#dzania poborem
energii komputerw PC.
To w(a,nie Intel nalega( na wprowadzenie unowocze,nie% w chipsetach p(yt g(wnych,
dodanie obs(ugi nowych typw pamici, takich jak EDO (Extended Data Out), SDRAM
(Synchronous Dynamie RAM) oraz RDRAM (Rambus Dynamie RAM); wprowadzenie
nowych i szybszych interfejsw szyn, szybszego dostpu do pamici.


Dziki tworzeniu specjalnych energooszczdnych procesorw, chipsetw oraz zinte-
growanych uk(adw (#cz#cych procesor z chipsetem na p(ycie g(wnej, Intel ma rwnie)
znacz#cy wp(yw na rynek komputerw przeno,nych, umo)liwiaj#c uproszczenie ich
konstrukcji oraz zwikszenie funkcjonalno,ci i wydajno,ci. Szybko mo)na si zorientowa.,
)e Intel posiada rwnie du)# kontrol nad sprztow# stron# standardu PC, jak Microsoft nad
oprogramowaniem.
Ktokolwiek kontroluje produkcj systemu operacyjnego, ma rwnie) kontrol nad
oprogramowaniem; ktokolwiek kontroluje procesor i p(yty g(wne, sprawuje kontrol nad
sprztem. Poniewa) wygl#da na to, )e Microsoft i Intel posiadaj# razem kontrol nad
oprogramowaniem i sprztem obecnych pecetw, nie budzi zdziwienia coraz czstsze
okre,lanie nowoczesnych komputerw PC mianem Wintel.
Specyfikacja PC 9x
Pomimo i) to Intel posiada pe(n# kontrol nad sprztem pecetw, Microsoft dostrzeg( swj
wp(yw na rynek komputerw PC i zacz#( wydawa. dokumenty nazywane PC 9x Design
Guide", w ktrych zawarte s# specyfikacje dla twrcw oprogramowania i sprztu zgodnego
z systemem Windows. Spe(nienie zawartych w nich wymaga% to jeden z warunkw uzyskania
mo)liwo,ci korzystania ze znaku Designed for Windows". Innymi s(owy, je,li stworzysz
jaki, program czy urz#dzenie i chcesz, by na pude(ku, w ktrym bdzie sprzedawane,
znajdowa(o si oficjalne logo Designed for Windows", Twj produkt musi spe(nia.
minimalne wymagania specyfikacji 9x.
W sk(ad specyfikacji 9x wchodz#jak dot#d nastpuj#ce dokumenty:
* Hardware Design Guide for Microsoft Windows 95 (Projektowanie sprztu zgodnego z
Microsoft Windows 95)
* Hardware Design Guide Supplement for PC 95 (Suplement do projektowania sprztu
zgodnego z PC 95)
* PC 97 Hardware Design Guide (Projektowanie sprztu zgodnego z PC 97)
* PC 97 System Design Guide (Projektowanie komputerw zgodnych z PC 97)
* PC 98 System Design Guide (Projektowanie komputerw zgodnych z PC 98)
Wszystkie te dokumenty s# dostpne zarwno w formie elektronicznej (mo)na je zgra. ze
strony WWW Microsoftu), jak i ksi#)kowej (wydawane przez Microsoft Press).
Specyfikacje 9x zawieraj# informacje dla in)ynierw tworz#cych komputery osobiste, karty
rozszerze% oraz urz#dzenia peryferyjne, ktre bd# wykorzystywane w systemach
operacyjnych Windows 95, 98 oraz Windows NT. Tymi wymaganiami i zaleceniami budowy
komputerw PC okre,lane s# podstawowe wymagania sprztu sygnowanego przez Microsoft
za pomoc# logo Designed for Microsoft Windows".
W tych dokumentach zawarte s# wymagania zwyk(ych (biurowych i przeno,nych)
komputerw PC, stacji roboczych, a nawet pecetw wykorzystywanych tylko w celach
rozrywkowych. Zosta(a w nich rwnie) okre,lona konfiguracja urz#dze% Plug-and-Play,
zarz#dzanie energi#, parametry uniwersalnego portu szeregowego (USB) i IEEE 1394, a tak)e
nowych urz#dze% obs(ugiwanych przez Windows, (#cznie z nowymi kartami graficznymi i ich
mo)liwo,ciami, czytnikami DVD, skanerami, kamerami cyfrowymi oraz innymi
urz#dzeniami.




Typy komputerw
Komputery PC mo)emy podzieli. na wiele r)nych kategorii. Dla mnie najwygodniejszy jest
podzia( ze wzgldu na oprogramowanie, ktre mo)na uruchomi. na danym komputerze, oraz
ze wzgldu na zastosowan# na p(ycie magistral zewntrzn# lub projekt i szeroko,. magistrali
procesora. Poniewa) ksi#)ka ta skupia si g(wnie na sprzcie, ograniczymy si do ostatniego
podzia(u.
Gdy procesor odczytuje dane, s# one do niego przekazywane poprzez magistral procesora.
Magistrala procesora jest bezpo,rednio pod(#czona do umieszczonej na p(ycie g(wnej
magistrali systemowej. Magistrala procesora lub magistrala systemowa p(yty g(wnej jest
czasami nazywana magistral# lokaln#, poniewa) jest lokalna dla bezpo,rednio do niej
pod(#czonego procesora. Wszystkie inne urz#dzenia pod(#czone do umieszczonej na p(ycie
g(wnej magistrali systemowej dzia(aj# w zasadzie tak samo, jakby by(y bezpo,rednio
pod(#czone do procesora. Je,li procesor posiada 32-bitow# magistral, na p(ycie g(wnej musi
si znajdowa. 32-bitowy procesor magistrali systemowej. Oznacza to, )e komputer w jednym
cyklu mo)e przenosi. 32-bitowe warto,ci danych z i do procesora.
W r)nych procesorach zastosowano r)ne szeroko,ci magistrali procesora; p(yta g(wna
przeznaczona pod okre,lony typ procesora musi posiada. magistral systemow# o dobranej
szeroko,ci. W tabeli 2.1 zosta(y wypisane wszystkie procesory Intela, wraz z szeroko,ciami
ich magistrali.
Podczas omawiania szeroko,ci magistrali procesora czsto dochodzi do nieporozumie%.
Pomimo i) wszystkie procesory Pentium posiadaj# 64-bitow# magistral, ich wewntrzne
rejestry s# tylko 32-bitowe i w zwi#zku z tym procesory te przetwarzaj# 32-bitowe polecenia i
instrukcje. Z punktu widzenia oprogramowania wszystkie procesory od 386 do Pentium II
posiadaj# 32-bitowe rejestry i wykonuj# 32-bitowe instrukcje. Patrz#c jednak

Tabela 2.1. Procesory Intela wraz z szeroko$ciami magistrali
Procesor Szeroko,. magistrali
8088 8-bitowa
8086 16-bitowa
286 16-bitowa

386SX 16-bitowa
386SL 16-bitowa

386DX 32-bitowa
486SX 32-bitowa
486SX2 32-bitowa
487SX 32-bitowa
486DX 32-bitowa
486DX2 32-bitowa
486DX4 32-bitowa
486Pentium OD 32-bitowa
Pentium 60/66 64-bitowa

Pentium 75-200 64-bitowa
Pentium MMX 64-bitowa
Pentium Pro 64-bitowa
Pentium II 64-bitowa
od strony budowy fizycznej, procesory te posiadaj# 16- (386 SX), 32- (386DX, 486), oraz 64-
bitowe (Pentium) magistrale. Szeroko,. magistrali jest bardzo wa)nym parametrem p(yty
g(wnej i organizacji pamici komputera, poniewa) decyduje o liczbie bitw przekazywanych
w jednym cyklu z i do procesora.
Przysz(y procesor P7 o nazwie kodowej Merced ma posiada. nowe, 64-bitowe instrukcje,
rwnocze,nie jednak bdzie w stanie przetwarza. starsze, 32-bitowe polecenia procesorw
386, 486 oraz Pentium. Nie jest jeszcze wiadome, czy Merced bdzie posiada( tak# sam# jak
procesory Pentium, 64-bitow# magistral, czy te), jak przypuszczaj# niektrzy, bdzie
pracowa( na magistrali 128-bitowej.
Patrz Parametry procesorw", str.209
Patrz#c na tabel 2.1 mo)esz zauwa)y., )e procesory 486 posiadaj# 32-bitow# magistral, co
oznacza, )e ka)da p(yta g(wna pod 486 powinna rwnie) posiada. 32-bitow# szyn danych.
Wszystkie procesory Pentium, niezale)nie od tego, czy jest to Pentium, Pentium MMX,
Pentium Pro, czy te) nawet Pentium II, posiadaj# 64-bitowe magistrale, co oznacza, )e p(yty
g(wne pod te procesory powinny posiada. 64-bitowe szyny danych.
Nie mo)esz umie,ci. 64-bitowego procesora na 32-bitowej p(ycie g(wnej, co jest jednym z
powodw nie obs(ugiwania przez p(yty 486 prawdziwych procesorw Pentium.
Tak jak widzisz w tej tabeli, komputery mo)emy podzieli. na:
* 8-bitowe
* 16-bitowe
* 32-bitowe
* 64-bitowe
Co ciekawe, pomijaj#c szeroko,ci magistrali, komputery od 16- do 64-bitowych s# bardzo
podobne do siebie pod wzgldem architektury i podstawowych za(o)e%. Starsze, 8-bitowe
systemy bardzo si od nich r)ni#. Dziki twemu uzyskujemy dwa podstawowe typy lub
klasy sprztowe:
* Systemy 8-bitowe (klasy PC/XT)
* Systemy 16/32/64-bitowe (klasy AT)


PC jest skrtem od komputer osobisty (Personal Computer), XT to skrt od rozszerzony PC
(eXTended PC), natomiast AT pochodzi od PC zaawansowanej technologii (Advanced
Technology PC). Wykorzystywane tu terminy PC, XT, oraz AT pochodz# od nazw ory-
ginalnych komputerw IBM-a. Komputery XT r)ni(y si od wyposa)anych tylko w stacje
dyskw komputerw PC przede wszystkim posiadaniem twardych dyskw. Systemy te
posiada(y 8-bitowy procesor 8088 oraz mo)liwo,. rozbudowy poprzez magistral ISA
(Industry Standard Architecture). Poprzez pojcie magistrali okre,la si tak)e gniazda
rozszerze%, w ktrych mo)na umieszcza. dodatkowe urz#dzenia zwikszaj#ce mo)liwo,ci
systemu. Poniewa) montowana w komputerach klasy PC/XT magistrala ISA w jednym cyklu
mog(a wys(a. lub otrzyma. tylko 8 bitw danych, oznacza si j# jako 8-bitow#. Dane w 8-
bitowej magistrali s# przesy(ane rwnocze,nie poprzez osiem rwnoleg(ych ,cie)ek.
* Patrz Magistrala ISA", str. 150
Systemy 16- i wicej bitowe, o ktrych mo)na powiedzie., )e s# klasy AT, musz# spe(nia.
pewne standardy i stanowi. rozwinicie podstawowego projektu komputerw AT IBM-a.
AT jest oznaczeniem IBM-a stosowanym do pierwszych komputerw zawieraj#cych bardziej
zaawansowane, 16-bitowe (oraz p0niejsze 32- i 64-bitowe) procesory oraz gniazda
rozszerze%. Komputery klasy AT musz# posiada. jakikolwiek procesor kompatybilny z
procesorem 286 lub nowszym Intela (na przyk(ad 386, 486, Pentium, Pentium Pro, Pentium
II), oraz musz# posiada. 16- lub wicej bitow# magistral. Architektura magistrali
systemowej jest wsplna dla wszystkich systemw AT, (#cznie z podstawow# architektur#
pamici, przerwa% IRQ (Interrupt ReQuest), kana(w DMA (Direct Memory Access) oraz
rozwi#zaniami adresowania portu I/O. We wszystkich komputerach klasy AT zastosowano
podobne rozwi#zania w odniesieniu do funkcjonowania i przydzielania tych zasobw.
Pierwsze komputery AT mia(y 16-bitow# szyn danych ISA, bd#c# rozbudow# 8-bitowej
szyny ISA wystpuj#cej w komputerach PC/XT. Jednak i dla nich stworzono specyficzne
standardy gniazd rozszerze% i szyn danych, obejmuj#ce m.in.:
* 16-bitowe magistrale ISA
* 16/32-bitowe magistrale EISA (Extended ISA)
* 16/32-bitowe magistrale MCA (Micro Channel Architecture)
* 16-bitowe porty PC-Card (PCMCIA)
* 32-bitowe porty Cardbus (PCMCIA)
* 32/64-bitowe magistrale PCI (Peripheral Component Interconneci)
* Magistrale AGP (Accelerated Graphics Port)
Komputer u)ywaj#cy jednej z powy)szych magistral zaliczany jest z definicji do komputerw
klasy AT niezale)nie od wykorzystywanego procesora. Komputery z procesorami 386 i
nowszymi posiadaj# dodatkowe mo)liwo,ci (nieobecne w pierwszej generacji komputerw
286) dotycz#ce adresowania pamici, zarz#dzania pamici# i 32/64-bitowe magistrale danych.
Wikszo,. komputerw z procesorami 386DX i nowszymi posiada rwnie) 32-bitowe
zewntrzne magistrale danych, mog# wic one w pe(ni korzysta. z 32-bitowej architektury
procesora.
Dzisiejsze komputery posiadaj# 16-bitowe gniazda ISA tylko w celu umo)liwienia
instalowania starszej generacji karty rozszerze% oraz gniazda PCI dla rzeczywi,cie wy-
sokowydajnych kart. Komputery przeno,ne u)ywaj# gniazd PC-Card i Cardbus, a tak)e ISA i
PCI w stacjach dokuj#cych.W rozdziale 5. Gniazda, magistrale i karty rozszerzaj#ce"
opiszemy dok(adnie te i inne magistrale systemowe podaj#c rwnie) dane techniczne, m.in.
dotycz#ce wydajno,ci, oraz teoretyczne zasady ich dzia(ania.
W tabeli 2.2 przedstawiamy zebrane podstawowe r)nice pomidzy starszymi 8-bitowymi
komputerami a komputerami AT.
Komputer PC/XT naj(atwiej rozpozna. po jego 8-bitowych gniazdach rozszerze% ISA. Je)eli
wszystkie gniazda s# 8-bitowe, to niezale)nie od procesora i innych cz,ci komputera jest to
PC/XT. Podobnie komputery AT mo)na zidentyfikowa. po ich przynajmniej 16-bitowych
gniazdach dowolnego typu. Mog# to by. ISA, EISA, MCA, PCCard (wcze,niej PCMCIA),
Cardbus, VL-Bus, PCI. Wykorzystuj#c te informacje mo)esz zakwalifikowa. dowolny
komputer do grupy PC/XT lub AT. Komputerw PC/XT ju) od wielu lat si nie produkuje,
tak wic, gdy nie znajdujesz si w(a,nie w muzeum, praktycznie ka)dy komputer, z jakim
masz do czynienia, bazuje na technologii AT.
Aby pozna. inne r)nice pomidzy tymi systemami, zajrzyj do odpowiedniego rozdzia(u
niniejszej ksi#)ki.

Tabela 2.2. R)nice mi!dzy komputerami PC/XT i AT
Komputery PC/XT Komputery AT
U)ywane procesory x86 i x88 286 i nowsze
Tryby pracy procesora Rzeczywisty
Rzeczywisty/Chroniony
/Witrualny
Oprogramowanie Gniazda
rozszerze%
Tylko 16-bitowe
8-bitowe
16- lub 32-bitowe
16/32/64-bitowe
Typy gniazd Tylko ISA
ISA, EISA, MCA, PC-
Card, Cardbus, VL-Bus,
PCI
Przerwania sprztowe 8 (6 do
wykorzystania)
16(11 do wykorzystania)
Kana(y DMA 4 (3 do
wykorzystania]
8 (7 do wykorzystania)
Maksymalna ilo,. pamici RAM 1 MB 16 MB/4 GB lub wicej
Prdko,. kontrolera napdu
dyskietek
250 kbit/s 250/300/500/1000 kbit/s
Standardowy napd dyskietek 360 kB lub 720 kB 1,2 MB/1,44 MB/2,88
MB
Interfejs klawiatury Jednokierunkowy Dwukierunkowy
CMOS pami./zegar brak standardu Kompatybilne z MC
144818
Uk(ad portu szeregowego (UART) 8250 B 16450/16550A




Dokumentacja
Jednym /. najwikszych problemw przy naprawie i rozbudowie komputera jest posiadanie
w(a,ciwej dokumentacji. Poniewa) ci)ko zdoby. dokumentacj do starego komputera lub
jego cz,ci, dobrze si w ni# zaopatrzy. przy jego zakupie.
Jest kilka rodzajw dokumentacji:
* Podrcznik u)ytkownika. Podrcznik dostarczany przez producenta komputera, czsto
dzielony na kilka cz,ci, np. opis systemu operacyjnego, podstawowych programw
narzdziowych, oglnej budowy komputera
* Dokumentacja podzespo(w. Dostarczana przez producenta komputera, zawieraj#ca opis
g(wnych cz,ci komputera, takich jak p(yta g(wna, karta wideo, twardy dysk, napd
dyskietek, napd CD-ROM, modem, karta sieciowa, adapter SCSI itp.
* Dokumentacja uk(adw. Jest najbardziej szczeg(owa. Mo)e zawiera. opis procesora,
uk(adw p(yty g(wnej, uk(adw wej,cia/wyj,cia, BIOS-u, modu(w pamici, uk(adw
wideo, kontrolerw dysku, interfejsu SCSI, interfejsu sieciowego itp.
Pierwsze dwa rodzaje dokumentacji to podstawa przy diagnozowaniu i rozbudowie
komputera. Bardziej techniczna dokumentacja poszczeglnych uk(adw jest przydatna w
zasadzie tylko specjalistom. Ale je)eli chcesz, tak jak ja, pozna. dzia(anie systemu
komputerowego, przekonasz si, )e czasem mo)e by. ona bardzo przydatna. W tym rozdziale
przyjrzymy si wszystkim rodzajom dokumentacji i, co najwa)niejsze, opiszemy, gdzie j#
zdoby..
Podstawowa dokumentacja - Podrcznik u&ytkownika
Do ka)dego sprzedawanego komputera powinien by. do(#czony podrcznik u)ytkownika.
Jego zawarto,. zale)y od rodzaju sprztu i firmy montuj#cej.
Znane firmy, takie jak IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Toshiba, Packard Bell, do ka)dego
sprzedawanego modelu do(#czaj# odrbne podrczniki. Natomiast aby dosta. szczeg(ow#
dokumentacj, trzeba skontaktowa. si bezpo,rednio z producentem.
Firmy zajmuj#ce si monta)em komputerw z oglnie dostpnych cz,ci albo do(#czaj#
w(asn# dokumentacj, albo dokumentacj poszczeglnych cz,ci, z ktrych dany komputer
zosta( z(o)ony. Postpuje tak wikszo,. du)ych firm, takich jak Gateway, Dell, Micron,
Midwest Micro.
Dokumentacja tego typu jest przydatna dla osb konfiguruj#cych komputer po raz pierwszy
lub podczas drobnej rozbudowy, ale niewystarczaj#ca przy diagnozowaniu i powa)niejszej
rozbudowie. W takim przypadku przydatne bd# opisy poszczeglnych cz,ci dostpne tylko
u ich wytwrcw.
Mniejsze firmy z regu(y nie tworz# w(asnej dokumentacji, lecz do(#czaj# dokumentacj do
ka)dej montowanej cz,ci. Na przyk(ad, je)eli w sk(ad pewnego komputera wchodz# p(yta
g(wna Asus i karta graficzna STB, to do tego zestawu bdzie do(#czona ich oryginalna
dokumentacja.
)$danie wydania dokumentacji
Niektre firmy montuj#ce komputery nie do(#czaj# dokumentacji. Zmusza to nabywc do
kontaktw ze sprzedawc#, kiedy potrzebuje pomocy lub dodatkowej informacji o zakupionym
sprzcie. Sprawia to wra)enie, )e to w(a,nie ta firma wyprodukowa(a komputer, a nie tylko
z(o)y(a go z oglnie dostpnych cz,ci. Nie polecam zakupw w firmie nie do(#czaj#cej
dokumentacji do wykorzystywanych przy monta)u podzespo(w.
Standardowe podrczniki do(#czane do wikszo,ci cz,ci komputerowych zawieraj# opisy
konfiguracji systemu, jego testowania i instalacji. Czasami s# rwnie) do(#czane dyskietki z
prostymi programami diagnostycznymi. S# to najcz,ciej niepe(ne wersje komercyjnych
programw diagnostycznych.

Wikszo,. sprzedawcw i producentw sprztu umieszcza dokumentacj na swoich
witrynach WWW. Dodatek A zawiera list sprzedawcw i adresy ich stron WWW.
Dokumentacja podzespo#w i urz$dze+ zewntrznych
Jak powszechnie wiadomo, znaczna cz,. sprzedawanych obecnie komputerw nie jest
wytwarzana przez pojedynczego producenta, ale jest montowana z oglnie dostpnych cz,ci.
Szczerze polecam kupowanie w(a,nie takich komputerw, poniewa) wszystkie cz,ci
odpowiadaj# ustalonym standardom i (atwo mog# by. wymienione lub rozbudowane.
Nawet markowi producenci jak IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard Bell wykorzystuj#
przynajmniej niektre oglnie dostpne cz,ci (np. dyski twarde). Aby by. pewnym
posiadania pe(nej dokumentacji, proponuj sporz#dzi. spis standardowych cz,ci i zachowa.
ich oryginaln# dokumentacj.
Jak to zrobi.? Najpierw trzeba rozkrci. komputer i spisa. wszelkie informacje ze wszystkich
cz,ci. Jest to praca )mudna, wymagaj#ca czasem porady firmy, ktra montowa(a komputer.
Wikszo,. cz,ci, jak twardy dysk, napd CD-ROM, karty graficzne, karty muzyczne, karty
sieciowe, (atwo zidentyfikowa.. Na obudowie czy karcie powinna by. etykieta z nazw#
producenta oraz z numerem modelu. Korzystaj#c z tych danych i z listy umieszczonej w
Dodatku A znajdziesz producenta. W celu uzyskania dokumentacji danego produktu mo)esz
si z nim skontaktowa. telefonicznie, faksem lub przez Internet.
P(yty g(wne mog# by. trudne do zidentyfikowania, poniewa) nie wszyscy producenci je
znakuj#. W takim przypadku najlepszym wyj,ciem jest skontaktowanie si ze sprzedawc#
komputera. Nie bj si pyta. o cz,ci, jakie instaluje w sprzedawanych przez siebie
komputerach. Je,li nie bdzie potrafi( albo nie bdzie chcia( odpowiedzie., pamitaj o tym
przy nastpnym zakupie sprztu. Je)eli sprzedawca jest nieznany lub nie mo)e pomc,
przejrzyj ca(# dokumentacj, jak# otrzyma(e, wraz z komputerem. Czasem zawiera pewne
wskazwki mog#ce pomc w okre,leniu typu p(yty g(wnej. Wikszo,. znanych
producentw p(yt jest wymieniona w Dodatku A.
Mo)esz tak)e skorzysta. z wydanej przez MicroHouse ksi#)ki zatytu(owanej Encydopedia of
Main Boards (Encyklopedia p(yt g(wnych), zawieraj#cej opisy setek p(yt do komputerw
osobistych. Znajdziesz tam informacje o ustawieniach prze(#cznikw i zworek dla wikszo,ci
dostpnych p(yt g(wnych.

Dla przyk(adu, jeden z komputerw, na ktrym pracowa(em, sk(ada( si z nastpuj#cych
cz,ci:
P(yta g(wna: Intel VS440FX Ventus"
Karta graficzna: STB Velocity 3D
Twardy dysk: Quantum Fireball TM3840A
Napd dyskietek: Panasonic JU-256
Napd CD-ROM: Mitsumi FX120
Wiele du)ych firm montuj#cych komputery, jak Gateway i Dell, u)ywa p(yt Intela. Wikszo,.
dzisiejszych p(yt wykorzystuje procesory Intela, lecz nie wszyscy wiedz#, )e
Intel wytwarza tak)e p(yty g(wne. Gateway nie do(#cza oryginalnej dokumentacji p(yty
g(wnej Intela lub innych cz,ci, lecz dostarcza w(asne opisy p(yty, karty graficznej,
twardego dysku i napdu CD-ROM. Kontaktuj#c si z poszczeglnymi firmami poprzez
Internet lub telefonicznie, uzyska(em dok(adniejsz# informacj o wszystkich produktach.
Najcz,ciej, oryginalna dokumentacja mo)e by. ,ci#gnita ze strony WWW danej firmy;
czsto jest w formacie plikw .PDF, ktre mo)na odczyta. u)ywaj#c przegl#darki Acrobat
firmy Adobe, dostpnej za darmo na stronie WWW tej firmy.

Nie wszystkie instrukcje s# dostpne w Internecie. Poza tym, zawsze wygodniej posiada.
wydrukowany oryginalny egzemplarz.
Dokumentacja chipsetw
Bardziej dociekliwym polecam dokumentacj poszczeglnych uk(adw: procesora,
chipsetw, BIOS-u, uk(adw wej,cia/wyj,cia itp. Zanim jednak zaczniesz poszukiwa.
informacji o tych uk(adach, najpierw musisz je zidentyfikowa..
Jest to stosunkowo proste. Przejrzyj posiadan# dokumentacj, szczeglnie p(yty g(wnej.
Powiniene, si z niej dowiedzie., jakie uk(ady znajduj# si na p(ycie, z jakimi procesorami
wsp(pracuje i jakich u)ywa uk(adw wej,cia/wyj,cia. Na podstawie oryginalnej
dokumentacji powiniene, zidentyfikowa. nastpuj#ce uk(ady:
* Procesor
* Chipset p(yty g(wnej
* ROM BIOS
* Uk(ad wej,cia/wyj,cia * Chipset grafiki
Je,li p(yta g(wna posiada zintegrowan# kart graficzn# w dokumentacji p(yty, znajdziesz
rwnie) opis chipsetu grafiki. Natomiast je,li posiadasz osobn# kart graficzn#, musisz
poszuka. informacji w dokumentacji tej karty.
Najwa)niejsze uk(ady znajduj# si na p(ycie g(wnej. Zacznijmy od procesora. Wikszo,.
komputerw u)ywa procesorw Intela oraz w mniejszo,ci procesorw firm AMD i Cyrix lub
procesorw tych firm sprzedawanych pod innymi nazwami. W dokumentacji znajdziesz
producenta procesora, jego typ i prdko,..
Mo)esz rwnie) zidentyfikowa. procesor u)ywaj#c programw diagnostycznych, takich jak
MSD (Microsoft Diagnostics - do(#czany do programu Windows) lub Norton Utilities.
Z regu(y procesor jest najwikszym uk(adem na p(ycie i posiada liczne napisy. Czasami
zamontowany jest na nim radiator lub ma(y wentylatorek, tak wic w celu odczytania
informacji trzeba je zdj#.. W przypadku opisw umieszczonych na spodzie procesora
najlepiej wymontowa. go razem z radia torem czy wiatraczkiem.
Chipsetu p(yty g(wnej niestety nie mo)na zidentyfikowa. programowo, tak wic pozostaje
tylko dokumentacja lub samodzielne sprawdzenie. Sk(adaj# si one przewa)nie z kilku (od
dwch do sze,ciu) du)ych uk(adw. Ka)dy uk(ad jest oznaczony numerem cz,ci (part
number), a sam chipset ma nazw zwi#zan# z nazw# g(wnego uk(adu. Wspomniana
wcze,niej p(yta g(wna posiada dwa uk(ady oznaczone 82441FX i 82441FX; s# one cz,ci#
chipsetu 440FX.
Okre,lenie producenta BIOS-u jest proste - jest wymieniony w dokumentacji p(yty g(wnej, a
poza tym jego nazwa jest wy,wietlana razem z wersj# BIOS-u podczas uruchamiania
komputera. Wikszo,. komputerw u)ywa BIOS-w firm AMI, Award lub Phoenix, ale s# i
inni producenci.
Prawie wszystkie p(yty g(wne wyprodukowane w latach dziewi.dziesi#tych u)ywaj#
specjalnego uk(adu wej,cia/wyj,cia (super I/O chip). Sk(ada si on z nastpuj#cych cz,ci:
* kontrolerw dyskw twardych IDE,
* kontrolera napdu dyskietek,
* dwch portw szeregowych,
* jednego portu rwnoleg(ego.
Niektre uk(ady I/O, jak np. National Semiconductor 87308, zastosowany we wspomnianej
p(ycie g(wnej, nie zawiera kontrolerw IDE dyskw twardych. Uk(ad ten zawiera natomiast
kontroler klawiatury 8042 i zegar czasu rzeczywistego MC146818 z trwa(# pamici# CMOS
RAM. Inne uk(ady wej,cia/wyj,cia mog# rwnie) zawiera. interface joysticka - tzw. gam!
port. Posiadaj#c dokumentacj tego uk(adu bdziesz mg( dok(adnie pozna. jego mo)liwo,ci.
Kolejnym wa)nym chipsetem jest chipset grafiki. Mo)e by. umieszczony na karcie graficznej
lub na p(ycie g(wnej zawieraj#cej zintegrowan# kart# graficzn#. Mo)na go zidentyfikowa.
korzystaj#c z dokumentacji lub z programw diagnostycznych (MSD lub Norton Utilities).
Je,li bdzie to konieczne, mo)na odczyta. jego dane bezpo,rednio z chipsetu, bd#cego
zwykle najwikszym uk(adem na karcie graficznej.
Przyjrzyjmy si dla przyk(adu komputerowi Pentium Pro 200 MHz, w ktrego sk(ad
wchodz#:
Procesor Intel Pentium Pro
Chipset p(yty g(wnej Intel 440FX Natoma"
ROM BIOS AMI
Uk(ad wej,cia/wyj,cia National semiconductor PC87308
Chipset grafiki S3 Inc. ViRGE/VX
Poniewa) nie jest to p(yta ze zintegrowan# kart# graficzn#, uk(ady wideo znajduj# si na
osobnej karcie.
Z dokumentacji dowiedzia(em si o mo)liwo,ci zwikszenia czstotliwo,ci zegara do 233
MHz, zwikszaj#c mno)nik na p(ycie g(wnej do warto,ci 3,5x. Uzyska(em rwnie)
informacje o portach szeregowych i rwnoleg(ym, o kontrolerze dysku, umieszczonym w
uk(adzie wej,cia/wyj,cia (super I/O chip) oraz o zaawansowanych procedurach konfiguracji
CMOS-u.
Czsto jestem pytany o ustawienia Advanced CMOS. Wikszo,. s#dzi, )e bd# one opisane w
dokumentacji ROM BIOS-u, poniewa) parametry te ustawia si w programie
konfiguracyjnym CMOS Setup. Je)eli jednak skontaktujesz si z producentem BIOS-u lub
dok(adnie przejrzysz jego dokumentacj, odkryjesz, )e nie orientuje si on w tych
ustawieniach. Tak naprawd ustawienia te maj# niewiele wsplnego z okre,lonym uk(adem
ROM BIOS, natomiast ,ci,le zale)# od u)ywanego chipsetu. Tak wic informacji tych nale)y
szuka. w dokumentacji chipsetu, ktr# mo)na uzyska. od jego producenta.

Dokumentacja producenta komputera
Je,li twj komputer pochodzi od markowego producenta, jak IBM, Compaq, Hewlett-
Packard, Toshiba, poszukiwane informacje znajdziesz w stworzonej przez niego doku-
mentacji. Ze wzgldu na specyficzny rodzaj informacji w niej zawartych, mo)esz j# uzyska.
praktycznie tylko bezpo,rednio od niego.
Uzyskanie dokumentacji mo)e nie by. takie proste. Wprawdzie wikszo,. du)ych firm
posiada sekcje serwisu s(u)#ce pomoc# techniczn#, jednak niektre firmy nie chc# jej
udostpnia. w celu ochrony dzia(w serwisu (i dzia(w serwisu swoich sprzedawcw) przed
konkurencj#. Nie pozostaje wic nic innego jak bezpo,rednio skontaktowa. si z
producentem. W dodatku A znajduje si lista wikszo,ci znanych producentw komputerw.
Gwarancja i umowa serwisowa
Ostatnio w przemy,le komputerowym pojawi(a si tendencja do udzielania rozszerzonych
gwarancji. Wynika to z silnej konkurencji na rynku, a atrakcyjna gwarancja pozwala
niektrym firmom na wyr)nienie si. Cho. wikszo,. firm oferuje roczne gwarancje, s# i
takie, ktre daj# gwarancj na trzy i wicej lat.
Oprcz wyd(u)onego czasu gwarancji niektrzy producenci oferuj# podczas trwania
gwarancji darmowy lub bardzo tani serwis u klienta. Podobne us(ugi proponuj# rwnie) firmy
zajmuj#ce si sprzeda)# wysy(kow# cz,ci komputerowych.

Wikszo,. firm oferuje wyd(u)ony czas gwarancji i darmowy lub bardzo tani serwis u
klienta. Je)eli wykorzystujesz systemy wymagaj#ce pracy przez 24 godziny na dob (takie jak
serwery), mo)esz zastanowi. si nad zawarciem dodatkowej umowy serwisowej. W
przypadku zwyk(ych komputerw jest ona zbyteczna.
Umowy serwisowe w wikszo,ci przypadkw nie s# potrzebne. S# one jednak dodatkowym
0rd(em dochodw dla sprzedawcy. Ceny wahaj# si od 5 do 10 procent warto,ci
zakupionego sprztu. Kupuj#c np. komputer za 5000 dolarw, musimy liczy. si z kosztami
rzdu 250 do 500 dolarw rocznie. Podobnie jak w bran)y motoryzacyjnej, tak i w przemy,le
komputerowym sprzedawcy s# przeszkoleni w zakresie oferowania i zachcania do
korzystania z us(ug serwisowych. S# one jednak niezbdne tylko w szczeglnych
przypadkach.
Ze wzgldu na siln# konkurencj na rynku sklepy komputerowe i elektroniczne zarabiaj#
niewiele na sprzeda)y komputerw. Oferuj# jednak r)ne dodatki, jak us(ugi serwisowe, filtry
sieciowe, podk(adki pod myszy itp., na ktrych rzeczywi,cie zarabiaj#.
Wysoka cena us(ug serwisowych mo)e rwnie) wp(ywa. na ich jako,.. Praca specjalisty
mo)e wydawa. si bardziej skomplikowana ni) jest w rzeczywisto,ci, aby usprawiedliwi.
koszt us(ugi. I tak, mo)e on wymieni. twardy dysk lub p(yt g(wn#, podczas gdy nale)a(o
tylko sformatowa. dysk lub wymieni. modu( pamici. Ten niby-uszkodzony dysk zostanie i
tak sformatowany, aby w ko%cu trafi. do komputera kogo, innego. Wymiana cz,ci jest
szybsza i pozostawia wra)enie, )e cena, jak# p(aci si za us(ug, nie jest wysoka, poniewa)
otrzymujemy now#" cz,.. O wiele mniejsze wra)enie wywiera zwyk(a procedura
diagnostyczna, wymiana kabla za 2 dolary lub trwaj#ce 15 minut formatowanie twardego
dysku.

Posiadaj#c troch do,wiadczenia w diagnozowaniu komputerw, kilka podstawowych
narzdzi i cz,ci zamiennych, mo)na unikn#. kosztownych umw serwisowych. Niestety,
niektre firmy oferuj# nieuczciwe us(ugi. Ka)e si wierzy. u)ytkownikowi, )e to typowe
uszkodzenia, podwa)aj#c jednocze,nie zaufanie co do jako,ci komputerw.
Je,li posiadasz du)o komputerw, mo)esz rwnie) stworzy. magazyn cz,ci zamiennych, co
pozbawi ci konieczno,ci zawierania umw serwisowych. Dla 5 do 10 komputerw mo)esz
kupi. jeden komputer zapasowy za cen rocznej umowy serwisowej. Jest to op(acalne w
przypadku posiadania wicej ni) 10 komputerw tej samej marki. W przypadku komputerw
wymagaj#cych pracy ci#g(ej jak serwery) mo)esz po prostu zakupi. dodatkowy serwer.
Musisz tylko przeliczy., co jest bardziej op(acalne - us(ugi serwisowe czy dodatkowy
komputer.
Czasami zawieranie umw serwisowych jest jednak nie tylko konieczne, ale i op(acalne.
Dotyczy to komputerw drogich, pracuj#cych w trybie ci#g(ym (firmy nie sta. na zakup
drugiego identycznego) lub komputerw pracuj#cych w znacznej odleg(o,ci od g(wnej
siedziby firmy.
Zanim zawrzesz umow serwisow#, zastanw si, kogo wybra.: * Producenta
* Sprzedawc
* Firm serwisow#
Chocia) wikszo,. wybiera producenta lub sprzedawc, umowy zawarte z firmami ser-
wisowymi wcale nie musz# by. gorsze. Zdarza si rwnie), )e producent nie prowadzi
serwisu lub podpisuje umowy na serwis swoich komputerw ze specjalizuj#c# si w tym
firm#.
Gdy wybierzesz firm, bdziesz musia( zdecydowa., jaki rodzaj us(ugi wybra.. Oto
najcz,ciej oferowane:
* serwis u klienta z czterogodzinnym czasem reakcji (us(uga najdro)sza)
* serwis u klienta z 24-godzinnym czasem reakcji
* serwis tylko w firmie serwisowej
Zakres us(ug zale)y od firmy. I tak, IBM oferuje tylko serwis u klienta 24 godziny na dob, 7
dni w tygodniu. Dodatkowo zapewnia, )e serwisant zostanie wys(any w ci#gu 4 godzin od
zg(oszenia. Dla starszych systemw (oprcz PS/2) oferuje rwnie) serwis kurierski. Podczas
trwania gwarancji zwyk(a umowa serwisowa (z dostarczeniem uszkodzonego sprztu do
serwisu IBM), mo)e by. rozszerzona za 40 dolarw do pe(nej umowy na serwis u klienta. Po
roku umowa wygasa i mo)na j # kontynuowa., ale ju) na oglnych warunkach.
Je,li bdziesz kiedykolwiek zawiera. umowy serwisowe, zdziwisz si ich cenami. W
wikszo,ci s# tak wysokie, )e op(acaj# si tylko dla wa)nych funkcjonalnie komputerw, jnp.
serwery.







Rozdzia( 3
Demonta& i konserwacja komputera
W rozdziale tym przedstawimy procedury demonta)u komputera, niezbdne do tego narz-
dzia i opiszemy r)ne cz,ci sk(adowe. Omwimy tak)e sprzt testowy u)ywany do
diagnozowania komputera. Omwimy problemy, jakie mo)esz mie. ze ,rubkami, nakrtkami,
paskami itp.
W#a.ciwe narzdzia
Do diagnozowania i naprawy komputera potrzeba kilku podstawowych narzdzi. Dla
profesjonalistw istnieje du)y wybr narzdzi specjalistycznych. Pozwalaj# one na szybsze,
prostsze i dok(adniejsze diagnozowanie komputera. A oto i ich podstawowa lista:
* Proste narzdzia do demonta)u, jak p(askie i krzy)owe wkrtaki (ma(ej i ,redniej
wielko,ci), pinceta, przyrz#d do wyci#gania uk(adw scalonych, hemostat
* Oprogramowanie diagnostyczne
* Woltomierz i omomierz
* 1rodki chemiczne (spr)one powietrze w sprayu, och(adzacze w sprayu)
* Szmatki
* Ma(e druciki do zwi#zywania i uk(adania kabli

Mo)na rwnie) zaopatrzy. si w dodatkowy sprzt, ale nie jest on konieczny do wikszo,ci
prac diagnostycznych:
* Urz#dzenia do testowania pamici SIMM, DIP i innych
* Specjalne wtyczki do testowania portw szeregowych i rwnoleg(ych
* Skaner kabli sieciowych
* Urz#dzenie do testowania kabli szeregowych (breakout box)
Dla bardziej zaawansowanych, w nastpnej cz,ci omwimy lutownice do naprawy kabli.
Oprogramowanie i urz#dzenia diagnostyczne zostan# omwione w rozdziale 22.
Podrczne narzdzia
Narzdzia potrzebne do najczstszych prac zwi#zanych z napraw# komputera s# bardzo proste
i niedrogie. Mo)esz je przechowywa. w ma(ym pude(ku. Koszt zestawu narzdzi waha si od
20 dolarw za ma(y zestaw do ok. 500 dolarw za zestaw wielko,ci teczki. Mo)esz porwna.
te ceny z cenami narzdzi niezbdnych mechanikowi. Musi on wyda. od 5 do 10 ty,.
dolarw. Poza tym praca przy naprawie komputera jest o wiele czystsza ni) naprawa
samochodu.
W tej cz,ci zapoznasz si z narzdziami do podstawowych prac przy komputerze. Jednym z
najlepszych zakupw na pocz#tek jest kupno zestawu przeznaczonego specjalnie do naprawy
komputerw.



A oto lista narzdzi z prostego zastawu za 20 dolarw:
* Klucz 3/16"
* Klucz 1/4"
* Ma(y wkrtak krzy)owy
* Ma(y wkrtak p(aski
* 1redni wkrtak krzy)owy
* 1redni wkrtak p(aski
* Przyrz#d do wyci#gania uk(adw scalonych * Przyrz#d do wk(adania uk(adw scalonych
* Pinceta
* Szczypce
* Wkrtak typu Torx T 10 T15
Niektre narzdzia posiadaj# ograniczone zastosowanie. Jednak s# standardowo umieszczane
w takich zestawach.
Polecam u)ywanie kluczy sze,ciok#tnych przy rozkrcaniu obudowy, kart rozszerze%,
dyskw, zasilacza i g(o,nika. Lepiej si nimi pracuje ni) zwyk(ymi wkrtakami.
Poniewa) cz,. producentw zast#pi(a wkrty z (ebkiem sze,ciok#tnym wkrtami krzy-
)owymi, mo)na rwnie) u)ywa. wkrtaka.
Pracuj#c nad wntrzem tak ciasnego urz#dzenia, jakim jest komputer, wygodnie jest u)y.
,rubokrtw z magnetycznymi czubkami. Jednak mog# one spowodowa. efekty uboczne.
Mianowicie pole magnetyczne wytwarzane przez owe narzdzia mo)e uszkodzi. zapis na
dyskach mikkich oraz skutecznie przeszkodzi. w pracy dysku twardego.
Narzdzia do wyjmowania i wk(adania uk(adw scalonych s# w dzisiejszych czasach rzadko
u)ywane. Ko,ci pamici s# montowane na p(ytkach SIMM oraz DIMM, a procesory u)ywaj#
gniazd ZIF (Zero Insertion Force) lub innych przy(#czy. Gniazdo ZIF jest wyposa)one w
d0wigni, ktra zwalnia zacisk procesora, umo)liwiaj#c jego proste wyjcie.
Jednak, gdy nadarzy si konieczno,. pracy ze starszym sprztem, polecam do wyci#gania i
wk(adania modu(w pamici i innych ma(ych uk(adw specjalne urz#dzenie do wyci#gania
uk(adw z podstawek. W przypadku wikszych uk(adw, jak niektre procesory i uk(ady
ROM, mo)na u)y. ma(ego wkrtaka. Wiksze procesory, jak 486, Pentium, Pentium Pro,
je)eli znajduj# si w gnie0dzie LIF (Low Insertion Force), wymagaj# u)ycia tego narzdzia.
Uk(ady te posiadaj# tak du)o n)ek, )e aby je wymontowa., trzeba w to w(o)y. du)o si(y,
pomimo )e znajduj# si w gnie0dzie LIF. Je)eli u)yjesz wkrtaka do wymontowania du)ego
uk(adu, ryzykujesz jego uszkodzenie. Urz#dzenie do demonta)u posiada szeroki koniec z
z#bkami, ktre wchodz# midzy n)ki procesora powoduj#c rwnomierne roz(o)enie nacisku
na spd uk(adu. Minimalizuje to prawdopodobie%stwo jego uszkodzenia. Wikszo,. takich
urz#dze% przeznaczona jest tylko do danego typu procesora.
Do przytrzymywania ma(ych ,rubek i zworek, ktre trudno trzyma. w palcach, najlepsze s#
pinceta i szczypce. Szczypce s# szczeglnie przydatne, je)eli jaka, ma(a cz,. wpadnie do
,rodka komputera; u(atwiaj# jej wydobycie bez konieczno,ci ca(kowitego rozkrcania
komputera.
Klucz typu Torx to specjalny klucz do ,rub u)ywanych przez Compaqa i innych produ-
centw.

Potrzebne mog# by. rwnie) nastpuj#ce narzdzia:
* Szczypce
* Hemostat
* Przecinak do kabli i obcinarka izolacji
* Imad(o lub zaciskacz
* Pilnik
* Ma(a latarka
Hemostat to narzdzie szczeglnie przydatne do wyci#gania ma(ych cz,ci, takich jak zworki.
Szczypce przydaj# si do prostowania pinw, wk(adania i wyci#gania zworek, wyginania
kabli lub wyci#gania ma(ych cz,ci; przecinaki do kabli i obcinarki do izolacji - przy pracy z
kablami; metryczne klucze nasadowe - w przypadku komputerw u)ywaj#cych ,rub
metrycznych; pilnik - do wyg(adzania ostrych metalowych krawdzi; latarka - przy pracach w
s(abo o,wietlonych pomieszczeniach, zw(aszcza je)eli wewn#trz komputera nie ma du)o
wolnej przestrzeni.
Czasami mo)e by. niezbdny specjalny klucz typu Torx, z otworem do ,rub Torx z zabez-
pieczeniem (posiadaj# dodatkowy bolec i nie da si ich odkrci. zwyk(ym kluczem Torx).
Przy montowaniu z(#czy na kablach lub wyginaniu kabli, a tak)e do przytrzymania ma(ych
cz,ci przy precyzyjnych czynno,ciach, niezbdne jest imad(o. Firma Radio Shack sprzedaje
tak)e urz#dzenie sk(adaj#ce si z dwch ruchomych ramion zako%czonych szczkami. Jest to
bardzo u)yteczne narzdzie przy pracach z kablami oraz gdy brakuje ci dodatkowej pary r#k
np. do przytrzymywania.
Polecam rwnie) zakup zestawu elektrostatycznego. Sk(ada si on z opaski na nadgarstek i
specjalnej maty przewodz#cej. U)ywaj#c go zabezpieczasz si przed przypadkowym
(adunkiem statycznym.
Stosowanie zestawu antyelektrostatycznego nie jest konieczne, wymaga to jednak pewnej
samodyscypliny. Komputer powinien by. pod(#czony do zasilania tak, aby obudowa by(a
uziemiona. Da to mo)liwo,. uziemienia samego siebie przez po(o)enie rki na obudowie.
Wszystkie wymienione tu narzdzia s# oglnie dostpne. Najbardziej znane firmy zajmuj#ce
si sprzeda)# narzdzi do serwisu komputerw to Specialized Products Company i Jensen
Tools. Ich katalogi zawieraj# olbrzymi wybr wysokiej jako,ci narzdzi. Posiadaj#c
podrczny zestaw narzdzi, bdziesz mg( przeprowadzi. dowoln# napraw czy instalacj
komputera. Oglny koszt takiego zestawu (o szerokim zastosowaniu) nie jest wysoki, wynosi
oko(o 150 dolarw.
Lutowanie
Nieodzownym narzdziem przy naprawie przecitego kabla, mocowaniu elementu na p(ycie,
wymianie uk(adu scalonego nie umieszczonego w podstawce, jest lutownica.
Wikszo,. napraw wykonuje si wymieniaj#c ca(# uszkodzon# p(yt, jednak przy drobnych
uszkodzeniach, takich jak wyrwanie gniazda klawiatury z p(yty g(wnej, lutownica mo)e
okaza. si przydatna.
Nowsze p(yty g(wne maj# wbudowane porty rwnoleg(e i szeregowe. S# one z regu(y
wyposa)one w bezpiecznik maj#cy chroni. p(yt przed zewntrznymi urz#dzeniami
(adunkiem statycznym. Jest to zwykle ma(y element wlutowany w p(yt. W razie jego
uszkodzenia wystarczy u)y. lutownicy i wymieni. go.
Przy drobnych naprawach najlepsza jest lutownica o ma(ej mocy (np. 25 W). Lutownice
powy)ej 30 W generuj# zbyt du)o ciep(a, co mo)e uszkodzi. elementy na p(ycie. Ze wzgldu
na ciep(o, nawet u)ywaj#c lutownicy 25 W, trzeba obchodzi. si z ni# bardzo ostro)nie,
podgrzewaj#c tylko okre,lone miejsca i tylko tak d(ugo, jak to jest niezbdne. Mo)na rwnie)
u)y. urz#dzenia poch(aniaj#cego ciep(o. Umieszcza si je przy wyluto-wywanym elemencie
tak, aby mog(o absorbowa. ciep(o. W tym celu mo)na rwnie) u)y. hemostatu.
Przy wylulowywaniu elementw z p(ytki drukowanej przydatna jest odsysarka. Jest to
metalowa tuba z t(okiem i spr)yn#. Wylutowanie elementu z u)yciem odsysarki polega na
podgrzaniu miejsca (#czenia elementu lutownic#, a kiedy cyna si roztopi, nale)y przystawi.
odsysark i zwolni. spr)yn tak, aby cyna zosta(a wci#gnita do ,rodka tuby.
Obie te czynno,ci (podgrzewanie i odsysanie) nale)y wykonywa. od do(u p(yty, a nie po
stronie elementw i powtarza. je dla wszystkich po(#cze% danego uk(adu z p(yt#. Po
opanowaniu tej techniki wymontowanie elementu zajmuje tylko chwil, z ma(ym praw-
dopodobie%stwem uszkodzenia p(yty lub jej elementw. Przy wikszych uk(adach mo)e to
by. trudniejsze.

Powy)sze procedury przeznaczone s# dla elementw, ktrych piny przechodz# na drug#
stron p(ytki. W przypadku monta)u powierzchniowego niezbdne s# o wiele dro)sze
narzdzia, do kupienia jedynie w wyspecjalizowanych sklepach.
Je,li chcesz nabra. wprawy w pos(ugiwaniu si lutownic#, musisz troch po.wiczy.. We0
niepotrzebn# p(ytk i wymontuj z niej elementy, a nastpnie wlutuj je z powrotem. Staraj si
podgrzewa. punkty tylko tak d(ugo, jak to jest konieczne. Przed wlutowaniem elementu
przygotuj otwory, aby mo)na by(o w nie w(o)y. dany element.
Staraj si, aby twoje po(#czenia wygl#da(y jak fabryczne, unikaj tzw. zimnych lutw"
powstaj#cych w przypadku niedostatecznego podgrzania cyny i nie prbuj testowa. swoich
zdolno,ci lutowniczych na w(a,nie naprawianej p(ycie g(wnej.

Podczas nauki lutowania pamitaj o dobrym rozgrzaniu cyny a) do jej roztopienia. Gdy cyna
nie topi si po przy(o)eniu lutownicy, oznacza to, )e kolba lutownicy jest zabrudzona.
Wyczy,. kolb u)ywaj#c nawil)onej g#bki.
Je)eli to nie pomo)e, zeskrob osad na kolbie lutownicy metalowym narzdziem, po
wcze,niejszym jej nagrzaniu.
Jednak nie wszystkie prace mo)na wykona. samodzielnie, np. w przypadku monta)u
powierzchniowego czy uk(adw o du)ej gsto,ci pinw, ktre wymagaj# specjalnych
narzdzi.
Kiedy, w komputerze IBM P75 wymienia(em procesor 486DX/33 na 486DX2/66. Jest to
stosunkowo prosta operacja (zw(aszcza dla p(yt z gniazdem ZIF), ale 168-pinowy procesor
by( umieszczony na specjalnej dwustronnej karcie wykonanej w technologii monta)u
powierzchniowego.
By(o to bardzo trudne przedsiwzicie wymagaj#ce specjalnego urz#dzenia zwanego hot air
rework station. U)ywa ono strumienia ciep(ego powietrza kierowanego na wszystkie piny
jednocze,nie. Podczas wylulowywania procesor by( os(onity specjaln# ta,m# poch(aniaj#c#
ciep(o. Po w(o)eniu procesora 486DX2/66 na piny na(o)ono specjaln# past lutownicz# i
znowu jednocze,nie podgrzano 168 pinw.
Tylko wykorzystanie profesjonalnego urz#dzenia pozwoli(o na wykonanie tej skompli-
kowanej operacji tak, )e monta) wygl#da( jak fabryczny. Prbuj#c zrobi. to samo przy u)yciu
konwencjonalnych narzdzi, najprawdopodobniej uszkodzi(bym drogie procesory oraz
znacznie dro)sz# wielowarstwow# kart procesora.
Przyrz$dy testowe
Testowanie wymaga czasami specjalnych urz#dze%. Nie s# one drogie ani skomplikowane w
u)yciu, a mog# znacznie zwikszy. mo)liwo,ci diagnostyczne. Jednym z nich jest
woltomierz. Zamiast niego mo)na si zaopatrzy. w miernik uniwersalny, ktrym mo)emy
m.in. mierzy. napicie, sprawdza. przej,cia w uk(adach lub kablach. Nieocenionym
przyrz#dem mo)e te) by. tester gniazd przydatny przy problemach nie zwi#zanych
bezpo,rednio z komputerem, np. przy sprawdzaniu prawid(owo,ci pod(#czenia kabli w
gniazdkach.
Wtyczki ptlowe (Loopback Connectors)
Wtyczek ptlowych (loopback connectors) u)ywamy do testowania portw szeregowych i
rwnoleg(ych. Ich budowa umo)liwia portom przesy(anie danych do samych siebie w celu
diagnozowania.
Jest kilka typw takich wtyczek: 25-pinowa i 9-pinowa dla portw szeregowych oraz 25-
pinowa dla portu rwnoleg(ego (patrz tabela 3.1). S# one wytwarzane przez wielu
producentw, m.in. przez IBM, ktry oferuje te) specjaln# wersj zawieraj#c# wszystkie trzy
typy w jednej wtyczce; kosztuje ona ok. 30 dolarw.
Tabela 3.1. Wtyczki testowe
Opis Numer cz,ci IBM
Wtyczka dla portu rwnoleg(ego 8529228
Wtyczka dla portu szeregowego, 25-pinw 8529280
Wtyczka dla portu szeregowego, 9-pinw 8286126
Wtyczka trj z(#czowa 72X8546

Wikszo,. zestaww diagnostycznych (szczeglnie te polecane przeze mnie) zawiera
wszystkie trzy typy wtyczek. Mo)esz je rwnie) wykona. samodzielnie. W rozdziale 11.
Porty komunikacyjne i sieci komputerowe" przedstawi(em schemat po(#cze% dla tych
wtyczek. Omwi(em rwnie) dok(adnie problemy zwi#zane z portami szeregowymi i
rwnoleg(ymi.
Oprcz zwyk(ej wtyczki ptlowej mo)esz u)y. przyrz#du do testowania kabli szeregowych
(breakout box). Posiadaj# one zwykle z(#cze 25-pinowe (DB25), ktre umo)liwi ci
monitorowanie sygna(u w kablu.
Mierniki
Czsto, przy poszukiwaniu usterek, konieczne jest zmierzenie napicia lub oporno,ci. Mo)na
to zrobi. za pomoc# cyfrowego miernika uniwersalnego. Posiada on dwa kable (prbniki)
pod(#czone do wej,. miernika i w zale)no,ci od ustawienia mo)na nim mierzy. oporno,.,
napicie sta(e i zmienne.
Zwykle, dla ka)dego rodzaju pomiaru jest kilka zakresw, np. pomiary napicia sta(ego
mo)na odczytywa. wybieraj#c zakresy 200 mV, 2 V, 20 V, 200 V, 1000 V. Poniewa)
komputery wykorzystuj# napicia +5 i +12 woltw, powiniene, wybra. zakres 20 V.
Wybieraj#c zakres 200 mV lub 2 V mo)na uszkodzi. miernik, bo napicie jest znacznie
wy)sze od oczekiwanego. Je,li u)yjemy zakresu 200 V lub 1000 V, nasze odczyty bd# mniej
dok(adne.
Je,li nie jeste, pewien, jakiego napicia si spodziewa., zacznij od najwy)szego zakresu.
Wikszo,. lepszej jako,ci miernikw posiada automatyczne wybieranie zakresu, tzn. )e
miernik sam ustawia najodpowiedniejszy zakres dla danego pomiaru. S# one znacznie
prostsze w obs(udze. Wystarczy tylko wybra., co chcesz mierzy., a miernik sam wybierze
odpowiedni zakres i wy,wietli warto,. pomiaru. Tego typu mierniki posiadaj# zawsze
cyfrowy wy,wietlacz.

Podczas pomiarw napi. sieciowych zawsze rb to jedn# rk#, nigdy dwoma. Albo
przymocuj jeden z prbnikw do jednego z punktw pomiarowych, a drugim testuj napicie,
albo trzymaj obydwa prbniki w jednej rce.
Trzymaj#c ka)dy z prbnikw w osobnej rce mo)esz nagle sta. si cz,ci# obwodu
elektrycznego, powoduj#c przep(yw pr#du przez samego siebie. Kiedy pr#d p(ynie z jednej
rki, przechodzi dok(adnie przez serce. Mo)e to doprowadzi. do zatrzymania pracy serca.
Osobi,cie wol ma(e mierniki cyfrowe; s# one niewiele dro)sze od analogowych, ale za to
bardzo dok(adne i znacznie bezpieczniejsze dla uk(adw cyfrowych. Niektre s# wielko,ci
kasety magnetofonowej, tak wic bez problemu mieszcz# si w kieszeni koszuli. Firma Radio
Shack sprzedaje za ok. 25 dolarw cyfrowe mierniki produkcji Beckmana z automatycznym
wyborem zakresu. Maj# one troch ponad centymetr grubo,ci i wa)# ok. 100 g. S#
niezast#pione przy diagnozowaniu komputera.

Mierniki analogowe mog# by. niebezpieczne dla uk(adw cyfrowych. Ze wzgldu na
zasilanie z baterii 9 V, podczas pomiarw oporno,ci mog# spowodowa. uszkodzenia
elementw, jako )e wtedy podawane jest to 9-woltowe napicie na obwody. Mierniki cyfrowe
nie s# tak niebezpieczne, gdy) najcz,ciej s# zasilane z baterii 3-5 V.
Prbniki logiczne i impulsatory logiczne
W uk(adach cyfrowych sygna( jest reprezentowany przez wysoki (5 V) lub niski (O V)
poziom napicia. Poniewa) dany stan jest obecny tylko przez krtki czas (rzdu milionowych
cz,ci sekundy) albo oscyluje z du)# czstotliwo,ci#, zwyk(y woltomierz jest tu
bezu)yteczny. Do pomiarw takich sygna(w najlepiej nadaje si prbnik logiczny.
Prbniki logiczne najlepiej sprawdzaj# si w przypadku uszkodzonych uk(adw. Korzystaj#c
z prbnika okre,lisz, czy dzia(a uk(ad zegara, czy s# obecne inne sygna(y niezbdne do pracy
komputera, sprawdzisz sygna(y na ka)dym pinie uk(adu scalonego. Otrzymane wyniki
porwnaj z wynikami pomiarw dla sprawnego uk(adu. Przy u)yciu prbnika logicznego
mo)esz zbada. niektre problemy zwi#zane z prac# twardego dysku, np. sprawdzi. poziomy
sygna(w na kablu interfejsu lub na p(ytce drukowanej dysku.
Oprcz prbnika, do badania uk(adw cyfrowych, mo)esz wykorzysta. impulsator logiczny.
Jest to przyrz#d s(u)#cy do testowania odpowiedzi uk(adu na podanie impulsu (+5 V)
trwaj#cego zwykle od 1,5 do 10 mikrosekund. Wynik ocenisz przez porwnanie z testami
sprawnego uk(adu. Impulsatory s# wprawdzie rzadziej stosowane ni) prbniki, niemniej w
niektrych przypadkach mog# okaza. si niezast#pione.
Testery gniazd
Testery gniazd to proste, niedrogie przyrz#dy do testowania gniazd elektrycznych. Mo)na je
dosta. w ka)dym sklepie elektronicznym. Po prostu wk(adasz je do gniazda, a trzy diody
LED ,wiec#c w r)nych kombinacjach wskazuj#, czy po(#czenia przewodw w gnie0dzie s#
prawid(owe.
Wydawa(oby si, )e z(e po(#czenie przewodw w gnie0dzie powinno by. rzadkim
przypadkiem. Ja jednak czsto si z nim spotykam. Z regu(y problem dotyczy kabla
uziemiaj#cego. Nieprawid(owe po(#czenie gniazda objawia si nieoczekiwan# prac#
komputera, b(dami parzysto,ci czy zawieszaniem si" komputera. Niew(a,ciwe uziemienie
mo)e by. nawet przyczyn# utraty danych. System komputerowy wykorzystuje poziom
napicia uziemienia, by ustali., czy dany sygna( to logiczne O czy 1.
Kiedy prowadzi(em zajcia z diagnozowania, komputer bez przerwy zawiesza(" si, gdy si
do niego zbli)a(em. Gdy przechodzi(em obok komputera, pole elektrostatyczne generowane
przez moje cia(o oddzia(ywa(o na komputer i powodowa(o jego zawieszanie". Wy,wietlany
by( te) komunikat o b(dzie parzysto,ci. Powodem by(o z(e uziemienie i jedynym sposobem
uniknicia zawieszania si komputera by(o prowadzenie zaj.... na bosaka, poniewa) to
w(a,nie moje skrzane buty wytwarza(y (adunek statyczny.
Innym objawem z(ego pod(#czenia kabla uziemiaj#cego w gniazdach s# lekkie kopnicia",
jakich mo)na do,wiadczy. dotykaj#c obudowy komputera. Przyczyn# jest pr#d p(yn#cy tam,
gdzie p(yn#. nie powinien. Podobny problem mo)e powsta. przez z(e uziemienie
ktregokolwiek innego podzespo(u. U)ywaj#c testera mo)na stwierdzi., czy przyczyna le)y
po stronie ktrego, gniazda.
Je,li przy dotkniciu komputera poczujesz kopnicie", najprawdopodobniej jest to (adunek
statyczny. Sprbuj dotkn#. go ponownie bez odrywania stp od pod(o)a. Je,li znowu
kopnie", oznacza to co, powa)niejszego, mo)e nawet pod(#czenie obudowy do napicia. W
takim przypadku najlepiej wezwa. elektryka.
Je,li nie chcesz by. krlikiem do,wiadczalnym, zmierz napicia w gniazdach. Pamitaj, aby
trzyma. oba kable w jednej rce. Najpierw zmierz napicie pomidzy przewodami fazowymi;
powinno wynosi. 220-230 V. Potem midzy jednym przewodem fazowym a uziemieniem, a
nastpnie midzy drugim przewodem fazowym a uziemieniem. Jeden z tych odczytw
powinien by. taki jak dla przewodw fazowych, a drugi - mniejszy ni) 0,5 V.
Poniewa) uziemienie i przewd neutralny powinny by. po(#czone w panelu elektrycznym
(electrical panel), napicie wiksze od 0,5 V wskazywa(oby, )e jednak nie s#. Je)eli napicie
nieznacznie odbiega od tej warto,ci, mo)e to wynika. z faktu przep(ywu pr#du w przewodzie
neutralnym i braku napicia na uziemieniu.
Je,li nie bdziesz zadowolony ze swoich pomiarw, popro, elektryka. Wikszo,. nie-
wyja,nionych problemw z prac# komputera wynika z niew(a,ciwego uziemienia i innych
k(opotw z zasilaniem.
Testery pamici
Dla bardziej zaawansowanych w diagnozowaniu i naprawianiu komputerw niezbdnym
przyrz#dem bdzie tester pamici. Jest to ma(y przyrz#d do testowania nie tylko modu(w
SIMM, DIMM, ale i pojedynczych ko,ci pamici, jak na przyk(ad ko,ci cache. Jest niestety
drogi (od 1000 do 2500 dolarw), ale to jedyny przyrz#d, ktrym mo)na dok(adnie przebada.
pami..


Bez niego jest si skazanym na sprawdzanie pamici programami diagnostycznymi. Programy
mog# jednak tylko zapisywa. i odczytywa. dane z pamici, tester potrafi znacznie wicej:
* Okre,li. typ pamici,
* Okre,li. prdko,. pamici,
* Okre,li., czy pami. posiada bit parzysto,ci, czy wykorzystuje emulacj parzysto,ci,
* Zmieni. czas od,wie)ania i czas dostpu,
* Zlokalizowa. b(dy w pojedynczym bicie,
* Wykry. b(dy wynikaj#ce z zasilania i zak(ce%,
* Wykry. zwarcia i braki po(#cze%,
* Wykry. problemy zwi#zane z synchronizacj#,
* Wykry. problemy z przechowywaniem danych.
3aden program diagnostyczny nie ma takich mo)liwo,ci; przy testowaniu pamici musi
korzysta. z parametrw ustawionych przez kontroler pamici umieszczony w chipsecie p(yty
g(wnej. Zapobiega to programowym zmianom czasu i metod dostpu do pamici. Mo)esz
natrafi. rwnie) na problemy prawie nie do wykrycia, polegaj#ce na tym, i) uk(ady pamici
w jednym komputerze pracuj# poprawnie, a w innym nie.
W zasadzie nie ma sposobu dok(adnego przetestowania pamici zamontowanej na p(ycie
g(wnej. Tester pamici SIMM jest niezbdny przy dok(adnych testach pamici. Przy cenach
pamici 32 MB mniejszych od 50 dolarw, zakup testera jest usprawiedliwiony w przypadku
pracy w serwisie, w ktrym naprawia si wiele komputerw. Obecnie systemy komputerowe
s# wyposa)ane w coraz to wiksze ilo,ci pamici, a z drugiej strony, coraz to szybszy dostp
do informacji w niej zawartych wymusza coraz dok(adniejsze jej badanie i odrzucanie ko,ci,
ktre nie spe(niaj# wymogw dzisiejszej techniki. Jednym z polecanych przeze mnie testerw
jest SIGMA LC, wytwarzany przez Dark-horse Systems. W rozdziale 7. Pami. komputera"
zajmiemy si pamici# bardziej szczeg(owo.
0rodki chemiczne
1rodkw chemicznych u)ywa si do czyszczenia, diagnozowania i naprawy komputera.
Jednym z najbardziej przydatnych do prostych czynno,ci (jak czyszczenie elementw,
stykw) by( trjchloroetan (1,1,2-trichloroetan). Jest bardzo skuteczny, nie uszkadza plastiku i
samych p(yt. Mo)na go te) u)ywa. do usuwania plam z obudowy komputera i klawiatury.
Zosta( zast#piony, poniewa) uznano go za rozpuszczalnik chlorowany, podobnie jak freon
(zwi#zki fluorochlorowglowe).
Jednym z najlepszych ,rodkw jest stabilant 22 - najskuteczniejszy produkt tego typu.
Jest to ciek(y polimeryczny p(przewodnik. Zachowuje si jak ciek(y metal; jest prze-
wodnikiem. Wype(nia szpary midzy elementami zwikszaj#c powierzchnie po(#czenia oraz
usuwa tlen i inne zwi#zki mog#ce powodowa. korozj.
1rodek ten jest dostpny w kilku rodzajach: stabilant 22 (zagszczony), stabilant 22a
(stabilant 22 rozcie%czony isopropanolem w stosunku 4:1), Tweek (rozcie%czony w stosunku
8:1).
15 ml stabilanta 22a kosztuje 40 dolarw, podczas gdy litr stabilanta 22 - 4000 dolarw.
Jak wida., stabilant 22 jest raczej drogi, ale zu)ywa si go niewiele i naprawd jest nie-
zast#piony w konserwowaniu stykw elektrycznych (u)ywa go nawet NASA). Jak twierdzi
producent, D.W.Electrochemicals, stosowanie stabilantu 22 daje ochron na 16 lat.
Stabilant daje najlepsze rezultaty przy czyszczeniu wszelkiego rodzaju stykw i gniazd;
smarowanie stykaj#cych si powierzchni u(atwia wk(adanie i wyci#ganie kart, (#czenie i
roz(#czanie wtykw.
Do czyszczenia czsto wykorzystuje si spr)one powietrze. Z regu(y jest to freon lub
dwutlenek wgla. U)ywa si ich do wydmuchiwania kurzu i innych zanieczyszcze%. Nale)y
jednak zachowa. pewn# ostro)no,., gdy) niektre ze ,rodkw u)ytych jako medium mog# w
chwili opuszczania pojemnika powodowa. powstanie (adunkw statycznych. U)ywaj tylko
produktw przeznaczonych do czyszczenia sprztu komputerowego i, je)eli posiadasz,
u)ywaj opaski uziemiaj#cej podczas czyszczenia. Du)y (adunek jest tworzony przez freon TF,
natomiast mniej gro0ny jest freon R12.
Poniewa) freony niszcz# warstw ozonow#, wikszo,. producentw wycofuje si z ich
wytwarzania, na rzecz nowych produktw opartych na dwutlenku wgla lub innym, mniej
szkodliwym zwi#zku.
U)ywaj#c spr)onego powietrza nale)y trzyma. pojemnik pionowo, tak aby uchodzi( z niego
tylko gaz. Je,li go przechylisz, mo)e si z niego wydosta. propelent pod postaci# zimnej
cieczy. Jest to nie tylko marnotrawstwo, ale tak)e potencjalna przyczyna uszkodzenia sprztu
komputerowego i nie tylko. Przy tych czynno,ciach nale)y od(#cza. napicie od
czyszczonych urz#dze%, aby zminimalizowa. mo)liwo,. uszkodze% przez zwarcia.
Je,li u)ywasz ,rodkw zawieraj#cych spr)ony freon R12, unikaj otwartego ognia lub 0rd(a
ciep(a. Przy spalaniu freonu R12 wydziela si wysoce toksyczny gaz - fozgen - u)ywany
podczas pierwszej wojny ,wiatowej jako gaz bojowy.
Freon R12 do 1995 roku by( u)ywany w wikszo,ci samochodowych uk(adw klimatyzacji.
Zwr. uwag, )e pracownicy serwisu nigdy nie pal# papierosw przy naprawie tych uk(adw.
Od 1996 produkcja i stosowanie tego typu zwi#zkw zosta(y albo znacznie ograniczone, albo
zabronione przez rz#d. Wynaleziono nowe ,rodki o podobnych w(a,ciwo,ciach, np. R-134a;
s# one jednak znacznie dro)sze od freonu.
Obok spr)onego powietrza wykorzystuje si ozibiacz w sprayu. 1rodek ten nie naprawia,
ale u(atwia znalezienie uszkodzonego uk(adu. Czsto powa)ne problemy wynikaj# z
przegrzania; ,rodek ten och(adza uk(ad przywracaj#c mu normalne warunki pracy. Je)eli teraz
bdzie pracowa. normalnie, oznacza to, )e jest uszkodzony.
0rubki, nakrtki i inne drobiazgi
Omwimy teraz problemy zwi#zane z drobnym osprztem, takim jak ,rubki, nakrtki, paski,
wykorzystywanym przy monta)u komputera.
Demonta) komputerw utrudnia r)norodno,. ,rubek i nakrtek.
Wikszo,. komputerw posiada ,rubki przykrcane sze,ciok#tnym kluczem 1/4" lub 3/16".
IBM u)ywa( ich pierwotnie we wszystkich swoich komputerach PC/XT i AT, wikszo,.
producentw komputerw osobistych te) ich u)ywa. Ale np. Compaq wykorzystuje ,rubki
typu Torx - ,rubki z gwie0dzistym (epkiem, do przykrcania ktrych stosuje si klucz Torx
odpowiedniego rozmiaru: T-8, T-9, T-10, T-15, T-20, T-25, T-30, T-40 itd.
Odmian# ,rubek typu Torx s# ,rubki zabezpieczone, wykorzystywane g(wnie w zasilaczach.
Wygl#daj# prawie identycznie jak standardowe, ale posiadaj# dodatkowy bolec na ,rodku
(epka. Zabezpiecza to przed jej odkrceniem zwyk(ym kluczem; potrzebny jest klucz ze
specjalnym otworem. Mo)na rwnie) u)y. ma(ego d(uta do wybicia tego bolca. Zwykle s#
one u)ywane w podzespo(ach, ktre s# otwierane rzadko albo wcale.
Wielu producentw stosuje bardziej standardowe ,rubki przykrcane p(askimi lub krzy-
)owymi wkrtakami. S# one proste w u)yciu, jednak nie trzymaj# si tak dobrze g(wki
,rubki i (atwo o ich trwa(e uszkodzenie. W przypadku najta%szych wersji takich ,rubek mo)e
nawet dochodzi. do ,cierania kawa(kw metalu, ktre mog# dosta. si na p(yt g(wn#. Je)eli
masz wybr, nie stosuj takich ,rubek; problemy, jakie stwarzaj#, nie s# tego warte.
Niektrzy producenci wytwarzaj# obudowy samomocuj#ce lub u)ywaj# ,rubek motylkowych.
Nie wymagaj# one )adnych narzdzi przy demonta)u.
Firma Curtis sprzedaje plastikowe ,rubki motylkowe, pasuj#ce do wikszo,ci obudw. Jednak
w ,rodku komputera powiniene, stosowa. zwyk(e metalowe ,rubki, jako )e zapewniaj# one
uziemienie mocowanym podzespo(om.
System calowy i metryczny
Nastpn# trudno,. przy demonta)u sprawia wystpowanie dwch standardw gwintowania:
calowego i metrycznego. IBM wykorzystuje system calowy, natomiast wikszo,. innych
producentw - metryczny.
Ameryka%scy producenci dyskw twardych u)ywaj# czasami ,rubek w systemie metrycznym;
dyski wytwarzane w Japonii czy na Tajwanie zwykle posiadaj# ,rubki calowe. Je)eli chcesz
wymieni. napd w starszym komputerze, mo)esz mie. problem - w(a,ciwe ,rubki trudno
dosta.. Na szcz,cie, wielu producentw do(#cza je do kupowanego dysku. W dokumentacji
znajdziesz po(o)enie otworw i rozmiar gwintu.
Przy monta)u dyskw stosuje si oba rodzaje ,rubek; wikszo,. jednak wykorzystuje ,rubki
metryczne.
W niektrych przypadkach mo)e by. istotna d(ugo,. ,rubki, szczeglnie przy mocowaniu
twardych dyskw. U)ywaj#c zbyt d(ugiej ,rubki mo)esz uszkodzi. dysk, je)eli przy
dokrcaniu do ko%ca przebijesz si przez jego obudow. Przy instalowaniu nowego napdu
upewnij si, )e posiadasz ,rubki odpowiedniej d(ugo,ci, a je)eli masz w#tpliwo,ci, sprawd0 w
dokumentacji.
Jak zdemontowa2 komputer
Nie jest to specjalnie skomplikowane. Poniewa) producenci stosuj# okre,lone standardy,
mamy do czynienia tylko z kilkoma rozmiarami ,rubek. Rwnie) u(o)enie poszczeglnych
podzespo(w jest podobne u r)nych producentw. Poza tym, wsp(czesny komputer nie
sk(ada si z tak wielu cz,ci.
Zajmiemy si teraz nastpuj#cymi podzespo(ami:
* Obudowa
* Karty rozszerze%
* Napdy * Zasilacz
* P(yta g(wna
Omwimy, jak zainstalowa. i wymontowa. dany element. Wikszo,. komputerw mo)na
rozpozna. po obudowie. Komputery AT wykorzystuj# obudowy typu wie)a", natomiast
komputery XT - obudowy typu slim-line".
Procedury monta)u i demonta)u w przypadku obu typw komputerw s# podobne.
Przygotowanie
Przede wszystkim przygotuj si na ochron przed (adunkiem statycznym, zapamitaj lub
zanotuj konfiguracj komputera od strony fizycznej (ustawienia prze(#cznikw i zworek,
orientacja kabli), jak i logicznej (np. ustawienia pamici CMOS).
Ochrona przed #adunkiem elektrostatycznym
Kiedy pracujesz z elementami znajduj#cymi si wewn#trz komputera, musisz uwa)a., aby
przypadkowo nie doprowadzi. do wy(adowania (twoje cia(o mo)e przenosi. znaczny (adunek
elektrostatyczny) w pobli)u elementu. Zanim dotkniesz czegokolwiek, po() jedn# rk na
metalowym szkielecie komputera, co spowoduje wyrwnanie twojego potencja(u z
potencja(em komputera. Pamitaj, aby komputer by( pod(#czony do sieci. Dziki temu
ewentualny (adunek statyczny przep(ynie przez komputer do ziemi.
Z tego powodu czasem zaleca si pozostawienie komputera w(#czonego do sieci podczas
naprawy. Jednak)e w niektrych nowocze,niejszych systemach uk(ady zasilania ATX oraz
NLX zapewniaj# sta(e napicie +5 V, czy komputer jest w(#czony i pracuje, czy nie. To
napicie mo)e by. niebezpieczne. Dlatego w tym wypadku lepiej od(#czy. komputer od sieci
- a samemu znale0. sobie inne 0rd(o uziemienia.
W profesjonalnych zak(adach serwisowych uziemia si sto(y, na ktrych dokonuje si
naprawy komputerw. Natomiast Ty musisz si zadowoli. przewodem zasilaj#cym z
uziemieniem.
Bardziej zaawansowanym sposobem wyrwnywania potencja(w pomidzy tob# a
komputerem jest zastosowanie specjalnego zestawu antystatycznego. Sk(ada si on z opaski
na nadgarstek i maty, ktre posiadaj# przewody s(u)#ce do pod(#czenia do obudow#
komputera. Kiedy rozkrcasz komputer, umie,. mat obok lub poni)ej, a nastpnie po(#cz j#
z obudow# przewodem uziemiaj#cym. Za() opask na nadgarstek i rwnie) po(#cz z
obudow# (zwr. uwag, aby w miejscu pod(#czania by(a ona wolna od farby i zapewnia(a
dobry kontakt) lub z mat#. Takie pod(#czenie zapewni dostosowanie ci do potencja(u
komputera i uchroni uk(ady przed (adunkiem statycznym.
Je,li wymontowujesz podzespo(y, jak napdy dyskowe, karty rozszerze% i szczeglnie
delikatne cz,ci, jak p(yta g(wna, pamici czy procesor, k(ad0 je zawsze na macie.
Niektrzy k(ad# sam komputer na macie; nie nale)y tego robi. - mata to miejsce na
wymontowane podzespo(y.
Je,li nie posiadasz maty, k(ad0 podzespo(y na czystym stole. Zawsze chwytaj kart rozszerze%
najpierw za metalowy uchwyt; jest on pod(#czony do obwodu uziemienia karty i w ten sposb
ochronisz j# przed ewentualnym (adunkiem statycznym. Je,li karta nie posiada metalowego
uchwytu (jak np. p(yta g(wna), trzymaj j# za brzegi staraj#c si nie dotyka. )adnego
elementu.

Niektrzy polecaj# umieszczanie p(yt i uk(adw na folii aluminiowej. Zdecydowanie
odradzam. Wiele p(yt g(wnych, kart rozszerze% i innych uk(adw posiada wbudowane
baterie litowe lub niklowo-kadmowe. Przy ich zwarciu, ktre mo)e nast#pi. po umieszczeniu
p(yty na folii, baterie nadmiernie si nagrzewaj# i mog# wystrzeli. jak petarda. Poniewa) nie
zawsze jeste, w stanie oceni., czy dana p(yta ma wbudowan# bateri, nie nale)y
wymontowanych p(yt k(a,. na przewodz#cej metalowej powierzchni.
Program konfiguracyjny
Zanim wy(#czysz komputer i ,ci#gniesz obudow, musisz zanotowa. kilka rzeczy na wypadek
wykasowania ustawie% pamici CMOS. Jest ona zasilana ze specjalnej baterii, by zachowa.
dane o konfiguracji komputera po jego wy(#czeniu. Je,li wyci#gniesz bateri lub zewrzesz
okre,lone piny, wykasujesz dane z pamici CMOS, a tym samym stracisz ustawienia
podstawowych danych o komputerze, m.in. ile i jakie posiada napdy, ile ma zainstalowanej
pamici, jaka jest data i godzina.
Najwa)niejsze informacje dotycz# parametrw twardego dysku. Dane dotycz#ce innych
podzespo(w s# stosunkowo (atwe do odtworzenia przy nastpnym uruchomieniu komputera;
w przypadku dyskw nie zawsze jest to takie proste. Wikszo,. dzisiejszych programw
BIOS-u potrafi odczyta. informacje konfiguracyjne z dyskw, gorzej, je,li posiadasz starsze
wersje - wtedy sam musisz poda. wszystkie parametry. Oznacza to, )e musisz zna. ilo,.
cylindrw, g(owic i sektorw na ,cie)k.
Niektre BlOS-y okre,laj# twardy dysk tylko za pomoc# liczby typu (type nuniber), zwykle
mieszcz#cej si w przedziale od l do 50. Wikszo,. BIOS-w wykorzystuje typ 47 lub wy)szy
na tzw. dysk u)ytkownika (user type), co oznacza, )e wszystkie podawane parametry s#
zmienne i wprowadzane rcznie. Pamitaj, aby zanotowa. w(a,nie te parametry, gdy) mog#
by. p0niej bardzo trudne do okre,lenia.
Obecnie dyski EIDE posiadaj# dodatkowe parametry konfiguracyjne: translation mode i
transfer niwie. Dla dyskw wikszych od 528 MB nale)y zachowa. parametr transla-tion
mode r)nie okre,lany w r)nych wersjach BIOS-u. Szukaj nazw takich jak: CHS (Cylinder
Head Sector), ECHS (Extended CHS), Large (to samo co ECHS) lub LBA (Logical Block
Addressing). Je,li zmienisz konfiguracj komputera i nie ustawisz takiej samej warto,ci
parametru translation mod!, dane na dysku mog# by. niedostpne. Wikszo,. BIOS-w
automatycznie odczytuje w(a,ciwo,ci dyskw i ustawia w(a,ciwie odpowiednie parametry.
Mo)esz mie. jednak problemy z BlOS-ami nie czytaj#cymi tych parametrw lub w
przypadku nadpisania tych ustawie% przy wcze,niejszej instalacji. Aby mc odczyta. dane z
dysku, parametr translation mode musi mie. tak# warto,., jak# posiada( przy formatowaniu
dysku.
Ustawienie prdko,ci dysku jest ju) prostsze. Starsze dyski pracowa(y z prdko,ci# 8,3 MB/s,
co okre,lano mianem trybu PIO 2 (Progremmed l/O mod! 2), nowsze natomiast -z prdko,ci#
11,1 MB/s (tryb PIO 3) lub 16,6 MB/s (tryb PIO 4). Wikszo,. BIOS-w pozwala na wybr
ustawienia, mo)na te) skorzysta. z funkcji automatycznego ustawienia prdko,ci.
Wicej o dyskach dowiesz si w rozdzia(ach 14. i 15.
Je,li nie podasz w(a,ciwej warto,ci parametrw dysku w programie konfiguracyjnym, nie
bdziesz mia( dostpu do danych. Znam par osb, ktrym si to przydarzy(o przy
rekonfigurowaniu komputera. Je,li podasz z(e dane, najcz,ciej objawi si to komunikatem
"Brak systemu operacyjnego" (Missing operating system) i brakiem dostpu do dysku C.
Niestety, nie zawsze wystarczy odczyta. parametry dysku z tabeli i wprowadzi. je. To
zadzia(a tylko w przypadku, gdy przy poprzednim konfigurowaniu komputera parametry te
zosta(y w(a,ciwie wprowadzone. Mia(em do czynienia z wieloma komputerami, gdzie tak nie
by(o; jedyn# metod#, aby dotrze. do danych na takim dysku, jest okre,lenie tych samych
niew(a,ciwych parametrw. Wida. wic, )e warto zanotowa. parametry dysku.
Wikszo,. komputerw posiada program konfiguracyjny umieszczony bezpo,rednio w
pamici ROM BIOS-u. Je,li posiadasz BIOS Phoenix, uruchamia si go kombinacj# klawiszy
Ctrl+Alt+Esc lub Ctrl+Alt+S. Dla innych BIOS-w, np. AMI BIOS, program setupu
uruchamia si przy starcie systemu; trzeba tylko nacisn#. klawisz Delete.
Po uruchomieniu programu spisz wszystkie parametry. Naj(atwiej to zrobi. drukuj#c je -
kombinacja klawiszy Shift+Print Screen wysy(a kopi ekranu na drukark.
Wiele programw konfiguracyjnych umo)liwia wp(ywanie na dany chipset na p(ycie g(wnej.
Te parametry te) nale)y zanotowa.. Wikszo,. komputerw ma mo)liwo,. powrotu do
parametrw standardowych w przypadku wyjcia baterii i straty wprowadzonych
parametrw.Komputery z magistralami MCA i EISA posiadaj# bardziej zaawansowane
programy konfiguracyjne, zapamituj#ce nie tylko konfiguracje p(yty g(wnej, ale tak)e
wszystkich kart rozszerze%. Dodatkowo mo)na te ustawienia zapamita. na dyskietce.
Aby uruchomi. program konfiguracyjny, potrzebna jest specjalna dyskietka (Setup Disk lub
Reference Disk). W przypadku niektrych komputerw, jak np. IBM PS/2 czy Compaq,
program konfiguracyjny przechowywany jest rwnie) w ukrytej partycji na dysku twardym.
Podczas startu systemu kursor przeskakuje na kilka sekund na praw# stron ekranu; mo)na
teraz uruchomi. program konfiguracyjny kombinacj# klawiszy Ctrl+Alt+Insert (dla
komputerw IBM) lub F10 (dla komputerw Compaq). W przypadku innych komputerw
program konfiguracyjny mo)e uruchamia. si inaczej -szczeg(w szukaj w dokumentacji.
S# rwnie) dostpne programy reklamowane jako posiadaj#ce mo)liwo,. zapisu ustawie% na
dysk. Niestety, nie pracuj# one dobrze ze wszystkimi wersjami BIOS-u, tak wic przed
u)yciem upewnij si, czy bd# wsp(pracowa. z twoim komputerem.
Fizyczna konfiguracja komputera
Przed rozk(adaniem komputera wskazane jest rwnie) zapamitanie ustawie% zworek i
prze(#cznikw, umieszczenia i orientacji kabli, umieszczenia przewodw uziemienia,
po(o)enia kart rozszerze%.
Szczeglnie istotne s# ustawienia zworek i prze(#cznikw na ka)dej karcie i p(ycie g(wnej.
Je,li niechc#co je uszkodzisz, bdziesz znal ich oryginalne ustawienia. Jest to wa)ne, je)eli
nie posiadasz dokumentacji komputera, a nawet je,li j# masz, czsto zdarzaj# si nie
udokumentowane zworki i prze(#czniki, ktre jako, trzeba ustawi.. Pomy,l, jak bdziesz si
czu., gdy roz(o)ysz czyj, komputer i nie bdziesz mg( go uruchomi., bo 0le pod(#czy(e,
zworki czy ustawi(e, prze(#czniki. Je)eli zanotujesz te dane - k(opot masz z g(owy.
Notuj rwnie) orientacj kabli. Wikszo,. markowych kabli jest wykonywana w sposb
uniemo)liwiaj#cy odwrotne w(o)enie, ale nie wszdzie wystpuj# w(a,nie takie kable. Poza
tym, mo)na pomyli. kabel dysku twardego z kablem napdu dyskietek. Powiniene, oznaczy.
kable lub zanotowa., gdzie ktry kabel by( w(o)ony i w jakim by( po(o)eniu. Kable ta,mowe
posiadaj# z regu(y z jednej strony przewd innego koloru (czerwony, zielony, niebieski lub
czarny) oznaczaj#cy pin 1. Rwnie) na z(#czu kabla mo)e by. znaczek trjk#ta lub jedynka.
Podzesp(, do ktrego pod(#czasz kabel, jest oznaczony identycznie, aby wskaza. po(o)enie
pinu 1. Mo)e to by. kropka, jedynka lub inny znak.
Chocia) orientacja kabli i ich pod(#czanie wydaj# si proste, podczas prowadzenia se-
minariw rzadko przeszli,my przez ca(y kurs, aby cho. jedna grupa nie mia(a z tym
problemw. Na szcz,cie, w wikszo,ci przypadkw odwrotne w(o)enie kabla nie powoduje
)adnych trwa(ych uszkodze%.
Nie dotyczy to kabli zasilaj#cych i po(#cze% baterii - tutaj odwrotne pod(#czenie prawie na
pewno doprowadzi do jakiego, uszkodzenia. W przypadku p(yty g(wnej odwrotne
pod(#czenie kabla zasilaj#cego lub pod(#czenie do niew(a,ciwego gniazda spowoduje podanie
napicia 12 V tam, gdzie powinno by. 5 V. Mo)e to spowodowa. wystrzelenie" uk(adu z
p(yty. Znam par osb, ktrym si to przytrafi(o - na szcz,cie sko%czy(o si bliznami na
twarzy. Sam zawsze odwracam g(ow, gdy po raz pierwszy w(#czam komputer, tak na
wszelki wypadek.
Odwrotne w(o)enie baterii CMOS spowoduje uszkodzenie pamici CMOS. Wtedy trzeba
wymieni. ca(# p(yt g(wn#.
Dobrze jest rwnie) zapamita. po(o)enie innych elementw, takich jak kable uziemiaj#ce,
karty rozszerze%. Nieraz mo)e by. wa)ne, w ktrym gnie0dzie dana karta si znajduje. Lepiej
mie. wszystkie dane zapisane, aby mo)na by(o powrci. do pierwotnego u(o)enia elementw
i konfiguracji. Jest to szczeglnie wa)ne w przypadku komputerw z magistralami MCA i
EISA.
Przejdziemy teraz do pracy z komputerem.
Demonta& komputera
Do rozkrcenia komputera potrzeba tylko kilku podstawowych narzdzi: do ,rubek ze-
wntrznych mocuj#cych obudow - klucz 1/4" lub wkrtak krzy)akowy, dla innych ,rubek -
klucz 3/16" lub wkrtak krzy)akowy. Przydadz# si rwnie) szczypce do wyjcia zatrzaskw
przytrzymuj#cych p(yt g(wn#, do zworek i trudnych do wyjcia z(#czy kabli.
W celu ochrony przed (adunkiem statycznym mo)esz u)y. maty antystatycznej do
umieszczania na niej wymontowywanych elementw. Je,li jej nie posiadasz, k(ad0 je na
dowolnej niemetalowej powierzchni wolnej od (adunku.
Zdjcie obudowy
1. Wy(#cz komputer. Od(#cz wszystkie kable, (#cznie z kablem zasilaj#cym.
2. Obejrzyj obudow, by ustali., jak j# ,ci#gn#.. Odkr. ,rubki mocuj#ce obudow do
szkieletu komputera - s# one umieszczone z regu(y na tylnym brzegu obudowy. Mog# te) by.
z przodu, za przednim plastikowym panelem (patrz rysunek 3.1).
3. Po odkrceniu ,rub z(ap obudow i wysu% j# - w zale)no,ci od posiadanego komputera -
do ty(u, do przodu albo do gry.
4. Je)eli posiadasz opask antystatyczn# na nadgarstek i mat, po(#cz je z komputerem i za()
opask. Po po(#czeniu bdziesz na tym samym potencjale co komputer, a to zapewni ochron
przed (adunkiem statycznym.

Rysunek 3.1.
Odkr!canie $rub mocuj,cych obudow!
1ruby mocuj#ce


1ruby mocuj#ce
Za zgod, IBM
Wyci$ganie kart rozszerze+
Najpierw zdejmij obudow, wed(ug powy)szego opisu, a nastpnie:
1. Zanotuj, w ktrym s(ocie jest dana karta; zrb szkic lub rysunek.
2. Odkr. ,ruby mocuj#ce kart (patrz rysunek 3.2).
3. Zanotuj sposb pod(#czenia kabli do karty przed jej wymontowaniem. Kable ta,mowe
posiadaj# z jednej strony kolorowy pasek oznaczaj#cy pin 1. Niektre kable s# tak wykonane,
)e nie ma mo)liwo,ci ich obrcenia.
4. Wyci#gnij kart z gniazda podnosz#c j# z tak# sam# si(# z obu jej ko%cw.
5. Zanotuj po(o)enie zworek i prze(#cznikw, zw(aszcza je)eli nie posiadasz dokumentacji.
Nawet gdy posiadasz dokumentacj, lepiej zanotuj te dane, gdy) niektrzy producenci
umieszczaj# na kartach nie udokumentowane zworki i prze(#czniki specjalnego przeznaczenia
(do testowania albo uzyskania specyficznej konfiguracji).

Rysunek 3.2.
Odkr!canie $ruby mocuj,cej kart!


Za zgod, IBM
Wymontowanie dysku twardego
Jest to prosta procedura, identyczna dla twardych dyskw, napdw dyskietek, CD-ROM-w,
streamerw.
Dyski mog# by. umieszczone w specjalnej dodatkowej obudowie przystosowanej do
odpowiedniej kieszeni mocowanej do szkieletu komputera. Umo)liwia ona wyjcie dysku bez
konieczno,ci odkrcania ,rubek.
Przed wyci#gniciem dysku zrb kopi znajduj#cych si na nim danych. Jest to bardzo wa)ne,
gdy) zawsze istnieje mo)liwo,. jego uszkodzenia lub utraty danych przez nieostro)ne
obchodzenie si z nim.
W celu wymontowania dysku ,ci#gnij najpierw obudow, jak by(o to wcze,niej omwione, a
nastpnie postpuj zgodnie z poni)szymi krokami:
1. Znajd0 ,rubki mocuj#ce dysk i odkr. je. W przypadku dyskw umieszczonych w
kieszeni, po prostu wyci#gnij t kiesze%.
2. Od(#cz od napdu kabel zasilaj#cy, kabel danych i, je,li jest, kabel uziemiaj#cy (patrz
rysunek 3.3 i rysunek 3.4)
3. Wyci#gnij dysk.

Rysunek 3.3.
Od!czanie kabli

Kabel danych Kabel zasilaj#cy Przewd uziemiaj#cy

Za zgod, IBM







Rysunek 3.4.
Nap!d dyskietek
Od,czenie kabli

Przewd uziemiaj#cy Kabel zasilaj#cy

Wyjcie zasilacza
Zasilacz jest z regu(y przymocowany kilkoma (najcz,ciej czterema) ,rubami w tylnej cz,ci
komputera lub za pomoc# podk(adek mocuj#cych go na dole. Wyjcie zasilacza mo)e
wymaga. wysunicia dysku twardego.
Aby wymontowa. zasilacz, odkr. obudow, a nastpnie:
1. Odkr. ,ruby mocuj#ce z ty(u komputera (patrz rysunek 3.5).

Rysunek 3.5.
Zasilacz. Odkr!cenie $rub


1ruby mocuj#ce zasilacz


2. Od(#cz kable zasilaj#ce p(yt g(wn# (patrz rys. 3.6) - ci#gnij za wtyczk, nie za kabel - a
nastpnie dysk twardy.
3. Wyci#gnij zasilacz.
Rysunek 3.6.
Od,czenie kabli zasilaj,cych gwn,

Z(#cza zasilacza
Za zgod, IBM

Wyjcie p#yty g#wnej
Po wyjciu kart rozszerze% mo)esz wyci#gn#. p(yt g(wn#. Jest z regu(y przymocowana
kilkoma ,rubami oraz plastikowymi zatrzaskami, tak )e p(yta nie dotyka metalowej cz,ci i
nie ma ryzyka zwarcia.
Nie wyci#gaj zatrzaskw z p(yty przed jej wymontowaniem, niech w niej pozostan#; przy
monta)u p(yty wchodz# one w odpowiednie otwory w obudowie. Kiedy bdziesz wk(ada(
p(yt, upewnij si, czy wszystkie zatrzaski s# w swoich otworach - w przeciwnym razie
mo)esz z(ama. p(yt przy przykrcaniu ,rub lub wk(adaniu karty rozszerze%.
Aby wymontowa. p(yt g(wn#, wyjmij najpierw wszystkie karty rozszerze%, jak to by(o
wcze,niej opisane, a nastpnie postpuj zgodnie z poni)szym opisem.
1. Je)eli p(yta posiada gniazda do pod(#czenia napdw, portw, przed roz(#czeniem kabli
opisz je.
2. Do p(yty jest rwnie) pod(#czonych wiele ma(ych kabelkw dochodz#cych z przedniego
panelu komputera. Opisz te po(#czenia i oznacz kable przed od(#czeniem od p(yty. Oszczdzi
ci to wiele czasu przy ich pod(#czaniu.
3. Je,li procesor posiada radiator z wbudowanym wentylatorem, od(#cz wtyczk od
wentylatora.
4.Je,li jeszcze nie wyj#(e, zasilacza, opisz, jak poszczeglne kable s# pod(#czone do p(yty
g(wnej, i od(#cz je.
5. Znajd0 i odkr. ,ruby mocuj#ce p(yt, uwa)aj, aby nie zgubi. plastikowych podk(adek.
6. Przesu% p(yt 1-2 cm w kierunku od zasilacza, tak aby zatrzaski zwolni(y p(yt (patrz rys.
3.7).
7. Wyci#gnij p(yt. Po() j# w miejscu wolnym od (adunku statycznego, np. na macie
antystatycznej.
8. Ewentualnie wyjmij procesor pamici.
Wyjcie uk#adw pamici SIMM lub DIMM
Jedn# z zalet pamici SIMM i DIMM jest to, )e bardzo (atwo sieje instaluje i wymon-towuje.
Przy wymontowywaniu musisz je wyci#gn#. zaczynaj#c od modu(w znajduj#cych si dalej
od brzegu p(yty. Poni)sza procedura opisuje sposb wyjcia modu(w SIMM; modu(y DIMM
wyjmuje si w podobny sposb, s# tylko troch d(u)sze od modu(w SIMM.
Aby wymontowa. pamici SIMM (lub DIMM):
1. Delikatnie odci#gnij zatrzaski z ka)dego boku modu(u.
2. Obr. lub poci#gnij modu( z gniazda (patrz rys. 3.8).

Rysunek 3.7.
Uwolnienie zatrzaskw z gniazd mocuj,cych











Gniazda mocuj#ce

Plastikowe zatrzaski
(Widok : boku)
Rysunek 3.8.
Wymontowanie moduw pami!ci SIMM


Uwa)aj, aby nie uszkodzi. gniazd, w ktrych s# zamocowane modu(y, w przeciwnym razie
czeka ci kosztowna naprawa. Nigdy nie u)ywaj si(y; powinny lekko wyj,.. Je,li nie
wychodz#, robisz co, nieprawid(owo.
Instalacja p#yty g#wnej
Przed instalacj# nowej p(yty sprawd0, czy zawiera wszystkie niezbdne elementy. Oprcz
samej p(yty powinny by. przynajmniej kable I/O i instrukcja. Je,li zamwi(e, p(yt razem z
procesorem lub pamici#, powinny one by. zamontowane na p(ycie, ale mog# te) by.
do(#czone osobno. Niekiedy mo)esz te) otrzyma. razem z p(yt# opask antystatyczn#, aby
ochroni. p(yt przed (adunkiem statycznym przy instalacji.
Przygotowanie
Zanim zainstalujesz p(yt, musisz j# odpowiednio skonfigurowa. do pracy z procesorem.
Nowe p(yty posiadaj# zworki steruj#ce zarwno prdko,ci# procesora, jak i dostarczanym
napiciem. Je,li zostan# nieprawid(owo ustawione, komputer mo)e w ogle nie pracowa.,
pracowa. z b(dami, a nawet mo)e doj,. do uszkodzenia procesora.
Je,li masz jakie, w#tpliwo,ci co do prawid(owego ustawienia zworek, skontaktuj si ze
sprzedawc# p(yty, zanim dokonasz jakich, zmian na p(ycie.
Wikszo,. procesorw wydziela znaczne ilo,ci ciep(a i wymaga zainstalowania radiatora.
Aby zainstalowa. procesor i radiator, postpuj zgodnie z poni)sz# procedur#:
1. Wyjmij p(yt z antystatycznej folii, w ktrej j# kupi(e,, i po() na niej lub na macie
antystatycznej (je,li j# posiadasz).
2. Sprawd0 w instrukcji ustawienie zworek dla danego procesora. Na rysunku p(yty znajd0
po(o)enie tych zworek, a z tabeli odczytaj w(a,ciwe ich ustawienie. Je,li procesor by( ju)
zamontowany na p(ycie, zworki powinny by. w(a,ciwie ustawione, ale nigdy nie zaszkodzi
sprawdzi. samemu.
3. Znajd0 pin l procesora i pin l w gnie0dzie ZIF na p(ycie - rozpoznasz je po ,citym rogu
lub po oznaczeniu jedynk#. Podnie, d0wigienk z boku gniazda ZIF i w() do niego procesor,
zwracaj#c uwag, aby wszystkie piny wesz(y w odpowiednie otwory. Je)eli procesor nie
wchodzi swobodnie do gniazda, sprawd0, czy ktry, pin nie jest zagity. Po umieszczeniu
procesora w gnie0dzie opu,. d0wigienk.
4. Je,li procesor nie ma jeszcze przymocowanego radiatora, zrb to teraz. Wikszo,.
radiatorw mocuje si na zatrzaski bezpo,rednio do procesora lub jego gniazda. Mocuj je
bardzo ostro)nie, aby nie porysowa. p(yty, co mo)e uszkodzi. ,cie)ki lub elementy.
Zaleca si rwnie) posmarowanie procesora, do ktrego ma by. przymocowany radiator,
niewielk# ilo,ci# substancji przewodz#cej. Radiator lepiej odprowadza wtedy ciep(o z
procesora.
Instalowanie modu#w pamici
P(yta g(wna musi mie. zainstalowane modu(y pamici, aby w ogle mog(a dzia(a..
Najnowsze p(yty u)ywaj# pamici SIMM lub DIMM. Procedury monta)u r)ni# si
nieznacznie. Z regu(y nale)y zacz#. od gniazda i banku o najni)szym numerze. Zwr. uwag,
)e w niektrych p(ytach musisz instalowa. modu(y po dwa lub nawet po cztery. Szczeg(w
instalacji (jak, w jakiej kolejno,ci i w ktrych gniazdach instalowa. modu(y) szukaj w
instrukcji p(yty g(wnej.
Modu(y pamici posiadaj# z jednej strony wycicie, tak )e mo)na je w(o)y. do gniazda tylko
w jedn# stron. W celu zainstalowania modu(w pamici postpuj wed(ug procedury ich
wymontowania, ale w odwrconym porz#dku.
W#o&enie p#yty g#wnej
P(yta g(wna jest mocowana kilkoma ,rubkami i kilkoma plastikowymi zatrzaskami. Je,li
montujesz p(yt do nowej obudowy, bdziesz musia( najpierw umie,ci. w odpowiednich
otworach kilka metalowych ,rubek odleg(o,ciowych lub plastikowych zatrzaskw. Aby
zainstalowa. p(yt:
1. Je)eli s# wykorzystywane plastikowe zatrzaski, wymontuj je ze starej p(yty. U)ywaj#c
szczypiec, lekko ,ci,nij ich czubek i przepchnij go przez otwr w p(ycie.
2. Znajd0 w nowej p(ycie otwory na ,rubki odleg(o,ciowe i zatrzaski. 1rubek powiniene,
u)ywa. przy metalizowanych otworach, a zatrzaskw przy zwyk(ych. Wkr. ,rubki do
obudowy tak, aby zgra(y si z otworami na p(ycie.
3. Umie,. zatrzaski w p(ycie - wk(adaj#c je od spodu.
4. W() p(yt do ,rodka tak, aby zatrzaski wesz(y na swoje miejsce i dobrze przytrzymywa(y
p(yt do obudowy. P(yta jest w(a,ciwie u(o)ona, je)eli jej otwory zgra(y si z metalowymi
,rubkami odleg(o,ciowymi i otworami w obudowie.
5. Przykr. p(yt, wykorzystuj#c plastikowe podk(adki ze starej p(yty.
Pod#$czenie zasilacza
Nowsze p(yty ATX posiadaj# pojedynczy wtyk, ktry mo)na pod(#czy. tylko w jedn# stron.
P(yty Baby-AT i inne posiadaj# zwykle dwa wtyki z sze,cioma kablami do zasilania p(yty
g(wnej, ktre (atwo mo)na pomyli. ze sob#. Najcz,ciej s# one oznaczone P8 i P9. Sposb
ich pod(#czenia do p(yty (ktry wtyk, do ktrego gniazda) jest niezwykle istotny - je,li
pod(#czysz je odwrotnie, uszkodzisz p(yt po w(#czeniu zasilania. Wiele komputerw posiada
rwnie) wentylator procesora, ktry te) nale)y pod(#czy. do zasilacza. Oto jak nale)y
pod(#cza. poszczeglne kable:
1. Je,li posiadasz p(yt ATX, pod(#cz pojedynczy wtyk do p(yty - tu nie ma mo)liwo,ci
pomy(ki.
Je,li natomiast zasilacz posiada dwa wtyki, z sze,cioma kablami ka)dy, w() je w ten sposb,
aby dwa czarne kable uziemiaj#ce na brzegach wtykw by(y obok siebie. Sprawd0 rwnie) w
instrukcji p(yty, jak powinna by. ona pod(#czona do zasilacza.
2. Pod(#cz do zasilacza przewd wentylatora procesora. Pod(#cza si go przez wtyk
przeznaczony dla dyskw lub bezpo,rednio na p(ycie.
Pod#$czenie przewodw do p#yty g#wnej
Do p(yty g(wnej pod(#czonych jest wiele przewodw, m.in. diody dysku twardego i
zasilania, g(o,nik, przyciski reset i turbo.
Wikszo,. najnowszych p(yt posiada te) liczne wbudowane gniazda do pod(#czenia dyskw,
portw szeregowych i rwnoleg(ego. Niektre posiadaj# tak)e wbudowane karty graficzne,
muzyczne i SCSI.
P(yty ATX posiadaj# wszystkie te gniazda z ty(u p(yty. P(yty Baby-AT wykorzystuj#
dodatkowe karty rozszerze%. W przypadku p(yt ATX instaluj kable w nastpuj#cy sposb:
1. Pod(#cz napd dyskietek do 34-pinowego gniazda na p(ycie.
2. Pod(#cz dysk twardy, CD-ROM i streamer do 40-pinowego gniazda. Z regu(y u)ywa si
pierwszego kana(u do pod(#czania dyskw, a drugiego - do pod(#czania CD-ROM-u i
streamera.
3. P(yty inne ni) ATX posiadaj# 25-pinowe )e%skie gniazdo portu rwnoleg(ego i dwa
mskie gniazda szeregowe: jedno 9-pinowe, a drugie - albo 9-, albo 25-pinowe. Musisz zgra.
pin l kabli portw szeregowych i rwnoleg(ego z pinem l odpowiednich gniazd na p(ycie i
po(#czy. je.
4. Je,li porty nie posiadaj# zako%cze% mocuj#cych do obudowy (podobnych jak karty
rozszerze%) lub wszystkie gniazda rozszerze% s# wykorzystane, sprawd0, czy na tylnej ,ciance
komputera nie ma otworw wielko,ci portw. Je,li je znajdziesz, musisz od(ama. kawa(ek
metalu normalnie zas(aniaj#cy otwr. Odkr. obie sze,ciok#tne ,rubki po dwch stronach
portu, umie,. port w otworze i przymocuj go tymi ,rubkami.
5. Wikszo,. nowszych p(yt posiada rwnie) wbudowane gniazdo myszki. Je,li twoja p(yta
nie posiada go (gniazdo myszki powinno by. obok gniazda klawiatury), najprawdopodobniej
jest do(#czona osobna karta z tym gniazdem. W takim przypadku po(#cz je z w(a,ciwym
gniazdem na p(ycie g(wnej i umocuj na tylnej ,ciance komputera.
6. Pod(#cz do p(yty kable z prze(#cznikw, diod LED i g(o,nika, znajduj#cych si na
przednim panelu. Je,li nie ma odpowiednich oznacze% na p(ycie, sprawd0 w dokumentacji,
gdzie dany kabel powinien by. pod(#czony.
Instalacja kart rozszerze+
Wikszo,. komputerw wykorzystuje gniazda rozszerze% do pod(#czenia kart grafiki,
sieciowych, muzycznych i SCSI. Aby zainstalowa. kart:
1. W() ka)d# kart do gniazda, przytrzymuj#c j# ostro)nie za oba brzegi i nie dotykaj#c
uk(adw ani obwodw. Doci,nij j# rwnomiernie od gry, aby wskoczy(a na miejsce.
2. Przykr. uchwyt karty.
3. Zamocuj wewntrzne kable, ktre wcze,niej wyj#(e,.
Przykrcenie obudowy i pod#$czenie zewntrznych kabli
Komputer jest ju) prawie z(o)ony. Teraz pozosta(o tylko przymocowanie obudowy i
pod(#czenie zewntrznych urz#dze%. Zwykle nie przykrcam obudowy, zanim si nie
upewni, )e komputer pracuje poprawnie. Czsto zdarza si 0le pod(#czy. kabel lub zwork i
trzeba j# ponownie odkrca.. Aby zako%czy. sk(adanie komputera:
1. Na() z powrotem obudow.
2. Zanim w(#czysz komputer, pod(#cz wszystkie zewntrzne urz#dzenia. Wikszo,. wtykw
ma kszta(t litery D, tak )e nie mo)na ich pod(#czy. odwrotnie.
3. Pod(#cz 15-pinowy kabel monitora do )e%skiego gniazda karty graficznej.
4. Je)eli posiadasz kart modemow#, pod(#cz do niej kabel telefoniczny.
5. Pod(#cz kabel klawiatury i myszki (do gniazda myszki lub, w przypadku myszki
szeregowej, do portu szeregowego)
6. Je,li posiadasz inne zewntrzne urz#dzenia, jak joystick czy kolumny pod(#czane do karty
muzycznej, rwnie) je pod(#cz.
Uruchomienie programu konfiguracyjnego (CMOS Setup)
Teraz mo)emy ju) w(#czy. komputer i uruchomi. program konfiguracyjny. Umo)liwi to
odpowiednie ustawienie parametrw p(yty g(wnej do zainstalowanych podzespo(w.
Komputer dodatkowo przeprowadzi test sprawdzaj#cy, czy nie ma jakich, problemw:
1. W(#cz najpierw monitor, potem komputer. Obserwuj komunikaty na ekranie i zwracaj
uwag na sygna(y d0wikowe.
2. Automatycznie zostanie uruchomiony program testuj#cy POST (Power On Self Test),
sprawdzaj#cy BIOS grafiki, pami. RAM i wy,wietlaj#cy zainstalowane elementy. W
przypadku wyst#pienia powa)niejszych problemw ekran mo)e pozosta. czarny i bd#
generowane sygna(y d0wikowe, wskazuj#ce okre,lony problem. Sprawd0 w dokumentacji
p(yty g(wnej lub BIOS-u, co one oznaczaj#.
3. Je)eli nie ma powa)nych problemw, na ekranie uka)e si ekran z parametrami
komputera. Aby przerwa. standardow# procedur startow# komputera i uruchomi program
konfiguracyjny, nale)y nacisn#. odpowiedni klawisz, lub kombinacj klawiszy, w
zale)no,ci od typu BIOS-u. Informacja ta najcz,ciej jest wy,wietlana na ekranie, a gdyby jej
nie by(o, sprawd0 w dokumentacji.
4. Po uruchomieniu programu konfiguracyjncgo wprowad0 w(a,ciwy czas, ustawienia
dyskw, kart graficznych, klawiatury itp. Wikszo,. nowszych programw potrafi rwnie)
odczyta. parametry dysku twardego.
5. Zapamitaj wprowadzone dane.
Komputer powinien teraz uruchomi. si prawid(owo, zarwno z dysku, jak i z dyskietki. Je,li
bd#, jakie, problemy, przejrzyj dokumentacj p(yty g(wnej. Je,li wszystko dzia(a, wy(#cz,
komputer i przykr. obudow.
Czynno.ci diagnostyczne i archiwizacja danych
Bardzo wa)nym elementem, zapewniaj#cym komputerowi poprawn# prac przez d(ugie lata,
s# programy diagnostyczne. Ich koszt zwraca si podczas u)ywania. Zmniejszaj# ilo,.
problemw zwi#zanych z utrat# danych i uszkodzonymi podzespo(ami. Wiele razy
korzysta(em z ich nieocenionej pomocy.
Przedstawi rwnie) programy archiwizuj#ce, r)ne procedury tworzenia archiww oraz
omwi, dlaczego tworzenie archiww jest takie wa)ne. Fizyczne urz#dzenie, jak dysk czy
p(yta, mo)e zosta. naprawione lub wymienione, natomiast danych nie da si ani naprawi., ani
wymieni.. I tak. wikszo,. procedur diagnostycznych, dotycz#cych twardego dysku, wymaga
formatowania niskiego poziomu - dysku bdziemy mogli dalej u)ywa., natomiast wszystkie
dane, jakie by(y na nim zapisane, zosta(y utracone.
W rozdziale tym skupimy si na zaawansowanych procedurach archiwizacyjnych.
wymagaj#cych specjalnego sprztu i oprogramowania. Sk(adowanie na dyskietki, z wy-
korzystaniem DOS-owskiego programu backup, jest najcz,ciej niewystarczaj#ce i zbyt
kosztowne w przypadku archiwizowania twardego dysku. Aby przekopiowa. dane z 4 GB
dysku, potrzebowa(bym 2867 dyskietek 1,44 MB! Same dyskietki kosztowa(yby przesz(o
1000 dolarw, nie licz#c czasu, jaki by zaj(o kopiowanie. Mo)emy zamiast tego wykorzysta.
streamer i sk(adowa. dane na jednej tasiemce o pojemno,ci od 4 GB do S GB. kosztuj#cej od
5 do 30 dolarw za sztuk. Coraz popularniejsz# alternatyw# staj# si napdy o du)ych
pojemno,ciach, jak na przyk(ad Iomega Zip. Jaz oraz zapisy walne CD-ROM-y.
Chocia) streamer kosztuje ok. 500 dolarw, i tak wicej wydasz na tasiemki. Dobre archiwum
powinno sk(ada. si przynajmniej z trzech kompletw no,nikw dla jednego systemu.
No,niki te wykorzystuje si rotacyjnie i jeden /. nich powinien by. przechowywany poza
lokalizacj$ danego systemu. Dodatkowo, no,niki powinny by. wymieniane przynajmniej raz
w roku, aby unikn#. ich nadmiernego zu)ycia. W przypadku konieczno,ci archiwizowania
kilku systemw koszty no,nikw szybko rosn#.
Powiniene, rwnie) uwzgldni. czynnik czasowy. Nie polecam archiwizacji wymagaj#cej
wymiany no,nika podczas jej trwania. Zaopatrz si w taki system archiwizacyjny, ktry
zapewni wykonanie pe(nego archiwum na jednej tasiemce, tak aby nie by(o konieczno,ci
interwencji. Wymiana no,nika podczas sk(adowania jest prawdziw# udrk#
i mo)e rwnie) wp(yn#. na jego niewykonanie. Poza tym, przy ka)dej wymianie no,nika
wzrasta prawdopodobie%stwo wyst#pienia b(dw, ktre mog# ujawni. si dopiero podczas
odtwarzania danych.
W ostatnich czasach powszechno,. nowych ,rodkw archiwizacji, jak napdy Iomega oraz
stacje CD-RW (Read - Write), sprawi(a, )e wielu ludzi si na nie przestawi(o. Cho. w wielu
przypadkach te ,rodki wystarczaj#, s# niepraktyczne przy czstym wykonywaniu kopii
zapasowych. Z r)nych wzgldw: midzy innymi z powodu ich ma(ej pojemno,ci w
porwnaniu do dzisiejszych standardw dyskw twardych.
Cho. sam no,nik danych wydaje si niedrogi, kopia dzisiejszego dysku twardego, czsto
zawieraj#cego wiele gigabajtw danych, zmusi do u)ycia kilku takich no,nikw. Dlatego te)
do kosztw no,nika nale)y rwnie) doliczy. tracony czas oraz niewygod rozwi#zania. Za
ma(o pojemny stanie si wic nawet no,nik Iomega Jaz, ktry pomie,ci
2 GB danych. Gdy wic we0mie si pod uwag, )e taki no,nik kosztuje ponad 150 dolarw,
oka)e si, )e jest to rozwi#zanie i dro)sze, i mniej wygodne od zautomatyzowanego systemu
archiwizacji ta,mowej.
Archiwizacja jest bardzo wa)n# czynno,ci#, niedocenian# przez wielu posiadaczy kom-
puterw. Wa)ny jest rwnie) sprzt, na jakim siej# wykonuje, a wydatki z nim zwi#zane
zwrc# si w d(u)szym czasie, uwzgldniaj#c wiarygodno,. zapisanych danych, ni)szy koszt
no,nikw i brak konieczno,ci nadzoru, i to przy archiwach ca(ego systemu.
Konserwacja komputera
Wyr)niamy dwa typy konserwacji: aktywn# i biern#.
Aktywna, to dzia(ania zapewniaj#ce d(u)sz# bezproblemow# prac komputera, obejmuje
czyszczenie komputera i jego podzespo(w. W tej cz,ci opiszemy procedury konserwacyjne
g(wnych podzespo(w, sprawdzanie umieszczenia uk(adw w gniazdach i formatowanie
twardego dysku.
Konserwacja bierna obejmuje zapewnienie odpowiedniego ,rodowiska pracy komputerowi:
u)ywanie filtrw sieciowych, utrzymanie odpowiedniej temperatury i czysto,ci powietrza,
ochron przed wstrz#sami.


Procedury aktywnej konserwacji
Jak czsto powiniene, stosowa. te procedury, zale)y od otoczenia komputera i jako,ci jego
podzespo(w. W przypadku du)ego zapylenia, jak na stacji benzynowej czy na pod(odze w
sklepie, bdzie konieczne czyszczenie komputera przynajmniej raz na trzy
miesi#ce. Komputery pracuj#ce w biurach na og( wymagaj# przeczyszczenia raz na rok, a
nawet na dwa lata. Je,li jednak po rozkrceniu komputera zauwa)ysz, )e jest on w ,rodku
bardzo zakurzony, zwiksz czstotliwo,. czyszczenia.
W przypadku dyskw twardych konserwacja polega na okresowej archiwizacji najwa)niej-
szych cz,ci dysku, takich jak boot sektory, tablice alokacji (FAT) i struktury katalogw oraz
defragmentacji.
Kopie zapasowe systemu
Jedn# z najwa)niejszych procedur konserwacji jest regularne wykonywanie kopii zapasowych
systemu. Ponur# prawd# w dziedzinie serwisu i naprawy komputerw jest fakt, )e sprzt da
si naprawi. lub wymieni., za, danych - niestety nie. Na przyk(ad wiele procedur naprawy
lub rozwi#zywania problemw z dyskiem wymaga ponownego za(o)enia partycji lub
przeformatowania dysku, co powoduje utrat wszystkich zapisanych na nim danych.
Pojemno,. twardych dyskw typowego komputera osobistego wzros(a na tyle, )e tworzenie
kopii na dyskietkach nie mo)e by. ju) brane pod uwag. Kopie zapasowe tworzone na
dyskietkach, na przyk(ad w przypadku oprogramowania do tworzenia kopii zapasowych w
DOS-ie, jest niewygodn# i do,. drog# metod# utworzenia kopii zapasowej dzisiejszego
systemu. Na przyk(ad do zapisu kopii mojego czterogigabajtowego dysku trzeba by
wykorzysta. 2 876 dyskietek o pojemno,ci 1,44 MB! Same dyskietki kosztowa(yby ponad
1000 dolarw, nie mwi#c ju) o tym, ile czasu by mi to zaj(o.
Tradycyjn# alternatyw# dyskietek jest ta,ma magnetyczna. System DAT (Digital Audio Tape)
lub Travan mo)e zapisa. od 4 do 8 GB danych na pojedynczej ta,mie kosztuj#cej mniej ni)
30 dolarw. Rosn#ca popularno,. dyskw wymiennych (takich jak napdy Iomega Zip lub
Jaz) oraz nagrywarek CD-ROM sprawia, )e zaczynaj# si op(aca. tak)e inne rozwi#zania.
Cho. napd ta,my mo)e kosztowa. ponad 500 dolarw, cena samego no,nika jest faktycznie
znacznie ni)sza ni) koszt samego napdu. Je,li tworzysz kopie zapasowe cennych danych,
powiniene, posiada. co najmniej trzy zestawy no,nikw dla ka)dego systemu, ktrego kopi
tworzysz. Ka)dy zestaw no,nikw powinien by. wykorzystywany na zasadzie rotacji, przy
czym zawsze jeden zestaw powinien by. przechowywany gdzie indziej, na wypadek po)aru
lub w(amania. Oprcz tego, mniej wicej co rok powiniene, wymienia. no,niki, aby zapobiec
b(dom wynik(ym ze zu)ycia materia(u. We0 pod uwag, )e je,li tworzysz kopie zapasowe
wielu systemw, koszt no,nikw mo)e sta. si znacz#cym wydatkiem.We0 tak)e pod uwag
koszt swojego czasu. Je,li tworzenie kopii wymaga osobistej interwencji przy wymianie
no,nika, raczej nie polecam takiego rozwi#zania. Kopia systemu powinna si w ca(o,ci
mie,ci. na pojedynczej ta,mie, tak aby ca(e zadanie mo)na by(o wykona. automatycznie.
Je,li kto, bdzie musia( zbyt czsto zmienia. ta,m, kopie zapasowe stan# si prawdziw#
udrk# i prdzej czy p0niej coraz cz,ciej bdzie si o nich zapomina.." Tak)e przy ka)dej
wymianie ta,my wzrasta ryzyko wyst#pienia b(dw i problemw, ktre objawi# si dopiero
przy odtwarzaniu danych z ta,my. Kopie zapasowe s# o wiele wa)niejsze, ni) to si
niektrym osobom wydaje, wic zainwestowanie nieco pienidzy w urz#dzenia takie jak
napdy DAT lub Travan mo)e si zwrci. w przysz(o,ci w postaci lepszego zabezpieczenia,
lepszej wydajno,ci, mniejszego kosztu no,nikw i mo)liwo,ci automatycznego tworzenia
pe(nych kopii zapasowych systemu, zawieraj#cych ca(# struktur plikw w komputerze.
Przy rosn#cym zainteresowaniu wymiennymi no,nikami, takimi jak dyski Iomega Zip lub Jaz,
a tak)e wielokrotnie zapisywalnymi p(ytkami CD-RW, wiele osb decyduje si na tworzenie
kopii zapasowych przy pomocy tych urz#dze%. W wikszo,ci przypadkw jednak, cho. te
urz#dzenia s# doskona(e do zapisu wikszych ilo,ci wybranych danych, s# niepraktyczne je,li
chodzi o tworzenie regularnych kopii zapasowych. Wynika to zarwno z mniejszej
pojemno,ci no,nikw w porwnaniu do obecnych dyskw, jak i z samego kosztu no,nikw.
Cho. no,nik w przypadku napdu CD-RW jest do,. tani, kopia zapasowa jednego kilku giga
bajtowego dysku twardego zajmuje kilka p(ytek, nie mwi#c ju) o niewygodzie, ktra
sprawia, )e tworzenie w ten sposb regularnych kopii jest ma(o prawdopodobne. Nawet
napdy Iomega Jaz, ktre mog# zapisa. do 2 GB danych na pojedynczym kartri-d)u, mog#
wymaga. kilku zmian no,nika w celu stworzenia kompletnej kopii systemu. Je,li we0miemy
pod uwag cen kartrid)a, przekraczaj#c# 150 dolarw, okazuje si, )e takie rozwi#zanie jest
nie tylko niewygodne, ale tak)e drogie.

Bez wzgldu na sposb tworzenia kopii zapasowej, ca(y wysi(ek idzie na marne, je,li nie
bdziesz w stanie odtworzy. danych z no,nika. Powiniene, przeprowadza. testy systemu
kopii zapasowej regularnie odczytuj#c przypadkowe pliki, w celu upewnienia si, )e dane s#
dostpne.
Czyszczenie komputera
Jedn# z najwa)niejszych czynno,ci konserwacyjnych jest regularne, dok(adne czyszczenie
komputera. Zakurzenie podzespo(w mo)e prowadzi. do powa)nych problemw, m.in. do
przegrzewania elementw, co skraca ich czas )ycia. Poza tym, kurz mo)e zawiera. elementy
przewodz#ce, co mo)e powodowa. zwarcia, korozj i s(abe styki.
Ze wszech miar op(aca si utrzymywa. wntrze komputera w czysto,ci.
Wikszo,. komputerw r)nych od ATX wykorzystuje wymuszony obieg powietrza
ch(odz#cego. Na tylnej ,ciance w zasilaczu lub w jego pobli)u zamontowany jest wentylator
wypychaj#cy powietrze na zewn#trz. We wntrzu komputera powstaje wtedy podci,nienie
wci#gaj#ce powietrze z zewn#trz przez szpary w obudowie. Jest to bardzo efektywny system
ch(odz#cy, nie wykorzystuj#cy filtra. Nie stosuje si filtrw ze wzgldu na trudno,ci z
ograniczeniem dostpu powietrza tylko do jednego miejsca, gdzie mo)na by umie,ci. filtr.
Niektre przemys(owe systemy komputerowe i komputery typu ATX wykorzystuj#
wentylatory wpompowuj#ce powietrze do wntrza. Powoduje to jego wypychanie na
zewn#trz przez ka)d# szpar w obudowie. Powodem stosowania takiego systemu ch(odzenia
jest ograniczenie ilo,ci miejsc, przez ktre wp(ywa do komputera powietrze, do jednego -
wentylatora. Umo)liwia to u)ycie filtra powietrza, musi on by. jednak systematycznie
czyszczony b#d0 wymieniany. Ze wzgldu na panuj#ce w ,rodku komputera nadci,nienie
)adne zanieczyszczenia si tam nie dostaj#, nawet je)eli komputer nie jest szczelny. Mog(yby
jedynie dosta. si tam razem z powietrzem wci#ganym przez wentylator, tu jednak jest filtr,
ktry zapobiegnie ich wnikniciu. Takie systemy ch(odzenia wykorzystywane s# w
komputerach pracuj#cych w bardzo zanieczyszczonych ,rodowiskach.
Ostatnio wprowadzane modele komputerw opartych o architektur ATX pokazuj#, )e wielu
producentw przestawia si na wyprbowan# ju) od wielu lat technik wentylowania
podci,nieniowego. Do,wiadczenie pokaza(o, )e pomys( ch(odzenia procesora bezpo,rednio
przez wentylator zasilacza okaza( si niezbyt dobry. Ot) powietrze ch(odz#ce procesor by(o
ju) przedtem podgrzane przez zasilacz - szczeglnie wtedy, gdy by( on mocno obci#)ony.
Innym wa)nym powodem by( brak praktycznej realizacji potencjalnie wielkiej zalety
ch(odzenia nadci,nieniowego - filtracji wchodz#cego powietrza.
Zamontowanie filtru w obudowie ch(odzonej podci,nieniowe jest praktycznie niemo)liwe ze
wzgldu na du)# ilo,. nieszczelno,ci, dziur i dziurek w konstrukcji komputera. Dlatego wraz
z wchodz#cym powietrzem do wewn#trz komputera dostaje si kurz. Osadza si on wraz z
r)nymi zwi#zkami chemicznymi pochodz#cymi z powietrza w r)nych miejscach. Takie
niekontrolowane zapylenie mo)e spowodowa. powa)ne nastpstwa.
Osadzaj#cy si kurz nie przepuszcza powietrza ch(odz#cego i powoduje przegrzewanie
uk(adw; drobne elementy przewodz#ce, znajduj#ce si w kurzu, powoduj# zwarcia, a
zwi#zki chemiczne przy,pieszaj# korozj.

Pamitaj o niepaleniu papierosw w pobli)u sprztu komputerowego. Dym z papierosw
zawiera zwi#zki chemiczne, mog#ce powodowa. zwarcia i korozj, jak rwnie) dodatkowe
zanieczyszczenie podzespo(w, zw(aszcza dyskw.
Szczeglnie wra)liwe s# napdy dyskietek, jako )e przez ich du)y otwr bez przerwy
przep(ywa powietrze, powoduj#c stosunkowo szybkie zakurzenie. Troch inaczej wygl#da
sprawa w przypadku twardych dyskw. Przede wszystkim s# one zabudowane z pojedynczym
otworem wentylacyjnym zabezpieczonym filtrem. 3adne zanieczyszczenia do ,rodka si nie
dostan# i wymagane jest jedynie czyszczenie dysku z zewn#trz.
Narzdzia do demonta&u i czyszczenia
Oto co powiniene, posiada., aby w(a,ciwie zadba. o komputer:
* 1rodki chemiczne
* Spr)one powietrze
* Ma(# szczoteczk
* Nie mechac#c# si szmatk
* Antystatyczn# opask

Przydatne mog# by. rwnie):
* Pianka czyszcz#ca
* Nie ulatniaj#cy si ,rodek do wulkanizacji na zimno
* Olej silikonowy 4 Odkurzacz
0rodki chemiczne
Mo)na je podzieli. na kilka kategorii: * 1rodki standardowe
* 1rodki do czyszczenia i oliwienia
* 1rodki odkurzaj#ce

Sk(ad niektrych ,rodkw chemicznych, stosowanych do czyszczenia komputerw zmienia
si, gdy) znaczna ich cz,. zosta(a uznana za niebezpieczne dla ,rodowiska naturalnego -
niszcz# warstw ozonow# atmosfery.
Atomy chloru z chlorofluoropochodnych wglowodorw (CFC) i rozpuszczalnikw
chlorowanych (#cz# si z cz#steczkami ozonu niszcz#c go. Produkcja tych zwi#zkw jest
,ci,le kontrolowana przez federalne i midzynarodowe instytucje, w celu ochrony warstwy
ozonowej. Wikszo,. firm zast#pi(a te zwi#zki innymi, bardziej bezpiecznymi dla
,rodowiska. S# one jednak dro)sze od poprzednich i nie tak skuteczne.
Istnieje wiele ,rodkw chemicznych wykorzystywanych do czyszczenia komputerw. EPA
(Enviromental Protection Agency - Agencja do spraw ochrony ,rodowiska naturalnego)
podzieli(a zwi#zki chemiczne niszcz#ce ozon na dwie klasy: I i II. Produkcja tych ,rodkw
jest kontrolowana. Klasa I obejmuje:
* chlorofluoropochodne wglowodorw (CFC), * rozpuszczalniki chlorowane.
Mog# one by. sprzedawane tylko profesjonalnym firmom serwisowym, ale nie zwyk(ym
klientom. Od 15 maja 1993 r. wymagane jest, aby opakowania ,rodkw chemicznych,
nale)#cych do klasy I, posiada(y etykiet z ostrze)eniem, )e zawieraj# substancje nie-
korzystnie wp(ywaj#ce na zdrowie i ,rodowisko przez niszczenie ozonu w atmosferze".
Rwnie) firmy wykorzystuj#ce ,rodki chemiczne z klasy I w procesach produkcyjnych s#
zobowi#zane do umieszczania identycznej informacji na swoich produktach.
Najbardziej popularnymi ,rodkami nale)#cymi do tej klasy s# r)ne odmiany freonu, m.in.
trjchloroetan. A) do 1995 roku prawie ka)dy ,rodek czyszcz#cy zawiera( ten zwi#zek.
Obecnie te) mo)na je dosta., ale ze wzgldu na wspomniane ograniczenia s# znacznie
dro)sze i mniej dostpne.
Klasa II obejmuje ,rodki zawieraj#ce specjalne pochodne wglowodorw HCFC. Ich
produkcja nie jest tak ograniczona jak ,rodkw z klasy I, ze wzgldu na mniejszy wp(yw na
niszczenie ozonu (,rednio 10-krotnie). Wiele firm przestawi(o si na ich produkcj, poniewa)
nie trzeba dodatkowo ich oznakowywa. i s# mniej szkodliwe.
Inne ,rodki zawieraj# lotne zwi#zki organiczne (VOC) i pochodne wglowodorw typu HFC.
1rodki te nie niszcz# ozonu, a nawet przyczyniaj# si do jego powstawania - niestety w
formie smogu lub innego zanieczyszczenia w pobli)u powierzchni ziemi. Przyk(adem VOC
jest alkohol izopropylowy u)ywany powszechnie do czyszczenia cz,ci elektronicznych i
stykw. 1rodki zawieraj#ce chlor i fulor (CFC) zosta(y zast#pione przez inne - HFC, gdy) nie
niszcz# one warstwy ozonowej.
EPA opracowa(a metod pomiaru zdolno,ci ,rodka chemicznego do niszczenia ozonu -jest to
,rednia wagowa sumy zdolno,ci poszczeglnych sk(adnikw danego zwi#zku. W przypadku
freonu F12, wykorzystywanego w samochodowych uk(adach klimatyzacji, wynosi ona 1,0.
Dla wikszo,ci produkowanych obecnie ,rodkw typu CFC waha si ona pomidzy 0,0 a 0,1,
a dla ,rodkw wykorzystuj#cych CFC i rozpuszczalniki chlorowane - 0,75 i wicej.
Podstawowe .rodki czyszcz$ce
Znaczna liczba producentw i serwisw sk(ania si ku stosowaniu alkoholi i acetonu, a tak)e
innych ,rodkw nie wp(ywaj#cych na poszerzanie si dziury ozonowej oraz zgodnych z
przepisami prawnymi i powszechn# mod# na ochron ,rodowiska.
Ostatnio na rynku pojawi(y si nowe, ulegaj#ce biodegradacji ,rodki chemiczne, bazuj#ce na
kwasach cytrynowych. Staj# si one coraz popularniejsze i w wielu przypadkach s#
wydajniejsze od stosowanych dotychczas ,rodkw czyszcz#cych. Otrzymuje si je ze skrek
owocw, ktre nadaj# im mocny, ale i przyjemny zapach. Innym rodzajem terpentyn jest
terpentyna otrzymywana z drzew ananasowych. Nale)y zachowa. ostro)no,. przy
pos(ugiwaniu si tymi ,rodkami, poniewa) mog# spowodowa. rozpuszczenie niektrych
plastikw, w szczeglno,ci gum silikonowych i PCW.

Musisz by. pewien, )e ,rodek, ktrego masz zamiar u)y., jest niegro0ny dla cz,ci
komputera. W wikszo,ci wypadkw oznacza to, )e ,rodek jest czysty chemicznie i nie ma
zanieczyszcze%. Nie nale)y u)ywa. na przyk(ad alkoholu salicylowego do czyszczenia
elektroniki i stykw, poniewa) zawiera on r)ne perfumy, wod i inne zanieczyszczenia.
Powiniene, u)ywa. ,rodkw p(ynnych, poniewa) spray jest do,. czsto marnotrawstwem.
Je)eli jednak ju) si na niego zdecydujesz, nale)y spryska. nie bezpo,rednio czyszczon#
powierzchni, ale szmatk i dopiero ni# wyciera. dany element.
0rodki do czyszczenia stykw i wtykw
S# bardzo podobne do ,rodkw standardowych, lecz zawieraj# dodatkowo sk(adnik
smaruj#cy. Zmniejsza on si( potrzebn# przy (#czeniu i roz(#czaniu kabli i wtykw, co obni)a
nacisk na podzespo(y oraz chroni je przed korozj#, znacznie wyd(u)aj#c ich dzia(anie.
Zaleca si ich stosowanie w gniazdach i kartach rozszerze%, r)nych wtykach. Je)eli chcesz.
dowiedzie. si wicej o tych ,rodkach, zajrzyj do paragrafw zatytu(owanych 1rodki
chemiczne".
0rodki odkurzaj$ce
Do czyszczenia czsto u)ywa si spr)onego powietrza (wydmuchiwanie kurzu i innych
zanieczyszcze%). Kiedy, wykorzystywano ,rodki takie jak freon, obecnie - CFC albo
dwutlenek wgla, oba bezpieczne dla ozonu. U)ywaj ich ostro)nie; niektre wytwarzaj#
(adunek statyczny, gdy gaz wydostaje si z pojemnika. Stosuj tylko ,rodki przeznaczone do
czyszczenia sprztu komputerowego i, je)eli posiadasz, za() opask antystatyczn#.
Mo)esz rwnie) zaopatrzy. si w ozibiacze w sprayu, wykorzystywane do szybkiego
och(odzenia elementu, tak aby przywrci. mu normalne warunki pracy. Nie u)ywa si ich do
naprawy urz#dze%, ale do wykrywania uszkodzonych. Poniewa) czsto uszkodzenie zwi#zane
jest z przegrzaniem, chwilowe och(odzenie przywraca normalne warunki pracy. Je)eli po
och(odzeniu dany element pracuje poprawnie, nale)y za(o)y., )e najprawdopodobniej jest
uszkodzony.
Odkurzacze
Zamiast spr)onego powietrza mo)esz stosowa. odkurzacz, zw(aszcza w przypadku du)ych
komputerw i znacznego zabrudzenia. Odkurzacz wci#ga zanieczyszczenia, w przeciwie%-
stwie do spr)onego powietrza, ktre je tylko rozdmuchuje, powoduj#c nieraz osadzanie
kurzu na innych elementach. Spr)one powietrze jest jednak bardzo wygodne w przenosze-
niu, a wic czsto stosowane przez firmy serwisowe. Mo)na te) u)y. ma(ych odkurzaczy - ze
wzgldu na rozmiary s# bardzo porczne.
Produkowane s# tak)e odkurzacze specjalnie przeznaczone do u)ytku w pobli)u sprztu
elektronicznego - zosta(y tak wykonane, aby zminimalizowa. powstawanie (adunku. W
przypadku zwyk(ego odkurzacza u)ywaj opaski uziemiaj#cej i nie dotykaj elementw
metalow# ko%cwk# odkurzacza.
Szczoteczki i szmatki
Podczas odkurzania wskazane jest u)ycie ma(ej szczoteczki w celu poruszenia kurzu; uwa)aj
jednak na powstawanie (adunku statycznego. Nie u)ywaj jej bezpo,rednio na p(ytkach
drukowanych, lecz raczej do cz,ci takich jak wentylator czy klawiatura. Stosuj opask
antystatyczn#.
Do czyszczenia kontaktw, z(#czy, g(owic i innych wra)liwych elementw, u)ywaj szmatek
irchowych - nie pozostawiaj# resztek kurzu. Mo)na je dosta. w wikszo,ci sklepw
elektronicznych, s# jednak znacznie dro)sze od zwyk(ych bawe(nianych - tych lepiej nie
stosuj, gdy) pozostawiaj# w(oski, ktre mog# by. przewodz#ce.
Mog# dosta. si do g(owicy dysku, powoduj#c jego porysowanie.
Kiedy, do czyszczenia kontaktw na p(ytach poleca(em rwnie) gumk do o(wka. Testy
jednak pokaza(y, )e nie by( to najlepszy pomys( - podczas takiego czyszczenia pozostaj#
resztki gumki i wytwarza si (adunek statyczny. 5adunek ten mo)e by. bardzo gro0ny dla
p(yty i jej elementw, szczeglnie w przypadku uk(adw niskonapiciowych,
wytwarzanych z u)yciem najnowszej technologii. Stosowanie gumki ,ciera rwnie) warstw
poz(acaj#c# na stykach i ods(ania metalizacj, nara)aj#c p(yt na przy,pieszon# korozj.
Niektre firmy oferuj# chusteczki nas#czone p(ynem do czyszczenia stykw. Stosuj#c je, nie
podejmujesz ryzyka powstania (adunku elektrostatycznego lub starcia pow(oki ze z(ota.
Oleje silikonowe
Mo)esz je stosowa. do smarowania drzwiczek napdu dyskietek, szyny g(owicy dysku (head
slider rails), a tak)e wa(ka, po ktrym porusza si g(owica drukarki.
U)ywanie oleju silikonowego zamiast zwyk(ego oleju spowodowane jest tym, )e nie
przyci#ga on kurzu i innych zanieczyszcze%. Dozuj go ma(ymi porcjami, rozpylaj#c tylko na
czyszczone elementy, poniewa) (atwo mo)e si dosta. tam, gdzie nie powinien, np. do
twardego dysku. Na() ma(# ilo,. oleju na patyczek z watk# lub szmatk i rozprowad0 na
elementy. Mo)esz rwnie) nasmarowa. szyn g(owicy drukarki.
Podczas opisanych powy)ej czynno,ci mo)e powstawa. (adunek elektrostatyczny; dlatego,
aby nie narazi. czyszczonych elementw na uszkodzenie, wskazane jest u)ywanie
antystatycznej opaski uziemiaj#cej.
Jak zdoby2 potrzebne narzdzia i .rodki czyszcz$ce
W wikszo,. narzdzi i ,rodkw czyszcz#cych zaopatrzysz si w sklepach elektronicznych.
Firma Chemotronics specjalizuje si w produkcji ,rodkw do czyszczenia komputerw i
sprztu elektronicznego.
Rozk#adanie i czyszczenie komputera
Aby dobrze przeczy,ci. komputer, musisz go chocia) cz,ciowo roz(o)y.. Niektrzy
wyci#gaj# nawet p(yt g(wn#. Bdziesz mia( u(atwione zadanie, ale ze wzgldu na
oszczdno,. czasu wystarczy, )e bdzie ona tylko ods(onita.
Musisz wyci#gn#. wszystkie karty rozszerze% i dyski. G(owice napdu dyskietek mo)esz
przeczy,ci. dyskietk# czyszcz#c#, je,li jednak chcesz naoliwi. drzwiczki napdu dyskietek
oraz przeczy,ci. p(ytk dysku i z(#cza, wskazane jest jego odkrcenie.
Podobnie powiniene, post#pi. z twardym dyskiem: przeczy,. p(ytk oraz z(#cza i na()
warstw oleju silikonowego na przewd uziemiaj#cy. Pamitaj, aby przed wymontowaniem
dysku zrobi. odpowiednie archiwa.
Umieszczanie uk#adw w podstawkach
Jedn# z wa)nych czynno,ci konserwacyjnych jest zapobieganie efektowi wychodzenia
uk(adw z podstawek (chip creep). Podczas nagrzewania i ch(odzenia komputera nastpuje
fizyczne zjawisko rozszerzania i kurczenia si elementw, co powoduje, )e uk(ady
umieszczone w podstawkach wychodz# z nich. Dlatego, od czasu do czasu nale)y sprawdzi.
u(o)enie uk(adw i ewentualnie docisn#..
Uk(ady pamici SIMM i DIMM s# umieszczone w specjalnych gniazdach z zatrzaskami i im
powy)szy efekt nie grozi. Natomiast pamici SIPP (Single Inline Pin Package) s# uk(adami z
pinami i mog# wychodzi. z gniazda. Podobnie procesor, pami. ROM i ko-procesor.
Pozosta(e uk(ady s# przylutowane.
W r)nych komputerach r)nie to wygl#da - w jednym dany uk(ad jest przylutowany, w
innym znajduje si w podstawce, nawet w przypadku tego samego producenta. Wynika to
nieraz z problemw z zakupem danego uk(adu. Producent, zamiast wstrzyma. produkcj,
decyduje si umie,ci. podstawk w miejsce uk(adu. Gdy element bdzie dostpny, wk(ada go
do podstawki.
W wielu nowych komputerach procesory s# umieszczane w gniazdach ZIF z d0wigien-k#
zwalniaj#c# przytrzymywanie uk(adu. Zjawisko wychodzenia uk(adw z podstawek prawie tu
nie wystpuje.
Aby si upewni., )e wszystkie uk(ady s# dobrze umieszczone w podstawkach, przytrzymaj
jedn# rk# p(yt od spodu, a kciukiem drugiej rki przyci,nij uk(ad. W przypadku du)ych
uk(adw, jak procesor czy koprocesor, naci,nij z jego dwch ko%cw. Us(yszysz
charakterystyczny d0wik, gdy uk(ad wskoczy na swoje miejsce. Ze wzgldu na konieczno,.
u)ycia du)ej si(y przy powy)szych czynno,ciach, zalecane jest wymontowanie p(yty.
Szczeglnie niebezpieczne dla p(yty g(wnej jest dociskanie uk(adw bez przytrzymywania
p(yty z drugiej strony. Zbyt du)y nacisk mo)e spowodowa. jej nadmierne wygicie, a nawet
pknicie. Plastikowe zatrzaski przytrzymuj#ce p(yt w pewnej odleg(o,ci od obudowy s#
zbyt rzadko rozmieszczone, aby by(y wystarczaj#cym zabezpieczeniem. Dociskaj uk(ady na
zamontowanej p(ycie tylko wtedy, gdy masz odpowiednie zabezpieczenie od jej spodu.
Operacja sprawdzania u(o)enia uk(adw powinna by. przeprowadzana mniej wicej raz na
rok - mo)e to i dziwne, ale po tym czasie bd# widoczne wystaj#ce uk(ady.
Czyszczenie p#yt
Po doci,niciu uk(adw wyczy,. p(yt i wszystkie z(#cza. U)yj ,rodka czyszcz#cego i nie
mechac#cej si szmatki.
Najpierw usu% kurz i inne wiksze zanieczyszczenia, potem przeczy,. z(#cza i styki.
Najlepiej u)y. specjalnego odkurzacza do sprztu elektronicznego lub spr)onego powietrza -
szczeglnie skuteczne przy usuwaniu kurzu z p(yty.
Odkurz nastpnie zasilacz, szczeglnie w okolicach wentylatora - polepszy to przep(yw
powietrza ch(odz#cego. Nie rozbieraj zasilacza; wystarczy go przedmucha..

Uwa)aj na (adunek elektrostatyczny, ktry mo)e uszkodzi. czyszczone elementy, szczeglnie
pod koniec zimy, kiedy jest bardzo sucho i powietrze jest naelektryzowane. Mo)esz u)y.
,rodkw antystatycznych w celu zredukowania prawdopodobie%stwa uszkodze%.
Polecam stosowanie opaski antystatycznej po(#czonej z uziemieniem na karcie lub p(ycie.
Inn# metod# jest trzymanie palca na uziemieniu p(yty lub karty. Naj(atwiej zapewni. dobre
uziemienie nie wymontowuj#c p(yty.
Czyszczenie z#$czy i stykw
Czyszczenie z(#czy i stykw podnosi jako,. po(#cze% pomidzy podzespo(ami komputera. Na
p(ycie musisz przeczy,ci. gniazda kart rozszerze%, zasilania, klawiatury i g(o,nika, na karcie
rozszerze% - grzebieniowe styki i, je)eli wystpuj#, z(#cza.
Na() niewielk# ilo,. ,rodka czyszcz#cego na szmatk. Je)eli u)ywasz sprayu, rozpyl go z
dala od czyszczonych elementw rwnie) na szmatk i zaczekaj, a) w ni# wsi#knie. Przetrzyj
z(#cze. Do tego celu mo)esz rwnie) wykorzysta. specjalne nas#czone chusteczki, ktre
dodatkowo pokrywaj# warstw# ochronn# czyszczone powierzchnie.
Na p(ycie g(wnej zwr. specjaln# uwag na gniazda rozszerze%. Nie )a(uj ,rodka
czyszcz#cego i przeczy,. je dok(adnie. Nie przejmuj si, je)eli kapnie go troch na p(yt -jest
ca(kowicie bezpieczny i nie uszkodzi elementw.
Zetrzyj kurz z poz(acanych stykw kart rozszerze%, a nastpnie z innych gniazd na p(ycie:
gniazda klawiatury, zasilacza g(o,nika. Przetrzyj tak)e miejsca uziemienia p(yty.
Przy czyszczeniu kart rozszerze% zwr. specjaln# uwag na grzebieniowe styki karty -s# one
czsto dotykane palcami, co powoduje nat(uszczenie ich i brudzenie, a to pogarsza jako,.
po(#czenia z p(yt#. Najlepiej czy,ci. kart ,rodkiem z dodatkiem oleju silikonowego, ktry
dodatkowo u(atwi wk(adanie karty do gniazda i zabezpieczy styki przed korozj#.
Przeczy,. rwnie) wszystkie kable i z(#cza w komputerze - dyskw, zasilacza i innych.
Czyszczenie klawiatury i myszy
Klawiatury i myszy s# zwykle bardzo zanieczyszczone, ze wzgldu na czste ich dotykanie.
Je,li zajrzysz kiedy, do ,rodka klawiatury, zdziwisz si, co tam mo)na znale0..
Klawiatur najlepiej czy,ci. odkurzaczem. Mo)na tak)e obrci. j# do gry dnem i
przedmucha. spr)onym powietrzem. W ten sposb pozbdziemy si kurzu i innych
zanieczyszcze%, a tak)e unikniemy ewentualnych problemw z nie dzia(aj#cymi klawiszami i
brudnymi stykami.
Je,li jaki, klawisz nie dzia(a lub przerywa, zastosuj ,rodek do przemywania stykw. Najlepiej
najpierw ,ci#gn#. klawisz, a nastpnie rozpyli. ,rodek czyszcz#cy. Z regu(y nie trzeba
rozbiera. ca(ej klawiatury.
Wikszo,. myszy czy,ci si bardzo prosto. Kulka myszy umieszczona jest w specjalnym
zamykanym otworze u do(u. Przekrcaj#c zamknicie, wyci#gniesz j#. Wyczy,. zwyk(ym
,rodkiem bez dodatkw np. oleju silikonowego - kulka jest gumowa i nie ma potrzeby
dodatkowo jej konserwowa.. Nastpnie przeczy,. rolki myszki.
Systematyczne czyszczenie myszki wp(ynie na p(ynno,. ruchw wska0nika na ekranie.
Polecam rwnie) stosowanie podk(adek pod mysz, co zapobiegnie zbieraniu przez myszk
kurzu i zanieczyszcze% ze sto(u.
Je,li chcesz unikn#. czyszczenia myszki, polecam myszk Honeywell. Jest to nowy re-
wolucyjny wzr z dwoma k(kami zamiast konwencjonalnej kulki i rolek. K(ka te je)d)#
bezpo,rednio po stole, nie s# wra)liwe na kurz i brud. Poniewa) sama myszka jest
zabudowana, kurz nie mo)e te) wnikn#. do ,rodka i zanieczy,ci. ,wiat(oczu(ych sensorw.
Myszk# t# bardzo dobrze si pracuje na ka)dej powierzchni, jest ca(kowicie niewra)liwa na
zabrudzenie i nie trzeba jej czy,ci..
Rwnie) inne urz#dzenia wskazuj#ce, jak trackpoint (wytwarzany przez IBM) czy glide-point
(produkowany przez firm Alps), nie wymagaj# powa)nych zabiegw konserwacyjnych - s#
ca(kowicie obudowane i do poruszania wska0nika u)ywaj# przetwornika czu(ego na dotyk.
Poniewa) s# obudowane, czy,ci. je trzeba tylko z zewn#trz - wystarczy przetrze. niewielk#
ilo,ci# ,rodka czyszcz#cego, aby usun#. t(uszcz zbieraj#cy si na nich podczas trzymania w
rce.
Konserwacja twardego dysku
Niektre procedury chroni# dane na dysku i zapewniaj#, )e dysk pracuje efektywnie, inne
ograniczaj# zu)ycie dysku, co przed(u)a czas jego pracy. Wykonuj#c systematycznie kilka
prostych komend, zapewnisz wysoki poziom ochrony danych. Komendy te zapewniaj#
archiwizacj (a tak)e odtwarzanie) krytycznych obszarw twardego dysku, w przypadku
uszkodzenia ktrych traci si dostp do wszystkich plikw.
Defragmentacja
Po pewnym czasie, gdy zapisujesz i kasujesz pliki na dysku, ulegaj# one fragmentacji.
Oznacza to, )e zosta(y umieszczone w nieci#g(ych obszarach na dysku. Aby chroni. dysk i
pliki, nale)y od czasu do czasu przeprowadzi. defragmentacj. Po defragmentacji wszystkie
pliki znajd# si w s#siednich sektorach, a ruchy g(owicy i zu)ycie dysku bd# ograniczone.
Poza tym, polepszy si prdko,. odczytu danych z dysku.
Drugim wa)nym elementem, moim zdaniem wa)niejszym, jest to, i) w przypadku po-
wa)niejszej awarii, np. uszkodzenia tablicy partycji lub g(wnej kartoteki, (atwo jest odzyska.
dane, je)eli pliki le)# w ci#g(ych obszarach. Z drugiej strony, je)eli cz,ci plikw s#
zapisywane w r)nych miejscach na dysku, nie ma mo)liwo,ci ustalenia, ktry kawa(ek
nale)y do ktrego pliku. Z tego powodu polecam przeprowadza. defragmentacj dysku raz na
tydzie% lub po ka)dej pe(nej archiwizacji.
Wikszo,. programw defragmentuj#cych posiada trzy funkcje:
* Defragmentacja plikw
* Upakowywanie plikw ((#czenie wolnej przestrzeni)
* Sortowanie plikw
Podstawow# funkcj# jest defragmentacja, ale wikszo,. programw wykonuje rwnie)
upakowywanie plikw. Jest ono opcjonalne w niektrych programach ze wzgldu na to, i)
zajmuje dodatkowy czas. Funkcja ta uk(ada pliki w pocz#tkowym obszarze dysku,
pozostawiaj#c woln# przestrze% na jego ko%cu. Ogranicza tym samym przysz(# defrag-
mentacj przez eliminowanie pustych przestrzeni w ,rodku dysku. Poniewa) wolna przestrze%
na dysku znajduje si w jednym miejscu, ka)dy nowy plik mo)e by. w sposb ci#g(y
zapisany na dysk.
Ostatnia funkcja, sortowanie plikw, nie jest konieczna, ale jest opcjonalnie wykonywana
przez wiele programw. Zajmuje ona bardzo du)o czasu i ma nik(y wp(yw na polepszenie
prdko,ci odczytu danych. Mo)e by. najwy)ej przydatna w wikszych awariach przy
odtwarzaniu danych, kiedy nie wiesz, w jakiej kolejno,ci pliki by(y na dysku. Zaleta to
stosunkowo ma(a, w porwnaniu z utrzymywaniem plikw w ci#g(ych obszarach, gdy
niezale)nie od porz#dku plikw na dysku stosunkowo (atwo mo)na dane odzyska.. Nie
wszystkie programy defragmentuj#ce posiadaj# t funkcj, a dodatkowego czasu potrzebnego
na jej wykonanie nie rekompensuj# korzy,ci. Inne programy umo)liwiaj# ustawienie
porz#dku plikw w kartotekach, co jest znacznie szybsze i prostsze w porwnaniu z
sortowaniem plikw na dysku.
W sk(ad systemu operacyjnego Windows 9x wchodzi program do defragmentacji dyskw,
obs(uguj#cy partycje typu FAT16 oraz FAT32. Je)eli jednak chcesz korzysta. z programu
innych producentw, jak na przyk(ad Norton Speed Disk z pakietu Norton Utilities, upewnij
si, )e program ten obs(uguje typ partycji, ktry w(a,nie chcesz de fragmentowa..
Uruchamianie programu, ktry obs(uguje tylko partycje FAT16, na dysku sformatowanym w
systemie FAT32 mo)e spowodowa. powa)ne problemy.
Przed uruchomieniem takiego programu, dobrze jest sprawdzi. dysk pod k#tem b(dw - na
przyk(ad programem Scan Disk Windowsa 9x czy te) Norton Disk Doctor, nawet wtedy, gdy
si wydaje, )e dysk jest ich ca(kowicie pozbawiony. Upewnisz si w ten sposb, )e z dyskiem
nie ma )adnych problemw, przed rozpoczciem procesu defragmentacji - a nie w czasie jego
trwania.

Windows 98 zawiera program Kreator konserwacji" do automatyzacji pewnych czynno,ci.
W prosty sposb mo)na kaza. mu sprawdza. dyski w okre,lonym czasie, jak rwnie) je
defragmentowa. oraz kasowa. zbdne pliki. Mo)na na ten cel przeznaczy. godziny wolne od
pracy - na przyk(ad nocne, tak aby cykl testw i optymalizacji nie przerywa( normalnej pracy.
Programy antywirusowe
Obecnie zarwno Microsoft, jak i IBM dostarczaj# standardowe programy antywirusowe w
systemach operacyjnych. Program Microsoftu to w rzeczywisto,ci okrojona wersja programu
antywirusowego firmy Central Point. IBM natomiast umie,ci( w(asny program. Jednym z
najlepszych programw jest SCAN" firmy McAfee Associates; jest rwnie) jednym z
(atwiejszych, gdy) uruchamia si go wprost z linii komend. Mo)na go zdoby. w BBS-ie i jest
czsto kupowany przez du)e firmy.
Poniewa) Windows 95 nie posiada )adnego programu antywirusowego, u)ytkownicy lego
systemu musz# dodatkowo zaopatrzy. si w taki program.
Niewa)ne, jaki program si stosuje, wa)ne, aby to robi. systematycznie, szczeglnie przed
archiwizowaniem danych. Zapewni to usunicie wirusa przed jego rozprzestrzenieniem si w
systemie.
Procedury konserwacji biernej
Konserwacja bierna obejmuje dzia(ania dotycz#ce zapewnienia odpowiednich warunkw
pracy komputera, zarwno fizycznych (m.in. odpowiednia temperatura, ilo,. w(#cze% i
wy(#cze% komputera, zapylenie, wstrz#sy i wibracje), jak i elektrycznych (m.in. (adunek
elektrostatyczny, wahania napicia, zak(cenia fal elektromagnetycznych).
Sprawdzanie warunkw pracy komputera
Jedn# z najcz,ciej zaniedbywanych przez u)ytkownikw komputerw rzeczy jest za-
pewnienie im odpowiednich warunkw pracy. Komputery nie s# wra)liwe na warunki
zewntrzne i dobrze pracuj# tam, gdzie ludzie. Jednak czasami traktujemy komputer jak
zwyk(y kalkulator, co powoduje liczne problemy.
Przed zakupem komputera przygotuj miejsce wolne od zanieczyszcze%. Nie stawiaj
komputera przed oknem, gdy) nie powinien by. nara)ony na bezpo,rednie dzia(anie ,wiat(a
s(onecznego i zmiany temperatury; temperatura powinna by. sta(a. Napicie powinno by.
dostarczane z uziemionych gniazd, powinno by. sta(e i bez zak(ce%. Komputery powinny si
znajdowa. z dala od nadajnikw i innych 0rde( fal elektromagnetycznych.
Ogrzewanie i ch#odzenie
Utrzymywanie sta(ej temperatury jest bardzo wa)ne dla poprawnej pracy komputera. Du)e
wahania przyczyniaj# si do bardzo powa)nych problemw, np. wzmo)onego efektu
wychodzenia uk(adw z podstawek. Je,li w krtkim okresie pojawi# si du)e zmiany, mo)e to
doprowadzi. do przerwania ,cie)ek na p(ytkach, pkania po(#cze% lutowanych, szybszego
korodowania stykw i uszkodzenia elementw p(przewodnikowych.
Temperatura ma rwnie) wp(yw na dyski. Zapisywanie danych w r)nych temperaturach
mo)e powodowa., )e dane bd# umieszczane w r)nych miejscach w odniesieniu do ,rodka
,cie)ki, co mo)e doprowadzi. do problemw z zapisem i odczytem danych.
Aby zapewni. odpowiedni# temperatur, najpierw musisz pozna., w jakich granicach mo)e
si ona zmienia., zgodnie z zaleceniami producenta komputera. Powinny by. podane dwa
zakresy temperatur: jeden dla pracy komputera, a drugi dla przechowywania i transportu.
IBM okre,la nastpuj#ce zakresy dla swoich komputerw:

Praca komputera: 15-32 st. C
Przechowywanie i transport: 10-43 st. C
Dla bezpiecze%stwa dysku i danych na nim zapisanych unikaj gwa(townych zmian tempe-
ratury. Je)eli nie mo)na ich unikn#., np. gdy dysk zosta( dostarczony w zimie i wniesiony z
zewn#trz do pomieszczenia, pozostaw dysk nie pod(#czony, aby dostosowa( si do nowej
temperatury. W niektrych przypadkach mo)e nawet doj,. do skraplania si wody we
wntrzu dysku. Przed uruchomieniem go bezwzgldnie nale)y pozwoli. na samoczynne jej
odparowanie. Wikszo,. producentw do(#cza tabele z czasem potrzebnym na dostosowanie
si dysku do temperatury pomieszczenia - czas ten waha si od kilku do 24 godzin. Zalecaj#
oni rwnie) niewyci#ganie dysku z opakowania, gdy) w przypadku bardzo niskich temperatur
wzrasta prawdopodobie%stwo skraplania si wody we wntrzu dysku.
W wikszo,ci biur panuje odpowiednia temperatura do pracy komputera, ale sprawd0, czy
dotyczy to rwnie) twojego.
Czy wy#$cza2 komputer na noc
Jak si w(a,nie dowiedzia(e,, zmiany temperatury mog# powodowa. r)ne problemy, a
najwiksze zmiany, jakie w codziennej pracy wystpuj#, to rozgrzewanie si systemu po
w(#czeniu zasilania. Dlatego nale)y ograniczy. ilo,. w(#cze% i wy(#cze% komputera do
niezbdnego minimum - zapewni mu to d(u)szy )ywot. Mo)na to zrobi. na dwa sposoby:
albo pozostawi. komputer ca(y czas wy(#czony, albo w(#czony. Z oczywistych wzgldw
pozostaje tylko druga mo)liwo,.. W rzeczywistych warunkach trzeba rwnie) rozwa)y. takie
czynniki jak koszt energii, zagro)enie po)arowe nie nadzorowanego sprztu itp.
Aby u,wiadomi. sobie, na co nara)ony jest komputer i jego elementy przy w(#czaniu
zasilania, zastanw si, kiedy najcz,ciej dochodzi do przepalenia )arwki - przy pierwszym
w(#czeniu. Dzieje si tak ze wzgldu na konieczno,. bardzo szybkiej (w czasie krtszym od
jednej sekundy) zmiany temperatury z pokojowej na kilka tysicy stopni. Prosty st#d wniosek,
)e )arwka pozostaj#ca ca(y czas w(#czona dzia(a d(u)ej ni) ta, ktr# si w(#cza i wy(#cza.
Po w(#czeniu zasilania problemy przewa)nie pojawiaj# si w zasilaczu. Wynika to z du)ego
poboru mocy przez wszystkie podzespo(y, w porwnaniu z zapotrzebowaniem podczas
normalnej pracy. Poniewa) ca(y pr#d dostarczany jest przez zasilacz, musi on wytrzyma.
du)e obci#)enie w pierwszych sekundach po w(#czeniu komputera, zw(aszcza, je,li w
komputerze jest kilka dyskw.
Maj# one bardzo du)e zapotrzebowanie mocy przy starcie komputera; mo)e ono doprowadzi.
do przeci#)enia i spalenia zasilacza. Kilka takich przypadkw do,wiadczy(em. Aby zapewni.
komputerowi jak najd(u)szy )ywot, utrzymuj temperatur elementw p(przewodnikowych
na w miar sta(ym poziomie i ograniczaj liczb w(#cze% do minimum. Jedynym sposobem
jest niewy(#czanie komputera w ogle.
Kiedy, zaleca(em pozostawianie wszystkich komputerw w(#czonych 24 godziny na dob, 7
dni w tygodniu. Jednym z powodw powstrzymuj#cych mnie przed tym obecnie jest to, i)
w(#czony komputer bez kontroli stanowi pewne zagro)enie po)arowe. Czasami monitory
ulegaj# samozapaleniu na skutek zwarcia, wentylatory zacieraj# si powoduj#c przegrzanie
systemu. Nie polecam wic pozostawiania w(#czonego komputera w nie strze)onym
budynku. Innym problemem jest marnowanie energii elektrycznej. Wiele firm posiada
specjalne programy wy(#czaj#ce ,wiat(o i inne odbiorniki, kiedy nie s# u)ywane. Wbrew
pozorom, zapotrzebowanie na energi wsp(czesnych urz#dze% jest niebagatelne. Poza tym,
wy(#czone i zamknite komputery s# bardziej bezpieczne ni) nie nadzorowane.
Powy)sze czynniki mog# powstrzymywa. ci przed pozostawianiem w(#czonych kom-
puterw na noc czy na weekend. Musisz jednak pj,. na kompromis.

W(#czaj komputery tylko raz dziennie - wielu u)ytkownikw nie stosuje si do tego,
zw(aszcza w przypadku wsp(dzielonych komputerw. Ka)dy, po zako%czeniu pracy,
wy(#cza komputer i nastpna osoba musi go ponownie uruchamia.. W przypadku takich
komputerw cz,ciej wystpuj# problemy.
Je,li budynek, w ktrym pracujesz, posiada programowany termostat, to masz dodatkowe
zmartwienie. Niektre termostaty s# tak zaprogramowane, )e wy(#czaj# ogrzewanie na noc
lub na weekend i szybko podnosz# temperatur przed godzinami pracy. Na przyk(ad w
Chicago temperatura na zewn#trz w zimie spada do -30 st. C, a wewn#trz budynku, podczas
weekendu - do 10 st. C. W poniedzia(ek rano, kiedy ogrzewanie jest w(#czone dopiero od
godziny, a mo)e krcej, dyski pracuj# w temperaturze ok. 15 st. C, a po w(#czeniu komputera
w ci#gu 20 minut ich temperatura wzro,nie do ponad 50 st. C. Je,li posiadasz tanie dyski,
musisz si liczy. z tym, )e mog# powsta. problemy z poprawn# prac#, a nawet z
uruchomieniem systemu operacyjnego.
Je,li nie pozostawiasz komputera ca(y czas w(#czonego, daj mu przynajmniej 15 minut na
rozgrzanie si, zanim bdziesz zapisywa( na nim dane. W(#cz komputer i zrb sobie kaw
albo przeczytaj gazet -bdziesz mia( wtedy pewno,., )e dane s# poprawnie zapisywane
(szczeglnie dotyczy to ta%szych dyskw).
Gdy pozostawisz komputer w(#czony przez d(u)szy czas, pamitaj o wy(#czaniu monitora
albo o u)ywaniu wygaszaczy ekranu, w przeciwnym wypadku mo)e doj,. do wypalenia
luminoforu. (Monitory monochromatyczne s# bardziej odporne od kolorowych). Zwr'
uwag na monitory czsto wy,wietlaj#ce t sam# informacj, np. na dworcach kolejowych czy
lotniskach - wida. j# nawet, gdy monitory s# wy(#czone.
Wsp(czesne komputery posiadaj# zdolno,. wygaszania ekranu odpowiedni# komend#
systemow#. Staraj si z tego korzysta. - zaoszczdzisz troch pr#du i ochronisz monitor.
Monitory mo)na wygasza. rcznie b#d0 automatycznie:
* R!cznie. Skr. jasno,. i kontrast monitora lub wy(#cz go ca(kowicie. Nie jest to najlepsza
metoda, bo musisz pamita. o tej czynno,ci.
* Automatycznie. Jest wiele programw wy(#czaj#cych ekran lub wy,wietlaj#cych r)ne
obrazki w okre,lonych odstpach. Wygaszacze ekranu s# cz,ci# sk(adow# wikszo,ci
graficznych systemw operacyjnych; umo)liwiaj# ustawienie czasu op0nienia, po ktrym si
w(#czaj#. Pod DOS-em musisz skorzysta. z dodatkowych programw rezydentnych, ktre
licz# czas od ostatniego ruchu myszk# lub naci,nicia klawisza i po jego up(ywie albo
ca(kowicie odcinaj# sygna( do monitora, albo wy,wietlaj# na nim r)ne obrazki.
W nowoczesnych ekologicznych komputerach posiadaj#cych opcj zarz#dzania energi#,
specjalne wygaszacze ekranu nie s# ju) konieczne, a nawet troch przeszkadzaj#, gdy)
utrzymuj# monitory ca(y czas w pe(ni zasilane. W komputerach z wbudowanym systemem
zarz#dzania energi#, wystpuj#cym w wikszo,ci BlOS-w i w Windows 95, wygaszacze
ekranu s(u)# bardziej ,rodowisku ni) praktycznym celom.
Elektrostatyczno.2
Elektrostatyczno,. mo)e by. powodem wielu problemw, szczeglnie zim#, kiedy jest niska
wilgotno,. powietrza, lub w bardzo suchym klimacie, gdzie wilgotno,. jest niska przez ca(y
rok.
Wy(adowania elektrostatyczne z regu(y nie s# gro0ne na zewn#trz komputera, a jedynym
efektem ich dzia(ania mog# by. b(dy parzysto,ci lub zawieszanie" si systemu. Ale tego
typu uszkodzenia mo)esz spowodowa. sam przechodz#c w pobli)u komputera. Powstaj#ce
problemy najcz,ciej wynikaj# z nieprawid(owego uziemienia.

Zawsze u)ywaj trj)y(owego kabla z uziemieniem i pod(#czaj komputer do gniazda z
uziemieniem. Je,li masz jakie, w#tpliwo,ci co do jako,ci uziemienia, zaopatrz si w
specjalny tester, ktry umo)liwi ci proste sprawdzenie gniazda.
Kiedy tylko rozkrcasz komputer lub wyci#gasz z niego podzespo(y, bardzo uwa)aj na
(adunek statyczny, gdy) mo)esz trwale uszkodzi. elementy. Zawsze zalecam (apanie najpierw
za uziemiony punkt, np. za uchwyt karty, aby zminimalizowa. ryzyko przej,cia (adunku na
uk(ady karty.
Najprostszym sposobem uniknicia problemw z (adunkiem statycznym jest zapewnienie
prawid(owego zasilania z odpowiednim uziemieniem. Dodatkowo trzeba chroni. komputer,
aby (adunek nie dosta( si do wntrza, a to osi#gniemy przez prawid(owe uziemienie
obudowy, ktre stanowi uziemienie dla wszystkich podzespo(w komputera.
W wikszo,ci przypadkw powy)sze zabezpieczenia powinny by. wystarczaj#ce. W
szczeglnie niekorzystnych warunkach mo)esz stosowa. mat antystatyczn#. Pamitaj, aby
najpierw dotkn#. maty, a dopiero potem elementw w komputerze, by zapewni.
odprowadzenie (adunku do ziemi. Je,li problemy bd# dalej wystpowa(y, sprawd0, czy
instalacja elektryczna posiada w(a,ciwe uziemienie. Zdarzaj# si budynki z gniazdami z
niew(a,ciwym uziemieniem. Mo)esz samodzielnie sprawdzi. uziemienie za pomoc# testera.
Zak#cenia w sieci elektrycznej
Do poprawnej pracy komputer potrzebuje sta(ego i wolnego od zak(ce% napicia. W
normalnej sieci zdarzaj # si jednak wahania w zale)no,ci od jej obci#)enia. Niektre
odbiorniki mog# rwnie) powodowa. powstawanie krtkich impulsw o bardzo wysokim
napiciu, dochodz#cym nawet do 1000 V, ktre mog# spowodowa. uszkodzenia komputera.
Na szcz,cie, s# stosunkowo rzadkie. Mog# one wystpowa. nawet w dedykowanych sieciach
elektrycznych; wszystko zale)y od jako,ci napicia w sieci miejskiej.
Podczas instalacji systemu komputerowego pamitaj o nastpuj#cych rzeczach:
* Je)eli to mo)liwe, komputer powinien by. pod(#czony do wydzielonej sieci elektrycznej,
zabezpieczonej osobnym bezpiecznikiem. Nie wyeliminuje to ca(kowicie zak(ce%, ale na
pewno pomo)e w ich zmniejszeniu.
* Obwd elektryczny powinien posiada. dobre, niskoomowe uziemienie, odpowiednie
napicie, by. wolny od zak(ce% i nag(ych spadkw napicia.
* Obwd powinien by. trzy)y(owy. Niektrzy dopasowuj# wtyczki z uziemieniem do gniazd
bez uziemienia - tego rozwi#zania stanowczo nie polecam. Przewd uziemiaj#cy ma pe(ni.
okre,lon# rol.
* Problemy zwi#zane z zak(ceniami w sieci wzrastaj# wraz z oporno,ci# obwodu, ktra jest
funkcj# przekroju i d(ugo,ci przewodu. Aby obni)y. oporno,., u)ywaj przed(u)aczy tylko
tam, gdzie to jest absolutnie niezbdne.
* W przysz(o,ci na pewno bdziesz pod(#cza( do sieci nowe urz#dzenia, staraj si wic
zaplanowa. odpowiedni# ilo,. gniazdek dla sprztu niekomputerowego, aby unikn#.
pod(#czania zbyt wielu urz#dze% do jednego obwodu.
Najgorsze dla komputerw s# klimatyzatory, ekspresy do kawy, ksera, drukarki laserowe,
farelki itp. Stanowi# one du)e obci#)enie dla sieci zasilaj#cej i powoduj# czasami powa)ne
zak(cenia. By(em ,wiadkiem, jak w pewnym biurze codziennie o 9:05 rano komputery same
si wy(#cza(y - wyt(umaczenie by(o proste: by( to czas w(#czania ekspresw do kawy.
Ze wzgldu na du)y pobr pr#du nie pod(#czaj drukarki laserowej i ksera do obwodu
zasilaj#cego komputer.

Innym powa)nym problemem s# d(ugie linie sieci elektrycznej, z licznymi gniazdkami. Nie
zazdroszcz temu, kto znajduje si na samym ko%cu takiej linii.
Jako przyk(ad z )ycia wzity mog przytoczy. liczne problemy z pamici# (parity check)
wystpuj#ce w komputerze pod(#czonym do jednej linii zasilaj#cej stosunkowo du)o
komputerw. Wszelkie prby naprawy by(y nieskuteczne, a wskazywany b(#d nie u(atwia(
zadania (normalnie wskazuje na problemy z zasilaniem: albo na zasilacz komputera, albo na
zewntrzn# lini elektryczn#). Pewnego dnia zobaczy(em, )e b(#d parzysto,ci (parity check)
na tym komputerze pojawia si w momencie w(#czania drukarki laserowej ustawionej dwa
biurka dalej. Pod(#czenie komputera do osobnej linii rozwi#za(o problem.
Korzystaj#c z poni)szych wskazwek zapewnisz odpowiedni# jako,. napicia w sieci
elektrycznej.
Zak#cenia na falach radiowych
Zak(cenia na falach radiowych s# czsto bagatelizowane. Obejmuj# one wszystkie
zak(cenia wywo(ywane przez nadajniki w pobli)u komputera; zak(cenia mog# by.
powodowane zarwno przez nadajnik stacji radiowej o mocy 50 kW, jak i przez ma(# stacj.
Zdarza si te), )e telefony komrkowe powoduj# pojawianie si znakw na ekranie, jakby
jaka, niewidzialna istota pisa(a na klawiaturze. Czasami te zak(cenia mog# powodowa.
zawieszanie" si systemu. Nie s# to przypadki (atwe do rozwi#zania. Nieraz pomaga
obrcenie komputera (sygna(y radiowe s# z natury kierunkowe) czy u)ycie ekranowanych
kabli, np. kabla klawiatury.
Jednym z rozwi#za% jest stosowanie kabli z dodatkowym pier,cieniowym rdzeniem )e-
laznym, umieszczonym na kablu w celu obni)enia odbioru fal elektromagnetycznych.
Je,li uda si zlokalizowa. kabel, w ktrym wystpuj# zak(cenia, mo)esz u)y. tego
pier,cienia. S# rwnie) w sprzeda)y specjalne pier,cienie przeznaczone do nak(adania na
kabel - wygl#daj# jak grubo,cienny walec z otworem, przecity na p(. Po() kabel w ,rodku
jednej po(wki, przyci,nij drug# i zatrza,nij j#. Takie pier,cienie s# bardzo praktyczne dla
kabli z wtyczkami.
Rwnie) IBM wytwarza ok. dwumetrowe kable klawiatury z wbudowanym pier$cieniem
(part number 27F4984) znacznie redukuj#ce zak(cenia fal radiowych. Kabel taki posiada
wtyczk 6-pinow# DIN po stronie komputera i standardow# wtyczk SDL (Shielded Data
Link) po stronie klawiatury. Kosztuje ok. 40 dolarw.
Najlepszym i najprostszym sposobem wyeliminowania zak(ce% elektromagnetycznych jest
ograniczenie ich emisji. Nie bdziesz przekonywa( dyrektora stacji radiowej, aby zaprzesta(
dzia(alno,ci, ale w ma(ych nadajnikach u)yj filtru, ktry ograniczy emisj. Niestety, czasem
jedynym rozwi#zaniem jest wy(#czenie nadajnika lub przeniesienie go odpowiednio daleko
od komputera.
Kurz i zanieczyszczenia
Wentylator w zasilaczu wprowadza do wntrza komputera brud, kurz, dym i inne zanie-
czyszczenia. Nie wp(ywaj# one korzystnie na prac komputera. Je,li dodatkowo pracuje on w
bardzo ci)kich warunkach, wskazane jest zakupienie komputera specjalnie do nich
przystosowanego. Kiedy, takie komputery produkowa( IBM, ale po wprowadzeniu do
sprzeda)y PS/2 sprzeda( licencje na przemys(owe komputery PS/2 innym firmom.
Rwnie) wielu innych producentw wytwarza przemys(owe wersje swoich komputerw.
R)ni# si one od zwyk(ych PC-tw g(wnie uk(adem ch(odzenia. Du)e wentylatory wci#gaj#
powietrze do wntrza komputera, w przeciwie%stwie do wikszo,ci standardowych
komputerw, gdzie powietrze jest wypychane na zewn#trz. Dodatkowo, powietrze przechodzi
przez filtr, ktry nale)y systematycznie czy,ci. i wymienia..
Powietrze dostaje si do ,rodka tylko przez uk(ad wentylator-filtr, tak wic jest wolne od
zanieczyszcze%.
Powy)sze komputery mog# posiada. rwnie) specjalne klawiatury, nie przepuszczaj#ce
cieczy i zanieczyszcze%. Na klawiaturach z p(ask# membran# niezbyt dobrze si pisze, ale za
to s# bardzo odporne na zanieczyszczenia; inne z kolei przypominaj# standardowe klawiatury
i posiadaj# plastikowe membrany przykrywaj#ce wszystkie klawisze. Takie membrany
mo)esz doda. do normalnej klawiatury, aby zabezpieczy. j# przed zanieczyszczeniami.
Problemy mog# powodowa. rwnie) nowe nawil)acze, wykorzystuj#ce ultrad0wiki do
wytwarzania mgie(ki wodnej, rozpylanej w powietrzu.
Nawil)anie powietrza zmniejsza ilo,. (adunku statycznego, szczeglnie w suchym klimacie.
Powstaj# jednak nowe problemy. Zwr' uwag na przypominaj#cy popi( osad na uk(adach -
pochodzi on ze zwi#zkw chemicznych znajduj#cych si w paruj#cej wodzie. Jedynym
rozwi#zaniem jest u)ywanie wody destylowanej.
Je)eli zapewnisz odpowiednie zewntrzne warunki do pracy komputera, bdzie on pracowa(
lepiej i d(u)ej. Nie bdziesz te) musia( zbyt czsto czy,ci. jego wntrza.
























Rozdzia( 4.
P#yty g#wne
P(yta g(wna jest najwa)niejsz# cz,ci# komputera PC. W jzyku angielskim nazwy takie jak
motherboard, main board, system board czy planar s# stosowane zamiennie i oznaczaj# p(yt
g(wn#. Nazwy system board czy planar s# stosowane przez niektrych producentw
komputerw, np. przez firm IBM. W tym rozdziale znajdzie si przegl#d r)nych rodzajw
dostpnych na rynku p(yt g(wnych i ich podzespo(w, omwione tak)e zostan# interfejsy
znajduj#ce si na p(ycie g(wnej.
Wymiana p#yty g#wnej na nowsz$
Niektrzy producenci robi# wszystko, co w ich mocy, aby ich produkty by(y jak najmniej
zgodne z podzespo(ami innych producentw. Cz,ci zapasowe, us(ugi serwisowe czy nowsze
wersje podzespo(w (upgrade) dostpne s# praktycznie tylko u producentw, a ich ceny
znacznie przewy)szaj# ceny analogicznych podzespo(w i us(ug standardowych komputerw
PC.
Na przyk(ad w razie awarii p(yty g(wnej typu Baby-AT mo)na bez trudu kupi. now# p(yt
po bardzo korzystnej cenie, z procesorem o po)#danej czstotliwo,ci. Now# p(yt po prostu
wk(ada si do obudowy i przykrca. Gdyby zdarzy(a si awaria p(yty w jednym z nowszych
komputerw firm IBM, Compaq, Hewlett-Packard, Packard-Bell, Gateway, ASP lub innego
znanego producenta, wwczas wyboru nie ma - jeste,my skazani na p(yt g(wn# pochodz#c#
od tego samego producenta, bez mo)liwo,ci wyboru szybszego procesora ni) ten, ktry by( na
zepsutej p(ycie. Innymi s(owy, rozbudowa lub naprawa takiego markowego komputera
poprzez wymian p(yty g(wnej jest skomplikowana i zazwyczaj si nie op(aca.
Czym nale&y si kierowa2 przy zakupie p#yty g#wnej
Jako konsultant komputerowy, jestem czsto proszony o rad przy zakupie komputera. Wielu
moich kolegw po fachu pobiera bardzo wysokie honorarium za tego rodzaju us(ugi.
Osoby nie posiadaj#ce odpowiedniej wiedzy zamiast opini# konsultantw kieruj# si radami
zamieszczanymi w czasopismach lub, co gorsza, radami znajomych. Aby takich przypadkw
by(o jak najmniej, opracowa(em w punktach krtk# list, ktra powinna upro,ci. wybr p(yty
g(wnej. Opracowuj#c t list wzi#(em pod uwag szereg wa)nych aspektw, najcz,ciej
pomijanych przy zakupach. Kieruj#c si poradami z listy mo)na mie. pewno,., )e dany
komputer jest w pe(ni kompatybilny ze standardem PC i ma przed sob# przysz(o,. pod
wzgldem rozbudowy (upgrade) i ewentualnych napraw.
Wybieraj#c sprzt komputerowy dobrze jest przyj#. punkt widzenia in)yniera. Nale)y stawia.
sobie pytania o ka)dy szczeg(. Np. nale)y wzi#. pod uwag przysz(e zastosowania i
ewentualn# rozbudow komputera. Bardzo wa)n# rzecz# jest dostpno,. profesjonalnego
serwisu technicznego (tzn. poziom serwisu technicznego powinien by. wy)szy od poziomu
zaawansowania przecitnego u)ytkownika). Jakiego rodzaju bdzie to pomoc? Czy wraz ze
sprztem jest dostarczona dokumentacja i czy jest ona w pe(ni wyczerpuj#ca?
Podsumowuj#c, dobrym pomys(em przy zakupie komputera jest uwa)ne przemy,lenie
punktw z listy. W ten sposb mo)na dokona. oceny dowolnego komputera PC. Nie jest
konieczne spe(nienie wszystkich zalece% z listy, lecz komputer, ktry nie spe(nia wicej ni)
kilku punktw, nie jest godny polecenia. Najwa)niejsze s# pierwsze punkty listy, punkty
ko%cowe s# mniej wa)ne (aczkolwiek wed(ug mnie ka)dy z nich ma du)e znaczenie). W
dalszej cz,ci rozdzia(u szczeg(owo omwiono kryteria, wed(ug ktrych by(a uk(adana lista.
* Procesor. P(yta g(wna klasy Pentium powinna by. wyposa)ona co najmniej w procesor
generacji Pentium MMX, wstawiony na podstawk klasy Socket 7. Interesuj#cym
rozwi#zaniem by(aby p(yta 100 MHz typu Super Socket 7, przeznaczona dla najnowszych
procesorw Cyrix oraz AMD. P(yta powinna umo)liwia. elastyczn# regulacj napicia.
Raczej nie poleca(bym ju) systemw opartych na zwyk(ym procesorze Pentium. Pentium II to
w dzisiejszych czasach standard, ktrego zastosowanie nale)a(oby przemy,le. w pierwszej
kolejno,ci. Najta%szym procesorem tej rodziny jest Celeron, wprowadzony na rynek przez
Intel w po(owie roku 1998. Jest to pe(nosprawne Pentium II, z tym )e pozbawione pamici
level 2 cache. Powoduje to, )e procesor ten nie jest tak szybki jak Pentium II, ale mimo
wszystko szybszy od standardowego Pentium. Rozbudowa takiego systemu w przysz(o,ci jest
o tyle prosta, )e wymaga jedynie zmiany procesora na Pentium II - oba wykorzystuj# ten sam
rodzaj p(yt g(wnych i gniazdo Slot 1.
* Podstawka pod procesor. P(yta g(wna Pentium powinna by. zaopatrzona w przynajmniej
jedno gniazdo typu ZIF, ktre spe(nia za(o)enia standardu Socket 7 (321-n)kowego).
Po)#dana jest wbudowana regulacja napicia zasilaj#cego procesor. To ze wzgldu na r)nice
w napiciach zasilaj#cych poszczeglne modele procesorw. Taka uniwersalna p(yta mo)e
by. w prosty sposb przystosowana do zmienionego procesora.
P(yty g(wne Pentium Pro (P6) posiadaj# gniazdo Socket 8 i mog# obs(ugiwa. wiele
procesorw. P(yty Pentium II posiadaj# gniazdo Slot l, ewentualnie Slot 2. Slot 2 znajduje
zastosowanie g(wnie w serwerach opartych na procesorze Pentium II Xenon, a Slot l zosta(
przewidziany do u)ytku domowego. P(yty Slot l i Slot 2 mog# by. przystosowane do u)ycia
kilku procesorw jednocze,nie. Jednak zanim zdecydujesz si na zakup drogiej p(yty
wieloprocesorowej, upewnij si, )e twj system operacyjny jest w stanie j# wykorzysta.. Na
przyk(ad Windows 95 oraz Windows 98 nie potrafi# czerpa. korzy,ci z dodatkowych pro-
cesorw. Windows NT, OS/2 i niektre inne systemy potrafi#.
Cz!stotliwo$' taktowania pyty gwnej. P(yta g(wna Pentium i Pentium Pro powinna
pracowa. co najmniej z czstotliwo,ci# 66 MHz. Niektre mo)na przestawi. do
niestandardowej, ale funkcjonalnej prdko,ci 75 MHz. P(yty g(wne Pentium II s# dostpne
w wersjach 66 oraz 100 MHz. Prosz zauwa)y., )e praktycznie ka)dy procesor produkowany
w obecnych czasach jest taktowany wielokrotno,ci# sygna(u p(yty g(wnej. Na przyk(ad
Pentium II 350 oraz 400 i szybsze pracuj# z prdko,ci# p(yty g(wnej 100 MHz i z tego
wzgldu wymagaj# w(a,nie takiej p(yty. Starsze od 333 MHz, z t# wersj# w(#cznie, pracuj# z
p(ytami taktowanymi sygna(em 66 MHz.
Pami!' cache. Wszystkie p(yty Pentium powinny by. wyposa)one w 256 lub 512 kB pamici
cache drugiego poziomu (ang. Level 2 cache), a niektre maj# nawet l MB. Procesory
Pentium Pro i Pentium II u)ywaj# wbudowanej pamici Cache Level I i Level II, co
powoduje, )e na p(ytach g(wnych produkowanych dla tych procesorw nie bdzie pamici
cache. Pentium Pro mo)e mie. 256 kB, 512 kB lub l MB cache Level 2 wbudowanej w jego
struktur, a Pentium II 0kB (Celeron) - 512 kB do l MB, natomiast l MB i wicej posiadaj#
procesory Pentium II Xenon. Pami. cache drugiego poziomu wsp(pracuj#ca z procesorami
Pentium powinna sk(ada. si z uk(adw dostatecznie szybkich, aby mog(y pracowa. z
najwy)sz# mo)liw# czstotliwo,ci# p(yty g(wnej. Dla maksymalnej czstotliwo,ci p(yty
g(wnej rwnej 66 MHz czas dostpu do pamici powinien wynosi. 15 ns, dla p(yt 75 MHz
powinno to by. 13 ns. Pami. cache na p(ytach Pentium powinna sk(ada. si z uk(adw
Synchronous SRAM (Static RAM), nazywanej tak)e Pipeline Burst SRAM.
Pami!ci SIMM/DIMM. Je,li p(yta g(wna ma trafi. do starszego komputera, w ktrego
dotychczasowej p(ycie g(wnej umieszczono 72-ko%cwkowe pamici SIMM, dobrze by(oby,
gdyby posiada(a gniazda zarwno SIMM, jak i DIMM. Je,li wraz z now# p(yt# g(wn#
kupujesz rwnie) nowe ko,ci pamici (zalecane), stanowczo polecam wybranie p(yty g(wnej
obs(uguj#cej 168-ko%cwkowe modu(y DIMM (Dual Inline Memory Modules) pamici
SDRAM (Synchronous DRAM).
Z powodu 64-bitowej architektury tych p(yt g(wnych, 72-ko%cwkowe modu(y SIMM
musz# by. instalowane w odpowiadaj#cych sobie parach, podczas gdy pamici DIMM s#
instalowane oddzielnie (jedna na 64-bitowy bank). Pami. musi by. kompatybilna z
chipsetem p(yty g(wnej i musi by. dostosowana do czstotliwo,ci pracy magistrali
systemowej (66 lub 100 MHz). Nie zapomnij rwnie) porwna. ilo,ci pamici, ktr# chcesz
zainstalowa., do ilo,ci pamici, ktr# obs(uguje p(yta g(wna. Standardowe komputery
Pentium z chipsetami 430FX, VX lub TX umo)liwiaj# buforowanie tylko do 64 MB pamici
systemowej, co praktycznie ogranicza mo)liwo,ci rozbudowy do tej w(a,nie pojemno,ci.
Wikszo,. komputerw z procesorami Pentium II potrafi buforowa. 384 MB, a nawet wicej,
dziki czemu ca(a pami., jak# tylko mo)esz umie,ci. na p(ycie g(wnej, bdzie buforowana.
Procesory Pentium II pracuj#ce z czstotliwo,ci# 333 MHz i wolniejsze mog# buforowa. do
512 MB RAM (zauwa), )e wikszo,. p(yt g(wnych nie umo)liwia zamontowania tak du)ej
ilo,ci pamici), natomiast Pentium II pracuj#ce z czstotliwo,ci# 350 MHz i wy)sz# s# w
stanie buforowa. do 4 GB pamici systemowej. Cho. minimum dla obecnie wydawanych
aplikacji wynosi zazwyczaj 32 MB, mo)e si zdarzy., )e bdziesz potrzebowa. du)o wicej
pamici. Dlatego w wikszo,ci nowych komputerw polecam instalowanie 64 MB.
Najwy)sz# wydajno,. uzyskasz posiadaj#c komputer obs(uguj#cy uk(ady SDRAM
(Synchronous DRAM) w wersji co najmniej 3,3V. Komputery przysz(o,ci bd#
wykorzystywa. jeszcze szybsze pamici RDRAM (Rambus DRAM).
* W komputerach spe(niaj#cych wa)ne zadania powinno si instalowa. uk(ady pamici z
kontrol# parzysto,ci lub kodem korekcji b(dw ECC; w tym celu nale)y si upewni., czy
p(yta g(wna w pe(ni obs(uguje operacje ECC. Wikszo,. chipsetw Pentium II robi to,
podczas gdy wikszo,. chipsetw Pentium (serii 430) nie obsluguje operacji ECC. Zwr.
uwag, )e wykorzystywane zazwy-czaj w komputerach z procesorami Celeron,
zaprojektowane z my,l# o sektorze tanich komputerw, p(yty g(wne 440EX nie obs(uguj#
ECC i nie powinny by. wykorzystywane do pracy ze spe(niaj#cymi wa)ne zadania
aplikacjami.
Na koniec zwr. rwnie) uwag, )e wikszo,. p(yt g(wnych Pentium i Pentium II posiada 3
lub 4 gniazda DIMM. Powiniene, rozs#dnie je obsadza., by w przysz(o,ci nie okaza(o si, )e
zanim rozbudujesz pami., bdziesz musia( sprzeda. jedn# z ju) posiadanych ko,ci, co
zazwyczaj nie jest zbyt atrakcyjne cenowo.
Typ magistrali. P(yty g(wne Pentium, Pentium Pro i Pentium II powinny mie. jedno lub
wicej gniazd ISA i co najmniej trzy lub cztery gniazda PCI. Upewnij si, czy gniazda PCI
spe(niaj# wymogi standardu PCI 2.1 (zale)y to przede wszystkim od chipsetu). Zwr' uwag
na rozmieszczenie wszystkich gniazd, upewnij si, czy w(o)one w nie karty rozszerze% nie
bd# blokowa. mo)liwo,ci obsadzania s#siednich gniazd, blokowa. dostpu do uk(adw
pamici czy te) zawadza. o inne elementy na p(ycie g(wnej lub w obudowie. Nowsze
systemy powinny rwnie) posiada. jedno, przeznaczone dla wysokowydajnych kart
graficznych, gniazdo AGP (Accelerated Graphics Port).
BIOS. P(yta g(wna powinna wykorzystywa. jeden ze standardowych BIOS-w firm
takich jak Award, AMI czy te) Phoenix. BIOS powinien by. umieszczony w uk(adach Flash
ROM lub EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read Only Memory), co w
przysz(o,ci umo)liwi jego (atw# aktualizacj. Sprawd0 rwnie), czy p(yta posiada zwork lub
inne ustawienie prze(#czaj#ce system w tryb odzyskiwania BIOS-u, a w niektrych
systemach, czy istnieje mo)liwo,. zablokowania zapisu pamici Flash. BIOS powinien
obs(ugiwa. specyfikacj Plug-and-Play (PnP) oraz twarde dyski EIDE lub Fast ATA. Po-
winien rwnie) umo)liwi. uruchomienie komputera z nowszych (120 MB) stacji dyskw LS-
120 oraz CD-ROM-w. BIOS powinien mie. rwnie) wbudowane mechanizmy
zaawansowanego zarz#dzania energi# APM (Advanced Power Management).


* Obudowa. By uzyska. najwiksz# wygod, najwy)sz# wydajno,., niezawodno,. oraz
prostot korzystania, powiniene, zaopatrzy. si w obudow ATX. Obudowy ATX w
porwnaniu do wcze,niejszych obudw Baby-AT maj# wiele przewag w wydajno,ci i
funkcjonalno,ci, s# rwnie) wyra0nie lepsze od wszystkich rozwi#za% firmowych, takich jak
na przyk(ad LPX. Dodatkowo, nowe obudowy NLX mog# by. zastosowane w
niskowydajnych lub tanich komputerach domowych i firmowych.
* Interfejsy na ptycie gwnej. Idealna p(yta g(wna powinna posiada. jak najwicej
wbudowanych interfejsw i kontrolerw (nie dotyczy to kart graficznych). P(yta taka powinna
by. wyposa)ona w kontroler stacji dyskietek 2,88 MB, powinna rwnie) umo)liwia.
do(#czenie urz#dze% Enhanced IDE (zwanych te) fast ATA) poprzez port po(#czony z
magistral# PCI lub VL-BUS, posiada. dwa wbudowane szybkie porty szeregowe
(wykorzystuj#ce uk(ady UART 16550A buforuj#ce dane), dwa szybkie porty USB (Universal
Serial Bus), szybki port rwnoleg(y typu EPP/ECP oraz interfejs myszy PS/2, chocia) mysz
mo)na te) do(#czy. przez port szeregowy.
Porty USB w najbli)szej przysz(o,ci stan# si niezbdnym elementem ka)dego systemu
multimedialnego. Dodatkow# zalet# bdzie wbudowany interfejs SCSI, pod warunkiem )e
bdzie to interfejs zgodny ze standardem ASPI (Advanced SCSI Programming Interface).
Dopuszczalne s# tak)e zintegrowane kontrolery sieciowe, aczkolwiek karty sieciowe ISA
do(#czane zewntrznie s# lepiej oprogramowane (sterowniki), no i oczywi,cie zawsze mo)na
wymieni. tak# kart na nowszy model. Zintegrowane z p(yt# karty graficzne mog# w
niektrych sytuacjach by. dodatkowym plusem, jednak obecnie na rynku jest bogaty wybr
kart graficznych opartych o r)ne uk(ady scalone (chipset). To samo dotyczy kart
d0wikowych, ktre najcz,ciej s# kompatybilne z kart# Sound Blaster, lecz brak im innych
udogodnie% wystpuj#cych w kartach do(#czanych zewntrznie, jak np. prbek d0wiku
przechowywanych w pamici ROM (ang. wavetable). Opisane tu dodatkowe elementy mo)na
najcz,ciej wy(#czy., jednak czasem mo)e to by. k(opotliwe.
* Plug and Play (PnP) P(yta g(wna powinna by. w pe(ni kompatybilna ze specyfikacj# PnP
firmy Intel. Pozwoli to na automatyczn# konfiguracj kart PCI oraz kart ISA PnP.

P(yta g(wna mo)e by. zgodna ze specyfikacj# PnP, nawet je)eli w jej dokumentacji nie ma o
tym ani s(owa. P(yty PCI powinny by. kompatybilne z PnP, poniewa) zgodno,. ze
specyfikacj# PnP jest jedn# z cech standardu PCI.
* Zarz,dzanie energi,. P(yta g(wna powinna obs(ugiwa. procesory SL Enhanced,
komunikuj#ce si z wykorzystaniem protoko(w APM (Advanced Power Management -
Zaawansowane Zarz#dzanie Energi#) i SMM (System Management Mod - Tryb
Systemowego Zarz#dzania Energi#). Protoko(y te pozwalaj# r)nym elementom systemu
komputerowego na prze(#czenie si na odpowiedni poziom poboru energii i czuwanie" w
oczekiwaniu na zdarzenia. Ostatnio utworzono nowy standard oszczdzania energii. Nazwano
go ACPI (Advaced Configuration & Power Interface). Upewnij si, )e p(yta g(wna obs(uguje
ten standard. System zgodny ze specyfikacj# Energy Star zu)ywa mniej ni) 30 watw mocy w
trybie u,pienia.
* Chipsety ptyt gwnych. P(yty g(wne Pentium II powinny by. oparte na wydajnym
chipsecie obs(uguj#cym uk(ady DIMM SDRAM - najlepiej jednym z umo)liwiaj#cych
zastosowanie pamici z ECC; takimi chipsetami s# na przyk(ad Intel 440LX lub 440BX.
Chipset 440EX zosta( zaprojektowany z my,l# o zastosowaniu wy(#cznie w sektorze
najta%szych komputerw o najni)szej wydajno,ci, w zwi#zku z czym p(yt z tym chipsetem
nie powinno si montowa. w komputerach spe(niaj#cych wa)ne zadania. Zauwa) rwnie), )e
wikszo,. chipsetw Intela dla zwyk(ych procesorw Pentium nie obs(uguje pamici ECC lub
z kontrol# parzysto,ci.
Z tego w(a,nie powodu powiniene, bra. raczej pod uwag Chipsety VIA technologies, ALi
(Acer Laboratories, Inc.) lub SiS (Silicon integrated Systems). Firmy te nadal produkuj#
wydajne Chipsety dla zwyk(ych procesorw Pentium i wiele z nich umo)liwia obs(ug
pamici SDRAM DIMM z kodem korekcji b(dw ECC.
Patrz Chipsety", str. 344
* Dokumentacja. P(yta g(wna powinna by. zaopatrzona w dobr# dokumentacj techniczn#.
W dokumentacji powinny si znajdowa. m.in. informacje o wszystkich zworkach i
prze(#cznikach, rozk(adzie ko%cwek we wszystkich gniazdach, uk(adach pamici RAM,
SIMM i innych elementach znajduj#cych si na p(ycie. Dobrze jest zaopatrzy. si w osobn#
dokumentacj BIOS-u (u jego producenta) oraz dane ewentualnego niestandardowego
kontrolera p(yty. Pomocne mog# by. rwnie) dodatkowe informacje na temat wszystkich
pozosta(ych kontrolerw urz#dze% wej,cia/wyj,cia. Dokumentacja taka jest osi#galna u
producenta konkretnego uk(adu.
Bardzo po)yteczna jest pomoc techniczna, wraz z aktualn# wersj# dokumentacji, dostpna w
systemie on-line, aczkolwiek dokumentacja elektroniczna nie powinna zastpowa.
tradycyjnego podrcznika.
By. mo)e oka)e si, )e powy)sze kryteria s# tak rygorystyczne, )e nie spe(nia ich wiele p(yt
g(wnych dostpnych na rynku, w tym tak)e Twoja p(yta! Jednak p(yta g(wna spe(niaj#ca te
wymogi d(ugo jeszcze pozostanie produktem najwy)szej jako,ci, wykorzystuj#cym
najnowsze zdobycze technologii PC, z mo)liwo,ci# rozbudowy, wymiany podzespo(w na
nowsze wersje i z dostpnym serwisem technicznym. Najcz,ciej polecam zakup p(yty
pochodz#cej od nastpuj#cych producentw: Intel, Acer, ABIT, AsusTek. Elitegroup, FIC
(First International Computer), itp. P(yty te mog# kosztowa. nieco wicej ni) modele
producentw ma(o znanych, jednak kupowanie produktw renomowanych firm jest
bezpieczniejsze. Wynika to z faktu, )e im wicej dany producent sprzeda egzemplarzy swojej
p(yty, tym bardziej prawdopodobne jest, )e ewentualne problemy zostan# wykryte i
poprawione na d(ugo przed zakupem p(yty. Ponadto w razie potrzeby skorzystania z us(ug
serwisowych (atwiej jest znale0. punkt serwisowy znanego producenta.
Dokumentacja
Jak ju) poprzednio wspomnia(em, wyczerpuj#ca dokumentacja techniczna jest bardzo istotna
i nale)y to bra. pod uwag dokonuj#c zakupu p(yty g(wnej. Znaczna cz,. producentw
wytwarza p(yty w oparciu o konkretny uk(ad kontrolera p(yty (ang. chipset), skupiaj#cy w
sobie wikszo,. elektroniki p(yty g(wnej. Uk(ady te s# oferowane przez wiele firm, np. Intel,
Opti, Via, SiS i inne. Zalecam, aby zaopatrzy. si w dokumentacj techniczn# konkretnego
chipsetu bezpo,rednio u jego producenta.
Jedno z najczstszych pyta%, jakie zadaj# u)ytkownicy, dotyczy programu konfiguracyjnego
BIOS-u (BIOS setup). U)ytkownicy chc# wiedzie., na co maj# wp(yw ustawienia sekcji
Advanced Chipset Setup". Zwracaj# si w tym celu do producentw BIOS-u z pro,b# o
dokumentacj. Jednak najcz,ciej w dokumentacji BIOS-u nie ma mowy o ustawieniach
uk(adu chipset. Informacje te mo)na znale0. w dokumentacji konkretnego uk(adu kontrolera
p(yty g(wnej, dostpnej u producenta uk(adu. Dokumentacja ta by(a pisana z my,l# o
in)ynierach projektuj#cych p(yt, jednak u)ytkownikw mog# zainteresowa. obszerne
informacje dotycz#ce uk(adu chipset, a zw(aszcza informacje o mo)liwych ustawieniach
sekcji Advanced Chipset Setup" w programie konfiguracyjnym BIOS-u.
Oprcz dokumentacji dotycz#cej uk(adu kontrolera p(yty g(wnej, warto rwnie) zaopatrzy.
si w dokumentacj dotycz#c# pozosta(ych wa)nych uk(adw znajduj#cych si na p(ycie,
takich jak kontrolery stacji dyskietek i dyskw IDE, uk(adw Super I/O, no i oczywi,cie
procesora. W dostpnej literaturze mo)na znale0. na ten temat wiele informacji.

Wikszo,. firm produkuje dany uk(ad kontrolera p(yty przez pewien czas, a nastpnie
zaprzestaje jego produkcji po opracowaniu nowszej wersji. Dokumentacja uk(adu jest
dostpna tak d(ugo, jak d(ugo uk(ad jest wytwarzany, wic je)eli bdziemy zwleka. z jej
zakupem, to po pewnym czasie mo)e si okaza., )e dokumentacja jest ju) niedostpna. W
zwi#zku z tym w dokumentacj p(yty g(wnej nale)y si zaopatrzy. natychmiast!
Kompatybilno,. uk(adw ROM BIOS pochodz#cych od r)nych
producentw
Jest to do,. wa)ne zagadnienie. Brak kompatybilno,ci mo)e spowodowa. pojawienie si
najr)niejszych problemw z komputerem. Kilka renomowanych firm produkuj#cych
komputery kompatybilne z PC opracowa(o w(asne rozwi#zania ROM BIOS, ktry
funkcjonalnie odpowiada ROM BlOS-owi firmy IBM. Rwnie) wielu niezale)nych
producentw p(yt g(wnych, tzw. OEMs (ang. Original E#uipment Manufactures) opracowa(o
BlOS-y, ktre wykorzystuj# specyficzne cechy ich p(yt, a jednocze,nie maskuj# tego efekty
przed programami, ktre nie lubi#" odmiennych rozwi#za% sprztowych.
Niezale&ni producenci p#yt g#wnych (OEMs)
Wielu producentw oryginalnych p(yt g(wnych, tzw. OEMs (Original E#uipment
Manufactures), opracowa(o w(asne wersje BIOS-u. Uk(ady ROM BIOS producentw takich
jak Compa# czy AT&T s# zbli)one do produktw oferowanych przez firmy AMI, Phoenix i
inne. Firmy te dostarczaj# rwnie) nowsze wersje swoich produktw (upgrade), oferuj#ce
wicej mo)liwo,ci i pozbawione wykrytych b(dw. Gdy ma si do czynienia z uk(adem
pamici ROM pochodz#cym od niezale)nego producenta, nale)y si upewni., )e jest to znana
firma posiadaj#ca do,wiadczenie i )e dostarcza upgrade BIOS-u po usuniciu z niego
wykrytych b(dw. Najlepiej, gdy nowsze wersje BIOS-u s# udostpniane przez sie. Internet.
Kilka firm wyspecjalizowa(o si w produkcji uk(adw ROM BIOS kompatybilnych z
produktami IBM. Najbardziej licz# si tu trzy firmy: American Megatrends, Inc. (AMI),
Award Software i Phoenix Software. Firmy te udzielaj# licencji na swj BIOS producentom
p(yt g(wnych, dziki czemu producenci ci mog# skupi. ca(y wysi(ek na sprztowej stronie
p(yty g(wnej. Aby uzyska. ROM BIOS, producent p(yty musi udzieli. odpowiedzi na wiele
pyta% dotycz#cych sprztu, ktry produkuje, a na podstawie tej informacji producent BIOS-u
opracuje od podszewki" nowy BIOS albo adaptuje BIOS ju) istniej#cy. Dobranie
odpowiedniego BIOS-u do p(yty g(wnej komputera nie jest dzie(em przypadku. Nie istnieje
jednak pojcie wzorcowego BIOS-u. Firmy AMI, Award, Microid Research i Phoenix
dostarczy(y producentom p(yt r)ne warianty kodu swojego BIOS-u, z ktrych ka)dy jest
dopasowany do specyficznych cech konkretnego systemu komputerowego, podobnie jak w
przypadku systemu operacyjnego DOS.
Obszerne informacje o aktualnie dostpnych wersjach BIOS-u mo)na znale0. pod in-
ternetowym adresem
http://www.sysopt.com/bios.html






W ostatnich czasach na rynku BIOS-w nast#pi(y wielkie zmiany. Phoenix podpisa( kontrakt
z Intelem na dostarczanie w(asnego BIOS-u do wszystkich p(yt g(wnych swego kontrahenta.
Intel zaopatruje rynek w ponad 80% p(yt g(wnych. W po(owie roku 1998 Phoenix wykupi(
Awarda, tak wic wszystkie jego nowe produkty s# firmowane znakiem Phoenix. Wielka
trjka producentw BIOS-w sta(a si wielk# dwjk#. I mimo )e du)a liczba producentw
u)ywa nadal BIOS-w AMI, to w(a,nie Phoenix sta( si liderem na tym rynku oraz firm#
wytyczaj#c# nowe standardy w dziedzinie tworzenia BIOS-w.
AMI
Firma AMI dopasowuje zawarto,. pamici ROM do cech konkretnego komputera, nie
prowadzi jednak sprzeda)y kodu 0rd(owego BIOS-u producentom p(yt g(wnych. W miar
opracowywania nowszych wersji BIOS-u, firma powinna je dostarcza. producentowi p(yty
g(wnej. Wielu producentw p(yt nie potrzebuje b#d0 te) nie chce kupowa. kolejnych
nowszych wersji, st#d te) producenci ci, zanim zakupi# licencj na nowszy BIOS, mog#
pomija. w swoich p(ytach zmiany pojawiaj#ce si w kolejnych wersjach. Obecnie najbardziej
popularn# wersj# BIOS-u w komputerach PC jest BIOS firmy AMI. Nowsze wersje AMI
BIOS-u s# okre,lane jako bardzo elastyczne" (ang. High-Flex), poniewa) ich program
konfiguracyjny oferuje do,. du)e mo)liwo,ci. BIOS Hi-Flex firmy AMI wchodzi w sk(ad
p(yt g(wnych firm Intel, AMI i wielu innych. Charakterystyczne dla AMI jest to, )e firma ta
jest jedynym producentem BIOS-u wytwarzaj#cym jednocze,nie w(asne p(yty g(wne.
W czasie uruchamiania komputera, w lewym dolnym rogu ekranu jest wy,wietlany opis
identyfikacyjny BIOS-u (ang. BIOS ID string). S# tam podane wa)ne informacje dotycz#ce
wersji BIOS-u i niektrych ustawie% programu konfiguracyjnego.

Istnieje pewien trik, pozwalaj#cy na szczeg(owe zapoznanie si z ci#giem znakw BIOS ID.
Polega on na wy(#czeniu komputera, od(#czeniu od niego klawiatury i ponownym w(#czeniu
komputera (mo)na te) w czasie w(#czania komputera trzyma. naci,nity odpowiedni
klawisz). Spowoduje to wy,wietlenie komunikatu o b(dzie klawiatury, a BIOS ID bdzie
ci#gle widoczny.
W przypadku AMI BIOS ci#g znakw BIOS ID jest wy,wietlany ka)dorazowo po w(#czeniu
komputera, podczas wykonywania testu POST (Power On Self Test). BIOS ID jest widoczny
w lewym dolnym rogu ekranu, poni)ej komunikatu o prawach autorskich. Kolejne dwa
informacyjne ci#gi znakw s# wy,wietlane po naci,niciu klawisza Insert w czasie
wykonywania testu POST. Ci#gi te prezentuj# aktualne ustawienia BIOS-u.
Format ci#gu znakw BIOS ID String l przedstawiono w tabeli 4.1.
Tabela 4.2 przedstawia format ci#gu znakw BIOS ID String l dla uk(adw BIOS Hi-Flex
firmy AMI.
Tabela 4.3 przedstawia format ci#gu znakw BIOS ID String 2 dla uk(adw BIOS Hi-Flex
firmy AMI.
Tabela 4.4 przedstawia format ci#gu znakw BIOS ID String 2 dla uk(adw BIOS Hi-Flex
firmy AMI.



Tabela 4.1. Format: ABBB-NNNN-numddyy-KK
Ci$g znakw Opis
A
Opcje BIOS-u:
D = Bios zawiera procedury diagnostyczne
S = Bios zawiera program konfiguracyjny
E = Bios zawiera rozszerzony program (ang. Extended Setup)
BBB
Identyfikator uk(adu chipset lub identyfikator p(yty g(wnej:
C&T = chipset Chips & Tecnologies
NET = chipset C&T NEAT 286
286 = standardowa p(yta 286

SUN = chipset firmy Suntac
PAQ = p(yta g(wna firmy Compaq
INT = p(yta g(wna firmy Intel
AM I = p(yta g(wna firmy AMI
G23 = chipset G2 p(yty g(wnej 386
NNNN Kod oznaczaj#cy numer licencji udzielonej przez producenta.
Mmddyy Data wprowadzenia BIOS-u do sprzeda)y w formacie mm/dd/yy
KK Numer wersji BIOS-u firmy AMI obs(uguj#cego klawiatur.

W,rd wielu funkcji BIOS-u firmy AMI znajduje si m.in. program konfiguracyjny,
uruchamiany za pomoc# klawisza Delete lub Esc w czasie pierwszych kilku sekund po
w(#czeniu komputera. BIOS poinformuje, ktry klawisz nale)y w tym celu nacisn#. i kiedy
nale)y to uczyni.. AMI BIOS pozwala u)ytkownikowi na zdefiniowanie typu twardego
dysku, co jest do,. wa)ne w przypadku korzystania z jednego z wielu spotykanych dyskw
IDE lub ESDI. Nowsze wersje BIOS-u obs(uguj# dyski Enhanced IDE i automatycznie
konfiguruj# ich parametry.
Unikatow# cech# AMI BIOS-u jest rwnie) program diagnostyczny obs(ugiwany za pomoc#
menu, ktry jest odmian# (do,. ograniczon#) programu diagnostycznego AMIDIAG. Zawarte
w tym programie procedury diagnostyczne nie zast#pi# oczywi,cie dedykowanych
programw testuj#cych, lecz mog# czasami by. pomocne. Do ogranicze% programu nale)y
m.in. brak pe(nego testu pamici, a procedura niskopoziomowego formatowania dysku
odwo(uje si do funkcji BIOS-u, a nie do rejestrw urz#dzenia. Te ograniczenia sprawiaj#, )e
nie mo)na za pomoc# tego programu sformatowa. w sposb niskopoziomowy dysku, ktry
jest powa)nie uszkodzony.


Tabela 4.2. Format: AB-CCcc-DDDDDD-EFGHUKL-mmddyy-MMMMMMMM-N

Ci$g znakw Opis

A Typ procesora
0 = 8086 lub 8088
2 = 286
3 = 386
4 = 486
5 = Pentium
6 = Pentium Pro/II
B Rozmiar ROM BIOS
0 = BIOS 64 kB
1 =BIOS 128 kB
CCcc Podstawowy i drugorzdny numer wersji BIOS-u.
DDDDDD Kod oznaczaj#cy numer licencji udzielonej przez producenta.
036xx = p(yta g(wna AM l 386, xx = numer serii
046xx = p(yta g(wna AMI 486, xx = numer serii
056xx = p(yta g(wna AMI Pentium, xx = numer serii
056xx = p(yta g(wna AMI Pentium Pro, xx = numer serii

E l = Zatrzymanie komputera po wyst#pieniu b(du w czasie testu POST.
F l = Inicjowanie pamici CMOS po ka)dym starcie systemu.
G 1= Blokowanie ko%cwek nr 22 i 23 kontrolera klawiatury.
H l = Obs(uga myszy przez BIOS lub kontroler klawiatury.
I l = Oczekiwanie na naci,nicie klawisza <F1> po wyst#pieniu b(du w czasie
testu POST.
J l = Wy,wietlenie komunikatu o b(dzie stacji dyskw w czasie testu POST.
K l = Wy,wietlenie komunikatu o b(dzie karty graficznej w czasie testu POST.
L l = Wy,wietlenie komunikatu o b(dzie klawiatury w czasie testu POST
Mmddyy Wewntrzna data BIOS-u w formacie mm/dd/yy (miesi#c/dzie%/rok).
MMMMMMMM Identyfikator uk(adu chipset lub nazwa BIOS-u.
N Numer wersji kontrolera klawiatury.


Tabela 4.3. Format: AAB-C-DDDD-EE-FF-GGGG-HH-I1JJJ
Ci$g znakw Opis
Opis
AA Numer ko%cwki uk(adu kontrolera klawiatury odpowiedzialnej za prze(#czanie
czstotliwo,ci zegara.
B Znaczenie sygna(u na ko%cwce uk(adu kontrolera klawiatury odpowiedzialnej
za prze(#czanie czstotliwo,ci zegara.
H = stan wysoki na tej ko%cwce prze(#cza zegar w wy)sz# czstotliwo,..
L= stan wysoki na tej ko%cwce prze(#cza zegar w ni)sz# czstotliwo,..

C Przetaczanie czstotliwo,ci zegara za po,rednictwem rejestrw uk(adu chipset.
0 = w(#czone
1 = wy(#czone
DDDD Adres portu, poprzez ktry prze(#cza si czstotliwo,. zegara na wy)sz#.
EE Warto,. ustawiaj#ca czstotliwo,. zegara na wy)sz#.
FF Warto,. maski ustawiaj#ca czstotliwo,. zegara na wy)sz#.
GGGG Adres portu, poprzez ktry prze(#cza si czstotliwo,. zegara na ni)sz#.
HH Warto,. ustawiaj#ca czstotliwo,. zegara na ni)sz#.
II Warto,. maski ustawiaj#ca czstotliwo,. zegara na ni)sz#.
JJJ Numer ko%cwki wej,ciowej dla prze(#cznika czstotliwo,. Turbo Switch.


List dystrybutorw AMI BIOS mo)na znale0. pod internetowym adresem:
http://www.ami.com/distributor.html.
Nale)y pamita., )e firma AMI nie prowadzi bezpo,redniej sprzeda)y nowszych wersji
swojego BIOS-u.
Award

Firma Award jest swego rodzaju wyj#tkiem w,rd producentw BIOS-u, poniewa) sprzedaje
producentom ptyt g(wnych kod 0rd(owy BIOS-u i pozwala na jego modyfikacj.
Oczywi,cie taki BIOS przestaje wtedy by. produktem firmy Award, a staje si BlOS-em
dostosowanym do konkretnego sprztu. Polityk tak# prowadzi cz,. firm, m.in. AST, dziki
czemu ma si ca(kowit# kontrol nad zawarto,ci# BIOS-u, bez konieczno,ci pisania go od
nowa. Firmy AMI i Phoenix rwnie) dostosowuj# swj BIOS do konkretnych potrzeb
zamawiaj#cego, jednak nie sprzedaj# jego kodu 0rd(owego. Czsto BIOS niektrych
producentw, na pierwszy rzut oka wygl#daj#cy na rozwi#zanie firmowe, jest w
rzeczywisto,ci BlOS-em opracowanym na podstawie produktu firmy Award lub innej.

Tabela 4.4. Format: AAB-C-DDDD-EE-FF-GGGG-HH-Il JJJ
Ci$g znakw Opis
AA Numer ko%cwki uk(adu kontrolera klawiatury odpowiedzialnej za
kontrol pamici cache.
B Znaczenie sygna(u na ko%cwce uk(adu kontrolera klawiatury
odpowiedzialnej za kontrol pamici cache.
H = stan wysoki na tej ko%cwce w(#cza pami. cache.
L = stan wysoki na tej ko%cwce wy(#cza pami. cache.
C l = wysoki sygna( jest wykorzystywany na ko%cwce uk(adu kontrolera
klawiatury.
DDD Kontrola pamici cache za po,rednictwem rejestrw uk(adu chipset.
1 = w(#czona kontrola pamici cache.
2 = wy(#czona kontrola pamici cache.
EE Adres portu w(#czaj#cego pami. cache
FF Warto,. w(#czaj#ca pami. cache.
GGGG Warto,. maski w(#czaj#ca pami. cache.
HH Adres portu, poprzez ktry wy(#cza si pami. cache.
II Warto,. wy(#czaj#ca pami. cache.
J Warto,. maski wy(#czaj#ca pami. cache.
K Numer ko%cwki odpowiedzialnej za reset kontrolera pamici 82335.
L Znacznik modyfikacji BIOS-u.
0 = BIOS nie zmodyfikowany.
1 - 9, A - Z = liczba modyfikacji BIOS-u.
Award BIOS posiada wszystkie funkcje, ktrych nale)a(oby od niego oczekiwa., w tym
oczywi,cie program konfiguracyjny, uruchamiany za pomoc# kombinacji klawiszy
Ctrl+Alt+Esc. Program ten pozwala u)ytkownikowi na zdefiniowanie u)ywanych przez niego
dyskw, co jest potrzebne do pe(nego wykorzystania mo)liwo,ci dyskw IDE lub ESDI. Do
zalet nale)y zaliczy. rwnie) dobrze napisany program POST. Pomoc techniczn# firmy
Award mo)na uzyska. pod internetowym adresem
http://www.award.com.
Podsumowuj#c, BIOS firmy Award jest produktem wysokiej jako,ci, kompatybilnym prawie
w stu procentach ze standardem IBM, przy tym oferuje wysoki poziom obs(ugi sprztu.



Phoenix
BIOS firmy Phoenix przez wiele lat stanowi( standard dla innych producentw. Phoenix by(
jedn# z pierwszych firm, ktra w sposb legalny, od podstaw opracowa(a BIOS. In)ynierowie
firmy Phoenix badali dzia(anie BIOS-u firmy IBM i okre,lili sposb dzia(ania oraz funkcje,
jakie powinien spe(nia. nowy BIOS. Informacje te zosta(y nastpnie przekazane drugiej
grupie in)ynierw, ktrzy nie mieli nigdy styczno,ci z BlOS-em IBM, mogli wic w sposb
legalny napisa. od nowa BIOS wed(ug specyfikacji dostarczonej przez pierwsz# grup
in)ynierw. W ten sposb opracowano ca(kowicie nowy produkt, a nie kopi BIOS-u IBM,
ktry jednak funkcjonalnie odpowiada( pierwowzorowi. W ci#gu kolejnych lat firma Phoenix
ulepsza(a swj BIOS, ktry w porwnaniu z produktami innych producentw okaza( si
najbardziej kompatybilny z BlOS-em IBM.
Produkt firmy Phoenix jest moim faworytem w,rd uk(adw ROM BIOS z dwch powodw.
Pierwszym powodem jest doskona(y program POST. Program ten za pomoc# r)nych
sekwencji d0wikw sygnalizuje nieprawid(owo,ci, ktre uniemo)liwiaj# dalsz# prac
komputera. W ten sposb BIOS potrafi okre,li. uk(ad banku O pamici RAM, w ktrym
wykry( b(#d. Ten doskona(y program konfiguracyjny, pozbawiony niepotrzebnych
ozdobnikw, oferuje tylko te funkcje, jakich si od niego oczekuje, np. mo)liwo,.
definiowania przez u)ytkownika rodzaju dysku twardego. Program ten jest uruchamiany, w
zale)no,ci od wersji, za pomoc# kombinacji klawiszy Ctrl+Alt+S lub Ctrl+Alt+Esc.
Kolejnym powodem, dla ktrego polecam Phoenix BIOS, jest dokumentacja systemowa.
Doskona(y jest zarwno podrcznik u)ytkownika, jak i oglniejsze ksi#)ki na temat BIOS-u
opublikowane przez firm Phoenix, ktre nale)# ju) do klasyki" tego rodzaju literatury. Na
zbir podrcznikw sk(adaj# si trzy tytu(y: System BIOS for IBM PC/XT/AT Computers and
Compatibles, CBIOS for IBM Compnters and Compatibles oraz ABIOS for IBM/PS2
computers and Compatibles. Firma Phoenix jest jedn# z nielicznych firm, ktra
przeprowadzi(a szczeg(ow# analiz BIOS-u PS/2 i jest producentem praktycznie wszystkich
uk(adw pamici ROM w klonach komputerw PS/2 Micro Channel. Wymienione ksi#)ki s#
bardzo dobrym 0rd(em informacji BIOS-u firmy Phoenix, a tak)e dostarczaj# podstaw
oglnej wiedzy na temat BIOS-u komputerw PC. Gor#co je wszystkim polecam, tak)e tym
osobom, ktre nie mia(y nigdy styczno,ci z BlOS-em firmy Phoenix.
P(yty g(wne firmy Micronics, ktre od pocz#tku by(y wyposa)one w Phoenix BIOS, mo)na
spotka. w wielu markowych komputerach. Ponadto firma Phoenix sta(a si jednym z
najwikszych producentw OEM systemu MS-DOS firmy Microsoft. Je)eli w Twoim
komputerze jest zainstalowany system MS-DOS, to na pewno jest to wersja systemu
produkowana przez firm Phoenix. Firma Phoenix udziela licencji na MS-DOS wszystkim
producentom, ktrzy wykorzystuj# w swoich komputerach Phoenix BIOS. Z powodu tak
bliskich zwi#zkw z firm# Microsoft, Phoenix ma dostp do kodu 0rd(owego DOS-u, co
u(atwia dopasowanie BIOS-u i DOS-u oraz eliminuje problemy z kompatybilno,ci#.
Firma Phoenix nie prowadzi serwisu technicznego, jednak prowadzi go jej najwikszy
dystrybutor (w USA), firma Micro Firmware Inc. Informacja techniczna online jest dostpna
pod adresem
http://www.firmware.com
Firma ta oferuje upgrade BIOS-u wielu komputerw wykorzystuj#cych Phoenix BIOS,
produkowanych przez firmy takie jak Packard Bell, Gateway 2000 (z p(yt# g(wn#
Micronics), Micron Technologies i inne.




Pomijaj#c przypadki, w ktrych BIOS jest wersj# dostosowan# do specyficznych cech
sprztu, pochodz#c# od jednego z niezale)nych producentw, np. firmy Compaq,
u)ytkownicy zechc# by. mo)e zainstalowa. BIOS firmy AMI, Award lub Phoenix. Produkty
tych firm s# powszechnie uznawane jako standardy BIOS-u, a ich czste modyfikacje i
ulepszenia sprawiaj#, )e komputer w nie wyposa)ony ma przed sob# wzgldnie d(ug#
przysz(o,. pod wzgldem rozbudowy systemu (upgrade) i dostpnego serwisu.
Dobrym miejscem w Internecie, w ktrym mo)na znale0. informacj na temat podstaw
BIOS-u, jest strona
http://www.lemig.umontreal.ca/bios/bios_sg.htm
Synchronizacja czstotliwo.ci podzespo#w komputera
Niektrzy producenci komputerw wykorzystuj# elementy niskiej jako,ci w celu obni)enia
ceny ko%cowego produktu. Jednym z najdro)szych elementw na p(ycie g(wnej jest
procesor, jednak czsto p(yty g(wne s# sprzedawane producentom komputerw bez
procesora, dlatego pojawia si pokusa umieszczenia w komputerze procesora przy-
stosowanego do pracy z ni)sz# ni) podawana czstotliwo,ci# zegara. Np. sprzedawca mo)e
twierdzi., )e w komputerze znajduje si procesor pracuj#cy z czstotliwo,ci# 266 MHz,
jednak po zajrzeniu do wntrza obudowy okazuje si, )e procesor jest przystosowany do
czstotliwo,ci 233 MHz. Na pozr komputer dzia(a prawid(owo, nie wiadomo tylko jak
d(ugo. Je)eliby producent procesorw po przetestowaniu procesora stwierdzi(, )e pracuje on
niezawodnie z wy)sz# czstotliwo,ci#, to inaczej by go oznaczy(. Producent mg(by po
prostu sprzeda. ten sam procesor za wiksze pieni#dze, gdyby si okaza(o, )e pracuje
poprawnie przy wy)szej czstotliwo,ci zegara.
Procesor taktowany zegarem o czstotliwo,ci wy)szej ni) ta, do ktrej jest przystosowany,
wydziela wicej ciep(a. Przegrzewanie si procesora mo)e objawia. si losowym
zawieszaniem si komputera w dowolnych momentach i frustracj# u)ytkownika.
Zdecydowanie odradzam kupowanie komputerw, w ktrych czstotliwo,. pracy pod-
zespo(w przekracza dopuszczaln# przez producenta warto,..
Sprzedawcy s# bardzo podatni na tak# pokus, poniewa) szybsze procesory mo)na dro)ej
sprzeda., a firma Intel i inni producenci procesorw prowadz# tu bardzo konserwatywn#
polityk. Kilka razy zdarzy(o mi si zwikszy. czstotliwo,. procesora 486 25 MHz do 33
MHz, po czym procesor dalej pracowa( prawid(owo. Kilka komputerw Pentium 166, a nawet
133 pracowa(o poprawnie z czstotliwo,ci# taktowania 200 MHz. Mg(bym kupi. procesor
Pentium 90 i ustawi. go na czstotliwo,. 100 MHz, a w razie pojawienia si problemw z
powrotem go przestawi. na 90 MHz, jednak kupuj#c komputer pracuj#cy z czstotliwo,ci#
100 Mhz, oczekuj, )e jego podzespo(y s# rzeczywi,cie przystosowane do pracy z
czstotliwo,ci# 100 MHz, a nie ni)sz#. Obecnie spotyka si wiele procesorw wyposa)onych
w wentylatory, ktre zapobiegaj# ich przegrzewaniu, lecz ktre jednocze,nie mog# zakry.
podkrcony" procesor. Je)eli cena zestawu jest podejrzanie niska, najlepiej spyta.
sprzedawc, czy podzespo(y komputera s# rzeczywi,cie przystosowane do pracy z podawan#
czstotliwo,ci#. Na szcz,cie, od chwili wyprodukowania pierwszych procesorw Pentium,
Intel oznacza swoje produkty rwnie) od spodu.
W niektrych modelach procesorw Intel montowa( blokad przeciw podkrcaniu prdko,ci
procesora. System bdzie pracowa( poprawnie z prdko,ciami mniejszymi od znamionowych,
ale nie z wikszymi. By(o to posunicie skierowane przeciw nieuczciwym dystrybutorom,
lecz dotknie tak)e tych, ktrzy we w(asnym zakresie chcieli przy,pieszy. prac komputera.
Procesory firm AMD i Cyrix mog# nie mie. )adnych oznacze% od spodu. Na uwag zas(uguje
fakt, )e nadruki na tych procesorach - w szczeglno,ci AMD - s# bardzo (atwe do starcia.
Poniewa) wiele procesorw AMD pracuje poprawnie z wikszymi szybko,ciami od
nominalnych, pojawi(y si tak)e modele z przedrukowanymi oznaczeniami. Tak wic, je)eli
kupujesz taki procesor, sprawd0, czy oznaczenia na nim s# wykonane fabrycznie i czy p(acisz
za to, za co chcesz zap(aci..
Aby ustali. rzeczywist# prdko,. procesora, nale)y przyjrze. si opisowi, ktry si na nim
znajduje. Najcz,ciej numer na procesorze jest w formacie -xxx, gdzie xxx jest maksymaln#
czstotliwo,ci#. Np. -100 oznacza, )e procesor powinien pracowa. z czstotliwo,ci# 100
MHz.

Nale)y z rezerw# podchodzi. do rezultatw pracy programw ustalaj#cych czstotliwo,.
pracy procesora. Programy takie mog# jedynie okre,li. czstotliwo,., z jak# procesor
aktualnie pracuje, a nie jego rzeczywist# czstotliwo,.. Nie warto rwnie) zwraca. uwagi na
wska0nik czstotliwo,ci umieszczony na obudowie komputera. Wy,wietlacz ten mo)na za
pomoc# zworek tak skonfigurowa., )e bdzie pokazywa( dowoln# warto,., ktra nie ma
)adnego zwi#zku z rzeczywist# szybko,ci# komputera.
Format p#yty g#wnej
P(yty g(wne mog# by. wykonane w kilku r)nych formatach. Format p(yty g(wnej oznacza
wymiary i rozmiar p(yty, a tak)e decyduje o rodzaju obudowy, do jakiej pasuje p(yta. Spotyka
si nastpuj#ce formaty p(yt g(wnych:
* Systemy oparte na wymiennych kartach (backplane), * P(yta AT pe(nowymiarowa"
(ang. Fuli size AT)
* Baby-AT
* P(yty niestandardowe (proprietary design)
* LPX
* ATX
* NLX
P#yty g#wne w formacie Backplane
Nie wszystkie komputery posiadaj# p(yt g(wn# w ,cis(ym tego s(owa znaczeniu. W
niektrych komputerach elementy, ktre zazwyczaj znajduj# si na pycie g(wnej, s#
montowane na osobnych kartach, wk(adanych do gniazd (slotw). P(yt z gniazdami na karty
okre,la si jako backplane, a komputery zbudowane w oparciu o tak# p(yt s# po angielsku
okre,lane jako backplane systems.
P(yty te wystpuj# w dwch odmianach: aktywnej i pasywnej. Architektura pasywna oznacza,
)e p(yta pozbawiona jest elektronicznych elementw aktywnych, za wyj#tkiem buforw
magistrali systemowej. Wszystkie elementy, ktre zwykle znajduj# si na p(ycie g(wnej, s#
umieszczone na osobnych kartach wk(adanych w gniazda. Niekiedy wszystkie funkcje p(yty
g(wnej spe(nia pojedyncza karta, ktra jest w(a,ciwie kompletn# p(yt# g(wn#. Koncepcja
p(yty pasywnej pozwala na (atw# rozbudow systemu poprzez zamian jednej lub kilku kart.
Jednak tego rodzaju rozwi#zanie rzadko spotyka si w komputerach PC z powodu wysokiej
ceny karty pe(ni#cej funkcj p(yty g(wnej. Rozwi#zanie to cieszy si natomiast
popularno,ci# w du)ych komputerach stacjonarnych stosowanych w przemy,le. Spotyka si
je tak)e czasami w serwach plikw wysokiej klasy (ang. high-end file servers).
Tzw. aktywna architektura p(yty Backplane oznacza p(yt, na ktrej znajduje si kontroler
magistrali wraz z innymi uk(adami. Wikszo,. tego typu p(yt zawiera te same elementy, ktre
spotka. mo)na na normalnej p(ycie g(wnej, za wyj#tkiem bloku procesora. Blok procesora
(ang. processor complex) oznacza t cz,. p(yty g(wnej, ktra zawiera procesor wraz z
uk(adami towarzysz#cymi, takimi jak generator sygna(u zegarowego czy pami. cache.
Koncepcja, w ktrej blok procesora znajduje si na osobnej karcie, pozwala u)ytkownikowi
na (atw# zamian procesora poprzez wymian karty. P(yta posiada mo)liwo,. wymiany bloku
procesora. Wyodrbniony blok procesora znajduje si w wikszo,ci aktywnych p(yt
Backplane PC. Np. firmy Compa# oraz IBM zastosowa(y ten rodzaj p(yt w swoich serwerach
wysokiej klasy. W porwnaniu z odmian# pasywn#, rozwi#zanie aktywne umo)liwia prostsz#
i ta%sz# rozbudow komputera, poniewa) blok procesora kosztuje zazwyczaj mniej ni)
kompletna karta p(yty g(wnej. Niestety, brakuje standardw definiuj#cych interfejs
pomidzy kart# procesora a reszt# systemu, st#d te) producenci zastrzegaj# zazwyczaj swoje
rozwi#zania firmowe. Ograniczona poda) p(yt powoduje, )e ich ceny przewy)szaj# ceny
wikszo,ci dostpnych p(yt g(wnych.
Zarwno tradycyjna p(yta g(wna, jak i p(yta typu backplane maj# zalety i wady. Wikszo,.
spo,rd pierwszych komputerw osobistych wczesnych lat 70-tych zosta(a opracowana w
oparciu o p(yt typu backplane. Tradycyjna p(yta g(wna zosta(a rozpowszechniona przez
firmy Apple i IBM, poniewa) z powodu ni)szej ceny bardziej nadawa(a si do masowej
produkcji. Teoretyczn# zalet# p(yty backplane jest mo)liwo,. zamiany procesora, a co za tym
idzie, poprawy wydajno,ci komputera, poprzez wymian pojedynczej karty. W komputerach
z p(yt# g(wn# trzeba w tym celu zazwyczaj wymienia. ca(# p(yt, co mo)e si wydawa.
karko(omnym zadaniem. Niestety, w praktyce okazuje si, )e rozbudowa komputera opartego
o p(yt backplane jest znacznie dro)sza ni) w przypadku komputera z tradycyjnie pojmowan#
p(yt# g(wn#, ponadto zamontowana na sta(e magistrala uniemo)liwia korzystanie z
niektrych bardziej zaawansowanych kart, do(#czanych do magistrali lokalnej komputera.
Kolejnym gwo0dziem do trumny formatu Backplane by(o pojawienie si mo)liwo,ci
wymiany samego tylko procesora na p(ycie g(wnej. Zwikszenie szybko,ci poprzez
wymian procesora, na przyk(ad na typ ,,overdrive", osi#ga si bez wymiany p(yty g(wnej.
Jest to najprostszy i najta%szy sposb poprawy parametrw komputera.
Dni formatu Backplane s# ju) policzone, g(wnie dlatego, )e karty z procesorem czy te) karty
p(yty g(wnej s# dro)sze od kompletnych p(yt g(wnych wykonanych w standardowym
formacie. Niedawno firma Intel zaprezentowa(a p(yt g(wn# dla procesora Pentium II,
wykonan# w nowym formacie NLX, ktra posiada pewne cechy formatu backplane.
Producenci komputerw wykazali zainteresowanie nowym formatem, tak wic ju) nied(ugo
mog# pojawi. si w sprzeda)y, i to po umiarkowanej cenie, komputery wykorzystuj#ce to
rozwi#zanie.
Pe(nowymiarowa P(yta AT" (ang. Full-Size AT)
Nazwa pe(nowymiarowa p(yta AT" wzi(a si st#d, )e format p(yty odpowiada oryginalnej
p(ycie g(wnej komputera AT. P(yta ta charakteryzuje si bardzo du)ymi rozmiarami, ma 12
cali szeroko,ci i 13,8 cali d(ugo,ci. IBM potrzebowa( wicej miejsca na dodatkowe obwody,
kiedy przechodzi( z o,miobitowej architektury XT na szesnastobitow# AT. Tak wic p(yta
wygl#da jak ta z oryginalnego XT, z tym )e rozci#gnita wszerz i wzd(u).
P(yta ta zosta(a przerobiona w rok po pojawieniu si jej na rynku. Potem zosta(a zmody-
fikowana raz jeszcze, a) rozmiarami dorwna(a p(ycie XT. IBM nazwa( j# XT-286.
Rozwi#zanie to zosta(o zaadaptowane przez wielu producentw i zosta(o nazwane ostatecznie
Baby-AT.
Gniazdo klawiatury i gniazda na karty rozszerze% na p(ycie musz# by. odpowiednio
rozmieszczone, tak aby pasowa(y do otworw w obudowie komputera. P(yt t mo)na
umie,ci. tylko w obudowie Fuli Size AT lub Tower (wie)a).
Wikszo,. producentw nie wytwarza ju) tak du)ych p(yt, gdy) nie mieszcz# si one w
obudowie Baby-AT ani Mini-Tower, a tak)e z powodu znacznego postpu w miniaturyzacji
elementw elektronicznych.
P(yt# Baby AT mo)na zawsze zast#pi. inn#, pe(nowymiarowa AT. Natomiast odwrotna
zamiana jest czsto niemo)liwa.
Baby-AT
Format p(yty Baby-AT jest zasadniczo taki sam jak format oryginalnej p(yty komputera IBM
XT, r)ni si od niej jedynie rozk(adem otworw na ,ruby, ktre s# dopasowane do obudowy
AT (zob. rysunek 4.1). Inne jest rwnie) rozmieszczenie gniazda klawiatury i gniazd kart
rozszerzaj#cych (slotw), ktre s# dopasowane do otworw w obudowie. Charakterystyczne
jest wyposa)enie praktycznie wszystkich p(yt g(wnych Full-Size AT i Baby-AT w
picioko%cwkowe gniazdko typu DIN s(u)#ce do pod(#czenia klawiatury. P(yty Baby-AT
pasuj# do ka)dego rodzaju obudowy, za wyj#tkiem obudowy typu Low profile, oraz Slim
Lin. Z powodu mo)liwo,ci elastycznej zmiany konfiguracji p(yty Baby-AT stanowi# obecnie
najpopularniejszy format p(yt g(wnych. Na rysunku 4.1 przedstawiono kszta(t i rozmiary
p(yty g(wnej Baby-AT.
Rysunek 4.1.
Format pyty gwnej Baby-A T


Najprostsz# metod# identyfikacji systemu Baby AT bez otwierania obudowy jest przyjrzenie
si tylnej cz,ci takiego komputera. W komputerze Baby AT karty rozszerze% s# umieszczone
bezpo,rednio na p(ycie g(wnej, prostopadle do jej powierzchni. Jedynym gniazdem
bezpo,rednio zamontowanym na p(ycie g(wnej jest gniazdo klawiatury -5-bolcowe D1N
(czasem mo)na spotka. p(yty Baby AT z 6-bolcowym mini-DIN, zwanym rwnie) gniazdem
PS/2, zamiast tego wikszego). Wszystkie inne z(#cza s# umieszczone na kartach rozszerze%.



LPX
Innym popularnym formatem p(yt g(wnych jest format LPX oraz Mini-LPX. Format ten
zosta( opracowany przez firm Western Digital i by( stosowany w niektrych p(ytach
g(wnych tej firmy. Firma Western Digital zaprzesta(a ju) produkcji p(yt g(wnych PC,
jednak format LPX zacz#( )y. w(asnym )yciem i jest wykorzystywany przez wielu
producentw. P(yty g(wne LPX s# obecnie powszechnie stosowane w komputerach
montowanych w popularnych obudowach typu Low Profile i Slimline . Komputery
wyposa)one w p(yty LPX s# zazwyczaj do,. tanie, ich cena jest zbli)ona do cen komputerw
sprzedawanych w supermarketach ze sprztem elektronicznym. Trzeba pamita., )e
komputery wykorzystuj#ce p(yty LPX mog# si r)ni. od siebie pod wieloma wzgldami,
przez co mog# si pojawia. problemy z brakiem kompatybilno,ci midzy nimi, podobnie jak
to si zdarza w przypadku niektrych markowych komputerw.
P(yty LPX wyr)niaj# si kilkoma unikatowymi rozwi#zaniami. Najbardziej charakte-
rystyczne jest w nich to, )e gniazda na karty rozszerze% (expansion slots) znajduj# si na
dodatkowej karcie magistrali (ang. bus riser card), ktr# wk(ada si w p(yt g(wn#. Karta ta
jest ustawiona prostopadle do karty rozszerzaj#cej. Takie u(o)enie kart pozwala na
zastosowanie obudowy typu low profile. Gniazda rozszerze% s# rozlokowane po obu stronach
karty magistrali, w zale)no,ci od rodzaju komputera i obudowy.
Inn# cech# wyr)niaj#c# format LPX jest rz#d gniazd umieszczonych standardowo z ty(u
p(yty. W,rd nich znajduj# si gniazda: monitora VGA (15-ko%cwkowe), portu
rwnoleg(ego (25-ko%cwkowe), dwch portw szeregowych (oba 9-ko%cwkowe) oraz
gniazdko mini-DIN s(u)#ce do pod(#czenia klawiatury i myszy PS/2.
Gniazdka te s# montowane poprzecznie z ty(u p(yty, w ten sposb, )e wystaj# przez otwory w
obudowie. Na niektrych p(ytach LPX mog# znajdowa. si gniazda na dodatkowe karty,
m.in. na karty sieciowe czy adaptery SCSI. Na rysunku 4.2 przedstawiono standardowe p(yty
LPX i Mini-LPX, spotykane obecnie w wielu komputerach.
Rysunek 4.2.
Format pyty gwnej
i Mini-LPX
Gniazdo na kart rozszerzaj#c# magistral



Rozpoznanie systemu opartego na p(ycie LPX jest bardzo proste. Mianowicie zastosowanie
karty rozszerzaj#cej magistral spowodowa(o, )e karty s# u(o)one rwnolegle do p(yty
g(wnej. Nie jest to jednak cecha wystarczaj#ca do upewnienia si. Podobne rozwi#zanie
spotyka si w komputerach NLX. Jednak gniazdo w p(ycie LPX znajduje si po,rodku p(yty,
a w komputerze NLX - z boku (w zasadzie w komputerze NLX to p(yt g(wn# pod(#cza si
do karty, a nie na odwrt). Prcz tego p(yty LPX maj# tak)e komplet gniazd u(o)onych w
jednej linii, a p(yty NLX maj# cz,. gniazd u(o)onych w jednym rzdzie, a cz,. w dwch
rzdach.
ATX
Ostatnim etapem ewolucji p(yt g(wnych jest format ATX, ktry (#czy w sobie najlepsze
cechy Baby-AT i LPX, a oprcz tego posiada szereg dodatkowych usprawnie%. Format ATX
przypomina p(yt Baby-AT umieszczon# prostopadle w obudowie, r)ni si jednak od niej
sposobem umieszczenia zasilacza i wyprowadzenia napicia zasilania. P(yta ATX jest
niekompatybilna. Najwa)niejsz# informacj# dla pocz#tkuj#cych u)ytkownikw p(yty ATX
jest brak fizycznej kompatybilno,ci p(yty z formatami LPX i Baby-AT. P(yta LPX musi by.
zamontowana w specjalnej obudowie, wymaga tak)e innego typu zasilacza. Nowe obudowy i
zasilacze s# obecnie powszechnie stosowane w wielu nowych komputerach.
Oficjalnie format ATX zosta( og(oszony w czerwcu 1995 r. jako tzw. specyfikacja otwarta.
Najnowsza wersja 2.01 specyfikacji ATX zosta(a opublikowana w styczniu 1997 roku. P(yta
ATX zosta(a szczeg(owo udokumentowana przez firm Intel, tak wic producenci
komputerw mog# j# wykorzystywa. w swoich produktach. Dzisiaj p(yty ATX s#
najpopularniejsze na rynku i to w(a,nie je poleca(bym wahaj#cym si nabywcom.
P(yta ATX przewy)sza p(yty Baby-AT i LPX pod wieloma wzgldami:
4 Gniazdka na pycie umieszczone w dwch rz!dach. W tylnej cz,ci p(yty znajduje si panel
z gniazdkami interfejsw o szeroko,ci 6,25 cala i wysoko,ci 1,75. Dziki temu mo)liwe jest
umieszczenie gniazdek w taki sam sposb, w jaki s# wyprowadzane na zewn#trz obudowy,
bezpo,rednio na p(ycie. Nie trzeba ju) (#czy. kablem portw na p(ycie g(wnej z gniazdkami
z ty(u obudowy, tak jak jest to rozwi#zane w formacie Baby-AT.
* Pojedyncze wyprowadzenie napi!cia zasilania z prze,cznikiem. Istne dobrodziejstwo dla
tych wszystkich u)ytkownikw, ktrzy zawsze obawiali si zniszczenia p(yty po
niew(a,ciwym do(#czeniu wtyczek doprowadzaj#cych zasilanie na p(ycie Baby-AT. Na p(ycie
ATX znajduje si jedno zaizolowane wyprowadzenie napicia zasilania z w(asnym
prze(#cznikiem. Tak wic zasilania nie da si pod(#czy. nieprawid(owo. Wtyczka zasilania
posiada tak)e ko%cwki dostarczaj#cego p(ycie g(wnej napicia 3,3 V, dziki czemu nie
trzeba stosowa. skomplikowanych regulatorw napicia, ktre s# podatne na uszkodzenia.
* Zmienione rozmieszczenie ukadw procesora i pami!ci. Modu(y procesora i pamici s#
tak rozmieszczone, )e nie koliduj# z )adn# z kart rozszerzaj#cych i s# (atwo dostpne, mo)na
wic z (atwo,ci# rozbudowywa. komputer bez konieczno,ci wyci#gania kart rozszerzaj#cych,
ktre ju) tkwi# w gniazdach. Procesor i modu(y pamici s# umieszczone obok zasilacza, ktry
jest wyposa)ony w wentylator wdmuchuj#cy powietrze w ich kierunku, co eliminuje
konieczno,. stosowania niewydajnego i podatnego na awarie wentylatora na procesorze. Nad
procesorem jest tak)e miejsce na du)y radiator.
Pomimo tych usprawnie% wielu producentw umieszcza w komputerach wentylatory
procesora. Firma Intel produkuje midzy innymi procesory z na sta(e zamontowanym, dobrej
jako,ci wentylatorem. Komplet taki nazwano ,,box" i jest sprzedawany w pojedynczych
opakowaniach, zamiast partii 100 lub wicej procesorw sprzedawanych wikszym
producentom. Intel za(#cza wentylator jako gwarancj dobrego ch(odzenia. Mniejsi
producenci nie zawsze s# w stanie przetestowa. sk(adane przez siebie systemy. Montuj#c
procesor z wiatrakiem mog# by. pewniejsi, )e ich komputer bdzie niezawodny.
* Odmienne rozmieszczenie interfejsw na pfycie. Gniazdka stacji dyskw i dysku twardego
s# umieszczone obok napdw, lecz nie koliduj# ani z napdami dyskw, ani z kartami
rozszerzaj#cymi. Oznacza to, )e kable (#cz#ce napdy dyskw z p(yt# mog# by. teraz o wiele
krtsze, a dostp do gniazdek stacji dyskw czy IDE jest mo)liwy bez wyjmowania z
obudowy karty czy napdu.
* Ulepszony system chodzenia. Procesor i pami. g(wna s# ch(odzone bezpo,rednio przez
wentylator zasilacza, co eliminuje konieczno,. stosowania dodatkowego wentylatora w
obudowie czy na procesorze. Ponadto wentylator wdmuchuje powietrze do wntrza obudowy
i w ten sposb zapobiega dostawaniu si kurzu do wntrza komputera. Mo)liwe jest rwnie)
zamontowanie filtra powietrza na otwr wentylacyjny lub na zasilacz, przez co komputer staje
si jeszcze bardziej odporny na kurz i brud z zewn#trz.
* Obni)enie kosztw produkcji. W komputerze z p(yt# ATX nie ma pl#taniny kabli, ktra
jest w komputerze Baby-AT, nie ma dodatkowych wentylatorw (najcz,ciej), nie ma
regulatora napicia -jest jedno wyprowadzenie napicia zasilania, a kable wewn#trz obudowy
s# krtkie. Wszystkie te czynniki powoduj# obni)enie ceny nie tylko samej p(yty g(wnej, ale
i ca(ego komputera.
Rysunek 4.3 przedstawia format p(yty ATX. Mo)na zauwa)y., )e elementy sta(e
zamontowane w obudowie nie przys(aniaj# p(yty g(wnej oraz )e modu(y pamici, procesor i
gniazdka napdw dyskowych s# (atwo dostpne i nie koliduj# z kartami rozszerzaj#cymi.
Wida. rwnie), )e wentylator umieszczony w pobli)u zasilacza wdmuchuje powietrze do
wntrza obudowy, ch(odz#c urz#dzenia generuj#ce ciep(o, takie jak procesor czy modu(y
pamici.
P(yta ATX jest w(a,ciwie p(yt# g(wn# Baby-AT obrcon# o 90 stopni. Gniazda rozszerze%
s# usytuowane rwnolegle do krtszej krawdzi p(yty i nie koliduj# z procesorem, pamici#
ani gniazdami interfejsw. Oprcz pe(nowymiarowej" p(yty ATX, firma Intel opracowa(a
tak)e p(yt mini-ATX, ktra pasuje do tej samej obudowy co ATX. Rozmieszczenie otworw
w obudowach ATX i Baby-AT jest podobne, jednak obudowy te nie s# ze sob# kompatybilne
fizycznie. Zastosowanie zasilacza z Baby-AT wymaga(oby u)ycia odpowiedniej
przej,ciwki, natomiast standardowy zasilacz ATX jest podobny do zasilacza typu Slimline.
Rysunek 4.4 przedstawia formaty p(yt ATX i mini-ATX.
Oczywi,cie, zalety formatu ATX sprawi(y, )e p(yta ta szczeglnie dobrze nadaje si do
komputerw wysokiej klasy (ang. high-end). Kompletne informacje na temat specyfikacji
ATX mo)na uzyska. pod internetowym adresem:
http://www.teleport.com/~atx







Rozpoznajemy p(yt ATX jak zwykle przygl#daj#c si komputerowi od ty(u. S# dwie cechy
pozwalaj#ce jednoznacznie odr)ni. j# od innych. Mianowicie karty rozszerze% wtykane s#
bezpo,rednio w p(yt - czyli s# na niej umieszczone pod k#tem 90 stopni, a porty na p(ycie s#
wbudowane w dwch rzdach.
NLX
Format NLX jest najnowszym osi#gniciem w zakresie technologii wytwarzania p(yt
g(wnych i by. mo)e wkrtce warto bdzie bra. go pod uwag przy zakupie p(yty. NLX jest
formatem typu low-profile, przypominaj#cym format LPX, lecz w stosunku do niego
rozszerzonym o mo)liwo,. integracji z najnowszymi rodzajami urz#dze% zewntrznych i kart
rozszerzaj#cych. Zniesione zosta(o podstawowe ograniczenie formatu LPX, jakim by(o
niedopasowanie p(yty do nowszych modeli procesorw. Format NLX zosta( tak)e dok(adnie
ustandaryzowany, dziki czemu, w przeciwie%stwie do s(abo unormowanego LPX-a,
zapewniono wymienialno,. p(yt g(wnych. Ulepszono rwnie) ch(odzenie procesora.


Zalety charakterystyczne dla formatu NLX obejmuj# m.in.:
* Obsug! najnowszych procesorw. Jest to szczeglnie wa)ne w przypadku komputerw
wyposa)onych w Pentium II, poniewa) rozmiar modu(u procesora (ang. Single Edge Contact
Cartdridge) utrudnia stosowanie p(yt Baby-AT i LPX.
* Elastyczno$' konfiguracji, wymuszona pojawianiem si! coraz nowszych generacji
procesorw. Monta) p(yty w obudowie jest mo)liwy bez konieczno,ci rozbierania ca(ego
komputera na cz,ci, tak jak to by(o w przypadku p(yt typu backplane. Jednak format NLX
nie cieszy si wielk# popularno,ci# w,rd producentw komputerw, brak go w ofercie m.in.
firm AST, Digital, Gateway, Hewlett-Packard, IBM, Micron, NEC i innych.
* Obsluga przyszlo$ciowych" rozwi,za. technicznych. P(yta obs(uguje interfejs graficzny
AGP (Accelerated Graphics Port), port multimedialny USB (Universal Serial Bus), wysokie
modu(y pamici i modu(y DIMM. Wzrost liczby aplikacji multimedialnych wymusi( dodanie
interfejsw urz#dze% odtwarzania video, zaawansowanej grafiki i audio. Pozwala to unikn#.
kosztw zwi#zanych z zakupem dodatkowych kart, ktre w przysz(o,ci bd# niezbdne do
uruchomienia wielu zaawansowanych aplikacji multimedialnych.
Rysunek 4.5 przedstawia format p(yty NLX. Nale)y zwrci. uwag, )e podobnie jak w
przypadku p(yty ATX, elementy montowane na sta(e do obudowy nie przys(aniaj# p(yty
g(wnej. Ponadto p(yt g(wn# i karty rozszerzaj#ce (usytuowane, podobnie jak w formacie
LPX, rwnolegle do p(yty g(wnej) mo)na (atwo wk(ada. i wyjmowa. bez konieczno,ci
wyci#gania karty rozszerzenia magistrali (riser card) i pozosta(ych kart. 5atwiejszy jest
rwnie) dostp do procesora, usprawniono tak)e jego ch(odzenie, ktre jest bardziej wydajne
ni) w przypadku p(yt g(wnych, na ktrych podzespo(y s# cia,niej rozmieszczone.
Jak wida., format NLX zosta( opracowany tak, aby zapewni. maksymaln# elastyczno,.
konfiguracji i efektywne wykorzystanie przestrzeni wewn#trz obudowy. W obudowie z
powodzeniem zmieszcz# si nawet do,. d(ugie karty rozszerzaj#ce, ktre nie bd# kolidowa.
z pozosta(ymi podzespo(ami komputera. Problem ten wystpowa( w komputerach z p(yt#
Baby-AT.
Rysunek 4.5.
Rozmieszczenie podzespow w komputerze Z pyt, NLX

Dok(adniejsze informacje oraz opis specyfikacji NLX mo)na znale0. pod internetowym
adresem:
http://www.teleport.com/~nlx
Na stronie tej znajduje si dokument bd#cy oficjaln# specyfikacj# p(yty g(wnej NLX.
Rozwi$zania firmowe
Rozwi#zania zastosowane w budowie p(yt g(wnych, nie zaprojektowanych w oparciu o
jeden z powszechnie wykorzystywanych standardw, jak AT, Baby-AT, ATX lub NLX, s#
uwa)ane za prawnie zastrze)one (firmowe). Wikszo,. ludzi kupuj#cych pecety powinna
unika. firmowych rozwi#za%, poniewa) w przysz(o,ci mog# one znacznie utrudni. lub nawet
uniemo)liwi. wymian lub kupno lepszego zasilacza, obudowy czy te) p(yty g(wnej. Takie
ograniczenia bardzo zaw)aj# mo)liwo,ci wykorzystania komputera w przysz(o,ci. Dla mnie
komputery, w ktrych zastosowano rozwi#zania firmowe, s# komputerami jednorazowego
u)ytku, poniewa) nie mo)na ani ich uaktualni., ani w prosty sposb naprawi.. Problemem s#
tu firmowe cz,ci, ktre mo)na zakupi. tylko od oryginalnego producenta systemu i ktre
czsto kosztuj# wielokrotnie wicej od ich niefirmowych odpowiednikw. Oznacza to, )e po
wyga,niciu gwarancji naprawa firmowego komputera przestaje by. op(acalna. Je,li zepsuje
si p(yta g(wna, bardziej op(acalne bdzie kupno nowego, standardowego komputera ni)
nowej, pi. razy dro)szej od standardowych, firmowej p(yty g(wnej, W dodatku nowa
standardowa p(yta g(wna najprawdopodobniej bdzie szybsza od tej, ktr# wymieniasz. W
przypadku komputera firmowego, otrzymasz p(yt g(wn# tak# sam# jak ta, ktra zawiod(a.
Popularny LPX jest najcz,ciej stosowanym standardem p(yt g(wnych w komputerach
firmowych. Komputery te przeznaczone s# przede wszystkim do sprzeda)y detalicznej.
G(wni producenci systemw tej klasy to Compaq i Packard Bell; problemy z kompa-
tybilno,ci# dotycz# praktycznie wszystkich produkowanych przez nich komputerw.
Wygl#da na to, )e niektrzy z producentw firmowych systemw dok(adaj# wszelkich stara%,
by produkowane przez nich komputery by(y w jak najwikszym stopniu fizycznie
niekompatybilne z innymi systemami. Powoduje to, )e praktycznie w )aden sposb nie
mo)na dokona. naprawy, uaktualnienia czy nawet znale0. cz,ci zamiennych do tych
systemw - pomijaj#c oczywi,cie oryginalnego producenta komputera, oferuj#cego je w cenie
o wiele wy)szej od ich standardowych odpowiednikw.
Na przyk(ad, je,li w moim komputerze, wykonanym zgodnie z rozwi#zaniami standardu ATX
(a tak)e ka)dym innym wykorzystuj#cym obudowy i p(yty g(wne Baby-AT) zepsuje si
p(yta g(wna, mog znale0. dowoln# ilo,. zamiennych p(yt g(wnych - obs(uguj#cych
potrzebne mi czstotliwo,ci i rodzaje procesorw - i to za bardzo dobre (w(a,ciwszym
okre,leniem bdzie wspania(e) ceny. Je,li posiadasz jeden z nowszych komputerw Compaq,
Packard Bell, Hewlett-Packard czy te) inny, przy ktrego budowie zastosowano firmowe
rozwi#zania, to w razie uszkodzenia p(yty g(wnej bdziesz musia( p(aci. o wiele wicej za
dostpn# tylko u producenta zamienn# p(yt g(wn#. W dodatku nie bdziesz mia( )adnej
mo)liwo,ci (lub tylko niewielk#) wyboru p(yty g(wnej, ktra obs(ugiwa(aby szybsze lub
lepsze procesory ni) ta, ktra zawiod(a. Innymi s(owy, rozbudowa lub naprawa jednego z tych
komputerw, podobnie jak to by(o w przypadku p(yty g(wnej, jest trudna i czsto
nieop(acalna.
Komputery sprzedawane przez najwiksze firmy wysy(kowe, jak Dell Gateway, Micron i
inne, s# dostpne w standardowych wymiarach ATX, umo)liwiaj#cych (atw# napraw i
uaktualnianie komputera w przysz(o,ci. Je,li posiadasz komputer zgodny ze standardem
ATX, nie musisz kupowa. p(yty g(wnej, zasilacza ani innych elementw systemu u
producenta komputera, lecz mo)esz wybiera. w,rd dowolnej liczby innych dostawcw.

Z(#cza na p(ycie g(wnej
Wikszo,. obecnie produkowanych p(yt g(wnych jest wyposa)ona w liczne z(#cza. Tabele
od 4.5 do 4.14 zawieraj# opisy sygna(w poszczeglnych ko%cwek najcz,ciej spotykanych
z(#czy, a rys. 4.6 i 4.7 przedstawiaj# ich rozmieszczenie na typowej p(ycie g(wnej
wykonanej w standardzie ATX.
Rysunek 4.6.
Ukad z,czy typowej pyty gwnej (w tym przypadku Intel SE440BK)

A Wake on Ring (budzenie na sygna( z modemu)
B Gniazda PCI (J4D2, J4D1, J4C1, J4B1)
C Opcjonalne z(#cze technologii Wake on LAN (J1C1)
D Wentylator 3 (J3F2)
E Opcjonalne pomocnicze wej,cie Line In (J2F2)
F Opcjonalne wej,cie telefoniczne (J2F1)
G Opcjonalne wej,cie CD-ROM Audio (J1F1)
H Opcjonalne wej,cie w(amania do obudowy (J3F1)
l Slot 1 procesora (J4J1) J Wentylator 2 (J4M1)
K Wentylator 1 (J8M1)
L Z(#cze stacji dyskw (J8K1)
M Zasilanie (J7L1)
N Opcjonalna dioda LED dysku SCSI (J8J1)
O Panel czo(owy (J8G2)
P Pierwsze i drugie z(#cze IDE (J7G1, J8G1)
Q Gniazda pamici DIMM (J6J1.J6J2.J7J1)
R Gniazdo karty AGP (J4E1)
S PC/PCI (J6D1)
T Gniazda ISA (J4B2.J4A1)

Rysunek 4.7.
Typowe z,cza znajduj,ce si! na pycie gwnej ATX

A PS/2 Keyboard or mouse
- klawiatura lub mysz PS/2
B PS/2 Keyboard or Mouse
- klawiatura lub mysz PS/2
C USB Port 1 - USB port 1
D USB Port O - USB port O
E Serial Port A - port szeregowy A
F Parallel Port - port rwnoleg(y
G Serial Port B - port szeregowy B
H MIDI/Game Port (optional) - port MIDI/joystick (opcja producenta)
l Audio Line Out (optional) - wyj,cie audio - Line Out (opcja producenta)
J Audio Line In (optional) - wej,cie audio - Line In (opcja producenta)
K Audio Mic In (optional) - wej,cie mikrofonu (opcja producenta)

Tabela 4.5. Rozprowadzanie zasilania na pycie ATX

Ko%cwk
a
Sygna( Ko%cwka Sygna(
1 +3,3 V 11 +3,3 V
2 +3,3 V 12 -12V
3 Masa 13 Masa
4 +5 V 14 PS-ON (zdalny
w(#cznik
/wy(#cznik
zasilania)
5 Masa 15 Masa
6 +5V 16 Masa

Tabela 4.5. cd. Rozprowadzanie zasilania na pycie ATX

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
7 Masa 17 Masa
8 PWRGD (Power Good) 18 -5V
9 +5 VSB (Standby) 19 +5V
10 +12 V 20 +5 V

Tabela 4.6. Rozprowadzanie zasilania na pycie Baby AT

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 PWRGD (Power Good) 7 Masa
2 +5V 8 Masa
3 +12 V 9 -5V
4 -12V 10 +5V
5 Masa 11 +5V
6 Masa 12 +5V






Tabela 4.7. Interfejs portu szeregowego na pycie gwnej

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 DCD 6 CTS
2 DSR 7 DTR
3 Wej,cie szeregowe (Serial IN,
SIN)
8 RI
4 RTS 9 GND
5 Wyj,cie szeregowe (Serial OUT, SOUT) 10 Nie pod(#czone

Tabela 4.8. Interfejs portu rwnolegego na pycie gwnej

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 STROBE 2 AUTO FEED-
3 Dane Bit 1 4 ERROR
5 Dane Bit 2 6 INIT-
7 Dane Bit 3 8 SLCT IN-
9 Dane Bit 4 10 Masa
1 1 Dane Bit 5 12 Masa
13 Dane Bit 6 14 Masa

Tabela 4.8. Interfejs portu rwnolegego na pycie gwnej

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
15 Dane Bit 7 16 Masa
\1 Dane Bit 8 18 Masa
19 ACJ- 20 Masa
21 BUSY 22 Masa
23 PE (brak papieru) 24 Masa
25 SLCT 26 Nie pod(#czone






Tabela 4.9. Interfejs portu myszy na pycie gwnej

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
\ Masa 5 CLK
2 Dane 6 Przycisk
3 Nie pod(#czone 7 Przycisk
4 Vcc 8 Nie pod(#czone

Tabela 4.10 Interfejs portu podczerwieni (ang. Infrared Data, IrDA) na pycie gwnej

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 +5 V 4 Masa
2 Przycisk 5 IrTX
3 IrRX 6 CONIR (absorpcja
podczerwieni, ang.
Consumer IR).

Tabela 4.11. Sposb pod,czenia baterii

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
I Masa 3 Przycisk
2 Nie wykorzystane 4 +6V

Tabela 4.12 Sposb pod,czenia diody LED i ukadu blokady klawiatury

Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 Zasilanie diody LED
(+5 V)
4 Blokada klawiatury
2 Przycisk 5 Masa
3 Masa






Tabela 4.13. Sposb pod,czenia go$nika
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
1 Masa 3 G(o,nik zamontowany na p(ycie
2 Przycisk 4 G(o,nik zewntrzny

Tabela 4.14. Sposb pod,czenia wentylatora procesora Ko%cwka Sygna(
1 Masa
2 +12 V
3 Obrotomierz

Wyprowadze% tych nie wolno ze sob# zwiera., gdy) zwarcie 12 V do masy spowoduje
powa)ne uszkodzenie p(yty g(wnej.
Zwr' uwag, )e niektre p(yty g(wne maj# wbudowany piezoelektryczny brzczyk. Mo)na
go uaktywni. poprzez zwarcie jumperem wyprowadze% 3 i 4. Usunicie jumpera uaktywnia
standardowy g(o,niczek, zamontowany w obudowie.
Niektre inne z(#cza, na jakie mo)esz natrafi. w nowszych obudowach, zosta(y opisane w
tabelach od 4.15 do 4.20.
Tabela 4.15. Wyprowadzenia zl,cza ochrony przed wamaniem do wn!trza obudowy
Ko%cwka Sygna(
1 Gnd
2 CHS_SEC (chassis secunty)
Tabela 4.16. Wyprowadzenia z,cza Wake on LAN
Ko%cwk
a
Sygna(
1
2
3
+5 VSB
Gnd
WOL (Wake on LAN)


Tabela 4.17. Wyprowadzenia z,cza CD Audio

Ko%cwk
a
Sygna( Ko%cwka Sygna(
1
2
CD_IN-Left 3
Gnd 4
Gnd
CD_IN_Right

Tabela 4.18. Wyprowadzenia z,cza telefonicznego
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
1
2
Audio Out (mono) 3
Gnd 4
Gnd
Audio In (mono)

Tabela 4.19. Wyprowadzenia z,cza ATAPI Line In

Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
1
2
Left Line In 3
Gnd 4
Gnd
Right Line In

Tabela 4.20. Wyprowadzenia z,cza Wake on Ring
Ko%cwka Sygna(
1 Gnd
2 RINGA

Intel i paru innych producentw p(yt g(wnych lubuje si w umieszczaniu wszystkich z(#czy
przedniego panelu w jednym rzdzie, tak jak pokazano na rysunku 4.8.
Tabela 4.21 opisuje przeznaczenie z(#czy przedniego panelu, powszechnie spotykanych na
p(ytach g(wnych ATX firmy Intel.
Tabela 4.21. Typowe z,cze przedniego panelu pyty gwnej A TX (opisano z,cze na pycie
gwnej firmy Intel)
Z(#cze Ko%cwka Sygna(
G(o,nik 27 SPKR_HDR
26 PIEZOJN
25 Klucz
24 Gnd
Reset 23 SW RST
Rysunek 4.8.
Wyprowadzenia z,czy przedniego panelu typowej pyty gwnej A TX (na rysunku pokazano
wyprowadzenia na pycie Intela)


Tabela 4.21. cd. Typowe z,cze przedniego panelu pyty gwnej ATX (opisano z,cze na
pycie gwnej firmy Intel)

Z(#cze Ko%cwka Sygna(
22 Gnd
brak 21 Bez po(#czenia/Klucz
Dioda LED zasilania/u,pienia 20 PWR_LED
1 7
18
Klucz
Gnd
brak 17 Bez po(#czenia/Klucz
Dioda LED twardego dysku 1 6
15
14
13
brak 12
HD PWR
HD Active#
Klucz
HD_PWR +5V
Bez po(#czenia
IrDA 1 1 CONIR (Consumer IR)
10
9
8
IrTX
Gnd
IrRX
7 Klucz
6 +5V
brak 5 Bez po(#czenia
U,pienie/Obudzenie 4 SLEEP_PU (pullup)
3 SLEEP
Zasilanie 2 Gnd
1 SW_ON#







Tabela 4.22 przedstawia informacj zapisan# w 64-bajtowej standardowej pamici CMOS
RAM. Pami. ta przechowuje dane o konfiguracji komputera, a jest odczytywana i
zapisywana przez program konfiguracyjny BIOS-u.
W oryginalnym komputerze AT, jako pami. CMOS RAM (Complementary Metal-Oxide
Semiconductor) zastosowano uk(ad MC 146818 firmy Motorola. Uk(ad ten zawiera( tak)e
zegar czasu rzeczywistego (RTC - Real Time Clock). Zegar zu)ywa( 10 z 64 bajtw
dostpnych w tym uk(adzie. Pozosta(e 54 bajty znalaz(y zastosowanie jako magazyn infor-
macji o konfiguracji komputera.
W nowszych systemach, pami. CMOS RAM zawarto w uk(adzie kontrolera p(yty g(wnej
(South Bridge), Super I/O chip b#d0 te) zastosowano modu(y nieulotnej pamici RAM
podtrzymywanej bateryjnie (NYRAM, Non-Volotaile RAM). Producentami tych pamici s#
m.in. firmy Dallas oraz Benchmarq. Standardowy format informacji przechowywanej w
pamici CMOS RAM przedstawiono w tabeli 4.22.
Tabela 4.22. Organizacja pami!ci CMOS RAM komputera AT
Adres Komr
ka
Rozmiar
s(owa
Znaczenie
00h 0 1 bajt Licznik sekund zegara (BCD)
0lh 1 1 bajt Warto,. sekund alarmu (BCD)

02h 2 1 bajt Licznik minut zegara (BCD)
03h 3 1 bajt Warto,. minut alarmu (BCD)
()4h 4 1 bajt Licznik godzin zegara (BCD)
05h 5 1 bajt Warto,. godzin alarmu (BCD)
06h 6 1 bajt Dzie% tygodnia (BCD)

07h 7 1 bajt Dzie% miesi#ca (BCD)

08h 8 1 bajt Miesi#c (BCD)
09h 9 1 bajt Dwie ostatnie cyfry roku (BCD)
0Ah 0 1 bajt Rejestr A
Bit 7 = pole informacyjne daty/czasu
0 = mo)na czyta. dat/czas,
i = w(a,nie odbywa si aktualizacja czasu.





Tabela 4.22. cd. Organizacja pami!ci CMOS RAM komputera AT
Adres Komrka Rozmiar s(owa Znaczenie
0Bh 11 l bajt Bit 4 - generacja przerwania od cyklu aktualizowania:
l = aktywna,
0 = zablokowana (warto,. domy,lna).
Bit 3 - generacja sygna(u prostok#tnego:
1 = aktywna,
0 = zablokowana (warto,. domy,lna).
Bit 2 - kodowanie daty:
1 = BCD (warto,. domy,lna),
0 = binarne.
Bit l - tryb pracy zegara:
1 = 24-godzinny (warto,. domy,lna), 0=
12-godzinny.
Bit O - funkcja czasu letniego:
l = aktywna,
O = wy(#czona (warto,. domy,lna).
0Ch 1 l bajt Rejestr C
Bit 7 = znacznik IRQF
Bit 6 = znacznik PF
Bit 5 = znacznik AF
Bit 4 = znacznik UF
Bity 3-0 = zarezerwowane
0Dh 13 l bajt Rejestr D
Bit 7 - bit wiarygodno,ci
danych CMOS RAM. (Valid
CMOS RAM)
0 = niski poziom napicia
baterii CMOS,
dane niewiarygodne;
1 = prawid(owe napicie
baterii CMOS,
dane wiarygodne.
Bity 6-0 = zarezerwowane.


0Eh 14 l bajt Rejestr stanu funkcji diagnostycznych
Bit 7 - stan zasilania zegara
czasu rzeczywistego CMOS:
0 = zasilanie ci#g(e,
1 = nast#pi(a przerwa w
zasilaniu.
Bit 6 - suma kontrolna danych
w pamici CMOS:
0 = prawid(owa,
1 = nieprawid(owa.
0Eh 14 l bajt Bit 5 - stan konfiguracji ustalony przez POST:
0 = zgodny z danymi z pamici
CMOS,
1 = niezgodny z danymi z pamici
CMOS.
Bit 4 - rozmiar pamici ustalony
przez POST:
0 = zgodny z warto,ci# z pamici
CMOS,
1 = niezgodny z warto,ci# z pamici
CMOS.
Bit 3 - wynik inicjowania dysku
twardego:
0 = inicjowanie prawid(owe,
1 = b(#d inicjowania.
Bit 2 - czas wskazywany przez zegar
CMOS:
0 = wiarygodny,
1 = b(dny.
Bity l i O zarezerwowane
0Fh 15 l bajt Przyczyna restartu systemu:
00h = w(#czenie komputera lub mikki reset (soft reset),
0lh = restart po pomy,lnym wyznaczeniu rozmiaru pamici,
02h = restart po pomy,lnym wykonaniu testu pamici,
03h = restart po wyst#pieniu b(du w czasie testu pamici,
04h = restart po zako%czeniu testu POST,
05h = restart po zg(oszeniu sygna(u EOI do kontrolera
przerwa%, skok daleki,
06h = restart po pomy,lnym wykonaniu testu trybu chronionego,
07h = restart po b(dzie w czasie testu trybu chronionego,
08h = restart po nieprawid(owym wyznaczeniu rozmiaru pamici,
09h = restart po przemieszczeniu bloku pamici za pomoc# funkcji
przerwania Int 15h,
0Ah = skok daleki, nie nast#pi(o zg(oszenie sygna(u EOI do kontrolera
przerwa%,
0Bh = dotyczy tylko procesora 386.

l0h 16 l bajt Typy napdw dyskw elastycznych
Bity 74 = typ pierwszego napdu
Bity 3-0 = typ drugiego napdu
0000 = brak
0001 = 360 kB
0010 =1,2 MB
0011 =720 kB 0100= 1,44 MB
l l h 17 l bajt Zarezerwowany
12h 18 l bajt Typy napdw dyskw twardych
Bity 7-4 = typ pierwszego napdu (0-15)
Bity 3-0 = typ drugiego napdu (0-15)
13h 19 l bajt Zarezerwowany
14h 20 l bajt Bajt konfiguracji sprztowej
Bity 7-6 - liczba zainstalowanych napdw dyskw
elastycznych:
00= jeden napd, 01 = dwa napdy.
Bity 5-4 = sterownik monitora:
00 = sterownik wyposa)ony we w(asny BIOS,
01 = sterownik CGA pracuj#cy w trybie 40 znakw
w wierszu,
10 = sterownik CGA pracuj#cy w trybie 80 znakw
w wierszu,
11 = monochromatyczny sterownik monitora. Bity 3-
2 = zarezerwowane.
Bity l = obecny koprocesor arytmetyczny .
Bity O = obecny napd dyskw elastycznych.
15h 21 l bajt Rozmiar pamici podstawowej (m(odszy bajt)
16h 22 l bajt Rozmiar pamici podstawowej (starszy bajt)
17h 23 l bajt Rozmiar pamici extended (m(odszy bajt)
18h 24 l bajt Rozmiar pamici extended (starszy bajt)
19h 25 l bajt Bajt dodatkowych informacji o pierwszym dysku twardym
lAh 26 l bajt Bajt dodatkowych informacji o drugim dysku twardym
IBh 27 9 bajtw Zarezerwowane
2Eh 46 l bajt Starszy bajt sumy kontrolnej pamici CMOS
2Fh 47 l bajt M(odszy bajt sumy kontrolnej pamici CMOS
30h 48 l bajt M(odszy bajt rzeczywistego rozmiaru pamici extendcd
31h 49 l bajt Starszy bajt rzeczywistego rozmiaru pamici cxtended
32h 50 l bajt Bie)#ce stulecie (BCD)
33h 51 l bajt Informacje dla programu POST
Bit 7 - informacja dotycz#ca 128 kB tzw. pamici
wysokiej (ang. top 128 kB base memory)
0 = brak 128 kB pamici wysokiej
1 = zainstalowane 128 kB pamici wysokiej
Bit 6 - znacznik programu konfiguracyjnego
0 = tryb normalny (ustawienie domy,lne)
1 = zg(aszany pierwszy komunikat
Bity 5-0 = zarezerwowane
Wiele nowych systemw posiada wicej ni) 64 bajty pamici CMOS. Mo)e to by. 2 kB lub 4
kB. Dodatkowe miejsce przechowuje dane Plug-and-Play. Nie przyj#( si jednak )aden
standard definiuj#cy jednoznacznie sposb u)ycia tej pamici. Powy)sza tabela prezentuje
jedynie metod przechowywania informacji przez oryginalne systemy PC. Nowsze BlOS-y
mog# to robi. w inny sposb. Po bardziej szczeg(owe informacje nale)y si zg(osi. do
producenta BIOS-u. Jest to nastpny przyk(ad na to, jak bliski jest zwi#zek pomidzy BlOS-
em a sprztem p(yty g(wnej.
Istniej# programy potrafi#ce zachowywa. i odzyskiwa. informacje BIOS-u. Jednak ze
wzgldu na r)norodno,. rozwi#za% technicznych, polega. mo)na jedynie na programach
opracowanych specjalnie dla konkretnego producenta BIOS-u.
W tabeli 4.23 przedstawiono warto,ci przechowywane przez BIOS w specjalnej komrce
pamici CMOS, tzw. bajcie diagnostycznym (ang. diagnostic status byte). Bajt ten mo)na
sprawdzi. za pomoc# odpowiedniego programu diagnostycznego i w ten sposb ustali., czy
nie jest zg(aszany jeden z kodw oznaczaj#cych pojawienie si problemu ze sprztem (ang.
trouble code).



Tabela 4.23. Komrka pami!ci CMOS przechowuj,ca wynik dziaania procedur
diagnostycznych (dotyczy komputerw A T i PS/2)
Ustawiony bit Warto,.
76543210
szesnastkowa
Znaczenie
80 Brak zasilania uk(adu zegara czasu
rzeczywistego (RTC)
40 Nieprawid(owa suma kontrolna pamici
CMOS RAM
20 Nieprawid(owa konfiguracja sprztowa
wykryta przez POST
10 Nieprawid(owy rozmiar pamici wykryty
przez POST
08 B(#d zainicjowania dysku twardego lub jego
kontrolera
04 Nieprawid(owy czas podawany przez zegar
czasu
02
rzeczywistego (RTC) Konfiguracja
kontrolerw dyskw niezgodna z rzeczywist#
01 Przekroczenie czasu (ang. time-out) przv
prbie odczytu
00
identyfikatora kontrolera dysku Bez b(dw
(sytuacja normalna)

Dowolna warto,. r)na od zera oznacza wyst#pienie b(du i jest sygnalizowana przy starcie
komputera. Uruchomienie programu konflguracyjnego spowoduje wyzerowanie wszystkich
bitw bajtu diagnostycznego.













Rozdzia( 5.
Gniazda i karty rozszerzaj$ce
Sercem ka)dego komputera jest p(yta g(wna. R)ne zwi#zane z ni# pojcia zosta(y
omwione w rozdziale 4. pt. P(yty g(wne". W sk(ad p(yty g(wnej wchodzi szereg
podzespo(w. Wa)nymi elementami okre,laj#cymi dzia(anie p(yty g(wnej s# magistrale. W
tym rozdziale zostan# omwione r)ne rodzaje magistrali spotykanych w komputerach PC.
Czym jest magistrala?
Magistrala jest drog#", po ktrej s# przesy(ane dane. 5#czy ona co najmniej dwa elementy
komputera. Istnieje ca(a hierarchia magistral. Komputer PC posiada przynajmniej trzy
magistrale, niektre - cztery i wicej. Hierarchi okre,la prdko,. ich dzia(ania. Wolniejsze s#
przy(#czone do szybszych. Ka)de urz#dzenie w systemie jest przy(#czone do jakiej,
magistrali, a niektre (jak uk(ady p(yt g(wnych - chipset) dzia(aj# jak mosty (#cz#ce je ze
sob#.
Oto g(wne ich typy:
* Magistrala procesora. Jest to najszybsze po(#czenie w systemie. Jest ono przede wszystkim
u)ywane przez procesor do przekazywania informacji do i z pamici cache oraz
komunikowania si z mostkiem pomocnym (North Bridge) chipsetu. Magistrala procesora w
systemach Pentium II pracuje z prdko,ci# 66 lub 100 MHz i ma szeroko,. 64 bitw.
* Magistrala AGP (Accelerated Graphics Port). Jest to 32-bitowa szyna o wysokiej
prdko,ci - 66 MHz, stworzona przede wszystkim dla kart graficznych. Jest ona pod(#czona
bezpo,rednio do mostka pomocnego (North Bridge) chipsetu.
* Magistrala PCI (Peripheral Component Interconnect). Jest to 33-megahercowa, 32-bitowa
magistrala znajduj#ca si w zasadzie w ka)dym systemie 486 i raczej we wszystkich
komputerach klasy Pentium i lepszych. Magistrala ta jest obs(ugiwana przez mostek p(nocny
(North Bridge). W komputerach jest ich najcz,ciej cztery. Znajduje ona zastosowanie jako
z(#cze dla kart wymagaj#cych szybkiej wymiany danych. Na przyk(ad kart sieciowych,
kontrolerw SCSI. Mostek po(udniowy (South Bridge) jest przy(#czony do tej magistrali, a do
niego przy(#czone s# z(#cza USB oraz IDE.
* Magistrala ISA (Industry Standard Architecture). Jest to 8-megahercowa, 16-bitowa szyna,
ktra po raz pierwszy pojawi(a si w postaci 5-megahercowej, 8-bitowej w komputerach IBM
PC, a z tera0niejsz# czstotliwo,ci#- 8 MHz -w komputerze IBM AT. Jest ona bardzo wolna,
ale nadal ,wietnie si sprawuje jako z(#cze dla wolnych i starszych kart rozszerze%. Obs(uguje
j# mostek po(udniowy, ktry jest jednocze,nie jej kontrolerem oraz z(#czem pomidzy
szynami ISA oraz szybszymi szynami PCI. Chip Super I/O jest najcz,ciej przy(#czony
w(a,nie do szyny ISA.
Do,. czsto si zdarza, )e mwi#c o magistrali mamy na my,li magistral! l/O, okre,lan#
tak)e mianem gniazda rozszerzaj,cego (ang. expansion s(ot bus). Niezale)nie od nazwy,
magistrala zewntrzna (I/O) jest g(wn# magistral# komputera, przez ktr# przechodzi
wikszo,. danych. Zazwyczaj najbardziej ruchliwym po(#czeniem jest droga do karty
graficznej.
Chipset p(yty g(wnej mo)na porwna. do dyrygenta kieruj#cego orkiestr# komponentw
komputera, ktry w odpowiedniej chwili umo)liwia ka)demu z nich zabranie g(osu, czyli
uzyskanie dostpu do odpowiedniej magistrali.

Typ
magistrali
Szeroko,.
(bity)
Prdko,.
(MHz)
Przepustowo,. (MB/s)
ISA 8 bit 8 4,77 2,39
ISA 16 bit 16 8,33 8,33
EISA* 32 8,33 33,3
VLB* 32 33,33 133,33
PCI 32 33,33 133,33
PCI-2x** 32 66,66 266,66
PCI 64 bit** 64 66,66 266,66
PCI-2x 64
bit**
64 66,66 533,33
AGP 32 66,66 266,66
AGP-2x 32 66,66 533,33
AGP-4x 32 66,66 1066,66
EISA i VLB nie s, ju) wykorzystywane w aktualnie produkowanych pytach gwnych.
** S, to proponowane typy magistral i jak dot,d nie zastosowano ich w komputerach PC.
Istniej# dwie propozycje zwikszenia mo)liwo,ci magistrali PCI. Pierwsz# z nich jest
przej,cie z 32 do 64 bitw. Drug# - podwojenie szybko,ci magistrali, ktra mia(aby pracowa.
z czstotliwo,ci# 66 MHz. Jak dot#d, )adnego z tych rozwi#za% nie zaimple-mentowano w
komputerach PC i nic nie wskazuje na to, by w najbli)szym czasie mia(o doj,. pod tym
wzgldem do jakiego, znacz#cego prze(omu. Bardziej prawdopodobne jest, )e w najbli)szym
czasie zobaczymy nowe rozwi#zania magistrali AGP, czyli tryb AGP-2x i AGP-4x. Co
ciekawe, oba szybsze tryby osi#gnito przy tej samej czstotliwo,ci pracy magistrali; jedyn#
r)nic# jest to, )e zamiast, jak dotychczas, l bitu w ci#gu cyklu zegarowego, w szybszych
trybach pracy magistrali bd# transferowane 2 lub 4 bity. Dziki temu magistrala AGP bdzie
w stanie zaspokoi. wymagania przepustowo,ci przysz(ych kart graficznych, a) do 1066
MB/s!
Poni)ej omwiono wystpuj#ce w komputerze magistrale, (#cznie z magistral# procesora,
magistralami jej podleg(ymi oraz opisanymi w poprzedniej tabeli g(wnymi magistralami I/O
(Wej,cia/Wyj,cia).
Magistrala procesora
Magistrala procesora jest po(#czeniem komunikacyjnym pomidzy procesorem a chipsetem
p(yty g(wnej, konkretnie z uk(adem North Bridge. Magistrala ta pracuje z prdko,ci# p(yty
g(wnej, czyli zazwyczaj jest to 66, 75 lub 100 MHz. Jest ona u)ywana do wymiany danych
pomidzy procesorem a pamici# zewntrzn# cache procesora klasy Pentium P5. Ilustracja
5.1 przedstawia schemat magistral typowego komputera klasy Pentium.
Na rysunku 5.1 ukazano rwnie) miejsce i sposb umieszczenia w architekturze systemu
innych g(wnych magistral, takich jak PCI czy IDE. Wyra0nie wida., )e architektura
komputera jest trjpoziomowa, z najszybszym elementem komputera - procesorem - na
szczycie, a magistral# ISA na dole. R)ne komponenty komputera s# pod(#czone do jednej z
trzech g(wnych magistral. Komputery klasy Pentium (P5) posiadaj# zewntrzn# pami.
podrczn#; pamici te s# pod(#czone do magistrali procesora i dzia(aj# z pe(n# szybko,ci#
p(yty g(wnej (zazwyczaj 66 MHz).
Cho. procesory Pentium stawa(y si coraz szybsze i szybsze, pamici podrczne L2 nadal
niestety pracowa(y z wzgldnie nisk# czstotliwo,ci# p(yty g(wnej. Barier t prze(ama(y
procesory Pentium Pro i Pentium II. Pami. podrczna drugiego poziomu (L2) zosta(a w nich
przeniesiona z p(yty g(wnej bezpo,rednio do procesora, dziki czemu mog(a dzia(a. z
szybko,ci# bli)sz# rzeczywistej czstotliwo,ci procesora. W procesorach Pentium Pro pami.
podrczna L2 dzia(a z pe(n# czstotliwo,ci# procesora; w procesorach Pentium II dzia(a z
po(ow# ich czstotliwo,ci. Nawet po(owa czstotliwo,ci procesora nadal wi#)e si z du)o
wiksz# szybko,ci# ni) czstotliwo,. p(yty g(wnej, z ktr# pracowa(y pamici podrczne
drugiego poziomu umieszczane na p(ytach g(wnych komputerw klasy P5, z gniazdem
Socket 7. Zintegrowanie z procesorem pamici podrcznej L2 jest g(wnym powodem
wy)szo,ci architektur Socket 8 i Slot l nad architektur# Socket 7.
Warto zauwa)y., )e ostatnio zaprezentowano now# wersj architektury Socket 7, nazwan#
Super-7", zaprojektowan# przede wszystkim przez firmy AMD i Cyrix. Jest ona prze-
znaczona dla ich nowych procesorw klasy P5, ktre pracuj# ze 100-megahercowymi p(ytami
g(wnymi. Mimo i) 100 MHz to znacznie wicej ni) 66 MHz, jest to i tak niewiele, w
porwnaniu z architektur# Slot-1, w ktrej szybko,. pamici podrcznej L2 wzrasta
automatycznie, wraz ze wzrostem czstotliwo,ci procesora. Dziki zintegrowaniu pamici
podrcznej L2 z procesorem, architektura Slot l oferuje wiksz# wydajno,..
Rysunek 5.1.
Architektura typowego komputera PC klasy P5 (z procesorem Pentium), ukazuj,ca r)ne
poziomy magistral w systemie

Na rysunku 5.2 ukazano architektur typowego komputera Pentium II. Jak wida.,
wprowadzono dwie g(wne zmiany: zamiast, jak dotychczas, z czstotliwo,ci# p(yty g(wnej,
pami. podrczna L2 dzia(a z po(ow# czstotliwo,ci procesora. Dodatkowo, czstotliwo,.
pracy p(yty g(wnej zosta(a zwikszona do 100 MHz, co radykalnie zwikszy(o wydajno,.
uk(adw pamici systemowej, ktrymi s# 100-megahercowe ko,ci SDRAM. Inn# wa)n#
zmian# jest dodanie pojedynczego z(#cza nowej magistrali, nazwanej AGP (Accelerated
Graphics Port). Dziki temu, karta graficzna otrzyma(a przeznaczon# tylko dla niej, bardzo
szybk# magistral, dzia(aj#c# z podwjn# prdko,ci# magistrali PCI. Czstotliwo,. pracy
magistrali AGP jest obecnie nieco myl#ca, poniewa) tryby 2x i 4x umo)liwiaj# dwu- lub
czterokrotne zwikszenie wydajno,ci wzgldem podstawowych 66 MHz. Umo)liwia to
uzyskanie olbrzymiej przepustowo,ci, wymaganej dla zgrywania lub wy,wietlania sekwencji
wideo.

Rysunek 5.2.
Architekturatypowego komputera PC z procesorem Pentium H (klasy P6), ukazuj,ca r)ne
poziomy magistral w systemie

Zadaniem magistrali procesora jest transfer informacji pomidzy procesorem a otoczeniem z
jak najwiksz# szybko,ci#, dlatego te) magistrala ta pracuje z du)o wy)sz# czstotliwo,ci#
ni) pozosta(e magistrale w komputerze, w )adnym wypadku nie mo)e by. w#skim gard(em"
systemu.
Magistrala sk(ada si ze ,cie)ek przewodz#cych sygna(y elektryczne odpowiadaj#ce danym,
adresom (magistrala adresowa zostanie omwiona w kolejnym podrozdziale) i sygna(om
steruj#cym. W komputerach z procesorem Pentium magistrala sk(ada si z 64 linii danych, 32
linii adresowych i pewnej ilo,ci linii steruj#cych. Komputery z procesorami Pentium Pro i
Pentium II maj# 36 linii adresowych, a pozosta(ych linii -tyle samo, co Pentium i Pentium
MMX.
Magistrala procesora pracuje z czstotliwo,ci# rwn# czstotliwo,ci zewntrznego sygna(u
zegarowego procesora. Mo)e to by. czasami myl#ce, poniewa) obecnie wikszo,.
procesorw pracuje z wewntrzn# czstotliwo,ci# wy)sz# od czstotliwo,ci zegara
zewntrznego. Np. w komputerze z procesorem Pentium 100 procesor pracuje z czstotli-
wo,ci# 100 MHz, lecz czstotliwo,. dostarczona mu z zewn#trz wynosi tylko 66,6 MHz.
Procesory Pentium 133 i Pentium 166 rwnie) pracuj# z zewntrzn# czstotliwo,ci# 66,6
MHz, podczas gdy procesor Pentium II jest przystosowany do pracy z magistral# procesora
100 MHz. W wikszo,ci nowszych komputerw rzeczywista czstotliwo,. procesora jest
rwna czstotliwo,ci pracy magistrali procesora pomno)onej przez pewien wsp(czynnik
(zazwyczaj rwny 1,5; 2; 2,5 lub 3 itd.). Wicej informacji na ten temat mo)na znale0. w
podrozdziale Czstotliwo,. pracy procesora" w rozdziale 6. pt. Mikroprocesory i Chipsety
p(yt g(wnych".
Magistrala procesora jest sprz)ona bezpo,rednio z ko%cwkami procesora i przesy(a dane z
prdko,ci# jednego bitu przypadaj#cego na pojedyncz# lini magistrali w czasie jednego lub
dwch cykli zegara. Tak wic procesory Pentium, Pentium Pro czy Pentium II mog# przes(a.
64 bity danych w czasie jednego cyklu zegarowego.
W celu okre,lenia szybko,ci transferu danych przez magistral procesora, nale)y pomno)y.
szeroko,. magistrali danych (64 bity w przypadku procesorw Pentium, Pentium Pro i
Pentium II) przez czstotliwo,. pracy magistrali (rwn# czstotliwo,ci zewntrznej zegara
procesora). Dla procesorw Pentium, Pentium Pro i Pentium II, taktowanych zewntrznym
zegarem o czstotliwo,ci 66 MHz i mog#cych przesy(a. jeden bit danych przez lini
magistrali w czasie pojedynczego cyklu zegarowego, maksymalny transfer wynosi 528
MB/sek. Wynika to z nastpuj#cego rwnania:
66 MHz x 64 bity = 4 224 Mbit/sek.
4 224 Mbit/sek / 8 bitw(bajt) = 528 MB/sek.
Powy)sza warto,., zwana czsto szeroko$ci, pasma przenoszenia (ang. bandwidth)
magistrali, reprezentuje pewne teoretyczne maksimum. Rzeczywisty transfer bdzie znacznie
wolniejszy. Na ni)sz# od spodziewanej warto,. transferu danych maj# wp(yw takie czynniki
jak struktura wewntrzna uk(adu kontrolera magistrali, struktura wewntrzna ko,ci pamici
oraz ich szybko,. itp.
Magistrala pamiciowa
Magistrala pamiciowa jest wykorzystywana do przesy(ania informacji pomidzy procesorem
a pamici# RAM - g(wn# pamici# komputera. Jest ona przy(#czona do uk(adu mostku
p(nocnego (North Bridge). W zale)no,ci od rodzaju pamici, jakie s# zamontowane w
systemie, Mostek p(nocny bdzie wymusza( na magistrali pamiciowej r)n# prdko,..
Pami. FPM (Fast Page Mode) oraz EDO (Extended Data Out) jest taktowana sygna(em 16
MHz, ze wzgldu na 60-nanosekundowy cykl jej pracy. Nowsze Chipsety i p(yty g(wne
obs(uguj#ce pami. SDRAM mog# taktowa. pami. z prdko,ci# 66 MHz (15 ns) lub nawet
100 MHz (10 ns). Sprawia to, )e dostp komputera do pamici operacyjnej jest du)o szybszy i
w(a,ciwie nie ma potrzeby stosowania pamici cache drugiego poziomu (level 2). Tak te) si
sta(o w przypadku procesorw Pentium II, ktre posiadaj# pami. typu L2 wbudowan# w
procesor.


Nale)y pamita., )e magistrala pamiciowa ma t sam# szeroko,. co magistrala procesora.
Oznacza to, )e komputer 64-bitowy, np. wyposa)ony w procesor Pentium, ma 64-bitow#
magistral pamiciow#. Banki pamici s# omwione w rozdziale 7. pt. Pami. komputera".
Magistrala adresowa
Magistrala adresowa jest cz,ci# magistrali procesora i magistrali pamiciowej. W naszej
dyskusji o magistrali procesora stwierdzi(em midzy innymi, )e magistrala w komputerach z
procesorem Pentium sk(ada si z 64 linii danych, 32 linii adresowych (36 linii w Pentium Pro
czy Pentium II) i pewnej liczby linii steruj#cych. Linie adresowe stanowi# (#cznie magistral
adresow#, ktra na wikszo,ci diagramw jest przedstawiana jako cz,. magistrali procesora
i magistrali pamiciowej.
Magistrala adresowa s(u)y do przesy(ania adresw komrek pamici, w ktrych znajduj# si
dane bior#ce udzia( w operacji przesy(u. Informacja na magistrali adresowej wskazuje
precyzyjnie adres komrki pamici bior#cej udzia( w kolejnym przesyle. Szeroko,. magistrali
adresowej okre,la tak)e ilo,. pamici, jak# procesor mo)e bezpo,rednio zaadresowa..
Zastosowania gniazd rozszerzaj$cych
Magistrala zewntrzna (wyprowadzona w gniazdach rozszerzaj#cych) umo)liwia
komunikacj procesora z urz#dzeniami peryferyjnymi. Magistrala ta jest potrzebna, poniewa)
komputery sprzedawane w podstawowej konfiguracji nie zaspokajaj# w pe(ni wymaga% i
oczekiwa% osb, ktre je kupuj#. Magistrala zewntrzna umo)liwia rozszerzenie mo)liwo,ci
komputera poprzez do(#czanie do niego dodatkowych urz#dze%. W gniazdach
rozszerzaj#cych umieszcza si podstawowe urz#dzenia, takie jak karta d0wikowa czy karta
graficzna, a tak)e bardziej z(o)one, np. karty sieciowe, adaptery SCSI i inne.

We wsp(czesnych komputerach PC r)norodne urz#dzenia peryferyjne s# czsto wbudowane
w p(yt g(wn#. Wikszo,. komputerw ma obecnie przynajmniej dwa kontrolery dyskw
IDE (oznaczone jako primary i secondary), kontroler stacji dyskietek, dwa porty szeregowe i
port rwnoleg(y - wszystkie wbudowane w p(yt g(wn#. Kontrolery te s# zazwyczaj cz,ci#
pojedynczego uk(adu kontrolera wej,cia/wyj,cia (super I/O chip). Wiele p(yt ma tak)e
wbudowany port myszy, kart graficzn#, adapter SCSI czy interfejs sieciowy. W przypadku
takich komputerw nie trzeba nawet korzysta. z gniazd rozszerzaj#cych. Niemniej jednak
kontrolery urz#dze% i porty zintegrowane z p(yt# w dalszym ci#gu komunikuj# si z
procesorem przez magistral zewntrzn#. Pomimo )e s# wbudowane w p(yt g(wn#,
zachowuj# si tak, jakby by(y kartami wk(adanymi do gniazd rozszerzaj#cych.
Chocia) w niektrych komputerach PC znajduje si tylko jedno gniazdo rozszerzaj#ce, to
wikszo,. komputerw ma na p(ycie g(wnej do o,miu takich gniazd. Pojedyncze gniazdo
s(u)y do w(o)enia w nie specjalnej karty rozszerzaj#cej (riser slot card), na ktrej s# gniazda
przeznaczone na w(a,ciwe karty.
Gniazda na karty rozszerzaj#ce s# rozmieszczone po obu stronach karty riser card.
Standardowe karty rozszerzaj#ce po w(o)eniu ich do karty riser card umieszczone s# w
pozycji rwnoleg(ej, a nie prostopad(ej do p(yty g(wnej. Karty riser card s# wykorzystywane
czsto wtedy, kiedy producentowi zale)y na zmniejszeniu rozmiarw p(yty g(wnej. Takie
komputery s# okre,lane jako Slimline, Low Profile albo pizza box.

Konfiguracja z pojedyncz# kart# riser card mo)e dziwi. na pierwszy rzut oka, jednak
magistrala w takim komputerze niczym si nie r)ni od magistrali w komputerach o pe(nych
rozmiarach p(yty g(wnej - jedyna r)nica wynika z zastosowania karty riser card.
Zazwyczaj odradzam zakup komputerw Low Profile czy Slimline, ktre maj# p(yt g(wn#
w formacie LPX. Chodzi tu przede wszystkim o fizyczny kszta(t p(yty. Wymiana p(yty, ktra
pasuje do obudowy konkretnego komputera, na nowszy model mo)e stanowi. problem,
poniewa) p(yty te s# raczej nieosi#galne. Firma Intel opracowa(a jednak ostatnio nowy format
NLX p(yty g(wnej, ktry pasuje do obudowy Low Profile i jednocze,nie zdobywa sobie
coraz wiksz# popularno,. w,rd producentw komputerw.
Arbitra& magistrali (bus mastering)
Nowsze typy magistrali wykorzystuj# w celu przy,pieszenia pracy ca(ego komputera
technologi zwan# arbitra)em magistrali. Arbiter magistrali jest kontrolerem wyposa)onym
we w(asny procesor, ktry mo)e wykonywa. rozkazy niezale)nie od procesora g(wnego.
Poprawn# realizacj arbitra)u zapewnia tzw. jednostka ISP (integrated system peripherial
chip). ISP umo)liwia karcie nadzorowanej przez uk(ad arbitra)u magistrali uzyskanie na
pewien czas wy(#cznej kontroli nad magistral#, tak jakby ta karta by(a pe(noprawn# jednostk#
centraln#. Kiedy karta ma wy(#czn# kontrol nad magistral# komputera, to mo)e o wiele
szybciej wykonywa. pewne operacje. Np. kontroler dysku twardego, ktry jest modu(em
nadrzdnym (tzn. mo)e przejmowa. kontrol nad magistral#), osi#ga o wiele szybszy transfer
danych ni) kontroler, ktry nie pracuje w trybie arbitra)u magistrali.
W celu okre,lenia kolejno,ci przejmowania kontroli nad magistral# przez urz#dzenia,
jednostka ISP wykorzystuje czteropoziomowy priorytet:
od,wie)anie pamici DRAM procesor
transfer danych przez kana( DMA inne modu(y nadrzdne
Karta pracuj#ca wed(ug arbitra)u magistrali powiadamia ISP o zamiarze przejcia kontroli
nad magistral#. Po uwzgldnieniu powy)szych priorytetw ISP przejmuje kontrol nad kart#
zamierzaj#c# przej#. magistral. Karta ta ma wbudowany uk(ad zabezpieczaj#cy przed
przejciem magistrali na zbyt d(ugi czas, co spowodowa(oby kolizj z operacjami o
najwy)szym priorytecie, takimi jak od,wie)anie pamici.
Typy magistrali zewntrznej
Od momentu pojawienia si pierwszego komputera PC opracowano wiele typw magistrali
zewntrznej. Powd tej r)norodno,ci by( do,. prosty: komputery pracowa(y wydajniej,
dlatego potrzebne by(y coraz wiksze szybko,ci operacji wej,cia/wyj,cia. Potrzeba
osi#gnicia wikszej wydajno,ci magistrali wynika przede wszystkim z trzech powodw:
* pojawianie si coraz szybszych procesorw,
* coraz wiksze wymagania sprztowe ze strony oprogramowania,
* coraz wiksze wymagania sprztowe aplikacji multimedialnych,
Ka)da z tych trzech przyczyn wymusza konstruowanie jak najszybszych magistrali ze-
wntrznych. Dla wielu mo)e by. niespodziank# fakt, )e wszystkie obecnie produkowane
komputery maj# wci#) t sam# podstawow# architektur magistrali, co leciwy komputer IBM
PC/AT z roku 1984. Jednak wikszo,. z nich posiada obecnie dodatkow#, szybk# magistral
lokaln# (local I/O bus), tak# jak VL-Bus czy PCI, zapewniaj#c# wiksz# wydajno,. tym
kartom, ktre tego potrzebuj#.


Jednym z powodw, dla ktrych nowsze rozwi#zania magistrali zewntrznej tak wolno by(y
akceptowane, by(a konieczno,. zachowania kompatybilno,ci wstecz - ktra to, jak kotwica,
hamowa(a rozwj komputerw PC. Jedn# z przyczyn popularno,ci komputera PC jest jego
standaryzacja. Spowodowa(a ona pojawienie si tysicy kart rozszerzaj#cych r)nych
producentw, czsto ma(o znanych, jednak ka)da taka karta zosta(a zaprojektowana jako
zgodna z pierwotn# specyfikacj# magistrali PC.
Je)eli pojawia si nowszy komputer o lepszych parametrach, to jego magistrala musi by.
kompatybilna fizycznie ze starszymi typami magistrali, poniewa) w przeciwnym razie starsze
karty rozszerzaj#ce sta(yby si bezu)yteczne. Z tego powodu technologie rozwoju magistrali
bd# raczej ewoluowa. wok( istniej#cych rozwi#za%, ani)eli ,mia(o wykracza. naprzd.
Magistrale zewntrzne mo)na identyfikowa. poprzez ich architektur. Wyr)nia si na-
stpuj#ce architektury magistrali:
* ISA
* Micro Channel Architecture (MCA)
* EISA
* VESA Local Bus (VL-Bus)
* PCI Local Bus
* AGP
* PC Card (poprzednio PCMCIA)
* FireWire (IEEE-1394)
* Universal Serial Bus (USB)

II Patrz Standard PC-Card", str.l 163
II Patrz Firewire (IEEE 1394)", str. 672
II Patrz USB (Universal Serial Bus)", str. 669
R)nice pomidzy nimi wynikaj# g(wnie z ilo,ci danych, jaka mo)e by. przes(ana przez
magistral w jednostce czasu, i czstotliwo,ci, z jak# to si odbywa. Ka)da z architektur
magistrali jest zaimplementowana na p(ycie g(wnej poprzez uk(ad kontrolera magistrali
(chipset), po(#czony z magistral# lokaln# procesora. Zazwyczaj ten sam chipset sprawuje
kontrol nad magistral# pamiciow#. W kolejnych podrozdzia(ach opisane zostan# r)ne
rodzaje magistrali komputerw PC.
Magistrala ISA
Architektura ISA (Industry Standard Architecture) by(a 8-bitow# magistral# oryginalnego
komputera IBM PC z roku 1981. Szeroko,. magistrali zosta(a zwikszona do 16 bitw w
komputerze IBM PC/AT, ktry pojawi( si w 1984 roku. ISA jest podstawowym rodzajem
magistrali, spotykanym w znakomitej wikszo,ci wsp(czesnych komputerw PC dostpnych
na rynku. Mo)e zdumiewa. fakt, )e tak archaiczna architektura jest ci#gle wykorzystywana w
komputerach o coraz lepszych parametrach, jednak dzieje si tak dlatego, )e magistrala ISA
jest niezawodnym rozwi#zaniem o przystpnej cenie, a przy tym jest kompatybilna ze
starszymi kartami. Ponadto ta stara magistrala jest wci#) szybsza ni) wiele urz#dze%, ktre si
do niej pod(#cza.
Opracowano dwie wersje magistrali ISA r)ni#ce si od siebie liczb# bitw, ktre mog# by.
przes(ane magistral# w czasie pojedynczego cyklu. Starsza wersja magistrali jest 8-bitowa, a
nowsza 16-bitowa. Oryginalna magistrala 8-bitowa w komputerach PC i XT pracowa(a z
czstotliwo,ci# 4,77 MHz. 16-bitowa wersja, zastosowana w AT, pracowa(a najpierw z
czstotliwo,ci# 6 MHz, a p0niej 8 MHz. Ostatecznie producenci sprztu wsplnie ustalili
czstotliwo,. 8,44 MHz jako maksymaln# szybko,. dla 8- i 16-bitowej magistrali ISA.
Czstotliwo,. ta zosta(a uznana za standard w celu zapewnienia kompatybilno,ci z kartami,
ktre bd# pojawia(y si w p0niejszych latach.
Niektre komputery s# wyposa)one w magistral ISA, ktra mo)e pracowa. szybciej, jednak
cz,. kart rozszerzaj#cych mo)e nie dzia(a. poprawnie z wy)szymi prdko,ciami. Po-
jedynczy transfer danych przez magistral ISA zajmuje od dwch do o,miu cykli. St#d
teoretyczny maksymalny transfer dla magistrali ISA wynosi ok. 8 MB/sek. Wynika to z
nastpuj#cych oblicze%:
8 MHz x 16 bitw = 128 Mbit/sek. 128 Mbit/sek / 2 cykle = 64 Mbit/sek. 64 Mbit/sek / 8 = 8
MB/sek.
Szeroko,. pasma przenoszenia magistrali 8-bitowej wynosi(aby po(ow tej warto,ci (4
MB/sek.). Nale)y jednak pamita., )e powy)sze warto,ci stanowi# pewne teoretyczne
maksimum. Efektywne pasmo przenoszenia jest o wiele ni)sze - zazwyczaj o po(ow -wynika
to z zastosowania dodatkowych protoko(w magistrali zewntrznej. Pomimo to, magistrala
ISA z szybko,ci# transferu rzdu 8 MB/sek. jest wci#) szybsza od wielu urz#dze%, ktre s# do
niej pod(#czane.
8-bitowa magistrala ISA
Ta architektura zosta(a zastosowana w oryginalnym komputerze IBM PC. Praktycznie nie
spotyka si jej ju) obecnie w nowych komputerach, jednak wci#) istnieje w setkach tysicy
komputerw PC.
Fizyczne gniazdo magistrali ISA przypomina kszta(tem po(#czenie dwch kawa(kw drewna
metod# stosowan# dawniej przez producentw mebli. Okre,la si je mianem z,cza
kraw!dziowego (ang. edge connector). Karta rozszerzaj#ca z 62 polami kontaktowymi jest
wk(adana w gniazdo rozszerzaj#ce na p(ycie, w ktrym s# 62 ko%cwki pasuj#ce do karty. W
gnie0dzie wyprowadzonych jest 8 linii danych i 20 linii adresowych, co umo)liwia w(o)enie
do gniazda karty z l MB pamici.
Rysunek 5.3 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w z(#czu 8-bitowej magistrali ISA.
Rysunek 5.4 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie rozszerzaj#cym.















Rysunek 5.3.
Rozmieszczenie ko.cwek w z,czu 8-bitowej magistrali ISA Sygna(


Rysunek 5.4.
8-bitowe z!cze ISA

Chocia) schemat magistrali jest do,. prosty, firma IBM zwleka(a do roku 1987 z opu-
blikowaniem pe(nej specyfikacji magistrali wraz z podaniem zale)no,ci czasowych dla
sygna(w danych i adresw, tak wic we wczesnych latach rozwoju komputerw producenci
kart byli zdani wy(#cznie na siebie. Problem ten zosta( jednak rozwi#zany, gdy komputery
osobiste kompatybilne z IBM PC osi#gn(y pozycj standardu, a producenci mogli po,wici.
wicej czasu i inicjatywy, aby wykona. karty, ktre by poprawnie wsp(pracowa(y z
magistral#. 8-bitowa karta ISA ma nastpuj#ce rozmiary: szeroko,.: 4,2 cala (106,68 mm)
d(ugo,.: 13,13 cali (333,5 mm) grubo,.: 0,5 cala (12,7 mm)
16-bitowa magistrala ISA
Firma IBM wywo(a(a prawdziwy szok, kiedy w 1984 roku zaprezentowa(a komputer IBM AT
z procesorem 286. Procesor ten ma 16-bitow# magistral# adresow#, co oznacza, )e
komunikacja pomidzy procesorem a pamici# oraz pomidzy procesorem a p(yt# g(wn#
odbywa si w 16-bitowych s(owach zamiast w 8-bitowych, jak to by(o do tej pory. Procesor
286 mg( by. zainstalowany na p(ycie g(wnej z 8-bitow# magistral# zewntrzn#,
oznacza(oby to jednak du)y spadek wydajno,ci kart rozszerzaj#cych pod(#czonych do
magistrali.
Pojawienie si procesora 286 stanowi(o problem dla IBM. Firma stan(a przed dylematem,
czy powinna opracowa. now# magistral wej,cia/wyj,cia i odpowiadaj#ce jej nowe gniazda
rozszerzaj#ce, czy te) opracowa. komputer, ktry mg(by wsp(pracowa. zarwno z kartami
8-bitowymi, jak i 16-bitowymi. IBM optowa( za tym drugim rozwi#zaniem, a komputer
PC/AT zosta( wyposa)ony w zestaw 16-bitowych gniazd rozszerzaj#cych. W ich przedniej
cz,ci mo)na umie,ci. karty 8-bitowe, a w obydwu cz,ciach gniazda - karty 16-bitowe.

Gniazda rozszerzaj#ce 16-bitowej magistrali ISA s# wyposa)one w tzw. klucz dost!pu (ang.
access key). Jest to wycicie w karcie, pasuj#ce do odpowiedniego kszta(tu z(#cza, w ktrym
umieszczana jest karta. Klucze dostpu stosuje si zazwyczaj w celu zabezpieczenia przed
nieprawid(owym w(o)eniem karty do gniazda.
Rozszerzone 16-bitowe z(#cze ISA uzupe(nia z(#cze 8-bitowe o dodatkowe 36 ko%cwek,
ktre przesy(aj# sygna(y potrzebne do zaimplementowania szerszej magistrali danych
Dodatkowo zmieniono znaczenie dwch ko%cwek w 8-bitowej cz,ci z(#cza. Obydwie te
zmiany s# raczej kosmetyczne i nie zmieniaj# zasady dzia(ania karty 8-bitowej.
Rysunek 5.5
Przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w z(#czu 16-bitowej magistrali ISA.

Sygnal Ko%cwka Ko%cwka Sygna(
masa - B1 A1 - -I/O CHK
RESET DRV - B2 A2 - Dane 7
+5 Vdc - B3 A3 - Dane 6
IRQ9 - B4 A4 - Dane 5
-5 Vdc - B5 A5 - Dane 4
DRO2 - B6 A6 - Dane 3
-12Vdc - B7 A7 - Dane 2
-0 WAIT - B8 A8 - Dane 1
+12Vdc - B9 A9 - Dane 0
masa - B10 A10 - -l/O CH RDY
-SMEMW - B11 A11 - AEN
-SMEMR - B12 A12 - Adres 19
-IOW - B13 A13 - Adres 18
-IOR - B14 A14 - Adres 17
-DACK 3 - B15 A15 - Adres 16
DRQ3 - B16 A16 - Adres 15
-DACK 1 - B17 A17 - Adres 14
DRQ1 - B18 A18 - Adres 13
-Od,wie)anie - B19 A19 - Adres 12
CLK (4,77
MHz)
- B20 A20 - Adres 11
IRQ7 - B21 A21 - Adres 10
IRQ6 - B22 A22 - Adres 9
IRQ5 - B23 A23 - Adres 8
IRQ4 - B24 A24 - Adres 7
IRQ3 - B25 A25 - Adres 6
-DACK 2 - B26 A26 - Adres 5
T/C - B27 A27 - Adres 4
BALE - B28 A28 - Adres 3
+5 Vdc - B29 A29 - Adres 2
OSC (14,3
MHz)
- B30 A30 - Adres 1
masa - B31 A31 - Adres 0



-MEMCS16 -D1 C1- -SBHE
-I/OCS16 - D2 C2 - Latch Adress 23
IRQ10 - D3 C3 - Latch Adress 22
IRQ11 - D4 C4 - Latch Adress 21
IRQ12 - D5 C5 - Latch Adress 19
IRQ15 - D6 C6 - Latch Adress 18
IRQ14 - D7 C7 - Latch Adress 17
-DACK 0 - D8 C8 - Latch Adress 16
DRQ0 - D9 C9 - -MEMR
-DACK 5 - D10 C10 - -MEMW
DRQ5 - D11 C11 - Dane 8
-DACK 6 - D12 C12 - Dane 9
DRQ6 - D13 C13 - Dane 10
-DACK 7 - D14 C14 - Dane 11
DRQ7 - D15 C15 - Dane 12
+5 Vdc - D16 C16 - Dane 13
Master - D17 C17 - Dane 14
Masa - D18 C18 - Dane 15

Rysunek 5.6
przedstawia porwnanie 8- i 16-bitowych gniazd rozszerzaj#cych ISA.
Sygna( Ko%cwka Ko%cwka Sygna(

Masa
- B1 A1 - -I/O CHK

RESET DRV
- B2 A2 - Dane 7

+5Vdc IRQ2
-B3
-B4
A3-
A4 -
Dane6
Dane 5

-5Vdc
- B5 A5 - Dane 4

DRQ 2
- B6 A6 - Dane 3

-12 Vdc
- B7 A7 - Dane 2

-CARD
SLCTD
- B8 A8 - Dane 1

+12Vdc
- B9 A9 - Dane 0

Masa
- B10 A10 - -I/O
CH RDY
- B11 A11 - AEN


-SMEMR
- B12 A12 - Adres 19

-IOW
- B13 A13 - Adres 18

-IOR
- B14 A14 - Adres 17

-DACK 3
- B15 A15 - Adres 16

DRQ3
- B16 A16 - Adres 15

-DACK 1
- B17 A17 - Adres 14

DRQ1
- B18 A18 - Adres 13

-Od,wie)anie
- B19 A19 - Adres 12

CLK (4,77
MHz)
- B20 A20 - Adres 11

IRQ7
- B21 A21 - Adres 10

IRQ6
- B22 A22 - Adres 9

IRO5
- B23 A23 - Adres 8

IRQ4
- B24 A24 - Adres 7

IRQ3
- B25 A25 - Adres 6

-DACK 2
- B26 A26 - Adres 5

T/C
- B27 A27 - Adres 4

BALE
- B28 A28 - Adres 3

+5Vdc
- B29 A29 - Adres 2

OSC (14,3
MHz)
- B30 A30 - Adres 1

Masa
- B31 A31 - Adres 0

Rozszerzone 16-bitowe z(#cza koliduj# fizycznie z niektrymi typami 8-bitowych kart, tzw.
skirt, ktrych cz,. zachodzi na p(yt g(wn# tu) obok z(#cza. Aby by(o mo)liwe korzystanie
z takich kart, firma IBM zostawi(a dwa gniazda rozszerzaj#ce bez 16-bitowego rozszerzenia.
Gniazda te s# identyczne jak gniazda we wcze,niejszych komputerach i mog# obs(u)y.
dowolne karty PC czy XT typu skirt. Obecnie nie jest to ju) problemem, poniewa) od lat nie
produkuje si 8-bitowych kart typu skirt.
16-bitowe gniazda rozszerzaj#ce ISA zosta(y wprowadzone w 1984 roku. Od tej pory prawie
ka)d# 8-bitow# kart mo)na bez problemw wk(ada. do gniazd 16-bitowych.
Prosz zwrci. uwag, i) czasem rozmieszczenie elementw na p(ycie g(wnej mo)e
uniemo)liwi. u)ywanie kart ISA o pe(nym rozmiarze. Mo)e si na przyk(ad zdarzy., )e karta
- cho. pasuje w wolne gniazdo - nie mie,ci si ze wzgldu na mocno odstaj#cy radiator
procesora czy jakikolwiek inny element p(yty g(wnej. Najbardziej nara)eni na tego typu
problemy s# u)ytkownicy systemw Baby-AT oraz LPX. Jest to jeden z kolejnych
argumentw przemawiaj#cych za stosowaniem systemu ATX.
Typowa karta rozszerzaj#ca AT ma nastpuj#ce rozmiary: 4,8 cala szeroko,ci (121,92 mm)
13,13 cali d(ugo,ci (335,5 mm) 0,5 cala grubo,ci (12,7 mm)
Karty wykorzystywane powszechnie w komputerach AT maj# szeroko,. 4,8 cala albo 4,2
cala (starsze karty PC-XT). Szeroko,. kart jest istotna od momentu pojawienia si komputera
XT 286. Komputer ten ma p(yt AT zamknit# w obudowie XT, dlatego wymaga kart o
maksymalnej szeroko,ci 4,2 cala. Wikszo,. producentw p(yt zmniejszy(a szeroko,. swoich
kart; wielu z nich wytwarza obecnie tylko karty o szeroko,ci 4,2 cala (lub w)sze), tak wiec
powinny one pracowa. poprawnie w komputerach obydwu typw.
Magistrale 32-bitowe
Po pojawieniu si procesorw 32-bitowych up(yn#( pewien czas, zanim pojawi( si standard
32-bitowej magistrali. Zanim pojawi(y si magistrale MCA i ISA, niektrzy producenci
zaczli wytwarza. w(asne 32-bitowe magistrale, ktre by(y rozszerzeniem magistrali ISA.
Firmowych rozwi#za% magistrali by(o ma(o, jednak mo)na je spotka. po dzie% dzisiejszy.
32-bitowe rozszerzenia tych magistrali s# wykorzystywane do do(#czenia firmowych
modu(w rozszerzaj#ce pami. albo kart graficznych. Rozwi#zanie te s# jednak zastrze)one
przez producentw (co oznacza, )e nie s# objte standardem), w zwi#zku z tym nie s#
dostpne ich dane techniczne ani opisy rozmieszczenia ko%cwek.


Magistrala Micro Channel
Magistrala ISA nie by(a w stanie spo)ytkowa. dodatkowej mocy 32-bitowych procesorw
nowej generacji. Procesor 386DX potrafi jednorazowo przes(a. 32 bity danych, a magistrala
ISA mog(a maksymalnie przes(a. 16 bitw. Firma IBM nie zdecydowa(a si na ponowne
rozszerzenie ISA, lecz opracowa(a ca(kiem now# magistral. Rezultatem tego by(a magistrala
MCA (Micro Channel Architecture). Rozwi#zanie magistrali MCA ca(kowicie r)ni(o si od
ISA i by(o sporym osi#gniciem technicznym.
Firma IBM nie tylko chcia(a, aby magistrala MCA zast#pi(a stary standard ISA, lecz tak)e
wymaga(a lojalno,ci od firm, ktre by(y zainteresowane zakupem licencji na now# magistral
MCA. Firmy te mia(y p(aci. nie tylko za licencj na MCA, lecz tak)e za wykorzystywanie
magistrali ISA we wcze,niejszych komputerach. Takie postawienie sprawy doprowadzi(o do
powstania konkurencyjnego rozwi#zania magistrali EISA (zob. nastpny podrozdzia(
omawiaj#cy magistral EISA) i przyczyni(o si do odrzucenia przez rynek magistrali MCA.
Innym powodem, dla ktrego MCA nie zosta(a powszechnie przyjta jako standard dla
komputerw 32-bitowych, by(o to, )e karty ISA nie dzia(a(y w komputerze z magistral#
MCA.

Magistrala MCA nie jest kompatybilna fizycznie ze starszymi magistralami ISA, tak wic
karty opracowane dla ISA nie bd# dzia(a(y w komputerze z MCA.
Magistrala MCA pracuje asynchronicznie w stosunku do procesora, co oznacza, )e rzadziej
wystpuj# problemy z synchronizacj# pomidzy poszczeglnymi kartami pod(#czonymi do
magistrali.
Magistrala MCA jest znacznie prostsza w obs(udze i konfiguracji od poprzednich typw
magistrali, co mo)e potwierdzi. ka)dy, kto konfigurowa( komputer z MCA. Nie ma w nim
)adnych zworek ani prze(#cznikw, ani na p(ycie g(wnej, ani na kartach rozszerzaj#cych. W
przypadku magistrali MCA nie trzeba mie. dyplomu in)yniera elektryka, aby prawid(owo
zainstalowa. kart w komputerze.
Magistrala MCA obs(uguje tak)e arbitra) magistrali, dziki czemu jest znacznie wydajniejsza
ni) magistrala ISA (arbitra) magistrali zaimplementowano tak)e w magistrali EISA). W
przypadku MCA dowolny modu( nadrzdny mo)e za)#da. nieblokowanego dostpu do
magistrali w celu wymiany informacji z innym modu(em nadrzdnym. W przes(aniu )#dania
po,redniczy urz#dzenie zwane Centraln, Jednostk, Kontroli Arbitra)u (ang. Central
Arbitration Control Point - CACP). Urz#dzenie do nadzoruje rywalizacj modu(w
nadrzdnych o magistral i zapewnia, )e )adne pojedyncze urz#dzenie nie przejmie na sta(e
kontroli nad magistral#.
Ka)de urz#dzenie pod(#czone do magistrali ma w(asny kod priorytetowy, dziki czemu
zapewniona jest w(a,ciwa kolejno,. dostpu urz#dze% do magistrali. Najwy)szy priorytet
posiada uk(ad od,wie)ania pamici, nastpnie - kontrolery DMA i modu(y zainstalowane na
kartach rozszerzaj#cych. Jedynym wyj#tkiem od powy)szej regu(y jest wyst#pienie
przerwania NMI (non-maskable interrupt, przerwanie niemaskowalne). W takim przypadku
kontrol nad magistral# natychmiast przejmuje procesor.
Specyfikacja MCA opisuje rozmiary czterech rodzajw kart rozszerzaj#cych, ktre s# opisane
w tabeli 5.1.
Spotyka si cztery rodzaje gniazd rozszerzaj#cych magistrali MCA: * 16-bitowe * 16-
bitowe z rozszerzeniem wideo
16-bitowe z rozszerzeniem na uk(ady pamici 32-bitowe

Tabela 5.1.
Fizyczne rozmiary kart rozszerzaj,cych MCA
Rodzaj karty Szeroko,. (w calach) D(ugo,. (w calach)
Typ 3 3,475 12,3
Typ 3 mniejszy 3,475 6,35
Typ 5 4,825 13,1
Typ 9 9,0 13,1
Szste wydanie tej ksi#)ki na CD-ROM-ie zawiera szczeg(owe informacje o ka)dym z
trzech formatw kart i komputerach, w jakich karty te mo)na spotka.. W firmie IBM w
dalszym ci#gu dostpna jest dokumentacja techniczna magistrali MCA, jednak karty MCA
nie s# ju) produkowane, poniewa) obecnie s# ju) dostpne magistrale szybsze i o wikszych
mo)liwo,ciach.
Magistrala EISA
Magistrala EISA (Extended Standard Industry) zosta(a zaprezentowana we wrze,niu 1988
roku jako odpowied0 na posunicie IBM, a dok(adnie na sposb, w jaki firma IBM chcia(a
rozprowadza. licencje na magistrale MCA. Producenci sprztu nie mieli zamiaru wydawa.
dodatkowych pienidzy na wykorzystanie magistrali ISA we wcze,niejszych produktach,
odwrcili si wic plecami do IBM i opracowali w(asne rozwi#zanie.
Standard EISA zosta( opracowany przez firm Compa# i by( pomy,lany jako metoda
przejcia w przysz(o,ci prac nad rozwojem magistrali PC niezale)nie od IBM. Firma zdawa(a
sobie jednak spraw z tego, ze )aden inny producent nie podj#(by si produkcji klonw
magistrali, gdyby Compaq mia( na ni# wy(#czno,.. Firma udostpni(a wic specyfikacj
EISA innym wiod#cym producentom. Firmy te uformowa(y komitet EISA, niedochodow#
organizacj utworzon# w celu kontroli prac nad rozwojem magistrali EISA. Od pocz#tku
istnienia standardu EISA pojawi(o si jednak bardzo ma(o kart przeznaczonych dla tej
magistrali. Te, ktre opracowano, by(y g(wnie kartami kontrolerw tablic dyskowych (ang.
disk array controllers) i kartami sieciowymi przeznaczonymi dla serwerw.
Magistrala EISA posiada 32-bitowe gniazda, przez ktre mo)e si odbywa. transfer danych w
komputerze z procesorem 386DX lub lepszym. Gniazda EISA pozwalaj# producentom na
opracowywanie kart posiadaj#cych wiele mo)liwo,ci kart MCA i jednocze,nie akceptuj#
karty starszego standardu ISA. Transfer danych przez z(#cze EISA jest wyra0nie szybszy w
przypadku kontrolerw dyskw SCSI pracuj#cych w trybie arbitra)u magistrali. W
porwnaniu z 16-bitow# architektur# ISA, EISA umo)liwia wiksz# rozbudow komputera
przy mniejszym zagro)eniu wyst#pienia konfliktw pomidzy urz#dzeniami.
Z(#cze ISA posiada 90 dodatkowych ko%cwek (55 nowych sygna(w) i fizycznie nie jest
wiksze od z(#cza 16-bitowej magistrali ISA. Na pierwszy rzut oka 32-bitowe gniazdo EISA
wygl#da tak samo jak 16-bitowe gniazdo ISA, jednak karty EISA maj# dwa rzdy ko%cwek.
Pierwszy rz#d jest taki sam jak w 16-bitowych kartach ISA, drugi - cie%szy - rz#d jest
rozszerzeniem z(#cza 16-bitowego. Oznacza to, )e do gniazd EISA mo)na nadal wk(ada.
karty ISA. Chocia) sama kompatybilno,. z kartami ISA nie wystarczy(a do zapewnienia
popularno,ci magistrali EISA, to jednak by(a na tyle istotna, )e zosta(a zachowana rwnie) w
kolejnym standardzie VL. Karty EISA maj# nastpuj#ce rozmiary:
5 cali (127 mm) szeroko,ci
13,13 cala (333,5 mm) d(ugo,ci 0,5 cala (12,7 mm) grubo,ci
Magistrala EISA mo)e przesy(a. do 32 bitw danych z czstotliwo,ci# 8,33 MHz. Wikszo,.
przesy(w danych wymaga minimum dwch cykli. Mo)liwy jest szybszy transfer, je)eli karta
rozszerzaj#ca przestrzega ,ci,le regu( czasowych. Maksymalna szeroko,. pasma przenoszenia
magistrali EISA wynosi 33 MB/sek., co wynika z poni)szych oblicze%:
8,33 MHz x 32 bity = 266,56 Mbit/sek. 266,6 Mbit/sek / 8 = 33,32 MB/sek.
Odpowiednio wolniejszy by(by transfer danych pomidzy magistral# a kartami 8- czy 16-
bitowymi. Nale)y pamita., )e uzyskane wyniki reprezentuj# pewne teoretyczne maksimum.
Cykle oczekiwania, przerwania i inne czynniki wynikaj#ce ze stosowanego protoko(u mog#
ograniczy. efektywne pasmo przenoszenia, na og( o po(ow.
Na rysunku 5.7 przedstawiono znaczenie sygna(w w gnie0dzie magistrali EISA.
Na rysunku 5.8 przedstawiono rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie magistrali EISA.
Automatyczne Konfigurowanie
Komputery bazuj#ce na magistralach ISA wykorzystuj# automatyczne konfigurowanie w celu
rozwi#zywania problemw z przerwaniami karty czy adresacj#. Problemy te pojawiaj# si
czsto wwczas, kiedy w komputerze jest zainstalowanych kilka r)nych kart. Program
konfiguracyjny karty EISA sam wykrywa potencjalne konflikty i automatycznie konflguruje
system tak, aby ich unikn#.. Magistrala EISA pozwala rwnie) na samodzielne usuwanie
problemw, a tak)e na konfigurowanie urz#dze% za pomoc# prze(#cznikw i zworek.
Koncepcja ta nie jest bynajmniej oryginalnym pomys(em EISA, poniewa) magistrala MCA
firmy IBM rwnie) dopuszcza(a konfigurowanie programowe. Inn# z kolei cech# magistrali
EISA jest dopuszczenie do wsp(dzielenia przerwa%, co oznacza, )e kilka kart mo)e
wsp(dzieli. pojedyncze przerwanie. Funkcja ta zosta(a rwnie) zaimplementowana w
kartach PCI.

Mo)liwo,. automatycznego konfigurowania komputera nie by(a przez d(ugi czas dostpna w
komputerach z p(yt# g(wn# ISA. Pojawi(a si jednak wraz z nadej,ciem komputerw i kart
PnP. Komputery PnP zostan# omwione w ko%cowej cz,ci tego rozdzia(u, w podrozdziale
Komputery Plug and Play".












Rysunek 5.7.
Gniazdo magistrali EISA



Magistrale lokalne
Omawiane dotychczas magistrale zewntrzne (ISA, MCA i EISA) maj# jedn# wspln# wad:
s# stosunkowo wolne. Ograniczenie prdko,ci transferu wynika z architektury oryginalnego
komputera PC, w ktrym magistrala zewntrzna pracowa(a z t# sam# czstotliwo,ci#, co
magistrala lokalna procesora. W miar pojawiania si coraz szybszych




Rysunek 5.8.
Z,cze karty EISA


procesorw, zwikszanie szybko,ci transferu magistrali zewntrznej by(o jedynie rezultatem
zwikszenia szeroko,ci magistrali. Magistrala zewntrzna w dalszym ci#gu pracowa(a
stosunkowo wolno, poniewa) musia(a by. dostosowana do wikszo,ci istniej#cych ju) kart.
Rysunek 5.9 przedstawia konceptualny diagram magistrali w systemie komputerowym.
Rysunek 5.9.
Schemat magistrali w pierwotnej wersji komputera PC

1wiadomo,. tego, )e komputer pracuje wolniej, ni) wynika to z jego mo)liwo,ci, mo)e by.
bardzo dokuczliwa dla niektrych u)ytkownikw. Jednak wolna prdko,. magistrali
zewntrznej nie jest w wikszo,ci przypadkw zbyt dokuczliwa. Niepotrzebna jest przecie)
osza(amiaj#ca szybko,. transferu danych do komunikacji z mysz# lub klawiatur# - w ten
sposb nie poprawi si wydajno,ci komputera. Problem pojawia si po do(#czeniu do
komputera urz#dze%, ktre wymagaj# du)ej szybko,ci transferu, takich jak karty grafiki czy
kontrolery dyskowe.
Problem ten sta( si jednak szczeglnie widoczny, gdy pojawi(y si graficzne systemy
operacyjne, np. Windows 95. Systemy te wymagaj# przetwarzania tak du)ych ilo,ci danych
graficznych, )e magistrala zewntrzna sta(a si w wikszo,ci komputerw swoistym w#skim
gard(em". Innymi s(owy, ma(y jest po)ytek p(yn#cy z posiadania procesora pracuj#cego z
czstotliwo,ci# 66 MHz, je)eli dane musz# si przepycha." przez magistral zewntrzn# z
czstotliwo,ci# 8 MHz.
Oczywistym rozwi#zaniem tego problemu jest przesunicie gniazd rozszerzaj#cych w
miejsce, w ktrym mog(yby wykorzystywa. zwikszon# szybko,. magistrali procesora, jak
dzieje si w przypadku pamici cache. Schemat tego rozwi#zania przedstawia rysunek 5.10.









Rysunek 5.10.
Zasada dziaania magistrali lokalnej

Rozwi#zanie to jest okre,lane jako magistrala lokalna (ang. local bus). Urz#dzenia ze-
wntrzne (karty rozszerzaj#ce) maj# teraz dostp do tej cz,ci magistrali, do ktrej jest
pod(#czony procesor - do magistrali procesora. Gniazda rozszerzaj#ce magistrali lokalnej
musz# si r)ni. fizycznie od istniej#cych ju) gniazd rozszerzaj#cych, tak aby niemo)liwe
by(o umieszczenie w nich kart przeznaczonych do wsp(pracy z wolniejsz# magistral# ISA.
Interesuj#cy jest fakt, )e pierwsze modele magistrali 8- i 16-bitowej by(y pewn# form#
magistrali lokalnej. W pierwszych komputerach magistrala lokalna procesora by(a g(wn#
magistral# komputera, a wszystkie urz#dzenia do niej pod(#czone pracowa(y L pe(n#
czstotliwo,ci# procesora. Kiedy procesory w komputerach z magistral# ISA zacz(y
pracowa. z czstotliwo,ci# wy)sz# ni) 8 MHz, trzeba by(o oddzieli. magistral g(wn# od
procesora, poniewa) karty rozszerzaj#ce, uk(ady pamici i inne podzespo(y nie mog(y
nad#)y. z przesy(em danych. W 1992 roku pojawi(o si rozszerzenie magistrali ISA o nazwie
VESA Local Bus, co oznacza(o powrt do koncepcji magistrali lokalnej. W nastpnych latach
zosta(a ona zast#piona magistral# PCI (Peripheral Component In-terconnect), ktrej
uzupe(nieniem jest szyna AGP (Accelerated Graphics Port).

Aby komputer wykorzystywa( koncepcj magistrali lokalnej, nie musi wcale mie. gniazd
rozszerzaj#cych magistrali lokalnej, poniewa) urz#dzenia pod(#czone do niej mog# by.
wbudowane bezpo,rednio w p(yt g(wn# (wwczas bloczki na rysunku 5.11, oznaczaj#ce
gniazda rozszerzaj#ce magistrali zewntrznej, oznacza(yby urz#dzenia zawarte na p(ycie
g(wnej). W ten sposb zosta(a pierwotnie zrealizowana koncepcja pod(#czania urz#dze% do
magistrali lokalnej procesora.



Komputery zbudowane w oparciu o magistral lokaln# s# szczeglnie popularne w,rd
u)ytkownikw systemw operacyjnych Windows i OS/2, poniewa) ich gniazda rozszerzaj#ce
s# wykorzystywane przez specjalne 32-bitowe karty akceleratorw graficznych, ktre
znacznie przy,pieszaj# operacje odmalowania obrazu. Operacje te s# czsto wykorzystywane
w tych graficznych systemach operacyjnych. Wydajno,. systemw Windows i OS/2 znacznie
spada, gdy nawet najlepsza karta VGA jest pod(#czona do w#skiego gard(a", jakim jest
magistrala ISA czy EISA.
Magistrala lokalna VESA
Magistrala lokalna VESA by(a najpopularniejszym rodzajem magistrali od momentu jej
debiutu w sierpniu 1992, a) do roku 1994. Zosta(a opracowana przez komitet VESA,
niedochodow# organizacj za(o)on# przez firm NEC w celu prowadzenia prac nad rozwojem
technologii wytwarzania monitorw i magistrali. Firma NEC post#pi(a podobnie jak
za(o)yciel komitetu EISA: po wykonaniu wikszo,ci prac zwi#zanych z opracowaniem
magistrali VL-Bus (tak magistrala ta zosta(a p0niej nazwana) przekaza(a dalsze prace
komitetowi VESA. Na pocz#tku magistrala lokalna by(a wykorzystywana przede wszystkim
przez karty graficzne. G(wnym priorytetem firmy NEC by(o zwikszenie wydajno,ci
operacji graficznych, co pomog(oby firmie w sprzeda)y wysokiej klasy monitorw, ktrych
by(a producentem, oraz w(asnych komputerw PC. Przed rokiem 1991 niska wydajno,.
operacji graficznych by(a istnym w#skim gard(em" w wikszo,ci komputerw PC.
Organizacja VESA (Video Electronics Standards Association) opracowa(a standard znany
jako VESA Local Bus lub w skrcie VL-Bus. By(a to jedna z pierwszych implementacji
magistrali lokalnej, ktrej gniazda rozszerzaj#ce umo)liwiaj# bezpo,redni dostp do pamici
komputera z szybko,ci# pracy samego procesora. Jednorazowo przez magistral mog# by.
przes(ane 32 bity informacji, dziki czemu mo)liwy jest transfer danych pomidzy
procesorem a kart# graficzn# lub dyskiem twardym z wykorzystaniem pe(nej szeroko,ci 32-
bitowej magistrali danych procesora 486. Maksymalna przepustowo,. magistrali VL-Bus
wynosi od 128 do 132 MB/sek. Magistrala lokalna przyczyni(a si do usunicia w#skiego
gard(a komputera, ktre istnia(o we wcze,niejszych rozwi#zaniach magistrali.
Ponadto magistrala VL-Bus umo)liwia producentom kart kontrolerw dyskw twardych
ominicie innego tradycyjnego ju) w#skiego gard(a komputera, jakim jest przesy( danych
pomidzy procesorem a dyskiem twardym. Przecitny dysk z 16-bitowym interfejsem IDE
mo)e osi#gn#. wydajno,. rzdu 5 MB/sek., podczas gdy adaptery VL-Bus dyskw twardych
IDE umo)liwiaj# osi#gniecie szybko,ci transferu rzdu 8 MB/sek.
Najcz,ciej przepustowo,. kontrolerw dyskw do(#czonych do magistrali VL-Bus bdzie
ni)sza ni) 8 MB/sek., jednak pomimo to magistrala VL-Bus jest du)ym krokiem naprzd,
je)eli chodzi o wydajno,. dyskw twardych.
Oprcz swoich dobrodziejstw magistrala VL-Bus (a tak)e inne typy magistrali lokalnej) ma
kilka wad, ktre opisa(em poni)ej:
Zale)no$' od procesora 486. Wrodzon# cech# magistrali VL-Bus jest przystosowanie
jej do wsp(pracy z magistral# procesora 486, ktra r)ni si znacznie od magistrali
procesorw Pentium (i prawdopodobnie od procesorw, ktre pojawi# si w przysz(o,ci). Nie
opracowano magistrali VL-Bus, ktra pracowa(aby z pe(n# prdko,ci# procesora Pentium,
aczkolwiek mo)liwe s# r)nego rodzaju substytuty, polegaj#ce na obni)eniu szybko,ci czy
wprowadzeniu tzw. mostw (ang. bus bridges). Niestety, rezultatem takiego postpowania
jest spadek wydajno,ci komputera. Niektre komputery s# wyposa)one zarwno w gniazda
rozszerzaj#ce PCI, jak i VL-Bus, ale takie kompromisy w projektowaniu przyczyniaj# si
czsto do obni)enia wydajno,ci.


* Ograniczenia w szybko$ci transferu. Magistrala VL-Bus teoretycznie umo)liwia transfer
danych z czstotliwo,ci# 66 MHz. Ale charakterystyka elektryczna z(#cza VL-Bus obni)a t
czstotliwo,. do 40-50 MHz. W praktyce problemy pojawiaj# si ju) przy pracy magistrali z
czstotliwo,ci# przekraczaj#c# 33 MHz, dlatego czstotliwo,. t przyjto jako grny limit. W
komputerach, w ktrych magistrala lokalna procesora pracuje z wy)sz# czstotliwo,ci#,
trzeba buforowa. dane, spowalnia. zegar magistrali albo wstawia. cykle oczekiwania. Nale)y
podkre,li., )e je)eli nawet procesor posiada uk(ad zwielokrotniania czstotliwo,ci zegara (np.
podwajaj#), to magistrala VL-Bus w dalszym ci#gu jest taktowana zewntrznym sygna(em
zegarowym procesora.
* Ograniczenia elektryczne. Magistral lokaln# procesora obowi#zuj# bardzo ,cis(e regu(y
czasowe, ktre mog# by. r)ne dla r)nych procesorw. Ograniczenia te wprowadzono, aby
ograniczy. obci#)enie elektryczne magistrali. Jedynymi elementami pierwotnie
przeznaczonymi do pod(#czenia do magistrali by(y zewntrzna pami. cache i uk(ady
kontrolera magistrali. Je)eli pod(#czy si jeszcze jakie, dodatkowe uk(ady, to wzro,nie
obci#)enie magistrali. Je)eli magistrala lokalna nie zostanie prawid(owo zaprojektowana, to
wzrost jej obci#)enia mo)e spowodowa. problemy z utrat# integralno,ci przesy(anych danych
czy brak synchronizacji pomidzy procesorem a kartami rozszerzaj#cymi.
* Ograniczona liczba kart. W zale)no,ci od obci#)enia elektrycznego ograniczona zostaje
liczba kart rozszerzaj#cych. Pomimo )e specyfikacja VL-Bus dopuszcza korzystanie z trzech
kart rozszerzaj#cych, mo)e to by. osi#gnite tylko wtedy, kiedy czstotliwo,. zegara nie
przekroczy 40 MHz - w innym razie trzeba zmniejszy. obci#)enie magistrali. Je)eli zwikszy
si obci#)enie elektryczne magistrali i zwikszy si czstotliwo,. zegara magistrali, to tym
samym zmniejszy si liczba mo)liwych do pod(#czenia kart. Przy czstotliwo,ci 50 MHz
mo)e pracowa. tylko jedna karta, przy czym magistrala bdzie bardzo obci#)ona. W praktyce
stanie si niemo)liwe osi#gnicie tej granicy bez pojawienia si problemw.
Magistrala VL-Bus wydaje si nie do ko%ca przemy,lanym pomys(em in)ynierskim. Pomys(
by( prosty - ko%cwki procesora 486 pod(#czy. do wyprowadze% gniazda rozszerzaj#cego.
Innymi s(owy, magistrala VL-Bus jest po prostu go(#" magistral# procesora 486.
Rozwi#zanie to przyczyni(o si do znacznego obni)enia kosztw, poniewa) zbdne by(y
dodatkowe kontrolery magistrali czy uk(ady interfejsw. Producent p(yty g(wnej mg(
niewielkim nak(adem finansowym doda. do swojej p(yty 486 gniazda rozszerzaj#ce
magistrali VL-Bus. Oto przyczyna popularno,ci magistrali VL-Bus, obecnej praktycznie w
ka)dym komputerze 486.
Niestety, procesor 486 nie jest przystosowany do wsp(pracy z wiksz# ilo,ci# uk(adw
pod(#czonych do wyprowadze% jego magistrali. Pojawiaj# si wwczas problemy L
niew(a,ciwym przebiegiem czasowym sygna(w, spowodowanym pojemno,ci# wnoszon#
przez obwody elektroniczne kart. Poniewa) magistrala VL-Bus pracuje z t# sam# prdko,ci#
co magistrala procesora, przy r)nych prdko,ciach procesora r)ne s# szybko,ci pracy
magistrali i trudno jest tu osi#gn#. pe(n# kompatybilno,.. Chocia) magistrala VL-Bus mo)e
by. zaadaptowana do wsp(pracy z r)nymi procesorami 386, a nawet z Pentium w(#cznie, to
jednak zosta(a ona zaprojektowana do wsp(pracy 7. procesorem 486 i w takiej konfiguracji
sprawuje si najlepiej. Pomimo niskiej ceny, magistrala VL-Bus szybko popad(a w nie(ask
producentw po pojawieniu si na rynku nowej magistrali PCI (Peripherial Component
Interconnect). Nigdy nie by(a mo)liwa wsp(praca VL-Bus z procesorem Pentium, obecnie
zaniechano ju) dalszego rozwoju tej magistrali. Nie poleca(bym obecnie nikomu zakupu p(yt
czy kart zbudowanych w oparciu o magistral VL-Bus.
W przypadku rozbudowy starszego komputera, magistrala VL-Bus mo)e by. dobrym
rozwi#zaniem, u)ytecznym zw(aszcza do szybkiego przetwarzania danych.

Fizycznie z(#cze magistrali VL-Bus jest rozszerzeniem z(#czy podstawowej magistrali
komputera. Je)eli w komputerze znajduje si magistrala ISA, to VL-Bus jest rozszerzeniem
16-bitowych gniazd tej magistrali.
Z kolei w komputerze z magistral# EISA lub MCA gniazda VL-Bus stanowi# rozszerzenie
macierzystych gniazd. Rysunek 5.11 pokazuje przyk(adow# konfiguracj z(#cza VL-Bus w
komputerze z magistral# ISA. Rozszerzenie magistrali VESA ma 112 stykw i wykorzystuje
to samo fizyczne z(#cze, co magistrala MCA.
Magistrala VL-Bus uzupe(nia z(#cze magistrali o dodatkowe 116 ko%cwek. W tabeli 5.2
zebrano znaczenie sygna(w cz,ci VL-Bus ca(ego z(#cza. (W przypadku dwch r)nych
znacze% danej ko%cwki druga mo)liwo,. oznacza prac karty w trybie przesy(u 64-
bitowego).
Tabela 5.2.
Gniazdo magistrali VL-Bus
Ko+cwka Sygna# Ko+cwka Sygna#

Bl Dane 0 Al Dane 1
B2 Dane 2 A2 Dane 3
B3 Dane 4 A3 Masa
B4 Dane 6 A4 Dane 5
B5 Dane 8 A5 Dane 7
B6 Masa A6 Dane 9
B7 Dane 10 A7 Dane 11
B8 Dane 12 A8 Dane 13
B9 vcc A9 Dane 15
B10 Dane 14 A10 Masa

B11 Dane 16 A11 Dane 17
B12 Dane 18 A12 VCC

B13 Dane 20 A13 Dane 19
B14 Masa A14 Dane 21
B15 Dane 22 A15 Dane 23

B16 Dane 24 A16 Dane 25
B17 Dane 26 A17 Masa

B18 Dane 28 A18 Dane 27
B19 Dane 30 A19 Dane 29

B20 VCC A20 Dane 31
B21 Adres31 A21 Adres30
B22 Masa A22 Adres28
B23 Adres29 A23 Adres26
B24 Adres27 A24 Masa
B25 Adres25 A25 Adres24
B26 Adres23 A26 Adres22
B27 Adres21 A27 vcc
B28 Adres 19 A28 Adres20
B29 Masa A29 Adres 18
B30 Adres 17 A30 Adres 16
B31 Adres 15 A31 Adres 14
B32 VCC A32 Adres 12
B33 Adres 13 A33 Adres 10
B34 Adres 11 A34 Adres 8
B35 Adres9 A35 Masa
B36 Adres7 A36 Adres 6

B37 Adres 5 A37 Adres4
B38 Masa A38 Write Back
B39 Adres3 A39 Byte Enable 0 lub 4
B40 Adres2 A40 VCC
B41 nie wykorzystane lub
LBS64#
A41 Byte Enable 1 lub 5
B42 Reset A42 Byte Enable 2 lub 6

B43 Data/Code Status A43 Masa
B44 Memory I/O Status
lub Dane 32 A44 Byte Enable 3 lub 7

B45 Write/Read Status lub
Data 32
A45 Adres Data Strobe
B46 Access Key A46 Access Key
B47 Access Key A47 Access Key
B48 Ready Rerurn A48 Local Ready
B49 Masa A49 Local Device
B50 IRQ9 A50 Local Request
B51
B52
B53
Burst Ready
Burst Last
ID0
A51 Masa
A52 Local Bus Grant A53
VCC
B54 ID1 A54 ID2
B55 Masa A55 ID3
B56 Local Clock A56 ID4 lub ACK64#
B57 VCC A57 nie wykorzystane
B58 Local Bus Size 16 A58 Loc/Ext Addres Data Strobe
Rysunek 5.12 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie magistrali VL-Bus.
Magistrala PCI
Na pocz#tku 1992 roku firma Intel stan(a na czele nowego konsorcjum. Cele tej grupy by(y
identyczne z celami grupy VESA - chodzi(o o opracowanie nowej magistrali PC. Grupa PCI
Special Interest Group powsta(a w celu przezwyci)enia s(abych punktw magistrali ISA i
EISA poprzez opracowanie magistrali nowego typu.
Specyfikacja PCI (Peripherial Component Interconnect) zosta(a og(oszona w czerwcu 1992 i
uzupe(niona w kwietniu 1993 roku. Koncepcja PCI polega(a na umieszczeniu magistrali
pomidzy magistral# lokaln# procesora a magistral# zewntrzn#, zrealizowano to za pomoc#
tzw. mostw (bridges). Zamiast oprze. now# magistral bezpo,rednio na magistrali procesora
(tak jak w przypadku magistrali VL-Bus), ktrej charakterystyk elektryczn# jest jednak
bardzo (atwo naruszy., opracowano nowy uk(ad kontrolera magistrali, co pokazuje rysunek
5.13.
Magistrala PCI jest czsto okre,lana )artobliwie jako antresola, poniewa) uzupe(nia zbir
magistrali komputera o dodatkow# warstw. Magistrala PCI omija magistral zewntrzn#
komputera i pracuje szybciej ni) ona, poniewa) w pe(ni wykorzystuje przepustowo,.
magistrali lokalnej procesora. Komputery z magistral# PCI pojawi(y si w po(owie roku 1993
i od tej pory magistrala ta jest podstawowym rozwi#zaniem dla komputerw wysokiej klasy
(ang. high-end systems).






Rysunek 5.11.
Przykadowe
usytuowanie gniazd magistrali VL-Bus w komputerze z magistral, ISA
Rysunek 5.12.
Z,cze karty VL-Hus

Magistrala PCI przenosi dane z czstotliwo,ci# 33 MHz, wykorzystuj#c pe(n# szeroko,.
magistrali danych procesora. Kiedy do magistrali pod(#czony jest procesor 32-bitowy, to
szeroko,. pasma przenoszenia magistrali wynosi 132 MB na sekund, co wynika z
poni)szych rwna%.
33 MHz x 32 bity = l 056 Mbit/sek.
l 056 Mbit/sek. / 8 bitw(bajt) = 132 MB/sek.


Rysunek 5.13.
Schemat konceptualny magistrali PCI

Je)eli magistrala bdzie w przysz(o,ci wsp(pracowa. z procesorem 64-bitowym, to
szeroko,. pasma przenoszenia si podwoi, co oznacza, )e bdzie mo)na przenosi. dane z
szybko,ci# 264 MB/sek. Rzeczywista prdko,. transferu bdzie oczywi,cie ni)sza, ale i tak o
wiele wiksza ni) w przypadku jakiegokolwiek innego rozwi#zania dostpnego obecnie na
rynku - prcz magistrali AGP. Szybszy transfer osi#gnito m.in. dziki temu, )e magistrala
PCI i magistrala lokalna procesora mog# pracowa. jednocze,nie -magistrala PCI nie zastpuje
magistrali procesora. Procesor mo)e zajmowa. si przetwarzaniem danych w zewntrznej
pamici cache, podczas gdy magistrala PCI zajmuje si przesy(aniem informacji pomidzy
innymi modu(ami komputera -jest to najwiksze dobrodziejstwo p(yn#ce ze stosowania
magistrali PCI.
Karty rozszerzaj#ce PCI wykorzystuj# w(asne specyficzne z(#cze. Z(#cze to mo)e by. (atwo
zlokalizowane wewn#trz komputera, zazwyczaj jest usytuowane w pobli)u z(#cza magistrali
zewntrznej: ISA, MCA albo EISA. Tak# przyk(adow# konfiguracj przedstawiono na
rysunku 5.14. Karty PCI mog# mie. taki sam rozmiar jak karty wk(adane do gniazd magistrali
zewntrznej.
Specyfikacja PCI okre,la trzy konfiguracje p(yty g(wnej, z ktrych ka)da jest przystosowana
do specyficznego typu komputera z odmiennymi wymaganiami napiciowymi. P(yta g(wna
zasilana napiciem 5 V jest przeznaczona dla komputerw stacjonarnych, p(yta zasilana 3,3 V
- dla komputerw przeno,nych, a specyfikacja uniwersalna obejmuje p(yty g(wne i karty
rozszerzaj#ce pracuj#ce w obydwu rodzajach komputerw.
W tabeli 5.3 zebrano znaczenie poszczeglnych sygna(w, a rysunek 5.15 przedstawia
rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie magistrali 5 V. W tabeli 5.4 zebrano znaczenie
poszczeglnych sygna(w, a rysunek 5.16 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie
magistrali 3,3 V. W tabeli 5.5 zebrano znaczenie poszczeglnych sygna(w, a na rysunku
5.17 przedstawione jest rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie uniwersalnej magistrali PCI.
Dla ka)dego typu magistrali podane s# warianty 32- i 64-bitowe.



Rysunek 5.14.
Mo)liwe usytuowanie gniazd PCI w stosunku do gniazd ISA czy EISA


Je)eli karta PCI jest 32-bitowa, to wykorzystuje tylko ko%cwki od Bl/Al do B62/A62.
Ko%cwki B63/A63 do B94/A94 s# wykorzystywane tylko wtedy, gdy karta jest 64-bitowa.
Tabela 5.3.
Sygnay z,cza magistrali PCI 5V

Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
Bl -12V Al Test Reset
B2 Test Clock A2 + 12V
B3 GND A3 Test Mode Select
B4 Test Data Output A4 Test Data Input
B5 +5V A5 +5 V
B6 +5 V A6 Interrupt A
B7 Interrupt B A7 Interrupt C
B8 Interrupt D A8 +5V
B9 PRSNT1# A9 zarezerwowane
B10 zarezerwowane A10 +5 V
B11 PRSNT2# A11 zarezerwowane
B12 GND A12 GND






171
Tabela 5.3. cd. Sygnay z,cza magistrali PCI 5V
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B13 GND A13 GND
B14 zarezerwowane A14 zarezerwowane
B15 GND A15 Reset
B16 Clock A16 +5VI/0
B17 GND A17 Grant
B18 Request At8 GND
B19 +5VI/ O A19 zarezerwowane
B20 Adres31 A20 Adres30
B21 Adres29 A21 +3.3V
B22 GND A22 Adres28
B23 Adres27 A23 Adres26
B24 Adres25 A24 GND
B25 +3,3V A25 Adres24
B26 C/BE3 A26 InitDeviceSelect
B27 Adres23 A27 +3,3V
B28 GND A28 Adres22
B29 Adres21 A29 Adres20
B30 Adres 1 9 A30 GND
B31 +3,3 V A31 Adres 18
B32 Adres 17 A32 Adres 16
B33 C/BE A33 +3,3V
B34 GND A34 CycteFrame
B35 Initiator Ready A35 GND
B36 +3,3V A36 Target Ready
B37 Device Select A37 GND
B38 GND A38 Stop
B39 Lock A39 +3,3 V
B40 Parity Error A40 Snoop Done
B41 +3,3V A41 Snoob Backoff
B42 System Error A42 GND
B43 +3,3 V A43 PAR





172

Tabela 5.3. cd. Sygnay z,cza magistrali PCI 5V
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B44 C/B E 1 A44 Adres 15
B45 Adres 14 A45 +3.3 V
B46 GND A46 Adres 13
B47 Adres 12 A47 Adres 11
B48 Adres 10 A48 GND
B49 GND A49 Adres9
B50 Access Key A50 Access Key
B51 Access Key A51 Access Key
B52 Adres8 A52 C/BEO
B53 Adres7 A53 +3,3 V
B54 +3.3 V A54 Adres6
B55 Adres5 A55 Adres4
B56 Adres3 A56 GND
B57 GND A57 Adres2
B58 Adres1 AS 8 Adres0
B59 +5 V I/O A59 +5 V I/O
B60 Acknowledgement 64-bit A60 Request 64-bit
B61 +5 V A61 +5V
B62 +5 V
Access Key
A62 +5 V
B63 zarezerwowane A63 GND
B64 gnd A64 C/BE7
B65 C/BE 6 A65
A66
C/BE5
B66 C/BE 4 A66 +5VI/O
B67 GND A67 Parity 64-bit
B68 Adres63 A68 Adres62
B69 Adres61 A69 GND
B70 +5VI/O A70 Adres60
B71 Adres59 A71 Adres58
B72 Adres57 A72 GND
B73 GND A73 Adres56
B74 Adres55 A74 Adres54
173

Tabe#a 5.3. cd. Sygnay z,cza magistrali PCI
Ko%cwka
Sygna(
Sygna( Ko%cwka Sygna(
B75 Adres53 A75 +5VI/O
B76 GND A76 Adres52
B77 Adres51 A77 Adres50
B78 Adres49 A78 GND
B79 +5 V I/0 A79 Adres48
B80 Adres47 A80 Adres46
B81 Adres45 A81 GND
B82 GND A82 Adres44
B83 Adres43 A83 Adres42
B84 Adres41 A84 +5V I/0
B85 GND A85 Adres40
B86 Adres39 A86 Adres38
B87 Adres37 A87 GND
B88 +5 V I/0 A88 Adres36
B89 Adres35 A89 Adres34
B90 Adres33 A90 GND
B91 GND A91 Adres32
B92
zarezerwowane
zarezerwowane A92 zarezerwowane
B93
zarezerwowane
zarezerwowane A93 GND
B94 GND A94 zarezerwowane
174
Tabe#a 5.4. Sygnay z,cza magistrali PCI 3.3V
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
Bl 2V AI Test Reset
B2 Test Clock A2 + 12V
B3 GND A3 Test Mode Select
B4 Test Data Output A4 Test Data Input
B5 +5 V A5 +5 V
B6 +5 V A6 Interrupt A
B7 Interrupt B A7 Interrupt C
B8 Interrupt D A8 +5V
B9 PRSNT1# A9 Zarezerwowane
B10 Zarezerwowane A10 +3.3 V
B1l PRSNT2# A1l Zarezerwowane
B12 Access Key A12 Access Key
B13 Access Key A13 Access Key
B14 Zarezerwowane A14 Zarezerwowane
B15 GND A15 Reset
B16 C1ock A16 +3,3 V
B17 GND A17 Grant
B18 Request A18 GND
B19 +3,3 V I/O A19 Zarezerwowane
B20 Adres31 A20 Adres30
B21 Adres29 A21 +3.3 V
B22 GND A22 Adres28
B23 Adres27 A23 Adres26
B24 Adres25 A24 GND
B25 +3.3 V A25 Adres24
B26 C/BE3 A26 Init Device Select
B27 Adres23 A27 +3,3 V
B28 GND A28 Adres22
B29 Adres21 A29 Adres20
B30 Adres 1 9 A30 GND
B31 +3.3 V A31 Adres 18
B32 Adres 1 7 A32 Adres 16
175

Tabe#a 5.4. Sygnay z,cza magistrali PCI 3.3V
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B33 C/B E A33 +3.3 V
B34 GND A34 Cycle Frame
B35 Initiator Ready A35 GND
B36 +3.3 V A36 Target Ready
837 Device Select A37 GND
B38 GND A38 Stop
B39 Lock A39 +3.3 V
B40 Parity Error A40 Snoop Done
B41 +3.3 V A41 Snoob Backoff
B42 System Error A42 GND
B43 +3,3 V A43 PAR
B44 C/BE 1 A44 Adres 15
B45 Adres 14 A45 +3,3 V
B46 GND A46 Adres 13
B47 Adres 12 A47 Adres 11
B48 Adres 10 A48 GND
B49 GND A49 Adres9
B50 GND A50 GND
B51 GND A51 GND
B52 Adres8 A52 C/BEO
B53 Adres7 A53 +3,3 V
B54 +3,3 V A54 Adres6
B55 Adres5 A55 Adres4
B56 Adres3 A56 GND
B57 GND A57 Adres2
B58 Adres1 A58 Adres0
B59 +3.3 V I/0 A59 +3,3 V
B60 Acknowledgement 64-bit A60 Request 64-bit
B61 +5V A61 +5 V
B62 +5V
Access Key
A62 +5 V
Access Key
B63 Zarezerwowane A63 GND
176

Tabela 5.4.cd. Sygnay z,cza magistrali PCI 3.3V
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B64 gnd A64 C/ BE7
B65 C/BE6 A65 C/BE5
B66 C/BE4 A66 +3,3 V
B67 GND A67 Parity 64-bit
B68 Adres63 A68 Adres62
B69 Adres6l A69 GND
B70 +3.3 V I/O A70 Adres60
B7 1 Adres59 A71 Adres58
B72 Adres57 A72 GND
B73 GND A73 Adres56
B74 Adres55 A74 Adres54
B75 Adres53 A75 +3.3 V
B76 GND A76 Adres52
B77 Adres5 1 A77 Adres50
B78 Adres49 A78 GND
B79 +3,3 V 1/0 A79 Adres48
B80 Adres47 A80 Adres46
B81 Adres45 A8t GND
B82 GND A82 Adres44
B83 Adres43 A83 Adres42
B84 Adres4i A84 +3,3 V
B85 GND A85 Adres40
B86 Adres39 A86 Adres38
B87 Adres37 A87 GND
B88 +3.3 V I/O A88 Adres36
B89 Adres35 A89 Adres34
B90 Adres33 A90 GND
B91 GND A91 Adres32
B92 zarezerwowane A92 zarezerwowane
B93 zarezerwowane A93 GND
B94 GND A94 zarezerwowane



177

Tabela 5.5.cd. Sygnay z,cza uniwersalnej magistrali PCI
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B1 -12V A1 Test Reset
B2 Test Clock A2 + 12V
B3 GND A3 Test Mode Select
B4 Test Data Output A4 Test Data Input
B5 +5V A5 +5V
B6 +5 V A6 Interrupt A
B7 Interrupt B A7 Interrupt C
B8 Interrupt D A8 +5 V
B9 PRSNT1# A9 Zarezerwowane
B10 Zarezerwowane A10 +V I/O
B11 PRSNT2# A11 Zarezerwowane
B12 Access Key A12 Access Key
B13 Access Key A13 Access Key
B14 Zarezerwowane A14 Zarezerwowane
B15 GND A15 Reset
B16 Clock A16 +VI/O
B17 GND A17 Grant
B18 Request A18 GND
B19 +VI/O A19 Zarezerwowane
B20 Adres31 A20 Adres30
178
Tabela 5.5.cd. Sygnay z,cza uniwersalnej magistrali PCI
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B21 Adres29 A21 +3,3 V
B22
GND
A22 Adres28
B23
Adres27
A23 Adres26
B24 Adres25 A24 GND
B25 +3,3 V A25 Adres24
B26 C/BE 3 A26 Init Device Select
B27 Adres23 A27 +3,3 V
B28 GND A28 Adres22
B29 Adres21 A29 Adres20
B30 Adres 19 A30 GND
B31 +3,3 V A31 Adres 18
B32 Adres 17 A32 Adres 16
B33 C/BE A33 +3,3 V
B34 GND A34 Cycle Frame
B35 tntttator Ready A35 GND
B36 +3,3 V A36 Target Ready
B37 Device Setect A37 GND
B38 GND A38 Stop
B39 Lock A39 +3,3 V
B40 Parity Error A40 Snoop Done
B41 +3,3 V A41 Snoob Backoff
B42 System Error A42 GND
B43 +3,3 V A43 PAR
B44 C/BE 1 A44 Adres 15
B45 Adres 14 A45 +3,3 V
B46 GND A46 Adres 13
B47 Adres 12 A47 Adres 1 1
B48 Adres 10 A48 GND
B49 GND A49 Adres9
B50 Access Key A50 Access key
B51 Access Key A51 Access key
B52 Adres8 A52 C/ BE0
179

Tabela 5.5.cd. Sygnay z,cza uniwersalnej magistrali PCI
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B53 Adres7 A53 +3,3 V
B54 +3,3 V A54 Adres6
B55 Adres5 A55 Adres4
B56 Adres3 A56 GND
B57 GND A57 Adres2
B58 Adres 1 A58 Adres0
B59 +VI/O A59 +VI/O
B60 Acknowledgement 64-bit A60 Request 64-bit
B61 +5V A61 +5V
B62 +5V
Access Key
A62 +5V
Access Key
B63 zarezerwowane A63 GND
B64 gnd A64 C/BE7
B65 C/BE6 A65 C/BE5
B66 C/BE4 A66 +VI/O
B67 GND A67 Parity 64-bit
B68 Adres63 A68 Adres62
B69 Adres61 A69 GND
B70 +VI/O A70 Adres60
B71 Adres59 A71 Adres58
B72 Adres57 A72 GND
B73 GND A73 Adres56
B74 Adres55 A74 Adres54
B75 Adres53 A75 +VI/O
B76 GND A76 Adres52
B77 AdresSt A77 AdresSO
B78 Adres49 A78 GND
B79 +VI/O A79 Adres48
B80 Adres47 A80 Adres46
B81 Adres45 A81 GND
B82 GND A82 Adres44
B83 Adres43 A83 Adres42





180
Tabela 5.5.cd. Sygnay z,cza uniwersalnej magistrali PCI
Ko%cwka Sygna( Ko%cwka Sygna(
B84 Adres41 A84 +V I/O
B85 GND A83 Adres40
B86 Adres39 A86 Adres38
B87 Adres37 A87 GND
B88 +V I/O A88 Adres36
B89 Adres35 A89 Adres34
B90 Adres33 A90 GND
B91 GND A91 Adres32
B92 zarezerwowane A92 zarezerwowane
B93 zarezerwowane A93 GND
B94 GND A94 zarezerwowane

Nale)y zauwa)y., )e specyfikacja uniwersatnego z(#cza PCI (#czy w sobie cechy specyfikacji 5 V i
3,3 V. Ko%cwki o napiciu r)nym s# oznaczone jako V I/O. S# to specjaine styki napiciowe,
ktre wyprowadzono w cetu zdefiniowania po(#cze% sygna(owych PCI.
Istotn# cech# magistrali PCI jest to, )e zosta(a opracowana jako zgodna ze specyfikacj# PnP firmy
Intet. Oznacza to, )e karty PCI pozbawione s# zworek i prze(#cznikw i s# konfigurowane
programowo. Komputery PnP potrafi# samodzietnie skonfigurowa. karty PCI, podczas gdy p(yty z
gniazdami ISA, ktre nie s# wykonane jako zgodne ze specyfikacj# PnP, konfiguruj# swoje karty
poprzez oprogramowanie, ktre jest cz,ci# oprogramowania konfiguracyjnego komputera
zapisanego w pamici CMOS. Pocz#wszy od roku 1995 wikszo,. komputerw PC jest
wyposa)ona w BIOS PnP, ktry umo)tiwia automatyczn# konfiguracj urz#dze% PnP.
Informacj online na temat magistrati PCI mo)na znate0. na internetowej stronie
http://www.us.pc.ibm.com/inforbrf/ibpci.html
181
Wewntrzne przerwania PCI
W celu uwzgldniania potrzeb pod(#czonych do niej kart, magistrala PCI
posiada w(asny, wewntrzny system przerwa%. Aby zapobiec myleniu
tych przerwa% z przerwaniami standardowymi, zazwyczaj nazywa si je
#A", #B", #C" oraz #D", cho. s# one rwnie) nazywane ,.#!", #2",
,.#3", #4". U)ytkownik komputera w(a,ciwie nie ma z nimi )adnej
styczno,ci, poza ustawieniami magistrali PCI w BlOS-ie, gdzie mo)e za ich
pomoc# okre,li. sposb pracy kart PCI.
W zale)no,ci od potrzeb kart rozszerze%, przerwania te s# mapowane do
przerwa% systemowych, najcz,ciej jako IRQ od 9 do 12. Gniazda PCI w
wikszo,ci komputerw mog# by. mapowane do co najmniej czterech
systemowych IRQ. W komputerach, ktre posiadaj# wicej ni) cztery
gniazda PCI lub te) cztery gniazda PCI i kontroler USB (rwnie)
korzystaj#cy z magistrali PCI), przerwanie IRQ dzieti wicej urz#dze% PCI.
Patrz USB (Universa) Seria! Bus)", str. 669
Je,li posiadasz Windows 95 OEM SR2 (OEM Service Release 2) lub
Windows 98, mo)esz zauwa)y. dodatkowe pozycje w ustawieniach
urz#dze% PCI. Ka)de urz#dzenie korzystaj#ce z tej magistrali mo)e mie.
dodatkow# opcj o nazwie IRQ Ho(der for PCI Ste-ering". Sterowanie
przerwaniami IRQ jest cz,ci# systemu Plug-and-P)ay, dziki ktrej system
operacyjny sprawuje kontrol nad przydzielaniem przerwa% IRQ
urz#dzeniom, co pozwala na uniknicie konfliktw zwi#zanych z
zasobami systemu. Korzystanie z danego 1RQ przez wicej ni) jedno
urz#dzenie nie oznacza od razu konfliktu zasobw.
PCI udostpnia pe(ny bus mastering oraz umo)liwia kontrolowanie dostpu do
magistrali poprzez uk(ady p(yty g(wnej. Architektura PCI dopuszcza
jednoczesny bus mastering wielu urz#dze%, podczas ktrego uk(ady kontroli
dostpu dbaj#, by )adne z urz#dze% ((#cznie z procesorem!) nie zablokowa(o
innego. Ka)de urz#dzenie mo)e wykorzysta. dla siebie pe(n# przepustowo,.
magistrali, pod warunkiem jednak, )e w danej chwiti nie s# ni# przesy(ane inne
dane. Dzia(anie magistrali PCI mo)na porwna. do istniej#cej w komputerze
niewielkiej sieci lokalnej, w ktrej wiele urz#dze% porozumiewa si ze sob#
oraz dzieli nadzorowany przez uk(ady p(yty g(wnej, ten sam kana(
komunikacji.
AGP (Acce#erated Graphics Port)
W przeznaczonych d(a wymagaj#cych u)ytkownikw, zaawansowanych
technologicznie komputerach, w ktrych wszystkie dane karty graficznej,
twardych dyskw oraz urz#dze% peryferyjnych, dzieli(y midzy sob#
przepustowo,. tej samej magistra(i, magistrala PCI, podobnie jak
poprzedzaj#ca j# ISA, zaczyna(a by. przeci#)ona. Aby zapobiec coraz
bardziej prawdopodobnemu nasyceniu magistrali PCI danymi karty graficznej,
Intel zaprojektowa( nowy, przeznaczony specjalnie dla kart graficznych
interfejs, nazwany
Interfejs AGP zosta( wprowadzony w odpowiedzi na gwa(townie
narastaj#ce zapotrzebowanie na coraz szybsze karty graficzne. W miar
ewolucji programowania i wkraczania komputerw na niezbadane dot#d
obszary, takie jak akceleracja 3D czy te) odtwarzanie fi(mw, zarwno
procesor, jak i karty graficzne musia(y przetwarza. coraz wicej i wicej
182
danych. Podczas korzystania z wymagaj#cych apiikacji, magistra(a PCI
zacz(a osi#ga. granice przepustowo,ci, szczeglnie w chwilach, gdy musia(a
j# dzieli. rwnie) pomidzy korzystaj#ce z niej inne urz#dzenia peryferyjne oraz
twarde dyski.
Idea przy,wiecaj#ca twrcom AGP by(a prosta: stworzy. szybszy,
dedykowany interfejs pomidzy kart# graficzn# a procesorem. Dziki
zastosowaniu interfejsu midzy tytko dwoma urz#dzeniami osi#gnito trzy
podstawowe korzy,ci: (atwiejsz# implementacje, prostszy sposb uzyskania
lepszej wydajno,ci oraz mo)liwo,. wikszego dostosowania portu AGP do
potrzeb kart graficznych.
Interfejs AGP nie jest postrzegany jako magistrata, (ecz jako port, poniewa)
dotyczy ty(ko dwch urz#dze% (procesora i karty graficznej) i nie jest rozszerzalny.
Jedn# z najwikszych korzy,ci zastosowania AGP jest odizo(owanie karty
graficznej od reszty komputera, dziki czemu nie musi ona dzieli.
przepustowo,ci magistrati z innymi urz#dzeniami. Dziki odci#)eniu
magistrali PCI, a co za tym idzie, zwikszeniu si jej przepustowo,ci, inne
urz#dzenia rwnie) odnosz# korzy,ci z przeniesienia karty graficznej do portu
AGP.
AGP to nowa technologia; zosta(a wprowadzona na rynek w trzecim kwartale
1997 roku. Pierwszym chipsetem obs(uguj#cym t technologi by(,
przeznaczony dia procesorw Pentium, Inte( 440LX. Interfejs AGP jest
pod wieloma wzgldami podobny do magistrali PCI. Gniazdo AGP ma
kszta(t i rozmiar podobny do gniazd PCI, ale jest po(o)one w wikszej ni) one
odleg(o,ci od krawdzi p(yty g(wnej. Specyfikacja AGP bazuje na
specyfikacji PCI 2.1, ktrej cz,ci# jest oferuj#ca wysok# wydajno,., nigdy nie
zaim-plementowana w magistrali PCI, czstotliwo,. pracy 66 MHz. Poza
posiadaniem jednego gniazda rozszerze% dla kart graficznych AGP i czsto
o jednego mniej gniazda PCI, p(yty g(wne AGP nie r)ni# si niczym
szczeglnym od standardowych p(yt g(wnych.
Magistrala AGP, podobnie jak magistrala PCI, jest 32-bitowa, ale w
odr)nieniu od magistrali PCI, nie dzia(a z po(ow# lub 1/3 czstotliwo,ci
taktowania pamici systemowej, lecz z czstotliwo,ci# 66 MHz lub
podwojon# czstotliwo,ci# magistrali PCI. To oczywi,cie natychmiast
podwoi(o przepustowo,. portu; AGP w najwolniejszym trybie umo)liwia
transfer 266 MB/s. Innym czynnikiem dodatnio wp(ywaj#cym na
wydajno,. kart AGP jest brak konieczno,ci dzielenia przepustowo,ci portu jej z
innymi urz#dzeniami.
W celu zwikszenia przepustowo,ci AGP nie tylko zdwojono czstotliwo,.
pracy magistrali, ale i zdefiniowano tryb 2x (a w przysz(o,ci 4x), ktry przy tej
samej czstotliwo,ci taktowania umo)liwia przesy(anie dwa razy wikszej
ilo,ci danych. W trybie 2x dane s# przesy(ane na wznosz#cym si i
opadaj#cym zboczu sygna(u - w standardowym trybie informacje s# przesy(ane
tylko raz, podczas jednego cyklu zegara; tryb 2x umo)liwia wysy(anie ich dwa
razy. Mo)esz sobie wyobrazi., )e dane w trybie lx s# przesy(ane jakby za
po,rednictwem bbna - ka)de uderzenie to jeden bit. W trybie 2x dane s#
wysy(ane wraz z ka)d# zmian# po(o)enia powierzchni bbna - pierwszy bit,
gdy powierzchnia si ugina, drugi, gdy powraca do poprzedniego stanu. Dziki
temu, przepustowo,. znw si podwaja, teoretycznie do 533 MB/s. Istnieje
rwnie) plan wprowadzenie trybu 4x, w ktrym w ka)dym takcie zegara
bd# wysy(ane 4 bity, co daje ogromn# przepustowo,. l,066 GB/s.
AGP posiada wystarczaj#c# przepustowo,., by zaspokoi. oczekiwania kart
graficznych spe(niaj#cych wymogi stawiane im przez przysz(e komputery
PC.
183
Zasoby komputera
Do zasobw komputera nat)# kana(y komunikacyjne, adresy i inne
sygna(y wykorzystywane przez urz#dzenia do komunikacji za
po,rednictwem magistrali. Na najni)szym poziomie do zasobw tych zaticza
si:
Adresy w pamici operacyjnej
Kana(y przerwa% IRQ (Interrupt ReQest)
Kana(y DMA (Direct Memory Access)
Adresy w przestrzeni wej,cia/wyj,cia
Zasoby te wymieni(em w ko(ejno,ci, w jakiej sprawiaj# one najcz,ciej
k(opoty. Najbardziej dokucztiwe z nich s# konflikty z pamici#, ktre z
pewno,ci# s# najtrudniejsze do z(oka(izowania i usunicia. S# one tematem
rozdzia(u 7. pt. Pami.", gdzie zosta(y opisane w kolejno,ci od najcz,ciej
do najrzadziej wystpuj#cych. Przerwania IRQ sprawiaj# wicej
probtemw ni) kana(y DMA, poniewa) wiksze jest na nie zapotrzebowanie
urz#dze% - praktycznie wszystkie karty rozszerzaj#ce wykorzystuj# przerwania.
Mniej prob(emw sprawiaj# kana(y DMA, s# one rzadziej
wykorzystywane przez karty i zazwyczaj jest wicej kana(w do
wykorzystania, ni) potrzeba. Porty wej,cia/wyj,cia s# najcz,ciej u)ywane
przez wszystkie urz#dzenia pod(#czone do magistra(i, jednak z
technicznego punktu widzenia jest ich a) 64 kB, co powinno zaspokoi.
wikszo,. wymaga%. Wsptne d(a wszystkich zasobw jest to, )e ka)dy z
nich powinien by. wykorzystywany przez unikatowy modu( urz#dzenia tub
kart, zasoby nie mog# b#d0 te) nie powinny by. wsp(dzie(one.
Zasoby s# wymagane i wykorzystywane przez wie(e r)nych elementw
architektury komputera. Karty rozszerzaj#ce komunikuj# si przy ich
pomocy z komputerem w ce(u wykonania okre,(onego zadania. Nie
wszystkie karty maj# takie same zapotrzebowanie na zasoby. Np. port
szeregowy wymaga jednego przerwania i jednego adresu l/O, podczas gdy
karta d0wikowa potrzebuje dodatkowo jeszcze jednego kana(u DMA.
Wikszo,. kart sieciowych wymaga 16-kilobajtowego bloku adresw w
pamici, pojedynczego przerwania i jednego adresu I/O.
W miar wzrostu z(o)ono,ci komputera gwa(townie ro,nie
prawdopodobie%stwo wyst#pienia konfliktu w dostpie do zasobw.
Konfigurowanie komputera z kart# d0wikow# i sieciow# mo)e
przyprawi. mniej wtajemniczonych u)ytkownikw o bl g(owy. Aby
umo)(iwi. rozwi#zywanie konfliktw, wikszo,. kart pozwala na
modyfikacj przyznawanych im zasobw za pomoc# odpowiedniego
ustawiania zworek i prze(#cznikw na karcie. Na szcz,cie w wikszo,ci
przypadkw mo)liwe jest prawid(owe skonfigurowanie komputera, o ile wie
si, jak nale)y postpowa..
Przerwania (IRQ)
Kana(y IRQ, okre,(ane te) jako przerwania sprztowe, s# wykorzystywane
przez r)ne urz#dzenia w celu zasygnalizowania procesorowi konieczno,ci
wykonania okre,lonej akcji. Procedura ta jest podobna do podnoszenia rki
przez ucznia, ktry w ten sposb prosi o udzielenie mu g(osu.
184
Kana(y przerwa% na p(ycie g(wnej i w gniazdach rozszerzaj#cych s#
reprezentowane przez odpowiednie przewody etektryczne. W momencie
wyst#pienia przerwania kon-trot nad komputerem przejmuje specja(na
procedura obs(ugi przerwania. W procedurze tej zapisywana jest zawarto,.
wszystkich rejestrw procesora na stosie, po czym odczytywana jest tzw.
tab(ica wektorw przerwa%. Tablica ta zawiera (ist adresw w pamici
odpowiadaj#cych kana(om przerwa%. W za(e)no,ci od numeru
wywo(anego przerwania wykonywany jest skok do odpowiedniego
podprogramu.
Wska0niki do elementw tab(icy wektorw przerwa% wskazuj# na adres
sterownika programowego (ang. software driver) w pamici, ktry jest
wykorzystywany do obs(ugi przerwania wygenerowanego przez kart. Np. w
przypadku karty sieciowej wska0nik ten mo)e wskazywa. na adres
sterownika za(adowanego do pamici i odpowiedzialnego za obs(ug karty.
W przypadku kontrolera dysku wektor mo)e wskazywa. na obszar kodu
BIOS-u, ktry obs(uguje kontro(er.
Po sko%czeniu wykonywania podprogramu obs(ugi przerwania
oprogramowanie nadzoruj#ce przywraca ze stosu poprzednie warto,ci
rejestrw procesora i wznowiona zostaje czynno,. wykonywana przed
wyst#pieniem przerwania.
Dziki przerwaniom komputer potrafi reagowa. na zdarzenia zewntrzne bez
konieczno,ci ci#g(ego oczekiwania na wyst#pienia zdarzenia. Za ka)dym
razem, kiedy w porcie szeregowym znajdzie si bajt danych do odczytania,
generowane jest przerwanie, aby przes(any bajt zosta( odczytany przed
nadej,ciem nastpnego. Trzeba pamita., )e w niektrych przypadkach
urz#dzenie pod(#czone do portu - w szczeglno,ci modem z uk(adem
UART 16550 lub wy)szym - mo)e zawiera. bufor, ktry pozwala na zapi-
sanie w nim wikszej ilo,ci znakw, zanim wyst#pi przerwanie.
Przerwaniom sprztowym przyporz#dkowano numery oznaczaj#ce
priorytety. Oprcz kilku wyj#tkw przerwanie o najwy)szym priorytecie
ma najni)szy numer. Przerwania
0 wy)szym priorytecie maj# pierwsze%stwo nad przerwaniami o ni)szym
priorytecie 1 mog# przerywa. ich obs(ug. W rezultacie w komputerze mo)e
wyst#pi. kilka przerwa%, z ktrych ka)de kolejne zagnie)d)a si w
poprzednim.
Dopuszczenie do zagnie)d)ania przerwa% mo)e prowadzi. do przepe(nienia
stosu (zbyt wiele przerwa% zosta(o wygenerowanych w zbyt krtkim czasie), na
skutek czego wyst#pi wewntrzny b(#d przepe(nienia stosu i komputer si zawiesi.
Je)eli b(#d taki zdarza si w systemie DOS. to mo)na si przed nim
zabezpieczy. wykorzystuj#c parametr STACK w pliku CONFIG.SYS,
dziki ktremu mo)emy powikszy. dostpny obszar stosu. B(#d ten nie
powinien si zdarzy. w systemie Windows 95 czy Windows NT.
Magistrala ISA wykrywa przerwania jako sygna(y pojawiaj#c si na
wyprowadzeniach gniazda rozszerzaj#cego. Ka)de z wyprowadze%
odpowiada innemu kana(owi przerwa%. Poniewa) p(yta w wikszo,ci
komputerw nie potrafi rozpozna., w ktrym gnie0dzie znajduje si karta
generuj#ca przerwanie, mog(aby si zdarzy. pomy(ka, gdyby wicej ni) jedna
karta by(a ustawiona na pojedyncze przerwanie. Z tego powodu ka)de prze-
rwanie jest przeznaczone do wykorzystania przez pojedyncze urz#dzenie i w
wikszo,ci przypadkw przerwania nie mog# by. wsp(dzielone.
185
Czasami urz#dzenie zewntrzne mo)e dopuszcza. do wsp(dzielenia
przerwa%. Niektre urz#dzenia pozwalaj# na to, jednak wikszo,. - nie.
Wynika to ze sposobu, w jaki przerwania s# zg(aszane magistrati ISA.
System poziomowej obs(ugi przerwa% w komputerach z magistrai# MCA
pozwa(a na pe(ne wsp(dzie(enie przerwa%. W komputerze MCA
wszystkie karty mog# mie. ustawione to samo przerwanie i nie
spowoduje to konfliktu ani innego problemu. Komputery z magistra(#
EISA mog# opcjonalnie wykorzystywa. poziomow# obs(ug przerwa%,
ktra pozwata na ich wsp(dzie(enie, dotyczy to jednak tytko kart EISA.
Jednak w ce!u uzyskania jak najwikszej wydajno,ci, r)ne linie IRQ
powinny by. przypisane r)nym urz#dzeniom.
Zewntrzne przerwania sprztowe s# czsto okre,(ane jako przeniwna
/na.siowa/n.', co oznacza, )e dane przerwanie mo)e zosta. zamaskowane
tub wy(#czone na krtki czas, kiedy procesor jest zajty wykonywaniem
operacji o znaczeniu krytycznym. Do programisty na(e)y odpowiednie
zarz#dzanie przerwaniami, tak aby komputer pracowa( jak najwydajniej.
Poniewa) w komputerze z magistral# ISA przerwania nie mog# by. na
og( dzielone, czsto zdarzaj# si konflikty, a nawet dochodzi do wyczerpania
si przerwa%. Zdarza si to wtedy, kiedy dodaje si do komputera ko(ejne
urz#dzenia. Je)e(i dwie karty wykorzystuj# to samo przerwanie do
sygnalizowania komputerowi wyst#pienia okre,(onego zdarzenia, to
zaistnia(y konflikt spowoduje, )e )adna z nich nie bdzie dzia(a(a poprawnie.
W kotejnym podrozdzia(e zostan# omwione przerwania
wykorzystywane przez r)ne standardowe urz#dzenia, a tak)e podane
zostan# te przerwania, ktre s# najcz,ciej dostpne.
Przerwania w komputerze z 8-bitow$ magistral$ ISA
Komputery PC i XT (pracuj#ce w oparciu o procesor 8086) posiadaj# osiem
r)nych) i-nii zewntrznych przerwa% sprztowych. Tabela 5.6
przedstawia typowe funkcje tych przerwa%, numerowanych od O do 7.

Tabela 5.6. Domyslne przydzielanie przerwa% w komputerze z 8-bitow# magistral# ISA
IRQ Funkcja Obs#uga przez gniazdo magistrali
0 Zegar systemowy Nie
1 Kontroler klawiatury Nie
2 Dostpne Tak
3 Port szeregowy (COM2:) Tak
4 Port szeregowy (COM1:) Tak
5 Kontroler dysku twardego Tak
6 Kontroler stacji dyskw Tak
7 Port rwnoleg(y 1 (LPT1:) Tak
Je)eti komputer zbudowany jest w oparciu o orygina(n# magistra(
ISA, to mo)na stwierdzi., )e dostpne przerwania stanowi# powa)ne
ograniczenie. Instalacja wielu urz#dze% wymagaj#cych przerwa% IRQ w
komputerze PC/XT mo)e przyprawi. o frustracj, poniewa) jedynym
sposobem na brak przerwa% jest usunicie urz#dzenia, ktrego w danej
chwili najmniej potrzebujemy.
186
Przerwania w komputerze z 16-bitow$ magistrat$ ISA, EISA i MCA
W komputerze AT bazuj#cym na procesorze 286 zwikszono ticzb
zewntrznych przerwa% sprztowych, ktre magistrata mo)e obs(u)y.. Liczba
przerwa% zosta(a powikszona do [6 dziki wprowadzeniu dwch
kontroterw przerwa% Intet 8259, z ktrych jeden zosta( pod(#czony do
niewykorzystanej tinii IRQ2 drugiego kontrotera (tzw. kaskada). Taka
konfiguracja oznacza, )e dostpnych jest tytko 15 linii IRQ, a linia IRQ2 staje si
niedostpna.
Skierowanie wszystkich przerwa% z drugiego kontrotera IRQ do )inii IRQ2
pierwszego kontrotera spowodowa(o, )e nowe przerwania maj# poziom
priorytetu pomidzy IRQ1 a IRQ3. W ten sposb przerwanie IRQ)5 ma
wy)szy priorytet ni) IRQ3. Rysunek 5.)8 przedstawia sposb po(#czenia ze
sob# dwch uk(adw 8259 w kaskad.



Aby nie dopu,ci. do wyst#pienia probtemw z kartami ustawionymi na
przerwanie IRQ2, projektanci komputera AT skierowali lini przerwania
IRQ9 na ko%cwk gniazda wykorzystywan# dotychczas przez IRQ2.
Oznacza to, )e dowolna karta w komputerze u)ywaj#ca przerwania IRQ2 w
rzeczywisto,ci korzysta z linii IRQ9. W przypadku niektrych kart
przerwanie to jest oznaczone jako IRQ2/9, podczas gdy w innych mo)e by.
oznaczone jako IRQ2 atbo IRQ9. Bez wzg(du na oznaczenie, wa)ne jest to,
aby dwie karty nie korzysta(y nigdy z tego samego przerwania!
Tabela 5.7 przedstawia typowe wykorzystanie przerwa% w komputerach z 16-
bitow# magistral# ISA, E(SA i MCA w kotejno,ci od najbardziej do najmniej
znacz#cego priorytetu.
Poniewa) przerwanie IRQ2 jest teraz wykorzystywane przez drugi kontroter
8259 na p(ycie g(wnej, ko%cwka w gnie0dzie rozszerzaj#cym, ktr#
normatnie zajmowa(a tinia IRQ2, zosta(a przypisana tinii IRQ9. Z tego powodu
jakakotwiek karta ustawiona na przerwanie IRQ2, w rzeczywisto,ci u)ywa
IRQ9. Tabtica wektorw przerwa% zosta(a u(o)ona z uwzgtdnieniem tej
sytuacji, tak aby zachowa. kompatybitno,. z pierwotnym systemem
przerwa% komputera PC i umo)tiwi. poprawn# prac kart ustawionych na
IRQ2.
187
Tabela 5.7. Domy$lne przyporz,dkowanie przerwa. w komputerach opartych na 16-
bitowych magistralach ISA, EISA i MCA.
IRQ Standardowa funkcja
Obecne
w gnie4dzie
magistrali
Rodzaj
karty
Zalecane u&ycie
0
zegar systemowy Nie
-
1
kontroler klawiatury Nie
-
2
kaskadowe po(#czenie
drugiego kontrolera 8259
Nie -
8 zegar czasu rzeczywistego Nie -
9
karta sieciowa / dostpne
(widziane jako IRQ2)
Tak 8/16-bitowa Karta sieciowa
10 dostpne Tak 16-bitowa Port USB
11 SCSI / dostpne Tak ]6-bitowa Kontroler SCSI
12
port myszy na p(ycie
g(wnej / dostpne
Tak 16-bitowa Port myszy p(yty
g(wnej
13 koprocesor arytmetyczny Nie -
14 pierwszy kontroler IDE Tak 16-bitowa Pierwszy kontroler
IDE
(dyski twarde)
15 drugi kontroler IDE/
dostpne
Tak 16-bitowa Drugi kontroler
IDE(CDROM /
napdy ta,mowe)
3 port szeregowy 2 (COM2:) Tak 8/16-bitowa Port szeregowy
COM2 (modem
wewntrzny)
4 port szeregowy 1
(COM1:)
Tak 8/16-bitowa
COM1

5 karta d0wikowa / port
rwnoleg(y 2 (LPT2:)
Tak 8/16-bitowa Karta d0wikowa
6 kontroler stacji dyskietek Tak 8/16-bitowa Kontroler dyskietek
7 port rwnoleg(y 1(LPT1:) Tak 8/16-bitowa LPT1:

Nat)y zauwa)y., )e przerwania 0, (, 2, 8 i (3 nie s# obecne w gnie0dzie
rozszerzaj#cym i nie s# dostpne dla kart. Przerwania 8, 10, 11, 12, 13, 14 i 15
pochodz# z drugiego kontrolera przerwa% i s# dostpne tylko na tych p(ytach,
ktre wykorzystuj# 16-bitowe gniazdo rozszerzaj#ce, poniewa) nowe linie
przerwa% dostpne s# tylko w z(#czu 16-bitowym. Linia 1RQ9 jest w
z(#czu 8-bitowym umieszczona na miejscu linii 1RQ2, co oznacza, )e linia
1RQ9 zastpuje 1RQ2 i jest dostpna dla kart 8-bitowych, ktre traktuj# j#
tak, jakby by(a lini# 1RQ2.
Chocia) 16-bitowa magistrala ISA ma dwa razy tyle przerwa%, co
magistrala 8-bitowa, to wci#) mo)e zdarzy. si sytuacja, gdy
zabraknie przerwa%, poniewa) tylko 16-bitowe karty mog#
korzysta. z nowo dostpnych przerwa%.
188
Dodatkowe linie IRQ w komputerze z 16-bitow# magistral# ISA nie s# zbyt
u)yteczne, chyba )e karta rozszerzaj#ca pozwa(a na skonfigurowanie jej tak,
aby wykorzystywa(a jedno z nowych, nieu)ywanych przerwa%. Niektre
urz#dzenia s# skonfigurowane na sztywno" i mog# wykorzystywa. ty(ko
okre,(one przerwanie IRQ. Je)eli instaluje si urz#dzenia wykorzystuj#ce
okre,(one IRQ, to trzeba rozwi#za. ewentua(ny konflikt przed
zainstalowaniem drugiej karty. Je)e(i )adne z urz#dze% nie pozwa(a na zmian
ustawienia przerwania, to prawdopodobnie niemo)(iwe jest jednoczesne
korzystanie z obydwu urz#dze% jednocze,nie.
Konflikty IRQ
Do urz#dze% najbardziej podatnych na konflikty na(e)# porty szeregowe
(COM). Z poprzednich podrozdzia(w mo)na si by(o dowiedzie., )e dwu
portom szeregowym s# przypisane dwa r)ne przerwania. IRQ3 jest
wykorzystywane przez port COM2:, a IRQ4 - przez COMl:. Probtem
pojawia si wtedy, kiedy w komputerze s# wicej ni) dwa porty szeregowe -
taka sytuacja jest realna, poniewa) komputer PC mo)e mie. do czterech portw
szeregowych.
Problemy z portami szeregowymi pojawiaj# si dlatego, )e wikszo,.
u)ytkownikw kupuje niew(a,ciwie zaprojektowane karty, ktre nie pozwalaj#
na przypisanie portom szeregowym innych przerwa% ni) 3 czy 4. Je)eli taka
sytuacja si zdarzy, to port COM3: zostanie przypisany do przerwania
IRQ4 (bdzie je wsp(dzieli( z portem COM(:), a port COM4: - do
przerwania IRQ3 (wsp(dziel#c je z portem COM2:). Rozwi#zanie takie
jest nie do przyjcia, poniewa) uniemo)tiwi(oby to jednoczesne korzystanie z
dwch portw COM ustawionych na to samo IRQ. Takie postpowanie
usz(oby bezkarnie w systemie operacyjnym DOS, ktry jest jednozadaniowy
(jednocze,nie mo)e dzia(a. ty(ko jeden program), lecz jest nie do
zaakceptowania w systemie Windows czy OS/2. Je)eli przerwania IRQ
koniecznie maj# by. wsp(dzielone, jest to mo)liwe pod warunkiem, )e
urz#dzenia pod(#czy si do r)nych portw COM. Na przyk(ad mo)liwe
jest wsp(dzielenie przerwania przez skaner i modem wewntrzny, chocia)
jednoczesne korzystanie z tych urz#dze% spowoduje konflikt.
Najlepszym rozwi#zaniem jest zakup karty portw szeregowych (multiport
serial I/O), ktra pozwoli na wsp(dzielenie przerwa% przez porty COM. Przy
okazji dobrze jest si upewni., )e karta z portami COM wykorzystuje
buforowane uk(ady UART (Universal Asynchronous Receiver
Transmitter) 16550 lub lepsze, a nie wolny, niebuforowany uk(ad 16450.
Jedn# z firm produkuj#cych wysokiej jako,ci specjalizowane karty z portami
COM jest firma Runner Technologies.
Je)eli w komputerze nie ma urz#dzenia wymienionego w tabeli, np. portu
myszy na p(ycie g(wnej (IRQ12) albo portu rwnoleg(ego 2 (IRQ5), to
mo)na traktowa. przerwania wykorzystywane przez te urz#dzenia jako
dostpne. Na przyk(ad rzadko spotyka si drugi port rwnoleg(y, dlatego w
wikszo,ci komputerw karta d0wikowa bdzie wykorzystywa. IRQ5.
Rwnie) w wikszo,ci komputerw przerwanie IRQ15 jest wy-
korzystywane przez drugi kontroler IDE. Je)eli w komputerze nie ma drugiego
napdu IDE, to mo)na wy(#czy. drugi kontroler IDE, zwalniaj#c w ten
sposb IRQ dla kolejnego urz#dzenia.
189

Najprostsz# metod# sprawdzenia ustawie% przerwa% jest u)ycie Mened)era
urz#dze% Windows 9X oraz NT5 tub nastpnego. Dwukrotne kliknicie
elementu ,,Komputer" w oknie tego Mened)era urz#dze% powoduje
wy,wiecenie w miar pe(nej informacji o ustawieniach komputera.
Pocz#wszy od wersji B Windows 95, Microsoft do(#cza do swoich
systemw program HWDIAG, za pomoc# ktrego mo)na sprawdzi.
ustawienia systemu du)o dok(adniej.
Kana#y DMA
Kana(y DMA (Direct Memory Access) s# wykorzystywane przez
urz#dzenia przesy(aj#ce dane z du)# prdko,ci#. Port rwnoteg(y ani
szeregowy nie wykorzystuj# kana(w DMA, wykorzystuje je jednak czsto
karta d0wikowa i adapter SCSI. Kana(y DMA mog# czasami by.
wsp(dzie(one, o ite urz#dzenia z nich korzystaj#ce na to pozwa(aj#. Na przyk(ad
mo)tiwe jest ustawienie na kana( DMA1 karty sieciowej i urz#dzenia do
wykonywania kopii zapasowej na ta,mie, ale nie jest mo)tiwe archiwizowanie
danych, gdy dzia(a sie.. Aby mc sporz#dza. kopi zapasow# w czasie
dzia(ania sieci, trzeba zapewni. ka)dej karcie osobny kana( DMA.
Kana#y DMA w komputerze z 8 bitow$ magistral$ ISA
W przypadku 8-bitowej magistrati ISA, szybki transfer danych pomidzy
urz#dzeniami wej,cia/wyj,cia a pamici# zapewniony jest dziki czterem
kana(om DMA. Trzy z nich s# dostpne przez gniazda rozszerzaj#ce. W tabeli 5.8
przedstawiono typowe wykorzystanie tych kana(w.


Tabela 5.8. Domy$lne przedzielenie kanaw DMA 8-bitowej magistrali ISA
DMA Standardowa funkcja
Obecne
w gnie4dzie
magistrali
0
od,wie)anie dynamicznej pamici RAM
Nie
1
dostpne
Tak (8-bitowe)
2
kontroter stacji dyskw elastycznych
Tak (8-bitowe)
3 kontroler twardego dysku Tak (8-bitowe)
Wikszo,. komputerw wyposa)ona jest zarwno w stacje dyskw
elastycznych, jak i dysk twardy, dlatego w komputerach z 8-bitow# magistral#
ISA dostpny jest tytko jeden kana( DMA.
Kana#y DMA w komputerze z 16-bitow$ magistral$ ISA
Od czasu pojawienia si procesora 286, magistrala ISA by(a wyposa)ona w 8
kana(w, z czego siedem by(o dostpnych w gniazdach rozszerzaj#cych.
Podobnie jak dodatkowe linie IRQ, opisane w poprzednim podrozdziale,
dodatkowe kana(y DMA stworzono (#cz#c kaskadowo drugi kontroter DMA
z pierwszym. Kana( 4 DMA jest wykorzystywany do kaskadowego
po(#czenia kontrotera DMA z kana(ami 0-3. Przez kana(y 0-3 mog# si
odbywa. transfery 8-bitowe, a przez kana(y 5-7 - tylko transfery 16-bitowe. W
tabeli 5.9 przedstawiono typowe wykorzystanie kana(w DMA w
komputerze PC.
190
Tabela 5.9. Domy$lny przedzia kanaw DMA w komputerach z 16-bitow, magistral, ISA,
EISA i MCA.
DMA Standardowa funkcja
Obecne
w gnie4dzie
rozszerzaj$cym
Rodzaj
karty
Transfer
0
Dostpne Tak
1 6-bitowa 8-bitowy
1
D0wik / dostpne Tak
8/16-bitowa 8-bitowy
2
Kontroler stacji dyskw
elastycznych
Tak 8/16-bitowa 8-bitowy
3 Port rwnoleg(y ECP /
dostpne
Tak 8/16-bitowa 8-bitowy
4
Pierwszy kontroler DMA
Tak - 16-bitowy
5 D0wik / dostpne Tak 16-bitowa 16-bitowy
6 SCSI / dostpne Tak ]6-bitowa 16-bitowy
7 Dostpne Tak 16-bitowa 16-bitowy




Jedynym kana(em DMA wykorzystywanym standardowo tak samo
we wszystkich komputerach jest kana( 2, ktry obs(uguje kontroler stacji
dyskw etastycznych. Kana( 4 DMA nie nadaje si do u)ytku i nie zosta(
wyprowadzony jako sygna( w gniazdach rozszerzaj#cych. Kana(y l i 5 DMA s#
najcz,ciej wykorzystywane przez kart d0wikow#, np. Sound Blaster 16. Do
szybkiego transferu danych karty te wykorzystuj# zarwno 8-bitowe, jak i 16-
bitowe kana(y DMA.
Pomimo obecno,ci kana(u O w wyprowadzeniu 16-bitowego
z(#cza gniazda rozszerzaj#cego, dziki czemu kana( ten mo)e
by. wykorzystywany przez kart 16-bitow#, mo)liwy jest tylko 8-
bitowy transfer danych przez kana( 0. Z tego powodu kana( ten
rzadko bywa ustawiany przy konfiguracji kart 16-bitowych.
Wikszo,. kart 16-bitowych, ktre wykorzystuj# kana(y DMA
(np. adapterw SCSI), ogranicza wybr do kana(u 5, 6 lub 7.
Magistrala EISA
Zdaj#c sobie spraw z wrodzonych mankamentw magistra)! ISA, twrcy
magistrat! E(SA wykorzystati w nowej magistrat! do,. specyficzny uk(ad
kontrotera DMA. Zwikszona zosta(a ticzba tinii adresowych, ktra obj(a ca(#
magistrat adresow# i w ten sposb umo)tiwiono dokonywanie transferw
DMA w dowolnym obszarze pamici. Ka)dy kana( DMA mo)e by.
ustawiony na 8-, 16- albo 32-bitowy transfer danych. Ponadto ka)dy kana( mo)e
by. osobno zaprogramowany na prac w jednym z czterech rodzajw cykti
magistrali:

Ta metoda transferu zachowuje te same wymogi czasowe, co transfer
DMA na magistrat! !SA. Dziki temu zosta(a zachowana kompatybilno,.
z kartami ISA, wszystkie mog# w tym trybie wsp(pracowa. z
magistral# EISA.

191
Typ A. Ten rodzaj transferu jest o 25 % szybszy od typu
kompatybi(nego. Zosta( on opracowany z my,l# o wsp(pracy z
wikszo,ci# ((ecz nie ze wszystkimi) kart ISA i w da(szym ci#gu nie
jest zadowa(aj#cy pod wzgldem szybko,ci transferu.
Typ B. Ten rodzaj transferu jest o 50 % szybszy od typu
kompatybi(nego. Wikszo,. kart EISA bdzie w tym trybie
pracowa. w(a,ciwie, jednak je,li chodzi o karty ISA, tytko kilka z
nich bdzie pracowa(o bezproblemowo.
Typ C. W tej metodzie transfer jest o 87,5 % szybszy od transferu
metod# kompatybi(n#. Jest to najszybsza metoda transferu DMA na
magistrat! EISA. 3adna z kart ISA nie bdzie pracowa. w tym trybie.
Kontroler EISA DMA pozwala rwnie) na wykonywanie specjalnych
operacji zapisu i odczytu danych, okre,lanych jako ycaMer wnfe (rozproszony
zapis) i scatter write (dos(. skupiaj#ce czytanie). To pierwsze dokonuje si poprzez
odczytanie ci#g(ego btoku danych i zapisanie go w r)nych miejscach pamici
jednocze,nie. To drugie oznacza odczyt z r)nych miejsc pamici i przesy(anie
odczytanych danych do urz#dzenia zewntrznego. Funkcje te s# czsto okre,tane
jako buforowane a.cuchowanie (ang. buffered chaining) i pozwalaj# na
zwikszenie przepustowo,ci kana(w DMA.
Magistrala MCA
Mog(oby si wydawa., )e poniewa) magistrala MCA jest ca(kowicie
oryginalnym rozwi#zaniem magistrali komputera PC, to idea DMA w
,rodowisku MCA bdzie lepiej dopracowana. Tak jednak nie jest. Wrcz
przeciwnie, DMA w komputerze z magistrat# MCA zosta(o zrealizowane w
oparciu o pojedynczy kontroler DMA z nastpuj#cymi ograniczeniami:
Mo)na (#czy. ze sob# maksymatnie dwa 8-bitowe 0rd(a/uj,cia
danych. Z tego powodu mo)tiwy jest transfer tylko jednego lub dwch
bajtw danych w czasie pojedynczego cyktu magistrati.
Kontroter DMA jest pod(#czony na magistra(i adresowej tylko do linii
AO:A23. Oznacza to, )e mo)e zaadresowa. najwy)ej 16 MB
pamici.
DMA pracuje z czstotliwo,ci# 10 MHz.
Adresy portw I/0
Znajduj#ce si w komputerze porty I/O umo)liwiaj# komunikacj pomidzy
oprogramowaniem i sprztem. S# one odpowiednikiem dwukierunkowych
kana(w radiowych. Je,ti chcesz co, przekaza. portowi szeregowemu, musisz
wiedzie., jakiego s(ucha portu I/O (kana(u radiowego). Podobnie, je,ti chcesz
odebra. dane z portu szeregowego, musisz skorzysta. z kana(u, na ktrym s# one
nadawane.
W odr)nieniu od kana(w DMA i przerwa% IRQ, portw I/O mamy bardzo
du)o. Dok(adniej, w komputerze PC znajduj# si 65535 porty (numerowane
od 0000h do FFFFh),
192
a jest to bardziej zwi#zane z architektur# procesorw Intela ni) cokolwiek
innego. Poniewa) portw I/O jest tak wiele, nawet je,ti wikszo,. urz#dze%
wykorzysta do dziewiciu portw jednocze,nie, w najbli)szym czasie nie
bdziemy si skar)y. na ich niedostatek. Najwikszym problemem, z ktrym
musisz si upora., jest wykorzystywanie tego samego portu przez dwa r)ne
urz#dzenia.
Wikszo,. nowoczesnych systemw Plug-and-Play potrafi automatycznie
rozwi#za. wszystkie konflikty portw i wybra. inny port dta jednego z
niepoprawnie dzia(aj#cych urz#dze%.
Do,. myl#c# cech# portw I/O jest to, )e opisuje si je za pomoc#
heksadecymatnych adresw, podobnych do adresw pamici. To nie jest pami.;
to s# porty. R)nica potga na tym, )e je,ti wy,lesz dane do adresu pamici l000h,
zostan# one zachowane w znajduj#cych si w komputerze uk(adach SIMM
lub DIMM. Je,ti wy,tesz dane do adresu portu I/O l000h, zostan# one wys(ane
poprzez magistral na ten kana(" i urz#dzenie, ktre oczekuje na danym
kanale" na sygna(y, us(yszy" je. Je,li pod danym adresem portu nie znajduje
si )adne urz#dzenie, dane opuszcz# magistral i zostan# usunite.
Tym, co umo)liwia interakcje pomidzy urz#dzeniami o r)nych adresach
portw, s# przede wszystkim programy sterownikw. Aby dzia(a. z danym
urz#dzeniem, sterownik musi wiedzie., z ktrymi portami urz#dzenie
wsp(pracuje i odwrotnie, z ktrymi urz#dzeniami wsp(pracuj# dane porty.
Najcz,ciej nie stanowi to )adnego probtemu, poniewa) zarwno sterownik, jak
i urz#dzenie pochodz# od tego samego producenta.
Urz#dzenia i uk(ady p(yt g(wnych zazwyczaj wykorzystuj# porty I/O o
adresach od Oh do FFh, wszystkie inne urz#dzenia korzystaj# z adresw od
l00h do FFFFh. W tabeli 5.10 wymieniono przypisania najwa)niejszych
portw I/O urz#dze% i uk(adw p(yt g(wnych:

Tabela 5.10. Adresy portw urz,dze. i ukadw pyt gwnych
Adres (hex) Rozmiar
Opis
000-000F
16 bajtw
Chipset-8237 DMA l
0020-0021
2 bajty
Chipset - 8259 Kontroter przerwa% l
002E-002F
2 bajty
Rejestry konfiguracji kontrotera Super I/O
0040-0043 4 bajty Chipset - programowalny uk(ad zegarowy (kana( 1)
0048-004B 4 bajty Chipset - programowatny uk(ad zegarowy (kana( 2)
0060 1 bajt Bajt kontrotera klawiatury/myszy - zresetowanie IRQ
0061 1 bajt Chipset - NMI, kontrota g(o,niczka systemowego (speaker)
0064 1 bajt Kontroter klawiatury/myszy,
0070, bit 7 1 bit Chipset - w(#czenie NMI
0070, bity 6:0 7 bitw MC 146818 - Zegar czasu rzeczywistego, adres
0071 1 bajt
MC 146818 - Zegar czasu rzeczywistego, dane
0078 1 bajt
Zarezerwowane - Konfiguracja ptyty g(wnej

193
Tabela 5.10. c.d. Adresy portw urz,dze. i ukadw pyt gwnych
Adres (hex) Rozmiar Opis
0079 1 bajt Zarezerwowane - Konfiguracja p(yty g(wnej
0080-008F 16 bajtw Chipset - Rejestry strony DMA
00A0-00A1 2 bajty Chipset - 8259 Kontroler przerwa% 2
00B2 t bajt Port kontrolny APM
00B2 1 bajt Port statusu APM
00C0-00DE 31 bajtw Chipset -8237 DMA 2
00F0 1 bajt Inicjowanie koprocesora po b(dzie
Aby odnate0. dok(adne adresy portw, z ktrych korzysta p(yta g(wna, zajrzyj do
dokumentacji p(yty g(wnej tub do ustawie% w Mened)erze urz#dze% systemu
Windows.
Urz#dzenia wykorzystuj#ce magistrat zazwyczaj korzystaj# z adresw od 100h
w gr. W tabe(i 5. H wypisano najcz,ciej u)ywane przez te urz#dzenia adresy,
jak rwnie) adresy wykorzystywane przez niektre popu(arne karty rozszerze%.

Tabela 5.11. Adresy portw urz,dze. korzystaj,cych z magistrali
Adres (hex) Rozmiar Opis
0130-0133 4 bajty Kontroter Adaptec SCSI (alternatywny)
0134-0137 4 bajty Kontroter Adaptec SCSt (alternatywny)
0168-016F 8 bajtw Czwarty interfejs IDE
0170-0177 8 bajtw Drugi interfejs IDE
01E8-01EF 8 bajtw Trzeci interfejs IDE
01FO-01F7 8 bajtw Podstawowy kontroler twardego dysku IDE/ AT (16-
bitowy)
0200-0207 8 bajtw Kontroter portu gier lub joysticka
0210-0217 8 bajtw Karty rozszerze% dla komputerw IBM XT
0220-0233 20 bajtw Karta d0wikowa Sound Btaster 16 Creative Labs
(standardowy)
0230-0233 4 bajty Kontroler Adaptec SCSI (alternatywny)
0234-0237 4 bajty Kontroler Adaptec SCSI (alternatywny)
0238-023B 4 bajty Mysz MS (alternatywny)
023C-023F 4 bajty Mysz MS (standardowy)
0240-024F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (standardowy)
0240-0253 20 bajtw Karta d0wikowa Sound Blaster 16 Creative Labs
(alternatywny)
0258-025F 8 bajtw Karta Intet Above Board
0260-026F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
194

Tabela 5.11.c.d. Adresy portw urz,dze. korzystaj,cych z magistrali
Adres (hex) Rozmiar Opis
0260-0273 20 bajtw Karta d0wikowa Sound Blaster 16 Creative Labs
(alternatywny)
0270-0273 4 bajty Porty odczytu Plug-and-Play I/O
0278-027F 8 bajtw Drugi port rwnoleg(y (LPT2)
0280-028F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0280-0293 20 bajtw Karta d0wikowa Sound Blaster 16 Creative Labs
(alternatywny)
02A0-02AF 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
02C0-02CF 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
02E0-02EF 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
02E8-02EF 8 bajtw Czwarty port szeregowy (COM4)
02EC-02EF 4 bajty Porty kart graficznych standardu 8514 tub ATI
02F8-02FF 8 bajtw Drugi port szeregowy (COM2)
0300-0301 2 bajty Port MIDI MPU-401 (drugi)
0300-030F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0320-0323 4 bajty Kontroler dysku twardego XT (8-bitowy)
0320-032F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0330-0331 2 bajty Port MIDI MPU-401 (standardowy)
0330-0333 4 baty Kontroler Adaptec SCSI (standardowy)
0334-0337 4 baty Kontroler Adaptec SCSI (alternatywny)
0340-034F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0360-036F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0366 1 bajt Port polece% czwartego IDE
0367, bity
6:0
7 bitw Port statusu czwartego IDE
0370-0375 6 bajtw Drugi kontroler stacji dyskw
0376 1 bajt Port polece% drugiego IDE
0377, bit 7 1 bit Kontroler zmiany dysku w drugiej stacji dyskw
0377, bity 6:0 7 bitw Port statusu drugiego IDE
0378-037F 8 bajtw Pierwszy port rwnoleg(y (LPTI)
0380-038F 8 bajtw Kontroler sieci Ethernet SMC (alternatywny)
0388-038B 4 bajty Syntetyzator d0wiku stereo
03B8-03BB 12 bajtw Porty kart graficznych standardw Mono/EGA/VGA
03BC-03BF 4 bajty Pierwszy port rwnoleg(y (LPTI) w niektrych komputerach
195
Tabela 5.11.c.d. Adresy portw urz,dze. korzystaj,cych z magistrali
Adres (hex) Rozmiar Opis
03BC-03BF 4 bajty Trzeci port rwnoleg(y (LPT3)
03CO-03CF 16 bajtw Porty kart graficznych standardw EGA/VGA
03DO-03DF 16 bajtw Porty kart graficznych standardw
CGA/EGA/VGA
03 E6 1 bajt Port polece% trzeciego IDE
03E7, bity 6:0 7 bitw Port statusu trzeciego IDE
03E8-03EF 8 bajtw Trzeci port szeregowy (COM3)
03FO-03F5 6 bajtw Pierwszy kontroter stacji dyskw
03F6 1 bajt Port potece% pierwszego IDE
03F7, bit 7 1 bit Kontroler zmiany dysku w pierwszej stacji dyskw
03F7, bity 6:0 7 bitw Port statusu pierwszego IDE
03F8-03FF 8 bajtw Pierwszy port szeregowy (COM1)
04DO-04D1 2 bajty Kontroler prze(#czanych zboczem tub poziomem
przerwa% PCI
0530-0537 8 bajtw Windows Sound System (standardowy)
0604-060B 8 bajtw Windows Sound System (alternatywny)
0678-067F 8 bajtw LPT2 w trybie ECP
0778-077F 8 bajtw LPT1 w trybie ECP
OA20-OA23 4 bajty Kontroler sieci Token Ring IBM-a (standarowy)
OA24-OA27 4 bajty Kontroter sieci Token Ring IBM-a (attematywny)
OCF8-OCFB 4 bajty Rejestry adresu konfiguracji PCI
OCF9 1 bajt Rejestry kontrotne resetu i turbo
OCFC-OCFF 4 bajty Rejestry danych konfiguracji PCI
FFOO-FF07 8 bajtw Rejestry Bus Master IDE
FF80-FF9F 32 bajty Uniwersatny port szeregowy (USB)
FFAO-FFA7 8 bajtw Rejestry pierwszego Bus Master IDE
FFA8-FFAF 8 bajtw Rejestry drugiego Bus Master IDE
Aby odnale0. dok(adne adresy portw, z ktrych korzystaj# urz#dzenia w komputerze,
podobnie jak poprzednio, zajrzyj do dokumentacji danego urz#dzenia lub do ustawie%
w Mened)erze urz#dze% systemu Windows.
W(a,ciwie wszystkie urz#dzenia pod(#czone do magistral w komputerze
wykorzystuj# adresy portw I/O. Wikszo,. z nich jest ustandaryzowana, co oznacza, )e
nie powinny si zdarzy. konflikty ani zwi#zane z tymi ustawieniami probtemy. W
dalszej cz,ci rozdzia(u zostan# omwione techniki, ktre mo)esz wykorzysta. przy
rozwi#zywaniu ewentualnych problemw.
196
Rozwi$zywanie konf#iktw w dostpie do zasobw
Ilo,. zasobw w komputerze jest ograniczona. Niestety, zapotrzebowanie na nie
wydaje si wprost nieograniczone. W miar dodawania coraz to nowych kart
rozszerzaj#cych, okazuje si, )e wzrasta mo)liwo,. wyst#pienia konfliktu. Je)eti
komputer jest w pe(ni kompatybitny ze specyfikacj# PnP, to potencjalne konflikty
powinny by. rozwi#zywane automatycznie. Je)eti magistrala komputera nie
wyrcza u)ytkownika w rozwi#zywaniu problemw (np. w przypadku
komputerw z magistral# EISA czy MCA), to trzeba powsta(e konflikty
rozwi#zywa. rcznie.
Sk#d wiadomo, )e zaistnia( konflikt w dostpie do zasobw? Zazwyczaj jedno z
urz#dze% w komputerze przestaje wwczas pracowa.. Jednak konflikty w
dostpie do przerwa% mog# si rwnie) objawia. w inny sposb. Pojawienie si
dowolnego zdarzenia z poni)szej listy mo)e oznacza. konflikt:
Urz#dzenie przesy(a dane w sposb niedok(adny.
Komputer czsto si zawiesza.
D0wik z karty d0wikowej nie brzmi prawid(owo.
Nie dzia(a mysz.
Na ekranie monitora bez )adnych powodw pojawiaj# si ,mieci.
Drukarka drukuje bzdury.
Nie mo)na sformatowa. dyskietki.
System operacyjny (Windows 95) uruchamia si w trybie awaryjnym.
W kolejnym podrozdziale zostan# omwione niektre kroki, jakie nale)y wykona.
w cetu za)egnania konfliktw w dostpie do zasobw lub w celu rozpoznania konfliktw,
ktre ju) wyst#pi(y.
Dobre 0rd(o informacji ontine na temat konfliktw w dostpie do zasobw znale0.
mo)na na internetowej stronie:
http://www.atipa.com/InfoSheets/IRQs.shtml


Nale)y zachowa. pewn# ostro)no,. przy rozpoznawaniu
konfliktw, poniewa) zaistnia(y problem mo)e wcale nie by.
wynikiem konfliktu, lecz dzia(ania wirusa komputerowego. Wiele
wirusw zosta(o napisanych tak, )e udaj# konflikty albo
periodycznie pojawiaj#ce si problemy. Je)eli podejrzewamy, )e
wyst#pi( konflikt, to dobrze jest uruchomi. najpierw program
antywirusowy, aby upewni. si, )e komputer nie zosta(
zainfekowany. Takie postpowanie mo)e oszczdzi. godzin
pracy i zapobiec frustracji.
197
Rczne rozwi$zywanie konftiktw
Niestety, jedynym sposobem na rczne rozwi#zywanie konfliktw jest zdjcie
obudowy komputera oraz zmiana ustawie% zworek i prze(#cznikw na kartach
rozszerzaj#cych. Po ka)dej takiej zmianie trzeba ponownie uruchomi. komputer,
wskutek czego zajmuje to do,. du)o czasu. Sytuacja taka pozwa(a nam na
sformu(owanie pierwszej regu(y dotycz#cej rozwi#zywania konfliktw: kiedy
przystpujemy do usuwania konfliktw w dostpie do zasobw komputera, nat)y
mie. w zapasie du)o wolnego czasu.
Nat)y rwnie) spisa. na kartce aktualne ustawienia konfiguracyjne, zanim zacznie si
je zmienia.. W ten sposb bdzie wiadomo, co zosta(o zmienione, i w razie potrzeby
mo)tiwy bdzie powrt do oryginalnej konfiguracji.
( wreszcie - dobrze jest odszuka. dokumentacj wszystkich kart rozszerzaj#cych, po-
niewa) bdzie nam potrzebna. W razie braku dokumentacji, o znaczenie danej z
worki czy prze(#cznika mo)na spyta. producenta. Ponadto dobrze jest si zaopatrzy.
w dok(adniejsz# informacj online, ktr# mo)na znale0. na stronie internetowej
producenta urz#dzenia.
Teraz ju) detektyw mo)e przyst#pi. do dzie(a. W trakcie prbowania r)nych
ustawie% prze(#cznikw i zworek nale)y stawia. sobie pytania, a udzie(one na nie
odpowiedzi pomog# zawzi. obszar konfliktw:
Kiedy konflikt po raz pierwszy sta si! widoczny? Je)e(i konflikt pojawi( si po
w(o)eniu nowej karty rozszerzaj#cej, to prawdopodobnie ona jest 0rd(em
konfliktu. Je)e(i konflikt pojawi( si po tym, jak zaczto u)ywa. nowego
oprogramowania, to mo)e oprogramowanie to w nietypowy sposb
obs(uguje urz#dzenie, ktre jest w posiadaniu zasobw komputera.
Czy w komputerze znajduj, si! dwa podobne urz,dzenia, ktre nie
dziaaj,?Np. je)eli nie dzia(aj# modem i mysz - wykorzystuj#ce port
szeregowy to wszystko wskazuje na to, )e urz#dzenia te s# we wzajemnym
konflikcie.
Czy kto$ z innych u)ytkownikw napotka ten sam problem i w jaki sposb sobie z nim
poradzi? Forum publiczne - takie jak sie. CompuServe, grupy dyskusyjne w
(nternecie czy sie. America Online - to ,wietne miejsce do poruszania tych
spraw, mo)na tam spotka. innych u)ytkownikw, ktrzy by. mo)e
pomog# rozwi#za. problem.
Po ka)dej zmianie parametrw konfiguracji sprztowej komputera nale)y
ponownie uruchomi. komputer i sprawdzi., czy problem wystpuje nadal. Nawet
kiedy wydaje si, )e problem zosta( usunity, nie mo)na zapomnie. o przetestowaniu
wszystkich programw. Usunicie jednego problemu czsto powoduje pojawienie si
kolejnego. Jedyn# mo)liwo,ci# upewnienia si, )e wszystkie problemy zosta(y
rozwi#zane, jest pe(ne przetestowanie ca(ego komputera.
Jedn# z najwa)niejszych porad, jakich w tej chwi(i mog udzieli., jest to, aby nigdy nie
wprowadza. od razu wicej ni) jednej zmiany. Nowe ustawienia nale)y
przetestowa. i znw dokonywa. zmian. Jest to najbardziej metodyczny sposb
szybkiego rozwi#zania problemw i odnajdywania usterek.
198
Przy rozwi#zywaniu konfliktw w dostpie do zasobw dobrze jest prowadzi.
i aktualizowa. na bie)#co szabton konfiguracji sprztowej, ktry zostanie omwiony
w kotejnym podrozdziate.
Wykorzystanie szablonu konfiguracji sprztowej
Szabton konfiguracji sprztu jest pomocny po prostu dtatego, )e (atwiej jest zapisa. co, na
kartce papieru, ni) to zapamita.. Aby stworzy. szablon, nat)y rozpisa. na kartce
papieru zasoby komputera oraz urz#dzenia je wykorzystuj#ce. Kiedy trzeba zmieni. at-
bo doda. do komputera nowe urz#dzenie, to z pomoc# szabtonu mo)na szybko
okre,ti. potencjatne 0rd(o konfliktw.
Ja sporz#dzam szabton dziet#c arkusz papieru na trzy cz,ci: jedn# z informacjami o
przerwaniach, drug# d)a kana(w DMA, a w ,rodku umieszczam tist urz#dze%, ktre
nie wykorzystuj# przerwa%. W ka)dej cz,ci kana(y IRQ i DMA s# wymienione z
tewej strony, a adresy portw z prawej. W ten sposb otrzymuj przejrzysty obraz
wykorzystywanych i dostpnych zasobw komputera.
Poni)ej przedstawiam szab(on konfiguracji sprztowej, ktry opracowa(em w ci#gu iat
pracy i z ktrego wci#) korzystam prawie codziennie. Ten rodzaj szabtonu opiera si na
zasobach komputera, a nie na urz#dzeniach wykorzystuj#cych zasoby. Ka)dy wiersz
szablonu reprezentuje inny zasb i wymienione s# w nim zarwno urz#dzenia
wykorzystuj#ce dany zasb, jak i pozosta(e zasoby wykorzystywane przez to urz#dzenie. W
tabeti zosta(y wstpnie umieszczone te urz#dzenia, ktrych konfiguracja nie mo)e
zosta. zmieniona.
W ce(u wype(nienia szabtonu nat)y postpowa. wed(ug nastpuj#cego schematu:
1.Wprowadzenie domy,(nych zasobw u)ywanych przez standardowe
urz#dzenia, takie jak porty szeregowe i rwnoteg(e, kontrolery dyskowe czy
karty graficzne. Mo)na w tym ce(u skorzysta. z przygotowanego
przeze mnie przyk(adowego formutarza, w ktrym zapisana jest
konfiguracja wikszo,ci standardowych urz#dze%.
2.Wprowadzenie domy,(nych zasobw wykorzystywanych przez
dodatkowe urz#dzenia, takie jak karty d0wikowe, karty adapterw
SCSI, karty sieciowe, specjatizowane karty r)nych producentw itp.
3.Zmiana konfiguracji tych urz#dze%, ktre pozostaj# w konflikcie z
innymi. Nale)y stara. si pozostawi. wbudowane urz#dzenia i karty
d0wikowe z ich domy,lnymi warto,ciami. Ustawienia pozosta(ych
urz#dze% mo)na zmieni., ale nale)y pamita. o udokumentowaniu
dokonywanych zmian.
Najlepiej jest sporz#dzi. szabton podczas pierwszej instatacji urz#dze% w komputerze,
a nie potem. Kiedy ju) ca(kowicie si go wype(ni, tak )e odpowiada konfiguracji kom-
putera, dobrze jest go oznaczy. i schowa. gdzie, w pobti)u. W miar dodawania
nowych urz#dze% szablon bdzie s(u)y( jako przewodnik przy ich konfigurowaniu.
W kolejnym przyk(adzie pokazany jest wype(niony szab(on typowego komputera
PC.

199

Szabion zasobw komputera

Producent i model komputera :
Numer seryjny :
Data ostatnich zmian :

Przerwania sprztowe Adresy portw
040-05F ................
060 & 064 ................
0A0 - 0BF
070-07F .........




0F0 0FF






0 Zegar systemowy ...........................
1 Kontroler ktawiatury ......................
2 Drugi kontroler przerwa% - uk(ad 8259
8 Zegar czasu rzeczywistego / CMOS RAM
9 .....
10
11
12
13 Koprocesor arytmetyczny (N/A w [gniie0dzie rozszerzaj#cym)
14
15

3
4
5
6
7

Urz$dzenia nie korzystaj$ce z przerwa+ Adresy portw
Standardowe porty kart Mono/EGA/VGA
Standardowe porty kart EGA/VGA
Standardowe porty kart CGA/EGA/VGA



1B0-3BB .
3C0-3CF ......
3D0 - 3DF
Kana#y DMA
0
1
2
3
4 Kaskadowo po(#czone z kana(ami 0-3 (N/A w gnie0dzie rozszerzaj#cym)
5
6
7




200
Szablon zasobw komputera
Producent i model komputera: Intel Adyanced ZP

Numer seryjny: 100000
Data ostatnich zmian: 7/5/95
Przerwania sprztowe Adresy portw
0 Zegar systemowy
040-
060 &
35F
1 Kontroler klawiatury ................. 064
2 Drugi kontroler przerwa% uk(ad 8259 .............................. OBF ........
8 Zegar czasu rzeczywistego /CMOS RAM ..................... 37F .........
9 Karta sieciowa SMC EtherEZ * 35F*
10
1 1 Adapter SCSI Adaptec 1 542CF (skaner, ta,my) 334-337
12
13 Koprocesor arytmetyczny (N/A w gnie0dzie OFO- OFF .
14 Pierwszy kontroler IDE (twardy dysk 1 i 2) 1F7
15 Drugi kontroler IDE (napd CD-ROM IDE) 177
3 Port szeregowy COM 2 (COM2: mysz szeregowa) 3FF
4 Port szeregowy COM 1 (COM 1 : modem zewntrzny) 2FF
5 Sound Blaster 16 Audio 233
6 Kontroler stacji dyskietek 3F7
7 Port rwnoleg(y LPT 1 (LPT1 : wykorzystywany przez
drukark)


37F
Urz#dzenia nie korzystaj#ce z przerwa%

y portw
Standardowe porty kart Mono/EGA/VGA .......................... 3BO-
3CO-
3BB
Standardowe porty kart EGA/YGA .......................................

3CF ...........
Standardowe porty kart CGA/EGA/VGA 3DF
Dodatkowe porty karty ATI Match 64 SVGA r E, 1CF,2EC-
Port MIDI karty Sound Blaster 16
Port gier (pod(#czenie joysticka) karty Sound Blaster 16 207
Syntezator karty Sound Blaster 16 (odtwarzanie muzyki) 18B

Kana(y DMA
0
t Sound Blaster 16 (8-bitowe DMA)
7 Kontroler stacji dyskietek
3 Port rwnoleg(y (w trybie EPP/ECP)
4 Kaskadowo po(#czone z kana(ami 0-3 (N/A w gnie0dzie n) .......




6 Adapter SCSI Adaptec 1542CF*
7


201
Z powy)szego szabtonu wynika, )e dostpne pozostaj# tytko dwa przerwania IRQ i dwa
kana(y DMA. W tej przyk(adowej konfiguracji pierwsze i drugie z(#cze IDE by(y wbu-
dowane w p(yt g(wn#:
Kontroter stacji dyskietek.
Dwa porty szeregowe.
Jeden port rwnoleg(y.
To, czy urz#dzenia te zosta(y umieszczone na p(ycie g(wnej, czy te) s# do(#czane na
osobnych kartach, nie ma wikszego znaczenia, poniewa) w ka)dym przypadku
przyporz#dkowanie zasobw pozostaje takie samo. Wszystkie ustawienia domy,lne
dotycz# wymienionych urz#dze% i s# zaznaczone w uzupe(nionej konfiguracji. W
nastpnej kolejno,ci zosta(y skonfigurowane karty dodatkowe. W tym przypadku
zosta(y zainstalowane nastpuj#ce karty:
Karta graficzna SVGA (ATI Match 64).
Karta d0wikowa (Sound Btaster 16 firmy Creative Labs).
Adapter SCSI (mod! Adaptec AHA-1542CF)
Karta sieciowa (SMC EtherEZ)
Zainstatowanie kart w takim porz#dku mo)e si okaza. pomocne. Na pocz#tku
instalujemy kart graficzn#, nastpnie d0wikow#. Z powodu ewentualnych
problemw z oprogramowaniem, ktre wykorzystuje kart d0wikow#, najlepiej jest
zainstalowa. j# na pocz#tku i pozostawi. ustawienia domy,lne. Lepiej jest zmieni.
ustawienia dowolnej innej karty zamiast karty d0wikowej. Po karcie d0wikowej
zosta( zainstalowany adapter SCSI; jednak domy,lne adresy portw (330-331) i
kana( DMA (DMA 5) powodowa(y konflikt z innymi urz#dzeniami (przede
wszystkim z kart# d0wikow#). Ustawienia te zosta(y zmienione na najbli)sze
mo)liwe warto,ci, ktre nie powodowa(y ju) konfliktu.
Na ko%cu zosta(a skonfigurowana karta sieciowa, ktrej domy,lne ustawienia
rwnie) powodowa(y konflikt z innymi urz#dzeniami. Karta sieciowa by(a
ustawiona przez producenta na przerwanie IRQ3, ktre by(o ju) wykorzystywane
przez port COM2. Rozwi#zaniem by(a zmiana przerwania, a najbli)sz# mo)liw#
warto,ci# w ustawieniach karty by(o IRQ9.
Pomimo prze(adowania" opisanej tu konfiguracji sprztowej, trzeba by(o
zmieni. ustawienia tylko trzech spo,rd wszystkich urz#dze%, aby komputer dzia(a(
poprawnie. Jak wida., korzystanie z szablonu konfiguracji podobnego do opisanego
przeze mnie, mo)e znacznie upro,ci. konfigurowanie komputera, ktre inaczej
polega(oby na chaotycznym i przypadkowym zmienianiu ustawie%. Jedynym
problemem, jaki mo)na napotka. pracuj#c z szablonem, s# karty bez dokumentacji.
Oczywiste jest, )e do dok(adnego wype(nienia tabeli konfiguracyjnej potrzebna jest
dokumentacja ka)dej karty rozszerzaj#cej, a tak)e dokumentacja p(yty g(wnej.
202
Nie powinno si zbytnio polega. na wskazaniach programw
diagnostycznych, np. MSD.EXE, ktre rzekomo potrafi# ustali.
zajmowane zasoby: przerwania IRQ czy adresy portw. O ile
mog# one w pewnych sytuacjach by. pomocne, to jednak czsto
si zdarza, )e dane przez nie prezentowane s# nieprawdziwe.
Takie informacje, dotycz#ce konfiguracji jednego lub dwch
urz#dze%, mog# by. wa)nym 0rd(em k(opotw, je)eli si w nie
uwierzy i wed(ug nich skonfiguruje komputer.
Je)e(i komputer nie obs(uguje w pe(ni specyfikacji PnP, to nie istnieje prosty,
standardowy sposb okre,(enia przez oprogramowanie stopnia
wykorzystania zasobw w komputerze. W komputerach pozbawionych
PnP programy testuj#ce bd# za to prbowa(y domy,(i." si konfiguracji
komputera i mog# prezentowa. uzyskane wyniki jako prawdziwe, nawet je,ii
s# one niezgodne z prawd#.
Rozwi$zywanie prob#emw z kartami
specjalizowanymi
Sporo urz#dze% insta(owanych w komputerze wymaga przydzielenia im
Unii IRQ czy kana(w DMA, co oznacza, )e urz#dzenia te s# do,. podatne
na konflikty, je)e(i s# niew(a,ciwie skonfigurowane. Jak wspomnia(em w
poprzednim podrozdziale, mo)na oszczdzi. sobie sporo problemw, je)eti
prowadzi si szablon konfiguracji komputera, w ktrym opisuje si dane o
sposobie skonfigurowania komputera.
Mo)na rwnie) oszczdzi. sobie wietu k(opotw zapoznaj#c si uwa)nie z
dokumentacj# nowej karty, zanim si j# zainstaluje w komputerze. W
dokumentacji podane s#(inie IRQ wykorzystywane przez urz#dzenie, a
tak)e wymagania odno,nie kana(w DMA. Ponadto w dokumentacji
mo)na znale0. informacje na temat zapotrzebowania urz#dzenia na grn#
pami. komputera, niezbdn# d(a karty i jej pamici ROM.
W ko(ejnych podrozdzia(ach zostan# opisane niektre konflikty, ktre mog# si
pojawi. przy insta(acji wikszo,ci popu(arnych kart. Chocia) lista kart nie jest w
pe(ni wyczerpuj#ca, mo)e s(u)y. jako przewodnik, ktry pozwoli na
zainsta(owanie rozbudowanego sprztu z minima(n# ilo,ci# k(opotw.
Zamieszczone zosta(y wskazwki dotycz#ce kart d0wikowych, adapterw
SCSI i kart sieciowych.
Karty d&wikowe
Karty d0wikowe s# prawdopodobnie najwikszym g(odomorem w
komputerze pod wzgtdem (akomstwa na jego zasoby. Wykorzystuj# one
na og( przynajmniej jedno przerwanie IRQ, dwa kana(y DMA i wiele
adresw portw wej,cia/wyj,cia. Jest to spowodowane tym, )e karta
d0wikowa stanowi zbir r)nych urz#dze% skupionych na jednej p(ytce.
Wikszo,. kart d0wikowych przypomina funkcjonalnie kart Sound
Blaster firmy Creative Labs.



203
Rysunek 5.19 przedstawia domy,lne zasoby wykorzystywane przez urz#dzenia
typowej karty Sound Blaster 16.
Rys.5.19.Domy$lne
ustawienie zasobw
karty Sound Blaster 16

Urz$dzenie Przerwanie Adres portu 16-
bitoweDMA
8-
bitoweDMA
Audio IRQ5 220h-233h DMA 5 DMA 1

Urz$dzenie Przerwanie
Port MIDI
Syntezator
FM Port gier
330h-331h
388h-38Bh
200h-207h
Jak wida., karty te wymagaj# sporej ilo,ci zasobw. Je)eli po,wica si czas na prze-
czytanie dokumentacji karty d0wikowej i ustalenie jej wymaga% w odniesieniu do
kana(w komunikacyjnych, to warto rwnie) porwna. te parametry z numerami linii
IRQ i kana(w DMA wykorzystywanych w komputerze. W celu uniknicia
konfliktw z kart# d0wikow# nale)y ewentualnie zmieni. ustawienia innych
urz#dze% - instalacja powinna przebiega. szybko i bez zak(ce%.
Najlepsz# rad# dotycz#c# karty d0wikowej, jakiej mg(bym
udzieli., jest instalowanie jej przed wszystkimi pozosta(ymi
urz#dzeniami, lecz po karcie graficznej. Dobrze jest pozwoli.
karcie d0wikowej, aby pozosta(a przy domy,lnych ustawieniach
i nie zmienia. ich nigdy, gdy chce si usun#. konflikt. Zamiast
tego nale)y zmienia. ustawienia innych urz#dze% pozostaj#cych
w konflikcie z kart# d0wikow#. Problem polega na tym, )e wiele
gier i programw edukacyjnych wykorzystuj#cych kart
d0wikow# jest bardzo 0le napisanych pod wzgldem obs(ugi jej
zasobw. Oszczd0 sobie zmartwie% i pozwl karcie
d0wikowej pj,. w(asn# drog#!
Przyk(adem sytuacji potencjalnie konfliktowej jest kombinacja kart Sound Blaster 16
i adaptera SCSI firmy Adaptec. Konflikt ten obejmie kana( 5 DMA oraz adresy
portw 330-331. Zamiast zmienia. ustawienia karty d0wikowej, lepiej jest zmieni.
ustawienia adaptera SCSI na najbli)sze dostpne ustawienia, ktre nie spowoduj#
konfliktu z kart# d0wikow# ani z )adnym innym urz#dzeniem. Ko%cowe
ustawienia zosta(y zamieszczone w szablonie konfiguracji sprztowej.
Karty Sound Blaster 16 i AHA-1542C zosta(y wymienione nie dlatego, )e
stanowi#jaki, szczeglnie powa)ny przypadek, lecz dlatego, )e s# to najpopularniejsze
urz#dzenia w,rd kart d0wikowych i adapterw SCSI i czsto s# razem zainstalowane
w komputerze.
Karty muzyczne s# produkowane rwnie) w wersjach PCI, lecz mimo to
wykorzystuj# te same rodzaje zasobw komputera z wyj#tkiem kana(u DMA.
Niestety, to nie kana(y DMA by(y ograniczeniem w rozbudowie systemu
komputerowego. Brak wolnych przerwa% nadal skutecznie utrudnia konfigurowanie
systemu - przerwanie PCI jest mapowane

204
w obszarze przerwa% ISA IRQ. Prawdziwe rozwi#zanie nadejdzie wkrtce - kiedy raz
na zawsze system PC zrezygnuje z kart ISA. Wtedy ograniczenia ilo,ci przerwa% ju)
nie bd# przeszkod# w konstruowaniu systemw komputerowych.
Spraw#, o ktrej warto wspomnie., jest niekompatybitno,. kart d0wikowych PCI ze
starszym oprogramowaniem d(a DOS-a. Nie obs(uguj# one kana(w DMA w ten
sam sposb, co ich odpowiedniki w standardzie ISA. Jedynym rozwi#zaniem w takim
wypadku jest zainsta(owanie oprogramowania 32-bitowego. Wiete kart PCI jest
dostarczanych wraz z programami emutuj#cymi ich starsze wersje, jednak nie gwarantuj#
one bezpro-btemowej pracy.
Karty adapterw SCSI
Karty adapterw SCSI wymagaj# znacznie wicej zasobw ni) pozosta(e
urz#dzenia, mo)e za wyj#tkiem kart d0wikowych. Typowy adapter SCSI
wymaga pojedynczej Unii IRQ, jednego kana(u DMA i okre,(onego zakresu
adresw portw, a tak)e 16 kB wo(nej przestrzeni w grnej pamici RAM na
potrzeby swojej pamici ROM oraz ewentua(nego brudnopisu" w pamici
RAM. Na szcz,cie, typowe karty adapterw SCSI s# proste w konfiguracji i
zmiana dowo(nego z ich ustawie% nie powinna mie. wp(ywu na wydajno,.
oprogramowania.
Przed rozpoczciem instaiacji adaptera SCSI na(e)y przejrze. jego
dokumentacj i upewni. si, )e wymagane przez kart (inie IRQ, kana(y DMA,
adresy portw i adresy w pamici RAM s# dostpne. Je)e(i jaki, z tych
zasobw jest ju) wykorzystywany przez urz#dzenie, to pos(uguj#c si
sporz#dzonym uprzednio szablonem na(e)y przy-dzie(i. alternatywne zasoby,
tak by nie dopu,ci. do powstania konfliktu jeszcze przed w(o)eniem karty
adaptera SCSI do gniazda.
Karty sieciowe
Sieci komputerowe staj# si coraz bardziej popu(arne. Typowa karta sieciowa
nie wymaga tak wie(u zasobw jak pozosta(e karty tu opisywane, jednak
potrzebuje przynajmniej pewnej i(o,ci adresw w przestrzeni wej,cia/wyj,cia
oraz pojedynczego przerwania. Wikszo,. kart sieciowych wymaga tak)e 16
kB wolnej grnej pamici RAM jako bufora d(a przesy(anych danych.
Podobnie jak w przypadku innych kart, nale)y si upewni., )e przyznane
zasoby nie s# wsp(dzielone z innymi urz#dzeniami.
Karty portw szeregowych
Karty takie maj# co najmniej dwa porty szeregowe. Ka)dy z nich wymaga
pojedynczego przerwania i pewnej ilo,ci adresw w przestrzeni
wej,cia/wyj,cia. Z adresami nie ma raczej prob(emw, poniewa) wstpnie
zdefiniowano ich zakresy d(a czterech portw COM. Istotnym problemem s#
przerwania. W wikszo,ci starszych kart wszystkie porty
205
powy)ej drugiego wsp(dziet# przerwania z pierwszymi dwoma portami.
Taka sytuacja jest nieprawid(owa i na pewno spowoduje probtemy z
oprogramowaniem pracuj#cym w systemie Windows czy OS/2. W
przypadku takich typw kart naie)y si upewni., )e ka)dy port szeregowy ma
przyznany niepowtarzatny zakres adresw portw i, co wa)niejsze, unikatowe
przerwanie.
Poniewa) portw szeregowych wymaga du)a (iczba urz#dze%
do(#czanych do wsp(czesnych komputerw PC, a ilo,. portw mo)(iwych
do wykorzystania jest ograniczona przez struktur systemu przerwa%,
pochodz#c# jeszcze z czasw pierwszych komputerw IBM PC, dostpne s#
specjatne karty z portami COM, ktre umo)tiwiaj# przypisanie unikatowego
przerwania IRQ ka)demu portowi szeregowemu. Na przyk(ad, mo)na po-
zostawi. portom COM1: i COM2: domy,lne warto,ci IRQ4 i IRQ3,
natomiast port COM3: ustawi. na IRQ10, a COM4: na IRQ12 (pod
warunkiem, )e na p(ycie g(wnej komputera nie ma osobnego portu
myszy).
Wiele spo,rd nowszych kart - np. oferowanych przez firm Byte Runner
Technotogies - pozwala na intetigentne" wsp(dzielenie przerwa% przez
poszczeglne porty. W niektrych przypadkach mo)tiwe jest skonfigurowanie
do 12 portw COM bez wyst#pienia konfliktw. Informacj o tym, czy dana
karta dopuszcza automatyczne b#d0 te) inteligentne" wsp(dzielenie przerwa%,
mo)na uzyska. u jej producenta.
Chocia) wikszo,. prob(emw z instalacj# wikszej (iczby portw
szeregowych dotyczy wsp(dzielenia przerwa%, to na uwag zas(uguje rwnie)
pewien probier% z adresami tych portw. Ot) wieie kontroterw nowszych
typw kart SVGA o wysokiej wydajno,ci, takich jak S3 czy ATI, wykorzystuje
pewne dodatkowe adresy portw, ktre mog# spowodowa. konflikt ze
standardowymi adresami portw wykorzystywanymi przez COM4:.
W omawianej przyk(adowej konfiguracji komputera karta graficzna ATI
wykorzystuje niektre dodatkowe adresy portw, zw(aszcza 2EC-2EF. Jest to
pewien probier%, poniewa) port COM4: jest standardowo przypisany
adresom 2E8-2EF, ktre zachodz# na adresy portw karty graficznej. Karta
graficzna jest zazwyczaj fabrycznie ustawiona na okre,tone zasoby, tak wic
trzeba bdzie aibo zmieni. ustawienia portu COM4: na niestandardowe, albo po
prostu wy(#czy. port COM4: i ograniczy. si do trzech portw szeregowych.
Je)eli karta pozwata na niestandardowe ustawienia adresw portw sze-
regowych, to trzeba si upewni., )e takie ustawienia nie spowoduj# konfliktu z
inn# kart#. Ponadto nat)y o takich ustawieniach poinformowa. wszystkie
programy b#d0 sterowniki, np. te w systemie Windows.
Prawid(owo zainstalowana i skonfigurowana karta portw szeregowych
umo)(iwia korzystanie z wie(u urz#dze% pod(#czonych do r)nych portw
COM i dzia(aj#cych jednocze,nie. Np. mo)tiwe jest jednoczesne korzystanie z
myszy, modemu, ptotera czy drukarki szeregowej.
USB (Universa# Seria! Bus)
Porty USB znajduj# si na wikszo,ci p(yt g(wnych, jednak dopiero
Windows 98 poprawnie je obs(uguje. Niestety, porty te odbieraj# nam nastpne
wotne przerwanie IRQ z do,. krtkiej ich (isty. Dtatego czasem okazuje si
konieczne zrezygnowanie z jakiego, portu szeregowego tub rwnoleg(ego, aby
by(o mo)(iwe obs(u)enie portu USB.
206
Je)e)i nie u)ywasz urz#dze% USB. powiniene, wy(#czy. ten port u)ywaj#c
programu konfiguracyjnego zawartego w pamici CMOS (setup). W
przysz(o,ci, gdy do tego portu bdziemy pod(#cza. ktawiatury, myszy,
modemy, drukarki itd., brak wotnych przerwa% stanie si mniej dokucz(iwy.
Inne karty
Niektre karty video s# dostarczane wraz z oprogramowaniem
pozwa(aj#cym na wykorzystanie ich specja(nych mo)(iwo,ci, takich jak
powikszona powierzchnia robocza ekranu, prze(#czanie trybw graficznych w
(ocie itp. Niestety, to oprogramowanie wymaga, )eby karta rezerwowa(a
przerwanie. D(atego, mimo tych usprawnie%, za(ecam zrezygnowanie ze
stosowania takich rozwi#za%, zu)ywaj#cych jedno przerwanie wicej.
Innym rodzajem kart rozszerze%, tak)e zwi#zanym z grafik#, s# dekodery
MPEG, ktre dzia(aj# jako dodatek do karty graficznej. S# u)ywane g(wnie do
edycji i odtwarzania fi(mw DVD. Zu)ywaj# one jednak znowu cenne
zasoby systemu.
Komputery Plug and Play
Pojawienie si specyfikacji P(ug and P(ay (PnP) mo)na okre,(i. mianem
rewolucji w dziedzinie interfejsw komputerowych. Urz#dzenia PnP po raz
pierwszy pojawi(y si w sprzeda)y w 1995 roku, a obecnie za(ety tego
rozwi#zania mo)emy wykorzysta. w wikszo,ci nowych komputerw.
U)ytkownicy PC musie(i si zmaga. z prze(#cznikami DIP czy zworkami
za ka)dym razem, kiedy chcie(i do(#czy. do komputera jakie, nowe
urz#dzenie. Rezu(tatem tego by(y czste konflikty w dostpie do zasobw i nie
dzia(aj#ce karty.
PnP nie jest ca(kowicie now# koncepcj#. Idea ta by(a zasadnicz# cech#
interfejsw MCA i EISA, jednak ograniczona u)yteczno,. tych magistra(i
spowodowa(a, )e nigdy nie sta(y si one standardem w bran)y. Z tego
powodu wikszo,. u)ytkownikw PC musia(a nada( martwi. si o adresy
portw, kana(y DMA czy ustawienia IRQ. Obecnie jednak, kiedy dostpne s#
karty PnP d(a interfejsw ISA, PCI, SCSI. IDE czy PCMCIA, konfiguracja
sprztowa wo(na od k(opotw jest w zasigu rki ka)dego nabywcy nowego
komputera PC.
Oczywi,cie to, )e jest ona w zasigu rki, niekoniecznie oznacza, )e ka)dy
komputer jest do tego przygotowany. Aby urz#dzenia PnP funkcjonowa(y
poprawnie, niezbdne jest wyposa)enie komputera w nastpuj#ce e(ementy:
Sprzt PnP
BIOS
PnP
System Operacyjny PnP (opcjonalnie)
Wymagane jest, aby ka)dy z tych trzech e(ementw by( kompatybi(ny ze
specyfikacj# PnP, czyli spe(nia( jej wymogi.
207
Sprzt PnP
Sprzt PnP to zarwno komputer, jak i karty rozszerzaj#ce. Nie oznacza to jednak,
)e nie mo)na korzysta. ze starych kart ISA (okre,lanych mianem legacy
cards - dos(ownie karty pozostawione w spadku") w komputerze PnP. Mo)na
z nich nadat korzysta., poniewa) BIOS PnP automatycznie przydzieta
kartom PnP zasoby, uwzgldniaj#c obecno,. starszych typw kart.
Karta PnP komunikuje si z BlOS-em komputera oraz z systemem
operacyjnym w cetu przekazywania informacji o potrzebnych zasobach.
W zamian za to, BIOS i system operacyjny rozwi#zuj# konflikty (tam, gdzie
to mo)liwe) i informuj# kart, z jakich zasobw powinna korzysta.. Nastpnie
karta modyfikuje swoj# konfiguracj w celu dopasowania jej do
przydzielonych zasobw.
BIOS PnP
Dla wikszo,ci u)ytkownikw starszych maszyn kompatybilno,. ze
specyfikacj# PnP oznacza konieczno,. uaktualnienia BIOS-u albo zakup
nowego komputera wyposa)onego w BIOS PnP. Aby BIOS mg( by.
kompatybilny z PnP, musi obs(ugiwa. 13 dodatkowych funkcji
systemowych, z ktrych mo)e korzysta. system operacyjny PnP.
Specyfikacja BIOS-u PnP zosta(a opracowana wsplnie przez firmy
Compaq, Inte] i Phoenix Technologies.
Funkcje BIOS-u PnP zosta(y zaimplementowane w komputerze
poprzez rozszerzony zbir procedur testowych POST. BIOS jest
odpowiedzialny za identyfikacj, izolacj i ewentualn# konfiguracj
urz#dzenia PnP. Cel ten osi#ga w nastpuj#cych krokach:
1.Wy(#czenie wszystkich konfigurowalnych urz#dze% na p(ycie
g(wnej i na osobnych kartach.
2.Identyfikacja urz#dze% ISA PnP i PCI PnP.
3.Opracowanie wstpnej mapy przydzia(u zasobw dla portw,
przerwa% IRQ i pamici RAM.
4.W(#czenie urz#dze% wej,cia/wyj,cia.
5.Sprawdzenie pamici ROM urz#dze% ISA.
6.Skonfigurowanie urz#dze% IPL (initial-program-load), wykorzysty-
wanych p0niej przy inicjowaniu komputera.
7.W(#czenie urz#dze% konfigurowalnych poprzez poinformowanie ich
o przyznanych im zasobach.
8.Rozpoczcie inicjowania komputera.
9.Przekazanie kontro(i do systemu operacyjnego.
208
System operacyjny PnP
Ta cz,. specyfikacji PnP mo)e by. zaimplementowana w jednym z
nowszych systemw operacyjnych, takich jak OS/2, Windows albo
rozszerzenia DOS-a. Rozszerzenia takie powinny by. znane wszystkim
u)ytkownikom DOS-a, gdy) przez wie!e lat ich stosowanie w systemie
DOS umo)liwia(o obs(ug napdw CD-ROM. Obecnie d!a wikszo,ci
systemw operacyjnych dostpne jest oprogramowanie rozszerzaj#ce i mo)na
si spodziewa., )e wszystkie nowe systemy operacyjne przeznaczone dla
komputerw PC bd# mia(y wbudowan# obs(ug PnP. W przypadku
systemu Windows NT 4.0 sterowniki PnP mog#, lecz nie musz# by.
(adowane automatycznie. Je)eli nie s#, to odpowiedni sterownik mo)na
odnate0. na p(ycie CD-ROM Windows NT 4.0 CD w katatogu
DRVL1B\PNPISA\. W podkata(ogu odpowiadaj#cym instalowanej
karcie znajduje si sterownik PNPISA.INF, ktry nat)y zainsta(owa..
Do systemu operacyjnego nat)y informowanie u)ytkownikw o
wyst#pieniu konfliktw, ktre nie mog# zosta. rozwi#zane przez BIOS. W
zale)no,ci od stopnia z(o)ono,ci systemu operacyjnego, u)ytkownik mo)e
rcznie (tzn. ,tedz#c sytuacj na ekranie monitora) skonfigurowa. z(e dzia(aj#ce
karty albo wy(#czy. komputer i rcznie ustawi. prze(#czniki na karcie. W
czasie ponownego inicjowania komputer sprawdza, czy nie wystpuj# jeszcze
jakie, konflikty albo czy nie pojawi(y si nowe. Konflikty te pozostawiane s# do
rozwi#zania u)ytkownikowi. Powtarzanie powy)szej akcji pewn# ilo,. razy
pozwa(a na rozwi#zanie wszystkich konfliktw w komputerze.
Specyfikacja PnP podlega ci#g(ym zmianom. System operacyjny
Windows 95 wymaga obecno,ci BIOS-u ISA PnP w wersji co
najmniej l.Oa. Je)eli BIOS w komputerze nie jest najnowsz#
wersj#, to sugeruj jego uaktualnienie. Wikszo,. komputerw
PnP wyposa)ona jest w pami. Flash ROM, dziki czemu
mo)liwe jest ,ci#gnicie pliku z najnowsz# wersj# BIOS-u od
producenta i uruchomienie odpowiedniego programu
dokonuj#cego uaktualnienia BIOS-u.




209
Rozdzia 6.
Mikroprocesory i chipsety p#yt g#wnych

,, Mzgiem" komputera jest proc^or, zwany rwnie) y'eJno^q cenrra/nq
(ang. Central Procesor Unit - CPU). Procesor w komputerze zajmuje si
wykonywaniem oblicze% i przetwarzaniem danych - wyj#tkiem s#
operacje matematyczne w komputerach z osobn# jednostk# koprocesora
arytmetycznego. Procesor stanowi z pewno,ci# najdro)sz# cz,. komputera.
We wszystkich komputerach PC znajduj# si procesory kompatybilne z
uk(adami rodziny Intel, chocia) procesory s# rwnie) produkowane przez inne
firmy: AMD, IBM czy Cyrix.
W tej cz,ci rozdzia(u bdzie mo)na znale0. du)o szczeg(w technicznych
na temat procesorw, a tak)e prb odpowiedzi na pytanie, dtaczego niektre
procesory potrafi# wykonywa. wicej operacji w jednostce czasu ni) inne.
Parametry procesorw
Czsto s(yszy si r)ne mytne opinie zwi#zane z parametrami procesorw. W
tej cz,ci rozdzia(u zostan# omwione niektre parametry, midzy innymi
rozmiary magistral: danych i adresowej, jak rwnie) szybko,. dzia(ania
procesora. W kolejnym podroz-dziate zostan# przedstawione parametry
techniczne prawie wszystkich spotykanych obecnie procesorw.
Cechami wszystkich procesorw s# dwa czynniki. Mianowicie ich
szeroko,." oraz szybko,.". Prdko,. jest prost# rzecz# do zdefiniowania. Jest
to po prostu ilo,. taktw zegara przypadaj#cych na jedn# sekund. Podaje si j#
w megahercach (MHz). Szeroko,." jest trudniejsza do jednoznacznego
okre,lenia. S# mianowicie trzy g(wne elementy procesora, ktre okre,lamy
ich szeroko,ci#":
Magistrata danych oraz magistrala wej,cia-wyj,cia,
Rozmiar wewntrznych rejestrw,
Magistrala adresowa.
210


Tabela 6.1. Parametry procesorw Intel
Procesor
Mno)ni
k
czstotli
wo,ci
Napicia
zasiiania
Rozmiar
rejestrw
wewn-
trznych
Szeroko,
.
magistra!!
danych
Szeroko,
.
magistra!!
adresowe
j
Prze
strze%
adre-
sowa
8088 1 x 5V )6-bitowe 8-bitowa 20-bitowa ] MB
8086 1 x 5V 16-bitowe )6-bitowa 20-bitowa ] MB
286 ] X 5 V 16-bitowe 16-bitowa 24-bitowa t6MB
386SX t x 5 V 32-bitowe 16-bitowa 24-bitowa 1 6 MB
386SL 1 x 3,3 V 32-bitowe !6-bitowa 24-bitowa !6MB
386DX ! x 5 V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486SX ] x 5 V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486SX2 2 x 5V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
487SX t x 5 V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486DX ] x 5V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486SL** ) x 3.3 V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486DX2 2x 5V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
486DX4 2-3 x 3,3 V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
Pentium OD 2,5 x 5V 32-bitowe 32-bitowa 32-bitowa 4 GB
Pentium 60/66 ) x 5 V 32-bitowe 64-bitowa 32-bitowa 4 GB
Pentium 75-200 t, 5-3 x 3,3 V*** 32-bitowe 64-bitowa 32-bitowa 4 GB
!\Mitium
MMX
],5-3x t.8-2,8V 32-bitowe 64-bitowa 32-bitowa 4 GB
Pentium Pro 2-3 x 2,9 V 32-bitowe 64-bitowa 36-bitowa 64 GB
Pentium [t
MMX
3,5-5 x t. 8-2.8 V 32-bitowe 64-bitowa 36-bitowa 64 GB
Pentium t)
Ce(eron
3,5-5 x ! ,8-2,8 V 32-bitowe 64-bitowa 36-bitowa 64 GB
Pentium H
Xenon
3.5-5 x ]. 8-2.8 V 32-bitowe 64-bitowa 36-bitowa 64 GB


211



Wewntrz
na pami.
cache LI
Typ
pamici
cache LI
Prdko,
. Pami.
pamici cache L2
cache L2
Wbudow
ana
jednostka
FPU
Liczba
tranzy-
storw
Data
pojawienia si
Nie - - Nie 29000 Czerwiec 1979
Nie - - Nie 29000 Czerwiec 1978
Nie - - Nie 134000 Luty 1982
Nie - - Nie 275000 Czerwiec 1988
OkB* WT - Nie 855000 Pa0dziernik 1990
Nie - - Nie 275000 Pa0dziernik 1985
8kB WT - Nie 1815000 Kwiecie% 1991
8kB WT - Nie 1815000 Kwiecie% 1994
8kB WT - Tak 1200000 Kwiecie% 1991
8kB WT - Tak 1200000 Kwiecie% 1989
8kB WT - Opcjonalnie 1400000 Listopad 1992
8kB WT - Tak 1 100000 Marzec 1992
16 kB WT - Tak 1600000 Luty 1994
2* 16kB WB - Tak 310000
0
Stycze% 1995
2x8kB WB - Tak 3100000 Marzec 1993
28kB WB - Tak 3300000 Marzec 1994
2 ^ )6 kB WB - Tak 4000000 Stycze% !997
2*8kB WB 256 kB****
Wewntrzna
Tak 5500000 Wrzesie% 1995
2 x )6 kB WB 512kB
Wewntrzna
Tak 7500000 Maj 1997
2xi6kB WB 0 kB Wewntrzna Tak 7500000 Kwiecie% 1998
2 16kB WB 1 MB/ 2 MB
Wewntrzna
Tak 7500000 Kwiecie% 1997



212
Szybko)+ procesora
Pojcie szybko,ci procesora bywa przyczyn# wielu nieporozumie%. W tym
podrozdzia(e zostan# najpierw podane na ten temat oglne dane, a nastpnie
przedstawi dok(adniejsze informacje dotycz#ce procesorw Inte(.
Miar# szybko,ci komputera jest czstotliwo,. zegara, mierzona zazwyczaj
liczb# cykli na sekund. Czstottiwo,. zegara jest zale)na od oscytatora,
wykonanego z kryszta(u kwarcu zawartego w ma(ej obudowie. Po do(#czeniu
napicia, oscytator zaczyna drga. harmonijnie z czstottiwo,ci# zale)n# od
rozmiaru i kszta(tu oscylatora. Oscylacje z kryszta(u rozchodz# si jako
przebieg zmieniaj#cy si w takt pracy kryszta(u. Powsta(y w ten sposb
sygna( zmiennopr#dowy jest sygna(em zegarowym taktuj#cym procesor.
Obecnie wikszo,. komputerw pracuje z czstotliwo,ci# milionw cykli na
sekund, czy H ich szybko,. wyra)a si w megahercach (MHz). (Jeden
Hertz odpowiada jednemu cyktowi na sekund).

Nazwa Hertz pochodzi od nazwiska niemieckiego fizyka Heinricha
Rudolfa Hertza. W 1885 roku Hertz eksperymentalnie
potwierdzi( teori elektromagnetyzmu, wed(ug ktrej ,wiat(o
jest form# promieniowania elektromagnetycznego i zachowuje si
jak fala.
Pojedynczy cyk) jest d(a procesora najmniejszym odcinkiem czasu. Ka)da
czynno,. procesora wymaga co najmniej jednego, a najcz,ciej wikszej liczby
cyk(i. Np. procesor 8086, aby przes(a. dane do lub z pamici, potrzebuje
czterech cykli wraz z dodatkowymi cyktami oczekiwania. CyM ccze/ci'wan;'a
(ang. wa;'? .sfafe) jest tykniciem zegara, w ktrym procesor nie wykonuje
)adnej operacji, dziki czemu wolniejsze podzespo(y nie pozostaj# w ty(e".
Procesor 286 realizuje operacj przesy(u danych w czasie tytko dwch cykli i
jednego cyklu oczekiwania.
Czas wykonania pojedynczej instrukcji jest r)ny dla r)nych procesorw. W
oryginalnych procesorach 8086 i 8088 wykonanie jednej instrukcji zajmowa(o
przecitnie 12 cykli. W procesorach 286 i 386 czas ten uleg( skrceniu do 4,5
cyk(a, a w 486 dalszemu skrceniu do 2 cykli. Procesor Pentium zawiera dwie
kolejki rozkazw oraz dodatkowe mechanizmy, dziki ktrym mo)(iwe by(o
dalsze skrcenie czasu wykonywania pojedynczej instrukcji do jednego tub
dwch cykli. Techniki zastosowane w procesorach Pentium II i Pentium Pro
pozwataj# wykona. do trzech instrukcji w jednym cyklu zegara.
R)nice pomidzy procesorami w czasie wykonywania instrukcji
(wyra)anym w cyklach) utrudniaj# dokonanie porwnania wydajno,ci
komputerw tylko na podstawie czstotliwo,ci zegara procesora (tj. ticzby cykli
na sekund). Np. jedn# z przyczyn osi#gnicia du)ego wzrostu szybko,ci
dzia(ania procesora 486 w porwnaniu z 386 by(o zmniejszenie do dwch
liczby taktw zegara potrzebnych do wykonania pojedynczej instrukcji. Tak wic
133-megahercowe 486 (takie jak AMD 5x86-133) nie dorwnuje 75-
megahercowemu Pentium. Pentium II jest natomiast szybsze od zwyk(ego
Pentium o nastpne 50%. Tak wic porwnuj#c efektywno,. procesorw
mo)na by powiedzie., )e 500-megahercowe Pentium H jest
porwnywalne z teoretycznym Pentium 750 MHz, ktry odpowiada
1400-megahercowemu 486, ktry znowu odpowiada 2800-
megahercowym 386 i 286,

213
ktremu w ko%cu odpowiada(oby 5600-megahercowe 8088. Bior#c pod
uwag fakt, )e oryginalny procesor 8088 by( taktowany sygna(em 4,77
MHz, dzisiejsze systemy s#ok. 1000 razy szybsze od produkowanych
nieca(e 20 lat temu. Tak wic trzeba zachowa. ostro)no,. przy
porwnaniach prdko,ci bazuj#cych ty(ko na zwyk(ym odejmowaniu
megahercw.
Rodzi si pytanie, dlaczego dwa procesory taktowane zegarem o tej samej
czstotliwo,ci mog# si r)ni. prdko,ci# dzia(ania? Odpowied0 jest prosta:
procesory te maj# r)n# wydajno,..
Firma Intel opracowa(a specjalny rodzaj testw obliczaj#cych wzgldn#
wydajno,. procesora. Test ten nosi nazw Indeksu ICOMP 2.0 (Intel
Comparative Microprocessor Performance), a jego ostatnie wersje
pozwalaj# na pomiar wydajno,ci komputerw 32-bitowych. Warto,ci
tego indeksu dla r)nych typw procesorw zosta(y zebrane w tabeli 6.2

Tabeta 6.2. Warto$ci Indeksu Intel ICOMP 2.0
Typ procesora indeks ICOMP 2.0
Pentium 75 67
Pentium 100 90
Pentium 120 100
Pentium 133 111
Pentium 150 114
Pentium 166 127
Pentium 200 142
Pentium-MMX 166 160
Pentium-MMX 200 182
Pentium-MMX 233 203
Pentium Pro 197
Pentium Pro 220
Pentium II 233 267
Pentium II 266 303
Pentium II 300 332
Pentium II 333 366
Pentium II 350 386
Pentium II 400 440
Warto,. Indeksu ICOMP 2.0 zosta(a ustalona na podstawie r)nych
niezale)nych testw i jest miarodajn# informacj# o wzgldnej wydajno,ci
procesora. Indeks ten uwzgldnia rozkazy ca(kowite i zmiennoprzecinkowe,
a tak)e operacje multimedialne.
214
Nastpnym czynnikiem, ktry mo)e w niektrych sytuacjach myti.. jest fakt, )e
praktycznie wszystkie dzisiejsze procesory pracuj# z wietokrotno,ci#
prdko,ci p(yty g(wnej. Na przyk(ad Petntium II 333 jest taktowane
piciokrotnie szybciej ni) 66 MHz p(yty g(wnej, podczas gdy Pentium H
400 MHz pracuje z czterokrotn# prdko,ci# p(yty g(wnej, taktowanej
sygna(em 100 MHz.
W nowszych komputerach znajduje si generator czstottiwo,ci, ktry jest
cz,ci# uk(adu kontrotera p(yty g(wnej. Generator ten ustata szybko,ci pracy
procesora i p(yty g(wnej. Wikszo,. p(yt z procesorem Pentium posiada 3
tub 4 mo)liwe ustawienia szybko,ci pracy. Obecnie wykorzystywane
procesory s# dostpne w wietu wersjach, pracuj#cych z czstottiwo,ciami
zate)nymi od czstottiwo,ci p(yty g(wnej. Np. wikszo,. procesorw Pentium
pracuje z czstottiwo,ci#, ktra jest wietokrotno,ci# czstottiwo,ci p(yty
g(wnej. Przyk(adowe warto,ci czstottiwo,ci pracy p(yt i procesorw
Pentium przedstawiono w tabeli 6.3.
Tabela 6.3. Szybko$' pracy procesorw i pyt gwnych firmy Intel

Typ procesora /
czstotiiwo,.
Mno)nik
czstottiwo,ci
Czstotiiwosc p(yty
g(wnej
Pentium 60 1 x 60
Pentium 66 t X 66
Pentium 75 1,5 x 50
Pentium 90 1,5 x 60
Pentium tOO 1,5 x 66
Pentium 120 2x 60
Pentium 133 2x 66
Pentium 150 2,5 x 60
Pentium / Pentium Pro /
MMX 1 66
2,5 x 66
Pentium / Pentium Pro 180 3x 60
Pentium / Pentium Pro 200 3x 66
Pentium-MMX / Pentium 11
233
3,5 x 66
Pentium 11 266 4x 66
Pentium 11 300 4,5 x 66
Pentium 11 333 5x 66
Pentium 11 350 3,5 x 100
Pentium 11 400 4x 100
Pentium 1! 450 4,5 x 100
Je)eti oprcz czstottiwo,ci zegara tak)e pozosta(e parametry dwch
porwnywanych ze sob# procesorw - takie jak typ procesora, ticzba cykli
oczekiwania (cykti pustych) oraz szeroko,. magistrati danych - s# takie same,
to mo)na porwnywa. obydwa komputery stosuj#c jako kryterium
czstottiwo,. procesora. Na ostateczn# szybko,. komputera mo)e mie. du)y
wp(yw tak)e np. wewntrzna struktura modu(w pamici.
215
Opracowuj#c procesor, producent testuje go pod wzgldem szybko,ci
oraz wp(ywu temperatury i ci,nienia. Po przej,ciu serii testw procesor zostaje
oznaczony jako przeznaczony do pracy z okre,ton# czstottiwo,ci#, w zakresie
warto,ci temperatury i ci,nienia, z jakimi mo)e mie. do czynienia w czasie
normalnej pracy. Przyjto do,. prosty sposb oznaczania szybko,ci procesora.
Na przyk(ad na obudowie procesora w jednym z moich komputerw
znajduje si nastpuj#ce oznaczenie:
A80486DX2-66
Litera A wed(ug nomenktatury firmy Intet oznacza, )e uk(ad jest wykonany w
formacie CPGA (Ceramic Pin Grid Array), tub te) oznacza okre,lony
typ obudowy uk(adu. Oznaczenie 80486DX2 pozwa(a na
zidentyfikowanie uk(adu jako procesora 486DX pracuj#cego z
podwojon# czstot(iwo,ci# p(yty g(wnej. Liczba -66 oznacza, )e mak-
syma(na czstotiiwo,. pracy procesora wynosi 66 MHz. Poniewa)
czstot(iwo,. ta jest podwojon# czstot(iwo,ci# p(yty g(wnej, maksymatna
czstot(iwo,. tej ostatniej wynosi 33 MHz. Uk(ad ten mo)e poprawnie
pracowa. jedynie w tych komputerach, w ktrych procesor pracuje z
maksyma(n# czstot(iwo,ci# 66 MHz. Na przyk(ad w komputerze z p(yt#
g(wn# 25 MHz pracowa(by z czstot(iwo,ci# 50 MHz.
Wikszo,. p(yt g(wnych mo)na ustawi. w tryb pracy z
czstot(iwo,ci# 40 MHz i wwczas procesor DX2 pracowa(by z
wewntrzn# czstot(iwo,ci# 80 MHz. Wielko,. ta przekracza(aby o 14
MHz dopuszcza(n# czstot(iwo,., d(atego wiele procesorw nie dzia(a(oby
wcale albo dzia(a(oby jedynie przez krtki czas. Przekona(em si jednak, )e
wikszo,. nowszych mode(i procesorw oznaczonych -66 pracuje w
sposb poprawny (chocia) troch si grzej#!) przy ustawieniu 40/80 MHz.
Takie podkrcanie" (ang. overclocking) procesora mo)e by. wykorzystywane
jako prosty, tani sposb przy,pieszenia pracy komputera. Nie zaleca(bym tego
jednak w przypadku komputerw przeznaczonych do tzw. zada%, w
ktrych niezawodno,. pracy jest jednym z najwa)niejszych czynnikw.
Przekroczenie dopuszcza(nych parametrw pracy komputera mo)e czsto
objawi. si nieprzewidzianym zachowaniem w krytycznych sytuacjach.
Osoby zainteresowane podkrcaniem" procesora powinny zajrze. na
internetow# stron
http://www.sysopt.com/overc.html
Mo)na tam znale0. m.in. pytania najcz,ciej zadawane przez
u)ytkownikw (FAQs), a tak)e opisy dzia(a% u)ytkownikw (stale
uaktua(niane), ktrym uda(o si (lub czasami nie) podkrci." procesor.
Czasami oznaczenie procesora nie wskazuje w sposb poprawny na jego
czstotliwo,. pracy. Na przyk(ad, w starszych mode(ach 8086 cyfra -3
oznacza(a czstot(iwo,. pracy rwn# 6 MHz. Taki sposb oznaczania spotyka
si czsto w niektrych starszych typach procesorw, wyprodukowanych
przed wej,ciem w )ycie standardw oznakowania.
Innym przyk(adem takiego mylnego oznakowania mo)e by. przypadek
procesorw Cy-rix/lBM 6x86. Wprowadzono tutaj oznaczenie PR
(Performance Rating), ktre nie odpowiada czstotliwo,ci taktowania
procesora. Za to przedstawia teoretyczn# sprawno,. procesora - numer
oznacza liczb megahercw, z jak# by(by taktowany procesor Inte( Pentium
o tej samej wydajno,ci. Tak wic procesor Cyrix/IBM 6x86MX-PR200
pracuje z prdko,ci# (66 MHz (2,5 x 66 MHz).
216
Czasami producent umieszcza nad procesorem radiator. ktry uniemo)liwia
odczytanie warto,ci czstotliwo,ci procesora wydrukowanej na obudowie.
(7?ar/;'<3;or jest metalowym elementem odprowadzaj#cym ciep(o z
urz#dzenia elektronicznego.) Wikszo,. procesorw pracuj#cych z
czstotliwo,ci# 50 MHz lub wy)sz# powinna by. wyposa)ona w radiator w
celu zabezpieczenia procesora przed przegrzaniem.
Magistrala danych
Najcz,ciej opisuje si procesor za pomoc# rozmiaru jego magistrali danych i
adresowej. M6n?As7/Y.!/<3 to po prostu zbir ,cie)ek, wsplnych dla kilku
urz#dze%, przewodz#cych sygna(y elektryczne. Dobr# analogi# jest para kabli
biegn#cych z jednego ko%ca domu do drugiego. Je)eli do jednego ko%ca kabli
pod(#czy si generator napicia zmiennego 110 V, a w ustalonych miejscach
przewodw przy(#czy si gniazdka, to powstanie magistrala. Nie ma
znaczenia, do ktrego gniazdka w(o)ymy wtyczk, bo w ka)dym bdzie ten
sam sygna( - w tym przypadku napicie zmienne 110 V.
Dowolne medium transmisyjne, ktre ma wicej ni) dwa gniazdka na
ko%cach, mo)e by. uwa)ane za magistral. W standardowym komputerze
mo)na wyr)ni. kilka magistral, a typowy procesor ma dwie magistrale, po
ktrych przenoszone s# dane i informacje o adresach w pamici. S# to
odpowiednio magistrala danych i magistrala adresowa.
Kiedy mowa jest o magistrali procesora, to najcz,ciej chodzi o magistral
danych. Na magistral t sk(adaj# si ko%cwki procesora wykorzystywane
do przesy(w danych. Im wicej sygna(w przenosi magistrala w jednostce
czasu, tym wiksza jest ilo,. danych, ktr# mo)na przes(a. przez magistral w
cyklu pracy magistrali i tym szybsza jest magistrala.
Dane w komputerze s# przesy(ane jako informacja cyfrowa, przyjmuj#ca
jedn# z dwch warto,ci w dyskretnych przedzia(ach czasu. W czasie
trwania interwa(u pojedyncza ,cie)ka mo)e by. w stanie napicia 5 V,
oznaczaj#cego jedynk logiczn#, albo O V, oznaczaj#cego zero logiczne. Im
wicej linii sygna(owych wchodzi w sk(ad magistrali, tym wicej mo)na po
niej przes(a. bitw w jednostce czasu. Na przyk(ad procesor 286, ktry ma 16
ko%cwek s(u)#cych do wysy(ania i odbierania danych, ma 16-bitow# ma-
gistral danych. Procesor 32-bitowy, np. 486, ma takich ko%cwek dwa razy
wicej ni) procesor 16-bitowy. 32-bitowa magistrala prze,le dwa razy tyle
informacji, co magistrala 16-bitowa przy tej samej czstotliwo,ci jej pracy.
Nowoczesne procesory, jak Pentium, maj# magistral danych 64-bitow#.
Dobr# analogi# ilustruj#c# przep(yw informacji przez magistral jest autostrada, po
ktrej poruszaj# si samochody. Je)eli autostrada ma tylko jeden pas ruchu w
ka)dym kierunku, to w jednostce czasu na danym jej odcinku mo)e si
porusza. tylko jeden samochd. Je)eli chcemy zwikszy. przepustowo,.
autostrady, to mo)emy doda. kolejny pas ruchu, dziki czemu w
okre,lonym czasie przez dany odcinek autostrady przejedzie dwa razy
wicej samochodw. Procesor 8-bitowy mo)na porwna. do drogi
jednopasmo-wej, poniewa) w jednostce czasu mo)e przes(a. tylko jeden bajt
danych (jeden bajt to osiem bitw). Procesor 16-bitowy, ktry w jednostce
czasu mo)e przes(a. 16 bitw, mo)na przyrwna. do autostrady
dwupasmowej. Aby jeszcze bardziej zwikszy. przepustowo,. autostrady,
mo)na j# zaprojektowa. jako drog czteropasmow#. Odpowiada(oby to
magistrali 32-bitowej, ktra umo)liwia przes(anie czterech bajtw danych w
jednostce czasu.
217
Podobnie, jak opisujemy autostrad ilo,ci# pasw ruchu, mo)na opisa.
procesor za pomoc# rozmiaru jego magistrali danych. Kiedy komputer jest
reklamowany jako 16- czy 32-bitowy, to z regu(y oznacza to w(a,nie rozmiar
magistrali danych procesora w komputerze. Pojcie to z grubsza okre,la
potencjaln# wydajno,. procesora (i co za tym idzie, rwnie) ca(ego
komputera).
W tabeli 6.1 zebrano parametry techniczne procesorw rodziny Intel
spotykanych w komputerach IBM PC i kompatybilnych. Parametry te
obejmuj# tak)e rozmiar magistrali danych.
Rejestry wewntrzne
Rozmiar rejestrw wewntrznych procesora okre,la ilo,. informacji, jak#
procesor mo)e przetworzy. w jednostce czasu. Obecnie wikszo,.
zaawansowanych procesorw - od 386 pocz#wszy, a na Pentium
sko%czywszy - posiada rejestry 32-bitowe.
Niektre procesory maj# wewntrzn# magistral danych, po ktrej
przenoszona jest informacja pomidzy elementarnymi komrkami pamici
procesora, zwanymi r#/MfrafMi'. Rozmiar tej magistrali jest r)ny od
szeroko,ci zewntrznej magistrali danych. Przyk(adem s# procesory 8088 i
386SX, ktre maj# wewntrzn# magistral danych o rozmiarze dwukrotnie
wikszym od zewntrznej. Taka koncepcja, okre,lana czsto jako hybry-
dowa", jest popularna w ta%szych wersjach procesorw. Np. procesor
386SX mo)e przesy(a. dane pomidzy swoimi rejestrami w postaci pe(nych
s(w 32-bitowych, jednak komunikuje si ze ,wiatem zewntrznym za
po,rednictwem magistrali o szeroko,ci tylko 16 bitw. Taka struktura
umo)liwia projektantom komputera opracowanie taniej p(yty g(wnej z
magistral# 16-bitow#, przy jednoczesnym zachowaniu kompatybilno,ci z
32-bitowym procesorem 386.
Wewntrzne rejestry mog# mie. wikszy rozmiar ni) magistrala danych, a to
oznacza, )e do za(adowania danych do rejestru potrzebne s# dwa cykle
zegarowe, a dopiero potem dane mog# by. przetwarzane. Np. procesory
386SX i 386DX maj# 32-bitowe rejestry wewntrzne, lecz procesor 386SX
do za(adowania danych z magistrali do rejestru potrzebuje dwch
oddechw", podczas gdy 386 potrafi to samo zadanie zrealizowa. za
jednym tchnieniem". Tak samo odbywa si przesy( informacji z rejestrw
procesora na zewntrzn# magistral danych.
Przyk(adem odwrotnej koncepcji jest procesor Pentium. Ma on 64-bitow#
magistral danych, ale tylko 32-bitowe rejestry wewntrzne. Brzmi to
zagadkowo, dopki si nie oka)e, )e procesor Pentium posiada dwa
wewntrzne potoki (ang. pipelines), ktre kolejkuj# kody pobieranych
instrukcji. Pod wieloma wzgldami procesor Pentium przypomina dwa
procesory 32-bitowe w jednej strukturze. 64-bitowa magistrala danych w
tym procesorze umo)liwia wydajne (adowanie danych z pamici do
wewntrznych rejestrw. Zastosowanie wielu potokw zosta(o nazwane
mianem architektury super-skalarnej (superscalar architecture).
Bardziej zaawansowane procesory Pentium Pro i Pentium H maj# sze,.
potokw, l cho. niektre z nich maj# okre,lone zastosowania, procesor mo)e
wykonywa. do trzech instrukcji w jednym cyklu zegara.
218
Magistra#a adresowa
Magistrala adresowa jest zbiorem tinii przenosz#cych informacje o adresie w
pamici, pod ktry s# przesy(ane dane tub spod ktrego dane s# pobierane.
Podobnie jak w przypadku magistrali danych, pojedyncza Unia magistrati
przenosi jeden bit informacji. Bit ten stanowi pojedyncz# cyfr adresu. Im wicej
tinii przenosz#cych informacj o adresach ma magistrata, tym wikszy obszar
pamici mo)na zaadresowa.. Rozmiar magistrati adresowej okre,ta
maksymaln# ito,. pamici dostpn# dta procesora.
Do zobrazowania zasady funkcjonowania magistrati adresowej rwnie)
pomocna jest anatogia z ruchem drogowym. Je)eti magistrat danych
potraktujemy jak drog i je)eli jej rozmiar odpowiada ilo,ci pasw ruchu, to
magistrata adresowa oznacza numer domu albo adres domu na uticy. Rozmiar
magistrati adresowej odpowiada ito,ci cyfr w numerze adresowym domu. Np.
je)eti numer domu jest dwucyfrowy (w systemie dziesitnym), to na uticy
mo)e by. co najwy)ej tOO (10 do potgi drugiej) r)nych adresw domw
(od 00 do 99). Nastpna cyfra umo)tiwi(aby przypisanie adresw nastpnym
900 domom.
Komputery wykorzystuj# binarny system pozycyjny (o podstawie 2), co
oznacza, )e za pomoc# binarnych liczb dwucyfrowych mo)na zakodowa.
tytko cztery unikatowe adresy: 00, 01, 10, 1 1 (2 do potgi 2 rwna si 4); za
pomoc# ticzby trzycyfrowej mo)na zakodowa. osiem adresw: od 000 do t H
(2 do potgi 3 rwna si 8) itp. Na przyk(ad, w procesorach 8086 i 8088
magistrala adresowa ma szeroko,. 20 bitw, co oznacza, )e mo)tiwe jest
zaadresowanie maksymalnie 2 do potgi 20 czyti 1048576 (l MB) komrek
pamici (bajtw). Tabela 6.4 przedstawia mo)tiwo,ci adresowe procesorw
Intel.
Tabela 6.4. Mo)liwo$ci adresowe procesorw Intel
Rodzina procesora Bajty Kilobajty Megabajty Gigabajty

8088/8086 20-bttowa 1 048 576 1024 1 -
286/386SX 24-bitowa 1677721
6
16386 16 -
386DX-
Pentium Pro
32-bitowa 4 294 967
296
4 194 304 4096 4
Pentium 11 36-bitowa 687)947
6736
67 108 864 65536 64
Magistrala adresowa jest niezale)na od magistrati danych, a od projektantw
mikroprocesora zale)y, jaki rozmiar maj# obydwie magistrate. Zazwyczaj im
wiksza magistrala danych procesora, tym wiksza jest rwnie) jego
magistrata adresowa. Informacja o magistratach na dwa sposoby okre,la
wzgldn# moc obliczeniow# komputera: rozmiar magistrati danych
determinuje transfer danych pomidzy procesorem a otoczeniem,
natomiast szeroko,. magistrati adresowej okre,la wielko,ci obszaru pamici
obs(ugiwanej przez procesor.
Wewntrzna (level 1) pami+ podrczna
Wszystkie procesory z rodziny Intela, pocz#wszy od 486. zawieraj# kontroler
pamici cache pierwszego poziomu (Cache Level 1). Uk(ady te posiada(y
8 kB (lub wicej) wbudowanej pamici, pracuj#cej z prdko,ci# taktowania
procesora. Jest to w zasadzie normalna pami., z t# r)nic#, )e jest
wbudowana w uk(ad procesora, a do tego tak
219
szybka, )e potrafi nad#)y. za pdz#cym procesorem. Jest ona u)ywana do
przechowywania najcz,ciej u)ywanych danych oraz fragmentw kodu.
Dziki temu ograniczono wystpowanie problemu wsp(pracy procesora z
du)o wolniejsz# pamici# RAM, ktry objawia( si ja(owymi taktami
oczekiwania.
W dzisiejszych nowoczesnych systemach znaczenie pamici U jest jeszcze
wiksze. Jest to w zasadzie jedyna pami. na tyte szybka, )eby sprosta.
wymogom procesora. Praktycznie wszystkie dzisiejsze procesory s#
taktowane przy u)yciu mno)nika. Dia przyk(adu procesor Pentium H 333
MHz, taktowany sygna(em 333 MHz, wsp(pracuje z p(yt# g(wn#
taktowan# z szybko,ci# 66 MHz. Poniewa) pami. RAM jest pod(#czona do
p(yty g(wnej, pracuje z prdko,ci# 66 MHz. Jedyn# pamici# ,,333 MHz"
w takim systemie jest pami. procesora - Cache Level 1. W naszym
przypadku, procesor ten ma 32 kB tej pamici, podzie(one na dwa osobne bloki
po 16 kB.
Gdy poszukiwana dana jest ju) uprzednio wprowadzona do tej pamici,
procesor nie musi na ni# oczekiwa. - a jedynie po ni# sign#. - oszczdzaj#c
cenny czas.
Pami. cache procesora 486 okre,tana jest jako czfero.sci'c:^owa paw/.
(ang.ybMr-way M?? HMCMnw cac^f). Pami. ta jest podzielona na cztery
bloki, z ktrych ka)dy sk(ada si ze 128 lub 256 wierszy po (6 bajtw.
Zasad dzia(ania pamici cztero,cie)kowej pamici asocjacyjnej pomo)e
nam zrozumie. prosty przyk(ad. W najprostszym przypadku pami.
podrczna jest pojedynczym blokiem pamici, do ktrego jest (adowana
zawarto,. okre,lonego obszaru pamici RAM. Jest to podobne do
pos(ugiwania si zak(adkami u(atwiaj#cymi odnalezienie konkretnej strony
w czytanej ksi#)ce. Je)eli g(wn# pami. RAM przyrwnamy do ca(ej
ksi#)ki, to zak(adki odpowiadaj# stronom pamici RAM
przechowywanym w pamici cache. Postpowanie takie jest skuteczne, je)eli
dane, do ktrych chcemy uzyska. dostp, znajduj# si w obrbie stron
oznaczonych zak(adkami. Jednak je)eli chcemy si odwo(a. do strony, ktra
nie by(a za(o)ona, to zak(adki nie maj# )adnego zastosowania.
A(ternatywnym podej,ciem jest pos(ugiwanie si wieloma zak(adkami, za
pomoc# ktrych zaznaczamy jednocze,nie r)ne fragmenty ksi#)ki. W
przypadku pamici cache wi#)# si z tym dodatkowe wymagania sprztowe,
a tak)e dodatkowy czas, ktry jest potrzebny na sprawdzenie wszystkich
zak(adek, w ce(u usta(enia, czy zaznaczaj# one strony z szukanymi danymi.
Ka)da dodatkowa zak(adka zwiksza koszty, tcz jednocze,nie zwiksza
szans zna(ezienia szukanych stron.
Je)e(i w celu ograniczenia kosztw ograniczymy liczb obszarw
zaznaczanych w ksi#)ce do czterech, to otrzymamy w(a,nie co, w rodzaju
cztero,cie)kowej asocjacyjnej pamici cache. Technika ta polega na podzia(e
dostpnej pamici cache na 4 obszary, z ktrych ka)dy przechowuje inne linie
danych z pamici RAM. Wielozadaniowe systemy operacyjne, takie jak OS/2
czy Windows, s# przyk(adami ,rodowisk, w ktrych procesor korzysta
jednocze,nie z r)nych obszarw pamici, a zastosowanie cztero,cie)kowej
asocjacyjnej pamici cache powoduje znaczny wzrost wydajno,ci
komputera.
Zawarto,. pamici cache musi zawsze pozostawa. zsynchronizowana z
zawarto,ci# pamici RAM, tak aby zapewni., )e procesor przetwarza
zawsze aktualne dane. Z tego powodu wewntrzna pami. cache w
procesorach 486 jest pamici# typu M/ri'fe-77;roMg/7 radic. Oznacza to, )e
informacja zapisywana przez procesor do pamici podrcznej jest
automatycznie przepisywana do pamici RAM.
220
Innym rozwi#zaniem jest pami. typu Writel-Back cache, zastosowana po raz
pierwszy w procesorach Pentium, w ktrej dalszy wzrost wydajno,ci zosta(
osi#gnity dziki buforowaniu zarwno operacji odczytu, jak i zapisu.
Pomimo )e wewntrzna pami. cache procesorw 486 jest pamici# typu
Write-Through. nic nie stoi na przeszkodzie, aby zastosowa. dodatkow#,
zewntrzn# pami. cache typu Write-Back i otrzyma. w ten sposb komputer
o jeszcze wikszej wydajno,ci. Ponadto procesor 486 ma mo)tiwo,. buforowania
do czterech bajtw danych, zanim informacja ta zostanie zapisana w pamici
RAM, dziki czemu nie nastpuje spadek wydajno,ci, kiedy magistrala pamiciowa
jest zajta.
Wewntrzny kontroler pamici cache procesora prowadzi ,, obserwacj"
magistrat! pamiciowej komputera w momentach, gdy inne procesory,
okre,lane jako mo.My na^rz^H.', przejmuj# kontrol nad magistral#. Proces
ten w jzyku angielskim nosi nazw Z?M.s ^Moc^/Mg. Je)eli jaki, modu(
nadrzdny dokonuje zapisu do obszaru pamici, ktrego kopia jest w danym
momencie przechowywana w pamici cache procesora, to pojawia si brak
zgodno,ci danych z pamici cache z danymi z pamici RAM. Kontroler
pamici cache oznacza takie dane jako nieprawid(owe i w czasie trwania
nastpnego cyklu dostpu do pamici (aduje ponownie dane do pamici
podrcznej, zapewniaj#c w ten sposb zachowanie spjno,ci danych.
W wikszo,ci komputerw z procesorem 486 stosowana jest rwnie)
zewntrzna pami. cache drugiego poziomu, zbudowana z bardzo
szybkich uk(adw pamici typu SRAM. Umo)liwia to dalsze skrcenie
czasu, jaki zajmuje procesorowi oczekiwanie na nadej,cie danych z pamici
RAM. Zadania pamici cache drugiego poziomu s# podobne do zada%
pamici cache procesora 486 znajduj#cej si na p(ycie g(wnej. Pami. ta
przechowuje informacj przesy(an# do procesora, co powoduje skrcenie czasu
oczekiwania procesora i wyd(u)enie czasu, w ktrym procesor mo)e zaj#. si
przetwarzaniem danych i obliczeniami. Pobieranie informacji z pamici cache
drugiego poziomu jest
0 wiele szybsze ni) pobieranie ich z pamici g(wnej, poniewa) uk(ady
SRAM charak
teryzuj# si bardzo krtkim czasem dostpu - co najwy)ej 20 nanosekund (ns).
Systemy Pentium s# skonstruowane w ten sposb, )e pami. Cache Level 2
znajduje si na p(ycie g(wnej. Inne rozwi#zanie zastosowano przy produkcji
procesorw Pentium Pro oraz Pentium H. Procesory te zawieraj#
pami. Cache Level 2 wbudowan# w struktur procesora. Umo)liwiono
zatem przy,pieszenie dzia(ania pamici Level 2, powy)ej szybko,ci pracy
p(yty g(wnej.
Przy wzro,cie prdko,ci taktuj#cej, skracaj# si cykle pracy uk(adw. Tak wic
wikszo,. pamici SIMM u)ywanych w komputerach Pentium to uk(ady 60
ns, czyli mog#ce pracowa. z maksymaln# prdko,ci# 16 MHz.
Standardowe prdko,ci dzisiejszych p(yt g(wnych to 66 MHz oraz (OO
MHz, a dostpne s#ju) procesory pracuj#ce z prdko,ci# 450 MHz! Z tego
w(a,nie wzgldu zdecydowano si na przeniesienie pamici Cache Level 2
z p(yty g(wnej na procesor. W tabeli 6.5 przyrwnano szybko,ci pamici zain-
stalowanych we wsp(czesnych systemach komputerowych.
Jak wida., poziomami po,rednimi we wsp(pracy z szybkim procesorem
oraz relatywnie wolnymi pamiciami RAM, sprawiaj#cymi, )e procesor
mo)e pracowa. du)o wydajniej i bli)ej swoich maksymalnych mo)liwo,ci,
s# obie pamici cache.
221

Tabela 6.5.
Rodzaj procesora
486DX
4
Pentium Pentium Pro
Pentium !!
(1997)
Pentium !!
(1998)
Szybko,.
procesora
100
MHz
233 MHz 200 MHz 333 MHz 450 MHz
Szybko,. cache LI
10 ns (100
MHz)
4 ns (233
MHz)
5ns (200
MHz)
3ns (333
MHz)
2ns (450
MHz)
Szybko,. Cache L2
30 ns
(33MHz
)
15 ns(66
MHz)
5ns (200
MHz)
6 ns (167
MHz)
4 ns (225
MHz)
Szybko,. p(yty
g(wnej
33 MHz 66 MHz 66 MHz 66 MHz 100 MHz
Szybko,.
SIMM/DI
MM
60 ns (16
MHz)
60 ns (16
MHz)
60 ns (16
MHz)
15 ns(66
MHz)
10 ns
(100 MHz)
Rodzaj pamici
SIMM/DI
MM
FPM FPM/ED
O
FPM/EDO SDRA
M
SDRAM
Tryby pracy procesorw
Wszystkie 32-bitowe procesory Intela, pocz#wszy od 386, potrafi# pracowa.
w kitku trybach.
Dotycz# one sposobu, w jaki procesor obs(uguje pami. systemow# oraz
wykonuje zadania na niej operuj#ce. Tryby te s# nastpuj#ce:
Tryb rzeczywisty (reat mod)
Tryb z ochron# danych (protected mode)
Tryb wirtualny (wirtualny tryb rzeczywisty virtual real mode)
Pierwotnie system PC by( skonstruowany w oparciu o procesor 8088, ktry
mg( wykonywa. 16-bitowe instrukcje i obs(ugiwa. 16-bitowe rejestry
wewntrzne. U)ywaj#c 20 Unii adresowych mg( obs(ugiwa. l MB
pamici RAM. System operacyjny DOS, oprogramowanie dta DOS,
Windows w wersjach od l.X do 3.X by(y stworzone przy u)yciu 16-
bitowych rozkazw. By(y one przewidziane do uruchomienia na tym w(a,nie
procesorze.
P0niejsze procesory, jak 286, wykonywa(y ten sam zestaw instrukcji co
procesor 8088, jednak robi(y to znacznie szybciej. Innymi s(owy - procesory
286 i p0niejsze by(y w pe(ni kompatybilne z ich pierwowzorem, przez co
mog(y uruchamia. programy napisane dla ich poprzednika. Tryb 16-bitowy
procesorw 8088 i 80286 nazwano trybem rzeczywistym.
Oprogramowanie pracuj#ce w tym trybie musia(o si zadowoli. adre-
sowaniem do l BM pamici (nie tytko RAM, ate i BIOS-u, pamici grafiki itd. -
przyp. t(um.) Oprogramowanie to najcz,ciej by(o jednozadaniowe - co
oznacza mo)liwo,. uruchomienia tylko jednego programu w danej chwiti. Nie
istnia(o )adne zabezpieczenie, uniemo)liwiaj#ce jednemu programowi
niszczenie danych potrzebnych innemu, wsp(egzystuj#cemu w pamici
systemu. By(o to rozwi#zanie bardzo elastyczne, ale poprzez swoj#
e(astyczno,. zgubne - umo)liwia(o bowiem programom niszczenie si
nawzajem. Efekt jest prosty do przewidzenia. System najcz,ciej si zawiesza(.
222
Nastpc# procesora 286 by( procesor 386. Pierwszy w pe(ni 32-bitowy procesor
na rynku komputerw PC. By( to mi(owy krok naprzd - nie tytko ze
wzgtdu na szybko,., jak# procesor ten oferowa(. Rozwin#( on zbir operacji
wykonywanych przez procesory o nowe rozkazy 32-bitowe, operuj#ce na 32-
bitowych rejestrach, oraz doda( nowy tryb pracy - tryb z ochron# danych
(protected mod). Nazwa sugeruje postp w dziedzinie uodparniania systemu
na przypadkowe b(dy programw. I rzeczywi,cie - procesor ten umo)Hwi(
skonstruowanie pierwszych systemw operacyjnych ,,odpornych" na b(dy
programw. Gdy w pamici wsp(pracowa(o kilka procesw i jeden z
nich wykona( niedozwoton# operacj (na przyk(ad prb zniszczenia innego
procesu, poprzez zapis w przypadkowe miejsce pamici), w zale)no,ci od
inwencji programisty, mo)na by(o taki proces wymaza. z pamici,
pozostawiaj#c nietknit# reszt systemu.
Przypuszczaj#c jednak, )e czas potrzebny na dostosowanie oprogramowania
do nowego sprztu bdzie do,. d(ugi, Intel zabezpieczy( swj procesor przed
znikniciem z rynku, zaopatruj#c go w mo)liwo,. wykonywania dok(adnie
tych samych operacji, co jego poprzednicy (z 8088 w(#cznie). Dla wielu by(o to
rozwi#zanie w zupe(no,ci wystarczaj#ce. Umo)liwia(o bowiem uruchamianie
istniej#cego, 16-bitowego oprogramowania, zapewniaj#c jednocze,nie o wiele
szybsz# jego prac. Oznacza(o to oczywi,cie zrezygnowanie z wielu rozszerze%,
jakie procesor ten zaoferowa(.
Nowoczesny procesor, jak Pentium H, pracuj#cy w trybie rzeczywistym,
funkcjonuje na zasadzie Turbo 8088". Oznacza to, i) ma on dok(adnie te same
ograniczenia, co jego pierwowzr sprzed wietu lat, z t# jedynie r)nic#, )e pracuje
o wiele szybciej. Oznacza to na przyk(ad, )e z posiadanych 64 MB RAM-u,
bdzie wykorzystywa. jedynie pierwszy megabajt, pozostawiaj#c 63 MB
praktycznie niewykorzystane.
Powsta(y wic nowe systemy operacyjne, pracuj#ce w trybie 32-bitowym z
ochron# danych. Jednak si(a przyzwyczaje% u)ytkownikw by(a ogromna. I
mimo )e powstawa(y systemy operacyjne, jak UN(X. Windows NT, OS/2,
u)ytkownicy nada( trzymali si 16-bitowego Windows 3.X. Dopiero
wersja Windows 95 i 98, jako pomost pomidzy systemami w pe(ni 32-
bitowymi oraz 16-bitowymi, zdoby(y szerok# popularno,.. S# to systemy w
wikszo,ci 32-bitowe, jednak pozostawiono wiele (6-bitowych bram,
umo)liwiaj#cych wsp(prac tych systemw ze starszymi aplikacjami - 16-
bitowymi. Sprzeda) systemu Windows 95 rozpoczto w sierpniu (995 roku.
Dok(adnie 10 lat po zaprezentowaniu pierwszego procesora, na ktrym
system ten mo)na by uruchomi.. Oto co znaczy si(a przyzwyczaje%.
Tym, co umo)liwi(o wsp(prac systemu Windows 95 ze starszymi
aplikacjami - 16-bitowymi, by( trzeci tryb procesora. Tryb rzeczywisty wirtualny
(virtual real mod). Jest to w zasadzie normalny tryb 16-bitowy. z tym )e
uruchomiony wewn#trz 32-bitowego systemu nadrzdnego. Uruchomienie
sesji DOS spod Windows 9X jest niczym innym, jak zainicjowaniem
nastpnej sesji trybu Yirtual Real Mod. Ze wzgldu na wielozada-niowo,.
trybu Protected Mod, mo)liwe jest uruchomienie wielu takich sesji, a nawet
ich rwnoleg(e dzia(anie. Mog# one rwnie) wsp(pracowa. z aplikacjami
wykorzystuj#cymi bezpo,rednio tryb 32-bitowy.
Jest to mo)liwe dziki temu, )e ka)dy proces 16-bitowy uruchomiony w takim
,rodowisku ma bezpo,redni dostp do l MB pamici, ka)demu z nich wydaje
si, )e jest to pierwszy" jeden megabajt pamici, a w rzeczywisto,ci ka)dy z
nich operuje w innym
223

obszarze pamici. Maj#c do dyspozycji wszystkie zasoby systemowe (rejestry,
rozkazy DOS-u, BIOS itd.) - pracuje dok(adnie tak, jakby by( jedynym
w(a,cicietem systemu. Oczywi,cie, ka)dy nastpny uruchomiony proces
powoduje zwotnienie pracy systemu. Jest to praktycznie jedyna
konsekwencja wsp(istnienia wicej ni) jednego procesu wirtuatnego.
Podobnie dzieje si w przypadku uruchomienia aplikacji 16-bitowych
skonstruowanych d!a Windows 3.X.
Drobiazgiem, na ktry warto zwrci. uwag, jest fakt, )e procesory Inteta
uruchamiaj# si zawsze w trybie 16-bitowym i dopiero potem s# prze(#czane w
tryb 32-bitowy - gdy tak im naka)e zainstalowane oprogramowanie.
Istniej# programy, ktre, mimo i) pracuj# w trybie rzeczywistym, nie s# w stanie
dzia(a. poprawnie w trybie rzeczywistym wirtuatnym. Najtepszym
przyk(adem jest oprogramowanie diagnostyczne. Gdy chcemy uruchomi.
taki program, bez zastanawiania si, czy potrafi on poprawnie pracowa. w
trybie chronionym czy nie, mo)na uruchomi. komputer w trybie 16-
bitowym - rzeczywistym - korzystaj#c z systemu Windows 95/98 lub
NT. Wystarczy w tym cetu nacisn#. klawisz F8 w odpowiednim
momencie rozruchu systemu operacyjnego. Uka)e si menu, z ktrego
mo)emy wybra. spo,rd kilku mo)liwo,ci uruchomienia systemu. Tryby
potece% s# czystymi 16-bitowymi trybami rzeczywistymi. Tylko wiersz
potece% trybu awaryjnego" jest trybem za(ecanym do uruchomienia
oprogramowania diagnostycznego. Minimalny zestaw sterownikw oraz
innego software'u gwarantuje rzetelne informacje.
Cho. aptikacje DOS-owe oraz sam DOS pracuj# w trybie rzeczywistym, istnieje
specjalne oprogramowanie pozwataj#ce systemowi korzysta. z rozszerzonej
pamici systemu. S# to tak zwane ,.DOS extenders" (ang. extend - rozszerza.).
S# one najcz,ciej do(#czone do oprogramowania, ktre z nich korzysta.
Sposb wykorzystania przez DOS rozszerzonych zasobw systemu
okre,lono jako DPMI (DOS Protected Mod Interface). Tak wic. cho.
aptikacje Windows 3.11 by(y 16-bitowe, mog(y korzysta. z ca(ej dostpnej
pamici komputera. Dzia(aj# one na zasadzie intetigentnego prze(#czania
procesora z trybu 16-bitowego w tryb 32-bitowy z ochron# danych. Windows
3.11 mia(o taki mechanizm wbudowany w siebie.
W oryginalnym systemie IBM-AT istnia(a pewna furtka (czsto nazywana
A20 Gate) pozwataj#ca oprogramowaniu pracuj#cemu w trybie
rzeczywistym na osi#gnicie pierwszych 64 kB. wydawa(oby si
niedostpnej, pamici rozszerzonej - spoza pierwszego megabajta. Jest to
zwi#zane z dostpem do 21. linii adresowej (A20 - gdy) linie s# numerowane
od AO). Udostpniony w ten sposb, troch ,,niechc#cy", obszar pamici
RAM, nazwano High Memory Area (HMA) (z ang. obszar pamici
wysokiej).
Patrz Obszar pamici wysokiej" i tinia adresowa A20 procesora 286" str. 464
Technotogie stosowane w dzisiejszych procesorach
Nowoczesne procesory posiadaj# pewne, opisane poni)ej, cechy, wp(ywaj#ce
na wygod ich u)ytkowania oraz szybko,.. S# to:
224
Zarz#dzanie energi# - SMM (Power Management)
Architektura superskalarna (Supersca(ar execution)
Technologia MMX,
Dynamiczne wykonywanie (Dynamie execution),
Architektura DIB (Dua) Independent Bus - z ang. podwjna, niezale)na
magistrala).
Zarz$dzanie energi$ (SMM Power Management)
W pewnym momencie wy,cigu o umieszczanie jak najszybszych
procesorw w komputerach typu Laptop oraz Notebook, Intet zorientowa( si,
)e drugim istotnym czynnikiem wp(ywaj#cym na jako,. pracy z tego typu
komputerami jest czas jej trwania. Z tego wzgtdu w swych procesorach
umie,ci( dodatkowe podobwody, regutuj#ce zu)ycie energii w
komputerze. Po raz pierwszy zastosowano to rozwi#zanie w procesorze
486SL, ktry by( zmodyfikowan# wersj# procesora 486DX. Rozwi#zania te
zosta(y nastpnie wprowadzone we wszystkich procesorach typu
Pentium. Skrt SMM oznacza System Management Mod - Tryb
zarz#dzania systemem.
Podobwody, pomimo )e zintegrowane z uk(adem procesora, dzia(aj# od niego
nieza(e)nie. Umo)(iwia to u)ytkownikowi zdefiniowanie czasu
bezczynno,ci, po ktrym procesor ma przej,. w tryb u,pienia, a(bo ca(kowicie
go wy(#czy.. Ustawienia te najcz,ciej s# regu(owane bezpo,rednio za
pomoc# podprogramu umieszczonego w BlOS-ie.
Architektura superskalarna
Procesory pi#tej generacji - Pentium - i nowsze posiadaj# zdo(no,. pracy nad
kitkoma instrukcjami jednocze,nie. Jest to osi#gnite poprzez tzw. potoki
(pipehnes). W nazewnictwie Inte(a tego typu rozwi#zane to w(a,nie architektura
superskaiarna (supersca(ar architecture). Zastosowanie takiego rozwi#zania
umo)(iwi(o na datszy wzrost prdko,ci procesora.
Nat)y doda., )e pierwotnie technika ta by(a wykorzystywana jedynie w
procesorach typu R(SC (Reduced Instruction Set Computer). Pentium jest
jednym z pierwszych procesorw CISC (Comptete Instruction Set
Computer), ktre technik t zaadaptowa(y. Jest ona dzisiaj jednym z
podstawowych etementw decyduj#cych o szybko,ci procesora.
MMX
Skrt ten nigdy nie zosta( oficjatnie rozszyfrowany przez firm Intet.
Powszechnie uwa)a si, )e jest to atbo Mutti-Media eXtensions, atbo Matrix
Math eXtensions, jednak Intet zaprzecza, jakoby mia(a to by. jakakotwiek z
powy)szych ewentuatno,ci. Niemniej jednak nazwy te do,. dobrze okre,taj#
mechanizm, na ktrym potga owo usprawnienie. Zosta( on wprowadzony w
procesorach Pentium pi#tej generacji (rysunek 6.1) i mia( za zadanie u(atwi.
kompresj/dekompresj grafiki, przetwarzanie obrazkw, kodowanie
225

Rysunek
6.1.
oraz wymian danych. Usprawnienia MMX potega(y na zwikszeniu
pamici Cache Levet l (przy,piesza to prac tak)e oprogramowania nie
przystosowanego do wykorzystania innych rozszerze% MMX) oraz
rozszerzeniu zestawu instrukcji procesora o 57 nowych rozkazw i
umo)liwieniu procesorowi wykonywania tego samego rozkazu na
wietu komrkach pamici jednocze,nie (st#d Matrix - macierz). Jest to
tzw. SIMD (Sing)e Instruction, Muitiple Data - pojedynczy rozkaz, du)o
danych). Mo)na to przyrwna. do sytuacji w klasie szkolnej, gdy nauczycie]
mwi do wszystkich uczniw jednocze,nie - ,,usi#d0cie", zamiast do ka)dego
zwraca. si indywidualnie. A dodane 57 instrukcji to g(wnie instrukcje
nastawione na przetwarzanie grafiki, d0wiku oraz innych tego typu danych -
rwnolegle. Rwnotegie dtatego, )e te same operacje s# stosowane do
przetwarzania du)ych iio,ci informacji -jak to si na przyk(ad odbywa przy
obrbce grafiki.
Intet udostpni( (icencj na techno(ogi MMX swoim konkurentom: AMD
oraz Cyrixowi, ktre to firmy nastpnie mog(y wzbogaci. swoje procesory o
owe rozszerzenia.
Dynamiczne wykonywanie programw (Dynamie Execution)
Innowacja ta, zastosowana po raz pierwszy w procesorach szstej generacji,
potga na dodaniu trzech utepsze% w zdobywaniu danych. S# to Multiple
Branch Prediction", Data flow ana(ysis", oraz Specultative execution".
Sposb, w jaki oprogramowanie wykorzystuje zasoby komputera, ma
ogromny wp(yw na szybko,. wykonywania programu. Na pewno
korzystnie na wykonywanie programu nie wp(ynie czste odwo(ywanie
si do odieg(ych miejsc w pamici ani oraz czste skoki z jednego miejsca
programu w inne. Przestoje mog# tak)e nast#pi., gdy ca(y procesor musi
czeka. na wykonanie instrukcji wykonywanej przez jeden z potokw.
Dynamiczne wykonywanie rozkazw ma na ce(u nie tytko
przewidywanie - sk#d procesor bdzie potrzebowa( danych - ate i wykony-
wanie instrukcji niekoniecznie w narzuconej przez programist kolejno,ci.
Dynamiczne wykonywanie sk(ada si z nastpuj#cych elementw
(wyra)enia trudne do przet(umaczenia - z tego wzgldu pozostawiam
pisowni angielsk# oraz do(#czam krtkie opisy, ktre by. mo)e cho.
troch przybli)# znaczenie poj. - przyp. t(um.):
Multiple Branch Prediction ( wg Intela - Przewidywanie z
uwzgldnieniem wielu rozga(zie%"). Zastosowano tutaj
spccja(ny algorytm, ktry umo)liwi( trafne (z ponad 90-
procentowym prawdopodobie%stwem) oszacowanie celu

226
skokw. Mechanizm jest mniej wicej taki: procesor podczas
wykonywania instrukcji przygt#da si nastpnym i na ich podstawie
przewiduje skoki.
Data Flow Analysis (wg Intela - Analiza przep(ywu danych").
Procesor ana-(izuje i kolejkuje rozkazy, umieszczaj#c je w okre,lonej
kolejno,ci, niezale)nej od oryginalnego kodu. Procesor przygl#da si
tym instrukcjom i sprawdza, czy mo)na ju) je wykona., czy mo)e
trzeba czeka. - bo do ich wykonania s# potrzebne dane jeszcze nie
otrzymane. A dopiero na ko%cu w tak ustalonej kolejno,ci dane s#
przesy(ane procesorowi do przetworzenia.
Wykonywanie spekulatywne. Polega na poszukiwaniu instrukcji
znajduj#cych si przed aktualnie wykonywanym fragmentem pro-
gramu i wykonywaniu tych instrukcji, w wyniku ktrych
otrzymywane s# dane potrzebne do pracy procesora w najbli)szej
przysz(o,ci. Otrzymane gotowe dane umieszcza si nastpnie w
specjalnej puti danych. W chwiti gdy tok programu dociera do tych
instrukcji, zamiast ich wykonywania, do rejestru wprowadzane s# od
razu dane wyj,ciowe, otrzymane w wyniku wcze,niejszego ich
uruchomienia.
Elementy te s#jednymi z atutw procesorw szstej generacji.
Architektura DIB (Dual Independent Bus)
Zosta(a po raz pierwszy zaprezentowana w procesorach szstej generacji.
Utworzona z my,l# o powikszeniu przepustowo,ci magistrali procesora.
Posiadanie owych dwch magistral umo)liwia procesorowi rwnoleg(y
dostp do danych - zamiast szeregowego (jak w systemie z pojedyncz#
magistral#). Druga magistrala jest wykorzystywana w komunikacji z
pamici# Cache Level 2. Umo)liwi(o to du)o efektywniejsze wykorzystanie
tej pamici.
Zastosowanie takiego rozwi#zania umo)liwi(o kilkukrotne usprawnienie
komunikacji. Poniewa) szybko,. cz,ci owej magistrali wsp(pracuj#cej z
pamici# cache zale)y od szybko,ci procesora, ci#g(e zwikszanie jego
szybko,ci poci#gnie za sob# potrzeb opracowywania coraz to szybszych
pamici cache.
G(wnym celem zastosowania architektury DIB by(o przeniesienie
pamici cache z p(yty g(wnej bezpo,rednio do uk(adu procesora.
Jedynym procesorem tego typu umieszczanym w kieszeni Z(F (Socket) jest
Pentium Pro. W uk(adzie tym pami. Level l by(a umieszczona w samej
strukturze procesora (jak w ka)dym procesorze od 486), natomiast pami.
L2 zosta(a niejako do(#czona do procesora - do wsplnej obudowy.
Uczyni(o to procesor Pentium Pro rozwi#zaniem drogim i trudnym do
wyprodukowania, ale i umo)liwi(o korzystanie z pamici Cache Levet 2 z
prdko,ci# tak# sam#, z jak# pracuje procesor.
Pentium H jest produkowane w oparciu o prostsz# i ta%sz# technologi.
Procesor oraz do(#czone do niego ko,ci Cache s# umieszczone w jednym
opakowaniu (Cartridge) wsuwanym w gniazdo SEC (Single Edge
Cartridge) - Stot 1. W opakowaniu tym znajduje si p(ytka monta)owa, do
ktrej przy u)yciu monta)u powierzchniowego przylutowano procesor oraz
pamici. Technika ta ma jeszcze jedn# zalet. Zamiast stosowania wyszukanych
i drogich w produkcji ko,ci pamici Cache L2, mo)na zastosowa. zwyk(e,
standardowe pamici statyczne RAM (BSRAM - Burst Static RAM).
227
Cache L2 wikszo,ci procesorw jest taktowana z po(ow# prdko,ci
procesora. Mo)liwa jest jednak zmiana tych parametrw, jak rwnie) zmiana
ilo,ci Cache L2 montowanego na procesorze. St#d istnienie r)nych wersji
procesora Pentium II, r)ni#cych si pomidzy sob# nie tyiko prdko,ci#
taktowania, ale i ilo,ci# pamici Cache L2. Zastosowanie architektury DIB
umo)liwi(o mniej wicej trzykrotne powikszenie przepustowo,ci szyny
procesora.
Wytwarzanie procesorw
Krzem jest g(wnym materia(em u)ywanym do produkcji procesorw.
Jakkoiwiek jest go na Ziemi bardzo du)o (jest jednym z g(wnych
sk(adnikw budulcowych skorupy ziemskiej), to jednak do u)ytku w
elektronice nadaj# si jedynie specjalnie przygotowane porcje tego materia(u.
Przygotowanie takiego krzemu polega na wielokrotnym jego czyszczeniu,
topieniu, a potem wyci#ganiu" d(ugich okr#g(ych prtw monokryszta(u.
Ka)dy z nich ma ok. 20 centymetrw ,rednicy i ok. 120 cm d(ugo,ci, a wa)y
ok. 50 kilogramw. Nastpnie jest formowany do idealnie cylindrycznego
kszta(tu o ,rednicy 200 mm (tera0niejszy standard) i z jednej strony nacinany -
)eby mo)na by(o pozna. jego struktur krystaliczne. Nastpnie taki d(ugi prt jest
krojony na plasterki przy pomocy diamentowej pi(y. Ka)dy taki plasterek ma
mniej ni) jeden milimetr grubo,ci. Potem p(ytki te s# polerowane.
Uk(ady scalone s# produkowane w oparciu o fotolitografi. Proces ten
rozpoczyna si pokrywaniem p(ytki p(przewodnika fotorezystem -
materia(em ,wiat(oczu(ym. Nastpnie fotorezyst jest na,wietlany ,wiat(em
przepuszczonym przez odpowiedni# mask. W miejscu na,wietlenia tworzy
on warstw ceramiczn#, ktra powoduje, )e wszelkie dalsze procesy bd#
dotyczy. ju) tylko nie na,wietlonej warstwy krzemu. Mo)na taki krzem
domieszkowa. (otrzymuj#c p(przewodnik o mniejszej rezystywno,ci od
oryginalnego - s(abo domieszkowanego, o ma(ym przewodzeniu pr#du).
Do wyprodukowania procesora Pentium II potrzebne s# cztery maski. Inne
uk(ady scalone mog# wymaga. zastosowania sze,ciu i wicej.
W chwili gdy ,wiat(o przedrze si przez mask, jest skupiane na powierzchni
p(przewodnika, odmalowuj#c na niej struktur uk(adu. Nastpnie p(ytka
jest przesuwana, i obok ju) na,wietlonego obrazka powstaje nastpny. Gdy ca(y
kr#)ek jest ju) na,wietlony, resztki fotorezystu wyp(ukuje si. W ten sposb
otrzymuje si obraz ,cie)ek, ktre bd# jednym ze sk(adnikw uk(adu. Proces
ten powtarza si kilkakrotnie. A) do uzyskania efektu w postaci okr#g(ej p(ytki
z pewn# ilo,ci# struktur p(przewodnikowych. Oczywi,cie jednym z
problemw przy tej produkcji jest jak najefektywniejsze wykorzystanie
p(przewodnikowej p(ytki pod(o)owej. Procesor Pentium II 300 MHz jest
wytwarzany w oparciu o technik 0,35 mikrona. Przy za(o)eniu, )e ma on 7,5
miliona tranzystorw, okazuje si, )e jego rozmiar to 14,2x14,2 milimetra.
Oznacza to, )e w jednym cyklu, z jednej cylindrycznej p(ytki o ,rednicy 200
mm, mo)na otrzyma. ok. 150 struktur procesora Pentium II.
Celem jest oczywi,cie zmniejszanie rozmiaru struktur. Nowszy procesor
Pentium II 333 MHz jest wykonany w oparciu o technologi 0,25 mikrona.
Powoduje to zmniejszenie rozmiaru z 14,2x14,2 mm do 10,2x10,2 mm. Na
takiej samej p(ytce pod(o)owej jest ju) mo)liwe umieszczenie 300
procesorw Pentium II.
228
Drugim celem jest wykonywanie coraz to wikszych p(ytek pod(o)owych.
W pianach Inte(a jest wyprodukowanie p(ytek o ,rednicy 300 mm. Ma si to
sta. w okolicach roku 2000. Krok ten pozwo(i na wyprodukowanie ok. 675
procesorw w jednym cyklu tech-no(ogicznym. Bardzo prawdopodobne,
)e spowoduje to spadek cen procesorw - ze wzgtdu na zwikszenie
produkcji.
Istotnym jest rwnie) fakt, )e nie wszystkie w ten sposb utworzone uk(ady s#
dobre. Szczegtnie wtedy, gdy uruchamia si now# (ini produkcyjn#.
Stosunek uk(adw dobrych do wyprodukowanych to tzw. uzysk. Uzysk
poni)ej 50% jest typowy d!a nowych Unii. Jednak, gdy dany uk(ad
wychodzi z produkcji, uzysk przy jego produkcji siga 90%. Producenci
ukrywaj# te dane - ze wzgldu na to, )e znajomo,. uzysku pozwa(a konkurencji
domy,ta. si r)nych problemw z jakimi dana firma si boryka. Na przyk(ad, takie
problemy mia(a firma AMD w latach 1997, 1998. Kosztowa(o j# to strat
udzia(u w znacznej cz,ci rynku. Podpisa(a jednak kontrakt z IBM, ktry jest
liderem w produkcji uk(adw scalonych zarwno pod wzgldem jako,ci
ich produktw, jak i mo)liwo,ci produkcyjnych.
Po dotychczasowych etapach produkcyjnych, ka)dy uk(ad jest testowany. Z(e s#
oznaczane w celu ich p0niejszego usunicia. Nastpnym etapem jest pocicie
p(ytek na poszczeg(ne uk(ady. Dalej uk(ady s# testowane raz jeszcze,
pakowane i znowu testowane. Podczas procesu pakowania dokonywane s#
wszelkie po(#czenia pomidzy n)kami a uk(adem. W tym celu stosuje si
z(oto.
Po umieszczeniu w obudowach, komp(etne ju) chipy s# testowane raz jeszcze -
tym razem na wydajno,.. R)ne chipy otrzymywane w tej samej serii mog#
si r)ni. od siebie pod wzgldem mo)liwej szybko,ci dzia(ania. Podczas
testw uk(ady s# poddawane d/.ia(aniu r)nych czynnikw. Midzy
innymi temperatury, ci,nienia itp. W pewnym momencie chip przestaje
pracowa. poprawnie. Na sam koniec, chipy s# dzielone na grupy, a
kryterium podzia(u to w(a,nie maksymalna osi#gnita prdko,.. Na przyk(ad,
procesory Pentium II 233. Pentium II 266 oraz Pentium II 300 MHz s# to
dok(adnie te same chipy. R)ni# si jedynie maksymaln# szybko,ci#, z jak#
uda(o si procesor uruchomi..
Wraz z nabywaniem przez producenta do,wiadczenia w produkowaniu
chipw danego typu, ro,nie uzysk osi#gany z (inii produkcyjnych. Oznacza to
na przyk(ad, )e w partii 150 uk(adw ponad 100 sprawdzi si przy szybko,ci
300 MHz, podczas gdy tylko kilka bdzie zepsutych. Zwi#zane z tym jest
ciekawe zjawisko. Ludzie zamiast kupowa. drogie procesory 300 MHz, kupuj#
ta%sze ich wersje. Zapasy ta%szych i gorszych procesorw szybko si
wyczerpuj#- producent wic siga do kosza z procesorami lepszymi i wypuszcza
je na rynek opatrzone oznakowaniem gorszego procesora. Klienci ,wiadomi
takich problemw producenta, kupuj# w ten sposb ,,niedoceniane" procesory i
montuj# je w swoich systemach, ka)#c im pracowa. z du)o wiksz# prdko,ci#
od tej, ktr# zaleci( producent. I wie(u z nich si to udaje, w(a,nie ze wzgldu na
to, )e producent sprzeda( wyrb lepszy za mniejsze pieni#dze.
Wikszo,. nowych procesorw Inte(a zosta(a wyposa)ona w ochron
przeciw takiemu przetaktowaniu. Zazwyczaj jest to realizowane podczas
procesu umieszczania p(ytki krzemowej w obudowie. Jest to zabezpieczenie na
mno)niku czstotliwo,ci. Jednak istnieje metoda na ominicie takiego
zabezpieczenia. Wystarczy mianowicie podtaktowa." taki procesor wiksz#
czstotliwo,ci#, zostawiaj#c w spokoju mno)nik czstotliwo,ci.

229
Ostatnio instalowa(em procesor Pentium 200 MHz w systemie. Pracowa( on przy
cz-stottiwo,ci 3x66 MHz. I sprbowa(em przestawi. mno)nik, z 3 na 3,5. Efekt by( taki,
)e procesor pracowa( wolniej ni) poprzednio! Jednak istnia(a mo)liwo,. przestawienia
mojej p(yty g(wnej na nieudokumentowan# czstottiwo,. 75 MHz. Przemno)one
przez trzy, dawa(o to 225 MHz. W tej chwili procesor pracuje z now# prdko,ci#, z ktrej
jeste,my zadowoieni obaj. Ja i mj procesor. Nieszczegtnie zatecam t# technik przy-
,pieszania systemu. Wrcz przeciwnie. Gdy system ma pracowa. stabilnie, powinien
pracowa. z t# prdko,ci#, ktr# gwarantuje producent. Jednak wiadomo. Z szybko,ci#
komputera jest jak z szybko,ci# samochodu. Ka)dy majsterkowicz kombinuje, jak tylko
zwikszy. osi#gi swojego cacka". I tak by(o w tym przypadku.
Obudowy procesorw
Produkuje si procesory w wielu wariantach, jednak najcz,ciej spotykane to
PGA (Pin Grid Array), TCP (Tape Carrier Package) oraz SEC (Single Edge
Cartridridge). Jako )e rodzaj TCP jest zwi#zany z komputerami przeno,nymi
- zostanie omwiony w dalszej cz,ci tej ksi#)ki - w rozdziale 21 Komputery
przeno,ne". Pozosta(e wymienione typy omwimy teraz.
PGA
PGA jest najcz,ciej spotykanym rodzajem obudw procesorw. Mia( on
swj pocz#tek ju) w erze procesorw 286. Nazwa wzi(a si od zestaww
z(#czy w postaci igie( (pins), znajduj#cych si pod spodem procesora,
umieszczanego (w r)nych wariantach w r)ny sposb) w podstawce
znajduj#cej si na p(ycie g(wnej. W obecnych czasach jest to najcz,ciej
podstawka typu ZIF (Zero Insertion Force - zerowa si(a docisku). Gniazdo to ma
z boku d0wigni, ktr# w prosty sposb uwalnia si zaciski trzymaj#ce
procesor. Modyfikacj# PGA jest SPGA (Staggered Pin Grid Array), r)ni#ca
si w zasadzie jedynie tym, )e z(#cza (piny) umieszczane s# nie tylko w rzdach
i kolumnach -w wz(ach siatki kwadratowej, ale dodatkowo jeszcze wewn#trz
oczek takiej kwadratowej sieci. Ma to na celu zwikszenie ilo,ci z(#cz, przy
zachowaniu tej samej powierzchni. Na poni)szym rysunku (6.2) przedstawione
s# oba warianty. Obudowa procesora Pentium 66 (z lewej strony) jest wykonana
przy u)yciu techniki PGA, a Pentium Pro (z prawej) zosta( zbudowany w
oparciu ojej zmodyfikowan# wersj - SPGA.
Rysunek
6.2.

230
SEC
Era procesorw wykonanych jako PGA zdaje si zbli)a. ku ko%cowi - a to
za spraw# wprowadzonego niedawno przez Intel nowego standardu Slot l
(z(#cze I) typu SEC. U)yto go w procesorze Pentium H. Procesor, wraz z
kilkoma uk(adami cache L2 (ilo,. jest zale)na od wersji procesora) jest
umieszczony na ma(ej ptytce monta)owej, ktr# nastpnie - podobnie, jak
modut SIMM o wikszych gabarytach - umieszcza si w odpowiednim
gnie0dzie p(yty g(wnej.
Z(#cze Slot l posiada 242 styki. Jego charakterystyczne wymiary s#
przedstawione na rysunku 6.3. Procesor umieszczony na p(ycie g(wnej jest
zabezpieczony przed przypadkowym wypadniciem specjalnymi
zatrzaskami. Rysunek 6.4 przedstawia cz,ci obudowy sk(adaj#cej si na
modu( SEC. Prosz zwrci. uwag na du)# p(ytk, s(u)#c# rwnie) jako
pomoc przy ch(odzeniu procesora.
G(wnym celem przeniesienia procesora na oddzieln# p(ytk by(o
skrcenie drogi pomidzy procesorem a pamici# Cache L2. Dziki temu
Intel mo)e produkowa. procesory z wiksz# ilo,ci# szybszej lub wolniejszej
pamici Cache.
Firma Intel opracowa(a szereg gniazd procesorw, nazywanych kolejno
Socket l, 2, .., do Socket 8. Ka)de z gniazd zosta(o przystosowane do
wsp(pracy z innym rodzajem procesora, zarwno przewidzianym jako
procesor oryginalny, jak i OverDrive. Parametry gniazd procesorw zosta(y
zebrane w tabeli 6.6.

Tabela 6.6.
Typ
gniazda
Liczba
ko%cw
ek
Rozmieszcze
nie
ko%cwek
Napici
e
zasiiania
Wsp(pracuje z
procesorami

Socket 1 169 17* 17 PGA 5V SX/SX2. DX/DX2*. DX4
Socket 2 238 !9*)9P(i,\ 5V SX/SX2. DX/DX2. DX4
486 Pentium OverDrive
Socket 3 237 I9*)9PGA 5V/3.3 SX/SX2, DX/DX2. DX4.
486 Pentium OverDrive
Socket 4 273 21*2) PGA 5V Pentium 60/66.
Pentium 60/66 OverDrive
Socket 5 320 37x37 SPGA 3.3V Pentium 75-) 33.
Pentium 75+ OverDrive
Socket
h**
235 19*!9PGA 3.3V DX4. 486 Pentium
OverDrive

Socket 7 32! 37*37 8PGA VRM Pentium 75-200.
Pentium 75+ OverDrive
Socket 8 387 Dual pattem
SPGA
VRM Pentium Pro
Slot 1 242 Slot VRM Pentium [l
231
232

233

Gniazda l, 2, 3 i 6 s# gniazdami procesorw 486 i s# przedstawione na rysunku
6.5. Rysunek pozwa(a porwna. rozmiary gniazd oraz ich charakterystyczne
cechy. Gniazda 4, 6, 7, 8 to gniazda procesorw Pentium i Pentium Pro. S#
przedstawione razem na rysunku 6.6 - d(a (atwego porwnania.
Dok(adniejsze rysunki mo)na znale0. w da(szej cz,ci tego rozdzia(u.
Rysunek
6.5.
Socket t Socket
2
Socket
3
SockBt
6



Rysunek
6.6.

Socket
4
Socket
5
Socket
7
Socket
8
Orygina(ne gniazdo OverDrive, obecnie okre,(ane oficja(nie jako Socket l,
jest 169-ko%cwkowym gniazdem typu PGA. P(yty g(wne
wyposa)one w takie gniazdo mog# obs(ugiwa. procesor 486SX, DX
oraz DX2, a tak)e wersj OverDrive procesora DX2. Gniazdo to mo)na
spotka. w wikszo,ci komputerw 486, w ktrych konstruktor prze-wtd/ia(
mo)liwo,. przysz(ej wymiany procesora. Rozmieszczenie ko%cwek
gniazda Socket l przedstawia rysunek 6.7.
Procesor DX w pierwotnej wersji 33 MHz pobiera( maksymalnie 0,9 A
pr#du ze 0rd(a napiciowego 5 V (wydzie(ana moc 5,5 W) oraz l A w
wersji z zegarem 50 MHz (wydzie(ana moc 6 W). Tak nieznaczny
wzrost wydzielanej mocy powoduje, )e do odprowadzenia ciep(a
wystarcza zwyk(y, a(uminiowy radiator, przyk(ejony do procesora ktejem
odpornym termiczne. Procesory OverDrive pracuj#ce z czstotliwo,ci# do
40 MHz nie maj# radiatorw.
W momencie pojawienia si procesora DX2 firma Intel pracowa(a ju) nad
procesorem Pentium. Inte( chcia( zaoferowa. ograniczon#, 32-bitow# wersj
tego procesora przeznaczon# d(a komputerw wyposa)onych pierwotnie
w procesor DX2. W tym przypadku, zamiast tylko zwikszy. czstotliwo,.
zegara, firma Intel opracowa(a zupe(nie nowy uk(ad, ktrego zwikszone
mo)(iwo,ci pochodzi(y wprost od procesora Pentium.




234

Rysunek
6.7.


Procesor Pentium OverDrive pasuje do gniazda Socket 2 a)bo Socket 3.
Gniazda te s# dopasowane do dowotnego procesora 486 SX, DX, a tak)e
procesora Pentium OverDrive. Poniewa) procesor Pentium OverDrive jest w
gruncie rzeczy 32-bitow# wersj# 64-bitowego procesora Pentium, jest czsto
okre,lany jako P6*n/;;<w-^X. Uk(ad ten jest dostpny w wersji 25/63 MHz
oraz 33/83 MHz. Pierwsza liczba oznacza czstotliwo,. p(yty g(wnej, a
druga- rzeczywist# czstotliwo,. pracy procesora Pentium OverDrive. Jak
wida., procesor mno)y czstotliwo,. p(yty g(wnej przez wsp(czynnik rwny
2,5. Rysunek 6.8 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie Socket
2.
Nale)y zaznaczy., )e chocia) nowy procesor przeznaczony do gniazda
Socket 2 nosi nazw Pentium OverDrive. nie jest to w pe(ni 64-bitowy procesor
Pentium. Firma Intel troch przedwcze,nie udostpni(a specyfikacj gniazda Socket
2 i okaza(o si, )e procesor Pentium OverDrive pracuj#c w niektrych
komputerach wydziela zbyt du)o ciep(a. Problem rozwi#zano opracowuj#c
specjalny system ch(odz#cy. System ten jest po(#czeniem zwyk(ego radiatora z
wentylatorem. W przeciwie%stwie do wentylatorw przyklejanych b#d0 te)
przyczepianych do procesora przez producentw komputerw, wentylator ten
pobiera pr#d wprost z ko%cwki 5 V gniazda Socket 2. Nie trzeba go (#czy. z
dodatkowym 0rd(em zasilania czy kablami zasilaj#cymi napd dyskowy.
Wentylator jest mocowany i pod(#czany bezpo,rednio na obudowie
procesora, dziki czemu mo)na go (atwo wymieni. w razie uszkodzenia.
Zastosowany wentylator wymaga wolnej przestrzeni wok( procesora - w
s#siedztwie 1,4 cala od gniazda procesora nie powinny si znajdowa. )adne
elementy, tak aby by( zapewniony swobodny dostp powietrza. Je)eli format
p(yty g(wnej komputera na to nie pozwala, to umieszczenie procesora
Pentium OverDrive w takim komputerze bdzie trudne albo nawet
niemo)liwe.

235
Kolejnym probtemem zwi#zanym z procesorem Pentium OverDrive jest pobr
mocy. Procesor ten w wersji 5 V pobiera do 2,5 A pr#du ze 0rd(a 5 V (wraz z
wenty(atorem), co daje 12,5 W traconej mocy, a wic wicej, ni) wynosi podwojony
pobr pr#du 1,2 A (moc tracona 6 W) procesora DX2 66. Firma Intel nie ujawni(a tej
informacji w czasie trwania prac projektowych nad gniazdem Socket 3, dlatego
p0niej opracowa(a test, ktry po,wiadcza(, )e dana p(yta g(wna jest pod wzg(dem
mechanicznym i cieplnym dopasowana do procesora Pentium OverDrive. Dla
zapewnienia sobie spokoju powinni,my si upewni., )e komputer ma taki certyfikat,
zanim zdecydujemy si na wymian procesora.
Pe(n# list p(yt g(wnych przystosowanych do wsp(pracy z procesorami
OverDrive mo)na zna(e0. na internetowej stronie firmy Intel:
http://www.intel.com
Na rysunku 6.9 przedstawione s# wymiary procesora Pentium OverDrive i
zamontowanego wraz z nim wentyiatora.
Z powodu opisanych problemw z gniazdem Socket 2, a tak)e z powodu
du)ych ilo,ci ciep(a wydzielanych przez procesor OverDrive w wersji 5 V,
firma Intel opracowa(a ulepszony procesor OverDrive. Nie r)ni si on
niczym od poprzedniego procesora Pentium OverDrive, z wyj#tkiem tego, )e
zasilany jest napiciem 3,3 V i pobiera maksymalnie 3,0 A pr#du ze 0rd(a
napiciowego 3,3 V (moc tracona wynosi 9,9 W), a jego wenty(ator pobiera 0,2
A ze 0rd(a 5 V (moc tracona wynosi l W). 5#cznie tracona moc wynosi 10,9
W. W porwnaniu wic z wersj# 5 V procesora OverDrive troch zmniej-
szono wydzielanie ciep(a. Wenty(ator mo)na (atwo zdj#. z procesora, np. w ce(u
wymiany, gdyby uleg( awarii.
236

Rysunek 6.9.
Aby zapewni. obs(ug zarwno procesora DX4 3,3 V, jak i Pentium
OverDrive 3,3 V, firma Inte( musia(a opracowa. nowe gniazdo procesora.
Oprcz obs(ugi nowych procesorw 3,3 V, gniazdo to przystosowano
rwnie) do wsp(pracy ze starszymi typami procesorw wykonanymi w
technotogii 5V: SX, DX, DX2, a nawet Pentium OverDrive 5 V. P(yta
g(wna wyposa)ona w takie gniazdo, okre,(ane jako Socket 3, jest jedn# z
najbardziej e(astycznych pod wzgtdem konfiguracji p(yt 486. Rysunek 6.10
przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie Socket 3.
Rysunek
6.10.



237
Warto zauwa)y., )e w porwnaniu z gniazdem Socket 2, gniazdo Socket 3
ma dodatkowy otwr i kitka dodatkowych ko%cwek. Dziki temu gniazdo to
jest tpiej zabezpieczone przed przypadkowym umieszczeniem w nim
procesora w nieprawid(owy sposb. Powa)nym probtemem jest jednak
niemo)(iwo,. automatycznego ustatenia napicia zasitania procesora. Aby
umo)tiwi. u)ytkownikowi wybr napicia 5 V a(bo 3,3 V, na p(ycie g(wnej w
pobti)u procesora znajduje si zwyk(e odpowiednia zworka.


Zworka ta musi by. oczywi,cie ustawiona rcznie, dlatego
mog(oby si zdarzy., )e u)ytkownik w(o)y procesor 3,3 V do
gniazda ustawionego na 5 V. Takie postpowanie
sko%czy(oby si uszkodzeniem kosztownego procesora w
czasie w(#czania komputera. U)ytkownik powinien si
upewni., )e gniazdo jest skonfigurowane na napicie
odpowiednie dla danego typu procesora. Je)eli zworka zostanie
ustawiona napicie 3,3 V, a w gnie0dzie umie,ci si procesor 5
V, nie spowoduje to jego uszkodzenia, lecz jedynie komputer
nie bdzie dzia(a(, dopki nie ustawimy zworki na 5 V.
Oryginatne wersje procesora Pentium 60 MHz i 66 MHz by(y dostpne w
obudowach 273-ko%cwkowych i pasowa(y do gniazda 273-
ko%cwkowego, ate tytko ustawionego na napicie 5 V, poniewa) wszystkie
oryginatne procesory Pentium by(y zasitane napiciem 5 V. Gniazdo Socket 3
wsp(pracuje z oryginatnymi procesorami Pentium 60 MHz i 66 MHz, a
tak)e z procesorami Pentium OverDrive. Rysunek 6.11 przedstawia
rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie Socket 4.
Rysunek
6.11.



238
Zaskakuj#cy mo)e by. fakt, )e oryginalny procesor Pentium 66 MHz pobiera
do 3,2 A pr#du ze 0rd(a 5 V (16 W traconej mocy), nie uwzgldniaj#c
zasilania wentylatora, podczas gdy w(o)ony na to samo miejsce procesor
Pentium OverDrive 66 MHz pobiera maksymalnie 2,7 A pr#du (13,5 W
mocy traconej), w(#czaj#c w to l W mocy pobieranej przez wentylator.
Nawet procesor Pentium 60 MHz pobiera a) 2,91 A pr#du przy zasilaniu 5 V
(moc tracona wynosi 14,55 W). Dziwi. mo)e fakt, )e procesor OverDrive
wydziela mniej mocy ni) model oryginalny, jest to jednak spowodowane
r)nymi technologiami produkcji tych procesorw.
Chocia) obydwa procesory pracuj# z napiciem zasilaj#cym 5 V, oryginalny
procesor Pentium zosta( wykonany w technologii 0,8 mikrona, przez co
pobiera wicej energii ni) nowsze, wykonane w technologii 0,6 mikrona,
procesory OverDrive i pozosta(e procesory Pentium. Zmniejszenie
rozmiarw wewntrznych obwodw elektronicznych procesora jest jednym
z najlepszych sposobw na zmniejszenie poboru energii. Chocia) procesory
Pentium OverDrive w komputerach Pentium istotnie pobieraj# mniej pr#du
ni) oryginalny procesor Pentium, to jednak musz# mie. zapewnion#
dodatkow# woln# przestrze%, aby mg( pracowa. wentylator umieszczony na
wierzchu obudowy procesora. Podobnie jak w przypadku pozosta(ych
procesorw OverDrive z wbudowanym wentylatorem, napicie zasilania
wentylatora jest pobierane wprost z ko%cwki w gnie0dzie procesora, dziki
czemu nie jest wymagane osobne zasilanie wentylatora. Wentylator taki bdzie
rwnie) (atwiej wymieni. w razie awarii.
W momencie opracowania procesora Pentium pracuj#cego z
czstotliwo,ciami 75, 90 i 100 MHz, firma Intel zdecydowa(a si na stosowanie
technologii 0,6 mikrona i napicia zasilania 3,3 V. Zmiana ta zaowocowa(a
mniejszym poborem pr#du - tylko 3,25 A przy napiciu zasilania 3,3 V
(10,725 W mocy traconej). Z tego powodu procesor Pentium 100 MHz mo)e
zu)ywa. o wiele mniej energii ni) oryginalny procesor Pentium 60 MHz.
Nowsze wersje procesora Pentium 120 MHz i szybsze, a tak)e Pentium Pro i
Pentium II s# wykonane w jeszcze dok(adniejszej technologii 0,35 mikrona.
Rezultatem jest dalsze zmniejszenie poboru energii, a tak)e znaczne zwikszenie
czstotliwo,ci pracy uk(adu, bez ryzyka przegrania si.
Pocz#wszy od Pentium 75, procesory Pentium s# zamknite w
obudowie 296-ko%cwkowej, chocia) pasuj# rwnie) do 320-
ko%cwkowego gniazda Socket 5. Dodatkowe ko%cwki s# wykorzystywane
przez procesory Pentium OverDrive. 320 ko%cwek gniazda socket 5 jest
rozmieszczonych w formacie SPGA (Staggered Pin Grid Array), w ktrym
poszczeglne ko%cwki s# rozmieszczone naprzemiennie w celu
zapewnienia jak najwikszej gsto,ci upakowania.
Dostpne s# r)ne wersje procesorw OverDrive, ktre zwikszaj#
mo)liwo,ci komputerw z procesorami Pentium. W przypadku procesora
Pentium 60 czy 66 pierwszej generacji oraz p(yty g(wnej z gniazdem
Socket 4, mo)na kupi. procesor Pentium OverDrive pracuj#cy z
czstotliwo,ci# dwa razy wy)sz#. Procesory Pentium drugiej generacji z
zegarem 75 MHz, 90 MHz i 100 MHz, wsp(pracuj#ce z gniazdem Socket
5 czy Socket 7, mo)na zast#pi. procesorem OverDrive wykorzystuj#cym
technologi MMX. Szybko,. procesorw po wymianie wynosi
odpowiednio 125 MHz po wymianie procesora 75 MHz, 150 MHz w
przypadku procesora 90 MHz i 166 MHz dla Pentium 100 MHz.
Technologia MMX znacznie zwiksza osi#gi procesora, dotyczy to zw(aszcza
aplikacji multimedialnych.
239

Rysunek
6.12.


Rysunek 6.12 przedstawia rozmieszczenie ko%cwek w gnie0dzie Intel Socket
5.
Procesor Pentium OverDrive zastpuj#cy procesory Pentium posiada w(asny
wentytator, ktry jest zasilany wprost z ko%cwki w gnie0dzie procesora.
Procesor ten pobiera mak-symatnie 4,33 A pr#du przy napiciu zasitania 3,3 V,
co daje 14,289 W mocy traconej, oraz dodatkowe 0,2 A ze 0rd(a 5 V
potrzebne do zasitania wentytatora (l W mocy traconej). 5#czny pobr mocy
wynosi 15,289 W. Wie(ko,. ta jest mniejsza ni) w przypadku oryginatnego
procesora Pentium 66 MHz, a przy tym procesor OverDrive pracuje prawie
cztery razy szybciej.
Ostatnie z omawianych gniazd dla procesorw 486 zosta(o opracowane z
my,l# o procesorach DX4 i 486 Pentium OverDrive. Gniazdo Socket 6.
bo o nim mowa, jest w zasadzie nieco zmienion# wersj# gniazda Socket 3, z
dodatkowymi dwiema ko%cwkami u(atwiaj#cymi prawid(owe w(o)enie
procesora. Gniazdo Socket 6 ma 235 ko%cwek i mo)na w nim
umieszcza. tytko procesory DX4 i 486 Pentium OverDrive. Poniewa)
gniazdo to dostarcza tytko napicia 3,3 V, a jedyne procesory z nim
wsp(pracuj#ce s# przystosowane do napicia 3,3 V, nie ma ryzyka zniszczenia
procesora, jak w przypadku gniazda Socket 3. W praktyce gniazdo Socket 6 nie
znalaz(o zbyt wietu zastosowa%. Rysunek 6.13 przedstawia rozmieszczenie
ko%cwek w gnie0dzie Socket 6.
240
Rysunek
6.13.

Gniazdo Socket 7 w zasadzie jest takie samo, jak gniazdo Socket 5. Znajduje
si w nim dodatkowa ko%cwka-klucz, umieszczona w wewntrznym rogu
po przeciwnej stronie istniej#cej ju) ko%cwki-ktucza. Gniazdo Socket 7 ma
321 ko%cwek u(o)onych w matryc 21x21 typu SPGA (Staggered Pin Grid
Array). Jedyn# istotn# r)nic# w porwnaniu /, gniazdem Socket 5 jest
zastosowanie modu(u regulacji napicia (ang. Yottage Reguiator Module -
VRM), ktry musi znajdowa. si na p(ycie g(wnej, aby dostarcza.
procesorowi odpowiedniego napicia.
Modu( WM jest niewielkich rozmiarw p(ytk# drukowan#, na ktrej znajduj#
si uk(ady regutacji napicia potrzebne do obni)enia napicia 5 V do
wysoko,ci odpowiedniej d!a danego typu procesora. Rozwi#zanie to
zastosowano z kilku powodw. Jednym z nich jest to, )e regulator napicia ma
tendencj do przegrzewania si i jest bardzo podatny na uszkodzenia. Je)eli
umie,ci si go na p(ycie g(wnej, tak jak to zosta(o zrobione w przypadku
gniazda Socket 5, zwiksza si prawdopodobie%stwo tego, )e ewentualna
awaria regulatora poniesie za sob# konieczno,. wymiany ca(ej p(yty g(wnej.
Chocia) teoretycznie mg(by by. wymieniony sam regulator napicia, to
jednak na skutek zastosowania monta)u powierzchniowego taka
wymiana by(aby bardzo czasoch(onna i kosztowna. Ponadto, w czasach,
kiedy najwy)szej klasy p(yty g(wne kosztuj# zaledwie 250$ (mniej ni)
procesor i pami.), po prostu nie op(aca si ich naprawia.. Osobny modu(
VRM umieszczany w gnie0dzie u(atwia wymian regulatora w razie awarii.
Mo)liwo,. regulacji napicia jest przydatna, jednak g(wnym powodem
przemawiaj#cym za zastosowaniem VRM by(y plany firmy Intel, dotycz#ce
powstania nowych procesorw Pentium, pracuj#cych z r)nymi napiciami
zasitania. Dotychczas firma Intel opracowa(a
241
kilka r)nych wersji procesorw Pentium, Pentium-MMX, Pentium Pro i
Pentium H pracuj#cych z napiciami 3,3 V (W), 3,465 V (WE), a tak)e 3,1 V,
2,8 V i 2,45 V.
Innymi s(owy, je)e(i p(anujemy zakup p(yty g(wnej Pentium i chcemy w
przysz(o,ci wymieni. procesor na mod) nowszej generacji czy nawet ty(ko
na szybszy procesor, a tak)e zapewni. sobie (atw# wymian regu(atora
napicia w przypadku awarii, to powinni,my si rozejrze. za p(yt#
wyposa)on# w gniazdo Socket 7 i modu( VRM.
Socket 8 jest specjatn# podstawk# SPGA zawieraj#c# wej,cia na a) 387
ko%cwek! Zaprojektowano j# z mysi# o obs(udze procesorw Pentium Pro,
posiadaj#cych zintegrowan# pami. podrczn# drugiego poziomu (L2).
Dziki dodatkowym ko%cwkom, chipset p(yty g(wnej mg(
kontro(owa. zintegrowan# z procesorem pami. L2. Rozmieszczenie
ko%cwek standardu Socket 8 zosta(o pokazane na rysunku 6.15.
Rysunek
6.14.

Podstawki ZIF (Zero tnsertion Force)
Gdy Inte( okre,(i( specyfikacj Socket l, stwierdzi(, i) skoro u)ytkownicy maj#
zamiar zmienia. procesor na nowszy, nat)a(oby jak najbardziej upro,ci. proces
jego insta(acji. Pierwszym prob(emem zwi#zanym z insta(acj# nowego
procesora by(a si(a potrzebna na umieszczenie go w typowej, i69-
ko%cwkowej podstawce Socket 1. Aby umie,ci. w niej procesor, nat)a(o
nacisn#. z si(# a) 100 funtw. Oddzia(uj#c z tak du)# si(#, (atwo mo)na by(o
uszkodzi. zarwno sam procesor, jak i podstawk. Z tego powodu, niektrzy
producenci zacz(i stosowa. podstawki LIF (Low Insertion Force), o niskiej sile
nacisku,
242
Rysunek
6.15.






w ktrych zainstatowanie procesora wymaga(o oddzia(ywania tytko z si(# 60 funtw.
Gdy w komputerach posiadaj#cych p(yty g(wne ze standardow# podstawk# !ub
podstawk# HF zachodzi(a potrzeba wymiany procesora, doradza(em
wymontowanie ca(ej p(yty g(wnej. Po jej wyjciu z komputera, mo)na by(o j#
przytrzyma. z drugiej strony przy umieszczaniu procesora w gnie0dzie. Takie
przytrzymanie by(o konieczne, poniewa) podczas dociskania procesora z si(# 60-100
funtw, p(yta g(wna, je,ti nie by(a odpowiednio podtrzymywana, mog(a po prostu
si z(ama.. Dodatkowo, do wyjcia procesora z jednego z tych gniazd wymagane
by(o specja(ne narzdzie. Tak jak mo)esz sobie wyobrazi., MM/;<2 .M?a naci^M by(a
pojciem do,. wzgldnym i zaistnia(a potrzeba wymy,(enia (epszego rozwi#zania, je,(i
z zainstatowaniem procesora w komputerze mia( sobie poradzi. jego zwyk(y
u)ytkownik.
W p0niejszych p(ytach g(wnych Socket l, producenci zaczli montowa.
podstawki ZIF (Zero [nsertion Force). Zauwa) jednak, )e specyfikacja Socket X nie
mia(a nic wsptnego z tym, czy podstawka by(a standardowa, LIF czy te) ZIF - w
specyfikacji zdefiniowano jedynie rozmieszczenie poszczeglnych ko%cwek, nie
obejmowa(a ona typu podstawki. W tym czasie niema( wszyscy producenci p(yt g(wnych
zacz(i je wyposa)a. w gniazda ZIF. Dziki tym podstawkom ryzyko uszkodzenia
p(yty g(wnej zosta(o praktycznie wyeliminowane, poniewa) do zainstatowania
procesora nie by(a wymagana )adna si(a nacisku. Wikszo,. podstawek ZIF posiada
niewietk# d0wigni; podczas instalowania procesora po prostu podnosi si j# do grnej
pozycji, umieszcza procesor w podstawce, a nastpnie opuszcza d0wigienk. I to ju)
wszystko. Dziki takiemu rozwi#zaniu wymiana procesora sta(a si (atwym zadaniem.
W gnie0dzie Stot l umieszczane s# zaprojektowane przez Inte) kasety SEC (Sing)e
Edge Cardridge) procesorw Pentium H. W ,rodku kasety znajduje si p(ytka
drukowana z procesorem i pamiciami podrcznymi. W przeciwie%stwie do
procesorw Pentium


243
Pro, w Pentium H pami. podrczna L2 nie znajduje si w samym procesorze, !ecz
na p(ytce drukowanej, na ktrej umieszczony jest procesor. Dziki temu Inte] nie musi
sam produkowa. uk(adw pamici podrcznej L2, iecz mo)e wykorzystywa.
uk(ady innych producentw; takie rozwi#zanie znacz#co u(atwia rwnie)
produkowanie procesorw Pentium H z r)nymi ito,ciami pamici podrcznej.
Procesory Ce(eron na przyk(ad, to wersja Pentium H nie posiadaj#ca w ogle
pamici podrcznej, przysz(e wersje tego procesora maj# za, mie. nawet wicej ni)
standardowe 512 kB tej pamici. Na rysunku 6.16 zosta(o przedstawione rozmieszczenie
ko%cwek oraz wymiary z(#cza S(ot 1.

Tabela 6.7.
Nr ko%cwki Opis Nr ko%cwki Opis
At VCC_VTT Bl EMI
A2 GND B2 FLUSH#
A3 VCC_VTT B3 SMI#
A4 IERR# B4 INIT#
A5 A20M# B5 VCC_VTT
A6 GND B6 STPCLK#
A7 FERR# B7 TCK
A8 IGNNE# B8 SLP#
A9 TDI B9 VCC_VTT
A10 GND B10 TMS
AH TDO BH TRST#
A12 PWRGOOD B12 Zarezerwowana
At3 TESTHI B13 VCC_CORE
A14 GND B14 Zarezerwowana
At5 THERMTRIP
#
B15 Zarezerwowana
At6 Zarezerwowan
a
B16 LINT[1]/NMI
A)7 LINT[0]/NMI B17 VCC_CORE
A18 GND B18 PICCLK
A19 P!CD[0] B19 BP#[2]
A20 PREQ# B20 Zarezerwowana
A21 BP#3 B21 BSEL#
A22 GND B22 PICD[1]
A23 BPM#[0] B23 PRDY#
A24 BINIT# B24 BPM#[1]
A25 DEP#[0] B25 VCC_CORE

244

Tabeta 6.7. cd.
Nr ko%cwki Opis Nr ko%cwki Opis
A26 GND B26 DEP#[2]
A27 DEP#[1] B27 DEP#[4]
A28 DEP#[3] B28 DEP#[7]
A29 DEP#[5] B29 VCC_CORE
A30 GND B30 D#[62]
A31 DEP#[6] B31 D#[58]
A32 D#[6t] B32 D#[63]
A33 D#[55] B33 VCC_CORE
A34 GND B34 D#[56]
A35 D#[60] B35 D#[50]
A36 D#[53] B36 D#[54]
A37 D#[57] B37 VCC_CORE
A38 GND B38 D#[59]
A39 D#[46] B39 D#[48]
A40 D#[49] B40 D#[52]
A4I D#[51] B41 EMI
A42 GND B42 D#[41]
A43 D#[42] B43 D#[47]
A44 D#[45] B44 D#[44]
A45 D#[39] B45 VCC_CORE
A46 GND B46 D#[36]
A47 Zarezerwowana B47 D#[40]
A48 D#[43] B48 D#[34]
A49 D#[37] B49 VCC_CORE
A50 GND B50 D#[38]
A51 D#[33] B51 D#[32]
A52 D#[35] B52 D#[28]
A53 D#[31] B53 VCC_CORE
A54 GND B54 D#[29]
A5S D#[30] B55 D#[26]
A56 D#[27] B56 D#[25]
A57 D#[24] B57 VCC_CORE
245
Tabeta 6.7. cd
Nr ko%cwki Opis Nr
ko%cwki
Opis
A58 GND B58 D#[22]
A59 D#[23] B59 D#[t9]
A60 D#[21] B60 D#[18]
A6( D#[16] Bl EMI
A62 GND B62 D#[20]
A63 D#[13] B63 D#[17]
A64 D#[H] B64 D#[15]
A65 D#[10] B65 VCC_CORE
A66
A67
GND
D#[14]
B66
B67
D#[12]
D#[7]
A68 D#[9] B68 D#[6]
A69 D#[8] B69 VCC_CORE
A70 GND B70 D#[4]
A71 D#[5] B71 D#[2]
A72 D#[3] B72 D#[0]
A73 D#[I] B73 VCC_CORE
A74 GND B74 RESET#
A75 BCLK B75 BR1#
A76 BRO# B76 FRCERR
A77 BERR# B77 VCC_CORE
A78 GND B78 A#[35]
A79 A#[33] B79 A#[32]
A80 A#[34] B 80 A#[29]
A81 A#[30] B81 EMI
A82 GND B82 A#[26]
A83 A#[31] B83 A#[24]
A84 A#[27] B84 A#[28]
A85 A#[22] B85 VCC_CORE
A86 GND B86 A#[20]
A87 A#[23] B87 A#[21]
A88 Zarezerwowana B88 A#[25]
246

Tabeta 6.7. cd.
Nr ko%cwki Opis Nr ko%cwki Opis
A89 A#[19] B89 VCC_CORE
A90 GND B90 A#[15]
A91 A#[18] B91 A#[17]
A92 A#[16] B92 A#[ll]
A93 A#[13] B93 VCC_CORE
A94 GND B94 A#[12]
A95 A#[14] B95 A#[8]
A96 A#[10] B96 A#[7]
A97 A#[5] B97 VCC_CORE
A98 A#[3] B98 A#[3]
A99 A#[9] B99 A#[6]
A100 A#[4] B 100 EMI
A101 BNR# B101 SLOTOCC#
A102 GND B 102 REQ#[0]
A103 BPRI# B 103 REQ#[1]
A104 TDRY# B 104 REQ#[4]
A105 DEFER# B105 VCC_CORE
A!06 GND B106 LOCK#
AI07 REQ#[2] B 107 DRDY#
A108 REQ#[3] B108 RS#[0]
At09 HJTM# B 109 VCC5
Ano GND BHO HIT#
Ain DBSY# B1M RS#[2]
A112 RS#[1] BH2 Zarezerwowana
AH3 Zarezerwowana BH3 VCC_L2
A114 GND B114 RP#
A115 ADS# B115 RSP#
AH6 Zarezerwowana B116 AP#[1]
A117 AP#[0] B117 VCC_L2
AM8 GND BH8 AERR#
A119 VID[2] BH9 VID[3]
A)20 V1D[1] B120 VID[0]
A121 VID[4] B121 VCC_L2

m
M
O
O
3
*
*
5
'
W
)

248
Napicia zasilania procesorw
Zanim na rynku pojawi(o si Pentium MMX, wikszo,. procesorw
zasilana by(a jednopoziomowym napiciem, najcz,ciej takim samym jak
p(yta g(wna. Zazwyczaj wynosi(o ono 5 V, 3,5 V (ub 3,3 V. W miar
zwikszania si czstotliwo,ci pracy i rozmiarw procesorw, konieczno,.
ograniczenia zu)ycia energii (dziki czemu zmniejsza(o si wydzielane
ciep(o) sk(oni(a projektantw procesorw do obni)enia poziomw zasilania.
Pierwszym krokiem by(o obni)enie napicia zasilania z 3,5 do 3,3 V. W
nowszych procesorach uda(o si jeszcze bardziej zmniejszy. zu)ycie energii,
dziki zastosowaniu techniki /w&if/OM^go za-H/an/a (a/i^. ./Ma/ w/fa^d* (ub
,sp//f ra;/
Procesory, w ktrych zastosowano t technik, s# zasilane dwoma r)nymi
napiciami. Napicie zasilania zewntrznych uk(adw danych i
wej,cia/wyj,cia (I/O) w celu zapewnienia kompatybilno,ci z uk(adami p(yty
g(wnej wynosi zazwyczaj 3,3 V. Napicie zasitania j#dra procesora jest
zazwyczaj ni)sze i wynosi w wikszo,ci przypadkw od 1,8 do 2,9 V. Dziki
temu rozwi#zaniu mo)liwe sta(o si wykorzystanie zasilanych ni)szym
napiciem procesorw, bez dokonywania ca(kowitych zmian w
projektach p(yt g(wnych, chipsetw oraz innych uk(adw
wspomagaj#cych. Do prawid(owej obs(ugi procesorw zasilanych
podzietonym napiciem konieczna by(y tylko wymiana regulatora napicia na
taki, ktry bdzie potrafi( dostarczy. do podstawki procesora odpowiednie
poziomy napi. zasilania.
Procesory Pentium s# w zale)no,ci od wersji zasilane wieloma r)nymi
napiciami, ale wikszo,. z nich pracuje z napiciem zasilania rwnym 2,8 V,
nie licz#c niskonapiciowych wersji przeznaczonych do wykorzystania w
komputerach przeno,nych, ktre wymagaj# napicia zasilania wynosz#cego
tylko 1,8 V. W tabe(i 6.8 wypisano napicia zasilania jednonapiciowych
procesorw Intel Pentium (nie MMX). Pojcie Jednona-piciowy" oznacza,
)e zarwno do ko%cwek j#dra procesora, jak i do ko%cwek wej,cia/ wyj,cia
((/O) doprowadzone jest takie samo napicie.

Tabeta 6.8. Ustawienia napi!' zasilania procesorw Pentium
Oznaczenie Komentarz
Napicie
nominaine
Akceptowain
y zakres
napicia
+5 V Napicie zasiiania 5.000 V 4.750-5,250 V
STD (3,3 V) Standardowe 3.300 V 3. 135-3, 600 V
VR (3,3 V) Zredukowane
napicie
3.380 V 3,300-3,465 V
VRE (3,3 V) Rozszerzone VR 3,500 V 3,400-3,600 V
W tabeti 6.9 zosta(y wypisane napicia j#dra wymagane przez procesory zasilane
napiciem podzielonym (split vottage). Do wszystkich ko%cwek I/O tych
procesorw zosta(o doprowadzone napicie wynosz#ce 3,3 V.
Akceptowalne odchylenia napicia zasilania mieszcz# si zazwyczaj w
zakresie +/- 5% napicia nominalnego.
249
Tabeta 6.9.

Oznaczenie Komentarz Napicie nominaine
Akceptowain
y zakres
napicia
MMX (2,8
V)
Intel MMX 2,800 V 2,700-2,900 V
2.9 V AMD K6 Mod!
6
2,800 V 2.700-2.900 V
3,2 V AMD K6 Mod)
6
2,800 V 2,700-2,900 V
2.2 V AMD K6 Model
7
2.800 V 2,700-2,900 V
MMX (2,8
V)
Cyrix 6x86MX 2,800 V 2,700-2,900 V
MMX (2,8
V)
Cyrix 6x86L 2.800 V 2,700-2,900 V
STD (3,3 V) Cyrix 6x86 3.300 V 3, 135-3.600 V
VRE (3,5 V) Cyrix 6x86 3,500 V 3. 400-3. 600 V
Wikszo,. posiadaj#cych podstawk Socket 7 i p0niejszych p(yt
g(wnych obs(uguj#cych procesory Pentium umo)tiwia w celu
zapewnienia kompatybilno,ci z przysz(ymi procesorami ustawienie wietu
r)nych napi. zasitania (np. 2,5; 2,7; 2,8 tub 2,9 V). Wbudowany w p(yt
g(wn# regulator napicia konwertuje napicie podawane przez /asilacz
na r)ne poziomy, wymagane przez j#dro procesora. Aby znale0.
odpowiednie ustawienia napicia zasitania, sprawd0 dokumentacj p(yty
g(wnej.
Procesory Pentium Pro i Pentium II automatycznie ustawiaj# odpowiednie
napicie zasita-nia, kontrotuj#c umieszczony na p(ycie g(wnej regutator
napicia za pomoc# ko%cwek VID. Zosta(o to bardziej szczeg(owo
obja,nione w cz,ci opisuj#cej procesory Pentium Pro i Pentium II
Ciep#o i probiemy z jego odprowadzaniem
Nadmiar ciep(a mo)e sta. si problemem w ka)dym bardziej
rozbudowanym komputerze. Szybsze procesory zu)ywaj# zazwyczaj
wicej energii i w zwi#zku z tym generuj# wicej ciep(a. Je,li procesor w
twoim komputerze pracuje z czstotliwo,ci# 66 MHz lub wiksz#, musis/.
odprowadzi. du)o wicej ciep(a; znajduj#cy si w komputerze wenty-
latorek mo)e ju) sobie z tym nie poradzi..
Aby sch(odzi. komputer, w ktrym wydzietane przez procesor ciep(o staje si
probtemem, mo)esz kupi. (zazwyczaj za mniej ni) 18 z() umieszczany na
procesorze rad/;'afor, ktry ma za zadanie odprowadza. ciep(o z procesora.
W wietu komputerach nat)y zastosowa. wiksze od standardowych
radiatory, odprowadzaj#ce dziki zwikszonej powierzchni wicej ciep(a..
Istniej# dwa typy radiatorw: pasywne i aktywne. W aktywnych
radiatorach zastosowano zasilany elektrycznie wentylatorek lub inne
urz#dzenie ch(odz#ce; do radiatorw tych nat)y doprowadzi. napicie
zasilaj#ce. Najcz,ciej stosowane s# radiatory z wentylatorkiem, ate
czasami korzysta si rwnie) z urz#dze% przep(ywowych, bd#cych w
rzeczywisto,ci miniaturowymi todwkami. Do radiatorw aktywnych
musi zosta.





250
doprowadzone zasilanie, zazwyczaj wykorzystuje si w tym ce]u jedn# z
wtyczek zasi-tania twardych dyskw, tub specja(ne, 12-voltowe z(#cze na
p(ycie g(wnej. Je,ii masz /amiar kupi. radiator z wentylatorkiem, uwa)aj,
poniewa) na rynku znajduje si wiele zasilaczy bardzo z(ej jako,ci. W radiatorach
o z(ej jako,ci wykorzystano silniki z (o)yskami ,lizgowymi, ktre bardzo szybko
si btokuj#. Polecam u)ywanie tytko wenty(atorkw z (o)yskami
kulkowymi, ktre pozostaj# sprawne ponad 10 razu d(u)ej od (o)ysk tule-
jowych. Oczywi,cie kosztuj# one oko(o dwch razy wicej, ale na d(u)sz#
met zaoszczdzisz pieni#dze.
Radiatory pasywne s# w 100% niezawodne, poniewa) nie posiadaj#
mechanicznych cz,ci, ktre mog(yby ulec uszkodzeniu. Najprostsze z nich
to aluminiowe radiatory wymieniaj#ce ciep(o z otoczeniem. Radiatory
pasywne nie bd# poprawnie dzia(a., je,li otaczaj#ce je powietrze bdzie sta(o
w miejscu; obieg powietrza jest zazwyczaj wymuszany przez wentylatorek
w zasilaczu lub dodatkowy wentylatorek umieszczony w obudowie.
Je,li obudowa lub zasilacz s# odpowiednio zaprojektowane, bdziesz mg(
skorzysta. zamiast z radiatora aktywnego, z jednego z ta%szych radiatorw
pasywnych.
Wikszo,. nowszych komputerw wykorzystuje obudowy o
poprawionych wymiarach, nazywane <471X. Dziki temu, )e w standardzie
ATX wentylatorek zasilacza znajduje si w pobli)u procesora, w
umieszczanych w tych obudowach komputerach procesor jest o wiele
lepiej ch(odzony. Dodatkowo, zasilacz w wikszo,ci obudw ATX jest
zaprojektowany tak, by wydmuchiwa( powietrze bezpo,rednio na
procesor, umo)liwiaj#c wykorzystanie pasywnego radiatora (bez
wentylatorka).
Patrz Zasilacze ATX", str. 497
PatrzATX",str. 121
Koprocesory arytmetyczne
Kolejny podrozdzia( jest po,wicony koprocesorom arytmetycznym.
Starsze modele procesorw firmy Intel (a tak)e ich klony) mog#
wsp(pracowa. z koprocesorem, a od momentu zaprezentowania przez
firm Intel procesora 486DX z wbudowanym koprocesorem
arytmetycznym, wszystkie procesory Intela (a tak)e AMD i Cyrix)
maj# wbudowany taki uk(ad. Koprocesory realizuj# sprztowo operacje
zmiennoprzecinko-we, ktre bez nich nadmiernie obci#)a(yby procesor.
Uk(ady te przy,pieszaj# prac komputera, jednak tylko wtedy, kiedy
korzystamy z oprogramowania wykorzystuj#cego ich zalety.
Koprocesor mo)e wykonywa. operacje matematyczne wysokiego
poziomu - np. dzielenie d(ugich liczb, funkcje trygonometryczne,
pierwiastkowanie i logarytmy - od 10 do 100 razy szybciej ni) procesor
g(wny. Jednostka arymtetyczno-logiczna procesora operuje na liczbach
ca(kowitych, wykonuj#c na nich operacje dodawania, odejmowania i
mno)enia. Mikroprocesor jest przystosowany do wykonywania takich
operacji, dlatego nie obci#)aj# one niepotrzebnie koprocesora arytmetycznego.

251

Zbir instrukcji koprocesora arytmetycznego r)ni si od tisty rozkazw zwyk(ego
procesora. Do programu nat)y wykrycie obecno,ci koprocesora i tytko
wwczas jest mo)tiwe wykonywanie specjatnych instrukcji koprocesora,
w przeciwnym wypadku koprocesor zu)ywa tytko pr#d i nie robi nic wicej. Na
szcz,cie wikszo,. wsp(czesnych programw korzystaj#cych koprocesora
potrafi go prawid(owo wykry. i obs(u)y.. Do programw takich zaticzaj# si
zwykte zaawansowane programy matematyczne: arkusze katkutacyjne,
systemy zarz#dzania baz# danych, programy statystyczne i graficzne oraz
programy wspomagaj#ce projektowanie (ang computer-aided design, CAD).
Edytory tekstw nie wsp(pracuj# z koprocesorem. W tabeti 6.10 zebrano
modete koproce-sorw wsp(pracuj#ce z procesorami rodziny Intet.
Tabata 6.10.

Procesor Koprocesor

8086
8088
80286
80386SX
8038SL
80386SLC
80486SLC
80486SLC2
80386DX
80486SX
80487SX*
804865X2
80486DX
804860X2
80486DX4
Pentium/Pentium
-MMX
Pentium Pro
Pentium H
8087
8087
80287
80387SX
80387SX
80387SX
80387SX
80387SX
80387DX
80387SX
DX2/OverDrive*
Wbudowane FPU
DX2/OverDrive**
Wbudowane FPU
Wbudowane FPU
Wbudowane FPU
Wbudowane FPU
Wbudowane FPU
Wbudowane FPU

W obrbie ka)dej grupy 8087 koprocesory r)ni# si midzy sob# czstottiwo,ci#
pracy. Cyfra pr/yrostka po g(wnym numerze procesora, tak jak to pokazano w
tabeti 6.11, oznacza maksymatn# czstottiwo,. pracy koprocesora.
252
Tabe(a 6.11.

Uk(ad Czstotiiwo,
.
Uk(ad Czstotiiwo,.
8087 5MHz 80287 6MHz
8087-3 5MHz 80287-6 6MHz
8087-2 8MHz 80287-8 SMHz
8087-1 lOMHz 80287-10 lOMHz
Oznaczenie koprocesora arytmetycznego 387, jako przyrostek przy nazwie
uk(adu, zawsze wskazuje maksymaln# czstotliwo,. pracy, podobnie jak
w przypadku procesorw 486, 487 i Pentium. Np. uk(ad 486DX2-66 jest
przeznaczony do pracy z czstotliwo,ci# 66 MHz. Niektre procesory
posiadaj# uk(ad mno)#cy czstotliwo,. zewntrzn#, dziki czemu mog#
pracowa. z czstotliwo,ciami r)nymi od czstotliwo,ci p(yty g(wnej.
Wzrost wydajno,ci programw wykorzystuj#cych koprocesor
arytmetyczny mo)e osi#gn#. olbrzymi# warto,., rosn#c#
zazwyczaj w postpie geometrycznym. Je)eli najcz,ciej
uruchamiane programy potrafi# skorzysta. z zalet
koprocesora, to powiniene, go zainstalowa. w komputerze.

Wikszo,. komputerw z procesorem 386 lub starszym jest wyposa)ona
w gniazdo koprocesora, jednak komputery te nie s# standardowo
wyposa)one w koprocesor. Kitka modeli komputerw nie mia(o gniazda
koprocesora z powodu obni)enia kosztw albo dla /aoszczdzenia
miejsca w obudowie. S# to zazwyczaj ta%sze wersje komputerw
biurkowych lub komputery przeno,ne, np. starsze modele komputerw typu
laptop, takich jak IBM PS/1, oraz komputery PCjr. Wicej informacji o
konkretnym uk(adzie koprocesora bdzie mo)na znale0. w kolejnych
podrozdzia(ach omawiaj#cych te uk(ady: 8087, 287, 387 i 487SX. W tabeli
6.12 zebrano parametry r)nych koprocesorw arytmetycznych.
Tabe(a 6.12. Koprocesory

Model
Pobr
mocy
Minimaina
dopuszczaina
temperatura
Maksymain
a
dopuszczatna
temperatura
Liczba
tranzystorw
Data
pojawienia si
8087 3 waty 0C, 32F 85C, 185F 45000 1980
287 3 waty 0C, 32F 85C. 185F 45000 1982
287XL 1,5 wata 0C, 32F 85C, 185F 40000 1990
387SX 1,5 wata 0C, 32F 85C, 185F 120000 1988
387DX 1 ,5 wata 0C, 32F 85C, 185F 120000 1987
Najcz,ciej o tym, czy koprocesor jest obecny w komputerze, mo)na si
dowiedzie. z dokumentacji komputera. Kolejne podrozdzia(y omawiaj#
bardziej szczeg(owo rodzin procesorw i koprocesorw arytmetycznych
firmy Intel.

253
B#dy w procesorach
Producenci dysponuj# wyspecja(izowanym sprztem diagnostycznym.
Jednak my - jako zwykM u)ytkownicy - jeste,my zmuszeni po(ega. na
testach przeprowadzonych przez nich. Mo)emy jednak si wesprze. na
r)nych programach diagnostycznych, ktre mog# przetestowa. nasz sprzt
przynajmniej pod wzgldem najbardziej widocznych b(dw.
Firmy takie jak Diagsoft, Symantec, Micro 2000, Trinitech, Data Depot, i
inne pisz# w(a,nie tego typu oprogramowanie. Je)eh nie mamy zamiaru
kupowa. takich programw, mo)emy przeprowadzi. proste testy
samodzie(nie - zmuszaj#c system do wyt)onej pracy i obserwuj#c efekty.
Poniewa) procesor jest mzgiem ca(ego systemu, wikszo,. komputerw
nie bdzie w og(e pracowa(a z uszkodzonym procesorem. Gdy wydaje si
nam, )e tym, co si zepsu(o, jest p(yta g(wna, pierwsz# czynno,ci# powinno
by. przetestowanie jej z innym - sprawnym - procesorem. Dopiero, je)e(i to
nie pomo)e, nat)y gdzie indziej szuka. przyczyn niepoprawnej pracy.
Zdarza(o si, )e przyczyna tkwi(a po stronie producenta - ktry produkowa(
uk(ady wadliwe. Jednak s# to sytuacje bardzo rzadkie. Jednak gdy na temat
tego typu probtemw wiemy wicej - (atwiej nam bdzie si przed nimi ustrzec.
Wymiana procesora
Procesory mog# by. wadliwie skonstruowane lub obarczone b(dami
produkcyjnymi. Prawie zawsze udaje si rozwi#za. tego typu problemy na
drodze zmian software'owych. Inte( do,. skrupu(atnie publikuje i prezentuje
problemy zwi#zane z jego produktami w podrcznikach Specification
Update". S# one dostpne rwnie) przez Internet.
Kiedy, - jedynym rozwi#zaniem naprawy procesora by(a jego wymiana
lub obej,cie b(du. Teraz istnieje inne rozwi#zanie - po(egaj#ce na zmianie
mikrokodu procesora. Wprowadzono je w procesorach szstej generacji:
Pentium Pro oraz Pentium II. Owe fragmenty mikrokodu s#
przechowywane w pamici ROM BIOS i automatycznie (adowane do
procesora podczas testu POST (Power-On Self Test). Za ka)dym razem,
gdy system jest prze(adowany, kod naprawiaj#cy jest wprowadzany do
procesora.
Najprostsz# metod# sprawdzenia, czy jest potrzebne stosowanie takich obej,.,
jest uruchomienie specjalnego programu, rozprowadzanego przez firm Intel.
Sprawdza on, czy odpowiednie mode(e procesora posiadaj# odpowiednie
kody naprawcze wprowadzone w p(yt g(wn#. Warunkiem niezbdnym
do przeprowadzenia poprawnej aktuatizacji jest odpowiednie
skonstruowanie p(yty g(wnej. Jednak w(a,ciwie ka)da produkowana w tej
chwili p(yta g(wna na to zezwa(a. Jest to specja(na funkcja, gdy) program Intela
zmienia jedynie ten fragmencik BIOS-u, ktry zawiera w mikrokod
wprowadzany za ka)dym razem do procesora - a nie ca(y BIOS. Ka)dy
procesor Inte(a typu ,,box" czyli zapakowany w pude(ko oraz zaopatrzony
w wentylator - jest sprzedawany wraz z takim programem. Aby zdoby.
najnowsz# wersj takiego programu, na(e)y skontaktowa. si ze
sprzedawc# systemu - gdy) nikomu innemu Intel nie udostpnia tych
programw.
254
Je)eli p(yta g(wna nie daje takiej mo)liwo,ci - nale)y sprawdzi., czy nie jest
dostpna nowsza wersja BIOS-u. zawieraj#ca wszystkie do tej pory
udostpnione mikrokody.
h/y sk(adaniu komputera nale)y tak)e sprawdzi., czy wprowadzany
mikrokod jest /godny /. danym egzemplarzem procesora.
W tabeli 6.13 zestawiono list mikrokodw dla podanych partii procesorw
Pentium Pm ora/ Pentium H. Wyprodukowane partie procesorw s#
zebrane w tabete w dalszej L /csci tego rozdzia(u.
Tabeta 6.13.

Procesor Partia Znak partii Wersja mikrokodu
Pentium Pro CO 0x612 OxC6
K-ntium Pm sAH 0x616 OxC6
Pcntium Pro sAl 0x6 1 7 OxC6
Pentium Pm sB! 0x619 OxD!
Pcnnum H CO 0x633 0x32

Pcniium [1 Cl 0x634 0x33
I\'I)!!H!H H dAO 0x650 0x15
Nazwy kodowe procesorw Intel
Intel /aws/c nadawa( swoim przysz(ym procesorom nazwy kodowe. S#
one przezna-c/one jedynie na potrzeby w(asne, lecz najcz,ciej przenikaj#
do prasy na d(ugo przed ukazaniem si prototypw. Czasem informacje
takie s# umieszczane nawet w instrukcjach do p(yt g(wnych, mimo )e
procesory, do ktrych s# przystosowane, jeszcze nie istniej#. Tabela 6.14
zawiera list procesorw Intela i ich nazwy kodowe.
Uk#ady kompatybi#ne z procesorami Intel
Kitka firm, przede wszystkim AMD i Cyrix, opracowa(o w(asne
mikroprocesory kompatybilne / uk(adami (ntela. Ich pe(na kompatybilno,.
z procesorami Intela oznacza, )e w taki sam sposb wykonuj# ka)d#
instrukcj. Wikszo,. z klonw" ma taki sam rozk(ad ko%cwek jak
pierwowzr, dziki czemu uk(ady te mog# by. wykorzystywane w
ka)dym komputerze przystosowanym do procesora Intel. Niektre z
nich jednak wymagai# odpowiednio zmodyfikowanych p(yt
g(wnych. Dowolny sprzt czy oprogramowanie wsp(pracuj#ce z
komputerem opartym o procesor Intela bdzie rwnie) wsp(pracowa.
z komputerem o procesorze kompatybilnym. Obecnie uk(ady takie
znajduj# si w ofercie kilku firm. my przyjrzymy si najpopularniejszym z
nich.
255

Tabela 6.14.


Nazwa kodowa Procesor

P4
P4S
P23
P23S
P23N
P23T
P4T
P24
P24S
P24D
P24C
P24CT
P5
P24T
P54C
P55C
P54CTB
Tillamook
P6
Klamath
Deschutes
Covington
Mendocino
Katmai
Willamette
Merced
486DX
486SX
486SX
487SX
487SX
486 OverDrive dla 80486 (169 pin PGA)
486 OverDrive d!a 486 (168 pin PGA)
486DX2
486DX2
486DX2WB (Write Back)
486DX4
486DX4WB (Write Back)
Pentium 60 )ub 66, Socket 4, 5 V
486 Pentium OverDrive, 63 !ub 83 MHz, Socket 3
Klasyczne Pentium 75-200 MHz, Socket 5/7, 3,3 V
Pentium MMX 166-266 MHz, Socket 7, 2,8 V
Pentium MMX OverDrive 125+, Socket 5/7, 3,3 V
Mobile Pentium MMX 0,25 mikrona, 166-266
MHz, 1,8 V
Pentium Pro. Socket 8
Pentium H, s(ot l
Pentium II, 0,25 mikrona, Slot I tub Slot 2
Pentium II, tani Deschutes, bez cache L2 (Celeron)
Pentium II, tani Deschutes, 300 MHz, 128 kB L2
(Ce)eron A)
Pentium II, MMX2
Pentium II, ulepszone Katmai
P7, pierwszy procesor IA-64

Procesory AMD
Firma Advanced Micro Designs (AMD), dziki opracowaniu w(asnej
tinii procesorw zgodnych z uk(adami Intet, sta(a si g(wnym
rozgrywaj#cym na rynku procesorw kompatybitnych z Pentium.
AMD kitka tat temu znataz( si w k(opotach, poniewa) opracowany
przez firm kton procesora 486 wykorzystywa( mikrokod procesorw
Intel. Kwestie te zosta(y jednak rozstrzygnite i obecnie trwa okres picioletniej
ugody ticencyjnej
256
pomidzy AMD a Intetem. Firma AMD przej(a rwnie) innego producenta
mikroprocesorw kompatybiinych z uk(adami Intela, firm NexGen. Obecnie
w ofercie firmy znajduje si szeroka gama procesorw, pocz#wszy od
odpowiednikw 486, a sko%czywszy na procesorze K6 z technotogi# MMX.
W poni)szej tabeti zebrano mode(e procesorw AMD i typy gniazd pasuj#ce
do nich.

Procesor Czstottiwo.2 zegara Typ gniazda
Am486DX4-K)0 100 Socket 1,2,3
Am486DX4-120 [20 Socket 1,2,3
Am5x86 75 Socket 1,2,3
K5 PR75 75 Socket 5, 7
K5 PR90 90 Socket 5, 7
K5PR100 [00 Socket 5, 7
K5PR130 90 Socket 5, 7
K5PR133 1 00 Socket 5, 7
K5PR166 116,66 Socket 5, 7
K6-166MMX 166 Socket 7
K6-200 MMX 200 Socket 7
K6-233 MMX 233 Socket 7
K6-266 MMX 266 Socket 7
K6-300 MMX 300 Socket 7
Warto zwrci. uwag, )e oznaczenia K6 PR120 - PR166 nie
odpowiadaj# czstottiwo-,ci zegara tych procesorw. Dziki modyfikacji
procesory te mog# pracowa. szybciej, ni) to wynika z ich czstot(iwo,ci
zegara. Oznaczenia pozosta(ych uk(adw informuj# o tym, )e komputer
oparty o dany mod] procesora pod wzg(dem wydajno,ci odpowiada
mniej wicej komputerowi z anatogicznym procesorem Pentium.
Procesory AMD, zw(aszcza z nowej serii K6, przewa)nie wypada(y
dobrze w testach porwnawczych, a ich cena jest zazwyczaj o wiete ni)sza
ni) procesorw Intel.
Ustawienie 116,66 MHz jest osi#gane poprzez ustawienie
mno)nika czstotliwo,ci w pozycj 2,5x, co jest rozumiane przez
procesor jako mno)nik 1,75 czstotliwo,ci p(yty g(wnej.
Procesory Cyrix
Podobnie jak Inte!, firma Cyrix ogranicza swoj# ofert tytko do uk(adw
najnowocze,niejszych. Obecnie Cyrix prbuje podbija. rynek procesorw
ktasy Pentium swoimi procesorami Ml (6x86 i 6x86MMX) i M2. W sk(ad
procesora M( wchodzi 3,3 mitiona tranzystorw. Uk(ad ten by( pocz#tkowo
produkowany w techno(ogii 0,65 mikrona.

257

Procesor 6x86 posiada dwupotokow# architektur i 16 kB wewntrznej
pamici cache. Procesor ten, podobnie jak procesor Pentium Pro, mo)e
wykonywa. instrukcje w z naruszeniem porz#dku sekwencyjnego (ang. out
of order). Procesor 6x86 wykorzystuje technotogi MMX i pasuje do
gniazda Socket 7, jednak niektre modele mog# wymaga. odpowiednio
zmodyfikowanych chipsetw i specjalnych p(yt g(wnych. Poni)sza tabeta
przedstawia wersje procesorw Cyrix Ml pracuj#ce z r)nymi
czstottiwo,ciami i odpowiadaj#ce im czstotliwo,ci pracy p(yt g(wnych.
Tabeia 6.15. Procesory

Typ
procesora/
czstottiwo,.
CzestotNwo,.
zegara
procesora
Mno)nik
czstotiiwo,ci
Czstotiiwo,
. p(yty
g(wnej
6x86-PR!20 1 00 2x 50
6x86-PR133 HO 2x 55*
6x86-PR150 120 2x 60
6x86-PR166 133 2x 66
6x86-PR200 t50 2x 75**
6x86 MX-PR
166
150 2,5x 60
6x86 MX-
PR2()0
166 2,5x 66
6x86 MX-
PR233
188 2,5x 75**

Niedawno firma Cyrix zaprezentowa(a najnowszy procesor M2.
Procesor ten zawiera 64 kB wewntrznej pamici cache pierwszego
poziomu, a wydajno,ci# ponad dwukrotnie przewy)sza procesory 6x86.
M2 bdzie oferowany w wersjach od 180 do 225 MHz i, podobnie jak
uk(ad M), bdzie pasowa( do gniazda Socket 7. Wszystkie procesory
Cyrixa s# produkowane przez firm IBM, ktra oferuje rwnie) procesory
pod w(asnym znakiem handiowym.
P0niejsze wersje procesora 6x86MX zosta(y przemianowane na MII, aby
kojarzono je bardziej z procesorem Pentium II ni) dotychczasowymi
rozwi#zaniami Pentium. De facto s# to te same procesory co 6x86MX, z t#
r)nic#, )e taktowane sygna(em o wy)szej czstothwo,ci. Pierwszym
procesorem MII by( MII 300, taktowany sygna(em 233 MHz
pochodz#cym z p(yty g(wnej typu Socket 7 66 MHz. Istniej# inne
wersje: MII 333 z zegarem 250 MHz, pracuj#ce na nowszych p(ytach
g(wnych 100 MHz typu Super-Socket 7.
Cyrix podj#( prb jeszcze szerszego opanowania cz,ci ta%szego rynku
poprzez wprowadzenie procesora MediaGX. Jest to skrzy)owanie
procesorw 486 i Pentium, po(#czone z chipsetem normatnie znajduj#cym
si na p(ycie g(wnej - na drugiej ko,ci. Oba chipy stanowi# wic razem
praktycznie ca(# ptatform sprztow#, w oparciu o ktr# mo)na budowa.
system.
258
IDT Winchip
Firma Integrated Device Technotogy (IDT), znana przez d(ugi czas jako
producent ko,ci statycznego RAM (SRAM), po wch(oniciu firmy Centaur
Technotogy na podstawie projektw tamtej firmy, wypu,ci(a na rynek nowy
produkt o nazwie C6 Winchip.
Jest on prosty w konstrukcji i bardziej przypomina 486 ni) Pentium. Nie ma
architektury superskalarnej, za to bardzo szybk# pojedyncz# ,cie)k dla
rozkazw. Wydaje si, )e nie ma on wiele wsplnego z architektur# procesorw
Intela. Jednak okazuje si, )e niezbyt ustpuje pierwowzorowi - procesorowi
Pentium MMX - przynajmniej wed(ug testu Winstone-97. Nat)y
wspomnie., )e test ten nie skupia si na operacjach muttimedial-nych.
Pojedynczy uk(ad zajmuje powierzchni 88 mm* p(ytki krzemowej - a wic
du)o mniej ni) uk(ad Intela. Powinien wic kosztowa. znacznie mniej od jego
starszego brata.
Procesor C6 zawiera dwa du)e bufory Cache (32 kB dla instrukcji i 32 kB dla
danych). Pracuje z prdko,ciami 180, 200, 225 oraz 240 MHz. Procesor ten jest
oszczdny, gdy) maksymalne zu)ycie energii to ok. 14 W, a znacznie mniej
- bo od 7 do 10 W - dia uk(adw w wersji dla komputerw przeno,nych.
Typy procesorw

W komputerach PC najcz,ciej spotyka si procesory firmy Intel. Znale0li si
jednak inni producenci, np. Cyrix czy AMD, ktrzy na podstawie
prowadzonych bada% okre,lili parametry procesorw Intel i opracowali
w(asne, kompatybilne uk(ady. Procesory produkuje rwnie) firma IBM,
wykorzystuj#c je we w(asnych komputerach b#d0 te) w podzespo(ach
sprzedawanych innym firmom. Seria uk(adw IBM x86 zosta(a opra-
cowana we wsp(pracy z firm# Cyrix i praktycznie niczym si nie r)ni od
procesorw linii 6x86 tej)e firmy.
Znajomo,. procesora obecnego w komputerze mo)e by. bardzo
pomocna w u,wiadomieniu sobie i wykorzystaniu mo)liwo,ci komputera,
jak rwnie) mo)e si przyda. w razie ewentualnych napraw. Aby w pe(ni
wykorzysta. mo)liwo,ci procesora, a tak)e dokonywa. napraw, trzeba
przynajmniej zna. typ procesora obecnego w komputerze.
P1 (086) Procesory pierwszej generacji
Procesory 8088 i 8086
Oryginalny komputer IBM PC wykorzystywa( procesor 8088 pracuj#cy z
czstotliwo,ci# 4,77 MHz. Oznacza to, )e procesor by( sterowany z
czstotliwo,ci# 4770000 tikw" (co, w rodzaju komputerowych uderze%
serca) na sekund. Pojedynczy tik" odpowiada raczej bardzo ma(ej porcji pracy
procesora - wykonaniu instrukcji lub grupy instrukcji -ni) czasowi jej trwania.
259
U)ytkownicy komputerw zastanawiaj# si czasami, sk#d bierze si
ograniczenie pamici konwencjonatnej w komputerze z procesorem 8086
do 640 kB, skoro procesor 8086 potrafi zaadresowa. l MB pamici.
Powodem tego jest wydzie(enie przez firm IBM 384 kB grnej pamici z
obszaru 1024 kB przestrzeni adresowej procesora 8088 i zarezerwowanie jej na
potrzeby kart sieciowych i BIOS-u komputera (programu komputerowego
rezyduj#cego na sta(e w pamici ROM komputera PC). Dotne 640 kB
pamici RAM to przestrze% tzw. pamici konwencjona(nej, w ktrej rezyduje
DOS i aptikacje.
W 1976 roku, jeszcze zanim zosta( opracowany procesor 8088, firma Intel
zaprezentowa(a nieco szybszy procesor, oznaczony symbotem 8086.
Procesor 8086, ktry by( jednym z pierwszych procesorw 16-bitowych,
mg( zaadresowa. do l MB pamici. Z powodu wysokiej ceny samego
procesora oraz p(yty g(wnej, nie zdoby( on jednak zbyt du)ej popularno,ci.
Cena musia(a by. wysoka, poniewa) komputer z procesorem 8086 wy-
maga( drogiej, 16-bitowej magistrali zamiast ta%szej 8-bitowej.
W wczesnym okresie krlowa(y komputery 8-bitowe, a k(ienci nie mie(i
zamiaru p(aci. dodatkowo za mo)tiwo,ci pe(nego procesora 16-bitowego.
Z tego powodu w roku 1978 firma Intet opracowa(a procesor 8088. Jak na
dzisiejsze standardy, zarwno procesor 8088, jak i 8086 s# do,. wolne.
Procesory 80186 i 80188
Po wyprodukowaniu procesorw 8086 i 8088. firma IBM skupi(a si na
opracowaniu procesora o wikszej mocy ob(iczeniowej, z bardziej
rozbudowan# Usta rozkazw. Pierwsze dzia(ania w tym kierunku, ktre
zaowocowa(y powstaniem procesorw 80186 i 80188, nie zako%czy(y si
jednak sukcesem. Umieszczenie w jednym uk(adzie sca(o-nym procesora i
niektrych podzespo(w komputera, co zreatizowano w przypadku 80186,
by(o jednak do,. istotne, poniewa) doprowadzi(o do powstania szybszych i
wydajniejszych procesorw, takich jak 286.
Retacje pomidzy procesorami 80186 a 80188 s# podobne jak pomidzy
8086 i 8088 -jeden procesor jest nieco bardziej rozbudowan# wersj# drugiego.
W porwnaniu z 8086, uk(ad 80186 prawie niczym si od niego nie r)ni i
jest procesorem w pe(ni 16-bitowym. Uk(ad 80188, podobnie jak 8088, jest
hybryd# (#cz#c# w sobie wewntrzn#, 16-bitow# architektur z 8-bitowym
interfejsem zewntrznym. Zatet# 80188 i 80186 by(a integracja w
pojedynczym uk(adzie scatonym od 15 do 20 etementw komputera z
procesorem 8086/8088. Dziki temu sta(o si mo)(iwe znaczne ograniczenie
i(o,ci elementw w komputerze. Uk(ady 80186 i 80188 s#
wykorzystywane w ,,inte(igent-nych" kartach rozszerzaj#cych, np. kartach
sieciowych.
Koprocesor 8087
Firma Intei zaprezentowa(a swj procesor 8086 w roku 1976. Koprocesor
arytmetyczny 8087, wsp(pracuj#cy z 8086, okre,tany by( jako numeric data
processor (procesor numeryczny), math coprocessor (koprocesor
arytmetyczny) albo po prostu math chip. Uk(ad 8087 zosta( przystosowany
do wykonywania operacji matematycznych wysokiego poziomu, z
szybko,ci# i dok(adno,ci# wie(okrotnie przewy)szaj#c# procesor g(wny.
Podstawow# korzy,ci# p(yn#c# ze stosowania koprocesora jest wzrost szybko,ci
w programach wykonuj#cych intensywne obticzenia, np. w arkuszach
ka(ku(acyjnych. Korzystanie
260
z koprocesora poci#ga(o jednak za sob# kilka niedogodno,ci, m.in. konieczno,.
obs(ugi uk(adu przez aptikacje, dodatkowy koszt, zwikszony pobr energii i
wiksze wydzietanie ciep(a.
Podstawow# niedogodno,ci# zwi#zan# z u)ywaniem koprocesora jest to,
)e wzrost szybko,ci zauwa)ymy tytko w programach napisanych
specjalnie z uwzgldnieniem koprocesora - i to nie w przypadku wszystkich
operacji. Tylko programy wykonuj#ce intensywne obliczenia - arkusze
kalkulacyjne, programy statystyczne, programy CAD i programy in)ynierskie
- obs(uguj# koprocesor. Nawet wwczas osi#gnite efekty mog# zale)e. od
konkretnej aplikacji i obs(uga koprocesora jest ograniczona do niektrych
dziedzin. Np. wersje programu Lotus 1-2-3 wykorzystuj#ce koprocesor nie
u)ywaj# go do zwyk(ych operacji, takich jak dodawanie, odejmowanie,
mno)enie i odejmowanie.
Aplikacje, ktre z regu(y wcale nie wykorzystuj# koprocesora, to edytory tekstw,
programy komunikacyjne i programy zarz#dzaj#ce baz# danych.
P2 (286) Procesory drugiej generacji
Procesory 286
Procesor Intel 80286 (oznaczany skrtowo 286), przeciwie%stwie do
80186/88, by( kompatybilny z poprzednimi procesorami. Uk(ad 80286,
zaprezentowany w roku 1981, po(o)y( podwaliny pod powstanie komputera
IBM AT. Wielu niezale)nych producentw komputerw opracowa(o tzw.
klony komputera IBM, ktre czsto by(y okre,lane jako kompatybilne z
AT" albo klasy AT".
Firma IBM opracowuj#c komputer AT zdecydowa(a si na
zbudowanie komputera w oparciu o procesor 286, poniewa) procesor ten
by( kompatybilny z procesorem 8088 wykorzystywanym w komputerach
IBM PC/XT. Oznacza to, )e oprogramowanie napisane dla komputerw
PC/XT powinno da. si uruchomi. w komputerze 286. Uk(ad 286 by( o
wiele szybszy od procesora 8088 wykorzystywanego w komputerze XT i
pozwoli( na zwikszenie wydajno,ci komputerw PC wykorzystywanych
w biznesie. Szybko,. przetwarzania oryginalnego komputera AT (z
procesorem taktowanym zegarem 6 MHz) by(a 5 razy wiksza od
komputera PC 4,77 MHz.
Komputery 286 s# szybsze od swoich poprzednikw z wielu wzgldw.
Po pierwsze, procesory 286 szybciej wykonuj# instrukcje. Wykonanie
instrukcji zajmuje procesorowi 8086 czy 8088 przecitnie 12 cykli zegara,
natomiast procesorowi 286 - tylko 4,5 cyklu. Ponadto procesor 286 mo)e
jednocze,nie obs(u)y. 16 bitw z magistrali danych, ktrej szeroko,. jest dwa
razy wiksza od rozmiaru magistrali danych procesora 8088.
Procesor 2086 mo)e pracowa. w dwch trybach: rzeczywistym i
chronionym. Dziki temu procesor 286 pod wieloma wzgldami przypomina
dwa procesory w jednym uk(adzie. W trybie rzeczywistym uk(ad 286 nie r)ni
si praktycznie od 8086 i jest z nim w pe(ni kompatybilny na poziomie kodu
wykonywanych rozkazw (ang. object code comapatible) z procesorami 8088
i 8086. (Procesor kompatybilny z innym procesorem na poziomie kodu
wykonywalnego pozwala na uruchamianie programw napisanych dla
innego procesora, bez konieczno,ci ich modyfikacji, wykonuj#c ka)d# instrukcj
w taki sam sposb, jak drugi procesor.)

261
Rysunek 6.17.
W trybie chronionym 286 jest autentycznie nowym procesorem. W trybie tym
aplikacja wykorzystuj#ca zalety nowego procesora mo)e uwa)a.", )e
procesor ten ma dostp do l GB pamici (w(#czaj#c pami. wirtualn#). Uk(ad
286 mo)e jednak fizycznie zaadresowa. tylko 16 MB pamici. Istotn#
niedorbk# procesora 286 jest niemo)liwo,. prze(#czenia z trybu chronionego
w tryb rzeczywisty bez przeprowadzenia restartu komputera. (Natomiast
prze(#czenie z trybu rzeczywistego w chroniony nie wymaga restartu). Du)#
przewag# kolejnego procesora 386 nad 286 jest mo)liwo,. programowego
prze(#czania pomidzy trybem rzeczywistym oraz chronionym i odwrotnie.
A) do chwili pojawienia si trybu Standard Mod for 286 compatibitity" w
systemie Windows 3.0, sprzedano niewielk# ito,. oprogramowania
wykorzystuj#cego zalety procesora 286. Wwczas najlepiej sprzedawanym
procesorem by( ju) 386. Procesor 286 by( jednak pierwsz#, podjt# przez firm
Intel, prb# opracowania procesora obs(uguj#cego wielozadaniowo,. (ang.
multitasking), tzn. umo)liwiaj#cego jednoczesne wykonywanie wielu
programw. Procesor 286 jest zaprojektowany tak, )e je)eli zawiesi si lub za-
ko%czy niepowodzeniem jeden program, nie bdzie to wymaga(o
przeprowadzenia ani gor#cego" (reset), ani zimnego" (wy(#czenie i w(#czenie
zasi(ania) startu komputera. Teoretycznie operacje w zakresie jednego obszaru
pamici nie powinny mie. wp(ywu na dzia(anie innych programw.
Programy uruchomione w ,rodowisku wielozadaniowym s# zabezpieczone
przed interferencj# ze strony innych programw, jednak w celu zapewnienia
takiej ochrony niezbdny jest system operacyjny wsp(pracuj#cy z procesorem
286 (tub z jego nastpc#).
Koprocesor 80287
Koprocesor 80287 ma struktur wewntrzn# identyczn# z uk(adem 8087, ma
jednak inne rozmieszczenie wyprowadze%. Zarwno koprocesor 80287, jak i
8087 pracuj# tak, jakby by(y identycznymi uk(adami.

262
W wikszo,ci komputerw procesor 80286 dokonuje podzia(u
czstotHwo,ci zegara przez dwa. Koprocesor 80287 dzieli zewntrzn#
czstotliwo,. przez 3. Z tego powodu w wikszo,ci komputerw AT
koprocesor 80287 pracuje z czstotliwo,ci# trzy razy niniejsz# od
czstotliwo,ci zegara systemowego, a rwn# dwm trzecim czstotliwo,ci
procesora 80286. Poniewa) uk(ady 80286 i 80287 pracuj# asynchronicznie, nie
wsp(pracuj# ze sob# w sposb tak wydajny jak 8088 i 8087.
Podsumowuj#c, koprocesory 8087 i 80287 pracuj# przy okre,lonej czstot(iwo,ci
z jednakow# wydajno,ci#. Uk(ad 80287 nie przewy)sza pod )adnym
wzg(dem koprocesora 8087, inaczej ni) procesor 80286, ktry stanowi krok
naprzd w stosunku do procesorw 8086 i 8088. W wikszo,ci komputerw
AT wzrost wydajno,ci uzyskany na skutek dodania koprocesora
arytmetycznego jest mniej zauwa)alny ni) dodanie koprocesora w
komputerze PC lub XT a(bo 80386.
P3 (386) Procesory trzeciej generacji
Procesory 386
Procesor Intel 80386 (oznaczany w skrcie jako 386) wywo(a( znaczne
poruszenie w ,wiecie PC, poniewa) znacznie przyczyni( si do zwikszenia
mo)liwo,ci komputerw osobistych. W porwnaniu z procesorami 8088 i 286,
procesor 386 jest znacznie wydajniejszy niemal pod ka)dym wzgldem.
386 jest procesorem w pe(ni 32-bitowym, zoptymalizowanym pod k#tem
szybko,ci przetwarzania danych i mo)liwo,ci zastosowania w
wielozadaniowych systemach operacyjnych. Firma Intel zaprezentowa(a go
w roku 1985, jednak pierwsze komputery oparte o procesor 386 pojawi(y si
dopiero na prze(omie roku 1996 i 1997. Pierwszymi komputerami z procesorem
386 by(y modele Compaq Deskpro 386, nieco p0niej zosta( wykorzystany w
komputerze PS/2 Model 80 firmy IBM. Przez kilka lat popularno,. uk(adu
386 ros(a, osi#gaj#c punkt kulminacyjny w roku 1991. Od tamtej chwili popu-
larno,. rynkowa procesora systematycznie spada a) do osi#gnicia punktu, w
jakim znajduje si dzisiaj.
Procesor 386 mo)e wykonywa. instrukcje trybu rzeczywistego 8086 i 8088,
zajmuje mu to jednak mniej cykli zegara. Pod tym wzgldem 386 jest tak
samo wydajny jak 286, co oznacza, )e przecitnie wykonuje instrukcj w czasie
oko(o 4,5 cykla. Z tego powodu, pod wzgldem ..czystej" wydajno,ci
procesory 286 i 386 s# sobie rwne. Wielu producentw komputerw 286
zachwala(o swoje komputery z zegarem 16 MHz i 20 MHz jako rwnie
szybkie jak komputery 386 z zegarem 16 MHz i 20 MHz - by(a to prawda.
Procesor 386 zapewnia wiksz# wydajno,. na inne sposoby, przede wszystkim
dziki dodatkowym trybom pracy i znacznie rozszerzonym mo)liwo,ciom
Modu(u zarz#dzania pamici# (ang. Memory Management Unit - MMU).
Procesor 386 mo)na prze(#cza. z trybu rzeczywistego w tryb chroniony i z
powrotem w sposb programowy, bez konieczno,ci wykonywania restartu
komputera, dziki czemu tryb chroniony jest praktyczniejszy w wykorzystaniu.
Dodatkowo procesor 386 posiada nowy tryb, tzw. wirtualny tryb rzeczywisty
(ang. virtual real mod), ktry umo)liwia jednoczesne uruchomienie kilku sesji
trybu rzeczywistego w trybie chronionym.
263
Oprcz zwikszenia szybko,ci pracy, chyba najwa)niejsz# cech# uk(adw
386 s# dostpne w nich nastpuj#ce tryby pracy:
tryb rzeczywisty (ang. reai mode)
tryb chroniony (ang. protected mode)
wirtuatny tryb rzeczywisty (ang. protected real mode)
W trybie rzeczywistym procesor 386, podobnie jak 286, jest kompatybilny
z 8086. W trybie tym komputer z procesorem 386 jest po prostu du)o
szybszym komputerem turbo PC" z 640 kB pamici konwencjonalnej,
podobnie jak komputery oparte o procesor 8088. Tryb ten jest wymagany do
uruchomienia systemu operacyjnego DOS i jego aplikacji.
Tryb chroniony 386 jest w pe(ni kompatybilny z trybem chronionym 286.
W obydwu procesorach tryb chroniony jest czsto okre,lany jako macierzysty
tryb pracy (ang. na-tive mod), poniewa) procesory te zosta(y
zaprojektowane z my,l# o zaawansowanych systemach operacyjnych,
takich jak OS/2 czy Windows NT, ktre pracuj# wy(#cznie w trybie
chronionym. Firma Intel rozszerzy(a mo)Hwo,ci adresacji pamici w trybie
chronionym procesora 386 poprzez now# jednostk MMU, umo)liwiaj#c#
zaawansowane stronicowanie pamici i prze(#czanie procesw. Funkcje te
stanowi# rozszerzenie mo)-(iwo,ci MMU procesora 286, 386 jest wic w
pe(ni kompatybi(ny z 286 na poziomie kodu wykonywalnego.
Rysunek 6.18.

264
Nowo,ci# jest wirtualny tryb rzeczywisty 386. W trybie tym procesor mo)e,
wykorzystuj#c sprztow# ochron pamici, symulowa. tryb rzeczywisty
procesora 8086. Dziki temu mo)e by. jednocze,nie uruchomionych wie!e
kopii systemu DOS i innych systemw operacyjnych, z ktrych ka)da
rezyduje w chronionym obszarze pamici. Je)eti program w danym
segmencie pamici wykona nieprawid(ow# operacj, to pozosta(e
programy s# zabezpieczone prze jej skutkami. Btok pamici z kodem wadtiwej
aplikacji mo)e zosta. programowo odzyskany.
Mo)na spotka. r)ne wersje procesora 386, niektre z nich maj# mniejsze
mo)liwo,ci obliczeniowe, a inne charakteryzuj# si mniejszym poborem
mocy. W kolejnym pod-rozdzia(e zostan# omwione procesory z rodziny 386 i
r)nice pomidzy nimi.
Procesory 386DX
Procesor 386DX by( pierwszym procesorem firmy Inte) z rodziny 386. Uk(ad
ten jest w pe(ni 32-bitowy, posiada 32-bitowe rejestry wewntrzne, 32-bitow#
zewntrzn# magistral danych i 32-bitow# zewntrzn# magistral adresow#.
Procesor 386 zawiera 275000 tranzystorw w uk(adzie wykonanym w
techno(ogii VLSI (Very Large Scal Integration). Uk(ad ten jest dostpny w
132-ko%cwkowej obudowie i pobiera oko(o 400 mA pr#du - mniej ni) 8086.
Procesor 386 pobiera mniej pr#du ni) 8086, poniewa) jest wykonany w
technologii CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor).
Urz#dzenia elektroniczne wykonane w technologii CMOS charakteryzuj# si
niedu)ym poborem energii.
Uk(ad 386 by( dostpny w wersjach z zegarem od 16 MHz do 33 MHz.
Niezale)nie producenci, przede wszystkim firmy AMD i Cyrix,
zaoferowali wersje pracuj#ce z szybko,ci# do 40 MHz. Oglnie rzecz bior#c,
klony" 386 w pe(ni odpowiada(y funk-cjona(nie procesorom Intela, co oznacza,
)e mog(y wykonywa. ka)dy program opracowany d(a procesorw Intel.
Procesor 386DX mo)e zaadresowa. 4 GB fizycznej pamici.
Wbudowany menad)er pamici wirtualnej (ang. virtual memory manager)
udostpnia programom gigantyczn# przestrze% adresow# pamici wirtua(nej o
rozmiarze 64 TB. (jeden fera&#/f (TB) to ( 099511 627 776 bajtw.)
Procesory 386SX
Procesor 386SX, oznaczany roboczym symbolem P9, zosta( opracowany z
my,l# o producentach komputerw, ktrzy chcieliby mie. do dyspozycji uk(ad
o mo)liwo,ciach 386 za cen 286. Podobnie jak 286, 386 SX komunikuj#c si
np. z pamici# przesy(a s(owa o d(ugo,ci 16 bitw. Struktura wewntrzna
386SX jest jednak identyczna ze struktur# uk(adu DX, procesor ten posiada
32-bitowe rejestry wewntrzne, dziki czemu mo)e wykonywa. 32-bitowe
aplikacje. Procesor 386SX ma 24-bitow# magistral adresow#, podobnie jak
286, zamiast pe(nej 32-bitowej magistrali adresowej procesora 386. Dlatego te)
mo)e zaadresowa. co najwy)ej (6 MB pamici fizycznej, a nie 4 GB, jak
procesor 386DX. Przed wycofaniem z produkcji uk(ad 386SX by( dostpny
w wersjach zegarem od 16 do 33 MHz.
265
Pojawienie si 386 oznacza(o koniec ery 286, poniewa) procesor 386 oferowa( wydajniejsz#
jednostk MMU oraz wirtua(ny tryb rzeczywisty. Pracuj#c pod kontro(#
menad)era aplikacji, np. Windows czy OS/2, procesor 386SX umo)liwia wykonywanie
wietu aptikacji systemu MS-DOS jednocze,nie. Mo)liwo,. wykonywania
programw pisanych spe-cja(nie dla 386 jest kolejn# wa)n# przewag# 386SX nad
procesorami 286 i starszymi. Np. system operacyjny Windows 3. i pracuje niemal
rwnie dobrze na komputerze z procesorem 386SX, jak i 386DX.
Jedn# z cz,ciej powtarzanych b(dnych opinii na temat 386SX
jest rzekoma mo)liwo,. umieszczenia tego procesora w
komputerze 286, dziki czemu mia(by powsta. komputer o
mo)liwo,ciach 386. Nie jest to prawd#, poniewa) uk(ady 286 i
386 r)ni# si wyprowadzeniem ko%cwek i nie pasuj# do tego
samego gniazda. Opracowano jednak szereg rozwi#za%
technicznych, umo)liwiaj#cych zainstalowanie procesora 386 w
komputerze 286. Je)eli chodzi o czyst#" szybko,. procesora, to
wymiana taka nie spowoduje du)ego wzrostu wydajno,ci, poniewa)
interfejs komunikacyjny z pamici# i urz#dzeniami zewntrznymi
p(yt g(wnych 286 jest ograniczony do 16 bitw. Procesor 386SX
16 MHz nie jest wyra0nie szybszy od 286 16 MHz, jednak gruje
nad nim dziki zastosowaniu techniki zarz#dzania pamici#
(MMU), pod warunkiem jednak, )e p(yta g(wna obs(uguje ten
mechanizm. Na komputerze 286 z procesorem 386 mo)na
rwnie) uruchamia. oprogramowanie pisane specjalnie dla
procesora 386.

266
Procesory 386SL
Kolejn# odmian# procesora 386 jest uk(ad 386SL. Procesor ten zu)ywa mniej energii ni)
386SX, przy takich samych mo)liwo,ciach obliczeniowych. Uk(ad ten zosta( opracowany
z my,l# o komputerach przeno,nych, w ktrych po)#dany jest niski pobr energii.
Procesor SL posiada specjalne funkcje zarz#dzania energi#, ktre s# do,. istotne w przypadku
komputerw zasilanych z baterii. Uk(ad ten posiada kilka trybw ,,u,pienia", w ktrych
w r)nym stopniu oszczdza energi elektryczn#.
Rozszerzona architektura procesora SL obejmuje tak)e zarz#dzanie przerwaniami komputera
(ang. ^ys/.w Afana^wen; /?!fcrrMpf, SMI), umo)liwiaj#c w ten sposb korzystanie z
funkcji zarz#dzania energi#. Uk(ad ten obs(uguje rwnie) dodatkow# pami. typu HM
(Lotus Intel Microsoft), a tak)e ma wbudowany kontroler pamici podrcznej (cache),
ktry umo)liwia do(#czenie od 16 do 64 kB zewntrznej pamici cache.
Opisane funkcje t(umacz# zwikszenie (iczby tranzystorw w uk(adzie SL do 855000,
ilo,. ta przewy)sza nawet liczb tranzystorw w procesorze 386DX (275000). Procesor
386SL dostpny jest rwnie) w wersji z zegarem 25 MHz.
Firma Intel oferowa(a rwnie) przez pewien czas uk(ad 82360SL I/O, ktry wspomaga
prac procesora 386SL w komputerach typu taptop. Uk(ad ten odpowiada za obs(ug
urz#dze% zewntrznych, takich jak porty szeregowe i rwnoleg(e, kontroler DMA (bez-
po,redniego dostpu do pamici), kontroler przerwa% oraz uk(ad zarz#dzenia energi# w
procesorze 386SL. Uk(ad 82360SL I/O wsp(pracuje z procesorem 386SL, tak aby jak
najlepiej sprosta. wymaganiom miniaturyzacji i niskiego poboru mocy w komputerach typu
portable i laptop.

Pojawienie si 386 oznacza(o koniec ery 286, poniewa) procesor 386
oferowa( wydajniejsz# jednostk MMU oraz wirtua(ny tryb rzeczywisty. Pracuj#c
pod kontro(# menad)era aplikacji, np. Windows czy OS/2, procesor 386SX
umo)liwia wykonywanie wietu aptikacji systemu MS-DOS jednocze,nie.
Mo)liwo,. wykonywania programw pisanych spe-cja(nie dla 386 jest kolejn#
wa)n# przewag# 386SX nad procesorami 286 i starszymi. Np. system operacyjny
Windows 3. i pracuje niemal rwnie dobrze na komputerze z procesorem 386SX,
jak i 386DX..Pojawienie si 386 oznacza(o koniec ery 286, poniewa) procesor 386
oferowa( wydajniejsz# jednostk MMU oraz wirtua(ny tryb rzeczywisty. Pracuj#c
pod kontro(# menad)era aplikacji, np. Windows czy OS/2, procesor 386SX
umo)liwia wykonywanie wietu aptikacji systemu MS-DOS jednocze,nie.
Mo)liwo,. wykonywania programw pisanych spe-cja(nie dla 386 jest kolejn#
wa)n# przewag# 386SX nad procesorami 286 i starszymi. Np. system operacyjny
Windows 3. i pracuje niemal rwnie dobrze na komputerze z procesorem 386SX,
jak i 386DX.
Procesory 386SL
Kolejn# odmian# procesora 386 jest uk(ad 386SL.Procesor ten zu)ywa
mniej energii ni) 386SX, przy takich samych mo)liwo,ciach obliczeniowych.
Uk(ad ten zosta( opracowany z my,l# o komputerach przeno,nych, w ktrych
po)#dany jest niski pobr energii. Procesor SL posiada specjalne funkcje
zarz#dzania energi#, ktre s# do,. istotne w przypadku komputerw zasilanych z
baterii. Uk(ad ten posiada kilka trybw ,,u,pienia", w ktrych w r)nym stopniu
oszczdza energi elektryczn#.Rozszerzona architektura procesora SL obejmuje
tak)e zarz#dzanie przerwaniami komputera (ang, SMI), umo)liwiaj#c w ten sposb
korzystanie z funkcji zarz#dzania energi#. Uk(ad ten obs(uguje rwnie) dodatkow#
pami. typu HM (Lotus Intel Microsoft), a tak)e ma wbudowany kontroler pamici
podrcznej (cache), ktry umo)liwia do(#czenie od 16 do 64 kB zewntrznej
pamici cache.Opisane funkcje t(umacz# zwikszenie (iczby tranzystorw w
uk(adzie SL do 855000, ilo,. ta przewy)sza nawet liczb tranzystorw w
procesorze 386DX (275000). Procesor 386SL dostpny jest rwnie) w wersji z
zegarem 25 MHz.Firma Intel oferowa(a rwnie) przez pewien czas uk(ad 82360SL
I/O, ktry wspomaga prac procesora 386SL w komputerach typu taptop. Uk(ad ten
odpowiada za obs(ug urz#dze% zewntrznych, takich jak porty szeregowe i
rwnoleg(e, kontroler DMA (bezpo,redniego dostpu do pamici), kontroler
przerwa% oraz uk(ad zarz#dzenia energi# w procesorze 386SL. Uk(ad 82360SL I/O
wsp(pracuje z procesorem 386SL, tak aby jak najlepiej sprosta. wymaganiom
miniaturyzacji i niskiego poboru mocy w komputerach typu portable i taptop.
Koprocesor 80387
Koprocesor 80387 pracuje asynchronicznie w stosunku do procesora, jednak
komputery 386 s# zaprojektowane w ten sposb, )e koprocesor pracuje z
czstotliwo,ci# procesora g(wnego. W przeciwie%stwie do koprocesora 80287,
ktry r)ni( si od 8087 jedynie rozmieszczeniem ko%cwek. 80387 jest uk(adem o
wysokiej wydajno,ci, przystosowanym specjatnie do wsp(pracy z procesorem
386.Wszystkie uk(ady 387 s# wykonane w technoiogii CMOS, charakteryzuj#cej
si niskim poborem mocy. S# dwie wersje uk(adu 387: koprocesor 80387DX,
przeznaczony do wsp(pracy z procesorem 386DX, i koprocesor 387SX
wsp(pracuj#cy z procesorami 386SX, SL i SLC.Firma Inte) oferowa(a pocz#tkowo
koprocesor 387DX w wersjach pracuj#cych z r)nymi czstotliwo,ciami zegara.
Jednak kiedy zosta(a opracowana wersja 33 MHz, to trzeba by(a zmniejszy. mask
fotograficzn# uk(adu. Zaowocowa(o to wzrostem wydajno,ci koprocesora o oko(o
20 procent.Z powodu op0nie% w pracach firmy Intel nad koprocesorem 387,
niektre z pierwszych komputerw 386 zosta(y wyposa)one w gniazdo koprocesora
287. Jednak osi#gnity przy Instalacja procesora 387DX w komputerze jest prosta,
nale)y jednak uwa)a., aby prawid(owo umie,ci. procesor w gnie0dzie, poniewa)
niew(a,ciwe w(o)enie koprocesora spowoduje zniszczenie uk(adu. Najczstsz#
przyczyn# awarii koprocesora 387DX jest w(a,nie jego nieprawid(owe
umieszczenie w gnie0dzie. Na wielu p(ytach g(wnych koprocesor 387DX jest
usytuowany odwrotnie ni) pozosta(e ,,du)e" uk(ady. Aby unikn#. zniszczenia
koprocesora, nat)y insta(owa. go dok(adnie wed(ug instrukcji. Gwarancja
udzielana przez firm (ntel nie obejmuje koprocesorw uszkodzonych wskutek
nieprawid(owego w(o)enia ich do gniazda.Niektrzy producenci opracowa(! w(asne
wersje koprocesorw Intel 387, niektre z nich by(y rek(amowane jako szybsze od
pierwowzoru. Stopie% kompatybilno,ci tych uk(adw z koprocesorem 387 jest
bardzo dobrytym wzrost wydajno,ci pozostawia( wiele do )yczenia.
Koprocesory Weitek
W 1981 roku ki(ku in)ynierw z firmy Inte( za(o)y(o firm Weitek
Corporation. Firma ta /ajmowa(a si opracowywaniem koprocesorw
arytmetycznych znajduj#cych zastosowanie w wie(u komputerach, w tym tak)e w
komputerach opartych o procesory firmy Motorola. Inte( zleci( firmie Weitek
opracowanie koprocesora arytmetycznego d(a procesora 386, poniewa) prace Inte(a
nad w(asnym koprocesorem nie by(y wwczas zbyt zaawansowane. Rezultatem by(
koprocesor arytmetyczny Weitek H 67, ktry wykorzystywa( zastrze)on# przez
firm Weitek list rozkazw, niekompatybiin# z Usta rozkazw koprocesora Intel
387.W (istopadzie 1987 roku firma Weitek zaprezentowa(a koprocesor 4167. Aby
uk(ad ten mg( by. zainstatowany w komputerze, niezbdne jest dodatkowe
gniazdo. Przed decyzj# o kupnie koprocesora Weitek nat)y si upewni., czy
bdzie on obs(ugiwany przez oprogramowanie. Nale)a(oby rwnie) zasign#.
informacji u producentw oprogramowania, czy uk(ady Weitek przewy)szaj# pod
wzgldem wydajno,ci koprocesory firmy Intel.
B#dy procesora 386
Niektre z wczesnych modeli procesora Inte( 386DX 16MHz maj# w sobie b(#d,
ktry mo)na napotka. przy rozwi#zywaniu problemw ze sprztem. B(#d ten tkwi
najwyra0niej w procedurze mno)enia ticzb 32-bitowych i objawia si w czasie
uruchamiania aptikacji 32-bitowych w systemach operacyjnych OS/2, UNIX/386
czy Windows w trybie Enhanced. Niektre programy zarz#dzania pamici# 386
(386 memory managers) rwnie) mog# powodowa. wyst#pienie tego b(du,
natomiast nie wyst#pi on w 16-bitowych systemach operacyjnych (takich jak DOS
czy OS/2 l.x).B(#d ten z regu(y objawia si zawieszeniem komputera. Jego
wykrycie mo)e by. trudne, poniewa) pojawia si okresowo i zale)nie od
oprogramowania. Rwnie) programy testuj#ce bd# mia(y trudno,ci z wykryciem
tego b(du, jedynie firma Inte( potrafi za pomoc# specjalistycznego sprztu
okre,li., czy procesor jest wadliwy. Niektre programy testuj#ce potrafi# wykry.
b(#d i zidentyfikowa. wadliwy procesor, jednak nie potrafi# wykry. wszystkich
wadliwych procesorw. Je)eli program testuj#cy informuje o wykryciu b(du, to
procesor rzeczywi,cie ma b(#d, jednak je)eli program nie wykryje b(du, nie
oznacza to wcale, )e go w procesorze nie ma.Firma Intel zwrci(a si do swoich
klientw z propozycj# sprawdzenia procesorw, co do ktrych zachodzi
podejrzenie, )e s# wadliwe, jednak wielu sprzedawcw tego nie uczyni(o. Firma
Inte( sprawdza procesor 386 i w przypadku wykrycia w nim b(du wymienia go na
sprawny uk(ad. Wadliwe procesory s# nastpnie sprzedawane na wyprzeda)y a(bo
z przeznaczeniem do wykorzystania w komputerach domowych, na ktrych nie
by(yby uruchamiane 32-bitowe aplikacje. Takie uk(ady by(y oznaczane symbolem
16-bit SW, oznaczaj#cym przeznaczenie procesora tylko do wykonywania
programw 16-bitowych.Uk(ady, ktre pomy,lnie przesz(y test, oraz kolejne
wersje procesorw wolne od b(du, zosta(y oznaczone znakiem XX (podwjna
sigma). Procesory 386DX, ktre nie maj# tego znaku, nie by(y testowane przez
firm Intel i mog# by. niesprawne.Poni)sze oznaczenie wskazuje na procesor,
ktry nie by( testowany, mo)e wic by. to zarwno uk(ad prawid(owy, jak i
wadliwy. Uk(ad taki nale)y zwrci. producentowi komputera, ktry bezp(atnie
wymieni go na procesor sprawny.
80386-16
Kolejne oznaczenie wskazuje na uk(ad, w ktrym w czasie testu wykryto b(#d
mno)enia 32-bitowego. Procesor taki wsp(pracuje z oprogramowaniem 16-
bitowm (np. systemem operacyjnym DOS), lecz nie z programami 32-bitowymi,
wykorzystuj#cymi specyficzne cechy procesora 386 (np. Windows czy OS/2).
80386-16 16bitSWOnly
Kotejne oznaczenie wskazuje na procesor, ktry pomy,tnie przeszed( test. Uk(ad
ten ma wszystkie cechy, jakich oczekuje si od 386.
80386-16B(#d w procesorze zosta( wykryty i poprawiony, zanim jeszcze firma
Inte! doda(a do numeru seryjnego oznaczenie DX. Tak wic uk(ady oznaczone
80386DX tub 80386SX s# woine od b(du.
Inny probtem (#czy si z procesorem 386DX i mo)na go do,wiadczy. w do,.
specyficzny sposb. Kiedy system operacyjny XENIX [ub inna wersja systemu
UNIX dta procesora 80386 pracuje na komputerze z koprocesorem 80387, to przy
jednoczesnym spe(nieniu pewnych warunkw dochodzi do zawieszenia
komputera. Probtem ten nie wystpuje jednak)e w ,rodowisku systemu
operacyjnego DOS. Aby komputer si zawiesi(, musz#jednocze,nie zaj,.
nastpuj#ce warunki:
+ Aktywne )#danie strony pamici wirtua(nej.
+ W komputerze znajduje si i jest aktywny koprocesor 387DX.
+ Trwa operacja bezpo,redniego dostpu do pamici (DMA).
+ Procesor 386 jest w cyktu oczekiwania.
Je)eti jednocze,nie wyst#pi# te wszystkie warunki, to procesor 386DX zatrzyma
swoj# prac oczekuj#c na akcj koprocesora 387DX, a koprocesor bdzie
oczekiwa( na akcj procesora. Obydwa uk(ady bd# w stanie oczekiwania przez
nieokre,(ony czas. Prob(em dotyczy niektrych wersji 386DX. a nie koprocesora
387DX.Zaraz po odkryciu tej wady, firma Inte( poinformowania o niej swoich
kontrahentw pubtikuj#c dokument pt. Errata 21". Od tego momentu rozwi#zanie
probtemu nat)a(o do producentw sprztu tub oprogramowania, ktrzy powinni
w tym cetu zmodyfikowa. swoje produkty. Niektre firmy, np. IBM czy Compaq,
aby zapobiec pojawianiu si takich problemw, dokona(y modyfikacji swoich p(yt
g(wnych.Probtem ten dotyczy tytko wersji B procesora 386DX, nie wystpuje
natomiast w p0niejszych wersjach D. Wersj D procesora 386DX mo)na
zidentyfikowa. poprzez titery DX w oznaczeniu procesora (np. 386DX-20). Je)eti
w oznaczeniu procesora s# titery DX, to uk(ad ten jest pozbawiony b(du.
P4 (486) Procesory czwartej generacji
Procesory 486
Kotejnym krokiem w na drodze zwikszania szybko,ci procesorw by( uk(ad Intet
80486 (oznaczany w skrcie 486). Nowe mo)tiwo,ci tego procesora sta(y si
bod0cem dta wzrostu przemys(u software'owego. Dziesi#tki mitionw kopii
systemu operacyjnego.
Windows oraz miliony kopii systemu OS/2 mog(y zosta. sprzedane przede
wszystkim dlatego, )e procesor 486 sprawi(, i) graficzny interfejs u)ytkownika
(GUI) sta( si real-nym narzdziem dta osb, ktre codziennie pracuj# przy
komputerze.
Cztery cechy procesora 486 spowodowa(y, )e by( on w przybli)eniu dwa razy
szybszy od odpowiadaj#cego mu pod wzgldem czstotliwo,ci zegara procesora
386:
Krtszy czas Instrukcje w procesorze 486 s# wykonywane przecitnie w
czasie dwch cykli zegara, podczas gdy w procesorze 386 wykonanie
instrukcji zajmowa(o ,rednio ponad cztery cykle.
Wbudowana pamie. cache.Pami. ta ma wsp(czynnik trafienia rzdu 90-95
procent, co oznacza, )e tylko 5-10 procent odczytw z pamici wymaga
wstawienia przez procesor cykli oczekiwa%. Zewntrzna pami. cache mo)e
jeszcze bardziej polepszy. ten wsp(czynnik.
Transfer danych w trybie burst. Standardowy 32-bitowy (4 bajty) transfer da-
nych pomidzy procesorem a pamici# zajmuje dwa cykle zegara. Oprcz
tych 4 bajtw mo)na przes(a. dodatkowo do 12 bajtw danych (co odpowiada
trzem transferom), przy czym czas trwania pojedynczego transferu wynosi
jeden cykl. W ten sposb w czasie piciu cykli zegara mo)na przes(a. ci#g(y
blok danych o d(ugo,ci 16 bajtw (normalnie zaj(oby to co najmniej 8 cykli).
Jeszcze lepszy efekt mo)na osi#gn#., gdy przesy(ane s(owa maj# d(ugo,.
tylko 8 lub 16 bitw.
Wewnetrzy ,synchroniczny koprocesoarytmetyczny o rozszerzonych
mo)liwo,ciach. Koprocesor arytmetyczny, pracuj#c synchronicznie z
procesorem, wykonuje operacje matematyczne, co zajmuje mu mniej cykli ni)
poprzednim wersjom koprocesora. Przecitnie wewntrzny koprocesor
arytmetyczny procesora DX zapewnia 3-krotnie wiksz# wydajno,.
wykonywania operacji matematycznych ni) zewntrzny uk(ad 387.
Procesor 486 jest z grubsza dwa razy szybszy od 386, co oznacza, )e procesor
386DX 40 MHz jest prawie tak samo szybki jak 486SX 20 MHz. 486 sta( si
godnym uwagi nabytkiem, poniewa) mg( by. w prosty sposb zamieniony na
nowsz# wersj DX2 czy DX4. Domy,la. si mo)na, )e nadej,cie procesora 486
spowodowa(o w(a,ciwie ,mier. procesora 386 na rynku.Zanim pojawi( si procesor
486, wielu u)ytkownikw nie korzysta(o z interfejsu graficznego, poniewa) ma(o
kto mia( czas na siedzenie przed ekranem i oczekiwanie godzinami, bo komputer
wykonuje w(a,nie wa)n# operacj w tle, ktra nie mo)e zosta. przerwana. Procesor
486 zmieni( t sytuacj. Wiele osb uwa)a, )e pojawienie si 486 da(o pocz#tek
zadomowieniu si na dobre interfejsu GUI.Gdy pojawi( si procesor Pentium, firma
Intel zacz(a obni)a. cen 486, aby w ten sposb zachci. producentw
komputerw do produkcji przede wszystkim komputerw z procesorem 486.
Podobnie firma Intel post#pi(a w p0niejszym czasie z procesorem Pentium,
zwiastuj#c w ten sposb koniec ery 486. Procesor 486 znajduje si obecnie w
ofercie firmy Intel tylko jako element do wykorzystania w aplikacjach
mikroprocesorowych, przede wszystkim w kartach rozszerzaj#cych.Wikszo,.
procesorw 486 by(a oferowana w wersjach r)ni#cych si maksyma(nymi
c/cstotliwo,ciami pracy, od (6 do 120 MHz. Procesory 486 r)ni(y si midzy sob#
tak)e rozmieszczeniem ko%cwek. Uk(ady SX, DX i DX2 by(y dostpne w
praktycznie identycznych obudowach )68-ko%cwkowych, podczas gdy procesory
OverDrive mo)na by(o spotka. zarwno w obudowach (68-ko%cwkowych, jak i
specjalnych, 169-ko%cwkowych obudowach OverDrive. (procesor w takiej
obudowie nazywany bywa rwnie) 487SX). Je)eli na p(ycie g(wnej 486 znajduj#
si dwa gniazda procesora, to do jednego z nich pasuje procesor w obudowie (69-
ko%cwkowej, a do drugiego - w 168-ko%cwkowej obudowie OverDrive.
Wikszo,. nowych p(yt g(wnych, wyposa)onych w gniazdo procesora typu Z1F
(Zero Insertion Force). akceptuje w zasadzie wszystkie procesory 486, z wyj#tkiem
DX4. Procesor DX4 nie by( akceptowany, poniewa) by( zasilany napiciem 3,3 V,
a nie, jak wikszo,. wczesnych procesorw, napiciem 5 V.
Procesor przystosowany do pracy z okre,lon# czstotliwo,ci# mo)e pracowa.
zawsze z mniejsz# czstotliwo,ci#. Np. procesor 486 100 MHz bdzie pracowa( z
czstotliwo,ci# 75 MHz, je)eli zostanie zainstalowany na p(ycie g(wnej 25 MHz.
Nale)y zwrci. uwag, )e procesory DX2/OverDrive pracuj# z czstotliwo,ci#
rwn# podwojonej czstotliwo,ci p(yty g(wnej, podczas gdy czstotliwo,. pracy
procesora DX4 mo)e by. dwa, dwa i p( albo trzy razy wiksza od czstotliwo,ci
pracy p(yty g(wnej. W tabeli 6.16 zebrano warto,ci czstotliwo,ci pracy
procesorw DX2 i DX4 dla r)nych czstotliwo,ci p(yty g(wnej.
Tabeta 6.16. Czestotliwo,. procesorw DX2i DX4 dla r)nych
czstotliwo,ci p(yty g(wnej.








Wewntrzna czstotliwo,. pracy procesora DX4 jest ustalana za pomoc# sygna(u
CLKMUL (Clock Multiplier), znajduj#cym si na wyprowadzeniu R-17 gniazda
Socket l lub S-18 gniazda Socket 2, 3 lub 6. Ko%cwka CLKMUL jest
prbkowana tylko w czasie restartu procesora i okre,la stosunek czstotliwo,ci
wewntrznej procesora do czstotliwo,ci sygna(u zegara magistrali CLK,
obecnego na ko%cwce C-3 (Socket 1) lub D-4 (SOCKET 2, 3 lub 6). Je)eli
sygna( CLKMUL ma niski stan logiczny, to wewntrzna czstotliwo,. procesora
bdzie podwojon# czstotliwo,ci# magistrali. Je)eli ko%cwka ta bdzie mia(a
stan wysoki albo nie bdzie pod(#czona (tak jak w wikszo,ci p(yt g(wnych), to
stosunek czstotliwo,ci bdzie rwny trzy. Je)eli ko%cwka CLKMUL zostanie
pod(#czona do wyj,cia BREQ (Bus Request) na ko%cwce Q-15 (socket 1) lub R-
16 (socket 2, 3 lub 6), to wewntrzna czstotliwo,. procesora bdzie 2,5 ra)#
wiksza od czstotliwo,ci zewntrznego sygna(u CLK. Poni)sza tabela przed-
Czstottiwo,. p(yty
g(wnej
16 MHz 20 MHz 25 MHz 30MHz 40 MHz 50 MHz
Procesor DX2 32 MHz 40 MHz 50 MHz 66 MHz 80 MHz -
Procesor DX4
(mno)nik 2)
32 MHz 40 MHz 50 MHz 66 MHz 80 MHz 100 MHz
Procesor DX4 (mno)nik
2)
40 MHz 50 MHz 63 MHz 83 MHz 100 MHz -
Procesor DX4
(mno)nik 2)
48 MHz 60 MHz 75 MHz 100 MHz 120 MHz -
stawia podsumowanie tego zagadnienia:
Je)eti chcemy zmieni. czstotliwo,. pracy procesora, to musimy przedtem ustali.,
jak opisane ko%cwki s# ze sob# po(#czone oraz czy jest mo)liwa zmiana tych
ustawie%. Na wikszo,ci p(yt mo)na znale0. jedn# lub dwie zworki w pob(i)u
gniazda procesora. Ich ustawienia powinny by. opisane w dokumentacji p(yty
g(wnej, o ite zmiana konfiguracji jest dopuszczalna.
Interesuj#c# mo)liwo,ci# jest uruchomienie procesora DX-4 w tzw. trybie
podwjnym (ang. doubled mod), kiedy p(yta g(wna pracuje z czstotliwo,ci# 50
MHz. W ten sposb mo)na mie. do dyspozycji komputer z szybk# magistrat#
pamiciow# i procesorem pracuj#cym z t# sam# czstotliwo,ci# 100 MHz, z jak#
pracowa(by w trybie 33/(OO MHz.

W sytuacji, kiedy p(yta g(wna ma gniazda rozszerzaj#ce Local-Bus, czstotliwo,.
p(yty musi by. obni)ona do 33 lub 40 MHz, aby karty rozszerzaj#ce pracowa(y
poprawnie.
Wikszo,. nowszych p(yt z magistrat# Loca( Bus mo)e w celu zachowania
kompatybilno,ci obs(ugiwa. gniazda Local-Bus w trybie buforowanym, dodawa.
cykle oczekiwania lub selektywnie zmienia. czstotliwo,. tylko w gniazdach
Local-Bus. W wikszo,ci przypadkw p(yty takie nic bd# pracowa(y poprawnie z
czstotliwo,ci# 50 MHz. Informacje na temat konfiguracji danej p(yty g(wnej
znale0. mo)na w dokumentacji p(yty lub w dokumentacji uk(adu kontrolera p(yty.
Je)eli decydujemy si na wymian procesora w komputerze, to powinni,my si
upewni., )e instalowany procesor pasuje do gniazda na p(ycie g(wnej. W
szczeglno,ci umieszczaj#c procesor DX4 w starszym komputerze bdziemy
musieli zastosowa. regulator napicia, obni)aj#cy poziom napicia zasilania do 3,3
V. W(o)enie procesora DX4 do gniazda 5 V grozi zniszczeniem uk(adu!
Rodzina procesorw 486 zosta(a opracowana pod k#tem zapewnienia wysokiej
wydajno,ci pracy. Procesory 486 integruj# w pojedynczym uk(adzie podzespo(y,
ktre poprzednio by(y osobnymi eiementami: kontroler pamici cache i
koprocesor arytmetyczny. Procesory 486 rwnie) zosta(y opracowane z my,(# o
przysz(ej rozbudowie komputera. Wikszo,. komputerw 486 mo)e zosta.
unowocze,niona" poprzez proste dodanie lub wymian procesora, co powoduje
podwojenie efektywnej szybko,ci komputera.
Procesory 486DX
Oryginatny procesor 486DX zosta( zaprezentowany 10 kwietnia 1989 roku, a
pierwsze komputery 486DX pojawi(y si w roku 1990. Pierwszy procesor 486
pracowa( z mak-symatn# czstottiwo,ci# 25 MHz, a ko(ejne wersje pracowa(y z
czstotliwo,ciami 33 i 50 MHz. Oryginatny procesor 486 by( zasitany napiciem
5 V i zamknity w 168-ko%cwkowej obudowie typu PGA (Pin Grid Aray).
Obecnie uk(ad 486 dostpny jest rwnie) w wersji 5 V w 196-ko%cwkowej
obudowie typu PQFP (Plastic Quad Ftat Pack) i 3,3 V w 208-ko%cwkowej
obudowie typu SOJFP (Smatl Quad Ftat Pack). P0niejsze modete procesora s#
dostpne rwnie) w wersji SL Enhanced, opracowanej przede wszystkim z my,l#
o komputerach typu portable czy taptop, w ktrych oszczdno,. energii jest do,.
istotna.
Podstawow# cech# odr)niaj#c# procesor 486 od starszych procesorw 386 jest
wikszy stopie% integracji i mo)tiwo,. wymiany procesora w komputerze na
nowsz# wersj. Uk(ad 486DX (#czy w jednej obudowie procesor, koprocesor
arytmetyczny, kontroier pamici cache i pami. cache. Poniewa) procesor 486
zosta( opracowany z mysi# o przysz(ej wymianie na nowsz# wersj, d(a
wikszo,ci komputerw dostpne s# procesory OverDrive, ktre s# dwa razy
szybsze od procesorw przez nie zastpowanych.
Procesor 486DX jest wykonany w technologii CMOS (Complimentary Metal
Oxide Semi-conductor), charakteryzuj#cej si niskim poborem energii. Procesor
ten ma 32-bitowe rejestry wewntrzne, 32-bitow# zewntrzn# magistral danych i
32-bitow# magistrat adresow#. Parametry te s# takie same jak w procesorze
386DX. Reklamowe okre,lenie ,,procesor 32-bitowy" bierze si z rozmiaru
wewntrznych rejestrw procesora. Uk(ad 486DX zawiera 1,2 mitiona
tranzystorw, zawartych na p(ytce krzemu wielko,ci paznokcia. Liczba
tranzystorw jest czterokrotnie wiksza ni) w procesorze 386 i daje dobre pojcie
o mocy obliczeniowej procesora 486.
Standardowy uk(ad 486DX zawiera w jednej obudowie procesor, jednostk
zmienno-przecinkow# (koprocesor arytmetyczny), jednostk zarz#dzania
pamici# i kontroter pamici cache wraz z pamici# cache o rozmiarze 8 kB.
Dziki zastosowaniu wewntrznej pamici cache ora/ wydajniejszej jednostki
arytmetyczno-logicznej, procesory rodziny 486 mog# wykonywa. pojedyncz#
instrukcj w ,rednim czasie tytko dwch cyk(i zegara. Dta porwnania, procesory
286 i 386 wykonuj# pojedyncz# instrukcj w czasie 4.5 cykli, a procesory 8086 i
8088 - w czasie 12 cykli. Pracuj#c z okre,ton#czstottiwo,ci# zegara (w MHz),
procesor 486 jest prawie dwa razy wydajniejszy od procesora 386 pracuj#cego z
t# sam# czstottiwo,ci#. Np. komputer z procesorem 486SX 16 Mhz odpowiada w
przybti)eniu komputerowi z procesorem 386DX 32 MHz, a komputer z
procesorem 486SX 20 MHz - komputerowi z procesorem 386DX 40 MHz.
Wszystkie procesory 486 pracuj#ce z czstottiwo,ci# wy)sz# od 20 MHz s#
szybsze od dowolnego procesora serii 386.Uk(ad 486 pod wzgldem tisty rozkazw
jest w pe(ni kompatybitny z poprzednimi procesorami firmy Intel, np. 386, oferuj#c
jednocze,nie pewn# ito,. dodatkowych instrukcji (wikszo,. z nich s(u)y do zarz#dzania
wewntrzn# pamici# cache).
Rysunek 6.19. Uk(ad procesora 486


Podobnie jak 386DX, procesor 486 mo)e fizycznie zaadresowa. do 4 GB pamici
i zarz#dza. pamici# wirtualn# o rozmiarze do 64 TB. Uk(ad 486 w pe(ni
obs(uguje trzy tryby pracy obecne w procesorze 386: tryb rzeczywisty, chroniony i
wirtuatny tryb rzeczywisty. W trybie rzeczywistym 486, podobnie jak 386, mo)e
bez )adnych zmian wykonywa. programy pisane dta procesora 8086. Tryb
chroniony, podobnie jak w przypadku procesora 386. umo)Hwia stosowanie
stronicowania pamici i prze(#czanie zada%. W wirtuahiym trybie rzeczywistym
mo)(iwe jest, poprzez symutacj trybu 8086 (podobnie jak w 386), jednoczesne
wykonywanie wietu programw systemu operacyjnego DOS. Dziki tym
mechanizmom, w ,rodowisku systemu operacyjnego Windows czy OS/2 mog#
by. wykonywane jednocze,nie aptikacje !6-bitowe i 32-bitowe, z zapewnieniem
sprztowej ochrony obszarw pamici zajmowanych przez poszczegtne
aphkacje. Je)eti dzia(anie jednego programu zako%czy si niepowodzeniem, to
dziki temu, )e pozosta(e aptikacje s# zabezpieczone, mo)na zwotni. pami.
wadtiwej aptikacji za pomoc# metod udostpnianych przez system operacyjny.
Procesor serii 486DX ma wbudowany koprocesor arytmetyczny, okre,tany
czasami jako MCP (math coprocessor) tub FPU (Ftoating-Point Unit).
Wbudowany koprocesor odr)nia procesory serii 486 od poprzednich, w ktrych
trzeba by(o zastosowa. osobny koprocesor arytmetyczny, je)eti chcia(o si
wykonywa. szybkie obticzenia tub z(o)one operacje matematyczne. Jednostka
zmiennoprzecinkowa procesora 486 jest ca(kowicie kompatybitna z zewntrznym
koprocesorem 387, wsp(pracuj#cym z procesorem 386. Wewntrzny koprocesor
486 jest jednak dwa razy szybszy od 387, poniewa) pracuje synchronicznie z
procesorem i wykonuje wikszo,. instrukcji w czasie dwa razy mniejszej ticzby
cykti zegara ni) 387.
Procesor 486SL
Autonomiczny uktad 486 SL by) wytwarzany przez stosunkowo krtki czas.
Zwikszone mo)liwo,ci 486SL byty dostpne praktycznie we wszystkich
wersjach procesora 486 (SX, DX i DX2). Okre,lenie .% E/(&(rtwd'/;/ oznacza
zbir specjalnych cech procesora. ktre uwzgldniaj# oszczdzanie energii.
Uk(ady SL. Rntianced pocz#tkowo by(y opracowane z my,l# o komputerach typu
laptop czy notebook zasilanych z baterii, znalaz(y jednak tak)e zastosowanie w
komputerach typu desktop. Uk(ady te wykorzystuj# specjalne techniki
oszczdzania energii, takie jak tryb u,pienia (ang. sleep mod) czy zmniejszenie
czstotliwo,ci zegara, dziki czemu zmniejsza si pobr energii. Procesory te s#
rwnie) dostpne w wersji 3,3 V.
Firma tntel opracowa(a nowy system zarz#dzania energi# SM. len nowy tryb
pracy jest ca(kowicie niezale)ny od pozosta(ych rozwi#za% pro-cesora, zarwno
sprztowych, jak i programowych.
SMM udostpnia zasoby sprztowe, takie jak zegary, rejestry i uk(ady logiczne
we/wy. za pomoc# ktrych mo)liwa jest kontrola i od(#czanie zasitania elementw
komputera, bez wyst#pienia interferencji z pozosta(ymi zasobami komputera.
Procedury SMM s# wykonywane w przeznaczonym specjalnie do tego celu tzw.
obszarze pamici zarz#dzania systemem (ang. System Management Memory).
Pami. ta jest niewidoczna dla systemu operacyjnego i aplikacji, dlatego nie mo)e
z nimi interferowa.. Do obs(ugi zdarze% zwi#zanych z zarz#dzaniem energi#
SMM wykorzystuje przerwanie SMt (.Sy.s7e/M A&w<ayw<.'/;/ /?7/wM/3/,(,
ktre jest niezale)ne od pozosta(ych przerwa% komputerze i tn# od nich wy)szy
priorytet.
SMM umo)liwia zarz#dzanie energi# w sposb elastyczny i bezpieczny, co
poprzednio nie by(o mo)liwe. Np. kiedy aplikacja prbuje uzyska. dostp do
urz#dzenia zewntrznego, ktre w celu oszczdzania baterii zosta(o wy(#czone,
zg(aszane jest przerwanie SM), ktre powoduje w(#czenie zasi(ania urz#dzenia i
automatyczne wznowienie wykonywania instrukcji we/wy.
Procesory SL posiadaj# funkcj zawieszenia/wznowienia pracy (ang.
suspend/resume). Producent komputera przeno,nego mo)e j# wykorzysta. w ten
sposb, )e u)ytkownik bdzie mia( mo)liwo,. szybkiego w(#czenia i wy(#czenia
komputera (ang. instant on/off). Komputer SL mo)e zazwyczaj w ci#gu jednej
sekundy przej,. ze stanu zawieszenia do stanu, w jakim by( w momencie
zawieszenia pracy. Nie trzeba w tym ce(u restarto-wa. komputera ani (adowa.
systemu operacyjnego czy aplikacji. Wystarczy nacisn#. pr/6cisk o/naczony
suspend/resume i komputer mo)e dalej pracowa..
Procesor SL znajduj#cy si w stanie zawieszenia nie powinien zu)ywa. prawie
)adnej energii. Oznacza to, )e komputer mo)e pozosta. w stanie zawieszenia
przez d(ugie tygodnie i wznowi. dzia(ania dok(adnie w tym samym miejscu, w
ktrym je przerwa(. Bd#c w stanie zawieszenia, komputer mo)e bezpiecznie
przez d(ugi czas przechowywa. dane w pamici RAM, jednak roztropnie jest
zapisa. dane na dysk.
Procesor 486SX
Procesor 486SX. zaprezentowany w kwietniu 1991 roku, by( w zamy,te
producenta ta%sz# wersj# 486. Procesor ten praktycznie nie r)ni od procesora
DX, pozbawiony jest jednak jednostki zmiennoprzecinkowej.Jak ju)
powiedzia(em wcze,niej w tym rozdzia(e, procesor 386SX by( ograniczon#
(niektrzy twierdz#, )e okaleczon#") wersj# 32-bitowego uk(adu 386DX. 386SX
mia( zupe(nie inne ni) 386DX rozmieszczenie ko%cwek i nie pasowa( do tego
samego gniazda, tnaczej rzecz si ma w przypadku 486SX. Procesor 486SX jest
procesorem w pe(ni 32-bitowym i pod wzg(dem rozmieszczenia ko%cwek nie
r)ni si od procesora DX. Zmianie u(eg(o znaczenie ki(ku ko%cwek, jednak
procesor SX pasuje do tego samego gniazda, co DX.
Procesor 486SX by( bardziej chwytem marketingowym ni) przyk(adem nowej
techno(ogii. Pierwsze wersje procesora 486SX w rzeczywisto,ci by(y procesorami
DX, w ktrych wykryto b(dy w koprocesorze arytmetycznym. Zamiast wyrzuca.
je na z(om, w procesorach tych wy(#czono koprocesor i sprzedawano jako uk(ady
SX. W ten sposb postpowano przez do,. krtki czas, procesory SX p0niej
produkowane mia(y ju) w(asn# mask, r)ni#ca si od maski uk(adu DX. (Ma-s^a
jest projektem fotograficznym procesora i jest wykorzystywana do wyrycia
zawi(ych ,cie)ek d(a sygna(w e(ektronicznych na p(ytce krzemu.) Liczba
tranzystorw odzwiercied(aj#cych now# mask w uk(adzie scalonym spad(a w
wyniku zastosowania nowej maski do (, 185 miliona (z ( ,2 miliona).
Procesor 486SX by( dwa razy szybszy od procesora 386DX, pracuj#cego z tak#
sam# czstotliwo,ci#. Firma Intet rek(amowa(a procesor 486SX jako idealny
nabytek dla nowych u)ytkownikw komputerw, poniewa) tacy u)ytkownicy
rzadko uruchamiaj# programy wykorzystuj#ce funkcje koprocesora
arytmetycznego.
Procesor 486SX by( dostpny w wersji )6, 20, 25 i 33 MHz, a tak)e w wersji SX/2
pracuj#cej z czstotliwo,ci# do 50 lub 66 MHz. Obudowa procesora 486SX ma
)68 ko%cwek, chocia) spotka. mo)na wersje wykonane w techno(ogii monta)u
powierzchniowego w obudowie typu SL Enhanced.
Pomimo zapewnie%, jakie mo)na by(o znale0. w informacjach reklamowych
firmy (nte(, nie by(o mo)liwe umieszczenie koprocesora arytmetycznego w
komputerze z procesorem 486SX; koprocesor taki w ogle nie by( dostpny. W
zamian za to firma Intel zaoferowa(a u)ytkownikom, ktrzy chcieliby rozbudowa.
komputer, nowy procesor 486 z wbudowanym koprocesorem arytmetycznym.
W(o)enie takiego procesora w drugie gniazdo na p(ycie spowodowa(oby
wy(#czenie obecnego procesora 486SX. Je)e(i brzmi to troch niejasno, to
wkrtce zostanie wyja,nione; temat ten prowadzi nas bowiem w najwa)niejszy
aspekt koncepcji procesora 486: mo)(iwo,ci wymiany procesora na nowsz#
wersj.
487SX
Koprocesor arytmetyczny 487SX, bo tak brzmia(a jego oficja(na nazwa, w
rzeczywisto,ci jest komp(etnym procesorem 486DX 25 MHz z dodan# jedn#
ko%cwk# oraz nieco zmienionym rozk(adem wyprowadze%. Kiedy procesor ten
umie,cimy w dodatkowym gnie0dzie znajduj#cym si na p(ycie komputera z
procesorem 486SX, to obecny w komputerze procesor 486SX zostanie wy(#czony
przez 487SX za pomoc# sygna(u pochodz#cego z dodatkowej ko%cwki. Tak
naprawd to ko%cwka ta nie przenosi )adnego sygna(u i ma na ce!u tylko
zabezpieczenie przed niew(a,ciwym w(o)eniem procesora do gniazda.
Nowy uk(ad 487SX przejmuje w komputerze wszystkie funkcje starego procesora
486SX, a ponadto umo)tiwia wykonywanie operacji zmiennoprzecinkowych. Na
pierwszy rzut oka taka koncepcja wygl#da do,. dziwnie i mog(aby si wydawa.
marnotrawstwem, ,piesz wic z wyja,nieniem. Procesor 487SX by( w planach
firmy Intel tytko etapem przej,ciowym, poniewa) w tym czasie firma
przygotowa(a ju) prawdziw# niespodziank: procesor OverDrive. Procesor
DX2/OverDrive. o czstotliwo,ci pracy rwnej dwukrotnej czstotliwo,ci
magistrali, pasuje do 169-ko%cwkowego gniazda 487SX i ma takie samo
rozmieszczenie ko%cwek, jak uk(ad 487SX. Procesor ten jest instalowany w
komputerze dok(adnie w ten sam sposb co 487SX. dlatego te) ka)dy komputer
wsptpracuj#cy z 487SX bdzie rwnie) wsp(pracowa( z procesorem
DX2/OverDrive.
W wikszo,ci przypadkw mo)na rozbudowa. konfiguracj komputera poprzez
wyjcie procesora 486SX i zast#pienie go 487SX (tub nawet 486DX2/OverDrive),
jednak firma tntel odradza(a takie postpowanie. Zamiast tego firma zaleca(a
producentom komputerw, aby wyposa)ali p(yty g(wne w dodatkowe gniazdo
(OverDrive), poniewa) wyjmowanie i wk(adanie procesora jest ryzykowne.
Obecnie firma ttitel zaleca producentom - lub nawet wywiera na nich nacisk- aby
umieszczali na p(ycie pojedyncze gniazdo procesora typu 3tF, dziki czemu
wymiana procesora staje si prosta nawet z fizycznego punktu widzenia.
Procesory DX2/OverDrive i DX4
3 marca 1992 roku firma tntet zaprezentowa(a procesor DX2 pracuj#cy z
podwjn# czstotliwo,ci# magistrali. 26 maja 1992 roku tntel oznajmi(, )e
procesory DX2 bd# rwnie) dostpne w sprzeda)y detalicznej jako wersja
OverDrive. Pierwotnie procesor 486 DX2/OverDrive by( dostpny w obudowie
169-ko%cwkowej, dlatego mg( by. stosowany tylko w komputerach z
procesorem 486SX. ktre by(y wyposa)one w odpowiednie gniazdo procesora o
zmienionym rozk(adzie ko%cwek.
14 wrze,nie 1992 roku firma tntel zaprezentowa(a procesor OverDrive w wersji
168-ko%cwkowej, zastpuj#cej procesor 486DX. Procesor ten mo)e pracowa. w
komputerze 486 (SX lub DX), nawet je)eli w komputerze brak )69-ko%ckowego
gniazda procesora. Kiedy chcemy zainstalowa. nowy procesor, to po prostu
umieszczamy go w gnie0dzie, po czym mamy komputer pracuj#cy dwa razy
szybciej.
Procesory DX2/OverDrive pracuj# z czstotliwo,ci# dwukrotnie przewy)szaj#c#
cz-stottiwo,. p(yty g(wnej. Np. je)eli p(yty g(wna pracuje z czstotliwo,ci# 25
MHz, to procesor DX2/OverDrive pracuje z wewntrzn# czstotliwo,ci# 50 MHz;
podobnie, je-)eti czstotliwo,. p(yty wynosi 33 MHz, to wewntrzna
czstotliwo,. procesora jest rwna 66 MHz. Podwojenie czstotliwo,ci pracy
procesora nie ma wp(ywu na wydajno,. pozosta(ych etementw komputera,
wszystkie podzespo(y p(yty g(wnej pracuj# tak, jakby na p(ycie by( obecny
standardowy procesor 486. Dtatego nie trzeba wymienia. pozosta(ych
podzespo(w, np. pamici, aby dostosowa. je do szybko,ci nowego procesora.
Uk(ady DX2/OverDrive dostpne by(y w wersjach pracuj#cych z trzema
czstotliwo,ciami:
+ DX2/OverDrive 40 MHz - d(a p(yt g(wnych ) 6 MHz tub 20 MHz +
DX2/OverDrive 50 MHz - d)a p(yt g(wnych 25 MHz +DX2/OverDrive 66
MHz - d(a p(yt g(wnych 33 MHz
Zauwa)my, )e warto,ci te odpowiadaj# maksymatnej szybko,ci, z jak# mo)e
dzia(a. procesor. Bez )adnego probtemu mo)na zast#pi. procesor 66 MHz
uk(adem 50 MHz a!bo 40 MHz. chocia) oczywi,cie procesor pracowa(by
wwczas wolniej. Rzeczywista czstotliwo,. pracy procesora jest podwojon#
czstotliwo,ci# p(yty g(wnej. Np. je)eti w komputerze 486SX )6 MHz umie,cimy
procesor DX2/OverDrive, to bdzie on pracowa( tylko z czstot(iwo,ci# 32 MHz.
Firma !nte( swego czasu utrzymywa(a, )e )aden z procesorw DX2/OverDrive 100
MHz nie bdzie mg( wsp(pracowa. z p(yt# g(wn# 50 MHz, co jednak nie by(o
prawd#, poniewa) np. procesor DX4 mo)e by. ustawiony do pracy z podwojon#
czstot(iwo,ci# p(yty g(wnej i mo)e pracowa. w komputerach z p(yt# g(wn# 50
MHz (zob. omwienie procesorw DX4 w datszej cz,ci rozdzia(u).
Jedyn# cz,ci# procesora DX2. ktry nie pracuje z podwojon# czstotliwo,ci#, jest
interfejs odpowiadaj#cy za komunikacj procesora ze ,wiatem zewntrznym,
(nterfejs ten dokonuje konwersji pomidzy wewntrzn# czstot(iwo,ci# procesora
a czstot(iwo,ci# p(yty g(wnej, dziki czemu podwojona szybko,. procesora jest
niewidoczna d(a reszty komputera. Pozosta(e podzespo(y komputera widz#"
procesor DX2 jak normalny uk(ad 486DX. poza tym. )e wszystkie instrukcje
wykonywane s# dwa razy szybciej.

t'k(ady DX2/OverDrive s# wykonane w technologii 0.8 mikrona, wykorzystanej po
raz pierwszy przy produkcji procesora 486DX 50 MHz. Procesor DX2 sk(ada si z
l.( mi-(iona tranzystorw w strukturze trjwarstwowej. Zarwno wewntrzna
pami. cache o pojemno,ci 8 kB, jak i jednostka arytmetyki ca(kowitej oraz
koprocesor arytmetyczny, pracuj# z podwjn# czstot(iwo,ci# p(yty g(wnej.
Komunikacja z pozosta(ymi ele-mentami komputera odbywa si, ze wzgldu na
zachowanie kompatybi(no,ci z kartami rozszerzaj#cymi, z pojedyncz#
czstot(iwo,ci#.
Oprcz mo)liwo,ci wymiany procesora na nowsz# wersj, jedn# z lepszych cech
koncepcji DX2 by(o to, )e projektanci komputera mogli opracowywa. bardzo
szybkie komputery z wykorzystaniem tanich p(yt g(wnych, zamiast dro)szych,
pracuj#cych z wy)sz# czstotliwo,ci#. Oznacza to, )e komputer 486DX2 by( du)o
ta%szy od normalnego" 486DX 50 MHz. W komputerze 486DX-50 MHz p(yta
g(wna pracuje z czstot(iwo,ci# 50 MHz, natomiast w komputerze 486DX2-50
MHz procesor pracuje z czstotliwo,ci# 50 MHz, lecz p(yta g(wna tylko z
czstotliwo,ci# 25 MHz.
Wydawa. by si mog(o, )e ..prawdziwy" komputer 486DX-50 MHz powinien by.
mimo wszystko szybszy od komputera pracuj#cego ze zdwojon# czstotliwo,ci#
25 MHz i zazwyczaj tak jest. Jednak r)nice w szybko,ci pracy s# w
rzeczywisto,ci nieznaczne. Jest to spowodowane wysokim stopniem integracji
procesora 486. a zw(aszcza zastosowaniem pamici cache.
Na przyk(ad, kiedy procesor pobiera z pamici dane lub kody rozkazw, to
szybko,. tej operacji jest ograniczona przez wo(n# czstotliwo,. p(yty g(wnej,
wynosz#c# np. 25 MHz. Jednak poniewa) wsp(czynnik trafienia wewntrznej
pamici cache procesora
DX2 wynosi od 90 do 95 procent, to procesor musi si odwo(ywa. do pamici
RAM tylko w 5-)0 procentach wszystkich operacji odczytu z pamici. Z tego
powodu wydajno,. komputera z procesorem DX2 mo)e bardzo zbli)y. si do
wydajno,ci komputera DX 50 MHz, przy znacznie ni)szej cenie. Pomimo )e p(yta
g(wna pracuje tytko z czstotliwo,ci# 33 MHz, komputer z procesorem DX2 66
MHz bdzie szybszy od komputera DX 50 MHz, zw(aszcza je)eli DX2 zostanie
wyposa)ony w dobr# pami. cache drugiego poziomu.
Wiele p(yt g(wnych 486 jest wyposa)onych w dodatkow# pami. cache,
znajduj#c# si na zewntrz procesora. Pami. ta umo)liwia procesorowi znacznie
szybszy dostp do pamici RAM. Rozmiar zewntrznej pamici cache mo)e
waha. si w granicach od 16 do 512 kB lub nawet wicej. W przypadku procesora
DX2 zewntrzna pami. cache jest szczeglnie istotna, je)eli zale)y nam na jak
najwikszym wzro,cie wydajno,ci komputera, poniewa) zastosowanie
zewntrznej pamici cache znacznie ogranicza (icz-b wstawianych cykli
oczekiwania procesora w czasie zapisu do pamici RAM lub wtedy, gdy prba
odczytu z wewntrznej pamici cache zako%czy si niepowodzeniem. Wydajno,.
niektrych komputerw z procesorem DX2 mo)e by. wy)sza od pozosta(ych,
zwykle zale)y to od rozmiaru i wydajno,ci zewntrznej pamici cache znajduj#cej
si na p(ycie g(wnej komputera. Komputery DX2 pozbawione zewntrznej
pamici cache nadal bd# pozwala(y na wykorzystanie zalet procesora
pracuj#cego z dwa razy wiksz# szybko,ci#, jednak operacje wymagaj#ce dostpu
do pamici bd# wykonywane wolniej.
Dochodzimy teraz do procesora DX4. Chocia) pocz#tkowo procesory te nie by(y
dostpne w handlu detalicznym, znale0. je by(o mo)na w ofercie wielu
sprzedawcw, wraz z regulatorem napicia 3,3 V. wymaganym do umieszczenia
procesora w gnie0dzie 5 V. Regulatory napicia s# wyposa)one w zworki
umo)liwiaj#ce ustawienie mno)nika zegara dla procesora DX4 na warto,. 2*,
2,5* tub 3*. W komputerze DX 50 MHz, poprzez ustawienie mno)nika na
warto,. 2*. mo)na uzyska. komputer pracuj#cy z czstotliwo,ci# p(yty g(wnej
rwn# 50 MHz i procesorem )00 MHz. W otrzymanym komputerze nie bdzie
mo)na oczywi,cie wykorzystywa. zalet nowoczesnych magistral lokalnych,
jednak bdzie on jednym z najszybszych komputerw klasy 486.
Firma !ntel ma w ofercie rwnie) procesor DX4 OverDrive z wbudowanym
regulatorem napicia i radiatorem, zaprojektowany specjalnie z my,l# o handlu
detalicznym. Procesor DX4 OverDrive nie r)ni si praktycznie od procesora
DX4 3.3 V, z tym tylko wyj#tkiem, )e dziki wbudowanemu regulatorowi
napicia pracuje z napiciem zasita-nia 5 V. Ponadto procesor DX4 pracuje tylko
w trybie z potrojon# czstotliwo,ci# p(yty g(wnej, nie akceptuj#c standardowych
trybw procesora DX4, takich jak 2* czy 2,5*.
W momencie pisania tej ksi#)ki firma tntel zaprzesta(a ju) produkcji wszystkich
procesorw 486, rwnie) DX2/DX4/OverDrive, a tak)e Pentium Overive.
Procesor Pentium OverOrive zastpuj$cy procesory 4865X2 i DX2
W )WS roku pojawi( si na rynku procesor Pentium OverDrive. Planowano
rwnie) wprowadzenie wersji tego procesora dla komputerw 486DX4, jednak
s(aba pozycja rynkowa komputerw SX2/DX2 spowodowa(a, )e rozwi#zanie to
nigdy nie ujrza(o ,wiat(a dziennego. W przypadku procesora 486 Pentium
OverDrive nale)y pamita., )e chocia) procesor ten zosta( zaprojektowany z
my,l# o wsp(pracy z komputerami SX2 i t)X2. powinien rwnie)
wsp(pracowa. z dowolnym komputerem 486SX lub DX wyposa)onym w
gniazdo Socket 2 lub Socket 3. W razie w#tpliwo,ci nale)y skonsultowa. si z
informacj# online tlrmy Intel.
Procesor Pentium OverDrive zosta( opracowany z my,t# o komputerach z
gniazdem !ntel Socket 2. Procesor ten bdzie rwnie) pracowa( w komputerze z
gniazdem Socket 3, nale)y jednak ustawi. napicia zasilania na 5 V. a nie na 3,3
V. Procesor Pentium OverDrive posiada 32 kB wewntrznej pamici cache
pierwszego poziomu i architektur superskalarn# (wiele kolejek instrukcji)
podobn# do oryginalnego procesora Pentium. Oprcz architektury 32-bitowego
procesora Pentium, powodem szybszej pracy tego procesora jest zastosowanie
wewntrznego uk(adu zwielokrotniania czstotliwo,ci, a tak)e wewntrznej
pamici cache typu Write-Back (standardowo zintegrowanej z procesorem
Pentium). Je)eli p(yta g(wna obs(uguje pami. cache typu Write-Back, to
wydajno,. komputera poprawi si. Niestety, wikszo,. p(yt g(wnych,
szczeg(nie z gniazdem Socket 2, dopuszcza stosowanie jedynie pamici cache
typu Write-Through.
Wikszo,. testw procesora Pentium OverDrive wykaza(a, )e pod wzgldem
wydajno,ci nie/.nacznie przewy)sza on procesor DX4-IOO. pozostaje natomiast
w tyle za procesorem DX4-I20, a tak)e ustpuje prawdziwym" procesorom
Pentium 60, 66 czy 75. Niestety, procesor ten jak dot#d jest jedynym sposobem na
unowocze,nienie" komputera 486. oferowanym przez firm Intel. Obecnie, kiedy
dostpne s# prawdziwe" procesory Pentium o stosunkowo niskiej cenie, trudno
jest uzasadni. decyzj trwania przy starym komputerze. Nie poiecam wic kupna
procesora Pentium OverDrive, gdy) jest to rozwi#zanie nieekonomiczne pod
wzgldem mo)liwo,ci przysz(ego unowocze,nienia komputera
Wakat
S\\ego czasu mo)na by(o w prasie czy w telewizji zobaczy. reklam
przedstawiaj#c# p(yt down# komputera 486 z neonowym znakiem wskazuj#cym
na puste gniazdo obok procesora. Reklama ta nie by(a zbyt dok(adna, gdy) pod jej
wp(ywem mo)na by(o wyrobi. sobie opini, )e wymiana procesora na nowsz#
wersj mo)liwa jest ty(ko w komputerach z dodatkowym gniazdem. Gdy po raz
pierwszy ujrza(em t reklam, zmartwi(em si nieco, poniewa) dopiero co
kupi(em komputer 486DX, a reklama sugerowa(a, )e nowsze wersje procesora
bdzie mo)na wykorzystywa. tylko w komputerach z wolnym gniazdkiem
OverDrive. Nie by(o to oczywi,cie prawd#, jednak reklama wprowadzi(a tu pewn#
dezinformacj.
P0niej przekona(em si. )e mo)liwo,. wymiany procesora na nowsz# wersj nie
zale)y od tego. czy w komputerze znajduje si drugie gniazdo procesora i )e
wymian mo)na przeprowadzi. praktycznie w ka)dym komputerze 486SX czy
DX. Drugie gniazdo (S\erDrive zosta(o umieszczone na p(ycie g(wnej po to, aby
czynno,. t u(atwi..
Nawet w komputerach wyposa)onych w drugie gniazdo, zamiast umieszcza.
procesor w drugim gnie0dzie OverDrive. mo)na wyj#. pierwszy procesor SX czy
DX i w(o)y. na jego miejsce procesor OverDrive.
\\ t\m przypadku uzyskaliby,my komputer z tepszym procesorem, a stary procesor
po wyjciu z komputera mo)na sprbowa. sprzeda. znajomym !ub producentowi.
Niestety, [luna Intel nie jest zainteresowana odkupieniem od u)ytkownikw
starych procesorw. / tych wzgldw niektrzy uwa)aj#, )e koncepcja drugiego
gniazda OverDrive byta dla firmy !nte! sposobem na zwikszenie sprzeda)y
procesorw. Istniej# jednak uzasadnione powody, aby wykorzystywa. procesor
OverDrive zostawiaj#c jednocze,nie stary procesor w jego gnie0dzie.
Jednym z powodw jest fakt. )e wielu sprzedawcw komputerw uniewa)nia
gwarancj, je)eli z komputera wyjto procesor. Ponadto przy oddawaniu
komputera do serwisu \\\maga si najcz,ciej, aby byt przekazany tylko komputer
z oryginalnymi podzespo(ami, a wszystkie dodatkowe karty, modu(y pamici,
uk(ady rozszerzaj#ce itp. nale)y z niego usun#.. Je)eli stary procesor zast#pimy
nowszym, to przywrcenie komputera do pocz#tkowej konfiguracji, tak aby go
mo)na by(o odda. do serwisu, bdzie o wiele trudniejsze.
Innym powodem, dla ktrego nale)y stosowa. procesor w drugim gnie0dzie, jest
ryzyko uszkod/etua gnia/da przy wymianie procesora, co spowoduje, )e komputer
nie bdzie dzia(a(. Natomiast je)eli uszkodzone zostanie drugie gniazdo
OverDrive, to komputer bdzie dalej dzia(a( z oryginalnym procesorem.
Wydawa. by si mog(o, )e mo)liwo,. uszkodzenia gniazda nie jest
wystarczaj#cym powodem do unikania wyjmowania procesora z gniazda, jednak
do umieszczenia procesora w gnie0dzie 169-ko%cwkowym potrzeba zazwyczaj
si(y 100 funtw. Tak wielka si(a mo)e z (atwo,ci# spowodowa. zniszczenie
procesora albo gniazda.
Wielu producentw p(yt g(wnych wyposa)y(o swoje p(yty w gniazda typu L(F
(Low In^-ttion Force), ktre do umieszczenia procesora w gnie0dzie zazwyczaj
wymagaj# tylko si(y 60 funtw. W przypadku zwyczajnych gniazd lub gniazd
typu LIF zalecani wyjcie p(yty g(wnej z obudowy i przytrzymanie jej rk# z
drugiej strony w czasie wk(adania procesora do gniazda. Naciskanie na p(yt z si(#
60 czy 100 funtw mo)e spowodowa. jej z(amanie, je)eli p(yta nie bdzie
odpowiednio podparta. Rwnie) do \\\ imowania uk(adw z takich gniazd
niezbdne bdzie odpowiednie narzdzie.
Obecnie prawie wszystkie p(yty g(wne s# wyposa)ane w gniazda typu ZtF (Zero
!n-sertion Force). Eliminuje to prawie ca(kowicie ryzyko zniszczenia p(yty przy
wymianie procesora, poniewa) nie trzeba do tej czynno,ci anga)owa. si(y.
Wikszo,. gniazd typu Z(F jest wyposa)ona w d0wigni; aby w(o)y. procesor w
podstawk, wystarczy podnie,. d0wigni, w(o)y. uk(ad do gniazda i opu,ci.
d0wigni. Dziki temu wymiana procesora staje si o wiele prostszym zadaniem.
Poniewa) wymiana procesora staje si czynno,ci# tak prost#, wikszo,. p(yt
wyposa)onych w gniazdo ZIF nie ma ju) drugiej podstawki na procesor. Zalet#
tego rozwi#zania jest oszczdno,. miejsca na p(ycie g(wnej. Stary procesor po
wyjciu mo)na sprzeda. albo przechowywa. jako cz,. zapasow#.
Wymiana koprocesora 80487 na nowsz$ wersj
Procesor 80486 zosta) zaprezentowany pod koniec roku 1989, a pierwsze
komputery 486 pojawi(y si w roku 1 990. Procesor ten mia( wbudowany
koprocesor arytmetyczny.
Pierwsze modele procesora 486SX by(y w rzeczywisto,ci procesorami 486DX,
ktry dopiero co pojawi( si na rynku; przed skierowaniem tych procesorw do
sprzeda)y tlrnia Intel wy(#cza(a w nich koprocesor arytmetyczny. W ramach
swojej strategii marketingowej tlrrna Intel sprzedawa(a koprocesor arytmetyczny
487SX". Producenci p(yt g(wnych dodawali dla tego uk(adu osobne gniazdo. W
rzeczywisto,ci uk(ad 487SX by( procesorem 486DX z w(#czonym koprocesorem
arytmetycznym. Po w(o)eniu uk(adu w gniazdo na p(ycie g(wnej, powodowa( on
wy(#czenie uk(adu 486SX i od tej chwili u)ytkownik mia( do dyspozycji
komputer o mo)(iwo,ciach 486DX.
AMD 486 (5x86)
AMD stworzy( rodzin procesorw kompatybilnych z 486, ktre mo)na by(o
umiesz-c/a. w standardowych p(ytach g(wnych. Co wicej, AMD wyprodukowa(
najszybsze dostpne procesory 486, ktre nazwa( Am5x86(TM)-P75. Ta nazwa
jest troch myl#ca, poniewa) wielu ludzi czytaj#c 5x86" mo)e pomy,le., i) jest
to procesor pi#tej generacji (Pentium). W rzeczywisto,ci, jest to jednak zwyk(y
procesor 486. pracuj#cy z czterokrotn# czstotliwo,ci# 33-megahercowej p(yty
g(wnej.
Procesory 5x86, dziki po(#czonej, 16-kilobajtowej pamici podrcznej typu
write-back oraz 133-megahercowej czstotliwo,ci pracy, oferuj# wysok#
wydajno,., porwnywaln# do wydajno,ci Pentium 75. W(a,nie dlatego w
oznaczeniu procesora wystpuje P75". Zwikszenie mo)liwo,ci starego
komputera 486 poprzez zamontowanie w nim jednego z tych procesorw jest
idealnym rozwi#zaniem, gdy nie ma mo)liwo,ci zmiany p(yty gl
Nie we wszystkich p(ytach g(wnych mo)na zamontowa. procesor 5x86. Je,li
chcesz si upewni., czy twoja p(yta g(wna obs(uguje te procesory, najlepszym
sposobem jest sprawdzenie jej dokumentacji. Poszukaj takich s(w jak
Am5X86". ,.AMD-X5". c!ock-quadruplcr" lub .,133 MHz". Innym sposobem
jest sprawdzenie, czy nazwa twojej pl\t\ g(wnej figuruje w znajduj#cym si na
internetowej stronie AMD spisie p(yt g(wnych obs(uguj#cych procesory 5x86.
Jest kilka rzeczy, na ktre trzeba zwrci. uwag podczas instalowania procesora
5x86 na p(ycie g(wnej 486:
+ Napicie zasilania procesorw 5x86 wynosi 3,45 V + 0,15 V. Napicie to nie
wystpuje we wszystkich p(ytach g(wnych; wikszo,. p(yt g(wnych Socket
l powinna jednak je mie.. Je,li masz p(yt g(wn# 486 z gniazdem Socket l
lub 2. nie mo)esz w niej bezpo,rednio umie,ci. procesora 5x86. Procesory
5x86 s# przystosowane do napicia 3,45 V i po umieszczeniu w 5-voltowym
gnie0dzie mog# ulec uszkodzeniu. Istniej# specjalne urz#dzenia konwertuj#ce
napicie do 3,45 V, sprzedawane przez firmy takie jak Kingston. Evergreen
czy te) AMP. Firmy Kingston i Evergeen sprzedaj# procesory 5x86 wraz z
pod(#czonymi konwerterami napicia, co znacznie upraszcza ich instalacj.
Taki zestaw jest idealny, je,li chcesz zainstalowa. procesor 5x86 na starszej
p(ycie g(wnej 486 z gniazdem innym ni) Socket 3.
+ Oglnie rzecz bior#c, lepiej jest kupi. now# p(yt g(wn# 486 ni) jeden z tych
zestaww; trudno jest jednak obecnie znate0. p(yt g(wn# obs(uguj#c#
procesory 486, szczeglnie je,li w twoim komputerze zastosowano
rozwi#zania firmowe uniemo)liwiaj#ce (atwe znalezienie zastpczej p(yty
g(wnej. Lepiej kupi. now# p(yt g(wn# rwnie) dlatego, )e B(OS starszej
p(yty mo)e nie rozpozna. wymaga% procesora 5x86. jak rwnie)
czstotliwo,ci, z ktr# pracuje. W starszych p(ytach czsto zachodzi potrzeba
uaktualnienia BlOS-u.
+ W wikszo,ci p(yt g(wnych Socket 3 napicie ustawia si rcznie za pomoc#
zworek. Jednak niektre z nich potrafi# automatycznie wykry. potrzebne
napicie i nie potrzebuj# ani nie posiadaj# tych zworek. Automatyczne
wykrywanie polega na sprawdzeniu po w(#czeniu komputera ko%cwki
VOLDET (ko%cwka S4) mikroprocesora.
+ Ko%cwka VOLDET jest zwarta w procesorze z mas# (Vss). Je,li nie mo)esz
odnale0. )adnych zworek ustawiaj#cych napicie, mo)esz sprawdzi. p(yt
g(wn# w nastpuj#cy sposb: wy(#cz komputer, wyjmij procesor, zewrzyj
znajduj#ce si w podstawce Z!F ko%cwki S4 i Vss, w(#cz komputer, a
nastpnie sprawd0 woltomierzem napicie na ktrej, z ko%cwek Vcc.
Woltomierz powinien wskaza. 3,45 ( 0,15) V. Opis ko%cwek gniazd
procesorw znajduje si wcze,niej w tym rozdziale.
+ Procesory 5x86 wymagaj#, by p(yta g(wna pracowa(a z czstotliwo,ci# 33
MHz. Zanim zainstalujesz jeden z tych procesorw, upewnij si, czy p(yta
gl\\na jest ustawiona do pracy z odpowiedni# czstotliwo,ci#. Wewntrzna
czstotliwo,. pracy procesorw 5x86 wynosi 133 MHz. W zwi#zku z tym,
mno)nik musi by. ustawiony na czterokrotn# czstotliwo,. p(yty g(wnej. W
wikszo,ci p(yt g(wnych takie ustawienie zworek jest opisane jako clock-
(.[uadrupled" lub tryb ,,4X Clock". Po prawid(owym ustawieniu zworek na
p(ycie g(wnej, ko%cwka CLKMUL (ko%cwka RI7) procesora zostanie
zwarta / mas# (Vss). Je,li p(yta g(wna nie posiada odpowiedniego
ustawienia, rwnie dobrze powinno dzia(a. standardowe ustawienie
podwojonej czstot(iwo,ci magistrali dla procesorw DX2.
+ W niektrych p(ytach g(wnych mo)na ustawi. za pomoc# zworek tryb pracy
pamici podrcznej, ktra mo)e pracowa. w trybie Write-Back (WB) lub
Write-Through (WT). Za ustawienie trybu pracy pamici podrcznej
odpowiada ko%cwka WB/WT (ko%cwka B13) mikroprocesora - po
ustawieniu na niej logicznego stanu wysokiego (Vcc) pami. podrczna
dzia(a w trybie WB. po zwarciu ko%cwki z mas# (Vss) pami. podrczna
pracuje w trybie WT. Najlepsz# wydajno,. uzyskuje si w trybie WB; je,li
jednak wystpuj# problemy podczas uruchamiania aplikacji lub nie dzia(a
prawid(owo stacja dyskw (konflikty DMA), powinno si prze(#czy. tryb
pracy pamici podrcznej na WT.
+ 1'mL'csory 5x86 szybko si nagrzewaj# i nale)y je ch(odzi. za pomoc# wenty-
latorka na radiatorze.
Poza procesorami 5x86, AMD wypu,ci(a na rynek rwnie) seri procesorw
pracuj#cych z czstotliwo,ciami 80. 100 oraz 120 MHz. Procesory te to
A80486DX2-80SV8B (40 MHz x 2). A80486DX4-IOOSV8B (33 MHz x 3) oraz
A80486DX4-I20SV8B (40 MHz x 3).
Cyrix/Ti 486
Procesory Cyrix 486DX2/DX4 by(y dostpne w wersjach pracuj#cych z
czstotliwo-,ciami )00, 80, 75. 66 oraz 50 MHz. Procesory 486 Cyrixa, podobnie
jak procesory AMD, s# w petni kompatybilne z procesorami 486 Intela i
bezproblemowo pracuj# z wikszo,ci# p(yt g(wnych 486.
Procesory Cx486DX2/DX4 zawieraj# 8-kilobajtow# pami. podrczn# write-
back, zintegrowan# jednostk zmiennoprzecinkow# (koprocesor), zaawansowane
zarz#dzanie energi# oraz SMM; procesory te by(y rwnie) dostpne w wersjach
pracuj#cych z napiciem 3,3 V.
Wszystkie zaprojektowane przez Cyrixa procesory 486 zosta(y wypro-
dukowane przez Tl i by(y rwnie) sprzedawane z t# mark#. P0niej
znaczenie umowy midzy Tl a Cyrixem spad(o i wikszo,. procesorw
Cyrixa zacz#( produkowa. IBM; mog(o to si jednak zmieni. od czasu, gdy
Cyrix zosta( zakupiony przez firm National Semiconductors.
P5 (586) Procesory pi$tej generacji
Procesor Pentium
W pa0dzierniku 1992 roku firma intel o,wiadczy(a, )e rozpoczyna produkcj
mikroprocesora pi#tej generacji (o roboczej nazwie P5), ktry mia( by.
kompatybilny z wcze,niejszymi modelami procesorw. Procesor ten zosta(
nazwany Pentium, a nie 586, jak mo)na by si spodziewa., poniewa) firma !ntel
nie mog(a zastrzec patentowe liczby. Firma chcia(a zapobiec w ten sposb
nadawaniu klonom procesora, opracowanym przez innych producentw, nazwy
procesora oryginalnego. Procesor Pentium pojawi( si na rvnku 22 marca 1993
roku. Na pierwsze komputery oparte na tym procesorze trzeba by(o poczeka.
jeszcze kilka miesicy.
Pentium jest w pe(ni kompatybilny z poprzednimi procesorami tntela, r)ni si
jednak od nich pod wieloma wzgldami. Co najmniej jedna z wprowadzonych
innowacji zas(uguje na miano rewolucyjnej: procesor ma dwa potoki rozkazowe,
ktre umo)liwiaj# jednoczesne wykonywanie dwch rozkazw. Procesory 486 i
wcze,niejsze mog(y wykonywa. w danej chwili tyiko jedn# instrukcj.
Architektura procesora, umo)liwiaj#ca jednoczesne wykonywanie dwch
instrukcji, zosta(a przez firm Intel nazwana ^c/7WJ/og/(; ,s';//j<.'/'.'.At;A//'/;t;.
Dziki jej zastosowaniu osi#gnito dodatkow# wydajno,. w porwnaniu z
procesorem 486.
Standardowo procesor 486 wykonuje pojedyncz# instrukcj w ,rednim czasie
dwch cykli /cnara. Czas ten, dziki zastosowaniu mechanizmu zwielokrotniania
czstotliwo,ci sygna(u zegarowego, zosta( skrcony do jednego cyklu w
procesorach DX2 i DX4. Wykonany w technologii superska(arnej procesor
Pentium jest w stanie wykonywa. wiksz# ni) 486 (iczb instrukcji w czasie
dwch cykli zegara. Architektur superskalarn# spotyka si zazwyczaj w
procesorach typu RtSC (Reduced tnstruction Set Computer). Procesor Pentium
jest uwa)any za pierwszego przedstawiciela rodziny procesorwDwa potoki
procesora Pentium to tzw. u-potok i v-potok. W ramach M-/3ofoAi/, ktry jest
g(wnym potokiem procesora, mog# by. wykonywane wszystkie operacje
ca(kowito-liczbowe i /micnnoprzecinkowe. V-potok odpowiada tytko za
wykonywanie prostych operacji catkowitoliczbowych i niektrych
zmiennoprzecinkowych. Proces jednoczesnego wykonywania dwch instrukcji z
dwch potokw nosi w jzyku angielskim nazw /M///;?^. Nie wszystkie
instrukcje wykonywane sekwencyjnie mog# by. (#czone w pary. Kiedy nie jest
mo)liwe wykonywanie dwch instrukcji jednocze,nie, u)ywany jest ty(ko jeden
potok. Aby zoptymalizowa. programy pod k#tem nowych mo)liwo,ci procesora
Pentium i umo)liwi. jednoczesne wykonywanie dwch instrukcji, mo)na
programy przekompi-lowa..
Procesor Pentium jest w !00 procentach kompatybilny z procesorami 386 i 486.
Chocia) wszystkie programy wykonywane przez procesor Pentium bd# dziata(y
szybciej ni) w przypadku 486, wielu producentw oprogramowania decyduje si
przekompilo-wa. swoje aplikacje, aby w jeszcze wikszym stopniu wykorzysta.
moc Pentium. Firma Intel opracowa(a nowe kompilatory, ktre w pe(ni
wykorzystuj# za(ety nowego procesora, i ud/iela na nie licencji producentom
kompilatorw. Dziki temu firmy opracowuj#ce aplikacje mog# w pe(ni
wykorzystywa. mo)liwo,ci architektury superskalarnej (przetwarzanie
rwnolegle) procesora Pentium. Na rynku s# ju) obecne programy w ten sposb
zoptymalizowane. Zoptymalizowane oprogramowanie powinno zwikszy.
wydajno,. komputera, dziki jednoczesnemu wykonywaniu instrukcji w obydwu
potokach.
Aby zminimalizowa. przestoje w pracy potokw, spowodowane op0nieniami w
pobieraniu kodw rozkazw, ktre odwo(uj# si do nieliniowych adresw w
pamici, procesor Pentium posiada tzw. bufor adresu docelowego (ang. Branch
Target Buffer, BTB) oraz wykorzystuje technik zwan#/i/r^n/c/m^/f/t.'/;;
.sAoAfhf. BTB prbuje przewidzie., czy \\ kolejnym cyklu zostanie wykonany
rozkaz skoku, i w zale)no,ci od wyniku przewidywania pobiera z pamici kod
kolejnego rozkazu. Dziki zastosowaniu mechanizmu przewidywania skokw,
obydwa potoki procesora Pentium mog# pracowa. z pe(n# szybko,ci#. Rysunek
6.20 przedstawia wewntrzn# architektur procesora Pentium.
Procesor Pentium ma 32-bitow# magistral adresow#, dziki czemu jego
przestrze% adresowa wynosi 4 GB, tyle samo. co w przypadku procesorw 386DX
i 486. Jednak dane s# przesy(ane w postaci s(w 64-bitowych, co oznacza, )e
transfer danych do procesora lub z procesora jest dwa razy szybszy ni) w
procesorze 486. pracuj#cym z t# sam# czstotliwo,ci#. 64-bitowa magistrala
danych wymaga zastosowana mechanizmu 64-bitowego dostpu do pamici, a to
oznacza konieczno,. stosowania 64-bitowych bankw pamici.
Na wikszo,ci p(yt g(wnych podzespo(y pamici RAM s# modu(ami typu SIMM
(Single In-Line Memory Module), dostpnymi w wersji 9-bitowej i 36-bitowej.
Wikszo,. komputerw Pentium wykorzystuje 36-bitowe modu(y SIMM (32 bity
danych i 4 bity parzysto,ci), przy czym na jeden bank pamici przypadaj# dwa
modu(y SIMM. Wikszo,. p(yt g(wnych Pentium ma co najmniej cztery 36-
bitowe gniazda SIMM, co daje (#cznie dwa banki pamici.
Pomimo )e Pentium posiada 64-bitow# magistral danych, zapewniaj#c#
jednoczesny transfer 64 bitw danych, wewntrzne rejestry procesora s# 32-
bitowe. Kiedy procesor wykonuje instrukcje, pobrane z pamici 64-bitowe s(owa
s#dzie(one na 32-bitowe kody rozkazw, podobnie dzielone s# dane. Pobrane dane
s# przetwarzane w podobny sposb jak w 486. Niektrzy uwa)aj#, )e firma Intel
wprowadza u)ytkownikw w b(#d nazywaj#c procesor Pentium procesorem 64-
bitowym, jednak transfer danych midzy procesorem a pamici# jest rzeczywi,cie
64-bitowy. Wewntrzne rejestry procesora pozostaj# 32-bitowe, co zapewnia
zachowanie pe(nej kompatybilno,ci z procesorami 486.
Procesor Pentium ma wbudowan# pami. cache. podzielon# na dwa bloki o
rozmiarze 8 kB ka)dy, podczas gdy procesor 486 ma tylko jeden blok wewntrznej
pamici cache o rozmiarze 8 kB lub 16 kB. Uk(ad kontrolera pamici cache i sama
pami. s# zaszyte wewn#trz procesora. Pami. cache przechowuje kopie danych i
kodw rozkazw z r)nych
Rys.20.Rysunek 6.20.
obszarw pamici RAM. W procesorze Pentium pami. ta mo)e rwnie)
buforowa. informacj zapisywan# do pamici RAM i przepisywa. j# do pamici
RAM w chwilach, kiedy procesor i pozosta(e podzespo(y komputera s# mniej
obci#)one. (Procesor 486 zapisuje informacj w pamici RAM od razu).
Pami. cache, podzielona w dwa osobne bloki przechowuj#ce dane i kody
rozkazw, ma organizacj dwu,cie)kowej pamici asocjacyjnej, w ktrej
pojedynczy blok pamici jest podzielony na 32-bajtowe wiersze. Ka)dy z blokw
pamici cache jest wyposa)ony w tzw. bufor translacji adresu (ang. Transtation
Lookaside Buffer. TBL), ktrego zadaniem jest t(umaczenie adresu liniowego na
adres fizyczny. Pami. cache danych mo)e zosta. skonfigurowana przez
u)ytkownika jako pami. typu Write-Back albo Write-Through. Kiedy korzysta
si z funkcji Write-Back, to dane mog# by. zarwno zapisywane do pamici
cache, jak i odczytywane z niej, przez co wydajno,. procesora wzrasta \\
porwnaniu z trybem Write-Through, w ktrym dane mog# by. tylko
odczytywane. Wykorzystanie trybu Write-Back zmniejsza nat)enie danych
pomidzy procesorem a pamici# RAM, co ma du)e znaczenie, poniewa)
operacje dostpu do pamici s# w szybkich komputerach przys(owiowym w#skim
gard(em. Pami. cache dla kodw rozkazw jest z natury zabezpieczona przed
zapisem, poniewa) przechowywane s# w niej kody instrukcji, ktre w
przeciwie%stwie do danych nie mog# by. modyfikowane. Dziki wykorzystaniu
dodatkowych cykli trybu burst, dane s# zapisywane do pamici cache i
odczytywane z niej bardzo szybko.
Wysoka wydajno,. komputerw z procesorem Pentium bierze si przede
wszystkim z zastosowania pamici cache drugiego poziomu, sk(adaj#cej si z
bardzo szybkich (o czasie dostpu co najwy)ej 15 ns) uk(adw Static RAM
(SRAM). Kiedy procesor pobiera dane, ktre nie znajduj# si jeszcze w
wewntrznej pamici cache pierwszego poziomu, musi wstawia. cykle
oczekiwania, co czyni prac procesora wolniejsz#. Je)eli natomiast pobierane
dane znajduj# si w zewntrznej pamici cache, to procesor mo)e reahzowa.
swoje zadania bez przerywania pracy.
Dziki wykonaniu procesora Pentium w technologii BiCMOS (Bipotar
Complementary Metal Oxide Semicondustor) oraz dziki wykorzystaniu w nim
architektury superskalarnej, mo)liwe by(o osi#gnicie wysokiej wydajno,ci
procesora. Zastosowanie technologii BiCMOS zwiksza z(o)ono,. wewntrznej
struktury uk(adu o okoto t O procent, natomiast wydajno,. procesora ro,nie o 30-
35 procent, przy takim samym rozmiarze obudowy i napiciu /asilania.
Wszystkie procesory Pentium obs(uguj# specyfikacj SL Enhanced.
Wykorzystuj#c funkcje SMM. Pentium w pe(ni realizuje zarz#dzanie energi#, co
pozwala na zmniejszenie zu)ycia pr#du. Procesory Pentium drugiej generacji (73
MHz i szybsze) wykorzystuj# bardziej zaawansowane funkcje SMM,
umo)liwiaj#ce m.in. kontrol czstotliwo,ci zegara procesora. Mo)liwe jest nawet
zatrzymanie zegara, procesor przechodzi wwczas w stan u,pienia, w ktrym
pobiera bardzo ma(o energii. Procesory Pentium drugiej generacji zasilane s#
napiciem 3,3 V (zamiast 5 V). co jeszcze bardziej obni)a pobr energii i ilo,.
wydzielanego ciep(a.
Wiele spo,rd spotykanych obecnie p(yt g(wnych dostarcza napicia 3.465 V i
3,3 V.. Niektre procesory mog# wymaga. jeszcze w)szych zakresw napi.
zasilania, udostpnianych zazwyczaj przez p(yt g(wn#. Oto krtkie
podsumowanie tego tematu:

Typ napicia Warto,. nomi Toterancja Warto,. minimaina Warto,. maksymatna
S II) (Standard) 3.3 V 0.165 3.t35V 3.463 V
VR(Volt;tgc Regulator) 3.38 V 0.083 3.300 V 3.465 V
VRH(VRExtanded!) 3.5V 0.100 3.400 V 3.600 V


Aby jeszcze bardziej zmniejszy. zu)ycie energii, firma tntel
opracowa(a specjalne procesory Pentium wykorzystuj#ce tzw. technologi
obni)onego napicia (ang. Voltage Reduction Technology). Technologi t
zastosowano w modelach procesorw 75/]00/l20/l33/l50 MHz, przeznaczonych do
monta)u w komputerach przeno,nych. Procesory te zamiast zamknicia w
konwencjonalnej obudowie, s# wykonane w formacie TUP . Procesor taki nie jest
zamknity w ceramicznej czy plastikowej obudowie, lecz zamiast tego jest pokryty
cienk# warstw# plastiku. Ca(kowita grubo,. procesora jest mniejsza od l mm, co
stanowi po(ow grubo,ci dziesiciocen-twki, za, sam procesor wa)y poni)ej l
grama. Wykonane w ten sposb procesory s# sprzedawane producentom
komputerw w postaci rolek, przypominaj#cych paski fo(ii. Procesor TCP jest za
pomoc# specjalnego urz#dzenia wlutowywany bezpo,rednio w ptyt g(wn#, co
pozwala na zmniejszenie rozmiaru obudowy i masy komputera, obni)a ilo,.
wydzielanego ciep(a i zmniejsza pobr energii. Specjalne pola lutownicze na
p(ytce drukowanej, znajduj#ce si bezpo,rednio pod procesorem, odprowadzaj#
ciep(o i zapewniaj# ch(odzenie w warunkach typowych dla komputera taptop czy
notebook. Nie s# przy tym wymagane dodatkowe wentylatory.
Procesor Pentium, podobnie jak 486, ma wbudowany koprocesor arytmetyczny,
zwany r\\ mc/ jednostk# zmiennoprzecinkow#(Floating Point Unit, FPU).
Struktura jednostki FPLJ w procesorze Pentium zosta(a zmieniona w porwnaniu
z poprzedni# wersj#, dziki czemu jej wydajno,. jest teraz znacznie wiksza.
Wbudowany koprocesor pozostaje jednocze,nie w pe(ni kompatybilny z uk(adami
487 i 387. Koprocesor arytmetyczny w procesorze Pentium jest w przybli)eniu od
dwch do dziesiciu razy szybszy od swojego odpowiednika w procesorze 486.
Ponadto z dwoma potokami rozkazw procesora Pentium zwi#zane s# dwie
jednostki arytmetyczno-logiczne, odpowiadaj#ce za wykonywanie ob(icze%
catkowitoliczbowych. (Koprocesor arytmetyczny wykonuje tytko z(o)one
obliczenia matematyczne.) inne procesory, np. 486, maj# tylko jeden potok
instrukcji i jedn# jednostk arytmetyczno-logiczn#. Ciekawostk# jest b(#d wykryty
\\ jednostce FPU procesora Pentium, ktry przyci#gn#( uwag opinii publicznej.
Wicej na ten temat mo)na znale0. w podrozdziale ,,B(dy w procesorze
Pentium" w datszej cz,ci tego rozdzia(u.
Procesory Pentium pierwszej generacji
Procesor Pentium byt oferowany w dwch odmianach, z ktrych ka)da mia(a
szereg wersji. Procesory pierwszej generacji, ktre obecnie nie s# ju) dostpne,
wystpowa(y w wersjach 60 i 66 MHz. Uk(ady te by(y zamknite w 273-
ko%cwkowej obudowie PGA i zasitane napiciem 5 V. Procesor Pentium
pierwszej generacji pracowa( z czstotliwo,ci# p(yty g(wnej, tzn. wsp(czynnik
zwie(okrotnienia czstotliwo,ci mia( warto,. l ^.
Procesory Pentium pierwszej generacji by(y wykonane w technologii BiCMOS
0.8 mikrona. Niestety, teclinotogia ta, w po(#czeniu z liczb# tranzystorw
wewn#trz uk(adu, wynosz#c# 3.1 miliona, sprawi(a, )e sarn uk(ad by( stosunkowo
du)ych rozmiarw, a proces produkcyjny do,. skomp(ikowany. Spowodowa(o to,
)e popyt na procesory Pentium pierwszej generacji by( ograniczony, dlatego
procesor ten do,. krtko znajdowa( si w ofercie firmy tntel. Firma nie by(a w
stanie opracowa. szybszych wersji tego procesora. Technologia 0,8 mikrona by(a
krytykowana przez innych producentw p(przewodnikw, m.in. firmy Motorola
i IBM. ktre w swoich najbardziej zaawansowanych produktach stosowa(y
wwczas technologi 0.6 mikrona. Du)y rozmiar obudowy i 5-voltowe napicie
zasilania spowodowa(y, )e wersja 66 MHz procesora Pentium pobiera(a
niewiarygodnie du)o pr#du - 3.2 A - a wydzie(ana moc wynosi(a 16 W.
Spowodowa(o to du)e problemy z odprowadzaniem wydzielanego ciep(a;
prob(emy pojawi(y si tak)e w komputerach, ktre nie by(y wykonane w tak
konserwatywnej technologii. Czsto procesor wymaga( osobnego wentylatora
zapewniaj#cego mu odpowiednie ch(odzenie.
Wikszo,. s(w krytyki, ktre spad(y na firm (ntel w zwi#zku z procesorem
Pentium pierwszej generacji, by(a uzasadniona. Niektrzy zdawati sobie spraw,
)e jest to nieuniknione w pr/ypndku procesora pierwszej generacji; spodziewano
si rych(ego pojawienia nows/.ych wersji procesora Pentium, wykonanych w
bardziej zawansowanej technologii. Zakup komputera Pentium by( czsto
odradzany i zalecano czekanie do momentu pojawienia si procesorw Pentium
drugiej generacji.
Kardynaln# regu(# przy zakupie komputerw jest unikanie procesorw pierwszej
generacji. Z drugiej jednak strony mo)na oczekiwa. w niesko%czono,., poniewa)
na horyzoncie zawsze bdzie lepszy model, jednak czasami op(aca si troch
poczeka..
Je/eli jeste, u)ytkownikiem komputera z procesorem Pentium pierwszej generacji,
to nie masz powodw do rozpaczy. Podobnie jak w przypadku komputerw 486,
firma Intel oferuje procesory OverDrive. ktrych szybko,. pracy jest dwa razy
wiksza ni) procesorw Pentium 60/66 MHz. Uk(ady te umieszcza si w
gnie0dzie w miejscu oryginalnego procesora. P0niejsze wersje procesorw
Pentium nie pasuj# do gniazda Socket 4 /najduj#cego si w komputerach Pentium
60/66, dlatego procesory OverDrive s# jedynym sposobem unowocze,nienia"
komputera z procesorem Pentium 60 pierwszej generacji, nie poci#gaj#cym
konieczno,ci wymiany p(yty g(wnej.
Procesory Pentium drugiej generacji
7 marca 1094 roku firma Intel zaprezentowa(a procesor Pentium drugiej generacji.
Procesor ten by( dostpny w wersjach 90 i 100 MHz, a wkrtce tak)e w wersji 75
MHz. Nastpnie pojawi(y si wersje 120, 133, 150. 160 i 200 MHz. Procesor
Pentium drugiej generacji jest wykonany z wykorzystaniem technologii BiCMOS
0,6 mikrona, co umo)(iwi(o zmniejszenie obudowy i obni)enie i(o,ci pobieranej
energii. Nowsze uk(ady drugiej generacji, w wersji od 120 MHz, s# wykonane z
zastosowaniem jeszcze bardziej zaawansowanej technologii BiCMOS 0.35
mikrona. Wewntrzna struktura procesora nie r)ni si od wersji 0.6 mikrona, lecz
jest po prostu pomniejszeniem maski fotograficznej uk(adu P54C. Ponadto nowe
procesory s# zasilane napiciem 3,3 V. Wersja 100 MHz pobiera maksymalnie
3,25 A pr#du ze 0rd(a 3,3 V, a wic wydziela si jedynie 10.725 W mocy. Uk(ad
)50 MHz pobiera 3.5 A pr#du ze 0rd(a 3,3 V (! 1.6 W wydzielanej mocy), wersja
)66 MHz - 4,4 A ()4.5 W mocy), a procesor 200 MHz - 4,7 A pr#du (15.5 W
mocy).
Procesor Pentium drugiej generacji jest zamknity w 296-ko%cwkowej obudowie
typu SPGA (Staggered Pin Grid Array). ktra fizycznie r)ni si od obudowy
procesora pierwszej generacji. Jedynym sposobem na unowocze,nienie procesora
jest wic wymiana p(yty g(wnej. Pentium drugiej generacji sk(ada si z 3,3
miliona tranzystorw, liczba ta jest wiksza ni) w przypadku poprzednich
procesorw. R)nica w (iczbie tranzystorw wynika z zastosowania dodatkowego
uk(adu kontroli czstotliwo,ci zegara (SL cnhaccment) oraz kontrolera przerwa%
APIC (Advanced Programmable Interrupt Controler) i mechanizmu pracy
dwuprocesorowej.Kontroler APIC i interfejs pracy dwuprocesorowej umo)liwiaj#
realizacj konfiguracji, w ktrej dwa procesory Pentium drugiej generacji,
znajduj#ce si na tej samej p(ycie g(wnej, mog# jednocze,nie przetwarza. dane.
Wiele z nowszych modeli p(yt g(wnych jest wyposa)onych w dwa gniazda
Socket 7, co umo)liwia rea(izacj konfiguracji dwuprocesorowcj.
Oprogramowanie wspomagaj#ce t architektur, okre,ian# jako Symmetric Multi
Processing (SMP), jest cz,ci# systemw operacyjnych takich jak
WindowsNTczyOS/2.








Rysunek 6.21. Uk(ad procesora Pentium


Procesor Pentium drugiej generacji posiada uk(ad mno)#cy czstotliwo,., dziki
czemu procesor mo)e pracowa. szybciej ni) magistraia. Np. Pentium 150 MHz
mo)e pracowa. z czstotliwo,ci# 2.5 razy wiksz# ni) czstotliwo,. p(yty
g(wnej, wynosz#ca zazwyczaj 60 MHz. Pentium 200 MHz w komputerze z
magistral# 66 MHz mo)e pracowa. trzy razy szybciej ni) magistrala.
Do niedawna p(yta g(wna pracuj#ca z czstotliwo,ci# wy)sz# ni) 66 MHz jest
rozwi#zaniem niepraktycznym, poniewa) szybko,. operacji dostpu do pamici i
magistrali lokalnej jest ograniczona do 66 MHz.
Praktycznie wszystkie p(yty Pentium mog# pracowa. z jedn# z trzech
czstotliwo,ci: 50. 60 lub 66 MHz. Procesory Pentium s# dostpne w wersjach z
r)nymi wsp(czynnikami zwielokrotnienia czstotliwo,ci magistrali. Tabela 6.18
przedstawia dostpne obecnie p(yty g(wne Pentium i wersje procesorw
Pentium.
Stosunek czstotliwo,ci pracy procesora do czstotliwo,ci p(yty g(wnej (ang.
Core-to-Bus frequency ratio) jest okre,tany na podstawie stanu dwch ko%cwek
procesora, oznaczonych BF] i BF2. Tabela 6.19 przestawia mo)liwe kombinacje
poziomw logicznych na tych ko%cwkach i odpowiadaj#cy im wsp(czynnik
mno)enia czstotliwo,ci.
Nie wszystkie procesory testuj# stan swoich ko%cwek BF (Bus Frequency).
Niektre procesory Pentium mog# pracowa. jedynie z pewn# kombinacj# stanw
logicznych tych ko%cwek, b#d0 te) mog# by. ustawione na sta(e do pracy z
konkretnym ustawieniem. Wiele z nowszych modeli p(yt g(wnych
wyposa)onych jest w zworki i prze(#czniki umo)liwiaj#ce zmian stanu
ko%cwek BF, a przez to zmian mno)nika czstotliwo,ci. Teoretycznie mo)liwe
jest takie ustawienie zworek. aby np. procesor Pentium 75 MHz pracowa( z
czstotliwo,ci# 133 MHz. ..Podkrcanie" procesora zosta(o szerzej omwione w
podrozdziale Czstotliwo,. pracy procesora". Aktuatnie w ofercie handtowej
mo)na znate0. procesor OverDrive zastpuj#cy jeden z procesorw Pentium
drugiej generacji, pracuj#cych z czstottiwo,ci# 75. 90 i 1 00 MHz. Procesor taki
pasuje do gniazda typu Socket 5 iub Socket 7 i mo)e pracowa. ),66 ra)# szybciej
od zastpowanego przeze% procesora. Oznacza to, )e procesor OverDrive zainsta-
lowany w komputerze Pentium 75 bdzie pracowa( z czstottiwo,ci# 1 25 MHz,
natomiast w komputerze Pentium 1 00 - z czstotliwo,ci# i 66 MHz. Za zakupem
procesora Over.
Drive najbardziej chyba przemawia mo)tiwo,. korzystania z technologii MMX.
zaim-plementowanej w tych procesorach. Technologia ta umo)liwia znaczny
wzrost wydajno,ci wykonywania aplikacji multimedialnych, ciesz#cych si
obecnie tak du)# popularno,ci#. Chocia) obecnie procesory OverDrive nie s#
dostpne w wersjach zastpuj#cych szybsze ni) wymienione procesory Pentium,
firma intel twierdzi, )e i one bd# mia(y swoje odpowiedniki OverDrive (oprcz
uk(adu 200 MHz).
Posiadacze p(yt Socket 7 nie musz# kupowa. procesorw Pentium OverDrive z
regulatorami napicia. Wystarczy, )e wyjm# stary procesor i zast#pi# go nowsz#
wersj#. Musz# natomiast ustawi. odpowiedni# szybko,. oraz napicie za pomoc#
prze(#cznikw na p(ycie g(wnej.
Procesory Pentium-MMX
Procesory Pentium trzeciej generacji (o roboczej nazwie P55C) pojawi(y si w
styczniu 1997. Procesory te odpowiadaj# procesorom Pentium drugiej generacji,
uzupe(nionym', bo tak# nazw nosi oficjalnie nowa technologia firmy Intel.
Procesory
Pentium-MMX s# dostpne w wersjach 66/166 MHz, 66/200 MHz i 66/233 MHz.
Maj# one wiele cech wsplnych z procesorami Pentium drugiej generacji, w tym
architektur superskalarn#, mo)liwo,. konfiguracji wieloprocesorowej,
wbudowany kontroler AptC funkcje zarz#dzania energi#. Nowe cechy tych
procesorw to m.in. potokowa jednost
ka MMX. 16 kB pamici cache typu Write-Back (wcze,niejsze procesory
Pentium mia(y S kB pamici cache) oraz zwikszona do 4,5 miliona liczba
tranzystorw. Proce sory Pentium-MMX s# produkowane z wykorzystaniem
ulepszonej,technologii,CMOS 0,35 mikrona, ktra umo)liwia obni)enie napicia
zasilania do2,8V.Nowsze wersje
dla komputerw przeno,nych - Pentium MMX Mobile w wersjach 233 MHz oraz
266MHz s# skonstruowane w oparciu o proces 0,25 mikrona" i pracuj# przy
napiciu 1.8 V.Dziki unowocze,nieniom, procesor ten zu)ywa mniej energii ni)
Pentium-133bez technologii MMX.Aby procesor Pentium-MMX mg( by.
zainstalowany w komputerze, p(yta g(wna musi dostarcza. napicie 2,8 V,
potrzebne procesorowi do pracy. Opracowanie przez firm Intel gniazda Socket 7
i modu(u VRM umo)liwi(o producentom p(yt g(wnych wytwarzanie
uniwersalnych p(yt, dostarczaj#cych procesorowi potrzebnego napicia zasilania.
VRM jest modu(em wk(adanym do gniazda znajduj#cego si w pobli)u procesora
i dostarczaj#cym procesorowi odpowiedniego napicia. Dziki mo)liwo,ci
wymiany modu(u VRM, p(yt g(wn# mo)na (atwo skonfigurowa., tak aby
dostarcza(a napi. wymaganych przez kolejne wersje procesorw Pentium, ktre
bd# pojawia(y si na rynku.Mo)liwo,. regulacji napicia przez modu( VRM jest
oczywi,cie przydatna, jednak g(wn# zalet# nowego procesora jest technologia
MMX. Technologia ta zosta(a opracowana przez firm Intel w odpowiedzi na
rosn#c# popularno,. i coraz wiksze wymagania aplikacji multimedialnych i
komunikacyjnych. Wiele z tych programw czsto wykonuje rozkazy w ptlach,
co zajmuje procesorowi wiele czasu. Procesor MMX wykorzystuje koncepcj
SIMD (Single tnstruction Muttiple Data), ktra polega na wykonywaniu
pojedynczego rozkazu na wielu danych jednocze,nie. Dodatkowo lista rozkazw
procesora zosta(a wzbogacona a 57 nowych instrukcji, opracowanych specjalnie z
my,l# o operacjach audio, video i operacjach graficznych.
Aby zapewni. sobie mo)tiwo,. wykorzystywania w przysz(o,ci procesora
Pentium-MMX. nat)y zadba., aby p(yta g(wna by(a wyposa)ona w 321-
ko%cwkowe gniazdo tnte! Socket 7 i gniazdo modu(u VRM (Vo(tage Regutator
Modute). W przypadku p(yty z dwoma gniazdami Socket 7, bdzie mo)na w
przysz(o,ci doda. drugi procesor Pentium i skorzysta. z za!et, jakie daje
architektura SMP (Symmetric Mu!ti-Processing), obs(ugiwana przez nowoczesne
systemy operacyjne.Powinni,my si rwnie) upewni., )e kupowana przez nas
p(yta g(wna mo)e by. skonfigurowana do pracy z czstottiwo,ci# 60 i 66 MHz.
Dziki temu mo)liwe bdzie korzystanie w przysz(o,ci z procesorw OverDirve,
pracuj#cych z wy)szymi czstot(iwo,ciami p(yty g(wnej. Przestrzeganie tych
prostych wskazwek zapewni nam w przysz(o,ci mo)tiwo,. unowocze,nienia
komputera, bez konieczno,ci wymiany p(yty g(wnej.
B#dy procesora Pentium
Chyba najs(ynniejszym b(dem w historii komputerw by( tegendarny b(#d
wykryty w /g(/Mo.s'fce :/H/eHMO/3r.<?c//7Acwe/' (W(/) procesora Pentium. By(
on czsto okre,tany jako b(#d FD)V, poniewa) dotyczy( przede wszystkim
instrukcji dzietenia zmienno-przecinkowego (FD/M= F/oaf/Mg fo/M? D/v<We),
chocia) inne instrukcje wykorzystuj#ce dzietenie rwnie) nie s# pozbawione tego
b(du. Firma tnte) opisuje ten b(#d w oficjatnym dokumencie Errata 23", pt.
Cz,ciowa utrata precyzji wyniku dzietenia zmienno-przecinkowego dia
niektrych par argumentw". B(#d zosta( usunity w wersjach D! i p0niejszych
procesora Pentium 60/66 MHz, a tak)e wersjach B5 procesorw 75/90/tOO MHz.
W procesorach ]20 MHz i szybszych probtem ten nie wystpowa(.
Kiedy w pa0dzierniku 1994 roku b(#d w procesorze Pentium zosta( opisany w
sieci tnternet przez pewnego matematyka, wywo(a(o to du)e poruszenie. W ci#gu
kilku dni wiadomo,. roznios(a si po ca(ych Stanach Zjednoczonych, nawet
osoby, ktre nie mia(y komputerw, s(ysza(y co, o tym b(dzie. Przy pewnych
kombinacjach ticzb procesor Pentium w nieprawid(owy sposb wykonywa(
dzie(enie zmiennoprzecinkowe, a b(#d pojawia( si pocz#wszy od trzeciej pozycji
znacz#cej.
W momencie odkrycia b(du, firma tntet usun(a ju) go z kotejnych wersji
procesora Pentium 60/66 MHz oraz 75/90/tOO MHz, wprowadzaj#c do tych
procesorw kotejne poprawki.
Po tym, jak informacja o b(dzie dosz(a do pubticznej wiadomo,ci, a firma tntet
o,wiadczy(a, )e ju) wcze,niej o nim wiedzia(a, wietu u)ytkownikw ogarn(a
furia. Za-czti oni testowa. swoje arkusze katkutacyjne i inne programy
matematyczne - wiete osb nagle odkry(o, )e b(#d ten wystpuje rwnie) w ich
procesorach. Pozostali u)ytkownicy, ktrzy nie wykryli b(du, mocno nadwer)yli
swoj# wiar w rdze%" komputera PC. Okaza(o si, )e wielu tudzi pok(ada(o tak
du)e zaufanie w komputerze, )e nie mogli przyj#. do wiadomo,ci tego, )e
komputer mg(by nie wykonywa. prawid(owo oblicze%!
Interesuj#cym rezuttatem ca(ego szumu jest zmniejszenie bezgranicznego
zaufania, jakim u)ytkownicy darzyti swoje komputery, a tak)e wykonywanie
przez u)ytkownikw wikszej ito,ci testw i ocenianie ich rezuttatw. Przy okazji
wyszukiwania b(dw matematycznych okaza(o si, )e tkwi# one rwnie) w
oprogramowaniu. Np. wykryto b(#d w funkcji obliczaj#cej zysk w arkuszu
katkulacyjnym Excel 5.0, przypisywany przez niektrych procesorowi Pentium.
W tym przypadku jednak okaza(o si, )e probtem tkwi w oprogramowaniu i zosta(
usunity pocz#wszy od wersji 5.0c programu.
Firma tntel dosz(a do wniosku, )e w interesie konsumenta, a tak)e w interesie
wizerunku firmy bdzie do)ywotnia gwarancja wymiany wadliwych procesorw
na uk(ady wolne od b(du. Oznacza to, )e posiadacze procesora z b(dem
opisanym w dokumencie Errata 23 bd# mogli wymieni. swj procesor na uk(ad
bez b(du. Wszystko, co trzeba w tym celu zrobi., to zadzwoni. do firmy Intel i
poprosi. o wymian procesora. Firma przy,le nowy uk(ad o parametrach
wymienianego procesora, zamknity w specjalnym pude(ku. Wymiana procesora
jest bezp(atna, (#cznie z kosztami wysy(ki. Wadliwy procesor zastpujemy
nowym, a stary wk(adamy z powrotem do pude(ka. Nastpnie dzwonimy do
ca(odobowego serwisu, ktry odbierze od nas procesor i wy,le go producentowi.
Gdy bdziemy po raz pierwszy telefonowa., firma Intel pobierze od nas numer
karty kredytowej, [ntel chce sobie zapewni., )e rzeczywi,cie zwrcimy stary
uk(ad. Je)eli stary procesor trafi do firmy w ci#gu okre,lonego czasu, to
u)ytkownik nie ponosi )adnych op(at. Wed(ug danych podawanych przez firm
Intel, wadliwe procesory s# niszczone i nie s# nikomu dalej odsprzedawane.
Wykrywanie b#du procesora
Przeprowadzenie testu wykrywaj#cego b(#d jest stosunkowo proste. Wszystko, co
w tym celu trzeba zrobi., to wykona. jedn# z podanych dalej operacji dzielenia i
sprawdzi., czy uzyskany wynik jest taki sam jak podawany tutaj.
Operacja dzielenia mo)e by. wykonana w arkuszu kalkulacyjnym (np. Lotus 1-2-
3, Microsoft Excel albo dowolny inny) b#d0 te) za pomoc# kalkulatora systemu
Microsoft Windows lub dowolnego innego kalkulatora wykorzystuj#cego
koprocesor arytmetyczny. Nale)y si upewni., )e w czasie testu koprocesor
arytmetyczny jest w(#czony.
Wymaga(oby to wykonania specjalnych polece% lub ustawie% zale)nych od
aplikacji, co zapewni jednocze,nie, )e test zostanie przeprowadzony poprawnie,
bez wzgldu na to, czy uk(ad procesora jest wadliwy, czy nie.
Najpowa)niejszym objawem b(du procesora Pentium jest z(y wynik dzielenia,
zazwyczaj na trzeciej znacz#cej pozycji wyniku. Oto jeden z powa)niejszych
przyk(adw tego b(du:
962 306 957 033 / 11 010 046 = 87 402,628202734) (wynik
poprawny) 962 306 957 033 / II 010 046 = 87399,580583)329 (wynik
niepoprawny)
Nale)y mie. ,wiadomo,., )e program obliczaj#cy warto,. wyra)enia mo)e nie
pokazywa. wyniku z tak du)# dok(adno,ci#. Wikszo,. arkuszy kalkulacyjnych
ogranicza wy,wietlany wynik do 13 lub 15 cyfr znacz#cych.
Jak wida. z przyk(adu, b(#d pojawia si na trzeciej znacz#cej pozycji wyniku.
Podczas testu obejmuj#cego 5000 par liczb ca(kowitych maj#cych od 5 do 15
cyfr, dobranych specjalnie tak, aby spowodowa(y b(#d, b(dy najcz,ciej
pojawia(y si pocz#wszy od szstej pozycji znacz#cej, chocia) pojawia(y si te)
na ka)dej innej pozycji, pocz#wszy od trzeciej.
Oto kolejny przyk(ad b(dnie wykonanego dzie(enia:
4 195835/3 145 727= (,33382044913624100 (wynik poprawny)
4 195 835 / 3 )45 727 = (,33373906890203759 (wynik uzyskany na wadiiwym
procesorze)
W kolejnym przyk(adzie bt#d pojawia si na pi#tej pozycji znacz#cej. Aby si o
tym przekona., nat)y wykona. nastpuj#c# sekwencj dzia(a%:
x = 4 (95835 y-3 M5727 z = x -(x/y)*y 4 )95 835 - (4 )95 835 / 3 (45 727)* 3 )45
727 = O (wynik poprawny)4 )95835 -(4 195 835/3 145 727)* 3 145 727 = 256
(wad)iwy procePentium)
Przy dok(adnych ob(iczeniach powinni,my uzyska. wynik rwny zero. Wynik
zerowy uzyskamy na wikszo,ci komputerw, tak)e na komputerach z
procesorami tnte( 286, 386 i 486. Jednak procesor Pentium da wynik rwny 256!
Oto inny przyk(ad do wyprbowania:
5 50500) / 2949)) = )8,66665197 (wynik poprawny)
5 505 00) / 294 9) l = )8,666600093 (wad(iwy procesor Pentium) W ostatnim
wyniku b(#d pojawi( si na szstej pozycji znacz#cej.
(stnieje szereg sposobw na obej,cie b(du, jednak za cen obni)enia wydajno,ci
procesora. Firma tnte( zgodzi(a si do)ywotnio bezp(atnie wymienia. wszystkie
wad(iwe procesory Pentium, dlatego je)eli jeste, u)ytkownikiem wadliwego
procesora, to najlepszym rozwi#zaniem jest jego wymiana.
B#dy w systemie zarz$dzania energi$
Pocz#wszy od Pentium drugiej generacji, firma )nte( wyposa)y(a procesory w
funkcje umo)liwiaj#ce instalacj procesora w komputerach obs(uguj#cych funkcje
oszczdzania energii. Komputery takie nosz# zazwyczaj nazw Energy Star,
poniewa) spe(niaj# one wymogi specyfikacji EPA Energy Star. Nieoficjalnie
komputery takie s# przez wielu u)ytkownikw okre,lane jako Green PCs"
(zie(one Pecety").
Niestety, jak si okaza(o, funkcje oszczdzania energii nie s# wolne od b(dw,
ktre powoduj# wy(#czenie albo zawodne dzia(anie tych funkcji. B(dy te dotycz#
niektrych funkcji zarz#dzania energi#, do ktrych dostp ma SMM. Problemy te
wystpuj#jedynie w procesorach Pentium drugiej generacji 75/90/100 MHz,
poniewa) procesory pierwszej
generacji nie obs(uguj# SMM i zarz#dzania energi#, a wszystkie procesory
Pentium )20 MHz i szybsze s# wolne od tych btdw.
Wikszo,. problemw zwi#zana jest z ko%cwk# procesora STPCLK# i
rozkazem HALT. Je)eli ko%cwka ta zostanie uaktywniona przez chipset, to
komputer zawiesi si. W wikszo,ci komputerw jedynym sposobem obej,cia
tego problemu jest po prostu wy(#czenie trybw oszczdzania energii, takich jak
tryb zawieszenia (ang. suspend) czy u,pienia (ang. sleep). Niestety, oznacza to, )e
nasz ..zielony Pecet" przestanie by. zielony". Najlepszym sposobem pozbycia
si tego problemu jest wymiana procesora na nowsz# wersj, pozbawion# b(du.
B(#d ten dotyczy wersji B) procesora Pentium 75/90/100 MHz i zosta( usunity w
wersjach pocz#wszy od B3.
Nowsze modeie i wersje procesora Pentium
W ,wiecie komputerw tajemnic# poliszynela jest fakt, )e )aden procesor nie jest
ca(kowicie wolny od wad. Od czasu do czasu producenci mikroprocesorw
zbieraj# informacj o wykrytych problemach i wypuszczaj# now# itw.s/ (ang.
stepping) procesora, wykonan# wed(ug nowej maski fotograficznej,
uwzgldniaj#cej naniesione poprawki. Ka)da kolejna wersja procesora jest lepsza
od poprzedniej. Chocia) )aden mikroprocesor nie jest w pe(ni doskona(y, to
jednak ka)da kolejna wersja zbli)a go do osi#gnicia doskona(o,ci. W ci#gu
)ycia" przecitnego mikroprocesora, producent mo)e wprowadzi. ponad p(
tuzinajego kolejnych wersji.
W powy)szych tabeiach dane w kolumnie ..Typ" informuj#, czy dany procesor
Pentium mo/c pracowa. \\ konfiguracji dwuprocesorowej. Wersje oznaczone jako
,,Typ O" mog# pracowa. jedynie jako pierwszy procesor, a wersje ..Typ 2" mog#
by. wykorzystywane tylko jaku drugi procesor w parze. Je)eli dany procesor jest
oznaczony 0/2, to mo)e pracowa. jako picrws/y atbo drugi procesor.
W kolumnie ,, Rodzina" w przypadku procesorw Pentium znajduje si warto,. 5
(skrt od 586), a warto,. w kolumnie Model oznacza numer kolejnej generacji
procesora. Model l o/nac/a procesor 60/66 MHz pierwszej generacji, Model 2 i
wy)szy oznacza procesor drugiej generacji, o czstotliwo,ci wikszej lub rwnej
75 MHz. Kolumna ., Wersja" wskazuje na numer korekty danego modelu.
Oznaczenie rodziny, modelu i wersji procesora mo)e by. odczytane przez
odpowiednie oprogramowanie, np. program CPLJID firmy Intel. Oznaczenia te s#
rwnie) powi#zane z wewntrznymi oznaczeniami producenta, tj. firmy Intel. S#
one zazwyczaj wyra)one w kodzie alfanumerycznym. Np. isja 5 modelu 2
procesora Pentium jest okre,lana wewn#trz firmy Intel jako wersja C2.
Kody wersji producenta zaczynaj#ce si na liter .,111" (Mobile) oznaczaj#
procesor t'pracu\\any dla komputerw typu laptop albo notebook. Procesory te
spotyka si c/.eslo w cienkiej obudowie typu TCP (Tape Carrier Package),
przypominaj#cej ta,m foliow#. Uk(ady w takich obudowach przylutowuje si
bezpo,rednio do p(yty g(wnej. Wikszo,. procesorw Pentium jest zamknita w
standardowej obudowie typu CPGA (Cramic Pin Grid Array), jednak ,, ruchliwe"
procesory wykorzystuj# rwnie) obudow typu TCP. Obecnie spotyka si tak)e
obudow typu PPGA (Plastic Pin Gid Array), stosowan# w celu obni)enia
kosztw.
Kolumna ..Numer specyfikacji" zawiera kody, ktrymi oznacza si procesor na
wierzchu albo na spodzie obudowy. Kod ten jest czsto jedynym zewntrznym
sposobem na okre,lenie typu procesora w komputerze. W wikszo,ci komputerw
oznaczenie to przykryte jest wentylatorem, ktry musi by. zdjty, je)eli chcemy
je odczyta., jednak wikszo,. procesorw ma rwnie) odpowiednie oznaczenie
na spodzie. Je)eli nie mo)na w prosty sposb zdj#. wentylatora z procesora,
wystarczy obrci. uk(ad na drug# c. poniewa) numer specyfikacji mo)e rwnie)
tam by. umieszczony.
Warto /wrci. uwag na istnienie kilku nieznacznie si od siebie r)ni#cych
poziomw napi., wymaganych przez r)ne modele procesorw Pentium. S# one
zebrane w tabeli 6.24.
Na wielu nowszych pytach g(wnych Pentium znajduj# si zworki pozwalaj#ce na
ustawienie r)nych zakresw napicia. Zaistnia(y problem z procesorem mo)e
by. w(a,nie spowodowany niezgodno,ci# poziomu wymaganego przez procesor
napicia zasilania / poziome!)) napicia dostarczanego przez p(yt g(wn#.
Wiele procesorw Pentium w komputerach przeno,nych wykorzystuje
technologie /mnicjs/cma napicia (ang. Yoltage Reduction Technolgy, VRT), co
oznacza, )e procesory te pobieraj# pr#d ze standardowego 0rd(a 3,3 V na p(ycie
g(wnej, lecz wewntrznie pracuj# z napiciem 2,9 V. Zasadnicza cz,. procesora
pracuje z obni)onym napiciem, co prowadzi do znacznego zmniejszenia
ca(kowitego poboru energii i ilo,ci wydzielanego ciepta. co jest idealnym
rozwi#zaniem w przypadku komputerw typu laptop czy notebook, w ktrych
istotne jest oszczdzanie baterii. Oprcz VRT, niektre modele procesora Pcntium
stosowane w komputerach przeno,nych s# przystosowane do pracy / napiciem
/asilania 3.1 V zamiast standardowego napicia 3,3 V.

















Tabeta 6.24.
















Gdybym nnal obecnie doradza. zakup u)ywanego komputera z procesorem
Pentium, wybra(bym tylko Model 2 (drugiej generacji) lub nowszy, pracuj#cy z
czstotliwo,ci# co najmniej 75 MU/. Koniecznie musi to by. wersja C2 lub
nowsza. Praktycznie \\s/sstkie wykryte wady procesora zosta(y usunite
pocz#wszy od wersji C2.
AMDK5
Procesor AMD-K5 jest to procesor kompatybilny z Pentium, opracowany przez
Intn A\H' Istniej;) ro/ne je^o wersje, oznaczone odpowiednio: PR75, PR90,
PRIOO, PR(20, l'l\l \- ma/ l'R-166. Poniewa) by( on opracowywany z my,l# o
pe(nej zgodno,ci zarwno od strony nz\tkowej, jak i od strony spr/tu.
jakakolwiek p(yta g(wna obs(uguj#ca procesor Pcntitim powinna sobie poradzi. z
procesorem K5. Mo)e si jednak okaza., )e niezbdne bd/.ic uaktualmenie
BtOS-u. Procesor charakteryzuje si nastpuj#cymi cechami:
+ 16 kB pamici cache dla instrukcji oraz 8 kB dla danych w trybie write-back
Wersja
Okre,tenie typu napicia
zasilania
Zakres napicia zasilania
- Std. 4,75-5,25 V
- 5V1 4,90-5,25 V
- 5V2 4,90-5,40 V
- 5V3 5,15-5,40 V
B1-B5 Std. 3,135-3,465 V
C2+ Std. 3,1 35-3.460 V
- VR 3.300-3.465 V
B1-B5 VRE 3,45-3, 60 V
C2+ VRE 3,40-3,60 V
- MMX 2,70-2.90 V
3 Mobile 2,285-2.665 V
3 Mobile 2, 10-2,34 V
1 Mobile 1.850-2, i 50 V
1 Mobile 1,665-1.935 V
+ Dynamic/nc wykonywanie - wraz z przewidywaniem ga(zi oraz
spekuiatywnym wykonywaniem instrukcji (patrz odpowiednie fragmenty na
pocz#tku rozdzia(u)
+ Jednostka aryimct\c/na o wysokiej wydajno,ci, + Ustawialny mno)nik
czstotliwo,ci - i,5 lub 2.
'umimo hard/icj /aawansowanej budowy w porwnaniu z procesorem Pentium,
procesor K5 jest nada) traktowany (rwnie) przez producenta) jako procesor
generacji P5. Dziki

tym usprawnieniom, procesor ten nie musi by. taktowany tak# sam#
czstotliwo,ci# jak zwyk(e Pentium, aby osi#gn#. jego wydajno,..
Procesory K5 pracuj# pod napiciem 3,52 V. Niektre starsze p(yty g(wne nie
przewiduj# takiego ustawienia. Praca / napiciem 3,3 V mo)e spowodowa.
niestabitne dzia(anie.
Procesory pseudopi$tej generacji
(stnieje procesor, ktry cho. jest okre,(any mianem procesora pi#tej generacji, nie
posiada niektrych sztandarowych rozwi#za% charakteryzuj#cych jego
konkurencj. Jest to 1DT Centaur C6 Winchip. Procesor ten nie posiada wie(u
wewntrznych potokw. Jest przez to bardziej zbti)ony do procesora 486 ni) do
Pentium. Jednak jego wydajno,. oraz wyprowadzenie n)ek, charakterystyczne
d(a procesorw Pentium pracuj#cych w gnie)d/ic Socket 7, sprawi(y, )e okaza( si
ideatnym rozwi#zaniem dla (anich systemw komputerowych, w pe(ni
kompatybitnych z Pentium.
DT Centaur C6 Winchip
Procesor C6 zawiera rozszerzenia MMX i jest dostpny w wersjach 180, 200, 225
oraz 240 MHz. Jest on ta%szy od procesorw Pentium MMX.
Firm Centaur prowadzi G(enn Henry, ktry przedtem przez ponad dwie dekady
projektowa( systemy w firmie iBM, a przez sze,. tat by( szefem biura
technicznego w Del( Computer Corp. Firm t# niedawno zakupi(o (DT, znany
producent ko,ci SRAM (statyczny RAM). Jako producent, udostpni( swoje
fabryki p(przewodnikw, przez co ohni/ono koszty procesora. Ich do,wiadczenie
mo)e zaowocowa. w najbli)szej przysz(o,ci Limics/c/cniem w jednej ko,ci
procesora oraz zewntrznego Cache L2 - rozwi#zanie do tej pory spotykane w
procesorach Pentium Pro.
Procesor Co ma .12 kB pamici cache dta instrukcji oraz 32 kB pamici d!a
danych -c/ylt jak K6 firmy AMD oraz 6.\86MX Cyrixa. Jednak jest on
zbudowany jedynie z 5,4 miliona tran/.ystorw, a nie jak konkurencja -
odpowiednio 8,8 miliona dla AMD, a 6,5 miliona dla Cyrixa. Efektem tej
oszczdno,ci jest zmniejszenie powierzchni uk(adu, co rwnie) wp(ywa na
oszczdzanie energii. Pomimo tylko jednego potoku, dziki umie-jctncmu
/optymalizowaniu kodu, du)emu rozmiarowi pamici cache, dobrym uk(adom
/ar/#d/aj#cyin t# pamici#, procesor ten niewiele ustpuje produktowi Intela. A z.
zalety niskiego poboru mocy wynika mo)tiwo,. zastosowania tego procesora w
komputerach [n/cno,nych. Bez stosowania specjalnych wersji.
Aby nie komplikowa. rozwi#za%, firma Centaur skoncentrowa(a swj wysi(ek na
/maksymalizowaniu wydajno,ci zwyk(ych aplikacji biurowych, a jedynie
zagwarantowaniu dzia(ania funkcji MMX oraz jednostki arytmetycznej.
Oczywi,cie wp(ywa to na mak) sprawno,. procesora w zastosowaniach
multimedialnych.
P6 (686) Procesory szstej generacji
Procesory tej generacji s# wzbogacone o do tej pory niespotykane rozwi#zania.
Dwoma typowymi przedstawicietami tej rodziny s# procesory Pentium Pro oraz
Pentium H. Pomimo konserwatywnego nazewnictwa, procesory te to co, wicej
ni) tytko rozszerzenie Unii Pentium.
G(wn# innowacj# w procesorach Pentium by(a architektura superskalarna.
P0niejsze procesory tej generacji posiada(y rozszerzone zestawy instrukcji:
MMX, 3DNow itp. G(wnymi atutami nowszej - szstej - generacji s#:
dynamiczne wykonywanie rozkazw oraz podwjna magistrala loka(na (Dual
Independent Bus - DIB). Na temat owych unowocze,nie% mo)na przeczyta. na
pocz#tku tego rozdzia(u. Przypomn jedynie, )e dynamiczne wykonywanie
rozkazw sk(ada(o si z trzech etementw: przewidywania przep(ywu programu,
analizy danych - stwierdzania, ktre dane s# najpitniej potr/.ebne, by mc
pracowa. w wielu potokach - oraz uruchamianiu spekulatywnym, czyli z pewnym
wyprzedzeniem wobec aktualnego miejsca w programie. Zastosowanie drugiej
magistrali - czyli DIB - pozwoli(o na przeniesienie uk(adw cache bezpo,rednio
na p(ytk procesora oraz na unieza(e)nienie szybko,ci dzia(ania pamici Cache L2
od s/ybko,ci magistrali (#cz#cej procesor z p(yt# g(wn#. W dotychczasowych
rozwi#zaniach, przy prdko,ciach procesora powy)ej 300 MHz, pami. cache L2
nie nad#)a(a za procesorem. Jest to jeden z powodw, d(a ktrych Intel nie
produkuje procesorw P5 szybszych od 266 MHz. A wiadomo ju) teraz, )e linia
procesorw P6 nie zako%czy si na produkowanych wersjach 450 MHz, gdy)
bd# produkowane wersje 500 MHz i szybsze.
Procesorom P6 dodano wicej modu(w przetwarzania oraz mo)liwo,.
t(umaczenia rozkazw procesora na specjalne mikroinstrukcje. Umo)liwi(o to
zastosowanie architektury du)o bardziej zbli)onej do procesorw RISC, przez co
u(atwiono potokowo,. wykonywania rozkazw (superskalarno,.). Mwi si, )e
procesor ten jest trj,cie)kowy, gdy) mo)e w jednym cyk(u wykona. do trzech
rozkazw.
Dodatkowe zmiany to wbudowanie mo)liwo,ci pracy wietoprocesorowej,
poprawienie wykrywania b(dw oraz zoptymalizowanie d(a kodu 32-bitowego.
Niew#tpliwie procesor ten jest szybszy od swojego poprzednika. Jednak ze
wzgldu na to, i) optymalizacj przeprowadzono dla kodu 32-bitowego,
uruchomienie 16-bitowego kodu wcale nie musi si okaza. du)o szybsze. Wida.
to porwnuj#c wydajno,. systemu Windows NT ora/. Windows 9X. Okazuje si
mianowicie, )e Windows NT pracuje szybciej - ze wzgldu na to, )e ca(y jest
napisany w kodzie 32-bitowym. A Windows 9X z powodu mieszanego - 16
bitowego i 32- bitowego kodu -jest wolniejsze. Oczywi,cie nie tak wiele zaie)y
od samego systemu operacyjnego, )eby mc kategorycznie twierdzi., ktry
system jest lepszy. Du)o wa)niejsze s# aplikacje, z ktrymi przysz(o systemowi
Windows pracowa..
Procesor Pentium Pro
Nastpc# procesora Pentium jest PennM/M Pro. Procesor ten zosta(
zaprezentowany we wrze,niu 1995 roku, a w sprzeda)y znalaz( si w roku 1996.
Sam procesor jest zamknity w 387-ko%cwkowej obudowie pasuj#cej do gniazda
Socket 8, tak wic nie pasuje do poprzednich typw gniazd. Pentium Pro jest
wyj#tkiem w,rd procesorw, gdy) jest wykonany w postaci modu(u MCM
(Mu)ti-Chip Module, dos(. modu( wietouk(adowy), na/\\anego przez firm Inte!
O)M/ Cawfy FCA. Wewn#trz 387-ko%cwkowej obudowy znajduj# si dwa
uk(ady, z ktrych jeden jest w(a,ciwym procesorem Pentium Pro, a drugi zawiera
256 kB lub 512 kB pamici cache drugiego poziomu. W sk(ad procesora wchodzi
5,5 miliona tranzystorw, natomiast pami. cache 256 kB zawiera 15,5 mitiona
tranzystorw, a pami. cache 512 kB - 31 milionw tranzystorw. W
pojedynczym module zawieraj#cym procesor i 512 kB pamici cache jest wic a)
36,5 miliona tranzystorw!


Rysunek 6.22.

Rysunek 6.23.




Inn#, charakterystyczn# cech# dla procesorw szstej generacji jest
architektura DIB (Dual Independent Bus), ktra prze(amuje ograniczenia
zwi#zane z przepustowo,ci# pamici \v architekturach procesorw poprzednich
generacji. Architektur DIB tworz# dwie magistrale: magistrala pamici
podrcznej L2 (zawarta w ca(o,ci w obudowie procesora) oraz magistrala
pomidzy procesorem a pamici# systemow#. W procesorach Pentium Pro
dedykowana magistrata pamici podrcznej L2 dzia(a z pe(n# czstotliwo,ci#
procesora. Osi#gnito to dziki zintegrowaniu uk(adw pamici podrcznej z
procesorem. Architektura DIB prze(amuje ograniczenia zwi#zane z
przepustowo,ci# magistrali pumicd/y procesorem a pamici# systemow# i oferuje


przepustowo,. do trzech razy wiksz# od przepustowo,ci osi#ganej przez
jednomagistralowe procesory ,,Socket 7", ktrymi s# na przyk(ad procesory
Pentium.
Rys.6.24.


Tabe!a 6.25. cd. .S/jt procesorw Penf/Mfn Pro
Rozmiar zintegrowanej 8 kB na kod, 8 kB na dane ((#cznie 16 kB)
pamici podrcznej H:
Podstawka/z(#cze: Socket 8
Obudowa: 378 ko%cwkowa DCPGA (Dua! Cavity Pin Grid Array)
Wymiary: 6,25cm x 6,76cm
Koprocesor: Wbudowany w procesor (Jednostka
zmiennoprzecinkowa)
Zarz#dzanie energi#: SMM (System Management Mod)
Napicie zasilania: 3,1 lub 3,3 V










Tabeta 6.26. 'prL'\'/i'AY;cy.;po.!;c*eg//?\'<r/i Hic&^/profMorn P.'/;f;';</?i Pro
Procesor Pentium Pro (200 MHz) z l MB zintegrowanej pamici podrcznej L2
Data wprowadzenia: 18 sierpnia 1997 Czstotliwo,ci pracy: 200 MHz (66
MHz x3)
Liczba tranzystorw: 5,5 miliona (w technologii 0,35 mikrona) oraz 62
miliony
w l MB pamici podrcznej L2 (0,35 mikrona)
Pami. podrczna: 8 kB x2 (16 kB) pamici podrcznej H oraz l MB
pracuj#cej
z czstotliwo,ci# procesora pamici podrcznej L2
Rozmiar matrycy: 14,0 mm na stron Procesor Pentium Pro (200 MHz)
Data wprowadzenia: l listopada 1995 C/cstotliwo,ci pracy: 200 MHz (66
MHz x3) Wydajno,. wg iCOMP 2.0: 220
Liczba tranzystorw: 5,5 miliona (w technologii 0,35 mikrona) oraz 15,5
miliona
w 256 kB pamici podrcznej L2 (0,6 mikrona) lub 31
milionw w 512 kB pamici podrcznej L2 (0,35
mikrona)
l'. imi. podicc/mi: 8 kB x2 (16 kB) pamici podrcznej H oraz 256 lub 512
kB
pracuj#cej z czstotliwo,ci# procesora pamici
podrcznej L2
Rozmiar matrycy: 14,0 mm na stron Procesor Pentium Pro (180 MHz)
Data wprowadzenia: l listopada 1995 Czstotiiwo,ci pracy: 1 80 MHz (60
MHz x3) Wydajno,. (iCOMP 2.0) 180
Liczba tranzystorw: 5,5 miliona (w technologii 0,35 mikrona) oraz 15,5
miliona
w 256 kB pamici podrcznej L2 (0,6 mikrona)
Pami. podrczna: 8 kB x2 (16 kB) pamici podrcznej LI oraz 512 kB
pracuj#cej
z czstotliwo,ci# procesora pamici podrcznej L2
Rozmiar matrycy: 14,0 mm na stron




Tabeta 6.26. cd. Procesor Pentium Pro (166 MHz)
Dal. i oprowadzenia: l listopada 1995
su pracy: 166 MHz (66 MHz x2,5)
Liczba tranzystorw: 5,5 miliona (w technologii 0,35 mikrona) oraz 31
milionw
w 512 kB pamici podrcznej L2 (0,35 mikrona)
1'amic podrc/na: 8 kB x2 (16 kB) pamici podrcznej LI oraz 512 kB
pracuj#cej
z czstotliwo,ci# procesora pamici podrcznej L2
Ro/nuar matrycy: 14,0 mm na stron Procesor Pentium Pro (150 MHz)
Datawprowad/cnia: l listopada 1995 Czstotliwo,ci pracy: 1 66 MHz (60
MHz x2,5)
Liczba tranzystorw: 5.5 miliona (w technologii 0,6 mikrona), oraz 15,5
miliona
w 256 kB pamici podrcznej L2 (0,6 mikrona)
Pami. podrc/.na: S kB x2 (16 kB) pamici podrcznej LI oraz 256 kB
pracui;n\'i
z czstotliwo,ci# procesora pamici podrcznej L2
Ro/iiiiai matrycy: 17.6 mm na stron
Jak wida. z tabeli 6.2, r)nica w mierzonej za pomoc# programu iCOMP 2.0
tndex wydajno,ci pomidzy zwyk(ym procesorem Pentium 200 MHz (142) a
Pentium Pro 200 MHz (220) wynosi a) 78 punktw. Zauwa), )e w niektrych
zastosowaniach wydajno,. pracuj#cego rwnie) z. czstotliwo,ci# 200 MHz
procesora Pentium MMX wynosi 1 82 punkty. Warto zapamita., )e wykazywana
przez iCOMP 2.0 przewaga procesora Pentium Pro niemal ca(kowicie niknie przy
korzystaniu z jakiejkolwiek aplikacji 16-bitowej.
Podobnie jak jego poprzednik Pentium, Pentium Pro dzia(a na 66-megahercowych
p(ytach g(wnych korzystaj#c z, mno)nika czstottiwo,ci. W poni)szej tabeli
zosta(y wypisane czstotliwo,ci pracy p(yt g(wnych i procesorw Pentium Pro.

integrowana z. procesorem pami. cache drugiego poziomu jest szczeg(nie
charakterystyczn# cech# procesora Pentium Pro. Dziki wbudowaniu jej w modu(
procesora zamiast umieszczenia na p(ycie g(wnej, dostp do pamici cache
odbywa si z pe(n# szybko,ci# uk(adw pamici i nie jest ograniczany przez
czstotliwo,. magistrali, wynosz#c# 60 czy ()() MHz. Pami. cache drugiego
poziomu komunikuje si z procesorem za po,rednictwem
Typ procesora
czstotliwo,.
Mno)nik czstotliwo,ci Czstotiiwo,. p(yty gwnej
Pentium Pro 150 2,5x 60
l\']inmn Pro 166 2.5x 66
Pentium Pro 180 3x 60
Pcntium Pro 200 3x 66
osobnej magistrati 64-bitowej zamiast poprzez 64-bitow# zewntrzn# magistral
danych. Tu ostatnie ro/\\i#/anie jest wo(niejsze, poniewa) magistrala tnusia(aby
by. wsp(dzielona pr/.c/. pami. cache i pami. RAM. Wewntrzne rejestry i
magistrale procesora s;) nadal 32-bitowe, podobnie jak w procesorze Pentium.
Wbudowanie pamici cache drugiego poziomu w modu( procesora pozwoli(o na
obni)enie ceny p(yty g(wnej, poniewa) nie musi ona ju) obs(ugiwa. osobnych
uk(adw pamici cache. Niektre p(yty nadal umo)tiwiaj# korzystanie z
dodatkowej pamici cache, jednak generalnie pami. cache trzeciego poziomu
(bo tak nale)a(oby j# nazwa.) nie przyczyni si do tak du)ego wzrostu wydajno,ci
procesora Pentium Pro jak w przypadku Pentium.
Jedn# z zalet wbudowania pamici cache drugiego poziomu w modu( procesora
jest s\K'ks/cnie w ten sposb wydajno,ci konfiguracji wieloprocesorowych.
Zamiast architektury SMP stosowanej w komputerach Pentium, Pentium Pro
obs(uguje specyfikacj /W,y /./^M/rropror^Mor^er//^'^^^/;). Dziki MPS mo)liwa
jest wsp(praca do czterech procesorw Pentium Pro na jednej p(ycie g(wnej. W
przeciwie%stwie do innych konfiguracji wieloprocesorowych, w komputerze z
wieloma procesorami Pcnlium Pro nie wystpuj# problemy ze spjno,ci# danych,
poniewa) ka)dy procesor posiada w(asn# pami. cache pierwszego i drugiego
poziomu.
P(yty g(wne komputerw Pentium Pro s# oparte wy(#cznie o magistrale PCI i
ISA. Firma (ntel produkuje w(asne chipsety p(yt dla Pentium Pro. Pierwszym z
nich by( uk(ad o na/wie Orion, nowsza wersja nosi nazw Natoma. Wraz z
nowymi chipsetami firma (ntel opracowa(a nowy format p(yty g(wnej. Format
ten nosi nazw ATX i jest [\)/t)\ formatu Baby-AT, spotykanego w przesz(o,ci w
wikszo,ci komputerw PC. P(yta formatu ATX ma prawie takie same rozmiary
(9x13 cala), jak p(yta Baby-AT, lednak icsi odwrcona w stosunku do Baby-AT o
90 stopni. Inaczej mwi#c, d(u)s/a krawd0 p(yty /najdujc si naprzeciwko tylnej
cz,ci obudowy, a gniazda rozszerzaj#ce s# po(o)one rwnoleg(e w stosunku do
krtszej krawdzi p(yty. G(wnym powodem przemawiaj#cym /a zastosowaniem
nowego formatu ATX jest przesunicie procesora w miejsce, w ktrym nie
ko(idowa(by z kartami rozszerzaj#cymi, co powinno zapewni. leps/c ch(od/cnic.
W p(ytach Baby-AT umieszczenie procesora w pobti)u gniazd ro/-szer/.aj#cych
powoduje problemy z ch(odzeniem, co czasami uniemo)liwia korzystanie /e
\\.vvstkich gnia/d ro/szerzaj#cych.
Inna /atci# formatu ATX jest usytuowanie d(u)szej krawdzi p(yty g(wnej
naprzeciwko tylnej c/e,ci obudowy, dziki czemu na p(ycie jest dodatkowe
miejsce na z(#cza. P(yty ATX cechuj# si wysokim stopniem integracji: maj#
wbudowane dwa porty szeregowe, port rwnoleg(y, kontroler stacji dyskietek,
dwa poi(y E!DE, wbudowan# kart d0wikow#, kart grafiki SVGA i opcjonalne
karty graficzne oraz sieciowe. Oczywi,cie, nowy format p(yty g(wnej wymaga
zastosowania zmienionej obudowy, mo)na jednak wykorzystywa. zasilacze
Baby-AT. Firma Intel udostpnia dane na temat formatu ATX, z czego skot/ystalo
ju) wielu producentw przy opracowywaniu w(asnych p(yt. Pojawi(y si ju) ptyty
ATX dla komputerw z procesorem innym ni) Pentium Pro, jednak w
najbli)szych latach format AT.X mo)e zosta. wyparty przez nowy format NLX.
Niektrzy producenci komputerw z Pentium-Pro nie oparli si pokusie
pozostania przy formacie Baby-AT. Problemem / Baby-AT jest zapewnienie
odpowiedniego ch(odzenie pincesota. Masywny procesor Pcntium-Pro pobiera 25
W mocy i wydziela du)e ilo,ci ciep(a.


Procesory Pcntium Pro posiadaj# cztery specjatne ko%cwki identyfikacji napicia
(V(D). U/icki mm mo)liwe jest automatyczne wykrywanie i ustawianie
odpowiedniego napicia /asilania. P(yty g(wne pod procesory Pentium Pro nie
posiadaj# zworek, za pomoc# ktrych nat)y wybra. odpowiednie napicie, tcz
robi# to automatycznie, co /nac/nic upraszcza instalacj i konfigurowanie
procesorw. Ko%cwki VID s# a)bo nv\\aite. albo /warte z napiciem. Wymagane
przez procesor napicie zostaje zdefiniowane pnpr/c/ odpowiedni wzr zwar. i
rozwar.. Aby w pe(ni zaspokoi. wymagania automatycznej identyfikacji napicia,
w projekcie ko%cwek VID uwzgidniono mo)-tiwosc o/nac/ania innych napi.,
na potrzeby przysz(ych procesorw Pentium Pro. Ko%cwki V!D zosta(y
ponumerowane od VIDO do VID3; znaczenie poszczeglnych ustawie% jest
opisane \v tabeli 6.27. Cyfra ( oznacza ko%cwk otwart#, O - zwart# do masy.
Znajduj#ce si na p(ycie g(wnej regulatory napicia powinny albo obs(u)y.
wymagane napicie, atbo si wy(#czy..
Wikszo,. procesorw Pentium Pro jest zasilana napiciem 3,3 V. cho. niektre
wymagaj# 3,1 V. Pomimo i) jak na razie s# dostpne tylko te wersje procesorw,
tak du)a ro/ptto,. ustawie% napicia /asilania umo)liwi spe(nienie wymaga%
przysz(ych proceso-!\-\\ Pentium Pro. Zauwa), )e ustawienie II H (lub wszystkie
otwarte) ID mo)e zosta. wykorzystana do sprawdzenia, czy procesor znajduje si
w podstawce.
Pmccsoty Pentium Pro nigdy nie zyska(y du)ej popularno,ci w,rd komputerw
biurowych i domowych, lecz znalaz(y dla siebie miejsce w,rd serwerw plikw,
przede \\s/ys)kim d/iki pracuj#cej z pe(n# czstotliwo,ci# procesora, pojemnej
pamici pod-lec/nej drugiego po/.iomu (L2). Mo)na si spodziewa., )e tntel
wprowadzi na rynek jcs/c/c tylko jedn# lub dwie wersje Pentium Pro.
przeznaczone g(wnie dla tych, ktrzy chc# /ainstatowa. szybsze procesory w ju)
posiadanych p(ytach g(wnych. Jednak w wikszo,ci przypadkw lepszym
rozwi#zaniem bdzie zainstatowanic zamiast tego nowej p(yty gtwnej z
procesorem Pentium II.
puni/s/ych tabelach wypisano specyfikacje r)nych wersji procesorw Pentium
Pro.
Podobnie jak inne procesory, Pentium Pro by(y produkowane w wielu r)nych
modelach i podwersjach. W poni)szej tabeli wypisane s# wszystkie modele i
podwersje Pentium l'm \\\'t-^- procesora mo)esz rozpozna. po wydrukowanym na
nim numerze.
Pentium !!
Na/\\# kodow# procesora Pentium H by(o ,.KIamath". Jego istnieniu towarzyszy(o
\Mclr plotek, ktre rozwia(o oficjalne ods(onicie kurtyny w maju 1997 roku.
Macierz procesora ukazano na fotografii z rysunku 6.25.














Rys.6.25

Pod wzgldem fizycznym jest to naprawd co, nowego. Do czasu ukazania si
Pentium H, \\s/ystkie procesory instalowano w podstawkach; procesor Intela jest
natomiast any /godnie z definicj# SEC (Single Edge Cartridge). Procesory
Pentium H, (#cznic z uktadami pamici podrcznej drugiego poziomu s#
montowane na p(ytce druko-\\aiK'i [podobnie jak modu(y pamici S!MM), tak jak
zosta(o to pokazane na rysunku 6.26. Nadepnie procesor jest zamykany w
metalowo-plastikowej kasecie. Kaseta z procesorem jest umieszczana na p(ycie
g(wnej w specjalnym z(#czu, nazwanym Slot (, ktre bardzo przypomina zl#c/a
kart rozszerze%.
[)icki zastosowaniu rozwi#zania, w ktrym oddzielne uk(ady pamici podrcznej
montowane s# na p(ytce drukowanej z procesorem. Intel znacz#co obni)y( koszt
produkcji procesorw Pentium H. Koszt produkcji procesorw Pentium Pro by(
znacznie wy)szy, z powodu wynikaj#cej z wymiarw i konstrukcji obudowy
konieczno,ci stosowania wielokrotnych matryc. Dodatkow# zalet# nowego
rozwi#zania jest mo)liwo,. kui/\ stania / uk(adw pamici podrcznej innych
producentw i, w porwnaniu do rozwi#za% zastosowanych w procesorach
Pentium Pro, znaczne uproszczenie r)nicowania pojemno,ci pamici podrcznej
w przysz(ych wersjach procesora.



Rysunek 6.26.

Typ i czstottiwo,. pracy
procesora
Mno)nik Czstot!iwo,. pracy p(yty
g(wnej
Pcntium H 233 MHz 3,5x 66 MHz
t\'ntnnnH 266 MHz 4x 66 MHz
1'cnnum II 300 MHz 4,5x 66 MHz
l\'nnum H 3.13 MU/. 5x 66 MHz
[\-imunt H 350 MHz 3,5x IOOMH/
friitmm !l 40t)MH/. 4x 100 MHz
Pcntiunt H450 MHz 4.5x 1 00 MHz
J#dro procesora Pentium H zawiera 7,5 miliona tranzystorw i bazuje na
zaawansowanej architckim/c l' Intcta. Pierwsze procesory Pentium H zosta(y
wykonane w technologii 0,33 mikrona, no\vs/c wersje, pracuj#ce z czstotliwo,ci#
333 MHz i wy)szymi, s# wykonane w technologii 0,25 mikrona. Zmiana
technologii umo)liwi(a wykorzystanie mniejszych matryc, zmniejszy(a pobr
energii oraz umo)liwi(a prac z wikszymi czstotliwo,ciami. Pracuj#cy z
czstot(iwo,ci# 333 MHz procesor Pentium H ma o 75-100% wicks/# wydajno,.
od 233-megahercowego procesora Pentium MMX; osi#ga rwnie) o oko(o 30' <
wicks/c wska0niki wydajno,ci w multimedialnych testach wydajno,ci. S# to
bardzo szybkie procesory, przynajmniej na razie. Tak jak jest to pokazane w tabeli
6.2, \vyka/ywana pr/c/ program iCOMP 2.0 wydajno,. Pentium H 266 MHz jest
ponad d\\a ia/\ wicks/.a od wydajno,ci zwyk(ego procesora Pentium 200 MHz.
Po/osiawiaj#c na boku kwesti szybko,ci, najlepiej jest my,le. o Pentium H jako o
Pentium Pro / dodanymi instrukcjami MMX i nieco zmodyfikowanym projektem
pamici pndicc/ncj 1'cnttum II posiada te same co Pentium Pro mo)liwo,ci
wsp(pracy z wieloma procesorami ora/ /integrowan# pami. podrczn# L2. Z
procesorw MMX przeniesiono do niego 57 nowych instrukcji oraz zdolno,. do
bardziej efektywnego przetwarzania l'o\\ia!/aj;)cych si polece%. Procesory
Pentium H posiadaj# rwnie) wicej od procesorw Pcntium Pro pamici
podrcznej LI (zamiast w sumie (6 kB, posiadaj# (#cznie 32 kB).
Pierwsze procesory Pentium II by(y wykonane w techno(ogii 0,35 mikrona.
Nowsze wersje, poczynaj#c od pracuj#cych z czstot(iwo,ci# 333 MHz, s#
wytwarzane w nowszej technologii 0,25 mikrona. Intel rozwa)a przej,cie w
przysz(o,ci na technologi O, l S mikrona. D/tki przechodzeniu na mniejsze
technologie zmniejsza si rwnie) zapotrzebowanie na energi.
W pontzs/cj tabeli wypisane s# warto,ci maksymalnego zu)ycia mocy dla
procesorw Pcniium II


.lak \\idae.sa, 400-megahercowa wersja Pentium II zu)ywa mniej mocy od
pierwszej, 233-megahercowej wersji tego procesora! Wynika to z zastosowania
mniejszej technologii 0,25 mikrona i zasilaniu procesora mniejszym napiciem
2,0 V. Przysz(e wersje procesorw Pentium II w celu uzyskania jeszcze wikszej
wydajno,ci i zmniejszenia poboru mocy bd# produkowane w technologii 0,25 i
0,(8 mikrona, a /asiiane mniejszymi napiciami.
1'roccsory Pentium II zawieraj# wprowadzon# po raz pierwszy w procesorach
Pentium Pro technik dynamicznego wykonywania programw (Dynamie
Execution). na ktr# sktada si kitka unikatowych rozwi#za% Intela w dziedzinie
poprawy wydajno,ci. G(wne jej elementy to wielopoziomowa predykcja
rozga(zie% (Multiple Branch Pre-diction). ktra przy,piesza dzia(anie programu
dziki przewidywaniu jego przebiegu w kolejnych rozga(zieniach; analiza
przep(ywu danych (Dataflow Analysis), potguj#ca na anah/ic i modyfikacji
porz#dku realizowanych instrukcji pod k#tem ich gotowo,ci do wykonania, ora/
wykonywanie z wyprzedzeniem (Speculative Execution), polegaj#ce na
wybieganiu poza bie)#cy punkt wykonywania programu i realizacji ,,z
wyprzedzeniem" instrukcji, ktre przypuszczalnie zostan# wywo(ane za chwii.
Podobnie jak procesory Pentium Pro, procesory Pentium II posiadaj# architektur
DIB. Architektur DIB tworz# dwie magistrale: magistrala pamici podrcznej L2
(zawarta w ca(o,ci w obudowie procesora) oraz magistrala pomidzy procesorem
a pamici# systemowa,. Procesory Pentium II mog# korzysta. rwnocze,nie z obu
magistral, co oznac/a, )e mog# wysy(a. i odbiera. dwa razy wicej danych ni)
procesory jednomagistra-lowe. Dziki architekturze DIB pami. podrczna L2 w
333-megahercowym procesorze Pentium H pracuje 2,5 ta/a szybciej od pamici
podrcznych L2 procesorw Pentium. W miar wzrasiania czstotliwo,ci pracy
przysz(ych procesorw Pentium II, bdzie rwnie) wzrasta. czstot(iwo,. pracy
ich pamici podrcznych drugiego poziomu (L2). Dodatkowo, potokowa
magistrata systemowa umo)liwia zast#pienie transakcji sck\\cncyin\d)
rwnocze,nie wykonywanymi transakcjami rwnoleg(ymi. Architektura
DIP oraz wiksze czstottiwo,ci pracy pamici podrcznej L2 umo)liwiaj# nawet
trzykrotne /\\iks/.cnie przepustowo,ci w porwnaniu z zastosowan# w procesorach
Pentium architekturze pojedynczej magistrali.



ittt) Atll/ 27,9 W 0.25 mikrona 2,0v
350 Ml!/ 24.5 W 0,25 mikrona 2.0 V
333 MII/ 23,7 W 0,25 mikrona 2.0 V
300 M ii/ 43.0 W 0,35 mikrona 2,8 V
266 M H/ 38,2 W 0.35 mikrona 2,8 V
233 MU/ 34.8 W 0,35 mikrona 2,8 V


Jak wynika z tabeh, Pentium H mo)e obs(u)y. do 64 GB fizycznej pamici.
Procesory Pentium II, podobnie jak Pentium Pro, posiadaj# architektur DIB.
Oznacza to, )e procesor posiada dwie magistrale; jedn# z nich s# przesy(ane dane
do pamici podrcznej L2, druga s(u)y do przesy(ania i pobierania danych z
pamici systemowej. Dziki temu, )e obie magistrate mog# pracowa.
jednocze,nie, znacz#co zwikszy(a si przepustowo,. przep(ywu danych. Pami.
podrczna pierwszego poziomu (LI) zawsze dzia(a z pe(n# czstot(iwo,ci#
procesora, poniewa) jest umieszczona bezpo,rednio w jego strukturze. W
procesorach Pentium II pami. podrczna drugiego poziomu (L2) pracuje z
po(ow# czstottiwo,ci procesora, co obni)y(o koszty produkcji i umo)(iwi(o
stosowanie ta%szych uk(adw pamici podrcznej. Na przyk(ad, w procesorze
Pentium II 333 MHz pami. podrczna LI dzia(a z czstottiwo,ci# 333 MHz;
natomiast pami. podrczna L2 z 167 MHz. Nawet je,(i pami. podrczna L2
procesorw Pentium II nie jest tak szybka jak pracuj#ca z pe(n# czstot(iwo,ci#
procesora pami. L2 Pentium Pro, nada( jest to rozwi#zanie o wie(e (epsze od
umieszczania pamici podrcznej na pracuj#cej z czstothwo,ci# 66 MHz p(ycie
g(wnej. Inte( twierdzi, )e zastosowana w procesorach Pentium II architektura
DIB umo)(iwia uzyskanie przepustowo,ci do trzech razy wikszej od
przepustowo,ci osi#ganej przez procesory pracuj#ce na jednej magistra(i.
Dziki umieszczeniu pamici podrcznej poza struktur# procesora i wykorzystaniu
zewntrznych uk(adw, montowanych na p(ytce drukowanej z procesorem, Inte)
mg( skorzysta. z wikszej ticzby tanich i wydajnych uk(adw pamici
podrcznej; (atwiejsze sta(o si rwnie) dostosowanie procesora do wy)szych
czstot(iwo,ci. Czstot(iwo,. pracy procesorw Pentium Pro by(a ograniczona do
200 MHz, g(wnie z powodu k(opotw ze zna(ezieniem uk(adw pamici
podrcznej, ktre mog(yby pracowa. z cho. troch wiksz# czstotiiwo,ci#.
Dziki temu, )e w procesorach Pentium II pami. podrczna drugiego poziomu
dzia(a z po(ow# czstot(iwo,ci taktowania j#dra, procesory te mog# dzia(a. nawet
do czstot(iwo,ci 400 MHz, nada( korzystaj#c z 200-megahercowych uk(adw
pamici podrcznej. Aby zrwnowa)y. mniejsz# czstot(iwo,. pracy pamici
podrcznej procesorw Pentium II, Inte( podwoi( jej i(o,. z podstawowych 256 kB
w Pentium Pro do 512 kB w Pentium II.
Zwr. uwag, )e pami. indeksu Tag RAM, bd#ca cz,ci# pamici podrcznej
L2 procesorw Pentium II pracuj#cych z czstot(iwo,ciami od 233 do 333 MHz,
umo)liwia buforowanie do 512 MB pamici systemowej. Pracuj#ce z wy)szymi
czstot(iwo,ciami wersje procesora Pentium II posiadaj# pojemniejsz# pami.
indeksu Tag RAM umo)li-wiaj#c# buforowanie 4 GB. Ma to bardzo du)e
znaczenie, je,(i zamierzasz mie. w komputerze wicej ni) 512 MB pamici. W
tym wypadku powiniene, zakupi. Pentium II pracuj#cy z czstot(iwo,ci# co
najmniej 350 MHz, poniewa) przy wo(niejszych wersjach bardzo obni)y(aby si
wydajno,. pamici.
Zastosowana w procesorach Pentium II magistrala systemowa umo)liwia
montowanie bez dodatkowych uk(adw jeden lub dwa procesory na p(ycie
g(wnej. Dziki temu mo)tiwe sta(o si budowanie tanich, dwuprocesorowych
komputerw uzyskuj#cych o wiele wy)sz# wydajno,. w wielozadaniowych
systemach operacyjnych i wielow#tkowych aplikacjach. Przysz(e chipsety bd#
mog(y obs(u)y. cztery lub nawet wicej procesorw PH w jednym,
wieloprocesorowym komputerze; takie systemy bd# stosowane przede wszystkim
jako serwery ptikw.






Dostpne s# rwnie) wersje procesorw Pentium II posiadaj#ce magistral
pamici podrcznej L2 z kodem korekcji b(dw ECC. S# one przeznaczone
przede wszystkim do serwerw i innych, spe(niaj#cych bardzo odpowiedzialne
funkcje systemw, w ktrych bardzo wa)na jest niezawodno,. i integralno,.
danych. W celu uzyskania wysokiej niezawodno,ci i intcgratno,ci danych, we
wszystkich procesorach Pentium II zastosowano /ahc/pieczone parzysto,ci#
adresowanie oraz system sygna(w zwrotnych magistrali, / mechanizmem
powtrze% przek(amanych danych.
Do umieszczenia Pentium II na p(ycie g(wnej wymagane s# specjalne uchwyty
podtrzymuj#ce procesor. Uchwyty te s# przykrcane do p(yty g(wnej i nie tylko
podtrzymuj# procesor, ate i zabezpieczaj# go przed skutkami wstrz#sw i
wibracji. Mechanizm podtrzymuj#cy procesor powinien zosta. dostarczony przez
producenta p(yty g(wnej (mechanizm ten, jak rwnie) wiele innych niezbdnych
elementw, jest dostarc/any na przyk(ad \\iaz z p(ytami g(wnymi AL440LX i
DK440LX Intela).
Pentium II wytwarza du)e ilo,ci ciep(a, ktre musi zosta. odprowadzone. W tym
celu na obudowie kasety z procesorem znajduje si radiator. W wielu
procesorach Pentium II na radiatorze jest umieszczony zapewniaj#cy lepsze
ch(odzenie wentylatorek. W odr)nieniu od wentylatorkw umieszczanych
fabrycznie w procesorach Pentium, wentylatorki moniowane pr/.e/. Itttet na
kasetach SEC procesorw Pentium II czerpi# zasilanie / trojko%-cwkowego
wyj,cta na p(ycie g(wnej. Wyj,cie takie posiada wikszo,. p(yt g(wnych
Pentium H.
Do prawid(owego zamocowania procesora niezbdne s# specjalne uchwyty
podtrzymuj#ce radiator, ktre mocuje si w otworach na p(ycie g(wnej.
Uchwyty te instaluje si zazwyczaj przed umieszczeniem na p(ycie procesora z
radiatorem. Wikszo,. ch(odzonych powietrzem radiatorw sk(ada si z dwch
osobnych elementw: wentylatorka w plastikowej os(onie oraz metalowego
radiatora. Radiator zostaje przymocowany do procesora i nie powinien by. ju)
zdejmowany. W razie konieczno,ci (na przyk(ad awarii), wentylatorek mo)e
zosta. od(#czony i wymieniony na nowy. Na rysunku 6.27 przedstawiono sposb
monta)u na p(ycie g(wnej poszczeglnych elementw kasety SEC, wraz /.
radiatorem, wentylatorkiem i uchwytami podtrzymuj#cymi; zosta(o rwnie) za-
znaczone rozmieszczenie otworw na p(ycie g(wnej.
W poni)szych tabelach zosta(y wypisane specyfikacje poszczeglnych wersji
procesora Pentium II.
Aby dok(adnie okre,li. mo)liwo,ci i wersj posiadanego przez ciebie procesora
Pentium II, przyjrzyj si kodowi specyfikacji wydrukowanemu na kasecie SEC.
Kod specyfikacji jest nadrukowany na grnej p(aszczy0nie kasety, na prawo od
napisu Pentium H. Pole opisu procesora, w ktrym znajduje si kod specyfikacji,
zosta(o zaznaczone na rysunku 6.28.
Po odnalezieniu kodu specyfikacji (aktualnie jest to alfanumeryczny ci#g
znakw), mo)esz sprawdzi. w tabeli 6.30 wersj posiadanego procesora.











Rysunek.6.27.

























Kod specyfikacji SL2KA okre,la na przyk(ad procesor jako Pentium II pracuj#ce z cz-
stotliwo,ci# 333 MHz na 66-megahercowej p(ycie g(wnej. Informuje rwnie), )e
procesor jest zasilany napiciem 2,0 V oraz )e pami. podrczna drugiego
poziomu jest wyposa)ona w kod korekcji b(dw ECC. Okre,lona jest rwnie)
podwersja procesora, a dziki wydawanemu przez Intel F.v;r;'i<wi //
5pec!/?.'.7n'on L^./a/c Mow/a/ (po./rrzw/Aow;' i/f/AffM/Mw; .syjfr^A-acjY
Pfn?;'HfH //), mo)esz dok(adnie okre,ti. b(dy, ktre zosta(y poprawione w tej
wersji procesora.









326 Rozbudowa i naprawa komputerw PC
Tabeta 6.30. Po;
fsfawowe oane /afn^(acyjne
procesorw Pe<
Typ Rodzina Model Podwersja Podwersja j#dra
Rozmiar pamici podrcznej
LI (kB)
0 6 3 3 CO 512
0 6 3 3 CO 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 3 co 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 3 4 Cl 512
0 6 4 Cl 512
0 6 4 Cl 512
0 6 0 dAO 512
0 6 0 dAO 512
0 6 1 dAl 512
0 6 1 dAl 512
0 6 1 dAl 512
0 6 1 dAl 512
0 6 1 dAl 512
0 6 i dAl 512
Podwersja pamici indeksu TagRAM Kod specyfikacji ECC /brak ECC
Czstottiwo,. pracy
j#dra/ magistra!!
Uwagi
T6/BO SL264 brak ECC 233/66
T6/BO SL265 brak ECC 266/66
T6/BO SL268 ECC 233/66
T6/BO SL269 ECC 266/66
T6/BO SL2HK brak ECC 233/66 2,OV
T6/BO SL28L brak ECC 266/66 2,OV
T6/BO SL28R ECC 300/66 72C
T6/BO SL2MZ ECC 300/66 72C, 2,0 V
T6/BO SL2PV ECC 266/66 2,OV
T6/BO SL2HA ECC 300/66 72C
T6/BO SL2HC brak ECC 266/66
T6/BO SL2HD brak ECC 233/66
T6/BO SL2HE ECC 266/66
T6/BO SL2HF ECC 233/66
T6/BO SL2QA brak ECC 233/66 BOXF
T6/BO SL2QB brak ECC 266/66 BOXF
T6/BO SL2QC ECC 300/66 72C, BOXF
T6/BO SL2QD ECC 266/66 BOXF
T6P/A3 SL2K ECC 333/66 2,OV,60C
T6P/A3 SL2QF ECC 333/66 BOXF,2,OVv.
T6P-C/AO SL2QF ECC 333/66 BOXF,2,OV,4
T6P-e/AO SL2S5 ECC 333/66 2,OV,4GB
T6P-C/AO SL2S6 ECC 350/100 2,OV,4GB
T6Pu/AO SL2S7 ECC 400/tOO 2,OV,4GB
T6P-e/AO SL2SF ECC 350/tOO BOXF,2,OV,4
T6P-e/A() SL2SH ECC 400/tOO BOXF,2,OV,4

Na p(ytach g(wnych Pentium II /.najduje si zaprojektowany do zasilania
procesora uk(ad reguluj#cy napicie. Obecnie jest produkowanych wiele wersji
procesora Pentium II. nie /awsze pracuj#cych z tym samym napiciem zasilania.
W zwi#zku z tym, regu-iator napicia musi dostosowywa. si do potrzeb
aktualnie w(o)onego procesora. Podobnie jak w procesorach Pentium Pro,
napicie zasilania procesorw Pentium H nie jest ustawiane tak jak w procesorach
Pentium, za pomoc# zworek czy prze(#cznikw; odpowiednie warto,ci napicia s#
automatycznie ustawiane po odczytaniu stanw ko%cwek V1D procesora. Tabela
6.31 zawiera zale)no,ci pomidzy stanem logicznym ko%cwek a ustawianym
napiciem. Je,li chcesz mie. pewno,., )e w komputerze mo)na zainstalowa.
ka)d# z wersji Pentium II, p)\ta g(wna musi obs(ugiwa. wszystkie napicia
wypisane pogrubion# czcionk#. Na-piccn.' /asiiania \\iekszosci procesorw
Pentium I! wynosi 2.8 V, niektre nowsze wersje wymagaj# 2,0 V.
Procesor ..Mobile Pentium H" jest przeznaczony do wykorzystania w
komputerach pi/cno,nych z chipsetcm 440BX. Chipset 440BX jest pierwszym
chipsetem na rynku umo)Mwiaj#cym prac ze (OO-megahercow# magistral#
systemow#, na razie jednak przeno,na wersja procesora Pentium II nie umo)liwia
wykorzystania tej czstotliwo,ci. Chipset 440BX ukaza( si na rynku
rwnocze,nie z 350- i 450-megahercowymi wersjami Pentium ii i jest on
za!ecanym minimum, je,li kupujesz now# p(yt g(wn# Pentium !!.
Patrz Procesory Mobile Pentium H",
Przysz#o.2 Pentium !!
Wed(ug planw rozwojowych, procesor Pentium II powinien zaspokoi. potrzeby
wszystkich u)ytkownikw - ma by. montowany zarwno w niedrogich
komputerach domowych, jak i najdro)szych serwerach. Dlatego jest on
produkowany i sprzedawany w dwch wersjach: szybszej, przeznaczonej dla
zaawansowanych komputerw, oraz wolniejszej, okrojonej (Celeron). Istnieje
rwnie) wersja Pentium II (Mobile Pentium H) przeznaczona do zastosowania w
komputerach przeno,nych.
W procesorach Pentium II pracuj#cych z czstotliwo,ci# 333 MHz i wikszymi,
po raz pierws/y /asiosowano j#dro ,,Dechutes". Dechutes to nazwa kodowa
procesorw Pentium II wyprodukowanych w technologii 0,25 mikrona. Nazwa
pochodzi od rzeki w Oregonie.
Dla rynku taniego osprztu (komputerw o cenie poni)ej 4000 z(),
zaprojektowano okrojon#, nie posiadaj#c# pamici podrcznej L2 i pracuj#c# z
66-megahercow# magistral# wersj Pentium II, nosz#c# nazw Celeron. Procesor
ten zosta( wprowadzony na rynek na poc/.#tku 1998 roku; jest on umieszczany w
z(#czu Slot l, a najwolniejsza wersja pracuje z czstotliwo,ci# 266 MHz. W
drugie po(owie 1998 roku ma si pojawi. wersja Celerona wyposa)ona w 256 kB
pracuj#cej z pe(n# czstotliwo,ci# procesora pamici podrcznej drugiego
poziomu (L2).
W drugiej po(owie 1998 r. ma si rwnie) pojawi. umieszczana w gnie0dzie Slot
2 wersja procesora Pentium II, zaprojektowana z my,l# o ,rednio i bardzo
zaawansowanych serwerach oraz stacjach roboczych. Ma ona nosi. nazw Xeon.
Procesory te bd# posiada(y wicej pamici podrcznej L2, ktra ma pracowa. z
pe(n# czstotliwo,ci# procesora. Dziki pojemniejszej pamici podrcznej
drugiego poziomu, Xeon bdzie mg( buforowa. wicej pamici systemowej.
Pierwsze procesory Xeon maj# pracowa. z czstotliwo,ci# 400 MHz (4 x 100
MHz), pod koniec roku ma si pojawi. rwnie) wersja pracuj#ca z
czstotliwo,ci# 450 MHz (4,5 x 100 MHz). Pocz#tkowo Xeon bdzie posiada(
512 kB pamici podrcznej, docelowo jej ilo,. powinna wzrosn#. do 1-2 MB.
Zastosowane w procesorach Xeon rozwi#zania maj# umo)liwi. montowanie bez
dodatkowych uk(adw specjalizowanych do czterech procesorw na p(ycie
g(wnej.
Nie chodzi o to, )e Xeon powinien zast#pi. procesory umieszczane w gnie0dzie
Slot I. Procesory Pentium II Xeon s# zaprojektowane z my,l# o ,rednich i du)ych
stacjach roboczych, podczas gdy umieszczane w gnie0dzie Slot l Pentium II s#
przeznaczone do komputerw firmowych i domowych, a tak)e niewielkich
serwerw i stacji roboczych (z jednym lub dworna procesorami).
Pierwsza, przeznaczona do komputerw przeno,nych wersja Pentium 11 pojawi(a
si na rynku w pierwszej po(owie 1998 roku. Dziki zastosowaniu
energooszczdnych roz-wi#/.a% budowy, procesor ten zu)ywa mniej wicej tyle
samo energii, co Pentium MMX. Wersje pracuj#ce z czstotliwo,ci# 300 MHz i
wy)szymi maj# si ukaza. pod koniec 1998 roku.
Procesory pseudoszstej generacji
Istnieje cala ktasa procesorw posiadaj#cych wiele cech charakterystycznych (Ha
szstej generacji, ale przeznaczonych do komputerw generacji pi#tej. Procesory
te nie s# w pe(ni szstej generacji, poniewa) nie maj# architektury DIB, ktra jest
jednym z jej kluczowych etementw. Nieposiadanie architektury DIB jest
uwarunkowane konieczno,ci# zachowania kompatybilno,ci z procesorem
Pentium. Poniewa) s# one zaprojektowane przede wszystkim z my,l# o
stworzeniu atternatywy do procesorw Pentium, umieszcza si je w tych samych
co Pentium p(ytach g(wnych, przez co dotycz# ich wszystkie charakterystyczne
dla procesorw pi#tej generacji ograniczenia wydajno,ci pamici podrcznej i
systemowej.

Nexgen Nx586

Nexgen zosta( za(o)ony przez Vinoda Dahma, ktry wcze,niej pracowa( w Inte(u i
by( jednym z projektantw oryginalnego procesora Pentium. W swojej firmie
zaprojektowa( procesor Nx586, ktry funkcjona(nie niczym si nie r)ni( od
procesora Pentium, ale mia( inne, niekompatybilne wyprowadzenia ko%cwek. Z
tego powodu procesory Nx586 by(y zawsze sprzedawane wraz z p(ytami
g(wnymi. Nexgen nie produkowa( zaprojektowanych przez siebie uk(adw ani
p(yt g(wnych, zatrudni( w tym celu firm IBM Microelectronics. P0niej Nexgen
zosta( kupiony przez AMD i z po(#czonych projektw procesorw Nx586 oraz
AMD K5 powsta( wydajniejszy AMD K6.Nx5S6 posiada( wszystkie standardowe
cechy procesorw pi#tej generacji, takie jak dwupotokowe, superskalarne
wykonywanie polece% oraz wydajn#, integraln# pami. podrczn# LI, podzielon#
na osobne pamici podrczne dla danych i dla kodu. Przewag# N\586 nad
procesorem Pentium by(o posiadanie wikszych, (6-kilobajtowych pamici
podrcznych dla da'nych i dla kodu ((#cznie 32 kB, podczas gdy procesory
Pentium posiada(y (#cznie tylko 16 kB).
Nx586 zawiera( rwnie) charakterystyczny do procesorw szstej generacji
mechanizm predykcji rozga(zie% (Branch Prediction), ktry przy,piesza dzia(anie
programu dziki przewidywaniu jego przebiegu w kolejnych rozga(zieniach.
Procesor Nx586 posiada( j#dro RISC (Reduced Instruction Set Computer).
Wszystkie polecenia x86 by(y dynamicznie t(umaczone przez jednostk
translacyjn# na instrukcje RISC86. Instrukcje RISC86 zosta(y specjalnie
zaprojektowane do bezpo,redniej obs(ugi architektury x86 podczas wykonywania
bardziej'efektywnych operacji RISC. Te mo)liwo,ci posiadaj# zazwyczaj tylko
procesory klasy P6.
Procesory Nexgen przesta(y by. rozwijane po wykupieniu firmy przez AMD, a z
po(#czonych projektw Nx586 i AMD K5 powsta( wydajniejszy AMD K6.
AMD K6
Procesor AMD K6 jest bardzo wydajnym procesorem pseudoszstej generacji,
instalowanym w p(ytach g(wnych procesorw Pentium. Dziki unikatowej,
hybrydowej architekturze, osi#ga wydajno,. wiksz# od procesorw Pentium,
cho. mniejsz# o
wydajno,ci osi#ganej przez Pentium H. Poniewa) jest instalowany w gnie0dzie
Socket 7, dotycz;} s;n wszystkie wynikaj#ce z architektury P5 ograniczenia
wydajno,ci pamici podrcznej i systemowej, nie mo)e by. wic postrzegany
jako procesor w pe(ni szstej generacji. Procesor ten jest jednak bardzo dobr#
alternatyw# procesorw Pentium Intela na tynku taniego i ,redniej klasy sprztu.
Procesor K6 zawiera pe(n#, bardzo wydajn# imp!ementacj instrukcji MMX
umo)liwiaj#cych zwikszenie wydajno,ci aplikacji muttimedialnych. AMD
zaprojektowa( swj procesor tak, by mo)na by(o go umieszcza. w tanich p(ytach
g(wnych zbudowanych w oparciu o architektur Socket 7. Dziki temu
producenci komputerw mogli pr/yspics/y. czas wydania systemw z
mo)liwo,ci# (atwego uaktualnienia w przysz(o,ci. Zaprojektowane przez AMD
procesory pocz#tkowo by(y produkowane w piciowar-stwowej technologii 0,35
mikrona. W celu zmniejszenia rozmiaru matrycy i zwikszenia dziki temu ilo,ci
produkcji, jak rwnie) zmniejszenia poboru energii, nowsze wersje produkowane
s# w technologii 0,25 mikrona.
Najwa)niejsze techniczne cechy procesora AMD K6 to:
+ Architektura procesora wewntrznie szstej generacji, przy
zewntrznym interfejsie generacji pi#tej
+ J#dro RISC. ws/.ystkie instrukcje x86 t(umaczone na polecenia R!SC
+ Siedem superskatarnych. rwnoleg(ych jednostek wykonywania
+ Dynamiczne wykonywanie programw
+ Mechanizm predykcji rozga(zie% (Branch prediction)
+ Mechanizm wykonywania z wyprzedzeniem (Speculative execution)
t Du)a, 64-kitobajtowa pami. podrczna LI (w tym 32 kB pamici dla
instrukcji oraz 32 kH d\\upo!tu\\ci pamici /. op0nionym zapisem
dla danych).
+ Whudnwana jednostka zmiennoprzecinkowa (FPU)
+ Obs(uga polece% MMX+ Tryb zarz#dzania systemem (SMM)
+ Dostosowany do gniazda Socket 7, zamknity w obudowie CPGA
(Ceramic Pin Grid Array)
+ Produkowany w piciowarstwowej technologii 0,35 i 0,25 mikrona.
Architektura AMD K6 jest w pe(ni kompatybilna z kodem maszynowym x86, co
oznacza, )e na procesorze tym bd# dzia(a. wszystkie programy pisane z my,l# o
procesorach Intcla, (#cznie z oprogramowaniem wykorzystuj#cym rozkazy MMX.
AMD wyposa)y( procesory K6 w 64 kB pamici podrcznej LI (czyli dwa razy
wicej ni) w procesorach Pcntium H), dziki czemu zminimalizowa( efekty jej
mniejszej wydajno,ci. W(a,nie to, nawni / dynamic/n) m wykonywaniem polece%,
umo)liwi(o procesorom K6 wyprzedzenie procesorw Pcntium i zbli)enie si
wydajno,ci# do pracuj#cych z t# sam# czstotliwo,ci# procc.soruw Pcntium II.
Procesory AMD K5 i AMD K6 s# w pe(ni kompatybilne z architektur# Socket 7.
Mo)e si jednak okaza., )e konieczne s# pewne modyfikacje w celu ustawienia
odpowiedniego napicia /.asitania i wersji BIOS-u. P(yta g(wna, zanim bdzie
mog(a obs(u)y. te procesory, musi spe(ni. specyficzne wymagania dotycz#ce
napicia zasilania.
Pracuj#cy z czstotliwo,ci# 166 i 200 MHz AMD K6 wymaga zasilania 2.9 V dla
j#dra, a 3,3 V dla l/O (Wej,cia/Wyj,cia). AMD K6-233 MHz pracuje z zasilaniem
3,2 V dla j#dra, a 3,3 V dla l/O. Wikszo,. starszych p(yt g(wnych z podwjnym
obwodem zasilania procesora (split-voltage) oferuje tylko 2.8 V dla j#dra i 3,3 V
dla I/O. co mo)e by. powodem b(dw w pracy tych procesorw. By mie.
pewno,., )e procesory K6 hdu d/ia!ac poprawnie, musis/ posiada. p(yt g(wn# z
regulatorem napicia umo)liwiaj#cym u.-it,!\\n,-nie zasilania j#dra procesora
(Vcc2) napiciem 2,9 lub 3,2 V (233 MHz) oraz ustawienie napicia zasilania
rwnego 3,3 V dla I/O (Vcc3). Regutator napicia musi dostarczy. procesorowi
pr#d 7,5 A (9,5 A dla wersji pracuj#cej z czstotliwo,ci# 233 MHz). Podczas pracy
z 200-megahercow# wersj# procesora, regulator napicia musi utrzyma.
nominalne napicie j#dra z odchyleniem nie wikszym ni) 145 mV (2,9 V +/- 145
mV). Podc/.as pracy z 233-megahercow# wersj# procesora, regulator napicia
musi utrzyma. nominalne napicie ja\tra z odchyleniem nie wikszym ni) 100 mV
(3,2 V +/- 100 mV).

Je,li na p(ycie g(wnej znajduje si nie najtepszej jako,ci regulator napicia,
niezdolny do utrzymania odpowiednich napi. i pr#dw, procesor mo)e pracowa.
bardzo niesta-bitnie. Je,li napicie przekroczy maksymahi# dopuszczaln# wed(ug
specyfikacji warto,., mo)e doj,. do trwa(ego uszkodzenia procesora. Warto
rwnie) zauwa)y., )e AMD K6 mo)e si szybko nagrzewa.. Upewnij si, czy
radiator jest mocno i prawid(owo przymocowany oraz czy midzy nim a
procesorem znajduje si podk(adka lub pasta przewodz#ca ciep(o.
P(yta g(wna musi posiada. BIOS rozpoznaj#cy i obs(uguj#cy procesory AMD
K6. BlOS-y Awarda obs(uguj# je od l marca 1997 roku. AMI wprowadzi( obs(ug
procesorw K6 w swoich BlOS-ach w wersji 3.31 i nowszych, Phoenix obs(uguje
AMD K6 od wersji 4.0 wydania 6.0 lub wydania 5.! z dat#4/7/97.
Poniewa) wszystkie te specyfikacje s# do,. skomplikowane, AMD umie,ci( na
swojej witrynie internetowej tist p(yt g(wnych, ktrych wsp(praca z jego
procesorami zosta(a potwierdzona. Wszystkie znajduj#ce si na tej li,cie p(yty
g(wne w pe(ni poprawnie obs(ugiwa(y procesory AMD K6, wic je,li nie mo)esz
w inny sposb sprawdzi., czy p(yta g(wna, ktr# /amier/.asz kupi., dzia(a z
procesorem K6, zatecane jest, by, kupi( ktr#, z p(yt wymienionych na tej li,cie.
W tabeli 6.32 znajduj# si ustawienia mno)nika, czstotliwo,ci magistrali oraz
napicia procesorw K6. Je,li nie jeste, pewien, jak# wersj procesora K6
posiadasz, mo)esz j# zidentyfikowa. dziki naniesionym na nim oznaczeniom, tak
jak zosta(o to pokazane na rysunku 6.29.
Czstotiiwo!$
procesora
Mno&nik Czstottiwo!$ magistra!! Napicie zasilania
166
MHz
2,5x 66 MHz 2,9Vdtaj)dra/3,3VdlaI/O
200
MHz
3,0 66 MHz 2,9Vdlaj)dra/3,3Vdlai/0
233M!l/ 3,5 66 MHz 3, 2Vdlaj)dra/3. 3VdlaI/O
266
MU?.
4,0 66 MHz 2,2Vdlaj)dra/3,3Vdla]/O
300
MHz
4,5 66 MHz 2,2Vdlaj)dra/3,3VdlaI/O

W starszych p(ytach g(wnych w celu ustawienia mno)nika na 3,5x nale)y ustawi.
zworki tak, jak przy mno)niku (,5x. Mno)nik l,5x w starszych p(ytach g(wnych
jest taki sam jak 3,5 w procesorach AMD K6 oraz nowszych procesorach Intela.
udro)nieniu od Cyrtxa i niektrych innych konkurentw Intela, AMD jest nie tylko
projektantem, ale i producentem. Po zaprojektowaniu, procesory AMD s#
wytwar/anc w jego w(asnych fabrykach. Procesor K6 posiada 8,8 miliona
tranzystorw i jest wykonany w piciowarstwowej technologii 0,35 mikrona.
Rozmiar matrycy wynosi 12,7 mm na stron !ub oko(o 162 mm*. Podobnie jak
Intel, AMD przechodzi na technologi 0,25 (lub mniej) mikrona. Dziki temu
zwikszy si ilo,. produkowanych przez niego procesorw; mo)liwe stanie si
rwnie) osi#gnicie jeszcze wikszych zyskw. AMD w ci#gu ostatnich piciu lat
wyprodukowa( ponad 50 milionw kompatybilnych z systemem Windows
procesorw.
Cyrix MediaGX
Cyrix MediaGX zosta( zaprojektowany z my,l# o najta%szych, kosztuj#cych
poni)ej 3500 z( komputerach sklepowych. W procesorze MediaGX zosta(y
zintegrowane uk(ady odpowiedzialne za d0wik, wy,wietlanie grafiki oraz
kontrol pamici. Dziki zintegrowaniu tak wielu funkcji w jednym uk(adzie,
komputery zbudowane w oparciu o MediaGX s# la%sze ni) inne systemy o
podobnych mo)liwo,ciach.
Poniewa) w procesorze MediaGX zintegrowano interfejs PCI po(#czony z
d0wikiem, grafik# oraz funkcjami kontroli pamici, systemy oparte na nim nie
musz# posiada. drogiej karty graficznej czy d0wikowej. Na poziomie p(yty
g(wnej, MediaGX i towarzysz#ce mu uk(ady zastpuj# procesor, uk(ady North
Bridge i South Bridge, uk(ady sprawuj#ce
nadzr nad pamici# oraz pami. podrczn# L2, znajduj#c# si u konkurencji na
p(ytach g(wnych. Dziki uproszczeniu architektury pecetw zbudowanych w
oparciu o ten energooszczdny i nic wydzielaj#cy du)ych ilo,ci ciep(a procesor,
mo)liwe sta(o si tworzenie komputerw o mniejszych obudowach ze
zmniejszonym zapotrzebowaniem na energi.
Procesor MediaGX nie jest zgodny ze standardem Socket 7. w rzeczywisto,ci nie
umieszcza si go nawet w podstawce -jest sprzedawany wraz z p(yt# g(wn#. Z
powodu wysokieno stopnia integracji uk(adu MediaGX, p(yty g(wne obs(uguj#ce
ten procesor oraz towarzysz#ce im uk(ady (Cx55IO) s# zaprojektowane inaczej ni)
standardowe p(yty g(wne procesorw Pentium. Wad# tego rozwi#zania jest to, )e
systemy oparte na MediaGX s# w(a,ciwie .jednorazowe" - wikszo,. elementw
komputera nie mo)e zosta. uaktualniona. Jednak na rynku najta%szego osprztu
czsto nie ma to wikszego znaczenia. Je,li mo)liwo,. rozbudowy komputera jest
dla ciebie wa)na, powiniene, poszuka. czego, innego. Z drugiej strony, je,li jest
ci potrzebny komputer tak tani, jak to tylko mo)liwe, MediaGX mo)e okaza. si
najlepszym mo)liwym rozwi#zaniem.
Media GX jest w pe(ni kompatybilny z systemem Windows, mo)na na nim
uruchomi. to samo oprogramowanie, co na odpowiadaj#cym mu procesorze
Pentium. Osi#gana pr/.ez procesor Cyrixa wydajno,. jest porwnywalna z
wydajno,ci# taktowanego t# sam# czstotliwo,ci# procesora Pentium. Jedyn#
r)nic# na korzy,. MediaGX jest znacznie ni)sza cena uzyskania tej samej
wydajno,ci. Poniewa) procesor MediaGX jest przylutowa-ny do p(yty g(wnej i
wymaga do dzia(ania specjalizowanych uk(adw, jest sprzedawany wy(#cznie
wraz z p(yt# g(wn#.
[,mieje rwnie) bardziej rozbudowana wersja procesora MediaGX, ktra zawiera
instrukcje MMX, obs(uguje sprztowo standard MPEGt, jest zgodna z opisanym w
definicji PC97 Microsoltu mechanizmem dostpu Plug-and-Play, posiada
zintegrowany port gier oraz jest /godna /e standardem d0wiku AC97.
Wzbogacona wersja procesora MediaGX obs(uguje gry zarwno w ,rodowisku
DOS, jak i Windows, obs(uguje rwnie) oprogramowanie wykorzystuj#ce
polecenia MMX. Systemy zawieraj#ce ten procesor bd# rwnie) posiada(y dwa
uniwersalne porty szeregowe (USB), umo)liwiaj#ce pod(#czenie korzystaj#cych /
lego interfejsu urz#dze% peryferyjnych, na przyk(ad drukarek, skanerw, joy-
stickw czy te) kamer.
Procesor MediaGX jest oferowany w wersjach pracuj#cych z czstotliwo,ci# (66
lub 180 MHz. Procesor MediaGX wzbogacony o rozkazy MMX pracuje z
czstotliwo,ci# 200 MHz, szybsze wersje maj# si ukaza. pod koniec 1998 roku.
Du)ym sukcesem Cyrixa by(o podpisanie kontraktu na swoje procesory
obs(uguj#ce MMX z firm# Compaq, ktra wykorzystuje je w produkowanych
przez siebie komputerach przeno,nych Presario 1220. Komputery posiadaj#ce ten
procesor mo)na rwnie) kupi. u sprzedawcw detalicznych.
Cyrix/!BM 6x86 i 6x86MX
Do rodziny procesorw Cyrix 6x86 nale)# nie produkowane ju) procesory 6x86
oraz nowsze 6x86MX. Podobnie jak AMD K5 i AMD K6, procesory te s#
umieszczane na p(ytach pi#tej generacji w gnie0dzie Socket 7, ale wewntrznie
posiadaj# wiele rozwi#za% charakterystycznych dla procesorw szstej generacji.
Procesory Cyrix 6x86 oraz 6x86MX (wcze,niej MU) zawieraj# dwie
zoptymalizowane supcrpotokowe (ang. superpipetined) jednostki
sta(oprzecinkowe oraz zintegrowatt;) z procesorc!!! jednostk
/micnnoprzecinkow#. Oba procesory posiadaj# charakterystyczne dla procesorw
szstej generacji mechanizmy dynamicznego wykonywania rozkazw. takie jak
predykcja rozga(zie% (Branch Prediction) czy te) wykonywanie z
wyprzedzeniem (Speculative Execution).
Potiiewa) procesor 6x86MX/MH jest w pe(ni kompatybilny z technotogi# MMX.
bd# / nim wsp(pracowa. najnowsze gry i programy muttimedialne. Dziki
zastosowaniu rozszerzonej jednostki zarz#dzaj#cej pamici#, 64 kB wewntrznej
pamici podrcznej oraz innych wydajnych rozwi#za% architektury, procesor
6x86MX osi#ga wydajno,. wy)sz# od procesorw konkurencji.


Najwa)niejsze cechy procesorw 6x86 to:
Dwa potoki umo)liwiaj#ce rwnoleg(e wykonywanie wielu instrukcji.
Przewidywanie z du)# dok(adno,ci# sposobu, w jaki wykona st program.
Umo)liwia ci#g(e wykonywanie rozkazw w potokach. bez niepotrzebnych
przestojw.
Umo)liwia szybszym instrukcjom opuszczenie potoku poza kolejno,ci#, dziki
czemu bez zak(cania przebiegu programu skraca si czas przetwarzania danych.
W procesorach 6x86, 16 kB po(#czonej, dwuportowej pamici podrcznej
uzupe(nione jest o 256-bajtow#, bardzo szybk#, w pe(ni asocjatywn# pami.
podrczn# linii polece%. Nowszy, ulepszony procesor 6x86MX posiada cztery razy
wicej pamici podrcznej -64 kB - co znacznie zwikszy(o jego wydajno,..
6x86M\ pustada rwnie) 57 polece% MMX. przy,pieszaj#cych przetwarzanie
danych w ptlach, c/csto wystpuj#cych w programach komunikacyjnych i
multimedialnych.
Ws/.ystkie procesory 6x86 obs(uguj# tryb zarz#dzania systemem SMM (System
Management Mod). Tryb ten udostpnia przerwanie, ktre mo)na wykorzysta. w
zar/.#d/.aniu energi# lub przy emulacji urz#dze% peryferyjnych I/O
(Wej,cia/Wyj,cia). Procesory 6x86 udostpniaj# rwnie) sprztowy interfejs; przy
jego pomocy mog# zosta. prze(#czone w stan u,pienia, w ktrym pobieraj#
niewielkie ilo,ci energii.
6x86 jest kompatybilny z oprogramowaniem i wszystkimi popularnymi systemami
operacyjnymi pisanymi z mysi# o procesorach x86, (#cznie z Windows 95/98,
Windows 3. 1 1, Windows NT, OS/2, DOS-em oraz UN!X-em. Dodatkowo,
kompatybilno,. procesorw 6x86 z systemem Windows zosta(a potwierdzona
przez Microsoft.
Podobnie jak procesory AMD, procesory 6x86 maj# specyficzne wymagania w
odniesieniu do ustawie% mno)nika i czstotliwo,ci magistrali p(yt g(wnych.
Cyrix umie,ci( tist zalecanych p(yt g(wnych na swojej witrynie internetowej, z
ktr# powiniene, si skonsulhwa., je,ti zamierzasz zainstalowa. jeden z jego
procesorw na swojej p(ycie g(wnej.
Podczas instalacji tub konfigurowania systemu z procesorem 6x86, musisz ustawi.
odpowiedni# warto,. mno)nika i czstottiwo,ci magistrali p(yty g(wnej.
Procesory Cyrixa s# oznaczane zgodnie z. osi#gan# wydajno,ci# w porwnaniu do
procesorw Pcniium, co nie odpowiada prawdziwej czstotliwo,ci taktowania
procesora.










Prawid(owe i prawdziwe czstotliwo,ci pracy procesorw 6x86 Cyrixa zosta(y
wypisane w poni)szej tabeli:


Z powodu zastosowania systemu oznaczania procesorw zgodnie z ich osi#gami
wzgldem Pentium, procesory 6x86 nie pracuj# z czstotliwo,ci# sugerowan#
przez ich nazw. Na przyk(ad 6x86MX-PR300 pracuje z czstotliwo,ci# nie 300
MHz, lecz 263 tub 266 MHz, w zale)no,ci od ustawie% mno)nika i czstottiwo,ci
magistrat!. Cyrix stwierdzi(, )e procesor ten osi#ga t sam# wydajno,., co
pracuj#cy z czstottiwo,ci# 300 MHz procesor Pentium - i to w(a,nie jest
powodem takiego, a nie innego oznaczenia. Wed(ug mnie. kor/ystniej dta Cyrixa
by(oby, gdyby oznaczy( swoje procesory zgodnie z ich t /cczywist# czstotliwo,ci#
pracy, a nastpnie stwierdzi(, )e dzia(aj# szybciej od pracuj#cych z t# sam#
czstottiwo,ci# procesorw Pentium.
Aby poprawnie zainstalowa. procesor 6x86, musisz ustawi. odpowiedni# warto,.
zasilania. Odpowiednia warto,. zasilania byta zazwyczaj nadrukowana na
procesorze. W zale)no,ci od wersji, procesory 6x86 pracowa(y z napiciami 3,52
V (korzystaj#c z ustawie% VRE), 3,3 V (ustawienia VR) tub 2,8 V (MMX). Wersja
MMX korzysta(a ze standar dowych ustawie%: 2,8 V dla j#dra i 3,3 V dla I/O
(Wej,cia/Wyj,cia).
Procesory sidmej generacji P7 (786)
Co nas czeka po Pentium tt? Kotejny procesor nosi nazw kodow#P7 lub Merced.
Procesor/
Wydajno,. w
porwnaniu do
Pentium
Czstotiiwo,.
magistrali
Mno)nik
Rzeczywista
czstotliwo,. pracy
6xH6-PR120+ 50 MHz 2x 100 MHz
6x86-PR133+ 35 MHz 2x I(OMHz
c\S(--PR[3()+ 60 MHz 2x 120 MHz
t-\S(. PRI66+ 60 MHz 2x 133 MHz
6x86-PR2()()+ 73 MHz 2x 150 MHz
6x86MX-PRi66+ 60 MHz 2,5x 150 MHz
(<\S6MX-PR200+ 66 MHz 2,5x 166 MHz
6x86MX-PR233+ 75 MHz 2,5x 188 MHz
6x86MX-PR233+ 66 MHz 3.0x 200 MHz
6x86MX-PR266+ 75 MHz 3.0x 225 MHz
(-\S()M.\-PR266+ 66 MHz 3,5x 233 MHz
6\86MX-PR300+ 75 MHz 3,5x 263 MHz
6x86MX-PR300+ 66 MHz. 4,0x 266 MHz
tntel og(osi(, )e nowe, 64-bitowe procesory Merced wejd# na rynek w roku 2000;
wersje prbne maj# si pojawi. ju) w )999 roku. Procesor Merced, ktry bdzie
pierwszym cz(onkiem rodziny IA-64 (tntet Architecture 64-bit) tntela, ma by.
wyposa)ony w innowacyjne techniki zwikszaj#ce wydajno,., jak na przyk(ad
orzekanie i spekulacj.
Merced
Obecnie na rynku panuj# procesory szstej generacji (P6); ich pierwszym
przedstawicielem by(o wypuszczone na rynek w Hstopadzie 1995 r. Pentium Pro.
ostatnimi /.as - najnowsze procesory Pentium H. Procesory Intela nastpnej
generacji bd# oczywi,cie nazywane P7.
Pomimo i) projekt procesora Merced nada! jest dateki od uko%czenia, Intel
poczyni( ju) du/c postpy, takie jak:
+ Zdefiniowanie wraz z Hewlett-Packard architektury zestawu 64-bitowych
instrukcji
+ Zdefiniowanie podstawowego projektu mikroarchitektury.
+ Uzyskanie funkcjonalnego mode(u oraz zdefiniowanie wstpnego
fizycznego rozk(adu obwodw.
+ Zdefiniowanie za(o)e% mechanicznych i ciep(nych oraz uzyskanie
potwierdzenia od producentw.
+ Zdefiniowanie specyfikacji i projektu chipsetu, a tak)e innych e(ementw
systemu.
+ Du)y postp w pracach rozwojowych nad 64-bitowym kompilatorem oraz
oprogramowaniem IA-64.
+ P;ogramowa emulacja w czasie rzeczywistym, umo)liwiaj#ca
przy,pieszenie prac rozwojowych nad oprogramowaniem
zoptymalizowanym pod IA-64.
+ Systemy operacyjne pracuj#ce w ,rodowisku symuluj#cym procesor Merced.
+ Wszystkie komponenty obs(uguj#ce procesor Merced, maj#ce towarzyszy.
planowanym na [999 rok prbom tego procesora, niezbdnym do testw
oprogramowania i systemw.
Spodziewane jest, )e rodzina IA-64 Intela zwikszy mo)liwo,ci architektury jego
procesorw i bdzie przeznaczona na rynek bardzo wydajnych serwerw i stacji
roboczych. Ju) teraz wielu wiod#cych producentw stacji roboczych i serwerw,
jak rwnie) wiod#cych producentw systemw operacyjnych publicznie
zadeklarowa(o wspieranie procesora Merced i ca(ej rodziny IA-64. Podobna
deklaracja zosta(a rwnie) z(o)ona przez dziesi#tki zarwno wiod#cych, jak i
niezale)nych producentw oprogramowania.
Podobnie, jak by(o przy wprowadzaniu poprzednich procesorw, P7 nie zast#pi
procesorw P6 i P5, a przynajmniej nie zrobi tego od razu. P7 bdzie mia(
ca(kowicie now# architektur, co spowoduje, )e na pocz#tku bdzie bardzo drogi i
bdzie go mo)na znale0. tylko w najszybszych serwerach ptikw oraz stacjach
roboczych. Intel spodziewa si, )e P7 stanie si podstawowym procesorem dopiero
w roku 2004 i wwczas procesory P6 powstan# tylko w najta%szych systemach.
Intel ju) zapowiedzia(, )e w 2001 roku wprowadzi do sprzeda)y jeszcze bardziej
zaawansowane procesory P7, ktre bd znacz#co szybsze od procesora Merced.
(nte( i Hewlett-Packard zacz(i wsplnie pracowa. nad procesorem P7 ju) w 1994
roku. Rozpoczli wsp(prac od omawiania, jakie cechy bdzie mia( procesor
Inte(a nastpnej generacji. Cho. nie wiemy dok(adnie, jak bdzie on zbudowany,
Inte) zacz#( powoli udostpnia. pierwsze informacje, by przygotowa.
producentw na jego wydanie. W pa0dzierniku 1997 roku, ponad trzy (ata po
pierwszym ujawnieniu swoich planw dotycz#cych wsplnej pracy nad now#
architektur# mikroprocesora, Inte( i Hewlett-Packard oficja(nie og(ositi niektre
techniczne deta(e P7.
Procesory z architektur# P7 pojawi# si w sklepach dopiero w roku 1999. Merced
bdzie pierwszym mikroprocesorem opartym na nowej, 64-bitowej specyfikacji
IA-64 Inte(a. Specyfikacja IA-64 to zupe(nie inny projekt procesora,
wykorzystuj#cy pomys( nazwany VLIW (Very Long Instructions Word),
mechanizmy przewidywania instrukcji (instruction prediction), eliminacji
rozga(zie% (branch elimination), pobierania instrukcji z wyprzedzeniem
(speculative loading) oraz inne zaawansowane techniki zwikszaj#ce rwnoleg(o,.
wykonywania operacji kodu programu. W nowym uk(adzie zostan# zastosowane
e(e-menty zarwno architektury CISC, jak i RISC.
Procesory Merced posiadaj# rwnie) now# architektur, umo)liwiaj#c#
wykonywanie w tej samej chwili wie(u rwnoleg(ych instrukcji. Inte( nada( jej
nazw EPIC (Exp(icitly Paratlet Instruction Computing). W procesorze P7, w
jednym 128-bitowym s(owie bd# /akodowane trzy instrukcje, dziki czemu ka)da
z nich bdzie mia(a niewiele wicej bitw ni) u)ywane obecnie instrukcje 32-
bitowe. Dodatkowe bity umo)liwiaj# adresowanie wikszej i(o,ci rejestrw i
informuj# procesor, ktre instrukcje powinny zosta. wykonane rwnoleg(e. Takie
rozwi#zanie pozwo(i(o na uproszczenie konstrukcji procesorw z wietoma
rwnoleg(ymi jednostkami wykonywania rozkazw i umo)liwi(o osi#gnicie
wy)szych czstot(iwo,ci taktowania. Innymi s(owy, poza wewntrzn# mo)tiwo,ci#
wykonywania wie(u rwnoteg(ych polece%, procesory P7 bd# mog(y by. (#czone
ze sob# w rwnolegle przetwarzaj#cym dane ,rodowisku.
Pomimo zaimptementowania w procesorach P7 wie(u nowych mo)liwo,ci oraz
zupe(nie nowego zestawu 64-bitowych instrukcji, Inte( i HP obiecuj#, )e procesory
Merced bd# w pe(ni kompatybilne wstecz z oprogramowaniem x86, a nawet z
w(asnym oprogramowaniem PA-RISC firmy HP. P7 bdzie (#czy( w sobie trzy
r)ne rodzaje procesorw, dziki czemu w tym samym momencie bdzie mg(
wykonywa. zaawansowane, rwnolegle przetwarzaj#ce dane oprogramowanie IA-
64, oprogramowanie IA-32 systemu Windows oraz programy systemu HP-RISC
UNIX. Merced bdzie obs(ugiwa( instrukcje 64-bitowe, nie trac#c mo)(iwo,ci
wykonywania starszych instrukcji 32-bitowych. Kompatybitno,. wstecz bdzie
bardzo wa)nym czynnikiem przemawiaj#cym na korzy,. tego procesora.
Programy bd# mog(y wykorzysta. nowy zestaw 64-bitowych instrukcji dopiero
po przekompilowaniu. Podobnie by(o w 1995 roku, gdy Inte( wprowadzi( pierwszy
procesor 32-bitowy - 80386. Dziki procesorowi 386, IBM i Misrosoft mog(y
stworzy. zaawansowany 32-bitowy system operacyjny. W cetu zachowania
kompatybilno,ci wstecz, procesor 386 i nastpuj#ce po nim nada! potrafi(y
wykonywa. instrukcje 16-bitowe. Zastosowane w procesorach 386 rozwi#zania
mog(y zosta. wykorzystane tytko w nowym oprogramowaniu. Oprogramowanie
rozwija si jednak znacznie wolniej od sprztu. Od chwili ukazania si na rynku
procesora 386 do powstania Windows 95, ktry by( pierwszym szeroko
rozpowszechnionym, 32-bitowym systemem operacyjnym dla procesorw x86,
min(o 10 lat.
Intet twierdzi, )e nic podobnego nie zdarzy si procesorowi P7: Microsoft ju)
rozpocz#( prace nad 64-bitow# wersj# Windows NT dta procesora Merced. Jednak
minie jeszcze wiele lat, zanim twrcy oprogramowania ca(kowicie przerzuc# si
na aplikacje 64-bitowe. W wielu komputerach nadal bd# zainstalowane 32-
bitowe procesory, a dziki temu, )e 32-bitowy tryb zgodno,ci wstecz procesora P7
bdzie realizowany nie programowo, lecz sprztowo, starsze, 32-bitowe
oprogramowanie bdzie dzia(a(o na nim bardzo dobrze.
Procesor Merced bdzie produkowany w technologii 0,18 mikrona, ktra jest o
jedn# generacj nowsza od obecnie stosowanej technologii 0,25 mikrona. Dziki
zastosowaniu nowszej technologii, mo)liwe stanie si umieszczenie o wiele
wikszej liczby tranzystorw na tej samej powierzchni. Przewiduje si, )e Merced
bdzie posiada( od 10 do 12 milionw tranzystorw!
Intel ma nadzieje, )e na pocz#tku sprzeda)y P7 zdominuje dziki architekturze IA-
64 rynek serwerw i stacji roboczych, wypieraj#c z niego procesory Digital Alfa,
Sun Sparc oraz PowePC Motoroti. Microsoft bdzie sprzedawa( przystosowan# do
procesorw Merced wersj Windows NT, a Sun planuje wprowadzenie do
sprzeda)y wersji swojego systemu operacyjnego UNIX - Solaris - ktra rwnie)
obs(ugiwa(aby procesory P7. NRC poinformowa(, )e ma zamiar tworzy. i
sprzedawa. systemy oparte na procesorach Merced, pracuj#ce pod kontrol#
systemu operacyjnego Solaris.
Uaktuatnienie procesora
Od czasu wprowadzenia 486, wymiana procesora na szybszy w wikszo,ci
komputerw sta(a si bardzo prosta. Procesory 486 i p0niejsze umieszcza si w
zaprojektowanych przez Intela uniwersalnych podstawkach. Dziki temu, je,li
posiadasz p(yt g(wn# z podstawk# Socket 5, mo)esz zainstalowa. na niej
praktycznie wszystkie procesory 486; je,li za, na twojej p(ycie g(wnej znajduje
si podstawka Socket 7, mo)esz w niej umie,ci. ka)dy procesor Pentium.
Zawsze mo)esz zwikszy. wydajno,. systemu, instaluj#c najszybszy obs(ugiwany
przez p(yt g(wn# model procesora. Na podstawie wersji znajduj#cej si na p(ycie
g(wnej podstawki procesora, mo)na zazwyczaj dok(adnie okre,ti. mo)liwo,ci
rozbudowy komputera. W tabeli 6.33 zosta(y wypisane najszybsze procesory
mo)liwe do umieszczenia w r)nych typach podstawek.
Je,li posiadasz p(yt g(wn# z podstawk# Socket 5, po zaopatrzeniu si w
przej,ciwk z umo)liwiaj#cym uzyskanie 2,8 V regulatorem napicia, mo)esz
zainstatowa. na niej procesor AMD K6 lub Pentium MMX 233 MHz. Je,li na
twojej p(ycie g(wnej znajduje si podstawka Socket 7, bdziesz mg( w niej
bezpo,rednio, bez )adnych przej,ciwek, umie,ci. zasilane ni)szym napiciem
procesory Pentium MMX lub AMD K6.
Zamiast kupowa. osobno procesory i przej,ciwki, lepiej jest kupi. ca(y,
kompletny zestaw; zestawy takie sprzedaj# na przyk(ad firmy Kingston i
Evergreen.
Tabeia 6.33.
Typ podstawki Najszybszy obs(ugiwany procesor
Socket i 5x86-)33 MHzzprzej,ciwk#na3.3 V
Socket 2 3x86-!33 MHz z przej,ciwk#na 3.3 V
Socket 3 3x86-] 33 MHz
Socket 4 Pentium OverDrive 133 MHz
Socket 5 Pentium MMX 233 MHz tub AMD K6, z przej,ciwk# na 2,8
V
Socket 7 1'cmium MMX 233 MHz. AMD K6
Sock(.'t S Pentium Pro OverDrive
Slot [ Pentium H 333 MHz (66-megahercowamagistra]a)
Stot t Pentium H 450 MHz (]00-megaherco\va magistrata)
Stot 2 Pentium H Xeon 450 MHz (!00-megaherco\va magistrala)


Wymiana procesora mo)e czasami podwoi. wydajno,. komputera, na przyk(ad
je,ti zainstalujesz w miejsce Pentium 100 procesor Pentium MMX 233. Je,(i
jednak posiadasz ju) Pcntium 233, masz najszybszy procesor mo)tiwy do
umieszczenia w tym gnie0dzie. W tym wypadku, je,(i potrzebujesz wydajniejszego
komputera, powiniene, wymieni. ca(# p(yt g(wn#, co umo)tiwi ci
zainstalowanie szybszego procesora Pentium H. Je,li w twoim komputerze nie
zastosowano firmowych rozwi#za% budowy i jest on zgodny ze standardem Baby-
AT tub ATX, wed(ug mnie (epszym rozwi#zaniem od uaktualnie-nia procesora
bdzie jego wymiana wraz z p(yt# g(wn#.
Procesory i gniazda OverDrive
Firma (nte( o,wiadczy(a, )e wszystkie jej procesory produkowane w przysz(o,ci
bd# mia(y wersj OverDrive, umo)(iwiaj#c# p0niejsz# wymian procesora na
nowszy. Firma httet opracowa(a r)ne rodzaje gniazd procesorw, ktre nie tylko
pasuj# do pierwotnych wersji procesorw znajduj#cych si w komputerze, tcz
tak)e przysz(ych procesorw OverDrive.
Bardzo czsto procesor OverDrive nie jest niczym innym jak obecnym w
komputerze procesorem, pracuj#cym z podwy)szon# czstottiwo,ci#. Pierwsze
wersje OverDrive procesorw 486SX czy 486DX by(y po prostu wersjami tych
procesorw pracuj#cymi z dwa razy wiksz# czstot(iwo,ci#; od tamtej pory firma
!nte) opracowa(a rwnie) procesory OverDrive przekraczaj#ce t poprzeczk. Np.
firma oferuje obecnie procesor Pentium OverDrive przeznaczony do wsp(pracy z
p(yt# 486, a tak)e procesory Pen-tium-MMX wsp(pracuj#ce z p(yt# Pentium.
Pojawiaj#ce si nowsze typy procesorw z regu(y wymagaj# wikszego gniazda
ni) procesor, ktry zastpuj#, dodatkowe ko%cwki s# zarezerwowane d(a
przysz(ych procesorw. Firma tntet udostpni(a rozk(ad ko%cwek oraz niektre
parametry zapowiadanych procesorw, tak wic producenci p(yt g(wnych mog#
opracowa. odpowiednie gniazdo. Wszystko, co musi zrobi. ko%cowy u)ytkownik,
to kupi. nowy procesor i umie,ci. go w podstawce w miejscu starego. Aby jak
najbardziej ten proces u(atwi., firma Intel wymaga obecnie, aby wszystkie gniazda
procesorw by(y gniazdami typu ZIF.
Instatacja procesora OverDrive
Wie!e komputerw ma mo)liwo,. wymiany procesora na wersj OverDrive.
Najwikszym prob(emem, przed jakim staje u)ytkownik chc#c dokona. takiej
modyfikacji, jest zdobycie procesora odpowiedniego dla danego typu komputera.
Obecnie dostpne s# procesory 486 Pentium OverDrive, ktre mog# zast#pi.
procesor 486SX a(bo 486DX. Niektre modele Pentium mog# zosta. zast#pione
szybszymi procesorami Pentium czy Pentium-MMX OverDrive. Niestety, firma
Intel nie oferuje ju) procesorw pasuj#cych do gniazd 168-ko%cwkowych. W
poni)szej tabeli zebrano informacje o procesorach OverDrive, ktre znale0.
mo)na aktualnie w ofercie firmy Intel:
Oznaczenie procesora Zastpuje procesor Typ gniazda Rodzaj ch(odzenia







486 Pentium
OverDrive
60/66 Pentium
OverDrive
Pentium
OverDrive
MMX
486SX/DX/SX2/D
X2 Pentium 60/66
Pentium 75/90/100
Socket 2 lub
3 Socket 4
Socket 3/7
Wentylator
Wentylator
Wentylator
Wymiana procesora na modet wymagaj#cy jednego z gniazd Socket 2-Socket 7
jest znacznie u(atwiona, poniewa) s# to gniazda typu ZIF, ktre nie wymagaj#
stosowania narzdzi przy wk(adaniu procesora do gniazda. Najcz,ciej
u)ytkownik nie musi si troszczy. o w(a,ciwe ustawienie zworek, poniewa)
wyrczaj# go w tym specjalne ko%cwki konfiguracyjne znajduj#ce si na
procesorze i odpowiadaj#ce im otwory w gnie0dzie. Czasami mo)e jednak by.
konieczne ustawienie niektrych zworek konfiguracyjnych na p(ycie g(wnej.
Probtemy z kompatybitno.ci$ procesorw OverDrive
W wikszo,ci komputerw wykonanych w oparciu o procesory 486SX czy
486DX mo)na zainstalowa. procesor OverDrive, istniej# jednak pewne wyj#tki.
S# cztery przyczyny, dla ktrych wymiana procesora na model OverDrive mo)e
by. trudna, a nawet niemo)liwa:
+ Procedury BIOS-u wykorzystuj# ptle czasowe zale)ne od typu procesora
+ W obudowie komputera brakuje miejsca na wentylator procesora OverDrive
(dotyczy to procesorw 25 MHz i szybszych)
+ Niedostateczne ch(odzenie procesora
+ Procesor 486 jest wlutowany w p(yt g(wn#, a nie wk(adany do gniazda
Stosunkowo rzadko mo)na spotka. komputery, ktre teoretycznie powinny
umo)liwia. wymian procesora na nowszy, jednak w praktyce na to nie
pozwalaj#. Jedn# z przyczyn jest ROM BIOS komputera. Niektre komputery 486
maj# BIOS, w ktrym realizacja operacji sprztowych odbywa si z
wykorzystaniem ptli czasowych, ktrych dzia(anie opiera si na okre,lonym
czasie wykonywania przez procesor pewnych instrukcji. Kiedy
w(o)ony do gniazda nowy procesor pracuje dwa razy szybciej od poprzedniego, to
czas wykonania ptli staje si zbyt krtki, co mo)e powodowa. nieprawid(owe
dzia(anie komputera lub nawet uszkodzenie sprztu. Na szcz,cie problem ten
mo)na zazwyczaj rozwi#za. poprzez wymian BIOS-u na wersj obs(uguj#c#
procesor OverDrive.
Inny problem jest zwi#zany z brakiem wolnej przestrzeni w obudowie komputera.
Wszystkie procesory OverDrive s# wyposa)one w wentylator, ktry jest
przyklejony a!-bo przymocowany do obudowy uk(adu. Wentylator ten zajmuje
dodatkowe 0,25-1,2 eata pr/estrzeni powy)ej obudowy procesora i mo)e kolidowa.
z innymi podzespo(ami komputera. /\\ las/c/a w mniejszych obudowach typu
desktop i komputerach przeno,nych. Rozwi#zaniem probtcmu mo)e by. tylko
wymiana obudowy. Czasami mo)na prze(o)y. karty rozszerzaj#ce do innych
gniazd, zmieni. po(o)enie napdu dysku tub nawet przesun#. sam# p(yt g(wn#,
aby wygospodarowa. troch wolnej przestrzeni. W niektrych przypadkach nie da
si unikn#. wzajemnej kolizji r)nych podzespo(w, jedynym wyj,ciem pozostaje
wtedy praca procesora bez wentylatora. Rzecz jasna, zdjcie przyklejonego
wentylatora w najlepszym razie spowoduje utrat gwarancji firmy intel. a w
najgorszym - zniszczenie uk(adu, a nawet p(yty g(wnej poprzez przegrzanie. Nie
/alccam wic takiego postpowania.
Uk(ady OverDrive mog# wydziela. dwa razy wicej ciep(a ni) procesor, ktry
zastpuj#. Nawet je)eli procesor OverDrive ma wbudowany wentylator, to i tak w
niektrycll komputerach nie zapewni to wystarczaj#cego przep(ywu powietrza i
ch(odzenia procesora OverDrivc, tak aby jego temperatura pozostawa(a w
bezpiecznym zakresie. Najcz,ciej problemy z ch(odzeniem zdarzaj# si w
mniejszych komputerach typu desktop i w komputerach pi/cno,nych. Niestety, to,
czy w komputerze wyst#pi(y probiemy z nadmiarem ciep(a, mog# wykaza. tylko
odpowiednie testy. Dlatego firma Intel rozpocz(a intensywne prace nad systemem
oznaczania komputerw wsp(pracuj#cych poprawnie z procesorami OverDrive.
Ostatnim powodem niemo)no,ci wymiany procesora jest przylutowanie w
niektrych komputerach 486SX i DX procesora na sta(e do p(yty g(wnej zamiast
umieszczenia go w gnie0dzie. Postpowanie takie jest podyktowane obni)eniem
kosztw - wyprodukowanie p(yty pozbawionej gniazda na procesor jest ta%sze.
Procesory s# najcz,ciej przylutowywane do p(yty, poniewa) pozwala to na
wygospodarowanie dodatkowej przestrzeni. Np. komputer przeno,ny IBM P75 jest
wyposa)ony w kart z procesorem wielko,ci karty kredytowej, umieszczan# w
gnie0dzie p(yty g(wnej. W celu zapewnienia wolnej przestrzeni pomidzy
procesorem a wentylatorem, karta z przylutowanym do niej procesorem
umieszczona jest w pobli)u gniazd rozszerzaj#cych. Uniemo)liwi(o to jednak
praktycznie wymian procesora na model OverDirve, chyba )e firma IBM zde-
cyduje si zaoferowa. w(asn# kart z procesorem OverDrive.
Aby umo)liwi. jednoznaczne ustalenie tego, czy w danym komputerze mo)na bez
problemw wymieni. procesor na model OverDrive. firma Intel opracowa(a
wyczerpuj#c# list takich komputerw. Aby ustali., czy konkretny model
komputera dopuszcza stosowanie procesora OverDrive, nale)y skontaktowa. si z
firm# Intel za po,rednictwem systemu FAXBack (dotyczy USA) i zwrci. si o
dokument z informacj# na temat kompatybilno,ci procesorw OverDrive z
konkretnym typem komputera.
W dokumencie tym s# wymienione komputery, ktre pomy,tnie przesz(y test
kompatybilno,ci /. procesorami OverDrive, a tak)e podane s# informacje o
ewentualnych zmianach. inkich nale)y dokona. w komputerze (np. aktualizacja
ROM BIOS czy nowszy program konfiguracyjny komputera), aby wymiana
procesora by(a mo)liwa.
Je)eli na li,cie nie ma Twojego komputera, oznacza to brak gwarancji na jego
wsp(prac z procesorem OverDrive. Firma Intel zaleca wymian procesora na
model OverDrive jedynie w komputerach wymienionych na li,cie. Lista ta zawiera
rwnie) informacje o komputerach, ktre bd# wymaga(y wymiany pamici ROM,
zmiany ustawie% zworek czy dyskietki z nowym programem konfiguracyjnym.
Testy wydajno.ci procesora
l ud/ic uwielbiaj# wiedzie., jak szybki (lub wolny) jest ich komputer. Zawsze
byli,my zainteresowani szybko,ci#; taka jest natura cz(owieka. Istnieje wie!e
programw pomagaj#cych okre,li. r)ne aspekty wydajno,ci procesora i/lub
systemu. Pomimo i) nie mo)na dok(adnie opisa. wydajno,ci procesora, czy te)
komputera, za pomoc# tylko jednego, ogohicgo wska0nika, testy wydajno,ci mog#
by. pomocne przy porwnywaniu ro)nych komponentw i systemw.
W ka)dym razie jedynym dok(adnym sposobem zmierzenia wydajno,ci
komputera jest przetestowanie go za pomoc# oprogramowania, ktre
wykorzystujesz na co dzie%. Podczas gdy wydaje ci si, )e testujesz tylko jedno,
okre,lone urz#dzenie, na wyniki testw wp(ywaj# rwnie) inne elementy systemu.
Dlatego porwnywanie systemw na przyk(ad
0 r)nych procesorach nie ma sensu, je,li testowane komputery nie maj# tyle samo
pa-
micci, tych samych twardych dyskw, tej samej karty graficznej itd. Wszystkie te i
inne
urz#dzenia bcd# wp(ywa. na wyniki testw.
Istniej# dwa rodzaje testw wydajno,ci: testy urz#dze% oraz testy systemu. Jak
sama nazwa wskazuje, testy urz#dze% mierz# wydajno,. okre,lonego urz#dzenia
komputera, na przyk(ad twardego dysku, procesora, CD-ROM-u lub karty
graficznej. Testy systemu mict/# natomiast wydajno,. ca(ego komputera,
uruchamiaj#c zazwyczaj kiika aplikacji
1 wykonuj#c na nich czsto wywo(ywane operacje.
Testy wydajno,ci s# tylko jednym z wielu 0rde( informacji, z ktrych mo)esz s(
sta. podczas uaktualniania lub kupowania komputera. Najlepszym mo)liwym
testem komputera jest uruchomienie i przyjrzenie si dzia(aniu aplikacji, z ktrych
zamierzasz korzysta. na co dzie%.
Istnieje wiele firm specjalizuj#cych si w oprogramowaniu testuj#cym wydajno,.
urz#dze% i komputera. W poni)szej tabeli zosta(y wypisane nazwy producentw i
programw testuj#cych wydajno,..
Chipsety
Z pojciami procesorw bardzo ,cis(e zwi#zane s# obs(uguj#ce je uk(ady
zewntrzne znajduj#ce si na p(ycie g(wnej - chipsety.
Gdy !BM projektowa( pierwsz# p(yt g(wn#, aby uko%czy. jej budow, musia(
korzysta. z wietu uk(adw. Poza procesorem, by(o jeszcze wie(e innych
elementw wymaganych do skompletowania systemu. W,rd innych elementw
by( generator cykiu podstawowego, kontroler magistral), /cgar systemowy,
kontrolery przerwa% i DMA, /.egar i pami. CMOS oraz kontroler klawiatury. W
projekcie p(yty g(wnej wykorzystano rwnie) wiete innych uk(adw logicznych,
takich jak na przyk(ad procesor, koprocesor (jednostka /micnnoprzecinkowa) czy
pami.. W tabeli 6.34 zosta(y wypisane wszystkie podstawowe uk(ady
wykorzystywane w oryginalnych p(ytach PC/XT i AT.
Tabeta 6.34. Funkcja uk(adu Wersja w PC/XT Wersja w AT
Procesor 8088 S0286
Kuisruccsor jednostka /miennoprzecinkowa) 8087 80287
Generator cyklu podstawowego 8284 82284
Kontroler magistral) 8288 82288
Programowalny generator interwa(w czasowych 8253 8254
Nadr/cdny kontroier przerwa% 8259 8259
Podrzdny kontroler przerwa% 8259
Kontroler DMA (bity 0-7) 8237 8237
Kontroler DMA (bity 8-15) 8237
Zegar/pami. CMOS MC146818
Kontroler klawiatury 8255 8042
Wszystkie te elementy, /.a wyj#tkiem produkowanego przez Motoroi uk(adu
zegarowego, by(y tworzone przez Intel lub Hcencjonowanych przez niego
producentw. Aby wyprodukowa. komputer bd#cy klonem (ub kopi# komputera
IBM, musisz posiada. wszystkie te uk(ady oraz oko(o 100 innych. Zastosowanie
tak wielu odrbnych uk(adw nie pozwala(o na obni)enie ceny p(yty g(wnej i
pozostawia(o niewie(e miejsca na zintegrowanie na p(ycie innych funkcji.
W 1986 r. firma o nazwie Chips and Technologies wprowadzi(a na rynek
rewolucyjny uk(ad u tia/wie 82C206, ktry stanowi( g(wny element chipsetu
pierwszej p(yty g(wnej PC. By( to pojedynczy uk(ad, w ktrym zintegrowano
wszystkie funkcje uk(adw p(yty g(wnej komputerw kompatybilnych z AT.
Uk(ad ten spe(nia( funkcje generatora cyktu podstawowego 82284, kontrolera
magistra!) 82288, programowanego generatora interwa(w czasowych 8253, obu
kontrolerw przerwa% 8259, obu kontrolerw DMA 8237, a nawet uk(adu
CMOS/zegara MC146818. Od tego momentu, niemal wszystkie elementy p(yty
g(wnej, nie licz#c procesora, mog(y zosta. zast#pione pojedynczym uk(adem.
Mo)liwo,ci 82C206 rozszerza(y cztery dodafkowe uk(ady, dzia(aj#ce jako bufory
oraz kontrolery pamici, dziki czemu w(a,ciwie wszystkie elementy p(yty
g(wnej zosta(y sprowadzone do tych piciu uk(adw. Ten pierwszy chipset zosta(
nazwany pr/e/ Chips and Technologies chipsetem CS8220. Nie trzeba chyba
nadmienia., )e chipset ten by( prze(omem w wytwarzaniu p(yt g(wnych. Dziki
niemu nie tylko znacz#co /.mala(y koszty produkcji p(yt g(wnych, ale i upro,ci(
si proces ich projektowania, a d/ieki mniejszej (iczbie elementw na p(ycie
g(wnej sta(o si mo)(iwe integrowanie w niej innych uk(adw, uprzednio
wystpuj#cych tylko w postaci kart rozszerze%. P0niej cztery uk(ady
towarzysz#ce 82C206 zosta(y zast#pione nowym zestawem trzech uk(adw i ca(y
zestaw zosta( nazwany chipsetem NEAT (New Enhanced AT) CS822I. Nastpc#
chipsetu NEAT CS8221 by( chipset SCAT (Single Chip AT), w ktrym wszystkie
uk(ady zosta(y zintegrowane w jednej ko,ci.
Idea tworzenia chipsetw zosta(a natychmiast skopiowana przez innych
producentw uk(adw c(ektronicznych. W rynek ten zaanga)owa(y si firmy takie
jak Acer, Erso, Opti, Suntac, Symphony, UMC, oraz VLSI. Nieszcz,liwie dla
wielu z nich, rynek chipsetw by) bardzo zmienny, przez co po nied(ugim czasie
przesta(y odgrywa. na nim wiksz# rol. W 1993 r. firma VLSI sta(a si
najpot)niejsz# si(# na rynku chipsetw. Rok p0niej, podobnie jak wszystkie inne
firmy, walczy(a o przetrwanie. By(o to spowodowane wej,ciem na scen nowego
producenta chipsetw, ktry w ci#gu roku ca(kowicie zdominowa( ca(y rynek. T#
firm# by! (nte), ktry od 1994 r. w(a,ciwie niepodzie(nie panuje na rynku
chipsetw. Poza lutetem, na rynku chipsetw pozosta(o niewie(e firm, a te, ktre
pozosta(y, zosta(y przez niego wyparte do sektora ta%szego osprztu. Obecnie
firmami tymi s# przede wszystkim ALI (Acer Laboratories, Inc.), VIA
Technologies oraz SiS (Silicon integrated Systems). Co ciekawe, firma Chips and
Technologies przetrwa(a dziki zmianie rodzaju wytwarzanych uk(adw na uk(ady
kart graficznych i znalaz(a dla siebie nisz na rynku chipsetw kart graficznych
komputerw przeno,nych. Od 1998 r. firma Chips and Technologies jest cz,ci#
Intela, ktry zakupi( j# chc#c wej,. na rynek chipsetw kart graficznych.
Chipsety inteia
Nie mo)na mwi. o aktualnie produkowanych chipsetach nie mwi#c przede
wszystkim o Intelu. Intel obecnie posiada kontrol nad 90% ca(ego rynku
chipsetw i praktycznic nad ca(ym rynkiem chipsetw bardziej zaawansowanych
systemw z Pentium II. Co ciekawe, taki rozwj sytuacji prawdopodobnie
zawdziczamy firmie Compaq, dziki ktrej Intel zainteresowa( si tym rynkiem.
Wszystko zacz(o si wraz z wprowadzeniem przez Compaq zaprojektowanej
przez niego w 1989 r. magistrali EISA. Compaq udostpnia( magistral EISA
innym producentom, usi(uj#c doprowadzi. do tego, by sta(a si standardem
fabrycznym. Rwnocze,nie jednak nie udostpnia( innym firmom produkowanego
przez siebie chipsetu, wymaganego do osadzenia EISA na p(ytach L'ts'\\nych. Tu
w(a,nie wkroczy( Intel, ktry zdecydowa( si dostarcza. firmom chc#cym tworzy.
p(yty EiSA zestaw uk(adw niezbdnych do osadzenia magistrali EISA na p(ycie
g(wnej. Standard EISA poza rynkiem serwerw nie odnis( wikszego sukcesu,
ale Intel pozna( ju) rynek chipsetw i nie chcia( o tym zapomnie.. Po
wypuszczeniu na rynek procesorw 486, Intel zacz#( si niecierpliwi. tym, )e
musi czeka., a) inne firmy wyprodukuj# odpowiedni chipset, gdy) op0nia(o to
wej,cie na rynek p(yt g(wnych obs(uguj#cych nowe procesory. Poniewa) Inte)
nie mg( sprzedawa. swoich procesorw w du)ej ilo,ci, zanim powsta(y
obs(uguj#ce je p(yty g(wne, postanowi(, )e rwnolegle /. nowymi procesorami
bdzie wypuszcza( rwnie) gotowe, obs(uguj#ce je chipsety, co powmno znacz#co
zmniejszy. czas potrzebny na zaprojektowanie i produkcj p(yt g(wnych. Dziki
temu, w 1993 roku, gdy na rynek zosta(y wprowadzone procesory Pentium, Intet
oferowa( ju) pierwszy, obs(uguj#cy je chipset p(yt g(wnych. Dziki temn, /annast
(jak do tej pory) niemat ca(ego roku, mija(o tylko kilka miesicy od ukazania si
procesorw do powstania obs(uguj#cych je p(yt g(wnych.

Od tego czasu Intel rozwija( si na rynku chipsetw, zawsze wprowadzaj#c nowy
chipset wraz z nowym modelem procesorw. Odniesiony sukces w projektowaniu
chipsetw sk(oni( go do wykonania nastpnego ruchu - tworzenia kompletnych
p(yt g(wnych wykorzystuj#cych jego w(asne chipsety i procesory. Obecnie, gdy
Intel wprowadza na rynek nowy procesor, wprowadza rwnie) rwnolegte
obs(uguj#cy go chipset, a nawet k ale p(yty g(wne. Dziki temu zosta(
wye(iminowany, czsto wystpuj#cy w pocz#tkowym etapie rozwoju przemys(u
informatycznego, czas oczekiwania pomidzy wprowadzeniem nowych
procesorw a powstaniem p(yt g(wnych i komputerw, ktre potrafi# je
obs(u)y.. Obecnie ten czas oczekiwania zosta( w(a,ciwie ca(kowicie
wye(iminowany. D!a mnie czym, niezwyk(ym jest to, )e w dniu, w ktrym zostaj#
wypuszczone na rynek pierwsze procesory Pentium H, jest ju) gotowy nie tytko
obs(uguj#cy je chipset, a(e nawet ca(e p(yty g(wne. Dziki temu, tego samego
dnia mog zadzwoni. do Gateway lub Delia i zamwi. kompletny komputer
Inteta, posiadaj#cy jego nowy procesor Pentium II. chipset oraz p(yt g(wn#. Nie
wywo(uje to szczeglnego zachwytu u firm takich jak Compaq (ktry nadal woli
produkowa. i stosowa. w(asne p(yty g(wne, ni) kupowa. je od kogo, innego).
Od pojawienia si procesorw Pentium, nastpnie Pentium Pro, a obecnie Pentium
H, w ponad 90% sprzedawanych komputerw montowane sanie tylko procesory
Intela, ale i p(yty g(wne zbudowane w oparciu o jego chipsety. Podczas
prowadzonych przeze mnie kursw, czsto pytam, ile osb posiada komputery w
wikszo,ci wyprodukowane przez Intela. Oczywi,cie Intel nie sprzedaje i nie
produkuje komputerw PC pod swoj# nazw#, wic nikt nie podejrzewa, )e posiada
markowy komputer Intela. Ale jak ju) mwi(em, je,li twoja p(yta g(wna zosta(a
wyprodukowana przez Inte(a, to je,li o mnie chodzi, posiadas/ markowy komputer
Inteta. Czy to naprawd ma znaczenie, jaka firma umie,ci(a t sam# p(yt g(wn#
Intela w obudowie r)ni#cej si od innych przede wszystkim naklejonym na niej
znakiem producenta?
Oznaczenia chipsetw !nte!a
Intel zacz#( oznacza. swoje chipsety zgodnie z nastpuj#cym wzorem:
Oznaczenie chipsetu Rodzina procesora
42() P4 (486)
4.1()xx P5 (Pentium)
l K)xx P6 (Pentium Pro/Pentium I!)
450xx P6 Server (Pentium Pro/Pentium II Xeon)

Wypisane powy)ej numery s# skrtem od numerw naniesionych bezpo,rednio na
same uk(ady danego chipsetu. Na przyk(ad, jednym z aktuatnie poputamych
chipsetw Pentium H jest chipset 440BX, ktry w rzeczywisto,ci sk(ada si z
dwch komponentw o nazwie 82443BX North Bridge (p(nocny most) oraz
8237IEX South Bridge (po(udniowy most). Wykorzystany w p(ycie g(wnej
chipset mo)esz bardzo szybko rozpozna. od-t.'/y[uj;)i.' o/.naczenia znajduj#cych
si na niej wikszych uk(adw scalonych.
W wikszo,ci chipsetw Inteta (a tak)e jego konkurentw) zastosowano
dwuelemento-w# architektur zawieraj#c# uk(ady North Bridge i South Bridge.
North Bridge jest g(wn# cz,ci# chipsetu i /awicra w sobie interfejs pomidzy
procesorem a p(yt# g(wn#. Od elementw wchodz#cych w sk(ad North Bridge
zale)y nazwa chipsetu; na przyk(ad w chipsecie 44(JBX uk(ad North Bridge jest
oznaczony 82443BX.


North Bridgc /.awiera pami. podrczn#, kontrolery pamici g(wnej ora/ interfejs
pomidzy szybk# (3?, 50, 66 lub (OO MHz) magistral# procesora a 33-
megahercow# magistrat# PCI i 66-megahercow# magistral# AGP. Na ostatnio
produkowanych chip-setach Intel czsto okre,ta North Bridge mianem PAC
(PCI/AGP Controtler). North Bridge jest najwa)niejszym elementem p(yty
g(wnej i zarazem jedynym uk(adem na p(ycie, ktry dzia(a z prdko,ci# rwn#
magistrali procesora. W wikszo,ci nowoczesnych chipsetw wykorzystany jest
jednouk(adowy North Bridge; w niektrych starszych uk(adach zosta(o
zastosowane rozwi#zanie wykorzystuj#ce trzy uk(ady, tworz#ce pe(ny obwd
North Bridge.
South Bridge jest wolniejszym elementem chipsetu i zawsze ma posta. jednego,
osobnego uk(adu. South Bridge jest w pewnym stopniu uk(adem zamiennym;
poniewa) r)ne chipsety North Bridge czsto by(y projektowane tak, by dzia(a(y z
tym samym uk(adem South Bridge. Zastosowanie modu(owej budowy chipsetw
obni)y(o koszty i u(atwi(o produkcj p(yt g(wnych. South Bridge jest pod(#czany
do 33-megahercowej magistrat! PC( i zawiera interfejs do 8-megahercowej
magistrali ISA. Zazwyczaj zawiera rwnie) podwjny interfejs kontrolera
twardego dysku, interfejs USB (Universal Serial Bus), aawet spe(nia funkcje
zegara i pamici CMOS. South Bridge zawiera rwnie) wszystkie komponenty
tworz#ce magistrat ISA, (#cznie z kontrolerami przerwa% i DMA.
Prze,led0my rozwj chipsetw Intela, poczynaj#c od chipsetw przeznaczonych
dla p(yt g(wnych 486, a ko%cz#c na najnowszych chipsetach dla procesorw
Pentium II.
Wczesne chipsety )nte!a d!a 386/486
Pierwszym wyprodukowanym przez Intel prawdziwym chipsetem p(yt g(wnych
by( chipset 82350 przeznaczony dla procesorw 386DX i 486. Chipset ten nie
odnis( wielkiego sukcesu, g(wnie z powodu ma(ej popularno,ci magistrali EISA
oraz z powodu istnienia w tym okresie du)ej konkurencji na rynku chipsetw.
Rynek zmieni( si bardzo szybko i Intel zrezygnowa( ze wspierania magistrali
EISA, wprowadzaj#c w zamian no\ve chipscty dta procesorw 486, ktre odnios(y
znacznie wikszy sukces.
W tabeli 6.35 zosta(y wypisane chipsety Intela dla procesorw 486.
Chipsety Intela dla procesorw 486 odnios(y du)y sukces i Intel zacz#( rozwija.
swj projekt dwudcmcntowej architektury chipsetw. Z tego powodu w projekcie
wszystkich chipsetw Intela dla procesorw 486, Pentium, Pentium Pro oraz
Pentium H wykorzystano dwa g(wne komponenty, powszechnie nazywane
/Vo/v/; Rr/./g.* oraz
Chipsety pi#tej generacji (K!asy P5 Pentium)
Wraz z pojawieniem si w marcu 1993 r. procesorw Pentium, Intel wprowadzi( na
rynek chipset 430LX - swj pierwszy chipset dla procesorw Pentium (o nazwie
kodowej Mercu-ry). By( to pierwszy chipset dla Pentium na rynku - dziki niemu
Intel obj#( prowadzenie i zacz#( oddala. si od innych producentw. Innym
producentom zaprojektowanie i wprowadzenie na rynek chipsetw dla Pentium
zabra(o od kilku miesicy do ponad roku. Od momentu wyprodukowania
pierwszego chipsetu dla Pentium, Intel zdominowa( rynek chipsetw, nie
pozwalaj#c nikomu zagrozi. jego pozycji, a nawet zbli)y. si do niej. W tabeli 6.36
umieszczono cechy chipsetw Intela dla procesorw Pentium
intei 430LX (Mercury)
430LX zostat wprowadzony na rynek wraz z pierwszymi procesorami Pentium w
marcu 1993 roku. Chipset ten by( stosowany wy(#cznie z procesorami Pentium w
wersji 60 i 66 MHz. Procesory te by(y zasilane 5-vo)towo i umieszczano je w
z(#czach Socket 7.
Patrz Obudowy procesorw", str. 229
M Patrz Pierwsza generacja procesorw Pentium", str. 288
W chipsecie 430LX zastosowano trzy uk(ady tworz#ce struktur North Bridge.
G(wnym uk(adem by( kontroler systemu 82434LX. zawieraj#cy interfejs
pomidzy procesorem a pamici#, kontroler pamici podrcznej oraz kontroler
magistrat! PC(. W sk(ad North Bridge wchodzi(a rwnie) para uk(adw
przy,pieszaj#cych interfejs magistrali PC(. ktrymi by(y identyczne ko,ci
82433LX.
Chipset 430LX mia( nastpuj#ce cechy: + Obs(uga
tylko jednego procesora + Obs(uga do 5)2 kB pamici
podrcznej L2 + Obs(uga do 192 MB standardowej
pamici DRAM

Specyfikacja PCI 2.1 dopuszcza wsp(bie)ne wykonywanie operacji na magistrali
PCI.
Chipset ten odszed( w niepami. wraz z 5-vo!towymi, 60/66-megahercowymi
procesorami Pentium.



























!ntei 430NX (Neptun)
Wprowadzony na rynek w marcu 1994 roku, 430NX by( pierwszym chipsetem
zaprojektowanym dla nowych, 3,3-vo!towych procesorw Pentium drugiej
generacji. W chipsecie zosta(o zastosowane gniazdo Socket 5 oraz prze(#cznik
pomidzy napiciem 3,3/3,5 V zarwno dla chipsetu, jak i procesora. 430NX by(
w stanie obs(u)y. procesory pracuj#ce z czstotliwo,ci# od 75 do 133 MHz. ale
najcz,ciej wykorzystywano go w systemach pracuj#cych z czstotliwo,ciami od
75 do 100 MHz. W porwnaniu z pierwszymi, 5-voltowymi procesorami Pentium
i towarzysz#cymi im chipsetami, zaletami tego chipsetu, poza zastosowaniem
procesorw o ni)szym napiciu, by(a wiksza stabi(no,., zwikszona szybko,., a
tak)e znacznie niniejsze rozgrzewanie si podczas pracy.

Tabe(a 6.36.
Chipset 430LX 430NX 430FX
Naz\\a kodo\\a Mercury Neptune Triton
Dala \spm\\adzeuia na
rynek
marzec
1993
marzec 1994 stycze% !995
C/cstot!i\vo,. magistrali 66 MHz 66 MHz 66 MHz
Obslugi\sauc pioccsois P60/66 P75+ P75+
SMP (d\\uproceso!o\\o,.) Nie Tak Nie
T\py pamici FPM FPM FPM/EDO
stt(,. 1 t t t';n/\ sto,. Parzysto,. Oba
maksymalna ilo,. pamici 1 92 MB 312 MB 128 MB
Maks. ilo,. pamicci
bulbrowancj
192 M B 3I2MB 64 MB
Typ pamicci podrcznej
1,2
Asynchr. Asynchr. Asynchr./Pbur
st
Obs(uga PCI 2.0 2.0 2.0
Obs(uga A(iP Nie Nie Nie
Soutl) Biidgc SIO sto PMX
Patrz ,, Napicia zasilania procesorw", str. 248 ^ Pan/
Procesory Pentium drugiej generacji", str. 289
W chipsecie 430NX wykorzystano trjuk(adow# architektur North Bridgc.
Podstawowym uk(adem by( 82433NX, zawieraj#cy kontroter pamici podrcznej,
kontro(er pamici g(wnej (DRAM) oraz interfejs kontrolera magistra(i PCI.
Przep(ywem danych poprzez magistrat PCI zarz#dza(y dwa uk(ady 82433NX
nazywane a^cf/erafofwm /. 5#cznie wszystkie trzy uk(ady tworzy(y architektur
North Bridge.
W chipsecie 430NX funkcj South Bridge spe(nia( uk(ad 82378ZB System I/O
(SIO). By( on pod(#czony do magistra)! PC! i tworzy( wolniejsz# magistra( ISA.
W chipsecie 430NX wprowadzono nastpuj#ce u(epszenia wzgldem chipsetu
Mercury (430LX):
+ Obs(uga dwuprocesorowo,ci
^ Obs(uga do 5)2 MB pamici g(wnej (zamiast )92 MB w chipsecie Mercury
LX)
430NX szybko sta) si najpopularniejszym chipsetem w komputerach z
procesorami o zegarach 75-100 MHz, dektasuj#c wykorzystywany w starszych,
60/66-mega-hercowych systemach chipset 430LX.
!nte! 430FX (Triton)
Bardzo szybko, po ukazaniu si w styczniu 1995 r., chipset 430FX (Triton) sta( si
najpopularniejszym chipsetem na rynku. W chipsecie tym po raz pierwszy
wprowadzono obs(ug pamici EDO (Extended Data Out), ktra w tym czasie
rwnie) bardzo zyska(a na popularno,ci. Pamici EDO by(y odrobin szybsze i
nie by(y dro)sze od wykorzystywanych do tego czasu standardowych pamici
FPM (Fast Page Mod). Niestety. zmiany w obs(udze pamici przez chipset Triton
nie ogranicza(y si tylko do dodania mo)liwo,ci zainstalowania szybszej pamici
EDO - Triton by( pierwszym chipsetcm procesorw Pentium nie umo)liwiaj#cym
przeprowadzania kontroli parzysto,ci pamici. By) to powa)ny cios d)a
niezawodno,ci komputerw PC, cho. w tym czasie prawie nikt nie zdawa( sobie z
tego sprawy.
!nte! 430FX (Triton)
Bardzo szybko, po ukazaniu si w styczniu 1995 r., chipset 430FX (Triton) sta( si
najpopularniejszym chipsetem na rynku. W chipsecie tym po raz pierwszy
wprowadzono obs(ug pamici EDO (Extended Data Out), ktra w tym czasie
rwnie) bardzo zyska(a na popularno,ci. Pamici EDO by(y odrobin szybsze i
nie by(y dro)sze od wykorzystywanych do tego czasu standardowych pamici
FPM (Fast Page Mod). Niestety. zmiany w obs(udze pamici przez chipset Triton
nie ogranicza(y si tylko do dodania mo)liwo,ci zainstalowania szybszej pamici
EDO - Triton by( pierwszym chipsetcm procesorw Pentium nie umo)liwiaj#cym
przeprowadzania kontroli parzysto,ci pamici. By) to powa)ny cios d)a
niezawodno,ci komputerw PC, cho. w tym czasie prawie nikt nie zdawa( sobie z
tego sprawy.
systemowej, interfejs procesora oraz kontroler magistrali PCI towarzysz#cy dwm
uk(adom S234HFX, ktre zarz#dza(y przep(ywem danych poprzez magistrat PCI.
Funkcj South Bridgc wype(nia( pierwszy uk(ad PIIX (PCI ISA IDE Xcelerator)
oznaczony symbotcm S237IFB. Uk(ad ten dzia(a( nie tylko jako pomost midzy
33-megahercow# magistrat;) PCI a wolniejsz#, H-megahercow# ISA. ale rwnie)
po raz pierwszy udostpnia) podwjne kana(y interfejsu IDE. Dziki przeniesieniu
interfejsu IDE z magistrali ISA do uk(adu PIIX, zosta( on w(a,ciwie bezpo,rednio
pod(#czony do magistrali PCI, co umo)liwi(o znaczne zwikszenie transferw Bus
Master IDE. Dziki temu sta(o si mo)liwe wdro)enie standardw ATA-2 oraz
EIDE (Enhanced (DE), przy,pieszaj#cych transfer danych x twardego dysku.
Najwa)niejsze cechy chipsetu 430FX to:
+ Obs(uga pamici EDO
+ Obs(uga szybszej pamici podrcznej typu pipeline-burst
+ P! IX South Bridge z szybkim Bus Master (DE
+ Brak obs(ugi pamici z kontrol# parzysto,ci
+ Obs(uga tytko jednego procesora
+ Obs(uga tylko (2H MB RAM, przy czym buforowane s# tylko 64 MB
Wikszo,. ludzi nie jest ,wiadomych wagi ostatniego ograniczenia. Chipset
430FX potrafi buforowa. tylko 64 MB pamici systemowej. Oznacza to, )e je,li w
komputerze zainstalujesz wicej ni) 64 MB pamici, znacz#co spadnie jego
wydajno,.. W tym momencie wikszo,. ludzi stwierdzi, )e nie jest to du)y
problem, poniewa) zazwyczaj nie korzystaj# z oprogramowania u)ywaj#cego
wicej ni) 64 MB RAM. Jest to jeszcze inne nieporozumienie, poniewa) Windows
95 i NT zape(nia pami. od ko%ca. Oznac/a to. )e je,li na przyk(ad posiadasz 96
MB RAM (64 MB w pierwszym banku i 32 MB w drugim), praktycznie catr
oprogramowanie, (#cznie z systemem operacyjnym, zostanie umieszczone w
niebuforowanym obszarze, powy)ej 64 MB. Wzrost wydajno,ci systemu
zauwa)ysz tylko wwczas, gdy bdziesz korzysta( z wicej ni) 32 MB. Sprbuj
wy(#czy. w BlOS-ie pami. podrczn# L2, a zobaczysz, jak wolno bez niej dzia(a
twj komputer. Takiej w(a,nie wydajno,ci mo)esz oczekiwa., je,li zainstalujesz
wicej ni) 64 MB RAM w komputerze posiadaj#cym chipset 430FX.
Buforowanie tytko 64 MB RAM. po(#czone z brakiem kontroli parzysto,ci lub
kodu korekcji b(dw ECC (error-correcting code) pamici, sprawia, )e nie
polecam stosowania tego chipsetu. Na szcz,cie chipset ten sta( si przestarza(y po
wprowadzeniu na rynek \\ieksz.e mo)liwo,ci chipsetu 430HX.
!nte! 430 HX (Triton !)
/godtnc / planami (ntcla. chipset Triton II 43UHX mia( godnie zast#pi.
zaawansowany uk(ad 430N\. Dodano do niego niektre cechy szybszej obs(ugi
pamici z taniego chipsetu 430FX, takie jak obs(uga pamici EDO, oraz pami.
podrczn# L2 (drugiego poziomutypu pipetine-burst. Powrcono obs(ug
dwuprocesorowo,ci, wykrywaj#cej b(dy pamici kontroh parzysto,ci, dodano
rwnie) obs(ug kodu korekcji b(dw ECC (error-corrccting code(. klra
umo)(iwia nie tylko wykrycie, a(e i przeprowadzanie ,,w locie" korekcji b(dw
pojedynczych bitw pamici. Bardzo dobr# cech# ECC jest to, )e nie wymaga
stosowania specjalnych pamici; do jego zastosowania w zupe(no,ci wystarczaj#
standardowe pamici / kontrol# parzysto,ci typu pipetine-burst. Powrcono
obs(ug dwuprocesorowo,ci, wykrywaj#cej b(dy pamici kontroh parzysto,ci,
dodano rwnie) obs(ug kodu korekcji b(dw ECC (error-corrccting code(. klra
umo)(iwia nie tylko wykrycie, a(e i przeprowadzanie ,,w locie" korekcji b(dw
pojedynczych bitw pamici. Bardzo dobr# cech# ECC jest to, )e nie wymaga
stosowania specjalnych pamici; do jego zastosowania w zupe(no,ci wystarczaj#
standardowe pamici / kontrol# parzysto,ci


typu pipetine-burst. Powrcono obs(ug dwuprocesorowo,ci, wykrywaj#cej b(dy
pamici kontroh parzysto,ci, dodano rwnie) obs(ug kodu korekcji b(dw ECC
(error-corrccting code(. klra umo)(iwia nie tylko wykrycie, a(e i przeprowadzanie
,,w locie" korekcji b(dw pojedynczych bitw pamici. Bardzo dobr# cech# ECC
jest to, )e nie wymaga stosowania specjalnych pamici; do jego zastosowania w
zupe(no,ci wystarczaj# standardowe pamici / kontrol# parzysto,ci
W porwnaniu do chipsetu EX, w chipsecie HX wprowadzono nastpuj#ce
ulepszenia: + Obs(uga pamici z kontrol# parzysto,ci i kodem korekcji b(dw
ECC + Obs(uga dwuprocesorowo,ci + Mo)liwo,ci zainstalowania 512 MB
pamici systemowej, zamiast tylko 128 MB
+ Buforowanie pe(nych 512 MB pamici systemowej, zamiast tylko 64 MB (o
tle jest zainstalowany opcjonalny, wikszy indeks pamici podrcznej Tag
RAM)
+ Zwikszona wydajno,. dziki szybszemu taktowaniu pamici i wikszym bu-
forom l/O
+ Zastosowanie specyfikacji PCI 2.1, ktra dopuszcza wsp(bie)ne
wykonywanie operacji na magistra)! PCI
+ Obs(uga USB
+ Niezale)ne taktowanie dyskw IDE/ATA
W chipsecie 430HX poprawiono wystpuj#ce w Tritonie problemy z
buforowaniem pamici. Triton H umo)liwia buforowanie pe(nych 512 MB
pamici, pod warunkiem zainstalowania odpowiednich rozmiarw indeksu
pamici podrcznej. Indeks jest niewielkim uk(adem pamici wykorzystywanym
do przechowywania spisu danych znajduj#cych si w pamici podrcznej.
Wikszo,. systemw z chipsetem 430HX, sprzedawanych z niewielkim indeksem
pamici podrcznej, buforuj#cym tylko 64 MB pamici systemowej, mo)na by(o
p0niej rozbudowa. o bardziej pojemny uk(ad indeksu, umo)liwiaj#cy
buforowanie pe(nych 512 MB.
W Tritonie H rol North Bridge spe(nia( tytko jeden uk(ad. By( to zarazem jeden z
pierwszych uk(adw zamknitych w obudowie nowego typu - BGA (Bali Grid
Array). w ktrej wyprowadzenia maj# posta. p(kolistych kontaktw
umieszczonych na spodniej p(aszczy0nie uk(adu sca(onego. Technologia ta
umo)liwia(a tworzenie mniejszych uk(adw w porwnaniu do uprzednio
stosowanych obudw PQFP (Plastic Quad HIat Pack). Dziki zastosowaniu tylko
jednouk(adowej architektury North Bridge, mo)liwe sta(o si tworzenie znacznie
mniejszych p(yt g(wnych. Rol South Bridge spe(nia(
uktad PHX3 (82371SB), umo)iiwiaj#cy niezale)ne taktowanie podwjnych
kana(w i DE. Oznacza to, )e na jednym kanale mog(e, zainstalowa. dwa
urz#dzenia o r)nej prdko,ci i dta ka)dego z nich oddzielnie skonfigurowa.
parametry transferu danych. Poprzednie uk(ady PHX dostosowywa(y prdko,ci
obu urz#dze% do najmniejszej znanej prdko,ci wolniejszego urz#dzenia. PHX3 po
raz pierwszy zawiera( interfejs uniwersalnego portu szeregowego USB (Universal
Serial Bus). W tym czasie nie by(o jednak jeszcze )adnych ut/;(d/c%
dostosowanych do USB, standardu tego nie obs(ugiwa( rwnie) )aden system
operacyjny.
Chipset 430HX obs(uguje nowy standard PCI 2.1, ktry oferuje lepsz# wydajno,. i
do-pus/cza wsp(bie)ne wykonywanie operacji na magistrali PC. Wszystkie te
cechy, w po(#czeniu z obs(ug# pamici EDO oraz podrczn# pamici# pipeline-
burst sprawia(y, )e /astoMwanie tego chipsetu by(o najprawdopodobniej
najlepszym rozwi#zaniem dla wymagaj#cych u)ytkownikw. Chipset ten oferowa(
nie tylko doskona(# wydajno,., ale i dziki zastosowaniu kodu korekcji pamici
ECC by( bardzo stabilny i mo)na by(o na nim polega..
Triton H by( jedynym nowoczesnym chipsetem procesorw klasy Pentium
oferuj#cym obs(ug kontroli parzysto,ci pamici i kodu korekcji b(dw. Dziki
temu jest to chipset zalecany dla komputerw przechowuj#cych wa)ne dane,
takich jak serwery sieciowe, serwery baz danych, systemy bankowe i inne
podobne. Oczywi,cie obecnie niektrzy polecaj# stosowanie jako serwera plikw
szybszych i niewiele dro)szych systemw z procesorem Pentium H.
Poniewa) chipset Triton H, podobnie jak procesory Pentium, szybko si starzeje,
je,li potrzebujesz komputera do bardziej zaawansowanych zastosowa%,
powiniene, przyjrze. si chipsetom procesorw Pentium H.
intet 430VX (Triton Nt)
Chipset 430VX nigdy nie mia( oficjalnej nazwy kodowej, ale wielu ludzi
pracuj#cych w przemy,le komputerowym okre,la(o go nazw# Triton III. Chipset
43()VX zosta( /aprojektowany z my,l# o zast#pieniu taniego 430FX. 430VX nie
by( nastpc# oferuj#cego wiksze mo)liwo,ci Tritona II. Dlatego w(a,nie VX by(
lepszy od HX tylko pod kilkoma wzgldami, a pod niemal wszystkimi innymi
przypomina( tani chipset 430FX.
Najwa)niejsze cechy chipsetu 430VX to:
+ Obs(uga 66 MHz pamici synchronicznej SDRAM (synchronous DRAM)
+ Brak obs(ugi pamici z kontrol# parzysto,ci lub kodem korekcji b(dw ECC
+ Obs(uga tylko jednego procesora
+ Obs(uga tylko 128 MB RAM + Buforowanie tylko 64 MB pamici
Pomimo i) obs(uga pamici SDRAM by(a du)ym udogodnieniem, korzy,ci
p(yn#ce z jej zastosowania by(y do,. ograniczone. Jest to spowodowane tym, )e
przy dobrej pamici podrcznej L2 (drugiego poziomu) pomy(ki buforowania to
oko(o 5% wszystkich operacji zapisu i odczytu pamici, co oznacza, )e wydajno,.
pamici podrcznej jest tu wa)niejsza od wydajno,ci pamici systemowej.
Dtatego w(a,nie wikszo,. systemw na bazie 430HX jest szybsza od systemw
wykorzystuj#cych chipset 430VX, nawet je,ti VX mo)e korzysta. z szybszej
pamici SDRAM. Dodatkowo, poniewa) VX zosta) stworzony jako tani chipset
dta sektora tanich komputerw, zazwyczaj nie insta-!owano w nim pamici
SDRAM.
Podobnie jak 430FX, VX nie by( w stanie buforowa. wicej ni) 64 MB pamici
syste-nm\\ci. Gdy w )996 r. znacz#co spad(y ceny pamici, a programy systemu
Windows potrzebowa(y jej coraz wicej i wicej, timit ten sta( si powa)nym
ograniczeniem.
Chipset 430VX bardzo szybko sta( si przestarza(y po pojawieniu si na rynku
chipsetu 430TX.
!ntet 430TX
Nigdy nie slys/atem, by chipset 430TX mia( oficjain# nazw kodow#, niektrzy
jednak upieraj# si, by okre,(a. go nazw# Triton IV. 430TX by( ostatnim
chipsetem Intela dla procesorw Pentium. Zosta( zaprojektowany w cetu
zast#pienia nie ty(ko wcze,niejszych chipsetw komputerw stacjonarnych, a)e i
chipsetu 430MX, przeznaczonego dta komputerw przeno,nych.
430TX by( pod kitkoma wzg(dami tepszy od 430VX, a(e niestety odziedziczy( po
starszych chipsetach FX i VX brak mo)tiwo,ci buforowania wicej ni) 64 MB
pamici sysk'mo\vcj i nada) nie obs(ugiwa( pamici z kontrol# parzysto,ci tub
kodem korekcji b(dw ECC. 430TX nie mia( zast#pi. posiadaj#cego wiksze
mo)tiwo,ci chipsetu 430HX, ktry nada( pozostawa( naj)epszym chipsetem dta
komputerw przechowuj#cych \\aznc dane. Prawdopodobnie by(o to
spowodowane staraniami Inteta o to, aby rynek drogich, przechowuj#cych wa)ne
dane systemw przenis( uwag z procesorw Pen-tnmi na nowe procesory
Pentium )).
Najwa/incjs/e cechy chipsetu 430TX to:
+ Obs(uga 66 MHz SDRAM
+ Ro/nnar buforowanej pamici nada) ograniczony tytko do 64 MB
+ Obstuga transferw IDE Uttra-ATA, tub U)tra-DMA
+ Mniejsze zu)ycie energii z uwagi na mo)tiwo,. zastosowania chipsetu w kom-
puterach przeno,nych
+ Brak obs(ugi pamici z kontrol# parzysto,ci !ub kodem korekcji b(dw ECC
+ Obstuga ty)ko jednego procesora

Poniewa) ro)a procesorw Pentium zosta(a ograniczona ty)ko do zastosowa%
domowych, fakt braku kontroli parzysto,ci pamici i kodu kontroti b(dw ECC,
jak rwnie) ogianic/enie buforowanej pamici do 64 MB nie by( wikszym
probtemem na rynku, dta ktrego /osta( pr/c/nac/ony ten chipset. Nie powiniene,
go wykorzystywa. w komputerach firmowych, szczegtnie tych, ktre spe(niaj#
wa)ne zadanie tub na ktrych przechowywane s# wa)ne dane.
Z tego powodu, je,li poszukujesz naprawd wydajnego chipsetu, ktry posiada(by
zapewniaj#c# wiksz# stabilno,. pracy pami. ECC oraz potrafi(by buforowa.
wicej ni) 64 MU pamici, powiniene, zrezygnowa. z procesorw Pentium i
przyjrze. si procesorom 1'cntmm ]]. Tym bardziej zreszt#, )e Intel ostatnio
zatrzyma( produkcj procesorw Pentium we wszystkich swoich fabrykach i
aktuahiie sprzedaje tylko to, co posiada w magazynach.
Chipsety kiasy P5 Pentium producentw niezaie&nychV!A Techrtotogies
VIA Technologies Inc. zosta(a za(o)ona w 1987 roku i sta(a si wa)nym
konstruktorem chipsetw p(yt g(wnych komputerw PC. Dziki kontaktom z
wiod#cymi producentami uk(adw scalonych, takimi jak Toshiba i Taiwan
Semiconductor Manufacturing (\nnpany, V] A stosuje najnowocze,niejsze metody
produkcji.
Apo!!o VP-1
VTS2C580VP Apolto VP-( jest czteroukiadowym chipsetem wypuszczonym na
rynek w pa0dzierniku 1995 roku i przeznaczonym dla starszych komputerw z
gniazdami Socket 5 i Socket 7. Apollo VP-1 jest funkcjonalnym ekwiwalentem
chipsetu 430VX hne(a. VP-1 obs(uguje pamici SDRAM, EDO oraz Fast Page
Mod, jak rwnie) pami. podlec/n;) hpu pipeline-burst SRAM. W chipsecie VP-(
zosta( /awarty 208-ko%cwkowy uk(ad VT82C585VP, dwa tworz#ce architektur
North Bridge (OO-ko%cwkowe uk(ady VT82C587\T era/ spe(niaj#cy rol South
Bridge 208-ko%cwkowy uk(ad VT82C586. Ws/ystkic te uk(ady zosta(y
umieszczone w obudowach PQFP (Plastic Quad Ftat Pack).
Apoito VP2
Dwuuk(adowy chipset Apotlo VP2 ukaza( si na rynku w maju 1996 roku. VP2
jest bardzo wydajnym chipsetem przeznaczonym dla procesorw korzystaj#cych z
gniazda Socket 7, posiadaj#cym wie(e cech swojego poprzednika, chipsetu VP-1.
W chipsecie VP2 umo)liwiono stosowanie pamici z kodem korekcji b(dw ECC
(Error Correcting Code).
.Apollo VP2 by( rwnie) licencjonowany firmie AMD, ktra sprzedawa(a go jako
chipset AMD 640. P(yty g(wne zbudowane w oparciu o Apollo VP2 obs(ugiwa(y
procesory klasy P5, (#cznie z procesorami Inte) Pentium i Pentium MMX, AMD
K5 i K6 oraz Cyrix/ (BM 6x86 i 6x86MX (MM).

Chipset VP2 zawiera 328-ko%cwkowy, umieszczony w obudowie BGA (Bali
Grid Ar-ray) uk(ad North Bridge, ktry obs(uguje do 2 MB pamici podrcznej L2
i do 512 MB DRAM. Dodatkowe cechy poprawiaj#ce wydajno,. uk(adu to szybki
kontroler DRAM obs(uguj#cy w dowolnych zestawieniach pamici SDRAM,
EDO, BEDO oraz FPM, 32-i 64-bitowe transfery danych, adresowanie kotumn i
wierszy, wikszy i wydajniejszy bufor ora/ ..inteligentny" kontroler PCI 2.!.
umo)liwiaj#cy dokonywanie wsp(bie)nych operacji na magistrati PCI. W celu
zwikszenia stabilno,ci systemu i umo)liwienia korzystania / chipsetu w
serwerach, VP2/97 obs(uguje pami. z kodem korekcji b(dw ECC i kontrol#
parzysto,ci.
Zawarty w chipsecie Apotlo VP2, pe(ni#cy rot kontrotera PCI-IDE uk(ad South
Bridge VIA VT82C586B, dziki obs(udze technologii ACPI/OnNow, U(tra
DMA/33 oraz USB, spe(nia wymogi specyfikacji fabrycznej PC 97 Microsoftu.
ApoHo VPX
VT82C580VPX ApoHo VPX jest czterouk(adowym chipsetem przeznaczonym
dla p(yt z gniazdem Socket 7, wypuszczonym na rynek w grudniu 1996 roku.
Apo(lo VP4 jest odpowiednikiem chipsetu 430TX, ale posiada usprawnienia
umo)tiwiaj#ce mu osi#gnicie wydajno,ci wy)szej ni) chipset Intela. VPX zosta(
zaprojektowany jako nastpca chipsetu VP-I i jest rozwiniciem tego chipsetu,
umo)tiwiaj#cym obs(ug nowszych procesorw AMD i Cyrix P5.
W sk(ad chipsetu ApoHo VPX wchodz# uk(ady VT82C586VPX North Bridge
ora/ VT82C586B South Bridge, Interfejs pamici VT82C586VPX North Bridge
zawiera rwnie) dwa 208-ko%cwkowe, umieszczone w obudowach PQPF, bulbry
ramek. ApoHo VPX/97 zawiera uk(ad kontrolera PCI-IDE South Bridge VIA
VT82C586B, ktry spe(nia wymogi specyfikacji fabrycznej PC 97 Microsoftu
dziki obs(ugiwaniu technologii ACPI/OnNow, Uftra DMA/33 oraz USB. VIA
oferuje rwnie) nie spe(niaj#c# standardu PC 97 wersj chipsetu ApoHo VPX, w
ktrej zastosowano starszy uk(ad VT82C586A South Bridge.
P(yty g(wne oparte na chipsecie ApoHo VPX mog# obs(ugiwa. procesory ktasy
P5, (#cznie z procesorami Intel Pentium i Pentium MMX, AMD K5 i K6 oraz
Cyrix/IBM 6x86 i 6x86MX (MII). Aby umo)liwi. poprawn# obs(ug procesora
Cyrix/IBM 200+, w chipsecie zastosowano asynchroniczn# magistral procesora
pracuj#c# z czstotliwo,ciami 66 i 75 MHz. Apo(lo VPX to uaktualniony chipset
ApoHo VP-I z dodan# obs(ug# specyfikacji PCI 2.1, ktra umo)(iwia
wykonywanie wsp(bie)nych operacji na szynie PCI. VPX obs(uguje do 2 MB
pamici podrcznej L2 i do 512 MB DRAM.
Apo!!o VP3
Apotlo VP3 jest jednym z pierwszych chipsetw klasy P5, w ktrych
zaimplementowano specyfikacj AGP (Acceterated Graphics Port) Intela. Intel
umieszcza ten interfejs tylko na przeznaczonych dta procesorw Pentium II (P6)
chipsetach p(yt g(wnych. Zastosowanie interfejsu AGP umo)liwi(o budow
wydajniejszych p(yt Socket 7, obs(uguj#cych szybsze karty graficzne tej
magistrati. Interfejs Socket 7 umo)(iwia( umieszczenie na p(ytach VP3
procesorw klasy P5, takich jak Intet Pentium i Pentium MMX, AMD K5 i K6
oraz Cyrix/IBM 6x86 i 6x86MX (MII).W sk(ad chipsetu ApoHo VP3 wchodzi
spe(niaj#cy rol North Bridge kontroter VT82C597 (472-ko%cwkowy, w
obudowie BGA) oraz spe(niaj#cy rol South Bridge uk(ad VT82C586B (208-
ko%cwkowy, w obudowie PQFP). Uk(ad North Bridge VT82C597 cechuje tepsza
wydajno,. komunikacji pomidzy procesorem, pamiciami DRAM, opcjnnalit#
synchroniczna pamici# podrczn# oraz magistralami AGP i PCI, zarwno w
trybie potokowym, jak i w trybie burst (zwielokrotnionych cykli dostpu), a tak)e
podczas wykonywanych wsp(bie)nie operacji. VT82C587 jest zgodny ze
specyfikacj# AGP t .0 i pracuje z 66-megahercow# magistral# systemow#.

Apotto MVP3
Apollo MVP3 r)ni si od uk(adu VP3 zgodno,ci# z now# specyfikacj# !00 MHz
gnia/da Super Socket 7 umo)liwiaj#cego obs(ug nowszych, szybkich procesorw
ktasy P5, takich jak AM() K6 i Cyrix/[BM MU. Apolto MVP3 jest dwuuk(adowym
chipsetem /awicraj#cym kontroler systemu VT82C598AT North Bridge oraz
VT82C586B South Bridgc. 476-ko%cwkowy uk(ad VT82C598AT jest
umieszczony w obudowie BGA (Bali Crid Array), podczas gdy 208-ko%cwkowy
uk(ad YT82C598AT jest zamknity w obudowie PQPF (Plastic Quad Fiat Pack).
W sk(ad uk(adu YT82C598AT North Bridge wchodzi mostek CPU do PCI,
kontroler bufora i pamici podrcznej drugiego poziomu, kontroler pamici
DRAM, magistrala AGP ma/ magistrala PC( zezwalaj#c# na operacje w zarwno w
trybie burst (zwielokrotnionych cykli dostpu), jak i potokowym, a tak)e na
operacje wykonywane wsp(bie)nie. Kontrotcr pamici DRAM umo)liwia
stosowanie standardowych pamici Fast Page Mod (FPM), EDO, SDRAM oraz.
DDR (Double Data Rat) SDRAM. VT82C598AT jest zgodny ze specyfikacj#
AGP (.O i umo)liwia prac z magistral# procesora 66/75/83/(OO MII/ ora/ Mi-
mcgahcict)\\# magistral# AGP.
W sktad uk(adu YT82C586B South Bridge wchodzi mostek PC( do ISA, obs(uga
ACPI, SMBus, interfejs pomidzy kontrolerem a rozdzielaczem magistrali USB,
kontroler iDE Ultra-33. kontroler myszki i ktawiatury PS/2 oraz kontroler I/O.
Chipset ten jest podobny do chipsetu Intel 430TX w tym, )e obs(uguje procesory
umics/c/anc na podstawce Socket 7 (procesory Pentium i kompatybilne), pami.
SDRAM DIMM ora/ jest dwuuk(adow# konstrukcj#. R)nice stanowi przede
wszystkim mo)liwo,. pracy magistrali systemowej w czstottiwo,ci 100 MHz oraz
obs(uga interfejsu AGP, ktry Intel udostpnia tylko w chipsetach przeznaczonych
dla procesorw Pentium ]). Jest to prba uczynienia p(yt g(wnych i procesorw
Socket 7 bardziej konkurencyjnymi wzgldem ta%szych procesorw Pentium II,
takich jak Celeron. Zastosowany w chipsecie MVP3 uk(ad South Bridge jest
kompatybilny z nowszym PIIX4e Intcla w tym. )e podobnie jak on posiada UDMA
IDE, CMOS RAM oraz za-i/#d/anie energi# ACPI 1.0.
Du)# pr/cwag# Apollo MVP3 nad chipsetem 430 TX Intela jest obs(uga pamici z
kontrol# parzysto,ci lub kodem korekcji b(dw ECC. Dziki mo)liwo,ci
osobnego definiowania rodzaju pamici dia ka)dego banku, dozwo(one jest
mieszanie ko,ci pamici uhs(uL'uj#c\cli parzysto,. i kod korekcji b(dw ECC.
Chipset 430TX Intela nie udostpnia) )adnych funkcji ECC czy te) kontroli
parzysto,ci. Taktowania pamici s# podobne jak w chipsecie Intet 430TX i
wynosz# odpowiednio X-3-3-3 dla pamici FPM, X-2-2-2 dla pamici EDO i X-l-
(-I dla pamici SDRAM.
(nn# pr/cwag# nad chipsetem 430TX Intela jest obszar buforowanej pamici.
Chipset 430TX umo)liwia( buforowanie tylko 64 MB pamici systemowej, co by(o
powa)nym ograniczeniem dla hardziej /aawansowanych komputerw. Rozmiar
maksymalnego ob-s/aru buforowanej pamici systemowej zale)y od rozmiaru
pamici podrcznej i liczby hitw wykorzystywanych przez indeks. Na p(ytach
g(wnych najcz,ciej instaluje si 3)2 KB (uh l MB pamici podrcznej L2. co
umo)liwia buforowanie 128 lub 256 MB pamici systemowej. Maksymalna
konfiguracja zawieraj#ca 2 MB pamici podrcznej L2 po/wala na buforowanie
512 MB pamici systemowej. Inte( rozwi#za( ten problem
umieszczaj#c wystarczaj#cy indeks pamici podrcznej drugiego poziomu
bezpo,rednio \v procesorach Pentium ii, co miio)iiwi(o buforowanie 512 MB tub
4 GB pamici systemowej.
Wygl#da na to, )e chipset MVP3 zosta( wybrany do tworzenia bardziej
zaawansowanych ptyt g(wnych Socket 7 przez wieie r)nych firm, jak na
przyk(ad DF[, F!C, Tyan czy Acer.
Acer Laboratories, (nc (ALi)
Acer Laboratories tnc. (ALi) powsta( w )987 r. jako niezale)ne centrum badawcze
i rozwojowe Acer Group. W 1993r ALi odseparowa( si pod wzgldnym
finansowym i prawnym od Acer Inc. i sta( si cz(onkiem firmy Acer Group. ALi
b(yskawicznie zac/a! odgrywa. wa)n# rol w,rd producentw chipsetw p(yt
g(wnych.
Aiaddin )V
Aladdin IV jest dwuuktadowym chipsetem, w ktrego sk(ad wchodzi uk(ad M153(
North Bridge oraz M i 533 lub M i 543 South Bridge. Aladdin iV obs(uguje
wszystkie procesory klasy P5, takie jak [ntel Pentium i Pentium MMX. AMD K5 i
K6 oraz Cy-ri\/IBM 6.\S6 i 6x86MX (MII). Aladdin IV jest ekwiwalentem
chipsetu 430TX Intefa. ale dodatkowo obs(uguje poprawiaj#ce b(dy funkcje
pamici oraz umo)liwia prac / wy)szymi - 75 i 83,3 MHz - czstotliwo,ciami
magistrali procesora. Dodatkowo, przy wykorzystaniu uktadu M1543 staje si
zbdny dodatkowy uk(ad Super i/O, poniewa) wszystkie jego funkcje /osta(y
zaimplementowane w uk(adzie MI543 South Bridye.
MI53i North Bridge jest 328-ko%cwkowym uk(adem zamknitym w obudowie
BGA, umo)liwiaj#cym prac magistrali procesora z czstotliwo,ciami 83,3, 75,
66, 60 oraz 50 MHz. M]53) umo)liwia rwnie) zainstalowanie do t MB pamici
podrcznej typu pi-pelinc-burst SRAM, dziki czemu staje si mo)liwe
buforowanie od 64 (z H-bitow# synchroniczn# pamici# SRAM indeksu) do 512
MB (z 11-bitow# pamici# indeksu) pamici systemowej. Aladdin IV umo)liwia
stosowanie pamici FPM, EDO oia/ SDRAM, do (#cznej pojemno,ci [ GB w
czterech bankach. Liczba cykli zegarowych podczas odczytu kolejnych s(w z
pamici w trybie back-to-back wynosi 6-3-3-3 dla pamici typu FPM, 5-2-2-2 dla
pamici typu EDO i 6-i-l-t dla pamici SDRAM. W cetu zwikszenia stabilno,ci
systemu i umo)liwienia korzystania z chipsetu w serwerach, dodano obs(ug
pamici z kodem korekcji b(dw ECC i kontrol# parzysto,ci. W chip-secie
zaimpiementowano rwnie) specyfikacj PCI 2.1, ktra dopuszcza wsp(bie)ne
wykonywamc operacji na [Magistrali PCi.
W ukladztc M [533 South Bridge zintegrowano obs(ug ACPI, dwukana(owy
kontroler Ultra-DMA/33 IDE, dwuportowy kontro(er USB oraz standardowy
kontroler klawiatury i myszy. Dostpny jest rwnie) bardziej rozbudowany uk(ad
M1543 South Bridge. wkinm /aimplcmcntowano wszystkie funkcje uk(adu
M1533 South Bridge i dodatkowo \\-v\stkic funkcje zazwyczaj oddzielnego
kontrolera Super l/O. M1543 (#czy w sobie funkcje dwukanatowego kontro(era
Ultra-DMA/33 IDE, dwuportowego kontrolera USB, obs(ugi ACPI ma/
standardowego kontrolera klawiatury i myszy. W sk(ad zintegrowanego w M1533
South Bridge kontrolera Super i/O wchodz# dwa bardzo wydajne porty
szeregowe, kontroler stacji dyskw 2,88 MB oraz uniwersalny port rwnoleg(y.
Porty szeregowe zawieraj# kompatybitne z 16550 przeka0niki UART (Universal
Asyn-chronous Receiver Transmitters) z t6-bajtowymi buforami F1FO (First In
First Out) i mo)liwo,ci# obs(ugi StR (Serial inlra Red). Uiiiwersalny port
rwnotegty mo)e dzia(a. w trybie SPP (Standard Paraller Port), dwukierunkowym
trybie PS/2 oraz trybie EPP (Extended Capabilities Port).
Aiaddin V
Zaprojektowany pt/ez Acer Labs (ALi) A(addin V jest dwuuk(adowym chipsetem,
w ktrego sk(ad wchodzi M [541 North Bridge oraz zintegrowany z kontroterem
Super L/O uk(ad M 1541 South Bridge. Uk(ad M1541 North Bridge ma 456
ko%cwek i podobnie jak posiadaj#cy 328 ko%cwek uk(ad M(543 South Bridge,
zosta( zamknity w obudowie BGA. W porwnaniu do swego poprzednika, chipset
Aladdin V zosta( wzbogacony ooh--h]L'c magistrat! ACP ora/, mo)tiwo,. pracy z
wy)szymi czstot(iwo,ciaiin (do tOO MHz) magistrali systemowej.
W sk(ad uk(adu M1541 North Bridge wchodzi mostek CPU do PCI. kontroter
buforu i pamici podrcznej drugiego poziomu, kontroter pamici DRAM,
interfejs AGP oraz kontroler magistrati PCL M154t obs(uguje szybki, tOO-
megahercowy interfejs Super Socket 7 wykorzystywany przez najnowsze
procesory P5 firm AMD i Cyrix/tBM. W celu /ape\\i)n.'iiia kompatybilno,ci
wstecz, chipset umo)liwia rwnie) prac z czstotiiwo,ciami magistrali
wynosz#cymi S3,3, 75, 66, 60 oraz 50 MHz. Gdy magistrala procesora pracuje /
czstotliwo,ci# 75 MHz, magistrala PCI pracuje z czstotliwo,ci# tylko 30 MHz;
jednak ju) pr/y S3.3 i 100 MHz, magistrala PCI pracuje ze standardow#
czstotliwo,ci# 33 MHz.
M 1541 posiada zintegrowan# pami. indeksu Tag RAM (16 kB x 10)
wystarczaj#c# do obs(u)enia 512 kB pamici podrcznej L2, co znacznie upro,ci(o
architektur pamici podrcznej drugiego poziomu i w rczuhacie przyczyni(o si
do zmniejszenia liczby uk(adw na p(ycie g(wnej. Maksymalny obszar
buforowanej pamici systemowej wynosi 512 MB przy 5)2 kB pamio podrcznej
L2 i l GB przy l MB pamici podrcznej dru;jic;.'u poziomu. W czterech bankach
mo)na zainstalowa. (#cznie do l GB pamici systemowej w ko,ciach HPM. LDO
lub SDRAM. W celu zwikszenia stabilno,ci systemu i umo)liwienia korzystania
z chipsetu w serwerach, dodano obs(ug pamici z kodem korekcji b(dw HCC i
kontrol# parzysto,ci. Liczba cykli zegarowych podczas odczytu kolejnych s(w z
pamici w trybie back-to-back wynosi 6-3-3-3-3-3-3-3 dta pamici typu FPM, 5-2-
2-2-2-2-2-2 dla pamici typu EDO i 6-1-1-1-2-1-1-1 dla pamici SDRAM. W
chipsecie zaimplcmentowano rwnie) obs(ug trybw lx i 2x interfejsu AGP 1.0,
co umo)liwia instatacjc najnowszych kart graficznych.
W sk(ad uk(adu M1543 South Bridge ze zintegrowanym konlroterem Super I/O
wchodzi obs(uga ACPI. interfejs pomidzy kontrolerem a rozdzielaczem
magistrali USB, dwukanalowy kontroler IDE Ultra-DMA/33, kontroler klawiatury
i mysz oraz kontroler Super l/O. W sk(ad wbudowanego kontro(era Super I/O
wchodzi zintegrowany kontroler stacji dyskw, dwa porty szeregowe z
mo)(iwo,ci# obs(tigi SIR oraz uniwersalny port rwnoleg(y.
Siticon integrated Systems (SiS)
Silicon integiated Systems (SiS), uprzednio znany jako Symphony Labs, jest
jednym z trzech najwtckszych producentw ,,nieintelowych" chipsetw p(yt
g(wnych.
5581 i 5582
Spetntaj#cc funkcje zarwno North Bridge, jak i South Bridge, uk(ady 5581 i
5582 maj# 553 ko%cwki i s# zamknite w obudowach BGA. SiS5582 jest
zaprojektowany / my,l# o wykorzystaniu w p(ytach g(wnych AT/ATX, natomiast
SiS5581 jest przeznaczony d!a p(yt g(wnych LPX/LNX. Pod ka)dym innym
wzgldem uk(ady te niczym si od siebie nie r)ni#. SiS 558(/5582 jest
jednouk(adowym chipsetem zaprojektowanym z my,t# o osi#gniciu taniego
chipsetu o wysokiej wydajno,ci, bd#cego odpowiednikiem chipsetu 430TX
Intela. Zintegrowanie wszystkich funkcji w jednym uk(adzie umo)iiwi(o
wytwarzanie tanich p(yt g(wnych.
Uk(ady 5581 i 5582 spe(niaj# funkcje zarwno North Bridge, jak i South Bridge,
(#cznie / funkcjami mostka PCI do ISA, funkcjami PC( [DE, funkcjami interfejsu
pomidzy kontrolerem a rozdzielaczem magistrali USB, zintegrowanym zegarem
czasu rzeczywistego RTC, oraz zintegrowanym kontrolerem klawiatury. Uk(ady te
umo)liwiaj# prac z magistra!;) procesora o czstottiwo,ci 50, 55. 60, 65 oraz 75
MHz.
Maksymalnie mu/na /ainstaiowa. 512 KB pamici podrcznej L2, co umo)liwia
buforowanie do I2S MB pamici systemowej. Warto,. maksymatnego mo)liwego
do buforowania obszaru pamici systemowej zale)y od rozmiaru pamici
podrcznej oraz liczby bitw indeksu. Na p(ytach g(wnych najcz,ciej instaluje
si 512 KB pamici podrcznej, co umo)liwia buforowanie 128 MB RAM,
pomimo i) chipset pozwala na umieszczenie w trzech bankach pamici (#cznie do
384 MB RAM. Poniewa) chipset zosta( zaprojektowany z my,l# o wykorzystaniu
w sektorze ta%szych komputerw, nie ma funkcji kontroli parzysto,ci ani kodu
korekcji b(dw pamici. Taktowania pamici wynosz# odpowiednio x-3-3-3 dla
pamtci typu FPM, x-2-2-2 dla pamici typu EDO, natomiast x-!-!-! dla pamici
SDRAM.
W sk(ad chipsetw 5581 i 5582 wchodzi zarz#dzanie energi# ACPI (Advanced
Confi-guration and Power Interface), dwukana(owy interfejs Ultra-DMA/33 IDE,
kontroler USB, a nawet CMOS RAM i zegar czasu rzeczywistego (RTC).
Zastosowanie interfejsu PCI 2.1 umo)liwi(o dokonywanie wsp(bie)nych operacji
na magistrali PCI. Chipsety 5581 i 5582 nie obs(uguj# interfejsu AGP.
5591 i 5592
SiS 5591/5592 jest trjuk(adowym chipsetem zawieraj#cym jeden z pe(ni#cych
rol North Bridge uk(adw 5591 i 5592 oraz spe(niaj#cy funkcj South Bridge
uk(ad SiS5595. Oba 553-ko%cwkowe uk(ady North Bridge s# zamknite w
obudowie BGA i zasilane napiciem 3,3 V. 208-ko%cwkowy uk(ad 5595 South
Bridge jest zamknity w obudowie PQPf- i zasilany napiciem 5 V. SiS5591
North Bridge zosta( zaprojektowany / my,t# o wykorzystaniu w p(ytach g(wnych
ATX, natomiast SiS5592 jest przeznaczony dla p(yt g(wnych NLX. Pod )adnym
innym wzgldem uk(ady te niczym si od siebie nie r)ni#
W uk(adach 5591 i 5592 North Bridge zosta( zintegrowany mostek PC! do
magistrali systemowej, kontroler pamici podrcznej drugiego poziomu (L2),
kontroler pamici DRAM, interfejs AGP oraz kontroler Pci [DE. Uk(ad SiS5595
South Bridge zawiera mostek PCI do ISA, jednostk zarz#dzania energi#
ACP(/APM. interfejs kontrolera
USB oi';)/. interfejs magistrali [SA, w ktrym zintegrowano kontroler magistrali
ISA, kontrolery DMA, kontrolery przerwa% ora/, programowalne generatory
interwa(w czasowych. W uk(adzie SiS5595 zintegrowany jest rwnie) kontroler
klawiatury oraz zegar czasu rzeczywistego (RTC).
Oba uk(ady North Bridge umo)liwiaj# prac magistrali procesora do 75 MHz. Oba
pozwalaj# rwnie) na zainstalowanie do l MB pamici podrcznej L2, co
umo)liwia buforowanic do 256 MB pamici systemowej. Rozmiar obszaru
buforowanej pamici zale)y od pojemno,ci zainstalowanego uk(adu pamici
podrcznej oraz od liczby bitw indeksu. Na ptytach g(wnych najcz,ciej
instaluje si 5!2 kB lub l MB pamici podrcznej. Zasto-stwanic 512 kB pamici
podrcznej z 7 bitami indeksu umo)liwia buforowanie 64 MB pamici
systemowej, podczas gdy ta sama ilo,. pamici podrcznej, ate z 8 bitami indeksu,
po/wala na buforowanie ju) 128 MB. Po zainstalowaniu l MB pamici podrcznej,
maksymalny mo)liwy do buforowania obszar pamici podwaja si i wynosi 256
MB.
Chipset po/wala na umieszczenie w trzech bankach (#cznie do 256 MB pamici
systemowej. W celu zwikszenia stabilno,ci systemu i umo)liwienia korzystania z
chipsetu w serwerach, dodano obs(ug pamici z kodem korekcji b(dw ECC i
kontro(# parzysto,ci. Takh)\\anie pamici systemowej to odpowiednio x-3-3-3 d!a
pamici FPM, x-2-2-2 dla pamici EDO, a x-M-I dla pamici SDRAM.
Zastosowana w chipsecie magistrala PCI jest zgodna ze specyfikacj# PCI 2.1 i
umo)(i-wia prac do czstotliwo,ci 33 MHz. W chipsecie zaimplementowano
rwnie) obs(ug trybw )x i 2x interfejsu AGP. W sk(ad osobnego uk(adu 5595
South Bridge wchodzi interfejs USB oraz dwukana(owy interfejs U(tra-DMA/33.
Chipsety szstej generacji(kiasy P6 Pentium Pro/Pentium H)
Intel wyra0nie zdominowa( rynek chipsetw procesorw Pentium i w(a,ciwie sta(
si jedynym licz#cym si producentem chipsetw d!a procesorw Pentium Pro i
Pentium !I. Tak;) pozycj na rynku Intel osi#gn#( przede wszystkim dziki
prowadzonej od 1993 r. i pierwszych procesorw Pentium polityce wydawania
wraz z nowymi procesorami nowych, obs(uguj#cych je chipsetw (a nawet ca(ych,
gotowych p(yt g(wnych). Zastosowanie takie; taktyki znacz#co utrudni(o )ycie
innym producentom. Innym problemem, z ktrym musieli si boryka. niezale)ni
producenci chipsetw, by(o to, )e w odr)nieniu od dostpnego dla wszystkich
gma/da Socket 7, Intel posiada interfejs Slot ( i nikomu nie udzicta na niego
licencji. Po prostu Intel chce zachowa. dla siebie ca(y rynek komputerw Pentium
II.
Pomimo i) Intel nie udziela licencji na swj Slot t, wielu niezale)nych
producentw, takich jak VIA Technologies, Acer Laboratories, Inc (ALi) czy te)
Silicon integrated Systems (SiS), zaprezentowa(o ostatnio chipsety p(yt g(wnych
Pentium H z interfejsem Slot I. Bez bezpo,redniej licencji, firmy te musia(y
korzystaj#c z w(asnych rozwi#za% odtworzy. budow i projekt gniazda Slot (.
Najprawdopodobniej jest to najlepszym wyt(umaczeniem op0nienia niezale)nych
producentw w produkcji p(yt g(wnych przeznaczonych dta procesorw Pentium
II i Pentium Pro
Ponn.-\\a/ procesory Pentium Pro i Pentium II r)ni# si od siebie w(a,ciwie tytko
troch innymi m/wia/aniann architektury pamici podrcznej, ten sam chipset
potrafi obs(u)y. /aiownu procesory korzystaj#ce z interfejsu Socket 8 (Pentium
Pro), jak i S!ot I (Pentium II). Jest lo prawd# przynajmniej w przypadku starszych
chipsetw ktasy P6. jak na przyk(ad 440FX Intela. Nowsze chipsety, poczynaj#c
od 440LX, s# zoptymalizowane na architektur Slot ) i prawdopodobniej nie
potrafi(yby ju) obs(u)y. interfejsu Socket 8. Obecnie, procesory Pentium Pro s#
ju) przestarza(e w porwnaniu do procesorw Pcntmm H i w(a,ciwie mo)na je
spotka. tytko w starszych serwerach plikowych i innych, jcs/cze do niedawna
zaawansowanych komputerach.
Pomimo i) na rynku chipsetw ktasy P6 pojawi(o si kilka innych firm,
praktycznie we wszystkich p(ytach g(wnych dta Pentium Pro i Pentium H zostaty
wykorzystane chip-srty tmela. S/acowany udzia( tntela na tym rynku jest btiski
100%.
W chipsetach szstej generacji nada( korzysta si z. po raz pierwszy
zastosowanego w )m<5\'M)iach Pentium pod/.iatu na North Bridge i South
Bridge. Dodatkowo, wykorzystywane s# te same uktady South Bridge. co w wielu
chipsetach procesorw Pentium.
W labcli d J7 /osta(y wypisane chipsety p(yt g(wnych procesorw Pentium
Pro. Dla proccsumw Pcntium tl tnte( oferuje chipsety wypisane w tabeti 6.38
Procesory Pentium Pro i Pentium II zawieraj# w sobie zintegrowan# pami.
podrczn# drugiego poziomu (L2). Z tego powodu mo)liwo,ci buforowania
pamici systemowej nie s# zale)ne od chipsetw p(yt g(wnych, lecz od samych
procesorw. Z procesorw Pentium H tylko Celeron nie posiada zintegrowanej
pamici podrcznej drugiego poziomu (L2).
We ws/ystkich chipsctach tntela zastosowano dwueleinentow# architektur
zawieraj#c# uk(ady North Bridge i South Bridge. Czsto si zdarza, )e ten sam
uk(ad South Bridge tuwar/ys/y wiciu usznym chipsetom North Bridge. W tabeli
6.39 zosta(y wypisanc \\s/ysik)c produkowane przez Inte) uk(ady South Bridge,
wraz z ich mo)liwo,ciami.
Specyfikacja PCI 2.1 dopuszcza wsp(bie)ne wykonywanie operacji na
magistrali PCI.
Poni)ej zosta(y opisane chipsety d(a procesorw klasy P6: Pentium II i Pentium
Pro.


intet 450KX/GX (Orion Workstation/Server)
Pierwsze dwa chipsety obs(uguj#ce procesory Pentium II mia(y wspln# nazw
kodow# Orion Cltipset 450KX zosta( zaprojektowany z my,l#c wykorzystaniu go
w stacjach roboc/ych. natomiast bardziej zaawansowany 450GX mia( znale0.
zastosowanie w serwerach plikw. Przeznaczony do serwerw chipset GX ma
szczeglnie du)e mo)liwo,ci i obs(uguje do 8 GB pamici o cztero,cie)kowym
dostpie przeplatanym [4-way intci(ca\cd memory], cztery procesory Pentium Pro,
a nawet dwie osobne magistra(e PC(.
Chipset K.\ /osta( zaprojektowany z my,l# o wykorzystaniu w stacjach roboczych i
\\ /wiayktt z tym umo)liwia zainstalowanie mniejszej liczby procesorw (tylko
dwch) i mniejszej ilo,ci pamici (l GB). Oba chipsety posiadaj# funkcje kontroli
parzysto,ci pamici i kodu korekcji b(dw ECC.
450GX i 450KX North Bridge sk(adaj# si z czterech oddzielnych uk(adw:
mostka PCI 82454KX/GX, ,cie)ki danych DP (Data Path) 82452KX/GX,
kontrolera danych DC (Data Controller) H2453KX/GX oraz kontrolera interfejsu
pamici MIC (Memory Interlacc Controlter) 8245IKX/GX. Uk(ady mostka PCI i
,cie)ki danych DP by(y dostpne w dwch wersjach: w obudowie QFP (Quad Fiat
Pack) oraz w obudowie BGA (Bali Grid Array). Wersja w obudowie BGA
zabiera(a mniej miejsca na p(ycie g(wnej.
\\ \suka nic/awodno,. chipsetw z serii 450 zosta(a osi#gnita dziki zastosowaniu
kodu korekcji Ndow ECC pomidzy magistral# procesora Pentium Pro a
pamici#. Niezawodno,. chipsetu zwiksza(o rwnie) zabezpieczenie parzysto,ci#
magistrali procesora, magistrali steruj#cej oraz wszystkich sygna(w magistrali
PCI. W celu zapobiegnicia okresom wy(#c/cnia serwera z powodu
nieprawdziwych b(dw pamici powodowanych pi/c/ promieniowanie kosnuc/ne,
do chipsetu dodano rwnie) korekcj b(dw pojedynczych bitw pamici.
























Tabe(a 6.38.
Chipset 440
FX
440 LX 440E
X
440B
X
Na/\va kodoss.i Nato
ma
Brak Brak Brak
Data wprowadzenia
na r\ nck
\!aj
[996
Sierpie
% 1 997
Kwiec
ie%
1998
Kwiec
ie%
1998
Czstotliwo,ci
magistrali
66
MH
z
66
MHz
66
MHz
66/ 1
00
MHz
SMP
(dwuproccsorowo,.)
Tak Tak Nie Tak
Typy pamici
FP
M/
ED
O/
FP
M/
ED
O/
FP
M/
ED
O/
FP
M/
ED
O/
Kontrola par/ysto,ct/
ECC
Tak Tak Brak Tak
Maksymalny rozmiar
pamici
( GB
1 GB
EDO/ 5
12 MB
SDRA
256
MB
! GB
Typ pamici
podrcznej L2
W
proc
esor
W
proceso
rze
W
proces
orze
W
proces
orze
Maksymalny obszar
buforowania
( GB ( GB ( GB t GB
Obs(uga PCI 2.1 2. ( 2.1 2. (
Obs(uga AGP Nie AGP tx AGP
)x
AGP2
x
Przepustowo,.
magistrali AGP
Nie
dot.
266
MB/sek
.
266
MB/s
ek.
533
MB/se
k.
.South Bridge PH
X3
PIIX4 PIIX3
E
PMX4
E
h,/' Af<r(:^-;Yiff;/Gw/ ./;;t
REDO B;<r.sf EDO Hf
PC/ /'t77/'/;c/<!/
('<';;;/<<
::";z
^,
'Cf
P//X /'(7AM/DEXr^ /<-
r"?o

^/O \si7< ;/; //O
M Patrz Niezawodno,. pamici", str. 419
Dn c/asu uka/.ania si na rynku chipsetu 440FX. oba chipsety by(y
wykorzystywane niemal wy(#cznie w serwerach plikw. Po jego ukazaniu si,
chipsety Orion zosta(y za-z powodu wysokiej ceny i skomplikowania.











inte! 440FX (Natoma)
Pierwszym popularnym chipsetem procesorw Pentium Pro by( chipset 440FX o
nazwie kodowej Natoma. Byt on bardzo podobny do chipsetu 43()HX Triton H
procesorw Pentium i oferowa( wiksz# wydajno,. ni) chipsety Orion, zarazem
znacznie mniej kosztuj#c. Pomimo wszystkich swoich zalet, chipset 440FX nie
potrafi( obs(u)y. ty(u procesorw co 45()GX, dziki czemu nadal preferowano
korzystanie z chipsetu 450GX przy najbardziej wymagaj#cych aplikacjach.
Chipset 440FX by( zbudowany z o po(ow mniejszej liczby elementw ni)
poprzedni clnpset Intela. Dodatkowymi cechami chipsetu Natoma by(a obs(uga
standardu PCI 2. ( (wsp(bie)nej magistrali PCI), obs(uga uniwersalnego portu
szeregowego (USB), oraz mc/awoduosc osi#gnita dziki zastosowaniu kodu
korekcji b(dw (ECC).
/astosowanie wsp(bie)nego przetwarzania operacji na magistraii PCI umo)liwia
rwnoczesn# prac magistral procesora, PCI oraz ISA, co maksymalizuje
wydajno,. komputera. Dziki wsptbie)no,ci zwiksza si przepustowo,.
magistrali PCI, co pozwala na osi#gnicie tepszej jako,ci grafiki 2D/3D, filmw i
d0wiku oraz na przetwarzanie wikszej liczby danych. Dziki zastosowaniu
pamici z ECC zwiksza si stabilno,. systemu, szczeglnie wa)na dla
u)ytkownikw komputerw wykorzystywanych do dzia(a% komercyjnych.

G(wne cechy chipsetu 440FX to:
+ Obs(uga do l GB pamici EDO
+ Mo)liwo,. buforowania pe(nego ( GB pamici systemowej (bazuj#ca na proceso-
rze, poniewa) pami. podrczna L2 i pami. indeksu znajduj# si w procesorze)
Tabeta 6.39.
Nazwa uk(adu sto P
t
P
t
PttX4 PttX4E
Numer e/e,ei 82378IB/
ZB
8
2
8
2
8237iAB 8237 IEB
Obs(uga [DE Hrak B
M
B
M
UDMA UDMA
Obs(uga USB Brak B
r
T
a
Tak Tak
CMOS/Zegar Nie N
i
N
i
Tak Tak
Zarz#dzanie
energi#
SMM S
M
S
M
SMM ACPI ].()
3/O .SSA7(7H //O
+ Obs(uga USB
+ Obs(uga BusMaster IDE
+ Pctna obs(uga parzysto,ci/ECC
W chipsccic 44()FX /astosowano dwunk(adow# architektur North Bridge.
G(wnym clc!nentemjest kontroter pamici i mostek PCI 82441FX, towarzysz#cy
akce(eratorowi magistrali danych PCI 82442FX. Rol South Bridge spe(nia uk(ad
PHX3 82371SB. ktry uhstmaiic hard/o s/.ybki interfejs BusMaster DMA IDE i
USB oraz spe(nia rol mostka pomid/y magistraty I^CI a (SA.
Warto zauwa)y., )e cho. by( to pierwszy chipset klasy P6 obs(uguj#cy pamici
EDO, nie potrafi( jednak obs(ugiwa. szybszych pamici SDRAM. W dodatku
zastosowany w tym chipsecie uk(ad PIIX3 nie obs(ugiwa( szybszych dyskw Ultra
DMA IDE.
Chipset 440FX zosta( wykorzystany w pierwszych p(ytach g(wnych
przeznaczonych dla procesorw Pcinium II. ktrych architektura bardzo niewiele
r)ni(a si od procesorw Pcntium Pro. Najprawdopodobniej procesory Pentium H
ukaza(y si na rynku wie(e miesicy wc/.c,uiej, nim /osta( uko%czony
przeznaczony do ich obs(ugi chipsct, i w zwi^/ku z tym, wiele wczesnych p(yt
procesorw Pentium H /budowano w oparciu o starszy chipset 440FX. Wcze,niej
nikt nie przypuszcza(, )e chipset ten bdzie wykorzystywany w p(ytach g(wnych
procesorw Pentium I(, co spowodowa(o, )e jest on znacznie wolniejszy od
specjalnie dostosowanego do architektury procesorw Pentium (] chipsctu 4301
.X. Wta,nic z tego powodu zazwyczaj doradza(em (udziom, by wstrzymali si /
kupnem p(yt g(wnych Pentium H opartych na chipsecie 440FX i czekali na
maj#cy si nied(ugo ukaza. chipset 440LX. W nied(ugim czasie od pojawienia si
szybszego i dysponuj#cego wikszymi mo)(iwo,ciami chipsetu 440LX, chipset
44()FX zosta( ca(kowicie wyparty z rynku.
tnte! 440LX
Nied(ugo po ukazaniu si w sierpniu 1997 roku. chipset 440LX sta( si
najpopularniej-s/ym chipsctcm na tynku. By( to pierwszy chipset w pe(ni
wykorzystuj#cy mo)liwo,ci procesorw Pentium II. Chipset 440LX mia( wie(e
ulepsze% w porwnaniu do 440FX:
+ Ohstuga nowej magistra(i kart graficznych AGP (Advanced Graphics Port)
+ Obs(uga ()6 MHz pamici SDRAM
+ Obs(uga interfejsu Ultra DMA IDE
+ Obs(uga uniwersalnego portu szeregowego (USB)
Od ko%ca iW7 r. do pocz#tku 1998 r., chipset 440LX by( najpopularniejszym
chipsetem p(yt g(wnych procesorw Pentium H na rynku..
tnte! 440EX
44()EX jest ta%s/# i oferuj#c# nieco gorsz# wydajno,. alternatyw# chipsetu
44()LX. Chipset len po raz pierwszy ukaza( si na rynku w kwietniu 1998 roku,
wraz z prze/na c/onym na rynek tanich komputerw procesorem Celeron. 440EX
nie posiada wielu



leps/ego diipsetu 440LX - nie potrafi obs(ugiwa. wietu procesorw, nie posiada
le) kontroti parzysto,ci ani kodu korekcji b(dw. Chipset ten jest zaprojektowany
z my,l# o rynku tanich komputerw pracuj#cych z magistrat;) systemow# o
c/stotliwo,ci 66 MHz i wyposa)onych w przeznaczone d(a tanich komputerw
procesory Celeron Inteta. Warto tu zauwa)y. )e p(yty g(wne zbudowane w
oparciu o chipset 440EX w pe(ni obs(uguj# procesory Pentium H. ale nie posiadaj#
niektrych mo)liwo,ci lepszych chip-i440BX.
.mo /apamicla.. )e chipset 440EX:
+ Jest przystosowany do obs(ugi przede wszystkim procesora Intel Celeron
+ Jego mo)liwo,ci s# dostosowane do potrzeb sektora tanich komputerw PC
+ Posiada magistral# AGP
+ Nie obs(uguje pamici z kontrol# parzysto,ci lub kodem korekcji b(dw ECC
+ Obs(uguje tylko jeden procesor
Chipset 44t)HX to posiadaj#ca mniejsze mo)liwo,ci, przeznaczona dla
komputerw nie spe(niaj#cych wa)nych zada%, mniej niezawodna wersja chipsetu
440LX
W sk(ad chipsetu 44()EX wchodzi 82443EX PAC (PCI AGP ControHcr) North
Bridge ora/ nowy uk(ad 8237 1 EB (PMX4E) South Bridge. Cho. chipset ten
spe(nia swoje zadanie w wikszo,ci mniej wymagaj#cych zastosowa%, zazwyczaj
zalecam zastosowa. zamiast niego szybszy, maj#cy wiksze mo)liwo,ci i bardziej
niezawodny (z pamici# ECC) chipset 44QBX.
!nte) 440BX
Chipset Intel 440BX pojawi( si na rynku w kwietniu 1998 i by( pierwszym
chipsetem umo)liwiaj#cym prac ze 100-megahercow# magistral# procesora (czyli
w zasadzie ca(# p(yt# g(wn#). T czstotliwo,. pracy dodano w celu
umo)liwienia obs(ugi procesorw Pcnlium H pracuj#cych z czstotliwo,ciami 350,
400 oraz 450 MHz. Istnieje rwmc/ cnergoos/c/cdna wersja tego chipsetu, ktra
jest pierwszym chipsetem przeznaczonym dla komputerw przeno,nych i
obs(uguj#cym procesory Pentium ((.
Chipset 440BX r)ni si od 440LX przede wszystkim zwikszon# wydajno,ci#
wynikaj#c# z wicks/cj przepustowo,ci magistrali systemowej podczas pracy z
czstotliwo,ci# 100 MU/. Chipsct ten mo)e dzia(a. zarwno z czstotliwo,ci# 66,
jak i 100 MH/. d/icki c/cmn obs(uguje wszystkie procesory Pentium H pracuj#ce z
czstotliwo,ciami od 233 do ponad 450 MHz.
Najwa)nicjs/c cechy chipsetu 440 BX Inteta to:
+ Obs(uga 100 MHz pamici SDRAM
+ Mo)liwo,. pracy ze 66- i H)0-mcgahercow# magistral# systemow# oraz pa-
miciami
+ Obs(uga ACPI (Advanced Configuration and Power Interface specification)
+ Pierwszy chipset obs(uguj#cy wersj procesora Pentium II Intela dla
komputerw przeno,nych (Mobile Intel Pentium H)
tt Patrz Procesory Mobite Pentium 11", str. 1152
Intel 440BX zawiera pojedynczy uk(ad North Bridge o nazwie 82443BX Host
Bridge/ Controller, ktremu towarzyszy nowy, spe(niaj#cy rol South Bridge,
uk(ad 82371 EB PCI-tSA/lDE Xcelerator (PI!X4E). W nowym uk(adzie South
Bridge dodano obs(ug specyfikacji ACPI w wersji 1.0
440BX jest aktualnie najbardziej zaawansowanym chipsetem przeznaczonym
przez Intel na rynek zwyk(ych u)ytkownikw. Chipset ten oferuje doskona(#
wydajno,. po(#czon# z wysok# niezawodno,ci#, osi#gnit# dziki zastosowaniu
pamici SDRAM (Synchronous DRAM) i DIMM (Dna! Inline Memory Modules)
z kodem korekcji b(dw (ECC).
Chipsety k)asy P6 producentw niezale&nych
Acer Laboratories, tnc. (ALi) Aiaddin Pro !!
Aladdin Pro 11 M[621 firmy Acer Labs (ALi) jest dwuuk(adowym chipsetem
procesorw klasy P6 (Pentium Pro i Pentium 11) sk(adaj#cym si z dwch
umieszczonych w obudowach BGA uk(adw - 456-ko%cwkowego uk(adu
M1621 North Bridge oraz jednego ze spe(niaj#cych rol South Bridge uk(adw
M1533 i M1543. Jest to jeden z pierwszych, wyprodukowanych przez firm inn#
ni) Inte( chipsetw, ktre obs(uguj# umieszczane w z(#czu Slot I procesory klasy
P6.
W sk(ad M1621 North Bridge wchodzi kontroler magistra(i AGP, kontroler
pamici, kontroler I/O, a tak)e ,cie)ka danych, zawieraj#ca wieloportowe bufory
przyspieszaj#ce transfer danych. Chipset obs(uguje wiele procesorw Pentium II
pracuj#cych z czstotliwo,ciami 60. 66 oraz 100 MHz magistrali systemowej.
Aladdin Pro II jest odpowiednikiem chipsetu Intel 440BX.
Aladdin Pro 11 M[621 firmy Acer Labs (ALi) jest dwuuk(adowym chipsetem
procesorw klasy P6 (Pentium Pro i Pentium 11) sk(adaj#cym si z dwch
umieszczonych w obudowach BGA uk(adw - 456-ko%cwkowego uk(adu
M1621 North Bridge oraz jednego ze spe(niaj#cych rol South Bridge uk(adw
M1533 i M1543. Jest to jeden z pierwszych, wyprodukowanych przez firm inn#
ni) Inte( chipsetw, ktre obs(uguj# umieszczane w z(#czu Slot I procesory klasy
P6.
W sk(ad M1621 North Bridge wchodzi kontroler magistra(i AGP, kontroler
pamici, kontroler I/O, a tak)e ,cie)ka danych, zawieraj#ca wieloportowe bufory
przyspieszaj#ce transfer danych. Chipset obs(uguje wiele procesorw Pentium II
pracuj#cych z czstotliwo,ciami 60. 66 oraz 100 MHz magistrali systemowej.
Aladdin Pro II jest odpowiednikiem chipsetu Intel 440BX.
Zintegrowany kontroler pamici umo)liwia korzystanie z uk(adw FPM, EDO
oraz SDRAM. Maksymalnie mo)na zainstalowa. l GB pamici SDRAM !ub 2
GB pamici EDO. W celu zwikszenia stabilno,ci systemu i umo)liwienia
korzystania z chipsetu w serwerach, dodano obs(ug pamici z kodem korekcji
b(dw ECC i kontrol# parzysto,ci. Taktowania odczytw pamici w trybie back-
to-back to odpowiednio x-2-2-2-2-2-2-2 dla pamici EDO i x-l-l-)-l-l-l-( dla
pamici SDRAM.
Uk(ad M(621 obs(uguje magistra( AGP 1.0 zarwno w trybie lx, jak 2x i jest w
pe(ni zgodny /. PCI 2.1 dopuszczaj#cym wsp(bie)ne wykonywanie operacji na
magistrali PCI. M162( mo)e towarzyszy. uk(adowi M1533 South Bridge lub te)
po(#czonemu uk(adowi M1543 South Bridge/Super I/O.
W sk(ad 328-ko%cwkowego, umieszczonego w obudowie BGA uk(adu M1533
South Bridge wchodz#:
+ Mostek PCI do ISA
+ Wbudowany kontroler myszy t klawiatury
+ Rozszerzone zarz#dzanie energi# zgodne z ACPI (Advanced Configuration and
Power Interface)
+ D\\ uportowy interfejs USB
4 Dwukana(owy kontroler UItra-DMA/33 IDE
M1543 ma wszystkie mo)liwo,ci uk(adu 1533 i dodatkowo w pe(ni zintegrowany
Super I/O zawieraj#cy kontroler stacji dyskw, dwa szybkie porty szeregowe oraz
jeden uni-wersatny port rwnoteg(y.
V!A Technotogies ApoNo P6/97
VT82C680 Apollo P6 jest bardzo wydajnym, szybkim i oszczdzaj#cym energi
chipsetem dla komputerw przeno,nych i stacjonarnych wykorzystuj#cych 64-
bitowy procesor Pentium H Inteta. By( on jednym z pierwszych, nie
wyprodukowanych przez Intela chipsetw i jest funkcjonalnym ekwiwalentem
chipsetu Intel 440FX. ApoHo P6 umo)liwia tworzenie dwuprocesorowych
konfiguracji pracuj#cych z czstotliwo,ci# 66 MHz zewntrznej magistrali
procesora. Pamici DRAM i magistrala PCI s# niezale)nie od siebie zasilane i
mog# dzia(a. z napiciami 3,3 lub 5 V. Magistrala ISA jest zawsze zasilana
napiciem 5 V. Apollo P6 umo)liwia zainstalowanie do l GB pamici systemowej.
Chipset ten nigdy nie osi#gn#( du)ej popularno,ci.
ApoNo Pro
ApoHo Pro jest bardzo wydajnym chipsetem przeno,nych i stacjonarnych
komputerw z procesorami Pentium II. Cechami chipsetu Apollo Pro jest
zaawansowane zarz#dzanie energi#, zarwno w wersji dla komputerw
przeno,nych, jak i dla stacjonarnych, mo)liwo,. stosowania pamici PCIOO
SDRAM, tryb 2x magistrali AGP oraz wiele konfiguracji taktowania procesora i
pamici. Chipset Apollo Pro ma porwnywalne do chipsetu 440BX z uk(adem
PHX4e mo)liwo,ci i jest jednym z pierwszych nie wyprodukowanych przez Intela
chipsetw obs(uguj#cych architektur Slot 1.
VIA ApoHo Pro sk(ada si z dwch uk(adw: spe(niaj#cego ro! North Bridge
uk(adu VT82C69I, a tak)e zawieraj#cego pe(n# obs(ug zarz#dzania energi# dla
komputerw przeno,nych, umieszczonego w obudowie BGA uk(adu YT82C596
North Bridge. W ta%szych, przeznaczonych do komputerw stacjonarnych p(ytach
g(wnych, uk(adowi YT82C691 mo)e towarzyszy. YT82C586B South Bridge.
Uk(ad YT82C691 North Bridge obs(uguje wszystkie procesory korzystaj#ce ze
z(#cza Slot l (Pentium II) oraz Socket 8 (Pentium Pro). ApoHo Pro umo)liwia
prac zarwno
z66-rnegahercow#, jak i nowsz#, 100-megahercow# zewntrzn# magistral#
procesora, wymagan# przez 350 MHz i szybsze procesory Pentium H. Chipset
obs(uguje rwnie) magistrale AGP t.O, PC! 2.], a tak)e pamici FPM, EDO oraz
SDRAM. Chipset zezwala na dowolne (#czenie r)nych typw pamici DRAM w
nawet o,miu bankach. Maksymalnie mo)na zainstatowa. l GB pamici
systemowej. Taktowania odczytw pamici w trybie back-to-back to odpowiednio
5-2-2-2-2-2-2-2 dla pamici EDO i 6-1-1-[-I-I-I-I dla pamici SDRAM.
VT82C596 South Bridge obs(uguje dwa standardy zarz#dzania energi#: ACPI
(Advan-ced Configuration and Power Interface) oraz APM (Advanced Power
Management). W Liklad/ie zawarto rwnie) zintegrowany kontroler USB i
podwjne porty UltraDMA-66 EIDE.
Siticon integrated Systems (SiS)
SiS5600/5595
Chipset 5600/5595 zosta( zaprojektowany dla tanich procesorw Ceteron
dzia(aj#cych z 66- lub 100-megahercow# magistral# systemow# i ukaza( si na
rynku w czerwcu [998 roku. SiS ma nadzieje, )e ten tani chipset umo)liwi
wkroczenie technologii Pentium ]] na rynek ta%szych komputerw.

Rozdzia# 7.
Pami2
W tym rozdziate /ostanie omwiona pami., zarwno od strony budowy, jak i
wykorzystania przez komputer. Na pocz#tku zdefiniujemy, czym jest pami.,
jakie zajmuje miejsce w architekturze komputerw PC oraz w jaki sposb dzia(a.
Omwimy r)ne typy, szybko,ci ora/ obudowy uk(adw pamici, ktre mo)esz
kupi. i zainsta(owa. w komputerze.
/ustanie rwnie) omwiona togiczna organizacja pamici, zdefiniowane r)ne jej
obszary ora/ ich wykorzystanie z punktu widzenia systemu. Poniewa) (ogiczna
organizacja pamici i jej zastosowania znajduj# si w umy,te" procesora, jest
ona, wr#/ / mapowaniem pamici, jednym z najtrudniejszych do zrozumienia
poj. w ,wiecie pecetw. Rozdzia( ten /awicra u)yteczne informacje zdejmuj#ce
towarzysz#c# pamici zas(on tajemniczo,ci.
Podstawowe wiadomo,ci o pamici
Pami. jest tymczasowym no,nikiem danych, musz# si w niej znajdowa.
wszystkie program) i dane przetwarzane w danej chwiti przez procesor
komputera. Pami. jest no,nikiem tymczasowym, poniewa) wszystkie dane i
programy pozostan# w niej tytko do momentu wy(#czenia tub zresetowania
systemu. D(atego w(a,nie przed zresetowa-niem tub wy(#czeniem komputera
powinno si zapisa. na trwatszy no,nik (najcz,ciej t \\ardy dysk) wszystkie
zmiany, by w przysz(o,ci mo)na je by(o odtworzy..
Pami. czsto okre,ta si mianem RAM, co jest skrtem od Random Access
Memory (pami. o tosowym dostpie). Nazywa si j# tak dtatego, i) mo)na
tosowo (i szybko) uzyska. dostp do ka)dej pozycji w pamici. Gdy mwimy o
pa/H;'<7(';' komputera, najcz,ciej mamy na my,ti systemow# pami. RAM,
przechowuj#c# uruchomione programy i dane pr/.ciwar/.anc przez procesor.
Skrtem RAM mo)na okre,ta. zarwno same ko,ci pamici, jak i jej togiczn#
organi-/acj ora/ mapowanie w systemie. Pod pojciami mapowania i togicznej
organizacji pamici kryje si sposb, w jaki s# mapowane adresy pamici w
zainstatowanych uk(adach oraz rozmieszczenie r)nych typw informacji
systemowych w okre,tonych adresach.
Pocz#tkuj#cy u)ytkownicy komputerw czsto myt# pami. z pojemno,ciami
dyskw, poniewa) pojemno,. zarwno pamici, jak i dyskw wyra)a si w
megabajtach i giga-bajtach. Najlepsz# analogi# wyja,niaj#c# zale)no,ci midzy
pamici# a dyskami, jak# znalaz(em, jest porwnanie ich do ma(ego biura z
biurkiem i kartotek#.
W tej popularnej analogii kartoteka reprezentuje twardy dysk, w ktrym zarwno
programy, jak i dane s# przechowywane przez d(u)szy czas. Biurko przedstawia
pami. systemow#, dziki ktrej pracuj#ca przy biurku osoba (dzia(aj#ca jak
procesor) ma bezpo,redni dostp do ka)dej po(o)onej na nim teczki (pliku). Ka)da
teczka, zanim rozpocznie si nad ni# prac, musi zosta. przeniesiona z kartoteki
na biurko. Je,li biurko jest wystarczaj#co du)e, mo)na bdzie otworzy. na nim w
tym samym czasie wiete teczek; podobnie jest z komputerem - je,li ma wicej
pamici, bdzie mo)na na nim uruchomi. wicej lub wiksze programy.
Zwikszenie pojemno,ci twardego dysku w komputerze jest tym samym, co
zaopatrzenie biura w wiksz# kartotek - bdzie mo)na przechowywa. przez
d(u)szy czas wicej plikw (teczek). Zwikszenie pojemno,ci pamici jest
podobne do wymienienia biurka na wiksze - bdziesz mg( pracowa. w tym
samym czasie z wiksz# liczb# programw i danych.
Istnieje jednak powa)na r)nica pomidzy prac# biura a tym, co w rzeczywisto,ci
dzieje si z danymi w komputerze - w przeciwie%stwie do biura, dane
umieszczane w pamici komputera s# tylko kopiami, podczas gdy oryginalne pliki
nadal pozostaj# na twardym dysku. Zwr. uwag, )e z powodu tymczasowej
natury pamici, wszystkie zmienione pliki musz# by. ponownie zachowane na
dysku, zanim zostan# utracone w wyniku wy(#czenia lub zrestartowania
komputera. Je,li nie zapiszesz zmian dokonanych na pliku pozostaj#cym w
pamici, oryginalny plik na twardym dysku pozostanie niezmieniony. To jest tak,
jakby w chwili zamknicia biura wyrzucano wszystkie pozosta(e na biurku teczki,
podczas gdy orygina(y nadal pozostaj# w kartotece.
Pami. tymczasowo przechowuje uruchomione programy oraz wykorzystywane
przez nie dane. Ko,ci RAM czasem s# rwnie) nazywane p<yw/^<r/q /.VMq,
poniewa) gdy wy(#czysz komputer lub gdy nast#pi przerwa w dostawie energii,
wszystko, co przechowuje RAM, zostanie utracone, z wyj#tkiem tego, co zosta(o
zachowane na dysku. Z powodu ulotnej natury pamici RAM, wielu
u)ytkownikw komputerw ma zwyczaj czstego zapisywania swojej pracy
(niektre programy potrafi# robi. to automatycznie w zdefiniowanych przez
u)ytkownika odstpach czasu).
Uruchamiaj#c program komputerowy, powodujesz przekopiowanie go do pamici,
w ktrej pozostaje a) do zako%czenia dzia(ania. Procesor wykonuje znajduj#ce si
w RAM-ie instrukcje; w pamici RAM przechowywane s# rwnie) wyniki. Gdy
korzystasz z edytora tekstu, dane o naci,nitych przez ciebie klawiszach
przechowywane s# w pamici RAM, podobnie liczby wykorzystywane do
oblicze%. Gdy wybierasz opcje zachowania danych, informujesz program, )e
chcesz zapisa. zawarto,. RAM-u w postaci pliku na twardym dysku.
Z fizycznego punktu widzenia, RAM jest zbiorem uk(adw lub modu(w
zawieraj#cych ko,ci pamici, ktre umieszcza si w gniazdach na p(ycie g(wnej.
Te uk(ady lub modu(y r)ni# si od siebie zarwno zasilaniem, jak i wymiarami i
aby poprawnie funkcjonowa(y, musz# by. kompatybilne z systemem, w ktrym
maj# zosta. zainstalowane. W tym rozdziale omwimy r)ne typy pamici
instalowane w komputerach.
Pami., zaraz po procesorze, mo)e by. jednym z najdro)szych elementw
nowoczesnego komputera PC, mimo i) w ci#gu ostatnich )at znacznie spad(y jej
ceny. Nawet mimo spadku cen, nada! musisz wyda. na pami. do dwch razy
wicej ni) na p(yt g(wn#. Zanim w po(owie 1996 r. gwa(townie spad(y ceny,
pami. przez wie(e (at sprzedawano po sta(ej cenie oko(o 160 z( za megabajt. 16
MB (w tym okresie typowa i(o,. pamici w komputerze domowym) kosztowa(o
ponad 2400 z(. Pami. by(a wwczas dro)sza od swej wagi w z(ocie. Tak wysokie
ceny przyci#ga(y uwag przestpcw, co zaowocowa(o wie(oma du)ymi napadami
z u)yciem broni. Kradzie)e te by(y w rwnym stopniu wywo(ane wysokimi
cenami pamici, jak i du)ym na nie popytem oraz praktyc/nic r/.ccz ujmuj#c,
brakiem mo)liwo,ci siedzenia skradzionych uk(adw czy modu(w. Po serii
napadw z u)yciem broni i innych kradzie)ach, producenci uk(adw pamici
zaczli zatrudnia. uzbrojon# ochron i wprowadzili dodatkowe procedury bc/
piecze%stwa.
Pod koniec 19% r. ceny pamici ustabilizowa(y si na poziomie oko(o 16 z( za
megabajt; czyli na przestrzeni nieca(ego roku cena ( MB pamici spad(a
dziesiciokrotnie. Po pocz#tkowym gwa(townym za(amaniu si, ceny pamici
nada! opada(y i ostatnio wynosz# oko(o 6 z( za MB lub oko(o 400 z( za 64 MB,
typow# ilo,. pamici w dzisiejszych komputerach domowych. W obecnie
kupowanych komputerach insta(ujemy oko(o czterech razy wicej pamici ni) w
komputerach bd#cych standardem kilka lat temu i wydajemy na ni# oko(o 1/6
tego, ile musieliby,my zap(aci., zanim za(ama(y si ceny.
1'amic kos/tuje co prawda znacznie mniej ni) kilka lat temu, ale okres jej
u)yteczno,ci uleg( /nac/ncmu skrceniu. Szybciej ni) kiedykolwiek wcze,niej
ukazuj# si na rynku nowe uk(ady pamici i o wiele bardziej prawdopodobne jest,
)e w nowym komputerze bdzie nale)a(o instatowa. inne ko,ci ni) w komputerze
ju) posiadanym. Oznacza to, )e je,li naprawa lub zmodernizowanie komputera
wymaga wymiany p(yty g(wnej, mo)e si okaza., )e musisz wymieni. rwnie)
uk(ady pamici. Szansa na wykorzystanie w nowej p(ycie g(wnej zainstalowanych
w posiadanym ju) komputerze pamici jest /nikoma. W przysz(o,ci sytuacja
prawdopodobnie nie u(egnie zmianie i p(yta g(wna, ktr# kupisz za rok, bdzie
musia(a by. obsadzana innymi od stosowanych dzisiaj uk(adami pamici.
Z tego powodu wa)nym jest, by, pozna( wszystkie typy aktua(nie sprzedawanych
pamici, dziki czemu (atwiej bdzie ci zdecydowa., jakiego rodzaju pamici
wymaga dany komputer, z wiksz# (atwo,ci# bdziesz mg( rwnie) planowa.
przysz(e modernizacje i naprawy.
Typy pamici
Aby lepiej zro/umic. pami., nale)y pozna. ro(e, jakie spe(niaj# jej r)ne typy w
systemie. W nowoczesnych komputerach PC stosuje si przede wszystkim trzy
typy pamici:
+ /WM. Read On(y Memory (Pami. tylko do odczytu)
+ D/MM. Dynamie Random Access Memory (Dynamiczna pami. o losowym
dostpie)
. Static RAM (Statyczna pami. RAM)
ROM
ROM jest typem pamici, ktra mo)e sta!e przechowywa. dane. Pami. ROM jest
nazywana pamici# tylko do odczytu, poniewa) zmiana zawartych w niej danych
jest albo bardzo trudna, albo niemo)liwa. ROM jest rwnie) nazywana pamici#
nieulotn#, poniewa) wszystkie znajduj#ce si w niej dane nie ulegn# wymazaniu
nawet po wy(#czeniu komputera. /, tego powodu ROM jest idealny do
przechowywania instrukcji wykonywanych przy uruchamianiu si systemu.
Zauwa), )e ROM i RAM, pomimo opinii niektrych ludzi, nie s# swoimi
przeciwie%stwami. W rzeczywisto,ci ROM stanowi cz,. pamici systemowej.
Innymi s(owy, c/esc adresw pamici RAM jest mapowana (czytaj: przypisana) na
jeden lub wicej uk(adw ROM. Bez lego komputer nie mg(by si uruchomi.,
poniewa) po w(#czeniu zasitania procesor nie mia(by w pamici )adnego
programu, ktry mg(by wykona..
tt Patrz Proces uruchamiania komputera", str. 123S
Po uruchomieniu komputera PC, procesor automatycznie wykonuje skok do
adresu FFFFOh. spodziewaj#c si odnale0. pod tym adresem instrukcj, co ma
robi. dalej. Adres ten mie,ci si dok(adnie 16 bajtw od ko%ca pierwszego MB
pamici RAM i ko%ca ROM. Gdyby by( mapowany na zwyk(e uk(ady pamici,
wszystkie znajduj#ce si w nich dane znikntyby po wy(#czeniu komputera i po
ponownym jego w(#czeniu procesor nie by(by w stanie znale0. instrukcji
informuj#cych go, co ma zrobi. dalej. Dziki umieszczeniu pod tym adresem
uk(adw ROM, zapisany w nich program uruchamiania si komputera bdzie
dostpny przy ka)dym jego w(#czeniu.
Wicej informacji o dynamicznej pamici RAM mo)na znale0. w sekcji
,,DRAM",
Pami. ROM rozpoczyna si zazwyczaj od znajduj#cego si 64 kB przed ko%cem
pierwszego megabajta adresu FOOOOh. Poniewa) uk(ady ROM maj# zazwyczaj
pojemno,. 64 kB. zawanc w nich programy zajmuj# ca(e ostatnie 64 kB
pierwszego megabajta, (#cznic z najwaznicjs/ym adresem FFFFOh, zawieraj#cym
instrukcj startu.
To, )e komputery PC rozpoczynaj# wykonywanie instrukcji 16 bajtw przed
ko%cem pamici ROM, mo)e wydawa. si dziwne, ale zosta(o to zaprojektowane
celowo. Wszystkie programatory ROM-w umieszczaj# pod tym adresem
instrukcj skoku (JMP), wskazuj#c# aktuatny adres pocz#tku ROM-u - najcz,ciej
jest nim znajduj#cy si o oko(o 64 kB wcze,niej adres FOOOOh. To tak, jakby
zdecydowa. si na czytanie ka)dej ksi#)ki od 16 strony od ko%ca i umwi. si z
wydawcami, by umieszczali na tej stronic instrukcj, o ile stron nale)y si cofn#.,
by znale0. si na pocz#tku ksi#)ki. Dziki icmu m/wi#zaniu. Intel umo)liwi(
stosowanie uk(adw pamici ROM o r)nych rozmiarach.
BIOS komputera jest zapisany w uk(adzie pamici ROM znajduj#cym si na p(ycie
g(wnej, ale oprcz niego istniej# rwnie) B!OS-y umieszczone na poszczeglnych
kartach rozszerze%. W BlOS-ach kart rozszerze% znajduj# si pomocnicze
procedury i sterowniki B(OS-u wymagane przez dan# kart; s# one szczeglnie
potrzebne na przyk(ad kartom graficznym, ktre musz# by. aktywne ju) na
wczesnym etapie uruchamiania si systemu. Karty, ktre nie musz# by. aktywne
podczas uruchamiania si komputera, za-zwyc/aj nic posiadaj# ROM-u, poniewa)
ich sterowniki mog# by. za(adowane p0niej / twardego dysku.
KOM p(yty g(wnej w wikszo,ci komputerw zawiera cztery g(wne programy,
ktrymi s;):
Tl Power-On SetfTest. Seria procedur testuj#cych sprawno,.
poszczeglnych komponentw komputera.
(. Program umo)liwiaj#cy zmian parametrw konfiguracji systemu,
ustawienie zabe/.piccz.c% oraz preferencji.
l-*t'ocedura szukaj#ca mo)liwego do za(adowania systemu
operacyjnego najpierw na dyskietce w stacji dyskw, a p0niej na twardym
dysku.
Basic (nput/Output System. Zbir sterownikw stanowi#cy
standardowy interfejs podstawowych urz#dze% komputera, szczegtnie
tych. ktre mus/.# h\e aktywne podczas uruchamiania si systemu.
Poniewa) BIOS stanowi wiks/o,. kodu znajduj#cego si w ROM-ie, czsto
okre,(amy ROM nazwa ROM BIOS. W starszych komputerach PC. ROM B!OS
p(yty g(wnej mgt si sk(ada. nawet z piciu lub sze,ciu uk(adw, jednak ju) od
wielu !at stosuje si tylko jeden Liktad. Wicej informacji o znajduj#cym si na
p(ycie g(wnej ROM-ie mo)esz znale0. w ro/d/ialc 4. ,, P(yty g(wne".
Pamici ROM znajduj# si rwnie) w kartach rozszerze%, ktrych sterowniki
musza by. ju) aktywne podczas uruchamiania si systemu. Do takich kart na(e)#
karty graficzne. wiks/osc kart SCS( (Smal) Computer System Interface), karty
kontrolerw HH)H ^luiltanced IDE) oraz niektre karty sieciowe. Znajduj#ce si w
tych kartach uk(ady ROM zawieraj# sterowniki i programy startowe, ktre podczas
uruchamiania si s\stemu zostam; wywo(ane prze/. BIOS p(yty g(wnej. W(a,nie
dziki temu karta grallczna mo)e /usia. m/po/nana t /ainicjowana. nawet je,li w
ROM B!OS-ie nie ma dedykowanych jej sterownikw. Trudno by(oby wgra.
sterowniki inicjuj#ce kart VGA z dysku, poniewa) do momentu inicjacji karty
graficznej ekran monitora pozostawa(by ciemny. Podc/as uruchamiania st
systemu, B(OS p(yty g(wnej skanuje specjalny obszar pamici RAM zajmowany
przez ROM-y kart rozszerze% (adresy COOOO-DFFFFh) w poszuki-wanm
o/nac/aj#cego pocz#tek ROM-u dwubajtowego podpisu 55AAh. ROM B(OS
antomatyc/nic uruchamia wszystkie odnalezione podc/as skanowania ROM-y kart
rozsze-!/cn. Proces len wtdac w wikszo,ci komputerom, gdy - pode/as
wykonywania procedur POST-u - inicjowany ics! HIOS karty graficznej.
Uk(ady ROM s# z natury bardzo wolne, czas dostpu do nich wynosi zazwyczaj
oko(o 1 50 ns (wicej informacji na ten temat znajduje si w sekcji Czstotliwo,ci
pamici, w dalszej c/sci lego rozdzia(u), podczas gdy czas dostpu pamici
DRAM mie,ci si w granicach 60 ns. W zwi#zku z tym, w wielu systemach
pamici ROM s# f/ewonY;/;^ (/-?()A7 .s7;<;</^n'//;t,'). Cieniowanie polega na
przekopiowaniu podczas uruchamiania si systemu pamici ROM do RAM, co
podczas p0niejszej pracy komputera znacznie pr/y,pics/a dostp do zawartych w
niej informacji. Po zako%czeniu kopiowania, procedura cieniowania pr/\ pisuje
kopii adres orygina(u. Dziki temu komputer pracuje tak, jakby posiada( pami.
ROM o dostpie rwnie szybkim jak posiadana pami. RAM, poniewa) od tego
momentu pami. ROM nie jest ju) wykorzystywana. Uzyskany za pomoc#
cieniowania wzrost wydajno,ci jest jednak czsto nieznaczny, a w dodatku
niepoprawnie
skonfigurowane cieniowanie mo)e by. 0rd(em prob(emw. D(atego zazwyczaj
naj(e-piej jest cieniowa. tylko BIOS p(yty g(wnej i, by. mo)e, karty graficznej, a
wszystkie inne BtOS-y pozostawi. bez zmian.
Przede wszystkim, cieniowanie jest u)yteczne ty(ko, je,li pracujesz z ]6-bitowym
systemem operacyjnym, jak na przyk(ad z DOS-em czy Windows 3. x. Je,ti
pracujesz w 32-bitowytn ,rodowisku, jak Windows 95, Windows 98 czy Windows
NT, cieniowanie jest w(a,ciwie bezu)yteczne, poniewa) te systemy operacyjne nie
korzystaj# z 16-bitowego kodu zawartego w ROM-ach. Zamiast tego, wczytuj# do
pamici w(asne, 32-bitowe sterowniki, ktre zastpuj# wykorzystywany tytko przy
uruchamianiu si komputera Id-hitowy kod ROM-u. Ustawienia cieniowania
znajduj# si w zawartym w pamici CMOS programie konfiguracyjnym.
Istniej# cztery ro)ne typy uk(adw ROM:
+A'(,W.Pami. tylko do odczytu. .
Programowalny ROM Wymazywalny
PROM
E(ektrycznie wymazywa(ny PROM, nazywany rwnie) pamici# Hash bb 1'lash
ROM.
Bez wzgldu na to, jakiego uk(adu pamici ROM u)yjesz, zawarte w nim dane nie
bd# ulotne i pozostan# bez zmian, o ile celowo si ich nie usunie lub nie
nadpisze.
W tabeli 7.1 zosta(y wypisane pocz#tki numerw identyfikacyjnych r)nych typw
pamici ROM.
















Tabeta 7.1
Typ
uk(adu
Numer !nne
ROM Nie s#ju) wykorzystywane
PROM 27nnnn
EPROM 27nnnn Przezroczysta kwarcowa szybka
EEPRO
M
28xxxx !uh
29xx.xx
Odwzorowywane pamici ROM [Mask ROM]
Pocz#tkowo wikszo,. ROM-w produkowano z naniesionymi lub
zintegrowanymi w matrycy zerami i jedynkami. Matryca przedstawia(a
rzeczywisty krzemowy uk(ad wraz z zapisanymi danymi. Uk(ady te by(y nazywane
odwzorowywanymi pamiciami ROM, poniewa) dane by(y formowane we wzr. z
ktrej tworzono matryc ROM-u. Ten sposb produkcji jest ekonomiczny, je,(i
tworzysz setki tysicy ROM-w zawieraj#cych dok(adnie te same dane. Chc#c
jednak zmieni. cho. jeden bit, trzeba by(o utworzy. nowy wzr, co poci#ga(o za
sob# du)e koszty. Obecnie nikt ju) nie korzysta z odwzorowy-\\anych pamici
ROM z powodu ich ma(ej elastyczno,ci i wysokich kosztw produkcji
PROM
Pamici PROM nie zawieraj# )adnych danych po wyprodukowaniu i zanim zacznie
si z nich korzysta., musz# zosta. zaprogramowane. PROM zosta( wynaleziony w
p0nych tatach 70. przez firm Texas Instruments i jest produkowany w wielu
pojemno,ciach, od [ kB (H kb) do 2 MB (16 Mb) i wikszych. Pojemno,. mo)e
zosta. okre,lona za pomoc# czterech ostatnich cyfr numeru identyfikacyjnego, w
ktrym pierwsze dwie cyfry (27) oznaczaj# PROM firmy TI, a cztery kolejne
pojemno,. uk(adu w kb (kilobitach). Przyk(adowo, w wikszo,ci
wykorzystuj#cych PROM-y komputerw PC umieszcza si uk(ady 275(2 lub
27(OOO. czyli o pojemno,ci 512 kb (64 kB) lub ( Mb (128 kB).
W znajduj#cym si w moim samochodzie Pontiac Turbo Trans Am komputerze
cz,. systemu operacyjnego oraz wszystkie tabele danych, opisuj#ce wyprzedzenie
zap(onu [spark advance], dostarczanie paliwa [fuel delivery], a tak)e inne
parametry pracy pojazdu i silnika, umieszczono w 32-ki)obitowym (4 kB) uk(adzie
PROM 2732. Systemy operacyjne wielu urz#dze% ze zintegrowanymi komputerami
przechowywane s# w PROM-ach.
Cho. wcze,niej napisa(em, i) pamici PROM po wyprodukowaniu s# puste, to z
technicznego punktu widzenia s# one zape(nione binarnymi jedynkami. Innymi
s(owy, wy-kui/ystywany w nowoczesnych komputerach 1-megabitowy uk(ad
ROM posiada milion (dok(adnie 1048576) pozycji zawieraj#cych binarn# jedynk.
Pusty PROM mo)e zosta. zaprogramowany poprzez zapisanie na nim danych. Do
zapisania danych wymagane jest /azwyc/aj specjalne urz#dzenie, nosz#ce nazw
programatora ROM (rysunek 7.1). Czsto mwi si o programowaniu ROM-w
jako o ich ,,wypalaniu", poniewa) jest to do,. trafne technicznie okre,lenie tego
procesu. O ka)dej binarnej warto,ci jeden mo)esz my,le. jako o nienaruszonym
bezpieczniku. Wikszo,. uk(adw pracuje z napiciem zasilania wynosz#cym 5 V.
Podczas programowania, pod r)ne adresy uk(adu zostaje skierowane napicie
du)o wy)sze (najcz,ciej 12 V), ktre przepala znajduj#ce si tam bezpieczniki,
prze(#czaj#c logiczny stan jedynki na zero. Cho. mo)emy zamieni. l na O, z
pewno,ci# zauwa)y(e, ju), )e proces ten jest nieodwracalny; czyli nie mo)emy za-
mieni. O na 1. Programator analizuje program, ktry chcesz wprowadzi. do
uk(adu, a nastpnie w wymaganych miejscach zamienia warto,ci l na 0. Uk(ady
PROM czsto s# / lgu powodu nazywane uk(adami jednorazowego
programowania OTP (One Time Programmablc). Mog# one zosta.
zaprogramowane tylko raz i naniesionych zmian nie da si ju) usun#.. Wikszo,.
PROM-w jest niedroga, cena typowego, wykorzystywanego w p(ytach g(wnych
PROM-u wynosi oko(o 12 z(, wic je,li chcesz zmieni. znajduj#cy si w nim
program, po prostu zastpujesz go nowym zaprogramowanym uk(adem, a uktad
poprzedni wyrzucasz.
Programowanie pamici PROM w zale)no,ci od pojemno,ci uk(adu i algorytmu
wykorzystywanego pr/ez programator trwa od kilku sekund do kilku minut. Na
rysunku 7.1 /osta( przedstawiony typowy, kilkugniazdowy programator uk(adw
PROM. Programatory tego typu nazywane s# programatorami grupowymi (ang.
gang-programmer), poniewa) mog# programowa. wiele uk(adw jednocze,nie, co
jest szczeglnie przydatne, gdy musisz umie,ci. ten sam program w wielu PROM-
ach. Ta%sze programatory maj# tylko jedno gniazdo, co jest zupe(nie wystarczaj#ce
do wikszo,ci domowych i serwisowych zastosowa%.
Rysunek 7.1

Osobi,cie kot/ystam (i zalecam to innym) z tiaprawd niedrogiego
programatora l inny Andi'omeda Rcscaicli. Jest on nie tylko ekonomiczny, ale i
mo)na go pod(#czy. do portu rwnoleg(ego komputera, dziki czemu (atwo i
szybko przesy(a si pliki midzy nim a komputerem. Urz#dzenie to jest w dodatku
zamknite w (atwej do przenoszenia obudowie. Programator kontroluje si za
pomoc# okienkowego programu konfiguracyj-nego. ktry nale)y zainstalowa. na
komputerze, do ktrego jest pod(#czony. Program konliguracyjny ma wiele
u)ytecznych mo)liwo,ci, (#cznie z funkcjami umo)tiwiaj#cymi /granie
znajduj#cych si w uk(adzie PROM danych do pliku na twardym dysku, zapro-
gramowanie uk(adu PROM danymi z. pliku, porwnanie zawarto,ci uk(adu z
plikiem w komputer/e ora/, sprawdzenie przed rozpoczciem programowania, czy
umieszczony w programatorze uk(ad jest pusty Za pomoc# programatora PROM-
w przeprogramowa(em nawet PROM w swoim samochodzie, zmieniaj#c
fabryczne ustawienia ogranicze% szybko,ci i obrotw silnika, turbospr)arki, k#ta
wyprzedzenia zap(onu, dostarczania paliwa i jeszcze wielu innych parametrw!
Zamontowa(em rwnie) prze(#cznik umo)liwiaj#cy mi wybr jednego z czterech
r)nych uk(adw podczas jazdy samochodem. Jeden z zaprogramowanych przeze
mnie uk(adw odcina( dop(yw paliwa po przekroczeniu 36 mil na godzin i
wznawia(, gdy samochd zwalnia( do 35. Taka modyfikacja mog(aby by.
szczeglnie przydatna, gdyby, chcia( na przyk(ad ograniczy. prdko,., z jak#
maksymalnie mo)e je0dzi. twoje nastoletnie dziecko. Inny stworzony przeze mnie
ze wzgldw bezpiecze%stwa uk(ad odcina( dop(yw paliwa do silnika, gdy
zasygnalizowa(em, )e samochd jest zaparkowany. Bez znaczenia, jak pomys(owy
by(by z(odziej, nie mg(by ukra,. auta, chyba )e wzi#(by je na hol. Je,li jeste,
zainteresowany urz#dzeniem zmieniaj#cym uk(ady lub te) samymi uk(adami
PROM do samochodw Turbo Trans Am lub Buick Grand National, skontaktuj si
z firm# Casper's Electronics. Gdy zainstalowa(em uk(ad Superchips w samochodzie
Ford Explorer, natychmiast zauwa)y(em olbrzymi# r)nic w pracy silnika i
wydajno,ci pojazdu.

EPROM
Pamici HPROM s# popularn# odmian# pamici PROM. Nie s# one niczym innym
jak pamiciami PROM. ale /. mo)liwo,ci# wymazania zaprogramowanych danych.
Uk(ad EPROM mo)na bardzo (atwo rozpozna., poniewa) w obudowie
bezpo,rednio nad matryc# /ttajdtiic si pr/c/roc/ysta kwarcowa szybka, przez ktr#
mo)esz zobaczy. matryc. Pamici EPROM maj# taki sam jak PROM-y pretlks
numerw identyfikacyjnych (27xxxx) i mc lic/.#c kwarcowej szybki, s# fizycznie
oraz funkcjonalnie takie same.
U/iki /najduj#cej w obudowie uk(adu szybce, do matrycy mo)e si dosta.
promieniowanie ultrafioletowe, ktrym s# \\ \mazywane uk(ady EPROM. Szybka
jest wykonana / kwarcu, poniewa) zwyk(e s/.k(o blokuje promieniowanie UV. Nie
mo)na si opali. pi/e/. s/ybc! Komee/no,. zastosowania kwarcowej szybki
spowodowa(a, )e uk(ady EPROM s# dro/s/.e od uk(adw PROM. Je,li jednak
mo)(iwo,. wymazywania nie ma dla ciebie /nac/cnia, nie musisz ich kupowa..
Promieniowanie UV wywo(uje reakcj chemiczn#, w ktrej ponownie stapiaj# si
ze sob# znajduj#ce si w uk(adzie bezpieczniki, dziki czemu zostaj# wymazane
wszystkie /naidui#cc si w nim dane. W wywo(anej przez promieniowanie UV
reakcji wszystkie binarne /eta /nw staj# si jedynkami i uk(ad zostaje
przywrcony do stanu sprzed programowania. Aby /as/ta reakcja chemiczna,
promieniowanie UV musi mie. okre,lon# Jluro,. (2537 angstremw).
odpowiedni# intensywno,. ((2000 uw/cm*), a tak)e musi dzia(a. z niewielkiej
odteg(o,ci (2-3 cm) przez oko(o 5 do 15 minut. W urz#dzeniu do s/ybkiego
wymazywania EPROM-w (patrz rysunek 7.2) 0rd(o promieniowania UV
(iiajc/,ciej specjalna )arwka) znajduje si nad uszczelnion# szufladk#, w ktrej
umieszczasz jeden lub wicej uk(adw EPROM.
Rysunek 7.2.


Na rysunku 7.2 zosta(o przedstawione profesjonalne urz#dzenie do wymazywania
EPROM-w, ktre jednorazowo mo)e wymazywa. do 50 uk(adw. Ja korzystam ze
/na./nie mniejs/ego i ta%szego urz#dzenia firmy Walling Co. o nazwie DataRase.
Urz#-d/eine to \\ y ma/uje jednorazowo do czterech uk(adw i jest ekonomiczne, jak
rwnie) pi/eno,ne.
Kwarcowa szybka znajduj#ca si w obudowach uk(adw EPROM jest zazwyczaj
zabezpieczona za pomoc# ta,my przed przypadkowym wystawieniem na
promieniowanie ultrafioletowe. Promieniowanie UV wystpuje nie tylko w ,wiet(e
s(onecznym, ale i nawet w zwyk(ym o,wiet(eniu pokojowym, w zwi#zku z czym
dane zawarte w uk(adzie wystawionym na bezpo,rednie ,wiat(o szybko mog(yby
ulec uszkodzeniu. Dlatego dobrym nawykiem jest zabezpieczanie za pomoc#
aklejki zaprogramowanych uk(adw.
EEPROM/F!ash ROM
EEPROM jest nowszym typem ROM-u, jego nazwa jest skrtem od ,,Etektrycznie
wy-mazywatny PROM" (ang. Eiectrically Erasabte PROM). Uk(ady te s# rwnie)
nazywane pamici# Flash lub po prostu Flash ROM; ich najwa)niejsz# cech# jest
mo)(iwo,. wymazania i ponownego zaprogramowania bez )adnych dodatkowych
urz#dze%. Dziki pamiciom Flash sta(o si mo)liwe wymazanie i
przeprogramowanie ROM-u komputera PC bez wyjmowania uk(adu z podstawki
na p(ycie g(wnej, a nawet bez zdejmowania obudowy! Gdy korzystasz z pamici
Flash, do jej ponownego zaprogramowania nie potrzebujesz ani programatora, ani
urz#dzenia wymazuj#cego. Pamici Flash s# wykorzystywane nie tytko we
wszystkich w(a,ciwie p(ytach g(wnych wyprodukowanych po !994 roku, ale i w
wikszo,ci zbudowanych od tego czasu samochodach. Na przyk(ad mj Chevy
Impala SS z 1994 r. posiada PCM (Powertrain Controt Module) ze zintegrowan#
pamici# Flash
Pamici EEPROM mo)na zidentyfikowa. po numerze identyfikacyjnym, ktry
jest /godny ze wzorem 28xxxx (ub 29xxxx, oraz po braku kwarcowej szybki w
obudowie. Je,li w twoim komputerze zastosowano pamici Flash, bdziesz mg(
(atwo uaktuatni. ROM p(yty g(wnej bez konieczno,ci wymiany posiadanych
uk(adw. Zazwyczaj po prostu zgrywasz ze strony WWW producenta
uaktualniony ROM i uruchamiasz do(#czony program, ktry zastpuje stare dane
nowymi. Procedura ta zosta(a bardziej szczeg(owo opisana w rozdziale
czwartym.
tt Patrz, instalacja w komputerze nowszej wersji ROM BIOS", str. 479 i 485
Czste sprawdzanie, czy na stronie WWW producenta p(yty g(wnej nie pojawi(
si uaktualniony B!OS, jest bardzo dobrym nawykiem. Uaktualniony BIOS mo)e
ju) nie zawiera. b(dw oraz posiada. niedostpne wcze,niej mo)liwo,ci. Na
przyk(ad w nowym BlOS-ie mo)e si znajdowa. poprawka niweluj#ca ewentualny
problem roku 2000 oraz nowe sterowniki umo)liwiaj#ce uruchomienie komputera
ze 120-megabajtowej stacji dyskw LS-120.
M Patrz. Napdy Floptical LS-120 (120MB)", str. 8(7
Obecnie w wielu zintegrowanych z r)nymi urz#dzeniami komputerach stosuje si
pamici flash. By. mo)e ju) w najbli)szej przysz(o,ci bdziesz poszukiwa(
uaktua(nionego ROM-u do, na przyk(ad, swojego tostera! W rozdziale czwartym
zosta( dok(adnie opisany sposb poszukiwania i uaktualniania pamici flash ROM
p(yt g(wnych komputerw PC. Inne urz#dzenia rwnie) mog# posiada. pamici
flash - ostatnio na przyk(ad uaktualni(em
Je,li masz samochd z wbudowanym komputerem, rwnie) mo)esz zaktualizowa.
znajduj#cy si w nim BIOS, o ile tylko producent samochodu zaprojektowa(
uaktualnion# wersj. Uaktualnienie ROM-u jest obecnie tak (atwe i tanie, i)
czsto si zdarza, )e producenci samochodw udostpniaj# now# wersj
ROM-u, ktra zawiera poprawki usprawniaj#ce prac samochodu lub po
prostu usuwaj#ce problemy wynikaj#ce z poprzedniej wersji ROM-u. Nowe
ROM-y s# zazwyczaj dostpne u dealera danego samochodu, jego wic
musisz zapyta., czy producent zaprojektowa( uaktualnion# wersj. Je,li
posiadasz samochd GM, firma ta ma swoj# stron WWW, na ktrej
umieszcza informacje o nowych wersjach BIOS-u dostpnych dla ich
samochodw. Strona ta znajduje si pod poni)szym adresem:
http://207.74.147.14/vci
Gdy wprowadzisz swj VIN (numer identyfikacyjny pojazdu), na stronie uka)e si
historia kalibracji samochodu, ktra jest list# wszystkich uaktualnie% ROM-u
(kalibracji) zaprojektowanych od chwili powstania pojazdu. Gdy na przyk(ad
wprowadzi(em numer identyfikacyjny mojego Impala z 1994 r., okaza(o si,
)e od momentu powstania samochodu producent zaprojektowa( ju) pi.
kalibracji pamici Flash, a w moim samochodzie znajdowa(a si tylko druga
wersja. Oznacza(o to, )e powsta(y ju) trzy wersje nowsze od tej, ktr# wtedy
posiada(em! Uzbrojony w t informacj uda(em si do dealera, ktry
pod(#czy( do mojego samochodu swj komputer diagnostyczny i
zaprogramowa( PCM nowym oprogramowaniem, co w moim przypadku
poprawi(o wiele mniejszych i wikszych niedoci#gni., (#cznie z wystpuj#c#
w pewnych okoliczno,ciach nierwn# prac# silnika.
Zastosowanie w samochodzie pamici Flash da(o mi mo)liwo,. eks-
perymentowania z kalibracjami przeznaczonymi do innych samochodw,
dziki czemu w pamici Flash mojego samochodu znajduje si obecnie
zmodyfikowany ROM przeznaczony do samochodu Camaro. W
zaprojektowanej dla Camaro kalibracji ustawiono znacznie bardziej
agresywne parametry krzywej wyprzedzenia zap(onu oraz dostarczania
paliwa, jak rwnie) zmian biegw i wielu innych cech. Je,li jeste, za-
interesowany posiadaniem innego programu w pamici Flash twojego
samochodu, skontaktuj si z firm# Wright Automotive lub Evergreen
Performance.
ROM swojego modemu (SDN Motoroli oraz cyfrowej kamery Kodaka.
Uaktualnienie pamici flash by(o bardzo (atwe do przeprowadzenia (wystarczy(o
zgra. uaktualniony ROM ze strony WWW producenta i uruchomi. do(#czony do
niego program), a wyeliminowa(o wiete r)nych dziwactw obu urz#dze%. Pamici
flash wykorzystuje si rwnie) do zwikszania mo)tiwo,ci sprztu znajduj#cego
si ju) na rynku oraz do przystosowywania go do najnowszych standardw.
Przyk(adem mo)e tu by. uaktualnienie standardu komunikowania si modemu z
X2 lub Kflex do V.90.
DRAM
W nowoczesnych komputerach najcz,ciej wykorzystuje si dynamiczne pamici
RAM. Najwiksz# przewag# DRAM nad innymi pamiciami jest jej du)a gsto,.,
dziki ktrej w jednym niewielkim uk(adzie mo)na umie,ci. znacznie wicej
bitw, ora/ hardzo niska cena, umo)liwiaj#ca produkcj uk(adw pamici o du)ej
pojemno,ci.
Komrki pamici DRAM s# niewielkimi kondensatorami przechowuj#cymi
(adunki oznaczaj#ce bity. Problemem jest tu dynamiczno,. DRAM - pamici te
musz# by. stale poniewa) przy braku od,wie)ania zanik(yby przechowywane w
poszczeglnych komrkach (adunki elektryczne, co spowodowa(oby utrat
zgromadzonych w nich danych. Od,wie)anie nastpuje, gdy systemowy kontroler
pamici zarz#d/a ma(# przerw, podczas ktrej odczytuje wszystkie dane zawarte w
poszczeglnych komrkach. Kontroter pamici (zazwyczaj wbudowany w chipset
p(yty g(wnej) jest w wikszo,ci systemw ustawiony zgodnie z wynosz#cym 15fis
(mikrosekund) fabrycznym standardem czstotliwo,ci od,wie)ania. Dostp do
pamici jest zorganizowany \v taki sposb, )e po dok(adnie 128 cyklach zostan#
odczytane wszystkie wiersze pamici. Czyli inaczej mwi#c, od,wie)enie danych
nastpuje po ka)dych 1,92 ms (milisekundy lub l2H^)5)as).
Niestety, od,wie)anie pamici zabiera procesorowi wiele cykli. W starszych
komputerach cykle od,wie)ania mog(y zaj#. nawet 10 lub wicej procent czasu
procesora. Na szcz,cie. w obecnie produkowanych systemach, w ktrych
procesory pracuj# z czsto ttiwo,ciami rzdu setek megahercw, od,wie)anie
zajmuje najcz,ciej nie wicej ni) 1% czasu procesora. W BlOS-ach niektrych
komputerw masz mo)liwo,. zwikszenia czasu pomidzy kolejnymi
od,wie)eniami pamici, co przy,piesza dzia(anie komputera, ale i zarazem mo)e
prowadzi. do losowego wystpowania tzw. mikkich b(dw pamici. \liekki b(#d
jest b(dem danych, ktry nie zosta( spowodowany przez uszkodzony ttktad
pamici. Dlatego tpiej zazwyczaj pozosta. przy zalecanych lub standardowych
ustawieniach od,wie)ania pamici. Tym bardziej zreszt#, )e w nowoczesnych
komputerach od,wie)anie /abicra tylko oko(o 1% ca(kowitej wydajno,ci systemu,
czyli si(# rzeczy, zwikszanie czasu od,wie)ania bdzie mia(o bardzo niewielki
wp(yw na osi#gi komputera.
W pamiciach DRAM bit jest tytko jedn# par# tranzystora i kondensatora, dziki
czemu pamici te maj# bardzo du)# gsto,.. Dziki takiemu rozwi#zaniu, mo)na
produkowa. uk(ady DRAM o pojemno,ci wikszej, ni) by(o to mo)liwe z innymi
uk(adami pamici, istniej# ju) uk(ady DRAM o pojemno,ci ponad 256 Mb. Ko,ci
o tej pojemno,ci zawieraj# co najmniej 256 milionw tranzystorw! W
porwnaniu z tym, nieszczeglnie wypadaj# na\\ct procesory Pentium II, ktre
przecie) posiadaj# ich tylko 7,5 miliona. R)nica polega na tym, i) pary
tranzystorw i kondensatorw w pamiciach s# u(o)one w prosty (zazwyczaj
kwadratowy), powtarzaj#cy si uk(ad, podczas gdy struktury znajduj#ce si w
procesorze s# nie tylko znacznie bardziej r)norodne i skompHkowane, ale i w
rwnie skomplikowany sposb ze sob# po(#czone. Co najmniej jeden z
producentw pracuje obecnie nad pamiciami wykonywanymi w technologii 0.05
mikrona, o gsto,ci 256 gigabitw, ktre maj# trafi. do seryjnej produkcji oko(o
roku 2001-2002. Oznacza to, i) pojemno,ci pamici nadal bd# ros(y w tempie
rwnym temu, w jakim
Pamici DRAM wykorzystuje si w komputerach PC z powodu ich niskiej ceny
oraz mo)liwo,ci gstego upakowania ko,ci, dziki czemu na niedu)ej przestrzeni
mo)na /gromadzi. du)# pojemno,. pamici. Niestety, uk(ady DRAM s# rwnie)
woine, /a/\vyc/aj du)o wolniejsze od procesora. Z tego powodu powsta(o wie(e
r)nych architektur pamici DRAM, zaprojektowanych z my,(#o poprawie
wydajno,ci.
Szybko.2 pami2!
S/yhkosc i \\\da]no,. pamici jest do,. my(#cym zagadnieniem, poniewa)
najcz,ciej \vyia/a st j# w ns (nanosekundach). podczas gdy szybko,.
(czstotliwo,. pracy) pro-l \\yta)a[)a \v megaticrcach.
Natiosckunda jest jedn# miliardowa, cz,ci# sekundy - to naprawd bardzo
niewiele. By ujrze. to we w(a,ciwej perspektywie, wystarczy uzmys(owi. sobie, i)
,wiat(o prze-ittics/c/aj#cc si w pr)ni, ktrego szybko,. poruszania si wynosi
299792 km na sekund, w czasie jednej nanosckundy przemie,ci si tytko o 29,98
cm, czyli o mniej ni) d(ugo,. pr/ccittiej linijki!
Szybko,. (czstotliwo,.) pracy systemu i uk(adw wyra)ana jest w megahercach
(MHz). czyli milionach cykli na sekund. Ju) obecnie mo)na si spotka. z
procesorami pracuj#cymi / c/stotliwo,ctami r/.du 500 MHz; procesory pracuj#ce
z czstotliwo,ciami gigahercw (GHz lub miliardw cykti na sekund) pojawi# si
na rynku w ci#gu najbli)szych kilku !at.
Poniewa) mwienie o szybko,ci w r)nych jednostkach jest do,. myl#ce,
pomy,la(em, i) porwnanie ich mo)e by. bardzo interesuj#ce. W tabeli 7.2 zosta(y
pokazane zale)no,ci pomidzy nanosckundami (ns) a megahercami (MHz).
Jak wynika z tabeti, w miar zwikszania si czstotliwo,ci pracy zegara mateje
czas cyktu pamici. Je,ti dok(adniej przyjrzysz si tabeli, z ca(# pewno,ci#
zauwa)ysz, i) s/yhkosc pamici DRAM /upchiic nie przystaje do szybko,ci
obecnych procesorw, pracuj#cych z czstotliwo,ciami nawet powy)ej 400 MHz.
Jeszcze do niedawna wikszo,. wykor/ysi\wanych w komputerach PC pamici
DRAM mia(a czas dostpu rzdu M) ns. co odpowiada warto,ci oko(o 16,7 MHz!
R)nica pomidzy wydajno,ci# pamici a procesora jest szczeglnie widoczna,
gdy tak wolne pamici s# instalowane w komputerze, ktrego procesor pracuje z
czstotliwo,ci# 300 lub wicej megahercw.
taktowainc pamici icst jednak rzecz# bardziej skomplikowan# od prostego
przeliczania nanosckund na mcgaherce. Poniewa) tranzystory bitw pamici
pracuj# najbardziej efektywnie, gdy s# u(o)one w siatk, dostp do ka)dego z nich
odbywa si za pomoc# schematu wiersza i kolumny. Przed ka)dym odczytaniem
lub zapisaniem danych, nale)y poda. adres wiersza i kolumny komrki pamici,
ktra ma zosta. odczytana lub w ktrej maj# si znale0. dane. Pocz#tkowy etap
transferu danych z pamici i do niej, w ktrym wybiera si adresy wierszy i
kolumn, przyj(o si nazywa. ^/wj/;:wrw (!a-iciic\t. C/as dostpu do pamici jest
sum# czasu cyklu oraz op0nienia. Na przyk(ad pami. o dostpie 60 ns ma
zazwyczaj op0nienie rzdu 25 ns, a czas cyklu wynosz#cy oko(o 33 ns. W
zwi#zku z tym, rzeczywista czstotliwo,. taktowania 60-nanosekun-dowej
pamici wynosi 28,5 MHz (35 ns = 28,5 MHz). Jednak nawet wtedy ka)dy
transfer pamici bdzie nadal wymaga( pe(nych 60 ns i z powodu dodawanego
op0nienia czstotliwo,. kolejnych transferw bdzie wynosi. tylko 16,7 MHz
(60 ns).
(A) nastpuje, gdy pracuj#cy z czstotliwo,ci# 300 MHz procesor usi(uje
odczyta. \viclc bajlo\v danych z 16-megahercowej pamici? Odpowied0 (atwo
przewidzie. - mnstwo cykli oczekiwania (ang. wait states). CyM of-yA%twiM
jest dodatkowym cyklem, w ktrym procesor nie wype(nia )adnej instrukcji, a
ktry musi wykona. podczas oczekiwania na dane. Je,li ka)dy cykl pamici trwa
60 ns (i6 MHz), a cykl procesora - 3 ns (300 MHz), procesor czekaj#c na dane
bdzie musia( wykona. oko(o 19 cykli oczekiwania! Dodawanie w ten sposb
cykli oczekiwania do,. skutecznie zwalnia szybko,. przetwarzania do szybko,ci
pamici, czyli w tym wypadku 16 MHz. Z tego powodu powsta(o wiele
szybszych pamici systemowych i podrcznych, maj#cych zredukowa. liczb cy-
kli oczekiwania. W tym rozdziale zostanie omwiona ka)da z nich.
FPM (Fast Page Mod) DRAM
Dostp do standardowych pamici DRAM odbywa si poprzez ^roN;'.'owa/n'.'
(ang. paging). Zwyk(e odczyty i zapisy danych w pamici wymagaj# wybrania
wiersza i kolumny, co zabiera troch czasu. Stronicowanie polega na
udostpnianiu komrek z tego samego wiersza, dziki czemu nale)y zmienia.
tylko adres kolumny. Wykorzystuj#ca ten sposb
dostpu pami. jest nazywana PM (Page Mo^) tub FPM fF^yf P<:ig5' Mo^j.
Istniej# rwnie) inne wersje pamici FPM, nazywane pamici# SC (Static Column)
tub pamici# NM (Nibbte Mod).
jest prostym sposobem zwikszenia wydajno,ci pamici, poprzez po-
dzielenie jej na strony maj#ce d(ugo,. od 512 bajtw do kilku kilobajtw. Dostp
do wszystkich komrek wewn#trz strony jest dziki mechanizmom stronicowania
szybszy o wie)e cyk)i oczekiwania. Je,li docelowa komrka pamici znajduje si
poza aktualnie wybran# stron#, procesor musi odczeka. kilka dodatkowych cykti,
a) do chwili gdy system wybierze now# stron.
W miar up(ywu czasu wymy,lano coraz to nowe sposoby uzyskiwania szybszego
dostpu do pamici DRAM. Jedn# z najbardziej znacz#cych zmian by(a
imp(ementacja w procesorach 486 i p0niejszych seryjnego trybu dostpu (ang.
burst mod). W seryjnym taktowaniu pamici wykorzystano fakt, i) kolejne
dostpy do niej dotycz# najcz,ciej kmnrek po(o)onych b(isko siebie. Dziki
wykorzystaniu trybu seryjnego, po usta(eniu wiersza i kolumny komrki pamici,
mo)na bez )adnych dodatkowych cykli oczekiwania czy op0nie% uzyska. dostp
do komrek s#siednich. Dostp seryjny jest zazwyczaj ograniczony do czterech
kolejnych odczytw/zapisw. Dlatego taktowanie opisuje si czsto liczbami cykli
potrzebnymi na uzyskanie kolejnych dostpw. Typowe taktowanie pamici
DRAM w trybie seryjnym jest zazwyczaj wyra)ane w postaci x-y-y-y, gdzie x jest
czasem pierwszego dostpu (sumy op0nienia i czasu cyklu), a y liczb# cykli po-
trzebnych do uzyskania ka)dego z kolejnych dostpw.
Standardowe, 60-nanosekundowe pamici DRAM s# w trybie seryjnym taktowane
zgodnie ze schematem 5-3-3-3. Oznacza to, )e uzyskanie pierwszego dostpu do
pamici zajmie w sumie pi. cykli (przy 66-megahercowej magistrali systemowej
czas uzyskania pierwszego dostpu wyniesie oko(o 75 ns tub inaczej piciu cykli
po 15 ns), a ka)dy kolejny dostp serii zajmie po trzy cykle (3 x 15 ns = 45 ns). Jak
wida., uzyskane czasy dostpu do pamici s# ni)sze, ni) wynika(oby to z samej
specyfikacji pamici. Zwr. jednak uwag, )e bez wykorzystania trybu seryjnego
dostp do pamici odbywa(by si zgodnie ze schematem 5-5-5-5, poniewa) przy
przeprowadzaniu ka)dego transferu do i z pamici wystpowa(oby pe(ne
op0nienie. Uk(ady DRAM obs(uguj#ce stronicowanie i dostp seryjny s#
nazywane p<2MM'c;'q FPM (F.Mf Page Mo./f). Nazwa ta wynika z tego, )e w
trybie seryjnym dostpy do znajduj#cych si na tej samej stronie pamici danych
s# uzyskiwane z mniejszym op0nieniem. W wikszo,ci komputerw 486 i
nowszych wykorzystano uk(ady FPM; w starszych komputerach stosowano stan-
dardowe pamici DRAM.
Innym sposobem na przy,pieszenie pamici FPM jest pr^ W trybie dostpu
przeplatanego, dwa osobne banki pamici s# odczytywane naprzemiennie. Gdy w
jednym z bankw trwa odczyt lub zapis danych, w drugim wybiera si w tym
samym czasie wiersz i kolumn komrki. Dziki temu, gdy pierwszy bank ko%czy
przekazywanie danych, drugi zako%czy( ju) okres op0nienia i jest gotowy do
kolejnego transferu. W czasie gdy w drugim banku trwa przesy(anie danych, w
pierwszym banku wybierany jest wiersz i kolumna komrki pamici, od ktrej
rozpocznie si kolejny dostp. Jedynym problemem jest to, )e aby skorzysta. z
dostpu przeplatanego, musisz obsadzi. dok(adnie takimi samymi ko,.mi dwa
banki na p(ycie g(wnej. By(o to bardzo popularne rozwi#zanie w systemach z 32-
bitow# pamici# i procesorami 486, de szybko straci(o uznanie po ukazaniu si
komputerw z procesorami Pentium, ktre posiada(y pamici 64-bitowe. By mc
skorzysta. z techniki przeplatania w komputerach Pentium, musia(by, zainstalowa.
jednocze,nie 128 bitw pamici, czy(i a(bo cztery 72-ko%cwkowe pamici SIMM,
a(bo dwa modu(y DIMM.
EDO RAM
W 1995r pojawi( si nowy typ pamici d(a systemw z procesorami Pentium,
nazwany EDO fEW.-HcM Da;a Oi;f) /MM. Pami. EDO to zmodyfikowana
pami. FPM i z tego powodu bywa nazywana rwnie) pawnr;q WAf fA/y/;w
fog.' Mc6^J. Pami. EDO zosta(a wynak/inna i opatentowana przez firm Micron
Technology, ktra udzie(iia licencji na jej produkcj wie(u innym producentom.
EDO sk(ada si ze specjalnie wyprodukowanych uk(adw, ktre pozwalaj# na
zazbianie si taktowa% pomidzy udanymi dostpami. Skrt EDO odnosi si
przede wszystkim do tego, i) w przeciwie%stwie do pamici FPM, sterowniki
wyj,cia danych na uk(adzie nie s# wy(#czane, gdy kontroler pamici usuwa adres
kolumny w celu rozpoczcia kolejnego cyklu. Dziki temu kolejny cykl mo)e
nast#pi. zaraz za poprzednim, co umo)iiwia zaoszczdzenie na ka)dym cyklu
oko(o 10 ns.
Poniewa) uk(ady EDO umo)liwiaj# kontro(erowi pamici rozpoczcie instrukcji
adresowania nowej kolumny jeszcze podczas odczytywania danych pod
aktualnych adresem, czasy cyk(i uleg(y znacznemu skrceniu. Rozwi#zanie to jest
bardzo podobne do przeplatania bankw w starszych systemach, ate w
przeciwie%stwie do przeplatania, by z niego skorzysta., nie musisz posiada.
dwch identycznie obsadzonych bankw pamici.
EDO RAM w trybie seryjnym umo)liwia zastosowanie taktowania zgodnego ze
schematem 5-2-2-2. czyli lepszym od osi#ganego przez uk(ady FPM schematu 5-
3-3-3. Oznacza to, )e pamici EDO w ci#gu 11 cyk(i systemowych mog# wykona.
cztery transfery danych, natomiast pamici FPM do tego samego zadania
potrzebuj# 14 cykli. Cho. czas potrzebny na wykonanie transferw zosta(
zmniejszony o 22%, pamici EDO /azwyczaj zwikszaj# og(n# wydajno,.
systemu o oko(o 5%. Nawet je,li uzyskany wzrost wydajno,ci wydaje si
niewielki, warto zauwa)y., i) pamici EDO bazuj# na tym samym podstawowym
uk(adzie DRAM co pamici FPM, a to oznacza, )e koszt ich produkcji praktycznie
nie r)ni si od kosztu produkcji uk(adw FPM. Dziki temu uk(ady EDO
kosztuj# niemal tyle samo co uk(ady FPM, a oferuj# wy)sz# wydajno,.
Pamici EDO mog# zosta. wykorzystane tylko pod warunkiem, )e obs(uguje je
chipset p(yty g(wnej. Wikszo,. chipsetw powsta(ych od roku 1995, kiedy na
rynku ukaza( si chipset 430FX (Triton), obs(uguje uk(ady EDO. Dziki
porwnywalnym z pamiciami FPM kosztom wytwarzania oraz obs(ugiwaniu
przez chipsety Inte(a, rynek bardzo v\ hko ca(kowicie przerzuci( si na ko,ci EDO.
M Patrz Chipsety pi#tej generacji (P5)", str. 349
tt Patrz ,,Chipsety szstej generacji (ktasy Pentium Pro/Pentium II)", str. 363
Uk(ady EDO s# idea(nym rozwi#zaniem dla systemw z magistra(# pracuj#c# do
66 MHz, co do roku 1997 w zupe(no,ci zaspokaja(o potrzeby rynku. Jednak w
1998 r. na rynku pojawi(y si nowsze i szybsze pamici SDRAM (Synchronous
DRAM), ktre wkrtce sta(y si nowym standardem pamici komputerw PC.
Burst EDO
Mew(o(y), ktrych specjalny tryb seryjny umo)liwia uzyskanie jeszcze
s/ybs/ych transferw pamici. Niestety, obs(ugiwa( je ty(ko jeden chipset (Inte(
440FX Natoma) i zosta(y szybko wyparte przez uk(ady SDRAM, faworyzowane
przez projektantw chipsetw i systemw PC. Pamici BEDO nie s# ju)
produkowane i nie spotyka si ich w obecnie sprzedawanych komputerach.
SDRAM
SDRAM jest skrtem od Synchronous DRAM, czy(i pamici, ktra dzia(a
synchronicznie /. magistral#. SDRAM przekazuje informacje za pomoc# bardzo
szybkiego potoku, wykorzystuj#c s/ybki, taktowany interfejs. Dziki zastosowaniu
pamici SDRAM znacz#co /tnntcj.s/a si op0nienie, poniewa) uk(ady te s# ju)
zsynchronizowane x czstottiwo-,ci# pracy p(yty g(wnej.
/.ani m bdziesz mg( zainsta(owa. uk(ady SDRAM w komputerze, podobnie jak
pamici EDO, musz# by. one obs(ugiwane przez chipset p(yty g(wnej. Od
pocz#tku 1997 r. ws/.ystkie chipsety Intcla. wr#/. z chipsetami 430VX i 430TX, w
pe(ni obs(uguj# SDRAM, co czyni te uk(ady najpopularniejszymi pamiciami na
rynku nowych komputerw. Pamici SDRAM s# przede wszystkim dostosowane
do architektury procesorw Pentium II oraz nowych p(yt g(wnych, na ktrych
mo)na te procesory umieszcza..
Osi#gana pr/e/ SDRAM wydajno,. jest o wiele wiksza od wydajno,ci pamici
FPM i EDO. Poniewa) SDRAM jest jedn# z odmian DRAM, pocz#tkowe
op0nienie jest takie samo, ale /.a to ca(kowite czasy cykli s# znacznie krtsze od
wcze,niejszych pamici FPM i EDO. Taktowanie SDRAM podczas dostpu
seryjnego jest zgodne ze schematem 5-1-1-1; czyli 4 transfery pamici zako%cz#
si ju) po 8 cyklach. Pamici EDO potrzebowa(y na wykonanie tej samej operacji
1 1 cykli, a pamici FPM a) 14.
SDRAM poza mo)liwo,ci# pracy ze znacznie krtszymi cyklami obs(uguje
rwnie) 100-megahercowe (10-nanosek-undowe) i szybsze magistrale, ktre w
1998 roku sta(y si nowym standardem czstot(iwo,ci pracy magistral
systemowych. Dziki temu, w praktycznie wszystkich sprzedanych w 1998 r.
komputerach wykorzystano w(a,nie te pamici i bard/o prawdopodobne jest, i)
uk(ady te utrzymaj# si na rynku jeszcze do ko%ca roku 2000.
1'rawdopodobnie w niedalekiej przysz(o,ci pamici SDRAM bd# mog(y pracowa.
na nawet 200-megahercowych i szybszych magistralach. SDRAM s# sprzedawane
w formie DIMM. a ich szybko,. czsto okre,la si nie w nanosekundach, lecz w
megahercach. Z tego powodu mo)esz natkn#. si na takie same pamici
sprzedawane jako 66 MU/ lub 15 ns, 83 MHz lub 12 ns czy te) 100 MHz lub 10 ns.
Z powodu bardzo szybkich taktowa% pamici podczas pracy z czstotliwo,ci# 100
MHz, Intel stworzy( standard PC/100, w ktrym /.definiowa( wymagania, jakie
musz# spe(ni. uk(ady pamici, by pozostawa(y stabilne przy czstotliwo,ci
taktowania wynosz#cej 100 MHz. Wikszo,. painici z certyfikatem PC/100 ma w
celu zachowania odpowiedniego marginesu b(du
czas dostpu 8 ns, czyli mo)e pracowa. z czstotliwo,ci# 125 MHz. Jednak nawet
je,ii uktady te mog# pracowa. z takimi czstotliwo,ciami, oficjalnie posiadaj#
wy(#cznie certyfikat PC/100. Cho. 10-nanosekundowe pamici rwnie) mog(yby
dzia(a. z czstotliwo,ci# 100 MHz, Intel stwierdzi), )e z powodu zbyt ma(ego
marginesu b(du mog(yby nie by. stabilne.
Pomimo i) SDRAM jest znacz#co szybszy od poprzednich typw pamici, nie jest
od nich du)o dro)szy, dziki czemu jeszcze szybciej wzros(a jego popularno,..
M Patrz Fizyczna pami. komputera", str. 396
Przysz#e techno#ogie pamici DRAM
RDRAM
RDRAM, nazywany rwnie) Rambus DRAM, jest pamici# opart# na zupe(nie
nowych ro/\\m/aniach, ktra pocz#tkowo, w latach 1999-2000, ma si znale0.
tylko w komputerach o najwikszej mocy. RDRAM jest wspierany przez Intel i
bdzie bezpo,rednio obs(ugiwany przez wszystkie jego chipsety.
RDRAM, dziki podwojeniu znajduj#cej si w uk(adzie magistrali danych do 16
bitw i zwikszeniu czstotliwo,ci pracy do 800 MHz, przy,piesza przepustowo,.
samej pamici, umo)liwiaj#c uzyskanie szczytowo przepustowo,ci rzdu 1,6
GB/s. Rambus wprowadzi( rwnie) uaktualnienia w protokole magistrali, dziki
czemu dane nie musz# by. mutlipleksowane. Zamiast tego utworzono niezale)n#
kontrol, a magistral adresow# podzielono na dwie grupy ko%cwek, osobno na
polecenia kolumn i osobno na polecenia wierszy. Dane w tych ko%cwkach
przesy(ane s# za po,rednictwem 2-bitowych magistral. Synchronizacj osi#ga si
dziki wysy(aniu pakietw na opadaj#cej krawdzi sygna(u zegara.
Architektura RDRAM-u obs(uguje wielokrotne, jednocze,nie przeplatane
transakcje. Wewntr/nie, 64-bitowe urz#dzenie korzysta z w sumie 128-bitowej
,cie)ki danych, ktra pracuje z czstotliwo,ci# (OO MHz, i umo)liwia
wykonywanie 16-bajtowych transferw z rdzenia i do niego co 10 ms. Poniewa)
uk(ady RDRAM posiadaj# cztery tryby oszczdzania energii i automatycznie
prze(#czaj# si w tryb u,pienia po zako%czeniu transakcji, pobieraj# nieco mniej
energii od uk(adw SDRAM i mniej wicej tyle samo, co pamici EDO
zaprojektowane z my,l# o komputerach przeno,nych.
Uk(ady RDRAM bd# instalowane w modu(ach nazywanych RIMM (Rambus
Min Memory Modules). RIMM (pokazany na rysunku 7.3) ma podobn# wielko,.
i wygl#d do aktualnie u)ywanych DIMM-w, ale nie jest z nimi kompatybilny na
poziomie wyprowadze%.
czas dostpu 8 ns, czyli mo)e pracowa. z czstotliwo,ci# 125 MHz.
Jednak nawet je,li uk(ady te mog# pracowa. z takimi czstotliwo,ciami,
oficjalnie posiadaj# wy(#cznie certyfikat PC/100. Cho. 10-
nanosekundowe pamici rwnie) mog(yby dzia(a. z czstotliwo,ci# 100
MHz, Intel stwierdzi(, )e z powodu zbyt ma(ego marginesu b(du
mog(yby nie by. stabilne.
Pomimo i) SDRAM jest znacz#co szybszy od poprzednich typw
pamici, nie jest od nich du)o dro)szy, dziki czemu jeszcze szybciej
wzros(a jego popularno,..
II Patrz Fizyczna pami. komputera", str. 396
Przysz#e technologie pamici DRAM
RDRAM
RDRAM, nazywany rwnie) Rambus DRAM, jest pamici# opart# na
zupe(nie nowych rozwi#zaniach, ktra pocz#tkowo, w latach 1999-2000,
ma si znale0. tylko w komputerach o najwikszej mocy. RDRAM jest
wspierany przez Intel i bdzie bezpo,rednio obs(ugiwany przez wszystkie
jego chipsety.
RDRAM, dziki podwojeniu znajduj#cej si w uk(adzie magistrali
danych do 16 bitw i zwikszeniu czstotliwo,ci pracy do 800 MHz,
przy,piesza przepustowo,. samej pamici, umo)liwiaj#c uzyskanie
szczytowo przepustowo,ci rzdu 1,6 GB/s. Rambus wprowadzi( rwnie)
uaktualnienia w protokole magistrali, dziki czemu dane nie musz# by.
mutlipleksowane. Zamiast tego utworzono niezale)n# kontrol, a
magistral adresow# podzielono na dwie grupy ko%cwek, osobno na
polecenia kolumn i osobno na polecenia wierszy. Dane w tych
ko%cwkach przesy(ane s# za po,rednictwem 2-bitowych magistral.
Synchronizacj osi#ga si dziki wysy(aniu pakietw na opadaj#cej
krawdzi sygna(u zegara.
Architektura RDRAM-u obs(uguje wielokrotne, jednocze,nie przeplatane
transakcje. Wewntrznie, 64-bitowe urz#dzenie korzysta z w sumie 128-
bitowej ,cie)ki danych, ktra pracuje z czstotliwo,ci# 100 MHz, i
umo)liwia wykonywanie 16-bajtowych transferw z rdzenia i do niego
co 10 ms. Poniewa) uk(ady RDRAM posiadaj# cztery tryby
oszczdzania energii i automatycznie prze(#czaj# si w tryb u,pienia po
zako%czeniu transakcji, pobieraj# nieco mniej energii od uk(adw SDRAM
i mniej wicej tyle samo, co pamici EDO zaprojektowane z my,l# o
komputerach przeno,nych.
Uk(ady RDRAM bd# instalowane w modu(ach nazywanych RIMM
(Rambus Inline Memory Modules). RIMM (pokazany na rysunku 7.3)
ma podobn# wielko,. i wygl#d do aktualnie u)ywanych DIMM-w, ale
nie jest z nimi kompatybilny na poziomie wyprowadze%.

Rysunek 7.3.
128-ko.cwkowy modni RIMM





Kontroler pamici RDRAM z pojedynczym kana(em Rambus obs(uguje do
trzech modu(w RIMM, ktre dziki gsto,ci 64 Mb na uk(ad umo)liwiaj#
tworzenie RIMM-w o pojemno,ci 256 MB. Przysz(e wersje uk(adw
RIMM bd# mia(y wiksze pojemno,ci, nawet powy)ej l GB. Mo)liwe
bdzie rwnie) projektowanie chipsetw obs(uguj#cych wicej kana(w
Rambus, co umo)liwi instalowanie na p(ycie wikszej liczby gniazd
RIMM.
Co ciekawe, Rambus nie produkuje ani uk(adw RDRAM, ani modu(w
RIMM - to zadanie pozostawia innym firmom. Rambus jest przede
wszystkim firm# projektuj#c# technologie i nie posiada w(asnych fabryk
uk(adw ani hal produkcyjnych. Firma ta udziela licencji na opracowan#
przez siebie technologi innym firmom, ktre wytwarzaj# urz#dzenia i
modu(y. Licencj na wytwarzanie pamici RDRAM posiada ju) co
najmniej 13 firm: Fujitsu Ltd., Hitachi Ltd., Hyundai Electronics
Industry Co. Ltd., IBM Microelectronics, LG Semiconductor Co. Ltd.,
Micron Technology Inc., Mitsubishi Electric Corp., NEC Corp., Oki
Electric Industry Co. Ltd., Samsung Electronics Corp., Siemens AG
oraz Toshiba Corp. Wszystkie te firmy bd# produkowa. zarwno
RDRAM-y, jak i zawieraj#ce je RIMM-y.
DDR SDRAM
Pami. DDR (Double Data Rat) SDRAM jest rozwiniciem projektu
standardowych uk(adw SDRAM, w ktrym dane przesy(ane s# z dwa
razy wiksz# szybko,ci#. Poza zwikszeniem czstotliwo,ci taktowania,
pamici DDR osi#gaj# podwojenie wydajno,ci dziki wykonywaniu
dwch transferw podczas jednego taktu zegara. Pierwszy z transferw
jest wykonywany na rosn#cym, a drugi - na opadaj#cym zboczu cyklu.
Dziki temu zosta(o uzyskane podwojenie szybko,ci transferu przy
wykorzystaniu tej samej czstotliwo,ci i tych samych sygna(w.
AMD i Cyrix, jak rwnie) producenci chipsetw VIA Technologies, Ali
(Acer La
1
"
i SiS (Silicon integrated Systems) proponuj# pamici DDR jako
tani#
:
konieczno,ci posiadania licencji alternatyw RDRAM-w. Wed(ug o
f
,
wiedzi, Intel ma zamiar obs(ugiwa. tylko pamici RDRAM, pozosta\
s
t
ta%szym i mniej wydajnym komputerom. Ci)ar oficjalnej
standaryzacji uk(adw DDR wzi(o na siebie DDR Consortium, w
ktrego sk(ad wchodzi zesp( ekspertw firm Fujitsu Ltd., Hitachi Ltd.,
Hyunday Electronics Industries Co., Mitsubishi Electric Corp., NEC
Corp, Samsung Electronics Co., Texas Instruments oraz Toshiba
Corp.
Pamici DDR SDRAM powinny si pojawi. na rynku ju) w tym roku,
przede wszystkim w komputerach z procesorami innych ni) Intel
producentw.
Pami2 podrczna - SRAM
Pami. podrczna jest zupe(nie innym rodzajem pamici,
zdecydowanie szybszym od wikszo,ci odmian uk(adw DRAM.
SRAM jest skrtem od Static RAM, czyli pamici statycznej, ktra w
przeciwie%stwie do uk(adw DRAM (pamici dynamicznej) nie
wymaga od,wie)ania. Dziki rozwi#zaniom zastosowanym w uk(adach
SRAM nie tylko zosta(a wyeliminowana konieczno,. cyklicznego
od,wie)ania, ale i uzyskano znaczne zwikszenie szybko,ci, dziki
czemu uk(ady te mog# w pe(ni dotrzyma. kroku nowoczesnym
procesorom.
Czasy dostpu pamici SRAM wynosz# nawet poni)ej 2 ns, dziki
czemu mog# wsp(pracowa. z procesorami pracuj#cymi z
czstotliwo,ciami 500 i wicej MHz! Tak dobre wyniki osi#gnito
dziki budowie uk(adw SRAM, w ktrych ka)da komrka pamici
jest zbudowana z sze,ciu tranzystorw. Dziki temu niepotrzebne sta(o
si od,wie)anie pamici, poniewa) w komrkach nie ma
roz(adowuj#cych si z tip(ywem czasu kondensatorw. Pamici SRAM
bd# przechowywa(y informacj tak d(ugo, jak d(ugo bd# zasilane.
Dlaczego wic, skoro uk(ady SDRAM s# tak dobre, nie stosuje si ich
jako pamici systemowej? Odpowied0 jest prosta:
Typ Szybko.2 Gsto.2 Koszt
wytworzenia
DRAM Wolne Wysoka Niski
SDRAM Szybkie Niska Wysoki
SRAM w porwnaniu do uk(adw DRAM jest du)o szybsza, ale
rwnocze,nie ma du)o mniejsz# gsto,., jest rwnie) o wiele dro)sza.
Mniejsza gsto,. oznacza, )e uk(ady SRAM maj# wiksze wymiary i
w sumie przechowuj# mniej komrek pamici. Du)a ilo,.
tranzystorw i grupowa budowa uk(adw oznacza, )e ko,ci SRAM s#
nie tylko wiksze, ale i dro)sze w porwnaniu z uk(adami DRAM. Na
przyk(ad modu( SDRAM mo)e zawiera. ponad 64 MB RAM, podczas
gdy modu( SDRAM o takim samym rozmiarze bdzie mia( tylko 2 MB,
a koszt jego wytworzenia wyniesie tyle samo, co 64 MB modu(u
DRAM. Oglnie rzecz bior#c, pami. SRAM jest oko(o 30 razu
wiksza i 30 razy dro)sza od pamici DRAM. Z powodu du)ych
rozmiarw i kosztw wytwarzania, modu(y SRAM nie s# stosowane
jako pami. systemowa komputerw PC.
Cho. SRAM jest zbyt droga, by mo)na by(o j# wykorzystywa. jako
pami. systemow# pecetw, projektanci systemw PC znale0li sposb,
by za jej pomoc# znacz#co zwikszy. wydajno,. komputerw. Zamiast
wydawa. du)e kwoty na uk(ady SRAM i wykorzystywa.
je jako pami. systemow#, taniej by(o wyposa)y. procesor w
niewielk# ilo,. bardzo szybkiej pamici SRAM, nazywanej pami!ci,
podr!czn, (ang. cache mernory). Pami. podrczna pracuje z
czstotliwo,ci# zbli)on# lub nawet rwn# czstotliwo,ci pracy procesora
i jest pamici#, z ktrej bezpo,rednio korzysta procesor. Podczas
operacji odczytu dane w szybkiej pamici podrcznej s# z
wyprzedzeniem wymieniane z wolniejsz# pamici# systemow# DRAM.
Do niedawna szybko,. pamici DRAM by(a ograniczona do oko(o
60 ns (16 MHz). W czasie gdy komputery PC pracowa(y z
czstotliwo,ciami 16 i mniej MHz, 60-nanose-kundowe uk(ady DRAM
w pe(ni dotrzymywa(y kroku procesorowi i p(ycie g(wnej, przez co
nie by(o potrzeby stosowania pamici podrcznej. Jednak od czasu gdy
procesory zacz(y by. taktowane z czstotliwo,ci# wy)sz# od 16 MHz,
pamici DRAM przesta(y wystarcza. i projektanci komputerw
zwrcili uwag na mo)liwo,ci skryte w uk(adach SRAM. Nast#pi(o to
na prze(omie lat 1987-1988, gdy na rynku pojawi(y si pierwsze
procesory 386 taktowane czstotliwo,ciami 16 i 20 MHz. Systemy z
tymi procesorami by(y jednymi z pierwszych systemw posiadaj#cych
pami. podrczn#, z ktrej procesor bezpo,rednio pobiera( dane.
Poniewa) pami. podrczna mo)e pracowa. z szybko,ci# procesora,
kontroler pamici podrcznej przewiduje z wyprzedzeniem, jakich
danych bdzie potrzebowa( procesor i kopiuje je z pamici systemowej
do szybszej pamici podrcznej. Dziki temu, gdy procesor wywo(a
adres pamici, zostan# mu dostarczone dane z pamici podrcznej.
Efektywno,. pamici podrcznej jest wyra)ana za pomoc#
wspczynnika trafie. (ang. hit rano). Jest to stosunek liczby trafie% do
sumy wszystkich odczytw pamici. Trafienie nastpuje, gdy
procesorowi s# potrzebne dane, ktre zosta(y ju) wcze,niej
umieszczone w pamici podrcznej, dziki czemu procesor nie musi
ich odczytywa. z pamici systemowej. Chybieniem (ang. cache miss)
nazywana jest sytuacja, w ktrej kontroler pamici podrcznej nie
przewidzia(, i) dane, ktre chce odczyta. procesor, bd# potrzebne,
przez co procesor musi je odczytywa. z wolniejszej pamici
systemowej. Za ka)dym razem, gdy procesor odczytuje dane z
pamici systemowej, musi czeka., poniewa) pami. ta dzia(a z
ni)sz# od niego czstotliwo,ci#. Je,li procesor pracuje z
czstotliwo,ci# 233 MHz, jego cykl trwa oko(o 4 nanosekund. Pami.
systemowa natomiast mo)e mie. czas dostpu rwny 60 ns, co
oznacza, )e pracuje z czstotliwo,ci# tylko 16 MHz. Z tego powodu,
za ka)dym razem, gdy procesor odczytuje dane z pamici
systemowej, praktycznie zwalnia do 16 MHz! Zwolnienie jest
osi#gane poprzez realizowanie przez procesor cykli oczekiwania (ang.
wait states), podczas ktrych nie s# wykonywane )adne operacje -
procesor w(a,ciwie zatrzymuje si, oczekuj#c na dane z pamici
systemowej. Dlatego rozwi#zania zastosowane przy projektowaniu
dzia(ania pamici podrcznej maj# bardzo du)y wp(yw na wydajno,.
systemu.
W nowoczesnych komputerach, w celu zminimalizowania sytuacji,
kiedy procesor jest zmuszony do oczekiwania na dane z wolniejszej
pamici systemowej, stosuje si dwa poziomy pamici podrcznej:
pami. podrczn# LI i pami. podrczna L2. Pami. podrczna
pierwszego poziomu (LI) jest rwnie) nazywana integraln# lub
wewntrzna pamici# podrczn#, poniewa) znajduje si bezpo,rednio w
procesorze i jest cz,ci# jego matrycy. Z tego powodu LI zawsze
pracuje z pe(n# czstotliwo,ci# j#dra procesora i jest najszybsz#
pamici# podrczn# w ka)dym systemie. Wszystkie procesory 486
i nowsze zawieraj# zintegrowan# pami. podrczn# pierwszego
poziomu, dziki czemu s# znacz#co szybsze od swoich poprzednikw.
Pami. podrczna drugiego poziomu jest
Pocz#tkowo pamici podrczne by(y asynchroniczne, czyli pracowa(y z
czstotliwo,ci# r)ni#c# si od czstotliwo,ci magistrali procesora. W
stworzonym w 1995 roku chip-secie 430FX i wszystkich p0niejszych
wprowadzono nowy typ synchronicznej pamici podrcznej.
Synchroniczny tryb pracy wymaga(, by czstotliwo,. pracy uk(adw
pamici podrcznej by(a zsynchronizowana i taka sama jak czstotliwo,.
magistrali procesora, dziki czemu znacz#co zwiksza(a si jej
wydajno,.. W tym czasie dodano rwnie) tryb potokowo-seryjny (ang.
pipeline burst mod), ktry umo)liwia dokonanie po ka)dym
pojedynczym odczycie ca(ej ich serii, co pozwoli(o zredukowa. sum
op0nie% (cykli oczekiwa%). Poniewa) zarwno synchroniczny tryb pracy,
jak i tryb potokowo-seryjny pojawi(y si w tym samym czasie i zosta(y
zastosowane w tych samych uk(adach, obecno,. jednego z nich
najcz,ciej jest zwi#zana z obecno,ci# drugiego. W sumie dziki obu
trybom pracy pamici podrcznej wydajno,. systemu wzros(a o 20%, co
jest
Rysunek 7.4.
Architektura
komputera z
procesorem
Pentiuiu
MMX i
chipseiem
430TX Intela
W nowoczesnych systemach kontroler pamici podrcznej znajduje si
albo w uk(adzie North Bridge (w komputerach z procesorami Pentium i
wcze,niejszych), albo w procesorze (w komputerach z procesorami z
Pentium Pro/II i nowszych). Mo)liwo,ci kontrolera decyduj#c
wydajno,ci i mo)liwo,ciach pamici podrcznej. Warto zauwa)y., i)
wikszo,. kontrolerw pamici podrcznej potrafi buforowa. tylko
ograniczon# ilo,. pamici. Czsto limit ten jest do,. niewielki, tak jak
to by(o w komputerach z procesorami Pentium i chipsetem 430TX.
Chipset ten by( w stanie buforowa. tylko 64 MB pamici systemowej.
Je,li mia(e, wicej pamici, komputer dzia(a( zauwa)alnie wolniej,

Do 266 MHz
Gniaz
da
ISA
poniewa) wszystkie dane poza pierwszymi 64 MB nigdy nie by(y
buforowane i ich odczyt wi#za( si z konieczno,ci# wykonania
wszystkich cykli oczekiwa% wymaganych podczas odczytu z
wolniejszych uk(adw DRAM. Zale)nie od wykorzystywanego
oprogramowania, spowolnienie to mog(o by. naprawd znacz#ce. Na
przyk(ad 32-bitowe systemy operacyjne, takie jak Windows NT lub
95/98 zape(niaj# pami. od ko%ca, czyli gdyby,
posiada( 96 MB pamici, system operacyjny i aplikacje by(yby
za(adowane bezpo,rednio do niebuforowanych grnych 32 MB
(po(o)onych ponad pierwszymi 64 MB). Spowodowa(oby to olbrzymie
spowolnienie dzia(ania systemu. W tym wypadku rozwi#zaniem
zwikszaj#cym wydajno,. komputera by(oby wyjcie dodatkowej
pamici, tak by w systemie by(o zainstalowane tylko 64 MB. Krtko
mwi#c, nie ma sensu instalowa. w komputerze wicej pamici, ni)
komputer (chipset) mo)e buforowa.. Wicej informacji znajdziesz w
dokumentacji komputera lub rozdziale o procesorach i chipsetach.
Fizyczna pami2 komputera
Maksymaln# ilo,. fizycznej pamici w komputerze determinuje typ
procesora i architektura p(yty g(wnej komputera. Procesory 8088 i
8086 maj# 20 linii adresowych i mog# zaadresowa. do l MB (1024 kB)
pamici RAM. Procesory 286 i 386SX maj# 24-bitow# magistral
adresow# i mog# wsp(pracowa. maksymalnie z 16 MB pamici.
Procesory 386DX, 486, Pentium, Pentium MMX i Pentium Pro maj#
32 linie adresowe, dziki czemu maj# dostp do 4 GB pamici,
natomiast Pentium II z 36 liniami adresowymi mo)e obs(u)y. a) 64
GB pamici!
Procesory 286 i nowsze emuluj#c procesor 8088 (np. wykonuj#c
pojedynczy program systemu DOS) pracuj# w nybie rzeczywistym (ang.
real mod). Jest to jedyny tryb dostpny w procesorach 8086 i 8088,
wykorzystywanych w komputerach PC i XT. W trybie rzeczywistym
wszystkie procesory Intel, (#cznie z pot)nymi" procesorami Pentium,
maj# przestrze% adresow# ograniczon# do l MB - dok(adnie tak, jak
ich przodkowie 8088 i 8086. 384 kB z tego obszaru s# zainstalowane
na potrzeby r)nych urz#dze% komputera. Jedynie w trybie
chronionym procesory 286 i lepsze mog# w pe(ni wykorzysta. swoje
mo)liwo,ci adresowania.
Komputery z procesorami Pentium mog# zaadresowa. do 4 GB
pamici, a komputery z. procesorami Pentium II - do 64 GB pamici.
Przek(adaj#c mo)liwo,ci adresowania na ceny, koszt 64 GB (65536
MB) wynis(by (#cznie ok. $100000. Oczywi,cie, planuj#c zakup tak
du)ej ilo,ci pamici mogliby,my negocjowa. ze sprzedawc#
korzystniejsz# cen. Nawet gdyby,my pozwolili sobie na zakup ca(ej tej
pamici, to obecnie najwiksze dostpne modu() (168-ko%cwkowe
modu(}' DIMM) maj# pojemno,. 256 MB. Zainstalowanie takiej ilo,ci
RAM-u wymaga(oby u)ycia 256 takich ko,ci pamici, a produkowane
dzi, p(yty g(wne maj# do 8 gniazd przeznaczonych na t pami..
Wikszo,. p(yt g(wnych Pentium II mo)e posiada. maksymalnie od
trzech do siedmiu gniazd pamici DIMM, co pozwala na
zainstalowanie od 0,75 do 1,5 GB pamici przy wype(nionych
wszystkich gniazdach. Te ograniczenia wynikaj# z chipsetu, nie z
procesora. Technicznie rzecz ujmuj#c, procesor Pentium mo)e
zaadresowa. do 4 GB pamici, za, Pentium II - do 64 GB pamici,
jednak na rynku nie wystpuje )aden chipset, ktry by to umo)liwia(!
Wikszo,. z istniej#cych obecnie chipsetw Pil pozwala zaadresowa.
najwy)ej l GB pamici.
Systemy Pentium maj# jeszcze wiksze ograniczenia. S# dostpne od
1993 roku, lecz jedynie te zbudowane w roku 1997 i p0niej u)ywaj#
chipsetu p(yty g(wnej obs(uguj#cego
pamici SDRAM DIMM. Nawet p(yty u)ywaj#ce najnowszego chipsetu
430TX Intela nie obs(uguj# wicej ni) 256 MB ca(kowitej pamici, nie
powinny mie. tak)e zainstalowanych wicej ni) 64 MB pamici z
powodu ogranicze% w systemie pamici podrcznej. Nie instaluj
wicej ni) 64 MB pamici w swoim systemie Pentium, chyba )e jeste,
pewny, i) p(yta g(wna i chipset umo)liwiaj# funkcjonowanie pamici
podrcznej drugiego poziomu dla pamici g(wnej powy)ej tego
rozmiaru. Je,li chcesz uzyska. wicej informacji na ten temat, w
rozdziale 4. w sekcji doiycz#cej chipsetw znajdziesz wyczerpuj#cy
opis ogranicze% pamici podrcznej na p(ytach g(wnych Intela i
innych producentw.
Starsze p(yty g(wne 386 i 486 mog# mie. problemy z adresowaniem
pamici powy)ej 16 MB, a to z powodu problemw z kontrolerem
DMA (Direcl Memory Access). Je,li zainstalujesz kart ISA
u)ywaj#c# kana(u DMA (na przyk(ad kart busmaster SCSI) i masz
wicej ni) 16 MB pamici RAM, pojawiaj# si potencjalne problemy,
poniewa) magistrala ISA umo)liwia transfery DMA jedynie do granicy
16 MB. Prba transmisji danych poprzez DMA powy)ej granicy 16
MB ko%czy si za(amaniem systemu. W przypadku nowych, 32-
bitowych systemw problem znika, podobnie w przypadku 32-bitowych
gniazd kart rozszerze%, takich jak PCI. 32-bitowe systemy operacyjne
automatycznie re mapuj # transfery DMA magistrali ISA poni)ej
granicy 16 MB, za, w przypadku PCI po prostu nie ma takich
ogranicze%.
Pierwotnie pami. systemw komputerowych by(a zbudowana z
pojedynczych chipw. Oryginalne maszyny XT i AT firmy IBM
posiada(y 36 kieszeni na takie chipy na p(ycie g(wnej. Zainstalowanie
wikszej ilo,ci pamici wymaga(o umieszczenia w komputerze
specjalnych kart rozszerzaj#cych, na ktre mo)na by wetkn#.
dodatkowy RAM.
Poza pracoch(onno,ci# obs(ugi, tego typu rozszerzenia pamici mia(y
jeszcze jedn# wad. Mianowicie ko,ci mia(y tendencj do
obluzowywania si w gniazdach ze wzgldu na cykle temperaturowe,
ktrym by(y poddane. Ka)dego dnia, gdy w(#czano system, ko,ci si
rozgrzewa(y, a potem - ka)dego dnia przy wy(#czaniu komputera -
studzi(y si. Na skutek ruchw termicznych mog(o si zdarzy., )e
ko,ci traci(y dobry styk z gniazdem. Objawia(o si to usterkami w
pracy komputera. Jedyn# metod# by(o otwieranie obudowy co jaki,
czas i pracoch(onne dociskanie ko,ci do ich gniazd.
Jedyn# alternatyw# by(o lutowanie ko,ci pamici - zamiast umieszczania
ich w gniazdach. Jednak w przypadku awarii pojedynczej ko,ci pamici
zwyk(a wymiana uszkodzonego elementu przeradza(a si w koszmar
wylutowywania chipw z p(yty g(wnej. Wymaga(o to wprawy,
cierpliwo,ci i wiele czasu. Jedno i drugie rozwi#zanie mia(o wic
wady.
Zatem rozwi#zaniem, jakie na producentach wymusili u)ytkownicy,
by(a prostota instalacji rozszerze% pamici z jednoczesnym
zagwarantowaniem trwa(o,ci takiej instalacji. W wikszo,ci
wsp(czesnych komputerw mo)na zamiast pojedynczych uk(adw
pamici spotka. raczej pami. w postaci modu(w SIMM (single in-
line memory module) albo DIMM (dual in-line memory module). S#
to ma(e p(ytki, ktre umieszczamy w gniazdach na p(ycie g(wnej
albo na kartach rozszerzaj#cych. Same uk(ady pamici zosta(y na sta(e
przylutowane do modu(w, niemo)liwa jest wic wymiana
pojedynczych uk(adw. W razie awarii musimy wymieni. ca(y modu(.
Pod tym wzgldem modu(y SIMM/DIMM przypominaj# wic jedn#
du)# ko,. pamici.
W komputerach kompatybilnych z IBM spotka. mo)na dwa typy
modu(w SIMM, r)ni#ce si fizycznie: modu(y 30-ko%cwkowe (9-
bitowe) i 72-ko%cwkowe (36-bitowe). W,rd nich spotyka si modu(y
r)ni#ce si pojemno,ci# pamici i innymi parametrami. Modu(y 30-
ko%cwkowe s# mniejsze od 72-ko%ckowych i mog# mie.
przylutowane kostki pamici z jednej lub z obydwu stron. SIMM-y 30-
ko%cwkowe wychodz# obecnie z u)ycia, przede wszystkim ze wzgldu
na rosn#c# popularno,. komputerw 64-bitowych, w ktrych do
obsadzenia jednego banku pamici potrzeba a) 8 takich modu(w. W
komputerach z procesorem Pentium-MMX i Pentium Pro popularno,.
zyska(y modu(y DIMM - 168-ko%cwkowe modu(y 64-bitowe (bez
bitw parzysto,ci) lub 72-bitowe (z bitami parzysto,ci).
Na rysunkach 7.5, 7.6 i 7.7 przedstawiono typowe 30-ko%cwkowe (9-
bitowe) i 72-ko%cwkowe (36-bitowe) modu(y SIMM oraz 168-
ko%cwkowe (64-bitowe) modu(y DIMM. Ko%cwki znajduj#ce si z
obydwu stron p(ytki ponumerowano od lewej do prawej. Wszystkie
wymiary s# podane zarwno w calach, jak i w milimetrach (w na-
wiasach).Modu(y SIPP (single inline pinned packages) s# to zwyk(e ko,ci
SIMM, z dolutowany-mi n)kami w miejscach blaszek stykowych.
Zosta(y one wyprodukowane z my,l# o gniazdach ta%szych do SIMM.
Ze wzgldu na ich wady - brak zatrzasku chroni#cego przed wysuniciem
oraz brak zabezpiecze% przed wycieraniem si stykw - w dzisiejszych
czasach prawie si ich nie u)ywa.


Rysunek 7.7.
Typowy modu DIMM. Ukazany na rysunku ma struktur! 72-bitow,,
jednak wymiarami nie rini si! od moduu 64-bitowego



Istnieje mo)liwo,. przerobienia modu(u SIPP w SIMM - poprzez ob-
cicie dodatkowych igie(ek - lub modu(u SIMM w SIPP - poprzez ich
dolutowanie. Istniej# tak)e specjalne przej,ciwki umo)liwiaj#ce
umieszczenie modu(w SIPP w gniazdach 30-stykowych SIMM.
Modu( SIMM w bardzo ma(ych rozmiarach skupia bardzo du)y
obszar pamici. Dostpne s# wersje modu(w o r)nych
pojemno,ciach. Tabela 7.4 przedstawia rozmiar pamici r)nych
modu(w SIMM (30- i 72-ko%cwkowych) oraz DIMM.
Tabela 7.4. Pojemno$ci moduw SIMM i DIMM

SIMM
-y
30-ko+cwkowe
Rozmiar Modu#y z
kontrol$
parzysto.ci Modu#y bez
kontroli
parzysto
.ci
256 kB 256 kb x 9 256 kb x 8
1 MB 1 Mbx9 1 Mbx8
4 MB 4Mbx9 4Mbx8
16 MB 16 Mb x 9 16 Mb x 8
SIMM
-y
72-ko+cwkowe
Rozmiar Modu#y z
kontrol$
parzysto.ci Modu#y bez
kontroli
parzysto
.ci
1 MB 256 kb x 36 256 kb x 32
2 MB 512kbx36 512kbx32
4 MB 1 Mb x 36 1 Mb x 32
8 MB 2 Mb x 36 2 Mb x 32
16 MB 4 Mb x 36 4 Mb x 32
32 MB 8 Mb x 36 8 Mb x 32
64 MB 16 Mb x 36 16 Mb x 32
128 MB 32 Mb x 36 32 Mb x 32


Tabela 7.4. cd. Pojemno$ci moduw SIMM i DIMM

DIMM-y 168-ko%cwkowe
Rozmiar Modu(y z kontrol#
parzysto,ci
Modu(y bez
kontroli
parzysto,
ci
8 MB 1 Mb x 72 1 Mb x 64
16 MB 2 Mb x 72 2 Mb x 64
32 MB 4 Mb x 72 4 Mb x 64
64 MB 8 Mb x 72 8 Mb x 64
128 MB 16 Mb x 72 16 Mb x 64
256 MB 32 Mbx72 32 Mb x 64
Modu(y SIMM z uk(adami dynamicznej pamici RAM (DRAM) dla
poszczeglnych rozmiarw pamici s# dostpne w wersjach o r)nych
czasach dostpu. Szybko,. pracy modu(w pamici wyra)a si w
nanosekundach (miliardowych cz,ciach sekundy, oznaczanych w skrcie
ns). Dostpne modu(y SIMM maj# r)ne czasy dostpu, od 120 ns
(najwolniejsze) do 50 ns (najszybsze), a prdko,. modu(w DIMM
waha si od 60 ns do 7 ns. W wikszo,ci pierwszych komputerw z
modu(ami SIMM, ich czas dostpu wynosi( 120 ns. Modu(y te zosta(y w
nied(ugim czasie wyparte przez SIMM-y 100-nanosekundowe i szybsze.
Obecnie w handlu s# dostpne modu(y SIMM od 70 ns do 60 ns oraz
modu(y DIMM o czasie dostpu mniejszym ni) 10 ns. Dostpne s# rwnie)
modu(y szybsze i wolniejsze od tych, jednak z powodu ich ograniczonego
zastosowania s# trudne do zdobycia.
Je)eli komputer wymaga modu(w o okre,lonym czasie dostpu, to
zawsze mo)na zastosowa. szybsze modu(y. Bez problemu mo)na rwnie)
miesza." w jednym komputerze modu(y o r)nych czasach dostpu, o
ile ich czas dostpu jest taki sam lub krtszy w porwnaniu do
wymaganego przez dany komputer. Z powodu niedu)ych r)nic w
cenie pomidzy modu(ami o r)nych czasach dostpu, zazwyczaj
decyduj si na kupno szybszych modu(w, ni) wymaga mj komputer.
Szybsze modu(y mog# znale0. zastosowanie w przysz(o,ci, przy zmianie
komputera na model wymagaj#cy modu(w o krtszym czasie dostpu.
SDRAM (Synchronous DRAM), charakteryzuj#cych si bardzo
szybkim transferem danych, synchronicznym do dostarczonego
sygna(u zegarowego. Modu(y te mog# wsp(pracowa. z
magistralami przesy(aj#cymi dane z czstotliwo,ci# do 100 MHz, a
w przysz(o,ci do 200 MHz.
30-ko%cwkowe modu(y SIMM s# dostpne w kilku odmianach, co
mo)e mie. wp(yw na ich prac w konkretnym komputerze (po
zainstalowaniu niektrych modu(w komputer mo)e odmwi. pracy). Po
pierwsze, modu(y te wystpuj# w dwch odmianach r)ni#cych si
rozk(adem wyprowadze%. W wikszo,ci komputerw wykorzystuje si
modu(y oglnego przeznaczenia, ktrych rozk(ad wyprowadze% zosta(
ustandaryzo-wany. W wielu starszych komputerach, pocz#wszy od
XT-286, ktry pojawi( si w roku 1986, a) do komputerw PS/2
(modele 25, 30, 50 i 60), wykorzystywano

modu(y o nieco zmodyfikowanej konfiguracji ko%cwek, (tzw. 30-
ko%cwkowe modu(y IBM-style SIMM$). Mo)na dopasowa. 30-
ko%cwkowy modu( SIMM oglnego przeznaczenia do pracy z
komputerem IBM, a tak)e modu( specyficzny dla IBM do pracy z
innymi komputerami, jednak prostszy bdzie zakup modu(w o
wyprowadzeniach odpowiednich dla danego typu komputera. Je)eli
potrzebujemy modu(w specyficznych dla IBM, to powiedzmy o tym
sprzedawcy przy zakupie.
Inny problem jest zwi#zany z SIMM-ami 30-ko%cwkowymi i odnosi
si do ilo,ci bitw w module. Pojedynczy modu( jest traktowany jak
uk(ad pamici z 9 bitami danych (w tym bit parzysto,ci), wewntrzna
struktura modu(u nie ma przy tym znaczenia. Starsze modu(y sk(ada(y si z
dziewiciu l-bitowych ko,ci pamici, podczas gdy w nowszych modu(ach
znajduj# si dwa uk(ady 4-bitowe i jeden l-bitowy, pamitaj#cy bity
parzysto,ci. Dziki temu ilo,. wszystkich uk(adw modu(u zosta(a
ograniczona do trzech. Zmniejszenie ilo,ci uk(adw modu(u do trzech
wymaga modyfikacji pewnych uk(adw na p(ycie g(wnej
odpowiedzialnych za od,wie)anie pamici. Wiele starszych p(yt
g(wnych nie radzi sobie z modu(ami 3-uk(adowymi. Wikszo,.
nowszych p(yt automatycznie dopasowuje si do modu(w z trzema lub z
dziewicioma uk(adami. Korzystanie z modu(w 3-uk(adowych ma jednak
t zalet, )e modu(y te s# bardziej niezawodne, zu)ywaj# mniej energii i
mniej kosztuj#. Wikszo,. starszych komputerw rwnie) powinna
pracowa. poprawnie z modu(ami 3-uk(adowymi, jednak niektre
komputery mog# odmwi. pracy. Niestety, jedyny sposb, aby si o tym
przekona., polega na sprawdzeniu poprawno,ci dzia(ania komputera z
danymi modu(ami. Rozs#dniej jest jednak pozosta. przy modu(ach 9-
uk(adowych, aby nie zu)ywa. czasu na zamian modu(w 3-uk(adowych
na 9-uk(adowe.
W przypadku SIMM-w 72-ko%cwkowych nie ma problemw z
wyprowadzeniami ko%cwek, jedyne r)nice wynikaj# z r)nych
pojemno,ci pamici i r)nych czasw dostpu. Na wsp(prac modu(u z
komputerem nie ma wp(ywu liczba uk(adw pamici w module. 72-
ko%cwkowe modu(y SIMM s# idealnym rozwi#zaniem w przypadku
komputerw 32-bitowych, np. z procesorem 486, poniewa) pojedynczy
modu( wystarczy w takim komputerze do obsadzenia ca(ego banku
pamici (32 bity danych plus cztery bity parzysto,ci). Kiedy zmieniamy
ilo,. pamici w komputerze 32-bitowym wykorzystuj#cym SIMM-y 76-
ko%cwkowe, mo)emy dodawa. i usuwa. pojedyncze modu(y (wyj#tek
stanowi# komputery, w ktrych wprowadzono tzw. pami. z przeplotem -
ang. interleaved memory - aby unikn#. wstawiania cykli oczekiwania przy
dostpie do pamici).
W komputerach 64-bitowych, do ktrych zaliczaj# si komputery z
procesorem Pentium albo nowszym, jeden bank pamici tworz# dwa 72-
ko%cwkowe modu(y SIMM. Niektrzy producenci p(yt g(wnych
oferuj# p(yty oszczdzaj#ce SIMM-y" przeznaczone dla nowszych
procesorw Pentium, ktre s# wyposa)one w gniazda dla SIMM-w 30-
i 72-ko%cwkowych. Konfiguracja taka nie nale)y z pewno,ci# do
najbardziej po)#danych, pozwala jednak u)ytkownikowi na
zagospodarowanie starych modu(w 30-ko%cwkowych. Na jeden bank
pamici mo)e sk(ada. si 8 SIMM-w 30-ko%cwkowych. Mo)na rwnie)
u)y. kombinacji czterech modu(w 30-ko%cwkowych z jednym modu(em
72-ko%cw-kowym. Konfiguracja taka na pewno nie jest optymaln#,
poniewa) 6 modu(w zajmuje du)o miejsca na p(ycie g(wnej.
Inn# mo)liwo,ci# s# SIMM-y grupowane w stosy" oraz konwertery
modu(w SIMM. Pozwalaj# one na umieszczanie SIMM-w 30-
ko%cwkowych w gniazdach 72-ko%cwkowych, dziki czemu
zagospodarowujemy modu(y, ktre inaczej wyrzuciliby,my
na ,mietnik. Takie sposoby, podobnie jak poprzednie, zabieraj#
miejsce na p(ycie g(wnej, rozwa)my wic dobrze spraw przed
ewentualnym zakupem. Obecnie, gdy ceny modu(w SIMM i DIMM
nieustannie spadaj#, prawdopodobnie lepszym rozwi#zaniem bdzie
pozostanie przy 72-ko%cwkowych modu(ach SIMM i 168-
ko%cwkowych modu(ach SIMM.
Pamitajmy przy tym, )e w niektrych komputerach z procesorem 486
(np. PS/2 90 i 95) stosuje si w celu zmniejszenia liczby cykli
oczekiwania tzw. pami. z przeplotem (ang. interleaved memory).
W rozwi#zaniu tym liczba SIMM-w w komputerze musi by.
wielokrotno,ci# liczby 2, poniewa) idea dostpu do pamici z
przeplotem polega na naprzemiennym odwo(ywaniu si procesora do
obydwu modu(w, dziki czemu poprawia si wydajno,. komputera.
Bank pami!ci jest najmniejsz# porcj# pamici, jaka mo)e by.
jednorazowo zaadresowana przez procesor. Rozmiar banku z regu(y
odpowiada szeroko,ci magistrali danych procesora. W przypadku
pamici z przeplotem wirtualny bank pamici mo)e mie. rozmiar
dwukrotnie wikszy od szeroko,ci magistrali danych procesora.
Nie zawsze mo)emy zamieni. modu( SIMM w komputerze na modu( o
wikszej pojemno,ci pamici. Np. komputery IBM PS/2 Model 70-
Axx i Bxx dopuszczaj# stosowanie 72-ko%cwkowych modu(w
SIMM o pojemno,ciach l MB i 2 MB oraz o czasie dostpu 80 ns lub
krtszym. Osi#galne s# rwnie) SIMM-y o pojemno,ci 4 MB i czasie
dostpu 80 ns, jednak modu(y takie nie bd# pracowa(y w tych
komputerach. Natomiast komputery PS/2 Model 50 SX i 65 SX
dopuszczaj# 72-ko%cwkowe SIMM-y o pojemno,ciach l MB, 2 MB i
4 MB. Modu(y SIMM o wikszych pojemno,ciach mog# by.
stosowane tylko wwczas, gdy na ich stosowanie pozwala p(yta
g(wna. Informacje na temat odpowiedniej dla danego komputera
pojemno,ci pamici i czasu dostpu modu(w SIMM mo)na znale0.
w dokumentacji komputera.
Obecnie wszystkie dostpne w sprzeda)y komputery wykorzystuj#
modu(y SIMM, a wiele komputerw wsp(pracuje z modu(ami
DIMM. Modu(y SIMM i DIMM spotyka si nawet w komputerach
Apple Macintosh. Rozwi#zanie SIMM/DIMM nie jest niczyim
rozwi#zaniem firmowym, a raczej standardem w bran)y. Jak ju)
wspomnia(em, niektre modu(y SIMM przy takiej samej pojemno,ci i
czasie dostpu r)ni# si nieco wyprowadzeniem ko%cwek, dlatego
powinni,my si zawsze upewni., )e modu(y, ktre kupujemy, pasuj#
do naszego komputera.
Rozk#ad ko+cwek modu#w SIMM
W tabelach 7.5 i 7.6 zebrano opisy wyprowadze% 30-ko%cwkowych
oraz standardowych 72-ko%cwekowych modu(w SIMM. Dodatkowa
tabela opisuje znaczenie specjalnych ko%cwek SIMM-w 72-
ko%cwkowych, wykorzystywa-nych do wykrywania obecno,ci modu(u
w gnie0dzie. Ko%cwki te s(u)# p(ycie g(wnej do ustalenia rozmiaru i
czasu dostpu pamici RAM modu(w SIMM. Ko%cwek tych s#
pozbawione standardowe SIMM-y 30-ko%cwkowe, jednak firma
IBM wyposa)y(a w t funkcj swoje zmodyfikowane SIMM-y 30-
ko%cwkowe.

Ko+cwka Sygna# modu#u
standardowego
Sygna# modu#u
firmy IBM

1 +5 Vdc
2 Sygna( strobe kolumny
adresu
3 Dane - bit O
4 Adres - bit O
5 Adres - bit l
6 Dane - bit l
7 Adres - bit 2
8 Adres - bit 3
9 Masa
10 Dane-bit 2
11 Adres - bit 4
12 Adres-bit 5
13 Dane-bit 3
14 Adres-bit 6
15 Adres-bit 7
16 Dane-bit 4
17 Adres-bit 8
18 Adres-bit 9
19 Adres-bit l O
20 Dane - bit 5
21 WE (Write Enable - zapis
do pamici)
22 Masa
23 Dane - bit 6
24 Nie pod(#czone
25 Dane - bit 7
26 Dane - bit 8, wej,ciowy
(parzysto,ci)
27 Sygna( strobe wiersza
adresu
28 Bit parzysto,ci sygna(u
strobe kolumny
adresu
29 Dane - bit 8 (parzysto,ci),
wyj,ciowy
30 +5 Vdc
+5Vdc
Sygna( strobe kolumny
adresu
Dane - bit O
Adres - bit O
Adres - bit l
Dane - bit l
Adres - bit 2
Adres - bit 3
Masa
Dane - bit 2
Adres - bit 4
Adres - bit 5
Dane - bit 3
Adres - bit 6
Adres - bit 7
Dane - bit 4
Adres - bit 8
Adres - bit 9
Sygna( strobe wiersza
adresu
Dane - bit 5
WE (Write Enable - zapis
do pamici)
Masa
Dane - bit 6
Obecno,. modu(u w
gnie0dzie (masa)
Dane - bit 7
Obecno,. modu(u w
gnie0dzie (l MB =
masa)
Sygna( strobe wiersza
adresu Nie pod(#czone
Dane - bit 8
(parzysto,ci), linia
dwukierunkowa
+5 Vdc

Tabela 7.6. Rozmieszczenie ko.cwek w standardowych 72-
ko.cwkowych moduach SIMM
Ko%cwka Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
1 Masa 37 Parzysto,. - bit 1
2 Dane - bit 0 38 Parzysto,. - bit 3
3 Dane - bit 16 39 Masa
4 Dane - bit 1 40 Sygna( strobe kolumny adresu
0
5 Dane -bit 17 41 Sygna( strobe kolumny adresu
2
6 Dane - bit 2 42 Sygna( strobe kolumny adresu
3
7 Dane -bit 18 43 Sygna( strobe kolumny adresu
1
8 Dane - bit 3 44 Sygna( strobe wiersza adresu 0
9 Dane -bit 19 45 Sygna( strobe wiersza adresu 1
10 +5 Vdc 46 Wybr bloku 1
1 1 Bit parzysto,ci
sygna(u strobe kolumny
adresu
47
WE (Write Enable - zapis
do pamici)
12 Adres -bitO 48 Zarezerwowane
13 Adres- bit 1 49 Dane - bit 8
14 Adres -bit 2 50 Dane - bit 24
15 Adres -bit 3 51 Dane - bit 9
16 Adres -bit 4 52 Dane - bit 25
17 Adres -bit 5 53 Dane -bit 10
18 Adres -bit 6 54 Dane - bit 26
19 Zarezerwowane 55 Dane - bit 11
20 Dane - bit 4 56 Dane - bit 27
21 Dane -bit 20 57 Dane -bit 12
22 Dane - bit 5 58 Dane - bit 28
23 Dane -bit 21 59 +5 Vdc
24 Dane - bit 6 60 Dane - bit 29
25 Dane - bit 22 61 Dane- bit 13
26 Dane - bit 7 62 Dane - bit 30
27 Dane - bit 23 63 Dane - bit 14
28 Adres - bit 7 64 Dane- bit 31
29 Wybr bloku 0 65 Dane -bit 15
30 +5 Vdc 66 Wybr bloku 2
Tabela 7.6. C.d. Rozmieszczenie ko.cwek w standardowych 72-
ko.cwkowych modulach SIMM

Ko%cwk
a
Sygna( Ko%cwk
a
Sygna(
31 Adres - hit 8 67 Obecno
,.
modu(
u u
gnie0dz
ie -
bitO
32 Adres - bit 9 68 Obecno
,.
modu(
u \v
gnie0dz
ie -
bit 1
33 69 Obecno
,.
modu(
u w
gnie0dz
ie -
bit 2
34 70 Obecno
,.
modu(
u \v
gnie0dz
ie -
bit 3
35 Parzysto,. - bit 2 71 Wybr bloku 3
36 Parzysto,. - bit 0 72 Masa
Zwr. uwag, )e 72-stykowe SIMM-}' wykorzystuj# zestaw czterech lub
piciu stykw do przekazania p(ycie g(wnej informacji o rodzaju SIMM-
a. Te styki obecno,ci s# albo pod(#czone do masy, albo nie pod(#czone w
celu wskazania typu SIMM-a. Styki obecno,ci musz# by. pod(#czone do
masy poprzez zeroomowy rezystor na p(ytce SIMM - w celu wysterowania
styku w wysoki poziom logiczny, gdy styk jest otwarty, a w niski poziom
logiczny, gdy styk jest po(#czony z mas# p(yty g(wnej. W ten sposb
powstaje cyfrowy sygna( dekodowany przez uk(ady logiczne p(yty g(wnej.
Je,li p(yta g(wna wykorzystuje sygna(y obecno,ci, to podczas procedury
POST (Power-On Self Test) potrafi wyznaczy. rozmiar i szybko,. p(ytek
pamici SIMM i na tej podstawie automatycznie dobra. sygna(y
sterowania i adresowania pamici. Dziki temu rozmiar i szybko,.
pamici mog# by. wykryte automatycznie.
Ca(y mechanizm bardzo przypomina przemys(owy standard kodw
DX u)ywanych w nowoczesnych filmach fotograficznych 35 mm,
ktry wskazuje na warto,. ASA (szybko,. na,wietlania) filmu. Gdy
wk(adasz film do aparatu, styki elektryczne (#cz# si z
metalizowanymi polami na obudowie rolki, tworz#cymi oglnie
przyjty kod DX.
Tabela 7.7 przedstawia przemys(owy standard JEDEC stosowany do
wykrywania konfiguracji 72-stykowych modu(w pamici z rodziny
SIMM. JEDEC to Joint Electronic Devices Engineering Council,
stowarzyszenie ameryka%skich producentw i u)ytkownikw
p(przewodnikw, ustanawiaj#ce wymiary i inne standardy dla kostek i
modu(w pamici.
Tabela 7.7. Konfiguracja stykw obecno$ci dla 72-sfrkowych pami!ci SIMM

Rozmiar Szybko,. Styk 67 Styk
68
Styk 69 Styk 70 Styk 11
1 MB lOOns Gnd Gnd Gnd -
1 MB 80 ns Gnd - Gnd -
1 MB 70 ns Gnd Gnd - -
1 MB 60 ns Gnd - - -
2 MB lOOns Gnd Gnd Gnd -
cd. na nast!pnej stronie
Tabela 7.7. cd. Konfiguracja stykw obecno$ci dla 72-stykowych pami!ci SIMM

Rozmia
r
Szybko,. Styk 67 Styk 68 Styk 69 Styk 70 Styk 11
2 MB 80 ns - Gnd - Gnd -
2 MB 70 ns - Gnd Gnd - -
2 MB 60 ns - Gnd - - -
4 MB 100 ns Gnd Gnd Gnd Gnd -
4 MB 80 ns Gnd Gnd - Gnd -
4 MB 70 ns Gnd Gnd Gnd - -
4 MB 60 ns Gnd Gnd - - -
8 MB lOOns - - Gnd Gnd -
8 MB 80 ns - - - Gnd -
8 MB 70 ns - - Gnd - -
8 MB 60 ns - - - - -
16 MB 80 ns Gnd - - Gnd Gnd
16 MB 70 ns Gnd - Gnd - Gnd
16 MB 60 ns Gnd - - - Gnd
16 MB 50 ns Gnd - Gnd Gnd Gnd
32 MB 80 ns - Gnd - Gnd Gnd
32 MB 70 ns - Gnd Gnd - Gnd
32 MB 60 ns - Gnd - - Gnd
32 MB 50 ns - Gnd Gnd Gnd Gnd
Niestety, nie wszyscy producenci dostosowuj# si do przyjtych za
obowi#zuj#ce standardw. Jednym z przyk(adw jest r)norodno,.
rozwi#za% sygna(w zawiadamiaj#cych
0obecno,ci r)nych modu(w pamici. Compaq, IBM (g(wnie w
systemach PS/2)
1Hewlett-Packard s# g(wnymi producentami komputerw o takich -
niestandardowych
- wymaganiach. Wiele z ich systemw, pomimo i) u)ywaj#
standardowych gniazd
SIMM, wymaga specjalnych, dostosowanych do ich komputerw
modu(w pamici.
Tabela 7.8 przedstawia po(#czenia stykw konfiguracji pamici wed(ug
firmy IBM.
W(a,nie r)norodne wariacje definicji tych stykw s# powodem, dla
ktrego przy zamawianiu pamici SIMM musisz poda., czy chodzi o
uk(ady IBM, Compa#, HP czy modu(y standardowe.
Tabela 7.8. Konfiguracja stykw obecno$ci dla 72-stykowych pami!ci
SIMM

67 68 69 70 Typ SIMM-a Numer cz,ci
(IBM)

- - -
Niedozwolo
na
konfiguracj
N/A
Gnd - - 1 MB 120 ns N/A
Gnd - - 2 MB 120 ns N/A
Gnd
Gnd
- - 2 MB 70 ns 92F0102
- Gnd - 8MB70ns 64F3606
Gnd Gnd - Zarezerwowan
e
N/A
Gnd Gnd - 2 MB 80 ns 92F0103
Gnd
Gnd
Gnd - 8MB80ns 64F3607
- - Gnd Zarezerwowan
e
N/A
Gnd - Gnd 1 MB 85 ns 90X8624
Gnd - Gnd 2 MB 85 ns 92F0104
Gnd
Gnd
- Gnd 4MB70ns 92F0105
- Gnd Gnd 4 MB 85 ns 79F1003(squaren
otch)
L40-
SX
Gnd Gnd Gnd 1 MB 100 ns N/A
Gnd Gnd Gnd 8 MB 80 ns 79F1004 (square notch)
L40-SX
Gnd Gnd Gnd 2 MB 100 ns N/A
Gnd
Gnd
Gnd Gnd 4 MB 80 ns 87F9980
Gnd
Gnd
Gnd Gnd 2 MB 85 ns 79F1003 (square notch)
L40SX
Tabela 7.9 przedstawia rozk(ad wyprowadze% standardowych,
niebuforowanych, 168-stykowych pamici SDRAM DIMM.
Tabela 7.9. Wyprowadzenia 168-stykowej pami!ci SDRAM DIMM

Styk x64 Non-
Parity
x72
Parity/ECC
Styk x64 Non-
Parity
x72
Parity
ECC
1 Gnd Gnd 85 Gnd Gnd
2 Data Bit 0 Data
Bit
0 86 Data Bit 32 Data Bit
32

3 Data Bit 1 Data
Bit
1 87 Data Bit 33 Data Bit
33

4 Data Bit 2 Data
Bit
2 88 Data Bit 34 Data Bit
34

cd. na nast!pnej stronie
Rozdzia# 7. Pami2
Tabel
a
7.8. Konfiguracja stykw obecno$ci dla 72-stykowych pami!ci
SIMM
67 68 69 70 Typ SIMM-a Numer cz,ci (IBM)
- - - -
Niedozwolo
na
konfiguracj
N/A
Gnd - - - 1 MB 120 ns N/A
- Gnd - - 2 MB 120 ns N/A
Gnd Gnd - - 2 MB 70 ns 92F01
02

- - Gnd - 8 MB 70 ns 64F36
06

Gnd - Gnd - Zarezerwowan
e
N/A
- Gnd Gnd - 2 MB 80 ns 92F01
03

Gnd Gnd Gnd - 8 MB 80 ns 64F36
07

- - - Gnd Zarezerwowan
e
N/A
Gnd - - Gnd 1 MB 85 ns 90X86
24

- Gnd - Gnd 2 MB 85 ns 92F01
04

Gnd Gnd - Gnd 4 MB 70 ns 92F01
05

- - Gnd Gnd 4 MB 85 ns 79F10
03
(s#uare notch)
L40-SX
Gnd - Gnd Gnd 1 MB 100 ns N/A
Gnd - Gnd Gnd 8 MB 80 ns 79F10
04
(s#uare notch)
L40-SX
- Gnd Gnd Gnd 2 MB 100 ns N/A
Gnd Gnd Gnd Gnd 4MB80ns 87F99
80

Gnd Gnd Gnd Gnd 2 MB 85 ns 79F10
03
(s#uare notch)
L40SX
Tabela 7.9 przedstawia rozk(ad wyprowadze% standardowych,
niebuforowanych, 168-stykowych pamici SDRAM DIMM.
Tabela 7.9. Wyprowadzenia 168-stykowej pami!ci SDRAM DIMM

Styk x64 Non-
Parity
x72
Parity/ECC
Styk x64 Non-
Parity
x72
Parity
ECC
1 Gnd Gnd 85 Gnd Gnd
2 Data Bit 0 Data Bit 0 86 Data Bit 32 Data Bit
32

3 Data Bit 1 Data Bit 1 87 Data Bit 33 Data Bit
33

4 Data Bit 2 Data Bit 2 88 Data Bit 34 Data Bit
34

cd. na nast!pnej stronie
407

Tabela 7.9. cd. Wyprowadzenia 168-s,kowej pami!ci SDRAM DIMM
Styk x64 Non- x72 Sty x64 Non- x72 Parity
5 Data Bit 3 Data Bit 3 89 Data Bit 35 Data Bit 35
6 +5 V +5 V 90 +5 V +5 V
7 Data Bit 4 Data Bit 4 91 Data Bit 36 Data Bit 36
8 Data Bit 5 Data Bit 5 92 Data Bit 37 Data Bit 37
9 Data Bit 6 Data Bit 6 93 Data Bit 38 Data Bit 38
10 Data Bit 7 Data Bit 7 94 Data Bit 39 Data Bit 39
11 Data Bit 8 Data Bit 8 95 Data Bit 40 Data Bit 40
12 Gnd Gnd 96 Gnd Gnd
13 Data Bit 9 Data Bit 9 97 Data Bit 41 Data Bit 41
14 Data Bit 10 Data Bit 10 98 Data Bit 42 Data Bit 42
15 Data Bit 11 Data Bit 1 1 99 Data Bit 43 Data Bit 43
16 Data Bit 12 Data Bit 12 100 Data Bit 44 Data Bit 44
17 Data Bit 13 Data Bit 13 101 Data Bit 45 Data Bit 45
18 +5 V +5 V 102 +5 V +5 V
19 Data Bit 14 Data Bit 14 103 Data Bit 46 Data Bit 46
20 Data Bit 15 Data Bit 15 104 Data Bit 47 Data Bit 47
21 - Check Bit 0 105 - Check Bit 4
22 - Check Bit 1 106 - Check Bit 5
23 Gnd Gnd 107 Gnd Gnd
24 - - 108 - -
25 - - 109 - -
26 +5 V +5 V 110 +5 V +5 V
27 Write Enable Write Enable 111
Column
Address
Strobe
Column
Address
Strobe
28 Byte Mask 0 Byte Mask 0 112 Byte Mask 4 Byte Mask 4
29 Byte Mask 1 Byte Mask 1 113 Byte Mask 5 Byte Mask 5
30 SO SO 114 Sl Sl
31 Reserved Reserved 115
Rw
Address
Strobe
Rw
Address
Strobe
32 Gnd Gnd 116 Gnd Gnd
33 Address Bit 0 Address Bit 0 117 Address Bit 1 Address Bit 1
34 Address Bit 2 Address Bit 2 118 Address Bit 3 Address Bit 3
35 Address Bit 4 Address Bit 4 119 Address Bit 5 Address Bit 5
Tabela 7.9. cd. Wyprowadzenia 1 68- stykowej pami!ci SD flAM DI M M
Styk x64 Non-
Parity
*72
Parity/ECC
Sty
k
x64 Non-
Parity
x72 Parity
ECC
36 Address Bit
6
Address Bit 6 120 Address Bit 7 Address Bit 7
37 Address Bit
8
Address Bit 8 121 Address Bit 9 Address Bit 9
38 Address Bit
10
Address Bit 10 122 Bank Address
0
Bank Address 0
39 Bank
Address 1
Bank Address 1 123 Address Bit 1
1
Address Bit 1 1
40 +5 V +5 Y 124 +5 V +5 Y
41 +5 V +5 V 125 Clock 1 Clock 1
42 Clock 0 Clock 0 126 Address Bit
12
Address Bit 12
43 Gnd Gnd 127 Gnd Gnd
44 Reserved Reserved 128 Clock Enable
0
Clock Enable 0
45 S2 S2 129 S3 S3
46 Byte Mask 2 Byte Mask 2 130 Byte Mask 6 Byte Mask 6
47 Byte Mask 3 Byte Mask 3 131 Byte Mask 6 Byte Mask 6
48 Reserved Reserved 132 Address Bit
13
Address Bit 13
49 +5 V +5V 133 +5 V +5 V
50 - - 134 - -
51 - - 135 - -
52 - Check Bit 2 136 - Check Bit 6
53 - Check Bit 3 137 - Check Bit 7
54 Gnd Gnd 138 Gnd Gnd
55 Data Bit 16 Data Bit 16 139 Data Bit 48 Data Bit 48
56 Data Bit 17 Data Bit 17 140 Data Bit 49 Data Bit 49
57 Data Bit 18 Data Bit 18 141 Data Bit 50 Data Bit 50
58 Data Bit 19 Data Bit 19 142 Data Bit 51 Data Bit 51
59 +5 V +5 V 143 +5 V +5 V
60 Data Bit 20 Data Bit 20 144 Data Bit 52 Data Bit 52
61 - - 145 - -
62 Yoltage
Reference
Yoltage
Reference
146 Yoltage
Reference
Yoltage
Reference
63 Clock Enable
1
Clock Enable 1 147 - -
64 Gnd Gnd 148 Gn Gn
65 Data Bit 21 Data Bit 2 1 149 Data Bit 53 Data Bit 53
66 Data Bit 22 Data Bit 22 150 Data Bit 54 Data Bit 54
cd. na nast!pnej stronie

Tabela 7.9. cd. Wyprowadzenia 168-stykowej pami!ci SDRAM DIMM
Styk "64 Non- x72 Sty x64 Non- x72 Parity
67 Data Bit 23 Data Bit 23 151 Data Bit 55 Data Bit 55
68 Gnd Gnd 152 Gnd Gnd
69 Data Bit 24 Data Bit 24 153 Data Bit 56 Data Bit 56
70 Data Bit 25 Data Bit 25 154 Data Bit 57 Data Bit 57
71 Data Bit 26 Data Bit 26 155 Data Bit 58 Data Bit 58
72 Data Bit 27 Data Bit 27 156 Data Bit 59 Data Bit 59
73 +5 V +5V 157 +5V +5 V
74 Data Bit 28 Data Bit 28 158 Data Bit 60 Data Bit 60
75 Data Bit 29 Data Bit 29 159 Data Bit 61 Data Bit 61
76 Data Bit 30 Data Bit 30 160 Data Bit 62 Data Bit 62
77 Data Bit 31 Data Bit 31 161 Data Bit 63 Data Bit 63
78 Gnd Gnd 162 Gnd Gnd
79 Clock 2 Clock 2 163 Clock 3 Clock 3
80 - 164 - -
81 165
Serial
PD
Address
Serial
PD
Address
82 Serial Data
I/O
Serial Data I/O 166
Serial
PD
Address
Serial
PD
Address
83 Seria!
Clock Input
Serial
Clock
Input
167
Serial
PD
Address
Serial
PD
Address
84 +5 V +5 V 168 +5V +5 V
Pamici DIMM u)ywaj# zupe(nie innego mechanizmu wykrywania
obecno,ci, nosz#cego nazw SPD (Serial Presence Detect). Sk(ada si on
z ma(ej pamici EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read
Only Memory) lub nawet pamici flash umieszczonej w module DIMM,
zawieraj#cej specjalnie sformatowane dane opisuj#ce w(a,ciwo,ci danego
modu(u. Te szeregowe dane mog# zosta. odczytane poprzez styki danych
szeregowych modu(u i umo)liwiaj# p(ycie g(wnej precyzyjne
dostosowanie si do zainstalowanego modu(u pamici.
Zorganizowanie oraz pojemno.ci pamici RAM
Na p(ytach g(wnych komputerw PC mo)na spotka. kilka typw
uk(adw pamici. W wikszo,ci s# to uk(ady o szeroko,ci magistrali
rwnej l bit, o r)nych pojemno,ciach. W poni)szej tabeli zebrano
spotykane uk(ady RAM i ich pojemno,ci:
Przyrostek -10" na uk(adzie okre,la jego szybko,. (czas dostpu),
wyra)on# w nano-sekundach (ten uk(ad ma czas dostpu rwny 100 ns).
Symbol MB81256 jest numerem identyfikuj#cym uk(ad i zazwyczaj
zawiera informacj o pojemno,ci ko,ci pamici.
Cyfry 1256 wskazuj# na rozmiar 256 K s(w l-bitowych. Aby z takich
uk(adw uzyska. bank pamici o szeroko,ci jednego bajta,
potrzebnych jest dziewi. takich uk(adw. Uk(ad oznaczony
symbolem KM4164B-10 oznacza ko,. pamici o pojemno,ci 64 K
razy l bit o czasie dostpu 100 ns. Poni)sza lista przedstawia
popularne uk(ady pamici i ich oznaczenia.
Symbol uk(adu Pojemno,. pamici
4164 64 K razy l bit
4464 64 K razy 4 bity
41128 128 K razy l bit
44128 128 K razy 4 bity
41256 256 K razy l bit
44256 256 K razy 4 bity
41000 l M razy l bit
44000 l M razy 4 bity
Uk(ady o szeroko,ci s(owa wikszej ni) jeden bit s# stosowane do
budowy bankw sk(adaj#cych si z mniejszej liczby uk(adw ni) 9, 18
czy 36 (w zale)no,ci od architektury). Np. w komputerze XT-286, ktry
jest 16-bitowym komputerem AT, ostatnie 128 kB pamici na p(ycie
g(wnej jest bankiem sk(adaj#cym si tylko z sze,ciu uk(adw; cztery z
nich maj# szeroko,. s(owa rwn# 4 bity, a pozosta(e dwa uk(ady z bitami
parzysto,ci to uk(ady jednobitowe. Szeroko,. s(owa jest wic rwna 18
bitom.
Litera F", umieszczona pomidzy dwoma kreskami na rysunku 7.8, jest
znakiem firmy Fujitsu Microelectronics. Liczba 8609 oznacza dat
produkcji (dziewi#ty tydzie% 1986 roku), podan# jednak wed(ug
kalendarza julia%skiego. Dok(adniejszych informacji
0 oznaczeniu uk(adu mo)e udzieli. producent albo sprzedawca uk(adu.
SIMM-y i DIMM-y rwnie) maj# numery cz,ci, ktre mog# by. trudne
w odcyfrowa-niu. Niestety, nie ma oglnie przyjtego przemys(owego
standardu nazywania takich modu(w, wic je,li chcesz precyzyjnie
rozszyfrowa. numer cz,ci, musisz si skontaktowa. z producentem.
Rysunek 7.9 przedstawia sposb numerowania modu(w SIMM firmy
Micron Technology (a tak)e Crucial Technology).
Banki pamici
Modu(y pamici (DIP, SIMM, SIPP i DIMM), znajduj#ce si na p(ycie
g(wnej lub na kartach rozszerzaj#cych pami., s# zorganizowane w
banki. Dobrze jest zna. rozmiar banku
1 jego usytuowanie na p(ycie g(wnej komputera, wzgldnie na
kartach rozszerzaj#cych.
Znajomo,. rozmiaru banku jest potrzebna przy rozszerzaniu pamici
komputera. Ponadto programy diagnostyczne informuj#c o b(dzie
pamici podaj# adres b(dnej komrki jako adres w bajtach i numer
bitu w komrce. Do u)ytkownika nale)y zidentyfikowanie na
podstawie tej informacji b(dnego banku pamici.
Rozmiar banku jest zazwyczaj zwi#zany z rozmiarem magistrali
mikroprocesora. W tabeli 7.10 podano szeroko,ci bankw w zale)no,ci
od typu komputera PC.
Odpowiednia liczba bitw, stanowi#ca szeroko,. s(owa banku, mo)e by.
uzyskana jako zestawienie pojedynczych uk(adw, modu(w SIMM albo
DIMM. Np. w komputerze 286 wykorzystuj#cym bank 18-bitowy,
pojedynczy bank mo)na zbudowa. z 18 osobnych uk(adw, o szeroko,ci
s(owa l bit, albo z czterech 4-bitowych uk(adw sk(adaj#cych si na 16-
bitowe s(owo i dwch uk(adw 1-bitowych przechowuj#cych bity
parzysto,ci.od typu komputera

Tabela 7.10. Rozmiary bankw pami!ci w zale)no$ci

=

%


k.
+
tn
$ Q.
8
O


j=
o
u
P
r
o
c
e
s
o
r


S
z
e
r
o
k
o
,
.

m
a
g
i
i

d
a
n
y
c
h


R
o
z
m
i
a
r

b
a
n
k
u

d
a
n
y
c
h

(
b
e
z

b
i
t
o

p
a
r
z
y
s
t
o
,
c
i
)


R
o
z
m
i
a
r

b
a
n
k
u

d
a
n
y
c
h

(
z

b
i
t
a
m
i

r
z
y
s
t
o
,
c
i
)


ro
.c
N
u
'
3
3
0
-
m
o
d
u
(

w

p
r
z
y
p
a
d
a
j
#
c
y
c
h

n
a

j
e
d
e
n

b
a
n
k


L
i
c
z
b
a

7
2
-
k
o
%
c

w
k
o
w
y

m
o
d
u
(

w

S
I
M
M


p
r
z
y
p
a
d
a
j
#
c
y
c
h

n
a

j
e
d
e
n

b
a
n
k

L
i
c
z
b
a


1
6
8
-
k
o
%
c

w
k
o
w

m
o
d
u
(

w

p
r
z
y
p
a
d
a
j
#
c
y
c
h

n
a

j
e
d
e
n

8088 8-bitowa 8 bitw 9 bitw 1 <1* < 1
*

8086 16-
bitowa
16
bitw
1 8
bitw
2 <1* < 1
^

286 16-
bitowa
1 6
bitw
1 8
bitw
2 <1* < 1
*

386SX, SL,
SLC
1 6-
bitowa
1 6
bitw
18
bitw
2 <1* < 1
*

386DX 32-
bitowa
32 bity 32 bity 4 1 < 1
*

486SLC,
SLC2
16-
bitowa
16
bitw
18
bitw
2 <1* < 1
*

486SX, DX. 32- 32 bity 32 bity 4 1 <
DX2, DX4
Pentium,
MMX
64-
bitowa
64 bity 64 bity 8 2 1
Pentium Pro, 64- 64 bity 64 bity 8 i 1
Pentium II
Pojedynczy modu SIMM czy DIMM tworzy wi!cej ni) jeden bank
pami!ci.
Do zape(niania banku pamici w komputerach 486 potrzebne s# cztery 30-
ko%cwkowe SIMM-y lub jeden SIMM 72-ko%cwkowy. Ka)dy 72-ko%cwkowy
modu( SIMM jest 32- lub 36-bitowy, w zale)no,ci od tego, czy obs(uguje
parzysto,.. Czsto mo)esz si zorientowa., czy dany modu( SIMM obs(uguje
parzysto,., po prostu licz#c znajduj#ce si na nim uk(ady. Do zbudowania 32-
bitowego modu(u SIMM potrzeba albo 32 osobnych, l -bitowych uk(adw, albo
o,miu uk(adw 4-bitowych. Je,li system obs(uguje parzysto,., modu( SIMM
musi posiada. cztery dodatkowe bity (w sumie 36 bitw), w zwi#zku z czym
znajduje si na nim dodatkowo jeden (4-bitowy) lub cztery (1-bitowe) uk(ady
zawieraj#ce bity parzysto,ci.
Jak mo)esz sobie wyobrazi., 30-ko%cwkowe pamici SIMM nie s# zbyt dobre
dla systemw 32- i 64-bitowych (na przyk(ad 486 i Pentium), bo ka)dy bank trzeba
by(oby obsadza. czterema lub o,mioma modu(ami. Jako )e uk(ady te maj#
pojemno,. l, 4 lub 16 MB, w komputerze Pentium musia(oby si znajdowa. 8,
32 lub 128 MB pamici, bez )adnych warto,ci po,rednich. Poniewa)
wykorzystanie 32-ko%cwkowych SIMM-w w 32- i 64-bitowych systemach
wi#)e si ze sztucznymi ograniczeniami mo)liwych pojemno,ci pamici,
stosowanie tych uk(adw nie jest zalecane. W 32-bitowym systemie (na przyk(ad
ka)dym komputerze PC z procesorem 486) wykorzystuj#cym 72-ko%cwkowe
SIMM-y ka)dy uk(ad jest bankiem i mo)e zosta. wymieniony osobno, a nie -
jak to by(o w przypadku 30-ko%cwkowych SIMM-w - w grupach po cztery
uk(ady. Dziki temu konfiguracja pamici sta(a si znacznie prostsza i bardziej
elastyczna. W nowoczesnych 64-bitowych systemach wykorzystuj#cych 72-
ko%cwkowe SIMM-y w sk(ad ka)dego banku wchodz# dwa uk(ady.
Uk(ady DIMM s# idealnym rozwi#zaniem dla komputerw Pentium i nowszych,
poniewa) tak samo jak magistrala procesora Pentium, s# 64-bitowe. Oznacza to, )e
ka)dy modu( DIMM jest osobnym bankiem i mo)e zosta. dodany lub usunity bez
konieczno,ci wyjmowania lub instalowania dodatkowych modu(w. Liczba i
po(o)enie gniazd pamici SIMM i DIMM na p(ycie g(wnej zale)y od jej
producenta. Bardzo przydatna jest tu dokumentacja do(#czona do komputera,
dziki ktrej mo)esz szybko si zorientowa., jakie i ile gniazd pamici znajduje
si na p(ycie g(wnej.
Czas dostpu uk#adw pamici RAM
Czas dostpu pamici RAM jest wyra)any w nanosekundach (ns - nanosekunda
jest czasem, w jakim ,wiat(o przebywa drog 11,72 cali). W przypadku
pamici RAM w komputerach PC czas ten waha si do ok. 10 ns do 200 ns.
Kiedy wymieniamy uszkodzony modu( pamici, musimy go zast#pi. modu(em
takiego samego typu i o takim samym czasie dostpu. Mo)emy w miejsce starego
modu(u umie,ci. inny modu(, ale jego czas dostpu musi by. mniejszy lub rwny
czasowi dostpu starego modu(u.
Czasami u)ytkownikom zdarzaj# si problemy podczas mieszania" ze sob# w
komputerze r)nych modu(w SIMM, poniewa) zastosowane uk(ady nie spe(niaj#
minimalnych wymaga% komputera (np. czas od,wie)ania) b#d0 te) s#
fizycznie niekompatybilne z p(yt# pod wzgldem rozmieszczenia ko%cwek,
wysoko,ci, szeroko,ci czy typu modu(u. Czas dostpu modu(u zawsze mo)e by.
ni)szy ni) wymagany, pod warunkiem, )e uk(ady pamici s# odpowiedniego typu i
spe(niaj# wszystkie inne wymagania.
Zamiana uk(adw pamici na szybsze nie zawsze powoduje wzrost szybko,ci
komputera, poniewa) p(yta g(wna nadal komunikuje si z pamici# z szybko,ci#
tak# jak poprzednio. W komputerach, w ktrych wymagania czasowe zosta(y
zbyt napite", korzystanie z szybszych uk(adw mo)e przyczyni. si do
zwikszenia niezawodno,ci pracy komputera.
To samo odnosi si do sytuacji, w ktrej pami. w komputerze po prostu nie
dzia(a b#d0 te) nie jest wystarczaj#co szybka. Objawia si to zazwyczaj b(dami
parzysto,ci albo zupe(nym brakiem dzia(ania komputera. B(dy mog# by. rwnie)
zg(aszane przez program testuj#cy POST. W razie w#tpliwo,ci, jakie uk(ady
pamici s# odpowiednie dla konkretnego komputera, skontaktujmy si z
producentem sprztu albo wiarygodnym dostawc# pamici.

Z#oto i cyna
Wielu ludzi nie docenia znaczenia metalu zastosowanego w wyprowadzeniach
modu(w SIMM i DIMM. Zarwno uk(ady SIMM, jak i DIMM s# produkowane
w wersjach z ko%cwkami pokrytymi cyn# i z(otem. Pocz#tkowo wydawa(o
mi si, i) SIMM-y i DIMM-y z poz(acanymi ko%cwkami oferuj# najwiksz#
niezawodno,. w ka)dym wypadku, ale nie jest to prawd#. By uzyska. najbardziej
niezawodny system, musisz zainstalowa. pamici SIMM lub DIMM w gniazdach
pokrytych tym samym metalem, co wyprowadzenia modu(w. Je,li
zainstalujesz w poz(acanych gniazdach modu(y z ko%cwkami pokrytymi cyn#,
po pewnym czasie wyst#pi# b(dy pamici. To samo dotyczy sytuacji odwrotnej
- zainstalowania modu(w z poz(acanymi ko%cwkami w gniazdach z
wyprowadzeniami pokrytymi cyn#. Wed(ug mojego do,wiadczenia, b(dy zaczynaj#
wystpowa. od 6 miesicy do roku po instalacji modu(w. Na problem ten
natkn#(em si ju) wielokrotnie zarwno w moich komputerach, jak i komputerach,
ktre serwisowa(em. Nawet zosta(em poproszony o pomoc przez klienta, ktry
kupi( kilkaset komputerw od ich producenta i po roku od dostarczenia w
systemach tych zacz(y si masowo pojawia. b(dy pamici. By(o to
spowodowane r)nic# metali, ktrymi by(y pokryte wyprowadzenia gniazd i
ko%cwki modu(w (w tym wypadku poz(acane SIMM-y w pokrytych cyn#
gniazdach). Dosz(o do procesu, poniewa) producent odmwi( wymienienia SIMM-
w na wersje o ko%cwkach pokrytych cyn#.
W wikszo,ci p(yt g(wnych pod Pentium i 486 wyprowadzenia gniazd pamici 72-
ko%cwkowych modu(w SIMM s# pokryte cyn# i nale)y w nich instalowa.
modu(y o ko%cwkach pokrytych tym samym metalem. Intel obecnie stanowczo
odradza (#czenie r)nych metali w pamici systemowej. Przeprowadzone przez
producentw gniazd badania wykaza(y, )e gdy cyna styka si bezpo,rednio ze
z(otem lub jakimkolwiek innym metalem, zachodzi zjawisko nazwane korozj,
ciern,. Korozja cierna zachodzi wwczas, gdy na powierzchni z(ota
przemieszcza si posiadaj#cy wysok# oporno,. tlenek cyny, ktry utrudnia lub
nawet uniemo)liwia przechodzenie (adunkw elektrycznych. Zjawisko to
wystpuje zawsze, bez wzgldu na grubo,. warstwy z(ota. W miar up(ywu czasu,
zale)nie od warunkw otoczenia, prdzej czy p0niej korozja wywo(a du)#
oporno,. w miejscu styku, co zaowocuje b(dami pamici.
Kto, mo)e w tym momencie pomy,le., i) problemy wywo(ane s# (atwym
utlenianiem si cyny. Jednak w przypadku gdy stykaj# si ze sob# mocno
doci,nite dwie powierzchnie pokryte cyn#, utrzymanie styku jest bardzo
(atwe, poniewa) tlenki obu powierzchni
wi#)# si ze sob#, utrzymuj#c kontakt. Szczeglnie odnosi si to do
modu(w SIMM i DIMM, gdzie na miejsce styku przy(o)ony jest du)y
nacisk.
Gdy z(oto i cyna stykaj# si ze sob#, jedna z powierzchni jest twarda, co
powoduje, )e utlenianie wzmacnia si i z powodu nacisku nie mo)e si
rozproszy.. Zwikszona oporno,. miejsca styku w pewnym momencie zaczyna
wywo(ywa. b(dy pamici. Dlatego w(a,nie przy instalacji pamici nie
powinno si (#czy. ze sob# r)nych metali.
AMP, producent z(#cz, opublikowa( wiele dokumentw omawiaj#cych to
zagadnienie. Najwa)niejsze z nich to Golden Rules: Guidelines for the Use oj
Tin on Connecior Coniacts (Wskazwki na temat wykorzystania zota \v
z,czach komputerowych) oraz The Tin Conunandtnents: Guidelines for the
Use ofTin on Connecior Contacts (Wskazwki na temat w\korzystania cyny w
z,czach komputerowych). Oba dokumenty w formie pliku *.PDF mo)na
pobra. z witryny internetowej AMP, znajduj#cej si pod adresem
http://www.ampincorporated.com/. W dokumencie dotycz#cym stosowania
cyny jest na przyk(ad napisane (w zaleceniu 7),,5#czenie wyprowadze%
pokrytych cyn# z wyprowadzeniami pokrytymi z(otem nie jest zalecane".
Wicej informacji technicznych mo)esz znale0. w polecanych przeze mnie
witrynach internetowych Intela i AMP.
Najlepszym rozwi#zaniem jest (#czenie z(ota ze z(otem, czyli umieszczenie w
gniazdach z wyprowadzeniami pokrytymi z(otem modu(w pamici z
poz(acanymi ko%cwkami. W ten sposb jest zaprojektowana wikszo,.
serwerw i innych cechuj#cych si du)# niezawodno,ci# systemw. Wikszo,.
systemw wykorzystuj#cych modu(y SDRAM DIMM posiada poz(acane
gniazda i w zwi#zku z tym wymaga korzystania z pamici SDRAM o
ko%cwkach pokrytych tym samym metalem.
Je,li pamici s# pokryte innym metalem ni) gniazda na p(ycie g(wnej,
najlepszym rozwi#zaniem bdzie ich wymiana. Innym, mniej korzystnym
wyj,ciem z sytuacji, ktre umo)liwi w miar normaln# prac, jest czekanie, a)
pojawi# si b(dy (najcz,ciej od 6 miesicy do roku). Wwczas nale)y wyj#.
uk(ady pamici z gniazd, przeczy,ci. styki i umie,ci. je z powrotem w ich
miejscach. Oczywi,cie czynno,. t za jaki, czas znw bdzie trzeba powtrzy..
Rozwi#zanie to mo)e by. wystarczaj#ce dla u)ytkownika, ktry ma jeden lub
dwa komputery, ale nie jest wystarczaj#ce dla firmy, ktra montuje setki
systemw. W dodatku, je,li w twoim komputerze nie ma pamici z
parzysto,ci# lub ECC (a tak jest w wikszo,ci obecnie sprzedawanych
komputerw), nie bdziesz w stanie od razu si zorientowa., )e b(dy (oglne
wyj#tki ochrony, zawieszanie si komputera, uszkodzenia plikw i danych itp.)
s# wywo(ane problemami z pamici#.
Znajduj#cy si na warstwie z(ota osad tlenkw cyny jest bardzo trudny do
usunicia i czsto trzeba go usuwa. za pomoc# na przyk(ad gumki lub r)u
polerskiego. Usuwanie w ten sposb nalotu nigdy nie powinno by. robione na
sucho, poniewa) pocieranie powoduje powstanie (adunkw elektrostatycznych,
ktre mog# uszkodzi. uk(ad. Lekkie zwil)enie oczyszczanego miejsca
zminimalizuje szans uszkodzenia pamici przez (adunki elektrostatyczne.
S# osoby, ktre zarzucaj# mi zbytni# ostro)no,. przy dobieraniu pamici do
gniazd. Czsto zdarza(o si, )e zwraca(em pamici lub p(yty g(wne, je,li
producent nie wiedz#c o problemie umie,ci( nieodpowiednie modu(y w
gniazdach pamici. Gdy wyja,nia(em problem niektrym ludziom, twierdzili, )e
posiadali wiele komputerw PC z pamiciami pokrytymi innym metalem ni)
gniazda i komputery te dzia(a(y prawid(owo przez wiele lat.


Grubo,. warstwy Grubo,.
warstwy w mikronach
w mikrocalach
Ilo,. cykli
do
wyst#pienia b(du
0,4 15 200
0,8 30 1000
1,3 50 2000
Jak wynika z tabeli, warstwa twardego z(ota o grubo,ci 0,8 mikrona (30 mikrocali)
jest wicej ni) wystarczaj#ca i umo)liwia wykonanie 1000 cykli wyjcia i
ponownego umieszczenia modu(w w gniazdach pamici. Po przeanalizowaniu
specyfikacji produkowanych przez AMP gniazd SIMM i DIMM stwierdzi(em, )e s#
one w wikszo,ci pokryte warstw# z(ota o grubo,ci 0,8 mikrona na mierz#cej 1,3
mikrona warstwie niklu w punkcie styku. Na ile mog(em stwierdzi., w praktycznie
wszystkich wyprowadzeniach modu(w SIMM i DIMM stosuje si warstw o
podobnej grubo,ci i trwa(o,ci.
AMP posiada rwnie) kilka gniazd pamici w wersji z warstw# z(ota o grubo,ci
1,020 mikrocala po(o)on# na warstwie niklu o grubo,ci 1,270 mikrocala.
Podejrzewam, )e gniazda te by(y przeznaczone do na przyk(ad urz#dze% testuj#cych
uk(ady pamici, ktre musz# wytrzyma. znacznie wicej instalacji modu(w.
Gniazda te mo)na by(oby te) stosowa. w ,rodowiskach o du)ej wilgotno,ci lub w
du)ym stopniu nara)onych na wibracj.
Dla porwnania, we wszystkich gniazdach SIMM i DIMM pokrytych cyn#,
warstwa tego metalu nie mo)e by. mniejsza od 30 mikrocali w miejscu styku, a
warstwa niklu musi wynosi. co najmniej 50 mikrocali.
Rozmiar warstwy naniesionego metalu nie ogranicza zastosowa% modu(w
pamici. Nie ma on rwnie) wp(ywu na problemy zwi#zane ze stykaniem si cyny
ze z(otem. Jedyn# wad# cie%szej warstwy z(ota jest to, )e zetrze si po mniejszej
liczbie cykli instalacji, przez co znajduj#cy si pod ni# nikiel mo)e ulec korozji.
Wed(ug mnie, problem zwi#zany z (#czeniem z(ota z cyn# mo)e mie. jeszcze
wi!ksze znaczenie w przypadku modu(w DIMM. Jest tak z dwch powodw.
Modu(y SIMM maj# dwa po(#czenia dla ka)dej ko%cwki (po jednym z ka)dej
strony modu(u), wic je,li ktre, z po(#cze% ulegnie korozji ciernej, nie bdzie to
mia(o tak du)ego znaczenia. Modu(y DIMM maj# o wiele wicej ko%cwek
(168, a nie 72), ktre w dodatku nie maj# swoich odpowiednikw po drugiej
stronie modu(w. Dodatkowo, w wikszo,ci modu(w DIMM zastosowano uk(ady
SDRAM, ktrych taktowanie dla 66- i 100-mega-hercowych p(yt g(wnych
zosta(o skrcone do 15-10 ns. Przy tych czstotliwo,ciach ka)da dodatkowa,
najmniejsza nawet oporno,. w miejscu po(#czenia wywoa problemy.
Z tych w(a,nie powodw, w przysz(o,ci bd korzysta( wy(#cznie z p(yt g(wnych
ze z(#czami SIMM lub DIMM o wyprowadzeniach pokrytych z(otem i, oczywi,cie,
z modu(w pamici o ko%cwkach pokrytych tym samym metalem. Zauwa)y(em, )e
na przyk(ad Micron produkuje uk(ady DIMM wy(#cznie w wersji z ko%cwkami
pokrytymi z(otem. Rwnie) wyprowadzenia wszystkich gniazd DIMM, jakie do
tej pory widzia(em, by(y tak)e poz(acane. W tej chwili nie polecam kupowania
)adnej p(yty g(wnej, w ktrej wyprowadzenia z(#cz SDRAM DIMM by(yby
pokryte cyn#; nie polecam rwnie) kupowania pokrytych tym metalem DIMM-w.


Grubo,.
warstwy w
mikronach
Grubo,.
warstwy w
mikrocalach
Ilo,. cykli do
wyst#pienia b(du
0.4 15 200
0,8 30 1000
1,3 50 2000
Jak wynika z tabeli, warstwa twardego z(ota o grubo,ci 0,8 mikrona (30
mikrocali) jest wicej ni) wystarczaj#ca i umo)liwia wykonanie 1000 cykli
wyjcia i ponownego umieszczenia modu(w w gniazdach pamici. Po
przeanalizowaniu specyfikacji produkowanych przez AMP gniazd SIMM i
DIMM stwierdzi(em, )e s# one w wikszo,ci pokryte warstw# z(ota o grubo,ci
0,8 mikrona na mierz#cej 1,3 mikrona warstwie niklu w punkcie styku. Na ile
mog(em stwierdzi., w praktycznie wszystkich wyprowadzeniach modu(w
SIMM i DIMM stosuje si warstw o podobnej grubo,ci i trwa(o,ci.
AMP posiada rwnie) kilka gniazd pamici w wersji z warstw# z(ota o
grubo,ci 1,020 mikrocala po(o)on# na warstwie niklu o grubo,ci 1,270
mikrocala. Podejrzewam, )e gniazda te by(y przeznaczone do na przyk(ad
urz#dze% testuj#cych uk(ady pamici, ktre musz# wytrzyma. znacznie
wicej instalacji modu(w. Gniazda te mo)na by(oby te) stosowa. w
,rodowiskach o du)ej wilgotno,ci lub w du)ym stopniu nara)onych na wibracj.
Dla porwnania, we wszystkich gniazdach SIMM i DIMM pokrytych cyn#,
warstwa tego metalu nie mo)e by. mniejsza od 30 mikrocali w miejscu
styku, a warstwa niklu musi wynosi. co najmniej 50 mikrocali.
Rozmiar warstwy naniesionego metalu nie ogranicza zastosowa% modu(w
pamici. Nie ma on rwnie) wp(ywu na problemy zwi#zane ze stykaniem si
cyny ze z(otem. Jedyn# wad# cie%szej warstwy z(ota jest to, )e zetrze si po
mniejszej liczbie cykli instalacji, przez co znajduj#cy si pod ni# nikiel
mo)e ulec korozji.
Wed(ug mnie, problem zwi#zany z (#czeniem z(ota z cyn# mo)e mie. jeszcze
wi!ksze znaczenie w przypadku modu(w DIMM. Jest tak z dwch
powodw. Modu(y SIMM maj# dwa po(#czenia dla ka)dej ko%cwki (po
jednym z ka)dej strony modu(u), wic je,li ktre, z po(#cze% ulegnie korozji
ciernej, nie bdzie to mia(o tak du)ego znaczenia. Modu(y DIMM maj# o
wiele wicej ko%cwek (168, a nie 72), ktre w dodatku nie maj# swoich
odpowiednikw po drugiej stronie modu(w. Dodatkowo, w wikszo,ci
modu(w DIMM zastosowano uk(ady SDRAM, ktrych taktowanie dla 66- i
100-mega-hercowych p(yt g(wnych zosta(o skrcone do 15-10 ns. Przy
tych czstotliwo,ciach ka)da dodatkowa, najmniejsza nawet oporno,. w
miejscu po(#czenia \\ywola problemy.
Z tych w(a,nie powodw, w przysz(o,ci bd korzysta( wy(#cznie z p(yt
g(wnych ze z(#czami SIMM lub DIMM o wyprowadzeniach pokrytych
z(otem i, oczywi,cie, z modu(w pamici o ko%cwkach pokrytych tym
samym metalem. Zauwa)y(em, )e na przyk(ad Micron produkuje uk(ady
DIMM wy(#cznie w wersji z ko%cwkami pokrytymi z(otem. Rwnie)
wyprowadzenia wszystkich gniazd DIMM, jakie do tej pory widzia(em,
by(y tak)e poz(acane. W tej chwili nie polecam kupowania )adnej p(yty
g(wnej, w ktrej wyprowadzenia z(#cz SDRAM DIMM by(yby pokryte
cyn#; nie polecam rwnie) kupowania pokrytych tym metalem DIMM-w.
Niezawodno.2 pamici
Z natur# pamici wi#)# si nieuchronne b(dy. Czsto wyr)nia si dwa
rodzaje b(dw: b(dy ci)kie i b(dy mikkie.
Najlepiej zbadane i zrozumiane s# b(dy ci)kie, w ktrych uk(ad po
pewnym okresie dzia(ania odmawia dalszej pracy z powodu wad
produkcyjnych, fizycznych uszkodze% lub z innych przyczyn. Naprawa
tego typu b(du zazwyczaj ogranicza si do wymiany uszkodzonych
modu(w pamici. B(dy te s# okre,lane nazw# HER.
Innym, bardziej tajemniczym typem b(du s# b(dy mikkie. Mi!kki b,d
jest b(dem przej,ciowym, ktry mo)e nigdy ponownie nie nast#pi. lub
pojawia. si w nieregularnych odstpach czasu. (Mikkie b(dy s#
skutecznie naprawiane" poprzez wy(#czenie i ponowne w(#czenie
systemu). Czsto s# one okre,lane skrtem SER.
Oko(o 20 lat temu Intel dokona( odkrycia, ktre zaszokowa(o producentw
uk(adw RAM i spowodowa(o, i) zaczli zwraca. wiksz# uwag na
mikkie b(dy pamici. Zauwa)y( on bowiem, )e bombardowanie
cz#steczkami alfa dostpnych w tym czasie 16-kilobaj-towych uk(adw
DRAM wywo(ywa(o du)e zwikszenie si czstotliwo,ci wystpowania
mikkich b(dw. Poniewa) cz#steczki te maj# ma(# energi i mog#
zosta. zatrzymane nawet przez co, tak cienkiego i delikatnego jak kartka
papieru, sta(o si jasne, i) cz#steczki alfa wywo(uj#ce mikkie b(dy
pamici w warunkach pozalaboratoryjnych musz# pochodzi. z materia(u
p(przewodnikw. Po przeprowadzeniu testw okaza(o si, )e w
plastikowych i ceramicznych materia(ach wykorzystywanych w tym czasie
do produkcji obudw uk(adw znajduj# si ,ladowe ilo,ci uranu i toru.
Zmusi(o to producentw pamici do opracowania technologii
umo)liwiaj#cej produkcj wolnych od zanieczyszcze% materia(w.
Dziki temu, )e producenci pamici ca(kowicie wyeliminowali mikkie
b(dy wywo(ywane cz#steczkami alfa, wielu ludzi uwierzy(o, i) kontrola
parzysto,ci sta(a si zbdna. Argumentem za tym by(y na przyk(ad wyniki
bada%, z ktrych wynika(o, )e wywo(any przez cz#steczki alfa mikki
b(#d 16-megabajtowego modu(u pamici przydarza si raz na 16 lat!
Niestety, argument ten znalaz( uznanie producentw komputerw, ktrzy
zaczli usuwa. z produkowanych przez siebie systemw kontrol
parzysto,ci i inne mechanizmy maj#ce na celu wykrywanie i poprawianie
mikkich b(dw pamici. Tymczasem, jak wykazuj# najnowsze
odkrycia, b(dy wywo(ane cz#steczkami alfa s# tylko ma(ym u(amkiem
wszystkich mikkich b(dw DRAM!
Po ich wyeliminowaniu, najczstsz# przyczyn# wystpowania mikkich
b(dw sta(o si promieniowanie kosmiczne. Naukowcy firmy IBM
rozpoczli badania nad mo)liwo,ci# wywo(ywania mikkich b(dw
pamici przez promieniowanie kosmiczne, podobnie jak analizowali
problemy z cz#steczkami alfa. Promieniowanie kosmiczne r)ni si od
cz#steczek alfa tym, )e ma du)o wiksz# energi i nie mo)e zosta.
zatrzymane przez kartk papieru ani inne, bardziej masywne typy os(on.
Badania te prowadzi( Dr J.F. Ziegel z IBM Watson Research Center,
znajduj#cym si w Yorktown Heights, w Nowym Jorku. Przeprowadzone
przez niego badania okaza(y si kamieniem milowym w zrozumieniu
wp(ywu promieniowania kosmicznego na wystpowanie mikkich
b(dw pamici.
Doskona(ym przyk(adem ilustruj#cym wag wp(ywu tego promieniowania
na wystpowanie mikkich b(dw pamici, jest jedno z
przeprowadzonych przez niego bada%, ktremu zosta(a poddana prbka
modu(w DRAM nie wyprodukowanych przez IBM. Wsp(czynnik
mikkich b(dw pamici (SER) mierzony w warunkach rzeczywistej
pracy wynis( 5950 FIT (b(dw w danym okresie, ktrym by( w tym
wypadku miliard godzin pracy) na uk(ad. Oznacza to, )e w przecitnym
systemie, ktry zazwyczaj posiada w modu(ach SIMM oko(o 36 uk(adw
pamici, mikki b(#d pojawi si co 6 miesicy! W systemach z du)ymi
ilo,ciami pamici, na przyk(ad serwerach plikw, mo)e to by. nawet
ponad l b(#d miesicznie. Nastpnie, taka sama prbka zosta(a
przeniesiona do schronu oddzielonego od powierzchni ziemi 15 metrami
ska(y, dziki czemu ca(kowicie wyeliminowano wp(yw promieniowania
kosmicznego. Po powtrzeniu tej samej procedury testuj#cej nie wykryto ani
jednego mikkiego b(du! To do,wiadczenie nie tylko wykaza(o wag
wp(ywu promieniowania kosmicznego na modu(y pamici, ale i
udowodni(o, )e problem b(dw wywo(ywanych przez cz#steczki alfa
zosta( w pe(ni rozwi#zany.
Uk(ady pamici statycznej SRAM s# bardziej podatne na b(dy wywo(ane
promieniowaniem kosmicznym ni) uk(ady DRAM, poniewa) (adunek
wymagany do prze(#czenia stanu komrki pamici jest w nich znacznie
mniejszy. Promieniowanie kosmiczne jest rwnie) gro0niejsze dla uk(adw
pamici o wikszej gsto,ci. W miar zwikszania si gsto,ci uk(adu
zwiksza si rwnie) szansa na prze(#czenie stanu bitu pamici przez
zab(#kan# cz#steczk. Przewiduje si, )e wsp(czynnik wystpowania
mikkich b(dw 64-megabajtowych uk(adw DRAM bdzie dwa razy
wikszy ni) w uk(adach 16-megabajtowych. Dla 256-megabajtowych
uk(adw DRAM wsp(czynnik ten bdzie wikszy cztery razy.
Niestety, wikszo,. producentw komputerw PC nie zwrci(a uwagi na
now# przyczyn b(dw pamici. Poniewa) mikkie b(dy wystpuj#
nieregularnie i w r)nych warunkach, win# za nie obarczano wy(adowania
elektrostatyczne, skoki zasilania czy te) niestabilno,. oprogramowania,
szczeglnie po ukazaniu si nowego systemu operacyjnego lub wikszych
aplikacji.
Badania wykaza(y, )e czstotliwo,. wystpowania mikkich b(dw
pamici w komputerach z ECC by(a oko(o 30 razy wiksza od
czstotliwo,ci wystpowania b(dw ci)kich. Dla tych, ktrzy znaj#
wp(yw promieniowania kosmicznego na uk(ady pamici, taki wynik nie jest
niczym zaskakuj#cym. Obecne dane sugeruj#, )e rozwi#zania zastosowane
w niektrych 16-megabajtowych uk(adach pamici mog# zwikszy.
liczb mikkich b(dw do 24000 w ci#gu miliarda godzin. Oznacza to, )e
w wikszo,ci dzisiejszych komputerw wystpowa(by jeden mikki b(#d
miesicznie!
Jak mo)emy sobie poradzi. z tymi b(dami? Z ca(# pewno,ci# nie jest
najlepszym pomys(em ich ignorowanie, cho. w(a,nie tak obecnie
postpuje wielu producentw i sprzedawcw. Najlepszym sposobem
radzenia sobie z nimi jest zwikszenie odporno,ci komputera na b(dy.
Jak? Najlepiej poprzez wprowadzenie do komputerw mechanizmw
wykrywaj#cych i, je,li tylko jest to mo)liwe, koryguj#cych powsta(e
b(dy. W nowoczesnych komputerach stosuje si trzy rozwi#zania
pamici, charakteryzuj#ce si r)n# odporno,ci# na przek(amania bitw.
Uk(ady pamici mog# wic by.:
Systemy z pamici# bez kontroli parzysto,ci nie maj# )adnej
odporno,ci na b(dy. Z uk(adw tych korzysta si tylko dlatego, )e s#
najta%sze. Ich konstrukcja nie wymaga przeznaczania dodatkowej pamici
na techniki kodu korekcji b(dw lub na bity parzysto,ci. Poniewa) na
ka)dy bajt pamici z parzysto,ci# przypada 9 bitw, a na t sam#
pojemno,. uk(adu bez parzysto,ci - tylko 8, uk(ady bez parzysto,ci s#
ta%sze o 12,5 procent. Uproszczony jest rwnie) ich kontroler pamici,
poniewa) nie musi posiada. dodatkowych bramek logicznych
obliczaj#cych parzysto,. lub sprawdzaj#cych kontrolne bity ECC.
Systemy przeno,ne dziki brakowi kontroli parzysto,ci zu)ywaj# mniej
energii, poniewa) modu(y pamici s# zbudowane z mniejszej liczby
uk(adw. Odci#)ona jest rwnie) systemowa magistrala pamici, dziki
czemu mo)na zmniejszy. rozmiar buforw danych. Statystyczne
prawdopodobie%stwo wyst#pienia mikkiego b(du pamici w typowym
komputerze domowym i biurowym, w zale)no,ci od wykorzystanych w
nim uk(adw, waha si w granicach jednego b(du na kilka miesicy.
Taki wsp(czynnik prawdopodobie%stwa wyst#pienia b(du mo)e by.
wystarczaj#cy dla niezbyt wydajnych, tanich komputerw, na ktrych nie
uruchamia si spe(niaj#cych wa)ne zadania aplikacji. W tym wypadku,
rzeczywi,cie du)a konkurencyjno,. cen mo)e usprawiedliwia. rezygnacj
z dro)szych uk(adw pamici z ECC czy te) parzysto,ci#.
W ka)dym razie, wielu producentw nie umieszcza w komputerach
mechanizmw umo)liwiaj#cych rozpoznanie i naprawienie b(dw
pamici, poniewa) uwa)a, )e b(dy te s# na tyle rzadkie, i) nawet je,li
jaki, b(#d si pojawi, to konsekwencje jego wyst#pienia bd# ni)sze od
ceny dodatkowych uk(adw wymaganych do przeprowadzenia korekcji.
Oczywi,cie wcale tak by. nie musi - b(#d pamici mo)e na przyk(ad
wywo(a. pomy(k w obliczeniach komputera bankowego albo zawiesi.
komputer pracuj#cy jako serwer, ktry poci#gnie za sob# wszystkie
po(#czone z nim systemy. W systemie pozbawionym parzysto,ci lub
ECC trudno jest nawet rozpozna. b(#d pamici - tego problemu nie ma w
systemach z parzysto,ci# lub kodem korekcji b(dw. Mechanizmy te
umo)liwiaj# przynajmniej stwierdzenie, )e b(#d zosta( wywo(any przez
przek(amanie pamici, oszczdzaj#c czas i koszty zwi#zane z
wyja,nianiem 0rd(a problemu,
Kontrola parzysto.ci
Jednym ze standardw, narzuconych bran)y komputerowej przez firm
IBM, jest jeden wyr)niony uk(ad w,rd dziewiciu uk(adw tworz#cych
bank pamici: osiem uk(adw odpowiada o,miu bitom w bajcie, natomiast
bit dziewi#tego uk(adu jest tzw. bitem parzysto$ci (ang. parity bit). Z bitu
tego korzysta uk(ad kontroli pamici, ktry obserwuje poprawno,.
pozosta(ych o,miu bitw. Jest to mechanizm kontroli integralno,ci
ka)dego bajta danych pamitanego w komputerze. Je)eli uk(ad kontroli
b(dw wykryje b(#d pamici, praca komputera zostaje wstrzymana, a na
ekranie zostaje wy,wietlony komunikat informuj#cy o zaistnia(ej
niesprawno,ci. Je)eli komputer pracuje w nowszym systemie
operacyjnym, takim jak Windows czy OS/2, b(#d parzysto,ci objawi si
zawieszeniem komputera. Po ponownym uruchomieniu komputera b(#d
ten zostanie wykryty przez BIOS, po czym zostanie wy,wietlony
odpowiedni komunikat.
Zarwno modu(y SIMM, jak i DIMM s# dostpne w wersjach z bitami i
bez bitw parzysto,ci. Pocz#tkowo uk(ady z kontrol# parzysto,ci
stosowano we wszystkich komputerach PC. W 1994 r. na rynku
komputerw PC pojawi(a si niepokoj#ca tendencja do produkowania i
sprzedawania komputerw PC bez )adnych mechanizmw
umo)liwiaj#cych naprawienie lub chocia) wykrycie b(dw pamici.
W komputerach tych zaczto stosowa. uk(ady SIMM pozbawione
bitw parzysto,ci, ktre by(y ta%sze
0 oko(o 10-15 procent. Parzysto,. pamici nie umo)liwia
poprawienia b(du, ale przy
najmniej informuje o jego zaistnieniu. Dziki niej:
* u)ytkownik jest poinformowany o b(dzie oblicze% bazuj#cych na
przek(amanych
danych.
* od razu wiadomo, )e b(#d zosta( spowodowany przez pami., co
u(atwia ser
wisowanie komputera.
Komputery PC z (atwo,ci# mo)na zaprojektowa. tak, by dzia(a(y
zarwno z pamiciami posiadaj#cymi bity parzysto,ci, jak i nie
posiadaj#cymi ich. W(a,ciwie nie ponosi si )adnych dodatkowych
kosztw zwi#zanych z dostosowaniem p(yty g(wnej do pracy z
uk(adami pamici posiadaj#cymi parzysto,., a dziki takiemu
rozwi#zaniu to u)ytkownik podejmowa(by decyzj, czy chce wyda.
o 10-15 procent wicej na uk(ady pamici
1 mie. je w wersji z parzysto,ci#, czy te) zadowoli si ta%szym
rozwi#zaniem.
Niestety wiele du)ych firm zacz(o sprzedawa. ta%sze systemy, nie
afiszuj#c si z tym, )e ni)sza cena ich komputerw wynika z
zastosowania pamici bez bitw parzysto,ci. Proces ten rozpocz#( si
g(wnie w latach 1994-1995, gdy bardzo niewielu ludzi w pe(ni
zdawa(o sobie spraw ze znaczenia mechanizmw informuj#cych o
b(dach. Kilku wikszych producentw dziki stosowaniu ta%szych
uk(adw obni)y(o ceny swoich komputerw, co zmusi(o inne firmy,
chc#ce zachowa. konkurencyjno,., do pod#)enia za nimi.
Poniewa) nikomu nie zale)a(o na rozg(aszaniu tej informacji,
pozostawa(a ona ma(ym sekretem producentw. W pocz#tkowym
okresie tego procesu, mog(e, przy zamawianiu systemu za)#da.
pamici z kontrol# parzysto,ci, nawet je,li nie by(a ona wyposa)eniem
standardowym. Zwiksza(o to o 10-15 procent cen pamici, ale ci,
ktrym zale)a(o na posiadaniu stabilnego systemu, byli gotowi t
kwot zap(aci., o ile oczywi,cie wiedzieli, o co pyta.. I wtedy w(a,nie
na rynku ukaza( si pierwszy chipset, w ktrym w ogle nie
zaimplementowano mechanizmw kontroli parzysto,ci! Chipsetem
tym by( Triton 430FX Intela. Triton sta( si bardzo popularny, by(y na
nim oparte praktycznie wszystkie p(yty g(wne sprzedane w 1995
roku. To wyznaczy(o niepokoj#cy kierunek rozwoju rynku na kilka
kolejnych lat. Nie licz#c Tritona II (430HX), wszystkie chipsety Intela
wyprodukowane po ukazaniu si chipsetu 430FX nie obs(ugiwa(y
pamici z kontrol# parzysto,ci. Dobr# nowin# jest natomiast to, )e
wszystko wskazuje, i) okres ten dobieg( ju) ko%ca i producenci p(yt
g(wnych zaczli docenia. znaczenie mechanizmw kontroli b(dw
pamici. Dziki temu, wikszo,. chipsetw Pentium Pro i Pentium II
obs(uguje parzysto,. lub ECC i coraz wicej ludzi stwierdza, )e warto
wyda. wicej pienidzy na takie pamici. Zaprojektowano co prawda
rwnie) chipset Pentium II pozbawiony mechanizmw kontroli
pamici, ale jest on przeznaczony na rynek tanich komputerw,
poni)ej 3000 z(, w ktrym nie niezawodno,. jest najwa)niejsza, lecz
cena.
Zobaczmy, w jaki sposb dzia(aj# mechanizmy kontroli parzysto,ci, a
nastpnie bardziej szczeg(owo przyjrzyjmy si jej nastpcy, kodowi
korekcji b(dw, ktry nie tylko wykrywa, ale i na bie)#co poprawia
b(dy pamici.
Standard kontroli pamici wprowadzony przez firm IBM jest tak
naprawd kontrol, nieparzysto$ci. Istot kontroli nieparzysto,ci pomo)e
wyja,ni. nastpuj#ce rozumowanie: Kiedy w pamici zapisywanych
jest 8 osobnych bitw, uk(ad generoowania bitu parzysto,ci, ktry jest
cz,ci# procesora b#d0 te) znajduje si w osobnym uk(adzie na p(ycie
g(wnej, zlicza ilo,. jedynek w bajcie (8 bitach). Je)eli w bajcie ilo,.
jedynek jest parzysta, generowany jest bit o warto,ci l, ktry jest
nastpnie zapamitywany jako 9. bit w uk(adzie przechowuj#cym bity
parzysto,ci. Dziki temu suma wszystkich 9 bitw jest liczb#
nieparzyst#. Je)eli oryginalna suma o,miu bitw danych jest liczb#
nieparzyst#, generowany jest bit parzysto,ci o warto,ci O, a tym samym
suma wszystkich dziewiciu bitw jest nieparzysta. Warto,. bitu
parzysto,ci jest zawsze ustawiana tak, )e suma wszystkich 9 bitw (8
bitw danych i jeden bit parzysto,ci) jest liczb# nieparzyst#. 8 bitw
danych w bajcie jest numerowanych nastpuj#co: 0 1 2 3 4 5 6 7 . W
zrozumieniu zagadnienia pomog# poni)sze przyk(ady:
Numer bitu danych: 0 1 2 3 4 5 6 7 Bit parzysto,ci
Warto,. bitu danych: 1 0 1 1 0 0 1 1 O
W powy)szym przyk(adzie liczba bitw rwnych jeden jest liczb#
nieparzyst# (5), dlatego bit parzysto,ci musi by. rwny O, aby suma
wszystkich 9 bitw by(a nieparzysta.
Kolejny przyk(ad:
Numer bitu danych: 0 1 2 3 4 5 6 7 Bit parzysto,ci
Warto,. bitu danych: 0 0 1 1 0 0 1 1 l
W powy)szym przyk(adzie liczba bitw rwnych jeden jest liczb#
parzyst# (4), dlatego bit parzysto,ci musi by. rwny l, aby suma
wszystkich 9 bitw by(a nieparzysta.
Kiedy odczytywana jest zawarto,. komrki pamici, komputer
sprawdza informacj o parzysto,ci. Je)eli w bajcie (9 bitw) znajduje
si parzysta ilo,. jedynek, a bit parzysto,ci ma warto,. l, oznacza to
wyst#pienie b(du. Komputer nie potrafi okre,li., na ktrym bicie
nast#pi(o przek(amanie ani czy zmieni( si tylko pojedynczy bit. Np.
je)eli zmieni(y si naraz trzy bity, to bit parzysto,ci bdzie nadal
wskazywa( na pojawienie si b(du, jednak zmiana dwch bitw mo)e
nie zosta. zauwa)ona. Kolejny przyk(ad pokazuje komunikaty o b(dach
kontroli parzysto,ci w trzech r)nych typach komputerw:
Gdzie x przyjmuje warto,. l albo 2:
1 = b(#d w odczycie z pamici p(yty g(wnej
2 - b(#d w odczycie z pamici karty rozszerzaj#cej
t
liczb# szesnastkow# z zakresu 00000 - FFFFF, wskazuj#c# na bajt
pamici, przy odczycie ktrego wyst#pi( b(#d parzysto,ci.
x ma posta. (S) albo (e)
(S) = b(#d parzysto,ci dotyczy jednostki komputera (ang. system unit)
(e) = b(#d parzysto,ci dotyczy specjalnych gniazd rozszerzaj#cych
IBM (ang. expansion chassis)
Rozwi#zanie znane jako !ppansion chassis by(o opcj# w
oryginalnych komputerach PC i XT firmy IBM, zwikszaj#c# ilo,.
gniazd rozszerzaj#cych w komputerze. Jednostka komputera
sk(ada(a si z p(yty g(wnej w tzw. formacie backplane z o,mioma
gniazdami, z ktrych jedno zawiera(o specjaln# kart (ang.
extender/receiver card) po(#czon# kablem z podobn# kart#
znajduj#c# si w jednostce g(wnej komputera. Dziki temu
zyskiwa(o si sze,. dodatkowych gniazd rozszerzaj#cych.
W momencie wykrycia b(du parzysto,ci p(yta g(wna komputera
generuje przenvanie nienmskowalne (NMI), ktre powoduje
wstrzymanie procesora i przekazuje obs(ug b(du procesorowi.
Nastpnie wykonywana jest odpowiednia procedura BIOS-u. Procedura
ta czy,ci ekran i wy,wietla komunikat w lewym grnym rogu.
Komunikat ten mo)e mie. r)n# posta., w zale)no,ci od typu
komputera. W przypadku niektrych starszych komputerw IBM
procedura obs(ugi przerwania powoduje wstrzymanie pracy procesora.
Nastpuje wwczas zawieszenie si komputera i u)ytkownik musi rcznie
go zrestartowa. albo w(#czy. i wy(#czy. zasilanie. Niestety, powoduje to
utrat wszystkich danych, ktre nie zosta(y zapisane na dysku.
W wikszo,ci komputerw w momencie wykrycia b(du parzysto,ci nie
nastpuje wstrzymanie pracy procesora. Zamiast tego u)ytkownik mo)e
wybra., czy chce zrestartowa. komputer, czy te) kontynuowa. prac,
tak jakby nic si nie sta(o. Ponadto forma i tre,. komunikatu
wy,wietlanego przy b(dzie parzysto,ci mo)e si r)ni. od komunikatu
w komputerze IBM, chocia) wy,wietlane s# te same informacje. Np.
w wielu komputerach wyposa)onych w BIOS firmy Phoenix komunikat
ten bdzie mia( nastpuj#c# posta.:
Pierwszy z dwch komunikatw oznacza b(#d parzysto,ci pamici na
p(ycie g(wnej (Perity Check 1), podczas gdy drugi oznacza b(#d pamici
na kartach rozszerzaj#cych (Parity Check 2). Zauwa)my, )e adres
komrki pamici w komunikacie jest podawany w formacie
segment:przesunicie, a niejako adres liniowy, co nastpuje w
komputerze IBM. Format segment:przesunicie rwnie) okre,la
lokalizacj w pamici z dok(adno,ci# do jednego bajta.
Po wy,wietleniu na ekranie takiego komunikatu mo)na zrobi. trzy
rzeczy:
* Nacisn#. klawisz S. co spowoduje wy(#czenie kontroli parzysto,ci i
wznowi
prac systemu operacyjnego w miejscu, w ktrym nast#pi(o jego
zatrzymanie.
* Nacisn#. klawisz R, co wymusi restart komputera i spowoduje utrat
nie zapi
sanych danych.
* Naci,nicie ka)dego innego klawisza spowoduje wznowienie pracy
komputera
z w(#czon# kontrol# parzysto,ci.
Je)eli problem si powtrzy, mo)e ono spowodowa. kolejne przerwanie
niemaskowalne. W wikszo,ci przypadkw naj roztropniejszy m wyj,ciem
bdzie naci,nicie klawisza S, co spowoduje wy(#czenie kontroli
parzysto,ci i pozwoli nam na zapisanie danych na dysku. Najlepiej
by(oby zapisa. efekty naszej pracy na dyskietce, co pozwoli nam unikn#.
utrwalenia b(dnych danych na dysku. Nie powinni,my rwnie)
nadpisywa. (ang. overwriting) poprzedniej wersji pliku, gdy) z powodu
b(du w pamici mogliby,my zapisywa. do pliku b(dne dane. Kontrol
parzysto,ci mamy wy(#czon#, tak wic operacja zapisu na dysk nie
powinna zosta. przerwana. Nastpnie powinni,my wy(#czy. komputer,
w(#czy. go ponownie i uruchomi. programy diagnostyczne, ktre
mog(yby dok(adnie okre,li. b(#d. Czasami mo)e si zdarzy., )e b(#d
zostanie wykryty w czasie testu POST przy nastpnym uruchamianiu
komputera, jednak w wikszo,ci przypadkw do zlokalizowania b(du
powinni,my skorzysta. z us(ug bardziej zaawansowanych programw
diagnostycznych, najlepiej w trybie ci#g(ym (ang. contionuous mod).
Je)eli w komputerze jest BIOS firmy AMI, wy,wietlany komunikat ma
nastpuj#c# posta.:
ON BOARD PARITY ERROR ADDR (HEX) = (xxxxx)
lub te)
OFF BOARD PARITY ERROR ADDR (HEX) = (xxxxx)
Komunikaty te wskazuj# na b(#d pamici w czasie wykonywania testu
POST, a adres wskazuje na b(dn# komrk pamici. Pierwszy
komunikat odnosi si do pamici na p(ycie g(wnej, podczas gdy drugi
informuje o b(dzie pamici na karcie rozszerzaj#cej. AMI BIOS
wy,wietla komunikaty o b(dzie parzysto,ci w nastpuj#cej postaci:
Memeory Parity Error at xxxxx
albo
I/O Card Parity Error at xxxxx
Komunikaty te mwi#, )e b(#d pamici nast#pi( pod wskazanym adresem
w czasie normalnej pracy. Pierwszy komunikat informuje o b(dzie
pamici na p(ycie g(wnej, a drugi o b(dzie pamici na karcie
rozszerzaj#cej.
Wiele komputerw ma mo)liwo,. kontynuowania pracy po wyst#pieniu
b(du, a tak)e mo)liwo,. wy(#czenia kontroli parzysto,ci. Jednak
kontynuowanie pracy z komputerem po wykryciu b(du mo)e by.
niebezpieczne. Przes(ank# przemawiaj#c# za pozostawieniem mo)liwo,ci
kontynuacji pracy by(o danie u)ytkownikowi czasu na zapisanie danych
na dysku przed przyst#pieniem do ewentualnej naprawy. B#d0my jednak
ostro)ni w korzystaniu z tej mo)liwo,ci!
Pamitajmy, )e komunikat o b(dzie parzysto,ci oznacza, )e
pami. komputera zawiera b(dne dane. Czy chcemy, aby b(dne
dane z pamici zosta(y utrwalone na dysku? Jasne, )e nie! Dlatego
nale)y zachowa. dane w pliku o innej nazwie. Je)eli to mo)liwe,
powinni,my zachowa. dane na dyskietce, poniewa) istnieje
niedu)e ryzyko uszkodzenia struktury logicznej dysku poprzez
zapisanie na nim zawarto,ci pamici z b(dami.
Po zapisaniu danych przystpujemy do ustalenia przyczyny b(du
parzysto,ci i naprawienia komputera. Pojawia si pokusa
ca(kowitego wy(#czenia kontroli parzysto,ci i dalszej pracy jakby
nic si nie sta(o. Takie postpowanie mo)na porwna. do wykrcenia
kontrolki oleju w samochodzie, w ktrym wycieka olej, aby swoim
,wieceniem nie pogarsza(a nam samopoczucia.
ECC (Kod korekcji b#dw)
ECC w porwnaniu do wykrywania b(dw pamici za pomoc#
parzysto,ci jest du)ym krokiem naprzd. ECC nie tylko wykrywa
b(#d, ale i umo)liwia poprawienie pojedynczego przek(amanego bitu,
dziki czemu komputer mo)e kontynuowa. prac, bez wstrzymywania
systemu i bez uszkodze% danych. Zaimplementowany w komputerach
PC kod korekcji b(dw nie potrafi poprawi. b(dw, w ktrych
przek(amaniu uleg(y dwa bity, cho. jest w stanieje wykry.. Poniewa)
badania wykaza(y, )e w 98% b(dw pamici przek(amaniu ulega(
tylko jeden bit, najpowszechniej stosowany typ ECC polega na
wykorzystaniu pomocniczego kontrolera pamici, ktry wykrywa i
poprawia przek(amania pojedynczego bitu w odczytanym s(owie
danych (przek(amania dwch bitw rwnie) s# wykrywane, ale nie s#
poprawiane). Ten typ kodu korekcji b(dw jest znany jako SEC-DED i
wymaga stosowania 7 dodatkowych bitw na 32 bity w 4-bajtowym
systemie, a o,miu dodatkowych bitw w systemie 8-bajtowym. ECC w
systemie 4-bajtowym najcz,ciej zabiera wicej ni) parzysto,., ale ju)
w systemie 8-bajtowym koszty kodu korekcji b(dw i parzysto,ci s#
dok(adnie takie same.
ECC wymaga, by kontroler pamici oblicza( podczas operacji zapisw
warto,ci dodatkowych bitw, porwnywa( wynik z odczytan# warto,ci#
i w razie konieczno,ci poprawia( przek(amania. Konieczno,.
zastosowania dodatkowych uk(adw logicznych ECC w
kontrolerze pamici nie ma ju) obecnie wikszego znaczenia, ale
zastosowanie kodu korekcji b(dw zmniejsza szybko,. zapisw
pamici. Jest to spowodowane konieczno,ci# oczekiwania na wynik
oblicze% dodatkowych bitw. Przy zapisie cz,ci s(owa, najpierw musi
by. odczytane ca(e s(owo, p0niej musz# zosta. nadpisane zmienione
bity, a na koniec obliczona nowa warto,. bitw kontrolnych.
Wikszo,. b(dw pamici jest wywo(ana przek(amaniem
pojedynczego bitu i mo)e zosta. poprawiona przez kod korekcji
b(dw. Dlatego zastosowanie ECC znacz#co zwiksza niezawodno,.
systemu. System wyposa)ony w kod korekcji b(dw jest szczeglnie
dobrze przystosowany do pe(nienia roli serwera, stacji roboczej czy te)
innego komputera, ktrego stabilna i poprawna praca usprawiedliwia
dodatkowe koszty pamici. Je,li cenisz swoje dane i u)ywasz
komputera do wa)nych (dla ciebie) zada%, powiniene, skorzysta. z
pamici z kodem korekcji b(dw. Projektuj#c system wsp(pracuj#cy
zarwno z pamiciami pozbawionymi parzysto,ci, jak i z pamiciami
posiadaj#cymi j# lub wyposa)onymi w kod korekcji b(dw, pozostawia
si u)ytkownikowi mo)liwo,. wyboru poziomu ochrony swoich danych
i ceny, jak# ma zamiar za to zap(aci..
Rozszerzanie pamici komputera
Spo,rd wszystkich sposobw unowocze,nienia" komputera,
zwikszenie pamici jest jednym z najbardziej u)ytecznych, a przy tym
jednym z najta%szych, zw(aszcza gdy we0miemy si pod uwag, jak
wzrosn# mo)liwo,ci systemw Windows 95, Windows NT i OS/2 po
rozszerzeniu pamici. W niektrych przypadkach podwojenie ilo,ci pa-
mici dostpnej w komputerze mo)e wrcz podwoi. szybko,.
komputera.
Uk(ady pamici s# dostpne w r)nych formatach i r)nych rozmiarach
pamici, nas jednak bd# interesowa. wy(#cznie uk(ady pamici DRAM
(dynamie random-access memory). Uk(ady te nale)# do najbardziej
rozpowszechnionych typw pamici. Pamici te przyj(o si okre,la. jako
dynamiczne", poniewa) aby przechowywana w nich informacja nie
zosta(a utracona, do uk(adu trzeba kilkaset razy na sekund dostarcza.
porcje energii. Je)eli wy(#czymy zasilanie komputera, to ca(a informacja
jest bezpowrotnie tracona.
W tym podrozdziale omwimy rozszerzanie pamici komputera, co
obejmuje wybr odpowiednich uk(adw pamici, instalowanie ich w
komputerze oraz testowanie zainstalowanej pamici.
Mo&liwe strategie rozszerzania pamici
Zwikszanie pamici jest stosunkowo tanie - w momencie pisania tej
ksi#)ki cena wynosi(a poni)ej 1,50 $ za megabajt. Niewielki wydatek
mo)e da. komputerowi spory zastrzyk" wikszych mo)liwo,ci.
W jaki sposb mo)emy dodawa. pami. do komputera? Mamy trzy
mo)liwo,ci, uszeregowane wed(ug prostoty i kosztw:
Dodanie pamici w wolne gniazda na p(ycie g(wnej.
Zast#pienie pamici na p(ycie g(wnej pamici# o wikszej
pojemno,ci.
Kupno karty rozszerzaj#cej pami. (najmniej efektywna i
najdro)sza metoda w obecnych czasach).
Dodawanie pamici EMS w komputerach PC i XT nie jest dobrym
pomys(em, przede wszystkim z powodu ceny - karta rozszerzaj#ca z
kilkoma megabajtami pamici mo)e kosztowa. wicej ni) wynosi
warto,. ca(ego komputera. Pami. ta nie bdzie dzia(a. w systemie
Windows, komputer klasy PC czy XT nie mo)e rwnie) pracowa. pod
systemem OS/2. Nale)a(oby raczej rozwa)y. zakup komputera o wikszej
mocy obliczeniowej, np. niedrogiego zestawu Pentium 100. Mo)liwo,ci
rozszerzenia konfiguracji tego ostatniego s# o wiele wiksze.
Je)eli zdecydowali,my si na rozszerzenie pamici w komputerze
nowszym ni) PC czy XT, musimy pamita., )e nie jest mo)liwe
przenoszenie pamici z komputera PC czy XT do komputerw
nowszych. 8-bitowe karty rozszerzaj#ce pami. s# bezu)yteczne
w komputerach AT i Micro Channel, a ich szybko,. zazwyczaj jest
niedostateczna na potrzeby nowych komputerw. W wielu nowych
komputerach zamiast pojedynczych uk(adw stosuje si szybkie modu(y
SIMM. Zbir pojedynczych uk(adw o czasie dostpu 150 ns i
jednostkowej pojemno,ci 64 kB czy 256 kB jest bezu)yteczny, je)eli nasz
komputer wykorzystuje pami. w postaci modu(w SIMM czy innej
formie, o czasie krtszym ni) 70 ns.
Nale)y wic pogodzi. przysz(e potrzeby zwikszenia mocy
obliczeniowej komputera i ch. pracy w wielozadaniowych systemach
operacyjnych z ilo,ci# gotwki, ktr# byliby,my sk(onni przeznaczy. na
rozbudow komputera.
Zanim rozbudujesz pami. komputera (lub wymienisz uszkodzone
modu(y pamici), musisz okre,li., jakie uk(ady nale)y w nim
zainstalowa.. Potrzebne ci informacje znajduj# si w dokumentacji
komputera. Je,li musisz wymieni. uszkodzone modu(y SIMM lub DIMM
i nie posiadasz )adnej dokumentacji, mo)esz stwierdzi., jakie uk(ady s# ci
potrzebne, sprawdzaj#c te, ktre znajduj# si ju) w komputerze. Na
ka)dym module pamici s# naniesione oznaczenia informuj#ce o jego
czasie dostpu i pojemno,ci. Zagadnienia zwi#zane z pojemno,ci# i
czasem dostpu pamici zosta(y szczeg(owo omwione we
wcze,niejszej cz,ci tego rozdzia(u.
Je,li nie posiadasz dokumentacji sytemu, a jego producent nie oferuje
pomocy technicznej, otwrz pokryw komputera i dok(adnie spisz
wszystkie oznaczenia znajduj#ce si na modu(ach pamici. Nastpnie
skontaktuj si z najbli)szym sklepem komputerowym lub serwisem, ktry
powinien ci pomc w ustaleniu, jakie modu(y pamici zosta(y
zastosowane w komputerze. Zainstalowanie w komputerze
nieprawid(owych modu(w mo)e spowodowa. jego uszkodzenie lub,
je,li si uruchomi, niestabiln# prac.
Zanim rozbudujesz pami. komputera do ponad 64 MB, sprawd0, czy
chipset p(yty g(wnej bdzie j# buforowa(. Je,li chipset p(yty
g(wnej nie bdzie mg( buforowa. dodanej pamici, wydajno,.
komputera raczej zmaleje, ni) wzro,nie. Wicej informacji o tym
czstym ograniczeniu mo)esz znale0. w sekcji Pami. podrczna -
SRAM", wcze,niej w tym rozdziale, lub w omwieniu chipsetw w
rozdziale 6.
Wybr i instalacja pojedynczych uk#adw pamici oraz modu#w
SIMM i DIMM
Je)eli przystpujemy do zwikszenia ilo,ci pamici na p(ycie g(wnej,
to przede wszystkim powinni,my przestrzega. zalece% producenta
dotycz#cych typu uk(adw pamici. Jak ju) by(a mowa wcze,niej,
fizyczna pami. komputera jest dostpna w r)nych formach: jako
pojedyncze uk(ady w obudowie typu DIP, modu(y SIMM. SIPP czy
DIMM. W komputerze wykorzystuje si jedn# z tych odmian albo ich
kombinacj.
Bez wzgldu na fizyczn# form pamici komputera, uk(ady pamici w
komputerze s# zgrupowane w banki. Bank pami!ci jest zbiorem uk(adw
pamici, tworz#cych jednolity blok pamici. Ka)dy taki blok mo)e by.
odczytany przez procesor w pojedynczym cyklu dostpu do pamici. Aby
bank pamici mg( funkcjonowa., musi by. wype(niony fizycznymi
uk(adami pamici.
Umieszczanie dodatkowej fizycznej pamici na p(ycie g(wnej komputera
jest prostym sposobem zwikszenia pamici komputera. W wikszo,ci
komputerw jest przynajmniej jeden nie wykorzystywany bank, w ktrym
bdzie mo)na umie,ci. w przysz(o,ci dodatkowe modu(y i zwikszy. w
ten sposb szybko,. komputera.
Zastpowanie modu#w SIMM i DIMM modu#ami o
wikszej pojemno.ci
Je,li wszystkie gniazda pamici p(yty g(wnej s# ju) obsadzone,
najlepszym rozwi#zaniem bdzie zast#pienie wszystkich modu(w
pamici jednego z bankw modu(ami
0 wikszej pojemno,ci. Je,li na przyk(ad posiadasz komputer Pentium z
16 MB pamici
w czterech modu(ach po 4 MB. mo)esz wymieni. wszystkie 4-
megabajtowe SIMM-y
na modu(y o pojemno,ci 8 MB. rozbudowuj#c dziki temu pami.
komputera do 32
MB. Mo)esz rwnie) pozostawi. dwa z ju) posiadanych 4-
megabajtowych SIMM-w
1 obsadzi. drugi bank modu(ami 8-megabajtowymi, rozbudowuj#c
pami. komputera
do 24 MB. Pamitaj jednak, )e zawsze musisz obsadza. jednocze,nie
ca(y bank, ktry
sk(ada si z dwch modu(w pamici o tej samej pojemno,ci - nie mo)esz
zainstalowa.
w banku tylko jednego modu(u lub modu(w o r)nej pojemno,ci.
Konieczno,. instalowa
nia dwch modu(w nie dotyczy pamici DIMM, poniewa) ka)da z
nich jest pe(nym
bankiem.
Istnienie modu(w pamici o wikszej pojemno,ci, pasuj#cych do gniazd w
twojej p(ycie g(wnej, wcale nie oznacza, )e pamici te musz# poprawnie
dzia(a. z twoim komputerem. Chipset lub BIOS p(yty g(wnej mo)e
ogranicza. mo)liwo,ci korzystania z uk(adw o wikszej pojemno,ci.
Zanim wic kupisz nowe modu(y pamici, sprawd0 w dokumentacji p(yty
g(wnej lub komputera, czy bdziesz mg( z nich korzysta..
Typy uk#adw pamici RAM (pojemno.2)
Spotykane s# uk(ady pamici RAM o r)nych pojemno,ciach.
Pojemno,. uk(adu pamici okre,la liczb bitw, jaka mo)e by.
zapamitana w uk(adzie. Np. w oryginalnym komputerze IBM PC uk(ady
pamici RAM przechowywa(y 16 kilobitw danych i by(y to uk(ady o
najmniejszej ilo,ci pamici stosowane kiedykolwiek w komputerach
PC. W oryginalnej wersji komputera XT uk(ady RAM mia(y
pojemno,. 64 kilobitw. Obecnie uk(ady pamici RAM. zgrupowane
zazwyczaj w modu(y SIMM, w komputerach z procesorem Pentium maj#
pojemno,. 4 megabitw lub 16 megabitw.
Zanim dodamy nowe uk(ady pamici do komputera (albo wymienimy
stare uk(ady na nowe), musimy okre,li. typ uk(adw wymaganych przez
nasz komputer. Informacj t mo)na znale0. w dokumentacji komputera.
Je)eli musimy wymieni. uszkodzony uk(ad RAM. a nie mamy
dokumentacji komputera, mo)emy okre,li. typ uk(adw odpowiedni dla
danego komputera sprawdzaj#c uk(ady obecne ju) w komputerze. Ka)dy
uk(ad ma na obudowie napisy, ktre okre,laj# jego pojemno,. i czas
dostpu. Oznaczenia uk(adw o pojemno,ci l M pochodz#cych od
r)nych producentw zebrano w tabelce:
Oznaczenie Producent
TMS4C1024N/DJ Texas Instruments
HM51L100AP/AJP/AZP Hitachi
MB81C1000P/PJ/PSZ Fujitsu
Je)eli nie mamy dokumentacji komputera i nie jest dostpna pomoc
techniczna producenta, nie pozostaje nam nic innego jak otworzy.
obudow komputera i uwa)nie spisa. oznaczenia poszczeglnych
uk(adw. Nastpnie udajemy si do najbli)szego sklepu komputerowego
lub zwracamy si listownie do sprzedawcy uk(adw z pro,b# o dobranie
uk(adw RAM odpowiednich do naszego komputera. Umieszczenie w
komputerze niew(a,ciwych uk(adw spowoduje, )e praca komputera
bdzie tak zawodna, jakby zosta( pozostawiony w komputerze wadliwy
uk(ad pamici.
Czas dostpu uk#adw pamici RAM
Uk(ady RAM r)ni# si midzy sob# czasem dostpu. Np. w starszych
komputerach by(y wykorzystywane uk(ady o czasie 80 ns albo
wolniejsze, a w komputerach 486 -uk(ady 70 ns i 60 ns.
Odpowiedni# szybko,. uk(adw pamici w komputerze ustala producent
p(yty g(wnej. Np. firma IBM ustala r)ne szybko,ci pamici w
zale)no,ci od modelu komputera. W tabeli 7.11 zebrano czasy dostpu i
liczb cykli oczekiwania, jakich wymagaj# p(yty g(wne IBM.
Komputery kompatybilne z IBM powinny generalnie
akceptowa. takie same uk(ady pamici jak ich odpowiedniki
wymienione w tabelce. Uk(ady wolniejsze ni) 70 ns (60-
nanosekundowe s# szybsze) nie powinny by.
wykorzystywane w komputerach z procesorem Pentium (albo
lepszym).
Dozwolone jest zainstalowanie w komputerze szybszych uk(adw
pamici, ni) wymaga p(yta g(wna czy karty rozszerzaj#ce - zakup
szybszych uk(adw mo)e okaza. si dobr# inwestycj#, je)eli zamierzamy
je w przysz(o,ci wykorzysta. w szybszym komputerze. Niestety, szybsza
pami. nie spowoduje przy,pieszenia pracy komputera, poniewa)
architektura komputera przewiduje prac z pamici# o co najwy)ej
okre,lonym czasie dostpu.
Czas dostpu uk(adw pamici jest wydrukowany na wierzchu obudowy
uk(adu. Na uk(adach pamici - bez wzgldu na to, czy s# to pojedyncze
uk(ady typu DIP czy modu(y SIMM albo SIOPP - mo)na znale0. numer
identyfikacyjny. Ostatnie dwie cyfry po my,lniku (-) s# szczeglnie
wa)ne, poniewa) wskazuj# na szybko,. uk(adu pamici.
W niektrych komputerach mo)liwa jest kontrola szybko,ci pracy
uk(adw pamici. Komputery z regulacj# cykli liczby oczekiwania
umo)liwiaj# osi#gnicie optymalnej wydajno,ci komputera. W tym celu
musimy kupi. odpowiednio szybkie uk(ady pamici. Mo)emy rwnie)
wybra. ni)sz# wydajno,. kupuj#c ta%sz# pami.. Praca komputera bez
cykli oczekiwania mo)e wymaga. u)ycia uk(adw o krtszym czasie
dostpu.
Komputery wykorzystuj#ce 72-ko%cwkowe modu(y SIMM mog#
okre,li. szybko,. i pojemno,. pamici zainstalowanych modu(w.
Wykorzystuj# w tym celu cztery specjalne ko%cwki - tzw. presence
detect pins. Za pomoc# tych wyprowadze% p(yta g(wna mo)e okre,li.
czas dostpu i pojemno,. pamici zainstalowanych modu(w, podobnie
jak kamera filmowa mo)e okre,li. w(a,ciw# szybko,. przesuwu ta,my
filmowej, odczytuj#c informacj z otworw perforowanych na filmie.
Umieszczenie w komputerze pamici, ktra jest zbyt wolna, mo)e
spowodowa. wy,wietlenie komunikatu o b(dzie ju) przy starcie
systemu.
Architektura podzespo#u pamici RAM w komputerze
W celu zmniejszenia ilo,ci cykli oczekiwania opracowano architektury
pamici, ktre zwikszaj# ogln# wydajno,. komputera i przyczyniaj# si
do obni)enia kosztw. Najcz,ciej stosuje si w tym celu nastpuj#ce
rozwi#zania:
* Pami. stronicowan# (ang. paged memory)
* Pami. z przeplotem (ang. interleaved memory)
* Pami. podrczn# (ang. memory caching)
Pami!' stronicowana jest prostym sposobem zwikszenia szybko,ci
operacji anga)uj#cych pami. poprzez podzia( pamici na strony o
rozmiarach od 512 bajtw do kilku kilobajtw. Uk(ad stronicowania
umo)liwia dostp do pamici w obrbie strony bez
wstawiania cykli oczekiwania. Je)eli adres w pamici, do ktrego chcemy
si odwo(a., znajduje si poza bie)#c# stron#, dodawany jest jeden lub
wicej cykli oczekiwania, aby mo)na by(o dokona. koniecznego
prze(#czenia strony.
Pami!' z przeplotem pozwala na osi#gnicie wikszej wydajno,ci ni)
pami. stronicowana. Koncepcja ta polega na po(#czeniu dwch bankw
pamici w jeden, w ktrym znajduj# si na przemian bajty parzyste i
nieparzyste. Dziki temu mo)liwy jest dostp procesora do jednego banku
w czasie trwania poprzedniego dostpu do drugiego banku. Poprzez
naprzemienne dostpy do obydwu bankw, procesor mo)e za)#da.
danych z jednego banku, a gdy realizacja )#dania si zbli)a, procesor
prze(#cza si na drugi bank i obs(uguje kolejne )#danie. Realizacja
pierwszego )#dania odbywa si w czasie, gdy drugie )#danie wci#)
oczekuje na realizacj, itd. Dziki mechanizmowi pamici z
przeplotem mo)liwe jest podwojenie efektywnej szybko,ci dostpu do
pamici, bez konieczno,ci stosowania szybszych uk(adw.
Mechanizm pamici z przeplotem znalaz( zastosowanie w wielu
komputerach i przyczyni( si do wzrostu ich wydajno,ci. Niektre
komputery oferuj#ce ten mechanizm pozwalaj# na korzystanie z niego
jedynie wwczas, gdy obydwa zainstalowane banki pamici s# takich
samych rozmiarw, co oznacza zazwyczaj jednoczesne dodanie dwch
36-bitowych modu(w SIMM o takiej samej pojemno,ci. Je)eli dodany
bdzie tylko jeden bank albo zostan# dodane banki o r)nych rozmiarach,
to komputer bdzie dzia(a(, jednak przeplot pamici bdzie wy(#czony i
nast#pi znaczny spadek wydajno,ci. Wicej informacji na ten temat
mo)na znale0. w dokumentacji komputera.
Pami!' podr!czna (cache) jest najpopularniejsz# i zazwyczaj najbardziej
efektywn# technik# podnoszenia wydajno,ci operacji anga)uj#cych
pami.. Technika ta opiera si na wykorzystaniu bardzo szybkiej
pamici o niewielkich rozmiarach (od 8 kB do 512 kB), tak aby transfer
danych z procesora mg( si odbywa. bez konieczno,ci wstawiania cykli
oczekiwa%. Czas dostpu do pojedynczego banku pamici cache wynosi
nawet 2 ns. Poniewa) czas ten jest o wiele krtszy od najkrtszego czasu
osi#ganego dla pamici DRAM, konieczne jest stosowanie specjalnych
pamici - SRAM. Pamici SRAM, w odr)nieniu od DRAM, nie
wymagaj# sta(ej obecno,ci sygna(u od,wie)aj#cego. Cecha ta, wraz z
innymi w(a,ciwo,ciami, daje w efekcie bardzo krtki czas dostpu do
pamici, lecz tak)e podnosi jej cen.
Pami2 podrczna
Jak ju) wspomnia(em w poprzednim podrozdziale, stosowanie pamici
podrcznej jest jednym z najefektywniejszych sposobw na zwikszenie
szybko,ci operacji anga)uj#cych pami.. Uk(ady pamici SRAM s#, co
prawda, drogie, jednak do zaimplementowania pamici podrcznej
potrzebna jest niewielka ich ilo,.. W pamici SRAM, nadzorowanej
przez specjalny uk(ad kontrolera pamici cache, przechowywane s#
kopie danych z tych obszarw pamici RAM, do ktrych procesor
czsto si odwo(ywa(. S# w niej tak)e zawarto,ci tych komrek pamici,
co do ktrych uk(ad kontrolera spodziewa si, )e bd# wkrtce
wykorzystane. Pami. cache jest wic rodzajem inteligentnego bufora
pomidzy procesorem a woln# pamici# dynamiczn# RAM.
Trafienie (ang. cache hit) oznacza, )e dane, ktrych potrzebuje
procesor, znajduj# si w pamici cache i do ich pobrania nie trzeba
wstawia. dodatkowych cykli oczekiwania.
Brak trafienia (ang. cache miss) oznacza, )e dane, ktrych potrzebuje
procesor, nie zosta(y za(adowane do pamici cache i do ich pobrania
potrzebne s# dodatkowe cykle oczekiwania. Dobry kontroler pamici
cache zapewnia wsp(czynnik trafie% rzdu 95 procent, a nawet wicej
(oznacza to, )e komputer pracuje bez cykli oczekiwania przez 95 procent
swojego czasu). W efekcie komputer z zewn#trz wygl#da tak, jakby
prawie przez ca(y czas by(a w nim pami. o czasie dostpu 15 ns lub
mniejszym, chocia) wikszo,. jego pamici jest o wiele wolniejsza (i co
za tym idzie, o wiele ta%sza).
Komputery z procesorem 486SX, SL i DX maj# zintegrowany z
procesorem kontroler pamici cache wraz z 8 kB wewntrznej pamici
cache, dziki ktrej komputer pracuje du)o szybciej ni) poprzednie
komputery. Procesor 486SLC posiada l kB wewntrznej pamici cache,
procesory 486DX maj# 16 kB wewntrznej pamici cache, podobnie
procesory 486SLC2 i 486SLC3. W komputerach z procesorem 386SX i
DX trzeba stosowa. zewntrzn# pami. cache wraz z kontrolerem -
komputery te s# pozbawione wewntrznej pamici cache. Procesory
Pentium i Pentium II maj# dwa obszary wewntrznej pamici cache -
jeden dla kodu instrukcji i jeden dla danych. Architektura ta zosta(a
rwnie) przeniesiona do procesorw Pentium MMX i Pentium II. Oba te
procesory s# wyposa)one w dwa osobne obszary pamici cache o
rozmiarze 16 kB dla kodu rozkazw procesora i dla danych. Pami. ta
jest pamici# typu write-back, tzn. procesor mo)e z niej korzysta.
zarwno do odczytywania, jak i zapisywania danych.
Wewntrzna pami. cache procesora jest nazywana pamici# cache
pierwszego poziomu (ang. Level l cache - LI), natomiast zewntrzna
pami. cache to pami. cache drugiego poziomu (ang. Level 2 cache -
L2). Zazwyczaj im wikszy rozmiar pamici cache, tym wiksza
wydajno,. komputera. Wikszy rozmiar pamici L2 cache nie stanowi
jednak gwarancji wikszej wydajno,ci komputera - mo)na spotka.
komputery z mniejsz# pamici# cache, ktre osi#gaj# lepsze parametry ni)
komputery z wiksz# pamici# cache. Rzeczywiste parametry komputera
zale)# od wydajno,ci kontrolera pamici cache oraz od architektury
komputera, np. pami. cache zintegrowana z procesorem mo)e zwikszy.
wydajno,. o wiele bardziej ni) zewntrzna pami. cache. Dodanie 256 kB
pamici L2 cache w komputerze IBM PS/2 Model 90 czy 95 z
procesorem 486DX spowoduje nieznaczny tylko wzrost osi#gw
komputera w porwnaniu z dodaniem do procesora 486 8 kB
wewntrznej pamici cache (LI). Przyczyn# tego jest wiksza wydajno,.
pamici LI ni) L2. Ponadto dodanie pamici cache nie spowoduje propor-
cjonalnego wzrostu szybko,ci komputera. Najlepsz# wydajno,. uzyskamy
stosuj#c po(ow ca(kowitego rozmiaru pamici cache, jak# komputer
mo)e obs(u)y.. Komputer PC wyposa)ony w 256 kB czy 512 kB pamici
cache drugiego poziomu stanowi rozwi#zanie optymalne.
Aby osi#gn#. maksimum wydajno,ci i maksimum niezawodno,ci,
najlepiej jest korzysta. z pamici o czasie dostpu zalecanym przez
producenta komputera. Szybsza pami. bdzie dzia(a., jednak nie
spowoduje przyrostu wydajno,ci i z tego powodu jej kupno jest
marnotrawstwem pienidzy.
Minimalny czas dostpu do pamici na p(ycie g(wnej konkretnego
typu komputera mo)na znale0. w dokumentacji technicznej. Je)eli jeste,my
w(a,cicielem komputera PC bez dokumentacji, to mo)emy skorzysta. z
dokumentacji innego komputera o parametrach podobnych do naszego,
poniewa) wikszo,. komputerw kompatybilnych ma takie same
parametry. Z powodu r)norodno,ci rozwi#za% spotykanych na rynku
powinni,my jednak pozyska. odpowiedni# dokumentacj od producenta
sprztu.

Karty rozszerzaj$ce pami2
Do kart rozszerzaj#cych pami. zazwyczaj uciekamy si w ostateczno,ci.
W wielu komputerach (np. starszych modelach firmy Compa#), ktrych
z(#cza gniazd rozszerzaj#cych s# firmowym rozwi#zaniem producenta,
jeste,my zmuszeni do zakupu kart z pamici# tylko u producenta
komputera. W(asne rozwi#zania kart z pamici# stosuje rwnie) firma
IBM w komputerze PS/2 Model 80. W innych standardowych kompute-
rach, w ktrych nie s# stosowane w(asne rozwi#zania producentw (np.
IBM PC, XT i AT) i w wikszo,ci komputerw kompatybilnych oraz
wikszo,ci komputerw PS/2, karty rozszerzaj#ce pami. pasuj# do
standardowych gniazd rozszerzaj#cych i mo)emy si w nie zaopatrzy.
u setek producentw.
Niestety, wszystkie karty rozszerzaj#ce pami. umieszczane w
standardowych gniazdach pracuj# z czstotliwo,ci# magistrali
zewntrznej, a nie z pe(n# czstotliwo,ci# p(yty g(wnej. Z tego powodu
w wikszo,ci komputerw umieszcza si obecnie gniazda na modu(y
SIMM bezpo,rednio na p(ycie g(wnej, dziki czemu pami. jest
po(#czona bezpo,rednio z magistral# procesora. Korzystanie w takich
komputerach z kart rozszerzaj#cych pami. powoduje tylko ich
spowolnienie. W innych komputerach wykorzystuje si firmowe
rozwi#zania interfejsu (#cz#cego magistral lokaln# z kartami
rozszerzaj#cymi pami.. Rozwi#zania te mog# jednak sprawia.
dodatkowe problemy i by. przyczyn# dodatkowych kosztw przy
rozszerzaniu czy wymianie pamici.
W niektrych przypadkach karta rozszerzaj#ca pami. mo)e
wykorzystywa. wolniejsze uk(ady pamici, ni) wymaga(aby tego p(yta
g(wna (np. karty komputerw PS/2 Model 50 i 60 u)ywaj# uk(adw
pamici o czasie dostpu 120 ns). W wielu komputerach gniazda
rozszerzaj#ce pami. s# taktowane zegarem o.ustalonej, do,. niskiej
czstotliwo,ci, wynosz#cej w wikszo,ci komputerw z magistral# ISA 8
MHz, tak aby karty rozszerzaj#ce zainstalowane w komputerze
pracowa(y poprawnie. Z powodu licznych funkcji interfejsu magistrali
MCA (Micro Channel Architecture) karty rozszerzaj#ce pami. w
komputerze PS/2 mog# pracowa. wolniej ni) pami. zainstalowana na
p(ycie g(wnej. Asynchroniczna magistrala MCA umo)liwia niezale)n#
od szybko,ci procesora prac kart rozszerzaj#cych. W razie potrzeby
urz#dzenia pod(#czone do magistrali mog# )#da. dodatkowych cykli
oczekiwania, aby wolniejsze karty mog(y nad#)y. z przesy(em
informacji.
Instalowanie pamici w komputerze
W tym podrozdziale zostanie omwione instalowanie w komputerze
uk(adw pamici -zw(aszcza nowych uk(adw i modu(w pamici RAM.
Opiszemy tak)e problemy, z jakimi najcz,ciej styka si u)ytkownimetody
ich unikania. Zamie,cimy rwnie) informacje o konfiguracji komputera,
ktre s# konieczne, aby,my mogli w pe(ni korzysta. z dodatkowej
pamici.Podczas umieszczania w komputerze czy wyjmowania z niego
modu(w pamici u)ytkownik najcz,ciej napotyka nastpuj#ce
trudno,ci:
^ wy(adowania elektrostatyczne
^ z(amane lub wygite n)ki uk(adw
^ nieodpowiednie ustawienie prze(#cznikw i zworek
Aby zapobiec wy(adowaniom elektrostatycznym w czasie umieszczania w
komputerze wra)liwych pod tym wzgldem uk(adw pamici i kart, nie
powinni,my mie. na sobie odzie)y syntetycznej ani butw na skrzanej
podeszwie. Zanim zaczniemy prac, powinni,my pozby. si (adunkw
elektrostatycznych przez dotknicie rk# obudowy komputera. Jeszcze
lepiej jest mie. na nadgarstku pasek uziemiaj#cy, zakupiony w tym celu
w sklepie. Paski takie mo)na dosta. w sklepach z cz,ciami
elektronicznymi lub w sieci sprzeda)y wysy(kowej. Pasek uziemiaj#cy
sk(ada si z przewodz#cej obr#czki uziemionej na drugim ko%cu
przewodem przypitym do obudowy komputera. W czasie gdy bdziemy
pracowa., wtyczka kabla zasilaj#cego powinna by. w(o)ona do gniazdka
w celu uziemienia komputera, lecz sam komputer musi pozosta.
wy(#czony.

Nale)y u)ywa. tylko paska uziemiaj#cego z odpowiednim
oznaczeniem, kupionego w sklepie; nie wolno stosowa' paska
wykonanego samodzielnie. Paski sklepowe s# wyposa)one w
rezystor o oporze jednego megaoma, ktry pe(ni rol
zabezpieczenia w razie przypadkowego dotknicia punktu pod
napiciem. Rezystor powoduje, )e nasze cia(o nie stanie si
przewodem o ni)szej rezystancji, przez ktry pr#d sp(ynie do ziemi
pora)aj#c nas. Nieodpowiednio wykonany pasek mo)e spowodowa.
przep(yw pr#du przez nasze cia(o do ziemi, z mo)liwo,ci#
,miertelnego pora)enia.
Innym problemem przy instalowaniu w komputerze uk(adw w obudowie
typu DIP czy modu(w SIP s# wygite b#d0 z(amane n)ki uk(adw.
Czasami n)ki fabrycznie nowych uk(adw s# wygite w kszta(cie litery
V, przez co staj# si trudne do umieszczenia w podstawce. Je)eli
zauwa)ymy, )e uk(ad w obudowie DIP ma wygite w ten sposb n)ki,
po()my uk(ad na stole stron# z wygitymi n)kami w d( i delikatnie
naciskaj#c wygnijmy n)ki tak, aby znalaz(y si pod k#tem 90 stopni w
stosunku do obudowy uk(adu. W przypadku modu(u SIPP mo)emy
pos(u)y. si szczypcami zako%czonymi ig(#, za pomoc# ktrych
prostujemy n)ki modu(u, tak aby odstawa(y od krawdzi w d(, przy
zachowaniu jednakowych odstpw pomidzy ko%cwkami. Nastpnie
umieszczamy uk(ady pojedynczo w gnie0dzie.
Wyprostowanie ko%cwek uk(adw SIPP czy modu(w DIPP
nie jest zbyt trudne, jednak przy braku uwagi mo)na (atwo
z(ama. n)k, co czyni taki uk(ad czy modu( bezu)ytecznym. Przy
prostowaniu n)ek powinni,my by. bardzo ostro)ni. Aby
wyprostowa. n)ki i dopasowa. je do otworw w podstawce,
mo)emy, pos(u)y. si odpowiednimi narzdziami. Narzdzia takie
nie s# drogie, a pozwol# nam zaoszczdzi. sporo czasu.


Ka)dy modu( czy uk(ad pamici musi by. w(o)ony w podstawk w
odpowiednim kierunku. Ka)dy uk(ad ma na ko%cu oznaczenie wskazuj#ce
na sposb umieszczenia go w gnie0dzie. Mo)e to by. nacicie, okr#g(e
wg(bienie albo jedno i drugie. Odpowiednie nacicie mo)e znajdowa.
si te) na podstawce uk(adu. Na p(ycie g(wnej mo)e by. rwnie) legenda
obja,niaj#ca poprawny kierunek uk(adu w gnie0dzie. Je)eli oznaczenia
takiego nie ma, to jako wzr mog# nam pos(u)y. inne uk(ady. Pozycja
nacicia wskazuje na lokalizacj pierwszej ko%cwki uk(adu. Poprawne
w(o)enie uk(adu, tak aby nacicie zgadza(o si z pozycj# naci. na
innych uk(adach, uchroni nas przed nastpstwem w(o)enia uk(adu na
odwrt. Nastpnie delikatnie umieszczamy uk(ad na podstawce, pilnuj#c,
aby ka)da ko%cwka by(a dopasowana do swojego otworu. Nastpnie
pewnym ruchem dociskamy uk(ad kciukami, a) bdzie osadzony w
podstawce.
Kierunek osadzenia modu(w SIMM jest wyznaczony naciciem na
jednym ko%cu modu(u (przedstawiono na rysunku 7.10). W gnie0dzie
modu(u znajduje si odstaj#cy fragment, ktry musi pasowa. do nacicia
na ko%cu modu(u. Wystaj#cy fragment uniemo)liwia odwrotne w(o)enie
modu(u do gniazda; aby to zrobi., musieliby,my z(ama. podstawk.
Rysunek 7.11 przedstawia powikszony fragment gniazda SIMM
decyduj#cego o po(o)eniu modu(u. Gniazda modu(w SIPP s# pozbawione
takiego klucza i do u)ytkownika nale)y poprawne umieszczenie
modu(w w gnie0dzie. Je)eli na p(ycie g(wnej nie ma )adnych
oznacze%, pomocna w tym wzgldzie mo)e by. dokumentacja komputera.
Jako wzr mog# tak)e pos(u)y. modu(y SIPP znajduj#ce si na p(ycie
g(wnej.
Rysunek 7.10.
Naci!cie na
module SIMM
wida' na lewej
ko.cwce
moduu.
Najpienv
nale)y
umie$ci'
modu pod
pewnym
k,tem, a
nast!pnie
nale)y go
wyprostowa' w
gnie0dzie do
pionowej
pozycji, a)
zatrzasn, si!
zatrzaski
W() modu(
pod
odpowiednim k#tem....
Modu(y DIMM posiadaj # rwnie) nacicia pozwalaj#ce na jednoznaczne
okre,lenie ich pozycji w gnie0dzie. Ukazano je na rysunku 7.12. Kiedy
modu( jest poprawnie umieszczony w gnie0dzie (nale)y go wcisn#.),
d0wignie znajduj#ce si z bokw modu(u powinny si podnie,. do gry i
zatrzasn#. w naciciach z boku modu(u. Przy instalacji nie nale)y
u)ywa. si(y -je)eli co, nie pasuje, nale)y raczej szuka. innego
rozwi#zania ni) si(owe. Uszkodzenie uchwytw mo)e spowodowa.
pojawianie si przypadkowych b(dw pamici. Modu( DIMM
wyjmujemy odchylaj#c d0wigienki z boku modu(u.
... a nastpnie
wyprostuj

Rysunek
7.11.
Zbli)enie
ukazuje
tyln, stron!
moduu
SIMM
umieszczoneg
o
poprawnie
w gnie0dzie.
Wida' otwr,
w ktry
wchodzi
plastikowy
bloczek
umocowany
do gniazda
Otwr
w module
SIMM
Dopasowanie nacicia
modu(u SIMM do
gniazda
Rysunek
7.12.
Naci!cia w
module
DIMM
pasuj,ce do
kluczy w
gnie0dzie
Jak wyja,niono wcze,niej w rozdziale, modu(y DIMM s# dostpne w
kilku wersjach, na przyk(ad: buforowane, niebuforowane, 3,3 V, 5 V.
Buforowane modu(y posiadaj# dodatkowy bufor po,rednicz#cy w
wymianie danych pomidzy p(yt# g(wn# a modu(em. Niestety,
spowalniaj# one prac modu(u, dlatego nie powinno si ich
wykorzystywa. w szybszych p(ytach g(wnych. R)nicowanie napicia
jest proste. Modu( 3,3 V nie pasuje do 5 V - i odwrotnie - z powodu
r)nic w konfiguracji kluczy w gnie0dzie DIMM.
Nacicie z
boku
modu(u
Zatrzask
mocuj#cy
Bloczek
zamocowany do
gniazda,
wpasowany w

Modu( DIMM
D)wigie
nka
zwalniaj
Nowoczesne systemy PC korzystaj# jedynie z niebuforowanych, 3,3-
voltowych modu(w DIMM. Komputery Apple oraz systemy niezgodne
z PC mog# korzysta. z innych rozwi#za%. Klucze s# przedstawione na
rysunku 7.13.
Zanim zainstalujemy w komputerze modu(y czy uk(ady pamici,
upewnijmy si, )e zasilanie komputera jest wy(#czone. Nastpnie
zdejmujemy obudow komputera i wyjmujemy wszystkie obecne w nim
karty. Modu(y SIMM z (atwo,ci# wk(adamy na ich miejsce, jednak z
uk(adami SIPP mo)emy mie. pewne problemy. Narzdzia do
mocowania uk(adw nie s# bezwzgldnie wymagane, jednak z ich
pomoc# umieszczenie uk(adu w gnie0dzie mo)e by. o wiele prostsze.
Do wyjmowania uk(adw z podstawek pos(u)my si specjalnym
narzdziem albo ,rubokrtem. Nie nale)y nigdy prbowa. wyci#ga.
uk(adw palcami, poniewa) mo)emy powygina. przy tym ko%cwki
albo skaleczy. si w palec. Modu(y SIMM wyjmujemy zwalniaj#c
uprzednio zatrzask i wyci#gaj#c modu( z gniazda.
Po umieszczeniu w komputerze nowych uk(adw pamici i z(o)eniu
komputera z powrotem w jedn# ca(o,., konieczna mo)e si okaza.
zmiana ustawie% prze(#cznikw czy zworek na p(ycie g(wnej. W
oryginalnym komputerze PC znajduj# si dwa bloki prze(#cznikw, po
osiem prze(#cznikw w ka)dym. Pozycje od l do 4 w drugim bloku
prze(#cznikw odzwierciedlaj# rozmiar ca(ej pamici obecnej w
komputerze. W komputerze XT znajdowa( si tylko jeden blok
prze(#cznikw, oznaczaj#cy liczb bankw pamici na p(ycie g(wnej
komputera, lecz nie na kartach rozszerzaj#cych pami.. Komputery
IBM AT i kompatybilne s# pozbawione prze(#cznikw okre,laj#cych
konfiguracj pamici. Zamiast tego trzeba w nich uruchomi.
program konfiguracyjny (SETUP), w ktrym poinformujemy komputer
o ca(kowitej ilo,ci pamici w nim obecnej. Komputery kompatybilne z
IBM AT maj# zazwyczaj program konfiguracyjny w pamici ROM
BIOS. Program ten musi by. uruchomiony po zainstalowaniu nowej
pamici, aby komputer by( w(a,ciwie skonfigurowany.
Po odpowiednim skonfigurowaniu komputera do pracy z now#
pamici#, powinni,my uruchomi. oprogramowanie diagnostyczne, aby
si upewni., )e nowa pami. funkcjonuje prawid(owo. Dla wszystkich
typw komputerw dostpne s# co najmniej dwa, a czasami trzy takie
programy. Oto one (wed(ug ilo,ci zwracanej informacji):
POST (Power-On Self Test) - dysk z zaawansowanym
programem diagnostycznym
Dysk z programem diagnostycznym u)ytkownika - dodatkowe
oprogramowanie diagnostyczne

Program POST jest uruchamiany za ka)dym razem po w(#czeniu
komputera; aby uzyska. dostp do zaawansowanych programw na
dysku diagnostycznym, nale)y nacisn#. Ctrl+A w menu powitalnym.
Dostpnych jest wiele innych programw diagnostycznych pochodz#cych od
niezale)nych producentw oprogramowania u)ytkowego. Wicej informacji
na temat takich programw mo)na znale0. w rozdziale 21. pt.
,,Programowe i sprztowe narzdzia diagnostyczne".

Organizacja logiczna pamici komputera
Przestrze% adresowa oryginalnego komputera PC wynosi(a l MB, z czego
grne 384 kB by(o zarezerwowane na potrzeby pamici ROM BIOS, kart
rozszerzaj#cych itp. Zarezerwowanie przez projektantw komputera
grnej cz,ci obszaru adresowego procesora (pomidzy 640 kB a 1024
kB), zamiast obszaru dolnego (od O do 640 kB) doprowadzi(o do
powstania ograniczenia w ilo,ci pamici dostpnej dla systemu
operacyjnego DOS do 640 kB (ang. convenctional niemoty barier).
Ci#g(a presja wywierana na producentw komputerw i urz#dze%
peryferyjnych, aby nie zmienia. oryginalnej organizacji pamici
komputera i dziki temu utrzyma. ca(kowit# zgodno,. z poprzednimi
komputerami PC, spowodowa(a wielki ba(agan. W 20 lat po
wyprodukowaniu pierwszego komputera PC, najnowsze komputery z
procesorem Pentium II s# pod wieloma wzgldami ograniczone
organizacj# pamici, bd#c# spadkiem po pierwszych komputerach PC.
U)ytkownicy, ktrzy chcieliby lepiej pozna. i zrozumie. dzia(anie
swojego komputera, staj# w pewnym momencie przed konieczno,ci#
wg(bienia si w problemy zwi#zane z organizacj# pamici. Z
logicznego punktu widzenia pami. komputera sk(ada si z r)nej
wielko,ci fragmentw, z ktrych tylko cz,. mo)e by. wykorzystywana
przez aplikacje. W tym podrozdziale omwimy podzia( logiczny pamici
wsp(czesnego komputera PC. Mo)emy wyr)ni. nastpuj#ce obszary
pamici:
Pami. podstawowa (ang. convenctional memory)
Pami. grna (ang. Upper Memory Area, UMA)
Pami. wysoka" (High Memory Area, HMA)
Pami. powy)ej pierwszego megabajta (ang. extended memory,
XMS)
Pami. rozszerzona (ang. expanded memory, EMS) -
rozwi#zanie przestarza(e
Pami. obrazu (ang. Video RAM), umieszczona w przestrzeni
adresowej UMA
Pamici ROM i RAM kart rozszerzaj#cych (umieszczone w
przestrzeni adresowej
UMA)
Pami. ROM BIOS p(yty g(wnej (umieszczona w przestrzeni
adresowej UMA)
W kolejnych podrozdzia(ach opiszemy rwnie) konflikty anga)uj#ce
pami. oraz zjawisko zachodzenia na siebie r)nych obszarw pamici
(ang. overlap). Omwimy tak)e
programy zarz#dzaj#ce pamici# (ang. memory managers), pomagaj#ce w
optymalnym skonfigurowaniu pamici i lepszym jej wykorzystaniu. W
komputerze AT obszar dostpnej dla procesora pamici przekracza
granic l MB i osi#ga 16 MB w komputerze 286, 4 GB w komputerach z
procesorem 386DX (lub lepszym) i 64 GB w komputerze Pentium II.
Obszar pamici powy)ej l MB okre,lany jest w jzyku angielskim jako
exiended memory (dos(. pami. powikszona).
Na rysunku 7.14 przedstawiono map pamici komputera PC. Je)eli
procesor pracuje w trybie rzeczywistym, to do jego dyspozycji jest tylko
pierwszy megabajt. Procesor pracuj#cy w trybie chronionym ma dostp
do pe(nej przestrzeni adresowej, w zale)no,ci od procesora rwnej 16
MB, 4096 MB lub 65536 MB. Pojedynczy znak na rysunku oznacza l kB
pamici, linia albo segment oznacza 64 kB. Przedstawiona mapa pamici
obejmuje dwa pierwsze megabajty.
Przedstawiona mapa pamici ko%czy si, z braku miejsca, po
drugim megabajcie. W rzeczywisto,ci obejmuje ona ca(# przestrze%
adresow# komputera.
Pami2 podstawowa
Oryginalny komputer PC/XT mg( wykorzystywa. l MB pamici
roboczej, zwanej rwnie) pami!ci, RAM (Random Access Memory),
l MB pamici RAM komputera dzieli si na kilka blokw, z ktrych
ka)dy jest przeznaczony do innych zastosowa%. System operacyjny
DOS mo)e zapisywa. i odczytywa. dane w obrbie ca(ego megabajta,
jednak programy mog# by. (adowane jedynie do obszaru pami!ci
podstawowej, ktra w pierwszym komputerze PC wynosi(a 512 kB.
Pozosta(e 512 kB zosta(o zarezerwowane do innych zastosowa%, m.in.
na potrzeby p(yty g(wnej i kart rozszerzaj#cych.
Po premierze komputera PC firma IBM zdecydowa(a, )e na te cele
wystarczy tylko 384 kB i zacz(a sprzedawa. komputer z 640 kB
pamici operacyjnej. W ten sposb ustali( si standard obszaru
pamici o rozmiarze 640 kB, ktry mo)e by. wykorzystywany przez
aplikacje systemu DOS. Po pewnym czasie dla wielu u)ytkownikw
sta(o si to ograniczeniem (ang. 640K barrier). Pozosta(e 384 kB
przestrzeni powy)ej 640 kB zosta(o zarezerwowane na potrzeby karty
graficznej, kart rozszerzaj#cych i pamici ROM BIOS p(yty g(wnej.
Pami2 grna (ang. Upper Memory Area, UMA)
Pami. UMA jest zarezerwowanym obszarem pamici o rozmiarze 384
kB, umieszczonym w grnej cz,ci pierwszego megabajta przestrzeni
adresowej komputera PC/XT i PC/AT.

Obszar pamici UMA rozci#ga si od adresu AOOOO do FFFFF. 384 kB pamici
grnej dzieli si na trzy bloki:
* Pierwsze 128 kB za obszarem pamici podstawowej to obszar pami!ci
obrazu
(ang. Video RAM), zarezerwowanej na potrzeby karty graficznej. Zawarto,.
tego obszaru pamici bierze udzia( w wy,wietlaniu na ekranie monitora
grafiki
czy tekstu. Pami. obrazu zajmuje obszar AOOOO-BFFFF.
* Kolejne 128 kB zosta(o zarezerwowane na potrzeby pamici ROM BIOS nie
ktrych kart rozszerzaj#cych. Pierwsze 32 kB tego obszaru s#
wykorzystywane
przez wikszo,. kart graficznych VGA na potrzeby pamici ROM BIOS
tych
kart. Pozosta(a cz,. mo)e by. wykorzystywana przez inne karty rozszerzaj#
ce. Obszar ten jest rwnie) wykorzystywany przez wiele kart sieciowych
jako
tzw. pami. wsp(dzielona (ang. Shared Memory). Pami. ROM i pami.
RAM kart rozszerzaj#cych zajmuj# obszar adresowy COOOO-DFFFF.
4 Ostatnie 128 kB zarezerwowano dla potrzeb ROM BIOS p(yty g(wnej
komputera. (BIOS jest zbiorem podstawowych procedur wej,cia/wyj,cia,
przechowywanych w pamici RAM tylko do odczytu albo w pamici
ROM). W obszarze tym umieszczono rwnie) procedury testuj#ce POST
(Power-On Self Test) oraz program odpowiedzialny za inicjowanie
komputera a) do momentu przejcia kontroli nad komputerem przez
procedury (aduj#ce system operacyjny (ang. bootstrap loader). W
wikszo,ci komputerw wykorzystywane s# jedynie grne 64 kB tego
obszaru, dziki czemu do dyspozycji zostaj# pozosta(e 64 kB (lub wicej),
pod warunkiem, )e skorzystamy z programu zarz#dzaj#cego pamici#. W
niektrych komputerach w obszarze tym znajduje si rwnie) program
konfigu-racyjny (CMOS SETUP) komputera. ROM BIOS zajmuje obszar
EOOOO-FFFFF.
Nie we wszystkich komputerach AT ca(e 384 kB pamici grnej s# zawsze
wykorzystywane. Zgodnie z za(o)eniem przyjtym przez firm IBM, obszar
przeznaczony na pami. obrazu zaczyna si od adresu AOOOO, ktry jest grn#
granic# obszaru 640 kB pamici podstawowej. Zazwyczaj pami. od adresu AOOOO
jest wykorzystywana w trybie wysokiej rozdzielczo,ci karty graficznych VGA,
podczas gdy w trybie monochromatycznym i kolorowym trybie tekstowym
wykorzystywane s# odpowiednio obszary BOOOO-B7FFF i B8OO-BFFFF.
Starsze karty graficzne, inne ni) VGA, wykorzystuj# tylko pami. z segmentu
BOOOO. Karty graficzne wykorzystuj# r)ne obszary pamici w zale)no,ci od
trybu, w jakim pracuj#. Jednak bez wzgldu na to, ile pamici RAM znajduje si
na karcie graficznej, procesor traktuje ca(e 128 kB jak jeden obszar. Osi#gnito to
dziki prze(#czaniu bokw pamici karty graficznej, tak aby w razie potrzeby
stawa(y si widoczne dla procesora w segmencie AOOOO-BFFFF.
384 kB pamici w grnej cz,ci pierwszego megabajta mia(o by. w za(o)eniach
obszarem pami!ci ~arezen\-o\\-anej (ang. resen>ed inemor\~). Mo)liwe jest jednak
wykorzystanie nieu)ywanych fragmentw pamici do (adowania sterownikw
urz#dze% (ang. device drivers), np. ANSI.SYS, czy programw rezydentnych, np.
MOUSE.COM. Dziki temu zwolniona zostaje pami. podstawowa, ktr# normalnie
zajmowa(yby te programy. Obszary wolnej pamici UMA r)ni# si lokalizacj# i
rozmiarem, w zale)no,ci od rodzajw kart rozszerzaj#cych w obecnych
komputerze. Np. wikszo,. kart adapterw SCSI oraz kart sieciowych wymaga
cz,ci tego obszaru na potrzeby modu(w pamici ROM czy RAM znajduj#cych
si na tych kartach.

Adresacja segment: przesunicie i adresacja liniowa
Dla niektrych u)ytkownikw myl#ce bywa rozr)nienie pomidzy
adresem segmentu a adresem liniowym. Adresowanie pamici z
wykorzystaniem numerw segmentw wynika z wewntrznej struktury
mikroprocesorw Intel i jest wykorzystywane g(wnie w starszych, 16-
bitowych systemach operacyjnych. W adresacji takiej w osobnym reje-
strze procesora jest pamitany adres segmentu pamici, a w innym
rejestrze tzw. offset, czyli przesunicie komrki pamici liczone
wzgldem pocz#tku segmentu. Koncepcja ta jest bardzo prosta. Mo)na j#
zilustrowa. przyk(adem hotelowym": za()my, )e zatrzymali,my si w
hotelu i kto, poprosi( nas o podanie numeru naszego pokoju. Hotel ma
10 piter, numerowanych od zera do dziewi., a na ka)dym pitrze
znajduje si 100 pokoi, numerowanych od O do 99. Za segment
przyjmijmy dowoln# grup 100 pokoi
0 numerach zaczynaj#cych si od wielokrotno,ci dziesi#tki, numer
segmentu jest liczb#
dwucyfrow#. Pocz#tek segmentu o numerze 54 wskazywa(by na pokj
nr 540, a prze
sunicie od 00 do 99 oznacza(oby jeden ze 100 pokoi w segmencie.
W naszym hotelowym przyk(adzie ka)dy segment by(by wic liczb#
dwucyfrow# z zakresu od 00 do 99, a w ramach ka)dego segmentu offset
by(by rwnie) liczb# z zakresu od 00 do 99.
Przyjmijmy, )e jeste,my w pokoju 541. Je)eli kto, nas teraz poprosi o
podanie numeru pokoju w formacie segment:przesunicie, a segment i
offset (przesunicie) s# liczbami dwucyfrowymi, to mogliby,my
odpowiedzie., )e jeste,my w segmencie 54 (pokj 540), a przesunicie
wzgldem pocz#tku segmentu wynosi 1. Mogliby,my te) powiedzie., )e
nasz segment ma numer 50 (pokj 500), a przesunicie jest rwne 41.
Mo)liwe by(yby
1 inne odpowiedzi, np. segment 45 (pokj 450) i przesunicie 91
(450 + 91 = 541).
Mo)liwo,ci te ilustruje tabelka:
Segment przesunicie wynik
54 01
50 41
45 91
Wida., )e pomimo r)nych numerw segmentu i przesunicia, w wyniku
otrzymujemy zawsze taki sam numer pokoju. W podobny sposb jest
obliczany adres komrki pamici w procesorach Intel x86. Taki schemat
adresacji wprowadza czasami w b(#d, szczeglnie gdy piszemy programy
w jzyku assemblera.
W taki w(a,nie sposb dzia(a mechanizm segmentacji pamici w
procesorach Intel. Zauwa)my, )e numery segmentu i przesunicia
pokrywaj# si ze sob# na wszystkich cyfrach za wyj#tkiem cyfry
pierwszej i ostatniej. Je)eli dodaj#c je do siebie uwzgldnimy to
przesunicie, otrzymamy w wyniku pe(ny adres liniowy.
W przypadku 32-bitowych systemw operacyjnych nie musimy ju)
zaprz#ta. sobie g(owy segmentacj#. Adres liniowy jest tworzony bez
ogranicze% typu segment:przesunicie, podobnie jak np. pokj nr 541.
Adres taki jest liczb# i nie jest obliczany na podstawie dwch
oddzielnych warto,ci. Na przyk(ad karta adaptera SCSI mo)e by.
wyposa)ona
w pami. ROM widoczn# w obszarze D4000 - D7FFF. Liczby te
podane w formacie segment:przesunicie to odpowiednio D400:0000 i
D700:0000. Cz,. adresu odpowiadaj#ca numerowi segmentu jest
z(o)ona z czterech najbardziej znacz#cych cyfr adresu liniowego, a
cz,. odpowiadaj#ca przesuniciu to cztery najmniej znacz#ce cyfry
adresu liniowego. Segment i przesunicie nie zachodz# na siebie tylko na
swoich skrajnych cyfrach, dlatego ko%cowy adres bloku pamici
ROM mg(by by. zapisany na jeden z czterech mo)liwych sposobw:
Wida. wic, )e pomimo r)nych warto,ci segmentu i przesunicia,
wszystkie one daj# w rezultacie ten sam wynik. Mo)liwe s#jeszcze inne
kombinacje segment:przesunicie, ktre dadz# w wyniku D7FF:
Widzimy, )e mo)liwe s# r)ne kombinacje. Poprawn# i oglnie przyjt#
form# zapisu adresu w postaci liniowej jest D7FFF, natomiast wikszo,.
osb zapisa(aby go w postaci DOOO:7FFF. Zapisanie czterech mniej
znacz#cych pozycji segmentu zerami sprawia, )e zapis
segment:przesunicie staje si bardziej przejrzysty, a wynik (atwiejszy do
obliczenia. Je)eli poprawnie rozumiemy ide zapisu
segment:przesunicie, to jest ju) jasne, dlaczego piciocyfrowemu
adresowi liniowemu odpowiadaj# czterocyfrowe adresy segmentu i
przesunicia.
Istotn# cech# nowszych 32-bitowych systemw operacyjnych jest
mo)liwo,. mapowania obszaru pamici RAM karty rozszerzaj#cej w
przestrzeni adresowej komputera z wykorzystaniem adresowania
liniowego. Nie wystpuje tu ograniczenie rozmiaru bloku pamici do 64 kB,
jakie istnieje w przypadku pamici UMA.
Pami2 obrazu (ang. Video RAM memory)
Karta graficzna zainstalowana w komputerze wykorzystuje cz,.
pamici operacyjnej do przechowywania informacji o obrazie wysokiej
rozdzielczo,ci lub tekstowym. Niektre karty graficzne, np. VGA, s#
wyposa)one w pami. ROM BIOS, widoczn# w obszarze przeznaczonym
specjalnie do tego celu. Generalnie, im wiksza jest rozdzielczo,. obrazu
i liczba dostpnych kolorw, tym wicej karta graficzna wykorzystuje
pamici. Istotne jest to, )e wikszo,. kart VGA i SVGA jest
wyposa)ona we w(asn# pami. RAM. ktra przechowuje informacj o
obrazie wy,wietlanym w danej chwili na ekranie. Pami. ta przy,piesza
rwnie) operacje od,wie)ania ekranu.
W przypadku standardowej konfiguracji przestrzeni adresowej
komputera, 128 kB pamici jest zarezerwowane na potrzeby kart
graficznych do przechowywania informacji o obrazie wy,wietlanym na
ekranie. Blok ten znajduje si w segmentach AOOO i BOOO. Pami. ROM
karty graficznej wykorzystuje dodatkowy obszar pamici UMA w seg-
mencie COOO.
Umieszczenie pamici obrazu w obszarze bloku AOOO spowodowa(o
powstanie ograniczenia pamici podstawowej dostpnej dla systemu DOS
do 640 kB. DOS mo)e korzysta. z dostpnej pamici w obrbie
pierwszego megabajta, a) do pocz#tku obszaru pamici obrazu.
Korzystanie z kart graficznych MDA czy CGA umo)liwia dostp systemu
DOS do wikszego obszaru ni) 640 kB. W przypadku kart VGA, EGA i
MCGA grn# granic#, jest adres AOOOO, natomiast karty MDA czy CGA
zadowalaj# si mniejszym obszarem, dziki czemu zwolniona pami. mo)e
by. wykorzystywana przez system DOS i aplikacje. Na zamieszczonych
rysunkach wida., )e w przypadku karty MDA, DOS ma do dyspozycji
dodatkowe 64 kB pamici (ca(y segment AOOO), w rezultacie czego
aplikacje systemu DOS maj# do dyspozycji 740 kB. Rwnie) karta CGA
pozostawia do dyspozycji systemu DOS ci#g(y obszar pamici RAM o
rozmiarze 736 kB. Karty EGA, VGA czy MCGA ograniczaj# obszar
pamici systemu DOS do 640 kB, poniewa) adresy powy)ej tego obszaru
s# wykorzystywane jako pami. obrazu. Z powy)szych wzgldw
maksymalna pami. dostpna dla programw systemu DOS zale)y od
zainstalowanej w komputerze karty graficznej. Tabela 7.12 pokazuje, jak
maksymalny obszar pamici dla systemu DOS zale)y od karty graficznej
komputera.
Tabela 7.12. Ograniczenie pami!ci RAM dost!pnej dla systemu DOS w
zale)no$ci od stosowanej karty graficznej
Typ karty graficznej Maksymalna ilo.2 pamici
3V
'
6
dostpnej w systemie DOS
MDA (Monochrome Display Adapter) 704 kB
CGA (Color Graphics Adapter) 736 kB
EGA (Enhanced Graphics Adapter)640 kB
VGA (Video Graphics Adapter)640 kB
SVGA (Super VGA) 640 k B
XGA (eXtended Graphics Array) 640 kB

Korzystanie z pamici powikszonej do rozmiaru 736 kB jest mo)liwe,
zale)y jednak od typu karty graficznej, kart rozszerzaj#cych pami.,
zawarto,ci pamici ROM p(yty g(wnej oraz typu komputera. Korzystanie
z cz,ci tej pamici jest mo)liwe w komputerze z procesorem 386 lub
lepszym. Za pomoc# programu menad)era pamici, np. EMM386
dostarczanego z systemem DOS, pracuj#cego w trybie 386+ MMU,
mo)liwe jest takie skonfigurowanie cz,ci pamici powy)ej pierwszego
megabajta, aby by(a ona widoczna w dodatkowym obszarze powy)ej 640
kB.
Kolejne podrozdzia(y opisuj# wykorzystanie przestrzeni adresowej przez
karty graficzne. Na rysunkach przedstawiono obszary pamici
wykorzystywane przez karty monochromatyczne, karty EGA, VGA oraz
karty IBM PS/2. Informacje te mog# by. do,. istotne, poniewa) mo)e si
okaza., )e niektre obszary pamici s# niewykorzystane, a w wolne
miejsce mo)na (adowa. programy - sterowniki.
Obszar adresowy zajmowany przez monochromatyczn$ kart MDA
(Monochrome Display Adapter)
Rysunek 7.15 przedstawia obszary pamici wykorzystywane przez
oryginaln# kart MDA. Karta ta korzysta tylko z 4 kB zarezerwowanej
pamici RAM w obszarze BOOOO-BOFFF. Nie jest przy tym zajmowana
)adna przestrze% w segmencie COOO, poniewa) zawarto,. pamici ROM
karty znajduje si w rzeczywisto,ci w pamici ROM p(yty
g(wnej.Zauwa)my, )e chocia) oryginalna karta MDA wykorzystywa(a
tylko 4 kB pamici od adresu BOOOO, karta VGA pracuj#ca w trybie
emuluj#cym tryb monochromatyczny (Mono Text Mod) wykorzystuje
ponadto dodatkowe 32 kB. Rzeczywista karta MDA nie posiada pamici
ROM BIOS, zamiast tego jest obs(ugiwana przez sterowniki znajduj#ce
si w pamici ROM BIOS p(yty g(wnej.
Obszar adresowy zajmowany przez kart CGA (Color Graphics Adapter)
Rysunek 7.16 przedstawia obszary pamici wykorzystywane przez kart
CGA. Karta ta zajmuje 16 kB obszaru zarezerwowanej pamici RAM
pomidzy adresami B8000 i BBFFF. Nie jest przy tym zajmowana )adna
przestrze% w segmencie COOO, poniewa) zawarto,. pamici ROM karty
znajduje si w rzeczywisto,ci w pamici ROM p(yty g(wnej.
Karta CGA zwalnia obszar AOOOO-B7FFF, ktry mo)e by. nastpnie
wykorzystany przez programy zarz#dzaj#ce pamici# jako dodatkowa
pami. dla systemu DOS. Wyklucza to jednak korzystanie z programw
pracuj#cych w trybie graficznym, np. Windows.
Oryginalna karta CGA wymaga(a jedynie 16 kB obszaru od adresu
B8000, podczas gdy karta VGA pracuj#ca w trybie emulacji karty CGA
(kolorowy tryb tekstowy) mo)e potrzebowa. 32 kB pamici od adresu
B8000. Oryginalna karta CGA nie jest wyposa)ona w pami. ROM
BIOS, zamiast tego jest obs(ugiwana przez sterowniki programowe re-
zyduj#ce w pamici ROM BIOS p(yty g(wnej.
Obszar adresowy zajmowany przez kart EGA. (Enhanced Graphics
Adapter)
Rysunek 7.17 przedstawia obszary pamici wykorzystywane przez kart
EGA. Karta ta wykorzystuje ca(e 128 kB pamici RAM od adresu
AOOOO do BFFFF. Pami. ROM z procedurami odpowiedzialnymi za
obs(ug karty jest cz,ci# karty i zajmuje 16 kB przestrzeni adresowej
pomidzy adresami COOOO i C3FFF.Oryginalna karta IBM EGA
wykorzystuje tylko 16 kB przestrzeni adresowej od adresu COOOO na
potrzeby swojej pamici ROM. Modele kart kompatybilnych mog#
wymaga. dla swoich pamici ROM obszaru 32 kB. Interesuj#ce w
przypadku kart EGA (odnosi si to tak)e do kart VGA) jest to, )e
segmenty pamici od adresw AOOOO i BOOOO nie s# wykorzystywane
jednocze,nie. Np. kiedy w(#czony jest tryb wysokiej rozdzielczo,ci,
wykorzystywany jest tylko obszar AOOOO, podczas gdy pod obszar BOOO
nie jest mapowana (pod(#czona) )adna pami.. Kiedy programowo
prze(#czymy kart w kolorowy tryb tekstowy, to natychmiast zwolni si
segment AOOOO, a pojawi si pami. drugiej po(owy segmentu BOOOO.
Pami. RAM monochromatycznego trybu tekstowego we wsp(czesnych
komputerach nie jest w(a,ciwie nigdy wykorzystywana, poniewa) bardzo
ma(o programw wymaga prze(#czenia karty w ten tryb. Na rysunku 7.17
przedstawiono tak)e obszar zajmowany standardowo przez ROM BIOS
p(yty g(wnej komputera, dziki czemu uzyskujemy map ca(ego
obszaru pamici UMA.Karta EGA zyska(a pewn# popularno,., jednak
szybko zesz(a w cie% karty VGA, ktra pojawi(a si wkrtce po niej.
Wikszo,. danych technicznych karty EGA dotycz#cych zajmowanych
obszarw przestrzeni adresowej odnosi si rwnie) do karty VGA, po-
niewa) jest ona kompatybilna wstecz" z kart# EGA.
Obszar adresowy zajmowany przez kart (Video Graphics Adapter)
Wszystkie karty kompatybilne z VGA, rwnie) karty SYGA (Super
VGA), nie r)ni# si prawie wcale od karty YGA pod wzgldem
zajmowanych obszarw pamici. Podobnie jak w przypadku karty
EGA, karty te zajmuj# 128 kB pamici RAM jako pami. obrazu w
obszarze AOOOO-BFFFF, jednak nie ca(# pami. naraz. Podobnie jak
poprzednio, pami. obrazu jest podzielona na trzy r)ne obszary,
ka)dy z nich jest wykorzystywany tylko wtedy, kiedy karta pracuje w
odpowiadaj#cym mu trybie. Jedyn# r)nic# jest to, )e w(a,ciwie
wszystkie karty YGA wykorzystuj# w pe(ni przydzielone im 32 kB
obszaru adresowego na potrzeby swoich pamici ROM (obszar
COOOO-C7FFF). Rysunek 7.18 przedstawia map pamici kart YGA
i SYGA.Wida., )e typowa karta YGA wykorzystuje ca(e 32 kB
obszaru na potrzeby swojej pamici ROM, zawieraj#cej programowe
sterowniki karty. Niektre karty YGA mog# zajmowa. nieco mniejszy
obszar, jednak nale)y to do rzadko,ci. Podobnie jak w przypadku karty
EGA, obszar pamici RAM obrazu uaktywnia si jedynie wwczas,
gdy karta jest w odpowiednim trybie pracy. Karta YGA pracuj#ca w
trybie wysokiej rozdzielczo,ci wykorzystuje tylko segment AOOOO, a
w kolorowym trybie tekstowym tylko drug# po(ow segmentu BOOOO.
Karta YGA prawie nigdy nie pracuje w monochromatycznym trybie
tekstowym, dlatego pierwsza po(owa segmentu BOOOO pozostaje
niewykorzystana (BOOOO-B7FFF). Na rysunku 7.18 wida. tak)e
obszar zajmowany standardowo przez ROM BIOS p(yty g(wnej,
dziki czemu uzyskujemy map ca(ego obszaru pamici
UMA.Komputery z p(yt# g(wn# w formacie LPX (Low Profile),
zamknite w obudowie typu LPX lub Slimline, maj# kart graficzn#
wbudowan# w p(yt g(wn#. Pomimo )e BIOS karty graficznej i BIOS
p(yty g(wnej mog# w tych komputerach pochodzi. od tego samego
producenta, podzesp( karty graficznej zawsze emuluje
standardow# kart YGA. BIOS karty graficznej jest widoczny w
pierwszej po(wce (32 kB) segmentuCOOOO, tak jakby by( to BIOS
osobnej karty VGA w(o)onej w gniazdo rozszerzaj#ce. Wbudowana w
p(yt g(wn# karta graficzna mo)e by. (atwo wy(#czona za pomoc#
prze(#cznika lub zworki, co umo)liwia korzystanie z osobnej karty VGA,
ktr# wk(ada si do gniazda rozszerzaj#cego. Od(#czenie wewntrznej
karty graficznej, odpowiadaj#cej jednak funkcjonalnie normalnej karcie
VGA, umo)liwia u)ywanie osobnej karty, co rozwi#zuje problem
ewentualnego braku kompatybilno,ci w przypadku gdy sterowniki karty
s# cz,ci# ROM BIOS p(yty g(wnej.
Niektrzy u)ytkownicy, obecni na rynku komputerowym w roku 1987,
pamitaj# mo)e. jak wiele czasu zaj(o producentom klonw kart
graficznych dok(adne skopiowanie karty VGA firmy IBM. Musia(y
min#. niemal dwa lata (prawie do roku 1989), zanim sta(y si dostpne
karty VGA niezale)nych producentw, ktre pracowa(y poprawnie i
bez )adnych problemw z ka)dym oprogramowaniem wsp(pracuj#cym z
kart# IBM VGA. Niektrzy moi wsplnicy, ktrzy kupili jedne z
pierwszych modeli tych kart, niechc#co stali si cz(onkami klubu
okre,lanego z(o,liwie jako ROM tygodnia". W trakcie ich eksploatacji
stale pojawia(y si r)ne k(opoty; wiele uk(adw ROM tych kart, do-
starczonych ju) jako nowsze wersje, zosta(o odes(anych do producenta, bo
pojawi(y si nowe problemy. Nie mia(em ochoty p(aci. za przywilej
testowania modeli beta kart, ktre wed(ug zapewnie% producentw mia(y
coraz bardziej zbli)a. si do VGA, poszed(em wic po linii
najmniejszego oporu i za 596$ sta(em si posiadaczem karty IBM VGA
(PS/2 Display Adapter). Kwota, ktr# wwczas zap(aci(em, odpowiada w
przybli)eniu cenie najlepszych dostpnych dzi, na rynku kart AGP.
Karta ta sprawowa(a si bardzo dobrze i nigdy nie mia(em problemw
ze wsp(prac# z oprogramowaniem. Po pewnym czasie do,wiadczy(em
jednak do,. zaskakuj#cych problemw z pamici# wykorzystywan# przez
kart. By(o to moje pierwsze zetknicie si z tym, co nazwa(em pami!ci,
notatnikow, (ang. scratch pad memory) karty. Odkry(em, )e r)ne
rodzaje kart rozszerzaj#cych mog# wykorzystywa. niektre obszary w
pamici UMA jako pami. notatnikow# do swoich potrzeb. W obszarze
tym jest widoczna pami. RAM obecna na karcie, ktra przechowuje
status karty, dane konfiguracyjne i pozosta(e informacje o zmiennym
charakterze. Wikszo,. kart rozszerzaj#cych ma tak# pami. do swoich
celw, lecz nie umieszcza jej w przestrzeni adresowej procesora. Niektre
jednak karty ,,mapuj#" swoj# pami. podrczn# w przestrzeni adresowej
procesora, aby informacje z niej mog(y by. wykorzystywane przez
sterowniki programowe. Na rysunku 7.19 przedstawiona jest mapa
pamici karty graficznej komputera IBM PS/2 (karta IBM VGA).
W zakresie zajmowanego obszaru pamici obrazu nie ma r)nicy
pomidzy moj# kart# a dowoln# inn# kart# VGA. Jedyn# r)nic# jest
pami. ROM, ktra przechowuje procedury obs(ugi karty, zajmuje ona 24
kB przestrzeni adresowej w obszarze COOOO-C5FFF. Nietypowa jest
rwnie) 2-kilobajtowa dziura" od adresu C6000 oraz obszar 6 kB pa-
mici notatnikowej od adresu C68000, a tak)e dodatkowe 2 kB pamici
notatnikowej od adresu CAOOO. Zw(aszcza te ostatnie 2 kB pamici
sprawi(y mi pewn# niespodziank, gdy zainstalowa(em w komputerze
kart adaptera SCSI wyposa)on# w 16 kB pamici ROM BIOS o
domy,lnym adresie startowym C8000. Natychmiast wyst#pi( konflikt,
ktry kompletnie sparali)owa( prac ca(ego komputera. Nie mo)na by(o
wystartowa. systemu, na monitorze nic nie by(o wida., a z g(o,nika
s(ycha. by(o tylko d0wiki sygnalizuj#ce b(#d karty graficznej. W
pierwszej chwili pomy,la(em, )e niechybnie spali(em kart graficzn#,
jednak po wyjciu adaptera SCSI wszystko dzia(a(o
normalnie.Sprawdzi(em rwnie) dzia(anie komputera z adapterem SCSI i
starszym modelem karty CGA, doszed(em wic do wniosku, )e na pewno
zaistnia( konflikt. W dokumentacji technicznej karty nie by(o jednak
jasnych informacji na temat pamici notatnikowej, musia(em do tego
doj,. sam metod# prb i b(dw. Je)eli w komputerze z kart# graficzn#
IBM YGA pojawi# si konflikty wsp(pracy z innymi kartami, to teraz ju)
wiadomo, co jest przyczyn#.
Oczywi,cie, nie mo)na by(o w )aden sposb przesun#. 2-kilobajtowego
kawa(ka" pamici notatnikowej. Musia(em jednak jako, sobie radzi. z
tym problemem, dopki mia(em w komputerze kart IBM YGA.
Problem z adapterem SCSI rozwi#za(em przesuwaj#c obszar zajmowany
przez BIOS karty SCSI pod inny adres.
Spotka(em rwnie) inne typy kart VGA z pamici#
notatnikow#, jednak we wszystkich tych kartach pami. ta by(a
ulokowana w 32-kilobajtowym obszarze COOOO-C7FFF, ktry
normalnie jest przydzielony dla pamici ROM BIOS p(yty g(wnej.
Na komputerze, ktrego BIOS zajmowa( 24 kB, mog(em
zaobserwowa., jak inne karty wykorzystuj# pozosta(e 8 kB na
swoj# pami. notatnikow#, jednak w )adnej z tych kart - oprcz
karty IBM YGA - obszar pamici podrcznej nie wychodzi( poza
adres C8000.
Pami2 ROM i specjalna pami2 RAM kart rozszerzaj$cych
Drugi 128-kilobajtowy blok pamici grnej (UMA), pocz#wszy od adresu
COOOO, zarezerwowano na potrzeby programw lub procedur BIOS
(Basic Input Output System) zaszytych w pamici kart rozszerzaj#cych.
Procedury te s# pamitane w specjalnych uk(adach pamici tylko do
odczytu" (ang. read-only memory, ROM). Informacja w pamici
ROM jest pamitana dziki trwa(ym przepaleniom struktury pamici, a jej
zawarto,. nie mo)e by. zmieniana przez komputer. Pami. ROM nadaje
si do przechowywania programw, ktrych kod nie ulega zmianie w czasie
pracy komputera, a ktre zawsze musz# by. obecne w pamici.
Przyk(adowe karty, ktre mog# mie. pami. ROM, to karty graficzne,
kontrolery dyskw twardych, urz#dzenia komunikacyjne czy karty
rozszerzaj#ce pami. komputera.W komputerach z procesorem 386 (lub
lepszym) programy-sterowniki urz#dze% albo programy rezydentne dziki
zastosowaniu tzw. menad)erw pamici - np. MS DOS 6.0
MEMMAKER, IBM DOS RAMBOOST czy innych producentw, np.
QMM firmy Quarterdeck - mog# by. (adowane w wolne obszary pamici
UMA. Aby zmieni. obszar pamici RAM przyznany karcie
rozszerzaj#cej, trzeba najpierw zajrze. do dokumentacji karty. W
wikszo,ci starszych kart zmiana obszaru adresowego karty polega na
przestawieniu niektrych prze(#cznikw czy zworek. Ich znaczenie bez
pomocy instrukcji mo)e nie by. ca(kiem oczywiste. Wikszo,. nowych
kart, zw(aszcza kart Plug-and-Play, pozwala na programow# zmian ich
ustawie%. Odpowiednie programy s# dostarczane wraz z kart# albo s# to
programy typu Menad)er konfiguracji (Configuration Manager) spotykane
w nowszych systemach operacyjnych, takich jak Windows 95 czy OS/2.
Pami2 ROM BIOS karty graficznej
BIOS karty graficznej zapewnia komunikacj pomidzy uk(adem
kontrolera karty (ang. video chipset) a pamici# obrazu (video RAM). Na
potrzeby BIOS-u karty graficznej zarezerwowano ca(e 128 kB pamici
UMA od adresu COOO, jednak popularne karty graficzne w komputerach
PC nie wykorzystuj# ca(ej tej przestrzeni adresowej. W tabeli 7.13
zebrano dane o zajto,ci przestrzeni adresowej przez BIOS
popularnych typw kart graficznych.
Niektre spo,rd bardziej zaawansowanych kart graficznych z tzw.
akceleracj# wykorzystuj# wikszo,. lub nawet ca(y obszar 128 kB
pamici grnej od adresu COOO, co pozwala na przy,pieszenie operacji
odmalowania obrazu w systemach operacyjnych Windows, OS/2 i innych
systemach wykorzystuj#cych graficzny interfejs u)ytkownika (ang.
Graphical User Interface - GUI). Karty te mog# dodatkowo zawiera. 4
MB lub wicej w(asnej pamici RAM. Dane o aktualnie wy,wietlanym
obrazie mog# by. dziki temu szybko pobierane bez udzia(u procesora.
BIOS kontrolerw twardego dysku i adapterw SCSI
Adresy w pamici UMA w obszarze COOOO-DFFFF s# tak)e
wykorzystywane przez BIOS wielu kart-kontrolerw dyskw twardych.
Tabela 7.14 przedstawia szczeg(owo obszar pamici i adresy
wykorzystywane czsto przez BIOS tych kart.
Karty kontrolerw dysku twardego czy adaptera SCSI w indywidualnych
przypadkach mog# wykorzystywa. inne ni) podane obszary przestrzeni
adresowej, jednak najcz,ciej wykorzystuj# one segment od adresu C800,
poniewa) adres ten jest okre,lony w standardzie komputera IBM PC.
W(a,ciwie wszystkie obecnie spotykane kontrolery dyskowe czy
adaptery SCSI, wyposa)one we w(asny BIOS, umo)liwiaj# (atw#
zmian adresu startowego BIOS-u w segmentach COOO i DOOO.
Lokalizacje wymienione w tabeli 7.14 s# adresami domy,lnymi,
wykorzystywanymi przez wikszo,. kart. Je)eli jednak adres jest
u)ywany przez inn# kart, to w dokumentacji nowej karty nale)y
sprawdzi., jak mo)na zmieni. domy,lny adres startowy BIOS-u
karty, aby unikn#. konfliktu.Zwr.my uwag, jak zosta(y
rozmieszczone obszary adresowe adaptera SCSI. W pamici
UMA nie ma teraz konfliktw adresowych, jednak powy)szy
przydzia( pamici dla BIOS-u urz#dzenia SCSI spowodowa(
fragmentacj wolnej przestrzeni w pamici UMA. W wikszo,ci
komputerw w segmencie EOOO nie jest umieszczony )aden
BIOS, dlatego 64 kB tego obszaru pozostaje wolne. W
powy)szym przyk(adzie nie ma ju) innych urz#dze% zajmuj#cych
przestrze% adresow# procesora, pojawi( si natomiast
Karty sieciowe
Karty sieciowe tak)e korzystaj# z segmentw w pamici UMA,
zaczynaj#cych si od adresw COOO i DOOO. Dok(adny rozmiar
zajmowanej przestrzeni oraz adres pocz#tkowy dla konkretnego modelu
karty zale)y od typu karty i jej producenta. Niektre karty sieciowe w
ogle nie korzystaj# z zasobw adresowych komputera.
Zapotrzebowanie karty sieciowej na zasoby adresowe ma dwie
przyczyny:
w pamici ROM karty rezyduje program inicjuj#cy, tzw. IPL
ROM (ang. Initial Program Load or Boot)
karta korzysta ze wsp(dzielonej pami. RAM (ang. shared
me mory)
IPL ROM jest uk(adem pamici ROM, najcz,ciej o rozmiarze 8 kB,
zawieraj#cy program (aduj#cy (ang. bootstrap loader), ktry
umo)liwia wystartowanie komputera z serwera plikw (ang. file
server) za po,rednictwem sieci lokalnej. Rozwi#zanie to pozwala na
usunicie z komputera twardego dysku, dziki czemu otrzymujemy
bezdyskow# stacj robocz# (ang. diskless workstation). W takim
komputerze nie ma )adnego urz#dzenia dyskowego (stacji dyskietek,
dysku twardego), z ktrego mg(by zosta. za(adowany system
operacyjny. Pami. IPL ROM udostpnia procedury potrzebne na
zlokalizowanie na serwerze plikw obrazu systemu operacyjnego i
za(adowanie go do pamici komputera, tak jakby by( on (adowany z
wewntrznego napdu dyskowego komputera. Je)eli komputer nie jest
wykorzystywany do pracy jako bezdyskow# stacja robocza, to op(aca
si wy(#czy. pami. IPL ROM. Pamitajmy jednak, )e wikszo,. kart
sieciowych nie pozwala na wy(#czenie IPL ROM, oznacza to, )e
tracimy 8 kB przestrzeni adresowej, ktra mog(aby by. wykorzystana
przez inne urz#dzenie, nawet je)eli uk(ad IPL ROM zostanie wyjty z
gniazda.
Pami!' wspdzielona jest niewielkim obszarem pamici RAM karty
sieciowej, ktry jest widoczny w przestrzeni adresowej UMA
komputera. Zamapowany fragment pamici UMA jest wykorzystywany
jako okno, przez ktre odbywa si komunikacja komputera z sieci# i
ktre zapewnia szybki transfer danych pomidzy kart# sieciow# a
komputerem. Pionierem w tej dziedzinie by(a firma IBM, ktra po raz
pierwszy zastosowa(a pami. wsp(dzielon# w swoich kartach
sieciowych Token Ring. Obecnie pami. wsp(dzielona jest
powszechnie stosowana rwnie) przez innych producentw kart
sieciowych. Firma IBM opracowa(a koncepcj pamici wsp(dzielonej,
gdy okaza(o si, )e transfery danych za po,rednictwem kana(w DMA
nie by(y dostatecznie szybkie w wikszo,ci komputerw. Powodem
wolnych transferw DMA by(a architektura kontrolera DMA i
magistrali komputera, dotyczy(o to zw(aszcza komputerw z 16-bitow#
magistral# ISA. Kart}' sieciowe, ktre nie korzystaj# z pamici
wsp(dzielonej, przesy(aj# dane za po,rednictwem DMA albo w tzw.
transferach programowanych (ang. Programmed I/O - PIO).
Pami. wsp(dzielona w komputerach z magistral# ISA jest
szybszym rozwi#zaniem ni) kana(y DMA czy przesy(y PIO,
wymaga jednak wolnego 16-kilobajtowego bloku w pamici UMA.
Wikszo,. standardowych kart sieciowych wykorzystuje PIO, poniewa)
dziki temu karty te s# prostsze w konfiguracji i nie potrzebuj#
wolnych adresw w pamici UMA. Natomiast wikszo,.
zaawansowanych kart sieciowych korzysta z pamici wsp(dzielonej.
Pami. wsp(dzielona w wikszo,ci kart ma rozmiar 16 kB i mo)e by.
umieszczona w segmentach COOO lub DOOO pod adresem wybranym
przez u)ytkownika, ktry jest wielokrotno,ci# 4 kB.
Rysunek 7.22 przedstawia obszary zajmowane domy,lnie przez
pami. IPL ROM i pami. wsp(dzielon# karty sieciowej IBM Token
Ring, przy czym ta mapa pamici wygl#da(aby podobnie tak)e w
przypadku innych kart sieciowych, np. Ethernet.Na rysunku 7.22
pokazano rwnie) obszar zajmowany standardowo przez BIOS karty
VGA, poniewa) karta ta znajduje si w prawie ka)dym komputerze.
Zauwa)my, )e domy,lny przydzia( adresw na potrzeby pamici IPL
ROM i pamici wsp(dzielonej mo)na (atwo zmieni. odpowiednio
konfiguruj#c kart sieciow#. Wikszo,. pozosta(ych typw kart
sieciowych przypomina pod wzgldem pamici wsp(dzielonej i IPL
ROM kart Token Ring, chocia) rozmiary obszarw przeznaczonych na
te cele w innych kartach i domy,lne adresy mog# by. inne. Wikszo,. kart
z pamici# IPL ROM umo)liwia od(#czenie samej pamici albo jej
gniazda, tak )e nie bd# ju) potrzebne dodatkowe zasoby adresowe.
Pozwala to na zaoszczdzenie obszaru UMA i zapobiega ewentualnym
przysz(ym konfliktom, gdy nie zamierzamy korzysta. z pamici IPL
ROM.
Zauwa)my, )e urz#dzenie SCSI wpasowane w wolne obszary na rysunku
7.22 mog(oby by. umieszczone pod domy,lnym adresem swojego BIOS-u
DCOOO, jak rwnie) pod optymaln# lokalizacj# C8000. Domy,lne
usytuowanie obszaru pamici wsp(dzielonej karty Token Ring nie jest
optymalne i powoduje powstanie fragmentacji w obszarze UMA.
Modyfikuj#c ten obszar mogliby,my osi#gn#. lepsz# konfiguracj.
Rysunek 7.23 przedstawia optymaln# konfiguracj komputera z kart#
sieciow# Token Rin i kart# SCSI.
Powy)sza konfiguracja pozwala na (adowanie sterownikw
programowych do pojedynczego, ci#g(ego bloku pamici o rozmiarze
120 kB w obszarze UMA. Zauwa)my. )e pami. IPL ROM zosta(a
przesunita pod adres DOOOO i jest ostatnim blokiem pamici przed
pocz#tkiem obszaru wolnego. Gdy nie zamierzamy korzysta. z pamici
IPL ROM, mo)emy j# wy(#czy., a obszar wolnej pamici zwikszy si
do 128 kB i nadal bdzie ci#g(ym blokiem. Je)eli pozostawimy ustawienia
domy,lne karty sieciowej i adaptera SCSI, to nast#pi fragmentacja obszaru
UMA na trzy cz,ci: 16 kB. 40 kB i 64 kB. Pami. ta bdzie nadal
dostpna, jednak takie rozwi#zanie by(oby dalekie od optymalnego.Prosz
zwrci. uwag, i) us(uga Plug-and-Play w Windows 9X/NT nie ma na celu
optymalizowania u)ytych adresw, a jedynie zapobieganie konfliktom.
Oczywi,cie w przypadku sterownikw 32-bitowych ich zlokalizowanie
nie wp(ywa na obszar UMB - s# one umieszczone w obszarze pamici
rozszerzonej.
Inne typy pamici ROM w obszarze UMA
Oprcz pamici ROM BIOS kontrolerw dyskw twardych, adapterw
SCSI czy kart sieciowych, segmenty COOO i DOOO w obszarze UMA s#
wykorzystywane przez takie urz#dzenia jak emulatory terminali (ang.
terminal emulators), karty bezpiecze%stwa (ang. security adapters), karty
rozszerzaj#ce pami. (ang. memory boards) i inne karty. Niektre z tych
urz#dze% wymagaj# cz,ci obszaru UMA tylko na potrzeby swoich pamici
ROM BIOS, inne mog# umieszcza. w segmentach UMA swoj# pami.
RAM. Informacje dotycz#ce konkretnego typu karty mo)na znale0. w jej
dokumentacji.
Pami2 ROM BIOS p#yty g#wnej
Ostatnie 128 kB pamici UMA zarezerwowano na potrzeby pamici ROM
BIOS p(yty g(wnej. Program BIOS, zapisany w pamici ROM,
odpowiada za obs(ug komputera w czasie inicjowania systemu, a w
czasie normalnej pracy komputera przechowuje sterowniki r)nych
urz#dze%. Programy-sterowniki musz# by. dostpne natychmiast, dlatego
nie mog# by. (adowane z urz#dzenia zewntrznego, takiego jak dysk.
Programy zapisane w pamici ROM p(yty g(wnej pe(ni# nastpuj#ce
funkcje:
Przeprowadzanie testu POST (Power-On Self Test}, ktry jest
zbiorem procedur sprawdzaj#cych dzia(anie p(yty g(wnej,
kontrolerw dyskowych, kart graficznych, klawiatury i innych
komponentw niezbdnych do prawid(owego funkcjonowania
komputera. Procedury te s# u)yteczne, gdy staramy si zdia-
gnozowa. uszkodzenia czy rozwi#zujemy problemy ze
sprztem.
^ Procedury programu l,duj,cego (ang. bootstrap loader)
inicjuj# poszukiwanie systemu operacyjnego. Je)eli na dysku
lub dyskietce zostanie znaleziony system operacyjny, to
nast#pi jego za(adowanie do pamici RAM, a po
uruchomieniu system operacyjny przejmie kontrol nad
komputerem.
BIOS jest interfejsem programowym (nadrzdnym
programem nadzoruj#cym) dla wszystkich zasobw
sprztowych komputera. Z jego pomoc# mo)liwy jest (atwy
dostp do zasobw komputera w aplikacjach poprzez
wywo(anie modu(u podprogramu rezyduj#cego w BlOS-ie.
Alternatyw# by(oby bezpo,rednie odwo(ywanie si do
urz#dze%.
+ Program CMOS Seiup jest stosowany do zmieniania
informacji o konfiguracji komputera. Najcz,ciej uruchamia
si go odpowiedni# kombinacj# klawiszy naci,nit# w czasie
startu komputera. Za jego pomoc# mo)na zmienia. pod-
stawowe parametry p(yt g(wnych: zarz#dzanie energi#,
opcje chipsetw itp. Nie wszystkie komputery posiadaj# ten
program w pamici ROM. Niektre trzeba uruchamia. z
dyskw.
Segmenty EOOO i FOOO w przestrzeni adresowej procesora s#
zarezerwowane na potrzeby pamici ROM BIOS p(yty g(wnej, jednak
tylko niektre komputery klasy AT wykorzystuj# ca(y ten obszar.
Komputery PC/XT wymagaj# jedynie segmentu EOOO. Wikszo,.
komputerw AT wykorzystuje ca(y obszar od adresu FOOO, mo)e rwnie)
dekodowa. (lecz nie wykorzystywa.) ktry, z segmentw od adresu
EOOO. Dekoduj#c dany obszar adresowy, p(yta g(wna AT po prostu
przejmuje kontrol nad jego adresami, co wyklucza przydzielenie tego
obszaru dla innych urz#dze%. Nie jest wwczas mo)liwe zainstalowanie
w komputerze kart, ktre by korzysta(y z tego obszaru adresowego.
Dlatego wikszo,. kart wykorzystuj#cych przestrze% adresow#
procesora nie pozwala na umieszczanie swoich zasobw adresowych w
obrbie segmentu EOOO. Mo)e si to wydawa. marnowaniem 64 kB
przestrzeni adresowej, jednak komputery, pocz#wszy od 386, mog#
korzysta. z us(ug jednostki MMU (Memory Management Unit)
procesora, ktra dokonuje przesunicia pamici RAM z obszaru pamici
powy)ej pierwszego megabajta (ang. extended memory) w tzw. blok
pamici grnej (ang. Upper Memory B(ock - UMB). Pami. ta mo)e by.
wykorzystywana nastpnie do (adowania programw. Dziki temu
wygodnemu rozwi#zaniu unikamy utraty cz,ci przestrzeni adresowej.
W pamici ROM na p(ytach g(wnych komputerw IBM rezyduje szereg
innych programw - interfejsw, jednak ich lokalizacja w przestrzeni
adresowej jest zazwyczaj spjna. Informacj o pamici ROM BIOS
komputerw PC/XT znale0. mo)na na p(ycie CD, zawartej w szstym
wydaniu tej ksi#)ki.
Rysunek 7.24 przedstawia map pamici ROM BIOS p(yty g(wnej w
wikszo,ci komputerw klasy AT. Komputery te s# pozbawione
interpretera jzyka BASIC, ktry mo)na spotka. w komputerach IBM
(tzw. IBM Cassette BASIC). Zamiast interpretera BASIC-a, w pamici
ROM tych komputerw znajduje si program konfiguracyjny.
Rozbudowa i naprawa komputerw PC
Zauwa)my, )e BIOS standardowego komputera AT zajmuje tylko 64 kB
obszaru od adresu FOOO. W wikszo,ci przypadkw pozosta(a cz,.
obszar zarezerwowanego na potrzeby BIOS-u (segment EOOO) jest
niewykorzystana i mo)e by. u)yta jako przestrze% UMB.
Komunikaty o b#dach BIOS-u
Mapa pamici ROM wikszo,ci komputerw kompatybilnych z IBM
jest taka sama. jak w oryginalnym komputerze IBM. Wyj#tkiem jest
obszar zawieraj#cy interpreter jzyka BASIC (Cassette BASIC, ROM
BASIC). Dla niektrych u)ytkownikw komputerw osobistych mo)e
by. niespodziank#, )e oryginalny komputer IBM PC mia( z ty(u obu-
dowy gniazdko do pod(#czenia magnetofonu kasetowego, ktry by(
wykorzystywany do (adowania programw i danych z kaset. Stacje
dyskietek by(y wwczas do,. drogie, a dyskw twardych w ogle nie
brano pod uwag, dlatego stosowano kasety z ta,m# magnetyczn#.
Ceny stacji dyskietek jednak szybko spad(y, a gniazdo magnetofonu
kasetowego nie pojawi(o si ju) w )adnym z p0niejszych
komputerw PC.
Oryginalny komputer PC w podstawowej konfiguracji by(
standardowo wyposa)ony tylko w 16 kB pamici RAM. Komputery te
nie mia(y stacji dyskietek, nie mo)na wic by(o (adowa. plikw z
dysku ani zapisywa. ich na dysk. Wikszo,. u)ytkownikw
komputerw pisa(a w(asne programy w jzyku BASIC (Beginner's All-
Purpose Symbolic Instruction Code) lub uruchamia(a programy
napisane przez kogo, innego. W pierwszych komputerach IBM
interpreter jzyka BASIC rezydowa( w pamici ROM BIOS i
obs(ugiwa( port magnetofonu kasetowego, znajduj#cy si z ty(u
obudowy.
Najdziwniejsz# jednak rzecz# by(o to, )e firma IBM wyposa)a(a
swoje komputery w BASIC przez ca(y czas. a) do komputerw
PS/2. Komputer przeno,ny 486 PS/2 (IBM P75 Portable), ktrego
do niedawna u)ywa(em, by( standardowo wyposa)ony w adapter
SCSI, a obecnie jest wyposa)ony w dysk SCSI 4 GB. Komputer ten
wci#) ma wbudowany interpreter jzyka BASIC, ktry zajmuje 32 kB
przestrzeni adresowej. Porwna(bym go do wyrostka robaczkowego u
cz(owieka. Pami. ROM z interpreterem BASIC-a jest w(a,nie czym,
w rodzaju pozosta(o,ci takiego organu, u)ywanym przez
prehistorycznych przodkw, ktry jednak nie ma )adnego
tera0niejszego znaczenia.
Gdy wy(#czymy wszystkie napdy dyskowe w komputerze, mo)emy
zobaczy. migawk zwi#zan# z obecno,ci# interpretera BASIC w
komputerze IBM. Kiedy uruchomimy komputer, to z powodu braku
dysku, z ktrego mg(by wystartowa. system operacyjny, wikszo,.
komputerw IBM bezceremonialnie wyrzuci na ekranie komunikat
pochodz#cy w(a,nie od interpretera BASIC:
Wikszo,. u)ytkownikw ogarnia strach na widok takiego ekranu,
poniewa) oznacza on zazwyczaj niewykrycie dysku twardego. 3aden z
komputerw kompatybilnych z IBM nie by( nigdy wyposa)ony w
interpreter jzyka BASIC w pamici ROM, dlatego w
komputerach tych na ekranie pojawia si inny komunikat, ktry jednak
oznacza tak# sam# sytuacj jak ta, kiedy komputer IBM
uruchamia(by swj interpreter BASIC-a.
Komputery wyposa)one w AMI BIOS sygnalizuj# ten fakt
nastpuj#cym, k(opotliwym dla u)ytkownika komunikatem:
NO ROM BASIC - SYSTEM HALTED
Komunikat ten jest komunikatem wy,wietlanym przez AMI BIOS w
tych samych sytuacjach, w jakich komputer IBM wywo(a(by
interpreter BASIC-a, ktrego nie ma oczywi,ci w pamici ROM BIOS
firmy AMI (to samo dotyczy kompatybilnych BIOS-w innych
producentw). Komunikaty te r)ni# si w zale)no,ci od producenta
BlOS-u. Np. BIOS firmy Compa# powoduje wy,wietlenie w opisanym
wy)ej przypadku nastpuj#cego komunikatu:
Non-System disk or disk error
replace and strike any key when
ready
Taki komunikat mo)e by. nieco myl#cy, poniewa) ten sam (albo
podobny) komunikat o b(dzie jest zapisany w sektorze startowym
(ang. Boot Sector) systemu DOS i normalnie zosta(by wy,wietlony
wwczas, gdy brakuje jakiego, pliku systemowego lub te) jest on
uszkodzony.
W takiej samej sytuacji, tzn. kiedy w komputerze IBM ujrzeliby,my
komunikat pochodz#cy od interpretera jzyka BASIC, komputer
wyposa)ony w BIOS firmy Award wy,wietli(by nastpuj#cy
komunikat:
DISK BOOT FAILURE, INSEKT SYSTEM DISK AND PRESS
ENTER
W komputerze z BlOS-em firmy Phoenix komunikat ten wygl#da(by
nastpuj#co:
No boot device available -
Strike Fl to retry boot, F2 for setup utility
W zale)no,ci od tego, jaki w rzeczywisto,ci wyst#pi(by b(#d, na
ekranie zostanie wy,wietlony odpowiednio pierwszy lub drugi
komunikat.
Komunikaty o b(dzie r)ni# si w zale)no,ci od pochodzenia BIOS-u,
jednak ich przyczyna jest taka sama. Wy,wietlenie takiego komunikatu
mo)e nast#pi. w wyniku zaj,cia jednego z dwch zdarze%.
Zdarzenia te s# zwi#zane z warto,ci# pewnych bajtw w
nadrzdnym sektorze (aduj#cym dysku (ang. Master Boot Record,
MBR), ktry jest pierwszym sektorem dysku twardego. Fizyczna
lokalizacja tego sektora odpowiada nastpuj#cym ustawieniom dysku:
cylinder O, g(owica O, sektor 1.
Pierwszy z problemw dotyczy dysku, ktry albo nie zosta( podzielony
na partycje. albo te) ma uszkodzony sektor MBR. W czasie procesu
startowego BIOS sprawdza ostatnie dwa bajty sektora MBR
(pierwszego sektora dysku) w poszukiwaniu ,.sygnatur}" -warto,ci
55AAh. Je)eli ostatnie dwa bajty sektora MBR nie maja warto,ci
55AAh. wywo(ywane jest przerwanie 18h. W programie obs(ugi tego
przerwania nastpuje skok do podprogramu. ktry powoduje
wy,wietlenie omawianego komunikatu (a tak)e innych
komunikatw), a w przypadku komputera IBM wywo(uje interpreter
BASIC-a.
Informacja w sektorze MBR (wraz z dwoma bajtami sygnatury) jest
zapisywana przez program FDISK, dostarczany z systemem DOS. Po
tzw. niskopoziomowym sformatowaniu twardego dysku wszystkie
sektory s# zainicjowane pewnym ci#giem bajtw, a pierwszy
sektor nie zawiera warto,ci 55AAK. Innymi s(owy, komunikaty o b(dach
wy,wietlane przez BIOS pojawiaj# si wwczas, gdy prbujemy
wystartowa. komputer z dysku, ktry zosta( ju) sformatowany w sposb
niskopoziomowy, nie zosta( jednak podzielony na partycje.
Rozwa)my teraz drug# sytuacj, ktra spowodowa(aby wy,wietlenie
omawianego przez nas komunikatu. Za()my, )e sygnatura w sektorze
MBR ma poprawn# warto,., BIOS wykonuje wwczas kod zawarty w
sektorze MBR. Polega to na sprawdzeniu warto,ci bajtw zapisanych w
ka)dej z czterech tablic partycji dysku (ang. Boot Indicator Bytes). Bajt>'
te znajduj# si odpowiednio pod adresami 446 (IBeh). 462 (ICeh), 478
(IDeh) i 494 (lEeh). S# one u)ywane w celu okre,lenia jednej z
czterech partycji dysku jako tzw. partycji aktywnej (tzn. takiej, z ktrej
nast#pi start systemu operacyjnego). Warto,. 80h. zapisana w jednym z
tych bajtw, oznacza, )e odpowiadaj#ca temu bajtowi partycja jest
partycj# aktywn#, natomiast warto,ci pozosta(ych bajtw musz# by.
rwne OOh. Je)eli wicej ni) jeden bajt ma warto,. 80h (co wskazuje na
wiksz# ni) l liczb aktywnych partycji) lub te) je)eli ktry, z tych
czterech bajtw ma warto,. inn# ni) 80h czy OOh, ujrzymy nastpuj#cy
komunikat:
Invalid partition table
Je)eli wszystkie cztery bajty maj# warto,. OOh, co oznacza brak aktywnej
partycji, to na komputerze IBM uruchomi si interpreter jzyka BASIC, a
na innych komputerach ujrzymy jeden z omawianych uprzednio
komunikatw, w zale)no,ci od BIOS-u naszego komputera. Sytuacja taka
zaistnia(aby wtedy, gdyby,my za pomoc# programu FDISK usunli z
dysku istniej#ce partycje, lecz nie utworzyli nowych partycji b#d0 nie
ustawili aktywnej partycji w programie FDISK przed ponownym
uruchomieniem komputera.
Pami2 powy&ej pierwszego megabajta (ang. extended mory)
Jak ju) by(a mowa wcze,niej w tym rozdziale, przestrze% adresowa
komputera z procesorem 286 lub lepszym mo)e rozci#ga. si poza granic
jednego megabajta, ktra jest ograniczeniem w trybie rzeczywistym
procesora. W komputerach 286 lub 386SX pami. mo)e mie.
maksymalnie 16 MB; w komputerach 386DX, 486, Pentium, Pentium
MMX czy Pentium Pro pami. osi#ga granic 64 GB (65536 MB).
W komputerze klasy AT. aby mo)liwe by(o zaadresowanie pamici
powy)ej pierwszego megabajta, procesor musi pracowa. w trybie
chronionym (ang. protected mod). Tryb ten jest podstawowym trybem
(ang. native mod) pracy nowszych procesorw Intel. W przypadku
procesora 286, z pamici powy)ej pierwszego megabajta mog# korzysta.
jedynie programy pracuj#ce w trybie chronionym. Procesory 386 i lepsze
oferuj# inny tryb, zwany wirtualnym trybem rzeczywistym (ang. virtual
protected mod!}. Tryb ten umo)liwia podzia( pamici powy)ej
pierwszego megabajta na kawa(ki o rozmiarze l MB. Z ka)dym takim
obszarem zwi#zana jest osobna sesja trybu rzeczywistego. Wirtualny
tryb rzeczywisty pozwala rwnie) na jednoczesn# prac kilku takich sesji
w osobnych, chronionych obszarach pamici. Mo)liwa jest jednoczesna
praca kilku programw systemu DOS, jednak dla ka)dego z nich dostpny
jest maksymalnie obszar 640 kB pamici RAM, poniewa) w ka)dej sesji
jest symulowane ,rodowisko trybu rzeczywistego, wraz
z obszarem BIOS-u i obszarem pamici UMA. Jednoczesne uruchamianie
kilku programw w wirtualnym trybie rzeczywistym, zwane
wieloiadanio\vo$ci, (ang. multitasking). wymaga oprogramowania,
ktre mog(oby zarz#dza. ka)dym z uruchomionych programw i
zabezpiecza. programy przed interferowaniem ze sob#. Wszystkie te
cechy zapewniaj# systemy operacyjne OS/2, Windows 95 i Windows
NT.
Uk(ady 286 i wy)sze mog# rwnie) pracowa. w trybie rzeczywistym
(ang. real mod), ktry zapewnia pe(n# kompatybilno,. z procesorami
8088 znajduj#cymi si w komputerach PC XT. Tryb rzeczywisty
umo)liwia uruchamianie programw na komputerze AT tak, jakby by(y
one uruchamiane na komputerze XT. przy czym w danym momencie
mo)e by. uruchomiony tylko jeden program. Jednak komputer AT.
rwnie) z procesorem 386, 486. Pentium. Pentium Pro czy Pentium II.
pracuj#c w trybie rzeczywistym jest tylko nieco szybszym komputerem
turbo PC. Procesory w trybie rzeczywistym emuluj# uk(ady 8086 i
8088, jednak nie mog# w tym samym czasie pracowa. w trybie
chronionym. Z tego powodu procesory Intel, pocz#wszy od 386,
zosta(y wyposa)one w wirtualny tryb rzeczywisty, w ktrym s#
zapewnione mechanizmy ochrony pamici. Dziki temu mo)liwe jest
wykonywanie programw trybu rzeczywistego po kontrol# trybu
chronionego systemu operacyjnego OS/2 czy Windows 95
Pami. rozszerzona (ang. extended memory) jest obszarem pamici
powy)ej pierwszego megabajta, dostp do tej pamici jest mo)liwy
tylko wtedy, gdy procesor pracuje w trybie chronionym.
Pami2 XMS
Specyfikacja pamici XMS zosta(a opracowana w 1987 roku przez
firmy Microsoft, Intel i AST Corp. oraz Lotus Development jako
specyfikacja wykorzystania przez programy obszaru pamici powy)ej
pierwszego megabajta. Pami. XMS mo)e funkcjonowa. na komputerze
z procesorem 286 lub lepszym i pozwala na wykorzystywanie pamici
spoza zasigu systemu DOS, powy)ej pierwszego megabajta wraz z
dodatkowym blokiem pamici, przez programy trybu rzeczywistego
(przeznaczone do uruchamiania w systemie operacyjnym DOS).
Przed pojawieniem si specyfikacji XMS nie istnia(a )adna mo)liwo,.
wsp(bie)nego wykonywania programw, ktre dokonywa(y
prze(#czania procesora w tryb pracy chronionej i korzysta(y z pamici
powy)ej pierwszego megabajta. Nie by(o mo)liwe sprawdzenie przez
dzia(aj#cy program, jak pami. ta jest wykorzystywana przez inny.
dzia(aj#cy rwnolegle program, poniewa) w trybie rzeczywistym
programy nie mog(y zaadresowa. dodatkowej pamici. Przyk(adem
programu-arbitra, ktry sam zajmuje ca(# pami. powy)ej pierwszego
megabajta po to. aby j# nastpnie wydziela. innym programom,
przestrzegaj#c przy tym regu( protoko(u XMS, jest program
HIMEM.SYS. W ten sposb kilka programw wykorzystuj#cych
pami. XMS mo)e jednocze,nie pracowa. w systemie operacyjnym
DOS. Programy te uzyskuj# dostp do pamici powy)ej pierwszego
megabajta, prze(#czaj#c w razie potrzeby na pewien czas procesor w
tryb pracy chronionej. Regu(y protoko(u XMS zapobiegaj# powstaniu
sytuacji, w ktrej jeden program uzyskuje dostp do pamici innego
programu. System operacyjny Windows 3.x prowadzi zarz#dzanie
pamici# prze(#czaj#c okresowo procesor w tryb chroniony, obs(uguje w
ten sposb kilka programw jednocze,nie i dlatego wymaga obecno,ci
pamici XMS. System Windows 95 pracuje najcz,ciej w trybie
chronionym, jednak

nadal wiele jego wywo(a% systemowych, w ktrych uzyskuje dostp
do r)nych komponentw komputera, odbywa si w trybie
rzeczywistym. Systemy operacyjne Windows NT i OS/2 s#
systemami pracuj#cymi wy(#cznie w trybie chronionym.
Pami. powy)ej jednego megabajta mo)e by. dostosowana do
specyfikacji XMS poprzez zainstalowanie odpowiedniego sterownika
(ang. device driver) w pliku CONFIG.SYS. Najcz,ciej stosowanym
sterownikiem jest program HIMEM.SYS. dostarczany wraz z
systemami operacyjnymi Windows 3.x i DOS pocz#wszy od wersji 4.0.
S# dostpne rwnie) inne programy, np. QMM. ktre dodane do pliku
CONFIG.SYS uaktywniaj# obszar pamici powy)ej pierwszego
megabajta jako pami. XMS.
Obszar pamici wysokiej" (ang. High Memory Area - HMA) i linia adresowa
A20 procesora 286
Obszar pamici wysokiej" (HMA) ma rozmiar 64 kB pomniejszony o
16 bajtw i zaczyna si na pocz#tku drugiego megabajta pamici.
Obszar ten mo)na wykorzysta. do (adowania sterownikw
programowych i programw rezydentnych, dziki czemu zwolnione
obszary pamici podstawowej mog# by. wykorzystywane przez
programy pracuj#ce w trybie rzeczywistym. Do pamici HMA mo)na
w danej chwili za(adowa. tylko jeden sterownik lub program
rezydentny, niezale)nie od jego wielko,ci. Pierwotnie mg( to by.
dowolny program, jednak firma Microsoft zdecydowa(a, )e jako
pierwszy bdzie tam (adowany system operacyjny i wbudowa(a w
tym celu odpowiednie mechanizmy w system DOS pocz#wszy od
wersji 5.0.
Obszar pamici HMA ma du)e znaczenie w przypadku korzystania z
DOS-a 5.0 lub nowszego, poniewa) od wersji 5.0 system DOS mo)e
przenie,. w ten obszar swoje j#dro (ang. kernel), licz#ce oko(o 45 kB
kodu. Aby tego dokona., nale)y najpierw za(adowa. do pamici
sterownik obs(uguj#cy pami. XMS (np. HIMEM.SYS), a nastpnie
doda. do pliku CONFIG.SYS lini DOS=HIGH. Dziki temu
zwolnione zostanie dodatkowe 45 kB pamici podstawowej dla
programw pracuj#cych w trybie rzeczywistym. Zasadniczo pami.
powy)ej pierwszego megabajta dostpna jest jedynie w trybie chro-
nionym procesora, jednak okaza(o si, )e b(#d" w konstrukcji
procesora 286 (ktry szcz,liwie zosta( przeniesiony do nowszych
procesorw firmy Intel, nazwano go przy tym zalet#") spowodowa(
przez przypadek, )e w trybie rzeczywistym mo)liwy jest dostp do
prawie ca(ego pierwszego segmentu pamici powy)ej pierwszego
megabajta.
Dostp do pamici HMA jest nadzorowany przez sterownik
HIMEM.SYS albo inny sterownik o podobnych funkcjach. Interesuj#ce
jest pochodzenie b(du odpowiedzialnego za ca(# spraw, poniewa)
dotrwa( on a) do procesora Pentium II.
U 0rde( problemu tkwi fakt, )e adresy w pamici adresowanej przez
procesor Intel s# okre,lane za pomoc# adresu segmentu i przesunicia
wzgldem pocz#tku segmentu. Je)eli adres segmentu zostanie
ustawiony na FFFF (co wskazuje komrk o adresie FFFFO,
znajduj#c# si 16 bajtw poni)ej ko%ca pierwszego megabajta), a
jednocze,nie adres przesunicia bdzie rwny FFFF, czyli 64 kB, to
uzyskamy nastpuj#cy adres liniowy:
Adres ten nie ma racji bytu w komputerach z procesorem 8086 czy 8088,
poniewa) procesory te maj# tylko 20 linii adresowych i nie mog#
wygenerowa. tak du)ego adresu. Procesory te odrzucaj# pierwsz# cyfr
wyniku i otrzymuj# adres OFEF, ktry w gruncie rzeczy wskazuje na
komrk zlokalizowan# 16 bajtw przed ko%cem pierwszego segmentu
pierwszego megabajta. Problem z procesorem 286 i nowszymi polega na
tym. )e w trybie rzeczywistym procesory te zachowuj# si w opisany
wy)ej sposb - efektywny adres rwnie) powinien wskazywa. na komrk
w pierwszym segmencie pierwszego megabajta. Jednak na skutek b(du
21. linia adresowa procesora (A20) pozostaje wtedy aktywna, dziki
czemu efektywny adres wskazuje na komrk pamici zlokalizowan#
16 bajtw przed ko%cem pierwszego segmentu drugiego megabajta
pamici. Pami. ta w za(o)eniach mia(a by. dostpna wy(#cznie w trybie
chronionym, jednak opisany b(#d spowodowa(, )e ca(y pierwszy segment
(bez 16 bajtw) drugiego megabajta stal si dostpny w trybie
rzeczywistym.
B(#d ten spowodowa( problemy w dzia(aniu wielu programw trybu
rzeczywistego, ktrych prawid(owe dzia(anie by(o zale)ne od
zawinicia" pamici. Dlatego in)ynierowie firmy IBM przy
opracowywaniu komputera AT musieli zapewni. mechanizm wy(#czania
linii A20 w czasie pracy w trybie rzeczywistym i w(#czania jej
ponownie przy prze(#czaniu w tryb chroniony. Dokonano tego dziki
wykorzystaniu jednej z niewykorzystanych ko%cwek kontrolera
klawiatury, uk(adu 8042, znajduj#cego si na p(ycie g(wnej. Funkcj#
uk(adu 8042 by(o odczytywanie kodw naciskanych klawiszy i przesy(anie
ich do procesora, jednak niektre ko%cwki uk(adu nie bra(y udzia(u w tej
operacji. Dlatego firma IBM wpad(a na pomys(, aby uk(ad ten
wykorzysta. do uaktywniania w razie potrzeby linii A20, zapewniaj#c
w ten sposb pe(n# emulacj procesorw 8088 i 8086 przez wadliwy"
procesor 286 pracuj#cy w trybie rzeczywistym.
Firma Microsoft odkry(a, )e za pomoc# kontrolera 8042 mo)na
uaktywni. lini A20 i wykorzysta. wad" procesora, dziki czemu
mo)liwy sta( si dostp do pierwszych 64 kB pamici powy)ej
pierwszego megabajta, bez konieczno,ci anga)owania w to stosunkowo
d(ugiego i skomplikowanego procesu prze(#czania procesora w tryb
chroniony. W ten sposb narodzi( si" program HIMEM.SYS i obszar
pamici HMA. Zadaniem sterownika HIMEM.SYS jest sprawdzanie, czy
linia A20 powinna by. w danym momencie wy(#czona, przez co
zosta(aby utrzymana kompatybilno,. z procesorami 8086/8088, czy te)
powinna zosta. uaktywniona w razie )#dania dostpu do pamici HMA
lub przy prze(#czaniu procesora w tryb chroniony. Podsumowuj#c,
program HIMEM.SYS za po,rednictwem uk(adu 8042 sprawuje kontrol
nad lini# A20.
Pami2 EMS (expanded memory - EMS)
Niektre starsze programy mog# wykorzystywa. pami!' EMS (Expanded
Memory Spe-cification). W przeciwie%stwie do pamici podstawowej
(pierwszy megabajt) czy te) pamici XMS (obszar od 2 do 16 lub 4096
megabajtw), pami. EMS nie jest adresowana bezpo,rednio przez
procesor. Zamiast tego dostp do niej jest mo)liwy za po,rednictwem okna
o rozmiarze 64 kB oraz 16 kB stron umieszczonych w obszarze UMA.
Specyfikacja EMS zosta(a zrealizowana jako zbir prze(#czanych bankw
pamici. Na karcie rozszerzaj#cej znajduje si do,. du)a ilo,. 64-
kilobajtowych segmentw pamici wraz z uk(adami dokonuj#cymi
niezbdnego prze(#czania i mapowania bankw pamici. Wolny segment
w pamici UMA wykorzystywany jest przy tym jako obszar, przez
ktry procesor
uzyskuje dostp do pamici EMS. Kiedy ca(e 64 kB zostan#
zape(nione danymi, karta rozszerzaj#ca dokonuje prze(#czenia
segmentw, w wyniku czego na miejscu pe(nego segmentu
pojawia si nowy, pusty segment. Karta pamici EMS dokonuje
odpowiedniego prze(#czania segmentw, tak aby po
zape(nieniu si jednego segmentu na jego miejscu pojawia( si
segment pusty. Tylko jeden segment mo)e by. w danej chwili
obs(ugiwany przez procesor, dlatego pami. EMS jest
rozwi#zaniem bardzo niewydajnym w przypadku kodu
programw i stosuje si j# tylko dla danych.
Rysunek 7.25 obrazuje sposb, w jaki pami. EMS jest wpisana
w przestrze% zajmowan# przez pami. konwencjonaln# i
pami. EMS.

Firma Intel opracowa(a swego czasu kart pamici oglnych
zastosowa%, wyposa)on# w odpowiednie uk(ady dokonuj#ce
prze(#czania bankw pamici. Karty te, okre,lane jako
Abo\<e Boards, by(y w sprzeda)y dobrych kilkana,cie lat
temu. Pami. EMS zosta(a by(a szczeglnie u)yteczna,
poniewa) komputery te by(y pozbawione mo)liwo,ci obs(ugi
pamici XMS. Komputery z procesorami 286 i nowszymi
pozwala(y na dodanie do 16 MB lub 4 GB pamici XMS, ktra
jest znacznie wydajniejsza od wolnej pamici EMS. Karty
pamici EMS nie s# ju) produkowane, a sama pami. EMS,
zarwno pod wzgldem koncepcji, jak i funkcjonalnym, jest
rozwi#zaniem przestarza(ym.
W przypadku antycznego" oprogramowania, wymagaj#cego
pamici EMS, lepiej je zamieni. na nowsz# wersj, ktra mo)e
si bezpo,rednio odwo(ywa. do pamici XMS. Dziki du)ym
mo)liwo,ciom jednostki zarz#dzania pamici# MMU procesora
386 jest rwnie) mo)liwa konwersja pamici powy)ej
pierwszego megabajta, tak aby wygl#da(a" jak pami. LIM
EMS. Jednak w ten sposb powinni,my post#pi. dopiero wtedy,
kiedy oka)e si, )e nie mo)na wprost komunikowa. si z
pamici# XMS. Programem, ktry zosta( opracowany z my,l# o
zamianie pamici XMS na EMS, jest EMM386. Obecnie
program ten s(u)y raczej do mapowania pamici XMS w obszar
UMA w celu (adowania tam sterownikw programowych.
Sterownik EMM386 jest dostarczany z systemem DOS od
wersji 5.0 oraz z systemem Windows. Je)eli dostpnych jest
kilka wersji tego sterownika, to zawsze u)ywajmy wersji
najnowszej.
Zapobieganie konfliktom i nak#adaniu si obszarw pamici ROM
BIOS
Jak ju) zosta(o powiedziane w poprzednich podrozdzia(ach,
obszary zaczynaj#ce si od adresw COOO i DOOO zosta(y
zarezerwowane na potrzeby pamici ROM i RAM kart
rozszerzaj#cych. Je)eli obszary adresowe pamici ROM lub
RAM dwch kart zachodz# na siebie, to zazwyczaj )adna z kart
nie pracuje poprawnie. Poszczeglne karty bd# indywidualnie
pracowa(y poprawnie, jednak nie bd# dzia(a. razem.
W przypadku wielu kart rozszerzaj#cych jest mo)liwa zmiana
po(o)enia obszaru pamici karty za pomoc# zworek lub
prze(#cznikw. Zmiana taka mo)e okaza. si konieczna do
poprawnej jednoczesnej pracy dwch kart w komputerze. Ten
typ konfliktu mo)e by. trudny do wyeliminowania. W celu jego
rozwi#zania powinni,my przeczyta. dokumentacj karty i
ustali., jakie obszary przestrzeni adresowej dana karta zajmuje
oraz w jaki sposb mo)na zmieni. adresy, aby umo)liwi.
jednoczesn# prac obydwu kart. Przez wikszo,. czasu
po,wiconego na rozwi#zywanie problemw powinni,my
prbowa. zmian parametrw konfiguracyjnych karty lub zworek,
zmian ustawie% czy parametrw sterownikw programowych.
Umo)liwi to wsp(istnienie dwch kart w komputerze i
niekolidowanie ich ze sob#.
Ponadto trzeba zapewni., aby karty nie korzysta(y z tego samego
przerwania IRQ, kana(u DMA czy adresw w przestrzeni
wej,cia/wyj,cia. Konfliktw w dostpie do zasobw takich jak
przerwania, kana(y DMA czy porty we/wy mo)na unikn#.
sporz#dzaj#c tabel konfiguracji komputera, do ktrej
wpisujemy te zasoby, ktre s# wykorzystywane przez komputer.
W rezultacie otrzymujemy obraz wykorzystania wszystkich
zasobw w komputerze oraz wzajemne powi#zania pomidzy
kartami rozszerzaj#cymi. Taki sposb postpowania pomaga
przewidywa. potencjalne konflikty i zapewnia, )e ka)da nowa
karta w komputerze zostanie od razu poprawnie
skonfigurowana. Tabela ta stanowi rwnie) wa)n#
dokumentacj, kiedy rozwa)amy zakup nowych kart
rozszerzaj#cych. Nowe karty nale)y tak konfigurowa., aby
wykorzystywa(y dostpne zasoby komputera.
Je)eli komputer odpowiada specyfikacji Plug-and-Play, a
u)ywane przez nas karty s# kartami PnP, to karta sama bdzie
mog(a dokona. koniecznych przesuni. obszarw pamici,
aby rozwi#za. zaistnia(e konflikty. Niestety, procedury te nie
s# zbyt inteligentne" i wci#) wymagaj# interwencji
u)ytkownika -jawnego podania takiej lokalizacji w
przestrzeni adresowej, ktra bdzie najbardziej optymaln# dla
pamici karty.
Przepisanie zawarto.ci pamici ROM do RAM (shadow
ROM)
W komputerach zbudowanych w oparciu o procesor 386 lub
lepszy, ktry komunikuje si z pamici# za po,rednictwem
32- lub 64-bitowej magistrali, do komunikacji z pamici#
ROM BIOS wykorzystywana jest czsto magistrala 16-bitowa.
Ponadto karty wyposa)one we w(asny BIOS mog#
komunikowa. si z pamici# komputera poprzez magistral 8-
bitow#. W zaawansowanych, nowoczesnych komputerach, 8-
czy 16-bitowa magistrala jest w#skim gard(em", ktre obni)a
wydajno,. ca(ego systemu. Oprcz ogranicze% w szeroko,ci
magistrali, w przypadku wikszo,ci uk(adw pamici ROM
czas dostpu jest o wiele d(u)szy ni) dla pamici DRAM
(dynamie RAM). Najszybsze dostpne na rynku uk(ady ROM
osi#gaj# czasy dostpu w zakresie 150-200 ns, podczas gdy
pamici RAM we wsp(czesnych komputerach maj# czas
dostpu rwny 7 ns i mniej.
Poniewa) pami. ROM jest do,. wolna, ka)dy dostp do
danych lub programu zapisanego w pamici ROM powoduje
wstawienie cykli oczekiwania. Cykle oczekiwania mog#
dramatycznie spowolni. prac ca(ego komputera, zw(aszcza
)e wiele sterownikw urz#dze%, do ktrych odwo(uje si
system DOS, zawartych jest w pamici ROM BIOS
znajduj#cej si na p(ycie g(wnej i na kartach rozszerzaj#cych.
Na szcz,cie opracowano sposb na przeniesienie zawarto,ci
wolnych 8- lub 16-bitowych uk(adw ROM do znacznie
szybszej, 32-bitowej pamici RAM. W jzyku angielskim jest
to okre,lane jako ROM shadowing.
W(a,ciwie wszystkie komputery z procesorem 386 i lepszym
pozwalaj# na przepisanie do pamici RAM pamici ROM
p(yty g(wnej, a czasami tak)e pamici ROM kart roz-
szerzaj#cych. Polega to na przeniesieniu kodu z wolnych
uk(adw ROM do szybkiej, 32-bitowej pamici RAM.
Przepisanie zawarto,ci ROM do RAM mo)e znacznie podnie,.
szybko,. wykonywania procedur BIOS-u - czasami a) do
czterech lub piciu razy.
Przepisywanie zawarto,ci ROM do RAM odbywa si przy
pomocy wydajnej jednostki MMU, ktra jest cz,ci#
procesorw Intel, pocz#wszy od 386. Za pomoc# odpowiedniej
instrukcji mo)na nakaza., by jednostka MMU odczyta(a
zawarto,. pamici ROM, umie,ci(a j# w RAM i sprawi(a, aby
zawarto,. pamici RAM by(a widoczna pod takimi samymi
adresami, jak poprzednio pami. ROM. Nastpnie
wy(#czamy pami. ROM. a pami. RAM, ktra teraz jest
widziana jako ROM. jest ca(kowicie zabezpieczona przed
zapisem. Pami. ta przypomina wic teraz pod ka)dym
wzgldem poprzedni# pami. ROM, oprcz tego, )e jest od
niej znacznie szybsza! W wikszo,ci komputerw program
konfiguracyjny (SETUP) posiada opcj# uaktywniaj#c#
przepisywanie pamici ROM BIOS p(yty g(wnej (zazwyczaj
segment FOOO) oraz pamici ROM BIOS karty graficznej
(zajmuj#cej zazwyczaj pierwsze 32 kB segmentu COOO).
Niektre komputery umo)liwiaj# nawet kopiowanie do
pamici RAM pozosta(ych fragmentw pamici ROM z
segmentu COOO i DOOO.

Rozdzia# 7

Powinni,my pamita. o jednej wa)nej rzeczy,
mianowicie je)eli w(#czymy przepisywanie pamici ROM
o zadanych adresach do pamici RAM, to przy
uruchamianiu komputera ka)da informacja znaleziona
pod tym obszarem zostanie przepisana do pamici RAM i
zapis danych w tym obszarze stanie si niemo)liwy.
Gdyby,my post#pili tak w przypadku karty sieciowej
wyposa)onej we w(asn# pami. wsp(dzielon#, widoczn#
w obszarze UMA, to karta odmwi(aby jakiejkolwiek
pracy. Dlatego do RAM mo)na kopiowa. tylko te obszary
adresowe, pod ktrymi pierwotnie widoczna jest pami.
ROM, a nie RAM.
W niektrych komputerach niemo)liwe jest przepisywanie do
RAM obszarw innych ni) BIOS p(yty g(wnej czy karty
graficznej. W komputerach tych, aby przepisa. do RAM zawarto,.
innych obszarw, trzeba skorzysta. z us(ug jakiego, programu
zarz#dzaj#cego pamici#, np. EMM386 (ktry jest dostarczany z
systemami DOS i Windows). Powinno si jednak przede
wszystkim korzysta. z mo)liwo,ci, jakie w zakresie
przepisywania ROM do RAM daje sprzt, poniewa) sprztowe
przepisywanie zagospodarowuje te obszary pamici UMA, ktre
pozosta(yby niewykorzystane. Natomiast program zarz#dzaj#cy
pamici#, taki jak EMM386, anga)uje do tego niedu)e obszary
pamici XMS (powy)ej pierwszego megabajta), rwne
rozmiarowi pamici ROM, ktrej zawarto,. przepisujemy.
Je)eli przepisanie pewnego obszaru ROM do pamici RAM
spowoduje, )e przestanie prawid(owo dzia(a. jedna lub wicej
kart rozszerzaj#cych w komputerze, to powodem tego mo)e by.
przepisanie do RAM komputera obszarw pamici podrcznej
(ang. scratch pad memory) kart rozszerzaj#cych. Do pamici tej
nie bdzie mo)na zapisywa. )adnych danych, dopki opcja
ROM shadowing" nie zostanie wy(#czona. Aby komputer mg(
znowu poprawnie funkcjonowa., nale)a(oby t opcj wy(#czy..
Je)eli jest mo)liwe precyzyjne ustalenie, ktre adresy w obszarze
UMA odnosz# si do pamici ROM, a ktre do RAM, to mo)emy
nakaza. przepisanie tylko obszarw ROM i osi#gnicie tym
sposobem maksymalnej wydajno,ci komputera.
Na uwag zas(uguje fakt, i) kopiowanie ROM-u do du)o
szybszego RAM-u nie ma wikszego znaczenia dla systemw
32-bitowych, jak Windows 9X/NT. Systemy te u)ywaj# 16-
bitowego kodu BIOS jedynie podczas startu systemu. Potem
uruchamiaj# w(asne, 32-bitowe sterowniki i ich u)ywaj#. ROM
Shadowing ma sens jedynie w przypadku starszych systemw
operacyjnych, jak 16-bitowy DOS.
Ca#kowity rozmiar pamici komputera a pami2
dostpna dla programw
Wikszo,. u)ytkownikw nie zdaje sobie sprawy, )e nie ca(a
pami. modu(w SIMM czy inna pami. fizyczna, ktr# kupimy i
zainstalujemy w komputerze, bdzie dostpna dla programw. Kilka
osobliwych cech w architekturze komputera spowodowa(o, )e
ca(kowity rozmiar dostpnej pamici zosta( pomniejszony o 384 kB
zagospodarowane jako obszar UMA.Np. w wikszo,ci komputerw
z 4 MB (4096 kB) pamici RAM, w czasie testu POST albo po
uruchomieniu programu SETUP ujawni si dostpne 3712 kB
pamici RAM. Wida. wic, )e brakuje 4096 - 3712 = 384 kB pamici
RAM! Cz,. komputerw z 4 MB RAM mo)e ujawni. obecno,. 3968
kB pamici, co oznacza brak 4096 - 3968 = 128 kB RAM.
Dok(adniejsze informacje, ni) podawane w czasie testu POST, mo)na
uzyska. uruchamiaj#c program SETUP i sprawdzaj#c ilo,. pamici
podstawowej i pamici XMS. W wikszo,ci komputerw mamy o
dyspozycji 640 kB pamici podstawowej i 3073 kB pamici XMS. W
niektrych przypadkach program SETUP poinformuje o premii" w
postaci 640 kB pamici podstawowej i 3228 kB pamici XMS. Inaczej
mwi#c, w wikszo,ci komputerw brakuje" 384 kB pamici RAM,
podczas gdy w pozosta(ych tylko 128 kB.
Przyczyna tego niedoboru nie jest prosta do wyja,nienia, jednak dla
wszystkich komputerw jest taka sama. Za()my, )e w komputerze 486
zainstalowane s# dwa 72-ko%cwkowe (36-bitowe) modu(y SIMM. W
rezultacie w komputerze bd# 2 MB pamici w dwch osobnych bankach -
procesor 486 ma 32-bitow# magistral danych, a na ka)de 8 bitw danych
przypada jeden bit parzysto,ci. W tym przypadku pojedynczy modu(
SIMM tworzy jeden bank pamici. Zauwa)my, )e w wikszo,ci tanich
komputerw 486 wykorzystuje si 30-ko%cwkowe (9-bitowe) modu(y
SIMM i wwczas pojedynczy bank pamici sk(ada si z czterech takich
modu(w. Obszar pierwszego banku rozpoczyna si od adresu 000000
(pocz#tek pierwszego megabajta), a drugi bank od adresu 100000
(pocz#tek drugiego megabajta).
Kardynalna regu(a, dotycz#ca zasobw adresowych komputera, mwi, )e
)adne dwa urz#dzenia w komputerze nie powinny nigdy mie.
przypisanych tych samych obszarw adresowych. Oznacza(oby to jednak,
)e 384 kB pamici z pierwszego banku pozostawa(oby w bezpo,rednim
konflikcie z pamici# obrazu (segmenty AOOO i BOOOO), pamici#
ROM kart rozszerzaj#cych (segmenty COOO i DOOO) i oczywi,cie
pamici# ROM p(yty g(wnej (segmenty EOOO i FOOO). Wszystkie
modu(y SIMM, ktre zajmuj# ten obszar, musia(yby by. wy(#czone, w
przeciwnym razie komputer by nie dzia(a(. W praktyce projektant p(yty
g(wnej mo)e uczyni. trzy rzeczy z pamici# modu(w SIMM, zaj-
muj#c# obszar AOOOO-FFFFF:
4 Przepisa. zawarto,. pamici ROM do RAM (ang. shadowing), po
czym wy(#czy. uk(ady ROM
^ Wy(#czy. ca(# pami. RAM widoczn# w obszarze UMA i
wyeliminowa. w ten sposb jakiekolwiek konflikty w tym obszarze.
4 Przenie,. niewykorzystane obszary pamici RAM dodaj#c je do
obszaru pamici XMS
W wikszo,ci komputerw do pamici RAM przepisuje si ROM p(yty
g(wnej (zazwyczaj 64 kB), ROM karty graficznej (32 kB) a pozosta(e
obszary pamici RAM po prostu si wy(#cza. Niektre p(yty g(wne
umo)liwiaj# przepisanie do RAM dodatkowo 16-kilobajtovvej porcji
ROM z obszaru C8000-DFFFF.
Do pamici RAM komputera mo)na przepisywa. tylko zawarto,. pa-
mici ROM, natomiast nie mo)na np. pamici RAM karty sieciowej.
Je)eli karta sieciowa ma bufor wpisany w obszar C8000-DFFFF, to nie
nale)y go przepisywa. do RAM komputera, poniewa) karta przestanie
wtedy dzia(a.. Z tych samych przyczyn nie nale)y przepisywa. obszaru
AOOOO-BFFFF, poniewa) znajduje si tam pami. RAM bufora karty
graficznej.
Wikszo,. p(yt g(wnych nie umo)liwia przesunicia wolnej pamici
UMA na koniec obszaru XMS (ang. remapping) , lecz po prostu pami.
t wy(#cza. Dlatego te) w(#czenie mechanizmu ROM shadowing" nie
powoduje w praktyce zmniejszenia obszaru pamici dostpnej w
komputerze. W wikszo,ci komputerw pami. RAM, do ktrej nie
przepisano by pamici ROM, zosta(aby po prostu wy(#czona. Takie
komputery ujawniaj# o 384 kB mniej pamici w porwnaniu r
rozmiarem fizycznej pamici obecnej w komputerze. Przyk(adowo, mj
komputer wyposa)ony w 2 MB pamici RAM mia(by 640 kB pamici
podstawowej i 1024 kB pamici XMS, co daje (#cznie 1664 kB dostpnej
pamici RAM, o 384 kB mniej ni) jest w komputerze (2048 - 384 =
1664).
W bardziej zaawansowanych komputerach przepisuje si do RAM
wszystkie mo)liwe obszary ROM, a nastpnie niewykorzystane obszary
RAM z obszaru UMA umieszcza si na ko%cu przestrzeni XMS, dziki
czemu nie marnuje si )aden z niewykorzystanych obszarw RAM. Np.
komputery PS/2 przepisuj# do RAM obszar ROM BIOS p(yty g(wnej
(obszar EOOOO-FFFFF lub 128 kB), a pozosta(# pami. z pierwszego
banku pamici, obecn# w komputerze jako modu(y SIMM (256 kB w
obszarze AOOOO-DFFFF) pod adres, ktry jest bezpo,rednio za ostatnim
bankiem fizycznej pamici komputera.
Zauwa)my, )e BIOS karty graficznej w komputerach PS/2
wchodzi w sk(ad pamici ROM BIOS p(yty g(wnej,
zlokalizowanej w obszarze EOOOO-FFFFF. W przeciwie%stwie do
innych komputerw, nie trzeba przepisywa. osobno pamici ROM
BIOS karty graficznej.
Przyk(adowo, w moim komputerze, wyposa)onym w dwa 36-bitowe
modu(y SIMM o rozmiarze l MB ka)dy, 256 kB pamici UMA, do
ktrej nie przepisuje si pamici ROM, zosta(oby przesunite w obszar
200000-230000, znajduj#cy si na pocz#tku trzeciego megabajta.
Przesunicie takie ma wp(yw na znaczenie warto,ci podawanych przez
programy diagnostyczne, poniewa) np. zg(oszenie b(du pamici w
obszarze 200000-230000, ktry wskazuje na ko%cowy obszar
pamici XMS, oznacza(oby w rzeczywisto,ci uszkodzenie pierwszego
modu(u SIMM. Pami. o adresach 100000-1FFFFF wchodzi(aby w sk(ad
drugiego modu(u SIMM, a 640 kB pamici podstawowej o adresach
000000-09FFFF - w "sk(ad pierwszego modu(u SIMM. Jak wida.,
domy,lenie si, w jakich obszarach adresowych jest zlokalizowana
fizyczna pami. modu(w SIMM, nie jest (atwe.
W wikszo,ci komputerw mo)liwe jest przesunicie tylko ca(ego segmentu
niewykorzystanej pamici z obszaru UMA, o ile segment ten nie
zawiera zawarto,ci przepisanej z pamici ROM. Nigdy nie nale)y
przepisywa. pamici obrazu zlokalizowanej w segmentach AOOO i BOOO,
tak wic co najmniej 128 kB pamici RAM mo)e zosta. przesunite
na koniec obszaru XMS, o ile komputer to umo)liwia. Segmenty
pamici RAM spod adresw FOOO i COOO w wikszo,ci komputerw
zawieraj# kopi odpowiednio pamici ROM p(yty g(wnej i pamici
ROM karty graficznej, dlatego te) nie mog# by. przesunite na koniec
obszaru XMS. Zostaje wic maksymalnie 256 kB, ktre mog# by.
przesunite. Je)eli w komputerze na koniec obszaru XMS przesunite
s# ca(e 384 kB pamici RAM z obszaru UMA. to automatycznie
wyklucza to przepisywanie zawarto,ci pamici ROM do RAM w
obrbie pamici UMA. Zrezygnowanie z przepisywania ROM do
RAM spowalnia jednak znacznie komputer i nie jest zalecane.
Podejmuj#c decyzj, czy dany fragment pamici RAM z obszaru UMA
wykorzysta. do przechowywania kopii pamici ROM (ang. shadowing)
czy te) przenie,. go na koniec obszaru XMS (ang. re-mapping). nale)y
zawsze wybra. rozwi#zanie pierwsze. Natomiast niewykorzystan#
pami. RAM z obszaru UMA zawsze lepiej jest przesun#. na koniec
obszaru XMS, ni) po prostu wy(#czy..
W komputerze z brakuj#cymi 384 kB pamici RAM nie stosuje si
przesuwania niewykorzystanej pamici na koniec obszaru XMS. W celu
ustalenia, czy w komputerze brakuje pamici, wystarczy zwrci. uwag
na trzy czynniki. Pierwszym jest ca(kowity rozmiar pamici fizycznie
obecnej w komputerze. Pozosta(e dwa mo)na ustali. uruchamiaj#c
program SETUP komputera. S# to ca(kowity rozmiar pamici
podstawowej i pamici XMS komputera. Nastpnie, odejmuj#c
pami. podstawow# i pami. XMS od ca(kowitej pamici komputera,
otrzymamy rozmiar brakuj#cej pamici. Zazwyczaj oka)e si, )e w
komputerze brakuje 384 kB, lecz je)eli jeste,my szcz,liwymi
w(a,cicielami komputera, w ktrym 256 kB pamici RAM jest
przepisywane spod obszaru UMA w obszar XMS, to oka)e si, )e
brakuje tylko 128 kB.
Praktycznie wszystkie komputery wykorzystuj# cz,. z brakuj#cej
pamici RAM do przechowywania kopii zawarto,ci swojej pamici
ROM, przede wszystkim ROM p(yty g(wnej i karty graficznej. Tak
wic braki" nie oznaczaj# wcale marnotrawstwa. W komputerze, w
ktrym brakuje 128 kB, w 64 kB z tego obszaru jest przechowywana
kopia ROM BIOS (FOOOO-FFFFF), a w 32 kB - BIOS karty
graficznej (COOOO-C8000). Reszta - 32 kB (C8000-CFFFF) - jest po
prostu wy(#czana. Pozosta(e dwa segmenty (128 kB w obszarze
AOOOO-BFFFF i 128 kB w obszarze DOOOO-EFFFF) s# przenoszone
na pocz#tek pi#tego megabajta (400000-43FFFF). W wikszo,ci
komputerw pozosta(e fragmenty RAM w obszarze UMA s# po prostu
wy(#czane. Rozwi#zanie to wybrano ze wzgldu na prostot
realizacji. Operacja przeniesienia fragmentw RAM w obszar
XMS wymaga dodatkowych uk(adw logicznych i procedur
BlOS-a realizuj#cych t funkcj, a wikszo,. producentw p(yt
g(wnych uzna(a, )e dodatkowe 256 kB nie jest warte zachodu.
Je)eli w komputerze w(#czona jest opcja przesuwania pamici
RAM spod obszaru UMA w obszar XMS, to jakiekolwiek
komunikaty o b(dach pamici odnosz#ce si do ko%cowej cz,ci
obszaru XMS prawdopodobnie dotycz# pierwszego banku pamici,
poniewa) przesunity obszar pamici pochodzi w(a,nie z tego
banku. W komputerze 32-bitowym pierwszy bank mo)e by.
z(o)ony z czterech 9-ko%cwkowych (36-bitowych) modu(w
SIMM albo z jednego modu(u 72-ko%cwkowego (36-bitowego).
Konfigurowanie i optymalizacja pamici kart rozszerzaj$cych
W idealnym przypadku wszystkie karty w komputerze s# kartami PnP i
jedyne, czego wymagaj# od u)ytkownika, to w(o)enie ich do gniazd
rozszerzaj#cych. Pojawienie si kart PnP przybli)y(o nas troch do
idea(u. Jednak czasami odnosi si wra)enie, )e niektre karty
rozszerzaj#ce zosta(y zaprojektowane tak. jakby mia(y by. jedynymi
kartami w komputerze. Ich prawid(owe skonfigurowanie wymaga od
u)ytkownika znajomo,ci wykorzystania w komputerze zasobw
adresowych z obszaru UMA, a tak)e linii IRQ i kana(w DMA. Ponadto
niezbdna jest umiejtno,. skonfigurowania karty w taki sposb, aby nie
powodowa(a ona konfliktu z ju) zainstalowanymi urz#dzeniami.
Karty rozszerzaj#ce potrzebuj# adresw w przestrzeni UMA na potrzeby
swoich pamici ROM BIOS oraz jako robocze obszary RAM. Je)eli dwie
karty jednocze,nie prbuj# korzysta. z tego samego obszaru pamici ROM
BIOS czy pamici RAM, powstaje konflikt, ktry mo)e spowodowa., )e
komputer w ogle nie wystartuje. W tym podrozdziale omwimy
sposoby unikania potencjalnych konfliktw oraz metody radzenia
sobie w sytuacjach, kiedy konflikt wyst#pi. Omwimy ponadto
rozwi#zywanie konfliktw poprzez przeniesienie pamici kart w inne
obszary oraz podamy pewne sposoby optymalizacji wykorzystania
pamici kart rozszerzaj#cych.
W komputerach z magistral# EISA czy MCA dodanie nowej karty
rozszerzaj#cej jest nieco prostsze, poniewa) architektura tych magistral
umo)liwia automatyczn# konfiguracj kart rozszerzaj#cych. Komputery z
magistralami EISA czy MCA same ustalaj# dostpne obszary w
przestrzeni UMA, linie IRQ i kana(y DMA, a wszystkie karty zostaj#
automatycznie skonfigurowane do optymalnej pracy.
Jak rozpozna2 karty zajmuj$ce adresy w przestrzeni UMA
Ustali., ktre karty zajmuj# pami. w obszarze UMA, mo)na na jeden z
dwch sposobw:
Sprawdzi. w dokumentacjach kart obecnych w komputerze
adresy pamici wykorzystywane przez karty.
^ Skorzysta. z programu u)ytkowego, ktry sam szybko
ustali, jakie obszary pamici UMA s# zajmowane przez
poszczeglne karty.
Sposobem najprostszym (chocia) nie zawsze niezawodnym) jest
skorzystanie z programu u)ytkowego. Jednym z takich programw jest
Microsoft Diagnostics (MSD), ktry jest dostarczany z systemami
operacyjnymi DOS 6.0 i Windows 3.x (lub nowszymi). Informacj tak#
podaje rwnie) Menad)er urz#dze% z Panelu sterowania w Windows 95.
Programy te sprawdzaj# konfiguracj sprztow# ustalaj#c nie tylko ilo,.
pamici UMA. lecz rwnie) linie IRQ zajmowane przez karty.
Po uruchomieniu programu MSD, Menad)era urz#dze% lub innego
podobnego programu, nale)y sporz#dzi. wydruk przedstawiaj#cy adresy
zajte w komputerze. Wydruk ten bdzie pomocny przy dodawaniu do
komputera nowych urz#dze%, poniewa) pozwoli nam si upewni., )e
nowa karta nie spowoduje konfliktu z innymi urz#dzeniami obecnymi w
komputerze.

Przesuwanie obszaru pamici kart w celu rozwi$zywania konfliktw
Po rozpoznaniu - przy pomocy dokumentacji karty czy programu
u)ytkowego - konfliktu lub potencjalnego konfliktu w komputerze i
ustaleniu adresw zajmowanych przez kart w obszarze UMA, mo)emy
przyst#pi. do zmiany konfiguracji karty lub kart, przenosz#c fragmenty
pamici zajmowane przez te karty w inne miejsce w obszarze UMA.
W wikszo,ci kart taka zmiana konfiguracji oka)e si do,. prosta, gdy)
bdzie wymaga. jedynie zmiany ustawie% kilku zworek czy
prze(#cznikw. Przestrzeganie poni)szych wskazwek pozwoli na
rozwi#zanie wikszo,ci konfliktw, ktre wyst#pi(y pomidzy kartami.
1. Ustalenie i spisanie na kartce adresw w obszarze UMA
zajmowanych przez
karty rozszerzaj#ce.
2. Sprawdzenie, czy adresy te nie pokrywaj# si, co by(oby przyczyn#
konfliktu.
3. Ustalenie na podstawie dokumentacji, ktre karty pozwalaj# na
zmian konfigu
racji, tak aby ka)da z kart mia(a dostp do innego obszaru przestrzeni
adresowej.
4. Zmiana konfiguracji odpowiednich kart, tak aby nie by(o konfliktu
w dostpie
do ich obszarw adresowych.
Przyk(adowo, je)eli jedna karta korzysta z obszaru C8000-CBFFF, a
druga z obszaru CAOOO-CCFFF, to mamy potencjalny konflikt. Musimy
wwczas zmieni. obszar adresowy jednej z kart.
Optymalizacja wykorzystania pamici kart rozszerzaj$cych
W przypadku idealnego komputera PC, karty rozszerzaj#ce by(yby
skonfigurowane w en sposb, )e ich adresy z obszaru UMA by(yby
umieszczane zaraz po adresach kart instalowanych poprzednio. Obszary
dwch kart nie zachodzi(yby na siebie, co eliminowa(oby konflikt. Taka
konfiguracja by(aby nie tylko bezkonfliktowa, lecz tak)e upro,ci(aby
(adowanie do pamici UMA sterownikw urz#dze% i programw
rezydentnych. Jednak nie to stanowi g(wny problem. Umieszczanie w
komputerze kolejnych kart powoduje czsto powstawanie dziur" -
niewykorzystanego obszaru UMA - co oczywi,cie jest rozwi#zaniem
lepszym ni) zachodzenie na siebie obszarw, jednak nie jest optymalnym
wykorzystaniem przestrzeni adresowej komputera.
Chc#c wykorzysta. jak najwikszy obszar pamici UMA, mo)na by na
podstawie dokumentacji kart ustali. sposb na upchnicie" fragmentw
UMA wykorzystywanych przez poszczeglne karty w komputerze.
Wykorzystanie obszaru UMA przez poszczeglne urz#dzenia powinno
bardziej przypomina. mur z cegie( ni) ser szwajcarski, jak jest w
ikszo,ci komputerw. Im bardziej uda si zmniejszy. liczb
fragmentw wolnej pamici UMA, tym wydajniej i w sposb bardzie
zwarty bdzie mo)na z niej korzysta..
Wykorzystywanie nieu&ywanej pamici z obszaru U M A
W komputerach z 16-bitowym systemem operacyjnym, np. Windows 3.1
czy DOS, programy rezydentne oraz sterowniki urz#dze% mog# by.
umieszczane w pamici UMA za pomoc# programw takich jak
MEMMAKER czy QMM firmy Quartdeck. Programy te s(u)# do
zarz#dzania pamici# i sprawdzaj# ilo,. pamici zajmowanej przez
programy rezydentne i sterowniki urz#dze%, a nastpnie szukaj#
najlepszego sposobu na umieszczenie ich w pamici UMA, zwalniaj#c w
ten sposb pami. podstawow#.
Pos(ugiwanie si programami MEMMAKER czy QMM jest do,. proste.
Przed rozpoczciem pracy z nimi nale)y sporz#dzi. kopi
zapasow# plikw CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT, aby w razie
potrzeby mc przywrci. poprzedni# konfiguracj# komputera.
Nastpnie z linii polece% systemu DOS uruchamiamy program
MEMMAKER albo program QMM z dysku instalacyjnego. Obydwa
programy, poprzez odpowiednie wpisy w pliku CONFIG.SYS, zainstaluj#
w komputerze wymagane sterowniki, a nastpnie przyst#pi# do
optymalizowania konfiguracji pamici w komputerze. Praca wykonana
przez obydwa programy polega na zwalnianiu obszarw pamici pod-
stawowej, jednak QMM potrafi automatycznie zwolni. wicej pamici
podstawowej i w krtszym czasie ni) wikszo,. pozosta(ych
programw tego typu. Mo)liwe jest rwnie) rczne zarz#dzanie
pamici# tylko za pomoc# programw HIMEM.SYS i
EMM386.EXE, w wyniku czego otrzymamy konfiguracj, jakiej nie
osi#gn#(by automatycznie )aden program.
Wymg (adowania w obszar pierwszego megabajta pamici dotyczy tylko
programw pracuj#cych w trybie rzeczywistym procesora. Kod
sterownikw pracuj#cych w trybie rzeczywistym jest 16-bitowy.
Programy te nie mog# rezydowa. w pamici XMS, poniewa) w trybie
rzeczywistym dostpny jest tylko pierwszy megabajt pamici. Systemy
operacyjne DOS i Windows 3.x s# programami 16-bitowymi, pracuj#cymi
w trybie rzeczywistym, st#d potrzeba optymalizacji wykorzystywania
przez nie pamici podstawowej. Zwa)ywszy na du)# ilo,. sterownikw
programowych wykorzystywanych obecnie w komputerach, by(oby
trudnym zadaniem umieszczenie ich wszystkich w dostpnym obszarze
UMA i wydzielenie odpowiednio du)ego wolnego obszaru w pamici
podstawowej dla aplikacji.
Nowsze systemy operacyjne przyczyni(y si do zmiany tej sytuacji. Np.
Windows 95 korzysta g(wnie z 32-bitowych sterownikw i programw
pracuj#cych w trybie chronionym, chocia) wci#) pozostaje jeszcze du)a
ilo,. programw 16-bitowych. Systemy operacyjne Windows NT i OS/2
s# systemami w pe(ni 32-bitowymi, a wszystkie ich sterowniki i aplikacje
pracuj# w trybie chronionym. Je)eli wszystkie programy, z ktrych
korzystamy, s# 32-bitowe, to niepotrzebna jest w(a,ciwie )adna
optymalizacja w obszarze pierwszego megabajta pamici, poniewa)
programy 32-bitowe mog# z powodzeniem pracowa. w obszarze pamici
XMS.
W kolejnym podrozdziale opiszemy, jak z pomoc# oprogramowania
zarz#dzaj#cego pamici# zoptymalizowa. pami. podstawow#.
Omwimy tak)e inne sposoby konfigu-rowania pamici komputera, tak
aby komputer pracowa( jak najwydajniej. Pamitajmy, )e w przy
umieszczaniu sterownikw urz#dze% i programw rezydentnych w
pamici UMA przez program MEMMAKER wa)n# rol odgrywaj#
sterowniki HIMEM.SYS i EMM386.EXE. Kolejne dwa podrozdzia(y
opisuj# pos(ugiwanie si programami HIMEM.SYS i EMM386.EXE do
konfigurowania pamici XMS i EMS.
Je)eli starsze 16-bitowe aplikacje systemu DOS s#
uruchamiane w systemach Windows 95, Windows NT czy
OS/2, to rwnie) przydaje si wiedza o podstawowych
technikach optymalizacji pamici. Ka)da aplikacja pracuje
wtedy w osobnym oknie DOS-a - w wirtualnym trybie
rzeczywistym, w ktrym emulowany jest ca(y pierwszy
megabajt - obszar roboczy trybu rzeczywistego. Pracuj#c w
32-bitowym systemie operacyjnym, mo)na zmieni. parametry
konfiguracyjne i organizacj pamici aplikacji dzia(aj#cych w
oknie DOS-a.
Korzystanie z programu HIMEM.SYS (w systemie DOS)
Sterownik HIMEM.SYS, dostarczany wraz z systemami Windows i DOS
pocz#wszy od wersji 4.0, s(u)y do konfigurowania pamici powy)ej
pierwszego megabajta, tak aby spe(nia(a specyfikacj XMS. Jego
zadaniem jest tak)e udostpnienie pierwszych 64 kB drugiego megabajta
pamici jako obszaru ,.pamici wysokiej" (ang. High Memory Area,
HMA). Instalacja programu HIMEM.SYS odbywa si poprzez dodanie
linii wywo(uj#cej program do pliku CONFIG.SYS.
Specyfikacja pamici XMS zosta(a opracowana przez firmy Microsoft,
Intel, AST Corp. oraz Lotus Development w roku 1987 i okre,la sposb
wykorzystania pamici powy)ej pierwszego megabajta w komputerach z
procesorem 286 (lub lepszym). Pami. XMS pozwala programom trybu
rzeczywistego (przeznaczonych do pracy w systemie DOS) na
korzystanie z pamici powy)ej pierwszego megabajta na kilka r)nych
sposobw.
Korzystanie z programu EMM386.EXE (DOS)
Program EMM386.EXE, dostarczany z systemem DOS pocz#wszy od
wersji 5.0, s(u)y przecie wszystkim do mapowania pamici XMS
(pamici powy)ej pierwszego megabajta zarz#dzanej przez program
HIMEM.SYS) w niewykorzystane fragmenty obszaru adresowego UMA.
Dziki temu w obszar UMA mog# by. (adowane programy systemu DOS.
Drug# funkcj# programu EMM386.EXE jest emulacja pamici EMS w
wersji 4 za pomoc# pamici XMS. Wicej informacji o korzystaniu z
programu EMM386.EXE mo)na znale0. w ksi#)ce wydawnictwa Que,
pt. Using MS-DOS 6.0" albo w dokumentacji systemu DOS.
Program M E M M5K7 R w systemie DOS 6.0
Ilo,. dostpnej dla aplikacji pamici podstawowej w komputerze z
procesorem 386 (lub nowszym) mo)na zwikszy. za pomoc#
programu MEMMAKER, dostarczanym z systemem DOS 6.0. System
DOS w wersji 5.0 ma mo)liwo,. mapowania, za pomoc# programu
EMM386.EXE, pamici XMS w obszar UMA, dziki czemu mog# tam
by. (adowane sterowniki i programy rezydentne systemu DOS. Niestety,
pos(ugiwanie si nim wymaga do,. rozleg(ej wiedzy o konfiguracji obszaru
UMA w konkretnym komputerze. Dopasowanie programw do wolnych
fragmentw obszaru UMA wymaga pos(ugiwania si metod# prb i
b(dw. Dla wielu u)ytkownikw jest to jednak do,. trudne do
przeprowadzenia i dlatego nie korzystaj# oni w pe(ni efektywnie z
pamici komputera w systemach DOS (i Windows).
Aby spraw u(atwi., firma Microsoft wraz z systemem DOS 6.0 zacz(a
dostarcza. program MEMMAKER sterowany za pomoc# menu, ktrego
zadaniem jest okre,lenie konfiguracji komputera i na tej podstawie
wygenerowanie odpowiednich sekwencji wywo(a% programu
EMM386.EXE i umieszczenie ich w pliku CONFIG.SYS. Dziki
programowi MEMMAKER, b#d0 te) poprzez rczne manipulowanie
obszarem UMA. mo)na (adowa. sterowniki urz#dze% i programy
rezydentne do pamici UMA. dziki czemu do dyspozycji bdzie ponad
600 kB pamici podstawowej.
Przez miesi#ce lub lata u)ytkowania komputera program)- instalacyjne
r)nych programw u)ytkowych instaluj# czsto tak du)e ilo,ci
programw rezydentnych i sterownikw, za po,rednictwem plikw
AUTOEXEC.BAT i CONFIG.SYS, )e po pewnym czasie zaczyna
brakowa. pamici podstawowej na uruchamianie wszystkich programw.
Dziki programowi MEMMAKER mo)na zwolni. dla tych programw
wicej pamici podstawowej. Pomoc na temat programu MEMMAKER
mo)na uzyska. wpisuj#c z linii polece% polecenie HELP MEMMAKER.
Po uruchomieniu program MEMMAKER automatycznie przeprowadza
nastpuj#ce akcje:
4 Przeniesienie cz,ci j#dra systemu DOS w obszar HMA.
4 Przesunicie wolnych obszarw pamici XMS w obszar UMA jako
tzw. Upper Memory Blocks (UMB). DOS mo)e wwczas (adowa.
w ten obszar swoje sterowniki i programy rezydentne, zwalniaj#c
tym samym pami. podstawow#, ktr# zajmowa(yby te
programy.
4> Modyfikacja plikw AUTOEXEC.BAT i CONFIG.SYS, tak aby
system DOS (adowa( programy rezydentne i sterowniki urz#dze%
w obszary UMB.
Zanim uruchomimy program EMM386.EXE, powinni,my uwa)nie
prze,ledzi. pliki CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT, aby zidentyfikowa.
niepotrzebne sterowniki urz#dze% czy programy rezydentne. Np. sterownik
ANSI.SYS, ktry jest (adowany za po,rednictwem pliku CONFIG.SYS,
odpowiada za obs(ug kolorw i innych atrybutw znakw w linii polece%
DOS-a, s(u)y tak)e do zmiany przyporz#dkowania znakw na klawiatu-
rze. Je)eli pracujemy przede wszystkim w ,rodowisku Windows i nie
korzystamy zbyt czsto z linii polece% DOS-a, to mo)emy usun#.
sterownik ANSI.SYS z pliku CONFIG.SYS i zwolni. w ten sposb
pami. zajmowan# przez ten sterownik.
Innym czsto (adowanym sterownikiem, ktry nie jest potrzebny
wikszo,ci u)ytkownikw, jest SETVER. Je)eli nie zamierzamy
korzysta. z programw, ktre wymagaj# konkretnej wersji systemu
DOS, mo)emy usun#. ten sterownik z pliku CONFIG.SYS.
Po okrojeniu" plikw AUTOEXEC.BAT i CONFIG.SYS do
najwa)niejszych funkcji (dobrze jest przedtem zrobi. kopie zapasowe
obydwu plikw), mo)emy przyst#pi. do optymalizacji pamici za pomoc#
programu MEMMAKER. Przy uruchamianiu tego programu powinni,my
postpowa. wed(ug poni)szych wskazwek:
1. Zako%czy. dzia(anie wszystkich programw.
2. Uruchomi. tylko najniezbdniejsze sterowniki sieciowe i programy
rezydentne.
3. Z linii polece% DOS-a wpisa. MEMMAKER.
Rozbudowa i naprawa komputerw PC
Program MEMMAKER ma dwa tryby pracy, zwane Express i Gustom.
Pierwszy z nich jest przeznaczony dla u)ytkownikw, ktrzy chcieliby,
aby sterowniki urz#dze% i programy rezydentne by(y (adowane w obszar
pamici wysokiej, lecz nie maj# ochoty na d(u)sz# prac z programem.
Tryb ten mo)emy wybra., je)eli nasz monitor nie jest monitorem EGA
albo VGA. Je)eli mamy monitor EGA albo VGA, to wybieramy Gustom
Setup i na pytanie, czy program MEMMAKER mo)e wykorzysta. obszar
trybu monochromatycznego karty graficznej (BOOOO-B7FFF) do (adowania
programw, odpowiadamy twierdz#co (Yes). W pozosta(ych opcjach
wybieramy ustawienia domy,lne, chyba )e wiemy, i) jakie, ustawienie
domy,lne nie jest w naszym komputerze ustawieniem poprawnym.
Wybranie trybu Gustom nie jest dobrym pomys(em, je)eli nie posiadamy
wystarczaj#cej wiedzy o optymalizacji konfiguracji pamici w
komputerze; dotyczy to zw(aszcza sterownikw programowych i
programw rezydentnych.
Ponadto MEMMAKER modyfikuje te linie w plikach CONFIG.SYS i
AUTO-EXEC.BAT, ktre (aduj # sterowniki urz#dze% i programy
rezydentne. Programy te bd# teraz (adowane w obszary UMB. Linie w
pliku CONFIG.SYS zaczynaj#ce si od DEVICE= zostan# zmienione na
DEVICEHIGH=, a linie w pliku AUTOEXEC.BAT postaci
C:\DOS\DOSKEY bd# zmienione na LH C:\DOS\DOSKEY. Polecenia
DEYICEHIGH i LH wymuszaj# (adowanie programw rezydentnych i
sterownikw programowych w obszar UMB. Program MEMMAKER
dodaje tak)e odpowiednie kody specyfikuj#ce miejsce w pamici UMA,
pod ktre zostanie za(adowany ka)dy program czy sterownik.
Przyk(adowa sekwencja w pliku AUTOEXEC.BAT wygenerowana
przez program MEMMAKER mog(aby mie. nastpuj#c# posta.:
LH /L:l C:\DOS\DOSKEY
Parametr /L: l powoduje, )e program rezydentny DOSKEY zostanie
za(adowany w pierwszy obszar UMB. W wielu przypadkach
MEMMAKER potrafi skonfigurowa. komputer zwalniaj#c w nim a) do
620 kB pamici podstawowej.
Program QEMM firmy Quarterdeck
W wikszo,ci przypadkw zwalniania pamici podstawowej, program
MEMMAKER przynosi zadowalaj#ce efekty, jednak w komputerach o
bardziej z(o)onej konfiguracji sprztowej, z licznymi zainstalowanymi
programami rezydentnymi i sterownikami urz#dze%, lepsze rezultaty
mo)e przynie,. program QEMM firmy QUARTERDECK. W tym
podrozdziale opiszemy program QEMM. Dla systemw operacyjnych
Windows 95 czy Windows NT dostpne s# nowsze wersje tego narzdzia,
dostosowane do tych systemw operacyjnych.
Jedn# z zalet programu QEMM jest prostota jego instalacji i obs(ugi. Zanim
uruchomimy program instalacyjny QEMM INSTALL, zrbmy kopie
plikw AUTOEXEC.BAT i CONFIG.SYS, aby mie. je pod rk#, gdy
bdziemy musieli przywrci. poprzedni#
konfiguracj komputera. Przy uruchamianiu tego programu powinni,my
postpowa. wed(ug poni)szych wskazwek:
1. Zako%czy. dzia(anie wszystkich programw.
2. Z linii polece% DOS-a przej,. do katalogu, w ktrym znajduje si
dysk instala
cyjny programu QEMM, i uruchomi. program INSTALL. Pliki
programu
QEMM zostan# skopiowane do katalogu C:\QEMM (albo innego
wybranego
przez nas katalogu).
3. Program instalacyjny za(aduje program u)ytkowy Optimize,
ktry oblicza
rozmiar obszaru pamici zajmowanej przez programy rezydentne oraz
sterowniki
urz#dze% i dla ka)dego z tych programw okre,la odpowiedni obszar
w pami
ci UMA. W czasie trwania tego procesu komputer jest kilka razy
restartowany
(lub te) pojawiaj# si komunikaty informuj#ce u)ytkownika, aby
wy(#czy(
i w(#czy( komputer).
4. Po sko%czeniu pracy programu Optimize, za pomoc# komendy MEM
wpisanej
z linii polece% mo)emy sprawdzi. ilo,. dostpnej w komputerze
pamici pod
stawowej.
Gdy programu QEMM jest ju) zainstalowany, po ka)dym dodaniu
nowego programu rezydentnego czy sterownika albo umieszczeniu w
komputerze lub wyjciu z niego nowej karty rozszerzaj#cej (co mo)e
zmieni. konfiguracj pamici UMA) powinni,my ponownie uruchomi.
program Optimize. Dodatkowe informacje o instalacji i pracy programu
QEMM mo)na znale0. w podrczniku dostarczanym z programem.
Jedn# z zalet programu jest do(#czony program diagnostycznego
MANIFEST. Spe(nia on podobne funkcje jak program MSD, dostarcza
jednak wicej szczeg(owych informacji o komputerze.
Instalacja w komputerze nowszej wersji ROM BIOS
W tym podrozdziale dowiemy si, jak unowocze,nienie" pamici ROM
BIOS mo)e na wiele sposobw polepszy. wydajno,. komputera. Oka)e
si, )e wymiana ROM BIOS mo)e by. do,. skomplikowana i bdzie
wymaga. od u)ytkownika znacznie wicej ni) tylko umieszczenia w
komputerze kilku kostek ROM.
Pami. ROM BIOS (read-only memory input/output system) dostarcza
komputerowi podstawowych ,rodkw do wsp(pracy wszystkich jego
podzespo(w. Prosta wymiana ROM BIOS, ktrej koszt waha si w
granicach $30-590, mo)e zwikszy. wydajno,. komputera i doda. nowe
mo)liwo,ci.
BIOS jest tym, co powoduje, )e system operacyjny DOS mo)e dzia(a. na
prawie ka)dym komputerze kompatybilnym z IBM, pomimo r)ni.
sprztowych. BIOS komunikuje si z urz#dzeniami komputera, dlatego
musi by. do nich dopasowany. Zamiast opracowywa. w(asne
rozwi#zania BIOS-u, wielu producentw komputerw kupuje BIOS od
firm specjalizuj#cych si w jego wykonywaniu: AMI (American
Megatrends Inc.), Microid
Research czy Phoenix Technologies Ltd. Producent komputerw, ktry
chce uzyska. licencjonowany BIOS od tych firm. musi przej,. d(ugi
proces dopasowywania kodu BlOS-u do potrzeb konkretnego
sprztu. Oto dlaczego proces wymiany BIOS-u w komputerze tak
bardzo si komplikuje. Kod BlOS-u rezyduje zazwyczaj w uk(adach
pamici ROM umieszczonych na p(ycie g(wnej komputera.
BIOS jest zbiorem krtkich procedur osadzonych na sta(e w uk(adzie
albo uk(adach (w zale)no,ci od typu komputera) pamici EPROM
(erasable programmable read-only memory). Programy te s# (adowane do
pamici jako pierwsze po starcie komputera, jeszcze zanim zostanie
za(adowany system operacyjny. BIOS pe(ni w komputerze trzy g(wne
funkcje:
4 Przeprowadza test podzespo(w komputera przy starcie systemu.
Test ten, okre,lany jako POST (power-on self test), sprawdza
pami. komputera, p(yt g(wn#, kart graficzn#, kontroler dysku,
klawiatur i inne komponenty.
4 Je)eli na dysku zostanie znaleziony system operacyjny, BIOS
za(aduje go do pamici komputera (ang. bootstrap loader routine).
Po za(adowaniu system operacyjny przejmuje kontrol nad
komputerem.
4 Po za(adowaniu systemu operacyjnego BIOS wsp(pracuje z
procesorem, udostpniaj#c wykonywanym programom
specyficzne cechy komputera. Np. BIOS okre,la, co si
stanie, je,li programy za)#daj# dostpu do jednego z
urz#dze% - karty graficznej czy dysku twardego.
W starszych komputerach konieczna by(a wymiana BIOS-u, je)eli
u)ytkownik chcia( korzysta. z nowych urz#dze% instalowanych w
komputerze - np. niektrych nowszych typw kontrolerw dyskw IDE
(Integrated Drive Electronics) czy stacji dyskw LS120/ZIP. W
sprzeda)y nadal mo)na spotka. komputery ze starsz# wersj# BIOS-u,
ktra nie dopuszcza definiowania przez u)ytkownika typw dysku, co jest
potrzebne do (atwej instalacji dysku IDE czy do uniknicia k(opotw z
zale)no,ciami czasowymi dyskw IDE.
Poni)sza lista przedstawia nowe funkcje i mo)liwo,ci, jakie pojawi(y si
po zmianie wersji BlOS-u na nowsz#:
4 Umo)liwienie wsp(pracy z dyskami IDE LS120 i ZIP
* Praca z dyskami IDE wikszymi od 8 GB
4 Praca dyskw w trybie UDMA
4 Umo)liwienie startu systemu operacyjnego (boot) z CD-ROM-u
4 Dodanie lub udoskonalenie Plug-and-Play
4 Poprawienie znanych b(dw - na przyk(ad b(du roku 2000
4 Zmiana procesora na nowszy
Z powodu r)norodno,ci p(yt g(wnych spotykanych na rynku,
zamwienie nowej wersji BIOS-u jest bardziej skomplikowane, ni) to si
mo)e wydawa.. W przypadku markowego komputera proces ten mo)e
by. stosunkowo prosty. W przypadku mniej znanych komputerw PC,
sprzedawca BIOS-u bdzie potrzebowa( od nas informacji o komputerze,
np. co do typu chipsetu p(yty g(wnej.
W wikszo,ci przypadkw przy wymianie BIOS-u musimy uzyska.
nastpuj#c# informacj:
* Marka i model komputera lub p(yty g(wnej
+ Typ procesora (np. Pentium MMX, AMD K6,
Cyrix/IBM 6x86MX, MII, Pentium II)
Marka i wersja aktualnej wersji BIOS-u w komputerze
Zintegrowany ukad chipscl (ang. integrated chipset) jest grup# uk(adw
znajduj#cych si na oryginalnej p(ycie g(wnej AT, mog#cych pe(ni.
funkcje setek elementw dyskretnych. Wiele z tych uk(adw oferuje
funkcje, ktre s# dostpne tylko wtedy, gdy mamy odpowiedni# wersj
BIOS-u. Obecnie wikszo,. r)nic pomidzy komputerami bierze si z
r)norodno,ci chipsetw wykorzystywanych do produkcji komputerw i
ze specjalnego sposobu inicjowania tych uk(adw, ktry jest niezbdny
do ich prawid(owego funkcjonowania.
BIOS musi rwnie) reagowa. na r)nice w kodzie programu zaszytego w
kontrolerach klawiatury i obs(ugiwa. r)ne niestandardowe funkcje, takie
jak prze(#czanie czstotliwo,ci zegara. Np. komputer z chipsetem firmy
Chips & Technologies NEAT, musi mie. BIOS zaprojektowany specjalnie
na potrzeby tego uk(adu. BIOS musi w odpowiedni sposb zainicjowa.
rejestry uk(adu NEAT, bo inaczej komputer nie mg(by nawet wy-
startowa.. BIOS musi rwnie) obs(ugiwa. specjalne funkcje tego nie(adu.
Dla poprawnej pracy ka)dego z popularnych chipsetw w komputerach z
procesorem 286, 386, 486, Pentim, Penlium-MMX, Pentium Pro i
Pentium II wymagany jest odpowiedni BIOS. BIOS oglnego
przeznaczenia mo)e co prawda uruchomi. niektre komputery, jednak
pewne funkcje, takie jak prze(#czanie procesora w tryb chroniony i z
powrotem w tryb rzeczywisty, mog# by. niedostpne bez odpowiedniego
BIOS-u.
Uk#ady kontrolera klawiatury
W komputerach klasy AT oprcz g(wnej pamici ROM jest rwnie)
pami. ROM kontrolera klawiatury. Kontroler klawiatury jest
mikroprocesorem obs(uguj#cym klawiatur, wyposa)onym we w(asn#
pami. ROM. Jest nim zazwyczaj uk(ad Intel 8042, ktry skupia w sobie
mikroprocesor, pami. ROM. RAM i porty wej,cia/wyj,cia. Kontroler
klawiatury jest najcz,ciej uk(adem 40-ko%cwkowym, zaopatrzonym
czsto w etykietk informuj#c# o prawach handlowych do kodu BIOS-u
zaszytego wewn#trz kontrolera.
Uk(ad kontrolera klawiatury sprawuje nadzr nad lini# reset i lini# A20 oraz
przeprowadza interpretacj kodw naciskanych klawiszy. Linia
adresowa A20 jest wykorzystywana do komunikacji z pamici# HMA i do
operacji w trybie chronionym. W wielu komputerach
jeden z niewykorzystanych portw kontrolera jest u)ywany do
okre,lenia czstotliwo,ci zegara procesora. Z powodu bliskich
zwi#zkw kontrolera klawiatury z prac# w trybie chronionym, wiele
problemw z kontrolerem klawiatury staje si widocznych w czasie
pracy w systemie Windows czy OS/2. Je)eli w czasie pracy w
systemie Windows czy OS/2, albo z innym oprogramowaniem
pracuj#cym w trybie chronionym procesora, np. Lotus 1-2-3 wersja
3.x, wystpuj# zawieszenia czy problemy z klawiatur#, powinni,my
zaopatrzy. si w now# wersj BIOS-u u jego producenta albo u
producenta p(yty g(wnej.
W komputerach IBM wymiana kontrolera klawiatury na nowy nie jest
konieczna (wymiana taka by(aby utrudniona, poniewa) uk(ad ten jest
normalnie przylutowany do p(yty). Wikszo,. producentw
komputerw kompatybilnych z IBM umieszcza uk(ad kontrolera
klawiatury w gnie0dzie, dziki czemu mo)na go (atwo wymieni..
Je)eli dokonujemy wymiany BIOS-u w naszym komputerze,
sprzedawca BIOS-u czsto dostarcza wraz z nim tak)e kompatybilny
kontroler klawiatury. Zazwyczaj nie musimy osobno kupowa.
kontrolera klawiatury, chyba )e pojawiaj# si problemy ze wsp(prac#
starego kontrolera z nowym BlOS-em.
Producenci i sprzedawcy BIOS-u
Oprogramowanie ROM BIOS, przeznaczone dla komputerw IBM i
kompatybilnych, zosta(o opracowane przez kilku producentw. Oto
najwiksi producenci programw ROM BIOS:
Phoenix
American megatrends international (AMI)
Award
Firma Phoenix jako pierwsza opracowa(a w legalny sposb BIOS
kompatybilny z BlOS-em IBM, nie naruszaj#c przy tym praw
autorskich firmy IBM. Firma ta rwnie) jako pierwsza wprowadzi(a
wiele nowych funkcji, np. typy dyskw twardych definiowane przez
u)ytkownika czy obs(ug stacji dyskietek 1,44 MB. Phoenix BIOS ma
bardzo dobry program testuj#cy POST, ktry w wyczerpuj#cy sposb
informuje o r)nych b(dach, zw(aszcza kiedy komputer sprawia
wra)enie ca(kowicie martwego".
Dokumentacja BIOS-u firmy Phoenix, sk(adaj#ca si z trzech ksi#)ek,
jest jedn# z zalet tego produktu. W sk(ad dokumentacji wchodz#
nastpuj#ce ksi#)ki: System BIOS for IBM PC/XT/AT Computers and
Compatibles, CBIOS for IBM PS/2 Compitters and Compatibles oraz
ABIOS for IBM PS/2 Computers and Compatibles. S# to doskona(e
publikacje wydawnictwa Addison-Wesley, ktre polecam ka)demu
u)ytkownikowi PC, nawet tym, ktrzy nie maj# w komputerach BIOS-
u firmy Phoenix (cho. niektre, specyficzne informacje mog# nie mie.
zastosowania w przypadku innych komputerw).
BIOS firmy AMI jest obecnie bardzo popularny i w wersjach dla
nowych komputerw przewy)sza Phoenix BIOS. Program testuj#cy
POST jest mniej wyczerpuj#cy ni) w przypadku BIOS-u firmy
Phoenix, jednak osobny program testuj#cy znajdzie u)ytkownik w
pamici ROM. Program ten mo)na nawet kupi. oddzielnie pod
nazw# AMIDIAG. Wersja programu w pamici ROM jest jednak
pozbawiona mo)liwo,ci
testowania pamici RAM, co ma szczeglnie du)e znaczenie, gdy
uszkodzona jest pami. w obrbie pierwszego banku. Z drugiej strony,
AMI BIOS jest w wysokim stopniu kompatybilny ze standardem PC
BIOS-u; jest dostpny w odmianach dla kilku r)nych uk(adw chipset i
r)nych p(yt g(wnych. Zalet# produktu jest tak)e pomoc techniczna. Gdy
w BlOS-ie wykryto b(dy, firma AMI je usun(a, dziki czemu produkt
spisuje si bez zarzutu w systemie OS/2 i innych trudnych"
,rodowiskach.
Firma AMI produkuje w(asne p(yty g(wne, dlatego ma znacz#c#
przewag nad innymi producentami BIOS-u. Je)eli p(yta g(wna i BIOS
pochodz# z tego samego 0rd(a, to ewentualne problemy ze wsp(prac#
p(yty z BlOS-em mo)e szybko rozwi#za. ich producent, bez zrzucania
winy na innego producenta. Generalnie nie trzeba si martwi. o
kompatybilno,. p(yt g(wnych i BIOS-u firmy AMI, dlatego zalecam tak)e
kupowanie p(yt g(wnych AMI. Nawet je)eli pojawi# si jakie, problemy,
firma AMI na pewno je rozwi#)e.
Trzeci producent oprogramowania ROM BIOS, firma Award, wyrobi(a
sobie mark przy pomocy innych producentw, poniewa) firma ta udziela
licencji na kod swojego BIOS-u z mo)liwo,ci# jego modyfikacji. Np.
firma AST zakupi(a prawa do Award BIOS-u w celu wykorzystania go w
swoich komputerach i obecnie mo)e BIOS ten modyfikowa., tak jakby
sama go stworzy(a od podstaw. Firma AST mog(a rozwija. swj BIOS
traktuj#c produkt firmy Award jako punkt wyj,cia. Award dostarcza
tak)e kod BIOS-u dostosowany do indywidualnych potrzeb producentw
komputerw. BIOS firmy Award jest bardzo popularny, chocia) nie tak
bardzo, jak produkty firm AMI czy Phoenix, zapewnia jednak
kompatybilno,. z orygina(em nawet w tak trudnych" ,rodowiskach jak
OS/2.
Je)eli chcemy wymieni. BIOS w komputerze na nowszy, mo)emy
zaopatrzy. si w uk(ady z now# wersj# wprost u producenta albo u
nastpuj#cych, godnych polecenia dystrybutorw:
* Micro Finnware Inc. Firma Micro Firmware ma w ofercie
wyczerpuj#c# list
produktw firmy Phoenix, dostpne jest ponad 50 powszechnie
stosowanych
wersji BIOS-u dla procesorw 8088, 286, 386, 486, Pentium i
lepszych. Firma
ta opracowuje nowsze wersje BIOS-u dla okre,lonych platform
sprztowych,
nawet gdy producenta oryginalnego BIOS-u nie ma ju) na rynku.
Wielu sprze
dawcw BIOS-u oferuje produkty opracowane przez Firm Micro
Firmware
dla okre,lonych platform sprztowych.
* Washbourn & Company Disiributors. Firma ta jest
licencjonowanym dystry
butorem firmy AMI i zajmuje si opracowywaniem nowszych
wersji tylko
BIOS-u firmy AMI. Firma ta jest w posiadaniu praw do p(yt
g(wnych i BIOS-
u firmy AMI. Jako g(wny dystrybutor AMI, firma Washbourn
posiada du)#
wiedz w zakresie problemw z zamian# BIOS-u w komputerze
na nowsz#
wersj. Firma ta oferuje rwnie) produkt o nazwie Second Natur,
ktry zwal
nia u)ytkownika z konieczno,ci wymiany BIOS-u, je)eli
wszystko, czego
u)ytkownik potrzebuje, to obs(uga dodatkowego dysku twardego
czy stacji
dyskietek.
Specyficzne problemy zwi$zane z pamici$ ROM BIOS
W niektrych wersjach ROM BIOS, a tak)e w niektrych komputerach
sprzedawanych w ostatnich latach, wykryto pewne problemy. Niektre z
nich mog# dotyczy. du)ych grup u)ytkownikw, poniewa) albo s# do,.
powa)ne, albo te) s# spotykane na wielu komputerach. Kolejny
podrozdzia( opisuje cz,. najpowa)niejszych ujawnionych problemw
zwi#zanych z BlOS-em albo wsp(prac# BIOS-u z komputerem, a tak)e
sposoby rozwi#zywania tych problemw.
Niektre komputery, nawet te wyposa)one w stosunkowo nowy BIOS z lat
1992 i 1993, mog# nie wystartowa. po wymianie systemu operacyjnego
DOS na wersj 6.0. Niektre, starsze wersje BIOS-u pochodz# z lat, kiedy
obowi#zuj#c# wersj# systemu DOS by(a wersja 3.3 albo starsza. W
rezultacie starsze wersje BIOS-u nie mog# korzysta. z zaawansowanych
mo)liwo,ci systemu DOS 6.0.
U)ytkownicy komputera AT&T 6300 powinni si zaopatrzy. w wersj
1.43 BIOS-u, ktra jest najnowsz# wersj# dla tego komputera. W wersji
tej rozwi#zano wiele problemw wystpuj#cych w starszych komputerach
6300, a tak)e wbudowano obs(ug stacji dyskietek 720 kB. Wersja 1.43
BIOS-u jest osi#galna za $35 w sprzeda)y wysy(kowej firmy AT&T
National Parts Sales Centre pod numerem produktu 105203780.
W niektrych komputerach wyposa)onych w AMI BIOS pojawiaj# si
problemy z dyskami IDE. Napdy IDE by(y reklamowane jako w pe(ni
kompatybilne z istniej#cymi na rynku napdami ST-506/412 (MFM albo
RLL) i napdami ESDI. Niektre napdy IDE trac#jednak zbyt du)o czasu
pomidzy nadej,ciem kodu rozkazu a pojawieniem si danych w porcie.
Pod koniec roku 1989 firma AMI odebra(a wiele skarg na wsp(prac z
napdami IDE, zw(aszcza firm Conner i Toshiba. Z powodu tych
problemw nie zaleca si korzystania na komputerach z napdem IDE z
BIOS-u firmy AMI z dat# wcze,niejsz# ni) 9 kwietnia 1990 r. W
przypadku stosowania wcze,niejszych wersji, na dysku mo)e nast#pi.
utrata danych. W przypadku niektrych dyskw, zw(aszcza firmy Conner,
mog# pojawia. si b(dy typu Drive c no t ready. U)ytkownicy
komputerw z dyskami IDE i AMI BlOS-em z dat# wcze,niejsz# ni) 9
kwietnia 1990 r. powinni si zaopatrzy. w nowy BIOS u sprzedawcy
komputera.
Aby ustali. wersj BIOS-u firmy AMI, spjrzmy na numer w lewym
dolnym rogu ekranu, widoczny w czasie startu komputera:
XXXX-ZZZZ-040990
NUMER 040990 oznacza BIOS z dat# 9 kwietnia 1990 roku - najstarsz#
wersj, jak# mo)na bezpiecznie stosowa.. Starszych wersji mo)na
u)ywa. tylko w komputerze bez dysku IDE. Symbol xxxx-zzzz oznacza
kod BIOS-u i numer identyfikacyjny producenta OEM (original
e#uipment manufacturer). Np. w przypadku p(yt g(wnych firmy AMI
kod ten ma posta. DAMI-[kod modelu].

Wymiana BIOS-u komputera
U)ytkownicy maj#cy odpowiedni# wiedze i narzdzia mog# si pokusi. o
przeprowadzenie interesuj#cej modyfikacji komputera, polegaj#cej na
wymianie BIOS-u. W kolejnym podrozdziale omwi modyfikacje, ktre
przeprowadzi(em w swoim komputerze (da(y one efekty w moim
komputerze, co oznacza, )e niekoniecznie musz# dzia(a. w innych
komputerach). Poza oczywistymi korzy,ciami p(yn#cymi z wymiany BIOS-
u, przeprowadzenie modyfikacji pozwoli(o mi na zdobycie dodatkowej
wiedzy w zakresie komputerw IBM i kompatybilnych. Wiem tak)e, )e
wielu czytelnikw jest zainteresowanych tego rodzaju informacjami.

Modyfikacj BIOS-u w komputerach powinni przeprowadza.
tylko ci czytelnicy, ktrzy maj# smyka(k" techniczn# albo s#
bardzo )#dni przygd. Pozosta(e osoby, a zw(aszcza ci, dla ktrych
niezawodno,. komputera jest spraw# bardzo istotn#, nie powinni
przeprowadza. takich modyfikacji. Jednak informacje te mog#
zainteresowa. nawet tych czytelnikw, ktrzy nie zamierzaj#
dokonywa. modyfikacji ROM BIOS-u.
Wicej informacji na temat BIOS-u, w tym takich mo)liwo,ci
jak usunicie opcji sprawdzania szybko,ci komputera w czasie
testu POST (ang. POST Spd Check), sporz#dzanie kopii zapasowej
ROM BIOS komputera, modyfikacja tabeli parametrw dysku
twardego i zmiana kroku g(owicy dysku twardego, mo)na znale0.
na p(ycie CD dostarczanej wraz z ksi#)k#. Informacje te mo)na
rwnie) znale0. w rozdziale sidmym wydania szstego tej ksi#)ki.
Zmiana BIOS-u w pamici typu FlashROM
Zanim przyst#pisz do uaktualniania BIOS-u, musisz si zaopatrzy. w jego
uaktualnion# wersj, przygotowan# przez producenta twojej p(yty
g(wnej. Po(#cz si ze stron# g(wn# producenta, przejd0 do podstrony z
uaktualnionymi wersjami BIOS-u, a nastpnie wybierz i zgraj
uaktualniony BIOS twojej p(yty g(wnej.
Program narzdziowy uaktualniaj#cy BIOS to najcz,ciej
samorozpakowuj#ce si archiwum, ktre po zgraniu ze strony producenta
powinno zosta. rozpakowane i skopiowane na dyskietk, zanim jeszcze
rozpoczniesz proces aktualizacji. Programy i sposoby aktualizacji BIOS-
u nieco si r)ni# w zale)no,ci od producenta, najlepiej wic przed
aktualizacj# przeczyta. instrukcj, do(#czon# najcz,ciej do uaktualnionej
wersji. Poni)ej zosta(a przedstawiona instrukcja postpowania dla p(yt
g(wnych Intela, poniewa) s# one najbardziej popularne.
Pierwszym krokiem po zgraniu uaktualnionego BIOS-u powinno by.
wej,cie do konfiguracji CMOS i zanotowanie wszystkich aktualnych
ustawie%, poniewa) podczas uaktualniania BIOS-u zostan# one
wymazane. Nastpnie nale)y utworzy. DOS-ow# dyskietk startow# i
rozpakowa. na ni# pliki uaktualniaj#ce BIOS, znajduj#ce si

w ,ci#gnitym z sieci pliku. Nastpnie powiniene, zrestartowa. i uruchomi.
komputer z utworzonej przed chwil# dyskietki i dalej postpowa. ju) zgodnie z
instrukcjami na ekranie.
Poni)ej zosta( krok po kroku przedstawiony sposb postpowania przy
uaktualnianiu BIOS-u:
1. Zapisz aktualne ustawienia konfiguracji zawarte w pamici CMOS. By
uzyska.
do nich dostp, musisz, naciskaj#c odpowiedni klawisz podczas uruchamiania
si komputera (Fl w BlOS-ach AMI, F2 w BlOS-ach Phoenix, a Delete w BlOS-
ach
Award), wej,. do programu konfiguracyjnego. Po uaktualnieniu BIOS-u
wszystkie
ustawienia zresetuj# si do warto,ci domy,lnych producenta, powiniene,
wic zapisa. wszystkie ustawienia charakterystyczne dla twojego
komputera.
Szczegln# uwag zwr. na ustawienia twardego dysku; s# one bardzo wa)ne.
Je,li pomylisz si przy ich ponownym wpisywaniu, nie bdziesz mg( uru
chomi. komputera z dysku, nie bdzie rwnie) mo)liwe odczytanie zawartych
na nim danych.
2. Wyjd0 z programu konfiguracyjnego BIOS-u i uruchom ponownie
komputer.
Pozwl komputerowi na za(adowanie systemu Windows i wywo(aj okno trybu
MS-DOS lub te) przejd0 do DOS-u bezpo,rednio, jeszcze przed
uruchomieniem
si Windows (na przyk(ad przytrzymuj#c przycisk F8 po zobaczeniu napisu
Uruchamianie systemu Windows" i wybieraj#c z menu Tylko wiersz polece%").
3. Umie,. dyskietk w stacji dyskw A: i sformatuj j# za pomoc# polecenia
FORMAT z parametrem /S, tak jak zosta(o to pokazane poni)ej:
C:\>FOKMAT A: /S
4. Je,li masz sformatowan# ju) wcze,niej, czyst# dyskietk, mo)esz zamiast
na
nowo j# formatowa., tylko przenie,. na ni# system, wykorzystuj#c w nastpu
j#cy sposb polecenie SYS:
C:\>SYS A:
5. Plik, ktry wcze,niej zgra(e, ze strony WWW Intela, powinien by. samoroz-
pakowuj#cym si, skompresowanym archiwum, zawieraj#cym w sobie
wiele
spakowanych plikw. Umie,. zgrany plik w tymczasowym katalogu, a nastp
nie dwukrotnie kliknij na jego ikon lub te) bd#c w tym samym katalogu,
wpisz jego nazw i naci,nij Enter. Po uruchomieniu, plik sam si rozpakuje.
Je,li na przyk(ad plik, ktry zgra(e,, nosi nazw SEBIOS04.EXE (dla p(yt
g(wnych Intel SE440BX), powiniene, wpisa. nastpuj#ce polecenie:
C:\TEMP>SEBIOS04 <enter>
6. W,rd rozpakowanych plikw powinien znajdowa. si plik nosz#cy nazw
BIOS.EXE oraz plik tekstowy zawieraj#cy licencj oprogramowania. Teraz,
podobnie jak wcze,niej, powiniene, rozpakowa. BIOS.EXE na dyskietk sys
temow#, wpisuj#c:
C:\TEMP>BIOS A:
7. eraz mo)esz zrestartowa. komputer i uruchomi. go z umieszczonej
w stacji
A: dyskietki startowej, zawieraj#cej rozpakowane pliki nowego BIOS-
u. Podczas
uruchamiania si komputera z dyskietki, automatycznie zostanie
wywo(any
program IFLASH; po ujrzeniu znaku zachty naci,nij Enter.
8. Wybierz Save to flash memory area to file" i naci,nij Enter. Wpisz
po ujrze
niu zapytania nazw pliku. Pod t# nazw# zostanie utworzona kopia
zapasowa
aktualnego BIOS-u, na wypadek, gdyby nowy BIOS wywo(a(
nieoczekiwane
problemy.
9. Wybierz Update Flash Memory From a File" i naci,nij Enter. Po
ujrzeniu za
pytania wybierz nazw obrazu BIOS-u, ktry ma zosta. zapisany w
pamici
Flash. Wybierz za pomoc# klawisza Tab odpowiedni# nazw pliku i
naci,nij
Enter.

10. Na ekranie monitora pojawi si teraz komunikat ostrze)enia, )e
kontynuowanie
procesu aktualizacji BIOS-u spowoduje wymazanie wszystkich
aktualnie znajduj#
cych si w pamici Flash danych. Naci,nij Enter, by kontynuowa. -
uaktualnianie
powinno potrwa. oko(o trzech minut. Nie przerywaj procesu
uaktualniania,
poniewa) je,li to zrobisz, BIOS zawarty w pamici Flash bdzie
uszkodzony.
11. Gdy stwierdzisz, )e ca(y BIOS zosta( przegrany do pamici Flash,
wyjmij dys
kietk startow# ze stacji dyskw i naci,nij Enter, by zrestartowa.
komputer.
12. Naci,nij odpowiedni klawisz, by wej,. do programu
konfiguracyjnego (Setup).
By upewni. si, )e nowy BIOS jest ju) zainstalowany, w menu
g(wnym
(pierwszy ekran po wej,ciu) sprawd0 numer wersji.
13. Wczytaj standardowe ustawienia w programie konfiguracyjnyrn.
Je,li posia
dasz AMI BIOS, naci,nij F5; w BlOS-ie Phoenix przejd0 do
podmenu Exit",
wybierz Load Setup Defaults"i naci,nij Enter. Je,li tego nie
zrobisz, system
mo)e dzia(a. niestabilnie.
14. Ustaw wcze,niej zanotowan# konfiguracj. Naci,nij F10, by
zapisa. zmiany,
wyjd0 z programu konfiguracyjnego i zrestartuj system. Od tej
chwili kompu
ter powinien by. w pe(ni funkcjonalny i dzia(a. poprawnie z
now# wersj#
BIOS-u.
Je,li po zrestartowaniu systemu napotkasz b(#d sumy
kontrolnej CMOS (CMOS checksum error) czy te) inny
problem, sprbuj jeszcze raz zrestartowa. komputer. By
skorygowa. b(#d sumy kontrolnej CMOS, musisz wej,. do
programu konfiguracyjnego, sprawdzi. i zapisa. ustawienia, a
po wyj,ciu zrestarowa. komputer.

Odzyskanie BIOS-u
Podczas przeprogramowywania pamici Flash, powiniene, zobaczy.
na ekranie komputera podobne do poni)szego ostrze)enie:

"The BIOS is currently being updated. DO NOT REBOOT OR POWER
DOWN until the update is completed (typically within three minutes)..."
(Trwa uaktualnianie BIOS-u. NIE RESTARTUJ I NIE WY56CZAJ
KOMPUTERA przed zako%czeniem procesu uaktualniania (zazwyczaj
poni)ej trzech minut))
Je,li nie zwrcisz uwagi na to ostrze)enie lub co, przerwie procedur
uaktualniania, staniesz si posiadaczem komputera o uszkodzonym BlOS-
ie. Oznacza to, )e nie bdziesz mg( zrestartowa. komputera i powtrzy.
procesu uaktualniania, a przynajmniej nie tak (atwo. Zale)nie od p(yty
g(wnej, mo)e si okaza., )e musisz wymieni. uk(ad scalony pamici
Flash na wcze,niej zaprogramowany przez producenta, poniewa) p(yta
g(wna nie bdzie dzia(a. bez poprawnego BIOS-u. Dlatego w(a,nie nadal
trzymam pod rk# programator pamici Flash; jest on bardzo u)yteczny przy
p(ytach g(wnych posiadaj#cych ko,ci pamici Flash umieszczone w
gniazdach. W ci#gu kilku minut mog zaprogramowa. ko,. pamici i
zainstalowa. j# na p(ycie g(wnej. Je,li potrzebny ci jest programator
ROM, polecam kupienie go w firmie Andromeda Research lub Bytek
W wikszo,ci obecnie produkowanych systemw pami. Flash jest
przylutowana do p(yty g(wnej i nie mo)e zosta. wymieniona. Nie
oznacza to jednak, )e gdy podczas programowania wyst#pi b(#d, bdzie
nale)a(o wymieni. ca(# p(yt g(wn# - wikszo,. p(yt g(wnych z
przylutowana pamici# Flash posiada specjaln# procedur umo)liwiaj#c#
odzyskanie pamici Flash. Mie,ci si ona w specjalnym
niewymazywalnym obszarze pamici Flash, zarezerwowanym na t
w(a,nie ewentualno,..
W przypadku gdy dojdzie do nieoczekiwanego przerwania procesu
aktualizacji BIOS-u, to, co znajduje si w pamici Flash, najcz,ciej nie
nadaje si ju) do niczego. Postpuj#c zgodnie z poni)szymi punktami
mo)na przywrci. normalny stan systemu. Podczas odzyskiwania BIOS-u,
do p(yty g(wnej musi by. pod(#czone co najmniej zasilanie, stacja
dyskw ustawiona jako A: oraz g(o,niczek systemowy (speaker).
1. Prze(#cz zwork Flash Recovery" na pozycj trybu
odzyskiwania. Praktycznie wszystkie p(yty g(wne Intela i wiele
p(yt g(wnych innych producentw posiada zwork lub
prze(#cznik powoduj#cy wej,cie w tryb odzyskiwania. Zworka jest
najcz,ciej oznaczona jako Recover/Normal". Na rysunku 7.26
zosta(a zaznaczona pozycja zworki na typowej p(ycie g(wnej
Intel SE440BX.
Rysunek 7.26.
Zworka
prze,czaj,ca
w !r\b
odz\skiwania
na t\powej
p\cie gwnej
Intela

2. Umie,. przygotowan# wcze,niej dyskietk z uaktualnionym BlOS-
em w stacji
dyskw A: i uruchom ponownie komputer.
Poniewa) nieusuwalny obszar pamici Flash jest bardzo niewielki,
nie ma w nim zawartych procedur wy,wietlania grafiki. Innymi
s(owy, nic nie pojawi si na ekranie. W rzeczywisto,ci, do
przeprowadzenia ca(ej procedury nie jest nawet wymagana karta
graficzna. Postp procedury mo)na zaobserwowa. na podstawie
sygna(w d0wikowych z g(o,niczka systemowego oraz diody
stacji dyskw. Podczas umieszczania w pamici Flash BIOS-u.
komputer wydaje sygna() d0wikowe i ,wieci si dioda stacji
dyskw.
3. Proces odzyskiwania powinien si zako%czy. zaraz po zga,niciu
diody stacji
dyskw. Wy(#cz komputer.
4. Prze(#cz zwork Flash Recovery na pozycj normalnej pracy.
Po ponownym w(#czeniu systemu, w komputerze powinien ju) by.
zainstalowany nowy, w pe(ni dzia(aj#cy BIOS. Mo)esz jednak
pozostawi. dyskietk w stacji dyskw A: i sprawdzi., czy na pewno
zosta(a zainstalowana odpowiednia wersja BIOS-u. Warto zauwa)y., )e
procedura odzyskiwania BIOS-u jest czsto najszybszym sposobem
uaktualnienia BIOS-u w wielu komputerach, szczeglnie je,li w tej samej
chwili przeprowadzasz wiele uaktualnie%. W(a,nie tak si to najcz,ciej
odbywa u producenta lub przy monta)u komputera.
BIOS na party ej i l M L dysku twardego
Firma IBM wprowadzi(a technik podobn# do flash ROM, zwan# IML
(Initial Micro-code Load). Technika ta polega na zapisie kodu BIOS-u na
specjalnej, ukrytej partycji dysku twardego i (adowaniu go z niej za ka)dym
razem po w(#czeniu zasilania komputera. Oczywi,cie, na p(ycie g(wnej
komputera nadal znajduje si ,,rdze%" BIOS-u, jednak ca(e jego
zadanie polega na zlokalizowaniu na dysku i za(adowaniu kodu
BIOS-u z partycji systemowej. Dziki tej technice firma IBM mo)e
rozprowadza. wersje instalacyjne BIOS-u na dyskietce. IML BIOS jest
(adowany z dysku ka)dorazowo po w(#czeniu zasilania komputera.
Wraz z kodem BIOS-u, na partycji systemowej znajduje si kompletna
kopia dyskietki systemowej (Reference Disk), ktra pozwala na
uruchomienie programu konfiguracyjnego komputera w czasie restartu.
Dziki tej opcji nie jest konieczne startowanie komputera z dyskietki
systemowej, kiedy chcemy zmieni. konfiguracj. Daje to wra)enie, )e
ca(a zawarto,. dyskietki systemowej rezyduje w pamici ROM.
Wad# tego rozwi#zania jest umieszczenie kodu BIOS-u na twardym
dysku (SCSI). Komputer nie mo)e poprawnie funkcjonowa. bez
przy(#czonego i odpowiednio skonfigurowanego dysku twardego. W razie
awarii czy od(#czenia dysku zawsze jest mo)liwe wystartowanie
komputera z oryginalnej dyskietki, nie mo)na jednak wystartowa. sys-
temu ze zwyczajnej dyskietki.
Zasilacze
Zasilacz jest elementem o krytycznym znaczeniu dla pracy komputera.
Jego zadaniem jest dostarczanie energii wszystkim elementom komputera.
Z moich do,wiadcze% wynika, )e zasilacze nale)# do podzespo(w
najbardziej podatnych na awari. Wiedza o dzia(aniu i ograniczeniach
zasilacza, a tak)e o potencjalnych problemach z jego u)ytkowaniem jest
potrzebna, ze wzgldu na jego istotne znaczenie.
Rola zasilacza w komputerze i jego dzia#anie
Podstawowym zadaniem zasilacza jest zamiana napicia
elektrycznego dostpnego w gniazdku na napicie, ktre jest
odpowiednie dla uk(adw elektronicznych komputera. Zasilacz typowego
komputera PC zamienia napicie zmienne o warto,ci 220 V (w USA 110
V) i czstotliwo,ci 50 Hz (USA - 60 Hz) na napicie, ktre mo)e by.
wykorzystane przez komputer, czyli +5 V oraz +12 V, a w niektrych
komputerach tak)e +3,3 V. Uk(ady elektroniczne w komputerze (p(yta
g(wna, karty rozszerzaj#ce, elektronika dyskw) wymagaj# zazwyczaj
napicia o warto,ci +3,3 lub +5 V, podczas gdy elementy ruchome
(silniki w napdach dyskw i wentylatorach) wymagaj# napicia +12 V.
Aby komputer mg( poprawnie pracowa., napicie dostarczane przez
zasilacz musi mie. sta(y poziom.
Je)eli zajrzymy do danych technicznych typowego zasilacza PC, to
przekonamy si, )e dostarczane s# nie tylko napicia +3,3 V, +5 V i +12
V, lecz rwnie) -5 V i -12 V. Jak ju) stwierdzi(em, napicia +5 V i +12 V
zasilaj# wszystkie elementy komputera (uk(ady elektroniczne i silniki), do
czego s(u)# wic dodatkowe napicia ujemne? Zazwyczaj nie s# one do
niczego potrzebne. Napicia te w wikszo,ci wsp(czesnych komputerw
nie s# wykorzystywane, jednak pozostawiono je dla zachowania
kompatybilno,ci ze starszymi systemami. Poniewa) napicie +3,3 V jest
stosunkowo nowym dodatkiem, nie uwzgldniono napi. -3,3 V.

Kiedy Intel rozpocz#( produkcj procesorw wykorzystuj#cych
zasilanie 3,3 V, nie produkowano jeszcze zasilaczy
komputerowych dostarczaj#cych takiego poziomu napicia.
Powsta(o wic inne rozwi#zanie polegaj#ce na wbudowywaniu w
p(yt g(wn# regulatorw napi., obcinaj#cych napicie 5 V do
)#danej warto,ci.
Napicia -5 V i -12 V s# dostarczane na p(yt g(wn#, jednak sama p(yta
wykorzystuje tylko napicie +5 V. Sygna( -5 V jest skierowany do
ko%cwki B5 magistrali ISA i poza tym nie ma )adnego zastosowania.
Pierwotnie sygna( ten by( wykorzystywany przez analogowe separatory
(bufory) danych, znajduj#ce si w starszych kontrolerach stacji dyskietek,
dlatego zosta( wyprowadzony na magistral. Wsp(czesne kontrolery nie
potrzebuj# napicia -5 V. dlatego sygna( ten nie ma ju) )adnego
zastosowania, jednak wci#) stanowi cz,. standardu magistrali ISA i
st#d jego obecno,. w komputerze.
Napicie -5 V nie wystpuje w komputerach z magistral#
MCA (Micro Channel Architecture). Sygna( -5 V nie by( nigdy
potrzebny, poniewa) komputery z magistral# MCA od zawsze
wsp(pracowa(y z nowszymi typami kontrolerw stacji dyskietek.
Rwnie) sygna(y +12 V, jak i -12 V nie s# wykorzystywane przez p(yt
g(wn#, natomiast s# skierowane odpowiednio do ko%cwek B9 i B7
magistrali ISA. Napicia te mog# by. wykorzystywane przez ka)d# kart
rozszerzaj#c# podpit# do magistrali, najcz,ciej jednak s# u)ywane
przez uk(ady nadajnika/odbiornika portu szeregowego. Je)eli na p(ycie
g(wnej znajduj# si wbudowane porty szeregowe, to napicia +12 V i -
12 V mog# by. niekiedy wykorzystywane przez te porty.
Obci#)enie 0rde( +12 V i -12 V, wnoszone przez porty
szeregowe, jest bardzo ma(e. Np. karta PS/2 Dual Async pobiera
na potrzeby swoich portw jedynie 35 mA ze 0rd(a +12 V i 35
mA ze 0rd(a -12 V (0,035 ampera z ka)dego 0rd(a).
W wikszo,ci nowszych portw szeregowych nie stosuje si ju) uk(adw
nadajnika/ odbiornika pracuj#cych z napiciem 12 V, lecz uk(ady zasilane
napiciem +5 V. a nawet +3,3 V. Je)eli tego typu porty znajduj# si w
komputerze, to sygna( -12 V napicia zasilania prawdopodobnie nie jest
w ogle wykorzystany.
G(wnym zadaniem napicia +12 V jest zasilanie silnikw napdw
dyskowych. 9rd(o to ma zazwyczaj du)# wydajno,. pr#dow#,
zw(aszcza w komputerach z du)# ilo,ci# wnk na napdy dyskowe,
takich jak np. konfiguracja typu tower. Oprcz tego, napicie + 12 V jest
u)ywane przez wentylatory, ktre powinny oczywi,cie stale by. w(#czone.
Pojedynczy wentylator mo)e pobiera. od 100 do 200 mA (0,1 do 0,25
ampera), jednak wikszo,. nowszych wentylatorw pobiera poni)ej 100
mA. Pamitajmy, )e du)a cz,. wentylatorw w komputerach biurkowych
(desktop systems) pracuje z napiciem +12 V, natomiast w komputerach
przeno,nych wikszo,. wentylatorw wykorzystuje napicie +5 V lub
+3,3 V.
Oprcz dostarczania komputerowi napicia zasilaj#cego, zasilacz
zapewnia rwnie), )e komputer nie zacznie pracowa., dopki nie bdzie
mia( zapewnionego odpowiednio ustabilizowanego napicia zasilania.
Inaczej mwi#c, zasilacz zabezpiecza komputer przed rozpoczciem
dzia(ania wcze,niej, ni) wszystkie napicia osi#gn# odpowiedni poziom.
Przed zezwoleniem komputerowi na wystartowanie, ka)dy zasilacz
przeprowadza swj wewntrzny test. Zasilacz jest po(#czony z p(yt#
g(wn# za pomoc# linii sygna(owej PowerjGood. Je)eli na tej linii nie
ma odpowiedniego poziomu sygna(u, to komputer nie bdzie pracowa(.
W rezultacie, je)eli napicie w sieci spada, a zasilacz staje si zbyt
obci#)ony albo za bardzo si grzeje, sygna( Po\ver_Good zanika i zmusza
tym samym komputer do zresetowania si albo ca(kowitego wy(#czenia.
Je)eli komputer sprawia( kiedy, wra)enie ,,martwego", a w(#cznik
zasilania by( w(#czony i pracowa( twardy dysk, to by( to
najprawdopodobniej skutek zaniku sygna(u PowerjGood.
Wed(ug konserwatywnej" koncepcji przyjtej przez firm IBM, je)eli
napicie w sieci spada poni)ej pewnego poziomu lub zasilacz jest zbytnio
obci#)ony albo za mocno si grzeje, co powoduje wahania napicia
wyj,ciowego zasilacza, komputer nie powinien w ogle pracowa..

Mo)liwe jest nawet wykorzystanie tej cechy do
zaimplementowania przycisku reset w komputerze PC, Linia
Power_Good jest po(#czona z uk(adem generuj#cym sygna(
zegarowy (w oryginalnych komputerach PC/XT i AT by( to
uk(ad 8284 albo 82284), ktry kontroluje stan linii
zegarowej i linii reset pod(#czonych do mikroprocesora.
Kiedy za pomoc# przycisku zewrzemy lini Power_Good do
masy, uk(ad zegarowy i pokrewne uk(ady zatrzymaj# procesor
poprzez wstrzymanie generacji sygna(u zegarowego, a kiedy
sygna( Power_Good pojawi si w wyniku puszczenia
przycisku, uk(ady te spowoduj# reset komputera. W rezultacie
w komputerze zostanie przeprowadzona sprztowa operacja
reset. W dalszej cz,ci rozdzia(u opisz, w jaki sposb mo)na
samodzielnie wykona. przycisk reset w komputerze, w ktrym
takiego przycisku brak.
W nowszych komputerach z p(yt# g(wn# w formacie ATX albo LPX
znajduje si specjalny sygna( PS_ON, ktry mo)e s(u)y. do wy(#czenia
zasilania (a przez to rwnie) wy(#czenia komputera) w sposb
programowy (ang. soft-offfealure). Najpro,ciej mo)na si o tym
przekona. wybieraj#c w systemie Windows 95 opcj .,wy(#czenie
komputera". Je)eli zasilacz posiada opcj sofl-off, to system Windows 95
zamiast wy,wietla. komunikat informuj#cy, )e mo)na bezpiecznie
wy(#czy. komputer, sam wy(#czy komputer.
Standardowe rodzaje zasilaczy
Kszta(t i rozmieszczenie komponentw komputera jest okre,lane w
jzyku angielskim mianem fo nn facto r (dosl. czynnik ksztatu).
Podzespo(y nale)#ce do r)nych standardw nie mog# by. stosowane
zamiennie. W fazie projektowania komputera projektanci mog#
zdecydowa. si na wybr jednego z popularnych standardowych
formatw albo opracowa. w(asny format. Wybr jednego z istniej#cych
ju) formatw oznacza dostp

Rozbudowa i naprawa komputerw PC
do niewyczerpanego wrcz 0rd(a cz,ci zamiennych do zasilaczy, r)nej
jako,ci i dla r)nych poziomw napicia zasilaj#cego. Wybr
rozwi#zania firmowego oznacza, )e w komputerze mo)e by.
niepowtarzalny model zasilacza, ktry bdzie dostpny tylko u jego
producenta. W takim przypadku wybr bdzie ograniczony tylko do
modeli okre,lonego producenta. Jestem zdecydowanym zwolennikiem
wyboru zasilacza standardowego.
Gdy powstawa(y pierwsze komputery PC, dominuj#ce firmy -jak IBM -
wprowadza(y coraz to nowe standardy, nie pozwalaj#c )adnemu z nich si
upowszechni.. Sta(o si to jednak tak k(opotliwe i niepraktyczne, )e gdy inni
producenci zaczli klonowa. oryginalne komputery IBM, wprowadzi(y
pewne standardy, ktre w wielu wypadkach obowi#zuj# do dzi,.
Z technicznego punktu widzenia, zasilacz komputerowy to nic innego,
jak stabilizowany plmostkowy impulsowy uklad transformuj,cy
napi!cie. Stabilizowany oznacza, )e na wyj,ciach zasilacza, niezale)nie
od napicia zasilaj#cego, poboru mocy czy przep(ywu pr#dw, pojawia.
si bdzie zawsze to samo napicie. Plmostkowy odnosi si do
wewntrznej budowy uk(adu prostuj#cego. W porwnaniu do innych
rodzajw zasilaczy, wydziela on minimalne ilo,ci energii cieplnej,
zapewniaj#c jednocze,nie efektywn# prac oraz zachowuje ma(e
rozmiary i nisk# cen - zaleta zasilaczy impulsowych.
Pomimo i) dwa zasilacze wygl#daj# tak samo, a tak)e nale)#
do tego samego standardu, mog# si midzy sob# istotnie
r)ni. pod wzgldem budowy wewntrznej. A to bdzie
decydowa(o o jako,ci zasilacza oraz o jego efektywno,ci. W
dalszej cz,ci tego rozdzia(u przedstawi kilka
charakterystycznych wielko,ci opisuj#cych zasilacz - na
ktre nale)y zwrci. uwag przy jego zakupie.
Format zasilacza (#czy si z formatem obudowy komputera. Do standardu
(ang. industry standard) mo)na obecnie zaliczy. osiem popularnych
typw obudw i zasilaczy:
PC/XT LPX
AT/Desk ATK
AT/rower NLX
Baby AT SFX
Ka)dy z tych zasilaczy jest dostpny w r)nych konfiguracjach, dla
r)nych poziomw napicia wyj,ciowego. Spo,rd standardowych typw
zasilaczy we wsp(czesnych komputerach najcz,ciej spotyka si
zasilacze typu Slim i ATX; NLX oraz SFX s# to rozwi#zania nowe,
dopiero toruj#ce sobie drog na rynku komputerw PC.
Zasilacze PC/XT
W komputerze IBM XT zastosowano ten sam prosty zasilacz, co w
komputerze IBM PC, jednak nowy zasilacz mia( ponad dwa razy wiksz#
wydajno,. pr#dow#, (zob. rysunek 8.1). Zasilacze te by(y identyczne pod
wzgldem kszta(tu i zastosowanych wtyczek, dlatego
mo)liwa by(a zamiana zasilacza PC na lepszy zasilacz XT. Z powodu
olbrzymiej popularno,ci, jak# zdoby(y komputery PC i XT, producenci
sprztu komputerowego zaczli wytwarza. komputery, ktre na,ladowa(y

ich kszta(t i wygl#d. W komputerach tych. tzw. klonach, mo)na by(o
wymienia. praktycznie wszystkie podzespo(y z oryginalnymi
komputerami IBM, w tym tak)e zasilacz. Od tamtej pory podzespo(y do
komputerw PC zacz(o produkowa. wielu wytwrcw i prawie
wszystkie z nich by(y zgodne z formatem jednego z komputerw firmy
IBM.
Rysunek 8.1.
Zasila': w
formacie PC
XT
Zasilacze AT/Desktop
Komputer IBM AT w wersji biurkowej, ktry pojawi( si w p0niejszym
okresie, mia( wikszy zasilacz i o innym formacie ni) zasilacz PC/XT.
Komputer IBM/AT by( rwnie) intensywnie klonowany", a jego
konstrukcja do dnia dzisiejszego stanowi baz" wikszo,ci komputerw
PC. Zasilacz AT/Desktop (ang. AT/Desktop syle power supply) jest
przedstawiony na rysunku 8.2. Obecnie setki producentw produkuj#
p(yty g(wne, zasilacze, obudowy itp.. ktre s# fizycznie kompatybilne z
podzespo(ami oryginalnego komputera IBM AT.
Zasilacze AT/Tower
Na rynku komputerw kompatybilnych z IBM AT pojawi(o si kilka
wariacji na temat" AT, ktre s# popularne do dzi,. Oprcz
standardowych zasilaczy AT/Desktop, mo)na spotka. zasilacze typu
AT/Tower. Komputer w obudowie AT/Tower to nic innego
jakkomputer AT w normalnej obudowie typu desktop obrcony na
bok. Zasilacz i p(yta g(wna w komputerach typu Tower i Desktop
maj# praktycznie takie same wymiary i kszta(t. Konfiguracja Tower
(wie)a) nie by(a bynajmniej pomys(em nowatorskim -firma IBM w
oryginalnym komputerze AT umie,ci(a na obudowie swoje logo,
ktre mog(o by. obrcone o 90 stopni w przypadku gdy komputer
by( odwrcony na bok i pracowa( w konfiguracji typu Tower.
Typ zasilacza zastosowanego w komputerze typu Tower jest
praktycznie taki sarn jak w komputerze Desktop, inna jest tylko
lokalizacja zasilacza w obudowie. W wikszo,ci komputerw
AT/Desktop w(#cznik zasilania musia( by. umieszczony na samym
zasilaczu, natomiast w przypadku komputerw AT/Tower zastosowano
zewntrzny w(#cznik, po(#czony z zasilaczem krtkim,
cztero)y(owym przewodem. Normalny zasilacz AT z zewntrznym

w(#cznikiem (ang. AT'Tower form-factor supply ) jest pokazany na ry-
sunku 8.3.
Zasilacze Baby-AT
Innym formatem obudowy i zasilacza komputera AT jest format Baby-
AT. Obudowa Baby-AT jest po prostu krtsz# wersj# obudowy AT.
Zasilacz w komputerach Baby-AT jest w)szy, spe(nia jednak pozosta(e
parametry zasilacza AT. Zasilacz Baby-AT mo)e by. wykorzystany
zarwno w komputerach z p(yt# g(wn# (i obudow#) w formacie Baby-
AT. jak i w du)ym formacie AT, natomiast zasilacz w formacie
AT/Tower nie bdzie pasowa( do komputera Baby-AT (zob. rysunek
8.4).
Rysunek 8.3.
Zasilacz ir
formacie AT
roi i w

Zasilacze w formacie LPX
Nastpnym spotykanym formatem zasilacza jest format LPX, zwany
rwnie) Slim, Slimline lub Low Profile (LPX), co dos(ownie oznacza
szczup(y" (zob. rysunek 8.5). W komputerach w formacie LPX karty
rozszerzaj#ce s# wk(adane w gniazda specjalnej karty rozszerzaj#cej
magistral (ang. riser card), ktra tkwi w gnie0dzie p(yty g(wnej.
Karty rozszerzaj#ce s# wic w pozycji rwnoleg(ej w stosunku do p(yty
g(wnej. Obudowa komputera LPX charakteryzuje si niedu)#
wysoko,ci#, st#d pochodzi nazwa slim. Dla komputerw LPX zosta(
opracowany specjalny format zasilacza, ktry umo)liwia wymian
zasilaczy pomidzy r)nymi komputerami. Pojawi(y si jednak pewne
problemy z wymian# p(yt g(wnych pomidzy komputerami LPX
zwi#zane z owym rozszerzeniem magistrali, natomiast sam zasilacz
LPX sta( si standardem.
Zasilacze ATX
"Nowym standardem budowy komputerwjest format ATX (zob.
rysunek 8.6). Standard ATX obejmuje nowy kszta(t p(yty g(wnej, a
tak)e obudowy i zasilacza. Zasilacz ATX wywodzi si z zasilaczy
Low Profile, r)ni si jednak od nich pod kilkoma wzgldami. o czym
warto wspomnie..
Jedn# z r)nic jest umieszczenie wentylatora wzd(u) wewntrznej
,ciany zasilacza, dziki czemu powietrze jest rozprowadzane w poprzek
p(yty g(wnej i wydmuchiwane na zewn#trz z ty(u obudowy. Przep(yw
powietrza ma odwrotny kierunek ni) w standardowychzasilaczach, w
ktrych wentylator umieszczony z ty(u wydmuchuje powietrze poza tyln#
cz,. zasilacza. Odwrotnie skierowany strumie% powietrza w
komputerach ATX wymusza przep(yw powietrza nad najgortszymi
podzespo(ami p(yty g(wnej: procesorem, modu(ami SIMM i gniazdami
rozszerzaj#cymi. Dziki temu wyeliminowano konieczno,. stosowania
dodatkowego wentylatora ch(odz#cego procesor, ktry sprawia ci#g(e
problemy i jest obecnie, niestety, do,. rozpowszechniony.
Inn# zalet# odwrotnego strumienia powietrza jest utrzymanie czysto,ci
wewn#trz komputera. Powietrze, napieraj#c na obudow, wydostaje si
przez szpary na zewn#trz -odwrotnie ni) w rozwi#zaniach tradycyjnych.
Na przyk(ad dymi#cy papieros w pobli)u stacji dyskietek w tradycyjnym
komputerze mo)e spowodowa., )e dym dostanie si do wntrza napdu i
zabrudzi g(owic. W komputerze ATX z odwrconym strumieniem
powietrza dym papierosowy zosta(by usunity poza napd, poniewa)
jedynym poch(aniaczem" powietrza w komputerze jest pojedynczy
wentylator zasilacza z ty(u obudowy. U)ytkownicy komputerw
pracuj#cych w zakurzonym pomieszczeniu powinni umie,ci. na otworze
wlotowym powietrza dodatkowy filtr, ktry w jeszcze wikszym stopniu
zabezpieczy komputer przed kurzem i brudem.
Rysunek 8.5.
Zasila'- w
formacie
Slimline Low
Profile (LPX)

Cho. jest to teoretycznie najlepsza metoda na wentylacj systemu,
prawid(owo zbudowany system ch(odzenia wymaga(by wentylatorw o
wikszej mocy. Wbudowany filtr wymaga(by te) czstej obs(ugi -
czyszczenia. A sam zasilacz - obci#)ony wikszym pr#dem
produkowa(by wicej ciep(a - przez co powietrze ch(odz#ce procesor ju)
by(oby wstpnie ogrzane przez sam zasilacz. Tak wic najlepszym
rozwi#zaniem pozostaje nadal - wbrew za(o)eniom ATX -
wydmuchiwanie powietrza z obudowy, przy jednoczesnej dobrej
wentylacji procesora. St#d nowsze specyfikacje ATX dopuszczaj# ten
rodzaj wentylacji.
Format ATX zosta( opracowany przez firm Intel w roku 1995, jednak
popularno,. zyska( dopiero w roku 1996 w nowych komputerach z
procesorem Pentium Pro. Format ATX jest rezultatem prby rozwi#zania
wielu problemw zwi#zanych z formatami Ba-by-AT czy LPX. W
odniesieniu do zasilacza pojawiaj# si dwa zasadnicze problemy. Po
pierwsze, tradycyjny zasilacz PC (#czy si z p(yt# g(wn# dwiema
wtyczkami. Je)eli pod(#czymy ktr#, z nich odwrotnie albo zamienimy
wtyczki miejscami, to p(yta g(wna ulegnie zniszczeniu! Wikszo,.
odpowiedzialnych producentw p(yt g(wnych i zasilaczy wyposa)a
swoje produkty w gniazdka i wtyczki o odpowiednich kszta(tach, ktre
uniemo)liwiaj# odwrotne wo)enie wtyczki. Wielu producentw ta%szych
komputerw nie stosuje jednak takich zabezpiecze%.
Aby ustrzec przed nieszcz,ciem tych u)ytkownikw, ktrzy odwrotnie
w(o)yliby wtyczki, p(yt g(wn# ATX wyposa)ono w z(#cze zasilania
nowego typu. Nowe z(#cze3,3 V, co eliminuje konieczno,. stosowania
dodatkowych modulatorw napicia na p(ycie g(wnej, zasilaj#cych
procesor i inne uk(ady pracuj#ce z napiciem 3,3 V. W przysz(o,ci
wiele komputerw bdzie wymaga(o obecno,ci tego napicia.
Oprcz nowego 0rd(a 3,3 V w zasilaczu ATX wyprowadzono jeszcze
dwa dodatkowe sygna(y, ktrych nie znajdziemy w standardowym
zasilaczu. S# to sygna(y Po\ver_ON i 5V_Standby, okre,lane tak)e
zbiorow# nazw# Sqft_Power. Power_On jest sygna(em p(yty g(wnej,
ktry mo)e by. wykorzystany w systemach Windows 95 czy Windows
"NT. Sygna( ten umo)liwia programowe wy(#czenie komputera.
Opcjonalnie mo)liwe jest rwnie) wykorzystanie klawiatury do
ponownego w(#czenia komputera, tak jak w komputerach Apple
Macintosh. Sygna( 5V_Standby pozostaje zawsze aktywny, dostarczaj#c
p(ycie g(wnej minimalnego napicia nawet wwczas, kiedy komputer
jest wy(#czony.
Kolejnym problemem rozwi#zanym w formacie ATX jest takie
rozmieszczenie elementw, aby procesor pozosta( ch(odny, co by(o
bol#czk# poprzednich konstrukcji. Takie rozwi#zanie dzia(a jednak z
regu(y tylko w konstrukcjach przemys(owych, w ktrych zosta(
zastosowany prawid(owo dobrany do obci#)enia zasilacz i ktre
zwykle s# regularnie konserwowane. Wikszo,. szybkich systemw
Pentium i Pentium Pro wykorzystuje radia-tor na(o)ony na procesor,
po(#czony z odpowiednim wentylatorem odprowadzaj#cym ciep(e
powietrze. Intel i inni producenci zaczli fabrycznie montowa.
wentylatory na procesorach - niektre z wentylatorw s# na sta(e
zamontowane na procesorze. Aby osi#gn#. najlepsze rezultaty,
powiniene, u)ywa. jedynie wentylatorw renomowanych
producentw, poniewa) wbrew pozorom, wentylator na procesorze
mo)e by. jednym z najbardziej krytycznych elementw
odpowiadaj#cych za stabiln# prac systemu.
Opisywana tu metoda ch(odzenia jest zalecana przez specyfikacj
ATX, nie jest jednak ,ci,le wymagana. W systemach z p(yta,
g(wn# ATX producenci mog# stosowa. tak)e inne rozwi#zania,
takie jak wentylator w obudowie odprowadzaj#cy ciep(e powietrze i
wymuszaj#cy ruch
powietrza, a tak)e aktywne lub pasywne radiatory. Takie
rozwi#zanie mo)e by. lepsze w nieprzemys(owych konstrukcjach, w
ktrych nie jest zapewniona regularna konserwacja i precyzyjnie
dobrana moc zasilacza. Istnieje mo)liwo,. zamiany standardowego
zasilacza obudowy Baby AT lub LPX na zasilacz ATX; wymaga to
dodania sygna(w PS_ON i 5VSB, a tak)e zasilania 3,3 V. Je,li
planujesz zakup systemu z p(yt# g(wn# ATX, nie zak(adaj
automatycznie, )e na pewno otrzymasz zasilacz ATX. Je,li
sprzedawca nie bdzie potrafi( odpowiedzie. na tego typu techniczne
pytania, lepiej poszukaj innego.
Standard N LX
Specyfikacja NLX, tak)e opracowana przez firm Intel, definiuje
niskoprofilow# obudow i p(yt g(wn# posiadaj#c# wikszo,.
w(a,ciwo,ci p(yty ATX. P(yty NLX s# jednak nieco mniejsze. Tak jak w
opisywanych poprzednio systemach LPX, p(yty NLX korzystaj# ze
specjalnej p(ytki przeznaczonej do instalowania kart rozszerze%. P(yta
NLX zosta(a zaprojektowana tak)e w celu uproszczenia instalacji i
obs(ugi; aby wyj#. p(yt z obudowy, wystarczy zwolni. pojedynczy
zaczep. Podobnie jak architektura ATX funkcjonalnie zast#pi(a rozwi#zania
Baby AT w pe(nowymiarowych systemach typu desktop i tower, tak
NLX zosta(a opracowana, aby zast#pi. architektur LPX.
Specyfikacja NLX nie definiuje nowego uk(adu zasilania, jednak
osobne zalecenia co do zasilania NLX rekomenduj# zastosowanie
dodatkowych w(a,ciwo,ci. Aby mc zmie,ci. ten uk(ad w obudowie
NLX, nale)y zastosowa. zasilacz podobny wymiarowo do zasilacza
LPX, ale wykorzystuj#cy to samo 20-stykowe z(#cze i ten sam rozk(ad sy-
gna(w, co wtyk zasilania ATX. Cho. istnieje mo)liwo,. modyfikacji
zasilacza LPX, aby spe(nia( te wymagania, to pewni producenci
opracowali zasilacze przeznaczone specjalnie dla architektury NLX,
Systemy NLX s# przeznaczone raczej dla du)ych firm, w ktrych
konserwacja i opieka nad sprztem wygl#da zupe(nie inaczej ni) w
przypadku zastosowa% domowych. Zastosowanie standardu NLX oznacza
rezygnacj z pewnych korzy,ci oferowanych przez architektur ATX,
jednak decyduje si na to wielu producentw, gdy) korzy,ci standardu
ATX rwnowa)y ni)sza cena, mniejsze wymiary i wiksza (atwo,. obs(ugi
systemw NLX.
Styl SFX (p#yty g#wne microATX)
Intel opracowa( trzeci# now# specyfikacj p(yty g(wnej, nosz#c# nazw
microATX, przeznaczon# dla najta%szych systemw, o jeszcze
mniejszych wymiarach ni) NLX i ni)szych wymaganiach co do
pobieranej mocy. Poniewa) dokumentacja microATX definiuje jedynie
format p(yty g(wnej, Intel opracowa( tak)e specyfikacj nowego za-
silacza o formacie SFX (rysunek 8.7).
Zasilacz SFX jest specjalnie zaprojektowany dla ma(ych systemw
zawieraj#cych niewielk# ilo,. dodatkowych urz#dze%. Zasilacz mo)e
zapewni. 90 watw (szczytowo 135 watw) i cztery napicia (+5, +12, -
12 i +3,3 V). Taka moc w zupe(no,ci wystarcza do zasilania ma(ego
systemu z procesorem Pentium II, interfejsem AGP, trzema gniazdami roz-
szerze% i trzema urz#dzeniami zewntrznymi, takimi jak twarde dyski i
napdy CD-ROM.
Zasilacz SFX nie daje napicia -5 V, wymaganego dla pe(nej
zgodno,ci ze standardem magistrali ISA. Systemy microATX s#
przeznaczone do u)ywania kart PCI lub AGP, z ca(kowitym
pominiciem kart ISA.
Cho. Intel przeznaczy( zasilacz SFX do wykorzystania z p(ytami
g(wnymi microATX, to SFX jest w pe(ni niezale)nym standardem
zgodnym rwnie) z innymi p(ytami g(wnymi. Zasilacz SFX posiada to
samo 20-stykowe z(#cze co zasilacz ATX i zawiera oba sygna(y:
Power_On i 5V_Standby. Inne jest jednak u(o)enie wentylatora. Aby mc
zastosowa. taki zasilacz w obudowie ATX, trzeba nieco zmodyfikowa.
jego metalow# obudow.
W zasilaczach SFX wentylator znajduje si na powierzchni obudowy,
skierowany do wntrza obudowy komputera. Wentylator zasysa
powietrze z wntrza systemu i wypycha je poprzez otwory wentylacyjne
w tylnej cz,ci obudowy. Takie umieszczenie wentylatora powoduje
zmniejszenie ha(asu, ale oznacza tak)e powrt do obiegu powietrza w
starszych rozwi#zaniach, w ktrych powietrze do wntrza komputera
dostawa(o si poprzez szczeliny midzy dyskami i inne otwory.

Z#$cza rozprowadzaj$ce zasilanie w komputerze
W tabeli 8.1 zebrano znaczenie ko%cwek z(#cz zasilaj#cych w
wikszo,ci standardowych komputerw AT i PC/XT. W niektrych
komputerach mo)na spotka. mniej lub wicej wtyczek zasilania napdw
dyskowych. Np. zasilacze IBM AT maj# tylko trzy takie wtyczki,
natomiast wikszo,. spo,rd popularnych obecnie zasilaczy AT/Tower
ma ich cztery.
P(yty g(wne wykorzystuj#ce z(#cza P8 oraz P9 nale)y pod(#cza. tak,
aby czarne kable w obu wtyczkach le)a(y obok siebie. Poniewa) prawie
niemo)liwe jest umieszczenie wtyczek obrconych o 180 stopni, jedyne
problemy mo)e sprawi. w(a,ciwa kolejno,. tych wtyczek. Zasada
czarne do czarnego" pozwoli si przed nimi skutecznie ustrzec. Przy
wk(adaniu tych wtyczek nale)y zwrci. uwag na jeszcze jeden istotny
fakt - )eby wtyczki pokrywa(y dok(adnie gniazda, to znaczy, )eby )aden
styk nie zosta( wolny.
Je)eli dodajemy w komputerze napd dyskowy i potrzebne nam jest
dodatkowe z(#cze, to w wielu sklepach z cz,ciami elektronicznymi
mo)emy dokupi. rozga(zienie w kszta(cie litery y" i wykorzysta.
pojedyncze z(#cze do zasilania dwch napdw. Bezpiecznie jednak jest
si upewni., )e wydajno,. pr#dowa naszego zasilacza pozwoli na
do(#czenie dodatkowego napdu.
Tabela 8.1. Opis ko.cwek z,cz zasilaj,cych PC/XT i AT

Typ wtyczki i
numer
ko%cwki
Sygna( we
wtyczce AT
Sygna( we
wtyczce PC/XT
P8-1 Power_Good (+5 V) Power_Good (+5 V)
P8-2 +5 V Klucz (nie pod(#czone)
P8-3 + 12V + 12 V
P8-4 -12V -12V
P8-1 Masa (0) Masa (0)
P8-2 Masa (0) Masa (0)
P9-3 Masa (0) Masa (0)
P9-4 Masa (0) Masa (0)
P9-1 -5 V -5V
P9-2 +5 V +5 V
P9-3 +5 V +5 V
P9-4 +5 V +5 V
P10-1 + 12 V + 12 V
P10-2 Masa (0) Masa (0)
P10-3 Masa (0) Masa (0)
P 10-4 +5 V +5 V
cd. na nast!pnej stronie
Tabela 8.1. cd. Opis ko.cwek zl,cz zasilaj,cych PC/XT i AT

Typ wtyczki i
numer
ko%cwki
Sygna( Sygna( we
wtyczce AT we wtyczce
PC/XT
Pll-1 + 12V +12V
Pll-2 Masa (0) Masa (0)
Pll-3 Masa (0) Masa (0)
Pll-4 +5 V
P12-1 + 12V
P12-2 Masa (0)
P12-3 Masa (0)
P 12-4 +5V
P13-1 + 12 V
P13-2 Masa (0)
P13-3 Masa (0)
P 13-4 +5 V
Zasilacze Baby-AT i Slimline maj# rozk(ad ko%cwek taki jak zasilacze
AT/Desktop czy Tower. Ze wszystkich standardowych typw zasilaczy
inn# wtyczk przewiduje jedynie standard Molex 39-29-3902. Po raz
pierwszy u)yty w obudowach ATX, w tej chwili zdobywa uznanie i jest
rozpowszechniany tak)e w obudowach NLX oraz SFX. Znaczenie 20
ko%cwek tego z(#cza zasilania (z kluczem) przedstawia tabela 8.2.
Tabela 8.2. Opis ko.cwek wtyczki zasilaczy ATX

Sygna( Ko%cwka Ko%cwka Sygna(
3,3 V* 11 1 3,3 V*
-12 V 12 -> 3,3 V*
GND 13 3 GND
P\vr_On 14 4 5 V
GND 15 5 GND
GND 16 6 5 V
GND 17 7 GND
-5 V 18 8 Po\ver_Good
5 V 19 9 5V_Standby
5 V 20 10 12 V
= sygnal opcjonalny
W zasilaczach ATX znajduje si kilka sygna(w nieobecnych w
poprzednich zasilaczach: jak 3,3 V, PowerJDn i 5V_Standby. Z tego
powodu trudno bdzie przystosowa. standardowy zasilacz formatu
Slimline czy Low Profile do pracy w komputerze ATX, chocia)
fizyczne rozmiary i kszta(ty zasilaczy s# w zasadzie jednakowe.
Cho. w zasilaczach PC/XT na ko%cwce P8-2 nie ma )adnego sygna(u, to
jednak zasilacze te mo)na wykorzystywa. w komputerach z p(yt# g(wn#
AT, jak rwnie) na odwrt - zasilacze AT mog# wsp(pracowa. z p(yt#
PC/XT. Obecno,. albo brak sygna(u +5 V na ko%cwce P8 nie ma
praktycznie )adnego wp(ywu na prac komputera. Je)eli testuj#c zasilacz
mierzymy napicie zasilania, to mo)na zaakceptowa. ka)d# warto,. w
zakresie 10-procentowego marginesu nominalnej warto,ci napicia
zasilaj#cego, cho. wikszo,. producentw zasilaczy wysokiej jako,ci
okre,la tolerancj napicia wyj,ciowego w granicach 5 procent, co ju)
nie jest tak (atwe do osi#gnicia.

Nominaln
a warto,.
napicia
Warto,.
minimalna
napicia
(wiksza
tolerancja
10%)
Warto,.
maksymalna
napicia
(mniejsza
tolerancja
8%)
Warto,.
minimalna
napicia
(tolerancja
5%)
Warto,.
maksymalna
napicia
(tolerancja
5%)
+/-5 V
+/-
4,5 V
10,8V
5,4 V
12,9 V
4,75 V
11,4V
5,25
V
Tolerancja dla sygna(u Power_Good jest inna ni) dla pozosta(ych
sygna(w, chocia) w wikszo,ci komputerw warto,. tego sygna(u
wynosi +5 V. Poziom detekcji sygna(u Power_Good jest rwny +2,5 V,
jednak wikszo,. komputerw akceptuje jego zmiany w zakresie od 3 V
do 6 V.
Je)eli poziomy napi. wyj,ciowych nie mieszcz# si w powy)szych
granicach, to nale)y wymieni. zasilacz.
Opcjonalne z#$cze zasilania ATX
Oprcz g(wnego 20-stykowego z(#cza zasilania, specyfikacja ATX
definiuje opcjonalne sze,ciostykowe z(#cze (dwa rzdy po trzy styki),
u)ywaj#ce kabla 22 AWG w celu dostarczenia sygna(w opisanych w
tabeli 8.3. Komputer mo)e u)y. tych sygna(w do monitorowania i
sterowania wentylatorem, monitorowania poziomu napicia sygna(u
+3,3 V dla p(yty g(wnej oraz zapewnienia zasilania i masy urz#dzeniom
zgodnym ze standardem IEEE 1394 (FireWire).
Sygna( FanM umo)liwia systemowi operacyjnemu monitorowanie
stanu wentylatora w zasilaczu i podjcie odpowiednich czynno,ci w
razie jego awarii, na przyk(ad zamknicia systemu.
System operacyjny mo)e u)y. sygna(u FanC stosuj#c r)ne napicia w
celu sterowania prac# wentylatora w zasilaczu, zwalniaj#c jego obroty
lub ca(kowicie go wy(#czaj#c, gdy system przechodzi do stanu u,pienia
lub trybu standby. Standard ATX okre,la, )e
Ze wzgldu na sta(# obecno,. napicia 5 V, niezale)nego od
w(#czenia komputera (zale)nego jedynie od pod(#czenia
komputera do sieci 220 V), istotne jest wy(#czenie komputera
za pomoc# wtyczki - a nie tylko przy pomocy w(#cznika
zasilania - przy jakichkolwiek pracach. W starszych systemach
w(#cznik odcina( zasilanie. W nowych -jedynie informuje
zasilacz, czy ma si w(#czy., czy nie.
Wyprowadzenie zasilania dyskw
Wtyczki rozprowadzaj#ce napicie dla dyskw s# do,. uniwersalne,
je)eli chodzi o rozmieszczenie ko%cwek i kolor przewodw. Tabela 8.4
przedstawia rozmieszczenie ko%cwek i kolory przewodw standardowej
wtyczki zasilania dysku.
Tabela 8.4. Rozmieszczenie ko.cwek gniazdu zasilaj,cego dyski

Ko%cwka Kolor przewodu Sygna(
1 3(ty + 12 V
2 Czarny Masa
3 Czarny Masa
4 Czerwony +5 V
Powy)sze informacje odnosz# si do z(#cz typu Molex (zasilanie
twardych dyskw i CD-ROM-w) ora/, mniejszych wtyczek zasilania
stacji dyskw 3
l
/2 cala. Dla ka)dej z tych wtyczek znaczenie
poszczeglnych ko%cwek i kolor przewodw s# takie same. Aby ustali.
po(o)enie ko%cwki nr l, nale)y dok(adnie si przyjrze. napisom na
plastikowej obudowie wtyczki. Napisy te s# jednak czsto ma(e i
nieczytelne. Na szcz,cie wtyczka ma kszta(t, ktry utrudnia jej
nieprawid(owe w(o)enie. Rysunek 8.9 przedstawia numery ko%cwek
oraz kszta(t wtyczki zasilania dysku twardego, uniemo)liwiaj#cy
nieprawid(owe w(o)enie wtyczki.Pamitajmy, )e niektre typy z(#cz
zasilaj#cych dyskw maj# doprowadzone tylko dwa przewody:
zazwyczaj +5 V i pojedynczy przewd masy (ko%cwki 3 i 4), poniewa)
w wikszo,ci wsp(czesnych komputerw stacje dyskw wykorzystuj#
napicie +5 V, a z napicia +12 V nie korzystaj# wcale.
Oznaczenia wtyczek zasilania dyskw
Wtyczki stosowane w zasilaczach klonw PC pochodz# od oryginalnego
z(#cza firmy IBM stosowanego w zasilaczach komputerw PC/XT/AT. W
komputerach tych stosowano inne z(#cza pomidzy zasilaczem a p(yt#
g(wn# (z(#cza P8 i P9) i inne z(#cza zasilania dyskw. Wtyczki zasilania
p(yty g(wnej, stosowane we wszystkich standardowych zasilaczach, nie
zmieni(y si od roku 1981, czyli od czasu kiedy pojawi( si komputer
IBM PC. Wraz z pojawieniem si stacji dyskietek w roku 1986,
pojawi(y si rwnie) nowe wtyczki zasilania. Typy standardowych z(#cz
zasilania p(yt g(wnych i dyskw zebrano w tabeli 8.5.

Tabela 8.5. Typy zf,cz rozprowadzaj,cych zasilanie
Opis z(#cza
Strona )e%ska (od
strony zasilacza)
Strona mska (od
strony urz#dzenia)
ATX/NLX/SFX (20-
stykowc) ATX opcja (6
stykw) Z(#cze p(yty
g(wnej P8/P9 Du)e
z(#cze zasilania dysku
Molex 39-29-
9202 Molex 39-
0 1-2960
BurndyGTC6P
-l AMP 1-
Molex 39-0 1-
2200 Molex 39-
30- 1060
BurndyGTC6
RI AMP 1-
Wtyczki te s# dostpne w sklepach z cz,ciami elektronicznymi (Allied,
Newark, Digi-Key - w USA), ktre mo)na znale0. na ko%cu ksi#)ki.
Kompletne kable wraz z wtyczkami, w tym ma(e i du)e z(#cza napdw
dyskw, rozga(zienia w kszta(cie litery Y" oraz dodatkowe kable
zasilania p(yt g(wnych, mo)na dosta. w sklepach z kablami, wtyczkami i
podobnymi akcesoriami (Cables To Go, thc Cale Connection, Ci Design
i Key Power -w USA).
Sygna# Power Good
Sygna( Power_Good jest sygna(em o poziomie napicia +5 V
(zasadniczo akceptowane s# napicia od +3,0 V do +6.0 V). ktry jest
generowany przez zasilacz po przeprowadzeniu wewntrznego, o ile
napicie wyj,ciowe zasilacza ma odpowiedni poziom. Zazwyczaj zajmuje
to od 0,1 do 0,5 sekundy po w(#czeniu komputera. Sygna( Power_Good
jest przesy(any uk(adowi czasowemu na p(ycie g(wnej, ktry w zale)no,ci
od jego poziomu logicznego steruje lini# reset procesora.
Je)eli sygna( Power_Good ma niski poziom, to uk(ad czasowy
przeprowadza operacj ci#g(ego resetowania procesora, co zapobiega
pracy komputera przy niew(a,ciwym lub
niestabilnym napiciu zasilania. Kiedy uk(ad czasowy wykryje
obecno,. sygna(u Power_Good, resetowanie procesora zostaje
wstrzymane, a sam procesor zaczyna wykonywa. program od adresu
FFFF:0000. (znajduj#cy si zazwyczaj w pamici ROM BIOS).
Je)eli zasilacz nie mo)e utrzyma. sta(ego poziomu napicia
wyj,ciowego (np. kiedy wyst#pi spadek napicia w sieci), sygna(
Power_Good przybiera niski poziom, a procesor zostaje zresetowany. W
momencie gdy osi#gnita zostanie prawid(owa warto,. napicia
wyj,ciowego, sygna( Power_Good jest ustawiany, a komputer zaczyna
normaln# prac (tak jak po w(#czeniu zasilania). Niski poziom sygna(u
Power_Good powoduje, )e komputerowi nie bdzie przeszkadza(o
nieprawid(owe zasilanie, poniewa) jego praca zostanie zatrzymana (reset).
Kontynuowanie pracy przy nieprawid(owym czy wahaj#cym si napiciu
mog(oby spowodowa. b(dy parzysto,ci i inne problemy.
W systemach przed-ATX-owych, sygnai Power_Good jest
doprowadzony z zasilacza do p(yty g(wnej z(#czem P8_l (ko%cwka l
wtyczki P8). Systemy ATX i nowsze do tego celu u)ywaj# 8. styku z 20-
stykowego z(#cza..
W dobrze zaprojektowanym zasilaczu sygna( Power_Good po w(#czeniu
komputera jest wystawiany z pewnym op0nieniem. 9le zaprojektowane
zasilacze, ktre mo)na spotka.
w wielu tanich komputerach PC, nie wystawiaj# sygna(u Power_Good z
odpowiednim op0nieniem, przez co procesor za wcze,nie zaczyna prac.
Normalnie op0nienie to powinno trwa. od 0,1 do 0,5 sekundy.
Nieodpowiednia warto,. op0nienia mo)e spowodowa. naruszenie
integralno,ci pamici CMOS. Je)eli komputer nie przeprowadza
poprawnego startu zaraz po w(#czeniu zasilania, natomiast naci,nicie
klawiszy Ctrl+Alt+Del powoduje reset komputera, prawdopodobnie
oznacza to problem z sygna(em Power_Good. Przyczyna tego zjawiska
tkwi w do(#czeniu sygna(u Power_Good do uk(adu czasowego, ktry
generuje sygna( reset procesora. Powinni,my zaopatrzy. si wtedy w
nowy zasilacz wysokiej jako,ci i sprawdzi., czy to rozwi#)e problem.
Wiele ta%szych modeli zasilaczy jest pozbawionych uk(adu
generowania sygna(u Pow.er_Good, a zamiast tego sygna(u zostaje po
prostu wyprowadzone napicie +5 V. Niektre p(yty g(wne s# bardziej
wra)liwe na nieprawid(owo zaprojektowany uk(ad generowania sygna(u
Power_Good ni) inne. Problemy zwi#zane z nieregularnym rese-
towaniem si komputera przy starcie s# czsto spowodowane brakiem
odpowiednich zale)no,ci czasowych dla sygna(u Power_Good.
Zjawisko to pojawia si czsto w komputerze po zmianie p(yty
g(wnej, kiedy to okazuje si, )e komputer po w(#czeniu zasilania nie
chce czasami wystartowa.. Problem okazuje si bardzo trudny do po-
prawnego zdiagnozowania, zw(aszcza dla osb nie dysponuj#cych
odpowiedni# wiedz#, poniewa) na pierwszy rzut oka jego przyczyna le)y
w p(ycie g(wnej. Mog(oby si wydawa., )e wadliwa jest nowa p(yta,
jednak zazwyczaj okazuje si, )e to 0le zaprojektowany oryginalny
zasilacz, ktry albo nie mo)e dostarcza. odpowiednio stabilnego napicia
wyj,ciowego niezbdnego do poprawnej pracy p(yty g(wnej, albo te)
przyczyn# jest z(e pod(#czenie lub niew(a,ciwy czas op0nienia sygna(u
Power_Good. W sytuacjach takich problem rozwi#zuje wymiana
zasilacza na lepszy model.
Obci$&enie zasilacza PC
Zasilacze komputerw PC to przewa)nie zasilacze impulsowe (ang.
switching power supplies), w odr)nieniu od zasilaczy pracuj#cych
ci#gle (ang. linear). W zasilaczu impulsowym do generowania napi.
wyj,ciowych wykorzystuje si szybki uk(ad oscy-latora. Zasilacze
impulsowe w porwnaniu z ci#g(ymi charakteryzuj# si niewielkimi
rozmiarami, ma(ym ci)arem i niedu)ym poborem mocy. Zasilacze ci#g(e
do wytworzenia kilku poziomw napicia wyj,ciowego wykorzystuj#
du)y wewntrzny transformator. Jest to rozwi#zanie nieefektywne co
najmniej z trzech powodw. Po pierwsze - napicie wyj,ciowe jest liniowo
uzale)nione od napicia wej,ciowego. Po drugie, du)e obci#)enie
wymaga(oby zastosowania grubych zwojw w transformatorze; po trzecie -
aby odfiltrowa. sygna( o czstotliwo,ci 50 Hz, potrzebne by(yby
kondensatory o du)ych pojemno,ciach.
Z drugiej strony, zasilacze impulsowe podbijaj#" czstotliwo,.
wej,ciow# do do,. wysokich warto,ci. Pozwala to na zastosowanie
transformatora wysokiej czstotliwo,ci, ktry jest du)o l)ejszy. Wiksza
czstotliwo,. u(atwia odfiltrowanie sygna(u. Rozwi#zanie to jest tak)e
mniej czu(e na wahania napicia sieci - 220 V. Na przyk(ad trans-
formatory 110 V (na rynek ameryka%ski) mog# by. zasilane
napiciami od 95 do 135 V.
Wszystkie zasilacze impulsowe charakteryzuj# si tym, )e nie mog#
pracowa. bez obci#)enia. Oznacza to, )e do wyj,. +5 V albo +12 V
zasilacza musi by. pod(#czony jaki, odbiornik energii, bo przeciwnym
razie zasilacz w ogle nie bdzie pracowa(. Je)eli pozostawimy
nieobci#)one wyj,cia, to zasilacz albo ulegnie spaleniu, albo zostanie
wy(#czony przez uk(ad zabezpieczaj#cy. Wikszo,. zasilaczy
impulsowych jest zabezpieczona przed prac# bez obci#)enia i po prostu
wy(#cza si. Niektre jednak ta%sze modele s# pozbawione uk(adu
zabezpieczaj#cego i przy braku obci#)enia zostan# zniszczone po kilku
sekundach od w(#czenia. Niektre zasilacze maj# wewntrzne rezystory,
dziki ktrym mog# pracowa. bez zewntrznego obci#)enia.
Wed(ug danych technicznych 192-watowego zasilacza firmy IBM, do
poprawnej pracy zasilacza wymagany jest minimalny pr#d o warto,ci 7,0
A dla wyj,cia +5 V, a 2,5 A dla wyj,cia +12 V. Napdy stacji dyskw
obci#)aj# wyj,cie +12 V dopiero po rozpoczciu wirowania, dlatego
czsto komputery bez twardego dysku nie pracuj# poprawnie.
Wikszo,. zasilaczy impulsowych ma pewne wymagania co do
minimalnych warto,ci pr#dw dla napi. +5 V i +12 V -je)eli warto,ci
te nie zostan# zagwarantowane, nast#pi wy(#cznie zasilacza.
Z powy)szych przyczyn, w komputerach IBM AT sprzedawanych bez
twardego dysku kabel zasilania dysku by( do(#czony do du)ego, 5-
omowego rezystora o mocy 50 W, zamontowanego w ma(ej metalowej
klatce, w miejscu, w ktrym normalnie znajdowa(by si dysk twardy. W
obudowie komputera, tam gdzie znajdowa(by si dysk, by(y otwory na
,ruby, przeznaczone do zamontowania klatki z rezystorem. W po(owie lat
80. kilku znanych mi sprzedawcw komputerw kupowa(o
bezdyskowe komputery AT i instalowa(o w nich w(asne dyski 20 MB
lub 30 MB, kosztuj#ce du)o mniej ni) dyski IBM. Sprzedawcy ci setkami
pozbywali si rezystorw obci#)aj#cych! Zdo(a(em zdoby. kilka takich
rezystorw i st#d wiem, jakiego by(y typu.Rezystory obci#)aj#ce by(y
pod(#czane pomidzy ko%cwkami l (+12 V) i 2 (masa) z(#cza zasilania
twardego dysku. Spowodowa(o to przep(yw pr#du 2,4 A ze 0rd(a napicia
+ 12 V, co daje 29,9 W mocy - wydziela(o si sporo ciep(a - dziki
czemu zasilacz mg( normalnie funkcjonowa.. Zauwa)my, )e
wentylatory w wikszo,ci zasilaczy pobieraj# w przybli)eniu od 0,1 do
0,25 ampera pr#du, zwikszaj#c w ten sposb (#czne obci#)enie zasilacza
do 2,5 lub wicej ampera. Je)eli brakowa(o rezystora obci#)aj#cego, to
komputer czasami nie chcia( wystartowa. albo pracowa( w sposb
niepoprawny. P(yta g(wna pobiera przez ca(y czas pewien pr#d ze 0rd(a
+5 V, jednak napicie +12 V jest wykorzystywane tylko przez silniki.
Silniki stacji dyskietek przez wikszo,. czasu s# wy(#czone.
Wikszo,. wsp(czesnych zasilaczy 200-watowych nie wymaga
minimalnego obci#)enia
0 tak du)ej warto,ci, jak oryginalny zasilacz IBM AT. Najcz,ciej
wystarcza minimalny
pr#d od 2,0 A do 4,0 A dla napicia +5 V i od 0,5 A do 1,0 A dla
napicia +12 V. Taki
pr#d pobiera najcz,ciej sama p(yta g(wna. Standardowy wentylator
zasilacza pobiera
zaledwie od 0,1 do 0,25 ampera, tak wic zapewnienie wystarczaj#cego
obci#)enia dla
napicia +12 V w wikszo,ci bezdyskowych stacji roboczych mo)e
by. problemem.
Zasadniczo im wy)sza jest moc zasilacza, tym wiksza jest wymagana
warto,. pr#du
obci#)aj#cego, s# jednak wyj#tki od tej regu(y, tak wic parametry te
najlepiej sprawdzi.
samodzielnie.
Niektre zasilacze impulsowe wysokiej klasy, np. modele firmy Astec,
wykorzystywane we wszystkich komputerach IBM PS/2, maj#
wbudowane rezystory obci#)aj#ce
1 mog# pracowa. bez obci#)enia, poniewa) zasilacz sam dla siebie
stanowi obci#)enie.
Wikszo,. zasilaczy w ta%szych komputerach PC nie ma takich
rezystorw i do po
prawnej pracy musi mie. odpowiednie obci#)one wyj,cia +5 V i +12 V.
Je)eli przeprowadzamy test zasilacza, to powinni,my zadba. o
dostateczne obci#)enie zarwno napicia +5 V, jak i +12 V. Z tego powodu
lepiej jest testowa. zasilacz pod(#czony do komputera, ni) bra. na
warsztat" sam zasilacz. Test taki mo)na zaimprowizowa. z
wykorzystaniem zapasowej p(yty g(wnej i twardego dysku, ktre
obci#)# odpowiednio wyj,cia +5 V i +12 V zasilacza.

Warto.ci napi2, pr$dw i mocy zasilacza
Wikszo,. producentw komputerw dostarcza danych technicznych dla
ka)dego zasilacza. Informacj t mo)na zazwyczaj znale0. w instrukcji
obs(ugi, a tak)e na etykietkach znajduj#cych si na zasilaczu. Najlepiej
jednak zwrci. si o odpowiedni# dokumentacj osobi,cie do producenta
zasilacza, o ile mo)liwe jest jego ustalenie.
W tabelach 8.6 i 8.7 zestawiono parametry kilku zasilaczy firmy IBM, z
ktrych wywodzi si wikszo,. zasilaczy komputerw kompatybilnych.
Napicia wej,ciowe s# podane w woltach, a pr#dy wyj,ciowe w
amperach, dla kilku poziomw napicia wyj,ciowego. Firma IBM oznacza
moc wyj,ciow# zasilacza jako okre,lon# moc wyj,ciow#" (ang. specified
output wattage). Je)eli parametr ten nie zosta( okre,lony przez
producenta, to mo)na go obliczy. przy pomocy nastpuj#cego wzoru:
moc [Wat] = napicie [Volt] x nat)enie [Amper]Mno)#c napicie
wyj,ciowe na ka)dym z wyj,. zasilacza przez pr#d wyj,ciowy i dodaj#c
wyniki mno)enia, uzyskamy ca(kowit# moc wyj,ciow# zasilacza.
Tabela 8.6. Napi!cia, pr,dy i moce zasilaczy w klasycznych"
komputerach IBM

PC Port-PC XT XT-
286
AT
Minimalne napicie
wej,ciowe
104 90 90 90 90
Maksymalne napicie
wej,ciowe
127 137 137 137 137
Opcja prze(#czania 1 10/220
V
Nie Tak Nie Tak Tak
pr#dy wyj,ciowe: wyj,cie 5
V
7,0 11,2 15,0 20 19,8
Wyj,cie -5 V t, 3 0,3 0,3 0,3 0,3
Wyj,cie 12 V :,o 4,4 4,2 4,2 7,3
Wyj,cie -1 2 V 0,25 0,25 0,25 0,25 0,3
Moc wyj,ciowa - wg
oblicze%
63,5 113.3 129,9 154,9 191,7
Podawane moc wyj,ciowa 63,5 114,0 130,0 157,0 192,0
Tabela 8.6 przedstawia poziomy napi. wyj,ciowych w zasilaczach
formatw standardowych. Wikszo,. producentw zasilaczy ma w ofercie
modele o r)nej mocy wyj,ciowej. Dostpne s# zasilacze o mocy od 100
do 450 watw. Tabela 8.7 przedstawia pr#dy wyj,ciowe dla wszystkich
napi. wyj,ciowych w zasilaczach o r)nych warto,ciach mocy
wyj,ciowej, okre,lonej przez producenta. Uk(adaj#c t tabel, pos(u)y(em
si danymi technicznymi zasilaczy firm Astec Standard Power i PC
Power and Cooling. Z tabeli wida., )e podawane warto,ci s# w
wikszo,ci dok(adne, jednak warto,ci mocy wyj,ciowej s# czasami
podawane b(dnie.








Tabela 8.7. Typowe warto$ci parametrw wyj$ciowych zasilaczy
kompatybilnych

Moc wyj,ciowa
okre,lona przez
producenta
100
W
150
W
200
W
250
W
300
W
375
W
450
W
Pr#dy wyj,ciowe:
Wyj,cie 5 V 10,0 15,0 20,0 25,0 32,0 35,0 45,0
Wyj,cie -5 V 0,3 0,3 0,3 0.5 1,0 0,5 0,5
Wyj,cie 12 V 3,5 5,5 8,0 10,0 10,0 13,0 15,0
Wyj,cie -12 V 0,3 0.3 0.3 0.5 1,0 0.5 1.0
Obliczona moc
wyj,ciowa
97.1 146,1 201,1 253,5 297,0 339,5 419,5
Dodanie poziomu napicia 3,3 V znacz#co zmienia powy)sze dane. Wida.
to w tabeli 8.8, zawieraj#cej informacje dotycz#ce zasilaczy ATX.
Porwnanie tych danych mog(oby zasugerowa., )e dane
producentw s# zani)one w porwnaniu do maksymalnych mo)liwo,ci
zasilaczy. Jednak istnienie dodatkowego ograniczenia - maksymalnej
mocy wydzielonej na odbiornikach 5 V oraz 3,3 V- likwiduje t
niejednoznaczno,..
z IBM ma moc wyj,ciow# od 150 do 250 watw. Mniejsze warto,ci
mocy s# raczej niepo)#dane, natomiast w handlu mo)na spotka. pot)ne
zasilacze o mocy wyj,ciowej dochodz#cej nawet do 500 W,
wsp(pracuj#ce z wikszo,ci# klonw PC.
Zasilacze 300-watowe i wiksze znakomicie si nadaj# do wsp(pracy z
komputerami typu desktop czy to we r o bardzo rozbudowanych
konfiguracjach. Mog# one wsp(pracowa. z ka)d# kombinacj# p(yty
g(wnej i kart rozszerzaj#cych oraz z du)# ilo,ci# napdw dyskowych. W
wikszo,ci przypadkw niemo)liwe jest przekroczenie ich dopuszczalnej
mocy wyj,ciowej, poniewa) zanim dosz(oby do tego, w komputerze
zabrak(oby miejsca na dalsz# rozbudow.
Wikszo,. spotykanych zasilaczy to zasilacze uniwersalne (ang.
universal, worldwide). Oznacza to, )e s# one przystosowane do napicia
sieciowego 220 V o czstotliwo,ci 50 Hz, spotykanego w Europie i
wielu innych cz,ciach ,wiata. Wikszo,. zasilaczy mo)e automatycznie
prze(#czy. si z napicia 220 V na 110 V, jednak spotyka si i takie, ktre
wymagaj# prze(#czenia w tym celu odpowiedniego prze(#cznika z ty(u
zasilacza, (zasilacze automatyczne badaj# poziom napicia w sieci i w
zale)no,ci od tego si prze(#czaj#).
Je)eli zasilacz jest pozbawiony opcji automatycznego prze(#czania, to
nale)y si upewni., )e napicie wej,ciowe zosta(o poprawnie ustawione.
Zasilacz 220 V pod(#czony do gniazdka sieci 110 V nie uszkodzi si,
jednak nie bdzie dzia(a( poprawnie. Je)eli jednak znajdujemy si poza
USA i do gniazdka 220 V pod(#czymy zasilacz 110 V, to mo)emy
spowodowa. uszkodzenie zasilacza.
Parametry zasilacza
Oprcz okre,lonych warto,ci wyj,ciowych napi., pr#dw i mocy,
wysokiej klasy zasilacze powinny spe(nia. jeszcze dodatkowe warunki.
Przez lata mia(em do czynienia z wieloma komputerami. Z do,wiadczenia
wiem, )e kiedy w pokoju, w ktrym pracowa(o wiele komputerw,
nast#pi( spadek napicia w sieci (ang. brownout), to komputery z
zasilaczami wysokiej klasy zawsze prze)ywa(y to bez wikszych
problemw, natomiast pozosta(e komputery ,,pad(y". Wielu zasilaczy-
rupieci, spotykanych w tanich komputerach po,ledniej jako,ci, nie
kupi(bym nawet za $5.Wysokiej klasy zasilacz stanowi tak)e form
ochrony dla komputera. Modele pochodz#ce od jednego z takich
producentw jak Astec czy PC Power and Colling nie ulegn#
uszkodzeniu w poni)szych sytuacjach:
* Nast#pi ca(kowity brak dop(ywu pr#du
* Dowolny spadek napicia sieciowego
4 Szpilki do 2500 V podawane bezpo,rednio na wej,cie sieciowe
zasilacza (np. b(yskawice czy testy przeciwburzowe).
Przyzwoite zasilacze charakteryzuj# si znikomo ma(# up(ywno,ci#
pr#du do ziemi -poni)ej 500 \iA. Parametr ten ma du)e znaczenie dla
wymogw bezpiecze%stwa, zw(aszcza je)eli gniazdko ma 0le wykonan#
czy 0le pod(#czon# lini uziemiaj#c#.
Wida. wic, )e wymagania stawiane zasilaczom s# do,. rygorystyczne,
a ich spe(nieniem charakteryzuj# si zasilacze wysokiej klasy. Przed
kupnem zasilacza upewnijmy si, )e kupowany model te wymagania
spe(nia. Zasilacze pochodz#ce od producentw wymienionych w tym
rozdziale spe(niaj# albo nawet przewy)szaj # te wymagania.
Przy wyborze zasilacza mo)esz wzi#. pod uwag tak)e inne kryteria.
Zasilacz jest elementem ignorowanym przez wielu u)ytkownikw
kupuj#cych komputery, wic czasem zdarza si, )e sprzedawca chce na
nim zaoszczdzi.. Oczywiste jest, )e sprzedawca woli wyda.
zaoszczdzone pieni#dze rozbudowuj#c pami. komputera lub instaluj#c
wikszy twardy dysk, ni) instalowa. lepszy zasilacz.
Podczas zakupu komputera (lub tylko zasilacza) dobrze jest dowiedzie.
si o zasilaczu jak najwicej. Czsto jednak wielu u)ytkownikw jest
przyt(oczonych s(ownictwem i warto,ciami wystpuj#cymi w
specyfikacji typowych zasilaczy. Oto kilka z najwa)niejszych parametrw
wystpuj#cych w dokumentacji zasilaczy, a tak)e ich znaczenie:
4 1redni czas pomi!dzy awariami (MTBF, rnean time bet\veen
failures) lub $redni czas do awarii (MTTF, mean time tofailure).
Obliczony ,redni czas, w godzinach, w jakim zasilacz powinien
bezawaryjnie pracowa.. Zasilacze zwykle maj# podane czasy
MTBF (rzdu 100 000 lub wicej godzin), z ktrych jasno wynika,
)e nie zosta(y dobrane do,wiadczalnie. Producenci obliczaj# ten
czas w oparciu o parametry dotycz#ce awaryjno,ci poszczeglnych
elementw zasilacza. Wykresy MTBF zasilaczy czsto bior# pod
uwag tak)e obci#)enie zasilacza (w procentach) oraz temperatur
,rodowiska, w ktrym pracuje.
Zakres wej$ciowy (Input Rang!) lub zakres pracy (Operating
Rang!). Zakres
napicia sieci zasilaj#cej, jakie akceptuje zasilacz. W przypadku
napicia 110 V,
zwykle akceptowane s# napicia z zakresu od 90 do 135 V, za,
w przypadku
220 V - napicia z zakresu od 180 do 270 V.
^ Szczytowy pr,d po w,czeniu (Peak Inrush Current).
Najwy)szy pr#d pobierany przez zasilacz natychmiast po
w(#czeniu, wyra)ony w amperach przy danym napiciu
zasilania. Im mniejszy pr#d, tym mniejszy szok termiczny
odczuwasystem.
Czas podtrzymania (Holdup Time). Czas (w milisekundach), przez
jaki zasilacz podtrzymuje napicia zasilaj#ce po zaniku
zewntrznego zasilania. Typowy czas podtrzymania dzisiejszych
zasilaczy to 15-25 ms.
Czas odpowiedzi (Transient Response - czas trwania stanu
nieustalonego) Czas (w milisekundach), po jakim zasilacz powraca
do znamionowych warto,ci napi. po gwa(townej zmianie pr#du
wyj,ciowego. Innymi s(owy, czas, jaki jest potrzebny na
ustabilizowanie zasilacza po tym, jak jakie, urz#dzenie w
komputerze zacznie lub sko%czy pobiera. pr#d. Zasilacze w
okre,lonych przedzia(ach czasu sprawdzaj# warto,. pr#du
pobieranego przez system. Gdy urz#dzenie w tym czasie
przestanie pobiera. pr#d (na przyk(ad gdy zatrzyma si silnik stacji
dyskw), przez pewien czas zasilacz mo)e podawa. zbyt wysokie
napicie. Takie nadmiarowe napicie okre,la si mianem
overshoot, za, czas odpowiedzi to czas, po jakim napicie
zasilacza wraca do normy. Dawniej zjawisko overshoot-u by(o
powa)nym problemem, ale podczas ostatnich kilku lat zaczto
sobie z nim do,. dobrze radzi.. Warto,ci czasu odpowiedzi s#
niekiedy wyra)ane w przedzia(ach czasu, niekiedy te) jako
warto,., ktra powoduje zmian napicia, np. warto,ci napi.
pozostaj# bez zmian, je,li zmiany pr#du wyj,ciowego nie
przekrocz# 20%."
Ochrona przed przepi!ciami (Overvoltage Protection). Najwy)sza
warto,. dla ka)dego z napi. zasilaj#cych, przy ktrych zasilacz
wy(#cza lub t(umi dane napicie. Warto,ci mog# by. wyra)one
procentowo (np. 120% dla napi. +3,3 i +5 V) lub bezwzgldnie
(np. +4,6 V dla napicia +3,3 V i +7,0 V dla napicia +5 V).
Maksymalny pr,d obci,)enia (Maximum Load Current).
Najwikszy pr#d (w amperach), jaki mo)e by. pobierany z
danego wyj,cia. Warto,ci s# wyra)ane osobno dla ka)dego z
wyj,.. Na ich podstawie mo)esz obliczy. nie tylko ca(kowit# ilo,.
mocy dostarczanej przez zasilacz, ale tak)e jak wiele urz#dze%
u)ywaj#cych r)nych napi. mo)e on obs(u)y..
Minimalny pr,d obci,)enia (Minimum Load Current). Najmniejszy
pr#d (w amperach), jaki musi by. pobierany z danego wyj,cia, aby
prawid(owo funkcjonowa(o. Warto,ci s# wyra)ane osobno dla
ka)dego z wyj,.. Je,li pr#d pobierany z wyj,cia jest zbyt ma(y,
zasilacz mo)e ulec uszkodzeniu lub mo)e zosta. automatycznie
wy(#czony.
Regulacja obci,)enia (Load Regulation). Gdy pr#d pobierany z
okre,lonego wyj,cia ro,nie lub maleje, nieco zmienia si tak)e
napicie, zwykle rosn#c wraz ze wzrostem pobieranego pr#du.
Regulacja obci#)enia to zmiana napicia danego wyj,cia w wyniku
przej,cia z maksymalnego do minimalnego obci#)enia (lub
odwrotnie). Warto,ci, wyra)one w procentach, zwykle wahaj# si
w granicach +/-!% do +/-5% dla napi. +3,3, +5 i +12 V.
Regulacja linii (Lin! Regulation). Zmiana w napiciu
wyj,ciowym przy zmianie warto,ci napicia w sieci zasilaj#cej od
najni)szej do najwy)szej warto,ci tolerancji. Zasilacz powinien
mie. mo)liwo,. zaakceptowania wszystkich napi. z zakresu
wej,ciowego, nie powoduj#c przy tym zmian napi. wyj,ciowych
wikszych ni) jeden procent.
Efektywno$' (Efficiency). Stosunek mocy pobieranej do mocy
oddawanej przez
zasilacz, wyra)ony w procentach. Typowe warto,ci dla dzisiejszych
zasilaczy
to 65-85%. Pozosta(e 15-35% mocy jest zamienianych na ciep(o
podczas pro
cesu zamiany pr#du zmiennego w sta(y. Cho. wiksza efektywno,.
oznacza
mniej ciep(a w komputerze (co jest zawsze dobre) i ni)sze rachunki za
energi,
zwykle nale)y do podanej warto,ci podchodzi. z du)# rezerw#, gdy)
znacznie
si zmienia wraz z obci#)eniem i napiciem wej,ciowym.
Szumy (Noise). 1rednie zmiany napicia wynik(e z odchyle% w
parametrach
wszystkich elementw zasilacza, mierzone w mili woltach pomidzy
kolejnymi
szczytami dla ka)dego z napi. zasilaj#cych. Te zmiany mog# by.
wywo(ane
przez zmiany stanw uk(adw elektronicznych, indukcj i inne
przypadkowe
wp(ywy.
Certyfikaty na zasilanie
Istnieje wiele agencji zajmuj#cych si certyfikowaniem poszczeglnych
rozwi#za% technicznych - zarwno pod wzgldem bezpiecze%stwa, jak i
jako,ci. Jedn# z nich jest UL - ameryka%ska agencja Underwriters
Laboratories, Inc. Cho. zdarza si, )e udane produkty nie maj# jej
certyfikatw, to w(a,ciwie nie ma urz#dze% z(ej jako,ci, ktre mog(yby
si poszczyci. ich posiadaniem. W Kanadzie certyfikowaniem zajmuje
si Canadian Standards Agency (CSA - Kanadyjskie Centrum
Certyfikacji). Niemieckim odpowiednikiem jest TUV Rheinland oraz
VDE. NEMKO dzia(a w Norwegii. Produkty sprzedawane na ca(ym
,wiecie powinny posiada. przynajmniej certyfikaty UL, CSA oraz TUV.
Zdarza si, )e producenci przypisuj# sobie certyfikat FCC Class B
certification". Oznacza to, )e produkt jest zgodny z normami EMI/RFI na
wysy(anie zak(ce% elektromagnetycznych i interferencji radiowych,
wydawany przez Federal Communications Commission (FCC). Jest to o
tyle dziwne, )e FCC nie certyfikuje zasilaczy jako osobno sprzedawanych
produktw. Jak g(osi paragraf 47 Code of Federal Regulations, Part 15,
Section 15.101(Q":
FCC nie autoryzuje p(yt g(wnych, obudw i wewntrznych zasilaczy.
Wszelkie zapewnienia, )e produkt jest zgodny z normami FCC na p(yty
g(wne, FCC na obudowy oraz FCC na wewntrzne zasilacze - s#
fa(szywe".
De facto - jedyn# metod# na zdobycie ich certyfikatu jest przedstawienie
kompletnego komputera z wszystkimi wy)ej wymienionymi
komponentami z(o)onymi razem. St#d zamieszanie - zdarza si, )e gdy
zasilacz jako cz,. zestawu komputerowego zdobdzie w certyfikat,
jego producent od tej pory na swoich produktach bdzie umieszcza( logo
FCC Rules". Tych kilka akapitw ma jedynie na celu przestrog - )e
czasem nie nale)y przyk(ada. tak wielkiej wagi do certyfikatu FCC, jak do
innych - na przyk(ad UL lub TUV.
Jedynym ze sposobw na sprawdzenie, czy komputer nadaje si do
dalszej rozbudowy, jest obliczenie mocy pobieranej przez poszczeglne
podzespo(y komputera i odjcie sumy tych warto,ci od ca(kowitej mocy
wyj,ciowej zasilacza. Obliczenie to mo)e pomc w podjciu decyzji o
kupnie wydajniejszego zasilacza. Kalkulacje te mog# by. jednak trudne
do przeprowadzenia, poniewa) wikszo,. producentw podzespo(w
komputera nie publikuje danych odno,nie zu)ycia energii.
Trudno jest okre,li. pobr mocy dla wikszo,ci podzespo(w zasilanych
napiciem +5 V, w tym p(yty g(wnej i kart rozszerzaj#cych. Pr#d
pobierany przez p(yt g(wn# zale)y od wielu czynnikw. Wikszo,. p(yt
486DX2 pobiera oko(o 5 A pr#du, lepiej jednak znale0. dok(adne dane
dla konkretnej p(yty. Je)eli dostpne s# odpowiednie dane dla kart
rozszerzaj#cych, to nale)y ich u)y. w obliczeniach. Ja przyjmuj jednak
konserwatywne podej,cie, polegaj#ce na braniu pod uwag
maksymalnych warto,ci wymuszanych przez magistral danego
standardu.
Przyk(adowo rozwa)my typowe zu)ycie mocy we wsp(czesnym
komputerze PC. Wikszo,. standardowych komputerw typu desktop
czy slimline jest wyposa)ona w zasilacz 200-watowy o obci#)alno,ci
wyj,cia +5 V rwnej 20 A, a wyj,cia +12 V wynosz#cej 8 A.
Specyfikacja magistrali ISA okre,la maksymalny pr#d rwny 2,0 A dla
napicia +5 V i 0,175 A dla napicia +12 V, dla ka)dego gniazda
rozszerzaj#cego na p(ycie g(wnej. Wikszo,. p(yt g(wnych ma osiem
gniazd rozszerzaj#cych i na nasze potrzeb mo)na przyj#., )e cztery z nich
s# zajte przez karty rozszerzaj#ce. Poni)sze wyliczenie pokazuje wynik
odejmowania warto,ci pr#du wymaganego do pracy poszczeglnych
podzespo(w od dopuszczalnego obci#)enia zasilacza:
Wygl#da na to, )e wszystko jest w porz#dku. W komputerze z po(ow#
slotw zape(nionych kartami, dwiema stacjami dyskietek i dyskiem
twardym wci#) mo)na dodawa. nowe podzespo(y. K(opoty mog(yby si
pojawi., gdyby komputer ten zosta( rozszerzony do granic jego
mo)liwo,ci. Zajcie wszystkich gniazd rozszerzaj#cych i zainstalowanie
dwch lub wicej dyskw twardych z pewno,ci# spowoduje problemy ze
zbyt du)ym obci#)eniem napicia +5 V. Natomiast napicie +12 V mo)na
dalej obci#)a.. Mo)emy spokojnie doda. dodatkowy CD-ROM czy dysk
twardy, nie martwi#c si o obci#)enia wyj,cia +12 V zasilacza, jednak
wyj,cie +5 V zosta(oby przeci#)one.
Je)eli przewidujemy znaczn# rozbudow naszego komputera- np. w
przypadku wysokiej klasy systemu multimedialnego - dobrze jest
zabezpieczy. si i zainwestowa. w zasilacz o wikszej wydajno,ci
pr#dowej. Np. zasilacz 250-watowy charakteryzuje si zazwyczaj
obci#)alno,ci# 25 A dla wyj,cia +5 V, a 10 A dla wyj,cia +12 V, natomiast
w zasilaczu 300-watowym obci#)alno,. 0rd(a +5 V wynosi 32 A.
Zasilacze tego typu pozwalaj# na uzyskiwanie bardzo rozbudowanych
konfiguracji komputerw, spotyka si je w komputerach typu desktop
(du)ych) czy tower, w ktrych tak du)e mo)liwo,ci zasilacza mog# by.
w pe(ni wykorzystane.
P(yta g(wna komputera potrzebuje do pracy pr#du o warto,ci od 4 A
do 15 A, albo nawet wikszego, ze 0rd(a +5 V. Sam procesor Pentium
66 MHz pobiera 3,2 A ze 0rd(a +5 V. Je)eli mamy do czynienia z
komputerem dwuprocesorowym, a takie s# ju) osi#galne, to same
procesory pobiera(yby 6,4 A pr#du. P(yta g(wna z dwoma procesorami,
wyposa)ona w 64 MB pamici RAM, mog(aby pobiera. 15 A pr#du albo
wicej. Wikszo,. p(yt 486DX2 pobiera mniej wicej od 5 do 7
amperw ze 0rd(a +5 V. Gniazda rozszerzaj#ce pobieraj# pr#d wed(ug
warto,ci z tabeli 8.9.
Tabela 8.9. Maksymalny pobr pr,du w gniazdach kart
rozszerzaj,cych (w ampcrach)
Typ magistrali +5 V +12 V +3,3 V

ISA 2,0 0,175 Nic pod(#czone
EISA 4,5 1,5 Nic pod(#czone
VL-Bus 2,0 Nie pod(#czone Nie pod(#czone
MCA 16-
bitowa
1,6 0,175 Nie pod(#czone
MCA 32-
bitowa
2.0 0,175 Nie pod(#czone
PCI 5 0,5 7,6
Jak wida. z tabeli, s(oty ISA pobieraj# 2,0 A pr#du z napicia +5 V i
0,175 A) napicia + 12 V. We0my pod uwag, )e s# to warto,ci
maksymalne i nie wszystkie karty pobieraj# tyle pr#du. Je)eli gniazdo
rozszerzaj#ce ma dodatkowe z(#cze YL-Bus. to pobiera jeszcze
dodatkowo 2,0 A ze 0rd(a +5 V.
Stacje dyskietek mog# pobiera. r)ne pr#dy, jednak wikszo,. spo,rd
nowszych stacji 3,5-calowych posiada oprcz elementw elektronicznych
tak)e silniki zasilane napiciem +5 V. Napdy takie pobieraj# zwykle 1,0 A
pr#du ze 0rd(a +5 V, a napicia +12 V nie wykorzystuj# w ogle.
Wikszo,. napdw 5,25-calowych wykorzystuje standardowe silniki 12-
woltowe, pobieraj#ce oko(o l A. Ponadto napdy te pobieraj# ok. 0,5 A na
potrzeby swoich uk(adw elektronicznych. Wikszo,. wentylatorw
pobiera 0,2 A z napicia +12 V, co jest bez wikszego znaczenia.
Typowy dysk twardy 3,5 cala pobiera ok. l A pr#du z napicia + 12 V
zasilaj#cego silnik i zaledwie 0,5 A ze 0rd(a +5 V na potrzeby uk(adw
elektronicznych. Dyski twarde 5,25 cala, zw(aszcza dyski o podwjnej
wysoko,ci (ang. full-height drives), pobieraj# wicej pr#du. Typowy dysk
twardy o podwjnej wysoko,ci pobiera 2,0 A pr#du ze 0rd(a +12 V i 1,0
A z napicia +5 V.
Innym problemem zwi#zanym z dyskiem twardym jest znacznie
wikszy pobr pr#du w czasie rozruchu dysku ni) w czasie normalnej
pracy. W wikszo,ci przypadkw napd dysku pobiera z napicia +12 V
dwa razy wicej pr#du w fazie wchodzenia w wirowanie, co dla dyskw o
podwjnej wysoko,ci mo)e wynie,. 4,0 A lub wicej. Kiedy dysk ju)
wiruje, to pobr pr#du spada.
Warto,ci maksymalnego obci#)enia podawane przez producentw
zasilaczy dotycz# ci#g(ej pracy zasilacza, tzn. zasilacz przez ca(y czas
mo)e dostarcza. okre,lony pr#d do obci#)enia. Zazwyczaj od zasilacza
mog#cego stale pracowa. z okre,lon# wydajno,ci# pr#dow# mo)na
oczekiwa. wytrzyma(o,ci na wiksze obci#)enie przez pewien ograniczony
czas. Na og( zasilacz mo)na obci#)y. pr#dem o 50 procent wikszym,
ni) dopuszczany przez producenta, przez mniej wicej l minut. Czas ten
s(u)y do zamortyzowania efektu zwi#zanego z wikszym poborem pr#du
przez dysk twardy, ktry wchodzi w wirowanie. Po rozpdzeniu si
dysku do pe(nej szybko,ci, pobr pr#du obni)a si do warto,ci
mieszcz#cej si w ramach mo)liwo,ci pracy ci#g(ej zasilacza. Je)eli
przez d(u)szy czas pobr pr#du bdzie wikszy ni) dopuszczalna warto,.,
spowoduje to przegrzewanie si zasilacza i wczesn# jego awari. Mo)e
by. to tak)e powodem r)nych z(o,liwych niespodzianek w komputerze.
W przypadku obecno,ci w komputerze wewntrznych dyskw
SCSI, mo)na (atwo zmniejszy. obci#)enie zasilacza zwi#zane z
rozruchem dysku. W tym celu nale)y w(#czy. opcj Remote Start
w napdzie SCSI, co spowoduje, )e dysk rozpocznie wirowanie
dopiero po otrzymaniu odpowiedniej komendy przez magistral
SCSI. W efekcie a) do zako%czenia testu POST dysk bdzie w trybie
spoczynku (pobieraj#c bardzo ma(o energii). Dopiero przej,cie do
wykonywania cz,ci testu POST zwi#zanej z obs(ug# urz#dze% SCSI
spowoduje rozpoczcie krcenia si dysku.
Gdy w komputerze jest wiele urz#dze% SCSI, to zaczynaj#
si one krci. po kolei, w zale)no,ci od parametru SCSI ID.
Dziki temu, w danym momencie zaczyna wirowa. tylko jeden dysk,
a )aden z dyskw nie zacznie si porusza. przed wcze,niejszym
uruchomieniem pozosta(ych podzespo(w komputera. Takie
podej,cie znacznie zmniejsza obci#)enie zasilacza przy starcie
komputera.
Powy)sza wskazwka staje si do,. istotna w przypadku
komputerw przeno,nych, w ktrych zu)ycie energii jest spraw#
kluczow#. Zdarzy(o mi si raz spali. zasilacz w komputerze
przeno,nym, poniewa) wewntrzny dysk komputera nie mia(
ustawionej opcji Remote Start.
Najwicej problemw ze zbyt obci#)onym zasilaczem pojawia si przy
dodawaniu kart rozszerzaj#cych i napdw dyskowych. Dodatkowe dyski
twarde, CD-ROM-y czy stacje dyskietek mog# wycisn#. z zasilacza
ostatnie poty. Przed zainstalowaniem nowych

W przypadku obecno,ci w komputerze wewntrznych dyskw SCSI, mo)na (atwo
zmniejszy. obci#)enie zasilacza zwi#zane z rozruchem dysku. W tym celu nale)y w(#czy.
opcj Remote Start w napdzie SCSI, co spowoduje, )e dysk rozpocznie wirowanie
dopiero po otrzymaniu odpowiedniej komendy przez magistral SCSI. W efekcie a) do
zako%czenia testu POST dysk bdzie w trybie spoczynku (pobieraj#c bardzo ma(o energii).
Dopiero przej,cie do wykonywania cz,ci testu POST zwi#zanej z obs(ug# urz#dze% SCSI
spowoduje rozpoczcie krcenia si dysku.
Gdy w komputerze jest wiele urz#dze% SCSI, to zaczynaj# si one krci. po kolei, w
zale)no,ci od parametru SCSI ID. Dziki temu, w danym momencie zaczyna wirowa.
tylko jeden dysk, a )aden z dyskw nie zacznie si porusza. przed wcze,niejszym
uruchomieniem pozosta(ych podzespo(w komputera. Takie podej,cie znacznie zmniejsza
Powy)sza wskazwka staje si do,. istotna w przypadku komputerw przeno,nych, w
ktrych zu)ycie energii jest spraw# kluczow#. Zdarzy(o mi si raz spali. zasilacz w
komputerze przeno,nym, poniewa) wewntrzny dysk komputera nie mia( ustawionej
opcji Remote Start.
Najwicej problemw ze zbyt obci#)onym zasilaczem pojawia si przy dodawaniu kart
rozszerzaj#cych i napdw dyskowych. Dodatkowe dyski twarde, CD-ROM-y czy stacje
dyskietek mog# wycisn#. z zasilacza ostatnie poty. Przed zainstalowaniem
nowychnapdw zawsze upewnijmy si, )e wyj,cie +12 V zasilacza ma wystarczaj#c#
wydajno,. pr#dow#. Problem mog# sprawia. komputery o konfiguracji typu tower, ktre
maj# du)o wnk na napdy dyskowe. Nale)y si rwnie) upewni., )e wyj,cie +5 V za-pewni
wystarczaj#cy pr#d dla wszystkich kart rozszerzaj#cych, zw(aszcza kart VL-Bus i EISA.
Op(aca si stosowa. oszczdn# polityk w tym wzgldzie, pamitajmy jednak, )e wikszo,.
kart pobiera pr#d o warto,ci mniejszej ni) dopuszczalna.
Najnowsze procesory mog# mie. bardzo du)e wymagania co do zasilania. Trzeba wic je
tak)e uwzgldnia. przy zakupie nowego komputera - czy aby nie braknie w przysz(o,ci
mocy, po zmianie procesora na nowszy?
Wielu u)ytkownikw zwleka z wymian# zasilacza na lepszy do czasu, a) obecny w
komputerze si zepsuje. Je)eli dysponujemy niewielkimi ,rodkami finansowymi, to podej,cie
typu nie naprawia. niczego, co nie jest zepsute" skutkuje przez pewien czas. Zasilacze maj#
jednak to do siebie, )e czsto nie psuj# si tak po prostu. Symptomy awarii pojawiaj# si
nieregularnie, do komputera mog# te) przedostawa. si wahania napicia, powoduj#ce jego
niestabiln# prac. O zawieszanie si komputera sk(onni byli-by,my raczej obwinia. b(dy w
oprogramowaniu, ni) zbyt obci#)ony zasilacz. Je)eli komputer przez d(ugi czas pracuje z
oryginalnym zasilaczem, to mo)emy spodziewa. si wyst#pienia r)nych problemw.
Najmniej pracoch(onn# technik# pozbywania si problemw z zasilaniem jest po prostu kupno
komputera z na tyle du)ym zasilaczem (na przyk(ad 300 W), )eby nigdy nie sta( si zbyt
s(aby. Dopki nie kupimy karty SCSI, do ktrej pod(#czymy 6 dyskw twardych, oraz tuzina
innych urz#dze% - nie bdziemy musieli si o nic martwi..
Pozostawi2 komputer w#$czony czy wy#$czy2 go?
Czstym spotykam si z pytaniem, czy nale)y wy(#cza. komputer, gdy z niego nie
korzystamy. Trzeba tutaj wyja,ni. kilka faktw dotycz#cych anatomii elementw
elektronicznych i przyczyn ich awarii. Wiedza ta, w po(#czeniu z informacj# o zu)yciu
przez komputer energii elektrycznej i jej cenie, a tak)e na temat bezpiecze%stwa, pozwoli
by. mo)e na samodzielne wysnucie odpowiednich wnioskw. Okoliczno,ci mog# by. r)ne,
dlatego najlepsza odpowied0 na zadane pytanie mo)e by. r)na, w zale)no,ci od osobistych
wymaga% i zastosowania komputera.



Czste w(#czanie i wy(#czanie komputera powoduje zu)ywanie si i niszczenie jego
podzespo(w - to chyba nie ulega w#tpliwo,ci. Przyczyna zu)ywania si elementw
komputera jest do,. prosta, jednak nie dla wszystkich oczywista. Wiele osb s#dzi, )e czste
w(#czanie i wy(#czanie komputera szkodzi mu, poniewa) stanowi szok" elektryczny. W
rzeczywisto,ci jednak problemem jest co innego - temperatura. Mwi#c inaczej, szkodliwy
dla komputera jest nie tyle szok" elektryczny, co raczej termiczny. W momencie w(#czenia
komputera jego podzespo(y si rozszerzaj#, a w momencie wy(#czenia - kurcz#. Efekt ten
rzutuje na prac ca(ego komputera. Ponadto r)ne materia(y
zastosowane w komputerze maj# r)ny wsp(czynnik rozszerzalno,ci cieplnej, co oznacza, )e
rozszerzaj# si i kurcz# przy r)nych temperaturach. W d(u)szej perspektywie szoki
termiczne powoduj# zu)ycie wielu podzespo(w w komputerze.
Z punktu widzenia niezawodno,ci dzia(ania komputera, najlepiej w ogle unika. szokw
termicznych, o ile to mo)liwe. Po w(#czeniu komputer nagrzewa si od temperatury po-
kojowej do temperatury 85C w ci#gu 30 minut lub krcej. Po wy(#czeniu komputera
zachodzi to samo zjawisko, tylko w odwrotnym kierunku i podzespo(y och(adzaj# si do
temperatury pocz#tkowej w do,. krtkim czasie. Ka)dy z podzespo(w rozszerza si i
kurczy w troch innym stopniu, co nara)a komputer na bardzo du)e napr)enia.
Rozszerzalno,. i kurczliwo,. termiczna jest najwiksz# przyczyn# awarii podzespo(w
komputera. Pka. mog# obudowy uk(adw scalonych, przez co do ich ,rodka przedostaje si
szkodliwa wilgo.. Mog# si (ama. delikatne przewody i styki, a na p(ytkach drukowanych w
wyniku pkni. mog# si pojawia. szczeliny. Elementy montowane w technologii monta)u
powierzchniowego kurcz# si i rozszerzaj# w inny sposb ni) p(ytka, do ktrej s#
przylutowane, co powoduje wywieranie du)ego nacisku na pola lutownicze. Twardniej#cy
metal wywiera sta(y nacisk, powoduj#c powstanie pkni. w miejscach lutowania.
Elementy wyposa)one w radiatory, takie jak procesory, tranzy-story czy regulatory napicia
mog# si przegrzewa. i ulega. awarii, poniewa) z powodu ci#g(ych zmian temperatury os(abia
si klej wi#)#cy radiator z elementem, pogarszaj#c przewodzenie ciep(a pomidzy elementem
a radiatorem. Zjawiska termiczne powoduj# rwnie) uszkodzenia uk(adw na podstawkach i
ich wyprowadze%, co mo)e by. przyczyn# r)nych pojawiaj#cych si losowo problemw z
przewodzeniem stykw
Rozszerzalno,. i kurczliwo,. termiczna dotyczy nie tylko uk(adw scalonych i p(ytek
drukowanych, lecz tak)e takich urz#dze% jak dyski twarde. Wikszo,. dyskw posiada
skomplikowane mechanizmy kompensacji termicznej, ktre przeprowadzaj# regulacj
po(o)enia g(owicy dysku w miar rozszerzania i kurczenia si talerzy dysku. Wikszo,.
dyskw przez pierwsze 30 minut pracy przeprowadza rutynow# kompensacj termiczn# co 5
minut, a p0niej co 30 minut; w wielu dyskach objawem tego jest szybki d0wik tik tik tik
tik".
Podsumowuj#c, )ywotno,. komputera przed(u)aj# wszystkie zabiegi utrzymuj#ce jego sta(#
temperatur, a najlepszym sposobem realizowania tego celu jest pozostawienie komputera
przez ca(y czas w(#czonego albo wy(#czonego. Oczywi,cie komputer, ktry nigdy nie bywa
w(#czany, pozostanie sprawny przez bardzo d(ugi czas!
Powy)sze informacje nie musz# oznacza., )e komputer powinien pozosta. w(#czony przez
24 godziny na dob. Komputer w(#czony i pozostawiony bez nadzoru mo)e stanowi. zagro)enie
po)arowe (mia(em do czynienia z monitorami, ktre samoistnie si zapala(y - na szcz,cie
by(em wwczas przy tym), nie jest zabezpieczony przed utrat# danych (sprz#taczki i inni
nocni go,cie), mo)e zosta. (atwo uszkodzony przy przesuwaniu, no i zu)ywa pr#d.
W USA cena l kilowatogodziny energii elektrycznej wynosi 0,11 $. Typowy komputer
desktop PC z monitorem pobiera 300 W (0,3 kilowata) energii (oszacowanie to jest do,.
konserwatywne"). Oznacza to, )e godzina pracy typowego komputera PC kosztuje 3,3
centa. Warto,. ta pomno)ona przez 168 godzin w tygodniu daje 5,54 $ - jest to cena
tygodniowej ci#g(ej pracy komputera PC.
Gdyby komputer by( w(#czany o 9:00 rano i wy(#czany o 17:00, to pracuj#c przez 40 godzin
tygodniowo kosztowa(by tylko 1,34$, co daje tygodniowo oszczdno,. 4,42$! Pomn)my t
warto,. przez 100 komputerw - zaoszczdzimy 442$ tygodniowo, pomn)my przez
1000 komputerw i oszczdzamy 4420$ tygodniowo! Korzystanie z komputerw zgodnych
z programem EPA Energy Star (Green PCs") pozwala zaoszczdzi. jeszcze 1$ na komputer
tygodniowo, czyli 1000$ tygodniowo dla 1000 komputerw. Zalet# komputerw Energy
Star s# dodatkowe oszczdno,ci energii w komputerze, ktry jest bezczynny przez d(u)szy czas,
poniewa) procedury zarz#dzania energi# dzia(aj# automatycznie.
Uwzgldniaj#c powy)sze fakty, .zaleca(bym w(#czanie komputera na pocz#tku dnia pracy i
wy(#czanie go pod koniec dnia. Nie wy(#czajmy komputerw w czasie przerw na posi(ek i
innych krtkich przerw. Oczywi,cie serwery powinny by. przez ca(y czas w(#czone. Opisane
postpowanie wydaje si najlepszym kompromisem pomidzy zachowaniem jak najd(u)szej
)ywotno,ci komputera a oszczdno,ci# pienidzy.
Zarz$dzanie energi$
W miar gdy z biegiem lat komputery osi#ga(y coraz lepsze parametry, ros(y tak)e wymagania
co do systemu zasilania komputera. Wiksze monitory, szybsze napdy CD-ROM i karty
d0wikowe wymagaj# coraz wicej mocy, wic ca(y czas rosn# koszty pracy komputera. Aby
rozwi#za. ten problem, opracowuje si wiele programw i standardw maj#cych na celu
maksymalne obni)enie ilo,ci zu)ywanej przez komputer energii.
W przypadku standardowego systemu stacjonarnego zarz#dzanie energi# jest kwesti#
ekonomii i wygody. Automatycznie wy(#czaj#c elementy komputera, gdy nie s# u)ywane,
obni)asz rachunek za energi elektryczn# i nie musisz przy tym pamita., aby zawsze je
samemu w(#cza. i wy(#cza..
W przypadku komputerw przeno,nych zarz#dzanie energi# jest du)o wa)niejsze. Dodanie
napdu CD-ROM, g(o,nikw i innych urz#dze% do laptopa lub notebooka redukuje i tak
krtkie )ycie jego akumulatora. Dziki nowym technologiom zarz#dzania energi#, prze-no,ne
systemy mog# dostarcza. energii jedynie tym elementom, ktre s# rzeczywi,cie potrzebne do
pracy, przed(u)aj#c tym samym czas pomidzy kolejnymi (adowaniami akumulatora.
Komputery Energy Star
Stowarzyszenie ETA wprowadzi(o program certyfikacji komputerw PC i urz#dze%
peryferyjnych, ktre oszczdnie gospodaruj# energi#. Aby komputer czy monitor mg(
uzyska. certyfikat tego programu, musi w stanie bezczynnym pobiera. z gniazdka
sieciowego nie wicej ni) 30 watw mocy. Komputery zgodne z t# specyfikacj# maj# logo
Energy Star. Obecno,. w programie jest dobrowolna, oznacza to, )e nie ma obowi#zku
spe(nienia wymogw programu przez wszystkie komputery.
Wielu producentw komputerw odkry(o jednak, )e komputery oznaczone jako
oszczdzaj#ce energi" le-piej si sprzedaj#.
Wad# komputerw Energy Star jest bardzo ma(y pobr energii przez p(yt g(wn# czy dysk
komputera, gdy znajduj# si w stanie u,pienia. Stanowi to problem dla niektrych zasilaczy,
poniewa) zbyt niski pobr pr#du nie zapewnia dostatecznego obci#)enia i zasilacz nie mo)e
poprawnie pracowa.. Wikszo,. spo,rd nowszych zasilaczy spotykanych na rynku jest
przystosowana do wsp(pracy z komputerami Energy Star i ma niedu)e wymagania co do
minimalnego obci#)enia. Przy kupnie nowego zasilacza radzi(bym si upewni., czy komputer
zagwarantuje dostateczne obci#)enie, bo w przeciwnym razie komputer, ktry przeszed( w
stan u,pienia, mo)e zosta. natychmiast przebudzony" przez zasilacz! Problem ten
najbardziej daje si we znaki, je)eli zainwestowali,my w zasilacz o du)ej wydajno,ci i
wykorzystujemy go w komputerze, ktry przy starcie pobiera bardzo ma(o pr#du.


Zaawansowane zarz$dzanie energi$ (APM)
APM jest specyfikacj# opracowan# wsplnie przez firmy Intel oraz Microsoft, definiuj#c#
wsp(prac pomidzy urz#dzeniami, ktre potrafi# zarz#dza. energi#, a oprogramowaniem.
Pe(na implementacja APM obejmuje pi. stanw, w zale)no,ci od pracy. S# to:
*Full On (komputer w(#czony) - bez w(#czonych opcji oszczdzania energii
* APM Enabled (w(#czone APM) - system jest w pe(ni funkcjonalny, jednak niektre
urz#dzenia mog# zosta. wy(#czone i w razie potrzeby uruchomione.
* APM Standby (tryb drzemki") - system nie pracuje, wikszo,. urz#dze% jest u,pionych.
Procesor mo)e by. w tym stanie albo wy(#czony, albo pracowa. w zwolnionym tempie,
jednak wszystkie jego parametry s# zachowane. Mo)liwe jest przej,cie do stanu APM
Enabled prawie natychmiast po przerwaniu drzemki - na przyk(ad ruchem myszy.
* APM Suspend (tryb zatrzymania") - tryb podobny do Standby, z tym )e procesor jest
ca(kowicie wy(#czony, a jego parametry s# zachowane na dysku. Przebudzenie nie nastpuje
od razu - system powoli powraca do stanu APM Enabled
*Wy(#czony - komputer jest ca(kiem wy(#czony wy(#cznikiem napicia.
APM wymaga zgodno,ci i od sprztu, i od oprogramowania. Omawiane obudowy ATX
powinny by. zgodne z tym standardem, cho.by przez istnienie z,cza Power_On.
Producenci umo)liwiaj# zaawansowane zarz#dzenia energi# tak)e w przypadku p(yt
g(wnych, monitorw i napdw dyskowych.
Systemy operacyjne, ktre wspieraj# APM -jak Windows 9X - uzale)niaj# stan komputera od
aktywno,ci uruchomionych programw i u)ytkownika. Jednak system nie odnosi si
bezpo,rednio do urz#dze% w celu w(#czania poszczeglnych trybw.
Systemy komputerowe mog# by. wzbogacane o wiele aplikacji i opcji, ktre steruj# stanami
oszczdzania energii. Wszystkie one odwo(uj# si do odpowiednich funkcji BIOS-u. Driver
(sterownik) APM oraz BIOS komunikuj# si pomidzy sob#, tworz#c elastyczne po(#czenie
pomidzy sprztem a systemem operacyjnym.
Z tego wzgldu standard ten musi by. wbudowany w urz#dzenia p(yty g(wnej, BIOS oraz
system operacyjny (zawieraj#cy odpowiednie sterowniki). Bez spe(nienia wszystkich tych
warunkw, funkcje APM nie bd# dzia(a..
Je)eli komputer bdzie odmawia( poprawnej pracy przy w(#czonych funkcjach APM,
najprostsz# metod# ich zlikwidowania jest wy(#czenie funkcji APM poprzez BIOS.
Wy(#czenie odpowiedniej opcji w BlOS-ie powoduje przerwanie (a%cucha komunikacji
pomidzy urz#dzeniami a systemem operacyjnym, uniemo)liwiaj#c prac systemowi APM.
Cho. prostszym rozwi#zaniem jest zlikwidowanie odpowiedniego drivera w systemie
operacyjnym, to PnP sprawi, )e system Windows 9X bdzie za ka)dym w(#czeniem
komputera na powrt odnajdywa( i instalowa( podsystem APM.
Problemy z zasilaczem
Zbyt ma(o wydajny czy nieodpowiedni zasilacz mo)e skutecznie zniweczy. wszystkie nasze
nadzieje na rozbudow komputera. Niektre komputery s# od pocz#tku wyposa)one w
bardzo wydajne zasilacze, zupe(nie jakby producent przewidywa( ich przysz(# rozbudow.
Odnosi si to do wikszo,ci komputerw typu desktop czy tower. Niektre jednak maszyny
od pocz#tku maj# nieodpowiedni zasilacz, co uniemo)liwia opcjonalne dodawanie Urz#dze%
pobieraj#cych du)o energii.
Problemy z zasilaczami dotycz# zw(aszcza komputerw przeno,nych, poniewa) komputery te
s# zaprojektowane tak, aby zajmowa(y jak najmniej miejsca. Podobnie, wiele spo,rd starszych
komputerw PC ma nieodpowiedni zasilacz i nie nadaj# si do dalszej rozbudowy. Np.
oryginalny zasilacz komputera IBM PC wystarcza( tylko w najbardziej podstawowej
konfiguracji. Dodanie karty graficznej, dysku twardego, koprocesora arytmetycznego (8087) i
640 kB pamici powodowa(o natychmiastowe padnicie" systemu. W(a,ciwy dla danego
komputera zasilacz mo)e by. okre,lony na podstawie (#cznego zu)ycie pr#du przez wszystkie
podzespo(y komputera.
Czasami myl#ce mog# by. warto,ci mocy podawane przez producenta. Nie wszystkie
zasilacze 200-watowe s# tak samo zbudowane. Osoby maj#ce do czynienia ze sprztem audio
wysokiej klasy wiedz#, )e s# zasilacze lepsze i gorsze. Ta%sze zasilacze mog# mie. co
prawda zadeklarowan# przez producenta wydajno,., nale)a(oby si jednak spyta. o poziom
szumw i zniekszta(ce%. Niektre zasilacze s# dopite na ostatni guzik" i z trudem mieszcz#
si w deklarowanych parametrach, podczas gdy inne mog# mie. spory margines ponad
podawan# warto,.. Wiele spo,rd ta%szych zasilaczy daje sygna( wyj,ciowy z szumami i
zniekszta(ceniami, co mo)e stanowi. przyczyn wielu problemw. Inny problem z
naci#gnitymi" zasilaczami polega na wydzielaniu si w nich zbyt du)ych ilo,ci ciep(a,
przez co grzeje si ca(y komputer. Ci#g(e grzanie si i stygnicie elementw powoduje w
ko%cu awari komputera, a jedna z zasad mwi, )e im wy)sza temperatura komputera, tym
krtsze jego )ycie. W zwi#zku z tym czsto zaleca si wymian zasilacza na bardziej
wydajny model, co rozwi#zuje problem. W handlu s# dostpne zasilacze o r)nych
formatach, dlatego znalezienie odpowiednie-go, wydajnego modelu dla naszego komputera
nie powinno sprawi. k(opotw.
Niektre z wydajniejszych zasilaczy kupowane osobno maj# wikszy wentylator ni)
orygina(, co mo)e znacznie przed(u)y. )ywotno,. komputera i zminimalizowa. problemy z
nadmiernym wydzielaniem ciep(a, co dotyczy zw(aszcza nowszych komputerw, w ktrych
procesor ma tendencj do przegrzewania si. Je)eli pierwotny zasilacz pracuje zbyt g(o,no,
problem rozwi#)e zasilacz ze specjalnym wentylatorem, pracuj#cym ciszej ni) standardowe
modele. Tego typu wentylatory dziki wikszym rozmiarom mog# obraca. si wolniej, a
rozprowadzaj# t sam# ilo,. powietrza, co mniejsze wentylatory. Firma PC Power and
Cooling specjalizuje si w wytwarzaniu cichych i bardzo wydajnych zasilaczy. Rwnie) inna
firma, Astec, ma w ofercie kilka bardzo wydajnych zasilaczy. Zasilacze Astec stanowi#
oryginalne wyposa)enie wielu komputerw wysokiej klasy, takich jak IBM czy Hewlett-
Packard.
Istotnym czynnikiem jest wentylacja komputera. Trzeba zapewni. odpowiedni strumie%
powietrza, ktry sch(odzi wszystkie grzej#ce si podzespo(y. Wikszo,. procesorw jest
obecnie wyposa)ona w radiatory i wymaga sta(ego przep(ywu powietrza ch(odz#cego
procesor. Nie dotyczy to procesorw z w(asnym wentylatorem. Je)eli na p(ycie g(wnej s#
wolne gniazda rozszerzaj#ce, to dobrze jest tak rozmie,ci. karty, aby po-wietrze mog(o
przep(ywa. pomidzy nimi. Najbardziej grzej#ce si karty umie,.my w pobli)u
wentylatora albo otworw wentylacyjnych. Upewnijmy si, )e wok( dysku twardego bdzie
odpowiedni strumie% powietrza, zw(aszcza je)eli dysk obraca si z du)# prdko,ci#. Niektre
dyski twarde mog# w czasie pracy wydziela. du)e ilo,ci ciep(a. Je)eli dysk si przegrzewa,
nastpuje utrata danych.
Komputer powinien mie. zawsze przykrcona pokryw, zw(aszcza ten bardziej
prze(adowany". Zdjcie pokrywy mo)e spowodowa. przegrzanie si komputera. Przy zdjtej
pokrywie wentylator procesora nie kieruje strumienia powietrza na podzespo(y komputera.
Zamiast tego wentylator ch(odzi sam zasilacz, a pozosta(e elementy s# ch(odzone tylko przez
konwekcj (unoszenie si ogrzanego powietrza na zewn#trz obudowy). Wikszo,.
komputerw nie przegrzeje si natychmiast, jednak kilka z moich maszyn, zw(aszcza tych
do,. rozbudowanych, przegrza(o si w ci#gu 15-30 minut przy pracy ze zdjt# pokryw#.
Je)eli w komputerze pojawiaj# si problemy, o ktrych przyczyn podejrzewamy
przegrzewanie si komputera, to zazwyczaj najlepszym lekarstwem jest wymiana zasilacza
na model o wikszej wydajno,ci. Mog# tu pomc rwnie) specjalnie wykonane zasilacze z
dodatkowym wentylatorem. Wiem, )e przynajmniej jedna firma sprzedaje karty z
wentylatorem (ang.fan card), nie s#dz jednak, )e kupno takiego urz#dzenia to dobry pomys(.
Strumie% powietrza z dodatkowego wentylatora nie zostanie skierowany tak, aby
wydmuchiwa( powietrze na zewn#trz albo do ,rodka obudowy; ca(a jego praca sprowadzi si
do rozdmuchiwania gor#cego powietrza wewn#trz komputera, powoduj#c tylko lokalny efekt
ch(odz#cy. Dodatkowy wentylator przyczynia si nawet do wzrostu temperatury wewn#trz
komputera, bo jak ka)dy wentylator pobiera energi i emituje ciep(o.
Wyj#tkiem od tej regu(y jest wentylator umieszczony na procesorze, poniewa) jest on
przeznaczony tylko do lokalnego ch(odzenia procesora. Wiele spo,rd nowoczesnych
procesorw grzeje si w znacznie wikszym stopniu ni) pozosta(e elementy komputera, tak )e
zwyk(y aluminiowy radiator nie spe(nia tu swojej roli. W takim przypadku dodatkowe
ch(odzenie procesora mo)na osi#gn#. stosuj#c ma(y wiatraczek umieszczony bezpo,rednio na
procesorze, ktry obni)a jego temperatur.







Jego wad# jest natychmiastowe przegrzanie si, a nawet uszkodzenie procesora w przypadku
awarii wentylatora. O ile to mo)liwe, staram si zawsze korzysta. z najwikszych dostpnych
radiatorw (z aluminiowymi )eberkami) i unikam stosowania dodatkowych wentylatorw.
Je)eli zakleimy otwory wentylacyjne na spodzie obudowy oryginalnego komputera IBM PC,
zaczynaj#ce si pod przestrzeni# napdw dyskowych i ci#gn#ce si do prawej strony
obudowy, to mo)emy obni)y. temperatur wewn#trz komputera o jakie, 10-20 stopni, co jest
niez(ym rezultatem jak na kawa(ek ta,my klej#cej wartej dwa centy! Firma IBM
sprzedawa(a komputery XT i XT-286 z obudowami uszczelnionymi w ten sposb. W rezultacie
podnosz# si parametry aerodynamiczne wewn#trz komputera i strumie% powietrza op(ywa
najbardziej grzej#ce si pod-zespo(y.
Wskazwka ta nie dotyczy innych komputerw PC, ktrych obudowa mo)e si r)ni.
fizycznie od obudowy IBM PC.
Bez wzgldu na to, jaki mamy komputer, nale)y si upewni., )e wszystkie puste otwory w
obudowie s# zas(onite odpowiednimi za,lepkami. Je)eli po wyjciu karty rozszerzaj#cej
zostawimy puste otwory, to otwr mo)e si przyczyni. do zak(cenia wewntrznego
strumienia powietrza i mo)e spowodowa. wzrost temperatury wewn#trz komputera.
Rozwi$zywanie problemw z zasilaczem
Rozwi#zywanie problemw z zasilaczem polega zwykle na odizolowaniu od komputera
zasilacza jako przyczyny problemu. Nie zaleca si raczej otwierania zasilacza i jego
naprawiania z powodu niebezpiecznych wysokich napi. wewn#trz zasilacza. Dzia(anie
wewn#trz zasilacza wykracza poza zakres tej ksi#)ki i nie jest zalecane, chyba )e u)ytkownik
ma odpowiednie przygotowanie techniczne i wie, co robi.
Awari zasilacza w komputerze mo)na rozpozna. ze wzgldu na kilka towarzysz#cych jej
objaww. Zauwa)enie ich przez niezbyt do,wiadczonego u)ytkownika mo)e by. czasami
trudne, poniewa) powi#zanie przyczyny - awarii zasilacza - z objawem nie zawsze jest
oczywiste.
Czsto b(dy parzysto,ci i pokrewne wskazuj# na problem z zasilaczem. Mo)e si to
wydawa. dziwne, poniewa) b(#d parzysto,ci zwykle oznacza problemy z pamici# RAM.
Zwi#zek jest jednak taki: zasilacz zasila uk(ady pamici, a te - niew(a,ciwie zasilane - pracuj#
niepoprawnie.
Rozpoznanie, ktre z b(dw s# zwi#zane z modu(ami pamici, a ktre z zasilaczem, wymaga
pewnego do,wiadczenia. Wskazwk# mo)e by. powtarzanie si problemu. Je)eli komunikat o
b(dzie parzysto,ci (lub podobny) pojawia si czsto i za ka)dym razem wskazuje na ten sam
adres w pamici, to zachodzi podejrzenie, )e przyczyna niesprawno,ci tkwi w pamici. Je)eli
jednak problem pojawia si w losowych odstpach czasu, to przyczyn# mo)e by. zasilacz.
Oto lista problemw, ktre czsto maj# zwi#zek z zasilaczem:
* dowolnego rodzaju b(dy albo zawieszanie si komputera przy starcie
* komputer jest nieregularnie resetowany albo zawiesza si w czasie normalnej pracy
* nieregularnie pojawiaj# si b(dy parzysto,ci i inne b(dy pamici
* jednoczesne ustanie pracy dysku twardego i wentylatora
* przegrzanie si komputera spowodowane niesprawno,ci# wentylatora
* niewielkie spadki napicia sieciowego powoduj# reset komputera
* obudowa lub z(#cze komputera kopie"
* niewielkie wy(adowania elektryczne przerywaj# prac komputera
Powodem ka)dego problemu pojawiaj#cego si nieregularnie mo)e by. zasilacz. Zawsze
podejrzewam zasilacz jako przyczyn awarii, je)eli objawem jest szarpana" praca
komputera. Tak)e poni)sze objawy do,. jednoznacznie wskazuj# na zasilacz jako przyczyn
problemu:
* komputer jest ca(kiem martwy" (nie dzia(a wentylator, nie miga kursor)
* dym
* przepalenie bezpiecznikw instalacji elektrycznej
Je)eli podejrzewamy, )e przyczyn# problemu jest zasilacz, to pomog# nam si o tym
upewni. proste pomiary i testy, opisane w kolejnym podrozdziale. Pomiary te mog# jednak
zawodzi. w przypadku niektrych problemw pojawiaj#cych si nieregularnie, dlatego
wskazane by(oby przeprowadzenie testu trwaj#cego d(u)ej, z wykorzystaniem zapasowego
zasilacza. Je)eli niepokoj#ce objawy znikaj#, kiedy w komputerze jest zasilacz, o ktrym
wiadomo, )e jest sprawny, to znale0li,my 0rd(o problemu.
Multimetry cyfrowe
Prosty test zasilacza mg(by polega. na sprawdzeniu jego napi. wyj,ciowych. W ten sposb
mo)na sprawdzi., czy zasilacz pracuje poprawnie i czy warto,ci napi. wyj,ciowych
mieszcz# si w dopuszczalnym przedziale. Zwr.my uwag, )e wszystkie pomiary napi.
musz# by. wykonywane przy do(#czeniu do zasilacza odpowiedniego obci#)enia, co oznacza
zazwyczaj test zasilacza do(#czonego do komputera.
Wybr przyrz$du pomiarowego
Do przeprowadzenia pomiarw napicia czy rezystancji potrzebny nam bdzie prosty
multimetr cyfrowy (ang. Digital Multi-Meter, DMM) albo cyfrowy miernik uniwersalny z
omomierzem i woltomierzem (ang. Digital Volt-Ohm Meter, DVOM)

Pownni,my raczej stosowa. miernik cyfrowy, a nie miernik wskazwkowy starszego typu,
poniewa) w starszych miernikach wskazwkowych przy pomiarze rezystancji ko%cwki
miernika s# pod napiciem 9 V. Napicie to, przedostaj#c si do obwodu, spowodowa(oby
uszkodzenie uk(adw komputera.
Przyrz#d typu DMM do pomiarw rezystancji wykorzystuje napicie o du)o mniejszej
warto,ci (zazwyczaj 1,5 V), co jest bezpieczne dla uk(adw elektronicznych. W dobry miernik
mo)na si zaopatrzy. w wielu sklepach oferuj#cych mierniki r)nego typu. Do pracy z
komputerem wol ma(y, kieszonkowy miernik, poniewa) mog go (atwo zabra. ze sob#.
Oto niektre cechy, ktre powinien posiada. dobry multimetr:
* Kieszonkowy rozmiar. Jest to do,. oczywiste, warto jednak wspomnie., )e w
sprzeda)y s# dostpne ma(ych rozmiarw mierniki posiadaj#ce wikszo,. albo i wszystkie
funkcje du)ych przyrz#dw. Skomplikowane funkcje, spotykane w niektrych du)ych
miernikach, nie przydaj# si przy testowaniu zasilacza.
*Zabezpieczenie pr,dowe. Pod(#czenie miernika do 0rd(a napicia czy pr#du
o warto,ci przewy)szaj#cej skal pomiarow# nie spowoduje uszkodzenia przy-
rz#du. Ta%sze mierniki s# pozbawione tej funkcji i mo)na je (atwo uszkodzi.
przez prb odczytu zbyt wysokiej warto,ci pr#du czy napicia.
*Automatyczna zmiana skali. Miernik automatycznie dostraja si do warto,ci
mierzonego napicia czy pr#du. Jest to lepsze ni) rczna zmiana skali przyrz#du.
Jednak dopiero naprawd dobre mierniki oferuj# zarwno automatyczne
.*Odczepiane ko.cwki miernika. Ko%cwki pomiarowe przyrz#du mo)na (atwo
uszkodzi., a do r)nych rodzajw testw potrzebne s# czasami ko%cwki r)nego kszta(tu.
Ta%sze mierniki maj# ko%cwki przytwierdzone na sta(e, co
uniemo)liwia ich wymian. Rozejrzyjmy si wic za miernikiem wyposa)onym
w odczepiane ko%cwki.
* D0wi!kowa sygnalizacja przewodzenia pr,du. Do sprawdzenia przewodzenia
pr#du mo)na pos(u)y. si omomierzem (O omw oznacza przewodzenie), jednak dodatkowa
funkcja sygnalizuje za pomoc# d0wiku przewodzenie pr#du od
jednej ko%cwki miernika do drugiej. Funkcja ta pozwala na szybkie testowanie
snopw kabli i innych przewodnikw. Je)eli raz pos(u)ymy si funkcj# sygnalizacji
d0wikowej, to nigdy ju) nie bdziemy chcieli sprawdza. przewodzenia
pr#du za pomoc# skali omomierza.
* Automatyczny wy,cznik zasilania. Mierniki s# zasilane z baterii, a baterie maj#
to do siebie, )e (atwo si wyczerpuj#, je)eli przypadkowo pozostawimy przy-
rz#d w(#czony. Dobre mierniki maj# funkcj, ktra automatycznie wy(#cza
miernik, je)eli przez pewien czas nie by( wykonywany )aden pomiar.
* Automatyczne podtrzymywanie odczytywanych warto$ci. Funkcja ta pozwala na zachowanie
na wy,wietlaczu wyniku ostatniego pomiaru, nawet po jego za-ko%czeniu. Opcja ta jest
szczeglnie u)yteczna, je)eli punkty pomiarowe s# trudno dostpne i pos(ugujemy si
miernikiem trzymanym jedn# rk#.
* Zapami!tywanie minimum i maksimum pomiarowego. Ta funkcja pozwala na zapamitanie
najmniejszej i najwikszej warto,ci pomiarowej i wy,wietlenie jej w p0niejszym czasie.
Jest ona u)yteczna, zw(aszcza gdy wyniki pomiarw zmieniaj# si zbyt szybko. Prosty
multimetr kieszonkowy mo)na dosta. za ok. $30, jednak przyrz#d wyposa)ony we
wszystkie opisywane funkcje kosztuje oko(o $200. Do,. niedrogie i funkcjonalne mierniki
mo)na kupi. (w USA) w sklepach Radio Shack, natomiast w modele wy)szej klasy mo)na si
zaopatrzy. w sklepach z cz,ciami elektronicznymi, takimi jak Allied, Newark czy Digi-Key.
Pomiar napicia
Do pomiarw w pracuj#cym komputerze bdziemy musieli skorzysta. z techniki zwanej back
probing (dos(. mierzenie od ty(u"). W pracuj#cym komputerze nie mo)emy od(#czy. )adnego
przewodu, a pomiarw musimy dokonywa. przy do(#czonych wszystkich pod-zespo(ach.
Prawie wszystkie z(#cza, ktre bdziemy chcieli bada., maj# w miejscach po(#czenia styku z
drutem lu0ne szpary. Ko%cwki pomiarowe miernika s# na tyle cienkie, )e wejd# wzd(u)
przewodw do tych otworw i zetkn# si z metalowymi ko%cwkami wewn#trz wtyczki.
Technika ta nosi nazw pomiaru od ty(u", poniewa) ko%cwki miernika przyk(adamy z ty(u
wtyczki. Praktycznie wszystkie opisane dalej pomiary musz# by. wykonywane w ten sposb.
Aby sprawdzi. poprawno,. napi. wyj,ciowych zasilacza, sprawdzamy najpierw na-picie
na ko%cwce Power_Good (w wikszo,ci zasilaczy komputerw kompatybilnych z IBM jest
to ko%cwka P8-1), na ktrej powinno by. napicie od +3 V do +6 V. Je)eli wynik pomiaru
nie mie,ci si w tych granicach, to komputer, nie widz#c sygna(u Power_Good, nie
wystartuje albo nie bdzie pracowa( prawid(owo. W wikszo,ci przypadkw oznacza to awari
zasilacza i konieczno,. jego wymiany.
W dalszej kolejno,ci mierzymy napicia na ko%cwkach z(#cza zasilania p(yty g(wnej i
dyskw:

Nominalna
warto,.
napicia
Warto,.
minimalna
napicia
(wiksza
Warto,.
maksymalna
napicia
(mniejsza
Warto,.
minimalna
napicia
(tolerancja -
Warto,. maksymalna
napicia (tolerancja
5%)
+3,3 V 2,97 V 3,63 V 3,135 V 3,465 V
+/-5,OV 4,5 V 5,4 V 4,75 V 5,25 V
+/-12,OV 10,8 V 12,9 V 11,4 V 12,6 V
Je)eli mierzone napicie wykracza poza ten zakres, to nale)y wymieni. zasilacz. Jak ju)
wspomnia(em, wszystkie pomiary i testy napicia zasilania powinny by. wykonywane przy
zasilaczu odpowiednio obci#)onym, co oznacza zwykle, )e zasilacz musi by. do-(#czony do
komputera, a komputer musi pracowa..
Specjalistyczne przyrz$dy testowe
Do przeprowadzenia bardziej efektywnych testw mo)na skorzysta. z kilku specjalizowanych
przyrz#dw testowych. Zasilacz jest chyba najbardziej podatnym na awarie podzespo(em
komputera PC, dlatego je)eli mamy do czynienia z wieloma komputerami PC, to dobrze jest
zaopatrzy. si w r)ne przyrz#dy specjalizowane.
Rezystory obci#)aj#ce do warsztatowego" testowania zasilacza. Testy zasilacza wy-
izolowanego z komputera wymagaj# specjalnego przygotowania, poniewa) prawie
wszystkie zasilacze komputerw PC wymagaj# obci#)enia do poprawnej pracy. Informacj o
tym, jak samodzielnie zbudowa. drabink rezystorw, mo)na znale0. na p(ycie CD
dostarczanej wraz z ksi#)k#.
Transformatory o regulowanym napiciu wyj,ciowym. W czasie testowania zasilacza
powinni,my zasymulowa. r)ne poziomy napi. w gniazdku ,ciennym i obserwowa. reakcj
zasilacza. Transformator o regulowanym napi!ciu wyj$ciowym jest u)ytecznym przyrz#dem w
tym przypadku, poniewa) umo)liwia regulacj napicia zmiennego, ktre jest wej,ciowym
napiciem zasilacza (zob. rysunek 8.11). Urz#dzenie to sk(ada si z du)ego
transformatora, zamontowanego w obudowie z pokrt(em ustalaj#cym poziom napicia
wyj,ciowego. Wtyczk przewodu transformatora wk(adamy do gniazdka, a kabel zasilaj#cy
komputera do(#czamy do gniazdka w transformatorze.
Za pomoc# ga(ki na transformatorze regulujemy warto,. napicia doprowadzanego do
komputera.
Rysunek 8.11.
Transformator o regulowanym napi!ciu wyj$ciowym










Wikszo,. reguloanych transformatorw pozwala na regulacj napicia wyj,ciowego w
zakresie od O do 140 V (w USA), bez wzgldu na poziom napicia w gniazdku sieciowym.
Niektre transformatory pozwalaj# rwnie) na wysterowanie obci#)enia napiciem w
zakresie od O V do 280 V (tylko takie transformatory mia(yby zastosowanie w Polsce -
przyp. t(um.). Transformatora takiego mo)emy u)y. do symulowania spadkw napicia w
sieci i obserwowa., jak reaguje na nie komputer. W ten sposb mo)emy m.in. sprawdzi.
poprawne dzia(anie sygna(u Power_Good.
Gdy przy w(#czonym komputerze zmniejszamy napicie z transformatora do poziomu, przy
ktrym komputer si wy(#czy, to mo)emy okre,li. rezerw zasilacza, jak# dysponuje on na
wypadek spadkw czy fluktuacji napicia. Je)eli transformator mo)e rwnie) dostarcza.
napicie wyj,ciowe rzdu 200 V, to mo)emy przetestowa. zdolno,. pracy zasilacza z
napiciem innym ni) 110 V. Prawid(owo dzia(aj#cy zasilacz powinien pracowa. przy napiciu
sieciowym w granicach od 180 do 274 V, a wy(#cza. si, je)eli napicie wej,ciowe nie
mie,ci si w tym przedziale.
Symptomem pojawienia si problemu jest pojawienie si komunikatu o b(dzie parzysto,ci,
gdy obni)ymy napicie do 80 V (dla sieci 110 V - przyp. t(um.). Oznacza to, )e sygna(
Power_Good nie zosta( zniesiony przed obni)eniem si napicia wyj,ciowego zasilacza.
Kiedy sygna( Power_Good przybiera niski poziom, to komputer powinien zacz#. wykonywa.
ptle reset procesora.
Transformatory o regulowanym napiciu wyj,ciowym mo)na znale0. w ofercie sklepw takich
jak Allied, Newark czy Digi-Key. Urz#dzenia te powinny kosztowa. w granicach od 100 do
200 dolarw.
Naprawa zasilacza
Naprawa zasilacza jest rzadko wykonywana, przede wszystkim dlatego, )e zwykle taniej jest
wymieni. zasilacz na nowy. Nawet zasilacze wysokiej klasy nie s# tak drogie, jak praca
potrzebna do ich naprawy.
Zepsuty zasilacz zwykle si wyrzuca, chyba )e jest to jeden z modeli wysokiej klasy albo
nale)#cy do bardziej kosztownych. W takim przypadku rozs#dnie jest wys(a. zasilacz firmie
specjalizuj#cej si w naprawianiu zasilaczy czy innych podzespo(w. Procedura naprawy
polega na wys(aniu zasilacza do firmy naprawczej, ktra po jego naprawie od-sy(a go nam z
powrotem.
Je)eli zale)y nam na czasie, to firma mo)e natychmiast nam odes(a. dzia(aj#cy odpowiednik
naszego zasilacza, bior#c wadliwy zasilacz w zastaw. Tego typu napraw zaleca si wtedy,
gdy zepsute s# takie urz#dzenia jak zasilacze, monitory czy drukarki. Je)eli oddamy komputer
do tradycyjnego serwisu, to punkt serw-sowy najcz,ciej okre,li tylko przyczyn awarii i
ode,le wadliwy zasilacz do naprawy innej firmie. Czynno,. t mo)emy wykona.
samodzielnie i zaoszczdzi. w ten sposb dodatkow# kwot pienidzy, ktr# pobra(by
dodatkowo serwisant.
Osoby maj#ce do,wiadczenie w zakresie pracy z wysokimi napiciami mog# sprbowa.
samodzielnie naprawi. zasilacz. Mo)na tego dokona. poprzez dwie stosunkowo proste
czynno,ci, wymagaj#ce jednak otwarcia zasilacza. Nie proponuj nikomu naprawy
zasilacza, jedynie uwa)am, )e czasami mo)e by. to alternatyw# dla jego wymiany.
Wikszo,. producentw prbuje utrudni. otwarcie zasilacza przez zaplombowanie go w
tym celu za pomoc# specjalnych ,rub, odpornych" na majsterkowanie. Do ich wykrcania
nadawa(by si popularny ,rubokrt krzy)akowy, jednak specjalne ko%ce ,rub uniemo)liwiaj#
odkrcenie zwyk(ym ,rubokrtem. Wikszo,. firm handluj#cych narzdziami, np. Jensen albo
Specialized (w USA - przyp. t(um.) sprzedaje zestawy narzdzi radz#ce sobie z tego rodzaju
,rubami. Inni producenci przynitowuj# pokryw zasilacza, a do usunicia nitw trzeba u)y.
wiertarki. Wszystkie te utrudnienia maj# na celu zabezpieczenie zasilacza przed dostpem do
niego osobom niedo,wiadczonym w serwisowaniu urz#dze% pracuj#cych z wysokimi
napiciami. U)ytkownik, ktry mimo tych uwag zechce majsterkowa. przy zasilaczu, robi to
na w(asne ryzyko.
Wikszo,. zasilaczy ma wbudowany wewntrzny bezpiecznik stanowi#cy cz,.
zabezpieczenia pr#dowego. Je)eli bezpiecznik jest przepalony, to zasilacz nie bdzie
dzia(a(. Po otwarciu zasilacza mo)na wymieni. spalony bezpiecznik na nowy.
Trzeba mie. jednak ,wiadomo,., )e je)eli wewntrzna niesprawno,. zasilacza powoduje
przepalenie bezpiecznika, to w wikszo,ci przypadkw po wymianie bezpiecznik mo)e
znowu zosta. spalony, o ile nie usunie si przyczyny powstawania awarii. Wwczas lepiej
bdzie odes(a. zasilacz do naprawy. List firm przeprowadzaj#cych wysy(kowo naprawy
zasilaczy i innych podzespo(w mo)na znale0. na ko%cu ksi#)ki (dotyczy USA - przyp.
t(um.).
Zasilacze komputerw PC maj# wewntrzny regulator napicia s(u)#cy do kalibracji zasilacza na
etapie produkcji. W czasie eksploatacji mog# ulec zmianie parametry niektrych podzespo(w
zasilacza, powoduj#c zmian napicia wyj,ciowego. Napicie wyj,ciowe mo)na wwczas
wyregulowa., krc#c w tym celu regulatorem napicia wewn#trz zasilacza.
W zasilaczu mo)na znale0. kilka elementw s(u)#cych do regulacji - zazwyczaj s# to
niewielkie potencjometry, ktre ustawia si za pomoc# ,rubokrta. Nale)y u)ywa. narzdzia
z tworzyw, ktre nie przewodz# pr#du, np. z w(kna szklanego czy plastiku. Gdyby,my
w(o)yli metalowy ,rubokrt do wntrza zasilacza pod napiciem, mog(oby to wywo(a. snop
iskier, nara)aj#c nas na ryzyko pora)enia pr#dem i zniszczenie zasilacza.
Musimy ustali., ktre regulatory s(u)# do wsplnej regulacji poziomu napicia, a ktre do
regulacji poszczeglnych napi. wyj,ciowych. Wymaga jednak zastosowania metody prb i
b(dw. Mo)emy zaznaczy. pocz#tkowe ustawienie wszystkich rezystorw, nastpnie
rozpocz#. pomiar danego napicia i delikatnie krci. wszystkimi po kolei pokrt(ami, a)
nast#pi zmiana napicia.
Je)eli po przekrceniu regulatora nic si nie zmieni, to przywracamy jego pierwotne
po(o)enie. W ten sposb zlokalizujemy i odpowiednio dostroimy wszystkie napicia do
standardowych poziomw 5 V i 12 V.



Wymiana zasilacza w komputerze
Czasami jest po prostu (atwiej, taniej i bezpieczniej (bior#c pod uwag czas i potrzebne
cz,ci) wymieni. zasilacz na nowy ni) go naprawia.. Jak ju) by(a mowa wcze,niej, nowe
zasilacze s# dostpne u wielu producentw. Zanim jednak pjdziemy do sklepu kupi.
zasilacz, rozwa)my kilka wa)nych faktw.
Wybr zasilacza
Decyduj#c si na nowy zasilacz, powinni,my wzi#. pod uwag kilka spraw. Po pierwsze,
nale)y uwzgldni. kszta(t i format zasilacza. Np. zasilacz komputera IBM r)ni si fizycznie
od zasilaczy stosowanych w komputerach PC czy XT. Z tego wzgldu zasilacze AT i PC/XT
nie mog# by. stosowane zamiennie.
Zasilacze mog# si r)ni. rozmiarem, kszta(tem, rozmieszczeniem otworw na ,ruby,
rodzajem i liczb# wtyczek oraz umiejscowieniem w(#cznika. Komputery, akceptuj#ce ten
sam format, mog# korzysta. z jednakowego zasilacza. Producenci komputerw szybko
zdali sobie spraw z tego faktu i zaczli wytwarza. komputery na,laduj#ce PC/AT, z
uwzgldnieniem konfiguracji i lokalizacji p(yty g(wnej oraz zasilacza. W miar rozwoju
rynku klonw, popularno,. zacz(y zdobywa. cztery typy zasilaczy: AT/Tower, Baby-
AT, Slimline (LPX) i PC/XT. Dany zasilacz mo)na (atwo wymieni. na zasilacz tego
samego formatu. We wcze,niejszej cz,ci tego rozdzia(u znajduje si kompletny opis
formatw zasilaczy. Przy kupnie zasilacza powinni,my wiedzie., jakiego typu zasilacz jest
akceptowany w naszym komputerze.
W wielu komputerach wykorzystuje si zasilacze, ktre s# rozwi#zaniami firmowymi ich
producentw, co utrudnia ewentualn# wymian. Firma IBM w komputerach PS/2 stosuje
r)ne rodzaje zasilaczy, niezbyt ze sob# kompatybilnych. Niektre spo,rd nich mog# by.
stosowane zamiennie, zw(aszcza w komputerach z tak# sam# obudow#, np. Model 60, 65 i
80.
Dla komputerw tych jest dostpnych kilka rodzajw zasilaczy o r)nych mocach
wyj,ciowych, w tym zasilacze 207, 225, 242 i 250-watowe. Najsilniejsze,
250-watowe zasilacze by(y oryginalnie wyposa)eniem komputerw Model 65 SX i
nowszych wersji komputerw Model 80, chocia) znakomicie pasuj# do wszystkich
komputerw Model 60, 65 czy 80.
Potencjalnym czynnikiem ryzyka, zwi#zanym z u)ywaniem niestandardowych komputerw PC,
jest niestandardowy format zasilacza. Je)eli zasilacz w komputerze jest standardowego
formatu, to do takiego komputera pasuj# nowe modele zasilaczy, produkowane przez setki
firm. Pechowy u)ytkownik komputera z niestandardowym zasilaczem nie ma mo)liwo,ci
takiego wyboru i jest skazany na zakup zasilacza u producenta komputera, za ktry musi
zazwyczaj zap(aci. mnstwo pienidzy. Zasilacze formatu LPX mo)na kupi. ju) za $50,
jednak firmowe zasilacze niektrych producentw mog# kosztowa. nawet $400 albo i
wicej. Osoby kupuj#ce komputer PC czsto nie zwracaj# uwagi na ten fakt i o
konsekwencjach wynikaj#cych z obecno,ci w komputerze niestandardowego zasilacza
przekonuj# si na og( zbyt p0no.
Przyk(adem komputerw kompatybilnych z IBM z firmowym zasilaczem s# komputery firmy
Compaq. 3aden z komputerw Compaq nie wykorzystuje zasilacza takiego jak komputery
IBM, co oznacza, )e jedynym 0rd(em nowych zasilaczy jest firma Compaq.
Je)eli wysi#dzie" zasilacz w komputerze Compaq Deskpro, to za nowy zasilacz przyjdzie
nam zap(aci. $395, przy czym nowy zasilacz nie bdzie ani lepszy, ani cichszy od
dotychczasowego. Mamy tu niewielk# swobod# manewru, poniewa) oprcz firmy Compa#
prawie )adna inna firma nie produkuje zasilaczy w formacie Compaq. Wyj#tkiem jest firma PC
Power and Cooling, ktra sprzedaje doskona(e zasilacze pasuj#ce do wcze,niejszych
komputerw serii Compaq Portable i Compaq Deskpro.

Zasilacze te maj# wiksz# moc wyj,ciow# ni) oryginalne zasilacze Compaq, kosztuj#c przy
tym o wiele mniej.
Gdzie mo&na zdoby2 nowy zasilacz?
Jednym z najbardziej nara)onych na awarie podzespo(w w komputerze jest zasilacz, dlatego
u)ytkownicy czsto zwracaj# si do mnie z pytaniem, czy nie trzeba wymieni. zasilacza w
komputerze na lepszy. Zasilacze PC s# produkowane przez setki firm i oczywi,cie nie
przetestowa(em wszystkich z nich. Mog jednak poleci. zakup zasilaczy paru firm, ktre
zdo(a(em pozna. i o ktrych wiem, )e s# godne zaufania.
Chocia) na rynku dzia(a wielu producentw zasilaczy wysokiej klasy, to tym razem polec
tylko dwie firmy. S# nimi Astec Standard Power i PC Power and Cooling.
Astec produkuje zasilacze wykorzystywane w wikszo,ci komputerw wysokiej klasy, takich
jak IBM, Hewlett Packard, Apple i inne markowe komputery. Zasilacze tej firmy s# dostpne
w wielu standardowych formatach (AT/Tower, Baby-AT i Slimline) a tak)e o r)nych
mocach wyj,ciowych. Firma ta produkuje rwnie) zasilacze o mocach wyj,ciowych do 300
watw, a tak)e specjalne zasilacze do komputerw oszczdzaj#cych energi (,,Green PCs"),
ktre spe(niaj# wymagania programu EPA Energy Star. Zasila-cze te s# tak zaprojektowane,
aby pozwala(y na osi#gnicie wysokiej wydajno,ci przy niewielkim obci#)eniu. Miejmy
,wiadomo,., )e zasilacze o du)ej mocy innych produ-centw mog# sprawia. problemy przy
pracy ze zbyt ma(ym obci#)eniem. Firma Astec produkuje tak)e r)ne zasilacze
przeznaczone dla komputerw PC typu laptop czy notebook oraz liczne modele zasilaczy do
komputerw innych ni) Pecety",
Firma PC Power and Cooling oferuje najbardziej kompletn# seri zasilaczy, przeznaczonych
do wsp(pracy ze wszystkimi komputerami PC. Firma ta produkuje zasilacze we wszystkich
standardowych formatach stosowanych obecnie (AT/Tower, Baby-AT, Slimline, PC/XT).
Dostpne s# zasilacze r)nej jako,ci i o r)nej mocy wyj,ciowej, pocz#wszy od niedrogich
zasilaczy, ktre mo)na stosowa. jako modele zstpuj#ce stary zasilacz, a) do wysokiej klasy
modeli o du)ej mocy wyj,ciowej - a) do 450 W. Dostpne s# nawet modele z wbudowanym
awaryjnym zasilaniem bateryjnym, a tak)e seria specjalizowanych modeli z wentylatorami
du)ego rozmiaru, obracaj#cymi si wolno i bezg(o,nie. Modele te bd# szczeglnie
po)#dane przez tych u)ytkownikw, ktrzy nie mog# ,cierpie. ha(asu generowanego przez
niektre wentylatory.
Firma PC Power and Cooling oferuje rwnie) zasilacze zastpuj#ce niektre z firmowych
modeli Compaq. Takie rozwi#zanie mo)e si okaza. prawdziwym dobrodziejstwem, kiedy
przyjdzie nam wymieni. zasilacz w komputerze Compaq. Zasilacze firmy PC Power and
Cooling s# zasilaczami o wikszej mocy wyj,ciowej ni) oryginalne modele Compaq. Kosztuj#
przy tym znacznie mniej, w zwi#zku z czym z powodzeniem mog# zastpowa. w komputerze
stary zasilacz.
Firma PC Power and Cooling zapewnia rwnie) doskona(# pomoc techniczn#. Warto
wspomnie., )e firma ta jest obecna na rynku ju) do,. d(ugo, co nale)y do rzadko,ci w
bran)y. Oprcz zasilaczy, firma PC Power and Cooling oferuje rwnie) doskona(e obudowy.
Zasilacz wysokiej klasy pochodz#cy od jednego z wy)ej wymienionych producentw jest
jednym z najlepszych lekarstw na r)ne problemy, pojawiaj#ce si nieregularnie w
komputerze. Zapewnia tak)e, )e przez d(ugi czas bdziemy mogli si cieszy. bezawaryjn# prac#
naszego komputera.
Systemy zabezpieczaj$ce zasilanie
Systemy zabezpieczaj#ce zasilanie, zgodnie z nazw#, zabezpieczaj, sprzt komputerowy przed
skutkami skokw napicia i przerw w dostawie pr#du. Skoki i szpilki napiciowe mog#
spowodowa. zniszczenie sprztu, a spadki napicia mog# powodowa. utrat danych. W tym
podrozdziale omwimy cztery podstawowe typy urz#dze% zabezpieczaj#cych zasilanie oraz
wymienimy przypadki, w jakich nale)y je stosowa..
Przed zastosowaniem dodatkowego poziomu zabezpiecze% powinni,my uzmys(owi. sobie,
)e sam zasilacz komputera (o ile jest to dobry komputer) oferuje spory poziom zabezpiecze%.
Zasilacze wysokiej klasy, pochodz#ce od jednego z polecanych przez mnie w tym rozdziale
producentw, zabezpieczaj# przed wy)szymi ni) przewidziane pr#dami i napiciami, a tak)e
filtruj# w pewnym stopniu napicie sieciowe. Niektre z ta%szych modeli innych
producentw nie maj# prawdopodobnie a) tylu zabezpiecze%. Nale)y wic zachowa.
ostro)no,., je)eli mamy do czynienia z takim komputerem. Rozs#dnie by(oby pomy,le.
wtedy o dodatkowych formach zabezpieczenia.
Wszystkie metody zabezpiecze% opisane w tym rozdziale, a tak)e systemy zabezpieczaj#ce
wbudowane w zasilacze wymagaj# obecno,ci linii uziemiaj#cej.
Wiele starszych domw nie ma trjprzewodowej instalacji elektrycznej (gniazdka z
bolcem), przystosowanej do urz#dze% z lini# uziemiaj#c#.
Pod(#czaj#c do pr#du t(umiki, UPS-y czy komputer, nie powinni,my stosowa.
rozga(ziaczy z gniazdkami z bolcem pod(#czanych do gniazdka bez bolca.
Gniazdka takie mog# nie zapewni. uziemienia obwodu i bd# przeszkadza. urz#dzeniom
zabezpieczaj#cym.
Mo)e si czasem zdarzy., )e gniazdko, pomimo wyposa)enia go w 3 styki, co sugeruje
uziemienie, w rzeczywisto,ci nie jest uziemione -z powodu braku po(#czenia w jego
wntrzu. Dobrze jest wic przetestowa. takie gniazdko, zanim si do niego pod(#czy
komputer.
Zasilacz komputera powinien pracowa. zgodnie ze swoj# specyfikacj# i zasila. przez ca(y
czas komputer, nawet je)eli wyst#pi jedno z poni)szych zdarze. (dla sieci 110 V -przyp.
t(umacza):
* Spadek napicia do 80 V, trwaj#cy do 2 sekund
Spadek napicia do 70 V, trwaj#cy do 0,5 sekundy Wzrost napicia do 143 V, trwaj#cy do l
sekundy
Firma IBM twierdzi, )e )aden z jej zasilaczy i komputerw nie zostanie uszkodzony przy
zaj,ciu nastpuj#cych zdarze%:
* Ci#g(y pobr mocy o maksymalnej warto,ci
* Dowolny spadek napicia
* Szpilki napiciowe do 2500 V
Np. dokumentacja komputerw IBM PS/2 utrzymuje, )e zasilacze wysokiej klasy, stosowane w
komputerach PS/2, nie wymagaj # dodatkowych t(umikw napicia. Wikszo,. po-zosta(ych
producentw markowych komputerw rwnie) stosuje zasilacze wysokiej klasy. Zasilacze
te produkuj# firmy takie jak Astec, PC Power and Cooling i inne. Aby sprawdzi. poziom
zabezpiecze%, w jaki zosta( wyposa)ony zasilacz w komputerze, powo(ano niezale)ne
laboratorium, w ktrym poddaje si komputery PC, nie zabezpieczone w )aden dodatkowy
sposb, r)nym skokom i szpilkom napicia dochodz#cym do 6000 V - najwikszego
napicia, jakie mo)e by. przes(ane przez instalacj elektryczn# do gniazdka.
Ka)da wy)sza warto,. napicia wywo(a w gniazdku (uk elektryczny zwieraj#cy faz z zerem.
Godne uwagi jest to, )e )aden z komputerw w czasie testu nie dozna( uszkodzenia. Najgorsz#
rzecz#, jaka si zdarzy(a, by(o wy(#czenie albo restartowanie niektrych komputerw, gdy
napicie przekroczy(o warto,. 2000 V. Wy(#czenie i w(#czenie zasilania spowodowa(o
zrestartowanie komputerw.
Nie stosuj )adnej formy zabezpieczenia zasilania swoich komputerw i jak dot#d
przetrwa(y one nawet bliskie uderzenia pioruna i du)e skoki napicia. Ostatnio zdarzy(o si to
zaledwie 50 stp od mojego biura, gdy uderzenie pioruna spowodowa(o uszkodzenie czubka
ceglanego komina.
3aden z komputerw pracuj#cych w tym czasie nie zosta( uszkodzony, komputery po prostu
wy(#cza(y si. Mog(em zrestartowa. wszystkie komputery wy(#czaj#c i w(#czaj#c je.
Zniszczeniu uleg( natomiast alarm przeciwpo)arowy, znajduj#cy si w tym samym biurze.
Nie twierdz wcale, )e uderzenia pioruna albo nawet wy(adowania czy skoki napicia o du)o
mniejszej warto,ci nie s# w stanie zniszczy. komputera - inne pobliskie uderzenie pioruna
spowodowa(o zniszczenie modemu i karty portu szeregowego w jednym z komputerw.
Mia(em po prostu szcz,cie, )e zniszczeniu nie uleg(a p(yta g(wna.
Dochodzimy tu do czstego niedopatrzenia przy zabezpieczaniu komputera: zabezpieczaj#c
komputer przed niebezpiecznymi zjawiskami elektrycznymi, nie powinni,my zapomnie. o
zabezpieczeniu linii telefonicznej.
Automatyczne awaryjne wy(#czenie komputera jest funkcj#, w ktr# jest wyposa)ona
wikszo,. zasilaczy wysokiej klasy. Zasilacz mo)na zresetowa. wy(#czaj#c i w(#czaj#c go.
Niektre zasilacze, np. w komputerach PS/2, maj# funkcj automatycznego restartu. W
sytuacji znacznego skoku napicia czy szpilki napiciowej zasilacz ten zachowuje si
podobnie jak inne: wy(#cza siebie i ca(y komputer. R)nica polega na tym, )e po przy-
wrceniu napicia do normalnego poziomu zasilacz czeka od trzech do sze,ciu sekund, a
nastpnie restartuje siebie i komputer.
Funkcja ta jest po)#dana w komputerach pracuj#cych jako sieciowe serwery plikw czy innych
komputerach pracuj#cych bez ingerencji u)ytkownika, poniewa) do zrestartowania
komputera nie jest wymagana interwencja cz(owieka.
Kiedy po raz pierwszy by(em ,wiadkiem du)ego spadku napicia, ktry spowodowa(
natychmiastowe wy(#czenie wszystkich komputerw, by(em bardzo zaskoczony.
Wszystkie komputery milcza(y", jednak monitory by(y w(#czone i ,wieci(y si diody
modemw. Pierwsz# my,l#, jaka mi przysz(a do g(owy, by(o przypuszczenie, )e komputery
uleg(y zniszczeniu, jednak proste wy(#czenie i w(#czenie zasilania spowodowa(o restart
zasilaczy i komputery podnios(y si" bez )adnych problemw. Od tego czasu podobne
wy(#czenie komputera zdarza(o mi si wielokrotnie i zawsze obywa(o si bez wikszych
problemw.
W kolejnych podrozdzia(ach zostan# omwione nastpuj#ce rodzaje zabezpiecze% zasilaczy: *
d(awiki (ang. surge surpressers)
* zasilacze awaryjne pracuj#ce przy zaniku napicia sieciowego (ang. standby
power supplies, SPS)
* zasilacze awaryjne pracuj#ce ci#gle (uninterruptible power supplies, UPS)
* urz#dzenia formuj#ce napicie











D#awiki
Najprostsz# form# systemu zabezpieczaj#cego jest dowolny z dostpnych w handlu d(awikw
napiciowych - urz#dze% pod(#czanych pomidzy komputerem a gniazdkiem sieciowym.
Urz#dzenia te, kosztuj#ce od 20 do 200 dolarw, mog# absorbowa. efekty uderze% piorunw
czy pracy sprztu elektrycznego. Niektre d(awiki stanowi# efektywne rozwi#zanie cz,ci
problemw z zasilaniem, jednak oferuj# tylko ograniczony poziom zabezpieczenia.
D(awiki wykorzystuj # r)nego typu urz#dzenia blokuj#ce, zazwyczaj s# nimi warystory z
tlenkw metali (metal-oxide varistirs, MOVs), ktre maj# zdolno,. blokowania sygna(w o
napiciu przekraczaj#cym pewien poziom. Warystory mog# pracowa. przy napiciu
dochodz#cym do 6000 V, a napicia powy)ej 400 V kieruj# do ziemi. Przyrz#dy te reaguj# na
skoki napicia mieszcz#ce si w pewnych granicach, natomiast olbrzymie skoki,
spowodowane bezpo,rednim uderzeniem pioruna, mog# spali. d(awik. Warystory nie s#
przystosowane do wsp(pracy z bardzo wysokimi mocami i ulegaj# samozniszczeniu przy
du)ych skokach napicia. Warystory przestaj# dzia(a. albo po pojedynczym skoku napicia,
albo po serii mniejszych skokw. Prawdziwym problemem jest w ich przypadku
niemo)liwo,. stwierdzenia, kiedy urz#dzenie jest ju) niesprawne. Jedynym sposobem
przetestowania urz#dzenia jest przy(o)enie du)ego skoku napicia, ktre spowoduje
zniszczenie d(awika. Dlatego nigdy tak naprawd nie wiemy, czy d(awik rzeczywi,cie
zabezpiecza nasz zasilacz.
Niektre d(awiki maj# diody informuj#ce o pojawieniu si skokw napiciowych na tyle
du)ych, )e spowodowa(y przepalenie urz#dzenia. D(awik pozbawiony diod jest bezu)yteczny,
poniewa) nigdy nie wiadomo, czy w danym momencie jeszcze chroni zasilacz.
Firma Underwriters Laboratory opracowa(a doskona(y standard d(awikw, znany jako UL
1449. Ka)dy d(awik zgodny z tym standardem jest bardzo dobry i oferuje dodatkowy stopie%
ochrony ponad to, co gwarantuje standardowo zasilacz komputera. W zwi#zku z tym warto
kupowa. tylko te d(awiki, ktre maj# nastpuj#ce cechy:
* Zgodno,. ze standardem UL 1449
** Diody statusowe informuj#ce o przepaleniu si przyrz#du
Urz#dzenia zgodne ze standardem UL 1449 maj# odpowiednie oznakowanie na opakowaniu
albo bezpo,rednio na urz#dzeniu. Je)eli tych informacji nie ma, to d(awik jest niezgodny ze
standardem i nie powinni,my go kupowa..
Kolejn# rzecz#, na ktr# warto zwrci. uwag, jest wbudowany bezpiecznik nadpr#dowy, ktry
si nie przepala, lecz resetuje. Bezpiecznik ten chroni przed zwarciem w komputerze czy
urz#dzeniu peryferyjnym. Lepsze modele d(awikw kosztuj# zwykle oko(o 40 dolarw.
D#awiki zabezpieczaj$ce lini telefoniczn$
Oprcz zabezpieczenia linii elektrycznej, bardzo wa)n# rzecz# jest zabezpieczenie
komputera od strony linii telefonicznej pod(#czonej do komputera. Je)eli korzystamy z
modemu czy faxu pod(#czonego do gniazdka telefonicznego, to dowolne skoki czy szpilki
napiciowe przenoszone poprzez lini telefoniczn# mog# uszkodzi. komputer. Linie
telefoniczne s# bardzo podatne na uderzenia piorunw, ktre s# najwikszymi sprawcami
palenia si modemw i po(#czonego z nimi sprztu komputerowego.
Prosie d(awiki, wtykane pomidzy modem a gniazdko telefoniczne, s# produkowane lub
sprzedawane przez kilka firm. W te niedrogie urz#dzenia mo)na si zaopatrzy. wikszo,ci
sklepw z cz,ciami elektronicznymi.
Wikszo,. producentw kabli i sprztu komunikacyjnego wymienionych w Dodatku A
oferuje takie urz#dzenia.


Urz$dzenia formuj$ce napicie
Oprcz zdarze% zwi#zanych ze skokami napicia czy pr#du, mog# pojawia. si inne
problemy zwi#zane z dostarczan# energi# elektryczn#. Mo)e nast#pi. spadek napicia poni)ej
warto,ci, przy ktrej komputer dzia(a poprawnie. Po linii elektrycznej mog# by. przenoszone
szumy elektryczne inne ni) pojedyncze szpilki czy skoki napicia, zwi#zane np. z
interferencj# fal radiowych, a tak)e szum elektryczny wywo(any przez silniki elektryczne i
inne urz#dzenia indukcyjne.
Przy (#czeniu ze sob# dwch urz#dze% cyfrowych (np. komputera i urz#dzenia peryferyjnego)
warto pamita. o dwch podstawowych regu(ach:
* Dowolny kawa(ek drutu zachowuje si jak antena i bdzie przenosi( napicie wyindukowane
w nim pod wp(ywem pola elektromagnetycznego, ktre mo)e pochodzi. od innych kabli,
telefonu, lampy kineskopowej, silnika, lampy ja-rzeniowej, (adunkw elektrostatycznych i
oczywi,cie nadajnikw radiowych.
* Uk(ady cyfrowe reaguj# z pewn# wydajno,ci# na szum, nawet o amplitudzie jednego czy
dwch voltw, co czyni napicia indukcyjne szczeglnie dokucz-liwymi. Instalacja
elektryczna budynku mo)e dzia(a. jak antena i wy(apywa. wszelkiego dolarw, w zale)no,ci
od mo)liwo,ci obrbki" wej,ciowego napicia.
Zasilacze awaryjne
Kolejny poziom ochrony zasilania obejmuje zasilacze awaryjne (ang. backup power-
protection devices).Urz#dzenia te mog# dostarcza. komputerowi energi elektryczn# w
trakcie przerw w dostawach energii, dziki czemu mamy czas na spokojne wy(#czenie
systemu. Dostpne s# dwa typy zasilaczy awaryjnych: zasilacze pracuj#ce przy zaniku
napicia sieciowego (ang. standby power supplies, SPS) oraz zasilacze pracuj#ce ci#gle
(uninter-ruptible power supplies, UPS). UPS jest urz#dzeniem wyj#tkowym, poniewa) jest
czym, wicej ni) tylko zasilaczem awaryjnym. To tak)e najlepsze mo)liwe urz#dzenie
formuj#ce napicie.
Zasilacze awaryjne pracuj$ce przy zaniku napicia sieciowego (SPS-y)
Zasilacz taki jest okre,lany jako urz,dzenie offline. Dzia(a ono tylko wtedy, kiedy nastpuje
przerwa w dostawie energii elektrycznej. W urz#dzeniu SPS znajduje si specjalny uk(ad,
ktry bada warto,. pr#du w linii elektrycznej. Je)eli zostanie wykryty spadek, to nast#pi
szybkie prze(#czenie na zasilanie bateryjne i zacznie pracowa. konwerter napicia. Konwerter
napicia zamienia napicie baterii na napicie zmienne 220 V, ktre jest dostarczane
komputerowi. SPS-y spe(niaj# swoje zadanie, jednak czasami zdarzaj# si problemy z
prze(#czaniem na zasilanie baleryjne. Je)eli proces ten nie zachodzi odpowiednio szybko, to
zasilacz tak czy owak wy(#czy si albo zrestartuje, przez co stosowanie SPS-a jako
awaryjnego zasilacza traci sens. W bardzo dobrych urz#dzeniach tego typu znajduje si
transforma-tor ferrorezonansowy - du)y transformator maj#cy zdolno,. przechowania
niewielkiej ilo,ci energii elektrycznej i dostarczania jej w czasie prze(#czania. Urz#dzenie to
swoim dzia(aniem stanowi dodatkowy bufcjr midzy SPS-em a lini# elektryczn#, dziki
czemu SPS mo)e pracowa. w sposb niemal)e ci#g(y. Zasilacze SPS maj# (albo nie maj#)
wbudowane urz#dzenie formuj#ce wstpnie pr#d z gniazdka. Wikszo,. ta%szych urz#dze%
tego typu pracuje wprost na napiciu sieciowym i nie oferuje )adnego wstpnego formowania.
Dodatkowy transformator ferrorezonansowy daje urz#dzeniu dodatkowe mo)liwo,ci
regulacji i dodatkowo zabezpiecza je dziki separuj#cym w(a,ciwo,ciom transformatora.
SPS-y bez dodatkowego transfor-matora wymagaj# u)ycia dodatkowego urz#dzenia
formuj#cego, aby zapewnia(y pe(n# ochron zasilania. SPS-y kosztuj # zazwyczaj od 200 do
kilku tysicy dolarw, w zale)no,ci od jako,ci i mocy wyj,ciowej.


Awaryjne zasilacze pracuj$ce ci$gle (UPS-y)
Najlepszym chyba sposobem na zabezpieczenie si przed problemami z zasilaniem jest 0rd(o
zasilania, ktre formuje napicie pracuj#c w sposb ci#g(y. Zasilacz taki, czyli UPS, zwany
jest urz,dzeniem online, poniewa) pracuje w sposb ci#g(y i przez ca(y czas dostarcza
komputerowi energi elektryczn#. Niektre firmy reklamuj# urz#dzenia SPS z
transformatorem ferrorezonansowym jako UPS-y, dlatego zasilacze pracuj#ce ci#gle s#
czsto okre,lane jako true UPS. (prawdziwy" UPS). Zasilacz taki w du)ym stopniu
przypomina konstrukcj# system SPS, jednak nie ma w nim uk(adu prze(#czaj#cego, poniewa)
urz#dzenie jest przez ca(y czas zasilane z baterii.rodzaju szumy i zak(cenia.
Urz#dzenie formuj#ce sygna( mo)e stanowi. lekarstwo na wiele tego typu problemw.
Urz#dzenie to filtruje napicie, neutralizuje jego spadki, t(umi skoki napicia, pr#du i
generalnie stanowi bufor pomidzy lini# elektryczn# a komputerem. 5#czy w sobie
mo)liwo,ci d(awika i wiele innych. Jako urz#dzenie aktywne, dzia(a przez ca(y czas, w
przeciwie%stwie do urz#dze% pasywnych, aktywowanych tylko w czasie trwania spadku
napicia. Urz#dzenie formuj#ce dokonuje obrbki" wstpnej napicia i mo)e pomc w
rozwi#zaniu wielu problemw. Zawiera w sobie transformator, kondensatory i inne uk(ady
neutralizuj#ce spadki napicia w sieci.
W przypadku zasilania za po,rednictwem rzeczywistego UPS-a, komputer przez ca(y czas
jest zasilany z baterii z konwerterem z napicia sta(ego 12 V na napicie zmienne 220 V.
UPS stanowi prywatn# elektrowni" komputera, dostarczaj#c# energi niezale)nie od stanu
poziomu napicia wej,ciowego. 5adowarka baterii jest pod(#czona do gniazdka sieciowego i
(aduje bateri z szybko,ci# wiksz# lub rwn# szybko,ci roz(adowywania si baterii w czasie
pobierania energii przez komputer.
W momencie przerwy w zasilaniu UPS kontynuuje prac, poniewa) zostaje wy(#czona tylko
funkcja (adowania baterii. Poniewa) UPS w dalszym ci#gu pracuje z baterii, nie nastpuje
prze(#czenie i nie ma przerwy w dostawie energii. Nastpnie bateria zaczyna si
roz(adowywa. z szybko,ci# zale)n# od pr#du, jaki komputer pobiera z zasilacza, daj#c
u)ytkownikowi du)o czasu (w zale)no,ci od pojemno,ci baterii) na spokojne wy(#czenie
komputera. W oparciu o odpowiednio dobran# bateri UPS przez ca(y czas pracuje, generuj#c
energi elektryczn# i zabezpieczaj#c przed niemi(ymi niespodziankami. Po w(#czeniu pr#du
(adowarka zaczyna do(adowywa. bateri - znowu bez )adnej przerwy w dzia(aniu.
Cena UPS-w jest bezpo,redni# funkcj# d(ugo,ci czasu, przez jaki urz#dzenie bdzie w
stanie dostarcza. energi po wy(#czeniu pr#du w sieci, oraz dostarczanej przez niego mocy.
Rozs#dne by(oby zatem kupno takiego UPS-a, ktry dostarcza(by wystarczaj#co du)o mocy
potrzebnej do pracy komputera i urz#dze% peryferyjnych, a tak)e oferowa(by wystarczaj#co
du)o czasu na zamknicie wszystkich plikw i wykonanie sprawnej procedury wy(#czenia
komputera. W wikszo,ci zastosowa% UPS jest rozwi#zaniem najbardziej efektywnym
cenowo, poniewa) bateria i (adowarka wchodz#ce w sk(ad UPS-a musz# by. du)o wiksze i
du)o dro)sze od zasilacza typu SPS.
Mo)e si zdarzy., )e UPS zgromadzi zbyt wiele (adunku. Gdy si to zdarzy, ostrze)e nas
d0wikiem. Wtedy nale)y wyci#gn#. jego wtyczk z gniazdka i pozwoli. mu si roz(adowa.
do optymalnej warto,ci (adunku.
Wiele urz#dze% typu SPS jest reklamowanych jako prawdziwe UPS-y". Tym, co je
zdradza, jest czas przetaczania. Je)eli podaje si czas prze(#czania, to takie urz#dzenie nie
mo)e by. prawdziwym UPS-em, poniewa) w UPS-ach nie zachodzi )adne prze(#czanie.
Nale)y zdawa. sobie jednak spraw, )e dobre urz#dzenie SPS z wbudowanym
transformatorem ferrorezonansowym ma przy ni)szej cenie w zasadzie takie same parametry
jak zasilacz UPS.



Wiele dzisiejszych UPS-w jest sprzedawanych wraz ze specjalnym kablem, jak rwnie)
oprogramowaniem, ktre mo)e rozkaza. za-mknicie systemu, gdy w akumulatorach UPS-
u bdzie ju) niewiele energii. Niektre systemy, jak Windows NT, posiadaj# w(asne
mechanizmy programowe obs(uguj#ce UPS-y.
UPS zapewnia niemal ca(kowit# separacj zasilacza od linii elektrycznej, dlatego jest
niezast#piony jako uk(ad formuj#cy czy d(awik napiciowy. W najlepszych UPS-ach znajduje
si jeszcze dodatkowy transformator ferrorezonansowy, ktry zapewnia jeszcze lepszy poziom
zabezpieczenia i formowania napicia sieciowego.
Taki rodzaj UPS-wjest najlepsz# dostpn# obecnie form# ochrony zasilacza. Cena takiego
urz#dzenia mo)e by. jednak bardzo wysoka. Prawdziwe UPS-y kosztuj# od l do 2 dolarw
za l wat dostarczanej mocy. Aby dowiedzie. si, ile mocy pobiera nasz komputer, spjrzmy
na tabliczk z ty(u obudowy. Tabliczka ta podaje maksymaln# warto,. pobieranej mocy w
watach lub w voltach i amperach. Je)eli podane jest napicie i pr#d, to mno)#c te warto,ci
otrzymamy zu)ywan# moc.
Przyk(adowo, informacja znajduj#ca si z ty(u komputera IBM PC AT Model 339 mwi, )e
komputer zasilany napiciem 110 V mo)e pobiera. maksymalnie 5 amperw pr#du.
Maksymalna moc pobierana przez ten komputer wynosi wic 550 watw. Warto,. ta
obowi#zuje dla komputera ze wszystkimi zape(nionymi gniazdami rozszerzaj#cymi, dwoma
dyskami twardymi i pojedynczym napdem dyskietek - czyli w najbardziej rozbudowanej
konfiguracji. Komputer taki nie powinien pobiera. wicej pr#du ni) wynosi podawana warto,.,
w przeciwnym razie przepali si 5-amperowy bezpiecznik w zasilaczu. Tego typu komputery
pobieraj# przecitnie 300 watw mocy - przy obliczeniach lepiej jednak przyj#. warto,. 550
watw. Dodanie monitora powoduje pobr dodatkowych 100 watw, co daje (#cznie 650
watw albo nawet wicej. Do pracy dwch w pe(ni wyposa)onych komputerw AT bdzie
wic potrzebny UPS 1100-watowy. Nie zapomnijmy o dwch monitorach, z ktrych ka)dy
pobiera 100 watw - co daje (#cznie 1300 watw. Przy cenie od l do 2 dolarw za pojedynczy
wat dostarczanej przez UPS mocy. UPS o mocy po)#danej albo wikszej kosztowa(by od
1300 do 2600 dolarw -do,. du)o, jednak najlepszy poziom ochrony musi kosztowa..
Wikszo,. firm jest w stanie zaakceptowa. t sum jedynie w przypadku komputerw
wykonuj#cych tzw. zadania krytyczne, np. serwerw plikw.
1400 watw jest najwiksz# warto,ci# mocy, jak# dysponuj# dostpne w handlu UPS-y,
pod(#czane do 15-amperowego gniazdka sieciowego. Stosuj#c UPS-y o wikszej mocy,
ryzykujemy przepalenie bezpiecznika 15-amperowego w czasie intensywnego (adowania
baterii i pobierania maksymalnego pr#du przez inwerter.
Oprcz warto,ci mocy wyj,ciowej, UPS-y r)ni# si od siebie jeszcze kilkoma innymi
cechami. Dodanie transformatora ferrorezonansowego polepsza w(a,ciwo,ci formuj#ce i
separuj#ce zasilacza. Dobre UPS-y posiadaj# rwnie) inwerter, ktry wytwarza pr#d
0przebiegu sinusoidalnym, podczas gdy ta%sze modele mog# generowa. fal prostok#tn#.
Fala prostok,tna jest aproksymacj# fali sinusoidalnej, w ktrej sygna( jest ,city na dnie
1na wierzchu zboczy fali. Zmienny sygna( o przebiegu prostok#tnym jest nieodpowiedni
dla niektrych typw zasilaczy. Przed kupnem UPS-a upewnijmy si, )e napicie, ktre
on generuje, odpowiada parametrom naszego zasilacza. Ka)dy UPS charakteryzuje si
okre,lonym czasem, w jakim mo)e dostarcza. okre,lon# moc. Je)eli komputer pobiera
mniej mocy, ni) wynosi ta warto,., to bdzie mg( d(u)ej wsp(pracowa. z UPS-em.
Wikszo,. UPS-w nie jest przystosowana do wielogodzinnej pracy z komputerem po
wyst#pieniu przerwy w dostawie pr#du. Urz#dzenia te s# przystosowane do zasilania
komputera przez czas potrzebny do przeprowadzenia procedury jego wy(#czenia. UPS-y
mog#ce pracowa. d(u)ej ni) 15 minut s# bardzo kosztowne. Czasami bardziej op(aca si
kupi. generator pr#dowy ni) inwestowa. w d(ugo pracuj#cy UPS.
Systemy zabezpieczaj#ce zasilanie s# dostpne w wielu miejscach, m.in. w sklepach APC,
Bst Power, Tripp Lite (w USA - przyp. t(um.) i innych. Firmy te oferuj# szeroki wybr
urz#dze% typu UPS, SPS, d(awikw napiciowych i urz#dze% formuj#cych na-picie. Ich
dane s# podane w Dodatku A.
Do urz#dzenia typu UPS czy SPS nie nale)y pod(#cza. drukarki laserowej. Urz#dzenia te s#
elektrycznie g(o,ne" i mog# pobiera. bardzo r)ne warto,ci pr#du. Mo)e by. to bardzo
dokuczliwe dla uk(adu konwertera napicia wewn#trz UPS-a i spowodowa. jego awari.
Inwerter mo)e rwnie) wykry., )e nast#pi(o przeci#)enie, i wy(#czy. si. W ka)dym z
tych przypadkw na zanik zasilania mo)e by. nara)ony rwnie) komputer.
Drukarki s# zwykle urz#dzeniami o znaczeniu niekrytycznym dla pracy systemu, poniewa)
wszystko, co si na nich drukuje, mo)e zosta. wydrukowane ponownie. Nie pod(#czajmy ich
wic do UPS-w, chyba )e mamy okre,lony powd.
Baterie RTC/NVRAM
W komputerach 16-bitowych znajduje si specjalny uk(ad scalony, ktry (#czy w sobie zegar
czasu rzeczywistego (ang. Real Time Clock, RTC) z nie ulotn# pamici# RAM (NVRAM) o
pojemno,ci co najmniej 64 bajtw (w tym dane dla zegara). Uk(ad oficjalnie nosi nazw ukadu
RTC/NVRAM, jednak czsto okre,la si go jako uklad CMOS albo CMOS RAM, poniewa)
jest wykonany w technologii CMOS (Complimentary Metal Oxide Semiconductor). Uk(ady
CMOS charakteryzuj# si bardzo niskim poborem mocy, a specjalne uk(ady ETC/NVRAM s#
przystosowane do wieloletniej pracy z zasilaniem bateryjnym.
Uk(adem tego typu, zastosowanym w oryginalnym komputerze IBM AT, by(a Motorola
146818. Uk(ady stosowane obecnie pochodz# od innych producentw i maj# inne oznaczenia,
jednak wszystkie s# kompatybilne z uk(adem Motoroli.
Uk(ad RTC/NVRAM zawiera zegar czasu rzeczywistego, ktrego dzia(anie jest oczywiste.
Dziki niemu oprogramowanie mo)e odczyta. aktualny czas i dat, ktre s# pamitane nawet
wwczas, kiedy komputer jest wy(#czony.
Cz,. uk(adu z pamici# NVRAM pe(ni rwnie) inn# funkcj. Jest w niej pamitana
podstawowa konfiguracja komputera, w tym rozmiar zainstalowanej pamici, typy stacji
dyskw i dysku twardego oraz inne informacje. W niektrych nowszych p(ytach g(wnych
pami. NVRAM przechowuj#ca informacj konfiguracyjn# ma pojemno,. 2 kB albo i wicej.
Dotyczy to zw(aszcza nowszych komputerw Plug-and-Play, w ktrych pamitana jest nie
tylko informacja konfiguracyjn# p(yty g(wnej, lecz i kart rozszerzaj#cych. Informacja ta
mo)e by. odczytywana ka)dorazowo po w(#czeniu komputera.
Uk(ady NVRAM s# zwykle zasilane z baterii, dziki czemu po wy(#czeniu komputera
informacja jest dalej przechowywana w pamici NVRAM, dzia(a rwnie) zegar.
Najcz,ciej stosuje si baterie litowe, ktre maj# bardzo d(ug# )ywotno,., zw(aszcza we
wsp(pracy z uk(adami RTC/NVRAM, pobieraj#cymi bardzo ma(o pr#du.
Wikszo,. sprzedawanych obecnie komputerw wyposa)ona jest w zegar nowego typu z
wbudowan# bateri#. Uk(ady takie s# produkowane przez kilka firm, m.in. Dallas
Semiconductor i Benchmarq. Warto na nie zwrci. uwag ze wzgldu na ich d(ug# )ywotno,..
W normalnych warunkach bateria si w nich nie wyczerpie przez 10 lat, co jest oczywi,cie
okresem d(u)szym ni) efektywny czas u)ytkowania komputera. Je)eli w komputerze
znajduje si jeden z modu(w firmy Dallas czy Benchmark, to bateri trzeba wymienia.
wraz z uk(adem, poniewa) stanowi# one jedn# ca(o,.. W wikszo,ci uk(ady z bateri# s#
zamontowane w podstawce na p(ycie g(wnej, dziki czemu w razie problemu mo)na je (atwo
wymieni.. Nowe modu(y s# dostpne u producenta za ok. 18 dolarw. Cena ta jest czsto
ni)sza ni) cena samej nowej baterii.
Spotyka si komputery, ktre w ogle nie korzystaj# z baterii. Przyk(adowo, w komputerach
Hewlet Packard znajduje si specjalny kondensator, ktry do(adowuje si automatycznie,
zawsze wtedy, kiedy komputer jest pod(#czony do pr#du. Zauwa)my, )e komputer nie musi
dzia(a., aby kondensator si (adowa(, wystarczy, )e bdzie pod(#czony do pr#du. Je)eli
od(#czymy komputer od pr#du, to kondensator bdzie zasila( uk(ad RTC/NVRAM przez
tydzie% albo i d(u)ej. Gdy komputer bdzie od(#czony od pr#du przez d(u)szy czas, to
informacja w pamici NVRAM zostanie skasowana. Zawarto,. pamici NVRAM mo)na
odtworzy. z kopii zapasowej, pamitanej w uk(adzie Flash ROM znajduj#cym si na p(ycie
g(wnej. Jedyn# informacj#, ktra zostanie utracona po od(#czeniu komputera od pr#du,
bdzie data i czas. Informacj t trzeba bdzie wprowadzi. ponownie po w(#czeniu
komputera. Wykorzystanie kondensatora wraz z kopi# pamici NVRAM w pamici Flash
ROM zapewnia niezawodne dzia(anie komputera, ktry bdzie przez bardzo d(ugi czas
pamita( swoje dane konfiguracyjne.
W wikszo,ci komputerw znajduje si tylko zwyczajna bateria, ktra jest albo bezpo,rednio
przylutowana do p(yty g(wnej, albo umieszczana w odpowiedniej podstawce. W
komputerach z bateri# wlutowan# na sta(e znajduje si dodatkowa podstawka na p(ycie
g(wnej, s(u)#ca do w(o)enia konwencjonalnej baterii w razie wyczerpania si starej baterii.
Dziki temu w wikszo,ci przypadkw nigdy nie trzeba bdzie wymienia. baterii, nawet kiedy
si ca(kowicie wyczerpie.
Konwencjonalne baterie wystpuj# w wielu odmianach. Najlepsze s# baterie litowe, ktre
dzia(aj# od dwch do piciu lat albo i d(u)ej. Widzia(em komputery wyposa)one w zwyk(e
baterie alkaliczne, umieszczone w podstawce. Baterie te mniej nadaj# si na potrzeby
komputerw, poniewa) cz,ciej si psuj# i maj# zbyt krtk# )ywotno,.. Zdarzaj# si im tak)e
wycieki elektrolitu, ktre mog# powa)nie uszkodzi. p(yt g(wn#.
Oprcz r)nych typw baterii, spotyka si baterie o r)nym napiciu. Baterie
wykorzystywane w komputerach PC s# zwykle bateriami o napiciu 3,6 V, 4,5 V albo 6 V.
Przy wymianie baterii upewnijmy si, )e nowa bateria ma takie samo napicie jak poprzednia.
Niektre p(yty g(wne mog# wykorzystywa. baterie o r)nych napiciach, na p(ytach takich
znajduje si zworka albo prze(#cznik s(u)#cy do wyboru odpowiedniego napicia baterii.
Je)eli przypuszczamy, )e p(yta g(wna ma tak# mo)liwo,., to poszukajmy informacji na ten
temat w dokumentacji. Najpro,ciej bdzie oczywi,cie wymieni. bateri na inn# takiego
samego typu i wwczas nie bdzie potrzebna zmiana )adnych ustawie%.
Jedny z symptomw maj#cego nast#pi. uszkodzenia baterii jest kasowanie si zegara i
datownika za ka)dym wy(#czeniem komputera (w szczeglno,ci przy jego przenoszeniu).a tak)e
problemy podczas POST (Power-On Self Test) - gdy komputer ma problemy przy
wykrywaniu dyskw. Gdy napotkasz tego typu problem, dobrze jest spisa. na kartce
wszystkie istotne ustawienia pamici CMOS, a w najbli)szym czasie wymieni. wadliw#
bateri.



Wymieniaj#c bateri w komputerze, trzeba pamita. o zachowaniu biegunowo,ci, poniewa)
w razie odwrotnego w(o)enia baterii ulegnie uszkodzeniu uk(ad RTC/IWRAM (CMOS).
Uk(ady te w przypadku wikszo,ci p(yt g(wnych s, na sta(e przylutowane, wic bdzie to
bardzo kosztowna pomy(ka! Podstawka pod bateri i sama bateria maj# zazwyczaj kszta(t
uniemo)liwiaj#cy nieprawid(owe w(o)enie. Opis ko%cwek podstawki powinien si
znajdowa. w dokumentacji komputera.
Przy wymianie baterii najcz,ciej zostan# utracone dane w pamici NVRAM. Czsto si
zdarza, )e dane pozostaj# w pamici przez kilka minut (widzia(em raz, jak informacja w
uk(adzie NVRAM utrzyma(a si przez ponad godzin), tak wic je)eli odpowiednio szybko
dokonamy wymiany, to nie dojdzie do utraty danych. Aby si zabezpieczy., powinni,my za
pomoc# programu SETUP zachowa. ca(# informacj konfiguracyjn# komputera, pamitan# w
pamici NVRAM. W wikszo,ci przypadkw zadanie to bdzie polega. na uruchomieniu
programu SETUP i wydrukowaniu zawarto,ci ekranw dla wszystkich ustawie%. Niektre
programy SETUP daj# mo)liwo,. sporz#dzenia kopii zapasowej informacji z pamici
NVRAM w pliku. Je)eli opcja ta jest dostpna, by(oby rozs#dne skorzystanie z niej.
Je)eli ustawi(e, w BlOS-ie opcj pytania o has(o, a potem zapomnia(e,, jak ono brzmia(o,
jedyn# mo)liw# drog# ominicia zabezpieczenia jest wyjcie baterii na kilka minut.
Powinno to spowodowa. skasowanie informacji CMOS oraz owego zabezpieczenia.
Po wymianie baterii w(#czamy komputer i za pomoc# programu SETUP sprawdzamy dat i
czas, a tak)e pozosta(e dane zapisane w pamici NVRAM.
Urz$dzenia wej.ciowe
Rozdzia( ten jest po,wicony zewntrznym urz#dzeniom wej,ciowym komputera.
Szczeg(owo zostanie tutaj omwiona klawiatura, ktra jest najpopularniejszym urz#dzeniem
tego typu. Opisana bdzie mysz i inne urz#dzenia wskazuj#ce, ktre nale)# do
standardowego wyposa)enia ka)dego nowoczesnego komputera PC pracuj#cego w
,rodowisku GUI (graphical user interface), takim jak Windows czy OS/2. Na ko%cu
rozdzia(u zostan# omwione interfejsy joysticka, manipulatorw (paddles) i innych urz#dze%
wykorzystywanych w grach.
Klawiatura
Jednym z podstawowych elementw systemu komputerowego jest klawiatura. Jest ona
najwa)niejszym urz#dzeniem wej,ciowym komputera. Klawiatura s(u)y do wprowadzania
do komputera rozkazw i danych. W tej cz,ci rozdzia(u przedstawimy przegl#d r)nych
typw klawiatur przeznaczonych do komputera PC. Omwimy tak)e zasady dzia(ania
klawiatury, interfejs (#cz#cy klawiatur z komputerem, a nastpnie zajmiemy si
rozwi#zywaniem problemw technicznych z klawiatur# i ich rozwi#zywaniem.
Rodzaje klawiatury
Od momentu pojawienia si pierwszego komputera PC, firma IBM opracowa(a do nie-go
trzy rodzaje klawiatur, z ktrych jeden zosta( wykorzystany i ulepszony przez firm
Microsoft. Klawiatury te sta(y si standardem i znalaz(y si w ofercie praktycznie
wszystkich producentw sprztu PC. Ostatnio, w zwi#zku z pojawieniem si systemu
operacyjnego Windows 95, pojawi(a si zmodyfikowana wersja klawiatury 101-
klawiszowej, zaprojektowana przez firm Microsoft. Oto cztery podstawowe rodzaje
klawiatur PC:
* 83-klawiszowa klawiatura PC/XT * 84-klawiszowa klawiatura AT
* klawiatura 101-klawiszowa (Enhanced 101-Key Keyboard)
* 104-klawiszowa klawiatura Windows
W tej cz,ci rozdzia(u zostan# omwione powy)sze typy klawiatur, ich wygl#d i sposb
wykonania. Bardziej szczeg(owo bd# przedstawione modele 101- i 104-klawiszowe, gdy)
s# one obecnie najpopularniejszymi typami klawiatur.
83-klawiszowa klawiatura PC/XT
Oryginalny komputer IBM PC mia( pewn# szczegln# cech, ktra by(a wwczas rzadko,ci#
w,rd wikszo,ci komputerw osobistych, mianowicie klawiatura by(a do(#czana zewntrznie
do komputera. W tamtych czasach wikszo,. komputerw osobistych, np. Apple II, posiada(a
wbudowane klawiatury. Koncepcja klawiatury do(#czanej zewntrznie by(a zalet# komputera
IBM PC, jednak sama klawiatura mia(a pewne mankamenty. Najcz,ciej krytykowano j # za
brak ergonomii (zob. rysunek 9.1). Klawisze Shift mia(y za ma(y rozmiar i by(y umieszczone
w niew(a,ciwym miejscu po lewej stronie klawiatury. Zbyt ma(y by( rwnie) klawisz Enter.
Niedopatrzenia te by(y wwczas szczeglnie dokuczliwe, poniewa) w tym samym czasie
firma IBM wyprodukowa(a udan# maszyn do pisania Selectric, ktra by(a postrzegana jako
standard poprawnego uk(adu klawiatury.
Rysunek 9.1.
83-klawiszowa






Klawiatura PC/XT mia(a wbudowany procesor odpowiedzialny za komunikacj z p(yt#
g(wn# komputera za po,rednictwem specjalnego interfejsu szeregowego. Komunikacja
komputera z klawiatur# by(a jednokierunkowa, to znaczy p(yta g(wna nie mog(a przesy(a.
rozkazw i danych do klawiatury. Z tego wzgldu klawiatura PC/XT nie posiada wska0nika
stanu w postaci diod LED. Aktualny stan klawiszy Caps Lock, Num Lock i Scroll Lock
(czyli to, czy s# one naci,nite, czy nie) jest pamitany przez p(yt g(w-n#, wobec czego nie
mo)na by(o zapewni. synchronizacji pomidzy statusem tych trzech klawiszy a
,wieceniem si diod LED.
Wiele p0niejszych modeli klawiatur producentw innych ni) IBM posiada(o diodowy
wska0nik statusu i mo)liwo,. pamitania przez klawiatur statusu trzech klawiszy nie-
zale)nie od p(yty g(wnej. W wikszo,ci przypadkw dzia(a(o to dobrze, ale zdarza(o si, )e
wska0niki diodowe b(dnie pokazywa(y stan klawiszy. Problem ten mg( by. rozwi#zany przez
zresetowanie komputera, jednak takie rozwi#zanie irytowa(o u)ytkownikw.
Klawiatura PC/XT, ktra w swojej oryginalnej wersji wysz(a ju) z u)ycia, jest elektrycznie
niekompatybilna z p(yt# g(wn# komputerw AT, aczkolwiek niektre p0niejsze modele maj#
wbudowany prze(#cznik pozwalaj#cy na prac w trybie AT.
84-klawiszowa klawiatura AT
Komputer IBM PC/AT, ktry pojawi( si na rynku w roku 1984, by( wyposa)ony w
now#, 84-klawiszow# klawiatur (zob. rysunek 9.2). W tym modelu wyeliminowano wiele
niedorbek klawiatury PC/XT. Zmieniono po(o)enie i rozk(ad klawiszy numerycznych.
Powikszono klawisz Enter do rozmiarw klawisza w maszynie do pisania Selectric.
Poprawiono po(o)enie i rozmiar klawiszy Shift. Firma IBM zdecydowa(a si rwnie) na
dodanie diod LED sygnalizuj#cych stan klawiszy Caps Lock, Scroll Lock i Num Lock.
Rysunek 9.2.
84-klawiszowa klawiatura AT







Protok( komunikacji klawiatury z komputerem zosta( zmieniony na dwukierunkowy.
Oznacza to, )e procesor wbudowany w klawiatur mo)e si komunikowa. z procesorem na
p(ycie g(wnej, zwanym kontrolerem klawiatury (8042). Kontroler klawiatury, umieszczony
na p(ycie, mo)e wysy(a. dane i rozkazy do klawiatury, co pozwala na realizacj tzw.
autorepetycji (samoczynnego powtarzania wysy(ania znaku odpowiadaj#cego naci,nitemu
klawiszowi) wraz z okre,leniem odstpu czasu po naci,niciu klawisza, po jakim
autorepetycja si rozpocznie. Uk(ad kontrolera na p(ycie g(wnej realizuje tak-)e
przyporz#dkowywanie szesnastkowych kodw naci,nitych klawiszy odpowiednim znakom
(ang. scan code translation), umo)liwiaj#c w ten sposb komunikacj komputera z
klawiaturami w r)nych wersjach jzykowych. Dwukierunkowy interfejs umo)liwia ponadto
sterowanie trzema diodami na klawiaturze, co zapewnia synchronizacj stanu klawiszy Caps
Lock, Scroll Lock, Num Lock ze stanem diod LED.
Chocia) 84-klawiszowa klawiatura AT wysz(a ju) raczej z u)ycia, to jednak wci#) po-zostaje
kompatybilna elektrycznie z nowszymi wersjami p(yt g(wnych. Brak jej, co prawda,
niektrych klawiszy obecnych w nowszych typach klawiatur, w tym wygodnego bloku
klawiszy numerycznych i osobnego bloku klawiszy kursora, jednak styl rozmieszczenia
klawiszy alfanumerycznych, przypominaj#cy popularn# maszyn do pisania Selectric, bardziej
odpowiada wielu u)ytkownikom. Rwnie) spraw# indywidualnych preferencji jest obecno,.
bloku 10 klawiszy funkcyjnych z lewej strony klawiatury za-miast rzdu dwunastu klawiszy
funkcyjnych w pierwszym rzdzie na grze, jak zosta(o to rozwi#zane w klawiaturze 101-
klawiszowej.
Klawiatura 101-klawiszowa (102-klawiszowa)
W 1986 r. firma IBM zaprezentowa(a now#, korporacyjn#" klawiatur 101-klawiszow#,
przeznaczon# do wsp(pracy z nowszymi modelami XT i AT (zob. rysunek 9.3). Klawiatura ta
by(a korporacyjna", poniewa) pierwsze jej modele pojawi(y si wraz z komputerem IBM PC
RT - maszyn# typu RISC (Reduced Instruction Set Computer), przeznaczon# do zastosowa%
in)ynierskich i naukowych; obecnie klawiatury tego typu znajduj# si w(a,ciwie w ka)dym
zestawie komputerowym czy terminalu wyprodukowanym przez firm IBM. Rozwi#zanie
klawiatury 101-klawiszowej zosta(o skopiowane przez inne firmy i wkrtce sta(o si
standardem klawiatury komputerw PC.
Rysunek 9.3.
Ukad klawiatury 101-klawiszowej (Enhanced 101-Key Keyboard)





Klawiatura 101klawiszowa posiada lepsze rozmieszczenie klawiszy ni) klawiatura 84-
klawiszowa, mo)e z wyj#tkiem zbyt ma(ego (znowu) klawisza ENTER. Projektuj#c j#,
pomy,lano o tym, by spe(nia(a midzynarodowe przepisy i wymogi dotycz#ce klawiatur.
Niektre firmy, np. Digital Equipment Corporation (DEC) czy Texas Instruments (TI),
stosuj# po dzi, dzie% w swoich komputerach klawiatury zbli)one do 101-klawiszowego
pierwowzoru IBM. Oryginalne klawiatury firmy IBM by(y sprzedawane w dwch wersjach: z
diodowym wska0nikiem stanu lub bez, w zale)no,ci od tego, czy klawiatura wchodzi(a w
sk(ad zestawu XT czy AT. Obecnie spotyka si wiele r)nych wariantw klawiatury 101-
klawiszowej, w tym tak)e z wbudowanymi urz#dzeniami wskazuj#cymi.
Obecnie dostpnych jest kilka wariantw klawiatury 101-klawiszowej, wszystkie one s#
jednak elektrycznie kompatybilne i mog# by. zamiennie pod(#czane do komputera. Firmy
IBM i Lexmark (filia IBM produkuj#ca klawiatury i drukarki) opracowa(y kilka z nich, w
tym klawiatury z urz#dzeniami wskazuj#cymi i modele o bardziej ergonomicznym
rozmieszczeniu klawiszy. Wikszo,. klawiatur jest do(#czanych do komputera za pomoc#
standardowej picio ko%cwkowej wtyczki typu DIN (Deutsche Industrie Norm), sporo
modeli jest te) do(#czanych przez sze,cio ko%cwkow# wtyczk mini-DIN, np. komputery
IBM/PS2 i kompatybilne czy komputery Slimline i kompatybilne. Po-mimo r)nych
wtyczek, klawiatury pozostaj# takie same i w przypadku gdy wtyczka nie pasuje do
gniazdka, mo)na zamieni. kabel albo zastosowa. wtyczki przej,ciowe.
Z klawiatury 101-klawiszowej mo)na wyodrbni. cztery bloki klawiszy:
* klawisze podstawowe (jak w maszynie do pisania),
* blok klawiszy numerycznych klawisze steruj#ce kursorem i s(u)#ce do poruszania si po
ekranie,
* klawisze funkcyjne.
Pod wzgldem rozmieszczenia klawiszy klawiatura 101-klawiszowa przypomina popularn#
maszyn do pisania Selectric. Klawisze Tab, Caps Lock, Shift i Backspace maj# wiksz#
powierzchni i s# rozmieszczone podobnie jak w tej maszynie do pisania. Klawisze Ctrl i Alt
znajduj# si po obydwu stronach klawisza spacji.
W,rd klawiszy podstawowych i numerycznych znajduj# si klawisze z wypustkami, ktre
umo)liwiaj# pisanie bez patrzenia na klawiatur.
Klawisze s(u)#ce do poruszania si po ekranie zosta(y wydzielone z bloku klawiszy
numerycznych, ktre s# zarezerwowane do wprowadzania danych liczbowych. (Mo)liwe jest
u)ywanie klawiszy numerycznych do sterowania kursorem, gdy wy(#czony jest tryb Num
Lock). Do bloku klawiszy numerycznych dodano klawisz znaku dzielenia i klawisz Enter.
Klawisze steruj#ce kursorem zosta(y zgrupowane w blok w kszta(cie odwrconej litery T.
Klawisze Insert, Delete, Home, End, Page Up i Page Down wydzielono z bloku klawiszy
numerycznych i umieszczono w bloku nad klawiszami kursora. Klawisze funkcyjne, w
trzech blokach po cztery klawisze, znajduj# si w pierwszym grnym rzdzie klawiatury.
Dodano klawisze funkcyjne Fll i F12. Klawisz Esc znajduje si w lewym grnym rogu
klawiatury. Realizacj czstych funkcji umo)liwiaj# klawisze Print Screen/Sys Req, Scroll Lock i
Pause/Break.
Inne ni) ameryka%ska wersje klawiatury Enhanced maj# 102 klawisze i nieznacznie si
r)ni# od pierwowzoru.
Jedn# z wielu u)ytecznych cech klawiatury 101-klawiszowej s# wymienialne klawisze (same
plastikowe nasadki). Umo)liwia to dostosowanie klawiatury do specyficznych wymaga%
u)ytkownika (s(u)# do tego klawisze z papierow# wk(adk#). Dostpne s# rwnie) szablony
klawiatur s(u)#ce do realizacji specjalnych funkcji.
Klawiatura Enhanced prawdopodobnie jeszcze przez jaki, czas bdzie sprzedawana z
wikszo,ci# komputerw typu desktop. Obecnie jest najpopularniejszym rodzajem klawiatury
i nic nie wskazuje na to, )eby sytuacja ta mia(a wkrtce ulec zmianie. W sytuacji gdy
wikszo,. komputerw PC wsp(pracuje z tym samym typem klawiatury, do,. (atwa staje si
przesiadka" pomidzy r)nymi komputerami, bez konieczno,ci uczenia si nowego uk(adu
klawiatury.
104-klawiszowa klawiatura Windows
Je)eli nale)ysz, podobnie jak ja, do ludzi pisz#cych bez patrzenia na klawiatur, to na pewno
irytuje ci konieczno,. odrywania r#k od klawiatury w celu u)ycia myszy. Jeszcze bardziej
jest to uci#)liwe w systemie Windows 95, w ktrym wykorzystywane s# obydwa klawisze
myszy. Wiele nowszych rozwi#za% klawiatur, szczeglnie w kompu-terach typu poilable,
posiada wbudowane r)ne manipulatory w rodzaju IBM Trackpoint czy Alps Glidepoint (bd#
one omwione w dalszej cz,ci rozdzia(u), ktre pozwalaj# osobom pisz#cym bez patrzenia
na klawiatur przesuwa. kursor nie odrywaj#c od niej
r#k. Jeszcze inaczej problem ten rozwi#za(a firma Microsoft, dodaj#c do klawiatury 101-
klawiszowej trzy klawisze s(u)#ce do obs(ugi specyficznych cech systemu Windows. Nowe
klawisze wspomagaj# funkcje, ktre przy zwyk(ej klawiaturze wymaga(yby klikania mysz# albo
wielokrotnego naciskania r)nych klawiszy.
Firma Microsoft opracowa(a klawiatur, ktra pozwala wykorzystywa. nowe klawisze i ich
kombinacje. Liczba klawiszy zosta(a zwikszona ze 101 do 104 poprzez dodanie dwch
klawiszy Windows (ang. Win Keys) oraz klawisza aplikacji (ang. Application Key).
Klawisze te s# wykorzystywane do tworzenia kombinacji, podobnych do kombinacji z
klawiszem Ctrl czy Alt, wykorzystywanych w systemie i w aplikacjach Windows. Nie ma
konieczno,ci pos(ugiwania si nimi w czasie pracy w systemie Windows 95 czy NT, jednak
ostatnio producenci oprogramowania zaczynaj# dodawa. do swoich produktw r)ne funkcje
wykorzystuj#ce klawisz aplikacji (ktry spe(nia t sam# rol co prawy klawisz myszy).


W zalecanym klawiatury 104-klawiszowej klawisze Windows s#siaduj# z kla-wiszami Alt, a
klawisz aplikacji znajduje si z prawej strony prawego klawisza Windows. Nale)y jednak
pamita., )e szczeg(owe rozmieszczenie klawiszy pozostawiono decy-zji producenta, przez
co mog# wystpowa. r)nice pomidzy klawiaturami r)nych producentw.
Naci,nicie klawisza Windows powoduje otwarcie menu Start, po ktrym mo)na si
nastpnie porusza. za pomoc# klawiszy kursora. Klawisz aplikacji symuluje prawy klawisz
myszy; w wikszo,ci aplikacji jego naci,nicie otwiera tzw. menu kontekstowe (ang. context-
sensitive pop-up menu). Kilku kombinacjom (#cz#cym naci,nicie klawisza Windows z
innymi klawiszami przypisano tzw. makra rozkazowe. Np. kombinacja WIN+E powoduje
uruchomienie Eksploratora Windows. Poni)sza tabela zawiera spis wszystkich nowych
kombinacji klawiszy systemu Windows 95:
Kombinacja klawiszy Akcja
WIN+R Otwiera okno dialogowe Uruchom".
WIN+M Minimalizuje wszystkie okna.
Shift+WIN+M Maksymalizuje wszystkie okna.
WIN+F1 Uruchamia system pomocy.
WIN+E Uruchamia Eksplorator Windows.
WIN+F Wyszukuje pliki i foldery.
Ctrl+WIN+F Wyszukuje komputer w sieci.
WIN+Tab Aktywizuje kolejny przycisk na pasku zada%.
WIN+Break Otwiera okno dialogowe W(a,ciwo,ci: System".
Specyfikacja 104-klawiszowej klawiatury Windows wymaga od producentw, aby
zwikszyli w swoich klawiaturach ilo,. kombinacji trzech klawiszy, ktre naci,nite
jednocze,nie wywo(uj# okre,lon# reakcj (ang. trillograms). Przyk(adem takiej kombinacji jest
Ctrl+Alt+Delete. Konstruowanie matrycy klawiatury w taki sposb, aby rejestrowa(a
potrjne kombinacje naci,nitych klawiszy, jest jednak kosztowne. Kolejnym czynnikiem
powoduj#cym wzrost cen klawiatur s# dodatkowe klawisze. Sprzeda) na du)# skal oraz
konkurencja powinny jednak utrzyma. ich ceny w rozs#dnych granicach.
Obecnie w zasadzie ka)dy producent klawiatur ma w ofercie modele z dodatkowymi
klawiszami Windows. Niektrzy producenci dodaj# kolejne ulepszenia. Np. klawiatura
Microsoft Natural Keyboard oprcz klawiszy Windows posiada pewne cechy poprawiaj#ce
ergonomi, np. podzia( klawiszy na dwa bloki zapewniaj#ce prawid(ow# pozycj nadgarstkw.
Przyzwyczajenie si do takiego uk(adu klawiatury wymaga jednak troch czasu. Wad#
klawiatury Microsoft (produkowanej przez firm Keytronics) jest brak wyra0nego kliknicia"
towarzysz#cego naci,niciu klawisza, ktre wystpuje w klawiaturach firmy Alps, Lite-On,
NMB czy Lexmark. Zw(aszcza klawiatury tej ostatniej firmy s# pod tym wzgldem
szczeglnie komfortowe.
Oprcz trzech dodatkowych klawiszy Windows, w klawiaturach firm Lexmark, NMB i Alps
pojawi( si nowy rodzaj klawisza spacji, umo)liwiaj#cy wygodne kasowanie wprowa-dzanych
znakw (ang. Erase-Easy). W(a,cicielem licencji na to rozwi#zanie jest firma Keyboard
Enhacements, Inc. Pomys( polega na podziale klawisza spacji na dwa klawisze, z ktrych
krtszy lewy klawisz (opcjonalnie prawy) pe(ni funkcj klawisza Backspace. Je)eli w
materia(ach reklamowych jest mowa o 105 klawiszach, to najprawdopodobniej oznacza to, )e
klawiatura posiada trzy klawisze Windows oraz dodatkowy klawisz Backspace obok
klawisza spacji.
Dodatkowe klawisze nie s# konieczne do pracy z systemem Windows i z pewno,ci# nie ka)da
klawiatura jest w nie wyposa)ona. Jednak prawdopodobnie coraz wiksza liczba komputerw
PC bdzie wyposa)ona w klawiatury 104-klawiszowe. Dodatkowe klawisze mog# u(atwi.
dostp do funkcji systemu i aplikacji Windows zarwno nowicjuszom, jak i
do,wiadczonym u)ytkownikom, pisz#cym bez patrzenia na klawiatur.
Klawiatury komputerw przeno.nych
Ze wzgldu na ograniczone rozmiary komputerw przeno,nych, niemo)liwe jest
zagwarantowanie ich klawiaturom takiej wygody u)ytkowania, jak klawiaturom komputerw
stacjonarnych. Powstaje wiele r)nych rozwi#za%. Niestety, nie ustali( si )aden standard, w
przeciwie%stwie do komputerw domowych PC.
Dawniej proponowanym rozwi#zaniem by(o zmniejszenie rozmiaru klawiszy. Nie spotka(o si to
z gor#cym przyjciem ze strony u)ytkownikw przyzwyczajonych do charakterystycznego
rozk(adu palcw na klawiaturze. W tej chwili jedynymi klawiszami o zmniejszonym
rozmiarze s# klawisze z cyframi oraz klawisze specjalne. Najbardziej widoczn# r)nic# jest
brak wydzielonego bloku klawiszy numerycznych. Jednak brak owych klawiszy okaza( si
problemem do przezwyci)enia. Zastosowane rozwi#zanie polega na mo)liwo,ci u)ycia
cz,ci klawiatury alfanumerycznej do symulowania owego bloku klawiszy. Jest to
przedstawione na rysunku 9.5. Prze(#czanie pomidzy trybami pracy odbywa si zazwyczaj
przez kombinacj klawiszy - rozwi#za% jest wiele.
Oczywi,cie nie jest to rozwi#zanie zbyt wygodne. Na szcz,cie, przestawienie si na u)ywanie
klawiszy numerycznych w bloku alfanumerycznym nie jest zbyt trudne. Okazuje si, )e jedyn#
czynno,ci#, ktr# mo)na wykona. tylko na bloku klawiszy numerycznych, jest wpisywanie
znakw bezpo,rednio za pomoc# ich kodw ASCII (za pomoc# klawisza Alt plus numer
ASCII).
W wielu przeno,nych systemach istnieje klawisz Fn, ktrego u)ycie jest zbli)one do
klawiszy Alt czy Ctrl - modyfikuje on standardowe dzia(anie innych klawiszy. Mo)na za
jego pomoc# pog(o,ni. muzyk, przyciemni. obraz, u)y. pojedynczego klawisza w bloku
numerycznym i wykona. wiele innych czynno,ci.
Ciekawostk# jest powstawanie przez pewien czas systemw (na przyk(ad firmy IBM), w
ktrych klawiatura dzieli(a si na dwie cz,ci. W pozycji zamknitej spoczywa(y one na
sobie - jedna na drugiej - we wntrzu obudowy.
Jednak po otworzeniu komputera rozk(ada(y si na boki tworz#c klawiatur wiksz# od
obudowy komputera.
Wysi(kom konstruktorw przysz(y z pomoc# oczekiwania klientw, ktrzy w swoich
systemach chcieli mie. coraz wiksze ekrany. Rozmiar ekranu idzie w parze ze wzrostem
szeroko,ci komputera, a wraz z ni# zwiksza(a si ilo,. miejsca na klawiatur. Dlatego
wspomniane wy)ej rozwi#zania okaza(y si niepotrzebne.
>> Patrz Klawiatury", str. 1169 Kompatybilno.2
83-klawiszowa klawiatura PC/XT odr)nia si od pozosta(ych typw klawiatur i zasadniczo
mo)e wsp(pracowa. tylko z 8-bitowymi komputerami PC/XT, na ktrych p(ycie g(wnej nie
ma uk(adu kontrolera klawiatury 8042.
Powy)sze stwierdzenie jest prawdziwe dla klawiatur firmy IBM i wikszo,ci modeli
kompatybilnych. Klawiatury niektrych producentw mog# by. prze(#czane w tryb pracy z
p(yt# g(wn# AT.
84-klawiszowa klawiatura firmy IBM wsp(pracuje poprawnie z 16-bitow# (lub lepsz#) p(yt#
g(wn# AT, lecz nie bdzie wsp(pracowa. z )adn# z p(yt PC/XT. Podobnie jak w
przypadku klawiatury 83-klawiszowej, niektre modele innych producentw s# wyposa)one
w prze(#cznik pozwalaj#cy na prac w trybie PC/XT.
Je)eli klawiatura zostanie ustawiona na prac w niew(a,ciwym tr>bie, to nie bdzie dzia(a.,
lecz nie spowoduje to uszkodzenia sprztu. Uniwersalne klawiatury Enhanced Keyboard
firmy IBM dziki opcji auto-switching mog# wsp(pracowa. z w(a,ciwie ka)dym komputerem
IBM i kompatybilnym, pocz#wszy od PC/XT, a sko%czywszy na PS/2 wystarczy tylko
pod(#czy. klawiatur do komputera. Niektre modele do poprawnej wsp(pracy z
komputerem PC/XT bez kontrolera 8042 na p(ycie g(wnej bd# wymaga(y odpowiedniego
ustawienia prze(#cznika. Mo)e te) by. potrzebny kabel przej,ciowy z dopasowan# wtyczk#.
Klawiatura 101-klawiszowa jest elektrycznie kompatybilna z ka)d# p(yt# g(wn# typu AT, a
nawet z wikszo,ci# p(yt PC/XT, jednak przy pod(#czaniu jej do wielu starszych modeli
komputerw mog# wyst#pi. problemy spowodowane oprogramowaniem. W celu zapewnienia
poprawnej obs(ugi nowej klawiatury, firma IBM zmodyfikowa(a zawarto,. pamici ROM
swoich komputerw, podobnie post#pili producenci maszyn kompatybilnych. W bardzo starych
komputerach (z roku 1986 lub starszych) do prawid(owego dzia(ania niektrych funkcji
klawiatury 101-klawiszowej, takich jak klawisze funkcyjne Fll czy F12, mo)e by. konieczna
wymiana uk(adu pamici ROM na nowsz# wersj. Je)eli ROM BIOS komputera nie
obs(uguje klawiatury 101-klawiszowej, to klawiatura mo)e wcale nie dzia(a. (tak jak w
przypadku wszystkich trzech wersji pamici ROM firmy IBM) albo te) nie dzia(aj# klawisze
funkcyjne Fl l i F12 lub pojawiaj# si inne problemy. K(opoty z kompatybilno,ci# mog# si
te) objawia. pojawianiem si na ekranie po naciskaniu klawiszy niew(a,ciwych znakw
(towarzyszy temu d0wik z g(o,niczka), co praktycznie uniemo)liwia prac. Tego rodzaju
problemy mo)na czsto rozwi#za. poprzez wymian uk(adu pamici ROM na nowszy, co
zapewnia poprawn# obs(ug klawiatury 101-klawiszowej.
Prawid(ow# obs(ug klawiatury 101-klawiszowej przez BIOS starszych komputerw IBM
mo)na sprawdzi. w nastpuj#cy sposb: po pod(#czeniu klawiatury i w(#czeniu komputera
powinna si automatycznie zapali. dioda Num Lock, a blok klawiszy numerycznych powinien
by. w(#czony. Metoda ta nie jest ca(kowicie skuteczna, jednak generalnie zapalenie si diody
oznacza, )e BIOS danego komputera obs(uguje pod(#czon# klawiatur. Godnym uwagi
wyj#tkiem jest BIOS IBM AT z dat# 10.06.85: po w(#czeniu komputera zapala si dioda Num
Lock, lecz obs(uga klawiatury nie jest w pe(ni poprawna. Wszystkie wersje BIOS-u firmy IBM,
pocz#wszy od daty 15.11.85, obs(uguj# klawiatur 101-klawiszow# w sposb prawid(owy. W
komputerze IBM, ktry wsp(pracuje z klawiatur# 101-klawiszow#, w momencie wykrycia
tej klawiatury przy w(#czeniu komputera zapala si dioda Num Lock i w(#cza si blok klawiszy
numerycznych. Je)eli komputer wykryje, )e pod(#czona klawiatura jest starszym modelem
84-klawiszowym, to blok klawiszy numerycznych nie jest w(#czany - klawiatura 84-
klawiszowa nie posiada osobnych klawiszy kursora, wydzielonych z bloku klawiszy
numerycznych. Kiedy w roku 1986 pojawi(a si klawiatura 101-klawiszowa, wielu jej
u)ytkownikw (w tym tak)e autora) irytowa(o automatyczne w(#czanie bloku klawiszy
numerycznych za ka)dym razem po uruchomieniu komputera. Wikszo,. producentw
komputerw kompatybilnych z IBM zacz(o umieszcza. w programie SETUP opcj
umo)liwiaj#c# okre,lenie stanu klawisza Num Lock w czasie inicjowania systemu.
Niektrym u)ytkownikom mo)e si wydawa., )e automatyczne uaktywnianie funkcji Num
Lock w czasie startu komputera jest specyficzn# funkcj# klawiatury 101-klawiszowej,
odr)niaj#c# j# od poprzednich modeli. Nale)y jednak pamita., )e nie jest to funkcja
klawiatury, lecz p(yty g(wnej.
Gdy BIOS p(yty g(wnej rozpoznaje pod(#czon# klawiatur jako 101-klawiszow#, w(#cza
klawisz Num Lock. W komputerach, w ktrych BIOS nie umo)liwia wy(#czenia funkcji Num
Lock, mo)na ustawi. - pocz#wszy od systemu DOS 6.0 - stan klawisza Num Lock za
pomoc# dyrektywy NUMLOCK= w pliku CONFIG.SYS. Je)eli korzysta si ze starszej ni) 6.0
wersji systemu DOS, to mo)na w tym celu u)y. jednego z dostpnych programw typu public
domain.
Umieszczenie polecenia wywo(uj#cego taki program w pliku AUTOEXEC.BAT zapewnia
wy(#czenie bloku klawiszy numerycznych po ka)dym uruchomieniu komputera.
Przeprowadzi(em nieformalny test, w ktrym pod(#czy(em now# klawiatur do starszej wersji
komputera XT. W moim odczuciu klawiatura pracowa(a poprawnie. Nie dzia(a( wprawdzie
)aden z klawiszy typu Fll czy F12, ale dzia(a(y klawisze kursora w bloku klawiszy
numerycznych. Klawiatura 101-klawiszow# powinna wsp(pracowa. popraw-nie z
komputerami XT i AT, lecz odmwi wsp(pracy z oryginalnym modelem PC. Powodem s#
r)nice w pamici ROM BIOS i odmienne elektrycznie interfejsy. W klawiaturach
kompatybilnych z klawiatur# 101-klawiszow# znajduje si czsto na spodzie prze(#cznik,
ktry umo)liwia wsp(prac klawiatury z oryginalnym komputerem PC.
Technologia wykonania klawiatury
Technologia wykonania typowej klawiatury PC jest zagadnieniem bardzo interesuj#cym. W
tej cz,ci rozdzia(u zostan# omwione typy prze(#cznikw wykorzystywane w
klawiaturach, interfejs (#cz#cy klawiatur z komputerem, kody liczbowe przyporz#dkowane
klawiszom i rodzaje wtyczek.
Budowa i zasada dzia#ania prze#$cznikw
We wsp(czesnych klawiaturach wykorzystuje si kilka rodzajw prze(#cznikw. W
wikszo,ci klawiatur zastosowano jeden z kilku wariantw prze,cznika mechanicznego.
Dzia(anie tego prze(#cznika polega na chwilowym zamkniciu obwodu elektrycznego w
momencie naci,nicia klawisza. W klawiaturach najwy)szej klasy zamiast prze(#cznikw
mechanicznych zastosowano tzw. prze,czniki pojemno$ciowe o odmiennej zasadzie
dzia(ania. Omwione zostan# obydwa rodzaje prze(#cznikw oraz ich wady i zalety.
Najpopularniejsze obecnie prze(#czniki mechaniczne s# dostpne w nastpuj#cych od-
mianach:
* typowo mechaniczne - z gumow# kopu(k#
* z elementem piankowym - membranowe
Typowo mechaniczny prze(#cznik jest prostym prze(#cznikiem, w ktrym w momencie
naci,nicia klawisza nastpuje zetknicie metalowych stykw. Wbudowany w prze-(#cznik
tzw. mechanizm reakcji na naci,nicie (tactile feedback), z(o)ony z klipsa" i spr)yny,
powoduje, )e naci,niciu klawisza towarzyszy odczucie kliknicia" i wy-ra0ny opr.
Producenci klawiatur mechanicznych - firmy Alps Electric, Lite-On i NMB Technologies -
wykorzystuj# g(wnie prze(#czniki firmy Alps Electric. Prze(#czniki mechaniczne s# bardzo
wytrzyma(e, maj# zazwyczaj w(a,ciwo,. samooczyszczania stykw i w normalnych
warunkach wytrzymuj# 20 milionw naci,ni. - pod tym wzgldem ustpuj# jedynie
prze(#cznikom pojemno,ciowym. Ich zalet# jest te) wyra0ny opr naciskanego klawisza.
W niektrych starszych klawiaturach czsto stosowane by(y prze(#czniki mechaniczne z
elementem piankowym. Technologi t stosowa(a wikszo,. producentw, w tym tak)e
firma Keytronics. Element piankowy jest przymocowany za po,rednictwem t(oczka do
nasadki klawisza, a na jego spodzie znajduje si warstwa folii przewodz#cej (zob. rysunek
9.6).


Rysunek 9.6.
Budowa klawisza Z prze,cznikiem zawieraj,cym element piankowy









Kiedy klawisz zostaje naci,nity, przewodz#ca folia zamyka obwd pr#du na p(ytce
drukowanej znajduj#cej si pod klawiszem. Si(a spr)yny powoduje powrt zwolnionego
klawisza do pozycji pocz#tkowej. Element piankowy zapobiega odbijaniu stykw, wywo(uje
jednak wra)enie zapadania si naciskanego klawisza. Z tego powodu producenci czsto
stosuj# triki polegaj#ce na sygnalizowaniu d0wikowym, )e naci,nicie klawisza
spowodowa(o zamknicie obwodu elektrycznego, co jest do,. k(opotliwe. Technologia
prze(#cznikw z elementem piankowym (klawiatury firmy Keytronics) by(a wykorzystywana w
wielu komputerach firmy Compaq, obecnie jednak jest najpowszechniej stosowana przez
Packard Bell. To, czy naci,niciu klawisza powinien towarzyszy. wyra0ny opr, jest kwesti#
indywidualn#, ja osobi,cie nie nale) do entuzjastw klawiatur z elemen-tem piankowym.
Innym problemem wystpuj#cym w tego rodzaju klawiaturach jest sk(onno,. folii
przewodz#cej i ,cie)ek p(ytki drukowanej do ulegania korozji, co mo)e si przejawia. tym,
)e naci,nicie klawisza nie powoduje )adnej reakcji. Bywa to do,. irytuj#ce. Na szcz,cie,
klawiatury te mo)na z (atwo,ci# oczy,ci.. Po rozkrceniu obudowy, mo)na na og( wyj#.
p(ytk drukowan# i uzyska. dostp do spodw wszystkich elementw piankowych, bez
potrzeby wyci#gania ka)dego elementu. Wwczas mo)na (atwo ze-trze. korozj i brud z
elementw piankowych i z p(ytki drukowanej, przywracaj#c w ten sposb klawiaturze jej
dawn# ,wietno,.. Niestety, po pewnym czasie te same problemy znowu si pojawi#.
Osobi,cie polecam preparat o nazwie Stabillant 22a firmy D.W. Electrochemicals, ktrego
stosowanie poprawia w(a,ciwo,ci przewodz#ce styku i zapobiega korozji. Opisane problemy
spowodowa(y, )e prze(#czniki z elementem piankowym wysz(y ju) z u)ycia, a zamiast nich
stosuje si prze(#czniki z gumow# kopu(k#.
Prze,czniki z gumow, kopuk, przypominaj# budow# prze(#czniki z elementem piankowym,
jednak przewy)szaj# je pod wieloma wzgldami. Zamiast spr)yny zastosowano w nich
gumow# kopu(k i przycisk wglowy na spodzie klawisza. W momencie naci,nicia klawisza
t(oczek napiera na gumow# kopu(k, ktra stawia mu opr, a) w ko%cu si za(amuje, czemu
towarzyszy wyra0ne odczucie naci,nicia klawisza. Wwczas przycisk wglowy (#czy
elektrycznie ,cie)ki znajduj#ce si pod klawiszem. Zwolnienie klawisza powoduje, )e
gumowa kopu(k# odzyskuje poprzedni kszta(t i klawisz wraca do pozycji pocz#tkowej.
Zastosowanie kopuiki gumowej zamiast spr)yny powoduje, )e naci,nicie klawisza jest
wyra0nie odczuwalne i nie trzeba w tym celu stosowa. dodatkowych klipsw" czy innych
elementw. Zastosowany przycisk wglowy poprawia odporno,. stykw na korozj, a tak)e
samoczynnie oczyszcza metalowe pola przewodz#ce pod spodem klawisza.
Gumowe kopu(ki s# formowane w jednolity arkusz, ktry ca(kowicie chroni ,cie)ki
przewodz#ce przed brudem, kurzem, a nawet ma(ymi kroplami p(ynw. Taka konstrukcja
klawiatury jest najprostsz# ze wszystkich i wymaga najmniej elementw. Wszystkie te cechy
sprawi(y, )e klawiatura ta uchodzi za najbardziej solidn# i niezawodn# i cieszy si najwiksz#
popularno,ci# spo,rd wszystkich typw klawiatur.
Je)eli omwiony w(a,nie typ klawiatury ma w ogle jak#, wad, to jest ni# to, )e naci,nicie
klawisza nie jest tak wyra0nie wyczuwalne, jak mog(aby sobie tego )yczy' cz,.
u)ytkownikw. Niektrzy u)ytkownicy woleliby, )eby naci,niciu klawisza towarzyszy(o
jednak wyra0niejsze kliknicie".
Prze,cznik membranowy jest odmian# prze(#cznika z gumowym kapturkiem, jednak w
klawiaturze zbudowanej z zastosowaniem prze(#cznikw membranowych poszczeglne
klawisze nie s# rozmieszczone osobno, lecz zgrupowane w jeden arkusz spoczywaj#cy na
pod(o)u bd#cym du)# gumow# kopu(k#. Rozwi#zanie to zmniejsza drog", jak# przebywa
klawisz od pozycji pocz#tkowej do ca(kowitego naci,nicia i dlatego nie jest uznawane za
szczeglnie wygodne przez osoby do,wiadczone, pisz#ce bez patrzenia na klawiatur.
Klawiatura taka znajduje zastosowanie w ekstremalnych warunkach. Odizolowanie nasadek
klawiszy od p(ytki drukowanej za pomoc# arkusza powoduje, )e
klawiatury membranowe zdaj# egzamin w warunkach, w jakich )adna inna klawiatura by
nie wytrzyma(a. Klawiatury z prze(#cznikami membranowymi wchodz# w sk(ad terminali,
ktre nie s(u)# do wprowadzania du)ych ilo,ci danych, lecz np. obs(uguj# kasy w sklepach.
Prze,czniki pojemno$ciowe s# obecnie jedynym spotykanym rodzajem prze(#cznikw
niemechanicznych (zob. rysunek 9.7). S# one w,rd prze(#cznikw tym, czym Cadillac w,rd
samochodw. Klawiatury zbudowane w oparciu o nie s# znacznie dro)sze od popularnych
klawiatur z gumowymi kopuikami, lecz s# o wiele bardziej od nich odporne na brud i korozj,
daj#c przy tym najwikszy komfort towarzysz#cy naci,niciu klawisza.
Rysunek 9.7.
Prze,cznik pojemno$ciowy








Dzia(anie prze(#cznika pojemno,ciowego nie polega na zamkniciu obwodu elektrycznego
pomidzy stykami. W prze(#czniku tym znajduje si para p(ytek, zazwyczaj wykonanych z
plastiku. Zmiana pojemno,ci elektrycznej prze(#cznikw jest wykrywana przez matryc, nad
ktr# znajduj# si prze(#czniki.
W momencie naci,nicia klawisza, t(oczek klawisza zbli)a grn# p(ytk w kierunku
umocowanej na sta(e p(ytki dolnej. Zazwyczaj mechanizm ten powoduje wyra0ne od-czucie
naci,nicia klawisza wraz ze s(yszalnym klikniciem". Wraz z przemieszczaniem si
grnej p(ytki zmienia si pojemno,. pomidzy p(ytkami. Zmiana pojemno,ci jest
wykrywana przez obwd uk(adu komparatora.
Poniewa) w prze(#czniku pojemno,ciowym nie ma )adnych stykw metalowych, jest on
prawie ca(kowicie odporny na korozj i brud. W takich prze(#cznikach nie wystpuje zjawisko
odbijania stykw, powoduj#ce wy,wietlenie na ekranie wielu znakw po pojedynczym
naci,niciu klawisza. Prze(#czniki pojemno,ciowe przoduj# rwnie) pod wzgldem trwa(o,ci
- wytrzymuj# co najmniej 25 milionw naci,ni. (pozosta(e typy prze(#cznikw wytrzymuj#
od 10 do 20 milionw naci,ni.). Naci,nicie klawisza jest wyra0nie odczuwalne i
towarzyszy mu s(yszalne kliknicie". Jedyn# wad# takiego rozwi#zania jest jego koszt.
Klawiatury oparte na prze(#cznikach pojemno,ciowych na-le)# do najdro)szych, jednak ich
jako,., trwa(o,. oraz komfort u)ytkowania sprawiaj#, )e s# warte swojej ceny.
Tradycyjnie ju) jedynym producentem klawiatur z prze(#cznikami pojemno,ciowymi jest
firma IBM wraz z filiami produkuj#cymi klawiatury, firmami Lexmark oraz Unicomp - midzy
innymi dlatego klawiatury te zawsze zdecydowanie przewy)sza(y parametrami klawiatury
innych producentw.
Interfejs klawiatury
Klawiatura sk(ada si z pewnej liczby prze(#cznikw umieszczonych na siatce zwanej matryc,
klawiatury. W momencie naci,nicia danego klawisza, procesor klawiatury rozpoznaje go
okre,laj#c punkt matrycy, ktry przewodzi pr#d. Procesor klawiatury potrafi rwnie) ustali.
czas trwania pojedynczego naci,nicia, mo)e tak)e wykry. jednoczesne wci,nicie kilku
klawiszy. Wbudowany w klawiatur 16-bajtowy bufor sprztowy potrafi obs(u)y. szybkie
lub jednoczesne naci,nicia klawiszy i przekaza. ich obs(ug dalej.
Gdy u)ytkownik naciska klawisz, to najcz,ciej na skutek odbijania stykw prze(#cznika
pojawia si seria szybkich w(#cze% i wy(#cze% prze(#cznika.
Zjawisko to, zwane odbi-janiem stykw (ang. key bounce), musi by. wyeliminowane przez
procesor klawiatury. Procesor musi odr)nia. odbijanie stykw od zamierzonego
podwjnego naci,nicia klawisza przez u)ytkownika. Jest to do,. (atwe, poniewa) odbijanie
stykw odbywa si na tyle szybko, )e u)ytkownik nie potrafi go zasymulowa. naciskaj#c
szybko kilka razy klawisz.
Klawiatura komputera PC jest w rzeczywisto,ci osobnym komputerem, ktry komunikuje si z
p(yt# g(wn# za pomoc# specjalnego interfejsu szeregowego, przez ktry przesy(ane s# 11-
bitowe paczki danych, sk(adaj#ce si z 8 bitw danych oraz dodatkowych bitw ramki i bitw
kontrolnych. Chocia) jest to po(#czenie szeregowe, nie jest ono kompatybilne ze standardowym
interfejsem szeregowym RS-232, wykorzystywanym do pod(#czenia modemu.
W oryginalnej klawiaturze PC zastosowano w funkcji procesora klawiatury mikrokontroler 8048
firmy Intel. Nowsze modele klawiatur korzystaj# z uk(adu 8049 z wbudowan# pamici#
ROM lub wykorzystuj# inny mikrokontroler kompatybilny z 8048 lub 8049. Np. firma IBM
w klawiaturach 101-klawiszowych od pocz#tku wykorzystuje zmodyfikowan# wersj
procesora 6805 firmy Motorola, ktry jest kompatybilny z uk(adami Intela. Do zada% procesora
klawiatury nale)y odczytanie stanu matrycy klawiatury, wyeliminowanie zjawiska odbijania
stykw, przyporz#dkowanie naci,nitemu klawiszowi okre,lonego kodu przeszukania (ang.
scan code) i przes(anie tego kodu do p(yty g(wnej. Procesor klawiatury ma w(asn# pami.
RAM, czasami rwnie) ROM i wbudowany interfejs szeregowy.
Na p(ycie g(wnej oryginalnego komputera PC/XT szeregowy interfejs klawiatury jest
po(#czony z uk(adem 8255 PPI (Programmable Peripherial Interface). Uk(ad ten jest z
kolei pod(#czony do linii IRQ1 kontrolera przerwa%. Zg(oszenie przerwania IRQ1 oznacza
nadej,cie danych z klawiatury. Dane z klawiatury s# przesy(ane z uk(adu 8255 do procesora
poprzez port znajduj#cy si w przestrzeni wej,. i a/ wyj,. i a pod adresem 60h. Sygna( IRQ1
nakazuje procesorowi wykonanie skoku do podprogramu (INT 9h), w ktrym nastpuje
interpretacja kodw klawiszy i podejmowanie dalszych decyzji.
W przypadku klawiatury typu AT, szeregowy interfejs klawiatury jest po(#czony ze
specjalizowanym uk(adem kontrolera klawiatury na p(ycie g(wnej. W oryginalnym
komputerze AT jest nim uk(ad 8042 UPI (Universal Peripherial Interface). W rzeczywisto,ci
mikrokontroler ten jest osobnym procesorem wyposa)onym w 2 kB pamici ROM i 128
bajtw pamici RAM. Wersja 8742 tego uk(adu jest wyposa)ona w pami. EPROM (Erasable
Programmable Read Only Memory), ktrej zawarto,. mo)e zosta. skasowana i
zaprogramowana na nowo. Czsto producent p(yty wraz z nowszymi wersjami pamici ROM
dostarcza tak)e nowy uk(ad kontrolera klawiatury, poniewa) zawarto,. jego pamici ROM
rwnie) podlega modyfikacji. Na niektrych p(ytach g(wnych mo)e si znajdowa. kontroler
klawiatury 8041 (lub 8741), ktry od uk(adw 8042 i 8742 r)ni si tylko ilo,ci# wbudowanej
pamici. W pozosta(ych przypadkach kontroler klawiatury jest wbudowany w uk(ad
kontrolera p(yty g(wnej (ang. chipset).
W komputerze AT mikrokontroler wbudowany w klawiatur (uk(ad 8028) przesy(a dane do
mikrokontrolera na p(ycie g(wnej (uk(ad 8042). Mikrokontroler na p(ycie g(wnej mo)e
tak)e przesy(a. dane do klawiatury. Kiedy do kontrolera na p(ycie g(wnej nad-chodz# dane
z klawiatury, zg(asza on przerwanie IRQ1 i przesy(a dane do procesora g(wnego poprzez port
o adresie 60h, tak samo jak w komputerze PC/XT. Uk(ad kontrolera 8042 pracuje jako agent
po,rednicz#cy w wymianie informacji pomidzy klawiatur# a procesorem g(wnym,
zajmuje si t(umaczeniem kodw klawiszy oraz podejmuje szereg innych akcji. Mo)e on
rwnie) przesy(a. do klawiatury dane otrzymane od procesora g(wnego poprzez port 60h.
Przesy(anie kodw rozkazw dla kontrolera lub odczytywanie jego stanu przez procesor
g(wny odbywa si za po,rednictwem portu o adresie 64h. Po przes(aniu kodu rozkazu nastpuje
z regu(y przes(anie danych do lub z klawiatury za po,rednictwem portu 60h.
W wikszo,ci starszych typw komputerw uk(ad 8042 kontroluje ponadto stan linii adresowej
A20, zapewniaj#c dostp do pamici o rozmiarach wikszych ni) l MB. W nowszych p(ytach
g(wnych funkcja ta zosta(a wbudowana w uk(ad kontrolera p(yty g(wnej. Kontrola linii
A20 przez uk(ad 8042 jest szerzej omwiona w rozdziale 7. pt. Pami. komputera", w cz,ci
opisuj#cej pami. HMA (High Memory Area).
Funkcje obs#ugi klawiatury
Je)eli dany klawisz jest stale naci,nity, to klawiatura ca(y czas przesy(a jego kod do p(yty
g(wnej - jest to tzw. aulorepetycja. W klawiaturze AT prdko,. wysy(ania kodu naci,nitego
klawisza (ang. typematic rat) mo)na ustawi. za pomoc# odpowiedniego rozkazu przes(anego
procesorowi klawiatury. Nie jest to mo)liwe we wcze,niejszych typach klawiatur PC/XT,
poniewa) komputery te maj# jednokierunkowy interfejs klawiatury.
W przypadku klawiatury AT jest mo)liwe programowe ustawienie czstotliwo,ci wysy(ania
kodw klawiszy oraz up(ywu czasu od naci,nicia klawisza, po jakim ma si rozpocz#.
przesy(anie. W systemie DOS, pocz#wszy od wersji 4.0, parametry te mo)na ustawi. za
pomoc# rozkazu MODE. Warto,ci# domy,ln# parametru RATE jest 20 dla komputerw PC i
kompatybilnych, a 21 dla komputerw IBM PS/2. Warto,ci# domy,ln# parametru DELAY
jest 2. Tak wic w wikszo,ci komputerw znaki z klawiatury s# przesy(ane z szybko,ci# l0cps
(znakw na sekund), a op0nienie, po jakim rozpocznie si przesy(anie znakw, wynosi 0,5
sekundy. W celu ustawienia na nowo parametrw klawiatury w systemie DOS, nale)y
wpisa. na-stpuj#ce polecenie:
MOD: CON [:] [RATE=r DELAY=d]
W przypadku starszej wersji klawiatury lub komputera, po wprowadzeniu rozkazu MOD: CON
mo)e pojawi. si nastpuj#cy komunikat:
Function not supported on this computer
Oznacza to, )e klawiatura lub komputer (lub jedno i drugie) nie s# wyposa)one w interfejs
dwukierunkowy albo )e rozkaz MOD: nie jest obs(ugiwany. Rozwi#zaniem problemu mo)e by.
wymiana ROM BIOS lub klawiatury na nowsz# wersj, co jednak w przypadku starszego
modelu komputera prawdopodobnie bdzie nieop(acalne.
Wiele wersji ROM BIOS umo)liwia zmian szybko,ci reakcji klawiatury, jednak nie wszystkie
wersje zapewniaj# obs(ug szybko,ci i czasu op0nienia.
System operacyjny Windows sam kontroluje ustawienia parametrw klawiatury. Ozncza to,
)e za(adowanie Windows przykryje" ustawienia systemu DOS dokonane za pomoc#
rozkazu MODE. Parametry klawiatury w systemie Windows mo)na (atwo sprawdzi. i
zmodyfikowa.. W tym celu nale)y w Panelu sterowania wybra. ikon Klawia-tura, wwczas
pojawi# si suwaki Op0nienie powtarzania i Czstotliwo,. powtarzania. Nastpnie nale)y
przesun#. odpowiednio jeden z suwakw. W celu przetestowania ustawie% mo)na klikn#. na
pole edycyjne pod spodem i prbowa. naciska. klawisze.
Ustawienia w Panelu sterowania, mimo )e zmieniane w sposb graficzny, ci#gle s# zgodne z
naszymi warto,ciami op0nie% i przesuni., jak w tabelach 9.1 i 9.2
Kody i numery klawiszy
Naci,nity klawisz jest lokalizowany przez procesor wbudowany w klawiatur (uk(ad 8048
lub 6805). Nastpnie procesor ten wysy(a do p(yty g(wnej szeregowo paczk danych
zawieraj#c# kod naci,nitego klawisza. Kontroler klawiatury 8042 znajduj#cy si na p(ycie
g(wnej AT t(umaczy kod klawisza na tzw. kod systemowy wed(ug jednej
z (maksymalnie) trzech tablic. Otrzymany kod jest nastpnie przesy(any do procesora
g(wnego. Znajomo,. kodw klawiszy mo)e si okaza. u)yteczna w razie wyst#pienia
problemw z klawiatur# lub w sytuacji kiedy kody klawiszy lub kody systemowe s#
wykorzystywane w aplikacji.
Kiedy jaki, klawisz nie dzia(a, jego kod jest zazwyczaj zwracany przez oprogramowanie
diagnostyczne, w tym tak)e POST (Power On Self Test - seria testw wykonywanych przy
starcie komputera) i konwencjonalne programy diagnostyczne. Oznacza to, )e uszkodzony
klawisz trzeba zidentyfikowa. poprzez jego kod. W tabelach 9.3 - 9.7 zebrano kody klawiszy
klawiatur 83-, 84- i 101-klawiszowych. Pos(uguj#c si tymi tabelami mo)na (atwo ustali.,
ktry klawisz nie dzia(a prawid(owo lub wymaga przeczyszczenia.
W klawiaturach 101-klawiszowych mog# wystpowa. trzy r)ne zbiory kodw klawiszy.
Domy,lnym zbiorem jest zbir pierwszy. W niektrych komputerach, np. PS/2, zbir drugi
jest wykorzystywany w czasie testu POST.
Np. w u)ywanym przeze mnie komputerze IBM 75P pierwszy zbir jest wykorzystywany
w czasie testu POST, natomiast w czasie normalnej pracy wykorzystywany jest zbir drugi.
Rozwi#zanie takie spotyka si rzadko, jest ono natomiast do,. uci#)liwe, gdy zachodzi
potrzeba zlokalizowania nieprawid(owo dzia(aj#cego klawisza (mia(em okazj si o tym
przekona.).
Warto o tym pamita. wwczas, gdy identyfikuje si klawisz na podstawie jego kodu.
Firma IBM przypisuje ka)demu klawiszowi unikatowy numer, odr)niaj#cy go jedno-
znacznie od pozosta(ych klawiszy.
Jest to wa)ne w przypadku innych ni) ameryka%ska wersji jzykowych klawiatur. Wikszo,.
modeli zagranicznych klawiatur nie ma klawisza o numerze 29, ma za to dwa dodatkowe
klawisze o numerach 42 i 45. 5#czna liczba klawiszy w tych klawiaturach wynosi 102
zamiast 101 klawiszy.
Rysunek 9.8 przedstawia numery i rozmieszczenie klawiszy oryginalnej klawiatury 83-
klawiszowej. W tabeli 9.3 zebrano kody klawiszy wraz z odpowiadaj#cymi im numerami
klawiszy i znakami.



Rysunek 9.8.
Numery i rozmieszczenie klawiszy klawiatury 83-klawisza wej









Tabela 9.1. Numery i kody klawiszy 83-klawiszowej klawiatury PC/XT

Numer
klawisza
Kod
klawisza
Klawisz
Numer
klawisza
Kod
klawisza
Klawisz
1 01 Esc 29 ID Ctrl
2 02 1 30 1E a
3 03 2 31 1F s
4 04 3 32 20 d
5 05 4 33 21 f
6 06 5 34 22 g
7 07 6 35 23 h
8 08 7 36 24 j
9 09 8 37 25 k
10 OA 9 38 26 1
11 OB 0 39 27
12 OC - 40 28 -
13 OD = 41 29 '
14 OE Backspace 42 2A Lewy Shift
15 OF Tab 43 2B \
16 10 q 44 2C z
17 11 w 45 2D X
18 12 e 46 2E c
19 13 r 47 2F V
20 21 14 15 t y 48 49 30 31 b n
22 16 u 50 32 m
23 17 i 51 33 ,
24 18 0 52 34
25 19 P 53 35 /
26 1A [ 54 36 Prawy Shift
27 1B ] 55 37
28 1C Enter 56 38 Alt

57 39 Spacja 71 47 Keypad
(Home)
58 3A Caps Lock 72 48 Keypad
(Strza(ka w d()
59 3B Fl 73 49 Keypad (PgUp)
60 3C F2 74 4A Keypad -
61 3D F3 75 4B Keypad
(Strza(ka lewo)
62 3E F4 76 4C Keypad 5
63 3F F5 77 4D Keypad 6
64 40 F6 78 4E Keypad +
65 41 F7 79 4F Keypad 1 (End)
66 42 F8 80 50 Keypad
(Strza(ka w d()
67 43 F9 81 51 Keypad (PgDn)
68 44 F10 82 52 Keypad 0 (Ins)
69 45 Num Lock 83 53 Keypad . (Del)
70 46 Scroll Lock
Rysunek 9.9.
Numery klawiszy i rozmieszczenie znakw klawiatury 84-kla\viszowej








Rysunek 9.10 przedstawia numery i rozmieszczenie klawiszy klawiatury 101-
klawiszowej. W tabelach 9.5-9.7 zebrano kody klawiszy ze wszystkich trzech zestaww, wraz z
odpowiadaj#cymi klawiszom numerami i znakami. Domy,lnym zestawem jest zestaw
pierwszy, pozosta(e dwa s# rzadko wykorzystywane. Rysunek 9.11 przedstawia uk(ad
klawiszy typowej 102-klawiszowej klawiatury zagranicznej na przyk(adzie klawiatury
brytyjskiej.

Rysunek 9.10.
Numery klawiszy i rozmieszczenie znakw klawiatury 101-klawiszowej (wersja ameryka.ska)





Rysunek 9.11.
Numery klawiszy i rozmieszczenie znakw klawiatury 101-klawiszowej



Trzy nowe klawisze 104-klawiszowej klawiatury Windows maj# w(asne, unikatowe kody.
Przedstawia je tabela 9.8.
Znajomo,. numerw i kodw klawiszy jest przydatna do rozwi#zywania problemw z
nieprawid(owo dzia(aj#cymi klawiszami. Programy diagnostyczne informuj# o takich
klawiszach zwracaj#c ich kody, ktre s# r)ne dla r)nych klawiatur, r)ne s# te)
reprezentowane przez nie znaki i ich lokalizacja.
Tabela 9.. Kody nowych klawiszy I04-klawis:o\vej klawiatury Windows

Nowy klawisz
Kod klawisza
Zestaw 1
Kod klawisza
Zestaw 2
Kod klawisza
Zestaw 3
Lewy klawisz
Windows
E0.5B E0.1F E0.8B
Prawy klawisz
Windows
E0.5C E0,27 E0,8C
Klawisz aplikacji E0,5D E0.2F E0.8D
Klawiatury midzynarodowe
Po otrzymaniu kodu klawisza (ang. scan code), komputer uruchamia procedur
przekszta(caj#c# go w odpowiedni znak kodu ASCII. W Stanach Zjednoczonych s# to znaki
odpowiadaj#ce literom na klawiaturze ameryka%skiej. Jednak owo przekszta(cenie nie jest w
)aden sposb zale)ne od tego, jakie nadruki maj# klawisze na klawiaturze.

Systemy Windows pozwalaj# wic zainstalowa. wiele rodzajw klawiatur, mimo )e do
komputera jest przy(#czona ca(y czas nasza stara poczciwa klawiatura.
Nale)y przy okazji pamita., )e zainstalowanie danej klawiatury pracuj#cej w danym jzyku
nie jest jednoznaczne z zainstalowaniem systemu Windows w tym jzyku. Wybrany rodzaj
klawiatury jest to raczej informacja dla Windows, jak ma rozumie. naciskane przez nas
klawisze.
Rodzaje wtyczek i gniazdek klawiatury i myszy
Kabel (#cz#cy klawiatur z komputerem ma na ko%cu od strony komputera jedn# z
dwch mo)liwych wtyczek. W wikszo,ci klawiatur innych producentw ni) IBM kabel jest
po(#czony z klawiatur# poprzez wtyczk, ktra jest zamknita wewn#trz obudowy klawiatury.
Od(#czenie takiego kabla od klawiatury wymaga otwarcia obudowy. Klawiatury 101-
klawiszowe firmy IBM maj# kabel, ktry ma wtyczk zarwno od strony komputera, jak i od
strony klawiatury, dziki czemu kabel taki mo)na (atwo od(#czy. od klawiatury. Na jednym
ko%cu kabla znajduje si wtyczka SDL (Shielded Data Link), ktr# wk(ada si do gniazdka w
klawiaturze, a na drugim ko%cu jest wtyczka DIN, ktr# wk(ada si do gniazdka w komputerze.
Mo)na osobno kupi. klawiatur firmy IBM i kabel do niej. Nowsze klawiatury 101-
klawiszowe wyposa)one s# w do(#czany zewntrznie kabel, ktrego wtyczka od strony
klawiatury przypomina wtyczk telefoniczn#. Istniej# dwa rodzaje wtyczek wk(adanych do
gniazdka w komputerze:
* 5-ko.cwkowa wtyczka DIN, pasuj#ca do gniazdka wikszo,ci komputerw PC
z p(yt# g(wn# dopasowan# do obudowy typu Baby-AT.
* 6-ko.cwkowa wtyczka mini-DlN, pasuj#ca do gniazdka wikszo,ci komputerw
PS/2 i komputerw PC typu Low Profile (z p(yt# g(wn# LPX).
Na rysunku 9.12 i w tabeli 9.9 przedstawione s# oba rodzaje wtyczek i gniazdek wraz z
rozmieszczeniem ko%cwek



Rysunek 9.12.
Wtyczki igniazdka klawiatury i myszy
DIN Niemiecka Norma Przemysowa (Deutsche Industrie Norm), komitet ustalaj,cy standard
miar obowi,zuj,ce w Niemczech. SDL Shielded Data Link, wtyczka ekranowana
opracowana AMP l wykorzystywana. In. przez firm! IBM w kablach do klawiatur.

6-ko%cwkowe gniazdko mini-DIN na p(ycie g(wnej s(u)y do pod(#czenia myszy i ma
takie samo rozmieszczenie ko%cwek, jak gniazdko klawiatury. Pakiety danych przesy(ane
z klawiatury r)ni# si jednak od pakietw przesy(anych z myszy. Oznacza to, )e jest
mo)liwe pod(#czenie myszy PS/2 do gniazdka klawiatury typu mini-DIN albo klawiatury z
wtyczk# mini-DIN do portu myszy, jednak ani mysz, ani klawiatura nie bd# poprawnie
dzia(a..
Klawiatury z dodatkowymi funkcjami
Sporo klawiatur spotykanych na rynku jest wyposa)onych w dodatkowe funkcje, ktre nie s#
okre,lone w standardzie. Klawiatury te mog# mie. wbudowany kalkulator, zegar, urz#dzenie
typu pointing device, specjalne rozmieszczenie klawiszy, a nawet mo)liwo,. programowania
klawiszy.
Klawiatura Dvoraka
W obecnym stuleciu wielokrotnie podejmowano prby zmiany uk(adu klawiszy w celu
zwikszenia szybko,ci pisania i poprawy ergonomii. Oko(o roku 1936 August Dvorak i
William L. Dealy opracowali klawiatur o innym rozk(adzie klawiszy ni) powszechny obecnie
uk(ad QWERTY.
Dvoraka mia( wspomaga. rwnomierne wykorzystanie obydwu r#k w czasie pisania. Znaki na
klawiaturze s# rozmieszczone w ten sposb, )e samog(oski znajduj# si w rzdzie pod lew#
d(oni#, a najcz,ciej wykorzystywane sp(g(oski s# zgrupowane w rzdzie pod praw#
d(oni#. Rozwi#zanie to mia(o znacznie zwikszy. szybko,. pisania, jednak wikszo,. testw
dowiod(a, )e wzrost szybko,ci pisania by( niewielki. U)ytkownicy klawiatur okazali si
odporni na zmiany i klawiatura Dvoraka nie osi#gn(a zbyt du)ej popularno,ci, a uk(ad
QWERTY do dzi, jest najbardziej rozpowszechnionym uk(adem klawiatury.



Klawiatura ergonomiczna
Zamiast zmiany rozmieszczenia klawiszy pojawi( si trend do zmiany kszta(tu klawiatury. Na
rynku pojawi(a si pewna ilo,. tzw. klawiatur ergonomicznych. Celem tych rozwi#za% jest
lepsze dopasowanie klawiatury do naturalnego uk(adu d(oni. Najpopularniejsze z tych
rozwi#za% polega na podziale klawiatury na dwie cz,ci wygite do ty(u. Niektre klawiatury,
np. klawiatura Lexmark Select Easy, pozwalaj# na zmian k#ta wygicia, w innych k#t
wygicia jest sta(y, np. w klawiaturze Microsoft Natural Keyboard. Podzia( klawiatury na dwie
cz,ci lepiej dostosowuje klawiatur do uk(adu nadgarstkw w czasie pisania. Rozwi#zania te
mog# podnie,. wydajno,. i szybko,. pisania, jak rwnie) mog# zapobiega. powstawaniu
kontuzji d(oni zwanej zespo(em cie,ni nadgarstka.
Obecnie prawie ka)dy producent klawiatur ma w ofercie jaki, model klawiatury ergo-
nomicznej, do ktrej rwnie) odnosz# si omwione ju) rozwi#zania poprawiaj#ce jako,.
prze(#cznikw i czucie" naciskanych klawiszy. Producent klawiatury Microsoft Natu-ral
Keyboard - firma Keytronics - wykorzystuje tanie prze(#czniki w(asnej produkcji,
wymagaj#ce niedu)ej si(y przy naciskaniu. Osobom, ktre wol# twarde" klawiatury z
prze(#cznikami wysokiej jako,ci, polecam modele firm Lexmark, Select-Ease, Alps, NMB
Technologies czy Lite-On. Klawiatury te s# wyposa)one w prze(#czniki mechaniczne wysokiej
jako,ci, daj#ce komfortowe czucie" naciskanych klawiszy. Klawiatura firmy Lexmark
pozwala przy tym na regulacj k#ta wygicia w praktycznie dowolnym zakresie, (#cznie z
k#tem, przy ktrym przypomina ona standardow# klawiatur. Mo)na nawet zupe(nie oddzieli.
od siebie obydwie cz,ci klawiatury. Klawiatura Lexmark wyr)-nia si tak)e wbudowanym
oparciem na d(onie. Ma tak)e powikszony klawisz spacji i klawisze kursora z obu stron
klawiatury.
Rozwi#zania poprawiaj#ce ergonomi klawiatury wydaj# si dobrym pomys(em, jednak
przynajmniej na razie u)ytkownicy s# raczej odporni na nowo,ci i )adna z tzw. klawiatur
ergonomicznych nie wypar(a jeszcze klawiatury o standardowym uk(adzie klawiszy.
Klawiatury programowalne
Niektrzy producenci klawiatur, np. firma Maxi-Switch, opracowali rodzaj klawiatury, ktrej
klawisze mo)na zaprogramowa. na nowo. Mo)na przypisa. im r)ne funkcje, a nawet
przeprogramowa. ca(# klawiatur. Takie klawiatury programowalne mo)na by(o kiedy,
znale0. w ofercie niektrych firm, np. firmy Gateway. Zdarzy(o mi si raz u)ywa. takiej
klawiatury w czasie prowadzenia seminarium, lecz niestety mia(em trudno,ci z przyswojeniem
sobie funkcji programuj#cych klawiatur i gdy przypadkowo naciska(em na klawisze
programuj#ce, klawiatura przechodzi(a w tryb programowania i musia(em j# zresetowa..
Problemem s# dodatkowe klawisze programuj#ce, ktre zwikszaj# szeroko,. klawiatury,
czyni#c j# szersz# od wikszo,ci standardowych klawiatur. Szybko si okaza(o, )e funkcje
programuj#ce s# tak rzadko wykorzystywane, )e nie warto by(o zawraca. sobie nimi g(owy.
Do,wiadczenia te sprawi(y, )e pozosta(em przy standardowym modelu klawiatury.
Rozwi$zywanie problemw z klawiatur$ i jej naprawa
Nieprawid(owe dzia(anie klawiatury najcz,ciej wynika z dwch banalnych przyczyn.
Osobnym problemem, jednak rzadziej wystpuj#cym, jest przerywana reakcja na naci,nity
klawisz. Najczstsze przyczyny niesprawno,ci to:
* uszkodzony kabel,
* nie dzia(aj#ce klawisze.
Uszkodzenie kabla mo)na (atwo wykry., o ile defekt objawia si ci#gle. Je)eli brak reakcji na
jakikolwiek klawisz albo je)eli rezultatem naci,nicia dowolnego klawisza jest pojawienie si
niew(a,ciwego znaku lub inna nieprawid(owa sytuacja, to prawdopodobnie przyczyna tkwi w
kablu. Rozwi#zanie problemu jest proste, zw(aszcza gdy pod rk# jest kabel zapasowy. Nale)y
zamieni. podejrzany kabel na kabel z dzia(aj#cego prawid(owo zestawu i sprawdzi., czy
problem dalej istnieje. Je)eli tak, to przyczyna le)y poza kablem. Kabel mo)na tak)e
sprawdzi. za pomoc# multimetru cyfrowego. Przyrz#d ten ma wbudowany tester, ktry
sprawdza przep(yw pr#du przez przewd, sygnalizuj#c akustycznie przerwy.
Sprawdzaj#c ka)dy przewd z osobna, najlepiej skrci. go drutem z ko%cwkami
multimetru, aby wyeliminowa. w ten sposb jakiekolwiek przerwy w obwodzie. W razie
odkrycia przerwy w ktrym, z przewodw nale)y wymieni. kabel lub ca(# klawiatur, o ile
takie rozwi#zanie jest ta%sze. Wymiana klawiatury na now# nie jest zbyt kosztowna, czasami
mo)e by. ta%sza ni) wymiana kabla.
Ujawnienie problemu z klawiatur# jest rwnie) mo)liwe, gdy komputer zg(osi b(#d w
czasie wykonywania testu POST. W wikszo,ci komputerw kody b(dw klawiatury maj#
charakterystyczny format liczbowy 3xx. Je)eli w czasie wykonywania testu POST komputer
zg(osi taki b(#d, to najlepiej zapisa. numer kodu b(du. Niektre wersje ROM BIOS nie
zg(aszaj# kodw b(dw, lecz wypisuj# tylko lakoniczny komunikat:
Keyboard stuck key failure
Tak reaguj# komputery wyposa)one w Phoenix BIOS wtedy, gdy nie dzia(a jaki, klawisz.
Niestety, na podstawie tego komunikatu nie mo)na ustali., o ktry klawisz chodzi.
Je)eli numer kodu w formacie 3xx jest poprzedzony dwucyfrow# liczb# szesnastkow#, to
liczba ta oznacza kod wadliwego klawisza. Wwczas nale)y sprawdzi. w jednej z tabel
znajduj#cych si w tej cz,ci rozdzia(u, ktry klawisz dzia(a b(dnie. Na podstawie tej tabeli
mo)na odczyta. dany klawisz wed(ug jego kodu. Zdjcie plastykowej nasadki z takiego
klawisza i oczyszczenie jego prze(#cznika czsto rozwi#zuje problem.
Prosty test gniazdka klawiatury na p(ycie g(wnej mo)na przeprowadzi. sprawdzaj#c napicie
na niektrych ko%cwkach gniazdka. W tym celu nale)y pos(u)y. si tabel# 9.10 z dalszej
cz,ci rozdzia(u i zmierzy. napicie na r)nych ko%cwkach gniazdka klawiatury. Aby
zapobiec ewentualnemu uszkodzeniu komputera lub klawiatury, przed wyjciem wtyczki
klawiatury z gniazdka nale)y wy(#czy. zasilanie komputera. Dopiero wtedy mo)na wyj#.
wtyczk i w(#czy. ponownie komputer.
Napicie nale)y mierzy. pomidzy ko%cwk# masy i pozosta(ymi ko%cwkami wed(ug opisu z
tabeli 9.10. Je)eli mierzone napicia mieszcz# si w podanych przedzia(ach, to interfejs
klawiatury na p(ycie g(wnej najprawdopodobniej dzia(a poprawnie.
Tabela 9.10.
Napi!cia na ko.cwkach w gniazdku klawiatury
Numer
ko+cwki
wtyczki DIN
Numer ko+cwki
wtyczki mini-DIN
Sygna# Napicie
1 5 Zegar +2,0 V do +5,5 V
2 1 Dane +4,8 V do +5,5 V
3 - Zarezerwowane -
4 3 Masa -


Je)eli zmierzone napicie nie odpowiada powy)szym warto,ciom, mo)e to ,wiadczy.
0uszkodzeniu p(yty g(wnej. W przeciwnym razie wina mo)e le)e. po stronie kala lub
klawiatury. Je)eli zachodzi podejrzenie, )e przyczyn# niesprawno,ci jest kabel, to
najprostszym rozwi#zaniem bdzie wymiana go na kabel sprawny.
Je)eli komputer nadal nie pracuje poprawnie, by. mo)e bdzie trzeba wymieni. ca(#
klawiatur lub p(yt g(wn#.
W wielu nowszych komputerach gniazdka klawiatury i myszy na p(ycie g(wnej s# wyposa)one
w bezpiecznik, ktry mo)na wymieni.. Nale)y przyjrze. si uwa)nie wszystkim
bezpiecznikom na p(ycie g(wnej, znajduj#cym si w pobli)u gniazdek klawiatury 1
myszy. Na niektrych p(ytach g(wnych uk(ad kontrolera klawiatury(8042)jest w(o)ony w
podstawk. Mo)liwa jest wwczas jego wymiana. Najlepiej zaopatrzy. siw nowy uk(ad
u producenta p(yty g(wnej lub ROM BIOS-u - uk(ad kontrolera klawiatury ma
wbudowan# pami. ROM.
Oto lista standardowych kodw b(dw zg(aszanych przez program POST i programy
diagnostyczne:

kod b#du Opis
3xx B(dy klawiatury
301 Reset klawiatury lub nie dzia(aj#cy klawisz
(xx 301, xx jest szesnastkowym kodem klawisza)
302 Klawiatura jest zablokowana (przekrcony zamek)
302 B(#d klawiatury w czasie testu u)ytkownika
303 B(#d klawiatury lub p(yt) g(wnej, uszkodzenie kontrolera klawiatury
304 B(#d klawiatury lub p(yty g(wnej, sygna( zegara ma stan wysoki
305 Niesprawne 0rd(o napicia +5 V, przepalony bezpiecznik klawiatury
(na p(ycie g(wnej)
341 B(#d klawiatury
342 Uszkodzenie kabla
343 Uszkodzenie diod LED na klawiaturze lub uszkodzenie kabla
365 Uszkodzenie diod LED na klawiaturze lub uszkodzenie kabla
366 Uszkodzenie interfejsu klawiatury
367 Uszkodzenie diod LED na klawiaturze lub uszkodzenie kabla
Ostro&nie z rozbieraniem klawiatury
Naprawa i czyszczenie klawiatury czsto wymaga jej rozebrania. Rozbieraj#c klawiatur,
trzeba wiedzie., kiedy przesta.! Niektre klawiatury daj# si rozebra. na niezliczon# ilo,.
ma(ych elementw, tak )e prawie niemo)liwe jest ich z(o)enie w ca(o,.. W klawiaturach
firmy IBM zasadniczo mo)na wyr)ni. cztery g(wne podzespo(y:
* kabel
* obudow
* blok klawiszy
* plastykowe nasadki na klawisze

Klawiatur mo)na z (atwo,ci# roz(o)y. na takie cz,ci i wymieni. dowoln# z nich. Nie nale)y
jednak rozbiera. bloku klawiszy, gdy) grozi to rozsypaniem si setek ma(ych spr)yn, klipsw
i nasadek. Ponowne z(o)enie wszystkich tych elementw w jedn# ca(o,. nie jest najlepszym
sposobem spdzania wolnego czasu. Mo)e si te) okaza., )e niemo)liwe bdzie poprawne
z(o)enie klawiatury w warunkach domowych. Rysunek 9.13 przedstawia otwart# obudow
typowej klawiatury.
Innym problemem jest niemo)no,. zakupienia osobno mniejszych cz,ci, takich jak
prze(#czniki czy spr)ynki. Takie elementy mo)na dosta. jedynie demontuj#c inn# kla-
wiatur. Je)eli kiedykolwiek bdziesz mia( klawiatur nie nadaj#c# si ju) do u)ycia, to
trzymaj j# jako 0rd(o cz,ci zapasowych. Ktrego, dnia mo)e si przyda.






















Rysunek 9.13.
Typowe elementy klawiatury

Wikszo,. czynno,ci naprawczych sprowadza si do wymiany kabla lub przeczyszczenia ktrej,
cz,ci klawiatury, takiej jak ko%cwki kabla czy pola kontaktowe pod klawiszami. Kabel jest na
og( 0le traktowany - jego ko%ce s# rozci#gane, wyginane i skrcane. Nawet po poluzowaniu
kabla mo)e si okaza., )e nie kontaktuj# wtyczki albo przewody wewn#trz kabla s# przerwane.
Dlatego dobrze jest mie. zapasowy kabel do ka)dej posiadanej klawiatury.
Wszystkie rodzaje kabli s# do(#czane do klawiatury i komputera za pomoc# wtyczki, dziki
czemu jest mo)liwa (atwa wymiana kabla bez potrzeby lutowania przewodw czy wtyczki.
W starszych klawiaturach, 83- i 84-klawiszowych trzeba otworzy. obudow, aby uzyska.
dostp do wtyczki, do ktrej przymocowany jest kabel. W nowszych modelach 101-
klawiszowej klawiatury firmy IBM kabel jest do(#czany zewntrznie za pomoc# wtyczki
przypominaj#cej wtyczk telefoniczn#. Dziki temu klawiatury firmy IBM/Lexmark mog# by.
poprzez prost# wymian kabla do(#czone do praktycznie ka)dego komputera PC (oprcz
oryginalnego modelu PC).
Przyk(adowo, jedyn# r)nic pomidzy klawiatur# IBM AT a IBM PS/2 stanowi kabel. PS/2
ma kabel z mniejsz# wtyczk# od strony komputera. Kabel AT jest koloru czarnego i ma
wiksz# wtyczk DIN. Mo)liwa jest wymiana klawiatur 101-klawiszowych pomidzy
r)nymi komputerami pod warunkiem, )e korzysta si z w(a,ciwego kabla.
Praktycznie jedyn# napraw# klawiatury, jak# u)ytkownik mo)e samodzielnie wykona., jest
wymiana kabla i oczyszczenie osobno prze(#cznikw, ca(ego bloku klawiszy i ko%cwek
wtyczki. Pojedyncze spr)ynki i prze(#czniki nie s# dostpne jako osobne cz,ci, ponadto
trudno z powrotem z(o)y. klawiatur rozebran# na tak drobne elementy. Poza czyszczeniem
klawiatury u)ytkownik mo)e wymieni. ca(y blok klawiszy (praktycznie oznacza to wymian
ca(ej klawiatury) lub kabel.





Czyszczenie klawiatury
Jednym z najlepszych sposobw na zapewnienie prawid(owej pracy klawiatury jest jej
okresowe czyszczenie. Zapobiegawczo powinno si odkurza. klawiatur raz w tygodniu lub
przynajmniej raz w miesi#cu. Mo)na tak)e u)y. spr)onego powietrza w puszce (jest
dostpne w sklepach elektronicznych) i wydmucha. nim brud i kurz z klawiatury. Przedtem
powinno si jednak obrci. klawiatur spodem do gry, tak aby mog(y z niej wylecie. cz#stki
brudu i kurzu.
We wszystkich typach klawiatur mo)na wyj#c nasadki klawiszy, co jest wygodne, gdy trzeba
oczy,ci. klawisz, ktry si klei albo dzia(a w sposb przerywany. Np. czstym problemem jest
nieci#g(a reakcja na naci,nicie klawisza, spowodowana na og( obecno,ci# brudu pod
klawiszem. Doskona(ym narzdziem do zdejmowania nasadek klawiszy z wikszo,ci
klawiatur jest przyrz#d w kszta(cie litery U do wyci#gania uk(adw scalonych z podstawek.
Jego zakrzywiony koniec nale)y w(o)y. pod nasadk i dociskaj#c drugi koniec uchwyci.
nasadk i wyj#. j# z klawiatury. Sposb ten jest nawet lepszy ni) u)ycie specjalnego
przyrz#du firmy IBM przeznaczonego do wyci#gania nasadek. Po wyjciu nasadki
przedmuchaj spr)onym powietrzem przestrze% pod spodem w celu usunicia brudu. Po
umieszczeniu nasadki na jej miejscu sprawd0 dzia(anie klawisza.
W przypadku klawiatur 83- lub 84-klawiszowych nie nale)y wyjmowa. nasadki z klawisza spacji.
Klawisz ten bardzo trudno za(o)y. z powrotem. W nowszych klawiaturach 101-klawiszowych
za(o)enie tego klawisza u(atwia podstawka z kawa(ka drutu.
W przypadku klawiatur 83- lub 84-klawiszowych nie nale)y wyjmowa. nasadki z klawisza spacji.
Klawisz ten bardzo trudno za(o)y. z powrotem. W nowszych klawiaturach 101-klawiszowych
za(o)enie tego klawisza u(atwia podstawka z kawa(ka drutu.
W przypadku klawiatur 83- lub 84-klawiszowych nie nale)y wyjmowa. nasadki z klawisza spacji.
Klawisz ten bardzo trudno za(o)y. z powrotem. W nowszych klawiaturach 101-klawiszowych
za(o)enie tego klawisza u(atwia podstawka z kawa(ka drutu.

Innym problemem jest rozlanie na klawiatur p(ynu, chocia) polanie klawiatury napojem czy
kaw# niekoniecznie musi spowodowa. jej zniszczenie. Powinno si wwczas jak najszybciej
przep(uka. klawiatur wod# destylowan#. Nale)y cz,ciowo rozebra. klawiatur i przemy.
wod# jej elementy (opis demonta)u klawiatury umieszczony jest w dalszej cz,ci tego
rozdzia(u). Je)eli rozlany p(yn ju) wysech(, nale)y przez chwil moczy. klawiatur w wodzie
destylowanej. Kiedy klawiatura jest ju) czysta, we0 kolejne kilka litrw wody destylowanej i
polewaj ni# klawiatur, lej#c wod z wierzchu i pomidzy klawiszami, aby zmy. wszelkie
pozosta(o,ci brudu. Po dok(adnym wysuszeniu klawiatura powinna dzia(a. jak nowa.
Zaskoczenie mo)e budzi. fakt, )e namoczenie klawiatury wod# nie powoduje uszkodzenia jej
elementw. Nale)y jednak u)ywa. wody destylowanej, wolnej od pozosta(o,ci chemicznych i
minera(w. Wa)ne jest rwnie), aby klawiatura by(a ca(kowicie sucha, zanim zacznie si jej
u)ywa., w przeciwnym razie niektre jej elementy mog# ulec zwarciu.
Wymiana klawiatury
W wikszo,ci przypadkw mo)e si okaza., )e wymiana klawiatury jest ta%sza od jej naprawy,
zw(aszcza gdy klawiatura jest wewntrznie uszkodzona lub zepsute s# prze(#czniki. Cz,ci
zamienne do klawiatur s# trudno dostpne, poza tym trudno jest prawid(owo zamontowa.
now# cz,. w klawiaturze. Ponadto klawiatury z tanich zestaww komputerowych czsto
pozostawiaj# wiele do )yczenia. Ich klawisze reaguj# na naci,nicie w sposb bagienny",
brak im odpowiednio twardej" reakcji. U)ywanie takiej klawiatury mo)e przyprawi. o
frustracj, zw(aszcza osoby pisz#ce szybko, bez patrzenia na klawiatur. Dlatego nale)y
rozwa)y. wymian klawiatury na lepsz#.

Bodaj najwy)szej jako,ci klawiatury produkuje firma IBM, a ,ci,lej jej filia, firma
Lexmark. Firma ta wydzieli(a si kilka lat temu z IBM jako osobny podmiot produkuj#cy
drukarki i klawiatury. Lexmark jest producentem wikszo,ci markowych klawiatur i
drukarek sprzedawanych przez IBM, zaopatruje rwnie) sprzedawcw komputerw
kompatybilnych i u)ytkownikw indywidualnych. Oznacza to, )e przy odrobienie
szcz,cia Twj komputer mo)e by. wyposa)ony w klawiatur Lexmark, a je)eli nie, to
zawsze mo)esz j# dokupi..
W tabeli 9.11 zebrano oznaczenia wszystkich klawiatur i kabli firmowanych znakiem
IBM. Numery te mog# by. pomocne, gdy chce si kupi. klawiatur bezpo,rednio od
IBM lub te) od firmy niezale)nej. Wiele takich firm sprzedaje klawiatury IBM po
znacznie ni)szych cenach ni) producent - zarwno nowe modele, jak i zregenerowane,
starsze klawiatury. Identyczn# klawiatur, jednak bez znaczka firmowego IBM, mo)na
naby. w firmie Lexmark.

Elemt Oznaczenie

83-klawiszowa klawiatura w wersji ameryka%skiej wraz z kablem 8529297
Kabel do klawiatury 83-klawiszowej. 8529168
84-klawiszowa klawiatura w wersji ameryka%skiej wraz z kablem. 8286165
Kabel do klawiatury 84-klawiszowej. 8286146
101-klawiszowa klawiatura w wersji ameryka%skiej bez diod LED. 1390290
101-klawiszowa klawiatura w wersji ameryka%skiej z diodami LED. 6447033
101-klawiszowa klawiatura w wersji ameryka%skiej z diodami LED (logo PS/2). 1392090
Kabel o d(ugo,ci 185 cm do klawiatury 101-klawiszowej z wtyczk# DIN. 6447051
Kabel o d(ugo,ci 185 cm do klawiatury 101-klawiszowej z wtyczk# mini-DIN . 61X8898
Kabel o d(ugo,ci 185 cm do klawiatury 101-klawiszowej z ekranowan# wtyczk# 27F4984
mini-DIN.
3-metrowy kabel do klawiatury 101-klawiszowej z wtyczk# mini-DIN. 72X8537

Zwraca uwag fakt, )e oryginalne 83- i 84-klawiszowe klawiatury IBM s# sprzedawane z
kablem z wiksz#, 5-ko%cwkow# wtyczk#, przy czym kabel jest na sta(e przy(#czony do
klawiatury. Klawiatury 101-klawiszowe s# natomiast zawsze sprzedawane (przynajmniej
przez IBM) bez kabla. Kabel taki trzeba kupi. osobno. Dostpne s# zarwno kable do
starszych komputerw z wiksz# wtyczk# DIN, jak i do komputerw PS/2 (i wielu
kompatybilnych) z mniejsz# wtyczk# mini-DIN.

Ostatnio firma IBM rozpocz(a sprzeda) zestaww klawiatur w ramach programu o nazwie
IBM Options. Celem tego programu jest sprzeda) detaliczna klawiatur u)ytkownikom
komputerw IBM i komputerw kompatybilnych z IBM, zakupionych u innych sprzedaw-
cw. W Stanach Zjednoczonych sprzeda) w ramach programu IBM Options odbywa si
poprzez sieci handlu detalicznego, takie jak CompUSA, Elek Tek i Computer Discount
Waterhouse (CDW). Klawiatury sprzedawane w ramach tego programu s# znacznie ta%sze
ni) kupowane osobno. Przy sprzeda)y udzielana jest pe(na gwarancja, a sprzedawane
zestawy s# wyposa)one w kabel. W tabeli 9.12 wymieniono kilka klawiatur sprzedawanych w
ramach programu IBM Options wraz z ich numerami katalogowymi.






Tabela 9.12.
Klawiatury sprzedawane w handlu detalicznym w ramach programu IBM options

Element Oznaczenie
101-klawiszowa klawiatura IBM z kablem (wtyczka
DIN). 101 -klawiszowa klawiatura IBM z kablem
(wtyczka mini-DIN).
101-klawiszowa klawiatura IBM z kablem (wtyczka
DIN), wbudowane urz#dzenie typu trackball.
101-klawiszowa klawiatura IBM z kablem (wtyczka
mini-DIN), wbudowane urz#dzenie typu trackball.
92G7454
92G7453
92G7456
92G7455
92G7461

Klawiatury IBM/Lexmark s# zbudowane w oparciu o prze,czniki pojemno$ciowe, ktre
charakteryzuj# si najwiksz# trwa(o,ci# ze wszystkich prze(#cznikw i wymagaj# najmniej
zabiegw pielgnacyjnych. W prze(#cznikach tych naci,nicie klawisza powoduje zmian
pojemno,ci elektrycznej elementw przewodz#cych. W prze(#cznikach tych nie ma elementw
ulegaj#cych zu)yciu, obecnych w prze(#cznikach mechanicznych, ani )adnych stykw
metalowych, co czyni je zupe(nie odpornymi na brud i korozj -czynniki, ktre s# bol#czk#
innych prze(#cznikw.
Prze(#czniki zastosowane w klawiaturach IBM/Lexmark charakteryzuj# si bardzo wyra0n#
reakcj# klawisza na naci,nicie i ta cecha rwnie) mo)e by. wzorem dla pozosta(ych
producentw. Nigdy nie zdarzy(o mi si u)ywa. klawiatury, ktra by przewy)sza(a pod tym
wzgldem klawiatury IBM/Lexmark, chocia) jest to moje indywidualne odczucie. Obecnie
ka)dy komputer, na ktrym pracuj, w tym tak)e wiele klonw PC, jest wyposa)ony w
klawiatur Lexmark. Klawiatury te mo)na naby. po rozs#dnej cenie bezpo,rednio w firmie
Lexmark lub za po,rednictwem jej dystrybutorw. Czasopisma takie jak Processor czy Computer
Hotline (USA) zamieszczaj# reklamy klawiatur firmowanych znaczkiem IBM, ktre kosztuj#
poni)ej 100 dolarw.

W ofercie firm IBM/Lexmark znajduj# si te) inne modele klawiatur, ktrych ceny mieszcz#
si w rozs#dnych granicach. Dostpne s# modele z wbudowanym urz#dzeniem typu trackball
czy rewolucyjnym urz#dzeniem trackpoint. Jest to niedu)ych rozmiarw dr#)ek, ktry
znajduje si pomidzy klawiszami G, H i B. Patent na trackpoint jest w(asno,ci# firm
IBM/Lexmark, a urz#dzenie to po raz pierwszy zosta(o zamontowane w komputerze IBM
Thinkpad (komputer typu laptop). Obecnie klawiatury te s# sprzedawane rwnie) producentom
klonw PC, a licencj zakupi(y inne firmy, m.in. Toshiba. Trzeba pamita., )e klawiatura ta
jest wyposa)ona w kabel z wtyczkami mini-DIN pod(#czanymi do gniazdka myszy oraz
gniazdka klawiatury i wsp(pracuje tylko z portem myszy typu PS/2.
Na rynku s# rwnie) dostpne wysokiej jako,ci klawiatury innych producentw. Kilka firm,
m.in. Alps, Lite On i NMB Technologies wytwarza klawiatury, w ktrych komfort pisania jest
zbli)ony do klawiatur IBM/Lexmark. Cechuj# si one bardzo dobr# reakcj# klawisza na
naci,nicie i wydaj# przy tym wyra0ny odg(os. Klawiatury te s# moim drugim z kolei
faworytem, po klawiaturach firmy Lexmark. Wysokiej jako,ci klawiatury firmy Maxi-Switch
znajduj# si w zestawach wielu producentw sprztu komputerowego,m.in. firmy Gateway
2000. Klawiatury te rwnie) charakteryzuj# si w(a,ciw# reakcj# na naci,nicie klawisza i s#
godne polecenia. Wielu producentw mo)e umie,ci. na klawiaturze logo firmy, ktra j#
zamawia (np. logo firmy Gateway na klawiaturze Maxi-Switch), co jest idealnym rozwi#zaniem
dla producentw klonw, ktrym zale)y na rozpoznawalnym znaku handlowym.
Dodatkowe publikacje

Wszystkim, ktrzy chc# si dowiedzie. czego, wicej na temat klawiatur i ich interfejsw,
polecam dokumentacj opublikowan# przez firm IBM. Spis poszczeglnych pozycji tej
dokumentacji jest dostpny u sprzedawcw komputerw. Warto,. tej dokumentacji powinni
szczeglnie doceni. producenci klonw, ktrzy nie publikuj# informacji technicznej na tak
wysokim poziomie jak firma IBM, a ktrych komputery s# pod wieloma wzgldami podobne
lub nawet identyczne z komputerami IBM - w ko%cu dlatego s# okre,lane jako kompatybilne
z IBM". Wikszo,. mojej wiedzy pochodzi z uwa)nej lektury dokumentacji technicznej IBM

Mysz
Mysz zosta(a opracowana w roku 1964 przez Douglasa Englebarta, ktry pracowa( wwczas
w Stanford Reserch Institute (SRI) nad projektem sponsorowanym przez Stanford University.
Oficjalna nazwa myszy brzmia(a wwczas X-Y Position Indicator for a Display System. W 1973
firma Xerox wykorzysta(a mysz w swoim nowatorskim komputerze Alto. Niestety, w owych
czasach komputery te znajdowa(y si w fazie eksperymentalnej i by(y wykorzystywane
g(wnie do celw naukowych.
W 1979 r. kilka osb z firmy Apple, w tym Steve Jobs, zosta(o zaproszonych na prezentacj
komputera Allo i jego oprogramowania systemowego. Zainspirowany t# prezentacj# Steve
Jobs roztoczy( wizj komputera przysz(o,ci, ktrego nieod(#cznymi elementami mia(y by.:
mysz jako urz#dzenie steruj#ce kursorem oraz graficzny interfejs GUI. Firma Apple
niezw(ocznie uwzgldni(a te za(o)enia w projekcie komputera Lisa i zwabi(a do pracy nad
nim kilkana,cie osb z firmy Xerox.
Chocia) Xerox zaprezentowa( w roku 1981 komputer Star 8010 wykorzystuj#cy te roz-
wi#zania, to jednak by( on drogi, mia( kiepsk# strategi marketingow# i nie przystawa( do
swoich czasw. W 1983 firma Apple zaprezentowa(a Lis, pierwszy komputer Apple
wykorzystuj#cy mysz. Nie odnis( on jednak osza(amiaj#cego sukcesu, g(wnie z powodu
wysokiej ceny, wynosz#cej 10000 dolarw, lecz w tym samym czasie Jobs pracowa( ju) w
Apple nad nastpc# Lisy, komputerem Macintosh. Komputer ten pojawi( si w sprzeda)y w roku
1984 i chocia) nie odnis( natychmiastowego sukcesu, jego popularno,. stale ros(a.
Wiele osb uwa)a, )e mysz, podobnie jak GUI, jest ,ci,le zwi#zana z Macintoshem, jednak
rozwi#zanie to zosta(o zapo)yczone od firm SRI i Xerox. Natomiast nie ma w#tpliwo,ci, )e
firma Apple Macintosh, a po niej Microsoft Windows i OS/2 przyczyni(y si do wzrostu
popularno,ci nowego interfejsu u)ytkownika i w(#czenia go w krwioobieg komputerw PC.
Wprawdzie mysz nie zago,ci(a od razu w ,wiecie PC, jednak obecnie graficzne ,rodowiska
GUI, takie jak Windows czy OS/2, praktycznie nie potrafi# si bez niej obej,.. Z tego
powodu mysz wchodzi w sk(ad prawie ka)dego sprzedawanego obecnie zestawu
komputerowego.
Wielu producentw opracowa(o myszy o r)nych kszta(tach i rozmiarach. Niektrzy
opracowali urz#dzenie zwane trackball, przypominaj#ce odwrcon# mysz. W urz#dzeniu tym
d(o% steruje bezpo,rednio kulk#, a nie plastykow# obudow#. Firma IBM opracowa(a nawet
bardzo sprytne urz#dzenie zwane trackpoint, ktre mo)e pracowa. zarwno jako mysz (kulka
na dole), jak i jako trackball (kulka jest na wierzchu). Wikszo,. urz#dze% typu trackball ma
kulki znacznie wiksze ni) te, ktre s# wbudowane w mysz. Pomijaj#c rozmiar kulki i przeciwn#
reakcj na jej ruch, urz#dzenie trackball jest identyczne z mysz# pod wzgldem budowy,
podstawowych funkcji i interfejsu.
Obecnie najwikszymi producentami myszy komputerowych s# firmy Microsoft i Logitech.
Produkowane myszy mog# wystpowa. w kilku odmianach, jednak ich u)ytkowanie i
konserwacja r)ni# si nieznacznie. W standardowej myszy znajduje si kilka podzespo(w:
* obudowa, na ktrej spoczywa d(o% i ktra jest przesuwana po stole;
*obracaj#ca si kulka, ktra wykrywa ruchy i przesy(a informacj o nich do
komputera;
* przyciski (zazwyczaj dwa)s(u)#ce do dokonywania wyboru;
* kabel (#cz#cy mysz z komputerem;
* wtyczka, ktr# wk(ada si do gniazdka w komputerze.
Obudowa jest wykonana z tworzywa i sk(ada si z zaledwie kilku cz,ci. Na grze obudowy,
w miejscach, gdzie zazwyczaj spoczywaj# palce, znajduj# si dwa przyciski, cho. mo)e
by. ich wicej. Dodatkowych przyciskw mo)na u)ywa. tylko wwczas, gdy pozwala na to
oprogramowanie. Pod spodem obudowy znajduje si gumowa kulka, ktra obraca si w trakcie
przesuwania myszy po pod(o)u. Ruchy tej kulki s# zamieniane na sygna(y elektryczne,
trafiaj#ce za po,rednictwem kabla do komputera. W niektrych myszach ruch kulki jest
wykrywany za pomoc# czujnikw optycznych, ktre pos(uguj# si w tym celu specjaln#
siatk#

Kabel myszy mo)e by. dowolnej d(ugo,ci, zazwyczaj ma od 140 do 180 cm.
Kszta(t wtyczki zale)y od interfejsu, poprzez ktry mysz jest do(#czona do komputera.
Wykorzystuje si do tego celu trzy podstawowe interfejsy i jedn# ich kombinacj.
Mysz komunikuje si z komputerem poprzez tzw. sterownik urz,dzenia (ang. device driver),
ktry mo)e by. (adowany jako osobny program, mo)e rwnie) by. wbudowany w system
operacyjny. Np. do pracy w systemach Windows czy OS/2 nie jest wymagany )aden
dodatkowy sterownik, lecz u)ywanie myszy w systemie DOS wymaga za(adowania osobnego
sterownika. Sterownik myszy, bez wzgldu na to, czy jest wbudowany w system
operacyjny czy nie, t(umaczy sygna(y elektryczne nadchodz#ce z myszy na informacj o
zmianie jej po(o)enia i informacj o stanie przyciskw.

Wewntrzna budowa myszy nie jest zbyt skomplikowana. Obroty kulki powoduj# obracanie si
dwch rolek, z ktrych jedna odpowiada za wsp(rzdn# x, a druga za wsp(rzdn# y. Rolki te z
kolei powoduj# obracanie si dwch ma(ych dyskw z otworami, ktre naprzemiennie
przepuszczaj# i zatrzymuj# ,wiat(o. Obroty dyskw s# rejestrowane przez ma(e czujniki na
podczerwie%, ktre obserwuj# migotania wi#zki ,wietlnej przecinanej" przez dysk. Migotanie
,wiat(a jest nastpnie t(umaczone na ruch wzd(u) danej osi.













Rysunek 9.14.
Typowy mechanizm opto mechaniczny
mys
Interfejs myszy
Mysz mo)e by. pod(#czona do komputera poprzez jeden z trzech interfejsw: * interfejs
szeregowy,
dedykowany port myszy na p(ycie g(wnej,
interfejs na karcie rozszerzaj#cej.
Port szeregowy
Popularn# metod# do(#czania myszy w wikszo,ci starszych komputerw PC jest pod(#czanie jej
poprzez port szeregowy. Tak jak w przypadku innych urz#dze% szeregowych, wtyczka na
ko%cu kabla myszy mo)e by. wtyczk# )e%sk# 9- lub 25-ko%cwkow#. Tylko
kilka ko%cwek wtyczki DB-9 lub DB-25 jest wykorzystywanych do komunikacji pomidzy
mysz# a sterownikiem, jednak wtyczka myszy ma typowo wszystkie 9 lub 25 ko%cwek.
Wikszo,. komputerw PC ma dwa porty szeregowe, dlatego mysz mo)e by. pod(#czona do
jednego z nich: COM1 lub COM2. Sterownik myszy w czasie inicjowania przegl#da porty i
stara si ustali., do ktrego z nich jest pod(#czona mysz.
Poniewa) mysz szeregowa nie jest do(#czona do komputera bezpo,rednio, sama nie korzysta z
zasobw systemu. Zamiast tego korzysta z zasobw portu, do ktrego jest pod(#czona. Np.
mysz pod(#czona do portu COM2 wykorzystuje najcz,ciej przerwanie IRQ3 i adresy 2F8h-
2FFh w przestrzeni adresowej wej,cia/wyj,cia.
Port myszy na p#ycie g#wnej (PS/2)
Obecnie wikszo,. nowych komputerw jest wyposa)ona w przeznaczony specjalnie dla
myszy port na p(ycie g(wnej. Pierwszym komputerem z portem myszy na p(ycie g(wnej by(
IBM PS/2 zaprezentowany w roku 1987, dlatego interfejs na p(ycie g(wnej jest czsto
okre,lany jako interfejs myszy PS/2. Nie znaczy to, )e taka mysz mo)e by. pod(#czona tylko
do komputera PS/2. Mysz PS/2 mo)e ona by. pod(#czona do ka)dego komputera
wyposa)onego w taki port na p(ycie g(wnej.
Wtyczka myszy PS/2 jest najcz,ciej t# sam# wtyczk# mini-DIN, ktr# wykorzystuje si w
nowszych modelach klawiatur. W rzeczywisto,ci port myszy na p(ycie g(wnej jest
po(#czony z kontrolerem klawiatury 8042. We wszystkich komputerach PS/2 z ty(u obudowy
znajduj# si gniazdka mini-DIN, ktre s(u)# do pod(#czenia klawiatury i myszy.

Wikszo,. komputerw Slimline, kompatybilnych z PS/2, jest wyposa)ona w gniazdka mini-
DIN w celach oszczdno,ciowych. P(yty g(wne pozosta(ych producentw maj# gniazdko
myszy typu pin-header, gdy) standardowe obudowy nie maj# wolnych otworw na gniazdko
mini-DIN. Wwczas w zestawie znajduje si zazwyczaj kabel przej,ciowy, ktry (#czy
gniazdko typu pin-header na p(ycie g(wnej z gniazdkiem mini-DIN, do ktrego pod(#cza si
mysz.
Pod(#czanie myszy do portu na p(ycie g(wnej jest najlepszym mo)liwym rozwi#zaniem,
poniewa) nie traci si portu szeregowego, a parametry myszy nie s# ograniczone parametrami
elektrycznymi portu szeregowego. Standardowe zasoby myszy PS/2 to przerwanie IRQ/12
oraz porty o adresach 60h i 64h w przestrzeni wej,cia/wyj,cia. Pod tymi adresami dostpne s#
porty kontrolera klawiatury 8042, ktry jednocze,nie jest odpowiedzialny za obs(ug myszy
PS/2. Linia przerwania IRQ12 wikszo,ci komputerw jest zazwyczaj wolna i taka pozostaje
w wikszo,ci komputerw z magistral# ISA, ktre maj# port myszy na p(ycie g(wnej,
poniewa) specyfikacja magistrali ISA nie dopuszcza wsp(dzielenia linii przerwa% przez
r)ne urz#dzenia.

Kombinacja portu szeregowego i portu na p#ycie g#wnej (PS/2)
Istniej# myszy, ktre mog# by. pod(#czane albo do portu myszy, albo do portu szeregowego. Z
powodu swojej elastyczno,ci rozwi#zanie takie cieszy si najwiksz# popularno,ci#. Uk(ad
elektroniczny wbudowany w mysz automatycznie wykrywa rodzaj portu i w zale)no,ci od
niego konfiguruje odpowiednio mysz. Kabel takiej myszy zaopatrzony jest zazwyczaj we
wtyczk mini-DIN, a w zestawie znajduje si kabel przej,ciowy (#cz#cy wtyczk mini-DIN z
9- lub 25-ko%cwkowym gniazdkiem portu szeregowego.
Niektre osoby prbuj# za pomoc# kabla przej,ciowego pod(#czy. mysz szeregow# do portu
myszy PS/2 albo mysz PS/2 do portu szeregowego. Tak do(#czona mysz nie bdzie dzia(a., i
to nie z winy kabla przej,ciowego. Je)eli nie jest wyra0nie powiedziane, )e dana mysz mo)e
pracowa. jako mysz szeregowa, znaczy to, )e mo)e pracowa. tylko jako mysz PS/2 - i
odwrotnie. Opis rodzaju myszy mo)na zazwyczaj znale0. na spodzie jej obudowy.

Pod#$czenie myszy do magistrali komputera
Mysz magistralowa (bus mouse) znajduje zastosowanie w komputerach, ktre nie maj# ani
portu myszy na p(ycie g(wnej, ani wolnego portu szeregowego. Nazwa mysz magistralowa
wzi(a si st#d, )e do pod(#czenia takiej myszy potrzebna jest dodatkowa karta wk(adana w
jeden z wolnych LOTw na p(ycie g(wnej, a sterownik urz#dzenia komunikuje si z mysz#
poprzez magistral g(wn# komputera. Z punktu widzenia u)ytkownika nie ma )adnych
r)nic pomidzy dzia(aniem myszy magistralowej a zwyk(ej myszy, jednak wielu
u)ytkownikom nie odpowiada zajmowanie osobnego LOTu przez kart myszy.
Dostpne s# karty myszy magistralowej przeznaczone do LOTw typu ISA. Karty te s# 8-
bitowe i powoduj# ograniczenie liczby przerwa% IRQ nie powoduj#cych kolizji. Potencjalnym
niebezpiecze%stwem jest wtyczka myszy typu mini-DIN, taka jak w myszy PS/2, przy braku
kompatybilno,ci pomidzy obiema myszami. Nie s(ysza(em o przypadku uszkodzenia p(yty
g(wnej z wbudowanym portem myszy, do ktrego pod(#czono mysz magistralow#.
Karta myszy magistralowej pozwala na ustawienie adresw w przestrzeni wej,cia/wyj,cia
i numeru przerwania IRQ, lecz wybr przerwania jest ograniczony do 8 bitw. Oznacza to, )e
zazwyczaj trzeba wybra. przerwanie 5 w komputerach z dwoma portami szeregowymi,
poniewa) pozosta(e linie przerwa% s# ju) wykorzystane.

Firma Microsoft okre,la czasami mysz magistralow# jako mysz pod,-czan, do portu (ang.
inport mouse).
Najnowocze,niejszy port komputera dla urz#dze% zewntrznych, jaki tylko ktokolwiek widzia(
lub o nim s(ysza(, to USB (Universal Serial Bus). Pozwala on na pod(#czenie 127 urz#dze%.
Klawiatury USB maj# czsto w swoich wtyczkach gniazdo dzia(aj#ce jako przej,ciwka dla
dalszych urz#dze% USB.
Niektre klawiatury USB s# wyposa)one w gniazdo dla myszy PS/2, dziki czemu mysz
pod(#czamy bezpo,rednio do klawiatury, a nie do komputera.

Rozwi$zywanie problemw z niesprawn$ mysz$
Przyczyny b(dnego dzia(ania myszy mog# tkwi. w sprzcie albo w oprogramowaniu.
Fizycznie mysz jest do,. prostym urz#dzeniem, dlatego sprawdzenie jej cz,ci sprztowej nie
zajmie zbyt wiele czasu. Natomiast wykrywanie i usuwanie problemw wynikaj#cych z
niedopasowanego lub 0le ustawionego oprogramowania mo)e by. d(u)sze i bardziej
skomplikowane.
Problemy sprztowe
W czasie u)ywania myszy mog# si pojawi. dwa rodzaje problemw sprztowych.
Najczstszym jest zabrudzenie myszy, a jego rozwi#zanie polega na jej oczyszczeniu.
Przyczyn# pozosta(ych problemw, trudniejszych do rozwi#zania, s# konflikty przerwa%.
Czyszczenie myszy
Je)eli zauwa)ysz, )e kursor porusza si po ekranie w sposb szarpany, powiniene,
przeczy,ci. mysz. Urywany ruch kursora jest spowodowany cz#stkami brudu i kurzu, ktre
osadzaj#c si wok( kulki i walcw, ograniczaj# ich swobod ruchu.
Z punktu widzenia sprztu mysz jest ma(o skomplikowanym urz#dzeniem, a jej czyszczenie
jest stosunkowo prost# czynno,ci#. Pierwszym etapem jest obrcenie myszy do(em do gry,
tak aby by(a widoczna gumowa kulka. Dostp do wntrza myszy uzyskuje si po zdjciu
pokrywy w kszta(cie pier,cienia wok( kulki. Na spodzie myszy mo)e by. nawet instrukcja
otwierania pokrywy (w niektrych myszach trzeba w tym celu odkrci. ,rubk). Po zdjciu
pokrywy wida. gumow# kulk spoczywaj#c# we wnce.

Je)eli obrcisz teraz mysz na drug# stron, to gumowa kulka wypadnie ci na d(o%. Przyjrzyj
si jej uwa)nie. Kulka mo)e by. szara lub czarna, lecz nie powinno by. na jej powierzchni
)adnych widocznych zabrudze%. Je)eli jednak s#, nale)y przemy. kulk w wodzie z
myd(em lub w s(abym rozpuszczalniku, np. alkoholu i wysuszy. j#.
Przyjrzyj si teraz wnce, w ktrej spoczywa kulka. Na jej bokach znajduj# si dwa lub trzy
wa(ki, ktre s# obracane przez kulk. Je)eli na tych wa(kach wida. kurz lub brud, to trzeba
go usun#.. Najlepiej u)y. w tym celu spr)onego powietrza z puszki. Mo)na te) skorzysta.
z elektrycznego urz#dzenia do czyszczenia powierzchni. Jakikolwiek brud czy kurz
utrudnia ruch wa(kw i mysz nie bdzie pracowa. p(ynnie.
W celu zmontowania myszy w() z powrotem kulk i ostro)nie za() pokryw. Mysz powinna
wygl#da. dok(adnie tak, jak przed zdjciem pokrywy.
Konflikty przerwa+
Przerwania s# wewntrznymi sygna(ami komputera, sygnalizuj#cymi potrzeb obs(ugi jakich,
zdarze%. W przypadku myszy przerwanie pojawia si za ka)dym razem, kiedy ma ona do
przekazania jak#, informacj dla sterownika. Je)eli wyst#pi konflikt polegaj#cy na
wykorzystaniu tego samego przerwania jednocze,nie przez mysz i inne urz#dzenie, to mysz
albo nie bdzie dzia(a. prawid(owo, albo przestanie pracowa..

Konflikty przerwa% nie wystpuj#, gdy mysz jest pod(#czona przez przeznaczony dla niej
port, wystpuj# natomiast w przypadkach pozosta(ych interfejsw. Porty myszy wbudowane w
p(yt g(wn# prawie zawsze wykorzystuj# przerwanie IRQ12. W komputerze z portem myszy
na p(ycie g(wnej )adne inne urz#dzenie (karta) nie powinno korzysta. z przerwania IRQ12,
gdy) spowoduje to powstanie konfliktu.

W przypadku myszy szeregowej konflikt powstaje najcz,ciej po do(#czeniu trzeciego i
czwartego portu szeregowego. Dzieje si tak, poniewa) w rozwi#zaniu magistrali ISA porty
szeregowe o numerach nieparzystych s# czsto niepoprawnie skonfigurowane i
wykorzystuj# to samo przerwanie, podobnie porty o numerach parzystych (2 i 4). Je)eli wic
mysz jest pod(#czona do portu COM2, a wewntrzny modem do portu COM4, to urz#dzenia te
prawdopodobnie korzystaj# z tego samego przerwania i nie mo)na ich u)ywa. w tym samym
czasie. Mo)liwe bdzie jednoczesne korzystanie z myszy i modemu, gdy jedno z urz#dze%
zostanie pod(#czone do innego portu szeregowego. Np. mysz pod(#czona do COM1 i modem
pod(#czony do COM4 nie wchodz# w konflikt i mo)na z nich korzysta. jednocze,nie, gdy)
wykorzystuj # r)ne przerwania IRQ.
Najlepszym sposobem uniknicia konfliktw jest takie skonfigurowanie portw, by ka)de
urz#dzenie korzysta(o z innego, odrbnego przerwania. Dostpne s# karty portw szeregowych
COM3 i COM4, ktre nie korzystaj# z przerwa% portw COM1 i COM2. Porty szeregowe na
tych kartach wykorzystuj# nieu)ywane przerwania IRQ10, 11, 12, 15 lub 5. Stanowczo
odradzam tak# konfiguracj komputera, w ktrej dwa urz#dzenia korzystaj# z tego samego
przerwania .
Je,li podejrzewamy, )e mysz spowodowa(a konflikt przerwa%, w celu ustalenia numeru
przerwania myszy mo)emy skorzysta. z takich programw jak Mened)er urz#dze% czy
Microsoft Diagnostics (MSD). MSD jest do(#czany bezp(atnie do systemu DOS pocz#wszy
od wersji 6.0 i Windows od wersji 3.0. Je)eli u)ywasz systemu PC DOS lub OS/2, to MSD
mo)esz uzyska. z BBS-u firmy Microsoft.
Nale)y pamita., )e programy takie jak MSD, ktre prbuj# wykry. numer przerwania IRQ,
nie s# w stu procentach dok(adne - w rzeczywisto,ci w wielu przypadkach s# niedok(adne - i
zazwyczaj wymagaj# za(adowania sterownika badanego urz#dzenia.
Mened)er urz#dze% Windows 95 jest cz,ci# oprogramowania Plug-and-Play tego systemu i jest
na og( ca(kowicie dok(adny w przypadku sprztu Plug-and-Play. Cho. czasami mog#
pojawi. si problemy, to jednak wymienione programy powinny z (atwo,ci# zidentyfikowa.
przerwanie myszy, o ile za(adowany zosta( uprzednio sterownik. Po zidentyfikowaniu IRQ
myszy mo)e si okaza., )e do poprawnej pracy komputera potrzebna bdzie zmiana numerw
przerwa% myszy magistralowej lub innych urz#dze%.
Je)eli sterownik nie potrafi rozpozna. myszy, niezale)nie od jej typu, to mo)na sprbowa.
pod(#czy. do komputera inn# mysz, ktra dzia(a prawid(owo w innym systemie. Mo)e by. to
jedyna metoda stwierdzenia, czy zaistnia(y problem jest spowodowany przez zepsut# mysz.
Zdarzy( mi si raz problem polegaj#cy na zawieszeniu komputera przez zepsut# mysz zaraz
po za(adowaniu jej sterownika; nawet programy w rodzaju MSD nie mog(y uzyska. dostpu
do myszy. W takiej sytuacji rozwi#zaniem mo)e by. (adowanie programu
MSD z opcj#/I, co powoduje )e MSD omija etap wstpnej 'detekcji urz#dzenia. Nastpnie
nale)y uruchomi. ka)dy test z osobna, wraz z testem myszy, zwracaj#c uwag na test, przy
ktrym komputer si zawiesi. Je)eli zawieszenie nast#pi w czasie testu myszy, to 0rd(em
problemu jest mysz lub jej port. Sprbuj wymieni. mysz na inn#-je)eli to nie pomo)e, trzeba
bdzie wymieni. kart portu szeregowego lub kart myszy magistralowej. Je)eli awarii uleg(
port myszy na p(ycie g(wnej, to konieczna bdzie wymiana ca(ej p(yty, zazwyczaj
kosztowna.
Mo)na te) od(#czy. port myszy za pomoc# zworek na p(ycie g(wnej lub w programie
SETUP zawartym w BlOS-ie i zainstalowa. mysz szeregow# lub magistralow#. Takie
rozwi#zanie pozwala na dalsze korzystanie z komputera bez konieczno,ci wymiany p(yty
g(wnej.

Problemy spowodowane oprogramowaniem
Problemy spowodowane oprogramowaniem mog# mie. bardziej myl#ce objawy ni) problemy
sprztowe. Problemy te przejawiaj# si najcz,ciej tym, )e mysz po prostu nie dzia(a".
Zanim stwierdzimy, )e mysz jest zepsuta, nale)y sprawdzi. dzia(anie sterownika myszy i
aplikacji.

Oprogramowanie sterownika myszy
Aby mysz prawid(owo dzia(a(a, musi zosta. zainstalowany jej sterownik. W systemie DOS
sterownik (aduje si za pomoc# odpowiedniego polecenia umieszczonego w pliku
CONFIG.SYS lub AUTOEXEC.BAT, natomiast w systemie WINDOWS sterownik jest
(adowany automatycznie. Zwykle powinno si korzysta. z domy,lnych sterownikw
wbudowanych w ,rodowisko WINDOWS lub OS/2, gdy) w tych systemach nie jest
wymagany )aden dodatkowy sterownik. Jedynym powodem (adowaniem osobnego sterownika
(przez CONFIG.SYS) jest korzystanie z myszy w aplikacjach DOS-a.
Je)eli chcesz, by mysz pracowa(a poprawnie w systemie DOS lub, inaczej mwi#c, poza
systemami Windows i OS/2, to jej sterownik musi by. za(adowany za pomoc# pliku
CONFIG.SYS lub AUTOEXEC.BKT. Program sterownika (adowany przez AUTOEXC. BAT
nazywa si MOUSE.COM (spotyka si te) inne nazwy tego sterownika, w zale)no,ci od jego
producenta). Jak powiedzia(em wcze,niej, w systemach Windows i OS/2 )aden dodatkowy
sterownik nie jest potrzebny, poniewa) wymagane sterowniki zosta(y wbudowane w system.
Pierwszym etapem jest upewnienie si, )e odpowiedni rozkaz (aduj#cy sterownik do pamici
znajduje si w pliku CONFIG.SYS lub AUTOEXEC.BAT. Je)eli rozkazu takiego nie ma, to
trzeba doda. do pliku odpowiedni# lini wed(ug dokumentacji myszy. Np. poleceniem
(aduj#cym sterownik myszy w pliku CONFIG.SYS jest nastpuj#cy rozkaz:
DEVICEHIGH= \DOS\MOUSE. SYS
Sk(adnia i dzia(anie tego rozkazu mog# si r)ni. w zale)no,ci od tego, czy sterownik (aduje
si do grnego, czy do konwencjonalnego obszaru pamici oraz w zale)no,ci od ,cie)ki
dostpu do sterownika.
Jednym z powa)niejszych problemw dotycz#cych osobnych sterownikw myszy jest ich
(adowanie do pamici UMB. Starsze ni) 9.0 wersje sterownika wymagaj# bardzo du)ego
rozmiaru bloku w pamici UMB, rzdu 40-56 kB, natomiast po za(adowaniu sterownika obszar
ten zmniejsza si do ok. 20 kB. Nie jest )adn# pociech# fakt, )e sterownik zajmuje tylko 20 kB,
skoro do za(adowania i zainicjowania wymaga bardzo du)ego obszaru pamici.
Najlepsz# rad#, jakiej mog tutaj udzieli., jest zalecenie korzystania ze sterownikw 9.01
lub nowszych firmy Microsoft. Sterownik jest do(#czany do nowszych myszy Microsoft, a
tak)e sprzedawany osobno. Wsp(pracuje on z ka)d# mysz# kompatybiln# z mysz#
Microsoft, co w praktyce oznacza wsp(prac z ka)d# mysz#. Za tzw. upgrade do nowego
sterownika firma Microsoft )yczy sobie $50, natomiast sterownik w zestawie z mysz# mo)na
kupi. za $35 lub taniej, co czyni zakup samego sterownika nieop(acalnym. Za darmo firma
Microsoft do(#cza tylko sterownik z systemu DOS 6.22 lub starszy. Firma IBM do(#cza(a
nowy sterownik do systemu PC-DOS w wersji 6.3, jednak od wersji 7.0 systemu PC-DOS
znowu do(#cza starszy sterownik 8.22.



Wersja 9.01 lub nowsza sterownika myszy wymaga mniejszej ilo,ci pamici i (aduje si
automatycznie do obszaru pamici wysokiej (high memory area), co jest jedn# z zalet tego
sterownika. Sterownik myszy najpierw (aduje si do obszaru pamici konwencjonalnej, nastpnie
zmniejsza swj rozmiar do 24 kB i prze(adowuje si do obszaru pamici wysokiej. Inn# jego
zalet# jest wyszukiwanie najmniejszego pasuj#cego bloku UMB zamiast najwikszego
istniej#cego bloku, co nastpuje wtedy, gdy sterownik jest (adowany za pomoc# rozkazw
LOADHIGH, LH lub DEYICEHIGH. Poprzednia wersja sterownika nie mog(a si za(adowa.
do pamici grnej, je)eli najwikszy blok UMB mia( rozmiar mniejszy ni) 40-56 kB, ponadto
(adowanie do obszaru pamici grnej nie odbywa(o si automatycznie. Mo)liwo,.
automatycznego (adowania do pamici grnej sterownika myszy w wersji 9.01 lub nowszej
daje du)e oszczdno,ci pamici i dlatego warto si zaopatrzy. w ten sterownik. Mam
nadziej, )e technika automatycznego (adowania si i automatycznej optymalizacji
sterownika myszy bdzie rwnie) wykorzystywana w sterownikach innych urz#dze%. Takie
podej,cie znacznie u(atwia zarz#dzanie pamici#.
Po dodaniu odpowiedniej linii do pliku AUTOEXEC.BAT lub CONFIG.SYS nale)y
ponownie zainicjowa. komputer i obserwowa., czy sterownik (aduje si prawid(owo. Je)eli
pomimo umieszczenia odpowiedniego rozkazu w pliku sterownik si nie (aduje, nale)y
uwa)nie czyta. komunikaty wypisywane na ekranie w czasie startu systemu. W pewnym
momencie powinien si ukaza. komunikat od sterownika myszy, informuj#cy o jego
za(adowaniu. Je)eli komunikat taki nie zosta( wy,wietlony, to trzeba ustali., co jest tego
przyczyn#. Mog(o si zdarzy., )e sterownik nie mg( zosta. za(adowany, poniewa) nie by(a
dostpna wystarczaj#ca ilo,. wolnej pamici. Po ustaleniu przyczyny nale)y usun#.
nieprawid(owo,. i ponownie za(adowa. sterownik. Tu znowu ujawniaj# si zalety dobrego
gospodarowania pamici# przez sterownik 9.01.
Mo)liwa jest tak)e sytuacja, kiedy dana aplikacja wymaga za(adowania konkretnej wersji
sterownika. Mysz mo)e nie pracowa. poprawnie, je)eli w czasie pracy z aplikacj#, ktra
wymaga nowego sterownika, u)ywana jest jego starsza wersja. Wwczas nale)y si
skontaktowa. ze sprzedawc# myszy i za)#da. wymiany sterownika na nowszy. Sterowniki
myszy s# te) osi#galne poprzez BBS lub w sieci CompuServe (w USA), natomiast firma
Microsoft nie udostpnia bezp(atnie swoich sterownikw. Mo)na te) kupi. now# mysz wraz z
nowsz# wersj# sterownika, co jest ta%sze ni) kupno samego sterownika

.
Problemy z aplikacjami
Je)eli mysz odmawia wsp(pracy z konkretn# aplikacj#, to nale)y sprawdzi., czy w cz,ci
konfiguracyjnej aplikacji zaznaczono (o ile to konieczne), )e korzysta si z myszy. Je)eli
pomimo to mysz nie dzia(a z t# aplikacj#, a dzia(a z innymi aplikacjami, skontaktuj si z
dzia(em serwisu producenta oprogramowania.
Mysz Microsoft IntelliMouse
W 1996 roku firma Microsoft zaprezentowa(a now# odmian myszy o nazwie IntelliMouse.
Zewntrznie mysz ta przypomina standardow# mysz firmy Microsoft, jedyn# r)nic stanowi
niedu)e szare pokrt(o umieszczone pomidzy prawym a lewym przyciskiem. Jest to jedyna
istotna zmiana, jaka nast#pi(a w budowie myszy w ci#gu minionych lat.
Pokrt(o ma dwie funkcje. Pierwsz# z nich jest funkcja przewijania, ktra pozwala na
przewijanie np. zawarto,ci dokumentu na stronie WWW za pomoc# wskazuj#cego palca.
Naciskane pokrt(o zachowuje si jak trzeci przycisk myszy.
O ile myszy z trzema przyciskami nie s# )adn# nowo,ci#, o tyle funkcja przewijania stanowi
milowy krok naprzd w rozwoju tego typu urz#dze% steruj#cych. Nie trzeba ju) klika. na pasek
przewijania z prawej strony ekranu lub odrywa. prawej rki od myszy, )eby nacisn#. ktry, z
klawiszy kursora. Zamiast tego wystarczy pokrci. pokrt(em do przodu lub do ty(u.
Rozwi#zanie to jest niezwykle wygodne, zw(aszcza gdy przegl#da si stron WWW, pracuje w
edytorze tekstw lub arkuszu kalkulacyjnym. W przeciwie%stwie do myszy z trzema
przyciskami ma(o prawdopodobne jest przypadkowe naci,nicie przycisku-pokrt(a.
Jedyn# wad# myszy IntelliMouse jest fakt, )e jej nowa funkcja mo)e by. obs(ugiwana tylko
przez aplikacje, ktre zosta(y w tym celu odpowiednio zmodyfikowane. W czasie debiutu
myszy program Microsoft Internet Explorer by( ju) przystosowany do obs(ugi nowej funkcji,
podobnie pakiet Office 97. Np. oprcz mo)liwo,ci przewijania ekranu, w wikszo,ci
aplikacji pakietu Office 97 trzymanie wci,nitego klawisza Ctrl w czasie krcenia k(kiem
zmienia stopie% powikszenia (zoom). K(ko z przyci,nitym klawiszem Shift pozwala na
powikszanie i zmniejszanie rysowanych ramek. W miar pojawiania si nowych wersji
oprogramowania nowe mo)liwo,ci bd# wykorzystywane jeszcze szerzej.
Sterownik myszy IntelliMouse 2.0 (#czy w sobie cechy poprzedniego sterownika z kilkoma
interesuj#cymi nowymi funkcjami. Funkcja zwana ClickLock pozwala na przenoszenie (ang.
drop) obiektw mysz# bez konieczno,ci trzymania wci,nitego prawego klawisza myszy.
Mo)na dostosowa. t funkcj do indywidualnych preferencji u)ytkownika podaj#c w
ustawieniach czas trzymania naci,nitego przycisku, po jakim funkcja ClickLock si
uaktywnia. Mo)liwy jest te) scrolling o zadan# liczb linii lub ekranw po ka)dym naci,niciu
pokrt(a.

Mo)na tak ustawi. sterownik, )e po naci,niciu przycisku-k(ka bd# ignorowane wszystkie
akcje specyficzne dla aplikacji i we wszystkich aplikacjach Windows bdzie wykonywana
jedna z czterech funkcji:
*podwjne kliknicie lewym przyciskiem,
* otwarcie systemu pomocy aplikacji,
* prze(#czenie do programu Windows Explorer,
* rozwinicie Menu Start.
Pozosta(e funkcje sterownika s# takie same jak poprzednio, (#cznie z funkcj# Snap To -ktra
powoduje przesunicie kursora na domy,lne miejsce w okienku dialogowym - a tak)e funkcj#
powoduj#c# pozostawianie ,ladu pizez poruszaj#cy si kursor oraz funkcj# powoduj#c#
zniknicie kursora po rozpoczciu pisania.
Trackpoint II/III
20 pa0dziernika 1992 roku firma IBM zaprezentowa(a nowe, rewolucyjne urz#dzenie o
nazwie Trackpoint II, ktre jest integraln# cz,ci# komputerw ThinkPad 700 i 700C.
Urz#dzenie to, czsto okre,lane jako pointing stick, sk(ada si z ma(ego gumowego kapturka,
ktry znajduje si na klawiaturze nad klawiszem B, pomidzy klawiszami G i H. Trackpoint jest
pierwszym tak nowatorskim pomys(em skonstruowania urz#dzenia przesuwaj#cego kursor na
ekranie od momentu powstania myszy 30 lat temu.
Trackpoint nie zajmuje miejsca na biurku, nie musi by. specjalnie przestawiany w tryb dla
osb prawo czy leworcznych, nie ma cz,ci ruchomych, ktre si psuj# i brudz#, a tak)e,
co najwa)niejsze, nie wymaga odrywania r#k od klawiatury w czasie pisania. Jest
prawdziwym dobrodziejstwem dla osb szybko pisz#cych.



Mia(em szcz,cie spotka. si osobi,cie z twrc# tego urz#dzenia na targach
COMDEX/Windows World w Chicago. Prezentowa( on w rogu pawilonu IBM
zmodyfikowan# klawiatur z ma(ym silikonowym elementem na ,rodku. Urz#dzenie, ktre
prezentowa(, by(o prototypem wykonanym rcznie w oparciu o standardow# klawiatur, a
sam wynalazca stara( si zwrci. na nie uwag publiczno,ci.
Zosta(em zaproszony do wzicia udzia(u w zabawie przy jednej z takich klawiatur,
pod(#czonej do komputera demonstracyjnego. Naciskaj#c palcem wskazuj#cym na wystaj#cy z
klawiatury element, mog(em przesuwa. kursor myszy po ekranie. Urz#dzenie jako takie by(o
nieruchome i nie przypomina(o w niczym joysticka. Zamiast tego kapturek z gumy silikonowej
by( pod(#czony do czujnika si(y nacisku palca i wed(ug tego przesuwa( kursor na ekranie. Im
mocniej go naciska(em, tym szybciej kursor si przesuwa(. Poprzez nieznaczn# zmian
przy(o)onej si(y mog(em p(ynnie przesuwa. kursor w dowolnym kierunku. Silikonowy
element s(ucha(" mojego palca, pomimo )e by(em spocony od przeciskania si w t(umie. Po
up(ywie zaledwie kilku minut ruchy palca zrobi(y si prawie automatyczne, zupe(nie tak,
jakbym my,lami nakazywa(" kursorowi, w ktr# stron ma si przesun#..
Po chwili namys(u stwierdzi(em, )e urz#dzenie to jest z pewno,ci# najwikszym wynalazkiem
w,rd urz#dze% przesuwaj#cych kursor od czasw wynalezienia myszy! Trackpoint mo)e nie
tylko zastpowa. mysz, ale jest prawdziwym dobrodziejstwem dla osb szybko pisz#cych,
ktre, podobnie jak ja, nie lubi# odrywa. r#k od klawiatury w czasie pisania.
Wynalazc# urz#dzenia okaza( si Ted Selker, ktry wraz z Josephem Rutledge'em stworzy( to
dzie(o w IBM T.J. Watson Research Center. Nie potrafi( mi jednak powiedzie., kiedy nowa
klawiatura pojawi si w sprzeda)y. Nie by(o jeszcze wwczas planw produkcji, dopiero
sprawdzano reakcj u)ytkownikw na nowy wynalazek.

Zdecydowano si na nazw Trackpoint II, poniewa) od pewnego czasu firma IBM sprzedawa(a
pod nazw# trackpoint produkt (#cz#cy w sobie cechy myszki i urz#dzenia trackball. Nie ma
)adnego zwi#zku pomidzy oryginalnym urz#dzeniem trackpoint, ktrego produkcji ju)
zaniechano, a Trackpoint II integrated service. Obecnie dostpna jest ju) ulepszona wersja
urz#dzenia, Trackpoint III. Aby upro,ci. terminologi, bd stosowa( okre,lenie trackpoint w
odniesieniu do urz#dze% Trackpoint II, Trackpoint III i ich nastpcw.
W ostatecznej wersji trackpoint sk(ada si z ma(ej czerwonej ga(ki z gumy silikonowej,
umieszczonej pomidzy klawiszami G, H i B, oraz dwch przyciskw pod klawiszem spacji,
emuluj#cych prawy i lewy przycisk myszy. Przyciski te znajduj# si w zasigu kciuka, nie ma
wic potrzeby odrywania rki od klawiatury.
Badania prowadzone przez Selkera w firmie IBM wykaza(y, )e oderwanie rki od klawiatury,
signicie po mysz i po(o)enie rki z powrotem na klawiaturze trwa przecitnie 1,75 sekundy.
Przy szybko,ci pisania rzdu 60 s(w na minut, oznacza to utrat dwch s(w w ci#gu
minuty, do tego dochodzi czas tracony na powrt do przerwanego w#tku my,lowego. Prawie
ca(y ten czas mo)na zaoszczdzi., je)eli korzysta si z urz#dzenia trackpoint, zarwno do
przesuwania kursora, jak rwnie) do operacji takich jak pojedyncze i podwjne kliknicie.
Skoordynowanie obs(ugi przyciskw i gumowej ga(ki umo)liwia rwnie) (atwe wykonywanie
operacji dr#g and drop.
Przeprowadzone badania dowiod(y tak)e, )e osoby u)ywaj#ce urz#dzenia trackpoint zamiast
myszy mog# o 20 procent zwikszy. swoj# wydajno,., zw(aszcza w przypadku aplikacji
(#cz#cych pisanie z du)# ilo,ci# ruchw mysz#, takich jak edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne i
inne typowe aplikacje biurowe. W ramach testu urz#dzenia Trackpoint 111 firma EBM
udostpni(a pewn# ilo,. egzemplarzy tego urz#dzenia u)ytkownikom komputerw typu desktop,
wyposa)onych rwnie) w mysz.
Po dwch tygodniach 80 procent u)ytkownikw od(#czy(o myszy od komputerw i zacz(o
u)ywa. wy(#cznie urz#dzenia trackpoint. Selker uwa)a (podobnie jak ja), )e trackpoint jest
najlepszym z istniej#cych tego rodzaju rozwi#za%, zarwno dla komputerw laptop, jak i
desktop.
Trackpoint nie wyklucza pod(#czenia do komputera myszy jako alternatywnego urz#dzenia.
Wwczas jednak jeden kursor na ekranie mg(by by. przesuwany zarwno przez trackpoint,
jak i przez mysz. Dziki temu dwie osoby mog(yby jednocze,nie przesuwa. kursor na
ekranie. W takiej sytuacji pierwsze%stwo ma jedno urz#dzenie i ono sprawuje kontrol nad
kursorem myszy do czasu, a) sko%czy dzia(anie. Drugie urz#dzenie jest automatycznie
odblokowywane, gdy pierwsze urz#dzenie staje si nieruchome
W ten sposb dwie osoby jednocze,nie mog# korzysta. z obydwu urz#dze%, bez ryzyka
wyst#pienia interferencji.
Wielu producentw komputerw typu laptop i notebook, np. Toshiba czy TI, doceni(o
niezwyk(e zalety urz#dzenia trackpoint i wykupi(o na nie licencj od IBM. Urz#dzenie to jest
czsto sprzedawane pod nazw# inn# ni) trackpoint, chocia) technologia i zasada dzia(ania s#
takie same.
Przeprowadzi(em porwnawczy test r)nych urz#dze% (takich jak trackball) steruj#cych
kursorem w komputerach typu notebook, jednak )adne nie dorwnuje urz#dzeniu trackpoint pod
wzgldem precyzji, (atwo,ci sterowania, a przede wszystkim wygody (trackpoint nie
wymaga odrywania rki od klawiatury).
Niestety, wielu producentw tanich komputerw portable zamiast wykupi. od IBM licencj na
trackpoint, podj(o prby skopiowania urz#dzenia z u)yciem cz,ci i oprogramowania
po,ledniej jako,ci. Efektem tego s# niskie parametry tych urz#dze%, odbiegaj#ce znacznie od
orygina(u. Ich czas reakcji jest zazwyczaj zbyt d(ugi, maj# du)# bezw(adno,., brak im czucia" i
dok(adno,ci charakterystycznych dla produktu IBM.
Jedynym sposobem stwierdzenia, czy urz#dzenie typu trackpoint jest licencjonowanym
urz#dzeniem IBM i wykorzystuje technologi IBM, jest sprawdzenie, czy pasuj# do niego
gumowe kapturki pochodz#ce z oryginalnych urz#dze% trackpoint. Kapturki te maj#
kwadratowy otwr i powinny pasowa. do ka)dego licencjonowanego modelu trackpoint, np.
firmy Toshiba.
Firma IBM zmodyfikowa(a niedawno swoje urz#dzenie, ktre nosi teraz nazw Trackpoint
III. Jedn# z r)nic pomidzy t# a poprzedni# wersj# urz#dzenia, widoczn# na pierwszy rzut
oka, jest nowy kapturek. Kapturki IBM by(y zawsze w kolorze czerwonym, a kapturki
innych firm w innych kolorach (Toshiba mia(a zielone i szare), jednak to nie kolor jest
wa)ny. Zasadnicza r)nica tkwi w sk(adzie surowcowym gumy.

Kapturki urz#dze% IBM Trackpoint II i Toshiba Auccupoint s# wykonane z gumy silikonowej,
ktra jest do,. przyczepna i sprawdza si w wikszo,ci sytuacji. Jednak je)eli u)ytkownik ma
t(uste palce, to powierzchnia gumy mo)e si zat(u,ci.. Problem rozwi#zuje umycie kapturka (i
d(oni u)ytkownika), lecz po pewnym czasie staje si to do,. irytuj#ce. Nowe kapturki
Trackpoint III s# wykonane z gumy, ktr# Selker nazywa plastykowym papierem
,ciernym". Ich powierzchnia jest o wiele bardziej przyczepna i nie wymaga czyszczenia,
mo)e tylko z przyczyn kosmetycznych. U)ywa(em obydwu rodzajw kapturkw i mog z
czystym sumieniem powiedzie., )e kapturek Trackpoint III jest nie do pobicia!





Wymiana gumowego kapturka na nowy jest prosta - nale)y chwyci. go palcami i poci#gn#.
do gry, kapturek powinien natychmiast wyskoczy.. W jego miejscu mo)na umie,ci. nowy
kapturek IBM Trackpoint III i przekona. si, )e pod wzgldem (atwo,ci sterowania
rzeczywi,cie jest on lepszy od kapturkw innych producentw.
Kolejna r)nica midzy urz#dzeniami Trackpoint II i Trackpoint III tkwi w ich opro-
gramowaniu. W nowszym rozwi#zaniu IBM zaimplementowa( inteligentn# technik, ktr#
Selker nazwa( odwrotnym bezw(adem" (ang. negative inertia). Oprogramowanie nie tylko
kontroluje wychylenie urz#dzenia w danym kierunku, lecz tak)e przy(o)on# si( palca. Zdaniem
Selkera, nowe oprogramowanie oraz nowy rodzaj powierzchni gumowego kapturka zwikszaj#
szybko,. operacji zwi#zanych z poruszaniem kursorem o oko(o 8 procent.
Trackpoint idealnie si sprawdza w komputerach przeno,nych, w ktrych wisz#ca gdzie, z
boku mysz albo trackball mo)e niejednego u)ytkownika wyprowadzi. z rwnowagi. Rwnie)
trackball wbudowany w komputer nie jest (atwy w u)yciu, gdy) wymaga zazwyczaj oderwania
rki od bazowego rzdu klawiszy. Urz#dzenia te maj# tak)e to do siebie, )e powierzchnia kulki
szybko staje si klej#ca, ponadto kulka zbiera brud, ktry osadzaj#c si na wewntrznym
wa(ku zmniejsza jego ruchomo,.. Jest to szczeglnie denerwuj#ce w mniejszych
urz#dzeniach.
Wiele nowych notebookw ma wbudowane urz#dzenie typu touchpad - powierzchni
reaguj#c# na dotyk, ruch palca po powierzchni powoduje przemieszczanie si kursora po
ekranie. Na pierwszy rzut oka touchpad mo)e si wydawa. dobrym pomys(em, wypada jednak
blado w porwnaniu z trackpointem. Touchpad dzia(a na zasadzie tzw. efektu
pojemno,ciowego i mo)e powodowa. nieregularne ruchy kursora, je)eli skra palcw jest
zbyt sucha albo zbyt wilgotna. Najwiksz# wad# jest umieszczenie go na dole klawiatury,
pod klawiszem spacji, co oznacza konieczno,. odrywania rki od bazowego rzdu klawiszy,
gdy steruje si kursorem za pomoc# palca wskazuj#cego. Mo)na te) sterowa. kursorem za
pomoc# kciuka, jednak palec ten niezbyt dobrze si do tego nadaje, gdy) jest za szeroki.
Podsumowuj#c, ka)da osoba pisz#ca bez odrywania r#k od klawiatury powinna rozwa)y.
kupno tylko takiego notebooka, ktry ma wbudowany trackpoint firmy IBM albo urz#dzenie
licencjonowane (np. firmy Toshiba). Trackpoint jest znacznie lepszy od innych urz#dze%
steruj#cych ruchem kursora na ekranie: jest szybszy (nie wymaga odrywania r#k od
klawiatury), prostszy w u)yciu (zw(aszcza dla osb, ktre pisz# bez patrzenia na klawiatur) i
znacznie bardziej precyzyjny.
Zalety trackpointa nie ograniczaj# si tylko do komputerw przeno,nych. Korzystaj#c do,.
czsto z notebooka, stwierdzi(em, )e trackpoint jest bardzo prosty w u)yciu i szybki, wic
zapragn#(em go mie. tak)e na komputerze biurkowym. Do komputera desktop mam
pod(#czon# klawiatur firmy Lexmark z wbudowanym trackpointem IBM. 5atwiej teraz
przesiada. si" pomidzy komputerem desktop i notebook, poniewa) w obydwu
,rodowiskach korzystam z takiego samego urz#dzenia kieruj#cego kursorem. Jedynym
problemem, mog#cym si pojawi. w niektrych starszych komputerach, jest to, )e trackpoint
wbudowany w klawiatur wsp(pracuje poprawnie tylko z tymi komputerami, ktre maj#
gniazdo myszy na p(ycie g(wnej albo wsp(pracuj# z mysz# PS/2, gdy) nie istnieje wersja
szeregowa urz#dzenia. Numery katalogowe klawiatur IBM z wbudowanym trackpointem
zamie,ci(em we wcze,niejszej cz,ci rozdzia(u, pt. Wymiana klawiatury". Klawiatury z
trackpointem mo)na te) kupi. bezpo,rednio w firmie Lexmark.

Trackpoint jest prawdopodobnie najbardziej nowatorskim urz#dzeniem steruj#cym kur-sorem
od czasu wynalezienia myszy. W miar jak IBM udostpnia licencj kolejnym producentom,
trackpoint coraz cz,ciej pojawia si w nowych komputerach. Dostpna jest ju) klawiatura z
wbudowanym urz#dzeniem, ktra wsp(pracuje z istniej#cymi ju) komputerami. Cz,.
producentw (np. Toshiba) wykorzystuje trackpoint we w(asnych komputerach
Glidepoint

W odpowiedzi na opracowanie przez IBM trackpointa, inni producenci komputerw rwnie)
wdro)yli w swoich produktach now# technik przesuwania kursora po ekranie. Np. firma
Alps opracowa(a urz#dzenie typu touchpad o nazwie glidepoint. Urz#dzenie sk(ada si z
kwadratowej p(ytki, ktra wykorzystuj#c pojemno,. elektryczn# cia(a ludzkiego ,ledzi pozycj
poruszaj#cego si po niej palca. Rozwi#zanie to przypomina pojemno,ciowy przycisk
spotykany niekiedy w windach. Inaczej ni) trackpoint, ktry zosta( umieszczony pomidzy
klawiszami, glidepoint znajduje si pod klawiszem spacji i jest obs(ugiwany za pomoc# palca
wskazuj#cego albo kciuka. Czujniki znajduj#ce si pod spodem p(ytki zamieniaj# ruchy palca
na ruchy kursora. Kilku producentw komputerw przeno,nych wykupi(o licencj na glidepoint
od firmy Alps i stosuje j# w swoich komputerach. Jedn# z pierwszych firm, ktra wykorzysta(a
glidepoint, by(a firma Apple. Chocia) mog(oby si wydawa., )e technologia glidepoint zyska
szerokie uznanie u)yt-kownikw, okaza(o si, )e ma ona rwnie) szereg wad. Reakcja
urz#dzenia na ruch palca mo)e by. nieregularna, zale)y te) od rezystancji i wilgotno,ci skry.
Najwiksz# wad# jest jednak to, )e aby obs(ugiwa. touchpad, u)ytkownik musi przesun#. rk
znad g(wnego rzdu klawiszy, co drastycznie spowalnia pisanie. W dodatku sterowanie
kursorem mo)e by. nieprecyzyjne, poniewa) zale)y bezpo,rednio od precyzji palca
wskazuj#cego lub kciuka.
Z drugiej jednak strony, dla osb, ktre przy pisaniu patrz# na klawiatur, urz#dzenie typu
touchpad mo)e by. prostsze w u)yciu ni) trackpoint. Pomimo swoich wad, touch-pad jest
owiele lepszym rozwi#zaniem dla komputerw przeno,nych ni) trackball albo nieporczna
mysz zewntrzna.
Adapter portu gier
Nazw# joystick adapter okre,la si specjaln# kart umo)liwiaj#c# pod(#czenie do komputera
do czterech urz#dze% paddle (potencjometry) albo do dwch joystickw. Termin paddle
(wios(o) oznacza ga(k, ktrej obracanie powoduje przesuwanie si obiektu graficznego po
ekranie, a jej nazwa pochodzi z pierwszej popularnej gry video o nazwie Pong, w ktrej za
pomoc# ga(ek sterowa(o si ruchem wiose(.
Port gier mo)e wchodzi. w sk(ad przeznaczonej do tego celu karty ISA lub MCA, mo)e te)
by. jednym z portw karty wielofunkcyjnej (ang. multifunction card). Gniazdko na karcie jest
15-ko%cwkowym )e%skim gniazdkiem typu D (zob. rysunek 9.15).
Rysunek 9.15. Typowa karta gam! adapter z 15-ko.cwkowym gniazdkiem

Do portu gier mo)na do(#czy. do czterech przyciskw i do czterech potencjometrw
(opornikw o nastawnej rezystancji). Ka)dy joystick zwykle ma dwa przyciski i centralny
dr#)ek, ktry zmienia rezystancj dwch potencjometrw. Jeden z potencjometrw
odpowiada za wychylenie dr#)ka w poziomie (wzd(u) wsp(rzdnej x), a drugi za
wychylenie w pionie (wzd(u) wsp(rzdnej y).
Rezystancja potencjometrw zmienia si w zakresie od O do 100 k8l Uk(ad elektroniczny na
karcie zamienia warto,. rezystancji na impulsy cyfrowe o czasie trwania proporcjonalnym do
rezystancji.
Odpowiednie oprogramowanie w komputerze mierzy czas trwania impulsw i na tej podstawie
ustala wzgldn# warto,. rezystancji. Port gier nie zajmuje wielu zasobw komputera. Karta nie
wykorzystuje )adnej z linii IRQ, DMA ani nie zajmuje pamici -wykorzystuje tylko jeden adres
201h w przestrzeni adresowej wej,cia/wyj,cia. Wsp(praca mikroprocesora z kart# odbywa
si poprzez zapis i odczyt portu 210h.
Nale)y zauwa)y., )e zmiana rezystancji joysticka jest odczytywana przez mikroprocesor za
pomoc# przegl#dania zawarto,ci portu (ang. polling), a nie za pomoc# przerwania. Oznacza to,
)e program w komputerze musi ci#gle sprawdza. stan urz#dzenia poprzez zapis i odczyt
portu, zamiast sprawdza. jego stan tylko po otrzymaniu przerwania, tak jak w przypadku
innych urz#dze% (np. pod(#czonych do portu szeregowego).

Tabela 9.13
przedstawia oznaczenia poszczeglnych ko%cwek portu gier w komputerach PC i
kompatybilnych

Tabela 9.13. Ko.cwki gniazdka karty gier w komputerach PC i kompatybilnych
Ko%cwka Sygna( Funkcja
Rodzaj
sygna(u
1 +5 V Zasilanie potencjometru 5 i joysticka A Wyj,ciow
2 Przycisk Przycisk potencjometru 1 , przycisk #1 Wej,ciow
3 Pozycja Pozycja potencjometru 1, wsp(rzdna x Wej,ciow
4 Masa - -
5 Masa -
6 Pozycja Pozycja potencjometru 2, wsp(rzdna y Wej,ciow
7 Przycisk Przycisk potencjometru 2, przycisk #2 Wej,ciow
8 +5 V Zasilanie potencjometru 2 Wyj,ciow
9 +5 V Zasilanie potencjometru 3 i joysticka B Wyj,ciow
10 Przycisk Przycisk potencjometru 3, przycisk #1 Wej,ciow
11 Pozycja Pozycja potencjometru 3, wsp(rzdna x Wej,ciow
12 Masa - -
13 Pozycja Pozycja potencjometru 4, wsp(rzdna y Wej,ciow
14 Przycisk
7
Przycisk potencjometru 4, przycisk #2
joysticka B
Wej,ciow
y
15 +5 V Zasilanie potencjometru 2 Wyj,ciow
y



Poniewa) wielko,ci#, ktr# w rzeczywisto,ci odczytuje port gier, jest rezystancja, a tak)e
dziki temu, )e karta ta mo)e by. w prosty sposb kontrolowana za pomoc# standardo-
wych jzykw programowania, port gier mo)e pe(ni. funkcj prymitywnego interfejsu
wej,ciowego pracuj#cego w czasie rzeczywistym. Za pomoc# takiej karty mo)na pod(#czy.
do komputera PC do czterech czujnikw analogowych i do czterech przyciskw
dwustanowych, a nastpnie za pomoc# odpowiedniego oprogramowania odczytywa. z nich
dane.
R)ni producenci oferuj# r)ne rodzaje kart typu gam adapter wsp(pracuj#cych z ma-
gistralami ISA i MCA. Lista firm, w ktrych ofercie mog# si znajdowa. tego rodzaju
karty, powinna by. dostpna u sprzedawcy. Kart tych najlepiej szuka. w katalogach du)ych
firm zajmuj#cych si sprzeda)# wysy(kow# lub w katalogach producentw urz#dze% pe-
ryferyjnych.
Niektre firmy oferuj# urz#dzenia, ktre z wygl#du maj# niewiele wsplnego z tradycyjnym
joystickiem. Najbardziej znane z nich to zestawy zawieraj#ce kierownic samochodow# i
peda( gazu, sprzedawane z grami samochodowymi i symulatorami lotu. Je)eli chodzi
0 wsp(prac z komputerem, to urz#dzenia te s# w rzeczywisto,ci tym samym co joystick
czy manipulatory. Zamiast ga(ek potencjometrw znajduj# si w nich kierownice i peda(y,
ktre wp(ywaj# na zmian rezystancji r)nych elementw uk(adu. Na rynku mo)na
spotka. wiele tego typu urz#dze%, przeznaczonych do wsp(pracy z grami samochodowymi
1 symulatorami lotu. Dziki nim gry staj# si znacznie bardziej realistyczne. Poniewa)
do portu gier mog# by. pod(#czone r)nego rodzaju urz#dzenia z potencjometrami, na
le)y si upewni., )e oprogramowanie obs(uguje prawid(owo konkretne urz#dzenie.
Dziki zastosowaniu techniki USB, sta(a si mo)liwa tak)e komunikacja komputera w
stron joysticka. Da(o to mo)liwo,. wyprodukowania joystickw, ktre stawiaj# opr, lub
nawet takich, ktre si(uj# si z ich u)ytkownikiem (ang. force feedbeck). Gracz czuje rk#
wszystkie niedogodno,ci drogi, po ktrej jedzie, albo si( bocznego wiatru, wcielaj#c si w
rol pilota za pomoc# symulatora lotu.























Rozdzia( 10.

Monitory i karty graficzne
Monitory s# pewnego rodzaju po(#czeniem midzy u)ytkownikiem a komputerem. Mo)na
nie mie. drukarki, dysku czy kart rozszerze%, ale nie mo)na si oby. bez monitora. Bez niego
nie wida. rezultatw oblicze% lub 0le wpisanego s(owa.
Pierwsze mikrokomputery by(y ma(ymi pude(kami pozbawionymi ekranu. Informacja o
zawarto,ci rejestrw systemowych by(a wy,wietlana za pomoc# migaj#cych diod, a ca(a
komunikacja z komputerem odbywa(a si za po,rednictwem specjalnej drukarki. Po dodaniu
terminala CRT (CRT - z ang. cathode ray tub! - lampa kineskopowa) lub monitora, komputer
sta( si bardziej atrakcyjnym urz#dzeniem dla wikszej grupy u)ytkownikw. Ten trend rozwoju
technologii wykorzystuj#cych obraz do komunikacji z u)ytkownikiem utrzymaj si do dzisiaj,
co objawia si wypieraniem z u)ycia systemw znakowych (DOS) przez graficzne interfejsy
(np. Windows).
Do sprztu graficznego zaliczamy:
monitory,
karty graficzne
W rozdziale tym omwimy karty graficzne i wsp(pracuj#ce z nimi monitory.
Monitory

Jak ka)de urz#dzenie, monitor potrzebuje sygna(u wej,ciowego. Sygna( ten dostarczany jest z
uk(adu grafiki umieszczonego w komputerze. Niektre komputery - wykorzystuj#ce p(yty
g(wne typu LPX lub NLX - zwykle maj# te uk(ady umieszczone na p(ycie g(wnej. Jednak
wikszo,. systemw opartych na p(ytach Baby-AT i ATX posiada osobne uk(ady grafiki,
ktre umieszcza si w gniazdach rozszerze%. Elementy te nosz# nazw kart graficznych.
Niezale)nie od tego, czy uk(ady graficzne znajduj# si na osobnej karcie, czy bezpo,rednio na
p(ycie g(wnej, zbudowane s# podobnie, a zasada ich dzia(ania jest taka sama.

Cyrix Media GX jest procesorem, w ktry wbudowano kart grafiki (wraz z innymi
uk(adami - jak karta muzyczna oraz kontroler pamici RAM). Zastosowana w nim technika
XpressGRAPHICS eliminuje przerwy wywo(ane ci#g(ymi transferami informacji pomidzy
uk(adami grafiki a procesorem. Tak)e ze wzgldu na spjn# konstrukcj owego procesora,
jest mo)liwe zastosowanie wsplnej pamici RAM dla systemu operacyjnego i uk(adu
graficznego. Ilo,. RAM-u przeznaczana na potrzeby grafiki jest automatycznie
dostosowywana w miar jej u)ywania.

Technologie budowy monitorw
Do budowy monitorw wykorzystuje si kilka technologii. Dawniej najbardziej popularne
by(y terminale CRT, zbudowane podobnie jak odbiorniki telewizyjne w oparciu o lampy
kineskopowe. Lampa kineskopowa to szklana ba%ka pr)niowa, ktra z jednej strony ma
dzia(o elektronowe, a z drugiej - ekran pokryty warstw# luminoforu.
Dzia(o elektronowe wysy(a strumie% bardzo szybkich elektronw przyci#ganych przez drugi
koniec lampy. Wi#zka ta przechodzi nastpnie obok elementw steruj#cych zbie)no,ci# i
odchyleniem strumienia elektronw. Kiedy elektrony uderzaj# w ekran, luminofor ,wieci.
W(a,nie to ,wiecenie obserwujesz na monitorze lub ekranie telewizora.
Luminofor ma w(a,ciwo,. zwan# po,wiat#, ktra okre,la, jak d(ugo ,wiecenie pozostaje
widoczne. Powinna by. zachowana rwnowaga pomidzy po,wiat# a czstotliwo,ci#
od,wie)ania, tak aby obraz nie migota( (zbyt krtka po,wiata) i by na ekranie nie by(o wida.
przed(u)aj#cej si po,wiaty.
Strumie% elektronw porusza si bardzo szybko, przemiataj#c ca(y ekran z lewej strony na
praw#, liniami z gry do do(u, tworz#c pewien wzr zwany rastrem. Czstotliwo,. wybierania
poziomego odnosi si do prdko,ci, z jak# strumie% elektronw przejdzie z lewej strony
ekranu na praw#.
Podczas przemiatania elektrony uderzaj# w luminoforow# pow(ok ekranu tam, gdzie ma by.
wy,wietlony obraz. Nat)enie strumienia elektronw zmienia si tak, aby zapewni.
odpowiedni# jasno,. obrazu. Poniewa) ,wiecenie ekranu zanika prawie natychmiast, strumie%
elektronw znowu uderza w luminofor, aby podtrzyma. obraz - nazywa si to od,wie)aniem
ekranu.
Wikszo,. monitorw cechuje idealna czstotliwo,. od,wie)ania (zwana te) czstotliwo,ci#
wybierania pionowego) wynosz#ca ok. 70 Hz, co oznacza, )e obraz jest od,wie)any 70 razy na
sekund. Ma(a czstotliwo,. od,wie)ania powoduje migotanie obrazu na ekranie, co bardzo
mczy wzrok. Tak wic im wy)sza czstotliwo,. od,wie)ania, tym lepiej dla oczu.
Wa)ne jest, aby czstotliwo,ci od,wie)ania monitora odpowiada(y czstotliwo,ciom
sygna(w wytworzonym przez kart graficzn#. W przeciwnym razie nie uzyskasz obrazu na
ekranie, a ponadto mo)esz zniszczy. monitor.
Niektre monitory maj # sta(# czstotliwo,. od,wie)ania, inne mog# pracowa. przy r)nych
czstotliwo,ciach, co zapewnia wsp(prac z nowymi uk(adami grafiki (patrz Karty
graficzne" w dalszej cz,ci rozdzia(u). Monitory takie nazywamy wieloczstotliwo,ciowymi.
Wikszo,. wsp(czesnych monitorw dzia(a w ten sposb - jest to r)nie oznaczane przez
producentw: multisync, multifrequency, multiscan, autosynchronous, autotracking.
Rozr)niamy dwa typy ekranw kineskopowych: wypuk(e i p(askie. Typowy ekran jest
wypuk(y. Niektre monitory s# zaokr#glone tylko w poziomie, a p(askie w pionie.

LCD

Istniej# rwnie) inne rozwi#zania. Niektre firmy wytwarzaj # ekrany ciek(okrystaliczne (LCD
- li,uid-crystal display), zapo)yczaj#c technologie od producentw laptopw. S# to p(askie
ekrany o ma(ej jaskrawo,ci i ma(ym zu)yciu energii (5 W w porwnaniu ok. 100 W
tradycyjnego monitora). Jako,. kolorw ekranw ciek(okrystalicznych z aktywn# matryc# jest
lepsza ni) wikszo,ci zwyk(ych monitorw, natomiast maj# gorsz# rozdzielczo,. i s# znacznie
dro)sze (ekran o przek#tnej 14 cali mo)e kosztowa. o 1000$ wicej ni) dobrej jako,ci monitor
17-calowy). Wyr)niamy trzy typy ekranw ciek(okrystalicznych: czarno-bia(y z pasywn#
matryc#, kolorowy z pasywn# matryc# i kolorowy z aktywn# matryc#. Ekrany z pasywn#
matryc# s# dostpne w wersjach: single-scan i dual scan (jednoprzebiegowe i
dwuprzebiegowe).
W ekranie ciek(okrystalicznym filtr polaryzuj#cy wytwarza dwie oddzielne fale ,wietlne. W
kolorowych ekranach wystpuje dodatkowy filtr posiadaj#cy trzy komrki na ka)dy piksel - po
jednym do wy,wietlania kolorw: czerwonego, zielonego i niebieskiego.
W ekranach LCD tworzone s# dwie oddzielne wi#zki spolaryzowanego ,wiat(a. 1wiat(o
spolaryzowane przy przej,ciu przez pierwszy filtr pada na drugi. Poprzez odpowiednie
ustawienie k#ta polaryzacji drugiego filtra wzgldem pierwszego osi#ga si albo cz,ciowe, albo
ca(kowite przes(onicie. W ekranach kolorowych istnieje osobny filtr zawieraj#cy trzy
komrki sk(adowe jednego piksela: czerwon#, zielon# i niebiesk#.
1wiat(o przechodzi przez komrki z ciek(ym kryszta(em, osobno dla ka)dego koloru. Ciek(e
kryszta(y to cz#steczki w kszta(cie prcikw poruszaj#ce si jak ciecz. Przepuszczaj# one ,wiat(o,
a (adunek elektryczny zmienia ich po(o)enie oraz polaryzacj przechodz#cego ,wiat(a. Czarno-
bia(e ekrany nie maj# filtrw kolorw, ale mog# posiada. kilka komrek na piksel w celu
sterowania odcieniami szaro,ci.
W ekranach z pasywn# matryc# ka)da komrka jest sterowana przez (adunek elektryczny
przesy(any z tranzystorw w zale)no,ci od jej po(o)enia na ekranie. Reaguj#c na pulsuj#cy
(adunek, komrki odpowiednio skrcaj# ,wiat(o - im wikszy (adunek, tym silniejsze skrcenie
i mocniejszy kontrast. Na przyk(ad ekran o rozdzielczo,ci 800x600 posiada 800 tranzystorw
na poziomej krawdzi, a 600 na pionowej. Jest ich wic razem 1400. Komrka reaguje na
pulsuj#cy (adunek przesy(any z tranzystorw, skrcaj#c polaryzacj promieni ,wiat(a. Im
(adunek mocniejszy, tym k#t skrcenia wikszy.

5adunek w ekranach z pasywn# matryc# pulsuje tak, )e obraz jest mniej jaskrawy ni) w
przypadku ekranw z aktywn# matryc#, gdzie do ka)dej komrki dostarczany jest sta(y
(adunek. Aby zwikszy. jaskrawo,., cz,. producentw wykorzystuje now# technologi zwan#
double scan, w ktrej dzieli si ekran na grn# i doln# po(ow, zmniejszaj#c czas pomidzy
pulsowaniami. Poza tym, dziki zwikszeniu jasno,ci, ekrany dual-scan maj# krtszy czas
od,wie)ania, co czyni je bardziej u)ytecznymi w przypadku programw szybko
zmieniaj#cych obraz na ekranie.

W ekranach z aktywnymi matrycami ka)da komrka jest (adowana z osobnego tranzystora.
Zapewnia to ja,niejszy obraz, poniewa) komrka posiada sta(y (adunek. Ekrany tego typu
zu)ywaj# jednak wicej energii ni) ekrany z pasywn# matryc#; wytworzenie takiego ekranu
jest trudniejsze i kosztowniejsze ze wzgldu na zastosowanie osobnego tranzystora dla ka)dej
komrki

Ze wzgldu na sta(y rozmiar pojedynczego punktu na ekranie ciek(okrystalicznym, nie jest
mo)liwa zmiana rozdzielczo,ci ekranu. Inaczej jest w przypadku lamp kineskopowych, gdzie
tego ograniczenia nie ma. Dlatego ekrany ciek(okrystaliczne s# przystosowane do pracy z
konkretn# rozdzielczo,ci#. Jedyn# mo)liwo,ci# jest niewykorzystywanie ca(ego ekranu - i w ten
sposb zmniejszenie osi#ganej rozdzielczo,ci.
Zarwno w ekranach z aktywn#, jak i pasywn# matryc# drugi filtr polaryzuj#cy steruje ilo,ci#
,wiat(a przechodz#cego przez komrk. Komrki skrcaj# ,wiat(o tak, aby uzyska. d(ugo,.
fali przepuszczan# przez filtr. Im wicej ,wiat(a przechodzi przez filtr, tym ja,niejszy jest
piksel.
Wy,wietlacze czarno-bia(e uzyskuj# do 64 odcieni szaro,ci przez zmian jasno,ci komrki
lub w(#czanie i wy(#czanie na zmian pod,wietlenia komrki. Natomiast wy,wietlacze
kolorowe wygaszaj# trjkolorowe komrki steruj#c ich jasno,ci# w celu uzyskania
odpowiedniego koloru na ekranie. Wy,wietlacze double scan z pasywn# matryc# ciesz# si
ostatnio du)# popularno,ci# ze wzgldu na jako,. obrazu zbli)on# do wy,wietlaczy z aktywn#
matryc# i cen# zbli)on# do ceny zwyk(ych wy,wietlaczy z pasywn# matryc#.
Du)ym problemem w wytwarzaniu wy,wietlaczy z aktywn# matryc# jest niska wydajno,.
produkcji, ktra wp(ywa na wysokie ceny. Wynika to z faktu, i) du)a ilo,. wyprodukowanych
wy,wietlaczy nie spe(nia normy okre,laj#cej dopuszczaln# liczb niesprawnych tranzystorw, co
odbija si na wielko,ci produkcji i cenach.
Dawniej do pod,wietlania ekranw ciek(okrystalicznych potrzebnych by(o kilka lamp
kineskopowych, ale obecnie producenci przeno,nych komputerw wykorzystuj# pojedyncz#
lamp wielko,ci papierosa. 1wiat(o emitowane przez lamp jest rwnomiernie rozprowadzane
na ca(ej powierzchni ekranu dziki zastosowaniu technologii ,wiat(owodowej.
Wy,wietlacze supertwist i triple-supertwist umo)liwiaj# patrzenie na ekran pod k#tem,
zapewniaj# lepsz#jasno,. i kontrast. Aby poprawi. czytelno,. ekranu, szczeglnie przy
s(abym o,wietleniu, w niektrych laptopach stosuje si pod,wietlanie - mo)e by. ono
emitowane spod spodu wy,wietlacza lub wzd(u) krawdzi ekranu dziki umieszczonym tam
ma(ym elementom fluorescencyjnym. Starsze modele nie posiadaj# pod,wietlenia ze wzgldu
na oszczdno,. baterii, nowsze natomiast umo)liwiaj# w(#czenie pod,wietlenia przy
zmniejszonym poborze mocy, co przyciemnia ekran, ale wyd(u)a czas dzia(ania baterii.
Najlepsze wy,wietlacze kolorowe to te z aktywn# matryc# lub TFT (thin-film transistor), w
ktrych ka)dy piksel jest sterowany przez trzy tranzystory (dla koloru czerwonego, zielonego i
niebieskiego). Ekrany z aktywn# matryc# charakteryzuj# si krtkim czasem od,wie)ania, co
zmniejsza efekt cienia w porwnaniu z ekranami z matryc# pasywn#, steruj#c# pikselami z
wykorzystaniem wielu tranzystorw u(o)onych wzd(u) brzegw ekranu. Wy,wietlacze z
aktywn# matryc# s# ja,niejsze, a ich obraz jest czytelny mimo sporego k#ta patrzenia na
ekran.
Innym rozwi#zaniem s# ekrany wykorzystuj#ce technologi plazmy gazowej, znane z
czarnych i pomara%czowych ekranw w starszych notebookach Toshiby. Niektre firmy
wykorzystuj# t technologi do produkcji monitorw i odbiornikw telewizyjnych HDTV z
p(askimi ekranami.






Monochromatyczny czy kolorowy?
Na pocz#tku ery komputerw osobistych u)ytkownicy mieli do wyboru tylko dwa rodzaje
monitorw: kolorowy w standardzie CGA i monochromatyczny w standardzie MDA. Obecnie
istnieje tak)e wiele innych standardw.
Monitory monochromatyczne wy,wietlaj# obraz jednokolorowy, najcz,ciej bursztynowy,
bia(y lub zielony. Kolor monitora zale)y od koloru luminoforu naniesionego na ekran
kineskopu. Niektre monitory monochromatyczne z bia(ym luminoforem zapewniaj# wiele
odcieni szaro,ci.
Monitory kolorowe wykorzystuj# bardziej zaawansowan# technologi, co wp(ywa na ich
cen. Kineskopy monitorw monochromatycznych zawieraj# jedno dzia(o elektronowe,
natomiast kineskopy kolorowe posiadaj# trzy dzia(a, osobne dla ka)dego koloru
podstawowego. Na ekrany monitorw kolorowych s# naniesione luminofory dla trzech
kolorw: niebieskiego, zielonego i czerwonego. R)ne kombinacje tych trzech podstawowych
kolorw tworz# wszystkie mo)liwe barwy.
Wielko.2 monitora
Obecnie produkowane s# monitory r)nych rozmiarw - od 9 do 42 cali - im wikszy monitor,
tym dro)szy. Najbardziej popularne s# 14-, 15-, 17- i 21-calowe. Podawane wymiary
przek#tnej nie s# jednak rzeczywist# wielko,ci# ekranu, ale wymiarem kineskopu. Oznacza to, )e
porwnywanie monitorw 15-calowych dwch firm mo)e nic nie powiedzie., chyba )e
mierzymy przek#tn# aktywnego obszaru ekranu. R)ni# si one nieznacznie w zale)no,ci od
producenta; i tak 17-calowy monitor mo)e posiada. 15-calowy obraz, a wyprodukowany
przez kogo, innego - 15,5-calowy.
W wikszo,ci przypadkw 17-calowy monitor mo)na obecnie uzna. za najlepszy zakup, jest
najcz,ciej oferowany i nie jest du)o dro)szy od monitora 15-calowego. Osobi,cie rwnie)
polecam te monitory jako najlepsze do pracy ze wsp(czesnymi programami.
Monitory 15-calowe mog# by. dalej wykorzystywane do mniej wymagaj#cych aplikacji, ale
bdziemy traci. na rozdzielczo,ci. Monitory 18-, 21-calowe i wiksze s# zalecane w
przypadku systemw graficznych.
Wiksze monitory s# szczeglnie przydatne w malej poligrafii, gdzie istotna jest dobra
widoczno,. nawet ma(ych detali. Na monitorach 17-calowych i wikszych dobrze wida. prawie
ca(# stron 8 1/2 x l i cali w rzeczywistych rozmiarach - innymi s(owy to, co wida. na
ekranie, odpowiada temu, co si wydrukuje. Cecha ta nosi nazw WYSIWYG (what you see is
what you get - to, co widzisz na ekranie, uzyskasz na wydruku). Je,li mo)esz ogl#da. ca(#
stron w rzeczywistych rozmiarach, oszczdzasz sobie k(opotu z kilkakrotnym prbnym
drukowaniem.
Przy rosn#cej popularno,ci Internetu, wielko,. i rozdzielczo,. monitora staje si jeszcze
bardziej istotna. Wiele stron WWW wykorzystuje rozdzielczo,. 1024x768, do czego zalecam
u)ywanie co najmniej monitora 17-calowego, aby nie dawa(y o sobie zna. problemy z
ostro,ci# obrazu. Ciek(okrystaliczne ekrany laptopw mog# uzyska. tak# rozdzielczo,. przy
przek#tnej 13,3 cala, a nawet 12,1, dziki du)o mniejszej plamce. Wykorzystuj#c rozdzielczo,.
1024x768, bdziesz mg( wygodnie przegl#da. strony WWW bez konieczno,ci przewijania
ekranu na boki.

Rozdzielczo.2 monitora

Rozdzielczo,. to wielko,. najmniejszego szczeg(u, jaki monitor jest w stanie wy,wietli..
Wielko,. t wyra)a si liczbami punktw (pikseli) w poziomie i w pionie ekranu. Im
wiksza liczba pikseli, tym bardziej szczeg(owy jest obraz. Wymagana rozdzielczo,. zale)y
od u)ywanego programu. Programy znakowe np. jak DOS-owe edytory tekstu, wymagaj#
ma(ej rozdzielczo,ci, natomiast aplikacje graficzne (ma(a poligrafia czy programy pracuj#ce
pod Windows) potrzebuj# znacznie wy)szej rozdzielczo,ci.

Wyr)niamy kilka standardw kart graficznych wsp(pracuj#cych z komputerami osobistymi.
Poni)sza tabela zawiera ich zestawienie wraz z odpowiadaj#cymi im rozdzielczo,ciami

Rozdzielczo.2 Nazwa standardu
640x480 VGA (Video Graphics Array,
800x600 SVGA (Super VGA)
1024x768 XGA (eXtented Graphics Array)
1280x1024 UVGA (Ultra VGA

W monitorach monochromatycznych tym najmniejszym mo)liwym do wy,wietlenia
elementem obrazu jest pojedynczy punkt luminoforu, natomiast w monitorach kolorowych punkt
(plamka- piksel) obrazu sk(ada si z triady luminoforu. Im mniejsza jest plamka, tym
mniejsza odleg(o,. midzy poszczeglnymi jej elementami, co daje w efekcie ostrzejszy
obraz. I odwrotnie - ekrany z wiksz# plamk# posiadaj# mniej wyra0ny obraz.
Pierwsze monitory kolorowe produkowane przez IBM posiada(y plamk 0,43 mm, co
uwa)ane jest obecnie za bardzo du)# wielko,.. Najlepsze monitory maj# plamki 0,25 mm i
mniejsze; osobi,cie nie polecam monitorw z plamkami wikszymi ni) 0,28 mm.
Niektrzy, chc#c troch zaoszczdzi., kupuj# mniejsze monitory lub monitory o wikszej
plamce, jednak takie rozwi#zanie nie jest zazwyczaj op(acalne.
Monitory z przeplotem i bez przeplotu

Monitory i karty graficzne mog# pracowa. z przeplotem lub bez przeplotu. W standardowych
monitorach, bez przeplotu, strumie% elektronw przemiata ekran kolejno liniami od gry do
do(u, wy,wietlaj#c ca(y ekran w jednym przej,ciu. W trybie z przeplotem strumie% elektronw
rwnie) przemiata ekran liniami od gry do do(u, ale robi to w dwch przej,ciach - najpierw linie
nieparzyste, potem linie parzyste. W obu trybach ca(y ekran jest od,wie)any w tym samym
czasie, jednak w trybie z przeplotem przerysowywana jest co druga linia ekranu, na przemian
parzysta i nieparzysta, co powoduje migotanie obrazu.

Je,li zatem zale)y ci na wysokiej jako,ci obrazu, polecam monitor i kart graficzn# obs(uguj#ce
du)e rozdzielczo,ci i pracuj#ce w trybie bez przeplotu

Migocz#cy obraz mo)e zaszkodzi. osobom cierpi#cym na schorzenia neurologiczne, jak
epilepsja. Dlatego powinny one by. ,wiadome zagro)e%, ktre mo)e wywo(a. praca ze 0le
dopasowanym monitorem.
Pobr energii i bezpiecze+stwo
W(a,ciwie wybrany monitor zapewni ma(e zu)ycie energii. Wielu producentw komputerw
stara si spe(ni. wymagania Agencji Ochrony 1rodowiska (EPA - Environmental Protection
Agency). Zestaw komputer-monitor zu)ywa poni)ej 60 W (po 30 W na urz#dzenie) w trybie
pracy ja(owej (komputer w(#czony, ale nie u)ywany). Z niektrych bada% wynika, )e takie
zielone" komputery daj# oszczdno,ci rzdu 70 dolarw rocznie.
Oszczdzanie energii
Jako )e monitor jest jednym z najbardziej pr#do)ernych sk(adnikw zestawu komputerowego,
zakup odpowiedniego modelu mo)e si przyczyni. do sporych oszczdno,ci energii. Najlepiej
znanym standardem oszczdzania energii w przypadku monitorw jest DPMS (Display Power-
Management Signaling). Okre,la on sygna(y, jakie komputer wysy(a do monitora w celu
wskazania, )e nikt na nim w danym momencie nie pracuje. O tym, kiedy wys(a. taki sygna(,
decyduje komputer lub karta graficzna.
Intel i Microsoft wsplnie opracowa(y specyfikacj APM (Advanced Power Management),
definiuj#c# oparty na systemie BIOS interfejs pomidzy sprztem posiadaj#cym funkcje
zarz#dzania energi# a systemem operacyjnym, ktry te funkcje wykorzystuje. W praktyce
sprowadza si to do mo)liwo,ci takiego skonfigurowania systemu operacyjnego (np. Windows
9x), aby wygasza( lub nawet wy(#cza( monitor po up(ywie okre,lonego czasu, kiedy
u)ytkownik nie korzysta z komputera. Jednak aby by(o to mo)liwe, zarwno system operacyjny,
BIOS jak i monitor musz# by. zgodne ze standardem APM.
W przypadku monitorw, o przej,ciu do r)nych trybw pracy (poboru mocy) decyduj#
sygna(y DPMS. Podstaw# standardu DPMS s# sygna(y synchronizacji obrazu przekazywane
do monitora przez kart graficzn#. Zmieniaj#c te sygna(y, system operacyjny mo)e wymusi.
na monitorze zgodnym z DPMS przej,cie do okre,lonego trybu APM. Mo)esz tak
skonfigurowa. system, aby po okre,lonym czasie bezczynno,ci prze(#cza( monitor do trybu
wygaszenia i u,pienia, a nastpnie ponownie w(#cza( do normalnej pracy po zaistnieniu jakiego,
zdarzenia, na przyk(ad ruchu mysz#, sygna(u z modemu itd.


Zdefiniowane w standardzie DPMS stany monitora to: 4 W,czony (on). W tym stanie
monitor pracuje normalnie".
* Wygaszony (stand-by). Opcjonalny stan pracy, powoduj#cy nieco mniejsze zu)ycie energii przy
najkrtszym czasie powrotu do stanu normalnego.
* U$piony (suspend). Tryb pracy, w ktrym monitor zu)ywa stosunkowo ma(o energii,
jednak czas powrotu do stanu normalnego trwa znacznie d(u)ej ni) w przypadku
wygaszenia.
* Wyl,czony (off). W tym stanie monitor pobiera minimaln# ilo,. energii i nie dzia(a. Powrt
z tego stanu mo)e wymaga. od u)ytkownika rcznego w(#czenia monitora.

Tabela 10.1.
Tryby DPMS (Display Power Management Signaling
Stan monitora
Synchroni-
zacja
pozioma
Synchroni-
zacja
pionowa
Wy,wie-
tlanie
Oszczdno,.
energii
Czas powrotu do stanu
normalnego
W(#czony Aktywna Aktywna Aktywne Bez
Wygaszony Nieaktywna Aktywna Wygaszon
e
Minimalna Krtki
U,piony Aktywna Nieaktywn
a
Wygaszon
e
Znaczna D(u)szy
Wy(#czony Nieaktywna Nieaktywn
a
Wygaszon
e
Maksymalna Zale)ny od systemu

Emisja promieniowania
Inn# tendencj# w produkcji monitorw jest minimalizowanie wp(ywu promieniowania
elektromagnetycznego na u)ytkownika. Badania medyczne wykazuj#, )e to promieniowanie
mo)e by. przyczyn# poronie%, wad wrodzonych i raka. Wprawdzie ryzyko jest stosunkowo
ma(e, ale nie mo)na go lekcewa)y., je,li spdzasz przed monitorem ponad 8 godzin dziennie.
Problem polega na tym, i) bardzo niska czstotliwo,. promieniowania z zakresw VLF (very
Iow frequencies) i ELF (extremaly Iow fre,uencies) ma wp(yw na nasze cia(o. Promieniowanie
to wystpuje pod dwoma postaciami: pola elektrycznego i pola magnetycznego. Badania
wykazuj#, )e pole magnetyczne z zakresu ELF jest bardziej szkodliwe od promieniowania z
zakresu VLF, gdy) zak(ca naturaln# aktywno,. elektryczn# komrek cia(a. Monitory nie s#
jednak jedynymi winowajcami" - 0rd(ami znacznego promieniowania s# tak)e koce
elektryczne czy linie wysokiego napicia
Promieniowanie z zakresu ELF i VLF jest form# promieniowania elektromagnetycznego o
czstotliwo,ciach ni)szych od czstotliwo,ci wykorzystywanych przez nadajniki radiowe i
telewizyjne
Dla tych dwch zakresw czstotliwo,ci stosuje si szwedzkie normy SWEDAC (nazwa
pochodzi od szwedzkiej instytucji tworz#cej te normy), ktre okre,laj# dopuszczalne
promieniowanie. W wielu krajach Europy instytucje rz#dowe i firmy kupuj# tylko monitory o
ma(ym promieniowaniu. Stopie% promieniowania jest r)ny dla r)nych monitorw. W 1987
roku stworzony zosta( szwedzki rz#dowy standard MPR I, uwa)any za najmniej restrykcyjny.
Natomiast standard MPR II z roku 1990 jest znacznie ostrzejszy - okre,lono dopuszczalne
promieniowanie dla czstotliwo,ci z zakresw VLF i ELF; wikszo,. wsp(czesnych
monitorw spe(nia jego wymagania

Jeszcze bardziej wymagaj#cy jest standard TCO z 1992 roku. Jest bardziej oglny, okre,la
wymagania zarwno odno,nie zu)ycia energii, jak i dopuszczalnego promieniowania.
Monitor o niskim promieniowaniu jest o 20-100 dolarw dro)szy od zwyk(ego monitora. Je,li
taki zamierzasz kupi., nie pytaj sprzedawcy o monitor o niskim promieniowaniu, lecz
dowiedz si, czy monitor spe(nia okre,lone normy promieniowania. Sprbuj kupi. model
spe(niaj#cy za(o)enia powy)szych standardw.
Je,li nie zdecydujesz si na zakup monitora o niskim promieniowaniu, mo)esz chroni. si w
inny sposb. Najwa)niejsze to pracowa. w odleg(o,ci co najmniej 70 cm od monitora. Kiedy
odsuniesz si na odleg(o,. kilkudziesiciu centymetrw, promieniowanie magnetyczne z
zakresu ELF obni)y si do poziomu promieniowania jarzeniwek stosowanych do o,wietlenia
w biurach. Poniewa) promieniowanie jest najs(absze z przodu monitora, pracuj w odleg(o,ci
co najmniej 90 cm od s#siednich monitorw i 1,5 m od kserografu, ktry jest rwnie) silnym
0rd(em promieniowania.
Poza promieniowaniem elektromagnetycznym zwracaj rwnie) uwag na jasno,. monitora.
Niektre ekrany o obni)onej jasno,ci nie tylko ograniczaj# zmczenie wzroku, ale tak)e
zmniejszaj# promieniowanie
Kryteria doboru monitora
Poniewa) monitor mo)e stanowi. po(ow ceny ca(ego zestawu komputerowego, rozwa)ymy
czynniki, jakie powiniene, uwzgldni. przy jego zakupie.
Podstawow# rzecz# jest wybr monitora, ktry bdzie wsp(pracowa( z kart# graficzn#.
Mo)esz troch zaoszczdzi. kupuj#c monitor pracuj#cy z jedn# czstotliwo,ci# i
odpowiadaj#c# mu kart graficzn#, np. monitor VGA i kart VGA.
Polecam jednak zakup monitora pracuj#cego z wieloma czstotliwo,ciami, nawet z takimi, ktre
nie s# jeszcze standardem
Monitory o dobrej jako,ci zachowuj# swoj# warto,. sprzeda)n# du)o d(u)ej ni) reszta
podzespo(w komputera. Dlatego czasem lepiej jest kupi. dobry monitor i pracowa. na nim
przez kilka lat, ni) kupowa. nowy monitor wraz z ka)dym kolejnym zestawem komputerowym.
W przypadku monitora wieloczstotliwo,ciowego musisz dopasowa. czstotliwo,ci
odchylania poziomego i pionowego do tych, ktre generuje karta graficzna. Im wikszy
zakres dopuszczalnych czstotliwo,ci, tym dro)szy, ale i bardziej uniwersalny monitor.
Czstotliwo,. odchylania pionowego decyduje o stabilno,ci obrazu - im wy)sza, tym lepiej.
Typowa warto,. zawiera si w przedziale od 50 do 100 Hz. Czstotliwo,. odchylania
poziomego mie,ci si w zakresie od 31,5 kHz do 60 kHz i wicej.
W celu utrzymania niskiej czstotliwo,ci odchylania poziomego niektre karty graficzne
wykorzystuj # sygna( z przeplotem, na zmian wy,wietlaj#c co drug# lini ca(ego ekranu. W
wikszo,ci monitorw przeplot powoduje zauwa)alne migotanie obrazu, chyba )e
zastosowany luminofor cechuje si du)# po,wiat#. Z tego powodu, je)eli tylko mo)esz, unikaj
monitorw z przeplotem. Starsze modele kart i monitorw u)ywa(y przeplotu jako taniej metody
zapewnienia wy)szej rozdzielczo,ci. Na przyk(ad karty i monitory XGA produkowane przez
IBM pracowa(y z przeplotem przy czstotliwo,ci odchylania pionowego 43,5 Hz w trybie
1024x768, w przeciwie%stwie do 60 Hz w przypadku wikszo,ci kart i monitorw przy tej
rozdzielczo,ci.
Z mojego do,wiadczenia wynika, )e minimaln# warto,ci# czstotliwo,ci odchylania
pionowego jest 60 Hz, lecz nawet wtedy wida. migotanie, szczeglnie na du)ych monitorach,
powoduj#ce zmczenie wzroku.

Dlatego polecam wybr monitora o czstotliwo,ci co najmniej 72 Hz, przy ktrej wikszo,.
u)ytkownikw nie dostrze)e migotania. Wikszo,. wsp(czesnych monitorw pracuje z
czstotliwo,ciami powy)ej 85 Hz, co praktycznie eliminuje jakiekolwiek widoczne migotanie.
Nale)y jednak zwrci. uwag, )e wy)sze czstotliwo,ci od,wie)ania bardziej obci#)aj# kart
graficzn#, ze wzgldu na konieczno,. wy,wietlenia wikszej liczby obrazw na sekund.
Dlatego polecam monitory o jak najni)szej czstotliwo,ci od,wie)ania, przy ktrej jeszcze nie
dostrzegasz efektu migotania.
Przy zakupie monitora dla karty VGA upewnij si, )e 31,5 kHz zawiera si w zakresie
czstotliwo,ci jego pracy - jest to dla tej karty minimum, niezbdne do wy,wietlania obrazw
o rozdzielczo,ci 640x480. Standard VESA SVGA (800x600) wymaga czstotliwo,ci
odchylania pionowego rwnej co najmniej 72 Hz i czstotliwo,ci odchylania poziomego - 48
kHz. Obraz o rozdzielczo,ci 1024x768 wymaga czstotliwo,ci rwnych odpowiednio 60 Hz i
58 kHz. Przy wzro,cie czstotliwo,ci odchylania pionowego do 72 Hz, czstotliwo,.
odchylania poziomego musi wynosi. co najmniej 58 kHz. Je,li chcesz mie. monitor o bardzo
wyra0nym obrazie, wybierz produkt o czstotliwo,ci odchylania pionowego co najmniej 75 Hz i
czstotliwo,ci odchylania poziomego co najmniej 90 kHz.
Wikszo,. wsp(czesnych monitorw analogowych pracuje z wieloma czstotliwo,ciami.
Poniewa) tysi#ce firm produkuje wiele rodzajw monitorw, nie ma sensu szczeg(owe
omawianie ka)dego modelu. Oglnie mwi#c, zanim zdecydujesz si na zakup konkretnego
monitora, sprawd0, czy jego w(a,ciwo,ci techniczne spe(niaj# twoje wymagania. Je,li nie wiesz,
gdzie ich szuka., polecam popularne miesiczniki komputerowe regularnie przedstawiaj#ce
zestawienia monitorw. Poza tym mo)esz przejrze. strony WWW poni)szych producentw:

IBM Sony NEC Mitsubishi Yiewsonic
Ka)dy z tych producentw tworzy w(asne standardy monitorw, na podstawie ktrych mo)na
ocenia. inne monitory. S# to modele nieco dro)sze, jednak kupuj#c ich produkt, zyskujesz
wysok# jako,. i pewny serwis.
Ekrany ta%szych monitorw s# wypuk(e ze wzgldu na (atwiejszy sposb prowadzenia
elektronw w kineskopie. Monitory o p(askich ekranach s# troch dro)sze i bardziej si
podobaj# wikszo,ci u)ytkownikom. Dodatkowo im mniej wypuk(y jest ekran, tym mniej
,wiat(a odbija.
Przed zakupem monitora wikszego ni) 15-calowy zastanw si nad jego wymiarami.
Monitor 15-calowy jest najcz,ciej g(boki na ok. 45 cm, monitor 20-calowy - ok. 60 cm,
za, monitor 14-calowy - od 40 do 46 cm. Gdyby przeliczy. d(ugo,. monitora w stosunku
do jego szeroko,ci - okaza(oby si, )e d(ugo,. jest wiksza.

Sprawd0 rwnie) wielko,. plamki monitora - im jest ona mniejsza, tym bardziej szczeg(owe
obrazy mog# by. wy,wietlane. Wielko,. plamki waha si w granicach od 0,25 do 0,52 mm.
Aby unikn#. ziarnistych obrazw, wybierz monitor o plamce rwnej najwy)ej 0,26 mm, a unikaj
modeli z plamkami powy)ej 0,28 mm - obrazom wy,wietlanym na takich monitorach brakuje
wyrazisto,ci.
Zastanw si te) nad po)#dan# rozdzielczo,ci# monitora. Zasada jest prosta - im wy)sza
rozdzielczo,., tym wikszy monitor jest wskazany. I tak przy rozdzielczo,ci 800x600 polecam
monitor 15-calowy, przy rozdzielczo,ci 1024x768 taki monitor bdzie raczej zbyt ma(y i
pewnie bdziesz wola( wikszy, np. 17-calowy.





Poni)ej przedstawiam zestawienie wielko,ci monitorw VGA i SVGA, jakie polecam, w
zale)no,ci od po)#danej rozdzielczo,ci

Rozdzielczo.2 Minimalna wielko.2 monitora

640x480 14-calowy
800x600 15-calowy
1024x768 17-calowy
1280x1024 21-ca(o wy

S# to warto,ci zalecane i nie odnosz# si do mo)liwo,ci technicznych monitorw. Inaczej
mwi#c, wikszo,. monitorw 15-calowych zapewnia rozdzielczo,. 1024x768, ale wielko,.
liter, ikon i wy,wietlanych informacji bdzie powodowa. zmczenie wzroku przy
rozdzielczo,ciach wy)szych ni) 800x600. Oznacza to, )e je)eli zamierzasz spdza. du)o czasu
przed monitorem, pracuj#c przy rozdzielczo,ci 1024x768, zdecydowanie polecam monitor
17-calowy. Mniejsze monitory s# niewygodne, a poza tym nara)asz si na przemczenie
oczu i ble g(owy. Wyj#tkami od tej regu(y s# wy,wietlacze lapto-pw i notebookw. S# to
zazwyczaj wy,wietlacze ciek(okrystaliczne, ktre z zasady daj# wyra0ny obraz o doskona(ej
ostro,ci. Poza tym wielko,. ekranu podawana przez producentw dok(adnie odpowiada
wielko,ci wykorzystywanej powierzchni ekranu, w przeciwie%stwie do monitorw
kineskopowych. Na przyk(ad, na ekranie laptopa o przek#tnej 12,1 cala wy,wietlany obszar
bdzie rwny tak)e 12,1 cala. Inaczej mwi#c, 12,1 cala to wielko,. ekranu wy,wietlanego
przez Windows lub funkcjonalnego obszaru ekranu, co mo)na porwna. do monitora 14-, a
nawet 15-calowego. Poza tym obraz na wy,wietlaczach ciek(okrystalicznych jest tak wyra0ny,
)e mo)na na nich pracowa. u)ywaj#c rozdzielczo,ci o wiele wikszych od oferowanych przez
monitory o tej samej przek#tnej. Na przyk(ad najwy)szej klasy laptop z 13,3-calowym
ekranem mo)e wy,wietla. obrazy z rozdzielczo,ci# 1024x768. I cho. rozdzielczo,. ta jest
mcz#ca na tradycyjnych monitorach 14- i 15-calowych, tu mo)na z ni# pracowa. dziki
czystemu obrazowi wy,wietlacza ciek(okrystalicznego

Sprawd0, czy monitor, jaki kupujesz, posiada regulatory po(o)enia obrazu (wysoko,ci i szeroko,ci),
oprcz standardowych regulatorw jasno,ci i kontrastu. Powinien by. rwnie) wyposa)ony w
podstawk umo)liwiaj#c# ustawienie monitora pod odpowiednim k#tem

Wikszo,. nowszych monitorw posiada sterowanie cyfrowe zamiast analogowego. Nie
chodzi tu o sygna( dostarczany do monitora, lecz o regulatory umieszczone na przednim
panelu. Monitory z cyfrow# regulacj# maj# wbudowane menu pozwalaj#ce na ustawienie
jasno,ci, kontrastu, wielko,ci i po(o)enia ekranu, ostro,ci. Menu w(#cza si za pomoc#
przycisku, a nastpnie ustawia si parametry wybieraj#c odpowiednie opcje. Potem
zapamituje si je w pamici NYRAM (Non-Volatile RAM). Ustawienia te s# przechowywane
dziki bateryjnemu podtrzymywaniu pamici i mog# by. zmieniane. Cyfrowa regulacja daje
o wiele wiksze mo)liwo,ci ustawienia parametrw obrazu i osobi,cie szczerze j#
polecam.
Przy planowaniu zagospodarowania pomieszczenia, w ktrym bdzie si pracowa(o z
komputerem, dobrze jest zwrci. uwag na odpowiednie o,wietlenie. Kineskop o,wietlony
,wietlwk# daje w subiektywnym odczuciu inny obraz ni) kineskop o,wietlony )arwk#. Nale)y
pamita., )e jakiekolwiek 0rd(o ,wiat(a (nawet okno w s(oneczne dni) odbijaj#ce si w
ekranie monitora po do,. krtkim czasie staje si niezno,ne.

I pomimo zastosowania specjalnych powierzchni antyrefleksyjnych (zmniejszaj#cych
odbicie ,wiat(a od powierzchni) lub filtrw, zmusza nas do rozja,nienia obrazu - co znw po-
woduje wzrost emisji wszelkiego promieniowania.
Ze wzgldu na to, i) monitor jest wa)nym elementem zestawu komputerowego, nie wystarczy
znajomo,. jego danych technicznych. To, )e ma plamk 0,28 mm, wcale nie oznacza, )e jest
to monitor dla ciebie. Najlepiej przetestowa. go w salonie lub (w przypadku mo)liwo,ci
zwrotu monitora) w zaciszu w(asnego biura. Poni)ej wypunktowa(em kilka zada%, po
wykonaniu ktrych bdziesz wiedzia( wicej o interesuj#cym ci monitorze.
* W dowolnym programie graficznym narysuj okr#g. Je,li otrzymasz elips zamiast
okrgu, oznacza to, )e monitor nie nadaje si do zastosowa% graficznych.
* Napisz kilka s(w czcionkami 8 i 10-punktowymi (punkt to 0,35 mm). Je,li s(owa
s# rozmazane lub je)eli spod czarnych liter wychodz# kolory, wymie% monitor.
* Poreguluj jasno,ci# sprawdzaj#c obraz na rogach ekranu. Je)eli obraz rozmazuje
si lub faluje, prawdopodobnie bdzie traci( ostro,. przy wikszej jasno,ci.
* Sprbuj wy,wietli. ca(kowicie bia(y obraz i postaraj si odszuka. miejsca z
odbarwieniami. Ich istnienie z pewno,ci# zniechci ci do zakupu.
* Uruchom Windows, aby sprawdzi. ostro,. obrazu. Czy ikony w rogach ekranu s#
tak ostre jak pozosta(e? Czy linie w pasku tytu(owym s# pofalowane? Monitory
posiadaj# zwykle idealn# ostro,. w ,rodku ekranu, a niewyra0ny obraz w rogach
wskazuje na s(abe wykonanie. Wypuk(e linie mo)e rwnie) powodowa. kiepska
kara graficzna, tak wic dla pewno,ci sprawd0 monitor u)ywaj#c innej karty.

W prawid(owo wykonanym monitorze strumienie elektronw padaj# dok(adnie w okre,lone
punkty na ekranie; je,li tak nie jest, monitor posiada z(# zbie)no,.. Najlepiej rozpozna. ten
efekt, gdy spod linii wystaj# kolorowe punkty. Przy dobrej zbie)no,ci i przy za(o)eniu, )e nie
ma dominuj#cego odcienia luminoforu, kolory s# wyra0ne i prawdziwe

Karty graficzne
Karta graficzna dostarcza sygna( monitorowi. W 1987 roku, wprowadzaj#c system PS/2, IBM
opracowa( nowy standard, ktry w(a,ciwie wyeliminowa( standardy dotychczasowe.
Wikszo,. kart graficznych nale)y do jednego z poni)szych standardw:
MDA (Monochrome Display Adapter VGA (Video Graphics Array)
CGA (Color Graphics Adapter SVGA (Super VGA)
EGA (Enhanced Graphics Adapter) XGA (eXtended Graphics Array)
Do powy)szych standardw s# dostosowane prawie wszystkie programy komputerowe. Inne
systemy rozwijaj# si tworz#c nowe standardy, np. karty SVGA mog# obs(ugiwa. r)ne
rozdzielczo,ci w zale)no,ci od producenta, jednak rozdzielczo,. 1024x768 sta(a si
standardem wysokiej rozdzielczo,ci.
Wikszo,. monitorw pracuje w przynajmniej jednym standardzie, umo)liwiaj#c prac z
kartami i programami kompatybilnymi z tym standardem.



Przestarza#e karty graficzne
Cho. wiele systemw uwa)a si za standardy, nie wszystkie s# u)yteczne we wsp(czesnym
sprzcie i oprogramowaniu. Na przyk(ad standard CGA nadal obowi#zuje, ale nie nadaje si
do intensywnych zastosowa% graficznych. Windows 3.1 wymaga kart nie gorszych od EGA, a
Windows 95 i Windows NT co najmniej VGA. Poni)ej omwimy karty uwa)ane dzisiaj za
przestarza(e.
Karty i monitory MDA
Pierwszym i najprostszym standardem graficznym opracowanym przez IBM by( standard MDA
wprowadzony w 1981 roku. Mo)na w nim wy,wietla. tylko tekst z rozdzielczo,ci# 720x350.
Ciekawostk# jest, )e karta MDA zawiera(a rwnie) port drukarki - by(a pierwsz#
wielofunkcyjn# kart# rozszerze%. By( to system wy(#cznie tekstowy, bez )adnych mo)liwo,ci
graficznych. Monitory MDA w pocz#tkowym okresie bardzo dobrze si sprzedawa(y ze
wzgldu na nisk# cen, a dodatkowy interfejs rwnoleg(y oszczdza( jedno gniazdo
rozszerze%. Monitory MDA znane s# z dobrego obrazu i wysokiej rozdzielczo,ci, co czyni(o je
idealnymi do u)ytku biurowego, szczeglnie tam, gdzie wykorzystywano oparte na DOS-ie
edytory tekstu i arkusze kalkulacyjne.

Rysunek 10.1
przedstawia 9-pinowe z(#cze MDA

Standardowe sygna(y wyj,ciowe TTL
ziemia
1
Ziemia 2
Nie u)ywane 3
Nie u)ywane 4
Nie u)ywane 5
^ +
Intensywno,.
6
^ + Video 7
Monitor
MDA
^ + Poziom 8

Karty i monitory CGA

Karta ta zosta(a opracowana w 1981 roku razem z pierwszymi komputerami IBM PC i przez
wiele lat by(a najpopularniejsz# kart# graficzn#. Oczywi,cie nie przystaje do wsp(czesnych
standardw. Karta ta ma dwa podstawowe tryby operacji: alfanumeryczny i graficzny (APA - all
points addressable, wszystkie punkty adresowalne). Znaki przedstawiane s# z rozdzielczo,ci# 8x8. W
trybie tekstowym mo)e pracowa. z 16 kolorami, 40 kolumn na 25 l i ni i lub 80 kolumn na 25 linii. W
trybie graficznym wyr)niamy dwie rozdzielczo,ci: ,redni#- 320x200 z czterema kolorami z 16-
kolorowej palety i wysok# - 640x200, dwukolorow#. Rysunek 10.2 przedstawia kart graficzn#
CGA.
Wikszo,. monitorw CGA to monitory z trzema sygna(ami kolorw (monitory RGB), a nie ze
z(o)onym sygna(em koloru. W tych ostatnich sygna( koloru musi by. dekodowany i rozdzielany,
natomiast monitory RGB otrzymuj# trzy osobne sygna(y kolorw: czerwonego, zielonego i
niebieskiego; mieszaj#c je w r)nych proporcjach uzyskuj# odpowiednie kolory. Monitory te
posiadaj# wy)sz# rozdzielczo,. i znacznie lepiej wy,wietlaj# 80-kolumnowy tekst.
Ograniczeniem kart CGA jest migotanie obrazu i ,nie)enie. Migotanie wida. przy przesuwaniu tekstu
w gr lub w d(, a ,nie)enie to przesuwaj#ce si po ekranie jasne punkty.
Wikszo,. firm produkuj#cych niegdy, karty CGA od dawna ju) tego nie robi, gdy) przy cenach
kart VGA poni)ej 100 dolarw mija(oby si to z celem.

Rysunek 10.2.
Karta CGA
Standardowe sygna(y wyj,ciowe

sienna
1
Ziemia 2
Czerwony 3
Zielony 4
Niebieski 5
Intensywno,. 6
^ Zarezerwowany 7
Wyj,cie
do
monitora
kolorow
ego
CGA
+ Poziom 8
Karta
graficzna
CGA


Monitor
Sygna( wizyjny, ok. 1,5 V
Przewd sygna(owy
1
Gniazdo typu jack zespolonego
sygna(u wizyjnego


Uziemienie do obudowy
2




Karta graficzna i monitor EGA

Standard EGA zosta( wprowadzony przez IBM w 1984 roku - niemal rwnocze,nie z
komputerami AT - i obowi#zywa( a) do wprowadzenia komputerw PS/2 w kwietniu 1987
roku. W jego sk(ad wchodz#: karta graficzna, karty rozszerzaj#ce pami., modu(y pamici
graficznej i monitor kolorowy wysokiej rozdzielczo,ci. Ca(y zestaw kosztowa( 1800 dolarw w
firmie IBM, ale znacznie mniej u konkurencji. Jedn# z zalet systemu EGA jest to, i) z kart#
graficzn# wsp(pracuj# wszystkie produkowane wwczas przez IBM monitory, zarwno
monochromatyczne, jak i kolorowe. Monitory kolorowe pracuj# z 16 kolorami i z
rozdzielczo,ci# 320x200 lub 640x200, a monitory monochromatyczne - z rozdzielczo,ci#
640x350 i matryc# znakow# 9x14 w trybie tekstowym

Rysunek 10.3.
Opis pinw karty EGA












Nazwa sygna(u Karta graficzna EGA

Drugi czerwony 2
Pierwszy czerwony 3
Pierwszy zielony 4
Pierwszy niebieski 5
Drugi zielony /
Intensywno,.
6
Drugi niebieski / wideo
mono
7
Od,wie)enie poziome 8
Od,wie)enie pionowe 9
Wyj,cie
do
monitora


Monitor EGA firmy IBM pracuje z rozdzielczo,ci# 640x350 i z 16 kolorami wybieranymi z
palety 64 kolorw; pracuje z tablic# znakow# 8x14 w porwnaniu z matryc# 8x8 w
standardzie CGA. Mo)na jednak u)ywa. matrycy 8x8, ale wtedy wy,wietlane s# 43 linie
tekstu. Natomiast programowo mo)liwe jest uzyskanie matrycy 8x32.
Mo)esz powikszy. dostpny na karcie 256-znakowy zestaw do 512 znakw wykorzystuj#c karty
rozszerze% IBM. Mo)na uzyska. 1024 znaki (aduj#c odpowiednie programy.
Karta graficzna EGA wykorzystuje do 128 kB pamici komputera znajduj#cej si zaraz
powy)ej granicy 640 kB. Je,li posiadasz wicej ni) 640 kB pamici, po zainstalowaniu karty EGA
stracisz cz,. z niej. Mo)esz do(o)y. dodatkowe 64 kB pamici do standardowych 64 kB.

Zestawy 128 kB pamici graficznej IBM mog# rozszerzy. pami. karty nawet do 256 kB.
Te ostatnie 128 kB znajduje si na dodatkowej karcie i nie zmniejsza dostpnej ilo,ci
pamici konwencjonalnej. (Poniewa) prawie wszystkie pracuj#ce jeszcze karty EGA posiadaj#
256 kB pamici, dodawanie jej na kartach rozszerze% jest zbyteczne).
Standard VGA przewy)sza standard EGA pod wieloma wzgldami. EGA ma problemy z
emulowaniem wcze,niejszych standardw (CGA i MDA) i programy w nich dzia(aj#ce musz#
by. przerabiane, aby mog(y dzia(a. w standardzie EGA.
Tabela 10.4 przedstawia tryby pracy kart EGA.




Tabela 10.4.
Dane techniczne standardu EGA

Rozdzi
elczo,.
Ilo,.
kolo-
rw
Tryb
pracy BIOS
Wielko,
. ekranu
Matryc
a
znako
wa
Czstotli
wo,.
odchylan
ia
Czstotli-
wo,.
odchylani
a
320x35 16 Tekstowy 00/01 40x25 8x14 60 21.85
640x35 16 Tekstowy 02/03 80x25 8x14 60 21.85
720>=3 4 Tekstowy 07h 80x25 9x14 50 18.432
320^20 16 Graficzny ODh 40x25 8x8 60 15.75
640x20 16 Graficzny OEh 80x25 8x8 60 15.75
640x35 4 Graficzny OFh 80x25 8x14 50 18.432
640x35
0
16 Graficzny lOh 80x25 8x14 60 21.85

Professional Graphics Display System (PGA)
Jest to standard graficzny IBM wprowadzony w 1984 roku, ktry nie cieszy( si popularno,ci#
ze wzgldu na wysok# cen. Jako pierwszy posiada( karty graficzne zbudowane na procesorze -
by( to procesor 8088.
System sk(ada( si z monitora (Professional Graphics Monitor) i zestawu kart graficznych
(Professional Graphics Card Set); przy pe(nej rozbudowie zestaw kart zajmowa( trzy
gniazda rozszerze%. By( drogi, ale posiada( imponuj#ce mo)liwo,ci, jak np. wbudowan#
sprztowo funkcj trjwymiarowego obrotu obrazu i wycinania cz,ci obrazu, karta graficzna
mog(a wy,wietli. animacj z szybko,ci# 60 klatek na sekund dziki dedykowanemu
mikroprocesorowi.
Standard ten przeznaczony by( do programw technicznych i naukowych, a nie do aplikacji
biurowych. Zosta( wycofany wraz z wej,ciem komputera PS/2 i zast#piony przez VGA i inne
standardy o wysokiej rozdzielczo,ci

Tabela 10.5.
Dane techniczne standardu PGA
Rozdzie
lczo,.
Ilo,.
kolo-
rw
Tryb
pracy BIOS
Wielko,
. ekranu
Matryc
a
znakow
a
Czstotli
wo,.
odchylan
ia
Czstotli-
wo,.
odchylania
poziomego
320x20
0
15 Tekstowy 00/0 1 40x25 8x8 60 15.75
640x20
0
15 Tekstowy 02/03 80x25 8x8 60 15.75
320*20
0
1 Graficzny 04/05 40x25 8x8 60 15.75
640x20
0
i Graficzny 06 80x25 8x8 60 15.75
640^48
0
256 Graficzny - - - 60 30.48


Standard 8514/A

Standard 8514/A zosta( wprowadzony w 1987 roku razem z komputerami PS/2, oferowa(
wy)sz# rozdzielczo,. i wiksz# liczb# kolorw ni) VGA. Karta graficzna umieszczana w
gniazdach Micro Channel zosta(a zaprojektowana do wsp(pracy z monitorem PS/2 8514.
Zachowano mo)liwo,. wsp(pracy ze standardem VGA oraz umo)liwiono rozszerzenie
pamici, zwikszaj#ce liczb dostpnych kolorw i odcieni szaro,ci. Aby w pe(ni wykorzysta.
zalety tej karty, zalecane jest u)ycie monitora tego samego standardu. Standard 8514/A
zosta( zast#piony przez XGA

Standard MCGA (MultiColor Graphics Array)

Karty graficzne MCGA s# zintegrowane z p(yt# g(wn# w komputerach PS/2, modelach 25 i
30, wsp(pracuj # te) z analogowymi monitorami IBM standardu CGA (posiada dodatkowe
cztery tryby pracy), ale ju) nie z wcze,niejszymi monitorami. Standard MCGA umo)liwia
prac na monitorach monochromatycznych z 64 odcieniami szaro,ci.

Tabela 10.7
. Dane techniczne standardu MCGA

Rozdzie
lczo,.
Ilo,.
kolo-
rw
Tryb
pracy BIOS
Wielko
,.
ekranu
Matryc
a
znakow
a
Czstotli
wo,.
odchylan
ia
Czstotli-
wo,.
odchylania
poziomego
320x40
0
16 Tekstowy 00/01 h 40x25 8x16 70 31,5
640x40
0
16 Tekstowy 02/03h 80x25 8x16 70 31,5
320x20
0
4 Grafic/.ny 04/05h 40x25 8x8 70 31.5
640x20
0
2 Graficzny 06h 80x25 8x8 70 31.5
640x48
0
> Graficzny llh 80x30 8x8 60 31.5
320x20
0
256 Graficzny 13h 40x25 8x8 70 31.5











Standard VGA

Rwnocze,nie z wypuszczeniem na rynek pierwszych komputerw PS/2, IBM wprowadzi(
monitory VGA. Faktycznie w tym samym czasie wprowadzi( rwnie) standardy MCGA i
8514/A, ktre nie cieszy(y si tak# popularno,ci# jak VGA

Sygna#y cyfrowe i analogowe
W przeciwie%stwie do wcze,niejszych cyfrowych systemw, system VG A jest analogowy. Po
co wraca. od systemw cyfrowych do analogowych, kiedy ca(a elektronika jest oparta o
uk(ady cyfrowe? Gramofony zosta(y zast#pione przez odtwarzacze p(yt CD, nowsze
odtwarzacze i kamery wideo posiadaj# cyfrow# pami. obrazu, co daje mo)liwo,. uzyskania
dobrej jako,ci wolnych ruchw i stop-klatek. Cyfrowy telewizor umo)liwia ogl#danie kilku
programw na jednym ekranie oraz podgl#d programu podczas ogl#dania innego.
Dlaczego wic IBM zdecydowa( si na wykorzystanie technologii analogowej? Z powodu
koloru.
Wikszo,. monitorw stworzonych przed komputerem PS/2 to monitory cyfrowe -kolory
uzyskuje si w nich stosuj#c trzy strumienie elektronw i wykorzystuj#c dwustanowo,.
sygna(w cyfrowych. Mo)na w ten sposb uzyska. 8 kolorw (2 do 3 potgi). Dziki
drugiemu sygna(owi (jasno,ci) podwaja si liczb kolorw z 8 do 16, przy czym ka)dy kolor
jest wy,wietlany na dwch poziomach jasno,ci. Monitory cyfrowe s# proste w produkcji i daj#
takie same kolory niezale)nie od u)ytego monitora. Ograniczeniem systemw cyfrowych jest
jednak niewielka ilo,. mo)liwych do uzyskania kolorw.
IBM zacz#( wic wytwarza. monitory analogowe. Dzia(aj# podobnie jak cyfrowe, u)ywaj#ce
trzech strumieni elektronw do tworzenia r)nych kolorw, lecz ka)dy kolor w systemie
analogowym mo)e by. wy,wietlany z r)n# intensywno,ci#. Dla systemu VGA s# to 64
poziomy intensywno,ci, co daje 262144 (64') kolorw. W obrazie barwnym kolor jest
wa)niejszy od rozdzielczo,ci, poniewa) oko odbiera kolorowy obraz jako bardziej
realistyczny. Tak wic aby zwikszy. mo)liwo,ci monitorw w zakresie liczby wy,wietlanych
kolorw, IBM wykorzysta( technologi analogow#.

Standard VGA
W systemie PS/2 uk(ady steruj#ce grafik# (VGA) s# wbudowane na p(ycie g(wnej i
sk(adaj# si z pojedynczego uk(adu VLSI (very large scal! of integrafion), zaprojektowanego i
produkowanego przez IBM. Aby dostosowa. nowy standard graficzny do wcze,niejszych
systemw, IBM stworzy( kart graficzn# PS/2, zwan# rwnie) kart# VGA. Karta ta zawiera
uk(ad VGA przeniesiony z p(yty g(wnej i umieszczony na karcie rozszerze% z 8-bitowym
interfejsem.
VGA BIOS (Basic Input/Output System) to program umieszczony w pamici ROM
komputera, ktry steruje obwodami VGA. Dziki niemu oprogramowanie mo)e wydawa.
komendy i wykonywa. funkcje bez potrzeby bezpo,redniego odwo(ywania si do karty VGA;
jest to jednak tylko okre,lony zestaw komend wbudowanych w program steruj#cy.
P0niejsze implementacje standardu VGA mog# si r)ni. sprztowo, bd# jednak korzysta.
z tych samych wywo(a% i funkcji BIOS-u, a nowe funkcje bd# rozszerzeniem ju)
istniej#cych. Standard VGA jest wic kompatybilny z graficznymi i tekstowymi funkcjami
BIOS-u wbudowanymi w pierwsze komputery wykorzystuj#ce ten standard oraz umo)liwia
uruchomienie niemal ka)dego programu stworzonego dla standardw MDA, CGA i EGA.

Teoretycznie by(oby najlepiej, aby programi,ci pisali programy steruj#ce BlOS-em, a nie
odwo(uj#ce si bezpo,rednio do sprztu, a tak)e wspierali wymian oprogramowania
pomidzy r)nymi komputerami, jednak w rzeczywisto,ci pragn# uzyska. lepiej dzia(aj#ce
programy, co poci#ga za sob# odwo(ania sprztowe. W wyniku tego powstaj# bardzo
wydajne aplikacje zale)ne od sprztu, dla ktrego by(y pierwotnie tworzone.
Aby mie. gwarancj dzia(ania programu, programista obchodz#c BIOS musi si upewni., )e
sprzt jest w stu procentach kompatybilny ze standardowym. Zapewnienie producenta o
kompatybilno,ci rejestrw nie wystarczy, aby oprogramowanie stworzone dla karty IBM
VGA pracowa(o poprawnie w przypadku zamontowania innej karty VGA. Wikszo,.
producentw stworzy(o w(asne kopie systemu VGA identyczne z orygina(em na poziomie
rejestrw, co oznacza, )e nawet program zapisuj#cy bezpo,rednio w rejestrach wideo bdzie
dzia(a( poprawnie; dotyczy to rwnie) wsp(pracy z wcze,niejszymi standardami. W(a,nie ta
wszechstronna kompatybilno,. uczyni(a ten standard tak popularnym.
Monitory VGA wy,wietlaj# 256 kolorw z palety 262144 (256 K) kolorw. Poniewa) karta VGA
generuje sygna( analogowy, musisz posiada. monitor o wej,ciu analogowym.

Monitory VGA wytwarzane s# tak)e w wersji monochromatycznej; wykorzystuj#
sumowanie kolorw (przeprowadzane przez ROM BIOS) do wy,wietlania 64 odcieni szaro,ci.
Sumowanie jest wykonywane, je)eli przy starcie komputera BIOS wykryje monitor
monochromatyczny. Procedura zamiany kolorw na odcienie szaro,ci dalej wykorzystuje trzy
dzia(a kolorowe. Kolor, ktry mia( by. wy,wietlony, jest przetwarzany poprzez mieszanie
trzech kolorw podstawowych, np. 30% czerwonego, 59% zielonego i 11% niebieskiego tak,
aby uzyska. po)#dany odcie% szaro,ci. U)ytkownik preferuj#cy monitor monochromatyczny
mo)e wic u)ywa. programw wykorzystuj#cych kolory.
Tabela 10.8.
Dane techniczne standardu VGA
Rozdzielczo,.
Ilo,.
kolo-
rw
Tryb
pracy BIOS
Wielko
,.
ekranu
Matry
ca
znako
wa
Czstotli-
wo,.
odchylania
pionowego
(Hz)
Czstotli-
wo,.
odchylania
poziomego
(kHz)
360x400 16 Tekstowy 00/01 40x25 9x16 70 31.5
720x400 16 Tekstowy 02/03 80x25 9x16 70 31.5
320x200 4 Graficzny 04/OS 40x25 8x8 70 31.5
640x200 i Graficzny 06h 80x25 8x8 70 31.5
720x400 16 Tekstowy 07h 80x25 9x16 70 31.5
320x200 16 Graficzny ODh 40x25 8x8 70 31.5
640x200 16 Graficzny OEh 80x25 8x8 70 31.5
640x350 4 Graficzny OFh 80x25 8x14 70 31.5
640x350 16 Graficzny lOh 80x25 8x14 70 31.5
640x480 2 Graficzny llh 80x30 8x16 60 31.5
640x480 16 Graficzny 12h 80x30 8x16 60 31.5
320x200 256 Graficzny I3h 40x25 8x8 70 31.5


Standardy XGA i XGA-2
IBM wypu,ci( karty graficzne XGA 30 pa0dziernika 1990 roku, a karty XGA-2 we wrze,niu
1992 roku. Ka)da z nich jest wysokowydajn#, 32-bitow# kart# dla systemw opartych o
architektur MCA (Micro Channel Architecture). Mo)na powiedzie., )e karta XGA to karta
VGA o wy)szej rozdzielczo,ci, wikszej liczbie kolorw, z kopro-cesorem i pracuj#ca w
trybie arbitra)u magistrali (bus mastering). Ostatnia cecha wynika z wbudowania procesora
uniezale)niaj#cego kart od p(yty g(wnej.
Karta XGA zosta(a stworzona jako rozwi#zanie standardowe dla komputerw Model 90 XP
486 i Model 95 XP 486. Pierwszy posiada kart XGA wbudowan# w p(yt g(wn#, a drugi
zawiera osobn# kart graficzn#. Karta ta mo)e by. instalowana w dowolnym komputerze
wykorzystuj#cym architektur MCA z procesorami 80386, 80386SX, 80386SLC,
80486SLC2, 80486SLC3 i 80486, w(#czaj#c komputery PS/2 modele 53, 55, 57, 65, 70 i 80.
Karta XGA posiada standardowo 512 kB pamici graficznej z mo)liwo,ci# rozszerzenia do l
MB.
Oprcz trybw pracy w(a,ciwych kartom VGA, karta XGA oferuje kilka dodatkowych.
Zosta(y one przedstawione w tabeli 10.9

Tabela 10.9
Dane techniczne standardu XGA
Rozdzielczo.2 Ilo.2 kolorw Wymagana ilo.2 pamici VRAM.

1024x768 256 1 MB
1024x768 64 1 MB
1024x768
1024x768
640x480
16 16 odcieni szaro,ci
65536
512kB 512kB 1 MB
640x480 64 odcieni szaro,ci 512 kB
Przyczyna r)nego zapotrzebowania na pami. zostanie wyja,niona w dalszej cz,ci
rozdzia(u.
Tryb pracy z 65536 kolorami zapewnia prawie fotograficzn# jako,. obrazu. 16-bitowy piksel
z(o)ony jest z 5 bitw (32 odcienie) koloru czerwonego, 6 bitw (64 odcienie) koloru
zielonego i 5 bitw (32 odcienie) koloru niebieskiego. (Oko rozr)nia wiksz# liczb odcieni
zieleni). G(wnym ograniczeniem standardu XGA jest stosowanie przeplotu przy wy)szych
czstotliwo,ciach. Mo)na wtedy wykorzysta. ta%szy monitor, lecz od,wie)anie ekranu
nastpuje wolniej, co daje efekt lekkiego migotania obrazu.
XGA-2 to ulepszenie standardu XGA: mamy tutaj zwikszenie liczby kolorw przy
rozdzielczo,ci 1024x768 do 64 K, dwukrotne zwikszenie prdko,ci przetwarzania danych oraz
prac w trybie bez przeplotu.
Zarwno XGA, jak i XGA-2 wsp(pracuj# z trybami pracy VGA i 8514/A. Dla kart 8514/A
i rozdzielczo,ci 1024x768 stworzono wiele programw; wsp(pracuj# one z kartami XGA
i XGA-2, a dodatkowo zyska(y wiele pod wzgldem prdko,ci dzia(ania.
Du)a prdko,. kart XGA i XGA-2 wynika z u)ycia pamici VRAM (video RAM). Inaczej
okre,la si j# jako dwuportow# pami. RAM ze wzgldu na mo)liwy jednoczesny dostp do
pamici procesora karty graficznej i procesora p(yty g(wnej, co w efekcie daje niemal
natychmiastowy przep(yw danych. Pami. ta jest przypisana systemowej przestrzeni
adresowej i wykorzystuje grne adresy z 4-gigabajtowej przestrzeni adresowej. Poniewa) inne
karty z regu(y nie wykorzystuj# tego obszaru, konflikty pamici s# rzadkie.
Karta posiada rwnie) 8-kilobajtowe rozszerzenie pamici ROM BIOS wykorzystuj#cej
segmenty pomidzy COOO a DOOO. (W przypadku karty XGA wbudowanej w p(yt g(wn#
nie ma dodatkowej pamici ROM ze wzgldu na wykorzystanie BIOS-u p(yty g(wnej).
Tabela 10.10 przedstawia tryby pracy kart XGA.
Standard SVGA

Kiedy IBM wprowadzi( na rynek karty graficzne XGA i 8514/A, konkurencyjne firmy
zdecydowa(y si nie poprawia. kart VGA, lecz zacz(y wytwarza. tanie karty o jeszcze
wy)szej rozdzielczo,ci. Karty te nazwano SVGA.

Tabela 10.10.
Dane techniczne standardu XC A
Rozdzielczo,.
Ilo,.
kolo-
rw
Tryb
pracy BIOS
Wiel-
ko,.
ekranu
Matryca
znakowa
Czstotliwo,
odchylania
pionowego
(Hz)
Czstotliwo,
odchylania
poziomego
(kHz)
360x400 16 Tekstowy 00/01 40x25 9x16 70 31,5
720x400 16 Tekstowy 02/03 80x25 9x16 70 31,5
320x200 4 Graficzny 04/OS 40x25 8x8 70 31,5
640x200 2 Graficzny 06h 80x25 8x8 70 31,5
720x400 16 Tekstowy 07h 80x25 9x16 70 31,5
320x200 16 Graficzny ODh 40x25 8x8 70 31,5
640x200 16 Graficzny OEh 80x25 8x8 70 31,5
640x350 4 Graficzny OFh 80x25 8x14 70 31,5
640x350 16 Graficzny lOh 80x25 8x14 70 31,5
640x480 2 Graficzny llh 80x30 8x16 60 31,5
640x480 16 Graficzny 12h 80x30 8x16 60 31,5
320x200 256 Graficzny 13h 40x25 8x8 70 31,5
1056x400 16 Tekstowy 14h 132x2 8x16 70 31,5
1056x400 16 Tekstowy 14h 132x4 8x9 70 31,5
1056x400 16 Tekstowy 14h 132x5 8x8 70 31,5
1056x400 16 Tekstowy 14h 132x6 8x6 70 31,5
1024x768 256 Graficzny 14h 85x38 12x20 43,48 35,52
640x480 65536 Graficzny 14h 80x34 8x14 60 31,5
1024x768 256 Graficzny 14h 128x5 8x14 43,48 35,52
1024x768 256 Graficzny
*
14h 146x5
1
7x15 43,48 35,52

Karty SVGA przewy)szaj# mo)liwo,ciami karty VGA. W przeciwie%stwie do dotychczas
omawianych kart graficznych, okre,lenie SVGA nie odnosi si do kart spe(niaj#cych
pewne wymagania techniczne, ale do grupy kart o r)nych mo)liwo,ciach.




Na przyk(ad jedna karta zapewnia kilka rozdzielczo,ci pracy (powiedzmy 800x600 i
1024x768) wy)szych ni) standardowa karta VGA, a inna karta pracuje z takimi lub nawet
wikszymi rozdzielczo,ciami, ale dodatkowo daje wiksz# mo)liwo,. wyboru kolorw
dla danej rozdzielczo,ci. Karty te maj# r)ne mo)liwo,ci, niemniej obydwie zaliczamy do
klasy kart SVGA

Karty SVGA wygl#dem s# bardzo podobne do kart VGA, posiadaj# takie samo wyj,cie do
monitora i taki sam interfejs (patrz rysunek 10.4).
Rysunek 10.4.
Karta VGA


Ze wzgldu na znaczne r)nice w danych technicznych, pochodz#cych od producentw kart
SVGA, nie ma mo)liwo,ci przedstawienia ich w tej ksi#)ce. W poni)szej tabeli znajdziesz
opis poszczeglnych pinw z gniazda wyj,ciowego dla standardowych kart VGA. i SVGA
(rysunek 10.5):


















Pin Sygna# Kierunek sygna#u
11 Monitor IDO Wej,ciowy
12 Monitor ID1 Wej,ciowy
13

Od,wie)anie poziome Wyj,ciowy
14 Od,wie)anie pionowe Wyj,ciowy
15 Monitor ID3 Wej,ciowy

Standardy VESA SVGA
W pa0dzierniku 1980 roku stowarzyszenie VESA (Video Electronics Standard Association),
ktrego cz(onkami s# przedstawiciele r)nych firm zwi#zanych z przemys(em komputerowym,
zaproponowa(o stworzenie jednolitego standardu SVGA. Wynik(o to z powodu k(opotliwo,ci
tworzenia programw dla wielu r)nych kart SVGA.
Opracowany standard nosi nazw VESA BIOS Extension. Je,li karta graficzna jest zgodna z
tym standardem, programy potrafi# okre,li. jej mo)liwo,ci i mog# ni# sterowa.. Korzy,ci#
wynikaj#c# z okre,lenia standardu jest to, )e programy pisze si tylko dla jednej karty, jako
)e r)ne karty r)nych producentw s# dostpne dziki jednolitemu interfejsowi.
Pocz#tkowo pomys( stworzenia standardu SVGA spotka( si z niewielkim poparciem.
Niektrzy g(wni producenci kart graficznych, ktrzy zaczli spe(nia. wymagania VESA
BIOS Extension, do(#czali program rezydentny, ktry nale)a(o uruchomi. przy starcie
komputera. P0niej inni producenci stworzyli karty z funkcj# VESA BIOS Extension wbudowan#
w BIOS karty SVGA. Z punktu widzenia u)ytkownika drugie rozwi#zanie jest lepsze, gdy)
nie trzeba (adowa. sterownika czy programu rezydentnego, je,li chcemy korzysta. ze standardu
VESA SVGA. Je)eli chcesz kupi. kart graficzn# SVGA, wybierz w(a,nie tak#
Obecnie wikszo,. kart SVGA jest zgodnych ze standardem VESA BIOS Extension. Je)eli
chcesz dowiedzie. si wicej o programowaniu kart zgodnych z tym standardem, skontaktuj
si ze stowarzyszeniem VESA i popro, o zestaw programisty (Programmer's Toolkif).

Standard VESA SVGA obejmuje prawie wszystkie obecnie osi#galne rozdzielczo,ci i
g(bie kolorw a) do rozdzielczo,ci 1280x1024 z 16777216 (24 bity) kolorami. Nawet je)eli
wed(ug producenta karta spe(nia wymagania standardu VESA, mo)e nie wsp(pracowa. z
okre,lonym sterownikiem, np. ze sterownikiem do(#czonym do Windows dla trybu 800x600,
256 kolorw. W praktyce producenci kart i tak do(#czaj# swoje sterowniki.

W tabeli 10.11 znajdziesz tryby pracy typowego uk(adu - akceleratora graficznego Chips
and Technologies 65554 SVGA

Tabela10.11.
Tryby pracy akceleratora graficznego Chips and Technologies 65554 SVGA
BIOS Tryb pracy Rozdzielczo.
Matryca Liczba
znakowa kolorw
Czstotliwo,ci
odchylania
0, 1 VGA 40x25 9x16 16/256 31,5KHz/70Hz
2,3 VGA 80x25 9x16 16/256 31,5KHz/70Hz
4,5 VGA 320x200 8x8 4/256 kB 31,5 KHz / 70 Hz
6 VGA 640x200 8x8 2/256 kB 31,5KHz/70Hz
' VGA 80x25 9x16 Mono 31,5KHz/70Hz
D VGA 320x200 8x8 16/256 31,5 KHz/ 70 Hz
E VGA 640x200 8x8 16/256 31,5KHz/70Hz
F VGA 640x350 8x14 mono 31,5KHz/70Hz
10 11 VGA
graficzny
640x350
pikseli
8x14 16/256
kB 8x16 2/256
31,5KHz/70Hz
31,5KHz/60Hz
12 VGA 640x480 8x16 16/256 31,5 KHz/ 60 Hz
13 VGA 320x200 8x8 256/256 31,5 KHz/ 70 Hz
20 SVGA
graficzny
640x480
pikseli
8x16 16/256
kB
31,5 KHz/ 60 Hz
37,6 KHz/ 75 Hz
43,2 KHz/ 85 Hz
22 SVGA 800x600 8x8 16/256 37,9 KHz/ 60 Hz
46,9 KHz / 75 Hz
53,7 KHz/ 85 Hz
24 SVGA 1024x768 8x16 16/256 35,5 KHz/ 87*
48,5 KHz / 60 Hz
60,0 KHz / 75 Hz
68,8 KHz/ 85 Hz
28 SVGA 1280x1024 8x16 16/256 35,5 KHz/ 87*
35,5 KHz/ 60 Hz
30 SVGA 640x480 8x16 256/256 31,5 KHz/ 60 Hz
37,6 KHz/ 75 Hz
43,2 KHz/ 85 Hz
Sk#adniki podzespo#u graficznego
Wszystkie karty graficzne musz# si sk(ada. z nastpuj#cych cz,ci:
* BIOS
* Procesor graficzny
* Pami. dostosowana do potrzeb obrbki obrazu
* Konwerter cyfrowo-analogowy (DAC)
* Z(#cze magistrali
* Sterownik uk(adu
Wiele wsp(czesnych kart graficznych posiada dodatkowe podzespo(y, chocia)by coraz
bardziej popularne akceleratory 3D. Zadaniem nastpuj#cych podrozdzia(w jest przybli)enie
czytelnikowi zagadnie% zwi#zanych z powy)szymi podpunktami.
Pami2 BIOS karty graficznej
Jej dzia(anie jest zbli)one do zasady dzia(ania g(wnego BIOS-u komputera. Pierwszy tekst,
jaki podczas startu komputera ukazuje si na ekranie, to najcz,ciej logo producenta karty
graficznej.
Podobnie jak BIOS na p(ycie g(wnej, BIOS karty graficznej jest zapisany w pamici ROM.
Procedury w nim zawarte umo)liwiaj# wsp(prac pomidzy sprztem a oprogramowaniem.
To w(a,nie oprogramowanie BIOS-u karty graficznej umo)liwia dowolnemu g(wnemu
BlOS-owi komputera wy,wietlanie pocz#tkowych ekranw.
BIOS ten, podobnie jak g(wny, mo)na uaktualnia.. Jednak nie jest to ju) takie proste. Istniej#
dwie metody. Jedna polega na przeprogramowaniu uk(adu EPROM
zawieraj#cego w BIOS za pomoc# specjalnego programatora. Drug# jest przeprogramowanie
BIOSu zapisanego w pamici FLASH, polegaj#ce na uruchomieniu odpowiedniego programu
z dyskietki dostarczonej przez producenta sprztu.
Aktualizacje BIOS-u karty graficznej mog# by. konieczne w przypadku gdy chcemy
wykorzysta. posiadan# kart w nowym systemie operacyjnym lub gdy producent wykryje
powa)ny b(#d w oryginalnym oprogramowaniu. Jako generaln# zasad w przypadku BIOS-u
karty graficznej nale)y przyj#.: lepsze nie lubi dobrego", to znaczy, )e gdy co, dobrze dzia(a,
nie nale)y tego zmienia.. Sprbuj powstrzyma. si przed aktualizacj# BIOS-u gdy tylko
odkryjesz, )e pojawi(a si.jego nowsza wersja. Przejrzyj dokumentacj aktualizacji, i je,li nie
rozwi#zuje ona problemw, na jakie napotykasz w przypadku swojej karty, zrezygnuj z niej.
Procesor graficzny
Procesor, czasem okre,lany jako chipset, jest sercem ka)dej karty graficznej. Karty graficzne
zbudowane przy u)yciu tego samego chipsetu najcz,ciej niewiele si midzy sob# r)ni#.
Rwnie) wszelkiego rodzaju oprogramowanie pisane dla kart graficznych (jak cho.by
drivery) zale)y przede wszystkim od rodzaju karty, dla ktrej powstaje. Czsto r)nice s#
na tyle niewielkie, )e mo)na u)ywa. driverw pisanych dla innej karty graficznej -
warunkiem jest jedynie zgodno,. chipsetw.

Istniej# trzy g(wne rodzaje kart graficznych
* Frame Buffer (mo)na przet(umaczy. jako bufor klatek)
* Koprocesorowe
* Akcelerowane

Najstarsza technologia tworzenia kart graficznych to frame-buffer technology, w ktrej karta
graficzna jest odpowiedzialna jedynie za wy,wietlanie poszczeglnych klatek obrazu. Ale
wszystkie obliczenia niezbdne do stworzenia ramki przychodz# z procesora komputera, co
stanowi dla niego dodatkowe obci#)enie.
Innym rozwi#zaniem jest u)ycie koprocesora. Karta graficzna ma w(asny procesor, ktry
wykonuje wszystkie niezbdne obliczenia. Takie rozwi#zanie uwalnia g(wny procesor od
oblicze% na potrzeby karty graficznej i zapewnia najszybsze dzia(anie.
Stosowane jest tak)e rozwi#zanie po,rednie: na karcie graficznej montuje si dodatkowy uk(ad,
zwany akceleratorem. Takie karty wykonuj# wikszo,. czasoch(onnych operacji (jak
rysowanie linii, okrgw i innych obiektw), lecz g(wny procesor dalej steruje kart#
przekazuj#c proste komendy z programw (jak np. polecenie narysowania trjk#ta okre,lonych
rozmiarw i koloru).
Pami2 graficzna
Karta graficzna potrzebuje pamici do przerysowywania ekranu. Mo)e jej posiada. 256
kB, 512 kB, l MB, 2 MB, 4 MB, 6 MB, 8 MB. Wikszo,. kart ma przynajmniej l MB, a
zazwyczaj 2-4 MB pamici. Dodawanie pamici nie przy,piesza dzia(ania karty, lecz
umo)liwia prac z wiksz# rozdzielczo,ci# i z wiksz# liczb# kolorw.
Do produkcji ka% graficznych u)ywa si wielu rodzajw pamici.
Tabela 10.12 przedstawia najwa)niejsze ich cechy

Tabela 10.12.
Rodzaje pami!ci u)ywanych do produkcji kart graficznych

Rodzaj
pamici
U)ywana magistrala Czstotliwo,.
(MHz)
Op0nienie
(ns)
Przepustowo,.
(MB/s)
FPM Fast-Page Mod 25-33 80 80
VRAM Video RAM
3
25-33 * 100
WRAM Window RAM >50 * 120
EDO Extended Data Out 40-50 100 105
SDRAM Synchronous DRAM 66-100 102-75 166-253
MDRAM Multibank DRAM 125-166 22-19 405-490
SGRAM Synchronous
Graphics RAM
>125 100-75 200-300

* VRAM oraz WRAM s, to pami!ci dwuportowe, ktre potrafi, jednocze$nie odczytywa' i
zapisywa' dane

Ilo,. pamici potrzebnej do pracy z okre,lon# rozdzielczo,ci# i okre,lon# liczb# kolorw wynika
z rwnania matematycznego. Pami. potrzebna jest do wy,wietlenia pojedynczego punktu na
ekranie, a liczba wszystkich punktw okre,lona jest przez rozdzielczo,.. Na przyk(ad
rozdzielczo,. 1024x768 oznacza, )e na ekranie znajduj# si 786432 punkty.
Aby wy,wietli. obraz przy tej rozdzielczo,ci tylko w dwch kolorach, potrzebny by(by l bit
na ka)dy punkt. Dla warto,ci bitu rwnej O, punkt by(by czarny, dla warto,ci l bia(y.
Wykorzystuj#c 4 bity na punkt, mo)na uzyska. 16 kolorw, co wynika z ilo,ci 4-cyfrowych
liczb binarnych (2
4
=16).
Je,li pomno)ysz liczb punktw przez liczb bitw reprezentuj#cych dany punkt, otrzymasz
ilo,. pamici potrzebn# do pracy przy danej rozdzielczo,ci. Oto przyk(ad:
1024x768 = 786432 punkty x 4 bity na punkt = 3145728 bitw = 393216 bajtw = 384 kB
Jak wida., do wy,wietlenia tylko 16 kolorw przy rozdzielczo,ci 1024x768 potrzeba 384
kB pamici RAM. Poniewa) karty graficzne mog# posiada. tylko dok(adnie okre,lon# ilo,.
pamici (256 kB, 512 kB, l MB, 2 MB, 4 MB), nale)y zainstalowa. 512 kB pamici do pracy z
t# rozdzielczo,ci#. Kiedy u)yjemy 8 bitw do okre,lenia g(bi kolorw, uzyskamy 256
mo)liwych kolorw, co wymaga 786432 bajtw (768 kB) pamici, nale)y wic zainstalowa.
l MB pamici.
Do pracy z wy)sz# rozdzielczo,ci# i wiksz# liczb# kolorw, karta SVGA bdzie potrzebowa(a
wicej pamici ni) standardowe; 256 kB karty VGA. Tabela 10.13 zawiera wymagania
pamici w zale)no,ci od rozdzielczo,ci i g(bi koloru.
Tabela 10.13. Wymagania pami!ci
Rozdzielcz
o,.
G(bia
koloru
Ilo,.
kolorw
Pami. karty
graficznej
Wymagana ilo,.
pamici
640x480 4 bity 16 256 kB 153 600 bajtw
640x480 8 bitw 256 512 kB 307 200 bajtw
640x480 16 bitw 65536 1MB 6 14 400 bajtw
640x480 24 bity 16777216 I MB 921 600 bajtw
800x600 4 bity 16 256 kB 240 000 bajtw
800x600 8 bitw 256 512kB 480 000 bajtw
800x600 16 bitw 65536 I MB 960 000 bajtw
800x600 24 bity 16777216 2 MB 1 440 000 bajtw
1024x768 4 bity 16 512 kB 393 216 bajtw
1024x768 8 bitw 256 1MB 786 432 bajtw
1024x768 16 bitw 65536 2 MB 1 572 864 bajtw
1024x768 24 bity 16777216 4 MB 2 359 296 bajtw
1280x1024 4 bity 16 1 MB 655 360 bajtw
1280x1024 8 bitw 256 2 MB 1 310 720 bajtw
1280x1024 16 bitw 65536 4 MB 2621 440 bajtw
1280x1024 24 bity 16777216 4 MB 3 932 160 bajtw
Jak wida. w tabeli, karta graficzna z 2 MB pamici mo)e wy,wietla. 65536 kolorw przy
rozdzielczo,ci 1024x768, ale aby uzyska. naprawd realistyczne kolory (16,8 min kolorw),
nale)y rozbudowa. j# do 4 MB.



Cho. niektre systemy graficzne potrafi# pracowa. w 32-bitowych trybach, nie oznacza to
automatycznie, )e karty te wy,wietlaj# kolor definiowany przez 32 bity danych. Oznacza to
jedynie, )e uk(ad karty pos(uguje si porcjami po 32 bity, ktre definiuj# piksel, a
wy,wietlaj# kolor u)ywaj#c 24-bitowych danych
24-bitowe (true-color) karty graficzne wy,wietlaj# obrazy w 16,8 milionach kolorw. Je,li
czsto korzystasz z programw graficznych, warto zainwestowa. w tak# kart
Niektre karty graficzne wymagaj# specjalnych rozszerze% pamici -nie w postaci chipw,
lecz specjalnych modu(w, l nawet je,li na modu(ach znajduj# si standardowe rodzaje
pamici, jedyn# mo)liwo,ci# wzbogacenia naszej konfiguracji o now# pami. jest zakup
takiego specjalnego modu(u
Szeroko.2 magistrali graficznej
Wa)nym problemem zwi#zanym z pamici# karty graficznej jest sposb, w jaki do niej siga
procesor graficzny. Procesor ten to uk(ad steruj#cy prawie wszystkimi funkcjami karty
graficznej. Po(#czony jest on z pamici# poprzez lokaln# magistral. Wikszo,. wysokiej
jako,ci kart graficznych posiada 64-bitow# (lub nawet 128-bitow#) magistral - mwimy, )e
jest to 64-bitowa (lub odpowiednio 128-bitow#) karta graficzna.
Rodzaje pamici stosowanej w kartach grafiki
DRAM
Dawniej w celu przechowywania obrazw wikszo,. kart graficznych u)ywa(a pamici
dynamicznej RAM (DRAM). Jest to pami. tania, ale raczej wolna. Wynika to z konieczno,ci
jej ci#g(ego od,wie)ania oraz z w(a,ciwo,ci, )e nie mo)e by. odczytywana i zapisywana w
tym samym czasie.
Wsp(czesne karty graficzne wymagaj # bardzo du)ej prdko,ci przesy(u danych do i z pamici.
Przy rozdzielczo,ci 1024x768 i czstotliwo,ci od,wie)ania 72 Hz, konwerter cyfrowo-
analogowy znajduj#cy si na karcie odczytuje zawarto,. bufora pamici 72 razy na sekund.
W trybie rzeczywistego koloru (24 bity na punkt) oznacza to prdko,. odczytu ok. 170 MB/s,
co stanowi grn# granic mo)liwo,ci pamici DRAM. Ze wzgldu na wymagan# bardzo
du)# szeroko,. pasma, pojawi(o si wiele innych technologii usi(uj#cych sprosta. obecnym
potrzebom
EDO
Jednym z nowszych rozwi#za% jest pami. EDO (Extended Data Oui) RAM. Pami. EDO
zapewnia szersze efektywne pasmo poprzez przeniesienie zawarto,ci pamici do osobnych
uk(adw, tak )e nastpny dostp do pamici jest mo)liwy przed zako%czeniem poprzedniego.
Daje to 10-procentowe zwikszenie prdko,ci dzia(ania w porwnaniu do pamici DRAM,
przy zachowaniu tej samej ceny. Pami. EDO RAM zosta(a opracowana przez firm Micron
Technologies z my,l# o g(wnej pamici komputera. Uk(ady EDO RAM tworzy si przy
u)yciu tej samej matrycy co uk(ady DRAM, r)nice pomidzy nimi powstaj# na ko%cowym
etapie produkcji. Metoda ta umo)liwia korzystanie z tej samej linii produkcyjnej.
VRAM
Od pewnego czasu w kartach graficznych stosuje si tak)e pami. VRAM (Video RAM).
Pami. VRAM jest pamici# dwuportow#, co pozwala na jednoczesny dostp do pamici ze
strony procesora graficznego, uk(adu akceleratora, a tak)e przetwornika cyfrowo-
analogowego i g(wnego procesora komputera. Pami. ta jest znacznie wydajniejsza ni)
konwencjonalna DRAM, a nawet EDO, jest jednak znacznie dro)sza.

WRAM
(Window RAM) to pewna modyfikacja dwuportowej pamici VRAM, stworzona przez firm
Samsung specjalnie dla kart graficznych. Oferuje ona troch mniejsz# wydajno,. ni) pami.
VRAM, ale przy znacznie ni)szej cenie - dlatego znalaz(a zastosowanie w wielu wydajnych
kartach graficznych.
MDRAM
(Multibank DRAM) to nowy typ pamici stworzony przez firm MoSys Inc., rwnie)
specjalnie do zastosowa% graficznych. Pami. ta sk(ada si z du)ej liczby ma(ych (32 kB)
bankw pamici. Tradycyjnie pamici DRAM i VRAM wystpuj# jako monolityczne banki,
ograniczaj#c rozmiar pamici na karcie do kilku warto,ci. Organizacja pamici MDRAM
pozwala na zainstalowanie jej w dowolnej ilo,ci bd#cej wielokrotno,ci# 32 kB. Jest to du)a
zaleta, zw(aszcza przy wysokich cenach pamici
Na przyk(ad przy rozdzielczo,ci 1024x768 i 24-bitowym kolorze potrzeba 2,3 MB pamici na
bufor ramki plus troch dodatkowej pamici. Je)eli wykorzystamy pamici DRAM 256kBxl6
i 64-bitow# magistral, najmniejszy rozmiar pamici to 4 MB u(o)one w dwch bankach po
cztery ko,ci w ka)dym. Natomiast korzystaj#c z uk(adw MDRAM, mo)emy zainstalowa. 2,5
MB pamici w postaci dwch lub trzech modu(w. Instalujemy wic o 1,5 MB mniej pamici,
obni)aj#c koszty produkcji.
Oprcz du)ej swobody w wyborze rozmiaru, pami. MDRAM posiada wewntrzne banki
pamici poza centraln# magistral#, tak )e jest mo)liwy dostp do ka)dego banku osobno.
Umo)liwia to jednoczesny odczyt lub zapis danych w kilku bankach w jednym cyklu zegara,
co znacznie przy,piesza dzia(anie w porwnaniu z pamiciami VRAM i WRAM.
SGRAM
Innym wysokowydajnym rozwi#zaniem s# pamici SGRAM (Synchronous Graphics RAM).
S# to bardzo szybkie pamici (125 MHz i wicej) do zastosowa% na kartach PCI i AGP.
Pracuj# cztery razy szybciej ni) pamici DRAM. Zastosowanie tej pamici to rozwi#zanie
najdro)sze, ale i najefektywniejsze.
Przetwornik cyfrowo-analogowy (RAM DA9)
Jest to podzesp( systemu graficznego, s(u)#cy do przetworzenia cyfrowej informacji o
barwach, zawartej w bajtach pamici graficznej, na sygna( analogowy, wysy(any nastpnie do
monitora. Jego prdko,. jest mierzona w MHz. W nowoczesnych kartach graficznych uk(ad
ten pracuje z prdko,ciami przekraczaj#cymi 200 MHz.
Magistrala
Ju) wiesz, )e dana karta graficzna jest projektowana dla okre,lonej magistrali, na przyk(ad karta
VGA dla magistrali MCA, podobnie karty XGA i XGA-2. Od magistrali systemowej (np.
ISA, EISA, MCA) zale)y szybko,. przetwarzania danych. ISA to 16-bitowa magistrala
pracuj#ca z szybko,ci# 8,33 MHz, EISA i MCA to magistrale 32-bitowe pracuj#ce z szybko,ci#
do 10 MHz. (Nie myl szybko,ci magistrali z szybko,ci# procesora. Je,li nawet procesor pracuje
z szybko,ci# 300 MHz, magistrala i tak nie przekroczy okre,lonego maksimum).
Jednym z osi#gni. w tej dziedzinie jest standard VESA local bus (VL-Bus). Jest on niejako
dodatkiem do istniej#cego systemu. Na przyk(ad system ISA mo)e posiada. 32-bitowe gniazdo
VL-Bus pracuj#ce z pe(n# szybko,ci# procesora, nawet do 40 MHz. Tak wic przez w(a,ciwe
zastosowanie magistrali VL-Bus mo)na osi#gn#. znaczne prdko,ci.


W lipcu 1992 roku Intel wprowadzi( na rynek standard PCI (Peripheral Component In-
terconneci) (#cz#cy procesor z innymi uk(adami. Poprawiony w 1993 roku standard PCI
po(#czy( szybko,. lokalnej magistrali z niezale)no,ci# procesora. Karty graficzne PCI,
podobnie jak karty VL-Bus, znacznie przy,pieszaj # prac z grafik#; zosta(y zaprojektowane jako
karty PnP (Plug and Play), co oznacza, )e s# proste w instalacji. Standard ten praktycznie
ca(kowicie wypar( VL-Bus. Osobi,cie polecam tylko karty PCI, ewentualnie VL-Bus do
rozbudowy starszych systemw posiadaj#cych odpowiednie gniazda.
Stosunkowo nowym rozwi#zaniem jest magistrala AGP (Accelerated Graphics Port),
opracowana specjalnie na potrzeby szybkich kart graficznych przez firm Intel. Zapewnia ona
maksymalne pasmo przenoszenia cztery razy wiksze ni) w przypadku magistrali PCI. AGP
jest w zasadzie rozszerzeniem istniej#cej magistrali PCI, zapewniaj#cym bardzo szybki
dostp do pamici systemowej. Dziki temu karta mo)e pobiera. pewne elementy grafiki 3D,
na przyk(ad tekstury, bezpo,rednio z pamici systemowej, bez konieczno,ci wcze,niejszego
(adowania ich do pamici karty graficznej. To znw powoduje szybsze dzia(anie aplikacji i
uwalnia od konieczno,ci rozbudowy pamici karty graficznej, gdy chcemy, aby szybciej
wykonywa(a operacje 3D.
Cho. magistrala AGP zosta(a zaprojektowana z my,l# o procesorze Pentium II, sarna w
sobie nie jest zale)na od rodzaju procesora. Wymaga jednak wsparcia ze strony chip-setu p(yty
g(wnej, co oznacza, )e nie mo)esz skorzysta. z karty AGP bez wymiany p(yty g(wnej.
Obecnie z(#cze karty AGP posiadaj# p(yty g(wne Pentium II z chipsetem Intel 440LX, 440EX i
440BX. Intel opracowuje rwnie) chipset AGP przeznaczony dla p(yt z gniazdem Socket 7, tak
aby z kart AGP mog(y skorzysta. tak)e systemy z procesorem innym ni) Pentium II. Firma Acer
Labolatories Inc. (ALi) tak)e posiada chipset, Alad-din Pro II, obs(uguj#cy AGP X2 na
p(ytach g(wnych Pentium II Slot l, oraz chipset Aladdin V Pentium, obs(uguj#cy AGP X2
na p(ytach g(wnych Pentium Socket 7. Apollo VP3 i Apollo MVP3 firmy VIA
Technologies tak)e obs(uguj# AGP na p(ytach Socket 7. Rwnie) SiS ma swj chipset 5591,
obs(uguj#cy AGP na p(ytach g(wnych Socket 7.
Jednak nawet posiadaj#c odpowiedni chipset, bez wsparcia ze strony systemu operacyjnego nie
wykorzystasz w pe(ni mo)liwo,ci AGP. Mechanizm DIME (DIrect Memory Execute) kart
AGP w celu zmniejszenia ruchu pomidzy systemem a kart# graficzn# w pewnych
przypadkach korzysta z pamici systemowej, a nie z pamici karty. Pozwalaj# na to systemy
Windows 98 i Windows NT 5, ale nie oryginalny system Windows 95.
W Patrz Chipsety" w rozdziale 6. str. 345
Przed zdecydowaniem si na taki zakup dobrze jest zachowa. rozwag i zdrowy rozs#dek,
dotyczy to tak)e technologii AGP. W przypadku wcze,niejszych implementacji AGP, ktre
pojawi(y si na rynku, zdarza(y si pewne problemy. Tak)e obecna specyfikacja AGP 2.0 jest
dopiero w stanie opracowywania. Ta nowa specyfikacja zak(ada obs(ug trybw o dwu- i
czterokrotnej prdko,ci przekazywania danych, jeszcze bardziej zwikszaj#c wydajno,.
magistrali. W ka)dym razie, gdy AGP nieco dojrzeje, ma du)e szans sta. si
przemys(owym standardem magistrali kart graficznych.
Wiele sprzedawanych obecnie najwydajniejszych kart graficznych jest dostpnych w
dwch wersjach: PCI i AGP. Je,li twj komputer jest wyposa)ony w chipset obs(uguj#cy
AGP, prawdopodobnie bdziesz zadowolony wykorzystuj#c jego mo)liwo,ci.
Jak pokazuje tabela 10.14, magistrale VL-Bus, PCI i AGP r)ni# si znacznie od siebie.




Tabela 10.14.
Specyfikacja magistral
Opis VL-Bus PCI AGP
Teoretyczna
maksymalna
przepustowo,.
132 MB/s 132 MB/s* 533 MB/s
Ilo,. gniazd** 3
(standardowo
4/5
(standardowo)
1
Obs(uga standardu
PnP
Nie Tak Tak
Koszt Niedroga Nieco dro)sza Nieco dro)sza
od
PCI
Zastosowanie Ta%sze
komputery
486
Najlepsze 486,
Pentium, P6
PentiumII,
Pentium -Socket 7
* 64-bitowe przy maksymalnej szybko$ci magistrali 66 MHz
** Ilo$' gniazd zale)na od chipsetu pyty gwnej.
Driver (sterownik) karty graficznej
Jest to niezbdny sk(adnik karty graficznej - i bardzo czsto sprawiaj#cy wielkie problemy. Jest
on pomostem (#cz#cym dwa, le)#ce daleko od siebie, brzegi: procesor karty graficznej oraz
chipset p(yty g(wnej. Z(y sterownik mo)e zniweczy. ca(y trud stworzenia wydajnego systemu
graficznego.
Programy wykorzystuj#ce DOS posiada(y najcz,ciej w(asne sterowniki grafiki. Inaczej jest w
systemie Windows. Tutaj sterownik jest najcz,ciej jeden i dostarcza go producent urz#dzenia.
Wielu producentw posiada bardzo rozbudowane serwisy Internetowe. Mo)na w nich znale0.
zarwno informacje o nowych produktach, jak i najnowsze wersje driverw, czsto
rozwi#zuj#ce r)ne problemy, z ktrymi ju) by. mo)e si borykali,my.
Karty graficzne do zastosowa+ multimedialnych
Multimedia, jako okre,lenie ,rodkw komunikacji komputera - d0wik, reakcje na g(os, coraz
doskonalsza grafika - staj# si powoli jednym z najwa)niejszych elementw przemys(u
komputerowego. Ich pierwotnie rozrywkowy charakter spowodowa(, )e przyj(y si jedynie
w komputerach domowych. A po pewnym czasie przesz(y tak)e do zastosowa% czysto
u)ytkowych, jak na przyk(ad edycja tekstw w biurach.
Rosn#cy popyt jest zaspokajany przez kolejne nowe produkty. I nie chodzi jedynie o kart
grafiki, ktra oczywi,cie jest jednym z filarw dzisiejszych systemw komputerowych.
Chodzi rwnie) o mo)liwo,. wsp(pracy z kamerami wideo, telewizorami i wieloma innymi
urz#dzeniami, ktre w obecnych czasach mo)e obs(ugiwa. komputer.
Najlepszym przyk(adem wielkiego znaczenia multimediw jest bogaty wybr kart graficznych
czy te) przygotowywane specjalnie na potrzeby grafiki magistrale (AGP).
VFC (Video Feature Connector)
Od czasu stworzenia przez IBM standardu VGA w 1987 roku, jedn# z czsto przeoczanych
wwczas ciekawostek by(a VFC. Jest to 26-pinowe z(#cze umo)liwiaj#ce bezpo,rednie
pod(#czenie dodatkowej karty graficznej do karty VGA. Opcja ta by(a s(abo udokumentowana
przez IBM i nie znalaz(a wielu zastosowa% w,rd producentw kart, po prostu nie widziano
takiej potrzeby. By(o to jednak w okresie, kiedy rnultimedia dopiero raczkowa(y. Obecnie, kiedy
wiele komputerw zawiera karty z wbudowanymi funkcjami fuli motion video (obrbki obrazu
wideo w czasie rzeczywistym), tunera telewizyjnego, przechwytywania obrazu, staje si
niezbdne wykorzystanie opcji VFC.
Istnia( rwnie) dodatkowy problem wynikaj#cy z ogranicze% samego standardu VGA -karta
VGA posiada(a 8-bitow# magistral i mog(a pracowa. z rozdzielczo,ci# najwy)ej 640x480.
Ogranicza(o to mo)liwo,ci przekazywania sygna(u bezpo,rednio midzy kartami. W
listopadzie 1993 roku problem zosta( rozwi#zany przez stowarzyszenie VESA - powsta(y
dwa nowe standardy magistral graficznych VESA Advanced Feature Connector (VAFC) oraz
VESA Media Channel (VMC).
Standardy te umo)liwi(y po(#czenie kart multimedialnych i kart graficznych oraz przyczyni(y
si do gwa(townego rozwoju nowych programw: prezentacyjnych, do obrbki obrazu, do
wideokonferencji.
VAFC to tanie rozszerzenie standardu VFC, spotykane na wielu kartach graficznych.
Zwiksza ono przepustowo,. poprzez poszerzenie magistrali z 8 do 16/32 bitw oraz dodanie
dodatkowych sygna(w. Umo)liwia przesy(anie danych z prdko,ci# 75 MB/s dla magistrali
16-bitowej i 150 MB/s dla magistrali 32-bitowej. Dodatkowo oferuje digitalizacj obrazu i
asynchroniczne wej,cie wideo.
VAFC znosi ograniczenia karty VGA (256 kolorw i rozdzielczo,. 640x480). Nowe produkty
wykorzystuj#ce przechwytywanie i nak(adanie obrazw, kompresj i odtwarzanie przekazuj#
dane pomidzy kartami wykorzystuj#c interfejs VAFC. Wszystko to sprawia, )e ogl#danie
filmu na monitorze komputera staje si standardem.
VMC to stworzona z my,l# o multimediach magistrala umo)liwiaj#ca jednoczesne
przetwarzanie kilku szerokopasmowych sygna(w. Znosi ograniczenia szeroko,ci pasma
charakterystyczne dla systemw ISA, EISA, MicroChannel, VL-Bus i PCI. Standard VMC zosta(
tak zaprojektowany, aby umo)liwi. przezroczyste po(#czenie wideo i grafiki bez w(#czania w
te operacje przerwa% procesora i magistrali. Mo)emy po(#czy. kilka urz#dze% dziki 68-
)y(owemu kablowi z wieloma gniazdami. Na przyk(ad mo)na w prosty i tani sposb
skonfigurowa. system posiadaj#cy funkcje przechwytywania, dekodowania i kodowania
obrazw. Jest to szczeglnie istotne przy takich aplikacjach jak telekonferencje, a dodatkowo
daje du)# swobod w konfigurowaniu
Ka)da wysokowydajna karta graficzna posiada albo 80-pinowe z(#cze VAFC, albo 68-
pinowe z(#cze VMC. Je,li stwierdzisz, )e karta posiada tylko z(#cze 26-pinowe, oznacza to, i)
jest wykonana w standardzie VFC - nie polecam tego typu kart. Wikszo,. multimedialnych
kart graficznych. Poniewa) )aden z wymienionych standardw nie sta( si powszechny,
producenci sprztu komputerowego poszli w(asn# drog#. Na przyk(ad dekodery MPEG czy
te) akceleratory 3D u)ywaj# standardowego (#cza VGA.
Niektre karty graficzne (nale)#ce do wspomnianego rodzaju akceleratorw 3D) s# do tego
stopnia wyspecjalizowane w swoich funkcjach, )e wymagaj# obecno,ci zwyk(ych kart
graficznych - 2D. Jednak nie s# z nimi po(#czone wewn#trz komputera - du)o prostsz# i
rwnie skuteczn# metod# okaza(o si ich po(#czenie zwyk(ym kablem monitora - ktry z
odpowiedniej strony ma niejedn#, ale dwie wtyczki, wchodz#ce w gniazdo karty graficznej i
akceleratora.nych wymaga z(#czy VAFC w celu uzyskania szybkiego transferu danych

Zewntrzne urz$dzenia wideo
Technologia wideo by(a w pocz#tkowym okresie oparta na telewizji, a sygna(y
wykorzystywane przez telewizj i komputer r)ni# si od siebie
W Stanach Zjednoczonych standard telewizyjnego sygna(u kolorowego zosta( ustalony
przez National Television System Committee (NTSC). Niektre kraje, jak Japonia, rwnie)
wybra(y ten standard. W Europie stworzono bardziej z(o)one standardy: Phase Alternate
Lin! (PAL) i SE,uential Couleur Avec Memoire (SECAM). Tabela 10.15 opisuje r)nice
midzy tymi standardami.
Karta z wyj,ciem wideo (VGA-to-NTSC) umo)liwia wy,wietlenie ekranu komputera w
telewizorze lub nagranie go na ta,m. Wyr)niamy dwa typy takich kart: z digitalizacj#
obrazu (umo)liwiaj# synchronizacj obrazu z wielu wej,. wideo) i bez niej. Digitalizacja
obrazu umo)liwia uzyskanie stabilnego obrazu niezbdnego do wykonywania dobrej
jako,ci nagra% na ta,m, nie jest jednak konieczna do zwyk(ego ogl#dania wideo.
Konwertery VGA-to-NTSC wystpuj# w wersjach wewntrznej (na karcie rozszerze%) i
zewntrznej (w formie dodatkowego urz#dzenia). Te ostatnie idealnie nadaj# si do
wykorzystania z laptopami. Nie zastpuj# karty VGA, lecz (#czy si je z ni# zewntrznym
kablem. Oprcz wej,cia VGA i portw wyj,ciowych, taka karta posiada wyj,cie sygna(u
S-Video i z(o)onego sygna(u wizyjnego.
Konwertery VGA-to-TV wsp(pracuj# rwnie) z europejskim sygna(em telewizyjnym PAL,
ale rozdzielczo,. na telewizorze lub na ta,mie wideo ograniczona jest do rozdzielczo,ci
karty VGA 640x480. Ze wzgldu na charakterystyk sygna(u w urz#dzeniach VGA-to-TV,
posiadaj# one nieraz uk(ady zapobiegaj#ce migotaniu w celu zapewnienia stabilnego
obrazu.
Karty przechwytuj$ce obraz
Ich wykorzystanie - jak w aparacie fotograficznym - polega na przechwyceniu poje-
dynczych obrazw na ekranie monitora w celu ich p0niejszej obrbki i odtwarzania.
Niektre pod(#cza si do portu rwnoleg(ego; przechwytuj# one ekrany ze 0rd(a
sygna(u NTSC na podobnej zasadzie jak kamery wideo i magnetowidy. Chocia) jako,.
obrazu jest ograniczona przez sygna( wej,ciowy, otrzymane wyniki s# wystarczaj#co dobre
na potrzeby prezentacji i ma(ej poligrafii. Karty te pracuj# z 8-, 16- i 24-bitowymi kartami VGA
i z regu(y akceptuj# sygna(y wej,ciowe z urz#dze% VHS, Super VHS i Hi-8. Jak mo)na si
spodziewa., lepsze efekty uzyska si korzystaj#c z urz#dze% Super VHS i Hi-8, podobnie
u)ywaj#c karty SVGA z 65536 kolorami.
Na rynku jest wiele programw przetwarzaj#cych grafik, umo)liwiaj#cych obrbk obrazu,
konwersj formatu plikw, przechwytywanie ekranw i zarz#dzanie plikami graficznymi.
Systemy wielomonitorowe
Windows 98 umo)liwia pod(#czenie kilku monitorw do jednego systemu. Maksymalna ich
liczba wynosi dziewi. - tyle te) system obs(uguje kart graficznych. Ka)da z nich wy,wietla
osobny fragment pulpitu. Gdy konfigurujesz Windows 98 do obs(ugi kilku monitorw, system
tworzy tzw. wirtualny pulpit, tj. ekran w pamici obrazu, ktry mo)e by. wikszy ni) obraz
wy,wietlany na pojedynczym monitorze. Na dodatkowych monitorach mo)esz wy,wietli.
osobne cz,ci pulpitu, otwiera. na nich okna aplikacji i dowolnie je rozmieszcza..
Oczywi,cie, ka)dy monitor pod(#czony do komputera wymaga w(asnej karty graficznej, wic
je,li nie masz wolnych dziewiciu gniazd, perspektywa pod(#czenia a) dziewiciu monitorw
staje si bardzo odleg(a. Jednak nawet w przypadku dwch monitorw efektywno,. pracy
mo)e znacznie wzrosn#..
W wielomonitorowym systemie Windows 98 zawsze jeden z monitorw jest traktowany jako
podstawowy. Podstawow# kart# graficzn# mo)e by. ka)da karta PCI VGA posiadaj#ca minidriver
dla Windows 98, pracuj#ca z liniowym buforem obrazu i w upakowanym formacie (nie
planarnym), co oznacza, )e nadaje si do tego wikszo,. sprzedawanych obecnie kart
graficznych. Kart# graficzn# wsp(pracuj#c# z ka)dym dodatkowym monitorem musi by.
jedna z nastpuj#cych:
* Serii S3-ViRGE
* S3Trio-64V+
* S 3 Aurora
* Cirrus 5436, 5446, 7548
* ET6000
* ATI Mach 64, Rage I, II
* Imagineil28(2)
Wa)ne jest, aby komputer prawid(owo rozpozna(, ktra z kart graficznych jest kart#
podstawow#. BIOS systemowy posiada do tego celu specjaln# funkcj, a je,li BIOS w
twoim komputerze nie pozwala na wybr podstawowej karty graficznej, to o kolejno,ci decyduje
kolejno,. u(o)enia kart w gniazdach PCI. W zwi#zku z tym powiniene, umie,ci. podstawow#
kart w gnie0dzie PCI o najwy)szym priorytecie.
Gdy ju) zainstalujesz karty w komputerze, mo)esz skonfigurowa. pulpit dla ka)dego z
monitorw przy pomocy aplikacji Ekran w Panelu sterowania. Podstawowy ekran jest zawsze
umieszczony w lewym grnym rogu wirtualnego pulpitu, ale mo)esz przesun#. drugi ekran tak,
aby obejmowa( wybrany obszar pulpitu. Dla ka)dego monitora mo)esz tak)e indywidualnie
dobra. rozdzielczo,. i ilo,. kolorw.
Karty telewizyjne
Istnieje mo)liwo,. ogl#dania i edytowania obrazu telewizyjnego na komputerze. Du)# zalet#
analogowego sygna(u telewizyjnego jest zdolno,. do przeniesienia z(o)onej informacji w
w#skim pa,mie czstotliwo,ci, wad# jest natomiast brak mo)liwo,ci edycji wy,wietlanego
obrazu.
Przechwytywanie, nagrywanie i zapamitywanie obrazu telewizyjnego na komputerze
wymaga specjalnej karty zwanej video capture board (wystpuje rwnie) pod nazwami video
digitizer lub video grabber}.
Jednym z najbardziej powszechnych zastosowa% analogowego sygna(u wideo s# komputerowe
programy szkoleniowe wysy(aj#ce do odtwarzacza dyskw laserowych sygna(y start",
stop", szukaj". Program kontroluje odtwarzacz poprzez interfejs, ktry poza tym rwnie)
przetwarza sygna( telewizyjny odtwarzacza na kompatybilny z VGA, aby mo)na go by(o
wy,wietli. na monitorze komputera. Takie programy potrzebuj# sprztowej konwersji sygna(u
NTSC na sygna( VGA.
Komputer jest w stanie wy,wietli. 16 milionw kolorw, natomiast w standardzie NTSC
mo)na uzyska. zaledwie nieca(e 32 tysi#ce. Telewizja zawsze by(a pit# achillesow#
multimediw - obrazy czsto nie s# najwy)szej jako,ci i s# niepe(noekranowe. Wynika to z
faktu, )e sygna( telewizyjny musi by. wy,wietlany z prdko,ci# 30 ramek (obrazw) na
sekund.
Komputer zosta( stworzony do wy,wietlania nieruchomych obrazw, a przechowywanie i
obrbka obrazw wymaga pracy na bardzo du)ych plikach. Przyjrzyjmy si: pojedynczy,
pe(noekranowy obraz wymaga prawie 2 MB przestrzeni na dysku; jednosekundowy film
potrzebuje 45 MB.
Dodatkowo, aby otrzyma. obraz telewizyjny na komputerze, sygna( musi zosta.
przetworzony z analogowego na cyfrowy. Poza tym sygna( ten musi by. przekazywany do
komputera z 10-krotnie wiksz# prdko,ci#, ni) umo)liwia to standard ISA, tak wic jest do
tego potrzebna wysokowydajna karta graficzna i bardzo dobry monitor oraz gniazda rozszerze%
VL-Bus lub PCI.
Po uwzgldnieniu faktu, )e filmy na komputerze po)eraj# olbrzymie ilo,ci pamici (p(
sekundy filmu zabiera 15 MB), staje si oczywiste, i) niezbdna jest kompresja danych i to
zarwno wizji, jak fonii. Skompresowane pliki nie tylko zajmuj# mniej miejsca na dysku, ale
lepiej sieje przetwarza ze wzgldu na mniejsz# ilo,. danych. Przy odtwarzaniu stosowana jest
dekompresja. Ale i tak potrzebny jest du)y i szybki dysk zdolny do pracy z du)ymi plikami.
Polecam dyski o pojemno,ci co najmniej 1-2 GB EIDE lub SCSI-2
Wyr)niamy dwa typy kompresji: sprztow# i programow#. Sprztowa jest z regu(y lepsza,
ale wymaga dodatkowych urz#dze%. Kompresja programowa obci#)a znw zasoby komputera
Mamy dwa podstawowe algorytmy kompresji:
*JPEG (Joint Photographic Experts Group). Metoda stworzona do nieruchomych
obrazw; przeprowadza kompresj i dekompresj wystarczaj#co szybko, jak na
potrzeby odtwarzania filmw (30 ramek na sekund). Do obrbki wykorzystuje
ci#gi nieruchomych obrazw. Eliminuje redundancj z ka)dej klatki z osobna.
1rednia kompresja wynosi 30:1 (20:1 - 40:1).
*MPEG (Motion Pictures Expert Group). Ze wzgldu na du)y wsp(czynnik kompresji i
wysok# jako,., przy u)yciu tej metody otrzymujemy lepsze obrazy i potrzebujemy mniej
miejsca na dysku. Nie jest wykorzystywana podczas obrbki pojedynczych ekranw, poniewa)
opiera si na zmianie obrazu. Do dekompresji wskazane s# wysokowydajne komputery z
procesorem Pentium.
Do przechwytywania obrazu, kompresji i odtwarzania obrazw (filmw) konieczny jest
jeszcze odpowiedni program, np. Microsoft Video for Windows (VFW) lub QuickTime. Z
VFW dostarczane s# nastpuj#ce metody kompresji:
*Cinepak. Metoda ta daje lepsz# jako,. obrazu i wy)szy wsp(czynnik kompresji
ni) Indeo, ale jest wolniejsza. Znana jest tak)e pod nazw# Compact Video Coded
(CYC).
*Indeo. Szybsze od Cinepak - przeprowadza kompresj w czasie rzeczywistym (potrzebna jest
karta Intel Smart Video)
*Microsoft Video 1. Metoda stworzona przez firm MediaYision jako MotiYE;
nazwa zmieniona przez Microsoft na MS Video 1. Pliki s# kompresowane po
przechwyceniu.
Aby mc pracowa. z obrazem wideo, niezbdny jest dodatkowy sprzt i oprogramowanie:
*Program graficzny, np: QuickTime for Windows lub Video for Windows
*Karta graficzna z kompresj# i digitalizacj# do pracy z du)ymi plikami graficznymi.
* Karta konwertuj#ca sygna( NTSC lub PAL na VGA, umo)liwiaj#ca nagrywanie na
magnetowidzie. Obraz mo)e pochodzi. z r)nych 0rde(: telewizji, magnetowidu, kamery
wideo, odtwarzacza p(yt laserowych. Dane te mog# by. przechowywane w plikach r)nych
formatw: AYI (Audio Video lnterleave), FLI (daje obraz o rozdzielczo,ci 320x200) lub FLC
(obraz dowolnego rozmiaru).


Mo)esz do(#cza. filmy do multimedialnych prezentacji, wykorzystuj#c np. program Icon
Author firmy AIMTECH, lub jako obiekty OLE do programw Microsoft Word, Excel,
Access lub innego programu zgodnego z OLE.
Do pod(#czania urz#dze% wideo u)ywaj kabla S-VHS, gdy) daje on najlepszy sygna( ze
wzgldu na rozdzielenie sygna(w koloru i jasno,ci. Mo)esz wprawdzie wykorzysta. z(o)ony
sygna( wideo z po(#czonymi sygna(ami koloru i jasno,ci, ale ma on gorsz# jako,.. A im lepsza
jako,. sygna(u telewizyjnego, tym lepsza jako,. obrazu.
Na rynku s# rwnie) urz#dzenia umo)liwiaj#ce wy,wietlanie obrazu telewizyjnego w
komputerze. Wkrtce nie rozr)nisz, czy ogl#dasz film na ekranie monitora, czy telewizora. Przy
u)yciu nowoczesnego sprztu dekoduj#cego oraz czytnikw DVD mo)na u)ywa. komputera
jako alternatywy wobec magnetowidu. A wkrtce powstan# pewnie biblioteki klipw MPEG.
Rozwj sprztu i wzbogacenie architektury procesora Pentium o instrukcje MMX sprawiaj#,
)e wideo na komputerze staje si rzeczywisto,ci#.
Akceleratory grafiki 3D
Najnowszym trendem w grafice komputerowej jest intensywne korzystanie z
trjwymiarowych obrazw. Trjwymiarowe - czyli 3D - obrazy by(y od lat stosowane
w grach komputerowych, okazyjnie pojawia(y si tak)e w powa)nych aplikacjach biurowych.
Arkusze kalkulacyjne, na przyk(ad Microsoft Excel, ju) od lat wykorzystuj# trjwymiarowe
wykresy do prezentacji danych. Oczywi,cie, te obrazy nie s# naprawd trjwymiarowe, gdy)
sam ekran monitora jest dwuwymiarowy, jednak oprogramowanie mo)e tworzy. efekt
trjwymiarowo,ci poprzez zastosowanie perspektywy, tekstur i cieniowania.
Abstrakcyjne kszta(ty w rodzaju wykresw Excela nie s# zbyt trudne do stworzenia, gdy)
sk(adaj# si wy(#cznie z wielok#tw i innych kszta(tw wype(nionych jednolitym kolorem w
r)nych odcieniach. Prawdziwy urok grafiki 3D mo)esz odkry. w tzw. ,rodowiskach
rzeczywisto,ci wirtualnej, tworzonych w grach i innych aplikacjach. Tak jak w przypadku
innych rodzajw multimediw, techniki wykorzystywane w grach stopniowo przechodz# do
zastosowa% profesjonalnych.
Obraz 3D mo)e zawiera. ogromn# ilo,. szczeg(w, za, animowane sekwencje 3D, na
przyk(ad w grach, mog# si sk(ada. z wielkiej ilo,ci obrazw. Oczywi,cie, im wicej obrazw,
tym wicej miejsca na dysku trzeba na ich przechowanie i tym wiksza moc jest potrzebna na
ich obrbk i wy,wietlanie. Aby mc przetworzy. tak du)o szczeg(w, aplikacje 3D zwykle
nie operuj# samymi obrazami, lecz korzystaj# z matematycznego opisu obrazu. Obrazy 3D s#
w ogromnej wikszo,ci generowane - renderowane - w miar potrzeb, a nie odczytywane z
no,nika.
Aby skonstruowa. animowan# sekwencj 3D, komputer mo)e matematycznie wyliczy.
po(o)enia obiektw pomidzy ramkami kluczowymi. Kluczowa ramka okre,la po(o)enie
konkretnych punktw obiektu. Na przyk(ad odbijaj#ca si pi(ka mo)e mie. trzy ramki
kluczowe: gra, d(, gra. Korzystaj#c z tych ramek jako z punktw odniesienia, komputer
mo)e tworzy. wymagane obrazy po,rednie pomidzy grnym i dolnym po(o)eniem pi(ki,
tworz#c efekt jej p(ynnego ruchu.
Po stworzeniu podstawowej sekwencji, system mo)e znacznie poprawi. wygl#d obiektw
wype(niaj#c je kolorem. Najprymitywniejsza i najmniej efektywna metoda nosi nazw
cieniowania paskiego (ang. flat shading), w ktrym kszta(t jest po prostu wype(niany
jednolitym kolorem. Cieniowanie Gourauda (ang. Gouraud shading) jest bardziej
efektown# technik#, w ktrej obliczony kolor jest przypisywany pewnym punktom obiektu.
Nastpnie te punkty s# (#czone przy pomocy p(ynnego przej,cia pomidzy kolorami dwch
punktw

Jednak lepsze efekty (i wymagaj#ce najwikszej mocy procesora) daje zastosowanie tzw.
mapowania teksturami (ang. texture mapping). Aplikacje 3D posiadaj# wzory -tekstury - w
formie ma(ych bitmap, ktre s# nak(adane na kszta(t obiektu, podobnie jak ma(y obrazek
tworzy kafelki wype(niaj#ce pulpit Windows. Podstawowa r)nica polega na tym, )e aplikacja
3D mo)e modyfikowa. wygl#d ka)dego kafelka dodaj#c do niego perspektyw i cieniowanie
w celu osi#gnicia efektu trjwymiarowo,ci.
Do niedawna aplikacje 3D musia(y korzysta. wy(#cznie z programowych metod generowania
obrazw. Wymaga(o to du)ego wysi(ku procesora komputera, co mia(o ogromny wp(yw nie
tylko na szybko,. generowania klatek animacji, ale tak)e na szybko,. dzia(ania innych
aplikacji uruchomionych w systemie. Obecnie coraz cz,ciej pojawiaj# si karty graficzne
posiadaj#ce tzw. akceleratory 3D, ktre przejmuj# na siebie wikszo,. zada% zwi#zanych z
generowaniem trjwymiarowych scenek, znacznie odci#)aj#c procesor komputera.
Akceleratory 3D gwa(townie taniej# i korzysta z nich coraz wicej programw. Technologia, na
ktr# do niedawna sta. by(o jedynie najbogatszych u)ytkownikw pot)nych stacji
graficznych, obecnie sta(a si dostpna dla przecitnego u)ytkownika komputera osobistego.
Generuj#c obrazy bezpo,rednio w karcie graficznej, akceleratory 3D mog# tworzy. g(adkie,
fotorealistyczne trjwymiarowe obrazy z szybko,ci# porwnywaln# do ta%szych stacji
graficznych.
Technologia 3D stworzy(a ca(kowicie nowy s(ownik w ,wiecie kart graficznych. Zanim wic
kupisz akcelerator 3D, z pewno,ci# zechcesz si zapozna. z niektrymi terminami i
okre,leniami zwi#zanymi z trj wymiarow# grafik#.
Podstawow# funkcj# oprogramowania obs(uguj#cego grafik trjwymiarow# jest prze-
twarzanie symbolicznych obrazw w obraz widoczny na monitorze. W sk(ad tych abstrakcji
wchodz#:
* Wierzchoki (Yertices). Okre,laj# po(o)enie w przestrzeni trjwymiarowej za
pomoc# wsp(rzdnych X, Y i Z.
* Figury geometryczne (Primitives). Proste obiekty geometryczne opisane
wzgldnym po(o)eniem wierzcho(kw.
* Tekstury (Textures). Obrazy lub powierzchnie dwuwymiarowe kryj#ce figury.
W zale)no,ci od zaawansowania oprogramowania lub sprztu, mo)liwe s# r)ne tryby krycia
teksturami. Korekcja perspektywy, MIP mapping (uzale)nienie dok(adno,ci wy,wietlania
perspektyw od odleg(o,ci) oraz zmiana g(bi (depth cueing - technika zmniejszaj#ca
kontrasty barwne wraz z oddalaniem si przedmiotw na ekranie) to tylko niektre pojcia
zwi#zane z obrbk# tekstur
Symboliczny opis obrazu musi zosta. przetworzony na obraz wy,wietlany. Przetwarzanie zale)y
od przyjtej funkcji konwertuj#cej i obejmuje:
* Przeksztacanie geometrii. Okre,lenie rozmiaru i po(o)enia wierzchokw w
przestrzeni i wyliczenie wp(ywu 0rde( ,wiat(a.
* Rastryzacja. Przekszta(canie obrazu z wierzcho(kw w ekranowe piksele poprzez wype(nianie
pustych powierzchni pomidzy wierzcho(kami odpowiednio dobranymi cieniami, teksturami
lub ich kombinacj#.




Nowoczesne karty graficzne wyposa)one w chipset akceleratora grafiki trjwymiarowej maj#
dodatkowo wbudowane narzdzia do rastryzacji (o wiele szybszej ni) programowa). Wykonuj#
one nastpuj#ce funkcje:
* Konwersja przebiegowa (scan conversion). Okre,la przyporz#dkowanie pomidzy
ekranowymi pikselami i figurami geometrycznymi generowanymi przez komputer.
* Cieniowanie. Wype(nianie powierzchni kolorami przy u)yciu algorytmu Gourauda lub innych.
* Teksturowanie. Mo)na przyrwna. do tapetowania powierzchni w przestrzeni p(ask#
grafik# (teksturami)
* Okre$lenie widocznej powierzchni. Ustalenie, ktre piksele s# przez obserwatora
dostrzegalne, a ktre s# zas(onite.
* Animacja. Szybkie przechodzenie do nastpnych klatek ruchomych sekwencji.
Je,li przy przetwarzaniu obrazw wykorzystujemy akceleratory sprztowe, otrzymujemy wy)sz#
jako,. obrazu i szybsz# animacj ni) podczas pracy z samym programem. U)ycie specjalnych
sterownikw pozwala na przejcie przez akceleratory skomplikowanych oblicze%
wykonywanych wcze,niej programowo. Jest to szczeglnie przydatne przy pracy z grafik#
trjwymiarow# lub z grami intensywnie korzystaj#cymi z grafiki trjwymiarowej
Chipsety 3D
Tak jak w przypadku kart 2D, istnieje kilku producentw popularnych chipsetw 3D i
wielu wytwrcw wykorzystuj#cych je w swoich konstrukcjach.
Problemy z kartami graficznymi i monitorami
Rozwi#zywanie problemw zwi#zanych z kartami graficznymi i monitorami jest stosunkowo
proste, chocia) kosztowne, gdy) zwykle polega na wymianie uszkodzonej karty lub
monitora. Wynika to z wy)szych kosztw naprawy ni) wymiany, a poza tym dokumentacja
serwisowa (schematy elektryczne, zastawienia elementw) jest w(a,ciwie nieosi#galna. Wiele
kart wytwarza si z u)yciem monta)u powierzchniowego - tu nie mo)na sobie pozwoli. na
u)ycie zwyk(ej lutownicy, a z kolei inwestycja w odpowiednie urz#dzenia jest raczej
nieop(acalna.
Troch inaczej przedstawia si sprawa, je,li chodzi o monitory - niektre s# zbyt drogie, aby je
po prostu wymieni.. Najlepiej kontaktowa. si z firm#, w ktrej naby(e, monitor, lub z firm#
specjalizuj#c# si w naprawie monitorw.
Musisz dostarczy. takiej firmie swj monitor; jej pracownicy naprawi# uszkodzony
podzesp( albo wymieni# go na identyczny za stosunkowo niewielkie pieni#dze. Poniewa)
najcz,ciej firma jedynie wymienia uszkodzony podzesp(, naprawiony monitor wraca do
ciebie stosunkowo szybko. W wyj#tkowych wypadkach, gdy posiadasz rzadki typ monitora albo
gdy akurat firma nie posiada w magazynie odpowiedniej cz,ci, bdziesz musia( poczeka., a)
zostanie naprawiony twj monitor.
Okre,lenie uszkodzenia monitora jest stosunkowo proste. W przypadku problemw pod(#cz
najpierw do komputera inny monitor. Je)eli bdzie dzia(a( prawid(owo, oznacza to, i) pierwszy
monitor jest uszkodzony, natomiast je)eli problem pozostanie - wskazuje to na uszkodzenie
karty graficznej lub samego komputera.
Kiedy ju) wiesz, )e to monitor jest uszkodzony, przeka) go do firmowego serwisu lub do
innej firmy naprawiaj#cej monitory - tam mo)e by. nawet troch taniej


Nie prbuj naprawia. monitora samodzielnie. Dotknicie niektrych elementw jest
niebezpieczne ze wzgldu na bardzo wysokie napicia utrzymuj#ce si przez d(u)szy czas po
wy(#czeniu monitora. Specjalista z serwisu roz(adowuje lamp kineskopow# i wiksze
kondensatory przed naprawami
Wikszo,. monitorw umo)liwia tylko proste regulacje, a w przypadku monitorw
kolorowych regulacje te s# dla niedo,wiadczonego u)ytkownika bardzo k(opotliwe. W
przypadku nowszych modeli, problemy mog# mie. nawet niektre firmy serwisowe ze
wzgldu na brak odpowiedniej dokumentacji. Dlatego te) najcz,ciej wymieniaj# uszkodzony
podzesp(, zostawiaj#c jego napraw na p0niej. Staraj si wic wybiera. monitor firmy
posiadaj#cej serwis w pobli)u twego miejsca zamieszkania.
Je,li masz problem z monitorem lub kart# graficzn#, warto skontaktowa. si z producentem -
mo)e to nie jedyny przypadek takiej awarii. Du)a ilo,. monitorw IBM 8513 zosta(a wykonana
z elementw zmieniaj#cych z czasem swoje parametry, co powodowa(o utrat ostro,ci. IBM
wymienia( bezp(atnie wszystkie monitory 8513 maj#ce t wad. Obecnie nie mo)na ju) ich
wymieni., poniewa) zosta(y wycofane z produkcji
Jednak wikszo,. problemw z monitorami i kartami graficznymi wynika z u)ycia
niew(a,ciwych sterownikw. Na wszelki wypadek skontaktuj si z producentem, aby
upewni. si, )e posiadasz w(a,ciwe i najnowsze sterowniki
DisplayMate
DisplayMate to program diagnostyczny dok(adnie testuj#cy kart graficzn# i monitor.
Wikszo,. programw testuj#cych sprzt komputerowy nie przywi#zuje takiej wagi do
uk(adw grafiki.
DisplayMate nie tylko sprawdza poprawno,. dzia(ania karty graficznej, ale rwnie) testuje
monitor. Mo)esz sprawdzi. jako,. obrazu poprzez regulacj ostro,ci, jasno,ci, kontrastu,
nasycenia kolorw. W przypadku zakupu nowego monitora mo)esz wykorzysta.
DisplayMate do okre,lenia ostro,ci i liniowo,ci monitora, co pomo)e ci wybra. najlepszy
sprzt. Je,li wykorzystujesz projektor do prezentacji, tak jak ja podczas wyk(adw o
komputerach, DisplayMate bdzie nieoceniony przy ustawieniu i wyregulowaniu
projektora.
DisplayMate mo)e rwnie) przeprowadzi. gruntowne testy karty graficznej ustawiaj#c
wszystkie mo)liwe tryby pracy. Okre,li mo)liwo,ci karty: jej rozdzielczo,., ilo,. kolorw i
prdko,.. Mo)esz wic porwna. mo)liwo,ci r)nych kart graficznych











Rozdzia( 11.
Porty komunikacyjne i sieci komputerowe
W niniejszym rozdziale zajmiemy si po(#czeniami i komunikacj# midzy komputerami -
zwyk(e odbywa si to poprzez porty szeregowe, rwnoleg(e lub karty sieciowe. Po(#czenia takie
maj# na celu wymian i wsp(dzielenie plikw, wysy(anie poczty elektronicznej, dostp do
programw umieszczonych na innych komputerach. Oglnie mwi#c, chodzi o wsp(prac
pomidzy komputerami, a w zasadzie midzy ich u)ytkownikami
W celu uzyskania szczeg(owych informacji o sieciach komputerowych, patrz: Przewodnik
o sieciach rozleg(ych" wydawnictwa HELION
Porty i urz$dzenia komunikacyjne
Podstawowymi portami komunikacyjnymi w ka)dym komputerze s# porty szeregowe i
rwnoleg(e. Porty szeregowe wykorzystuje si przede wszystkim do po(#czenia z
urz#dzeniami komunikuj#cymi si z komputerem, jak modemy, myszki, skanery itp.

Niektre firmy zajmuj# si tworzeniem oprogramowania zapewniaj#cego szybki transfer
danych midzy komputerami z wykorzystaniem portw szeregowych i rwnoleg(ych.
Dostpnych jest rwnie) wiele programw u)ywaj#cych portw rwnoleg(ych do r)nych,
niestandardowych po(#cze%. Na przyk(ad z portem rwnoleg(ym mog# wsp(pracowa. karty
sieciowe, streamery, napdy CD-ROM, napdy dyskietek.

Porty szeregowe

Asynchroniczny interfejs szeregowy jest podstawowym portem komunikacyjnym komputera.
Asynchroniczno,. oznacza brak sygna(u synchronizuj#cego lub taktowania zegara - znaki s#
przesy(ane bez okre,lonych przerw czasowych
Ka)dy wysy(any znak jest poprzedzony i zako%czony odpowiednimi sygna(ami pocz#tku i
ko%ca. Pojedynczy bit O, zwany bitem pocz#tkowym, poprzedza ka)dy znak informuj#c
system odbieraj#cy, )e nastpne 8 bitw stanowi bajt danych. Po przes(aniu znaku wysy(any
jest jeden lub dwa bity ko%ca. Po stronie odbiorcy znaki s# rozpoznawane dziki bitom
pocz#tku i ko%ca niezale)nie od czasu ich dotarcia. Interfejs asynchronicz-ny s(u)y do
transmisji znakw i przesy(a ok. 20% informacji nadmiarowej potrzebnej do identyfikacji
ka)dego znaku.
S(owo szeregowy" odnosi si do sposobu przesy(ania danych - poszczeglne bity wysy(ane s#
pojedynczo. Taki typ komunikacji wykorzystuje si w (#czno,ci telefonicznej, jeden przewd
dla (#czno,ci w danym kierunku. Wielu producentw dostarcza dodatkowe porty szeregowe.
Wystpuj# rwnie) na p(ytach wielofunkcyjnych lub na p(ytach z portem rwnoleg(ym.
W(a,ciwie wszystkie wsp(czesne p(yty g(wne posiadaj# uk(ad I/O steruj#cy jednym lub
dwoma portami szeregowymi. Oznacza to, )e gdy jeste,my ich posiadaczami, w(a,ciwie nie
musimy si pos(ugiwa. kartami rozszerze% z portami szeregowymi. Prosz zwrci. uwag na
to, )e modemy wewntrzne wykorzystuj#ce port szeregowy s# fabrycznie zaopatrzone w
uk(ad steruj#cy tym portem. Na rysunku 11.1 przedstawiamy standardowy port 9-pinowy, na
rysunku 11.2 - standardowy port 25-pinowy. U)yto nomenklatury angielskiej, ze wzgldu na
powszechno,. skrtw pochodz#cych od nazw sygna(w w tym jzyku




Do portu szeregowego mo)na pod(#cza. r)ne urz#dzenia: modemy, plotery, drukarki, inne
komputery, czytniki kodu kreskowego, uk(ady steruj#ce urz#dzeniami. Oglnie mwi#c,
dowolne urz#dzenie potrzebuj#ce dwustronnej komunikacji z komputerem korzysta z portu
szeregowego, (#cz#c si z nim interfejsem RS-232c (Referenced Standard number 232
revisionc). Dziki temu mo)na po(#czy. teoretycznie niekompatybilne urz#dzenia.
Tabele 11.1, 11.2, 11.3 przedstawiaj# opis z(#cz dla portu 9-pinowego, 25-pinowego i
(#cznika 9-25

Tabela 11.1.
9-pinowe z,cze portu szeregowego

Numer pinu Sygna# Opis sygna#u Kierunek sygna#u

1 CD Carrier Detect Wej,ciowy
2 RD Receive Data Wej,ciowy
3 TD Transmit Data Wyj,ciowy
4 DTR Data Terminal Ready Wyj,ciowy
5 SG Signal Ground -
6 DSR Data set Ready Wej,ciowy
7 RTS Request to Send Wyj,ciowy
8 CTS Clear to Send Wej,ciowy
9 RI Ring Indicator Wej,ciowy

Rysunek 11.1.
Port szeregowy 9-pinowy








Tabela 11.2.
25-pinowe z,cze portu szeregowego

Numer pinu Sygna( Opis sygna(u Kierunek sygna(u
1 Ziemia obudowy -
2 TD Transmit Data Wyj,ciowy
3 RD Receive Data Wej,ciowy
4 RTS Re#uest To Send Wyj,ciowy
5 CTS Clear To Send Wej,ciowy
6 DSR Data Set Ready Wej,ciowy
7 SG Ziemia Sygna(u -
8 CD Carrier Detect Wej,ciowy
9 - +Transmit current loop Wyj,ciowy
11 - - Transmit current loop Wyj,ciowy
18 - + Receive current loop Wej,ciowy
20 DTR Data Terminal Ready Wyj,ciowy
22 RI Ring Indicator Wej,ciowy
25 - Wej,ciowy








Rysunek 11.2.
25-pinowy port szeregowy









Tabela 11.3.
Po,czenie portw 9-pinowego i 25-pinowego

Numer pinu portu 9-
pinowego
Numer pinu portu
25-pinowego
Sygna( Opis sygna(u
1 K CD Carrier Detect
2 3 RD Receive Data
3 2 TD Transmit Data
4 20 DTR Data Terminal Ready
5 7 SG Signal Ground
6 6 DSR Data Set Ready
7 4 RTS Request To Send
8 5 CTS Clear To Send
9 22 RI Ring Indicator

Komputery Macintosh wykorzystuj# podobny interfejs szeregowy, oznaczony jako RS-
422. Wikszo,. modemw zewntrznych (#czy si z komputerem albo przez RS-232, albo
przez RS-422, ale lepiej wybiera. modem przystosowany do wsp(pracy z PC-tem, a nie z
Macintoshem.

UART
Sercem ka)dego portu szeregowego jest uk(ad UART (Universal Asynchronous Receiver
/Transmitter). Steruje on procesem zamiany formatu danych z rwnoleg(ego na szeregowy i
odwrotnie.
Dostpnych jest wiele uk(adw UART. Pierwsze komputery PC i XT u)ywa(y uk(adu 8250,
ktry jest jeszcze wykorzystywany w ta%szych kartach szeregowych. W komputerach PC/AT i
innych opartych na procesorze 80286 lub lepszym u)ywa si uk(adw UART 16450. Jedyn#
r)nic# midzy tymi uk(adami jest dostosowanie tego ostatniego do wy)szych prdko,ci
transmisji; poza tym s# identyczne.

W komputerach PS/2 wykorzystywano na pocz#tku uk(ad UART 16550. Dzia(a( jak
wcze,niejsze uk(ady 16450 i 8250, ale posiada( dodatkowo 16-bajtowy bufor przy,pieszaj#cy
przesy(anie danych. Okre,la si go czasami buforem FIFO (first in/first out). Uk(ad 16550
mia( jednak kilka niedoci#gni., szczeglnie w uk(adzie bufora. Zosta(y one poprawione w
uk(adzie 16550A, ktry jest stosowany obecnie we wszystkich wysoko wydajnych portach
szeregowych.

Uk(ad 16550 jest kompatybilny z uk(adem 16450 rwnie) pod wzgldem po(o)enia pinw,
tak wic je,li posiadasz uk(ad 16450 w podstawce, mo)esz w prosty i tani sposb zwikszy.
wydajno,. portu szeregowego wymieniaj#c go na 16550.

Poniewa) uk(ad 16550A jest znacznie lepszy od swoich poprzednikw, wskazane jest
wybieranie portu szeregowego w(a,nie z tym uk(adem. W celu sprawdzenia, jaki uk(ad masz w
swoim porcie szeregowym, mo)esz pos(u)y. si programem MSD, dostarczanym razem z
DOSem 6.x, Windows i Windows 95

W Windows 95 mo)esz rwnie) klikn#. prawym klawiszem myszki ikon Mj komputer i
z rozwinitego menu kontekstowego wybra. W(a,ciwo,ci. Otworzy si okienko dialogowe
z W(a,ciwo,ciami systemu. Wybierz zak(adk Mened)er urz#dze%, Porty, a nastpnie port,
ktry chcesz sprawdzi.. Wybierz zak(adk Ustawienie portu i kliknij przycisk
Zaawansowane. Otworzy si okienko z zaawansowanymi ustawieniami portu. Je)eli
posiadasz uk(ad 16550, bdzie zaznaczona opcja wyboru U)yj buforw FIFO
Pocz#tkowo jedynym producentem uk(adu UART by(a firma National Semiconductor (NS),
lecz obecnie wiele firm wytwarza klony tego uk(adu, tak wic prawdopodobnie uk(ad UART
w twoim komputerze jest w(a,nie takim klonem (najlepiej uk(adu 16550). Nie ma midzy
nimi w(a,ciwie )adnej r)nicy, jednak niezale)nie od posiadanego uk(adu dobrze wiedzie.,
czy zawiera bufor FIFO.
Niektrzy producenci wytwarzaj# uk(ady scalone zawieraj#ce funkcje kilku uk(adw. Np.
firma Boca Research sprzedaje karty z portami szeregowymi i rwnoleg(ymi, zawieraj#ce
praktycznie sam uk(ad scalony. Wikszo,. tego typu uk(adw dzia(a jak uk(ad 16550,
jednak nigdy nie zaszkodzi upewni. si przed zakupem.
Szybkie porty szeregowe
Niektrzy producenci modemw poszli o krok dalej w usprawnianiu szeregowej transmisji
danych, wprowadzaj#c szybkie porty szeregowe ESP (Enhanced Serial Port) i Super High
Speed Serial Port. Porty te umo)liwiaj# modemom pracuj#cym z prdko,ci# 28,8 kb/s
wymian danych z komputerem z prdko,ci# 921600 b/s. Prdko,. ta zosta(a osi#gnita dziki
zwikszeniu rozmiaru bufora. Porty te posiadaj# uk(ad 16550AF lub jego emulator z dwoma
buforami po 1024 bajty i wbudowan# w uk(ad funkcj# sterowania przep(ywem danych. Porty
tego typu daj# du)e korzy,ci, pod warunkiem, )e znajduj# si na obu ko%cach po(#czenia.
Ze wzgldu na zapotrzebowanie u)ytkownikw na wiksz# ilo,. portw szeregowych ni)
standardowe dwa, stworzono wieloportowe karty szeregowe (multi-port serial card),
posiadaj#ce od 2 do 32 portw. Dodatkowo zapewniaj# one wy)sze prdko,ci transmisji.
Wikszo,. wieloportowych kart szeregowych wykorzystuje uk(ad UART 16550 z procesorem
(najcz,ciej jednym z serii 80x86) i pewn# ilo,ci# pamici. Dziki dedykowanemu
procesorowi obs(uguj#cemu komunikacj szeregow# zyskuje si troch na wydajno,ci, jednak
w przypadku zastosowa% wymagaj#cych szybkiej transmisji inne rozwi#zania mog# si
okaza. du)o lepsze













Tabela 11.4. Ukady UART

Uk#ad i Opis
8250 IBM u)ywa( tego uk(adu w kartach portw szeregowych w pierwszych
komputerach. Posiada( kilka drobnych wad uwzgldnionych w BlOS-ach komputerw PC i
XT. Zosta( zast#piony przez uk(ad 8250B.
8250A Tego uk(adu nie nale)y u)ywa.. Zosta(y w nim usunite b(dy uk(adu 8250
(m.in. w rejestrze przerwa%), lecz ze wzgldu na dopasowanie BIOS-w komputerw PC i XT
do uk(adu 8250, uk(ad 8250A nie dzia(a( z nimi prawid(owo. Mo)e pracowa. tylko z
komputerami AT bez zmienionego BIOS-u, ale nie pracuje w(a,ciwie przy 9600 b/s.
8250B Ostatni z serii uk(adw 8250, w ktrym usunito usterki poprzednikw, ale
przywrcono b(#d w rejestrze przerwa% oczekiwany przez BlOS-y komputerw PC i XT. Jest
to najlepszy uk(ad dla komputerw PC i XT; mo)e rwnie) pracowa. pod DOS-em z
komputerami AT, lecz nie pracuje w(a,ciwie przy 9600 b/s.
16450 Jest to szybsza wersja uk(adu 8250, przeznaczona dla komputerw AT. Ze
wzgldu na usunite b(dy poprzednich uk(adw, nie dzia(a prawid(owo z komputerami PC i XT.
System OS/2 wymaga co najmniej tego uk(adu do poprawnej wsp(pracy z portem
szeregowym. Jako najwy)szy rejestr posiada scratch-pad register. Uk(ad ten jest g(wnie
wykorzystywany w komputerach AT ze wzgldu na zwikszon# przepustowo,. w
porwnaniu do 8250.
16550 Ulepszona wersja uk(adu 16450. Nie mo)e by. u)ywany w trybie buforowania
FIFO ze wzgldu na b(dy projektowe, mo)na jednak wykorzystywa. wielokrotne kana(y
DMA i w ten sposb zwikszy. szybko,. przesy(ania danych w komputerach AT i lepszych.
Osobi,cie polecam jego wymian na uk(ad 16550A
16550A Uk(ad ten jest szybszy od uk(adu 16450 z 16-znakowym buforem FIFO. Umo)liwia
rwnie) dostp do kana(w DMA. Powiniene, si zdecydowa. na ten uk(ad, je)eli korzystasz
z wikszej prdko,ci portu szeregowego ni) 9600 b/s. Je,li wykorzystywane przez ciebie
programy komunikacyjne u)ywaj# bufora FIFO, uk(ad 16550A zapewni znaczne zwikszenie
prdko,ci transmisji oraz wyeliminuje utrat danych przy wy)szych prdko,ciach. Wikszo,.
obecnie produkowanych uk(adw zgodnych z 16550A ma maksymalne ograniczenie przesy(u do
115 kbps (kilobitw na sekund)
16650 Uk(ady te nie pochodz# od National Semiconductors. R)ni# si od pierwowzorw
wikszym buforem, a ich oznaczenie ma sugerowa. wiksze mo)liwo,ci w stosunku do
poprzednika. Uk(ady 16650 posiadaj# najcz,ciej 32 bajty buforu, a 16750 maj # 64 bajty.
Wikszy bufor umo)liwia prac przy wikszych prdko,ciach, dochodz#cych do 460 kbps. Ich
stosowanie jest szczeglnie zalecane przy pracy z urz#dzeniami ISDN
W niektrych lepszych kartach wieloportowych zrezygnowano z u)ycia uk(adu UART
16550 na rzecz pojedynczego uk(adu scalonego; posiadaj# one wy)sz# przepustowo,.
bez utraty danych. Przyk(adem mo)e by. karta Rocketport produkowana przez firm
Comtrol. Wystpuje w wersjach ISA i PCI, posiada do 32 portw o obci#)eniu 232
kilobodw ka)dy.
R)ni producenci wytwarzaj# wiele wersji uk(adu 16550A stworzonego przez firm
National Semiconductor. Pe(ny numer tego 40-pinowego uk(adu DIP to NS16550D lub
NS16550AFN. Upewniaj si, )e posiadasz uk(ad 16550A, a nie jego starsz# wersj
16550. W celu uzyskania uk(adu NS16550D mo)esz skontaktowa. si z firmami Fry's
Electronics lub Jameco Electronics.



Konfigurowanie portu szeregowego
Za ka)dym razem, kiedy port szeregowy odbiera znak danych, aby zwrci. na siebie uwag
komputera, wysy(a impuls elektryczny na jedn# z linii IRQ (Interrupt Request -)#danie
przerwania). 8-bitowe magistrale ISA posiadaj# 8 takich linii, a 16-bitowe - 16. Przerwaniami
steruje specjalny uk(ad 8259. W standardowej konfiguracji port COM1 u)ywa przerwania
IRQ4, a port COM2 - przerwania IRQ3.

Podczas instalowania portu szeregowego, danemu portowi musi zosta. przypisany adres (port)
i przerwanie (IRQ - Interrupt ReQuesf). Najlepiej wykorzystywa. standardowe przypisania -
s# one przedstawione w tabeli 11.5.

Tabela 11.5.
Standardowa konfiguracja portw szeregowych

System COMx Adres Przerwanie (IRQ)
Wszystkie COM1 3F8h IRQ4
Wszystkie COM2 2F8h IRQ3
ISA COM3 3E8h IRQ4*
ISA COM4 2E8H IRQ3*

* Chocia) wiele portw mo)e wsplnie wykorzystywa' przerwania IRQ3 i IRQ4 z portami
COMl i COM2, nie polecam tego rozwi,zania - lepiej dla portu COM3 u)y' przerwania IRQ5, a
w przypadku korzystania z wi!cej ni) trzech portw najlepiej kupi' wieloportow, kart!
szeregow,.

W przypadku wykorzystywania wikszej ilo,ci portw szeregowych ni) standardowe dwa,
upewnij si, )e maj# one przypisane unikatowe przerwania, a kupuj#c dodatkow# kart z
portami szeregowymi sprawd0, czy mo)e korzysta. z innych przerwa% ni) IRQ3 i IRQ4.
Dodatkowym problemem jest brak obs(ugi portw COM3 i COM4 ze strony BIOS-u w
komputerach IBM z magistral# ISA. Komenda DOS-u MOD:" nie mo)e wsp(pracowa. z
portami szeregowymi wy)szymi od COM2, poniewa) DOS czerpie informacj o
urz#dzeniach wej,cia/wyj,cia z BIOS-u, ktry sprawdza zainstalowane urz#dzenia podczas
startu komputera, a dok(adnie w czasie procedury POST (Power On SelfTest).Procedura
POST w starszych komputerach szuka tylko pierwszych dwch zainstalowanych portw.
Komputery PS/2 posiadaj# ulepszony BIOS, wykrywaj#cy do o,miu portw szeregowych,
chocia) DOS i tak mo)e obs(u)y. tylko cztery. Windows 9x gwarantuje obs(ug do 128
portw szeregowych.

Aby poradzi. sobie z tym problemem, wikszo,. oprogramowania komunikacyjnego i
niektre urz#dzenia peryferyjne, jak np. myszki, mog# wsp(pracowa. z wy)szymi portami
dziki bezpo,redniemu adresowaniu zamiast korzystania z wywo(a% DOS-a.Np. program
komunikacyjny Prokomm wsp(pracuje z dodatkowymi portami, nawet je)eli tego nie
umo)liwiaj# BIOS i DOS. Problem jednak pozostaje, je)eli sam komputer nie mo)e obs(u)y.
dodatkowych portw lub trzeba skorzysta. z komendy DOS-u MOD:".



Rozszerzone mo)liwo,ci obs(ugi portw szeregowych przez Windows umo)liwiaj#
wykorzystanie karty wieloportowej, co pozwala na pod(#czenie wielu urz#dze% przy u)yciu
tylko jednego gniazda rozszerze% i jednego przerwania.
Jest dostpnych wiele narzdzi programowych przekazuj#cych BlOS-owi informacj o
portach COM, czyni#c port widocznym dla DOS-a. Jednym z najlepszych tego typu
programw jest Port Finder dostpny w bibliotece general hardware" na forum PCHW
w CompuServe.

Port Finder uaktywnia dodatkowe porty przekazuj#c BlOS-owi adresy i dostarczaj#c narzdzi
do wymiany adresw pomidzy r)nymi portami, co umo)liwia programom nie widz#cym
portw COM3 i COM4 dostp do nich. Port Finder pozostaje niewidoczny dla programw,
ktre bezpo,rednio adresuj # dodatkowe porty

U)ywanie tych samych przerwa% dla portw czy innych urz#dze% czasami dzia(a, a czasami nie.
Dlatego nie polecam takiego rozwi#zania. Mo)esz spdzi. wiele godzin na poszukiwaniu
odpowiednich sterownikw, patchw, aby poprawnie skonfigurowa. komputer
Testowanie portw szeregowych
Porty szeregowe i rwnoleg(e mo)na testowa. na kilka sposobw. Najbardziej popularne s#
testy tylko programowe lub programowe i sprztowe. Pierwsze z nich wykonywane s# przez
programy diagnostyczne, np. MSD Microsoftu, a drugie - z u)yciem specjalnej wtyczki
ptlowej.
Program diagnostyczny MSD (Microsoft Diagnostics)
Program MSD jest dostarczany razem z programami DOS 6.x, Windows i Windows 95.
Wcze,niejsze wersje tego programy by(y dostarczane tak)e z innymi programami
Microsoftu, m.in. z Microsoft Word for DOS. Na dysku Windows 95 program znajdowa( si
w katalogu \other\msd, a na dysku Windows 98 - w katalogu \tools\oldmsdos.
Wiele programw diagnostycznych pracuje najlepiej, gdy si je uruchomi z go(ego" DOS-a.
Dlatego proponuj przed uruchomieniem MSD wyj,. z Windows i uruchomi. komputer w
trybie MS-DOS. Nastpnie nale)y przej,. do katalogu, w ktrym znajduje si uprzednio
skopiowany program. Nie jest to konieczne w przypadku, gdy w katalog znajduje si na
,cie)ce przeszukiwa% - czsto tak jest, je)eli masz zainstalowanego DOS-a 6.x lub
Windows. Nastpnie w linii komend napisz MSD" i naci,nij Enter. Uka)e si ekran
programu MSD.
Wybierz opcj Serial Ports (Porty szeregowe). Zwr. uwag, )e przedstawiona jest rwnie)
informacja dotycz#ca u)ytego uk(adu portu szeregowego oraz tego, jakie porty s# dostpne.
Je)eli ktry, z portw jest w u)yciu, ta informacja jest tak)e uwidoczniona.
Program MSD jest pomocny w sprawdzeniu, czy port funkcjonuje poprawnie. Je)eli nie
stwierdzi obecno,ci portu, nie uwzgldni go w raporcie. Tego prostego testu u)ywam jako
pierwszego w celu sprawdzenia nie dzia(aj#cego portu.
Rwnie) w Windows 95 mo)esz sprawdzi., czy dzia(aj# porty. Kliknij najpierw prawym
klawiszem myszy na ikon Mj komputer i wybierz W(a,ciwo,ci. Wybierz zak(adk
Mened)er urz#dze%. Je)eli urz#dzenie nie dzia(a, w oknie Mened)era urz#dze% obok danego
urz#dzenia bdzie wykrzyknik w )(tym kole. Mo)esz rwnie) klikn#. dwa razy na ikon
Porty (COM i LPT), nastpnie podwjnie klikn#. na dany port - Windows 95 przedstawi
wtedy informacj, czy port dzia(a, czy nie. W wielu przypadkach dowiesz si, co jest
przyczyn# problemu.

Zaawansowane testy z wykorzystaniem wtyczki ptlowej (loopback test)
Jednym z najbardziej u)ytecznych testw jest tzw. loopback test, ktry mo)na wykorzysta. do
sprawdzenia poprawnego dzia(ania portu szeregowego oraz pod(#czonych kabli. Wyr)niamy
dwa rodzaje testw: wewntrzny (cyfrowy) i zewntrzny (analogowy). Test wewntrzny
przeprowadzamy od(#czaj#c od portu kable i uruchamiaj#c program diagnostyczny.
Test zewntrzny ma wiksze mo)liwo,ci. Aby go przeprowadzi., musisz posiada. specjaln#
wtyczk ptlow# i pod(#czy. j# do sprawdzanego portu. Podczas testu, port wysy(a dane do tej
wtyczki, ktra kieruje je z powrotem na piny wej,ciowe portu, tak )e port w tym samym czasie
wysy(a i odbiera dane. Tego typu wtyczki s# najcz,ciej do(#czone do programw
diagnostycznych. Mo)na je rwnie) kupi. osobno, a nawet wykona. samodzielnie
Dodatkow# zalet# takiego testowania jest mo)liwo,. pod(#czenia testuj#cej wtyczki (lub
gniazdka - po(#czenia te same) na ko%cu kabla, co umo)liwia dodatkowo przetestowanie kabla.
Je,li chcesz wykona. dodatkowe testy, zajrzyj do rozdzia(w 22. i 23., w ktrych przed-
stawi(em kilka programw diagnostycznych.
Porty rwnoleg#e
Port rwnoleg(y posiada osiem linii do jednoczesnego przesy(ania wszystkich bitw
sk(adaj#cych si na bajt. Jest to szybki interfejs wykorzystywany tradycyjnie do pod(#czania
drukarek. Rwnie) programy przesy(aj#ce dane pomidzy komputerami zawsze posiada(y
opcjonaln# mo)liwo,. wykorzystania portu rwnoleg(ego, poniewa) dane mo)na by(o
wysy(a. po cztery bity od razu, zamiast po jednym bicie, jak to si dzieje w przypadku
interfejsu szeregowego.
W tym podrozdziale dowiemy si, jak te programy przesy(aj# dane pomidzy portami.
Jedynym ograniczeniem transmisji rwnoleg(ej jest konieczno,. wzmacniania sygna(u po
przekroczeniu pewnej d(ugo,ci przewodu, w przeciwnym wypadku pojawi# si b(dy. W
tabeli 11.6 przedstawiamy opis standardowego 25-pinowego portu rwnoleg(ego.

Tabela 11.6.
25-pinowy port rwnolegy komputera osobistego

Numer pinu Opis Kierunek sygna(u
1 - Strobe Wyj,ciowy
2 + Data Bit 0 Wyj,ciowy
3 + Data Bit 1 Wyj,ciowy
4 + Data Bit 2 Wyj,ciowy
5 + Data Bit 3 Wyj,ciowy
6 + Data Bit 4 Wyj,ciowy
7 + Data Bit 5 Wyj,ciowy
8 + Data Bit 6 Wyj,ciowy
9 + Data Bit 7 Wyj,ciowy
10 - Acknowledge Wej,ciowy
11 + Buisy Wej,ciowy
12 + Paper End Wej,ciowy
13 + Select Wej,ciowy
14 - Auto Feed Wyj,ciowy
15 - Error Wej,ciowy
16 - Initialize Printer Wyj,ciowy

Numer pinu Opis Kierunek sygna(u
17 - Select Input Wyj,ciowy
18 - Data Bit 0 Return Wej,ciowy
19 - Data Bit 1 Return Wej,ciowy
20 - Data Bit 2 Return Wej,ciowy
21 - Data Bit 3 Return Wej,ciowy
22 - Data Bit 4 Return Wej,ciowy
23 - Data Bit 5 Return Wej,ciowy
24 - Data Bit 6 Return Wej,ciowy
25 - Data Bit 7 Return Wej,ciowy



*Jednokierunkowy (4-bitowy)
*Dwukierunkowy(8-bitowy)
*Typ l (standardowy)
*DMA Typ 3 (IBM)
*E P P (Enhanced P ar el lei Port)
*ECP (Enhanced Capabilities Port)

Port jednokierunkowy (4-bitowy)
Pierwsze oryginalne komputery IBM mog(y mie. tylko jeden rodzaj portu rwnoleg(ego; by( on
wykorzystywany do wysy(ania informacji z komputera do urz#dzenia zewntrznego, np.
drukarki. Nie oznacza to, )e porty dwukierunkowe w ogle nie by(y u)ywane - by(y, ale w
komputerach innych marek i u hobbystw.

Przez lata opracowano kilka typw portw rwnoleg(ych. Niektre s#
specyficzne dla komputerw produkowanych przez IBM, inne dla
komputerw osobistych. Poni)ej przedstawiani g(wne typy portw
rwnoleg(ych:
Jednokierunkowo,. portu rwnoleg(ego pierwszych PC-tw by(a ,ci,le zwi#zana z ich
podstawowym przeznaczeniem - wysy(aniem danych do drukarki. Oczywi,cie czasami
przyda(by si port dwukierunkowy, np. kiedy potrzeba odpowiedzi zwrotnej od drukarki, co
jest powszechne w przypadku drukarek postscriptowych. Takich drukarek niestety nie
mo)na by(o wtedy u)ywa. korzystaj#c z jednokierunkowego portu.

Chocia) w pierwotnych za(o)eniach projektowych porty te nie mia(y by. u)ywane do
przyjmowania danych, niektrzy producenci dodali dodatkowe 4 linie sygna(owe, aby uzyska.
4-bitowe wej,cie. Porty te mog# wic pracowa. jako 8-bitowe wyj,cie i 4-bitowe wej,cie. Jest to
nadal popularne rozwi#zanie w komputerach ni)szej klasy, lecz komputery wytwarzane po 1993
roku posiadaj# lepsze porty rwnoleg(e (8-bitowe, EPP lub ECP). 4-bitowe porty
standardowo przenosz# dane z prdko,ci# 40-60 kb/s, ale dziki odpowiednim sztuczkom
projektowym mog# pracowa. nawet do 140 kb/s
Port dwukierunkowy (8-bitowy), typ l
Wprowadzaj#c w 1987 roku komputer PS/2, IBM wyposa)y( go w dwukierunkowy port
rwnoleg(y. Jest to najpowszechniej obecnie wykorzystywany port rwnoleg(y w komputerach
osobistych. Ten typ portu zapocz#tkowa( prawdziw# komunikacj midzy komputerem a
urz#dzeniami zewntrznymi. Osi#gnito to poprzez zdefiniowanie kilku poprzednio
nieu)ywanych pinw i dodanie bitu statusu do wskazywania, w ktr# stron w danym
momencie jest przekazywana informacja.
W dokumentacji IBM port ten jest nazywany portem rwnoleg(ym typu 1. Inni producenci
wprowadzili kompatybilne z nim porty. Porty te z regu(y mog# pracowa. jako
jednokierunkowe i dwukierunkowe -je)eli nie zostan# dodatkowo skonfigurowane, bd#
dzia(a. jako jednokierunkowe. Konfiguruje sieje zazwyczaj korzystaj#c z programu setup lub
innego programu do(#czonego do komputera. Wikszo,. komputerw wytworzonych od 1991
roku ma tak# mo)liwo,., chocia) nie zawsze jest to ustawienie standardowe. Porty rwnoleg(e
dwukierunkowe zarwno wysy(aj#, jak i przyjmuj# dane po osiem bitw, wykorzystuj#c
standardowe 8-bitowe linie danych. S# znacznie szybsze od portw 4-bitowych i mog#
pracowa. z prdko,ci# 80-300 kb/s, w zale)no,ci od mo)liwo,ci urz#dzenia zewntrznego,
jako,ci sterownika i charakterystyk elektrycznych portu.
Porty te s# niezbyt sprawnie obs(ugiwane przez oprogramowanie, ze wzgldu na to, i) by(y
instalowane w komputerach PS/2, a nie w komputerach osobistych.
Port dwukierunkowy DMA (8-bitowy), typ 3
Wraz z wprowadzeniem modeli 57, 90 i 95 komputera PS/2, IBM wprowadzi( port rwnoleg(y,
typ 3. By( to specjalny port dwukierunkowy, cechuj#cy si du)# przepustowo,ci# dziki
wykorzystaniu technologii DMA. lest on stosowany wy(#cznie w komputerach PS/2.
Mo)esz si zastanawia., dlaczego IBM przeskoczy( od razu z typu l do typu 3. Tak naprawd
to nie przeskoczy( - typ 2 istnia(. Mia( troch mniejsze mo)liwo,ci i poprzedzi( typ 3; nie by(
jednak nigdy szeroko stosowany w komputerach IBM.
Rwnie) typ 3 nie zosta( powszechnie zaakceptowany i nie by(o do niego odpowiednich
sterownikw.
Enhanced Parallel Port (EPP)
To nowy typ portu, czasami okre,lany mianem szybkiego portu rwnoleg(ego. Zosta(
opracowany w pa0dzierniku 1991 roku przez firmy Intel, Xircom i Zenith Data System (ZDS).
Pierwszymi produktami z takimi portami by(y laptopy ZDS, karty LAN firmy Xircom i uk(ad
I/O Intela 82360 SL.


Port EPP pracuje niemal)e z prdko,ci# magistrali ISA i daje prawie 10-krotne zwikszenie
przepustowo,ci w porwnaniu ze zwyk(ym portem rwnoleg(ym - mo)na uzyska. prdko,ci
1-2 Mb/s. Port EPP zosta( zaprojektowany g(wnie z my,l# o kartach sieciowych, dyskach i
streamerach. EPP zosta( do(#czony do nowego standardu portw rwnoleg(ych IEEE 1284
Od momentu stworzenia uk(adu 82360 SL w 1992 roku, rwnie) inni producenci (m.in.
National Semiconductor, SMC, Western Digital, VLSI) zaczli wytwarza. uk(ady o podobnych
mo)liwo,ciach. Problem polega na tym, )e w zale)no,ci od producenta zmienia si sposb
uruchomienia portu EPP, a na dodatek niektrzy producenci wytwarzaj# kilka rodzajw takich
uk(adw.
Port EPP w wersji 1.7 (marzec 1992) by( pierwszym swego rodzaju standardem i z ma(ymi
zmianami zosta( w(#czony do standardu IEEE 1284. Niektre 0rd(a b(dnie podaj# od-
niesienia do wersji EPP 1.9 - taka wersja nie istnieje, a ka)da wersja wy)sza od 1.7 jest cz,ci#
specyfikacji IEEE 1284.
W wyniku tego zamieszania pozosta(y jednak dwa niekompatybilne standardy: oryginalny
EPP Standards Committee wersja 1.7 i IEEE 1284. Standardy te s# wystarczaj#co do siebie
zbli)one, aby nowo powstaj#ce urz#dzenia mog(y pracowa. z obydwoma, lecz istniej#ce ju)
urz#dzenia standardu EPP 1.7 mog# odmwi. wsp(pracy z portami IEEE 1284.
Porty EPP by(y g(wnie u)ywane pr;:ez IBM, natomiast inni producenci niezbyt si in-
teresowali portami rwnoleg(ymi, a/, do czasu wprowadzenia portu ECP przez firmy
Microsoft i Hewlett-Packard. Poniewa) jednak port EPP jest zdefiniowany w standardzie IEEE
1284, posiada liczne sterowniki go obs(uguj#ce, w(#czaj#c obs(ug pod Windows NT.
Enhanced Capabilieties Port (ECP). W 1992 roku Microsoft i Hewlett-Packard opracowali
wsplnie inny typ szybkiego portu rwnoleg(ego, zwanego Enhanced Capabilieties Port.
Podobnie jak EPP, port ECP jest bardziej wydajny od standardowego portu rwnoleg(ego, ale
wymaga specjalnych uk(adw logicznych.
Od momentu stworzenia, standard ECP jest zawarty w standardzie IEEE 1284 podobnie jak
EPP, jednak w przeciwie%stwie do niego nie jest przeznaczony do obs(ugi standardowych
urz#dze% pod(#czanych do portu rwnoleg(ego. Zosta( zaprojektowany z przeznaczeniem do
wsp(pracy z wysokowydajnymi drukarkami. Ponadto tryb ECP wymaga u)ycia kana(w
DMA, z ktrymi nie wsp(pracuj# porty EPP. Jednak prawie wszystkie komputery osobiste
posiadaj# nowe uk(ady super I/O pracuj#ce zarwno w trybie EPP, jak i ECP.
Wikszo,. nowych komputerw jest wyposa)ona w porty ECP, ktre najcz,ciej mog# by.
zamienione przez BIOS na porty EPP lub na porty jednokierunkowe. Osobi,cie jednak
polecam prac w trybie ECP, ktry daje najwiksz# przepustowo,..
Standard IEEE 1284
Standard ten, nazywany Standard Signaling Methodfor a Bidirectional Parallel Peripheral
Interface for Personal Computers, zosta( zatwierdzony w marcu 1994 roku. Okre,la fizyczn#
charakterystyk portu rwnoleg(ego, uwzgldniaj#c tryby przekazywania danych oraz
specyfikacje fizyczne i elektryczne.
IEEE 1284 okre,la sygna(y elektryczne dla portu rwnoleg(ego pracuj#cego w wielu trybach
(m.in. w 4-bitowym). Nie wszystkich trybw pracy wymaga standard IEEE 1284, ale s#
czynione pewne kroki w celu dodania nowych trybw.




Standard IEEE 1284 okre,la sposoby komunikowania si komputera z urz#dzeniami
zewntrznymi, g(wnie drukarkami, i jest przeznaczony dla producentw wytwarzaj#cych
urz#dzenia wsp(pracuj#ce z portami rwnoleg(ymi (dyskami, kartami sieciowymi itp.).
IEEE 1284 jest standardem sprztowym i nie definiuje sposobu wsp(pracy oprogramowania z
portem. Stworzono odmian tego standardu - IEEE 1284.3, ktry okre,la interfejs programowy
wsp(pracuj#cy ze sprztem zgodnym ze standardem IEEE 1284. Standard ten - stworzony z
my,l# o zniesieniu r)nic midzy portami rwnoleg(ymi -obejmuje rwnie) specyfikacje obs(ugi
trybu EPP z poziomu BIOS-u komputera.
Standard IEEE 1284 umo)liwia znacznie wy)sz# prdko,. transmisji danych midzy
komputerem a drukark# lub midzy dwoma komputerami. Nie u)ywa standardowego kabla do
przy(#czania drukarek, lecz wykorzystuje kable skrtkowe kategorii 5, pozwalaj#ce na transmisj
danych z prdko,ci# do 100 Mb/s.
Okre,la rwnie) nowy port, nieznany wikszo,ci u)ytkownikw - port typu A, okre,lany jako
gniazdo DB25, oraz port typu B, nazywany gniazdem Centronics 36, i nowe gniazdo typu C
instalowane w drukarkach Hewlett-Packarda. Te trzy typy gniazd zosta(y pokazane na rysunku
11.3.
Rysunek 11.3.
Gniazda standardu IEEE 128














Upgrade do portu EPP/ECP

Je,li bdziesz teraz kupowa( komputer, to polecam taki, ktry posiada uk(ad super I/O
obs(uguj#cy zarwno porty EPP, jak i ECP. Gdyby, chcia( przetestowa. port rwnoleg(y,
zw(aszcza w celu okre,lenia jego typu, polecam program narzdziowy Parallel.
Sprawdza on port rwnoleg(y i podaje typ portu, adres I/O, przerwanie IRQ, nazw BIOS-u
oraz kilka innych dodatkowych informacji. Wyniki testu mo)esz zapisa. w pliku. Parallel
wykorzystuje bardzo zaawansowane metody do okre,lenia typu portu i przerwania IRQ. Mo)esz
uzyska. ten program od firmy Parallel Technologies (patrz Dodatek A").
Je,li posiadasz starszy komputer bez portw EPP i ECP oraz pragniesz rozbudowa. posiadany
port, mo)esz kupi. kart z uk(adem super 1/O obs(uguj#cym obydwa porty. Sprawd0 w
firmach Farpoin Communications i Byterunner Technologies; poni)ej przedstawiam ich
adresy internetowe:
http://www.byterunner.com/ http://www.fapo.com/
Konfigurowanie portu rwnoleg#ego

Konfigurowanie portu rwnoleg(ego nie jest tak skomplikowane jak konfigurowanie portu
szeregowego. Oryginalne komputery IBM posiadaj# BIOS obs(uguj#cy trzy porty LPT; DOS
rwnie) obs(uguje te porty. W tabeli 11.7 znajdziesz standardowe adresy i przerwania
portw rwnoleg(ych.

Tabela 11.7.
Adresy i przerwania portu rwnolegego

System Adres Przerwanie IRQ
8/16-bitISA LPT1 - 3BCh IRQ7
8/16-bitISA LPT1 LPT2 378h IRQ5
8/16-bitISA LPT2 LPT3 278h bez przerwania

Poniewa) BIOS i DOS zawsze obs(ugiwa(y trzy porty rwnoleg(e, problemy ze starszymi
komputerami s# rzadko,ci#. Jednak mog# si one pojawi. w przypadku wykorzystywania
du)ej ilo,ci kart ISA. Wprawdzie do drukowania nie jest konieczny port sterowany
przerwaniem - programy tego nie potrzebuj#- ale niektre zastosowania, jak drukowanie
sieciowe, drukowanie w tle, wymagaj# przerwa%.
Rwnie) programy narzdziowe steruj#ce prac# szybkich drukarek laserowych czsto
korzystaj# z przerwa%. W przypadku tego typu programw, przy portach nie sterowanych
przerwaniami, drukowanie mo)e przebiega. bardzo wolno. Jedynym rozwi#zaniem jest
przypisanie portowi przerwania. DOS i Windows mog# obs(u)y. do 128 portw rwnoleg(ych.
Aby skonfigurowa. port rwnoleg(y w komputerach z magistral# ISA, konieczne jest
najcz,ciej ustawienie odpowiednich zworek i prze(#cznikw. Ze wzgldu na r)norodno,. kart
obecnych na rynku, w celu poprawnego skonfigurowania zajrzyj do oryginalnej dokumentacji
danej karty.



;$czenie komputerw poprzez porty rwnoleg#e
Projektanci oryginalnego IBM PC przewidywali, )e port rwnoleg(y bdzie wykorzystywany
jedynie do komunikacji z drukark#. Z czasem wzros(a jednak liczba urz#dze%, ktre tak)e
mo)na pod(#czy. poprzez port rwnoleg(y. Nale)# do nich napdy ta,mowe, karty sieciowe i
napdy CD-ROM. Niektrzy producenci modemw opracowali nawet modemy zewntrzne
pod(#czane poprzez port rwnoleg(y w celu szybszej transmisji danych.
Prawdopodobnie jednym z najpopularniejszych zastosowa% dwukierunkowego portu
rwnoleg(ego jest transmisja danych pomidzy dwoma komputerami, na przyk(ad komputerem
stacjonarnym a laptopem. Je,li oba systemy u)ywaj# portu EPP/ECP, mog# komunikowa. si z
prdko,ci# do 2 MB/s, rywalizuj#c tym samym z prdko,ci# niektrych twardych dyskw.
Taka mo)liwo,. doprowadzi(a do wzrostu liczby programw komunikacyjnych i zape(nienia
tej niszy rynkowej. Je,li interesuje ci taki program (oraz porty rwnoleg(e potrzebne do jego
funkcjonowania), powiniene, zajrze. do artyku(w okresowo pojawiaj#cych si w
czasopismach takich jak PC Magazine.
Po(#czenie dwch komputerw poprzez standardowe jednokierunkowe porty rwnoleg(e
wymaga zastosowania specjalnego kabla, znanego pod nazw# null modem. Taki kabel jest
sprzedawany z wikszo,ci# programw komunikacyjnych. Je,li jednak musisz taki kabel
zrobi. samodzielnie, schemat po(#cze% znajdziesz w tabeli 11.8.

Tabela 11.8.
Schemat po,cze. kabla Null Modem/3ap Link

Przewd
(z(#cze DB-
25)
Opis sygna(u Opis sygna(u Przewd (z(#cze
DB-25)
2 Bit danych 0 <
>
-Error 15
3 Bit danych 1 <
>
Select 13
4 Bit danych 2 <
>
Paper End 12
5 6 Bit danych 3 <
Bit danych 4 <
>
-Acknowledge
Busy
10 11
15 -Error <
>
Bit danych 0 2
13 Select <
>
Bit danych 1 3
12 Paper End <
>
Bit danych 2 4
10 -Acknowledge <
>
Bit danych 3 5
11 Busy <
>
Bit danych 4 6
25 Ground <
>
Ground 25

Cho. kabel stworzony wed(ug schematu z tabeli 11.8 bdzie dzia(a( tak)e w przypadku
po(#czenia dwch maszyn z portami ECP/EPP, nie umo)liwia jednak wykorzystania
zaawansowanych prdko,ci transmisji takich portw.. Firma, ktra sprzedaje kable
ECP/EPP s(u)#ce do (#czenia si z innymi komputerami ECP/EPP, to Parallel Technologies;
mo)na tam kupi. tak)e uniwersalne kable do po(#czenia dowolnych portw rwnoleg(ych w
celu osi#gnicia najwikszej szybko,ci transmisji

Cho. z wikszo,ci# programw komunikacyjnych s, dostarczane odpowiednie kable,
u)ytkownicy notebookw mog# poszuka. adaptera, umo)liwiaj#cego wykorzystanie
standardowego kabla drukarki. Dziki temu ca(y zestaw jest l)ejszy, gdy) nie trzeba nosi.
dodatkowych kabli. W wikszo,ci przypadkw takie adaptery pod(#cza si do ko%ca kabla
ze z(#czem Centronics, tworz#c standardowy kabel DB-25. Takie adaptery s# sprzedawane
pod r)nymi nazwami, ale najcz,ciej mo)na si natkn#. na kable typu null modem,
adapter Laplink czy konwerter Laplink

Windows 95 i nowsze wersje posiadaj# specjalny program, o nazwie Bezpo,rednie po(#czenie
kablowe, umo)liwiaj#cy po(#czenie w sie. dwch komputerw przy pomocy kabla null
modem/LapLink. Aby dowiedzie. si, jak nawi#za. bezpo,rednie po(#czenie kablowe, zajrzyj
do dokumentacji Windows. Firma Parallel Technologies podpisa(a z Microsoftem umow
na dostarczanie specjalnych kabli do bezpo,redniego po(#czenia kablowego. Chodzi o
specjalny rodzaj kabla, w ktrym zastosowano aktywn# elektronik w celu zapewnienia jak
najszybszego wzajemnego po(#czenia.
Testowanie portu rwnoleg#ego
Testowanie portu rwnoleg(ego jest podobne do testowania portu szeregowego. Procedury s#
takie same, tylko zamiast portu szeregowego wybierasz port rwnoleg(y.
Podobne s# rwnie) testy z wtyczk# ptlow#. Aby pomc w samodzielnym wykonaniu takiej
wtyczki, przedstawiam poni)ej sposb po(#czenia odpowiednich pinw w mskiej wtyczce
DB25P:
1z 13
10 z 16
2zl 5

11z 17

Program diagnostyczny pakietu Norton Utilities wymaga innego schematu po(#cze%

2zl 5
3zl 3
4 z 12
5 z 10
6zll

Nowe typy portw
Ostatnio zosta(y opracowane dwie nowe architektury portw szeregowych: Universal Serial
Bus (USB) i IEEE 1394. S# to bardzo szybkie porty, znacznie przewy)szaj#ce mo)liwo,ciami
standardowe porty szeregowe i rwnoleg(e. Mog# nawet konkurowa. z interfejsem SCSI.
Poza wydajno,ci#, porty te niejako unifikuj# obecnie istniej#ce porty, tak )e mo)na do nich
pod(#czy. dowolne urz#dzenie zewntrzne



Porty szeregowe wysy(aj # po jednym bicie danych, podczas gdy rwnoleg(e mog# przesy(a.
naraz 8, 16, a nawet wicej bitw, w zale)no,ci od ilo,ci dostpnych przewodw. Zatem przy
danej czstotliwo,ci zegara porty rwnoleg(e s# szybsze, ale w przypadku portw
szeregowych (atwiej jest zwikszy. czstotliwo,. zegara.
Po(#czenia za pomoc# portw rwnoleg(ych maj# kilka istotnych wad, z ktrych najwiksze to
nierwnoleg(o,. (przesunicia) i fluktuacja sygna(u. To one ograniczaj# d(ugo,. po(#cze% dla
szybkich portw SCSI do mniej ni) trzech metrw. Problem polega na tym, )e chocia) dane
s# wysy(ane jednocze,nie po 8 czy 16 bitw i w tym samym czasie s# odbierane, to op0nienia
propagacji powoduj#, )e niektre bity docieraj# szybciej ni) inne. Im d(u)szy kabel, tym
r)nica midzy pierwszym a ostatnim bitem jest wiksza. To zjawisko (ang. signal skew)
powoduje ograniczenia prdko,ci transmisji i d(ugo,ci kabla. Fluktuacje to krtkie,
nieznaczne zmiany warto,ci napicia poni)ej i powy)ej warto,ci nominalnej.
W przypadku portu szeregowego nie jest istotne, kiedy dany bit dotrze, tak wic istnieje
mo)liwo,. znacznego powikszenia czstotliwo,ci zegara.
Przy wy)szej czstotliwo,ci zegara sygna(y przenoszone midzy portami rwnoleg(ymi
zak(caj# si wzajemnie. Natomiast w przypadku transmisji szeregowej przenikanie sygna(w
midzy przewodami, jak rwnie) zak(cenia s# ma(o znacz#ce.
Kable rwnoleg(e s# bardzo drogie. Oprcz du)ej liczby przewodw niezbdnej do
rwnoleg(ego przenoszenia wielu bitw danych, kable takie musz# by. specjalnie wykonane
ze wzgldu na zak(cenia i przenikanie sygna(w. Jest to jeden z powodw, dla ktrego
zewntrzne kable SCSI s# takie drogie. W przeciwie%stwie do nich, kable szeregowe s# bardzo
tanie, co wynika z ma(ej liczby przewodw i mniejszych wymaga% co do ekranowania, nawet
przy du)ych prdko,ciach przesy(u.

Z powy)szych powodw oraz ze wzgldu na zapotrzebowanie na nowe zewntrzne interfejsy
Plug and Play i ch. zmniejszenia ilo,ci portw w przeno,nych komputerach, stworzono nowe,
szybkie magistrale szeregowe. Oba standardy (USB i 1394) s# dostpne zarwno dla
komputerw stacjonarnych, jak i przeno,nych.
USB (Universal Serial Bus)

USB to standard zewntrznej magistrali opracowany przez wiod#cych producentw sprztu
komputerowego i telekomunikacyjnego, do ktrych nale)# Compa#, DEC, IBM, Intel,
Microsoft, NEC oraz Northern Telecom. W standardzie USB urz#dzenia zewntrzne zostan#
naprawd przeniesione na zewn#trz komputera. USB wyeliminuje potrzeb instalowania kart
w dedykowanych z(#czach na p(ycie g(wnej oraz ponownego konfigurowania systemu,
oszczdzaj#c cenne zasoby, takie jak przerwania IRQ. Komputery osobiste wyposa)one w USB
umo)liwi# automatyczne skonfigurowanie urz#dze% zewntrznych w momencie ich fizycznego
pod(#czenia, bez konieczno,ci ponownego uruchamiania systemu czy przeprowadzania
instalacji. USB umo)liwi pod(#czenie do jednego komputera do 127 urz#dze% takich jak
monitory, klawiatury czy koncentratory (dla nastpnych pod(#cze%). G(wnym twrc#
standardu jest Intel i wszystkie jego nowe chipsety, pocz#wszy od sk(adnika PIIX3 South
Bridge u)ywanego w chipsecie 430HX

Triton II, standardowo obs(uguj# USB. Przy opracowywaniu USB wsp(pracowa(o z
Intelem sze,. innych firm, wymienionych wcze,niej. Wszystkie firmy razem ustanowi(y tzw.
USB Implementers Forum, zajmuj#ce si rozwojem, obs(ug# oraz promocj# architektury
USB


USB to szeregowy interfejs dzia(aj#cy z prdko,ci# 12 Mb/s (1,5 MB/s), wykorzystuj#cy
do po(#cze% prosty, czteroprzewodowy kabel. Magistrala obs(uguje do 127 urz#dze% i
korzysta z topologii wielopoziomowej gwiazdy opartej na koncentratorach, ktrymi mog#
by. komputer, dowolne urz#dzenie USB lub nawet specjalny, samodzielny koncentrator.
Przyk(adowa konfiguracja USB jest pokazana na rysunku 11.4. Dla ma(o wymagaj#cych
urz#dze% zewntrznych, takich jak urz#dzenia wskazuj#ce i klawiatury, USB posiada tak)e
wolniejszy podkana(, przekazuj#cy dane z prdko,ci# 1,5 Mb/s.
Maksymalna d(ugo,. kabla pomidzy dwoma urz#dzeniami pracuj#cymi z pe(n#
szybko,ci# (12 Mb/s) lub pomidzy urz#dzeniem a koncentratorem nie mo)e przekracza.
piciu metrw przy u)yciu ekranowanej skrtki o ,rednicy 20. Maksymalna d(ugo,. kabla
dla urz#dze% o ma(ej szybko,ci (1,5 Mb/s), u)ywaj#cych zwyk(ej pary przewodw, nie
mo)e przekracza. trzech metrw. Te ograniczenia odleg(o,ci ulegaj# zmianie w za-
le)no,ci od zastosowanych przewodw, tak jak pokazuje tabela 11.9

Tabela 11.9.
Maksymalna dugo$' kabla w zale)no$ci od $rednicy

0rednica Opr [w omach/m D#ugo.2 (maksymalna)
28 0,232 0,81 m
26 0,145 1,31 m
24 0,091 2,08 m
22 0,057 3,33 m
20 0,036 5,00 m

Cho. USB nie jest tak szybkie jak FireWire czy SCSI, jest i tak co najmniej wystarczaj#ce
dla tych rodzajw urz#dze% zewntrznych, dla ktrych zosta(o zaprojektowane.

Sama wtyczka USB jest ma(a i - w odr)nieniu do typowego kabla szeregowego lub
rwnoleg(ego - nie posiada )adnych wkrtw ani zaczepw. Wtyczka USB (pokazana na
rysunku 11.5) zatrzaskuje si w gnie0dzie kontrolera w komputerze. W tabeli 11.10
opisano funkcje poszczeglnych przewodw kabla i z(#cza USB.

Tabela 11.10.
Funkcje przewodw USB

Przewd Nazwa sygna#u Komentarz
1 vcc Przewd zasilaj#cy
2 -Data
3 + Data
4 Ground Przewd uziemiaj#cy

Rysunek 11.4.
Do komputera mo)na pod,czy' wiele koncentratorw w celu obslu)enia r)norodnych
urz,dze.,pod,czonych do tego z koncentratorw, do ktrego takie pod!czenie jest
najwygodniejsze
Rysunek 11.5.
Wg!bienia we wtyczce USB i przytrzymuj,ce spr!)ynki w z,czu zapewniaj, solidne trzymanie
wtyczki w gnie0dzie



USB spe(nia wymagania specyfikacji P(ug and Play firmy Intel, a ponadto umo)liwia tzw.
pod(#czanie na gor,co, co oznacza, )e urz#dzenia mog# by. pod(#czane dynamicznie, bez
wy(#czania komputera czy ponownego uruchamiania systemu. Wystarczy pod(#czy.
urz#dzenie, a kontroler USB w komputerze wykryje je, automatycznie wyznaczy i zajmie
odpowiednie zasoby oraz zainstaluje wymagane sterowniki. Microsoft posiada sterowniki
USB, ktre do(#cza do istniej#cych wersji Windows 95 i NT. Zwr' uwag, )e obs(ug USB
oferuje dopiero Windows w wersji 95b lub p0niejszej; w oryginalnych Windows 95 i 95 a nie
ma wymaganych sterownikw USB. Obs(uga USB musi by. zawarta tak)e w BlOS-ie; taki
BIOS z pewno,ci# znajdzie si na wszystkich p(ytach posiadaj#cych kontrolery USB. Do p(yt ju)
bd#cych w u)yciu tak)e mo)na doda. USB. Do urz#dze% USB nale)# modemy, telefony,
joysticki, klawiatury oraz urz#dzenia wskazuj#ce, takie jak myszy i trackballe.




Jedn# z ciekawych w(asno,ci USB jest to, )e pod(#czane urz#dzenia bd# zasilane poprzez
magistral USB. Funkcje PnP urz#dze% USB umo)liwiaj# zapytanie ka)dego urz#dzenia o ilo,.
potrzebnej mocy i wy,wietlenie ostrze)enia, je,li pobr mocy bdzie przekracza( mo)liwo,ci
systemu. Bdzie to szczeglnie istotne w przypadku systemw przeno,nych, w ktrych
pojemno,. baterii mo)e znacznie ogranicza. ilo,. urz#dze% pod(#czanych do systemu.
Kolejn# zalet# specyfikacji USB jest samoidentyfikacja urz#dzenia, w(a,ciwo,., ktra powinna
znacznie u(atwi. instalacj. To oznacza, )e nie trzeba bdzie przypisywa. urz#dzeniom
identyfikatorw, gdy) USB zajmie si tym automatycznie. Oprcz tego, urz#dzenia USB
mog# by. na bie)#co w(#czane lub wy(#czane, co oznacza, )e nie trzeba wy(#cza. komputera
ani prze(adowywa. systemu za ka)dym razem, gdy chcesz pod(#czy. lub od(#czy. jakie,
urz#dzenie. W chwili gdy powstaje ta ksi#)ka, nadal trudno jest znale0. urz#dzenia zgodne
ze specyfikacj# USB, cho. wikszo,. nowych p(yt g(wnych posiada ju) odpowiednie
kontrolery. Przy zakupie urz#dze% USB nale)y pamita. o tym, aby posiadany system
operacyjny oferowa( obs(ug USB. Cho. nie potrafi tego oryginalny Windows 95 ani
Windows NT 4.0, p0niejsze wersje OSR-2 (OEM Service Release 2) Windows 95 (zwane
tak)e 95b) ju) to potrafi#. Windows 98 i Windows NT 5.0 w pe(ni obs(uguj# USB. Poniewa)
standard USB wydaje si bardzo obiecuj#cy, z pewno,ci# w ci#gu najbli)szych lat stanie si
jedn# z najwa)niejszych technologii magistral.
Jedn# z najwa)niejszych zalet interfejsw w rodzaju USB jest to, )e USB wymaga tylko
pojedynczego przerwania IRQ. To oznacza, )e mo)esz pod(#czy. do 127 urz#dze%, ktre nie
zajm# )adnego dodatkowego przerwania, tak jak by(oby w przypadku, gdyby ka)de z nich
by(o pod(#czone do osobnego interfejsu. W przypadku nowoczesnych komputerw, cierpi#cych
na chroniczny brak wolnych przerwa%, to ogromna zaleta, ktra powinna zaowocowa. szybkim
wykorzystaniem tego interfejsu do pod(#czenia wikszo,ci wolniejszych urz#dze%.
FireWire (IEEE 1394)
FireWire to stosunkowo nowa technologia magistrali; jest rezultatem wysokich wymaga% przy
przekazywaniu danych w dzisiejszych urz#dzeniach multimedialnych. Jest ekstremalnie szybka,
osi#gaj#c niewyobra)alne prdko,ci przesy(u danych do 400 Mb/s, a projektuje si
wykorzystanie jeszcze wy)szych szybko,ci. IEEE 1394 (taka jest oficjalna nazwa tej
specyfikacji) zosta(a opublikowana przez IEEE Standards Board pod koniec 1995 roku.
Standard IEEE 1394 obecnie opiera si na trzech r)nych prdko,ciach sygna(w: 100, 200 i
400 Mb/s (12,5; 25 i 50 MB/s), za, w opracowaniu jest wersja gigabit/s! Wikszo,. kart
rozszerze% obs(uguje prdko,. 200 Mb/s, mimo )e wikszo,. obecnych urz#dze% dzia(a z
prdko,ci# 100 Mb/s. Do pojedynczej karty kontrolera IEEE 1394 mo)na pod(#czy. do 63
urz#dze% po(#czonych w (a%cuch. Kable IEEE 1394 wykorzystuj# z(#cza podobne do
zastosowanych w Nintendo GameBoy i sk(adaj# si z sze,ciu )y(; cztery z nich s(u)# do
transmisji danych, za, dwie - do zasilania. Po(#czenie z p(yt# g(wn# odbywa si albo poprzez
dedykowany interfejs IEEE 1394, albo poprzez kart PCI.
Ta magistrala zosta(a utworzona na podstawie magistrali FireWire opracowanej przez firmy
Apple i Texas Instruments; stanowi tak)e cz,. nowego standardu Serial SCSI, ktry zostanie
omwiony w rozdziale 15. Interfejsy dyskw twardych", w podrozdziale SCSI-3.
Standard 1394 wykorzystuje sze,cio)y(owy kabel z dwoma osobnymi parami linii sygna(u
zegarowego i danych oraz z dwoma liniami zasilania. Podobnie jak USB, spe(nia wymagania
PnP, (#cznie z hol plugging" (w(#czanie i wy(#czanie urz#dze% podczas pracy komputera).
W przeciwie%stwie do z(o)onego rwnoleg(ego interfejsu SCSI, szeregowy nie wymaga
terminatorw, a pod(#czone urz#dzenia mog# pobiera. do 1,5 A bezpo,rednio z magistrali.
Dodatkowo charakteryzuj# si tak# sam#, a nawet wiksz# wydajno,ci# w porwnaniu do
Ultra-Wide SCSI, przy ta%szych i prostszych po(#czeniach


Standard IEEE 1394 pracuje w topologii drzewa z 63 wz(ami. Do ka)dego wz(a mo)na
pod(#czy. 16 urz#dze%. Gdyby by(o to za ma(o, mo)na pod(#czy. do 1023 tzw. bridged busses
(magistral mostkowych), ktre mog# (#czy. 64000 wz(w. Dodatkowo na tej samej
magistrali mog# pracowa. urz#dzenia o r)nej prdko,ci przesy(ania danych, podobnie jak
dzieje si w przypadku interfejsu SCSI.
Urz#dzenia, ktre bdzie mo)na pod(#cza. do portu 1394, to praktycznie wszystkie
urz#dzenia wykorzystuj#ce interfejs SCSI, czyli twarde dyski, dyski optyczne, stacje
dyskietek, napdy CD-ROM, napdy DVD (Digital Video Disc) oraz cyfrowe aparaty
fotograficzne, streamery i inne szybkie urz#dzenia z wbudowanym interfejsem 1394. Mo)na
oczekiwa., )e ten interfejs znajdzie zastosowanie zarwno w komputerach stacjonarnych, jak
i przeno,nych, zastpuj#c inne zewntrzne interfejsy jak SCSI.
Na li,cie firm produkuj#cych urz#dzenia standardu IEEE 1394 znajduje si ponad 200 firm
zrzeszonych w 1394 Trade Association. Dodatkowe informacje o magistrali 1394 lub o 1394
Trade Association znajdziesz w Internecie pod adresem:
http://www.firewire. org

Dostpne s# ju) chipsety i karty PCI dla magistrali 1394. Microsoft opracowa( sterowniki
obs(uguj#ce 1394 w Windows 95/98 i Windows NT. W czasie powstawania tej ksi#)ki
urz#dzenia zgodne ze standardem IEEE 1394 ograniczaj# si g(wnie do kamer wideo i
magnetowidw z mo)liwo,ci# zastosowania cyfrowego wideo (DV - digital video). Jedn# z
pierwszych firm produkuj#cych urz#dzenia tego typu by(a Sony, cho. jej urz#dzenia
korzysta(y z unikatowych, cztero)y(owych przewodw wymagaj#cych specjalnego adaptera w
celu pod(#czenia do kart IEEE 1394. Produkty DV s# produkowane tak)e przez firmy
Panasonic i Matsushita, za, przysz(e zastosowania IEEE 1394 powinny obj#. tak)e urz#dzenia
DV do prowadzenia konferencji, przesy(ania danych audio i wideo poprzez satelit,
syntetyzatory audio, DVD i inne szybkie napdy dyskw.
Z powodu obecnego nakierowania urz#dze% IEEE 1394 na cyfrowe wideo, wikszo,. kart
PC oferowanych przez firmy Adaptec, FAST Multimedia, Matrox i innych umo)liwia
przechwytywanie i edycj wideo. Je,li sta. ci na wydanie ponad tysi#ca dolarw na sprzt
DV, dziki takim kartom mo)esz uzupe(ni. mo)liwo,ci swojego komputera o edycj
wideo i dubbing. Oczywi,cie, bdziesz musia( w jaki, sposb pod(#czy. te urz#dzenia do
komputera, co w przypadku obecnych p(yt g(wnych wci#) jeszcze jest problemem. Na
szcz,cie, zarwno Adaptec, jak i Texas Instruments oferuj# karty PCI obs(uguj#ce IEEE
1394.

IEEE 1394 ma na celu zapewnienie nieznanych dotychczas mo)liwo,ci multimedialnych
obecnym i przysz(ym u)ytkownikom komputerw osobistych. Dzisiejsze urz#dzenia
zewntrzne - szczeglnie sprzt DV - s# drogie, ale jak w przypadku wielu rozwijaj#cych si
technologii, ceny z pewno,ci# spadn#, otwieraj#c dostp do nowych zastosowa% komputerw
osobistych w pracy i w domu. Ogromna liczba osb bdzie mia(a mo)liwo,. wykorzystania
zaawansowanej edycji audio i wideo. Je,li przewidujesz, )e w przysz(o,ci bdziesz
wykorzystywa( multimedia w komputerze, posiadanie interfejsu IEEE 1394 staje si
konieczno,ci#

Modemy asynchroniczne
Dla komputera, ktry z jakich, powodw nie jest pod(#czony do sieci, modem sta( si
praktycznie standardowym elementem wyposa)enia. Dla wielu domowych u)ytkownikw
mo)liwo,. pod(#czenia si do Internetu jest podstawowym powodem posiadania komputera.
Czy to do prowadzenia interesw, czy dla rozrywki lub po prostu utrzymywania kontaktw z
przyjaci(mi b#d0 rodzin#, po(#czenie modemowe sprawia, )e odizolowany komputer staje si
cz,ci# globalnej sieci komputerowej.
S(owo modem (od MOdulator/DEModulator) w zasadzie odnosi si do urz#dzenia
zamieniaj#cego cyfrowe dane u)ywane w komputerze na sygna(y analogowe umo)liwiaj#ce
komunikacj poprzez lini telefoniczn# oraz zamieniaj#cego sygna(y analogowe z powrotem
na dane cyfrowe w miejscu przeznaczenia. Typowy modem w komputerze osobistym jest
urz#dzeniem asynchronicznym, tj. przesy(a dane w postaci ci#gu ma(ych pakietw. System na
drugim ko%cu linii odbiera te pakiety i sk(ada je w dane, ktre mo)e potem wykorzysta..
Modemy asynchroniczne transmituj# ka)dy bajt w postaci osobnego pakietu. Jeden bajt
odpowiada o,miu bitom, co przy u)yciu standardowego kodu ASCII w zupe(no,ci wystarcza
do przes(ania pojedynczego znaku alfanumerycznego. Aby modem mg( przesy(a. dane
asynchronicznie, musi w jaki, sposb poinformowa. modem odbieraj#cy o pocz#tku i ko%cu
pakietu. W tym celu na pocz#tku ka)dego pakietu jest umieszczany tzw. bit startu, za, na
ko%cu pakietu - bit stopu, czyli do przes(ania pojedynczego bajta u)ywa si dziesiciu bitw
(rysunek 11.6). Z tego powodu komunikacja asynchroniczna jest czasem nazywana
komunikacj, typu start-stop. Taka komunikacja stanowi przeciwie%stwo komunikacji
synchronicznej, w ktrej ze sta(# szybko,ci# jest przesy(any ci#g(y strumie% danych

Rysunek 11.6.
W transmisji asynchroniczne] ka)dy bajt danych jest ujmowany pomi!dzy bit stanu na
pocz,tku i bit stopu na ko.cu, podczas gdy w transmisji synchronicznej jest przekazywany
ci,gy strumie. danych

W nowoczesnej, szybkiej komunikacji modemowej zwykle nie przesy(a si bitu startu ani
bitu stopu poprzez lini telefoniczn#. Te bity s# usuwane w wyniku algorytmw kompresji
stosowanych przez modem. Jednak nadal stanowi# cz,. pakietw danych generowanych
przez oprogramowanie komunikacyjne w komputerze i istniej# a) do momentu dotarcia do
uk(adw modemu

U)ycie pojedynczego bitu startu jest wymagane we wszystkich formach komunikacji
asynchronicznej, jednak niektre protoko(y u)ywaj# wicej ni) jednego bitu stopu. Aby
umo)liwi. dostosowanie do r)nych protoko(w, oprogramowanie zwykle umo)liwia
modyfikowanie ramki u)ywanej do przekazywania poszczeglnych bajtw. Standardowy format
u)ywany do opisu ramki komunikacji asynchronicznej to bity parzysto$ci, bity danych, bity
stopu. Obecnie w(a,ciwie wszystkie po(#czenia asynchroniczne u)ywaj# formatu N-8-1 (bez
parzysto,ci, osiem bitw danych, l bit stopu). Znaczenie poszczeglnych parametrw i ich
wystpuj#ce odmiany opisano poni)ej:

* Parzysto$'. Zanim standardowym wyposa)eniem modemw sta(y si protoko(y
korekcji b(dw, w celu zapewnienia prostego mechanizmu wykrywania b(dw,
na poziomie oprogramowania u)ywano kontroli parzysto,ci. Obecnie ju) si
prawie tego nie u)ywa, wic warto,. parametru jest prawie zawsze ustawiona
na none (brak). Inne mo)liwe warto,ci, na jakie mo)esz si natkn#. w protoko(ach
komunikacyjnych, to odd (nieparzyste), even (parzyste), mark lub space.
* Bity danych. Ten parametr wskazuje, ile bitw danych wystpuje w cz,ci pakietu
zawieraj#cej dane (czyli po odrzuceniu bitw startu i stopu). W komputerach
PC zwykle stosuje si 8 bitw danych, jednak w niektrych komputerach mo)na
natkn#. si na 7-bitowe bajty, za, inne korzystaj# z jeszcze innych d(ugo,ci
bajta. Oprogramowanie komunikacyjne pozostawia t opcj w celu zabezpieczenia
systemu przed myleniem bitu stopu z bitami danych.
* Bity stopu. Ten parametr okre,la, ile bitw stopu jest dodawanych do ka)dego
przesy(anego bajta. W komputerach PC typowo stosuje si jeden bit stopu, jednak
inne protoko(y komunikacyjne mog# wymaga. 1,5 bitu lub 2 bitw stopu.
W wikszo,ci przypadkw nigdy nie bdziesz musia( samodzielnie modyfikowa. tych
parametrw, ale odpowiednie opcje s# prawie zawsze dostpne. Na przyk(ad w Windows 9x,
gdy otworzysz aplikacj Modemy w Panelu sterowania i zajrzysz na zak(adk Pol,czenie
arkusza w(a,ciwo,ci swojego modemu, ujrzysz pola umo)liwiaj#ce dobranie ilo,ci bitw
danych, parzysto,ci oraz ilo,ci bitw stopu (rysunek 11.7

Rysunek 11.7.
Panel sterowania w Windows 9x umo)liwia dostosowanie formatu ramki komunikacji
asynchronicznej

Poniewa) s(owo modem sta(o si popularnym terminem nawet w,rd niedo,wiadczonych
u)ytkownikw, czsto jest u)ywane w stosunku do urz#dze%, ktre, technicznie rzecz bior#c,
wcale modemami nie s#. W dalszej cz,ci rozdzia(u poznasz modemy ISDN oraz modemy
kablowe, z ktrych )adne nie konwertuj# informacji cyfrowej na sygna(y analogowe. Jednak,
poniewa) te urz#dzenia zwykle przypominaj# standardowe modemy i s(u)# po(#czeniu komputera
z Internetem lub innymi sieciami, popularnie nazywa sieje modemami





Standardy modemw
Aby dwa modemy mog(y si ze sob# porozumie., musz# korzysta. z tego samego protoko(u.
Protok to po prostu specyfikacja okre,laj#ca sposb komunikowania si ze sob# dwch
jednostek. Podobnie jak ludzie musz# si pos(ugiwa. tym samym jzykiem i tym samym
s(ownikiem, aby si porozumie., rwnie) dwa komputery lub dwa modemy musz# u)ywa.
wsplnego protoko(u. W przypadku modemw, protok( wyznacza natur sygna(w
analogowych, na jakie urz#dzenie zamienia dane cyfrowe stosowane w komputerze.
Przez lata powsta(o wiele standardw komunikacji modemowej, z ktrych wikszo,. pojawi(a
si stosunkowo niezale)nie, lecz zosta(a zaakceptowana przez prawie wszystkich producentw
modemw. W miar rozwoju sprztu, komunikacja modemowa staje si coraz szybsza i wci#)
powstaj# nowe standardy, pozwalaj#ce na wykorzystanie nowych mo)liwo,ci sprztu.
Standardy protoko(w komunikacji modemowej zosta(y ustalone midzy innymi przez Bell Labs i
CCITT (franc. Comite Consultatif International Telephoni,ue et Telegraphigue, co mo)na te)
przet(umaczy. na angielski: Consultative Committee on International Telephone and
Telegraph). Na pocz#tku lat dziewi.dziesi#tych CCITT zmieni(a nazw na ITU (International
Telecommunication Union), ale protoko(y pozosta(y pod star# nazw#. Nowo powstaj#ce
protoko(y okre,lane s# mianem standardw ITU-T. Protok( to metoda okre,laj#ca sposb, w
jaki dwa r)ne urz#dzenia komunikuj# si ze sob#. Bell Labs nie okre,la ju) nowych
standardw komunikacji modemowej, chocia) nadal jest w u)yciu kilka ich starszych
standardw. Wikszo,. modemw wyprodukowanych w ci#gu ostatnich piciu lat spe(nia
wymagania standardu CCITT.

ITU to midzynarodowa organizacja ekspertw technicznych zajmuj#cych si okre,la-
niemidzynarodowych standardw komunikacyjnych. Pracuj# oni pod patronatem ONZ, a
w,rd ich cz(onkw s# przedstawiciele producentw modemw, operatorw
telekomunikacyjnych (takich jak AT&T) i rz#dw. Standardy i protoko(y s# okre,lane w
odniesieniu do r)nych aspektw, tak wic modem mo)e pracowa. zgodnie z kilkoma
r)nymi standardami w zale)no,ci od rozpatrywanych w(a,ciwo,ci i mo)liwo,ci. Standardy te
mo)emy podzieli. na trzy g(wne grupy:
* Standardy modulacji

Bell 103
Bell212A
CCITT V.21
CCITT V.22bis
CCITT V.29
CCITT V.32
CCITT V.32bis
CCITT V.34
ITU V.90

* Standardy korekcji b(dw

CCITT V.42

* Standardy kompresji danych

V.42bis
Rwnie) inne firmy (oprcz Bell Labs i ITU) tworzy(y swoje standardy. Dok(adne specyfikacje
s# oglnie dostpne, tak aby producenci modemw mogli z nich korzysta.. Poni)ej
przedstawiam kilka najbardziej popularnych standardw:

* Modulacja
HST
PEP
DIS
X2

K56flex
* Korekcja b(dw
MNP 1-4 Hayes V-series
* Kompresja danych

MNP 5 CSP

Aby zapewni. kompatybilno,. wstecz, producenci pozostawiaj# mo)liwo,. rozpoznawania
starszych trybw komunikacji. Z tego wzgldu lista protoko(w, ktre s# obs(ugiwane przez
dzisiejsze modemy, jest d(uga. Jednak interesuj#ce i wa)ne s# jedynie najnowsze - gdy) to
one decyduj# o mo)liwych transferach modemu.
Prawie wszystkie wsp(czesne modemy okre,lane s# jako kompatybilne ze standardem Hayesa
(Hayes-compatible) - okre,lenie to niewiele nam mwi. To tak, jakby powiedzie. w
odniesieniu do komputera: kompatybilny z IBM. Nie odnosi si to do )adnego protoko(u
komunikacyjnego, lecz do komend niezbdnych do sterowania modemem. Cech#
charakterystyczn# tych komend jest to, )e wszystkie rozpoczynaj# si od ci#gu AT. Dla
przyk(adu komenda ATDT wraz z numerem (AT od Attention - uwaga, DT od Dial Ton -
przyp. t(um.) nakazuje modemowi wybra. numer przy u)yciu systemu tonowego. Programy
komunikacyjne najcz,ciej komunikuj# si z modemem w tle, informuj#c u)ytkownika jedynie
o efektach komunikacji. Jednak niektre programy terminalowe, komunikuj#ce si
bezpo,rednio z portami, umo)liwiaj# bezpo,redni dostp do modemu. Dostp ten umo)liwia
tak)e komenda ECHO systemu DOS.
Gdy do portu COM2 naszego komputera jest pod(#czony modem, mo)emy si z nim komu-
nikowa. w nastpuj#cy sposb:
ECHO ATH1 > COM2
Komenda ta prze,le modemowi polecenie ATH1, ka)#c mu podnie,. s(uchawk". G(o,nik
modemowy (gdy w takowy jest on wyposa)ony) powinien wyda. charakterystyczny odg(os -
jak po podniesieniu s(uchawki. Aby si roz(#czy., nale)y wyda. inne polecenie:
ECHO ATHO > COM2
Zgodno,. ze standardem Hayes jest w zasadzie zagwarantowana w przypadku ka)dego
produkowanego modemu. Zestaw komend mo)e si r)ni., nawet w do,. znacznym stopniu
- szczeglnie gdy chodzi o specjalne mo)liwo,ci danych modemw. Niektre modemy mo)na
zmusi. do wy,wietlenia listy komend. Na przyk(ad urz#dzenia firmy U.S. Robotics
wy,wietlaj# rozumiane przez siebie polecenia, po wydaniu im rozkazu: AT$.
Body a bity na sekund
Prdko,ci transmisji wyra)ane w bodach i w bitach na sekund czsto s# ze sob# mylone.
Pierwsza odnosi si do ilo,ci zmian sygna(u pomidzy dwoma urz#dzeniami w ci#gu jednej
sekundy, np. je)eli sygna( midzy dwoma modemami zmienia czstotliwo,. lub faz 300 razy
na sekund, oznacza to, i) komunikuj# si one z prdko,ci# 300 bodw. Czasami pojedyncza
zmiana modulacji s(u)y do przeniesienia jednego bitu informacji. Wtedy 300 bodw rwna
si 300 bitom na sekund (b/s). Je)eli modem potrafi przekaza. dwa bity w jednej zmianie
sygna(u, to komunikacja odbywa si z prdko,ci# 600 b/s i 300 bodw. Wikszo,. modemw
przenosi kilka bitw na jeden bod, tak wic prdko,. wyra)ona w bodach jest znacznie
mniejsza ni) w bitach na sekund.
Standardy modulacji
Modulacja to metoda przesy(ania sygna(w elektronicznych wykorzystywana przez modemy.
Musz# one korzysta. z tej samej metody, aby si porozumie..
* Modulacja cz!stotliwo$ci (Fre,uency Modulation, znana rwnie) jako FSK -Frequency-
shift keying). Metoda modulacji wykorzystuje zmiany czstotliwo,cisygna(u do przesy(ania
informacji.
* Modulacja fazy (PSK - Phase-shift keying). Metoda modulacji polegaj#ca nazmianie
fazy sygna(u przy sta(ej czstotliwo,ci.

* Modulacja kwadraturowa (Quadrature-amplitud! modulation - QAM). Metoda(#cz#ca
zmiany fazy i amplitudy sygna(u; cechuj# j# zdolno,. do przeniesieniaznacznie wikszej
ilo,ci informacji ni) pozosta(e metody
W tabeli 11.11 przedstawiono spis najpopularniejszych standardw transmisji modemowej. Pe(en
dupleks oznacza mo)liwo,. transmisji danych w obie strony z t# sam# - pe(n# -prdko,ci#.
P(dupleks oznacza mo)liwo,. transmisji w obu kierunkach, jednak nie w tej samej chwili.
Najpierw jedna strona przekazuje swoje informacje, potem druga

Tabela 11.11. Standardy modulacji modemowej i pr!dko$ci transmisji
Standard
Maksymalna prdko,.
transmisji (bity na sekund)
Tryb dupleks
Bell 103 300 Pe(ny
CCITTY.21 300 Pe(ny
Bell212A 1200 Pe(ny
ITU V.22 1200 P(
ITU V.22bis 2400 Pe(ny
ITU V.23 1200/75 Pseudope(ny
ITU V.29 9600 P(
ITU V.32 9600 Pe(ny
ITU V.32bis 14400 Pe(ny
ITU V.32fast 28800 Pe(ny
ITU V.34 28800 Pe(ny
ITU V.90 56000 Pe(ny
Bell 103
To ameryka%ski i kanadyjski standard modulacji; prdko,. transmisji 300 b/s. Wykorzystuje
modulacj FSK przy prdko,ci 300 bodw, przenosi l bit na bod. Wikszo,. szybkich
modemw potrafi korzysta. z tego protoko(u, mimo )e jest ju) przestarza(y.
Bell 212A
To ameryka%ski i kanadyjski standard modulacji; prdko,. transmisji 1200 b/s. Wykorzystuje
r)nicowe kluczowanie fazy (DPSK - differential phase-shift keying) przy prdko,ci 600
bodw i przenosi 2 bity na bod.
V.21
Jest to midzynarodowy standard transmisji danych z prdko,ci# 300 b/s, zbli)ony do
standardu Bell 103. Ze wzgldu na wykorzystywane czstotliwo,ci, modemy standardu Bell
103 nie s# kompatybilne z modemami V.21. Standard ten jest przede wszystkim u)ywany poza
Stanami Zjednoczonymi.

V.22
Jest to midzynarodowy standard transmisji danych z prdko,ci# 1200 b/s. Jest zbli)ony do
standardu Bell 212A, lecz nie jest z nim kompatybilny, zw(aszcza w zakresie nawi#zywania
po(#czenia. Standard ten jest przede wszystkim u)ywany poza Stanami Zjednoczonymi.

V.22bis
Jest to midzynarodowy standard transmisji z prdko,ci# 2400 b/s, wykorzystywany zarwno
w Stanach Zjednoczonych, jak i poza nimi. Bis pochodzi od (aci%skiego drugi, co oznacza
ulepszenie lub rozbudow standardu V,22. V.22bis wykorzystuje modulacj QAM przy 600
bodach i przesy(a 4 bity na bod.

V.23
Jest to standard transmisji o r)nej prdko,ci przesy(u danych w zale)no,ci od kierunku: dla
jednego jest to 1200 b/s, a dla drugiego - 75 b/s. Dane s# wprawdzie przesy(ane w obydwu
kierunkach, ale nie z maksymaln# prdko,ci# i dlatego modemy tego standardu okre,la si
mianem pseudope(nego dupleksu. Standard ten, wykorzystywany g(wnie w Europie, zosta(
opracowany, aby obni)y. koszty modemw 1200 b/s, ktre na pocz#tku lat 80. by(y drogie.

V.29
Jest to standard transmisji danych z prdko,ci# 9600 b/s, definiuj#cy metod p(dupleksu
(transmisja jednokierunkowa). Jest g(wnie u)ywany w faksach III grupy, rzadko w modemach.
Poniewa) jest to metoda p(dupleksu, by(a o wiele (atwiejsza do wdro)enia ni) szybka
transmisja w pe(nym dupleksie. Dla (#czno,ci modemowej standard ten nie zosta( w pe(ni
okre,lony, tak wic modemy tego standardu r)nych producentw rzadko mog# si ze sob#
porozumie.. Nie dotyczy to oczywi,cie faksw

V.32
Jest to standard transmisji danych w pe(nym dupleksie (dwukierunkowo) z prdko,ci# 9600
b/s. Okre,la rwnie) korekcj b(dw (forward error-correctiori) i negocjowanie standardw,
wykorzystuje modulacj TCQAM (trellis-coded ,uadrature amplitud! modulation) przy 2400
bodach i przesy(a 4 bity na bod.

Trellis coding to specjalna metoda korekcji b(dw (forward error-correction) tworz#ca
dodatkowy bit (bit kontrolny) dla ka)dej 4-bitowej paczki danych. Jest on wykorzystywany po
stronie odbiorczej do przeprowadzania korekcji b(dw w locie". Metoda ta zwiksza
rwnie) odporno,. na zak(cenia.

Dawniej, ze wzgldu na z(o)ono,. wykorzystywanej technologii, standard ten by(
kosztowny. Poniewa) strumie% danych wysy(any w jedn# stron z prdko,ci# 9600 b/s
wykorzystuje prawie ca(e pasmo linii telefonicznej, w modemach standardu V.32 zastosowano
t(umienie echa, co oznacza, )e modem wstrzymuje w(asny sygna( i odbiera tylko sygna( z
drugiego modemu. Dopiero po opracowaniu tanich uk(adw spad(y ceny modemw V.32 i
przez pewien czas by( to obowi#zuj#cy standard transmisji 9600 b/s

V.32bis
Jest to rozszerzenie standardu V.32 do prdko,ci 14,4 kb, z wykorzystaniem modulacji
TCQAM (2400 bodw, 6 bitw na bod). Zastosowanie metody trellis coding polepszy(o jako,.
po(#czenia. Standard ten pracuje w pe(nym dupleksie z mo)liwo,ci# powrotu do V.32 w
przypadku pogorszenia jako,ci (#cza.
V.32fast
Standard ten jest rozszerzeniem standardw V.32 i V.32bis. Wprowadzi( prdko,. transmisji
28,8 kb/s. Jest rwnie) nazywany V.FC (Fast Class). Standard ten zosta( zast#piony przez V.34.
V.34
Standard ten zast#pi( dotychczasowe standardy o prdko,ci transmisji 28,8 kb/s. Ostatnie
poprawki do standardu wprowadzi(y mo)liwo,. pracy z prdko,ciami 31,2 i 33,6 kb/s - nowsze
modemy ju) z nimi pracuj#. Modemy V.34 wykorzystuj#ce zaawansowane procesory sygna(u
cyfrowego (DSPs - Digital Signal Processors) mog# zosta. przystosowane do pracy z
prdko,ci# 33,6 kb/s przez zainstalowanie w modemie nowego oprogramowania. Nale)y
,ci#gn#. od producenta uaktualnienie pamici ROM modemu i korzystaj#c z dostarczonego
programu uaktualni. istniej#cy kod.
Standard V.34 zapewnia najwy)sz# z mo)liwych prdko,. transmisji dla po(#cze%
analogowych. Mo)na powiedzie., )e zmierzamy w kierunku telefonii cyfrowej, tak wic
rozwj transmisji analogowej dobiega ko%ca i obecnie bd# powstawa. tylko modemy
cyfrowe.
V.90
Jest to standard, ktry wprowadzi( (ad w dziedzinie modemw 56 kb/s. Do czasu jego
wprowadzenia, istnia(y dwa konkuruj#ce ze sob# rozwi#zania. Jednym by( X2 firmy U.S.
Robotics (3Com), a drugim K56flex Rockwella. Wicej szczeg(w mo)na znale0. w
podrozdziale Modemy 56 kb"
Protoko#y korekcji b#dw

Korekcja b(dw dotyczy zdolno,ci modemw do identyfikowania b(dw podczas transmisji
i powtrnego automatycznego przesy(ania tych samych danych. Aby korekcja b(dw
dzia(a(a, oba modemy musz# pracowa. w tym samym standardzie korekcji. Tak si te) dzieje
w przypadku wikszo,ci modemw.



MNP 1-4

Jest to standard firmowany przez firm Microcom (MNP - Microcom Networking Protocol),
zapewniaj#cy najprostsz# korekcj b(dw. Bdzie on szczeg(owo omwiony w
podrozdziale Standardy firmowe"
V.42
Jest to protok( korekcji b(dw kompatybilny ze standardem MNP 4, tak wic wszystkie
modemy zgodne z MNP 4 mog# ustali. kontrol korekcji b(dw z modemami V.42.

Standard ten wykorzystuje protok( LAPM (Link Access Procedur! for Modems). Protok( ten,
podobnie jak MNP, automatycznie powtarza przesy(anie danych uszkodzonych podczas
transmisji, dziki temu do drugiego modemu dochodz# tylko w(a,ciwe dane. V.42 uwa)any
jest za lepszy od MNP 4 ze wzgldu na szybszy o 20 % transfer danych wynikaj#cy z
zastosowania inteligentniejszych algorytmw.
Standardy kompresji danych
Kompresja danych odnosi si do wbudowanej w modem zdolno,ci do kompresowania danych
przed ich wys(aniem, co ma du)y wp(yw na czas trwania transmisji i jej koszt (jest to istotne
zw(aszcza przy odleg(ych po(#czeniach). W zale)no,ci od rodzaju danych, mog# by. one
skompresowane nawet czterokrotnie, tyle) samo razy zwikszaj#c efektywn# prdko,.
modemu. Np. dla modemu 14,4 da(oby to prdko,. transmisji 57,6 kb/s, a dla modemu 28,8 -
115,2 kb/s.
MNP 5
Jest to kolejny protok( firmy Microcom, tym razem dotycz#cy kompresji danych. Wicej
powiemy o nim w podrozdziale Standardy firmowe".
V.42bis
Jest to standard kompresji danych zbli)ony do MNP 5, ktry zapewnia o ok. 35 procent lepsz#
kompresj. Modemy V.42 nie s# kompatybilne z modemami MNP 5, ale prawie wszystkie
zawieraj# mo)liwo,ci tych ostatnich.
Protok( ten zwiksza nawet czterokrotnie przepustowo,. w zale)no,ci od zastosowanej
metody kompresji. Prowadzi to czasami do lekko przesadzonej reklamy modemw, np. mwi
si, )e modem V.42bis 2400 b/s pracuje z prdko,ci# 9600 b/s -jest to mo)liwe tylko przy
transmisji s(abo upakowanych zbiorw tekstowych. Na podobnej zasadzie producenci
modemw V.42bis 9600 b/s twierdz#, )e dziki kompresji mog# przenosi. dane z prdko,ci#
do 38,4 kb/s. B#d0 ,wiadom, co si za tym kryje.

Standard V.42bis jest lepszy od MNP 5, poniewa) najpierw analizuje dane, a nastpnie
okre,la, czy kompresja jest potrzebna. Wiele danych mo)e by. ju) skompresowanych, a
dalsza kompresja mo)e zwikszy. rozmiar pliku i wyd(u)y. czas przesy(u. W standardzie
MNP 5 dane s# zawsze kompresowane.

Modemy pracuj#ce w standardzie V.42bis posiadaj# rwnie) korekcj b(dw V.42.
Po(#czenie tych dwch protoko(w daje woln# od b(dw transmisj danych o maksymalnej
kompresji



Standardy firmowe
Oprcz standardw modulacji, korekcji b(dw i kompresji tworzonych b#d0 zatwierdzanych
przez ITU-T, istniej# te) standardy tworzone przez poszczeglne firmy, ktre nie s#
zatwierdzone przez )adne oficjalne instytucje standaryzuj#ce. Niektre z nich s# nawet
popularne i mo)na powiedzie., )e sta(y si pseudostandardami.
Najbardziej popularnymi standardami opracowanymi przez niezale)n# firm s# protoko(y
MNP stworzone przez Microcom. Wprowadzona przez t firm metoda kompresji danych i
korekcji b(dw jest stosowana rwnie) przez innych producentw modemw.
Inn# firm# tworz#c# standardy pracy modemw jest U.S. Robotics. Dziki agresywnej
kampanii reklamowej przeprowadzonej przy udziale operatorw BBS-w, jej protoko(y
modulacji HST (high-speed technology) zdoby(y w latach 80. znaczn# cz,. rynku.
HST
Jest to opracowany przez U.S. Robitics protok( modulacji do pracy w zmodyfikowanym
p(dupleksie z prdko,ciami 14,4 kb/s i 9600 b/s. By( powszechny w BBS-ach i
konkurencyjny wobec standardu V.32. Modemy HST pracuj# w jedn# stron z prdko,ciami
9600 b/s i 14,4 kb/s, a w drug# stron - odpowiednio 300 b/s i 450 b/s. Jest idealnym protoko(em
do interaktywnych po(#cze%, nie potrzebuje uk(adu wyt(umienia echa, co zmniejsza jego cen.
U.S. Robotics wytwarza rwnie) modemy pracuj#ce zarwno ze standardowymi, jak i
w(asnymi protoko(ami. Wykorzystuj# one standardy V32bis i HST, co umo)liwia pod(#czenie
do niemal wszystkich systemw z maksymaln# prdko,ci#. Swego czasu by(y to najlepsze
dostpne modemy; poleca(em je przez wiele lat.
DIS
Jest to protok( modulacji opracowany przez firm CompuCom do pracy z prdko,ci# 9600
b/s, wykorzystuj#cy dynamiczn# stabilizacj impedancji (dynamie impedance sta-bilization -
DIS). Posiada wiksz# redukcj zak(ce% ni) protok( V.32. Wdro)enie standardu jest bardzo
tanie, ale podobnie jak HST, tylko jedna firma produkuje modemy z tym protoko(em. Ze
wzgldu na ma(e koszty standardw V.32 i V.32bis, DIS najprawdopodobniej zostanie
wyeliminowany.
MNP
MNP to standard korekcji b(dw polegaj#cy na wykrywaniu przez modemy b(dw
transmisji i wysy(aniu )#dania powtrnej transmisji danych. Niektre poziomy protoko(u
MNP zapewniaj# rwnie) kompresj danych.
Standard MNP z czasem ewoluowa( tworz#c nowe klasy, ka)da by(a rozszerzeniem
poprzedniej. Najnowsze rozwi#zania spe(niaj# wymagania klas od l do 5. Wy)sze klasy maj
# zastosowanie tylko do modemw firmy Microcom

Protok( MNP jest wykorzystywany g(wnie dziki swoim mo)liwo,ciom korekcji b(dw.
Nowsze klasy (4 i 5) oferuj# wzrost wydajno,ci, a klasa 5 zapewnia rwnie) kompresj danych
w czasie rzeczywistym. Poni)ej przedstawiam pe(ne zastawienie klas protoko(w MNP, mimo
)e ni)sze klasy nie s# istotne dla u)ytkownikw modemw:







* Klasa l (block mod!) wykorzystuje transmisj asynchroniczn# w p(dupleksie
(jednokierunkow#). Metoda ta zapewnia tylko 70% skuteczno,ci i korekcji
b(dw i dlatego obecnie jest rzadko u)ywana.
* Klasa 2 (stream mod!) wykorzystuje transmisj asynchroniczn# w pe(nym du
pleksie (dwukierunkow#). Zapewnia rwnie) korekcj b(dw. Ze wzgldu na
czas potrzebny do ustalenia protoko(u transmisji, przepustowo,. w tej klasie
wynosi ok. 84% po(#cze% bez MNP, czyli ok. 202 znaki na sekund przy 2400
b/s (240 znakw na sekund to teoretyczne maksimum). Klasa ta jest rzadko
u)ywana.
* Klasa 3 zawiera funkcje klasy 2, ale ma wiksz# wydajno,.. Wykorzystuje
transmisj synchroniczn# w pe(nym dupleksie. Poprawiona procedura zapewnia
przepustowo,. ok. 108 % w porwnaniu do modemw bez MNP, przenosz#c
254 znaki na sekund przy prdko,ci 2400 b/s.

* Klasa 4 to klasa o podwy)szonej wydajno,ci, wykorzystuj#ca metody Adaptive Packet
Assembly i Optimized Data Phase. Zwiksza wydajno,. o ok. 5%, ale rzeczywisty wzrost
prdko,ci zale)y od typu wywo(ania i po(#czenia - mo)e wynosi. od 25 do 50 procent
4 Klasa 5 to protok( kompresji danych u)ywaj#cy adaptacyjnego algorytmu czasu
rzeczywistego (real-time adaptive algorithm). Zwiksza przepustowo,. do 50 procent, ale
rzeczywista wydajno,. zale)y od typu przesy(anych danych. Pliki tekstowe daj# najwikszy
wzrost wydajno,ci, z kolei pliki programw -najmniejszy, gdy) nie mo)na ich kompresowa..
W przypadku plikw ju) skompresowanych ARC-em lub PKZIP-em, wydajno,. nawet si
obni)a, dlatego te) jest czsto wy(#czany w systemach BBS-u.
V-Series
V-Series to protok( korekcji b(dw stworzony przez firm Hayes i wykorzystywany w
niektrych jej modemach. Po stworzenia tanich modemw V.32 i V.32bis (rwnie) przez
firm Hayes) protok( V-Series nie przesta( funkcjonowa.. Modemy V-Series wykorzystuj#
zmodyfikowany protok( V.29, czasami okre,lany mianem ping-pong protocol, ze wzgldu
na wykorzystywanie jednego szybkiego kana(u i jednego wolnego kana(u, ktre zamieniaj# si
ze sob#.
CSP
Protok( CSP (CompuCom Speed Protocol) to protok( korekcji b(dw i kompresji danych
dostpny w modemach DIS wytwarzanych przez firm CompuCom
Standardy faksmodemw
Faksy to odrbna technologia, chocia) posiada ona wiele wsplnego z przesy(aniem danych. To
podobie%stwo doprowadzi(o do po(#czenia faksu i modemu w jedno urz#dzenie. Wikszo,.
producentw modemw wytwarza rwnie) faksmodemy.
Midzynarodowe standardy transmisji faksw zosta(y stworzone przez CCITT. Mo)emy je
podzieli. na cztery grupy, z ktrych ka)da u)ywa innej technologii i innych standardw
przesy(ania i odbioru faksw. Faksy grup I i II s# relatywnie wolne i mo)na powiedzie., )e nie
zapewniaj# obecnie odpowiednich warunkw pracy. Faksy grupy III s# wykorzystywane
praktycznie przez wszystkie dzisiejsze faksy, rwnie) te po(#czone z modemami. Faksy grup I-
III s# analogowe, natomiast faksy grupy IV zaprojektowano jako urz#dzenia cyfrowe do
praczsieci# ISDN lub innymi sieciami cyfrowymi. Poniewa) system telefoniczny nadal jest
analogowy, na rynku mo)na spotka. niewiele faksw grupy IV
Faksy grupy
Protok( grupy III okre,la maksymaln# prdko,. transmisji na 9600 bodw oraz dwa poziomy
rozdzielczo,ci obrazu: standardow# (203x98 pikseli) i dok(adn# (303x196 pikseli). Protok(
przewiduje tak)e u)ycie protoko(u kompresji danych, zdefiniowanego przez CCITT (o
nazwie T.4) oraz modulacj V.29.
Wewn#trz grupy III wystpuj# dwie podklasy: Class l i Class 2. R)nica pomidzy nimi polega
na tym, )e w klasie l obraz jest generowany przez oprogramowanie, oprogramowanie tak)e
zajmuje si obs(ug# sesji i komunikacj# z systemem odbiorcy. W klasie 2 obraz ka)dej strony
jest generowany i przesy(any do faksmodemu, ktry sam zajmuje si obs(ug# sesji i
komunikacj#. Z tego powodu w klasie l zapewnienie zgodno,ci z drugim urz#dzeniem
spada g(wnie na oprogramowanie, podczas gdy w klasie drugiej jest zadaniem sprztu. Cho.
obie klasy wywo(uj# dodatkowe polecenia AT zwi#zane z faksem, zestaw polece% klasy 2
jest du)o wikszy i zawiera ponad 40 nowych instrukcji.
Specyfikacja Class l zosta(a zaakceptowana i ratyfikowana przez CCITT w 1988 roku, podczas
gdy klasa 2 zosta(a odrzucona. Jednak niektrzy producenci opracowali modemy klasy 2
u)ywaj#c szkicu (tj. nieratyfikowanej) wersji standardu. Obecnie w(a,ciwie wszystkie
faksmodemy obs(uguj# standard Group III, Class l i to powinno by. minimalnym
wymaganiem dla dowolnego faksmodemu, ktry chcesz kupi.. Obs(uga klasy 2 jest dodatkow#
zalet#, ale sama w sobie nie zapewnia ju) tak du)ej - prawie uniwersalnej - zgodno,ci jak
klasa 1
Faks grupy IV
Podczas gdy protoko(y grup od I do III s# z natury analogowe (tak jak modemy) i zosta(y
opracowane do wykorzystania standardowych analogowych linii telefonicznych, specyfikacja
grupy IV przewiduje cyfrow# transmisj obrazw i wymaga linii ISDN lub innego cyfrowego
po(#czenia z systemem odbiorcy. Grupa IV obs(uguje rozdzielczo,. faksu do 400 dpi i
korzysta z nowszego protoko(u kompresji danych CCITT, o nazwie T.6.
Aby cyfrowe rozwi#zania, takie jak Taksowanie przy u)yciu protoko(u grupy IV, mog(y dzia(a.,
po(#czenie pomidzy systemem 0rd(owym a docelowym musi by. w pe(ni cyfrowe. To
oznacza, )e cho. twoja centrala telefoniczna jest central# cyfrow# i u)ywasz cyfrowego
(#cza, istnieje bardzo du)e prawdopodobie%stwo, )e gdzie, w systemie wyst#pi# elementy
analogowe. Dopki sie. telefoniczna nie zostanie wymieniona na w pe(ni cyfrow# (co jest
ogromnym przedsiwziciem), systemy grupy IV nie zast#pi# systemw grupy III
Modemy 56 kb
Ostatnio pojawi(y si na rynku nowe modemy 56 kb/s (kilobitw na sekund). Umo)liwiaj# one
uzyskanie prdko,ci przesy(u danych od hosta do klienta na poziomie 56 kb/s. Jest to
dwukrotnie wiksza prdko,. ni) 28,8 kb/s, ale nie podwaja prdko,ci ostatniego standardu -
33,6 kb/s.
Aby zrozumie., w jaki sposb uda(o si osi#gn#. t prdko,., musimy najpierw wyja,ni. kilka
zasad technologii modemowej. W tradycyjnym modemie informacja jest przetwarzana z
cyfrowej na analogow#, tak aby mog(a by. przes(ana liniami telefonicznymi, i na ko%cu jest z
powrotem zamieniana na posta. cyfrow#.
Ta zamiana z postaci cyfrowej na analogow# powoduje pewne obni)enie prdko,ci i
nawet je)eli linia telefoniczna jest w stanie przes(a. dane z prdko,ci# 56 kb/s, to i tak
maksymalna efektywna prdko,. wyniesie ok. 33,6 kb/s, w(a,nie ze wzgldu na konwersj.
Wed(ug prawa (od nazwiska autora nazwane prawem Shannona), maksymalna prdko,.
osi#galna w analogowych liniach telefonicznych wynosi 33,6 kb/s.

Jednak prawo Shannona zak(ada, )e ca(o,. sieci telefonicznej jest analogowa. Tak ju) nie jest
w przypadku znacznych obszarw Stanw Zjednoczonych. W obszarach miejskich wikszo,.
linii jest cyfrowa, (#cznie z centralami telefonicznymi, gdzie pod(#czona jest twoja linia
telefoniczna. Centrala telefoniczna przetwarza cyfrowy sygna( na analogowy przed wys(aniem
go do ciebie.
Bior#c pod uwag fakt, )e system telefoniczny jest ju) w wikszo,ci cyfrowy, mo)esz -w
pewnych przypadkach - pomin#. pocz#tkow# konwersj cyfrowo-analogow# i wys(a. poprzez
lini bezpo,rednio dane cyfrowe. Wtedy zamiast dwch lub wicej konwersji trzeba wykona.
tylko jedn#. W rezultacie teoretycznie mo)na zwikszy. szybko,. transmisji danych tylko w
jednym kierunku, powy)ej 35 kb/s okre,lonych przez prawo Shannona, do szybko,ci prawie
56 kb/s, obs(ugiwanej przez sie. telefoniczn#. Jednak transmisja w drugim kierunku jest
wci#) ograniczona do maksymalnej szybko,ci 33,6 kb/s protoko(u V.34.
Ograniczenia 56 kb

Modemy 56 kb mog# zwikszy. szybko,. transmisji powy)ej prdko,ci oferowanej przez
protok( V.34, ale podlegaj# przy tym pewnym ograniczeniom. W odr)nieniu od
standardowych technologii modemowych, nie mo)esz kupi. dwch modemw 56 kb,
zainstalowa. ich w dwch komputerach i od razu osi#gn#. szybko,ci 56 kb/s. Po jednej ze
stron takiego po(#czenia musi zosta. u)yty specjalny cyfrowy modem, ktry (#czy si z
publiczn# sieci# telefoniczn# bez przeprowadzania konwersji cyfrowo-analogowej
Modemy 56 kb mog# wic by. u)ywane jedynie do po(#czenia si z dostawc# us(ug Internetu
lub innymi us(ugodawcami, ktrzy zainwestowali w stworzenie odpowiedniej infrastruktury do
takich po(#cze%. Poniewa) dostawca us(ug posiada cyfrowe po(#czenie z sieci# publiczn#,
mo)e zosta. przy,pieszona transmisja do twojego komputera, ale nie dane wysy(ane z twojego
komputera do dostawcy. W praktyce oznacza to, )e mo)esz szybciej wdrowa. po sieci i
,ci#ga. dane, ale je,li zainstalowa(e, serwer WWW na komputerze, twoi u)ytkownicy nie
skorzystaj# ze wzrostu szybko,ci, poniewa) ruch wychodz#cy nie jest przy,pieszany.
Poza tym przy transmisji od dostawcy us(ug do twojego komputera mo)e wystpowa. tylko
jedna konwersja cyfrowo-analogowa. Jest to podyktowane natur# po(#czenia z lokaln# central#
telefoniczn#. Je,li w po(#czeniu wyst#pi# dodatkowe konwersje, nie bdziesz mg( skorzysta.
z technologii 56 kb; maksymaln# szybko,ci#, z jak# bdziesz mg( przesy(a. i odbiera. dane,
bdzie 33,6 kb/s. Niektrzy producenci modemw dostarczaj# oprogramowanie testuj#ce
lini telefoniczn# i informuj#ce, czy jest mo)liwa transmisja danych z prdko,ci# 56 kb/s
Modemy 56 kb s# bardzo podatne na spowalnianie transmisji wywo(ane szumem linii. Twoja
linia telefoniczna mo)e si doskonale nadawa. do rozmw, a nawet komunikacji
modemowej o ni)szej szybko,ci, ale nies(yszalne szumy mog# (atwo spowodowa., )e
transmisja z szybko,ci# 56 kb/s zostanie w efekcie zwolniona do poziomu transmisji
33,6 kb/s lub nawet mniej
Standardy 56 kb

Aby osi#gn#. po(#czenie z du)# szybko,ci#, zarwno oba modemy, jak i modemy dostawcy us(ug
musz# pracowa. w tej samej technologii 56 kb. W tym momencie powstaje najwa)niejszy
problem, zwi#zany ze zgodno,ci# technologii 56 kb. Jak to si zwykle zdarza, producenci
modemw ,piesz# si z wprowadzeniem na rynek najnowszych rozwi#za%, wic kilka firm
opracowa(o rywalizuj#ce ze sob# standardy. U.S. Robotics (obecnie cz,. 3COM)
wprowadzi(a lini modemw 56 kb u)ywaj#cych uk(adw Texas Instruments, nazywanych
X2, podczas gdy Rockwell, inny producent uk(adw przeznaczonych dla modemw,
opracowa( inny standard 56K, nosz#cy nazw K56flex.

Oczywi,cie, oba standardy nie s# ze sob# zgodne, w zwi#zku z czym pozosta(a cz,. rynku
uleg(a gwa(townej polaryzacji, obs(uguj#c jeden lub drugi standard. W rezultacie powsta(
konflikt podobny do znanego konfliktu VHS z Beta z lat siedemdziesi#tych

Aby sprawy jeszcze bardziej skomplikowa., dos(ownie par dni przed wypuszczeniem na
rynek pierwszych modemw X2 firma U.S. Robotics zorientowa(a si, )e istniej#ce
ograniczenie (FCC Part 68) dotycz#ce maksymalnej mocy sygna(u, ktry mo)na przes(a. przez
sie. analogow#, ograniczy transfer do ok. 53 kb/s. To ograniczenie zosta(o wprowadzone,
poniewa) zwikszenie mocy transmitowanej poprzez lini telefoniczn# w pewnym
momencie powoduje wzmo)on# interferencj pomidzy s#siednimi liniami, czyli tzw.
crosstalk. To zarz#dzenie wesz(o w )ycie ju) dawno temu i nie mia(o si odnosi. do
modemw, wic obecnie trwaj# prace nad rozwi#zaniem tego problemu.
V.90
Na szcz,cie ten problem odchodzi ju) w przesz(o,.. 5 lutego 1998 roku ITU-T zaaprobowa(o
inny standard modemw 56 kb - V.90. Obecnie wszyscy producenci modemw rozbudowuj#
swoje produkty o obs(ug V.90; bdzie mo)liwa tak)e wsp(praca urz#dze% dzia(aj#cych w
dwch wcze,niejszych standardach.
Poniewa) implementacje X2 i K56flex s# zasadniczo podobne w opisanych wcze,niej
wymaganiach sprztowych, powinno by. mo)liwe takie zmodyfikowanie istniej#cych
modemw, aby mog(y pracowa. w standardzie V.90. W tym celu trzeba bdzie wymieni.
oprogramowanie chipsetu poprzez zastosowanie aktualizacji pamici jlash lub po prostu
poprzez wymian uk(adu. O tym jednak zadecyduj# producenci poszczeglnych urz#dze%
Zalecenia dotycz$ce modemu
Modem dla komputera osobistego mo)e mie. posta. urz#dzenia zewntrznego, osobno
zasilanego i pod(#czonego do komputera poprzez port szeregowy, lub urz#dzenia
wewntrznego, zbudowanego jako karta instalowana w jednym z gniazd rozszerze%.
Wikszo,. producentw modemw zwykle oferuje zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne
wersje tego samego urz#dzenia.
Modemy zewntrzne s# zwykle nieco dro)sze, gdy) posiadaj# obudow i oddzielne zasilanie.
Jednak oba rodzaje urz#dze% s# funkcjonalnie identyczne i decyzja o zakupie urz#dzenia
danego typu zale)y od tego, czy masz wolne gniazdo rozszerzenia lub port szeregowy, od
ilo,ci wolnego miejsca na biurku, od wydajno,ci zasilacza komputera oraz od tego, czy
potrafisz otworzy. komputer i zainstalowa. kart rozszerzenia.
Osobi,cie wol modemy zewntrzne, a to g(wnie z powodu wizualnej informacji, jak# daj#
zamontowane w nich diody ,wiec#ce. Dziki nim mo)na natychmiast stwierdzi., czy modem
jest pod(#czony do linii i czy akurat odbiera lub wysy(a dane. Obecnie tak)e niektre programy
komunikacyjne posiadaj# mo)liwo,. imitowania dzia(ania takich wska0nikw, dostarczaj#c
tych samych informacji.
Istniej# rwnie) inne sytuacje - w ktrych lepszym wyborem jest modem wewntrzny. Na
wypadek, gdyby porty szeregowe komputera nie posiada(y buforowanych uk(adw UART
takich jak 16550, wikszo,. modemw wewntrznych posiada wbudowane porty 16550
UART. Dziki nim nie musisz si przejmowa. rozbudow# portw szeregowych w komputerze.
Oprcz tego, zewntrzne modemy 56 kb czasem s# ograniczone przepustowo,ci# portw
szeregowych komputera. W takim wypadku tak)e powiniene, wybra. modem wewntrzny




H Patrz UART", str. 655
Nie wszystkie modemy funkcjonuj#ce z t# sam# szybko,ci# posiadaj# te same funkcje. Wielu
producentw modemw oferuje urz#dzenia dzia(aj#ce z t# sam# szybko,ci#, ale z r)nym
zestawem mo)liwo,ci i po r)nej cenie. Dro)sze modemy zwykle posiadaj# zaawansowane
funkcje, takie jak dzwonienie dystynktywne czy wy,wietlanie numeru dzwoni#cego. Kupuj#c
modem, pamitaj, aby posiada( wszystkie mo)liwo,ci, ktre ci bd# potrzebne. Dobrze jest
tak)e upewni. si, )e posiadane oprogramowanie, (#cznie z systemem operacyjnym, zosta(o
przetestowane w pracy z danym modelem urz#dzenia.
Obecnie wikszo,. markowych modemw oferuje szeroki zakres standardw modulacji,
korekcji b(dw i po(#cze% danych. Jest tak, poniewa) w wikszo,ci modemy dokonuj# tzw.
autonegocjacji, czyli podczas nawi#zywania po(#czenia z innym modemem wybieraj#
najlepszy wsplny zestaw protoko(w. Najcz,ciej uzgadniaj# one mo)liwie szybki protok(,
co nie musi oznacza. najszybszego, ktry potrafi# obs(u)y..

Je,li chodzi o szybko,., jedynym powodem, dla ktrego mo)na by(o zrezygnowa. z zakupu
modemu 56K, by( konflikt pomidzy standardami X2 i K56flex. Obecnie, gdy producenci
zaczli implementowa. protok( V.90, nie ma powodu, aby nie kupowa. tych urz#dze%.
R)nica w cenie pomidzy modemem V.90 a V.34 staje si minimalna, a nawet je,li w tej
chwili nie mo)esz w pe(ni wykorzysta. mo)liwo,ci modemu 56K, nadal mo)esz go u)ywa. do
po(#cze% V.34, a przej,. na V.90, gdy stan linii si poprawi.
ISDN (Integrated Services Digital Network)
Aby odrzuci. ograniczenia modemw asynchronicznych, trzeba ca(kowicie przej,. na
(#czno,. cyfrow#. Rozwi#zaniem jest ISDN, nastpny osi#gnicie w telekomunikacji, w
ktrym odrzucono star# technologi analogowej transmisji danych na rzecz nowej, ca(kowicie
cyfrowej. Dziki ISDN mo)esz po(#czy. si z Internetem z szybko,ci# do 128 kb/s.
ISDN istnieje ju) od ponad dziesiciu lat, lecz dopiero ostatnio zaczynaj# z niego korzysta.
prywatni u)ytkownicy. Wcze,niej nie by(o zbyt rozpowszechnione g(wnie ze wzgldu na
trudno,ci z nak(onieniem operatora sieci telefonicznej do zainstalowania takiej us(ugi. Jeszcze
kilka lat temu ma(o kto w lokalnej firmie telefonicznej w ogle s(ysza( o ISDN, teraz jednak
powsta(o sporo firm, ktre kompleksowo zajmuj# si pod(#czaniem ISDN-u, od dostawy us(ug
Internetowych, poprzez dostarczenie sprztu ISDN a) po za(atwienie formalno,ci z firm#
telefoniczn#.

Cho. ISDN mo)e by. wykorzystywany do prowadzenia zwyk(ych rozmw, nie jest zwyk(ym
po(#czeniem telefonicznym, nawet je,li wykorzystuje istniej#ce przewody telefoniczne. Aby
mc osi#ga. du)e szybko,ci transmisji, oba ko%ce po(#czenia musz# by. cyfrowe, tak wic
zwykle linie ISDN s# przygotowane specjalnie do po(#czenia z dostawc# us(ug Internetu,
ktry tak)e posiada ISDN. Po(#czenia ISDN wykorzystuje si tak)e w firmach do po(#cze% z
Internetem lub do utrzymania (#czno,ci z lokaln# sieci# komputerow# w oddalonym
przedstawicielstwie

ISDN nie jest tak)e (#czem dzier)awionym, w ktrym dwie stacje s# po(#czone na sta(e. Twoje
oprogramowanie musi wybra. odpowiedni numer odbiorcy (specjalny numer ISDN) i
roz(#cza si po zako%czeniu sesji. Z tego powodu mo)esz w miar potrzeb po(#czy. si z innym
dostawc# us(ug, bez konieczno,ci interwencji ze strony kompanii telefonicznej




Us#ugi ISDN
W po(#czeniach ISDN szeroko,. pasma jest podzielona na tzw. kana(y B (bearer channels),
przesy(aj#ce dane z szybko,ci# 64 kb/s, oraz kana(y D (delta channels), dzia(aj#ce z
prdko,ci# 16 lub 64 kb/s, w zale)no,ci od rodzaju us(ugi. Kana(y B przekazuj# g(os lub
dane u)ytkownika, podczas gdy kana(y delta s(u)# do kontroli ruchu.
Istniej# dwa typy us(ug ISDN: BRI (Basic Rat Interface) oraz PRI (Primary Rat Interface).
Us(uga BRI jest przewidziana dla prywatnych u)ytkownikw i sk(ada si z dwch kana(w B i
jednego kana(u D 16 kb/s, co razem daje 144 kbps. Us(uga PRI jest skierowana bardziej do firm,
na przyk(ad w celu utrzymania po(#cze% PBX z lokaln# central# telefoniczn#. W Ameryce
P(nocnej i Japonii us(uga PRI sk(ada si z 23 kana(w B i jednego kana(u D 64 kb/s, co
(#cznie daje 1356 kb/s, przy u)yciu standardowego interfejsu Tl. W Europie us(uga PRI sk(ada
si z 30 kana(w B i jednego kana(u D 64 kb/s, daj#c (#cznie 1984 kb/s, zgodnie ze
standardem telekomunikacyjnym El. Firmy, ktre potrzebuj# wikszej przepustowo,ci ni)
oferuje jedno po(#czenie PRI, maj# mo)liwo,. u)ycia kana(u D do obs(ugi wielokrotnych
po(#cze% PRI, przy u)yciu NFAS (Non-Facility Associated Signaling).
Gdy mowa o po(#czeniach ISDN, jeden kilobajt odpowiada 1000 bajtw, a nie 1024 bajtom
jak w standardowych aplikacjach komputerowych.
Istnieje mo)liwo,. (#czenia przepustowo,ci kilku kana(w B przy pomocy protoko(u takiego
jak Multilink PPP lub BONDING (opracowanego przez Bandwith ON Demand
INteroperability Group), dziki czemu mo)esz u)y. us(ugi BRI do nawi#zania pojedynczego -
128 kb/s - po(#czenia z Internetem. Mo)esz tak)e pod(#czy. kilka urz#dze% do pojedynczego
(#cza ISDN i transmitowa. kilka sygna(w w r)ne miejsca rwnocze,nie, zastpuj#c w ten
sposb kilka standardowych linii telefonicznych.

Aby mc skorzysta. z (#cza ISDN i us(ugi BRI, musisz znajdowa. si w odleg(o,ci do 5,5
km od centrali. Aby utrzyma. d(u)sze (#cza, konieczne jest zastosowanie do,. drogich
repeaterw (repeat - powtarza.), a niektre firmy telefoniczne mog# wtedy ca(kowicie
odmwi. tej us(ugi. W Stanach Zjednoczonych wikszo,. istniej#cych przewodw
telefonicznych jest w stanie obs(u)y. komunikacj ISDN, wic zwykle nie trzeba p(aci. za
po(o)enie nowej linii.

Ceny za us(ugi ISDN znacznie si wahaj#, w zale)no,ci od miejsca zamieszkania. W
Stanach Zjednoczonych op(ata instalacyjna wynosi od 100 do 150 dolarw, w zale)no,ci od tego,
czy jest wykorzystywana stara linia, czy k(adziona nowa. Abonament miesiczny zwykle
wynosi od 30 do 50 dolarw, czsto p(aci si tak)e za czas po(#czenia, od jednego do sze,ciu
centw za minut. Pamitaj tak)e, )e trzeba kupi. tzw. terminal ISDN do komputera i by.
mo)e tak)e inny sprzt, za, wspomniane op(aty pokrywaj# jedynie koszty po(#czenia z firm#
telefoniczn#. Oprcz nich trzeba zap(aci. tak)e dostawcy us(ug za dostp do Internetu z
szybko,ci# ISDN.
Sprzt ISDN
Aby pod(#czy. komputer do (#cza ISDN, musisz posiada. odpowiednie urz#dzenie nazywane-
adapterem ko.cowym (terminal adapter, TA). Adapter ma posta. karty rozszerzenia lub
zewntrznego urz#dzenia pod(#czanego poprzez port szeregowy, podobnie jak modem. W
rzeczywisto,ci, adaptery ko%cowe s# czsto nazywane b(dnie modemami ISDN, mimo )e
faktycznie z modemami maj# niewiele wsplnego, gdy) nie przeprowadzaj# )adnej konwersji
analogowo-cyfrowej.


Istniej# dwa r)ne interfejsy dla us(ug ISDN. Tzw. U-Interface sk(ada si z pojedynczej pary
przewodw prowadz#cych do lokalnej centrali firmy telefonicznej. Tzw. Subscriber/
Termination (S/T) Interface sk(ada si z dwch par przewodw, zwykle prowadz#cych od
gniazdka w ,cianie do adaptera ko%cowego. Urz#dzenie konwertuj#ce sygna(y interfejsu U na
sygna(y interfejsu S/T nosi nazw urz,dzenia ko.cowego sieci (network termination device,
NT-1).
Niektre adaptery ko%cowe posiadaj# wbudowany konwerter NT-1, umo)liwiaj#c po(#czenie
interfejsu U bezpo,rednio do komputera. Jest to doskona(e rozwi#zanie dopty, dopki
komputer jest jedynym urz#dzeniem, ktre chcesz pod(#czy. do linii ISDN. Je,li chcesz
pod(#czy. kilka urz#dze% lub je,li adapter ko%cowy nie posiada konwertera NT-1, musisz
oddzielnie kupi. ten konwerter. Alternatyw#jest tak)e zakup specjalnego terminala, ktry
mo)esz pod(#czy. do lokalnej sieci komputerowej. To szczeglnie dobre rozwi#zanie w
przypadku, gdy posiadasz kilka komputerw, poniewa) mo)esz wtedy u)y. jednego adaptera
ko%cowego dla nich wszystkich

Podczas zakupu adaptera ko%cowego najlepiej wybierz wersj wewntrzn#. Adapter z
kompresj# mo)e (atwo przekroczy. mo)liwo,ci niezawodnej transmisji danych portu
szeregowego. Pamitaj, )e nawet przy umiarkowanej kompresji 2:1 jest przekraczana
maksymalna dopuszczalna szybko,. 232 kb/s dzisiejszych szybkich portw szeregowych
;$cza dzier&awione

U)ytkownicy o du)ych wymaganiach co do prdko,ci transmisji danych (i o zasobnych
portfelach) maj# do dyspozycji dedykowane (#cza dzier)awione, ktrymi mog# przesy(a. dane
pomidzy dwoma stacjami z szybko,ci# znacznie przewy)szaj#c# mo)liwo,ci linii ISDN.
5#cze dzier)awione to sta(e, 24-godzinne po(#czenie z okre,lonym miejscem, ktre mo)e
zosta. zmienione jedynie przez firm telefoniczn#. Wiksze firmy u)ywaj# (#czy
dzier)awionych do utrzymania (#czno,ci z lokalnymi sieciami komputerowymi w
oddalonych oddzia(ach lub w celu po(#czenia si z Internetem poprzez dostawc us(ug. Jak
zobaczymy w nastpnych podrozdzia(ach, (#cza dzier)awione oferuj# r)ne prdko,ci
transmisji.
;$cza T-l
Do po(#czenia oddalonych od siebie sieci, do obs(ugi du)ej liczby u)ytkownikw Interneto-wych,
a tak)e w przypadku organizacji, ktre chc# oferowa. w(asne us(ugi Internetowe, m#dr#
inwestycj# jest (#cze T-l. T-l to cyfrowe (#cze pracuj#ce z szybko,ci# 1,55 Mb/s (megabitw
na sekund - przyp. t(um.). To ponad dziesi. razy szybciej ni) w przypadku (#cza ISDN. 5#cze
T-l mo)e zosta. podzielone, w zale)no,ci od tego, jak bdzie wykorzystywane - na 24
indywidualne linie po 64 kb/s ka)da lub pozostawione jako pojedynczy, pojemny kana(
komunikacyjny. Niektrzy dostawcy Internetu umo)liwiaj# wykorzystanie cz,ci (#cza T-l (w
kawa(kach po 64 kb/s).
W Stanach Zjednoczonych koszt utrzymania (#cza T-l wynosi par tysicy dolarw
miesicznie, do,. droga jest tak)e sama instalacja (#cza. Jednak w przypadku wikszych
organizacji wymagaj#cych du)ej przepustowo,ci, bardziej ekonomiczne mo)e by.
zainstalowanie (#cza o wy)szej pojemno,ci zamiast ci#g(ego dodawania wolniejszych (#czy
;$cza T-3

Jako odpowiednik oko(o trzydziestu (#czy T-l, (#cze T-3 zapewnia transmisj 45 Mb/s i jest
odpowiednie jedynie dla bardzo du)ych organizacji i uczelni. Je,li chodzi o cen, podpada pod
kategori: Je,li musisz o ni# pyta., to na pewno ci nie sta.."

Sieci telewizji kablowej (CATV)
Cho. w stosunku do standardowej technologii modemowej, ISDN stanowi znacz#cy krok
na drodze wzrostu szybko,ci transmisji, to jednak trudno,ci z instalacj# oraz koszty
utrzymania (zw(aszcza je,li w gr wchodzi tak)e op(ata za czas po(#czenia) mog# sprawia.,
)e nie bdzie stanowi. zadowalaj#cego rozwi#zania. Nastpnym krokiem w kierunku
wzrostu szybko,ci s# sieci telewizji kablowej (CATV, cable TV), ktrych us(ugi, je,li s#
dostpne, s# tak)e znacznie ta%sze ni) ISDN.
Modemy kablowe
Tak jak w przypadku ISDN, urz#dzenie u)ywane do po(#czenia komputera z sieci# telewizji
kablowej tak)e jest zwykle b(dnie nazywane modemem (w dalszej cz,ci bd si jednak
trzyma( tego okre,lenia dla wygody). Jednak takie urz#dzenie - modem kablowy - pe(ni o
wiele wicej funkcji. W rzeczywisto,ci jest co prawda modulatorem i demodulatorem, ale tak)e
funkcjonuje jako tuner, mostek sieciowy, szyfrator, agent SNMP oraz koncentrator.

Do pod(#czenia komputera do sieci telewizji kablowej, inaczej ni) w przypadku stan-
dardowych technologii modemowych, nie u)ywa si portu szeregowego. Zamiast tego musisz
zainstalowa. w komputerze standardow# kart sieciow# typu Ethernet. Karta sieciowa (#czy
si z modemem kablowym przy pomocy takiej samej skrtki, jaka jest u)ywana w lokalnych
sieciach komputerowych. W rzeczywisto,ci, komputer oraz modem kablowy tworz#
dwuwz(ow# sie., w ktrej modem pe(ni rol koncentratora

Modem kablowy (#czy si z sieci# telewizji kablowej przy pomocy standardowego kabla
koncentrycznego, takiego samego, jaki pod(#cza si do telewizora. Tak wic modem kablowy
pe(ni funkcj mostka pomidzy ma(# lokaln# sieci# komputerow# opart# na skrtce a
hybrydow# sieci# HFC (#cz#c# wszystkich odbiorcw telewizji kablowej w s#siedztwie.
Pasmo przenoszenia sieci kablowej
Telewizja kablowa u)ywa tzw. sieci szerokopasmowej, co oznacza, )e pasmo przenoszenia jest
podzielone w celu przekazywania wielu sygna(w przy pomocy tej samej linii. Te
poszczeglne sygna(y odpowiadaj# poszczeglnym kana(om telewizyjnym odbieranym w
telewizorze. Typowa sie. HFC posiada pasmo przenoszenia o szeroko,ci oko(o 750 MHz, a
ka)dy kana( zajmuje 6 MHz. Poniewa) kana(y telewizyjne rozpoczynaj# si od czstotliwo,ci
oko(o 50 MHz, kana( 2 znajdziesz w zakresie 50-56 MHz, kana( 3 w zakresie 57-63 MHz, iid.
poprzez ca(# szeroko,. pasma. Przy takich za(o)eniach w sieci kablowej mo)na przekaza.
oko(o 110 kana(w.
W celu przesy(ania sieci# danych, systemy telewizji kablowej zwykle rezerwuj# w zakresie
50-750 MHz pasmo odpowiadaj#ce szeroko,ci jednego kana(u przeznaczone dla ruchu
przychodz#cego (czyli danych rozprowadzanych do odbiorcw). W ten sposb modem
kablowy funkcjonuje jako tuner, podobnie jak telewizor pod(#czony do sieci kablowej,
zapewniaj#c, )e komputer otrzymuje sygna( o odpowiedniej czstotliwo,ci.
Ruch wychodz#cy (czyli dane przesy(ane z komputera do sieci) u)ywa innego kana(u. Systemy
telewizji kablowej rezerwuj# pasmo od 5 MHz do 42 MHz na r)nego typu sygna(y
wychodz#ce (na przyk(ad sygna(y generowane przez telewizory umo)liwiaj#ce wybr p(atnych
filmw na )#danie). W zale)no,ci od dostpnej szeroko,ci pasma, mo)e si okaza., )e
operator sieci kablowej nie utrzymuje tej samej wysokiej szybko,ci ruchu wychodz#cego, co
przychodz#cego. Taka sie. nosi nazw sieci asymetrycznej



Poniewa) szybko,. ruchu wychodz#cego czsto jest du)o mniejsza od szybko,ci ruchu
przychodz#cego, telewizja kablowa zwykle nie jest najlepszym rozwi#zaniem, je,li chodzi o
instalowanie serwerw WWW lub innych us(ug internetowych. Jest to ca(kiem logiczne,
gdy) sieci telewizji kablowych s# przeznaczone g(wnie do wykorzystania przez
indywidualnych, domowych u)ytkownikw. Jednak, gdy ta technologia dojrzeje, ten typ
po(#czenia z Internetem mo)e sta. si powszechny tak)e dla profesjonalnych dostawcw
us(ug
Ilo,. danych przesy(anych poprzez pojedyncze podpasmo 6 MHz zale)y od typu modulacji
stosowanej w systemie, z ktrym twj komputer (#czy si poprzez sie.. Przy u)yciu
technologii o nazwie 64 QAM (,uadrature amplitud! modulation), kana( mo)e przes(a. do 27
Mb/s w ruchu przychodz#cym. Przy zastosowaniu wariantu o nazwie 256 QAM
przepustowo,. mo)e wzrosn#. do 36 Mb/s.

Musisz jednak zdawa. sobie spraw, )e w )adnym wypadku nawet w przybli)eniu nie
osi#gniesz takiej szybko,ci przesy(u danych do twojego komputera. Po pierwsze, karta
sieciowa Ethernet u)ywana do po(#czenia z modemem kablowym ogranicza prdko,.
przekazywania danych do 10 Mb/s, ale w rzeczywisto,ci nawet taki wynik jest praktycznie
ca(kowicie nieprawdopodobny. Tak jak w przypadku sieci lokalnej, dzielisz dostpne pasmo
przenoszenia tak)e z innymi u)ytkownikami. Wszyscy twoi s#siedzi, ktrzy -tak jak ty -
op(acaj# korzystanie z us(ug sieci kablowej, maj# do dyspozycji ten sam 6-megahercowy kana(.
Gdy z sieci zacznie korzysta. wiksza liczba u)ytkownikw, wicej systemw bdzie korzysta.
z tego samego pasma i przepustowo,. systemu si zmniejszy
Bezpiecze+stwo w sieciach telewizji kablowej
Poniewa) twj komputer dzieli sie. z innymi u)ytkownikami w s#siedztwie oraz ze wzgldu
na to, )e ruch jest dwukierunkowy, wa)nym zagadnieniem staje si ochrona w sieciach
kablowych. W wikszo,ci przypadkw jest stosowana pewna forma szyfrowania, zapobiegaj#ca
niepo)#danemu dostpowi do sieci. Tak jak w przypadku odbiornika telewizji kablowej, modem
kablowy mo)e zawiera. uk(ady szyfrowania wymagane do pod(#czenia si do sieci. Operator
telewizji kablowej mo)e tak)e dostarcza. specjalnego oprogramowania u)ywaj#cego
odpowiedniego protoko(u w celu za(ogowania si do sieci. Dziki temu sie. jest chroniona
przed dostpem osb niepowo(anych, w )aden sposb nie chroni jednak twoich danych.
Je,li u)ywasz systemu operacyjnego w rodzaju Windows 9x, z wbudowan# obs(ug# sieci typu
peer-to-peer, mo)esz odwo(ywa. si poprzez sie. do komputerw s#siadw. System
operacyjny pozwala na podjcie decyzji, czy tak)e twoje zasoby maj# by. udostpniane
innym. Je,li zwi#zane z tym ustawienia zostan# niew(a,ciwie dobrane, s#siedzi bd# mogli
przegl#da. twoje pliki, modyfikowa. je, a nawet usuwa. z dysku. Pamitaj, aby omwi. t
spraw z technikiem instaluj#cym modem kablowy; z pewno,ci# zaproponuje w(a,ciwe
rozwi#zanie problemu.
Wydajno.2 sieci telewizji kablowej
Fakt, )e dzielisz sie. telewizji kablowej z innymi u)ytkownikami, nie oznacza wcale, )e
wydajno,. modemu kablowego jest niska. Typowa, rzeczywista przepustowo,. waha si w
okolicach 512 kb/s, prawie dziesi. razy wicej ni) w przypadku najszybszych po(#cze%
modemowych i cztery razy wicej ni) przy u)yciu (#czy ISDN. Dopiero przy takiej prdko,ci
mo)na doceni. korzystanie z sieci WWW. Te ogromne pliki d0wiku i wideo, ktrych
dot#d tak bardzo unika(e,, nagle ,ci#gaj# si w ci#gu kilku sekund i wkrtce okazuje si,
)e ca(y dysk jest zapchany wszelkim dostpnym darmowym oprogramowaniem.
Nale)y przy tym zauwa)y., )e taka us(uga jest zwykle dostpna po bardzo przystpnej cenie.
Pamitaj, )e operator telewizji kablowej zastpuje zarwno firm telefoniczn#, jak i
dostawc us(ug Internetu, oferuj#c bardzo szybki dostp do sieci WWW.
Cena mo)e wynosi. oko(o 40 dolarw miesicznie, dwa razy wicej ni) przecitny rachunek
za konto Internetowe u dostawcy us(ug, ale za to du)o mniej ni) w przypadku (#czy ISDN. Nie
wymaga przy tym linii telefonicznej i zapewnia 24-godzinny dostp do ,wiatowej sieci
WWW. W mojej opinii, ta technologia przewy)sza wszystkie inne istniej#ce obecnie sposoby
dostpu do Internetu, zarwno pod wzgldem szybko,ci, jak i ceny oraz wygody

Bezpo,rednie po(#czenie kablowe

Gdy musisz przenie,. wiksz# ilo,. danych pomidzy komputerami znajduj#cymi si w tym
samym pomieszczeniu, masz do dyspozycji kilka mo)liwych rozwi#za%. Mo)esz skopiowa.
dane na dyskietki, ale w przypadku kilku megabajtw danych nie jest to zbyt wygodne
rozwi#zanie. Dyski Zip i inne dyski wymienne mieszcz# wicej danych, ale za to w obu
systemach musisz mie. ten sam typ napdu lub musisz przenosi. napd z komputera do
komputera. Po(#czenie sieciowe jest najszybszym rozwi#zaniem, ale zwykle nie op(aca si
instalowa. sieci w celu jednokrotnego lub okazjonalnego przesy(ania danych. Wreszcie, mo)esz
u)y. modemu, dzwoni#c z jednego komputera do drugiego i przesy(aj#c pliki lini#
telefoniczn#. Takie rozwi#zanie wymaga jednak dwch modemw i dwch linii telefonicznych.
Jako alternatyw mo)esz jednak ustanowi. modemowe" po(#czenie pomidzy dwoma
komputerami, nie wykorzystuj#c przy tym )adnego modemu! U)ywaj#c specjalnego kabla o
nazwie null modem (lub laplink), mo)esz po(#czy. porty szeregowe lub rwnoleg(e w dwch
komputerach, formuj#c prost#, dwustanowiskow# sie., przez ktr# mo)esz przes(a. dane.
Takie rozwi#zanie jest szczeglnie u)yteczne, gdy posiadasz komputer stacjonarny i
komputer przeno,ny, w ktrych chcesz pracowa. na tych samych danych.

Kabel null modem to specjalny kabel z przewodami po(#czonymi w taki sposb, aby przewd
transmisji danych (TD) jednego portu szeregowego (#czy( si z przewodem odbioru danych
(RD) drugiego portu. Kabel (#cz#cy w taki sposb dwa porty szeregowe nosi nazw
dwukierunkowego kabla rwnoleg(ego. Kable tego rodzaju s# zwykle dostpne w ka)dym
sklepie prowadz#cym sprzeda) akcesoriw komputerowych. Czasem zdarza si, )e takie
kable s# nazywane kablami laplink; nazwa pochodzi od nazwy pierwszego oprogramowania,
w ktrym zastosowano pomys( wykorzystania bezpo,redniego po(#czenia kablowego.
Gdy zainstalujesz ju) wymagany osprzt, do nawi#zania komunikacji pomidzy systemami
bdziesz potrzebowa( tak)e odpowiedniego oprogramowania. Swego czasu trzeba by(o w tym
celu naby. odpowiednie oprogramowanie (takie jak LapLink), ale obecnie taka mo)liwo,.
jest wbudowana w sam system operacyjny, przynajmniej je,li chodzi o DOS 6, Windows 9x
i Windows NT.
W DOS-ie takie oprogramowanie sk(ada si z dwch plikw wykonywalnych, INTERSYR. EXE i
INTERLNK.EXE. W Windows 9x i Windows NT wystpuje ca(a aplikacja o nazwie
Bezpo,rednie po(#czenie kablowe. W ka)dym przypadku jednak oprogramowanie dzia(a
zasadniczo tak samo. Jeden z komputerw pe(ni funkcj hosta (gospodarza), za, drugi
komputer jest go$ciem. Oprogramowanie umo)liwia u)ytkownikowi, pracuj#cemu przy
komputerze-go,ciu, dwukierunkow# transmisj plikw z komputerem hosta.
W wersji dla DOS-a na komputerze hosta trzeba uruchomi. program INTERSYR. W tym
systemie mo)e dzia(a. inna wersja DOS-a; musisz jedynie skopiowa. plik INTERSYR. EXE z
komputera, w ktrym zainstalowano DOS 6 (przy pomocy dyskietki). W Windows 98 mo)esz
klikn#. na menu Start, a nastpnie na Programy, Akcesoria, Komunikacj, Bezpo,rednie
po(#czenie kablowe. Nastpnie wybierz opcj Host (rysunek 11.8). W obu przypadkach
zostaniesz poproszony o wybranie portu COM lub LPT, do ktrego pod(#czy(e, kabel.

W drugim komputerze musisz uruchomi. w DOS-ie program INTERLNK.EXE lub w
Windows 9x wybra. ten sam program Bezpo,rednie po(#czenie kablowe, po czym wybra.
opcj Guest. Tak)e tym razem zostaniesz poproszony o wskazanie portu, po czym
oprogramowanie przyst#pi do nawi#zania po(#czenia pomidzy oboma komputerami. Gdy
po(#czenie zostanie nawi#zane komputer go,cia montuje dyski komputera hosta jako w(asne
dyski systemowe, przypisuj#c im pierwsze dostpne litery

Rysunek 11.8.
Windows 9x pozwala na po,czenie si! z innym komputerem przy pomocy kabla szeregowego lub
rwnolegego

Lokalne sieci komputerowe
Lokalna sie. komputerowa (LAN - local area network) pozwala na wsplne korzystanie z
plikw, aplikacji, drukarek, przestrzeni na dysku, modemw, faksw i napdw CD-ROM
pomidzy r)nymi systemami, u)ywanie programw typu klient/serwer, wysy(anie poczty
elektronicznej i wykonywanie r)nych innych czynno,ci, ktre sprawiaj#, )e grupa
komputerw dzia(a jako zesp(.
Obecnie istnieje wiele sposobw tworzenia lokalnych sieci komputerowych. Jak ju) wiesz,
najprostsz# sie. LAN tworz# zaledwie dwa komputery po(#czone poprzez porty szeregowe lub
rwnoleg(e. Cho. termin sie' rzadko jest u)ywany w kontek,cie takich po(#cze%, ca(kowicie
jednak zgadza si to z definicj#.
Podstawy sieci

W wikszo,ci przypadkw komputery s# pod(#czone do sieci za po,rednictwem tzw. kart
sieciowych, ktre mog# mie. posta. kart rozszerze% (czasem okre,la si je jako network
interface card, w skrcie NIC) lub mog# by. wbudowane w p(yt g(wn# komputera. Karta
sieciowa w ka)dym komputerze (#czy si z okablowaniem sieci, w taki sposb, aby ka)dy
komputer mg( si porozumie. z ka)dym innym komputerem w sieci

Cho. w ogromnej wikszo,ci sieci komputery s# po(#czone kablami, istnieje mo)liwo,.
zastosowania jako po(#czenia jednej z wielu technologii bezprzewodowych, takich jak
podczerwie%, lasery czy mikrofale

Praktycznie wszystkie sieci lokalne s# sieciami jednopasmowymi, co oznacza, )e gdy
komputer transmituje dane, sygna( zajmuje ca(# szeroko,. pasma przenoszenia no,nika sieci.
Innym rozwi#zaniem s# sieci szerokopasmowe, w ktrych pojedynczym kablem (no,nikiem)
mo)e biec naraz kilka sygna(w. Przyk(adem takiej sieci jest sie. telewizji kablowej, w ktrej
sygna(y odpowiadaj#ce poszczeglnym kana(om s# rozsy(ane jednocze,nie

Klient / Serwer kontra Peer-to-Peer

Cho. ka)dy komputer w sieci LAN jest po(#czony z ka)dym innym komputerem, niekoniecznie
wszystkie komputery si ze sob# komunikuj#. Istniej# dwa podstawowe typy sieci lokalnych,
oparte na wzorcu komunikacji pomidzy maszynami, nosz#ce nazw sieci typu klient/serwer
oraz sieci typu peer-to-peer.

W sieciach klient/serwer ka)dy komputer ma wyznaczon# rol, klienta albo serwera.
Przeznaczeniem serwera jest udostpnianie swych zasobw komputerom-klientom w sieci.
Zwykle serwery znajduj# si w obszarach chronionych, gdy) zawieraj# najcenniejsze dane
firmy, za, operatorzy niezbyt czsto korzystaj# z nich bezpo,rednio. Pozosta(e komputery w
sieci pe(ni# rol klientw (rysunek 11.9).
Rysunek 11.9.
Skadniki sieci lokalnej typu klient/serwer


Dedykowany komputer-serwer zwykle posiada szybszy procesor, wicej pamici i wicej
miejsca na dyskach ni) komputer-klient, gdy) jednocze,nie obs(uguje czasem nawet tuziny lub
setki u)ytkownikw. Na serwerze dzia(a specjalny system operacyjny, na przyk(ad NetWare,
ktry jest zaprojektowany wy(#cznie do jak najefektywniejszego udostpniania zasobw.
Komputer-klient komunikuje si wy(#cznie z serwerami, nigdy z innymi klientami. System
klienta to standardowy komputer osobisty z systemem operacyjnym takim jak DOS lub
Windows. Jedyn# r)nic# jest dodatkowe oprogramowanie klienta, sprawiaj#ce, )e .ma on
dostp do zasobw udostpnianych przez serwery.



Dla odr)nienia, w sieciach peer-to-peer ka)dy komputer ma rwne prawa i mo)e
komunikowa. si ze wszystkimi komputerami w sieci, do ktrych posiada prawa dostpu
(rysunek 11.10). Mo)na powiedzie., )e w sieciach peer-to-peer ka)dy komputer pe(ni
jednocze,nie funkcj serwera i klienta. W(a,nie dlatego mo)na spotka. si z dzia(alno,ci# typu
klient/serwer, mimo )e sama sie. jest typu peer-to-peer. Sieci peer-to-peer mog# by. bardzo
ma(e i sk(ada. si z dwch komputerw lub mog# by. ogromne, (#cz#ce setki r)nych maszyn.

Rysunek 11.10.
Architektura logiczna typowej sieci typu peer-to-peer
























Sieci peer-to-peer s# popularne w ma(ych firmach lub pojedynczych wydzia(ach wikszych
organizacji. Zalet# sieci peer-to-peer jest brak konieczno,ci wydzielenia osobnego
komputera pe(ni#cego funkcje serwera plikw. Zamiast tego, ka)dy komputer mo)e udziela.
innym swoich zasobw. Potencjaln# wad# sieci tego typu jest zwykle du)o ni)szy poziom
ochrony i kontroli, poniewa) u)ytkownicy zwykle sami administruj# swoimi systemami,
podczas gdy sieci typu klient/serwer posiadaj# scentralizowany system administracji.
Windows 9x i Windows NT maj# wbudowane funkcje sieci peer-to-peer. Dziki technologii P(ug
and Play, zbudowanie sieci w oparciu o kilka kart sieciowych, odpowiednie kable i
komputery z systemem Windows 9x jest wzgldnie (atwe.
Mo)esz tak)e po(#czy. dwa komputery z Windows 9x lub Windows NT przy pomocy
modemw i programu Dial-Up Networking wbudowanego w system operacyjny. Dial-Up
Networking korzysta z tego samego oprogramowania klienta co standardowa sie. Windows 9x, z
tym )e po(#czenie przy pomocy kabla sieciowego jest zast#pione po(#czeniem modemowym



Oprogramowanie klienta sieci
Aby twj komputer mg( si odwo(a. do zasobw sieciowych, czy to w sieci klient/serwer, czy
peer-to-peer, musisz zainstalowa. w nim odpowiednie oprogramowanie klienta sieci. Klient
sieci mo)e by. cz,ci# systemu operacyjnego lub oddzielnym produktem, jednak w ka)dym
przypadku jest oprogramowaniem pozwalaj#cym systemowi operacyjnemu na wykorzystanie
karty sieciowej do komunikacji z innymi maszynami.
W prawid(owo skonfigurowanym komputerze pracuj#cym w sieci, dostp do zasobw
sieciowych nie r)ni si zbytnio od dostpu do zasobw lokalnych (z tym, )e mo)e odbywa. si
nieco wolniej). Mo)esz otworzy. plik na dysku sieciowym tak, jakby, otworzy( ten sam plik
na dysku lokalnym. Dzieje si tak, poniewa) oprogramowanie klienta sieci jest ca(kowicie
zintegrowane z ka)dym poziomem systemu operacyjnego komputera.

W wikszo,ci przypadkw, oprogramowanie klienta sieci stanowi cz,. systemu
operacyjnego. Windows 9x, na przyk(ad, zawiera wszystkie komponenty wymagane do
uczestniczenia w sieci peer-to-peer w Windows lub po(#czenia z serwerami Windows NT i
NetWare. Jednak aby po(#czy. si z sieci# z poziomu DOS-a lub Windows 3.1,
oprogramowanie klienta sieci musisz zainstalowa. osobno.
Prze#$czanie pakietw kontra prze#$czanie obwodw
Komputery pod(#czone do sieci musz# wsplnie korzysta. z jednopasmowego no,nika, wic
ich wzajemne komunikowanie si musi by. tak opracowane, aby ka)dy z nich mia( okazj
przes(ania swoich danych. Aby to umo)liwi., komputery dziel# przesy(ane dane na
indywidualne jednostki zwane pakietami. System przesy(a po jednym pakiecie, za, pakiet
wdruje po sieci a) do miejsca przeznaczenia, przemieszany z pakietami wys(anymi przez
inne komputery. W systemie docelowym z pakietw s# sk(adane oryginalne dane. Ten typ
sieci nosi nazw sieci z przetaczaniem pakietw.
Dla odr)nienia, w sieciach z przetaczaniem obwodw po(#czenie nawi#zane podczas sesji
pomidzy dwoma komputerami ca(kowicie zajmuje dostpn# przepustowo,. kabla. Poniewa)
nie musz# dzieli. no,nika z innymi komputerami, oba systemy przesy(aj# swoje dane w
postaci nieprzerwanego strumienia. Przyk(adem sieci z prze(#czaniem obwodw mo)e by.
publiczna sie. telefoniczna.
Stos protoko#w
Poniewa) oprogramowanie klienta sieci w ka)dym komputerze operuje na wielu poziomach,
czsto jest traktowane jako stos, czyli seria modu(w i us(ug u(o)onych jedna na drugiej.
Wcze,niej w tym rozdziale poznali,my r)ne typy protoko(w u)ywanych przez modemy do
komunikowania si z innym urz#dzeniem. Komputery sieciowe tak)e u)ywaj# protoko(w, z
tego samego zreszt# powodu. Aby dwa systemy mog(y si ze sob# komunikowa., musz#
pos(ugiwa. si tym samym jzykiem.

Po(#czenia sieci lokalnych s# jednak bardziej skomplikowane od po(#cze% modemowych i z
tego powodu mamy do czynienia z du)o wiksz# ilo,ci# protoko(w zwi#zanych z ka)d#
warstw# stosu. W(a,nie dlatego oprogramowanie sieciowe czasem okre,lane jest mianem
stosu protokow. Przy projektowaniu sieci lokalnej, administrator ma do wyboru r)ne
protoko(y, jakie mo)na zastosowa. w danej warstwie stosu, dziki czemu mo)e jak najlepiej
dostosowa. sie. do warunkw danego ,rodowiska




Model OSI
Midzynarodowa Organizacja ds. Standardw (International Organization for Stan-
dardization - w skrcie ISO) opublikowa(a dokument zwany modelem OSI (Open System
Interconnection). Wikszo,. firm wytwarzaj#cych produkty sieciowe uzna(a standard OSI,
lecz niewiele lub nawet )adna w pe(ni go nie wdro)y(a. Model OSI dzieli komunikacj w sieci
LAN na siedem warstw. Wikszo,. producentw sieciowych systemw operacyjnych
wykorzystuje trzy lub cztery warstwy protoko(u, nak(adaj#c na siebie niektre warstwy
modelu OSI.

Model OSI opisuje sposb, w jaki powinna przebiega. komunikacja midzy dwoma
komputerami. Sk(ada si z siedmiu warstw (patrz rysunek 11.11) odizolowanych od siebie
odpowiednio zdefiniowanymi interfejsami. Przez lata wiele projektw prbowa(o idealnie
dopasowa. si do modelu OSI, ale nie powsta( z tego )aden konkretny produkt, Model OSI
pozostaje wic pewnym wzorcem, jednak jego znajomo,. jest nieodzowna ka)demu
u)ytkownikowi pragn#cemu zrozumie. zasady komunikowania si w sieci
Rysunek 11.11.
Model OSI

Warstwa aplikacji
Warstwa prezentacji
Warstwa sesji
Warstwa transportowa
Warstwa sieciowa
Warstw
a (#cza
danych
Logical Link
(LLC)


Media Access
(MAC)
Warstwa fizyczna







Oto opis siedmiu warstw modelu OSI:

* Warstwa fizyczna. Ta cz,. modelu OSI okre,la fizyczne i elektryczne w(a,ciwo,ci po(#cze% w
sieci (skrtka, ,wiat(owd, kabel koncentryczny, z(#czki, repeatery itp.). Jest to warstwa
sprztowa. Inne warstwy s# warstwami programowymi
* Warstwa l,cza danych. Na tym etapie impulsy elektryczne wchodz# lub wychodz# z kabla.
Tylko ta warstwa zna elektryczn# reprezentacj danych (wzory bitw, metody kodowania i
przekazywania g(osu w sieciach Token Ring). To w tej warstwie jest wykrywana i usuwana
(poprzez )#danie powtrnej transmisji uszkodzonych pakietw) najwiksza liczba b(dw. Ze
wzgldu na swoj# z(o)ono,., warstwa jest czsto dzielona na warstwy Media Access Control
(MAC) i Logical Link Control (LLC). Warstwa MAC zajmuje si dostpem do sieci
(przekazywaniem Token lub wykrywaniem kolizji) i zarz#dzaniem ruchem w sieci. Warstwa LLC,
pracuj#ca na wy)szym poziomie, dba o wysy(anie i przyjmowanie danych. Ethernet i Token
Ring to protoko(y warstwy Data Link.
* Warstwa sieciowa. Warstwa sieciowa prze(#cza i przekazuje pakiety zgodnie z ich
przeznaczeniem. Jest odpowiedzialna za adresowanie i dostarczanie pakietw. Warstwa ,cza
danych (Data Link) jest odpowiedzialna za transport danych do komputerw bezpo,rednio ze
sob# po(#czonych, natomiast warstwa sieciowa odpowiada za ca(# drog pakietu od 0rd(a do
celu. Przyk(adem protoko(w warstwy sieciowej s# IPX i IP
* Warstwa transportowa. Kiedy w danej chwili jest przetwarzany wicej ni) jeden pakiet
(np. przy przesy(aniu du)ego pliku, ktry musi zosta. podzielony na kilka pakietw), warstwa
transportowa steruje u(o)eniem sk(adnikw przesy(ki i okre,la przep(yw pakietw. Je,li
pojawi si drugi, identyczny pakiet, zostanie on jako taki rozpoznany i odrzucony. Protoko(y
SPX i TCP s# protoko(ami warstwy transportowej.
* Warstwa sesji. Warstwa sesji umo)liwia aplikacjom prac na dwch stacjach w ramach
sesji, koordynuj#c komunikacj midzy nimi - mo)na to sobie wyobrazi. jako dobrze
zorganizowany dialog midzy stacjami. Warstwa tworzy sesj, zarz#dza pakietami
wysy(anymi w obydwu kierunkach i ko%czy sesj.
* Warstwa prezentacji. Kiedy komputery IBM, Apple, DEC i Burroughs chc# si porozumie.
ze sob#, konieczne jest dopasowanie formatw danych do formatu, jakiego wymaga dany
komputer. Robi to warstwa prezentacji.

* Warstwa aplikacji. Jest to warstwa modelu OSI widziana przez programy. Wysy(ana
informacja wchodzi tutaj do modelu OSI i przenika przez wszystkie .warstwy a) do warstwy
fizycznej, przechodzi do innej stacji i dalej, poprzez wszystkie warstwy, a) dotrze do
programu poprzez w(asn# warstw aplikacji

Tym, co czyni sieciowe systemy operacyjne systemami indywidualnymi r)nych
producentw (w przeciwie%stwie do systemw otwartych), jest stopie% ich niezgodno,ci z
modelem OSI. Wprowadzono standaryzacj protoko(u Ethernet, aby wszystkie produkty
wsp(pracowa(y ze sob#, jednak nie zgadzaj# si one w pe(ni z modelem OSI
Kapsu#kowanie danych

Pakiety danych przesy(ane poprzez sie. lokaln# rozpoczynaj# sw# podr) od u(o)enia na
szczycie stosu protoko(w, na poziomie aplikacji modelu OSI. S# to dane aplikacji w swej
najprostszej formie, takiej jak )#danie odczytu pliku z serwera czy rozkaz druku dla drukarki
sieciowej. W miar jak dane s# przekazywane w d( stosu protoko(w, s# opakowywane" do
podr)y przez sie.. Taka paczka sk(ada si z informacji dodanych przez ka)dy protok( w
stosie i jest przeznaczona dla odpowiedniego protoko(u w komputerze docelowym.
Ka)dy protok( dodaje w(asne informacje do danych otrzymanych od protoko(u wy)szego
poziomu, formuj#c tzw. ramk!. Ramka sk(ada si z nag(wka i czasem tak)e ze stopki,
dodawanych na pocz#tku i ko%cu pakietu. Nag(wek i stopka to po prostu dodatkowe bajty
danych zawieraj#ce specjalne informacje kontrolne u)ywane do dostarczenia pakietu do jego
miejsca przeznaczenia.
Tak wic, gdy )#danie dostpu do pliku jest przesy(ane z warstwy aplikacji dalej, nastpnym
napotkanym protoko(em jest zwykle warstwa transportowa (poniewa) nie istniej# specyficzne
protoko(y warstw prezentacji i sesji). Warstwa transportowa pobiera dane od warstwy
aplikacji, dodaje w(asny nag(wek i przesy(a ca(o,. do warstwy sieci. Sie. pobiera dane
warstwy transportowej (w(#cznie z jej nag(wkiem) i przed przes(aniem ca(o,ci do warstwy
(#cza danych dodaje tak)e w(asny nag(wek. Protok( warstwy (#cza danych jest unikatowy o
tyle, )e oprcz nag(wka dodaje do pakietu tak)e stopk.

Gdy pakiet dotrze do miejsca przeznaczenia, wdruje w gr stosu protoko(w, kolejno
pozbywaj#c si ramek, w kolejno,ci odwrotnej do tej, w jakiej zosta(y dodane. W ten sposb
protoko(y na ka)dej z warstw stosu komunikuj# si po,rednio z odpowiednimi protoko(ami w
drugim komputerze (rysunek 11.13).
Sprztowe sk#adniki sieci LAN
Cho. do sieci mo)na pod(#czy. w(a,ciwie ka)dy komputer osobisty, przy budowaniu lub
zakupie komputera przeznaczonego do pracy w sieci powiniene, wzi#. pod uwag kilka
kryteriw. W nastpnych sekcjach poznamy rodzaje komputerw typowo stosowanych w
sieciach, a tak)e inny zwi#zany z tym sprzt, taki jak r)ne karty sieciowe oraz r)norodne
rodzaje okablowania

Rysunek 11.13
Protokoy na ka)dej z warstw stosu komunikuj, si! po$rednio z odpowiednimi protokolarni w
drugim komputerze


















Chocia) podstaw# dla wszystkich komputerw sieciowych jest standardowy, samodzielny
komputer, w wyniku tradycji i zyskanych do,wiadcze% mo)emy natrafi. g(wnie na dwa
rodzaje maszyn: stacje robocze i serwery. O ile stacje robocze najcz,ciej s# obs(ugiwane
przez u)ytkownikw i znajduj# si na ich biurkach, o tyle serwery zwykle umieszczone s# w
obszarze objtym pewn# ochron#. W sieci typu klient/serwer stacja robocza jest
wykorzystywana jedynie przez osob, ktra przy niej pracuje, podczas gdy z zasobw
serwera korzysta jednocze,nie wiele osb. Jako ogln# zasad przyjmuje si, )e serwer
powinien by. du)o wydajniejszy ni) stacja robocza, gdy) musi odpowiada. na )#dania
wielu u)ytkownikw jednocze,nie.

Z drugiej strony, w sieciach typu peer-to-peer takie rozr)nienie ulega rozmyciu. Poniewa) stacje
robocze mog# tak)e pe(ni. funkcje serwerw, mo)e by. konieczne wyposa)enie ich w
bardziej wydajne elementy. Z technicznego punktu widzenia nie ma przeszkd w kupieniu
,,z p(ki" standardowego komputera osobistego i u)ycia go jako serwera, je,li tylko posiada
wystarczaj#c# ilo,. zasobw do uruchomienia oprogramowania serwera. Jednak wikszo,.
producentw komputerw oferuje konstrukcje specjalnie zaprojektowane do pracy w roli
serwera. Te maszyny mog# posiada. specjalizowane elementy zaprojektowane do pracy przy
du)ym obci#)eniu i posiadaj#ce du)# odporno,. na b(dy, jednak w rezultacie za taki sprzt
trzeba zap(aci. du)o wicej.
Stacje robocze
Konfiguracja komputera osobistego, ktry ma pracowa. jako stacja robocza, zale)y g(wnie
od systemu operacyjnego, jakiego masz zamiar u)y.. Na przyk(ad DOS i Windows 3.1 doskonale
radz# sobie przy 8 MB pamici RAM, Windows 9x wymaga przynajmniej od 16 do 32 MB
RAM, za, komputery z Windows NT powinny posiada. co najmniej 32 MB pamici RAM.
Komputer z systemem Windows NT powinien posiada. tak)e szybszy procesor oraz du)o
wicej miejsca na dysku. Obecnie trudno jest kupi. komputer, ktry nie by(by wyposa)ony co
najmniej w procesor Pentium, jednak w przypadku stacji roboczych d#)y si do u)ycia
wolniejszych (i znacznie ta%szych) wersji tego procesora. Jednak du)# r)nic pomidzy
stacj# robocz# a samodzielnym systemem stanowi fakt, )e cz,. lub wikszo,. potrzebnych
zasobw jest dostpna poprzez sie.. Z tego powodu, je,li na przyk(ad zamierzasz g(wnie
wykorzystywa. dane umieszczone na serwerze, mo)esz wyposa)y. stacj robocz# w mniejszy
i ta%szy dysk twardy. W podobny sposb mo)esz rozwa)y. mo)liwo,. rezygnacji z napdu
CD-ROM, je,li tylko zapewnisz dostp do takiego napdu pracuj#cego gdzie, w sieci.
Powiniene, tak)e wzi#. pod uwag ,rodowisko, w jaki stacja robocza zostanie wykorzystana.
By. mo)e nie najlepszym pomys(em bdzie wyposa)anie jej w kart d0wikow# i g(o,niki
w przypadku, gdy w pojedynczym pomieszczeniu bdzie pracowa. kilka komputerw.
Ponadto, w przypadku ograniczonej ilo,ci wolnego miejsca na biurku, u)ytkownicy z
pewno,ci# doceni# komputery o jak najmniejszych obudowach.
Serwery
Z du)ym prawdopodobie%stwem, serwer sieciowy bdzie komputerem stanowi#cym szczyt
techniki, z najszybszym dostpnym procesorem, mnstwem pamici RAM oraz ogromn# ilo,ci#
miejsca na dyskach. Serwery musz# by. komputerami dobrej jako,ci, przeznaczonymi do ci#g(ej
pracy przy du)ym obci#)eniu, gdy) obs(uguj#c du)# firmow# sie., wykonuj# o wiele wicej
pracy ni) przecitna stacja robocza. Sam mo)esz u)y. klawiatury serwera tylko par razy
dziennie lub raz na kilka dni, okazjonalnie jedynie spogl#daj#c na ekran. Jednak procesor i
twardy dysk serwera pracuj# w(a,ciwie bez przerwy, odpowiadaj#c na )#dania pochodz#ce od
wszystkich stacji roboczych w sieci lokalnej.



Procesory w serwerach

Procesor w serwerze powinien by. najbardziej zaawansowany i najszybszy, na jaki mo)esz sobie
pozwoli.. Obecnie zalecany jest procesor Pentium II, ale prdzej czy p0niej pojawi# si kolejne
modele. Serwer pracuje wielozadaniowo w stopniu du)o wikszym ni) jakakolwiek stacja
robocza, tak wic im szybszy procesor, tym bardziej efektywny staje si serwer. Jednak przy
zakupie sprztu nale)y bra. pod uwag tak)e pewno,. jego dzia(ania. Serwer nie jest miejscem,
w ktrym powinno si testowa. technologiczne nowinki
Pami2 w serwerach
Serwery czsto wymagaj# du)ych ilo,ci pamici, du)o wicej ni) stacje robocze. Obecnie
minimum stanowi 256 MB pamici RAM, ale mo)e by. wymagana wiksza ilo,. pamici, w
zale)no,ci od oprogramowania, jakiego chcesz u)y., oraz od przestrzeni dyskowej, jak#
zapewnia serwer. Zarwno Windows NT, jak i NetWare dzia(aj# lepiej, je,li maj# do
dyspozycji wicej pamici, ni) przewiduje minimum.
Przy zakupie serwera nale)y tak)e sprawdzi. ilo,. gniazd pamici na p(ycie g(wnej i
maksymaln# ilo,. pamici, jak# mo)na w nich zainstalowa.. Sprawd0 tak)e, jak
skonfigurowana jest pami. dostarczana z komputerem. Maszyn z pojedyncz# pamici#
DIMM 64 MB jest du)o (atwiej rozbudowa. ni) komputer z czterema modu(ami po 16 MB
zajmuj#cymi wszystkie cztery gniazda.
H Patrz Pami. fizyczna", str. 396
Dyski stosowane w serwerach
Twarde dyski s# czsto najwa)niejsz# (i najdro)sz#) cz,ci# serwera. Udostpnianie plikw
jest jednym z najwa)niejszych powodw istnienia komputerw sieciowych, wic dyski twarde
serwera powinny by. niezwykle odporne i pewne, a tak)e przygotowane do szybkiej obs(ugi
wielu u)ytkownikw jednocze,nie. Z tego powodu w dzisiejszych serwerach preferuje si
dyski typu SCSI, a nie dyski typu IDE.
H Patrz Wprowadzenie do SCI" str. 917

Twarde dyski powinny by. du)e i szybkie, cho. w pewnych przypadkach kierowanie si
najwy)sz# dostpn# pojemno,ci# nie jest najlepszym kryterium. Gdy stwierdzisz, )e serwer
bdzie przetwarza( )#dania dostpu do plikw pochodz#ce od wielu u)ytkownikw
rwnocze,nie, o wiele efektywniejsze mo)e by. zastosowanie dziewiciu 1-gigabajtowych
dyskw SCSI ni) jednego dysku 9 GB. Dziki temu, zamiast oczekiwa. w kolejce na obs(ug,
)#dania zostan# rozprowadzone na kilka r)nych dyskw.
Oprcz standardowych dyskw twardych, istniej# tak)e inne urz#dzenia pamici masowej,
zaprojektowane specjalnie dla serwerw. Macierze dyskowe mog# si sk(ada. z wielu
dyskw, korzystaj#c przy tym z tzw. mirroringu i technologii RAID (Redundant Array of
Inexpensive Disks, nadmiarowej macierzy tanich dyskw) w celu zapewnienia du)ej
odporno,ci na b(dy. W systemach stosuj#cych te technologie s# automatycznie tworzone kopie
danych na r)nych dyskach, tak )e nawet w przypadku awarii jednego z dyskw wszystkie
dane u)ytkownika pozostaj# dostpne. W przypadku niektrych macierzy, dyski mo)na
wymienia. tak)e na gor,co, wymieniaj#c uszkodzony dysk przy nieprzerwanej pracy serwera.
Cho. serwer zwykle posiada napd CD-ROM s(u)#cy do instalowania oprogramowania,
powiniene, zdecydowa. si tak)e na dodatkowe napdy CD-ROM, udostpniane
u)ytkownikom poprzez sie.. Obecnie na rynku istnieje wiele urz#dze% umo)liwiaj#cych
zmian p(yt, dziki ktrym u)ytkownicy mog# mie. sta(y dostp do du)ych ilo,ci informacji
zapisanych na p(ytach CD-ROM

Urz#dzenie zmieniaj#ce p(yty CD mo)e pomie,ci. wiele p(yt i automatycznie umieszcza. je
w jednym lub kilku napdach CD-ROM. Macierz napdw CD-ROM to zestaw napdw w
pojedynczej obudowie, wymagaj#cej tak)e tylko pojedynczego 0rd(a zasilania. Macierz
napdw jest dro)sza od urz#dzenia do zmiany p(yt, ale w jej przypadku wszystkie dyski s#
dostpne natychmiast
Kopie serwerw
Je,li cenisz sobie dane zapisane na serwerze, konieczne staje si regularne tworzenie kopii
zapasowych dyskw serwera. Do tego celu prawdopodobnie zechcesz zainstalowa. w
serwerze napd ta,m pod(#czony do interfejsu SCSI. Nie ka)dy serwer wymaga w(asnego
napdu ta,my, a to dziki mo)liwo,ciom oprogramowania, ktre najcz,ciej potrafi wykona.
na jednym urz#dzeniu kopie dyskw z r)nych serwerw.
Zasilanie serwerw
W przypadku serwera zasilanie jest wa)nym, lecz czsto niedocenianym zagadnieniem. Tak
jak w przypadku ka)dego komputera osobistego, musisz mie. pewno,., )e zasilanie jest w
stanie dostarczy. odpowiedni# ilo,. mocy do dzia(ania wszystkich urz#dze% w systemie. W
przypadku serwera mo)e to wymaga. nawet 400 i wicej watw, jako )e serwer zwykle
zawiera wicej dyskw ni) stacja robocza.
Awarie zasilania czsto mog# powodowa. trudne do wykrycia problemy w innych cz,ciach
systemu. Serwer plikw mo)e wstrzyma. prac wy,wietlaj#c informacj o uszkodzonej
pamici, podczas gdy przyczyn# problemu (oczywi,cie obok prawdziwej awarii pamici) mo)e
by. nieodpowiednie zasilanie.
H Patrz Power Supply Troubleshooting", str. 525
Wentylatory w zasilaczach czasami zatrzymuj# si lub zapychaj# kurzem i brudem. W
rezultacie komputer si przegrzewa i albo si zawiesza, albo wykonuje nieprzewidziane operacje.
Oczyszczanie wentylatorw - oczywi,cie po wy(#czeniu wtyczki z kontaktu -powinno sta. si
cz,ci# regularnej opieki nad serwerem.
Niektre serwery posiadaj# dodatkowe wentylatory i 0rd(a zasilania zapewniaj#ce dzia(anie
komputera nawet w wyniku awarii zasilania. W niektrych modelach dodatkowe 0rd(a zasilania
mo)na wymienia. na gor#co", co dodatkowo zwiksza odporno,. sieci na przestoje
wywo(ane awariami.

Powiniene, tak)e podj#. kroki w celu zabezpieczenia serwera przed zmianami napicia w
sieci zasilaj#cej. Aby zapewni. jak najpewniejsz# i najstabilniejsz# prac serwera, powiniene,
zastosowa. podtrzymywacz napicia, czyli tzw. UPS (uninterruptible power supply). UPS nie
tylko zapewnia zasilanie w wypadku awarii pr#du, ale tak)e stabilizuje napicie i chroni serwer
przed jego fluktuacjami.

Wiele UPS-w posiada kable (#cz#ce serwer z komputerem (poprzez port szeregowy) oraz
oprogramowanie automatycznie zamykaj#ce system operacyjny, je,li awaria zasilania trwa
d(u)ej ni) okre,lony czas. To zapewnia, )e dane na serwerze nie zostan# uszkodzone w
wyniku niew(a,ciwego zamknicia systemu
Klawiatury, monitory i myszy dla serwerw
Jedyn# dziedzin#, w ktrej mo)esz bezpiecznie zaoszczdzi. nieco gotwki przy kupnie
serwera, s# elementy interfejsu u)ytkownika, takie jak klawiatura, monitor i mysz (je,li w
ogle). Poniewa) z tych elementw korzysta si du)o rzadziej ni) w przypadku stacji roboczej,
mo)esz kupi. ta%sze urz#dzenia o ni)szej jako,ci. Typowy serwer plikw zwykle ca(ymi
dniami pracuje bez )adnej interwencji ze strony administratora, wic mo)esz spokojnie
wy(#cza. monitor na te d(ugie okresy.
Karty sieciowe

Karty sieciowe serwera s# jego po(#czeniem ze wszystkimi stacjami roboczymi w sieci. Tdy
wchodz# i wychodz# wszystkie )#dania i inne sieciowe komunikaty. Rysunek 11.14
przedstawia przyk(adow# kart sieciow#. Jak mo)na si domy,la., jest to bardzo obci#)ony
element serwera. Karty sieciowe w serwerach i stacjach roboczych s# najcz,ciej jednakowe.
Nie ma sensu instalowanie karty o wysokiej prdko,ci transmisji, gdy nie jest ona
dopasowana do wolniej dzia(aj#cych kart stacji roboczych. Jedyn# r)nic# mo)e by. to, )e
do serwera czasem pod(#cza si kilka kart sieciowych, (#cz#cych go z wieloma wz(ami
sieci.
Rysunek 11.14.
Karta sieciowa serwera wysya i odbiera wiadomo$ci od wszystkich stacji roboczych


Wszystkie karty sieciowe wykorzystuj# protok( niskiego poziomu, taki jak Ethernet, Token
Ring czy inne protoko(y warstwy ,cza danych (data-layer protocol). Wiadomo, )e istniej#
karty sieciowe dzia(aj#ce szybciej od innych, mimo )e korzystaj# z tego samego protoko(u. Co
ma na to wp(yw? Wiele czynnikw. Midzy innymi ilo,. wbudowanej pamici RAM,
mikroprocesor oraz wielko,. gniazda interfejsu (karta z 32-bitowym gniazdem przenosi wicej
danych jednocze,nie w porwnaniu z kart# z gniazdem 8-bitowym). Gniazda 32-bitowe mog#
by. typu EISA, VLB lub PCI. W komputerach z procesorami Pentium- powszechnie stosuje
si magistrale PCI. Szybka i o du)ych mo)liwo,ciach karta sieciowa jest najlepszym
rozwi#zaniem dla serwera plikw, nale)y jednak sprawdzi. jej kompatybilno,. z kartami
zainstalowanymi w stacjach roboczych.

W wikszo,ci systemw karty sieciowe umieszcza si w gniazdach rozszerze% na p(ycie
g(wnej. Niektre komputery posiadaj# karty sieciowe zintegrowane z p(yt# g(wn#.
Rozwi#zanie to jest popularniejsze w stacjach roboczych, gdy) wikszo,. administratorw woli
samodzielnie dobra. karty pracuj#ce w serwerach.
Karty sieciowe Ethernet i Token Ring posiadaj# w(asne adresy w sieci, ktrymi pos(uguje si
warstwa ,cza danych (data-layer protocol). Pakiet znajduje swj cel, gdy) w jego nag(wku
jest zarwno informacja o nadawcy, jak i o jego odbiorcy.

Ceny kart sieciowych wahaj# si w szerokich granicach. Od 100 do 1000$. Co otrzymujemy za
takie pieni#dze? Przede wszystkim prdko,.. Im szybciej karta jest w stanie przes(a.
informacje, tym szybciej serwer mo)e nades(a. odpowied0 na polecenia transmisji
Szybko.2 transmisji w sieciach LAN
Prdko,. sieci komputerowej mierzy si w megabitach na sekund (Mb/s). Poniewa) bajt
informacji sk(ada si z 8 bitw, mo)na podzieli. megabity przez 8, aby dowiedzie. si, ile
znakw (bajtw) na sekund mo)e teoretycznie obs(u)y. sie..
Za()my, )e chcesz przenie,. przez sie. ca(# zawarto,. dyskietki 3,5" 720 kB. Prdko,.
transmisji w sieci wynosi 4 Mb/s. W wyniku dzielenia 4 Mb/s przez 8 otrzymasz
transmisj - ok. 500 kB w ci#gu sekundy. Jest to ,rednia prdko,. ,redniej jako,ci dysku
twardego. Dla napdu dyskietek wynosi ona 500 kb/s. Tak wic przeniesienie tych
danych z dyskietki zajmie przynajmniej kilka sekund.
W praktyce sie. jest wolniejsza ni) jej prdko,. transmisji; mo)na powiedzie., )e nie jest
szybsza od swojego najwolniejszego elementu. Gdyby, chcia( przenie,. 720 kB z dysku
twardego stacji roboczej na serwer, czas potrzebny na to by(by sum# czasu odczytu z dysku
stacji roboczej, czasu przetwarzania stacji roboczej i czasu przetwarzania potrzebnego
procesorowi i dyskom serwera.
Prdko,. odczytu danych z twardego dysku, ktra jest czynnikiem najbardziej spowalniaj#cym
kopiowanie danych na serwer, ustala prdko,. transferu danych ze stacji do serwera. 3#dania
innych stacji nak(adaj# si na twoje )#dania i sumaryczny czas przesy(ania danych bdzie
jeszcze d(u)szy, poniewa) inni u)ytkownicy korzystaj# z sieci w tym samym czasie.

Transfer danych z dyskietki trwa(by jeszcze d(u)ej ze wzgldu na mniejsz# prdko,. odczytu
dyskietki w porwnaniu z odczytem z dysku twardego. Stacja korzysta z sieci przez krtkie
chwile przy odczycie danych z dyskietki. Nie mo)e te) przes(a. danych szybciej ni) z
prdko,ci# odczytu danych z dyskietki

Z#$cza kart sieciowych

Karty sieciowe Ethernet posiadaj# gniazdo BNC, 15-pinowe gniazdo DB15 lub gniazdo RJ45
(wygl#daj#ce jak wiksze gniazdo telefoniczne), a czasami kilka z nich. Karty Token Ring mog#
mie. 9-pinowe gniazdo DB9 lub czasami gniazdo RJ45. Na rysunku 11.15 przedstawiamy
kart Token Ring z obydwoma typami gniazd.







Rysunek 11.15.
Karta sieciowa Token Ring firmy Thomas-Comrad 16/4 (z gniazdami
RJ45 i DB9


















Zadania karty sieciowej

Ka)da karta sieciowa otrzymuje wszystkie dane, ktre s# transmitowane poprzez sie.
komputerow#. Jednak akceptuje jedynie te dane, ktre s# adresowane bezpo,rednio do niej. Dane
te s# nastpnie transmitowane do procesora, ktry troszczy si o ich dalszy los
Gdy komputer chce przes(a. dane, czeka okre,lony czas (ktry zale)y od u)ywanej warstwy
(#cza danych - data-layer protocol), a nastpnie przesy(a je do strumienia danych. System
odbieraj#cy informuje nadawc, )e odebra( dane w ca(o,ci albo )e nale)y transmisj
powtrzy..
Prcz tego karty sieciowe bior# czynny udzia( w przygotowaniu danych do transmisji
sieciowej. Wykonuj# siedem g(wnych czynno,ci podczas wysy(ania lub odbioru ramki z
danymi. Podczas odbioru obowi#zuje podana ni)ej kolejno,., przy odbiorze za, - kolejno,.
odwrotna.
1. Przekazywanie danych. Dane s# przekazywane z pamici RAM komputera do karty
sieciowej lub z karty sieciowej do pamici komputera poprzez DMA, wsp(dzielon#
pami. lub programowane wyj,cie/wej,cie.
2. Buforowanie. Podczas przetwarzania danych w karcie sieciowej s# one prze-chowywane
w buforze, co daje dostp do ca(ej ramki jednocze,nie, a prcz tegobufor umo)liwia karcie
sterowanie r)nic# pomidzy prdko,ci# sieci a prdko,ci# przetwarzania danych przez
komputer.
3. Formowanie ramki. Karta sieciowa musi podzieli. dane na okre,lone kawa(ki(lub
posk(ada. je przy odbiorze). W sieci Ethernet kawa(ki te maj# po ok. 1500bajtw, w sieci
Token Ring - 4 kB. Karta poprzedza dane nag(wkiem ramkii dodaje do niej zako%czenie.
Nag(wek i zako%czenie stanowi# dodatek warstwy fizycznej (przy odbiorze s# usuwane przez
kart). Teraz istnieje ju) gotowa do transmisji ramka.
4. Dost!p do kabla. W sieciach kolizyjnych, jak Ethernet, karta sieciowa zalewnia, )e linia
jest wolna przed rozpoczciem transmisji, a w przypadku kolizji powtrnie wysy(a dane. W
sieciach typu Token Ring karta czeka na pozwolenie nadania informacji. (Dzia(ania te nie
wystpuj# przy odbiorze danych).
5. Przetwarzanie sygnatu z rwnolegego na szeregowy. Dane w buforze s# wysy(ane lub
odbierane z kabla w postaci szeregowej, jeden bit za drugim. Przetwarza nie to jest
wykonywane tu) przed transmisj# (albo zaraz po odbiorze).
6.Kodowanie/Dekodowanie.Sygna( elektryczny reprezentuj#cy wysy(ane lub otrzymywane
dane jest formowany. Karty Ethernet wykorzystuj# metod zwan# kodowaniem Manchester
(Manchester encoding), a karty Token Ring troch zmienion# metod zwan# Differential
Manchester. Zalet# tych metod jest dodanie do danych informacji synchronizuj#cej. Zamiast
reprezentowania logicz-nego O jako braku sygna(u i logicznej jedynki jako obecno,ci
sygna(u, sygna(y logiczne s# reprezentowane przez zmiany polaryzacji.
7.Wysyanie/odbieranie impulsw. Zakodowane impulsy tworz#ce dane (ramki) s# wzmacniane
i wysy(ane przez kabel. (Podczas odbioru impulsy s# przekazywane
Oczywi,cie wykonanie wszystkich powy)szych czynno,ci zajmuje tylko u(amek sekundy.
Podczas czytania powy)szego opisu mog(y zosta. przes(ane przez sie. tysi#ce ramek .do
dekodowania).
Karty sieciowe i oprogramowanie wspomagaj#ce rozpoznaj# b(dy, jakie pojawiaj# si w
przypadku zak(ce%, kolizji (w przypadku sieci Ethernet) lub awarii sprztu powoduj#cej
uszkodzenie cz,ci ramki. B(dy s# zwykle wykrywane przy u)yciu dodatkowych danych
zawartych w ramce zwanych cyclic redundency check (CRC). CRC jest sprawdzany przez
stacj odbieraj#c#-je,li wyliczony przez ni# CRC nie bdzie zgodny z CRC zawartym w
ramce, stacja przekazuje do stacji wysy(aj#cej ramk informacj o b(dzie i pro,b o
ponown# jej transmisj
Kable i z#$cza
Okablowanie sieci komputerowej bazuje na trzech g(wnych typach przewodw. Jest to tzw.
skrtka" (wraz z jej podtypami, z ekranem i bez- STP, UTP, lOBaseT lub lOOBaseT), kabel
koncentryczny cienki i gruby (10Base2 oraz lOBaseS) oraz ,wiat(owody. Rodzaj okablowania
w du)ej mierze zale)y od warstwy protoko(u danych (data-layer protocol), ktrego u)yje si
przy projektowaniu sieci. Wszystkie g(wne protoko(y (Ethernet czy Token Ring) do,. ,ci,le
definiuj# parametry kabli - jako ich elementu sk(adowego. Teoretycznie, wed(ug modelu OSI,
okablowanie powinno zale)e. jedynie od warstwy fizycznej. Jednak tak nie jest - i jest to
jeden z przyk(adw odstpstw od za(o)onego modelu OSI.
Skrtka to kabel niejako opisany przez sw# nazw: to izolowane kable w ochronnej os(onie
skrcone wok( siebie okre,lon# ilo,. razy na jednostk d(ugo,ci. Skrcenie kabli redukuje
zak(cenia elektromagnetyczne przesy(anych sygna(w. W skrtce ekranowanej ekran otacza
ka)d# par przewodw, zwikszaj#c odporno,. kabla na zak(cenia. Na pewno spotka(e, si ze
skrtk# nie ekranowan#, wykorzystywan# w kablach telefonicznych. Na rysunku 11.16
przedstawiam skrtk nie ekranowan#, a na rysunku 11.17 - skrtk ekranowan#




Rysunek 11.16.
Skr!tka nie ekranowana

Rysunek 11.17.
Skr!tka ekranowana

Skrtka ekranowana a nie ekranowana
Na pocz#tku wykorzystywania kabli do (#czenia komputerw wydawa(o si, )e ekranowanie
kabla bdzie najlepszym sposobem na zmniejszenie zak(ce% i zapewnienie wikszej
szybko,ci przesy(u danych. Jednak odkryto, )e skrcanie kabli jest bardziej efektywne. W
wyniku tego starsze sieci pracuj# wykorzystuj#c kable ekranowane, a nowsze nie
ekranowane.
Kable ekranowane posiadaj# rwnie) uziemienie sygna(u rozwi#zane w specjalny sposb:
jeden i tylko jeden koniec kabla mo)e by. pod(#czony do uziemienia; problemy powstawa(y
przy nie,wiadomym tworzeniu ptli uziemienia powstaj#cych przy pod(#czeniu obydwu
ko%cw lub kiedy ekran dzia(a( jak antena w przypadku braku uziemienia.
Ptla uziemienia to sytuacja, gdy dwa r)ne sygna(y uziemienia s# ze sob# po(#czone. Nie jest
to po)#dana sytuacja ze wzgldu na r)nice potencja(w ka)dego z nich. Powstaje wic
obwd elektryczny o bardzo ma(ym napiciu i bardzo du)ym pr#dzie, co mo)e powodowa.
przeci#)enie elementw i by. przyczyn# po)aru.


Kabel koncentryczny
Kable koncentryczne s# bardzo powszechne, np. jako (#cz#ce anteny do radia czy telewizora. W
zale)no,ci od ,rednicy kabla, mwimy o kablu cienkim lub grubym. Standardowy kabel
ethernetowy (gruby koncentryk - rzadko dzi, u)ywany) jest grubo,ci kciuka, a cienki
kabel (nazywany te) Thinnet lub CheaperNet) - troch cie%szy od ma(ego palca. Grubszy kabel
posiada wiksz# odporno,. na zak(cenia, uszkodzenia fizyczne i wymaga specjalnego wtyku
(yampire t,p) do pod(#czenia do stacji roboczej.
Chocia) cienki kabel koncentryczny przenosi sygna(y na mniejsze odleg(o,ci w porwnaniu z
kablem grubym, wykorzystuje proste i tanie gniazdo BNC (Bayonet-Neill-Concelman) -ktre
kiedy, by(o standardem. Cienki kabel koncentryczny jest pod(#czany bezpo,rednio z ty(u
ka)dego komputera w sieci i z regu(y jest o wiele prostszy w instalacji ni) Thicknet, ale za to
jest bardziej podatny na zak(cenia i fizyczne uszkodzenia
Rysunek 11.18.
Kominek (T-Connector) kabla koncentrycznego Ethernet



Rysunek 11.19.
Kabel koncentryczny














0wiat#owd

1wiat(owd do przenoszenia informacji zamiast pr#du elektrycznego wykorzystuje impulsy
,wietlne. Jest wic ca(kowicie odporny na zak(cenia elektromagnetyczne ograniczaj#ce
d(ugo,. kabla miedzianego. T(umienie (os(abianie sygna(u podczas przesy(ania kablem) jest
rwnie) mniejsze, co pozwala wysy(a. dane na du)e odleg(o,ci z du)# prdko,ci#. Jednak jest
to technologia droga i trudna w instalacji. Niewiele osb potrafi (#czy. ,wiat(owody,
instalowa. gniazdka i wykorzystywa. dostpne narzdzia diagnostyczne do wyszukiwania
usterek.

1wiat(owd jest czasami potrzebny do (#czenia ze sob# budynkw w sieciach rozleg(ych
z dwch bardzo wa)nych powodw. Po pierwsze, ,wiat(owd mo)e przenosi. dane na
odleg(o,. do 2,2 km, co jest odleg(o,ci# du)o wiksz# od tej, na jak# dzia(a kabel
miedziany. Drugi powd wynika z jego konstrukcji: eliminuje problem r)nicy poziomw
uziemienia

1wiat(owd jest prosty w projekcie, jednak nie dopuszcza z(ych po(#cze%. Z regu(y sk(ada
si ze szklanego rdzenia o ,rednicy mierzonej w mikronach, otoczonego mocn#, szklan#
koszulk#. Ona z kolei pokryta jest ochronn# os(on#. Pierwsze ,wiat(owody by(y wykonywane
ze szk(a, ale robiono je te) z plastyku. 9rd(em sygna(u dla ,wiat(owodu jest dioda
elektroluminescencyjna (LED - light-emitting diod!); informacja jest kodowana przez zmian
nat)enia ,wiat(a. Detektor na drugim ko%cu kabla zamienia odebrany sygna( z powrotem na
impulsy elektryczne.

Rysunek 11.20.
1wiatowd do przenoszenia informacji wykorzystuje $wiato. Wtyki i gniazda ST s, powszechnie
u)ywane do ,czenia $wiatowodw
Topologie sieci komputerowych
Ka)da ze stacji roboczych w sieci komputerowej jest po(#czona za pomoc# kabla (lub innego
medium) z innymi stacjami i z jednym lub kilkoma serwerami. Czasami przewd biegnie od
komputera do komputera przechodz#c przez wszystkie stacje i serwery. Mo)na wic mwi. o
topologii magistrali g(wnej; patrz rysunek 11.21. (Topologia to prosty opis sposobu, w jaki
stacje robocze i serwery s# ze sob# fizycznie po(#czone). Wad# takiego uk(adu jest to, )e je)eli
jedna stacja traci po(#czenie z sieci#, to wszystkie stacje znajduj#ce si za ni# rwnie) mog#
nie mie. si z ni# (#czy..

Czasami do ka)dej stacji doprowadzone s# osobne kable z jednego centralnego urz#dzenia,
tzw. huba lub koncentratora. Rysunek 11.22 przedstawia tak# konfiguracj, zwan# topologi#
gwiazdy. Mo)e ona wystpowa. rwnie) w wersji pokazanej na rysunku 11.23. Topologia
magistrali zu)ywa wprawdzie mniejsz# ilo,. kabla, ale jest najtrudniejsza w diagnozowaniu w
przypadku problemw.
Rysunek 11.21.
Topologia magistrali gwnej wszystkie urz,dzenia w sieci pod,czone do wsplnego kabla

Innym uk(adem jest pier,cie%, w ktrym ka)da stacja jest po(#czona z nastpn#, a ostatnia z
pierwsz# (mo)na powiedzie., )e jest to topologia magistrali z po(#czonymi ko%cami). Jednak
pier,cie% nie jest fizycznie widoczny, gdy) znajduje si wewn#trz huba (nazywanego w
sieciach Token Ring multistation access unit lub MSAU). Sygna( tworzony przez jedn# stacj
biegnie do huba, potem do nastpnej stacji i znowu do huba. Dane przechodz# przez wszystkie
stacje po kolei, a) dotr# z powrotem do komputera, ktry je wys(a(. Tak wic, cho. widoczne
okablowanie to topologia gwiazdy, dane kr#)# w pier,cieniu. Ten uk(ad nosi nazw
logicznego pier,cienia.
Pier,cie% logiczny ma kilka istotnych zalet w porwnaniu z pier,cieniem fizycznym. Jest
odporniejszy na awarie. Awaria jakiegokolwiek fragmentu sieci przy po(#czeniu w
pier,cie% skutecznie uniemo)liwia dzia(anie ca(ej sieci. Sie. typu Token Ring automatycznie
usuwa z sieci wadliwie funkcjonuj#cy komputer umo)liwiaj#c zachowanie swojej
integralno,ci.
Tych kilka form topologicznych mo)na miesza.. Na przyk(ad do,. czsto (#czy si kilka
koncentratorw tworz#cych w(asne gwiazdy za pomoc# sieci magistralowej - tworz#c
po(#czenie star-bus - gwiazda-magistrala. Pier,cienie mo)na (#czy. w taki sam sposb
Rysunek 11.22.
Topologia gwiazdy - komputery i inne urz,dzenia pod,czone do jednego urz,dzenia,
najcz!$ciej serwera plikw



Prowadzenie kabli
Najdro)szym elementem ka)dej sieci jest u(o)enie kabli. W ka)dym miejscu odga(zienia
potrzebne s# specjalne po(#czenia. Czasami niezbdne s# r)ne dodatkowe urz#dzenia, jak
huby czy repeatery.
Kilka firm, m.in. Motorola, wytwarza sieci nie potrzebuj#ce kabli. Takie sieci komputerowe
wykorzystuj# do przenoszenia sygna(w podczerwie% lub fale radiowe. Sieci te jednak nie
posiadaj# odpowiedniej prdko,ci ani niezawodno,ci niezbdnej do standardowego u)ytku
Rysunek 11.23.
Inne rozwi,zanie topologii gwiazdy - po,czenie komputerw i innych urz,dze. z jednym (lub
wi!cej) centralnym hubem

Prace zwi#zane z planowaniem u(o)enia kabli, ich ciciem, mocowaniem ko%cwek i
samym uk(adaniem, najlepiej powierzy. specjalistycznej firmie. Je)eli po(#czenia bd#
niedok(adne, mog# pojawi. si echa sygna(w powoduj#ce b(dy transmisji.
Aby sie. dzia(a(a prawid(owo, musi by. spe(nionych wiele r)nych wymaga%. Kabel
koncentryczny kosztuje ok. 45 centw za metr, natomiast skrtka ekranowana - ok. 75 centw
za metr. Jest to stosunkowo niewielki koszt, nawet przy du)ej sieci, i jest bardzo ma(y w
porwnaniu z wydatkami zwi#zanymi z instalacj# kabla, wynosz#cymi ok. 45 dolarw za
godzin pracy instalatora. Nasuwaj#cy si st#d wniosek jest taki, aby zleci. instalacj o wiele
wikszej ilo,ci kabla, ni) to pocz#tkowo jest potrzebne - nie bdzie trzeba wzywa.
instalatora ponownie. Samodzielnie mo)na instalowa. kable tylko w przypadku, gdy
dotyczy to kilku komputerw na s#siednich biurkach i nie ma konieczno,ci przewiercania si
przez ,ciany.
Przepisy budowlane prawie zawsze wymagaj # stosowania specjalnego kabla (plenum cable) o
podwy)szonej odporno,ci na ogie%. Powierzaj#c instalacj okablowania specjalistycznej
firmie, ktra powinna zna. odpowiednie przepisy, nie ryzykujesz, )e inspektor budowlany
zakwestionuje rodzaj kabla i ka)e ci go wymieni..
Wybr w#a.ciwego kabla
Zapotrzebowanie u)ytkownikw na prdko,. transmisji wci#) ro,nie i aby je spe(ni.,
rozwijane s# nowe systemy sieciowe. Konieczno,ci# staje si rwnie) badanie mo)liwo,ci
samych kabli bd#cych jedn# z najwa)niejszych cz,ci infrastruktury sieci komputerowej. W
wikszo,ci sieci wykorzystuje si obecnie Ethernet na skrtce nie ekranowanej.

Wykorzystuje si kable identyczne jak w sieciach telefonicznych - znane pod nazw# kabla
kategorii 3 (lub voice grade UTP) - wed(ug skali okre,laj#cej mo)liwo,ci transmisyjne kabla.
Kabel ten nosi oznaczenie 24 AWG (American Wire Gauge - ameryka%ski standard pomiaru
,rednicy kabla), jest wykonany z ocynkowanej miedzi z twardymi przewodami, o impedancji
100-105 omw, posiadaj#cy przynajmniej sze,. skrce% na metr. Kabel kategorii 3 mo)e by.
stosowany w sieciach pracuj#cych z prdko,ci# do 16 Mb/s
Jednak nowsze i szybsze sieci wymagaj# kabli o lepszych parametrach. Technologia Fast
Ethernet pracuj#ca z prdko,ciami 100 Mb/s wykorzystuje tak# sam# liczb przewodw jak
standardowy Ethernet, ale wymaga wikszej odporno,ci na przes(uchy (crosstalk) i t(umienie.
Zapewnia to kabel kategorii 5. Je)eli przy tworzeniu sieci mo)esz skorzysta. z ju) po(o)onego
kabla, mo)e by. to kabel kategorii 3, jednak je,li k(adziesz nowe okablowanie, polecam kabel
kategorii 5. Nawet je)eli dzisiaj nie wykorzystujesz szybkiej sieci, w przysz(o,ci mo)e
bdziesz chcia( z niej korzysta.
5a%cuch jest tak silny, jak jego najs(absze ogniwo - i ta sama zasada ma zastosowanie w
(#czno,ci. Je)eli zdecydujesz si na okablowanie spe(niaj#ce za(o)enia klasy 5, sprawd0, czy
zak(adane gniazdka, (#czniki i inne urz#dzenia tak)e spe(niaj# t norm
Projektanci sieci komputerowych uwielbiaj# obchodzi. ograniczenia. Producenci elementw
Ethernetu umo)liwiaj# stworzenie sieci Ethernet w konfiguracji gwiazdy, ga(zi i drzewa, ktre
omijaj# wcze,niej wspomniane ograniczenia. W z(o)onej sieci mog# by. tysi#ce stacji.
Sieci LAN to sieci lokalne, gdy) karty sieciowe i inne sk(adniki sieci nie mog# wys(a.
informacji dalej ni) na kilkaset metrw. W tabeli 11.14 przedstawi(em graniczne zasigi dla
r)nych rodzajw kabla. Dodatkowo we0 pod uwag, )e do pojedynczego segmentu z
cienkim kablem koncentrycznym mo)na pod(#czy. do 30 komputerw, z grubym kablem
koncentrycznym - do 100 komputerw, do segmentu z kabla UTP w sieci Token Ring -
powy)ej 72 komputerw, do segmentu kabla STP w sieci Token Ring - ponad 260
komputerw
Protoko#y warstwy #$cza danych
IEEE (The Institute of Electrical and Electronic Engineers) okre,li( standardy obydwu sieci,
znane jako IEEE 802.3 (Ethernet) i 802.5 (Token Ring). Zauwa), )e popularne nazwy
Ethernet i Token Ring odnosz# si do wcze,niejszych wersji tych protoko(w, na ktrych
bazuj# standardy IEEE. Wystpuj# ma(e r)nice w definicjach ramek pomidzy prawdziwym
Ethernetem i prawdziwym standardem IEEE 802.3. Je)eli mwimy o standardach, to
karty sieciowe Token Ring 16 Mb/s odpowiadaj# standardowi 802.5.
Rzecz jasna, nie wszystkie sieci spe(niaj# wymagania standardw 802.3 lub 802.5. Najbardziej
znana z nich to ARCnet, dostpny w takich firmach jak Datapoint Corporation, Standard
Microsystems i Thomas-Conrad. Inne sieci to StarLan (firmy AT&T), YistaLan (firmy Allen-
Bradley), LANtasic (firmy Artisoft), Omninet (firmy Corvus), PC Net (IBM), Pronet (firmy
Proteon). Jednak wszystkie wymienione tu standardy mo)na uzna. za archaiczne i w(a,ciwie
nie s# wykorzystywane do tworzenia nowych sieci.
ARCnet
ARCnet to jeden z najstarszych typw kart sieciowych. Zosta( stworzony przez Datapoint
Corporation, za ktr# pod#)y(o wielu producentw. ARCnet jest bardzo wolny w po-rwnaniu
z dzisiejszymi standardami, ale mniej podatny na b(dy przy instalacji. Znany jest z du)ej
niezawodno,ci; problemy z kablami i kartami s# proste do diagnozowania. ARCnet jest ta%szy
od Ethernetu, jednak ceny kart Ethernet w ostatnich latach tak spad(y, )e ta r)nica nie jest
istotna. ARCnet pracuje w sieciach zbli)onych do Token Ring, lecz wolniej - ok. 2,5 Mb/s.
Podrozdzia( Karty sieciowe Token Ring" wyja,nia podstawowe zasady dzia(ania sieci ARCnet
i Token Ring.
Karty sieciowe Ethernet
Karty ethernetowe, wytwarzane przez wielu producentw, s# najpowszechniej u)ywanymi kartami
sieciowymi. Sieci wykorzystuj#ce Ethernet pozwalaj# na pod(#czenie zr)nicowanego sprztu:
stacji roboczych UNIX, komputerw Apple, IBM PC i kompatybilnych. Ethernet mo)e
pracowa. z trzema rodzajami okablowania: cienkim (Thinnet) i grubym (Thicknet) kablem
koncentrycznym oraz ze skrtk# nieekranowan# (UTP). Gruby kabel koncentryczny cechuje
daleki zasig i wysoka cena. Tradycyjn# prdko,ci# Ethernetu jest 10 Mb/s, ale s# ju)
dostpne karty przeznaczone do pracy z prdko,ci# 100 Mb/s. Te tak zwane karty Fast
Ethernet s# wytwarzane m.in. przez firmy Intel, Thomas-Conrad.
S# rwnie) dostpne karty pracuj#ce z obydwoma prdko,ciami - umo)liwiaj# one stopniow#
(roz(o)on# w czasie) rozbudow sieci poprzez instalowanie nowych kart sieciowych, hubw.
Karty 100 Mb/s pracuj# z t# prdko,ci# tylko w przypadku komunikacji z inn# szybk# kart#
poprzez szybkiego huba
Specyfikacja Ethernet sk(ada si z trzech elementw:
* Warstwa fizyczna. Zbir wytycznych dotycz#cych kabli i ich instalowania
* Ramka Ethernet. Jest to format ramki definiuj#cy, jaka informacja znajduje siw jej
nag(wku oraz w stopce. Zawiera ona adres systemu wysy(aj#cego, systemu,ktry ma informacj
otrzyma., oraz kody kontrolne CRC
* Kontrola dost!pu do medium transmisyjnego. Jest to mechanizm pozwalaj#cy regulowa.
dostp do jednego ,rodka transportu przez wiele komputerw.
Poniewa) komputery w sieci LAN wsp(dziel# jedno (#cze (najcz,ciej kabel), musi istnie.
kontrola ruchu w sieci. Gdy dwa systemy nadadz# pakiet jednocze,nie, nast#pi kolizja,
powoduj#ca zniszczenie transmitowanych danych. Schemat postpowania w takiej sytuacji mo)na
okre,li. jako kontrol dostpu do medium transmisyjnego. Sie. Ethernet u)ywa mechanizmu
CSMA/CD (Carrier Sense, Multiple Access with Collision Detection - mechanizm
wielodostpny z wykryciem kolizji).
Gdy komputer w sieci Ethernet chce rozpocz#. nadawanie, najpierw nas(uchuje, czy sie.
jest w danym momencie u)ywana. Je,li nadaje akurat inny komputer, system odczekuje
moment, po czym nas(uchuje ponownie. Je,li sie. jest ju) dostpna, system nadaje swoje dane.
Ta metoda nie jest jednak ca(kowicie niezawodna, gdy) istnieje mo)liwo,., )e dwa komputery
wykryj#, i) sie. jest dostpna, i jednocze,nie rozpoczn# nadawanie, w wyniku czego
dochodzi do kolizji.
Kolizje s# czstym i akceptowanym zjawiskiem w lokalnych sieciach Ethernet, a du)a cz,.
rozwi#za% tej technologii dotyczy w(a,nie wykrywania kolizji. Gdy komputer stwierdzi, )e
transmitowane dane koliduj# z innym pakietem, odczekuje chwil o losowej d(ugo,ci, po
czym ponownie nadaje ten sam pakiet. Poniewa) czas oczekiwania dwch komputerw
uczestnicz#cych w kolizji jest r)ny, szans na powstanie kolejnej kolizji s# znacznie
zredukowane.
O ile pewna liczba kolizji jest w sieciach Ethernet czym, normalnym i oczekiwanym, to
jednak przy du)ym ruchu w sieci czstotliwo,. kolizji znacznie wzrasta, w zwi#zku z
czym wyd(u)a si tak)e czas odpowiedzi. W nasyconej sieci Ethernet komputery mog#
po,wica. wicej czasu oczekiwaniu na zwolnienie sieci ni) samemu nadawaniu danych. Z
tego powodu wa)ne jest, aby nie przepe(nia. pojedynczego segmentu sieci Ethernet zbyt
wieloma komputerami.


W sieciach Ethernet czynnikiem wyznaczaj#cym limit pojemno,ci sieci jest liczba
pod(#czonych do niej komputerw oraz odleg(o,. pomidzy tymi komputerami. Ka)dy rodzaj
okablowania posiada w(asne ograniczenia co do d(ugo,ci, poza ktrymi konieczne jest
zastosowanie tzw. repeatera, wzmacniaj#cego poziom sygna(u. Bez repeaterw mog#
powstawa. fale stoj#ce (addytywne odbicia sygna(u), zniekszta(caj#ce sygna( i powoduj#ce
b(dy.
Poniewa) mechanizm wykrywania kolizji w sieciach Ethernet jest wysoce zale)ny od czasw
przebiegu sygna(w, w jednej serii mo)esz mie. maksymalnie pi. dwustumetrowych
segmentw kabla i cztery repeatery, przy maksymalnie trzech segmentach pod(#czonych do
komputerw. Po przekroczeniu tych warto,ci czas propagacji sygna(u staje si na tyle du)y, )e
przekracza maksymalny czas przeznaczony na wykrycie kolizji. W takim przypadku komputery
po(o)one najdalej od komputera nadaj#cego nie s# w stanie stwierdzi., czy wyst#pi(a kolizja.
Powy)sza zasada nosi nazw zasady 5-4-3 Ethernetu
Token Ring
Sieci Token Ring r)ni# si zasadniczo od sieci Ethernet. Zaprojektowane oryginalnie przez
firm IBM do przesy(ania danych z prdko,ci# 4 Mb/s po kablu STP (ekranowana skrtka) lub
UTP (nieekranowana skrtka), o logicznej konfiguracji pier,cienia, zosta(y z czasem
zmodyfikowane do przesy(ania danych z szybko,ci# 16 Mb/s. Z tak# w(a,nie szybko,ci# dzia(a
obecnie wikszo,. sieci Token Ring. Karty sieciowe oraz koncentratory Token Ring (MSAU)
s# wyra0nie dro)sze ni) ich Ethernetowe odpowiedniki, jednak ten koszt jest zrwnowa)ony
przez ogromn# szybko,. protoko(u i niezwyk(# wydajno,. nawet przy bardzo du)ym ruchu w
sieci.
Otwarcie po(#czenia w sieciach lokalnych Token Ring mo)e zaj#. karcie nawet kilka sekund.
W tym czasie koncentrator i karta sieciowa wykonuj# testy diagnostyczne, po ktrych
koncentrator do(#cza komputer jako nowego s#siada w sieci. Gdy komputer zostanie do(#czony
jako aktywna stacja robocza, (#czy si z obu stron z poprzednim i nastpnym s#siadem
(zdefiniowanymi przez koncentrator na podstawie pozycji komputera w pier,cieniu). W swojej
turze twoja karta sieciowa Token Ring odbiera token (po polsku )eton -informacj, )e teraz jej
kolej w nadawaniu lub odbiorze informacji) lub ramk, regeneruje poziom sygna(u elektrycznego
i poprzez koncentrator przesy(a Token lub ramk w kierunku nastpnego s#siada.
Sieci Token Ring u)ywaj# innego mechanizmu MAC ni) sieci lokalne Ethernet, w jzyku
angielskim okre,lanym jako token passing - przekazywanie )etonu. W sieciach Token Ring
komputery nieustannie przekazuj# sobie wzajemnie w token. Jest to po prostu specjalna
krtka wiadomo,. wskazuj#ca, )e komputer, ktry j# posiada, mo)e rozpocz#. nadawanie
danych. Je,li komputer nie ma )adnych danych do przekazania, natychmiast po jego odebraniu
przekazuje go nastpnemu s#siadowi w pier,cieniu. W ca(ym pier,cieniu jedynie komputer
posiadaj#cy token mo)e transmitowa. sygna(y.
Ka)dy pakiet wys(any do sieci kr#)y po wszystkich komputerach w pier,cieniu, a) do
natrafienia na komputer docelowy; mo)e tak)e si zdarzy., )e komputer docelowy nie zostanie
znaleziony i pakiet w ko%cu trafia do komputera, z ktrego zosta( wys(any. Nadawca jest
odpowiedzialny za usunicie pakietu z sieci i wygenerowanie nowego pakietu token, aby
przekaza. w ten sposb kontrol nad sieci# nastpnemu komputerowi.
Poniewa) w prawid(owo funkcjonuj#cej sieci Token Ring nie ma mo)liwo,ci, aby dwa
komputery nadawa(y dane jednocze,nie, nie wystpuj# kolizje, a poniewa) ka)dy komputer
ma rwne szans przekazania swoich danych, wydajno,. sieci nie zmniejsza si nawet przy
du)ym ruchu. W sytuacjach specjalnych istnieje tak)e mo)liwo,. przypisania komputerom
okre,lonych priorytetw, dziki czemu mog# mie. czstszy dostp do sieci. Czasem zdarza si
tak)e, )e stacja robocza ulegnie na przyk(ad zawieszeniu i gubi" token. Gdy tak si stanie,
komputery w sieci monitoruj# si wzajemnie i stosuj# specjaln# procedur (tzw. beaconing)
w celu zlokalizowania 0rd(a problemu i odtworzenia utraconego )etonu".
Wcze.niejsze zwalnianie token
W bezczynnej sieci Token Ring stacje robocze przekazuj# sobie token. Sie. jest zajta
(przesy(a informacj), gdy jedna ze stacji po jego otrzymaniu wysy(a dane przeznaczone dla
innego komputera. Kiedy dane dotr# do celu, s# i tak dalej wysy(ane, a) wrc# do nadawcy,
ktry wysy(a wtedy token z powrotem w sie.. A wic do tej pory sie. ta dzia(a(a jak
standardowa Token Ring.
Kiedy stacja robocza wysy(a do serwera )#danie dostpu do pliku, sk(ada si ono tylko z
kilku bajtw, o wiele mniej, ni) potrzeba do przes(ania pliku do stacji. Je,li takie )#danie
musi jeszcze przej,. przez wiele stacji w pier,cieniu, a na dodatek ramka danych jest ma(a,
mamy do czynienia z tzw. czasem oczekiwania - jest to op0nienie pojawiaj#ce si, gdy dana
stacja musi czeka. na zako%czenie transmisji przez stacj j# poprzedzaj#c#.
Podczas tego czasu oczekiwania, stacja 0rd(owa wysy(a nic nie znacz#ce znaki po wys(aniu
ramki z danymi a) do otrzymania jej z powrotem. Typowy czas oczekiwania w sieci 4
Mb/s pozwala na przes(anie ok. 50 do 100 nie znacz#cych znakw, a w sieci 16 Mb/s -
ponad 400.
Niektre sieci Token Ring posiadaj# mo)liwo,. - dostpn# tylko w wersjach 16 Mb/s -
zwolnienia token zaraz po wys(aniu danych. Nastpna stacja w pier,cieniu przesy(a dalej
dane i wtedy dociera do niej token, ktry daje mo)liwo,. wys(ania jej swoich danych. Gdyby,
by( w stanie przeprowadzi. analiz protoko(u w sieci z powy)sz# cech#, zobaczy(by,, )e za
)#daniami plikw wysy(ane s# i kolejne ramki z danymi, i token, zamiast d(ugich ci#gw nic
nie znacz#cych znakw.
Technologie szybkich sieci komputerowych
Je)eli posiadasz szybkie stacje robocze i szybki serwer, bdziesz chcia(, aby i twoja sie. by(a
szybka. Nawet 16 Mb/s, mo)liwe w sieci Token Ring, mo)e nie wystarcza., gdy programy
intensywnie korzystaj# z danych. Gwa(towny rozwj multimediw , oprogramowania dla grup
roboczych i innych technologii, wymagaj#cych dostpu do olbrzymiej ilo,ci danych, wymusi(
na administratorach sieci komputerowych rozwa)enie zapotrzebowania na szybkie po(#czenia
ze stacjami roboczymi.
Po(#czenia sieciowe z prdko,ciami powy)ej 100 Mb/s s#ju) dostpne od kilku lat, lecz ich
g(wnym ograniczeniem by(a prdko,. (#czy midzy serwerami wi#)#ca si z dodatkowymi
kosztami. Obecnie dostpnych jest kilka nowych technologii sieciowych pracuj#cych nawet
szybciej ni) 100 Mb/s. Korzystaj# z tego programy: serwisy finansowe ,ci#gaj#ce dane w
czasie rzeczywistym, wideo konferencje , programy do obrbki obrazu i przetwarzania grafiki
wysokiej rozdzielczo,ci.
FDDI
Protok( FDDI, zaprojektowany przez X3T9.5 Task Group of ANSI (the American National
Standards Institute), jest dostpny ju) od kilku lat. Jest znacznie m(odszy od protoko(w
Ethernet czy Token Ring, pracuje na zasadzie przekazywania sobie g(osu i ramek danych z
prdko,ci# 100 Mb/s wok( pier,cienia wykonanego ze ,wiat(owodu. FDDI zosta( tak
zaprojektowany, aby w warstwie fizycznej by( najbli)szy standardowi IEEE 802.5. R)nice
pojawiaj# si przy konieczno,ci obs(ugi wikszych prdko,ci i wikszych odleg(o,ci




Gdyby protok( FDDI wykorzystywa( ten sam schemat kodowania bitw, co Token Ring,
ka)dy bit potrzebowa(by dwch sygna(w optycznych: impulsu ,wietlnego i przerwy
(ciemno,ci). Oznacza(oby to, )e aby uzyska. prdko,. 100 Mb/s, FDDI musia(by przesy(a.
200 milionw sygna(w na sekund. Zamiast tego FDDI u)ywa schematu zwanego NRZI
4B/5B i koduje 4 bity danych w 5 bitach przeznaczonych do transmisji, tak wic o wiele mniej
sygna(w potrzebnych jest do przes(ania bajta informacji. 5-bitowy kod zosta( bardzo starannie
wybrany, aby pozosta. w zgodzie z wymaganiami synchronizacji, a dodatkowo wysy(anie
informacji w porcjach po 4 bity (p( bajta) u(atwia uzyskanie du)ych prdko,ci transmisji.
Schemat 4b/5b przy prdko,ci 100 Mb/s oznacza wys(anie 125 milionw sygna(w na sekund
(to jest 125 mega bodw
Istniej# dwie zasadnicze r)nice w przekazywaniu token pomidzy protoko(ami FDDI i
IEEE 802.5 Token Ring. W tradycyjnej sieci Token Ring nowy token jest wpuszczany do sieci
tylko po otrzymaniu z powrotem ramki przez stacj wysy(aj#c#. W sieciach FDDI nowy
token jest wysy(any przez stacj wysy(aj#c# ramk zaraz po zako%czeniu jej transmisji -
metoda ta zosta(a rwnie) zaadaptowana w sieciach Token Ring i zwana jest wczesnym
zwolnieniem token (Early Token Release). FDDI dzieli stacje robocze na klasy:
asynchroniczne (bez wymaga% co do synchronizacji przy dostpie do sieci) i synchroniczne
(posiadaj#ce ,ci,le okre,lone wymagania odno,nie synchronizacji pomidzy transmisjami)
oraz u)ywa bardzo z(o)onego algorytmu do udzielania dostpu do sieci dla urz#dze% z
obydwu klas.
Cho. jest to metoda bardzo szybka, jej rozpowszechnianie jest mocno hamowane przez
wysokie koszty inwestycji, ktre trzeba ponie,. przy przestawieniu si na ten standard.
Ethernet 100 Mb/s
Jedn# z najwikszych barier na drodze do wdro)enia szybkich sieci komputerowych jest
konieczno,. ca(kowitej wymiany infrastruktury istniej#cej sieci. Wikszo,. firm nie mo)e
pozwoli. sobie na unieruchomienie sieci w celu po(o)enia nowych kabli, wymiany hubw i
kart sieciowych oraz powtrnej konfiguracji wszystkich elementw sieci. Dlatego te) niektre
nowe technologie 100 Mb/s s# tak zaprojektowane, )e u(atwiaj# upgrade sieci. Po pierwsze,
czsto umo)liwiaj# wykorzystanie istniej#cego okablowania, a po drugie, s# na tyle
kompatybilne z obecn# instalacj#, )e pozwalaj# na stopniowe przechodzenie na now#
technologi, stacja po stacji. Powy)sze dwie cechy minimalizuj# wydatki.
Przyk(adami takich systemw s# WOBaseT, stworzony przez firm Grand Junction Corp., i
100VG AnyLAN, wprowadzony przez firmy Hewlett-Packard i AT&T. Oba systemy pracuj#
z prdko,ci# 100 Mb/s, wykorzystuj#c standardowy kabel UTP, ale s# to jedyne
podobie%stwa. Z tych dwch systemw tak naprawd tylko lOOBaseT mo)na nazwa. sieci#
Ethernet - u)ywa tego samego protoko(u dostpu do medium (CSMA/CD) i takiej samej
ramki jak zdefiniowane w standardzie IEEE 802.3. WOBaseT zosta( uznany za rozszerzenie
tego standardu i nazwany 802.3u.
Standard lOOBaseT wymaga rwnie) instalacji nowych koncentratorw i kart sieciowych,
jednak ze wzgldu na to, )e ramki nowego i starego systemu s# identyczne, wymiana mo)e
by. wykonana stopniowo, tak aby roz(o)y. w czasie ci)ar prac i wydatkw. Mo)na
wymieni. jeden hub na model lOOBaseT i pod(#cza. do niego po kolei stacje robocze w
miar potrzeb u)ytkownikw i mo)liwo,ci obs(ugi sieci komputerowej. Mo)na rwnie)
zakupi. karty sieciowe pracuj#ce zarwno z prdko,ci# 10 Mb/s, jak i 100 Mb/s, a wtedy
przej,cie bdzie jeszcze prostsze.
System 100VG (voice grade) AnyLAN pracuje rwnie) z prdko,ci# 100 Mb/s i zosta( tak
zaprojektowany, aby pracowa. z istniej#cym okablowaniem UTP kategorii 3; podobnie jak
standard 100BaseT4 korzysta z 4-parowego kabla. Nie ma osobnej opcji dla kabla kategorii 5 i
,wiat(owodu. Poza okablowaniem, system 100YG AnyLAN znacznie r)ni si od lOOBaseT i
w ogle od Ethernetu.
Sieci WBaseT i lOOBaseT rezerwuj# jedn# par przewodw na wykrywanie kolizji, natomiast
system WOVG AnyLAN wykorzystuje jednocze,nie cztery pary do transmisji danych. Metoda
ta nosi nazw ,uartet signaling. U)ywany jest inny sposb kodowania sygna(u zwany 5B/6B
NRZ, ktry przesy(a 2,5 razy wicej bitw ni) przy kodowaniu Manchester w sieciach
Ethernet. I to pomno)one przez cztery pary przewodw daje dziesiciokrotny wzrost prdko,ci
transmisji.
W sieciach 100VG AnyLAN dostpne s# cztery pary, gdy) nie ma potrzeby wykrywania kolizji.
Zamiast stosowania algotytmu CSMA/CD, korzysta si tu z metody zwanej demand priority,
polegaj#cej na wysy(aniu przez komputery w sieci )#da% transmisji danych -transmisja mo)e
zosta. wykonana po otrzymaniu zgody od huba.
Standard 100VG AnyLAN korzysta rwnie) z ramki 802.3, podobnie jak Ethernet, tak wic
oba standardy mog# wsp(istnie. w ramach jednej sieci komputerowej. Podobnie jak w
przypadku standardu lOOBaseT, dostpne s# i tu karty sieciowe pracuj#ce zarwno z
prdko,ci# 10 Mb/s, jak i 100 Mb/s; mo)liwe jest wic stopniowe przej,cie na now#
technologi.
Jednak standard 100VG AnyLAN zosta( praktycznie wyeliminowany z rynku ze wzgldu na
wysokie koszty kart sieciowych i popularno,. kart ethernetowych 10/100 Mb/s
ATM
ATM (Asynchronous Transfer Mod!) jest jedn# z najnowszych szybkich technologii
sieciowych. Od d(u)szego czasu jest w stanie ci#g(ego rozwoju bez mo)liwo,ci pokazania
swoich prawdziwych mo)liwo,ci. ATM to protok( warstwy fizycznej, umo)liwiaj#cy
jednoczesne przenoszenie g(osu, danych i real-time video w tym samym kablu przy
wykorzystaniu 53-bajtowych pakietw (zwanych komrkami) standardowych rozmiarw.
Komrki zawieraj# informacje identyfikacyjne pozwalaj#ce szybkim koncentratorom ATM
(wiring hubs) oddziela. r)ne typy danych i zapewni. powtrne u(o)enie komrek w
odpowiedniej kolejno,ci.
Podstawowy standard ATM pracuje z prdko,ci# 155 Mb/s, ale niektre rozwi#zania osi#gaj#
nawet 660 Mb/s. Rozwijany jest rwnie) standard ATM, przeznaczony do (#czenia
komputerw osobistych, pracuj#cy z prdko,ci# 25 Mb/s, jednak wydaje si on zbyt wolny w
porwnaniu z 16 Mb/s sieci Token Ring, aby op(aca(o si wdro)enie zupe(nie nowej
technologii.
ATM posiada ca(kowicie odrbn# koncepcj sieci komputerowej i nie ma prostych ,cie)ek
upgrade'u - inaczej ni) w przypadku standardw opisanych wcze,niej. Konieczna by(aby
wymiana ca(ego sprztu sieciowego, a produkty ATM s# obecnie bardzo drogie, co jest
ca(kiem normalne w przypadku nowej technologii. Z tego te) powodu jest u)ywany g(wnie w
sieciach WAN. Mo)e w chwili, gdy przekazywanie przez sieci obrazu video w czasie
rzeczywistym stanie si normaln# praktyk#, ATM znajdzie szersze zastosowanie. Jak na razie,
pozostaje technologi# z ma(# ilo,ci# zastosowa%, ale o du)ym potencjale
TCP/IP i Internet
TCP/IP (Transmision Control Protocol/lnternet Protocol) to popularna nazwa kilku
protoko(w wykorzystywanych przez Internet i przez wikszo,. UNIX-owych systemw
operacyjnych. TCP to protok( warstwy transportowej, a IP - protok( warstwy sieciowej
przesy(aj#cy bloki danych do hosta.
W sk(ad TCP/IP wchodz# aplikacje Internetu i protoko(y transportowe; s# to FTP (File
Transfer Protocol), Telnet (Terminal Emulatiori) i SMTP (Simple Mail Transfer Protocol).
TCP/IP zosta( stworzony przez Departament Obrony Stanw Zjednoczonych w latach 70-tych
jako niezale)ny sprztowo protok( komunikacyjny; od pewnego czasu znany jako Internet.
Dobrym przyk(adem tej niezale)no,ci jest mo)liwo,. dostpu do informacji i transfer plikw w
Internecie ze stacji pracuj#cych pod DOS-em oraz Windows i Windows 95.
G(wne zalety protoko(u TCP/IP to:
* Niezale)no$' sprz!towa. TCP/IP nie by( projektowany dla konkretnej platformy
sprztowej ani programowej. Mo)e by. wykorzystywany we wszystkich typach sieci.
* Bezwzgl!dne adresowanie. Dostarcza unikatowych adresw identyfikuj#cych ka)dy
komputer w sieci
* Otwarta architektura. Dane techniczne protoko(u TCP/IP s# oglnie dostpne dla
u)ytkownikw i projektantw. Propozycje zmian w standardzie mog# by. przedstawione
przez ka)dego.
* Wbudowane protokoy komunikacyjne. TCP/IP umo)liwia komunikacj r)nym
,rodowiskom. Protoko(y wysokiego poziomu, jak FTP i Telnet, sta(y si powszechne w
,rodowisku TCP/IP na wszystkich platformach.
Protok( ten by( od lat wykorzystywany w sieciach UNIX-owych, a gwa(towny rozwj
Internetu sprawi(, )e dosta( si do wszystkich sieci. Wielu administratorw sieci
komputerowych odkry(o, )e mog# przystosowa. sieciowe systemy operacyjne, na ktrych
obecnie pracuj#, do korzystania z protoko(u TCP/IP i zmniejszy. dziki temu problemy z
ruchem w sieci, zwi#zane z wykorzystywaniem r)nych protoko(w.
Do najwa)niejszych protoko(w z zestawu TCP/IP nale)#:
* Internet Protocol (IP). Dzia(aj#cy w warstwie sieci, IP jest g(wnym protoko(em zestawu
TCP/IP. Dostarcza danych sieciowych, (#cznie z informacj# o adresowaniu i marszrucie, oprcz
tego dzieli pakiety na mniejsze fragmenty, wymagane w celu przes(ania do miejsca
przeznaczenia.
* Transmission Control Protocol (TCP). TCP jest niezawodnym, zorientowanym na
po(#czenie protoko(em dzia(aj#cym w warstwie transportowej. W tym kontek,cie niezawodny
protok( (ang. reliable) oznacza, )e system docelowy przekazuje zwrotn# informacj do
systemu 0rd(owego, potwierdzaj#c, )e dane dotar(y w ca(o,ci i bez b(dw. Protok(
zorientowany na po,czenie to protok(, w ktrym dwa komputery przed wys(aniem
jakichkolwiek danych wymieniaj# midzy sob# komunikaty. Te komunikaty powoduj#
nawi#zanie po(#czenia, ktre pozostaje otwarte a) do zako%czenia transmisji danych. TCP jest
u)ywany do przesy(ania relatywnie du)ych porcji danych, takich jak podczas transferu plikw
w FTP lub transakcji podczas przegl#dania stron WWW w HTTP.
* User Datagram Protocol. Tak)e dzia(aj#cy w warstwie transportowej, UDP jest
bezpo(#czeniowym, nie niezawodnym protoko(em, stanowi#cym uzupe(nienie protoko(u TCP.
Protok( bezpol,czeniowy (ang. connectionless) transmituje dane bez sprawdzania, czy
system docelowy jest gotw do odbioru ani nawet czy taki system w ogle istnieje. Nie
niezawodny (ang. unreliable) protok( to protok(, w ktrym system docelowy nie przesy(a
informacji zwrotnej potwierdzaj#cej odbir danych. Obecnie UDP jest nie niezawodny tylko z
nazwy, gdy) w wikszo,ci przypadkw s(u)y jedynie przekazywaniu krtkich informacji typu
pytanie/odpowied0, w ktrych sama odpowied0 pe(ni funkcj potwierdzenia. Z tego protoko(u
korzysta wikszo,. Internetowych systemw DNS (Domain Name Server).
* Internet Control Message Protocol (ICPM). ICMP nie przekazuje danych u)ytkownika,
lecz zamiast tego jest protoko(em kontrolnym i diagnostycznym, u)ywanym do informowania
innych systemw o warunkach i zak(ceniach w pracy sieci. Program PING z TCP/IP
wykorzystuje w(a,nie ICPM w celu sprawdzenia, czy inny komputer pod(#czony do sieci
TCP/IP funkcjonuje

Address Resolution Protocol (ARP). ARP jest protoko(em u)ywanym przez IP do
konwertowania w(asnych adresw warstwy sieciowej na adresy sprztowe warstwy (#cza
danych.
Point-to-Point Protocol (PPP). PPP jest protoko(em warstwy (#cza danych, jednak nie s(u)y
do wykorzystania w sieciach lokalnych. PPP jest u)ywany do ustanowienia bezpo,redniego
po(#czenia pomidzy dwoma komputerami, zwykle za pomoc# po(#czenia modemowego.
Je,li do po(#czenia z Internetem u)ywasz programu Dial-Up Networking z Windows 9x lub
Windows NT, najprawdopodobniej u)ywasz w(a,nie PPP.
File Transfer Protocol (FTP). FTP to protok( warstwy aplikacji u)ywany do przesy(ania
plikw pomidzy systemami TCP/IP. W odr)nieniu od wikszo,ci protoko(w, FTP w
rzeczywisto,ci definiuje dla aplikacji interfejs u)ytkownika. W(a,ciwie ka)da implementacja
TCP/IP zawiera jaki, program FTP z tekstowym interfejsem u)ytkownika, za, wikszo,.
polece% powtarza si bez wzgldu na system, ktrego u)ywasz.
Hypertext Transfer Protocol (HTTP). Dzia(aj#cy w warstwie aplikacji, HTTP jest
podstawowym protoko(em sieci WWW. Gdy w przegl#darce WWW wpisujesz adres URL,
program przekazuje )#danie HTTP do wskazanego przez ciebie serwera. W rezultacie
serwer przesy(a odpowied0 HTTP zawieraj#c# plik, ktrego )#da(e,.
Simple Mail Transfer Protocol (SMTP). SMTP tak)e dzia(a w warstwie aplikacji i jest
wykorzystywany przez wikszo,. aplikacji e-mail do przesy(ania poczty poprzez Internet.
IPX
Termin IPX jest wsplnym okre,leniem w(asnych protoko(w stworzonych przez firm Novell
na potrzeby swojego systemu operacyjnego NetWare. Cho. jest oparty w pewnym stopniu na
protoko(ach TCP/IP, standardy protoko(u IPX zosta(y samodzielnie opracowane przez
Novella. Nie zabezpieczy(o to jednak firmy przed stworzeniem przez Microsoft w(asnego,
zgodnego z IPX, protoko(u, przeznaczonego dla systemu operacyjnego Windows.
IPX (Internetwork Packet Exchange) sam w sobie jest bezpo(#czeniowym, nie niezawodnym
protoko(em warstwy sieciowej, funkcjonalnie stanowi#cym odpowiednik protoko(u IP.
Sk(adnikiem IPX odpowiadaj#cym protoko(owi TCP jest protok( SPX (Se#uenced Packet
Exchange), zapewniaj#cy zorientowan# na po(#czenie, niezawodn# us(ug w warstwie
transportowej.
Obecnie protoko(y IPX s# zwykle u)ywane tylko w sieciach z serwerami NetWare; czsto
jednak bywaj# instalowane jako drugi protok(, na przyk(ad obok protoko(u TCP/IP. Ostatnio
jednak nawet NetWare zaczyna odchodzi. od IPX, coraz cz,ciej sk(aniaj#c si ku TCP/IP,
podobnie jak przewa)aj#ca wikszo,. przemys(u sieciowego
NetBEUI
NetBEUI (NetBIOS Extended User Interface) jest protoko(em u)ywanym g(wnie w
ma(ych sieciach Windows NT. By( domy,lnym protoko(em w Windows NT 3.1, pierwszej
wersji tego systemu operacyjnego. Jednak p0niejsze wersje domy,lnie u)ywaj# protoko(u
TCP/IP.
NetBEUI jest prostym protoko(em, w ktrym brakuje wielu funkcji, jakie w protoko(ach takich
jak TCP/IP pozwalaj# na obs(ug sieci o praktycznie dowolnym rozmiarze. NetBEUI nie poddaje
si marszrutowaniu, nie mo)e wic by. wykorzystany w po(#czeniach midzysieciowych.
Nadaje si do ma(ych sieci typu peer-to-peer, jednak w ka)dej powa)nej instalacji sieci
Windows NT powinno si raczej korzysta. z TCP/IP


Rozdzia( 12.
Sprzt audio
Jeden z problemw zwi#zanych ze standardem PC wynika z tego, )e w czasie gdy on si
tworzy(, mo)liwo,ci d0wikowe komputerw sprowadza(y si zaledwie do odtwarzania
najprostszych tonw. Sta(o si tak po cz,ci dlatego, )e standard PC tworzony by( w roku
1981, kiedy wydawa(o si, )e d0wik w komputerze powinien s(u)y. g(wnie do oznajmiania
zako%czenia wykonywania bie)#cej operacji liczbowej i temu podobnych zastosowa%. Systemy
zaprojektowane p0niej, takie jak Macintosh, ktry zadebiutowa( w 1984 roku, umo)liwia(y
ju) obs(ug d0wikw wysokiej jako,ci, zarwno za pomoc# sprztu, jak i oprogramowania.
Mimo )e uniwersalny standard audio dla komputerw kompatybilnych z PC do dzi, nie zosta(
sformu(owany, to w(a,ciwa platformie PC mo)liwo,. rozbudowywania pozwala na do(#czenie
do komputera urz#dze% umo)liwiaj#cych obs(ug d0wiku. Poni)szy rozdzia( traktuje o tych
w(a,nie produktach i o sposobach ich instalowania oraz obs(ugi.
Zastosowania kart d4wikowych
Pierwotnie karty d0wikowe by(y wykorzystywane jedynie w grach. Wiele firm, w tym AdLib,
Roland, Creative Labs, wprowadzi(o swoje pierwsze karty d0wikowe na rynek pod koniec lat
osiemdziesi#tych. W 1989 firma Creative Labs rozpocz(a sprzeda) produktu nazwanego Gam
Blaster", ktry w kilku grach komputerowych umo)liwia( stereofoniczne odtwarzanie
d0wikw. Ewentualni nabywcy musieli odpowiedzie. sobie na pytanie: Czy warto wydawa.
100 dolarw na to, by poprawi. d0wik gry wartej 50 dolarw?". Do wydania owych 100
dolarw zniechca( dodatkowo fakt, )e - poniewa) nie istnia( wwczas )aden standard obs(ugi
d0wikw - karty te by(y przydatne tylko z tymi kilkoma grami.
Mniej wicej w tym samym czasie u)ytkownikom komputerw PC zosta(y udostpnione
interfejsy MIDI (Musical Instrument Digital Interface), ale mo)na je by(o wykorzystywa.
jedynie w bardzo wyspecjalizowanych aplikacjach s(u)#cych do nagrywania.
Kilka miesicy po wprowadzeniu Gam Blastera, firma Creative Labs poinformowa(a o
wyprodukowaniu karty d0wikowej Sound Blaster. Karta ta by(a kompatybilna z kart#
d0wikow# AdLib oraz z Gam Blaster - poprzedni# kart# Creative Labs. Posiada(a ona
wbudowane gniazdo mikrofonu oraz gniazdo MIDI s(u)#ce do (#czenia komputera z
syntezatorem d0wikw. Najwa)niejsze jednak by(o to, )e karta ta przydawa(a si nie tylko do
gier.
Niestety, do dzi, nie wypracowano oglnego standardu kart d0wikowych dla PC. Tak jak w
innych niszach przemys(u komputerowego, standardy tworzone s# czsto przez liderw
posiadaj#cych przewag technologiczn# w okre,lonym segmencie rynku. Standardy tworzone w
taki sposb nazywane s# standardami de facto. Na przyk(ad jzyk polece% i grafiki u)ywany
przez drukarki firmy Hewlett-Packard sta( si standardem de facto z tego wzgldu, )e
sprzedano bardzo wiele drukarek tej firmy i wikszo,. oprogramowania do drukarek
obs(ugiwa(a ten jzyk. W zwi#zku z tym inni producenci drukarek starali si, by ich produkty
mog(y emulowa. drukarki firmy Hewlett-Packard, i w ten sposb umo)liwiali klientom
korzystanie ze stworzonego dla drukarek HP oprogramowania. Oto jak tworzone s# standardy de
facto. Wynikaj# one z popularno,ci pewnych produktw. Ze wzgldu na t popularno,.,
mimo i) istniej# inne standardy polece% dla drukarek, wikszo,. drukarek kompatybilnych z
PC obs(uguje standard Hewletl-Packard.
W wyniku walki o dominacj na rynku, ktra toczy(a si midzy producentami kart
d0wikowych przez ostatnich kilka lat, spo,rd wielu marek zosta(o wy(onionych kilka
najpopularniejszych. Mimo )e karty d0wikowe s# produkowane przez wiele r)nych firm,
rynek zosta( zdominowany przez karty firmy Creative Labs, przez co karty tego w(a,nie
producenta sta(y si standardem de facto.
Konsekwencj# tego jest fakt, )e wikszo,. kart d0wikowych innych firm emuluje karty firmy
Creative Labs. Podobnie jak drukarki firmy Hewlett-Packard, rwnie) karty Sound Blaster
firmy Creative Labs posiadaj# interfejs, ktry jest emulowany przez wikszo,. innych kart;
zgodnie z nim jest rwnie) tworzona wikszo,. sterownikw.
Karta d0wikowa posiada wiele zastosowa%, oto niektre z nich:
* dodawanie d0wiku stereo do oprogramowania rozrywkowego (gry itp.),
* zwikszanie efektywno,ci oprogramowania edukacyjnego, zw(aszcza dla dzieci
* dodawanie efektw d0wikowych do prezentacji handlowych i oprogramowania
szkoleniowego,
* tworzenie muzyki za pomoc# sprztu i oprogramowania MIDI,
* dodawanie uwag d0wikowych do dokumentw,
* dodawanie efektw d0wikowych do zdarze% systemowych,
* umo)liwianie komputerowi czytania,
* umo)liwianie osobom niepe(nosprawnym wykorzystywania komputera,
* odtwarzanie p(yt kompaktowych
Karta d0wikowa zosta(a stworzona z my,l# o u)ytkownikach gier komputerowych.
1wiadczy. o tym mo)e umieszczenie w wielu kartach d0wikowych osobnego adaptera
s(u)#cego do pod(#czania urz#dze% wykorzystywanych w zasadzie wy(#cznie do gier, takich
jak joystick lub konsole. U)ywanie tego adaptera stanowi 0rd(o potencjalnych konfliktw,
poniewa) inne karty, takie jak np. Multi I/O, ktre s# u)ywane w wielu komputerach PC,
oprcz portw szeregowych, rwnoleg(ych itd., mog# rwnie) posiada. interfejs gier.
Wynikiem tego mo)e by. konflikt adresw portu I/O, jako )e wszystkie interfejsy gier
u)ywaj# tych samych adresw portu I/O. W takim przypadku najlepiej korzysta. z interfejsu
znajduj#cego si na karcie d0wikowej i wy(#czy. wszystkie pozosta(e interfejsy gier
znajduj#ce si w systemie.
1

Dodanie karty d0wikowej niezwykle uatrakcyjnia stare, dobrze znane gry. Wykorzystanie
d0wikw umo)liwia uzyskanie wra)enia rzeczywisto,ci w stopniu, ktry inaczej by(by nie do
osi#gnicia, niezale)nie od tego, jak rzeczywista wydawa(aby si przedstawiana grafika. W
niektrych grach mo)na nawet prowadzi. dialog z komputerem odtwarzaj#cym zapisany
cyfrowo ludzki g(os. Oprcz przydaj#cych realizmu odg(osw i d0wikw, w grach mog#
by. rwnie) wykorzystywane r)ne tematy muzyczne zwikszaj#ce napicie i
uprzyjemniaj#ce zabaw
Multimedia
Karta d0wikowa jest elementem niezbdnym do zmiany zwyczajnego komputera w
komputer multimedialny (ang. Multimedia PC - MPC). Co to s# multimedia? Termin ten
obejmuje wiele r)nych technologii, ale g(wnie dotyczy wideo, d0wiku i zapisu.
Multimedialno,. to zdolno,. do komputerowego (#czenia obrazw, danych i d0wiku. W
praktyce komputer staje si multimedialny po dodaniu do niego karty d0wikowej i CD-
ROM-u, wkrtce standardem stanie si rwnie) instalowanie napdu DVD.
Na pocz#tku, w celu utworzenia standardw dla komputerw multimedialnych (MPC),
Microsoft utworzy( Rad do spraw Marketingu Komputerw Multimedialnych (Multimedia PC
Marketing Council). Rada wprowadzi(a kilka standardw MPC i licencjonowa(a ich logo oraz
znaki handlowe producentom, ktrych sprzt i oprogramowanie odpowiada(y owym
standardom. Dziki dzia(alno,ci Rady, produkowany sprzt i oprogramowanie obs(uguj#ce
multimedia dla komputerw PC by(y kompatybilne.
Niedawno Rada formalnie przekaza(a swoje obowi#zki Grupie Roboczej Komputerw
Multimedialnych Stowarzyszenia Wydawcw Oprogramowania (Software Publisher
Association's Multimedia PC Working Group). Grupa ta sk(ada si g(wnie z cz(onkw
poprzedniej rady, ktrzy dziki temu mog# narzuca. standardy MPC. Pierwsz# czynno,ci# nowo
powo(anej grupy by(o utworzenie nowego standardu MPC.
Rada utworzy(a pocz#tkowo dwa podstawowe standardy dla komputerw multimedialnych, o
nazwach MPC Level l i MPC Level 2. Nastpnie, zarz#dzeniem Stowarzyszenia Wydawcw
Oprogramowania (Software Publisher Association - SPA), do poprzednich zosta( do(#czony
trzeci, o nazwie MPC Level 3, wprowadzony w czerwcu 1995 roku. Standardy te okre,laj#
minimalne mo)liwo,ci komputerw multimedialnych (MPC). Tabela 12.1 przedstawia te
standardy
Tabela 12.1.
Standardy multimediw

MPC poziom 1 MPC poziom 2 MPC poziom 3
Procesor 16 MHz 386SX 25 MHz 486SX 75 MHz Pentium
RAM 2 MB 4 MB 8 MB
Dysk twardy 30 MB 160 MB 540 MB
Stacja dyskietek 1,44 MB 3,5 cala 1,44 MB 3, 5
cala
1,44 MB 3,5 cala
Napd CD-ROM prdko,.
pojedyncza
prdko,.
podwjna
prdko,.
poczwrna
Karta d0wikowa 8 bitw 16 bitw 16 bitw
Rozdzielczo,.
ekranu monitora
(VGA video)
640x480, 1 6
kolorw
640x480, 64k
kolorw
640x480, 64k
kolorw
Inne porty we/wy szeregowy,
rwnoleg(y,
MIDI, gier
szeregowy,
rwnoleg(y,
MIDI, gier
szeregowy,
rwnoleg(y, MIDI,
gier
System
operacyjny
Windows 3.1 Windows 3.1 Windows 3.1
Data
wprowadzenia
1990 maj 1993 czerwiec 1995

Dzi, parametry MPC-3 okre,laj# najbardziej podstawowe minimum, w jakie powinien by.
wyposa)ony komputer multimedialny. W zasadzie nie poleca(bym systemu, ktry nie
przewy)sza standardu okre,lonego przez poziom 3 (MPC Level 3). Warto pamita., )e cho.
g(o,niki nie stanowi# cz,ci specyfikacji, do odtwarzania d0wikw s# oczywi,cie niezbdne.



Pliki d4wikowe
Do przechowywania d0wikw w komputerze mo)esz u)y. dwch podstawowych typw
plikw. Pierwszy typ nosi ogln# nazw pliku d0wi!kowego i u)ywa formatw takich jak
WAV, VOC, AU i AIFF. Pliki d0wikowe zawieraj# prbki d0wiku, tzn. s# to analogowe
nagrania d0wikowe, ktre zosta(y zdigitalizowane w celu zamiany na posta. cyfrow# i
zapisania na dysku. Podobnie jak obrazki, ktre mog# mie. r)n# rozdzielczo,., tak)e pliki
d0wikowe mog# u)ywa. r)nych rozdzielczo,ci, na przyk(ad w celu otrzymania pliku o
mniejszym rozmiarze, lecz przy pogorszeniu jako,ci d0wiku.
Pliki MIDI
Drugim typem plikw d0wikowych s# pliki MIDI, ktre r)ni# si od plikw WAV tak,
jak pliki grafiki wektorowej r)ni# si od plikw grafiki bitmapowej. Pliki MIDI, ktre maj#
rozszerzenia MID lub RMI, s# w ca(o,ci plikami cyfrowymi i nie zawieraj# )adnych prbek
d0wikw; zamiast tego zawieraj# informacje dla sprztu, w jaki sposb d0wik ma zosta.
wygenerowany. Tak jak karty graficzne 3D wykorzystuj# informacje i tekstury do tworzenia
obrazw na ekranie komputera, tak karty d0wikowe MIDI wykorzystuj# pliki MIDI do
syntetyzowania muzyki.
MIDI to wydajny jzyk programowania stworzony w latach 80. w celu umo)liwienia
komunikowania si z elektronicznymi instrumentami muzycznymi. MIDI by(o prze(omowym
standardem w przemy,le muzyki elektronicznej, w przemy,le, w ktrym zastosowano chyba
wszystkie prby standaryzacji sprztu w oparciu o w(asne rozwi#zania r)nych firm. Dziki
MIDI mo)esz tworzy., zapisywa., edytowa. i odtwarza. pliki muzyczne na komputerze
po(#czonym z urz#dzeniem MIDI (na przyk(ad elektronicznym sprztem muzycznym lub
syntetyzerem) lub po prostu na samym komputerze.
W odr)nieniu od innych typw plikw d0wikowych, polecenia zawarte w plikach MIDI
zajmuj# stosunkowo ma(o miejsca na dysku. Godzina muzyki stereo zapisana w formacie
MIDI zajmuje mniej ni) 500 kB. Wiele gier u)ywa plikw MIDI zamiast nagranych plikw
typu WAV w celu zaoszczdzenia ogromnych ilo,ci miejsca na dysku. Poniewa) takie pliki nie
s# nagraniami, w ich przypadku nie mo)e by. mowy o r)nych czstotliwo,ciach.
Plik MIDI jest w rzeczywisto,ci cyfrowym zapisem partytury. Sk(ada si z zestawu
oddzielnych kanaw, z ktrych ka)dy reprezentuje oddzielny instrument lub rodzaj
d0wiku. Ka)dy kana( zawiera opis d(ugo,ci trwania d0wiku oraz nuty", ktra ma zosta.
odtworzona, podobnie jak piciolinia w partyturze. Tak wic plik MIDI z zapisem muzyki
kwartetu zawiera cztery kana(y, reprezentuj#ce dwoje skrzypiec, wiolonczel i altwk
Przeznaczeniem plikw MIDI nie jest zast#pienie plikw d0wikowych typu WAV; powinny
by. uwa)ane za technologi uzupe(niaj#c#. Najwiksz# wad# plikw MIDI jest sama
technika odtwarzania, ktra jest ograniczona do korzystania z gotowych d0wikw.
Najwyra0niej narzucaj#cym si ograniczeniem jest niemo)no,. tworzenia ludzkiego g(osu (z
wyj#tkiem nagranych wcze,niej prbek ,piewu chrw). Z tego powodu, gdy ,ci#gniesz z
Internetu plik MIDI z nagraniem ulubionej piosenki, s(owa bdzie trzeba do,piewa. sobie
samemu
Wszystkie trzy specyfikacje MPC wymagaj#, by karta d0wikowa potrafi(a odtwarza. pliki
MIDI. Powszechny standard u)ywany przez wikszo,. kart na rynku umo)liwia zapisanie do
16 kana(w w pojedynczym pliku MIDI, ale nie oznacza to, )e jeste, ograniczony do jedynie
16 instrumentw. Pojedynczy kana( mo)e reprezentowa. d0wik lub grup instrumentw, na
przyk(ad sekcj skrzypiec, pozwalaj#c na syntetyzowanie ca(ej orkiestry.


Niektre aplikacje do obrbki MIDI potrafi# nawet wydrukowa. zapis zawarto,ci pliku w
postaci standardowego zapisu nutowego. Kompozytor mo)e tworzy. muzyk bezpo,rednio w
komputerze, dowolnie j# modyfikowa., a nastpnie wydrukowa. zapis nutowy dla
poszczeglnych muzykw. To du)y postp w dziedzinie tworzenia muzyki, w ktrej do tej
pory wzici kompozytorzy musieli zatrudnia. specjalnych skrybw, d(ugimi godzinami
rcznie przepisuj#cych partytury
Odtwarzanie plikw MIDI
Gdy w komputerze odtwarzasz plik MIDI, nie odtwarzasz nagranego d0wiku. Twj system
tworzy muzyk od zera." Aby mc to robi., komputer potrzebuje syntetyzatora, ktry
obecnie jest zawarty w praktycznie ka)dej karcie d0wikowej. W miar jak system odczytuje
informacje z pliku MIDI, syntetyzator generuje odpowiedni d0wik dla ka)dego kana(u,
d(ugo,. i wysoko,. d0wiku odczytuj#c z pliku. Sam d0wik jest generowany na podstawie
zdefiniowanego zestawu prbek d0wikw, tak dobranych, aby udawa(y" prawdziwy
instrument lub grup instrumentw. Przy pomocy oprogramowania MIDI mo)esz
kontrolowa. szybko,. odtwarzania muzyki.
Z punktu widzenia elektroniki, uk(ad MIDI zawarty na karcie d0wikowej jest podobny do
uk(adw MIDI stosowanych w elektronicznych instrumentach muzycznych, cho. w
wikszo,ci przypadkw nie ma a) tak rozbudowanych mo)liwo,ci. Specyfikacja MPC wymaga,
by uk(ady MIDI na kartach d0wikowych potrafi(y odtworzy. rwnocze,nie przynajmniej
sze,. instrumentw melodycznych i dwa instrumenty perkusyjne.
Synteza FM
Wikszo,. kart d0wikowych generuje d0wik u)ywaj#c syntezy FM, technologii, ktra
powsta(a ju) w 1976 roku. Poprzez u)ycie operatora fali sinusoidalnej modyfikuj#cej drug#
fal, synteza FM tworzy sztuczny d0wik udaj#cy instrument. Standard MIDI, obs(ugiwany
przez kart d0wikow#, specyfikuje tablic preprogramowanych d0wikw, zawieraj#c#
wikszo,. instrumentw stosowanych przez orkiestry i zespo(y muzyczne.
W ci#gu lat technologia rozwin(a si (niektre syntetyzatory FM u)ywaj # czterech
operatorw) do stadium, w ktrym synteza FM brzmi ju) do,. dobrze, jednak nadal s(ycha. w
niej sztuczno,. d0wiku. Na przyk(ad tr#bka brzmi co prawda jak tr#bka, ale w )adnym razie nie
mo)e zast#pi. prawdziwego instrumentu
Synteza wavetable
Syntetyzator wavetable mo)e pobra. z pamici prbk d0wiku instrumentu odtwarzaj#cego
pojedyncz# nut i zmodyfikowa. jej czstotliwo,. w celu odtworzenia dowolnej nuty ze skali
d0wikowej. Niektre karty daj# lepszy d0wik poprzez wykorzystanie kilku prbek d0wiku
tego samego instrumentu. Najwy)szy d0wik pianina r)ni si od d0wiku najni)szego nie
tylko wysoko,ci#, wic im bli)sza wysoko,ci nagranej prbki jest wysoko,. odtwarzanej
nuty, tym bardziej realistyczny staje si generowany d0wik.
Z tego wzgldu rozmiar tablicy zdigitalizowanych d0wikw ma ogromny wp(yw na jako,. i
r)norodno,. d0wikw, jakie mo)e wygenerowa. syntetyzator. Najlepsze dostpne karty
wavetable zwykle posiadaj# po kilkadziesi#t megabajtw pamici przeznaczonej na prbki
d0wikw. Niektre z nich pozwalaj# tak)e na pod(#czanie dodatkowych kart z uzupe(niaj#c#
pamici#, a tak)e dostosowywanie prbek d0wikw do w(asnych potrzeb




Po#$czenia MIDI
Zalety MIDI wykraczaj# poza pe(nienie wewntrznych funkcji w komputerze. Mo)esz
wykorzysta. z(#cze MIDI karty d0wikowej do po(#czenia z komputerem elektronicznej
klawiatury, generatora d0wiku, maszyny perkusyjnej lub innego urz#dzenia. Mo)esz
odtwarza. pliki MIDI wykorzystuj#c syntetyzator klawiatury zamiast syntetyzatora
komputera - lub mo)esz tworzy. w(asne pliki MIDI odgrywaj#c nuty na klawiaturze.
Posiadaj#c odpowiednie oprogramowanie, mo)esz skomponowa. ca(# symfoni, odgrywaj#c
ka)dy instrument w osobnym kanale, a nastpnie odtwarzaj#c wszystkie kana(y razem. Wielu
profesjonalnych muzykw i kompozytorw u)ywa MIDI do tworzenia muzyki bezpo,rednio
w komputerze, ca(kowicie pomijaj#c tradycyjne instrumenty.
Niektrzy producenci oferuj# karty MIDI o jeszcze wy)szej jako,ci, potrafi#ce dzia(a. w
trybie pe(nodupleksowym, co oznacza, )e mo)na odtwarza. stworzone wcze,niej ,cie)ki
audio i jednocze,nie nagrywa. now# ,cie)k do tego samego pliku MIDI. Jeszcze kilka lat
temu tak# mo)liwo,. oferowa(y jedynie profesjonalne studia nagra%, wyposa)one w sprzt o
warto,ci setek tysicy dolarw.
Aby po(#czy. urz#dzenie MIDI z komputerem, bdziesz potrzebowa( karty MIDI posiadaj#cej
z(#cza zgodne ze specyfikacj# standardu MIDI. Wykorzystywane s# w niej dwa okr#g(e,
piciostykowe z(#cza DIN (rysunek 12.1), osobne dla wej,cia (MIDI-IN) oraz wyj,cia (MIDI-
OUT). Wiele urz#dze% posiada tak)e z(#cze MIDI-THRU, ktre przesy(a sygna( z urz#dzenia
bezpo,rednio na wyj,cie, jednak karty d0wikowe zwykle go nie maj#. Co ciekawe, MIDI
przesy(a dane tylko poprzez styki l i 3 z(#cza. Styk nr 2 jest ekranowany, za, styki 4 i 5 nie s#
u)ywane
Rysunek 12.1.
Standard MIDI wymaga posiadania dwch lub trzech pi!ciostykowych, okr,gych z,czy DIN

Podstawow# funkcj# interfejsu MIDI karty d0wikowej jest zamiana rwnoleg(ych danych
u)ywanych w komputerze na szeregowy format danych urz#dze% MIDI. MIDI wykorzystuje
synchroniczn# transmisj szeregow# z prdko,ci# 31,25 kiloboda, przy o,miu bitach danych,
jednym bicie startu i jednym bicie stopu, przy ktrym przes(anie jednego bajta zajmuje 320
mikrosekund
Najnowsz# specyfikacj standardu MID! mo)esz za niewielk# op(at# otrzyma. od
International MIDI Association, 23634 Emelita Street, Woodland Hills, California 91367
USA
Z(#cza MIDI (#czy si specjaln#, nie ekranowan# skrtk# o maksymalnej d(ugo,ci 17 metrw
(cho. wikszo,. sprzedawanych kabli ma d(ugo,. od 3 do 6 metrw). Mo)esz tak)e po(#czy.
w (a%cuch wiele urz#dze% MIDI w celu wsplnego wykorzystania ich mo)liwo,ci. Ca(kowita
d(ugo,. (a%cucha MIDI nie jest ograniczona, pod warunkiem )e d(ugo,. pojedynczego
odcinka kabla nie przekracza 17 metrw.

Wiele kart d0wikowych nie posiada z(#cz MIDI. Musisz wtedy zastosowa. osobn#
przej,ciwk, pod(#czan# do portu joysticka, posiadaj#c# takie z(#cza. Niestety, taka
przej,ciwka rzadko jest sprzedawana razem z kart#. Trzeba kupi. j# od producenta osobno.
Oprogramowanie MIDI
Windows 9x posiada podstawowe oprogramowanie umo)liwiaj#ce odtwarzanie plikw MIDI;
jest nim aplikacja Odtwarzacz. Jednak aby w pe(ni wykorzysta. mo)liwo,ci MIDI, bdziesz
potrzebowa( oprogramowania sekwencera w celu modyfikowania tempa odtwarzania oraz
instrumentw u)ywanych do odtwarzania poszczeglnych kana(w, a tak)e w celu
wycinania i wklejania stworzonych wcze,niej fragmentw muzyki.
Wiele kart d0wikowych jest sprzedawanych z oprogramowaniem umo)liwiaj#cym obrbk
plikw MIDI, tak)e w Internecie mo)na znale0. wiele shareware'owych programw tego
typu, jednak prawdziwie u)yteczne i wydajne oprogramowanie do obrbki plikw MIDI musi
by. zakupione osobno.
Prezentacje
Firmy zajmuj#ce si marketingiem ju) dawno odkry(y, )e po(#czenie grafiki, animacji i
d0wiku wywiera na uczestnikach prezentacji mocniejsze wra)enie i jest czsto ta%sze ni)
pokaz slajdw. Karta d0wikowa sprawia, )e ka)da prezentacja staje si bardziej
przekonuj#ca
Istnieje ju) r)nego rodzaju oprogramowanie zarwno do prezentacji, jak i treningu na r)nych
stopniach zaawansowania. Nie musisz by. programist#, aby przedstawi. w(asny program,
prezentacj albo show. Nawet tak popularne dzi, pakiety narzdziowe jak Corel DRAW! lub
PowerPoint zawieraj# modu(y umo)liwiaj#ce przeprowadzenie prezentacji zawieraj#cej
elementy d0wiku i animacji.
Niektre programy s(u)#ce do prezentacji, takie jak PowerPoint lub Corel Presents!, obs(uguj#
formaty WAV, AVI oraz pliki MIDI. Za pomoc# tych popularnych produktw mo)esz teraz
synchronizowa. d0wik z przedstawianymi obrazami. Mo)esz na przyk(ad odtworzy. odg(os
,miechu i oklaskw w momencie wy,wietlania odpowiedniego obrazu. Mo)esz nawet
wykorzysta. nagrania z p(yty kompaktowej lub z CD-ROM-u. Omawiane oprogramowanie
bardzo czsto zawiera biblioteki gotowych do u)ycia obrazw lub d0wikw.
Karta d0wikowa sprawia, )e wiele czynno,ci (takich jak na przyk(ad poznawanie dzia(ania
nowego oprogramowania) wykonuje si du)o (atwiej i przyjemniej. Producenci
oprogramowania wcze,nie zdali sobie spraw z tego faktu i staraj# si go wykorzystywa.. Wielu z
nich umieszcza na CD-ROM-ach z oprogramowaniem rwnie) animowan# pomoc, bogato
wype(nion# d0wikami i muzyk#.
Wiele laptopw i notebookw umo)liwia dzi, nie tylko proste odtwarzanie d0wikw, lecz
wszystko to, na co pozwalaj# odtwarzacz CD-ROM oraz g(o,niki. Istniej# tak)e zewntrzne
karty muzyczne, jak rwnie) napdy CD-ROM, ktre mo)na w ka)dej chwili pod(#czy. do
portu rwnoleg(ego. Ponadto istnieje wiele opartych na technologii PCMCIA kart
d0wikowych oraz napdw CD-ROM.






Nagrywanie
W zasadzie wszystkie karty d0wikowe posiadaj# gniazdo wej,cia. Pozwala ono na po(#czenie
mikrofonu z komputerem. Umo)liwia to, przy wykorzystaniu programu takiego jak na
przyk(ad Rejestrator d0wiku Microsoft Windows, nagranie w(asnego g(osu, ktry mo)na
p0niej odtwarza. lub edytowa.. Tworzone pliki s# zapisywane w formacie WAV. W Panelu
sterowania mo)na przypisa. pliki WAV r)nym zdarzeniom systemowym (patrz rysunek 12.2).
Przy okazji: zawsze bawi mnie, gdy s(ysz odg(os sp(ukiwanej wody w momencie zamykania
systemu Windows.
Samodzielnie nagrywaj#c d0wiki, mo)esz tworzy. w(asne pliki WAV. Ka)dy z nich mo)esz
wykorzysta. jako odg(os towarzysz#cy r)nym zdarzeniom systemowym.
Oto kilka standardowych zdarze%:
* uruchamianie Windows
* zako%czenie Windows
* otwarcie programu
* zamknicie programu
Rysunek 12.2.
Aplikacja ., D0wi!ki' Panelu sterowania Windows 9.v umo$liwia przypisanie d'wi)kw
zdarzeniom systemowym
*minimalizacja
*polecenie menu
*domy,lny d0wik
*gwiazdka
*zatrzymanie krytyczne
*b(#d programu
*wykrzyknik

Za pomoc# tego samego gniazda minijack mo)esz zarwno pod(#czy. wie) stereo, jak i
nagra. dowoln# piosenk w formacie WAV. Mo)na rwnie) kupi. ju) nagrane w formacie WAV
utwory muzyczne. Znajdziesz je na elektronicznych tablicach BBS oraz u takich dostawcw
internetowych jak CompuServe lub America OnLine.
Pliki audio mo)esz rwnie) znale0. pod ni)ej wymienionymi adresami:
The Wav Emporium, http//wav-emporium.forsite.net/
Wav Central, http//www.wavecentral.com/
Ruger's Wav Repository, http//rand.nidlink.com/~mger/\vavsl.html
Adnotacje g#osowe
Plikw WAV mo)na u)ywa. do zapisywania komunikatw i do(#czania ich do dokumentw
lub arkuszy kalkulacyjnych. Mo)na na przyk(ad wzi#. mikrofon i w prosty sposb przekaza.
sekretarce osobiste informacje dotycz#ce kontraktu osadzaj#c w nim plik z nagraniem. Taki
sposb przekazywania informacji nazywamy adnotacj# g(osow#.
Za pomoc# adnotacji g(osowej mo)esz w dokumencie zawrze. komunikaty, sugestie lub pytania
i przes(a. je odpowiedniemu adresatowi. Uwagi takie mo)na jednak do(#cza. tylko za pomoc#
aplikacji obs(uguj#cych technologi (#czenia i osadzania obiektw OLE.
Wyobra0 sobie, )e za pomoc# aplikacji Excel, wersji 7.0, edytujesz arkusz kalkulacyjny i
chcesz osadzi. w nim uwag g(osow# obok sumy, ktra wydaje ci si w#tpliwa. W tym celu
umie,. kursor w komrce obok komrki zawieraj#cej sum, a nastpnie z menu Wstaw
wybierz polecenie Obiekt i z listy Typ obiektu wybierz Obiekt wave, po czym naci,nij przycisk
Nagrywanie i zacznij mwi.
Rozpoznawanie g#osu
Niektre karty d0wikowe potrafi# rozpoznawa. g(os. Odpowiednie oprogramowanie
umo)liwia rozpoznawanie g(osu przez komputer tak)e wwczas, gdy karta nie ma takich
mo)liwo,ci. Rozpoznawanie g(osu przez komputer niestety nadal jest w powijakach, a )eby
uzyska. zadowalaj#cy czas odpowiedzi systemu, komputer musi posiada. szybki procesor.
Rozpoznawanie g(osu jest nadal bardzo czu(e na zmiany tonu g(osu osoby mwi#cej, ktre
mog# wynika. z choroby albo cho.by zwikszonego napicia nerwowego, co powoduje
odrzucenie wikszo,ci zastosowa% zwi#zanych z rozpoznawaniem g(osu klientw. Jednak
postpy w tej technologii doprowadz# zapewne wkrtce do tego, )e komputer bdziemy
kontrolowa. nie za pomoc# klawiatury, lecz najzwyczajniej mwi#c do mikrofonu.
Oprogramowanie sterowane g#osem
Aplikacje z interfejsem g(osowym s# oczywi,cie o wiele mniej skomplikowane, gdy)
oprogramowanie musi rozpozna. jedynie ograniczon# liczb s(w. W przypadku opro-
gramowania tego typu, mo)esz usi#,. przed komputerem i wypowiedzie. s(owa otwrz
plik" w celu otwarcia menu aktywnej aplikacji Windows.
Dla przecitnego u)ytkownika ten typ aplikacji ma raczej w#tpliw# warto,.. Swego czasu
Compa# po atrakcyjnej cenie sprzedawa( korporacjom komputery wyposa)one w mikrofon
i odpowiedni# aplikacj. Mo)na powiedzie., )e widok tuzinw pracownikw zgromadzonych
w jednej sali i przemawiaj#cych do swoich komputerw by( co najmniej do,. ciekawy. Ten
eksperyment wykaza(, )e produktywno,. nie wzros(a w ogle, za to spowodowa(
zmarnowanie wielu godzin, kiedy u)ytkownicy bawili si oprogramowaniem, nie mwi#c ju)
o ha(asie w pracy

Jednak w przypadku osb niepe(nosprawnych, z ograniczon# mo)liwo,ci# korzystania z
klawiatury, ten typ oprogramowania mo)e otworzy. ca(kiem nowe drogi komunikacji. Cho.by
z tego powodu, sta(e ulepszanie technologii rozpoznawania g(osu ma podstawowe znaczenie
W aplikacjach sterowanych g(osem konieczne jest wprowadzenie pewnych ogranicze%. Na
przyk(ad, popularnym biurowym )artem sta(oby si zagl#danie komu, do pokoju i wo(anie
pe(nym g(osem sformatuj dysk C!", gdyby taka komenda mog(a spowodowa. sformatowanie
twardego dysku. Oczywi,cie, oprogramowanie nie mo)e doprowadza. do zniszczenia systemu w
wyniku b(dnie rozpoznanego polecenia
Oprogramowanie przeznaczone do dyktowania
Drugi rodzaj oprogramowania rozpoznawania g(osu jest ju) o wiele bardziej skomplikowany.
Zamiana mowy na tekst jest niezmiernie trudnym zadaniem, zw(aszcza bior#c pod uwag
ogromn# r)norodno,. wzorcw ludzkiego g(osu. Z tego powodu, w(a,ciwie ca(e
oprogramowanie tego typu (a tak)e niektre z aplikacji sterowanych g(osem) musi by.
przeszkolone" w celu zrozumienia s(w wypowiadanych przez konkretnego u)ytkownika.
Szkolenie odbywa si poprzez odczytywanie przygotowanego tekstu, dostarczanego wraz z
oprogramowaniem. Poniewa) program wie, co chcesz powiedzie., mo)e powi#za. pewne
s(owa ze sposobem, w jaki je wymawiasz.
Rezultaty osi#gane przez u)ytkownikw aplikacji tego typu znacznie od siebie odbiegaj#,
prawdopodobnie g(wnie ze wzgldu na r)nice we wzorcach wymowy. S(ysza(em o
ludziach, ktrzy potrafili przedyktowa. po kilka stron tekstu bez dotykania klawiatury, oraz o
ludziach, ktrzy twierdzili, )e poprawianie tak wielu b(dw czasem trwa d(u)ej ni) zwyk(e
przepisanie strony.
Technologia rozpoznawania g(osu wci#) jest w powijakach i cechuje j# wra)liwo,. na zmiany
g(osu. Choroba lub stres czsto mog# zmieni. brzmienie g(osu do tego stopnia, )e wikszo,.
systemw rozpoznawania g(osu daje za wygran#. Oprcz tego, aby skorzysta. z takich
aplikacji, musisz posiada. szybki komputer, co najmniej Pentium, aby czas reakcji by( na tyle
krtki, )eby oprogramowanie nad#)a(o za twoj# mow#. Jednak korzy,ci p(yn#ce z tej
technologii mog# sprawi., i) oprogramowanie i sprzt rozwin# si na tyle, )e kiedy, do
sterowania komputerami bdziemy powszechnie u)ywa. g(osu zamiast klawiatury
Konferencje
Jedn# z najnowszych aplikacji w ,wiecie multimediw s# wideo- i audio konferencje poprzez
Internet. Aplikacje tego typu wystpuj# w r)nych postaciach, od produktw typu point-to-
point, takich jak Internet Phone firmy YocalTec do ca(ych pakietw konferencyjnych, takich
jak NetMeeting Microsoftu. Inne aplikacje, na przyk(ad Real Player firmy RealNetworks, mog#
odtwarza. d0wik (tak)e (#cznie z obrazem) rejestrowany poprzez Internet, w procesie
zwanym streamingiem
W przypadku takich aplikacji karta d0wikowa stanowi nieodzown# cz,. technologii. W
zale)no,ci od szybko,ci po(#czenia z Internetem, stosowanej technologii kompresji danych
oraz od tego, czy wraz z d0wikiem przesy(any jest obraz, jako,. d0wiku dostarczanego
przez oprogramowanie konferencyjne waha si od s(abej do do,. dobrej.
Tak jak w przypadku rozpoznawania g(osu, tak)e ta technologia jest wci#) bardzo m(oda. W
przypadku po(#czenia modemowego 33,6 kb/s (ktre zwykle nie pracuje z pe(n# szybko,ci#
33,6 kb/s), jednostronna komunikacja audio i wideo mo)e by. zaakceptowana, jednak w
przypadku pe(nej komunikacji dwustronnej, nawet bez obrazu, mo)e wyst#pi. gubienie s(w.
Jednak gdy stan# si dostpne szybsze po(#czenia Internetowe i powstan# lepsze technologie
kompresji danych, audio konferencje i telekonferencje stan# si prawdopodobnie tak
popularne, jak obecne linie telefoniczne

Ods#uch iwanie
Karty d0wikowe mog# by. rwnie) u)ywane jako niedrogie urz#dzenia umo)liwiaj#ce
ods(uchiwanie zapisanego tekstu. Narzdzia zamieniaj#ce zapisany tekst na mow (text-to-
speech) potrafi# bezb(dnie odczyta. tekst lub kolumn cyfr. Oprogramowanie to jest
do(#czane do niektrych kart d0wikowych i mo)e by. u)ywane do odczytywania pod-
,wietlonych fragmentw tekstu lub nawet ca(ych plikw.
Zgubione s(owa lub niezrczne sformu(owania zwykle (atwiej jest dos(ysze. ni) dostrzec.
Ksigowi za pomoc# tej funkcji kart d0wikowych mog# sprawdza. d(ugie kolumny liczb, a
zajci kierownicy mog# ods(uchiwa. listy elektroniczne (e-mail) podczas wykonywania
papierkowej roboty.
P#yty kompaktowe
Jednym z bardziej rozrywkowych zastosowa% napdw CD-ROM jest ods(uchiwanie p(yt
kompaktowych podczas pracy. Nagra% mo)na s(ucha. nie tylko przez g(o,niki, ale rwnie) z
ich pominiciem, za pomoc# s(uchawek wpitych do gniazdka znajduj#cego si z przodu
napdu CD-ROM. Do wikszo,ci kart d0wikowych dodawane jest oprogramowanie
umo)liwiaj#ce odtwarzanie p(yt kompaktowych. Bezp(atne wersje tego rodzaju
oprogramowania dostpne s# rwnie) w Internecie i sieciach takich jak CompuServe.
Graficzny interfejs takich programw sk(ada si zwykle z wy,wietlacza podobnego do tego,
ktry znajduje si w zwyk(ych odtwarzaczach p(yt kompaktowych. Kontrolkami mo)na
sterowa. za pomoc# klawiatury lub myszy, a p(yt s(ucha. podczas wykonywania innych
czynno,ci
Mikser d4wiku
Za ka)dym razem, gdy 0rde( d0wiku wydostaj#cego si z jednej pary g(o,nikw jest wiele,
niezbdny jest mikser. Wikszo,. z nich wygl#da podobnie do tych, ktre mo)esz ogl#da. na
teledyskach
Rwnie) wikszo,. kart d0wikowych ma w(asne miksery (cho. wygl#daj# one nieco
inaczej), ktre umo)liwiaj# odtwarzanie r)nych 0rde( d0wikw, takich jak MIDI, WAV,
MP3, Lin In oraz CD za pomoc# jednego wyj,cia Lin! Out. Zwykle wraz z kart#
d0wikow# dostarczone jest odpowiednie oprogramowanie, na ktrego interfejs sk(adaj# si
graficzne suwaki podobne do tych, ktre mo)na znale0. w prawdziwych mikserach.
Umo)liwiaj# one kontrolowanie g(o,no,ci osobno ka)dego ze 0rde( d0wiku
Pojcia i terminy zwi$zane z kartami d4wikowymi
Aby zrozumie. dzia(anie kart d0wikowych, nale)y najpierw zapozna. si z terminami, za
pomoc# ktrych to dzia(anie jest opisane. Terminy takie jak 16-bitowe, jako,. CD, port
MIDI to tylko niektre z nich. Pojcia takie jak prbkowanie (sampling), konwersja DA<
(skrt od ang. digital-to-audio conversion - konwersja d0wiku cyfrowego na s(yszalny) gsto
okraszaj# opisy nowych produktw audio. W kilku nastpnych punktach rozdzia(u opisz
najcz,ciej spotykane terminy i pojcia zwi#zane z kartami d0wikowymi.
Natura d4wiku
Aby zrozumie. zasad dzia(ania karty d0wikowej, nale)y pozna. podstawowe informacje z
zakresu fizyki d0wiku. Ka)dy d0wik jest tworzony przez spowodowanie drga% powietrza
lub innych substancji, w ktrych d0wik powstaje. Fale d0wikowe rozchodz# si we
wszystkich kierunkach. Gdy fale te dotr# do twego ucha, powoduj# drgania bbenka w uchu,
ktre rozpoznajesz jako d0wik.


Dwie podstawowe charakterystyki d0wiku to wysoko,. tonu i jego nat)enie.
Wysoko,. tonu to szybko,., z jak# drga powietrze. Wyra)ana jest ona za pomoc# liczby
hercw (Hz) lub cykli na sekund. Jeden cykl to jedno pe(ne drgnicie. Ton d0wiku zmienia
si w zale)no,ci od ilo,ci hercw: im wy)sza czstotliwo,., tym wy)szy ton. Ludzkie ucho nie
s(yszy wszystkich czstotliwo,ci. Bardzo niewielu ludzi s(yszy czstotliwo,ci ni)sze ni) 16 Hz
lub wy)sze ni) 20 kHz (l kHz = l kiloherc = 1000 Hz). Na przyk(ad, najni)szy d0wik
wytwarzany przez pianino wynosi 27 Hz, a najwy)szy -niewiele ponad 4 kHz. Stacje radiowe
UKF przesy(aj# d0wiki o czstotliwo,ci do 15 kHz.
Nat)enie (g(o,no,.) d0wiku okre,lane jest tak)e jako amplituda. Nat)enie zale)y od si(y
wibracji tworz#cych d0wik. Struna pianina, na przyk(ad, wibruje delikatnie, gdy klawisz
naci,nity jest mikko. Struna dr)y w niewielkich (ukach, wic ton, ktry wydaje, jest mikki i
cichy. Gdy jednak klawisz zostanie uderzony z wiksz# si(#, amplituda drga% ro,nie.
G(o,no,. d0wiku mierzona jest w decybelach (dB). G(o,no,. szelestu li,ci szacuje si na 20
dB, przecitnego ruchu ulicznego na 70 dB, a niedalekiego uderzenia pioruna - na 120 dB
Standardy gier
Wikszo,. gier obs(uguje obydwa aktualnie przyjte standardy audio: AdLib oraz Sound
Blaster. Sound Blaster to rodzina kart d0wikowych sprzedawana przez firm Creative Labs;
firma AdLib sprzedaje rwnie) karty w(asnej produkcji. W wikszo,ci gier nale)y okre,li.,
ktry z tych standardw obs(uguje zainstalowana karta d0wikowa. U)ywanie karty
d0wikowej popularnego typu zapewnia, )e oprogramowanie bdzie j# obs(ugiwa. prawie
zawsze. W zwi#zku z tym, )e wikszo,. programw obs(uguje karty Sound Blaster lub AdLib,
wikszo,. produkowanych kart d0wikowych emuluje jeden z tych dwch popularnych typw.
Je,li posiadasz jak#, nietypow# kart, ktra nie emuluje ani Sound Blastera, ani AdLib, mo)e
si okaza., )e wiele programw, ktr# mog# wykorzystywa. u)ytkownicy wszystkich
pozosta(ych typw kart, nie obs(uguje Twojej karty.
Coraz wicej gier jest tworzonych dla ,rodowiska Windows 95. Gry napisane dla Windows 95
nie musz# by. kompatybilne z )adnym typem kart d0wikowych. Bd# dzia(a. nawet
wwczas, gdy zainstalowana karta nie jest kompatybilna ani z kart# Sound Blaster, ani z kart#
AdLib.
Charakterystyka czstotliwo.ciowa
Jako,. karty d0wikowej najcz,ciej mierzona jest za pomoc# dwch kryteriw:
charakterystyki czstotliwo,ciowej (czyli zakresu) oraz ca(kowitego zniekszta(cenia
harmonicznego.
Charakterystyka cz!stotliwo$ciowa karty d0wikowej to zakres, w ktrym system audio mo)e
nagrywa. i odtwarza. d0wik, przy sta(ym i s(yszalnym poziomie jego amplitudy. Wikszo,.
kart obs(uguje zakres od 30 Hz do 20 kHz. Im szerszy zakres ma karta, tym lepszy potrafi
wytworzy. d0wik.
Cakowite znieksztacenie harmoniczne s(u)y do okre,lania liniowo,ci karty - zakresu, dla
jakiego poziom krzywej czstotliwo,ci pozostaje sta(y. Innymi s(owy, zniekszta(cenie
harmoniczne jest miar# dok(adno,ci odtwarzania d0wiku. Wszelkie nieliniowe elementy
mog# spowodowa. zniekszta(cenia harmonii d0wiku. Im mniejszy procent zniekszta(ce%, tym
lepiej.




Prbkowanie (sampling)
Przy u)yciu karty d0wikowej komputer mo)e zapisywa. pliki d0wikowe w formacie Wave.
Waveform audio (znane rwnie) jako d0wik prbkowany lub cyfrowy) u)ywa komputera jak
magnetofonu. Ma(e chipy wbudowane w kart d0wikow#, nazywane ADC (skrt od ang.
analog-to-digital converters - konwertery analogowo-cyfrowe) zamieniaj# analogowe fale
d0wikowe na cyfrowe bity zrozumia(e dla komputera. Na tej samej zasadzie konwertery
DA< (skrt od ang. digital to audio converters - konwertery cyfrowo-d0wikowe) zamieniaj#
cyfrowe zapisy d0wikw na ich s(yszaln# form. Samplowanie (prbkowanie) jest procesem
zamiany oryginalnych analogowych fal d0wikowych (patrz rys. 12.3) na cyfrowe sygna(y
(w(#czony/wy(#czony), ktre mog# by. zapisane, a nastpnie odtwarzane. Zapisywane s#
tylko fragmenty d0wikw analogowych. Na przyk(ad w czasie X mierzony d0wik mo)e mie.
amplitud Y. Im cz,ciej pobierane s# prbki, tym wierniejsza analogowemu orygina(owi
d0wiku jest cyfrowa kopia
Rysunek 12.3.
Prbkowanie zmienia fale d0wi!kowe w warto$ci cyfrowe
D4wik 8-bitowy a d4wik 16-bitowy
Pierwotne specyfikacje MPC wymaga(y 8-bitowej karty d0wikowej. R)nica pomidzy tak#
kart# a kart# 16-bitow# nie polega na tym, )e karta pasuje do z(#cza 8-, a nie 6-bitowego, lecz
na tym, )e karta 8-bitowa u)ywa 8 bitw do cyfrowego zapisu ka)dej prbki d0wiku, a 16-
bitowa - 16 bitw. Oznacza to, )e ka)da prbka mo)e mie. 256 warto,ci w odr)nieniu od 65
536 dla karty 16-bitowej. Oglnie mwi#c, 8-bitowa karta audio jest odpowiednia do zapisu
mowy, a 16-bitowa do zapisu muzyki. Rysunek 12.4 przedstawia r)nic pomidzy 8- a 16-
bitow# kart# d0wikow#

Rysunek 12.4.
16-bitowa g!sto$' umo)liwia dokadniejsze odtworzenie d0wi!ku ni) karta 8-bitowa
Wiele starszych kart d0wikowych umo)liwia jedynie 8-bitow# reprodukcj d0wikw. Dzi,
absolutne minimum stanowi karta 16-bitowa, ktra umo)liwia dosy. wysok# rozdzielczo,..
Prcz rozdzielczo,ci, na jako,. d0wiku wp(ywa rwnie) czsto,. (czstotliwo,.)
prbkowania (samplowania). Okre,la ona, jak czsto karta d0wikowa mierzy poziom
nagrywanego lub odtwarzanego d0wiku. W zasadzie prbkowa. nale)y z czstotliwo,ci#
dwa razy wiksz# od d0wiku o najwy)szej spo,rd odtwarzanych czstotliwo,ci,
powikszon# o 10% w celu zlikwidowania niepo)#danych sygna(w. Ludzie s(ysz# d0wiki
o czstotliwo,ci nie przekraczaj#cej 20 kHz. Pomn) to przez dwa i dodaj 10%, a otrzymasz
czsto,. prbkowania 44,1 kHz - t sam#, ktra u)ywana jest przez sprzt hi-fi (high fidelity -
du)a wierno,. odtwarzania).
D0wik nagrany z czstotliwo,ci# 11 kHz (pobieraj#cy 11000 prbek na sekund) jest mniej
wyra0ny ni) d0wik prbkowany z czstotliwo,ci# 22 kHz. Minuta nagrania d0wikw
samplowanych z rozdzielczo,ci# 16 bitw stereo (na dwa g(o,niki) i czstotliwo,ci# 44 kHz
(jako,. p(yty kompaktowej) na dysku zajmuje oko(o 10,5 MB pamici. Gdyby wiadomo,. o
d(ugo,ci l minuty, nagrana z zachowaniem takich ustawie%, mia(a zosta. do(#czona do arkusza
kalkulacyjnego, jego wielko,. zwikszy(aby si o 10 MB. Te same d0wiki prbkowane z
rozdzielczo,ci# 8 bitw mono (jeden kana() i czstotliwo,ci# 11 kHz zajmuj# ju) tylko 1/16
tego miejsca.
W#a.ciwo.ci kart muzycznych
Z#$cza
Wikszo,. kart d0wikowych ma te same z(#cza. Umo)liwiaj# one przesy(anie d0wiku z
karty d0wikowej do g(o,nikw, s(uchawek lub systemw stereo i odbieranie sygna(w z
mikrofonu, odtwarzacza p(yt kompaktowych, magnetofonu lub wie)y stereo. Rysunek 12.5
przedstawia cztery najcz,ciej spotykane rodzaje z(#czy







Rysunek 12.5.
Podstawowe skadniki wsplne dla wi!kszo$ci kart d0wi!kowych
Gniazdo stereo lin! out lub audio out (wyj$cie) u)ywane jest do przesy(ania sygna(w z karty
d0wikowej do urz#dze% zewntrznych. Przewody wychodz#ce od z(#cza lin! out" mog#
(#czy. j# z g(o,nikami, s(uchawkami lub wie)# stereo. Je,li pod(#czasz wzmacniacz stereo,
d0wik dochodz#cy z karty d0wikowej mo)e by. wzmacniany. Niektre karty d0wikowe,
takie jak Microsoft Windows Sound System, s# wyposa)one w dwa gniazda lin! out". Jedno
dla lewego kana(u stereo i drugie dla prawego.
Gniazdo stereo in lub audio in (wej$cie) u)ywane jest do nagrywania i miksowania sygna(w
dochodz#cych do komputera.
Gniazdo speaker/headphones (glo$niki/sluchawki) nie zawsze jest umieszczone na karcie
d0wikowej. Jego miejsce mo)e zajmowa. drugie z gniazd lin! out s(u)#cych do przesy(ania
sygna(u do g(o,nikw lub wzmacniacza stereo. Je)eli karta posiada zarwno z(#cze lin! out,
jak i speaker, drugie z nich dostarcza sygna( wzmocniony, ktry mo)na skierowa. do
s(uchawek lub zestawu ma(ych g(o,nikw kieszonkowych". Z wyj,cia speaker wysy(any jest
sygna( o mocy do 4 watw. Natomiast z wyj,cia lin! out wysy(any jest sygna( nie wzmocniony,
co zapewnia najwy)sz# jako,. d0wiku, ktry wzmacniany jest dopiero przez g(o,niki lub
przez wzmacniacz. Warto zauwa)y., )e wiele kart posiada specjalne z(#cze wielopinowe,
umo)liwiaj#ce po(#czenie wewntrznego CD-ROM-u z zestawem g(o,nikw i odtwarzanie
d0wiku przez g(o,niki po(#czone z kart# d0wikow#.
Gniazdo microfon in lub mono in to z kolei 1/8-calowe gniazdo minijack umo)liwiaj#ce
nagrywanie w(asnego g(osu lub d0wikw na dysk. Przy u)yciu gniazda mikrofonu mo)na nagra.
jedynie d0wiki mono. Wiele kart d0wikowych w celu podniesienia jako,ci nagra% u)ywa
AGC. Funkcja ta w czasie nagrywania automatycznie dostosowuje poziomy nagrywania. Z
gniazdem tym najlepiej wsp(pracuje mikrofon elektrytowy. Niektre ta%sze karty d0wikowe
nie posiadaj# osobnego gniazda dla mikrofonu; nale)y go wtedy pod(#cza. do z(#cza lin! in
Z(#cze MIDI. Aby mc u)ywa. MIDI do tworzenia muzyki, trzeba po(#czy. klawiatur
syntezatora lub inne urz#dzenie MIDI z kart# d0wikow#. Port gier ma wolne piny, ktre
mog# by. u)ywane do przesy(ania informacji w obie strony. Urz#dzenie MIDI mo)na
po(#czy. z komputerem poprzez port gier za pomoc# kabla MIDI. Kabel taki posiada trzy
gniazda: gniazdo joysticka, gniazdo MIDI In (wej,cie) oraz MIDI Out (wyj,cie).


Z(#cze wewntrzne. Z(#cze to s(u)y do pod(#czenia wyj,cia audio napdw CD-ROM.
Po(#czenie to umo)liwia przesy(anie muzyki ze stacji CD bezpo,rednio do karty muzycznej, a
wic i odtwarzanie muzyki przez g(o,niki pod(#czone do naszego kontrolera d0wiku. Nie
nale)y tego z(#cza myli. z wewntrznym kontrolerem CD, ktry znajduje si na niektrych
kartach muzycznych. Przez z(#cze audio informacja nie p(ynie do magistrali komputera. Gdy
takiego z(#cza nie ma w naszym komputerze- nie trzeba si martwi.. Odtwarzanie muzyki
jest dalej mo)liwe - poprzez gniazdo s(uchawkowe znajduj#ce si na czo(owej p(ycie
wikszo,ci napdw CD
Gniazda lin in, lin out, speaker oraz microphone mog# u)ywa. tego samego rodzaju z(#cz
- 1/8-calowego ma(ego Jacka". Zazwyczaj znajduj# si na nich opisy, jednak ze wzgldu na
umiejscowienie wyprowadze%, czasem dostp do nich jest utrudniony. Jedn# z przyczyn
niew(a,ciwej pracy karty muzycznej jest b(dne pod(#czenie g(o,nikw
Regulacja g#o.no.ci
Na wielu kartach znajduje si pokrt(o s(u)#ce do regulowania poziomu g(o,no,ci. Niektre
skomplikowane karty nie maj# jednak takiego pokrt(a. Pozwalaj# natomiast zmienia.
g(o,no,. za pomoc# naci,nicia kombinacji klawiszy lub graficznego suwaka. W ten sposb
mo)na dostosowa. g(o,no,. dowolnej gry, programu Windows lub dowolnej innej aplikacji.
Synteza
Swego czasu, gdy decydowa(e, si na zakup karty d0wikowej, musia(e, zdecydowa., czy
chcesz kupi. kart monofoniczn# czy stereofoniczn#. Obecnie w(a,ciwie wszystkie karty
d0wikowe s# kartami stereofonicznymi.
Karty stereofoniczne tworz# rwnocze,nie wiele g(osw z dwch r)nych 0rde(. Glos jest
pojedynczym d0wikiem generowanym przez kart. Kwartet smyczkowy u)ywa czterech
g(osw, po jednym dla ka)dego instrumentu, podczas gdy instrument polifoniczny, taki jak
pianino, potrzebuje pojedynczego g(osu dla ka)dej nuty akordu. Z tego powodu, aby w pe(ni
odtworzy. mo)liwo,ci pianisty, potrzeba dziesiciu g(osw, po jednym dla ka)dego z
palcw. Im wicej g(osw mo)e wytworzy. karta d0wikowa, tym lepsza jako,. d0wiku.
Obecnie najlepsze karty d0wikowe na rynku mog# wygenerowa. do 128 g(osw
rwnocze,nie
Wikszo,. kart d0wikowych stosuj#cych syntez FM wykorzystuje uk(ad scalony
syntetyzatora, opracowany przez firm Yamaha. Starsze i ta%sze karty u)ywaj#
monofonicznego, 11-g(osowego uk(adu YM3812 lub OPL2. Lepsze modele u)ywaj#
stereofonicznego, 20-g(osowego uk(adu YMF262 lub OPL3.
Imitowane instrumenty muzyczne nie wywo(uj# takiego wra)enia jak prawdziwe. Karty
d0wikowe z syntez# wavetable u)ywaj# zdigitalizowanych prbek d0wikw prawdziwych
instrumentw i efektw d0wikowych. Czsto dziesi#tki megabajtw takich prbek znajduj#
si ju) w pamici ROM karty d0wikowej. Na przyk(ad, niektre karty wykorzystuj# chipset
firmy Ensoni# syntetyzuj#cy d0wiki na podstawie prbek d0wikw prawdziwych
instrumentw. Zamiast syntetyzowa. brzmienie tr#by graj#cej d0wik D, chipset Ensoni#
odwo(uje si do zdigitalizowanego d0wiku prawdziwej tr#by graj#cej t nut.
Je,li podstawowym zastosowaniem karty d0wikowej bdzie rozrywka lub wykorzystanie do
nauki czy pracy biurowej, jako,. syntezy FM mo)e by. zupe(nie wystarczaj#ca. Je,li jednak
jeste, entuzjast# muzyki lub chcesz dog(bnie wykorzysta. mo)liwo,ci MIDI, powiniene,
zdecydowa. si na kart z syntez# wavetable



Aby rozszerzy. mo)liwo,ci kart Sound Blaster z syntez# FM, firma Creative Labs oferuje karty
Wave Blaster. Karta Wave Blaster to uzupe(niaj#ca karta pod(#czana do karty Sound Blaster.
Gdy system odtwarza muzyk MIDI, karta d0wikowa sprawdza, czy jest obecna karta Wave
Blaster, w celu wykorzystania 213 prbek d0wikw instrumentw, zdigitalizowanych z
jako,ci# p(yty CD. Bez karty Wave Blaster, karta Sound Blaster mo)e jedynie imitowa. d0wiki
przy pomocy syntezy FM. Gdy posiadasz kart Wave Blaster, muzyka brzmi tak, jakby by(a
odgrywana przez rzeczywiste instrumenty - poniewa) tak jest w istocie
Kompresja/dekompresja
Ze wzgldu na to, )e jedna minuta zapisanego d0wiku zajmuje oko(o 11 MB przestrzeni na
dysku, niektrzy producenci kart d0wikowych u)ywaj# kompresji ADPCM (skrt od
Adaptive Differential Pulse Code Modulation compression), ktra umo)liwia zmniejszenie
objto,ci pliku o ponad 50 % (wsp(czynnik kompresji ponad 2:1). Jednak ze wzgldu na
zastosowanie kompresji, jako,. d0wiku w ten sposb zapisanego jest zwykle ni)sza od
jako,ci orygina(u.
W(a,nie ze wzgldu na t utrat jako,ci, ADPCM nie sta(o si standardem. Firma So-
undBlaster promuje swoje rozwi#zanie sprztowe, a Microsoft swoje, opracowane wsplnie
z firm# Compa#.
Najbardziej popularnym standardem kompresji jest standard MPEG (Motion Pictures Experts
Group), ktry umo)liwia kompresj zarwno d0wiku, jak i obrazu oraz znajduje zastosowania
rwnie) pozakomputerowe, takie jak na przyk(ad w odtwarzaczu Philips CD-I. Kompresja
MPEG osi#ga wsp(czynnik 12:l,dziki czemu na dyskach CD-ROM mo)na ju) kupi. kilka
pe(nometra)owych filmw fabularnych.
Procesory sygna#owe o wielu zastosowaniach
Jednym z ostatnio wprowadzonych dodatkw do kart d0wikowych s# DSP (skrt od ang.
digital signal processors - procesory sygna(w cyfrowych). DSP dodaj# kartom d0wikowym
mocy obliczeniowej odci#)aj#c nieco CPU, czyli g(wny procesor komputera, od zada%
znacznie anga)uj#cych jego zasoby, takich jak filtrowanie zak(ce% w nagraniach lub
kompresowanie w czasie rzeczywistym.
Oko(o po(owa kart d0wikowych oglnego zastosowania posiada DSP. Na przyk(ad karty
Cardinal Technologies Sound Pro 16 oraz Sound Pro 16 Plus u)ywaj# procesora sygna(w
cyfrowych Analog Devices ADSP2115. Programowalne DSP karty Sound Blaster AWE 32
umo)liwia wykorzystanie algorytmw przetwarzania tekstu na mow i umo)liwia efekty
takie jak surround-sound 3-D, pog(os, chr i wiele innych. DSP czyni z karty d0wikowej
urz#dzenie o wszechstronnych zastosowaniach. IBM na przyk(ad u)ywa DSP do (#czenia
modemu 14,4 kb/s, faksu 9,6 kb/s oraz automatycznej sekretarki z adapterem WindSurfer
Communications.
Czy warto kupi. DSP?
DSP umo)liwia przeprowadzanie kompresji w czasie rzeczywistym nawet na komputerach
486SX/25 i s(abszych. Warto zauwa)y., )e wiele kart d0wikowych mo)na zakupi. bez chipa
DSP i zainstalowa. go p0niej





Z#$cze CD-ROM
O tym, czy system jest multimedialny, oprcz karty d0wikowej decyduje rwnie) obecno,.
napdu CD-ROM (compact disk read only memory - dysku kompaktowego pamici tylko do
odczytu - przyp. t(um.).
Napdy CD-ROM umo)liwiaj# dostp do niezliczonych zasobw tekstu, grafiki, d0wiku,
wideo i animacji. Napd CD-ROM, na rwni z kart# graficzn#, jest niezbdny w ka)dym
komputerze multimedialnym. Oznacza to, )e komputer pozbawiony CD-ROM-u nie jest
komputerem multimedialnym.
Wiele kart d0wikowych s(u)y rwnie) jako karty kontrolera lub interfejsu CD-ROM.
Niektre z nich u)ywaj# specjalnego po(#czenia, ktre odpowiada tylko niektrym typom
napdw CD-ROM. Aby umo)liwi. wsp(prac karty z wiksz# liczb# napdw CD-ROM,
nale)y naby. kart posiadaj#c# z(#cze IDE (Integrated Drive Electronics) lub SCSI-2 (Smali
Computer Systems Interface-2). Je,li zamierzasz pod(#cza. rwnie) inne urz#dzenia SCSI,
takie jak dyski twarde, napdy kaset, skanery i temu podobne, polecam zakup oddzielnego
adaptera SCSI-2. Jako,. obs(ugi sterownikw takiego urz#dzenia oraz jego wydajno,. bd#
wy)sze ni) w przypadku karty d0wikowo- SCSI typu dwa w jednym".
Wicej informacji na temat napdw CD-ROM znajdziesz w rozdziale 17. pt. Napdy CD-
ROM".
Sterowniki d4wikowe
Tak jak w przypadku wielu komponentw komputera, programowy sterownik zapewnia
)ywotne po(#czenie pomidzy kart# d0wikow# a wykorzystuj#c# j# aplikacj# audio lub
systemem operacyjnym. Systemy operacyjne takie jak Windows 9x i Windows NT zawieraj#
bogat# bibliotek sterownikw dla wikszo,ci kart d0wikowych dostpnych na rynku. W
wielu przypadkach sterowniki zosta(y napisane przez producentw sprztu i Microsoft je
jedynie rozprowadza. Czsto okazuje si, )e sterowniki dostarczane razem z kart# s# nowsze
ni) sterowniki dostarczane z systemem operacyjnym. Jak zwykle, najlepszym miejscem do
wyszukiwania najnowszych sterownikw sprztu jest internetowa witryna producenta lub inna
us(uga on-line.
Aplikacje DOS zwykle nie posiadaj# tak szerokiego zakresu sterownikw jak system
operacyjny, ale wikszo,. gier i innych programw obs(uguje karty Sound Blaster. Je,li
postarasz si, by kupowana karta by(a zgodna z kart# Sound Blaster, nie powiniene, mie.
k(opotu z wykorzystywaniem jej we wszystkich swoich aplikacjach.
Wybr karty d4wikowej
Jakie aspekty powinno si bra. pod uwag przy wyborze karty d0wikowej? Poniewa) .wikszo,.
z nich jest natury subiektywnej, w poni)szych sekcjach zajmiemy si tylko kilkoma
podstawowymi zagadnieniami.
Konsument czy producent?
R)ni u)ytkownicy oczekuj# od kart d0wikowych r)nych mo)liwo,ci. Jednym z najprostszych
sposobw klasyfikacji u)ytkownikw jest podzielenie ich na konsumentw i producentw
d0wiku
Wielu u)ytkownikw potrzebuje jedynie podstawowych w(a,ciwo,ci audio. Chc# jedynie
s(ysze. muzyk i efekty d0wikowe w grach oraz podczas przegl#dania stron WWW, by.
mo)e tak)e pos(ucha. muzyki z p(ytki CD w(o)onej do napdu. S# konsumentami d0wiku.
Zdobywaj# d0wiki z zewntrznych 0rde(, takich jak p(ytki CD-ROM czy Internet i, poprostu
odtwarzaj# poprzez g(o,niki. W przypadku u)ytkownikw tego typu, ta%sze karty d0wikowe
doskonale spe(ni# zadanie.je
Karta powinna potrafi. generowa. d0wik 16-bitowy, ale do jego syntezy w zupe(no,ci wystarczy
technologia FM. Zatwardziali gracze by. mo)e powinni si zdecydowa. na karty z syntez#
wavetable, ale oni rwnie) nie potrzebuj# modelu z najwikszymi dostpnymi mo)liwo,ciami.
Producentami s# ludzie, ktrzy chc# tworzy. w(asne pliki d0wikowe. Mog# do nich nale)e.
zarwno ludzie tworz#cy notatki d0wikowe o ni)szej jako,ci, jak i profesjonalni muzycy i
maniacy MIDI. Tacy u)ytkownicy powinni wybra. kart, ktra w jak najwikszym stopniu mo)e
samodzielnie podo(a. obrbce d0wiku, poniewa) jako taka najmniej obci#)a procesor komputera.
W takim przypadku gor#co zalecam karty z w(asnym procesorem DSP, zajmuj#cym si
kompresj# d0wiku i innymi zadaniami. Muzycy z pewno,ci# zdecyduj# si na kart o
najwikszej ilo,ci g(osw, generowanych przy pomocy syntezy wavetable. Mo)na zastanowi. si
tak)e nad kartami z opcj# rozszerzenia ilo,ci pamici oraz mo)liwo,ci tworzenia i modyfikowania
w(asnych prbek d0wikw
Kompatybilno.2
Mimo )e oficjalnie producentw kart d0wikowych nie obowi#zuje )aden standard, popularny
Sound Blaster sta( si standardem de facto. Sound Blaster -pierwsza szeroko rozpowszechniona
karta d0wikowa - jest obs(ugiwana przez najwiksz# liczb programw. Karta oznaczona
jako kompatybilna z Sound Blaster powinna umo)liwi. odtworzenie d0wiku ka)dej aplikacji
obs(uguj#cej d0wik. Wiele kart d0wikowych obs(uguje rwnie) specyfikacje MPC poziom 2 i
poziom 3, co umo)liwia odtwarzanie d0wikw w Windows i nie tylko. Niektre karty ze wzgldu
na brak obs(ugi MIDI nie do ko%ca spe(niaj# kryteria MPC. Innymi standardami, na ktre warto
zwrci. uwag podczas rozpatrywania kompatybilno,ci karty d0wikowej, s# AdLib oraz Pro
Audio-Spectrum Wystrzegaj si kart, ktre wymagaj# specjalnych sterownikw w celu
osi#gnicia kompatybilno,ci ze standardem Sound Blaster. Sterowniki te mog# powodowa.
problemy i bd# zajmowa. obszary pamici, ktre w innym wypadku by(yby dostpne.
Oprogramowanie dodatkowe
Do kart d0wikowych czsto jest do(#czanych kilka programw u(atwiaj#cych korzystanie z
niej bez potrzeby zapoznawania si z jej w(a,ciwo,ciami. Niektre z tych programw to:
* programy zamieniaj#ce tekst w mow;
* programy umo)liwiaj#ce odtwarzanie, edytowanie i nagrywanie plikw muzycznych;
* oprogramowanie sekwencjonuj#ce, u(atwiaj#ce komponowanie muzyki (zwykle do(#czane
do kart zaopatrzonych w MIDI);
* r)ne gotowe do u)ycia klipy d0wikowe.
Instalowanie kart d4wikowych
Instalowanie kart d0wikowych jest rwnie skomplikowane, jak instalowanie modemu
wewntrznego lub karty graficznej. Aby zainstalowa. kart d0wikow#, wykonaj nastpuj#ce
czynno,ci:
1 Otwrz obudow komputera
2 Ustaw odpowiednio zworki i prze(#czniki karty d0wikowej (je,li je ma).
3 Zamontuj kart d0wikow# i ewentualne po(#cz jaz napdem CD-ROM.
4 Zamknij obudow komputera.
5 Zainstaluj oprogramowanie karty d0wikowej.
6 Do(#cz g(o,niki i inne urz#dzenia muzyczne

Instalowanie karty d4wikowej
Pierwsz# czynno,ci# podczas instalowania wszelkich urz#dze% wewntrznych jest otwarcie
obudowy komputera i umieszczenie urz#dzenia w odpowiednim miejscu. Wewn#trz, na p(ycie
g(wnej znajdziesz wiele r)nych gniazd. Karta d0wikowa bdzie wymaga. gniazda 8- lub
16-bitowego. Nie prbuj wk(ada. karty 16-bitowej w gniazdo karty 8-bitowej. Kart 8-bitow#
mo)esz natomiast wcisn#. zarwno w gniazdo 8-, jak i 16-bitowe.
Je)eli mo)esz zainstalowa. kart d0wikow# w jednym z kilku wolnych gniazd, zamontuj j#jak
najdalej od innych kart. Zmniejszy to ewentualne zak(cenia elektromagnetyczne.
Nastpnie odkr. ,rubki mocuj#ce przykrywk gniazda, w ktrym chcesz umie,ci. kart
d0wikow#. Wyjmij kart z opakowania. Po otwarciu ochronnej folii, chwytaj kart za jej
krawdzie lub za metalow# ,ciank. Staraj si nie dotyka. )adnych cz,ci znajduj#cych si na
karcie, a zw(aszcza z(otych z(#czek. Nagromadzona na twoich rkach energia statyczna mog(aby
zniszczy. delikatne elementy, z ktrych sk(ada si karta d0wikowa. Ze wzgldu na to, warto
kupi. sobie uziemiaj#c# opask na rk, ktra stale odprowadza gromadzony podczas pracy nad
komputerem (adunek elektrostatyczny.
Wiele kart posiada zworki i prze(#czniki, ktre trzeba odpowiednio ustawi., aby karta mog(a
wsp(pracowa. z komputerem. Jednak wikszo,. nowych kart to karty typu p(ug and play,
ktre na p(ytce nie maj# )adnych zworek ani prze(#cznikw, gdy) ustawia si je za pomoc#
oprogramowania. Dziki temu mo)na na przyk(ad bez problemu wy(#czy. port joysticka karty
d0wikowej, gdy chcemy zainstalowa. go w innym miejscu komputera. Szczeg(owe
informacje na ten temat znajdziesz w instrukcji obs(ugi karty d0wikowej.
Wewntrzny napd CD (#czy si z kart# d0wikow# za pomoc# odpowiedniego kabla (zwykle
do(#czonego do napdu). Kabel ten nale)y po(#czy. z kart# d0wikow# tak, aby jego czerwone
oznaczenie znajdowa(o si po tej stronie z(#cza, z ktrej znajduje si cyfra O" lub l". Je)eli
napd CD-ROM zostanie pod(#czony w inny sposb, nie bdzie funkcjonowa..
Napd CD-ROM mo)e by. rwnie) wyposa)ony w kabel audio. Kabelek ten nale)y po(#czy. ze
z(#czem znajduj#cym si na karcie d0wikowej. Z(#cze to jest )(obkowane, wic kabel mo)na
w(o)y. tylko w odpowiedni sposb. Dla kabli tego rodzaju nie obowi#zuje )aden standard, warto
wic si upewni., )e pasuje on zarwno do posiadanej karty d0wikowej, jak i do napdu CD-
ROM.
Po wyjciu karty z ochronnej folii, umocuj j# w wybranym gnie0dzie. Zanim to jednak zrobisz,
dotknij wntrza obudowy komputera, aby umo)liwi. odp(yw nagromadzonej statycznej
energii elektrycznej. W(o)ywszy kart do gniazda, przymocuj ,rubkami jej tyln# ,ciank do
obudowy komputera, a nastpnie z() z powrotem ca(y komputer.
Do gniazdka s(uchawek mo)esz pod(#czy. ma(e g(o,niczki. Karty d0wikowe zwykle podaj#
sygna( o mocy 4 watw, ktry jest wystarczaj#cy do zasilania zestawu ma(ych g(o,nikw. Je)eli
u)ywasz g(o,nikw o dopuszczalnej mocy mniejszej ni) 4 waty, nie zwikszaj g(o,no,ci karty
d0wikowej do maksimum, gdy) mo)e to spowodowa. zniszczenie g(o,nikw. Oczywi,cie lepsze
d0wiki uzyskasz z g(o,nikw, ktre posiadaj# wbudowany wzmacniacz






U&ywanie wie&y stereo zamiast g#o.nikw
Innym rozwi#zaniem jest po(#czenie karty d0wikowej z zestawem stereo, co umo)liwia
uzyskanie jeszcze lepszego wzmocnienia d0wiku. Sprawd0, jakiego rodzaju wtyczki s#
potrzebne po obu stronach kabla (#cz#cego kart d0wikow# z systemem stereo. Wikszo,.
wie) u)ywa z(#cza RCA, podczas gdy standardem dla wikszo,ci kart jest 1/8-calowa
wtyczka minijack. Na szcz,cie potrzebny kabel, ktry ma z jednej strony wtyczk
minijack, a z drugiej wtyczk RCA, mo)na kupi. w wikszo,ci sklepw z cz,ciami
elektronicznymi.
Upewnij si, )e kupowany kabel jest stereo, a nie mono. Stanowi to bowiem du)# r)nic, chyba
)e do(#czona za jego pomoc# karta d0wikowa obs(uguje tylko d0wiki mono. Kupowany
kabel powinien by. na tyle d(ugi, aby sign#( od tylnej ,cianki komputera do gniazdka w
zestawie - zwykle wystarcza kabel dwumetrowy.
Pod(#czenie wie)y stereo do karty d0wikowej sprowadza si do w(o)enia kilku wtyczek w
odpowiednie miejsca. Je)eli karta d0wikowa posiada zarwno gniazdo wyj,cia dla
g(o,nikw lub s(uchawek (speaker/headphone), jak i gniazdo wyj,cia dla wie)y stereo (stereo
lin! out), kabel pod(#cz do drugiego z nich. Sygna( w tym gnie0dzie nie jest przez kart
wzmacniany, zatem przesy(any d0wik bdzie wy)szej jako,ci. Wzmocnienie najlepiej zostawi.
wie)y stereo - ona zrobi to najlepiej.
Wyj,cie to po(#czenie z wej,ciem dodatkowym (auxiliary lub aux) wzmacniacza wstpnego
lub zintegrowanego. Je,li wie)a nie posiada wej,. dodatkowych, innymi wej,ciami, z ktrych
mo)na skorzysta., s# w kolejno,ci: tuner, CD lub Tape 2. Nie u)ywaj wej,. fonicznych (dla
s(uchawek), gdy) spowoduje to nierwny poziom przesy(anych sygna(w. Mo)esz za to
w(o)y. na przyk(ad pojedyncz# wtyczk minijack z jednej strony kabla do gniazda Stereo
Lin! Out karty d0wikowej, a dwie wtyczki RCA do gniazd Tape/VCR2 wie)y.
Gdy u)ywasz karty d0wikowej z systemem stereo po raz pierwszy, zmniejsz ustawienie g(o,no,ci
do minimum, aby uchroni. g(o,niki przed zniszczeniem. Ustaw j# tak, aby d0wiki by(y ledwie
s(yszalne i dopiero wtedy prze(#cz wie) na odpowiednie wej,cie (np. Tape/VCR2). Nastpnie
w(#cz komputer. Nie zwikszaj poziomu g(o,no,ci powy)ej 3/4 skali, gdy) powoduje to
zniekszta(cenie d0wiku
W jaki sposb wykorzysta. mo)liwo,ci obwodu tape monitor wie)y stereo
Twoja wie)a stereo jest prawdopodobnie wyposa)ona w system tape monitor. System ten
wysy(a d0wik z tunera, magnetofonu lub CD do gniazda tape out i przyjmuje sygna(
wchodz#cy przez gniazdo tape in. Gniazda te, w po(#czeniu z gniazdami lin in i lin out
karty d0wikowej, umo)liwiaj# odtwarzanie d0wiku z komputera i z radia przez ten sam
zestaw g(o,nikw.
Oto, jak mo&na to osi$gn$2
1. Wy(#cz obwd tape monitor wie)y.
2. Ustaw wszystkie kontrolki aplikacji miksera karty d0wikowej w po(o)eniach
minimalnych.
3. Po(#cz gniazdo lin in karty d0wikowej z gniazdem tape out wie)y.
4. Po(#cz gniazdo lin out karty d0wikowej z gniazdem tape in wie)y.
5. W(#cz wie), wybierz dowoln# stacj radiow# i ustaw ,redni poziom g(o,no,ci.
6. W(#cz obwd tape monitor.
7. Powoli dostosowuj suwaki lin in oraz main out aplikacji miksera karty d0wikowej,
a) do uzyskania tego samego poziomu g(o,no,ci co dla radia.
8. W(#cz i wy(#cz obwd tape monitor podczas dostosowywania poziomu sygna(u na
wyj,ciu karty d0wikowej, aby sprawdzi., czy jest to ten sam sygna( niezale)nie od
w(#czenia obwodu tape monitor.
9. Uruchom plik WAV.
10. Powoli dostosowuj suwak g(o,no,ci dla plikw WAV w oknie aplikacji miksera karty
d0wikowej, a) do uzyskania odpowiedniego poziomu g(o,no,ci.
Teraz mo)na s(ucha. d0wikw zarwno z komputera, jak i z radia za pomoc# tego samego
zestawu g(o,nikw
Rozwi$zywanie problemw zwi$zanych z kart$ d4wikow$
W celu zainstalowania karty d0wikowej czsto nale)y wybiera. jej numer IRQ, podstawowy
adres we/wy (I/O adress) i kana( DMA. Ustawienia dla wikszo,ci kart s# wprowadzone
fabrycznie, ale fakt ten nie chroni przed r)nymi b(dami, ktre od czasu do czasu si
pojawiaj#. Rozwi#zanie problemu mo)e polega. na zmianie dotychczasowych ustawie% karty
d0wikowej lub nawet - gdy potrzeba - ustawie% innych kart.
Konflikty sprztowe
Najczstszy problem zwi#zany z kartami d0wikowymi polega na tym, )e nie potrafi# si
one pogodzi. z innymi urz#dzeniami zainstalowanymi w komputerze. Problem ten mo)e si
objawia. tym, )e karta nie dzia(a, powtarza w k(ko te same d0wiki b#d0 te) zawiesza
dzia(anie ca(ego komputera. Sytuacja taka nazywana jest konfliktem sprztowym lub
konfliktem urz#dze%. Aby konflikt rozwi#za., nale)y wykry. jego 0rd(o. Co zatem mo)e by.
przyczyn# takiego konfliktu? G(wnie to, )e do komunikacji z komputerem u)ywane s# te
same zasoby (linie sygna(owe na szynie lub kana(y). Wyr)ni. mo)na trzy g(wne 0rd(a
konfliktw:
* 4,dania przerwania (IRQ - skrt od ang. interrupt request")- S# one u)ywane do
przerywania czynno,ci aktualnie wykonywanej przez procesor i rozpoczynania innej.
* Kanay bezpo$redniego dost!pu do pami!ci (DMA - skrt od ang. direct me-mory access).
Kana(y te s# wykorzystywane do przenoszenia informacji bezpo,rednio do pamici
komputera z pominiciem procesora. To w(a,nie kana(y DMA umo)liwiaj# ods(uchiwanie
muzyki, podczas gdy komputer zajty jest wykonywaniem innego zadania.
* Adresy portu wej$cia/wyj$cia (I/O - skrt od ang. Input/Output). Adres portu I/O jest
u)ywany do przesy(ania informacji pomidzy urz#dzeniami znajduj#cymi si na karcie
d0wikowej a komputerem. Adresy przedstawiane w instrukcjach obs(ugi s# zwykle adresami
pocz#tkowymi (lub inaczej bazowymi - base ad-resses). Na ka)dej karcie d0wikowej
znajduje si kilka urz#dze%, z ktrych ka)de u)ywa zakresu adresw rozpoczynaj#cych si
jakim, adresem bazowym.
Wikszo,. kart d0wikowych posiada oprogramowanie, ktre analizuje zasoby komputera i
informuje u)ytkownika, gdy ich ustawienia domy,lne s# zajte przez inne urz#dzenia. Mimo
)e oprogramowanie to jest zwykle napisane dosy. solidnie, czasem mo)e nie rozpozna.
urz#dzenia, zw(aszcza takiego, ktre nie by(o uruchomione podczas przeprowadzania analizy.
Tabela 12.3 przedstawia domy,lne ustawienia u)ywane przez urz#dzenia znajduj#ce si na
standardowej karcie Sound Blaster 16



Tabela 12.3.
Domy,lne ustawienia zasobw karty Sound Blaster

Urz#dzenie Przerwanie Porty I/O DMA 16-bitowe DMA 8-bitowe
Audio IRQ5 220h-233h DMA 5 DMA 1
Port MIDI - 330h-331h - -
Syntezator
FM
- 388h-388h - -
Port gier - 200h-207h - -
Wszystkie przedstawione zasoby s# wykorzystywane przez jedn# tylko kart d0wikow#.
Nic dziwnego, )e karty d0wikowe przysparzaj# tak wielu k(opotw podczas instalacji.
Cho. w sumie rozwi#zywanie problemw wywo(ywanych przez karty d0wikowe nie
jest wcale -jak si oka)e - takie trudne. Wikszo,. owych ustawie% mo)e by. w przypadku
konfliktu zmieniona na inne. Co wicej, na inne mo)na rwnie) zmieni. ustawienia
urz#dze%, z ktrymi karta d0wikowa wchodzi w konflikt. Warte uwagi jest, )e niektre
urz#dzenia, takie jak port MIDI, syntezator FM lub port gier, nie u)ywaj# ani IRQ, ani
kana(w DMA.
Kart najlepiej zainstalowa. zachowuj#c jej ustawienia domy,lne wszdzie tam, gdzie to
tylko mo)liwe. Jest to wskazane przede wszystkim z powodu 0le napisanych programw,
ktre nie potrafi# wsp(pracowa. z kart# d0wikow# o zmienionych ustawieniach.
Oznacza to, )e w przypadku konfliktu pomidzy kart# d0wikow# i innym adapterem
zawsze lepiej sprbowa. zmieni. ustawienia tego drugiego. Wskazuj# na to
do,wiadczenia wielu u)ytkownikw - rwnie) tych, ktrzy, nie zastosowawszy si do tej
rady, musieli potem swoim 5-letnim pociechom t(umaczy., dlaczego w nowo
zainstalowanym programie s# dinozaury, ale nie ma g(osu.
Je)eli u)ywasz systemu Windows 95 i korzystasz z technologii PnP (p(ug and play),
Mened)er urz#dze% systemu Windows 95 mo)e ci pomc skonfigurowa. urz#dzenia
do(#czone do komputera.
Rozwi$zywanie konfliktw zasobw
Ka)da karta d0wikowa ma jakie, domy,lne ustawienie IRQ, cho. umo)liwia jego
zmian na inne. Jednak, jak ju) wspomnia(em, zawsze, gdy to mo)liwe, lepiej zachowa.
domy,lne ustawienia karty d0wikowej (zwykle IRQ 5) i zmienia. ustawienia innych
kart wchodz#cych z ni# w konflikt.
Je)eli karta d0wikowa ma ustawione przerwanie, ju) wykorzystywane przez inne
urz#dzenie, objawia. si to bdzie przeskakiwaniem, urywanymi d0wikami lub
zawieszaniem si systemu.
Przecitna karta d0wikowa wymaga dostpu do dwch kana(w DMA jednocze,nie.
Zwykle jeden z nich jest kana(em DMA o,mio-, a drugi szesnastobitowym. Dla
wikszo,ci kart ustawieniem domy,lnym kana(u dla d0wiku 8-bitowego jest DMA l
(firma Creative Labs nazywa to Low DMA"), a dla 16-bitowego - DMA 5 (High
DMA"). Najcz,ciej konflikt dotycz#cy kana(u DMA objawia si tym, )e d0wik nie
jest w ogle s(yszalny Ze wzgldu na ma(# elastyczno,. 0le zaprojektowanych programw,
podczas instalowania kart d0wikowych zalecane jest pozostawianie ustawie% domy,lnych
wszdzie tam, gdzie to tylko mo)liwe
Rozwi$zywanie konfliktw sprztowych
Najlepszym sposobem wykrycia konfliktu sprztowego jest odnalezienie instrukcji obs(ugi do
wszystkich urz#dze% sk(adaj#cych si na u)ywany system. Dok(adniej temat opisany jest w
rozdziale 5. pt. Gniazda, magistrale i karty rozszerzaj#ce".
Najcz,ciej spotykanymi przyczynami konfliktw s#:
* adaptery SCSI
* karty sieciowe
* karty adaptera myszy
* karty adaptera portu szeregowego dla portw COM3: lub COM4
:* karty adaptera portu rwnoleg(ego dla portu LPT2:
* wewntrzne modemy
* karty interfejsu napdu kaset
* karty interfejsu skanera
Prostym sposobem wykrycia urz#dze%, ktre s# w konflikcie z kart# d0wikow#, jest usunicie
wszystkich kart poza niezbdnymi (jak np. graficzn#) i dodawanie kolejno ka)dej z nich, a)
do momentu, kiedy karta d0wikowa przestanie funkcjonowa.. Karta, ktrej dodanie
spowodowa(o przerwanie dzia(ania karty d0wikowej, jest z ni# w konflikcie.
Po jej rozpoznaniu mo)na zmieni. ustawienia albo tej karty, albo karty d0wikowej.
Zmieniane mog# by. ustawienia IRQ, kana(w DMA lub adresw portu I/O. Mo)na to uczyni.
zmieniaj#c ustawienia z worek i prze(#cznikw lub ustawienia programu konfi-guracyjnego
karty.
Je)eli u)ywasz systemu Windows 95 i korzystasz z technologii PnP (p(ug and play), Mened)er
urz#dze% systemu Windows 95 mo)e ci pomc odnale0. i rozwi#za. powsta(e problemy.
Inne problemy zwi$zane z kartami d4wikowymi
Tak jak podobne objawy towarzysz# zwyk(emu przezibieniu, rwnie) zbli)one s#
symptomy problemw zwi#zanych z kartami d0wikowymi. Poni)sza cz,. powinna by.
pomocna podczas diagnozowania problemu
Brak d4wiku
Je)eli karta d0wikowa nie wydaje )adnych d0wikw, przejrzyj poni)sze zalecenia.
* Upewnij si, )e karta d0wikowa korzysta z domy,lnych ustawie% wszystkich zasobw, a
wszelkie urz#dzenia, ktre mog(yby wchodzi. z ni# w konflikt, maj# zmienione ustawienia
lub s# usunite.
* Czy do karty d0wikowej pod(#czone s# g(o,niki? Upewnij si, )e s# pod(#czone do gniazda
Stereo Lin! Out lub do gniazda Speaker.
* Je,li u)ywasz g(o,nikw z wbudowanym wzmacniaczem, to czy s# one w(#czone? Czy
s# pod(#czone do 0rd(a zasilania? Je,li s# nim baterie, sprawd0 ,czy si nie roz(adowa(y, a
je,li zasilacz, to czy jest pod(#czony sieci?
* Czy g(o,niki s# typu stereo? Upewnij si, )e wtyczka w gniazdku jest wtyczk# stereo, a nie
mono.


* Czy ustawienia miksera s# odpowiednie? Wiele kart udostpnia osobny mikser dla DOS-a i
osobny dla Windows. Za pomoc# miksera u)ytkownik mo)e kontrolowa. ustawienia r)nych
urz#dze% d0wikowych, takich jak mikrofonu lub odtwarzacza CD. Osobno mog# by.
umieszczone kontrolki nagrywania i odtwarzania. Suwak kontroluj#cy g(o,no,. odtwarzania
przesu% do gry. W DOS-ie ustawienia mo)esz zmieni. naciskaj#c odpowiednie klawisze lub
dokonuj#c odpowiednich zmian w pliku AUTOEXEC.BAT.
* Do ustawienia odpowiedniego poziomu g(o,no,ci zastosuj oprogramowanie
konfiguruj#ce lub diagnostyczne. Oprogramowanie takie zwykle umo)liwia odtwarzanie
do(#czonych do niego sampli (prbek) muzycznych.
* Wy(#cz komputer na minut, a nastpnie w(#cz go ponownie. Twarde" zresetowanie
komputera (przez od(#czenie od zasilania) mo)e rozwi#za. problem, ktrego nie rozwi#)e
zresetowanie mikkie" (naci,nicie przycisku Reset lub klawiszy Ctrl+Alt+Del).
Je)eli nie ma d0wiku w grze komputerowej, sprawd0, czy wsp(pracuje onaz twoj# kart#
d0wikow#. Niektre gry np. nie rozpoznaj# karty jako SoundBlaster (kompatybilnej),
je)eli nie ma ona nastpuj#cych ustawie%: IRQ 7,DMA l, adres I/O 220.
D4wik dochodzi tylko z jednej strony
Je)eli d0wiki s(ycha. tylko z jednego g(o,nika, sprawd0:
* Czy u)ywasz wtyczki mono w gnie0dzie stereo? Zdarza si to dosy. czsto. Je,li spojrze. na
ni# z boku, wtyczka stereo ma dwa ciemniejsze, plastikowe pr#)ki, a wtyczka mono - tylko
jeden.
* Czy za(adowane zosta(y odpowiednie sterowniki? Niektre karty d0wikowe podaj#
d0wik tylko na lew# kolumn, je)eli ich sterownik nie jest (adowany z pliku CONFIG.SYS.
W tym przypadku rwnie) ponownie uruchom program konfiguruj#cy kart d0wikow#
G#o.no.2 jest zbyt ma#a
Je)eli ledwie s(yszysz d0wiki, sprawd0
* Czy g(o,niki s# wpite do odpowiedniego gniazda? G(o,niki wymagaj# wy)szego poziomu
sygna(u ni) s(uchawki. W tym przypadku rwnie) dostosuj ustawienia mikserw dla DOS-a
i/lub dla Windows. Je,li g(o,no,. karty d0wikowej ustawiana jest za pomoc# klawiatury -
do jej ustawienia u)yj odpowiedniej kombinacji klawiszy.
* Mo)e g(o,no,. w mikserze ustawiona jest na zbyt niskim poziomie? Dostosuj jej poziom
w mikserze dla DOS-a lub Windows. Je,li g(o,no,. karty d0wikowej ustawiana jest za
pomoc# klawiatury - do jej ustawienia u)yj odpowiedniej kombinacji klawiszy.
* Mo)e pierwotne wzmocnienie jest zbyt s(abe? G(o,no,. niektrych kart mo)na ustawia. za
pomoc# polecenia umieszczonego w tej linii pliku CONFIG.SYS, ktra (aduje sterownik
karty d0wikowej. Liczba oznaczaj#ca g(o,no,. mo)e w tym przypadku by. zbyt ma(a.
* A mo)e g(o,niki s# zbyt s(abe? Niektre g(o,niki wymagaj# wicej mocy, ni) wsp(pracuj#ca z
nimi karta d0wikowa mo)e wytworzy.. Sprbuj u)y. innych g(o,nikw lub umie,. pomidzy
g(o,nikami a kart# d0wikow# wzmacniacz stereo



D4wik jest chrapliwy
Mo)e by. kilka r)nych przyczyn tego zjawiska:
* Karta d0wikowa mo)e znajdowa. si zbyt blisko innych kart i rejestrowa. zak(cenia
elektryczne przez nie wytwarzane. Ten problem mo)na rozwi#za. przesuwaj#c odpowiednio
karty wewn#trz komputera.
* By. mo)e g(o,niki znajduj# si zbyt blisko monitora. Je,li tak, to mog# odbiera. pochodz#ce
od niego zak(cenia elektryczne.
* Czy do tworzenia d0wikw zainstalowana karta d0wikowa u)ywa syntezy FM?
Wikszo,. kart wytwarzaj#cych d0wiki za pomoc# syntezy FM, a nie przy u)yciu
wavetable, produkuje d0wiki niskiej jako,ci. Wiele osb dosz(o do b(dnego wniosku, )e
u)ywana karta jest uszkodzona, podczas gdy w rzeczywisto,ci uszkodzona nie by(a. By(a po
prostu ca(kowicie sprawn# kart# niskiej jako,ci. W takim przypadku rozwi#zaniem jest
wymiana karty na now#- tak#, ktra do tworzenia d0wikw u)ywa syntezy wavetable.
* Czy nie w(#czy(e, g(o,nikw ze wzmacniaczem do gniazda Speaker Out, zamiastdo gniazda
Lin Out
Komputera nie mo&na uruchomi2
Je,li komputera w ogle nie udaje si uruchomi., karta prawdopodobnie nie zosta(a do ko%ca
wci,nita w gniazdo. W takim przypadku wy(#cz komputer i wci,nij j# mocno. Ka)da karta
powinna by. sztywno osadzona w swoim z(#czu
B#dy parzysto.ci i inne
Komputer mo)e rwnie) wy,wietla. komunikat o b(dzie parzysto,ci lub zwyczajnie si
zawiesi.. Tego rodzaju problemy najcz,ciej spowodowane s# konfliktami zasobw na jednej
z poni)szych p(aszczyzn:
* IRQ
* DMA
* Porty I/O
Je,li inne urz#dzenia korzystaj# z tych samych zasobw co karta d0wikowa, mo)e to powodowa.
zawieszenia, blokady lub b(dy parzysto,ci. Upewnij si wic, )e tak nie jest. W celu
usunicia konfliktu nale)y zmieni. ustawienia urz#dze% wchodz#cych w konflikt, przy
czym lepiej jest pozostawi. ustawienia domy,lne karty d0wikowej i zmieni. ustawienia
innych urz#dze%. Wicej informacji o tym, jakie zasoby s# u)ywane przez poszczeglne
urz#dzenia i w jaki sposb je zmienia., znajdziesz w instrukcji obs(ugi do tych urz#dze%.
Rozwi$zywanie problemw z joystickiem
Je)eli joystick nie funkcjonuje prawid(owo, rozwa):
* Czy u)ywasz dwch portw gier? Je)eli masz ju) zainstalowany jeden port gier, to ten
drugi, dostarczany z kart# d0wikow#, mo)e wchodzi. w konflikt z pierwszym. Zwykle
najlepiej jest wy(#czy. inne porty gier i u)ywa. tych, ktre znajduj# si na karcie
d0wikowej. Wiele adapterw Multi I/O oraz SuperI/O, ktre dostarczane s# z systemami PC-
kompatybilnymi, posiadaj# port gier, ktry powinien zosta. wy(#czony po zainstalowaniu
karty d0wikowej.


Czy twj komputer nie jest zbyt szybki? Niektre szybkie komputery nie potrafi# si
porozumiewa. ze starymi portami gier. W rezultacie, w ferworze walki mo)esz na przyk(ad
nagle porusza. si do gry nogami lub wpa,. w spiral ,nad ktr# nie masz kontroli. Je,li
spotka ci taka niespodzianka, to znak, )e u)ywasz nieodpowiedniego dla komputera portu
gier. Wikszo,. portw gier wbudowywanych w karty d0wikowe dzia(a du)o lepiej ni)
porty dostarczane z kartami Multi I/O. Istniej# rwnie) specjalne karty gier, ktre dobrze
wsp(pracuj# z szybkimi komputerami. Razem z takimi kartami dostarczane jest
oprogramowanie s(u)#ce do wyskalowania (kalibrowania) joysticka oraz podwjnych
portw, dziki ktrym gra mo)e cieszy. nie tylko ciebie, ale tak)e twojego koleg. Innym
rozwi#zaniem jest obni)enie szybko,ci dzia(ania komputera, co zwykle mo)na uzyska.
zwalniaj#c przycisk turbo" lub jemu podobny ,ktry przewa)nie znajduje si na obudowie
komputera
Inne problemy
Czasami problemy z kart# d0wikow# s# trudne do rozwi#zania. Ze wzgldu na r)ne
trudno,ci zwi#zane ze sposobem realizacji DMA w niektrych chipsetach kart g(wnych,
mog# zaistnie. problemy zwi#zane z dzia(aniem pewnych kart lub sterownikw. Czasami do
ich rozwi#zania wystarczy zmiana ustawie% Chipset Setup pamici CMOS, cho. innym razem
rozwi#zanie problemu tego rodzaju mo)e wymaga. wielu godzin prb.
Standardu" PC przestrzega zaledwie kilka firm. Wystarczy wic nawet drobna r)nica, jak inny
BIOS lub nieznaczna zmiana w projekcie p(yty g(wnej, aby standard przesta( by. standardem, a
sta( si problemem zak(caj#cym prac karty d0wikowej.
G#o.niki
Zewntrzne g(o,niki stereo hi-fi (high fidelity - ang. o wysokiej wierno,ci odtwarzanego
d0wiku) s# niezbdne zarwno do pomy,lnego przeprowadzenia prezentacji handlowej, jak
i do zastosowa% multimedialnych oraz MIDI. Mo)na u)ywa. standardowych g(o,nikw
stereo, ale zwykle s# one zbyt du)e, aby zmie,ci. je na biurku lub w jego pobli)u. W takich
sytuacjach lepsze s# ma(e g(o,niki przeno,ne.
Karty d0wikowe nie podaj# na wyj,cie )adnej mocy b#d0 te) podawana moc jest niewielka.
Mimo )e niektre karty zaopatrzone s# w niewielkie 4-watowe wzmacniacze, nie s# one na
tyle sprawne, by umo)liwi. dzia(anie g(o,nikom wy)szej jako,ci. G(o,niki standardowe z kolei
mog# powodowa. zak(cenia magnetyczne objawiaj#ce si utrat# kolorw lub obiektw na
ekranie monitora b#d0 te) utrat# danych zapisanych na le)#cych blisko g(o,nikw
dyskietkach.
W zwi#zku z tym najlepiej, gdy g(o,niki komputera s# ma(e, wydajne i osobno zasilane. Powinny
rwnie) chroni. przed dzia(aniem pola magnetycznego, jakie wytwarzaj#, albo poprzez
odpowiedni# izolacj pud(a g(o,nika, albo elektronicznie eliminuj#c zak(cenia magnetyczne
Mimo )e wikszo,. g(o,nikw komputerowych posiada ochron magnetyczn#, nie nale)y w
ich pobli)u zostawia. na d(u)szy czas zapisanych ta,m, zegarkw, kart kredytowych ani
dyskietek
Jako,. d0wiku zale)y g(wnie od jako,ci g(o,nikw. 16-bitowa karta d0wikowa wysy(a do
g(o,nikw d0wik o wy)szej jako,ci, ale nawet d0wik generowany przez kart 8-bitow#
brzmi dobrze na dobrej jako,ci g(o,nikach. I odwrotnie: nieodpowiedni g(o,nik sprawi, )e
d0wik produkowany przez kart 16-bitow#nie bdzie brzmia( wyra0nie.



Na rynku dostpnych jest bardzo wiele r)nych rodzajw g(o,nikw: od najmniejszych - firm
Sony lub Koss - po modele wiksze, z osobnym zasilaniem, takich firm jak Bose. Aby mc je ze
sob# porwna., trzeba zapozna. si z )argonem s(u)#cym do ich opisywania. G(o,niki okre,la si
za pomoc# trzech kryteriw, charakterystyki czstotliwo,ciowej, ca(kowitego zniekszta(cenia
harmonicznego i wzmocnienia (mierzonego w watach).
* Charakterystyka cz!stotliwo$ciowa jest miar# zakresu pomidzy d0wikami najwy)szymi i
najni)szymi, ktre dany g(o,nik mo)e odtwarza.. Idealny zakres rozci#ga si od 20 Hz do 20
000 Hz (20 kHz), czyli obejmuje zakres czstotliwo,ci fal odbieranych przez cz(owieka jako
d0wiki. Niestety, )aden system g(o,nikw nie odtwarza idealnie d0wikw w ca(ym tym
zakresie. Trzeba przyzna., )e bardzo niewiele osb s(yszy d0wiki o czstotliwo,ciach
wy)szych ni) 18 kHz. Naprawd wyj#tkowy g(o,nik mo)e odznacza. si zakresem od 30 Hz
do 23 000 Hz. Gorsze modele maj# zakres od 100 Hz do 20 000 Hz. Charakterystyka
czstotliwo,ciowa jest parametrem najbardziej z(udnym: dwa g(o,niki o tej samej charakterystyce
czstotliwo,ciowej mog# brzmie. bardzo r)nie.
* Cakowite znieksztacenie harmoniczne okre,la wielko,. zak(ce% i szumw tworzonych
podczas wzmacniania sygna(u. Inaczej mwi#c, ca(kowite zniekszta(cenie harmoniczne jest
r)nic# pomidzy d0wikiem wys(anym do g(o,nika a d0wikiem z niego wychodz#cym
(s(yszanym). Wielko,. zak(ce% wyra)ana jest procentowo. Akceptowalny poziom zak(ce%
jest ni)szy ni) 0,1%. Dla urz#dze% s(u)#cych do nagrywania p(yt CD poziom ten wynosi
0,05%. Niektre g(o,niki powoduj# zak(cenia rzdu 10% i wicej. S(uchawki charakteryzuj#
si zwykle poziomem zniekszta(ce% rzdu 2% lub mniej.
* Moc (wzmocnienie). Zwykle okre,lana jest parametrem watw na kanal (watts per channel)
i okre,la maksymalny poziom wzmocnienia wysy(anego na g(o,niki. Podczas porwnywania tej
warto,ci dla r)nych g(o,nikw upewnij si, )e podawane jest wzmocnienie liczone w watach
na kana( (RMS), a nie wzmocnienie ca(kowite. Wikszo,. kart d0wikowych posiada
wbudowane wzmacniacze, ktre pozwalaj# na wykorzystanie do 8 watw (najcz,ciej 4) na
kana(. Ten poziom wzmocnienia zwykle nie wystarcza do uzyskania dobrej jako,ci
d0wiku, w zwi#zku z czym wikszo,. g(o,nikw ma w(asne wzmacniacze. W g(o,nikach
takich wystarczy u)y. odpowiedniego prze(#cznika lub przycisku, aby sygna( przychodz#cy z
karty d0wikowej zosta( wzmocniony. Je,li sygna(u tego nie chcesz wzmacnia., ustaw
prze(#cznik w pozycji direct" (ang. bezpo,rednio). Zwykle jednak chcesz wzmocni. sygna(.
G(o,niki zazwyczaj maj# wbudowany zasilacz. Je,li g(o,niki, ktrych u)ywasz, nie maj#
zasilacza, mo)esz go z (atwo,ci# kupi. w sklepach elektronicznych. Upewnij si, )e napicie i
biegunowo,. (polaryzacja) zasilacza, ktry chcesz kupi., odpowiada napiciu i polaryzacji
posiadanych g(o,nikw.
Istnieje bardzo wiele sposobw obs(ugi g(o,nikw w zale)no,ci od ich z(o)ono,ci i ceny. Bywa,
)e na ka)dym g(o,niku znajduje si osobne pokrt(o do regulacji g(o,no,ci, dziki czemu mo)na
odpowiednio dostosowa. g(o,no,., gdy g(o,niki znajduj# si w r)nych odleg(o,ciach. Wiele
g(o,nikw komputerowych posiada przycisk DBB (skrt od ang. dynamie bass boost ~ podbicie
si(y basw). Naci,nicie tego przycisku spowoduje, )e d0wiki niskie (bass) bd# mocniejsze, a
wysokie (treble) czystsze, niezale)nie od aktualnego ustawienia g(o,no,ci. Inne g(o,niki
posiadaj# osobne prze(#czniki lub pokrt(a do regulowania tonw niskich i wysokich lub
specjalny korektor do regulacji trzech zakresw: d0wikw niskich, ,rednich i wysokich. Gdy
jednak sygna( nie jest wzmacniany przez g(o,niki, opisywane kontrolki nie maj# wp(ywu na
d0wik wydobywaj#cy si z g(o,nikw, ktre skazane s# wtedy jedynie na moc karty d0wikowej



1/8-calowe gniazdo minijack karty d0wikowej jest po(#czone za pomoc# kabla z jednym z
g(o,nikw. Nastpnie sygna( jest dzielony i za pomoc# osobnego kabla dostarczany do drugiego
g(o,nika.
Przed zakupem zestawu g(o,nikw upewnij si, )e (#cz#cy je kabel ma odpowiedni# d(ugo,..
Zwr. uwag, )e na przyk(ad komputer w odbudowie Tower" stoj#cej obok sto(u bdzie
wymaga( d(u)szych kabli ni) spoczywaj#cy na stole komputer w obudowie Desktop".
Niektre g(o,niki maj# na sta(e wbudowan# funkcj u,pienie" (sleep"), ktra w przypadku
nie u)ywania g(o,nikw przez pewien czas powoduje ich wy(#czenie. Funkcja ta pozwala
zaoszczdzi. energi, ale rwnie) powoduje urywanie pierwszych d0wikw w przypadku
odtwarzania ich po automatycznym wy(#czeniu g(o,nikw.
S(uchawki nigdy nie zast#pi# g(o,nikw, ale umo)liwiaj# korzystanie z mo)liwo,ci karty
d0wikowej bez potrzeby uwzgldniania nastrojw wsp(lokatorw oraz s#siadw
Mikrofon
Nie do wszystkich kart d0wikowych do(#czany jest mikrofon, a jest on narzdziem
niezbdnym, je,li chcesz nagrywa. swj g(os w postaci plikw WAV. Wybr odpowiedniego
mikrofonu jest (atwy - najwa)niejsze, a)eby posiada( wtyczk minijack 1/8 cala, ktr# mo)na
wetkn#. do gniazdka microphone lub audio in karty d0wikowej. Niektre mikrofony
posiadaj# prze(#cznik on/off (w,cz/wy,cz).
Mikrofony, tak samo jak g(o,niki, okre,la si za pomoc# ich zakresu czstotliwo,ci. W tym
przypadku jednak nie powinien on wp(ywa. zbytnio na wybr mikrofonu, gdy) zapisywany za
jego pomoc# g(os ludzki przenoszony jest w niewielkim zakresie czstotliwo,ci. Je)eli chcesz
zapisywa. tylko g(osy ludzkie, wystarczy kupi. niedrogi mikrofon o ograniczonym zakresie
przenoszonych czstotliwo,ci. Mikrofon drogi umo)liwia nagrywanie d0wikw spoza
czstotliwo,ci ludzkiej mowy. Ale po co p(aci. za co,, czego nie bdzie si wykorzystywa.?
Je)eli zamierzasz nagrywa. muzyk, zainwestuj w mikrofon drogi, ale dobry. Je,li znw
nagrywasz przy u)yciu karty 8-bitowej, mo)esz rwnie dobrze poprzesta. na mikrofonie
tanim.
Aspektem najwa)niejszym w przypadku decyzji o zakupie mikrofonu powinien by. sposb
nagrywania. Je,li pracujesz w biurze pe(nym ha(asw, mikrofon kierunkowy umo)liwi ich
wyeliminowanie. Zwyk(y (bezkierunkowy) mikrofon by(by natomiast lepszy w przypadku
nagrywania rozmw grupowych.
Do wikszo,ci dro)szych kart d0wikowych do(#czony jest jaki, mikrofon. Mo)e to by.
mikrofon do wpinania w klap, mikrofon rczny lub do postawienia na biurku. Je,li nie chcesz
zajmowa. r#k trzymaniem mikrofonu, zamiast tradycyjnego - z r#czk#- wybierz mikrofon do
wpinania w klap. Je,li w pude(ku z kart# d0wikow# nie by(o )adnego mikrofonu, to na pewno
znajdziesz go w najbli)szym sklepie ze sprztem komputerowym. Przed zakupem upewnij si
tylko, )e interesuj#cy Ci mikrofon ma oporno,. odpowiadaj#c# wej,ciu karty d0wikowej






Rozdzia( 13.
Stacje dyskietek
W rozdziale tym s# szczeg(owo opisane stacje (napdy) dyskietek oraz same dyskietki.
Przedstawiona jest tu zasada dzia(ania dyskietek oraz ich napdw, a tak)e sposb
wykorzystania ich przez system DOS, rodzaje dostpnych napdw i dyskietek, jak rwnie)
sposb poprawnego instalowania i obs(ugi tych urz#dze%.
Historia rozwoju napdw dyskietek
Alan Shugart jest osob#, ktrej przypisuje si wynalezienie (zdarzy(o si to pod koniec lat
60.) napdu dyskietek. W roku 1967 kierowa( on zespo(em pracownikw laboratorium IBM w
San Jose, pracuj#cym nad skonstruowaniem pierwszej stacji dyskietek. David Noble, jeden z
g(wnych in)ynierw w zespole Shugarta, zaproponowa( wykorzystanie jako no,nika
informacji elastycznego kr#)ka o ,rednicy o,miu cali zamknitego w ochronnym
tworzywie, wy(o)onym od wewn#trz tkanin#. Dwa lata p0niej Shugart opu,ci( IBM i
przeszed( do firmy Memorex, zabieraj#c ze sob# ponad stu in)ynierw. Z powodu lojalno,ci
okazanej przez towarzysz#cych mu cz(onkw zespo(u otrzyma( wtedy przydomek The Pied
Piper" (Kraciasty kobziarz"). W 1973 roku rozsta( si z Memorexem, ponownie zabieraj#c
wielu wsp(pracownikw i za(o)y( Shugart Associates - firm zajmuj#c# si opracowywaniem i
produkcj# napdw dyskietek. Interfejs napdu dyskietek opracowany przez Shugarta do dzi,
stanowi podstaw wszystkich napdw dyskietek stosowanych w komputerach osobistych.
Np. firma IBM wykorzystywa(a go w komputerach PC, umo)liwiaj#c stosowanie napdw
pochodz#cych od niezale)nych producentw, dziki czemu nie musia(a tworzy. od
podstaw w(asnych rozwi#za%. W tym czasie Shugart chcia( po(#czy. procesory i stacje
dyskietek w pe(ne systemy mikrokomputerowe, lecz osoby finansuj#ce Shugart Associates
wola(y, aby firma skoncentrowa(a si wy(#cznie na stacjach dyskietek. Opu,ci( firm (czy
te) podzikowano mu za wsp(prac) w roku 1974, tu) przed wprowadzeniem do sprzeda)y
napdu dyskietek 5,25", ktre sta(y si standardem wykorzystywanym w komputerach
osobistych, szybko wypieraj#cym napdy 8-calowe. Firma Shugart Associates opracowa(a
rwnie) interfejs SASI (Shugart Associates System Interface), ktry po oficjalnym
zatwierdzeniu w 1986 roku przez komisj ANSI (skrt od ang. American National Standards
In-stitute - Ameryka%ski Instytut Standardw Narodowych) zosta( przemianowany na
SCSI (Smali Computer Systems Interface). Po odej,ciu z firmy, Shugart prbowa( na drodze
prawnej zmusi. Shugart Associates do usunicia swojego nazwiska z nazwy firmy, lecz bez
powodzenia. Pozosta(o,ci dawnej Shugart Associates dzia(aj# do dzi, pod nazw# Shugart
Corporation
Przez nastpne kilka lat Shugart korzysta( z wolnego czasu - prowadzi( bar, a nawet bawi(
si w rybo(wstwo. W roku 1979 Finis Conner spotka( si z Shugartem i zaproponowa( mu
wsp(prac przy produkcji i sprzeda)y dyskw twardych 5,25". Razem za(o)yli firm
Seagate Technology, ktra pod koniec roku 1979 zaprezentowa(a dysk twardy ST-506 (o
pojemno,ci 6 megabajtw przed i 5 megabajtw po sformatowaniu) wraz z interfejsem. Dysk
ten jest powszechnie uwa)any za protoplast wszystkich dyskw twardych stosowanych w
komputerach osobistych. P0niej firma Seagate wprowadzi(a na rynek dysk ST-412 (12
megabajtw przed i 10 po sformatowaniu), montowany w komputerach IBM XT od 1983
roku. Na wiele lat IBM sta( si g(wnym odbiorc# produktw firmy Seagate. Obecnie Seagate
Technology jest najwikszym producentem dyskw twardych na ,wiecie. Nie sposb nie
zauwa)y. ogromnego wp(ywu Alana Shugarta na przemys( komputerowy. To on lub jego
wsp(pracownicy stworzyli napd dyskietek, dysk twardy, dysk SCSI oraz interfejsy
kontrolerw u)ywane po dzie% dzisiejszy.


Wszystkie napdy dyskietek stosowane w komputerach osobistych nadal oparte s# na
oryginalnych projektach Shugarta (i s# z nimi kompatybilne). Interfejs dysku twardego ST-
506/412 na wiele lat sta( si standardem i pos(u)y( za podstaw do stworzenia standardw
ESDI oraz IDE. Shugart jest tak)e twrc# interfejsu SCSI, wykorzystywanego obecnie
zarwno w systemach IBM, jak i Apple.
Na marginesie mo)na nadmieni., )e pod koniec lat 80. Finis Conner po)egna( si z Seagate i
za(o)y( Conner Peripherials, ktra pocz#tkowo by(a w(asno,ci# firmy Compaq. Conner sta( si
wy(#cznym dostawc# dyskw twardych dla firmy Compaq i stopniowo rozwija( sprzeda)
rwnie) dla innych producentw systemw komputerowych. Ostatecznie Compaq
usamodzielni( Conner Peripherials, odsprzedaj#c wikszo,. udzia(w w firmie. Pod koniec
roku 1996 Seagate przej(a Conner Peripherials, w(#czaj#c wszystkie jej produkty do
swojej oferty
Elementy sk#adowe napdu
W niniejszym podrozdziale opisane s# elementy, z ktrych zbudowany jest typowy napd
dyskietek, oraz sposb ich dzia(ania podczas odczytu i zapisu danych, czyli podczas pracy
napdu. Wszystkie stacje dyskietek, niezale)nie od typu, zbudowane s# z szeregu
podstawowych elementw. W celu poprawnego zainstalowania i obs(ugi stacji dyskietek nale)y
pozna. te elementy oraz zrozumie. pe(nione przez nie funkcje (patrz rysunek 13.1).
G#owice odczytuj$co-zapisuj$ce
Napdy dyskietek z regu(y wyposa)one s# w dwie g(owice odczytuj#co -zapisuj#ce, s# one
bowiem stacjami dwustronnymi. Ka)dej stronie dyskietki odpowiada jedna g(owica,
wykorzystywana zarwno do odczytu, jak i zapisu danych. Swego czasu dostpne by(y stacje
jednostronne, ktre obecnie przesz(y ju) do historii (patrz rysunek 13.2).
Rysunek 13.1.
Typowy nap!d Dyskietek o podwjnej (pelnej) wysoko,ci



Wikszo,. osb nie zdaje sobie sprawy, )e g(owic# pierwsz# jest ta, ktra znajduje si u
do(u napdu i ktra oznaczana jest numerem 0. W stacjach jednostronnych by(a bowiem
montowana jedynie dolna g(owica; tam, gdzie dzi, znajduje si g(owica grna, montowane
by(o opuszczane rami dociskowe z ok(adzin# (patrz rys. 13.2). Inn# ciekawostk# zwi#zan#
ze stacjami dyskietek jest to, )e grna g(owica (g(owica 1) nie jest umieszczona
bezpo,rednio nad doln#, lecz jest przesunita wzgldem dolnej w kierunku ,rodka dyskietki
o 4 lub 8 (zale)nie od typu napdu) ,cie)ek.
Mechanizm g(owic napdzany jest za pomoc# silnika krokowego. G(owice przesuwane s# po
powierzchni dyskietki, wzd(u) linii prostej, na zewn#trz lub do ,rodka dyskietki, dziki czemu
mo)na je ustawia. nad r)nymi ,cie)kami. Kierunek przesuwania g(owic jest prostopad(y do
zapisywanych przez nie ,cie)ek. Poniewa) grna g(owica przymocowana jest do tego samego
elementu co dolna, g(owice te zawsze poruszaj# si w ten sam sposb i nie jest mo)liwe ich
niezale)ne przemieszczanie. Same g(owice wykonane s# z mikkich stopw )elazowych i
uzwoje% elektromagnetycznych. Ka)da g(owica jest pojedynczym elementem o z(o)onej
konstrukcji, z g(owic# odczytuj#co- zapisuj#c# umieszczon# midzy dwiema g(owicami
kasowania tunelowego (rysunek 13.3).
Rysunek 13.2.
Jedno- i dwustronne :estawy glowic






Stosowana metoda zapisywania informacji nosi nazw kasowania tunelowego; w trakcie zapisu
,cie)ki, umieszczone z ty(u g(owice kasowania tunelowego usuwaj# zewntrzne fragmenty
,cie)ek, obcinaj#c" zapisywany na dyskietce obszar. Dziki temu dane zapisywane s# jedynie
w okre,lonym, w#skim tunelu" ka)dej ,cie)ki. Proces ten zapobiega zak(caniu sygna(u z
danej ,cie)ki przez sygna(y ze ,cie)ek s#siednich. Pozostawienie sygna(u tak, jak zosta(
zapisany, spowodowa(oby b(dy podczas odczytu. Obcicie zapisanego obszaru eliminuje tak#
mo)liwo,.
Termin ustawienie odnosi si do po(o)enia g(owic wzgldem ,cie)ek, ktre maj# by.
odczytywane lub zapisywane. Poprawno,. ustawienia g(owic mo)na sprawdza. stosuj#c
wy(#cznie dyskietki wzorcowe, zapisane za pomoc# maszyny o idealnie wyregulowanych
g(owicach. Dyskietki takie s# obecnie oglnodostpne, dziki czemu niemal ka)dy mo)e
sprawdzi. ustawienie g(owic w stacji. Niestety, nie jest to zbyt praktyczne, gdy) jedna
kalibrowana dyskietka do analogowego ustawienia g(owic kosztuje obecnie wicej ni) trzy
stacje dyskietek.
Przyleganie g(owic do dyskietki zapewniaj# spr)yny, dziki ktrym powierzchnia dyskietki jest
,ciskana z niewielk# si(#, co oznacza, )e podczas odczytu lub zapisu informacji g(owice s#
w bezpo,rednim kontakcie z powierzchni# dyskietki. Poniewa) standardowe dyskietki obracaj#
si z szybko,ci# 300 lub 360 obrotw na minut, nacisk ten nie powoduje wikszych problemw
zwi#zanych z tarciem. Niektre z nowych dyskietek pokrywa si specjaln# warstw# teflonu
lub innej substancji, maj#cej na celu zmniejszenie tarcia i u(atwienie przesuwania si
dyskietki midzy g(owicami. Poniewa) g(owice s# w kontakcie z powierzchni# dyskietki, mo)e
si na nich gromadzi. py( tlenkw metali, pochodz#cy z jej powierzchni. Z takich
zanieczyszcze% g(owice powinny by. oczyszczane w ramach konserwacji lub przegl#dw
serwisowych sprztu.
Rysunek 13.3.
Wielocz!$ciowa konstrukcja typowej gowicy stacji dyskietek



W celu poprawnego odczytania lub zapisania informacji na dyskietce, g(owice musz# by. w
bezpo,rednim kontakcie z no,nikiem. Bardzo ma(e cz#steczki tlenkw metali, kurzu, brudu,
dymu, w(osy oraz plamy po dotkniciu palcem mog# powodowa. problemy podczas
zapisywania lub odczytywania informacji zapisanych na dyskietce. Badania przeprowadzone
przez producentw dyskietek i napdw pokaza(y, )e oddalenie g(owic od no,nika o zaledwie
0,000013 cm (13 milionowych centymetra) mo)e by. przyczyn# b(dw odczytu i zapisu.
5atwo wic zrozumie., dlaczego tak wa)ne jest delikatne obchodzenie si z dyskietkami oraz
unikanie dotykania czy jakiegokolwiek innego zanieczyszczania powierzchni no,nika.
Sztywna obudowa i ochronna os(ona szczeliny dla g(owic stosowana w dyskietkach 3,5"
wspaniale zapobiega zabrudzeniom powierzchni dyskietki. Dyskietki 5,25" nie maj# takich
zabezpiecze%, wic obchodz#c si z nimi nale)y zachowa. tym wiksz# ostro)no,.
Napd g#owic
G(owice poruszane s# za pomoc# silniczka, ktry umo)liwia przesuwanie ich do ,rodka i na
zewn#trz dyskietki. Mechanizmy stosowane w stacjach dyskietek zawieraj# specjalny typ
silnika - silnik krokowy, obracaj#cy si w obu kierunkach o okre,lony k#t, zwany krokiem.
Silnik taki nie krci si w k(ko, lecz obraca si o okre,lony k#t i zatrzymuje. Silniki krokowe
obracaj# si o okre,lone, sta(e k#ty i zatrzymuj# si w ,ci,le okre,lonych po(o)eniach. Silniki
takie maj# ograniczone mo)liwo,ci pozycjonowania. Pojedynczy krok silnika, b#d0 jego
wielokrotno,., definiuje po(o)enie ka)dej ,cie)ki na dyskietce. Silnik mo)e by. sterowany za
pomoc# kontrolera dyskietki w celu wzgldnego przesunicia o dowoln# odleg(o,. z zakresu
mo)liwych do wykonania ruchw. Na przyk(ad, aby umie,ci. g(owice nad ,cie)k# numer 25,
kontroler dyskietki nakazuje silnikowi wykonanie 25 krokw.
Silnik krokowy jest zwykle po(#czony z g(owicami za pomoc# stalowej ta,my. Ta,ma ta jest
nawijana na wa(ek silnika krokowego i z niego rozwijana, co przekszta(ca jego ruch obrotowy
na ruch posuwisty. W niektrych napdach zamiast stalowej ta,my wykorzystywany jest
mechanizm z przek(adni# ,limakow#. W rozwi#zaniu tym g(owice spoczywaj# na
przek(adni ,limakowej, bezpo,rednio napdzanej przez wa( silnika krokowego. Konstrukcja
taka jest bardziej zwarta, wic z regu(y jest stosowana w mniejszych napdach 3,5".
Wikszo,. silnikw krokowych stosowanych w stacjach dyskietek mo)e si porusza. krokami
o okre,lonej d(ugo,ci, ktra zale)y od odleg(o,ci midzy ,cie)kami zapisywanymi na
dyskietce. W wikszo,ci napdw zapisuj#cych po 48 TPI (skrt od ang. tracks per inch -
,cie)ek na cal) stosowane s# silniki krokowe obracaj#ce si o 3,6 stopnia w jednym kroku.
Oznacza to, )e ka)dy obrt osi silnika o 3,6 stopnia powoduje przesunicie g(owic z danej
,cie)ki (lub cylindra) na nastpn#. Wikszo,. napdw pracuj#cych w gsto,ci 96 lub 135 TPI
korzysta z silnikw krokowych o rozmiarze kroku (obrotu) rwnym 1,8 stopnia, co stanowi
dok(adnie po(ow obrotu silnikw w napdach 48 TPI. Czasami odpowiednie informacje s#
wyt(oczone lub nadrukowane na samym silniku, dziki czemu mo)emy si zorientowa., z
jakim napdem mamy do czynienia. Stacje dyskietek 5,25" o pojemno,ci 360 kB s# jedynymi
napdami o gsto,ci 48 TPI, i w(a,nie w nich stosowane s# silniki o kroku 3,6 stopnia. W
pozosta(ych typach napdw wykorzystywane s# silniki o kroku 1,8 stopnia. W wikszo,ci
napdw silnik krokowy jest ma(ym, walcowatym elementem, umieszczonym w rogu
urz#dzenia.
Czas pe(nego obrotu silnika krokowego wynosi oko(o 200 milisekund (ok. jednej pi#tej
sekundy). Przecitnie p( skoku trwa 100 ms, a jedna trzecia - 66 ms. I w(a,nie czas 1/2 lub 1/3
skoku podawany jest jako ,redni czas dostpu dla danego napdu. 1redni czas dost!pu jest
przedzia(em czasu normalnie potrzebnym na przesunicie g(owic z jednej ,cie)ki nad dowoln#
inn#


Silnik ten powoduje obracanie si dyskietki. Typowa prdko,. obrotowa dyskietki to
300 lub 360 obrotw na minut, zale)nie od typu napdu. Napdy 5,25" o wysokiej gsto,ci (HD)
s# jedynymi, jakie obracaj# si z szybko,ci# 360 obrotw na minut; wszystkie inne, w tym
rwnie) napdy 5,25" o podwjnej gsto,ci (DD), 3,5-calowe napdy DD, HD i ED (skrty
od ang. double density - podwjna gsto,., high density - wysoka gsto,. i extra-high density -
ekstra wysoka gsto,.) maj# szybko,. obrotow# rwn# 300 obrotom na minut.
Najwcze,niejsze modele napdw wyposa)one by(y w mechanizm, w ktrym silnik za pomoc#
paska napdza( trzpie% obracaj#cy dyskietk. We wsp(czesnych rozwi#zaniach stosuje si
napd bezpo,redni, w ktrym nie ma miejsca na paski. Mechanizm taki nie tylko zajmuje
mniej miejsca, lecz jest rwnie) bardziej niezawodny i ta%szy od tradycyjnego. Wcze,niejsze
rozwi#zania charakteryzowa(y si wikszym momentem obrotowym, uzyskiwanym dziki
przek(adni pasowej, co umo)liwia(o obs(ug rwnie) dyskietek stawiaj#cych wikszy opr.
Wikszo,. wsp(czesnych mechanizmw zaopatrzona jest ju) w uk(ad automatycznej
kompensacji oporw dyskietki, ustawiaj#cy czstotliwo,. obrotw na 300 lub 360 na minut i
dostosowuj#cy moment obrotowy do oporu stawianego przez dyskietk. W przypadku takich
napdw regulowanie prdko,ci obrotowej dyskietki nie jest konieczne.
Opisane rozwi#zania stosowane s# w nowszych typach stacji dyskietek, lecz w wielu starszych
modelach konieczna jest okresowa regulacja szybko,ci obrotowej. Patrz#c na trzpie%
napdowy dyskietki mo)na uzyska. wskazwk dotycz#c# rodzaju napdu. Je,li znajduj# si na
nim oznaczenia dla ,wiat(a stroboskopowego (fluorescencyjnego) o czstotliwo,ci 50 Hz i 60 Hz,
prawdopodobnie gdzie, na p(ytce znajduje si element reguluj#cy prdko,. obrotow#
dyskietki. Napdy bez takich znacznikw z regu(y wyposa)one s# w obwody automatycznej
regulacji prdko,ci, eliminuj#ce potrzeb regulacji rcznej.
Technika regulacji prdko,ci polega na uruchomieniu napdu przy o,wietleniu strobo-
skopowym i zmienianiu prdko,ci obrotowej do momentu, kiedy znaczniki zaczn# sprawia.
wra)enie nieruchomych
P#ytki z obwodami elektronicznymi
W napdzie zawsze znajduje si jedna lub wicej p(ytek drukowanych z uk(adami
elektronicznymi steruj#cymi napdem g(owic, odczytem i zapisem informacji, silnikiem
napdowym dyskietki, czujnikami i wieloma innymi elementami urz#dzenia. Taka pytka
logiczna jest interfejsem napdu dla karty kontrolera znajduj#cej si zwykle na p(ycie g(wnej
komputera.
Standardowym interfejsem wykorzystywanym we wszystkich napdach dyskietek w
komputerach PC jest interfejs Shugart Associates SA-400, oparty na uk(adzie scalonym
kontrolera NEC 765. Interfejs wynaleziony przez Shugarta w latach 70. sta( si podstaw#
wikszo,ci interfejsw dyskietek. Dziki temu, )e sta( si on standardem, dzi, mo)na kupi. w
sklepie dowolny napd dyskietek i bezpo,rednio, bez komplikacji, pod(#czy. go do
posiadanego kontrolera
Uk(ady elektroniczne mog# ulec uszkodzeniu i zwykle trudno jest zdoby. ich zamienniki.
Dlatego warto przechowywa. nie nadaj#ce si do u)ytku uszkodzone lub rozregulowane
mechanicznie napdy, gdy) stanowi# one darmowe 0rd(o cz,ci zapasowych - takich jak na
przyk(ad uk(ady elektroniczne, dziki ktremu zepsuta stacja dyskietek mo)e zosta. naprawiona
bardzo niewielkim kosztem




Kontroler
Swego czasu kontroler stacji dyskw w komputerach osobistych mia( posta. osobnej karty
rozszerzenia wk(adanej do gniazda magistrali ISA. Nastpne wersje kontrolerw by(y ju)
bardziej wielofunkcyjne i na jednej karcie, oprcz kontrolera stacji dyskw, zawiera(y
interfejsy IDE/ATA, portw rwnoleg(ych oraz portw szeregowych. Obecne komputery
osobiste maj# kontroler wbudowany w p(yt g(wn#, zwykle w postaci specjalizowanego
uk(adu wej,cia/wyj,cia, zawieraj#cego tak)e interfejsy portw szeregowych i rwnoleg(ych.
W odr)nieniu od interfejsu IDE wbudowanego w p(yt g(wn#, kontroler stacji dyskw w
ci#gu ostatnich kilku lat nie uleg( wikszym przeobra)eniom. W(a,ciwie jedyna rzecz, jaka
uleg(a zmianie, to maksymalna prdko,. dzia(ania kontrolera. W miar wzrostu gsto,ci
danych na dyskietkach (oraz pojemno,ci dyskietek), musia(a tak)e wzrasta. prdko,.
kontrolera. Praktycznie wszystkie kontrolery stacji dyskw w dzisiejszych komputerach
obs(uguj# prdko,ci transmisji do l Mbit/s, co wystarcza dla wszystkich standardowych stacji
dyskw. Kontrolery pracuj#ce z prdko,ci# do 500 kbit/s mog# obs(u)y. wszystkie stacje
dyskw z wyj#tkiem stacji 2,88 MB. Starsze komputery u)ywa(y kontrolerw o prdko,ci do
250 kbit/s, co wystarcza(o jedynie do obs(u)enia dyskietek 5,25" 360 kB oraz 3,5" 720 kB.
Aby zainstalowa. standardow# stacj dyskw 3,5" 1,44 MB w starszym komputerze, by. mo)e
bdziesz musia( wymieni. kontroler dyskw na nowszy model
Najlepszym sposobem sprawdzenia szybko,ci kontrolera stacji dyskw zainstalowanego w
komputerze jest przejrzenie dostpnych opcji stacji dyskw w systemowym BlOS-ie komputera
Nawet je,li nie masz zamiaru korzysta. z ze stacji dyskw 2,88 MB, powiniene, si jednak
postara., aby w twoim komputerze znajdowa( si najszybszy dostpny kontroler. Niektre z
dostpnych na rynku napdw ta,m wykorzystuj# do po(#czenia z systemem interfejs stacji
dyskw, a wtedy wydajno,. kontrolera ma najwa)niejszy wp(yw na szybko,. odczytu i
zapisu danych
P#yta czo#owa
Ptyta czoowa jest plastikowym elementem znajduj#cym si z przodu (u czo(a) napdu. Jest
ona zwykle elementem wymiennym, ktry od innych p(yt mo)e si r)ni. kolorem oraz
konstrukcj#. Dla wikszo,ci napdw p(yta czo(owa jest szersza od pud(a napdu Takie
napdy mog# by. instalowane jedynie od przodu obudowy komputera, gdy) ich p(yta czo(owa
jest wiksza od otworu w obudowie. Niektre napdy maj# p(yt czo(ow# o takiej samej
szeroko,ci jak ich pozosta(a cz,., dziki czemu mo)liwe jest instalowanie ich od ty(u
komputera, co mo)e stanowi. pewne udogodnienie. Na przyk(ad firma IBM wykorzysta(a to
udogodnienie w p0niejszych wersjach komputera XT do po(#czenia dwch napdw
dyskietek - o po(owie wysoko,ci ka)dy - ktre mo)na wsuwa. od ty(u obudowy, co u(atwia
ich zamocowanie. Krawd0 p(yty czo(owej napdu mo)na te) obci#., umo)liwiaj#c w ten
sposb zainstalowanie go od ty(u komputera
Z#$cza
Niemal wszystkie napdy dyskietek s# wyposa)one w przynajmniej dwa z(#cza: z(#cze
zasilania i z(#cze transmisji sygna(w steruj#cych oraz danych z/do napdu. Z(#cza te s#
powszechnie stosowane w przemy,le komputerowym. Czterostykowe jednorzdowe gniazdo
(ang. nazwa: Mate-N-Lock) (rysunek 13.4), zarwno w wersji mniejszej, jak i wikszej,
u)ywane jest do zasilania napdu dyskietek; natomiast 34-stykowe z(#cze (rwnie)
krawdziowe) s(u)y do przesy(ania danych oraz sygna(w steruj#cych. W napdach 5,25" z
regu(y wykorzystywane jest du)e gniazdo zasilaj#ce i z(#cze krawdziowe, a w napdach 3,5" -
ma(e gniazdo zasilaj#ce i 34-stykowe z(#cze czo(owe. Kontroler napdu oraz z(#cza logiczne
i styki opisane s# w dalszej cz,ci rozdzia(u

Rysunek 13.4.
4e.skie z,cze zasilaj,ce nap!du dyskietek
Zarwno wiksze, jak i mniejsze z(#cza od strony zasilacza to wtyczki rodzaju )e%skiego
(zdziurkami). Pasuj# one do gniazd mskich (z bolcami) montowanych w obudowach
napdw dyskietek. Jednym z czstszych problemw zwi#zanych z instalowaniem nowych
napdw 3,5" w starszych systemach jest to, )e stosowane tam zasilacze maj# wy(#cznie
wiksze wtyczki, a montowane napdy - tylko mniejsze gniazda. Problem ten mo)na
rozwi#za. za pomoc# odpowiedniego kabla przej,ciowego, ktry umo)liwia (#czenie z(#czy o
r)nych rozmiarach. Kable takie dostpne s# w wikszo,ci sklepw z akcesoriami
komputerowymi
W poni)szej tabeli zebra(em przeznaczenie poszczeglnych stykw gniazda zasilania napdu






Nie wszystkie napdy s# wyposa)one w osobne z,cze zasilania i z(#cze danych. Na przyk(ad
IBM w wikszo,ci systemw PS/2 stosuje pojedyncze z(#cze 34- lub 40-stykowe, s(u)#ce do
po(#czenia napdu zarwno z zasilaczem, jak i z kontrolerem. W sk(ad niektrych starszych
systemw PS/2 wchodzi(y specjalne wersje 3,5-calowego napdu 1,44 MB firmy
Mitsubishi (o symbolu MF-355W-99), zaopatrzonego w 40-stykowe z(#cze zasilaj#co-
steruj#ce. W innych z kolei systemach PS/2 montowany by( 3,5-calowy napd o pojemno,ci
2,88 MB tej samej firmy (symbol MF365C-799MA), po(#czony z komputerem za pomoc#
34-stykowego z(#cza zasilaj#co-steruj#cego.

W wikszo,ci standardowych komputerw PC wykorzystuje si 3,5-calowe napdy z 34-
stykowym z(#czem steruj#cym oraz oddzielnym, ma(ym gniazdem zasilaj#cym. Na rynku
dostpne s# rwnie) napdy 3,5" osadzone w ramkach monta)owych o szeroko,ci 5,25",
wyposa)one w specjalne adaptery umo)liwiaj#ce pod(#czenie zarwno wikszej wtyczki
przewodu zasilaj#cego, jak i standardowego, 34-stykowego z(#cza krawdziowego do przesy(u
danych. Dziki temu napdy te doskonale nadaj# si do zamontowania w starszych
systemach komputerowych.




Wikszo,. wsp(cze,nie sprzedawanych zestaww tego typu sk(ada si z adaptera, z(#cza
zasilania i sterowania, ramki 5,25" wraz z p(yt# czo(ow# oraz sanek do montowania w
systemach AT. Dziki ramce monta)owej i p(ycie czo(owej mo)liwa jest instalacja napdu
3,5" w miejsce napdu 5,25".
Urz$dzenia konfiguracyjne napdu

Wikszo,. napdw dyskietek jest fabrycznie skonfigurowana do instalacji w komputerach
PC. W niektrych przypadkach, je,li napd nie jest od razu poprawnie ustawiony, konieczne
jest samodzielne sprawdzenie lub zmiana konfiguracji. Wikszo,. napdw ma zestaw zworek i
prze(#cznikw, przy czym midzy poszczeglnymi modelami napdw czsto wystpuj#
r)nice. Praktycznie nie istniej# )adne standardy dotycz#ce nazywania, umiejscowienia czy
dzia(ania prze(#cznikw i zworek. Istniej# wprawdzie pewne
oglne zasady, ktrych nale)y przestrzega., lecz aby poprawnie ustawi. okre,lony model
napdu, znaj#c wszystkie istniej#ce mo)liwo,ci, konieczne s# informacje od producenta,
dostpne w stosownej dokumentacji. Przy zakupie samego napdu dokumentacja ta jest wrcz
konieczna.
W wielu napdach dyskietek stosowane s# nastpuj#ce elementy konfiguracyjne:
* zworka wyboru napdu (drive select),
* rezystory terminuj#ce (terminating resistors)
* zworka zmiany dyskietki (disk changeline),
* zworka czujnika no,nika (media sensor jumper).
Zworka wyboru napdu (drive select)
Napdy dyskietek s# po(#czone z kontrolerem za pomoc# po(#czenia (a%cuszkowego (ang.
daisy chairi) przy u)yciu specjalnego kabla. Ka)dy napd ma zwork wyboru numeru
urz#dzenia (Drive Select lub DS), ktrej ustawienie decyduje o fizycznym numerze tego napdu.
Niektre napdy oferuj# cztery ustawienia owego parametru, co pokrywa si z oryginaln#
specyfikacj# interfejsu SA-400, lecz kontrolery stosowane w komputerach osobistych (PC)
obs(uguj# najwy)ej dwa napdy pod(#czone do jednego kabla. Niektre kontrolery obs(uguj#
wprawdzie cztery napdy, lecz stosowane w ich przypadku po(#czenie ma posta. dwch kabli
z maksymalnie dwoma napdami pod(#czonymi do ka)dego z nich.
Ka)dy napd pod(#czany za pomoc# okre,lonego kabla musi mie. inne ustawienie wyboru
napdu. W typowej konfiguracji napd, ktry ma si zg(asza. jako pierwszy (dysk A:), ma
pierwsz# pozycj wyboru napdu, natomiast drugi (dysk B:) - drug#. W niektrych napdach
zworki umo)liwiaj#ce odpowiednie skonfigurowanie napdu oznaczono symbolami DSO i
DS1; w innych analogiczne elementy oznaczone s#jako DS1 i DS2. Zatem niektre urz#dzenia
ustawia si jako dysk A: przy u)yciu zworki DSO, a inne za pomoc# zworki DS1.
W przypadku b(dnego ustawienia jednego z napdw, obie stacje dyskietek mog#
odpowiada. na sygna(y z komputera jednocze,nie (obie diody ,wiec# w tym samym
czasie) b#d0 te) na nie w ogle nie reagowa.. Konfiguracja za pomoc# zworek DS zale)y od
rodzaju kabla stosowanego do (#czenia napdw. W wikszo,ci systemw wykorzystuje si
skrt na kablu, ktry powoduje zamian cz,ci sygna(w, w wyniku czego napdy pod(#czane
za miejscem zamiany (za skrtem na kablu) maj# inn# numeracj.





Powoduje to, )e napdy o drugiej pozycji DS (ustawione jako dysk B:) s# widziane" przez
kontroler jako maj#ce pozycj pierwsz# (jako dysk A:) i na odwrt. Aby stacje dyskietek
pod(#czone do takiego kabla mog(y dzia(a. poprawnie, musz# mie. te same ustawienia -
zwykle s# ustawione w pozycji drugiej DS. Napd pod(#czony na ko%cu kabla, po zmianie
pozycji sygna(w w wyniku wspomnianego skrtu zg(asza si wic ju) nie jako dysk drugi
(mimo drugiej pozycji DS), lecz jako pierwszy (skrt zmienia pozycj na pierwsz#). System
traktuje wic w napd jako dysk A:. Natomiast napd pod(#czony w ,rodku kabla (rwnie)
maj#cy ustawienie drugie DS, ktre jednak nie jest zmienione przez skrt na kablu) bdzie
rozpoznany jako dysk B:. Na rysunku 13.5 przedstawiony jest typowy kabel, w ktrym
zamiana cz,ci sygna(w przez skrcenie kilku z jego )y( umo)liwia (#czenie dwch napdw
dyskietek za pomoc# jednego kabla pod(#czonego do jednego kontrolera

Rysunek 13.5.
Kabel l,cz,cy nap!dy dyskietek - kontrolerem, -e skr!tem na )ytach 10-16
5#cz#cy napdy kabel typu IBM jest kablem wielo)y(owym (34-stykowym), w ktrym )y(y
od 10 do 16 zosta(y wydzielone i odwrcone (skrcone) midzy z(#czami napdw (rys. 13.5).
Owo odwrcenie powoduje zamian sygna(w drive select" (wybranie napdu) oraz motor
enable" (w(#czenie silnika) napdw pierwszego i drugiego, co powoduje odwrcenie ustawie%
DS napdu znajduj#cego si za skrtem. Dziki temu we wszystkich napdach systemu,
pod(#czonych za pomoc# takiego kabla - niezale)nie, czy napd ma by. dyskiem A: czy B: -
fizyczne ustawienie zworek DS jest takie samo, co upraszcza instalacj i konfiguracj -
wszystkie stacje dyskietek maj# ustawiony drugi numer DS -niektre na sta(e -jak w przypadku
pewnych napdw stosowanych przez IBM, w ktrych ustawienie zworki" DS by(o trwale
wlutowane w p(ytk drukowan#. W wikszo,ci sprzedawanych napdw zworka DS jest
fabrycznie ustawiona w po(o)eniu drugim, co jest poprawne dla wikszo,ci systemw, w
ktrych stosuje si kabel z zamienionymi sygna(ami. Je,li jednak wykorzystywany jest kabel
pozbawiony z(#cza dla napdu drugiego i skrtu na )y(ach 10-16, ustawienie widziane" przez
kontroler bdzie dok(adnie odpowiada. ustawieniom DS napdu. W takiej sytuacji mo)na
pod(#czy. tylko jeden napd. Napd ten powinien pe(ni. rol dyskietki A:, w zwi#zku z
czym jego zwork DS nale)y ustawi. w po(o)eniu pierwszym


Rezystory terminuj$ce
Ka)dy no,nik sygna(u elektrycznego lub kabel z wieloma po(#czeniami mo)e by. postrzegany
jako magistrala (szyna zbiorcza). W wikszo,ci przypadkw musi by. ona poprawnie
zako%czona po obu stronach rezystorami terminuj#cymi (tzw. terminatorami), w celu
umo)liwienia bezb(dnego przesy(ania sygna(w. Terminatory s# tak zaprojektowane, aby
t(umi(y sygna(y docieraj#ce do ko%ca linii, zapobiegaj#c ich odbiciu. Proste na(o)enie, szum
lub zniekszta(cenie mo)e zak(ci. pierwotny sygna( i uniemo)liwi. wymian danych midzy
napdem i kontrolerem. Inn# funkcj# rezystorw terminuj#cych jest zapewnienie w(a,ciwego
obci#)enia buforw wyj,ciowych napdu i kontrolera.
W wikszo,ci starszych napdw 5,25" stosuje si rezystory terminuj#ce w urz#dzeniu
pod(#czonym na ko%cu kabla. Ich dzia(anie polega na t(umieniu docieraj#cych do nich
sygna(w. Wikszo,. wymiennych rezystorw terminuj#cych wykorzystywanych w
napdach 5,25" ma rezystancj od 150 do 300 omw.
Na przyk(ad, w typowym uk(adzie z dwoma napdami 5,25" rezystor terminuj#cy jest
zainstalowany w napdzie A: (na ko%cu kabla) i usunity z napdu B:. Litera dyskietki, jakiej
odpowiada napd, nie decyduje o obecno,ci terminatorw; wa)ne, aby je umie,ci. w napdzie
pod(#czonym na ko%cu kabla, zarazem usuwaj#c lub wy(#czaj#c je w innych napdach
znajduj#cych si na tym samym kablu.
Wikszo,. napdw 3,5" ma zainstalowane sta(e, nie podlegaj#ce konfiguracji rezystory
terminuj#ce. Jest to rozwi#zanie optymalne, eliminuj#ce potrzeb instalowania lub usuwania
terminatorw, dziki czemu nie ma zworki TR, ktr# nale)a(oby ustawia.. Cho. niektrzy
nazywaj# to terminacj# automatyczn#, faktycznie w napdach tych stosuje si technik tzw.
terminacji rozproszonej. Polega ona na zainstalowaniu w ka)dym napdzie 3,5" rezystorw
(opornikw) o znacznie wikszej rezystancji (1000 do 1500 omw), stanowi#cych jedynie
cz,. ca(kowitego obci#)enia. Rezystory te s# ustawione na sta(e i nie zachodzi potrzeba ich
usuwania ani regulacji.
Gdy jednocze,nie pod(#czone s# napdy 5,25" oraz 3,5", odpowiedni# do miejsca pod(#czenia
terminacj powinno si ustawi. w napdzie 5,25" i zignorowa. niezmienne ustawienia napdu
3,5".
Rezystor terminuj#cy z regu(y przypomina wygl#dem uk(ad scalony pamici - ko,. z 16
wyprowadzeniami (n)kami) u(o)onymi w dwch rzdach (obudowa typu DIP). Urz#dzenie to
jest zbudowane z o,miu wzajemnie po(#czonych rezystorw (opornikw), umo)liwiaj#cych
niezale)n# terminacj ka)dego z o,miu sygna(w interfejsu. Zwykle taki terminuj#cy uk(ad
scalony" r)ni si od pozosta(ych kolorem. Typowy kolor obudowy takiego elementu to
pomara%czowy, )(ty, niebieski lub bia(y, natomiast pozosta(e s# koloru czarnego. Niektre
napdy wykorzystuj# uk(ad rezystorw o wyprowadzeniach u(o)onych w jednym rzdzie,
umieszczonych w w#skiej obudowie (typu SIP) z o,mioma lub wicej n)kami. Firma IBM
zawsze oznacza terminatory napdw naklejk# z napisem T-RES", dziki czemu (atwo je
rozpozna.. Wiele urz#dze% ma rezystory terminuj#ce wbudowane na sta(e, ktrych w(#czanie i
wy(#czanie odbywa si za pomoc# zworki lub grupy prze(#cznikw (zwykle oznaczonych jako
TM lub TR).
Nale)y pamita., )e nie we wszystkich napdach jest wykorzystywany ten sam typ
rezystorw oraz )e mog# by. one umieszczone w r)nych miejscach napdw, w zale)no,ci
od producenta. W razie w#tpliwo,ci najlepiej sign#. po dokumentacj producenta, gdy)
zawiera ona opis po(o)enia, wygl#du, jak rwnie) sposobu w(#czania i wy(#czania ter-
minacji, a czasem nawet dok(adne charakterystyki rezystorw.


Po wyjciu terminatorw warto je zachowa. na p0niej - mog# okaza. si niezbdne przy
zmianie po(o)enia napdu w systemie b#d0 przy instalowaniu go w innym komputerze.
Rysunek 13.6.
Typowe rezystory terminuj,ce lub przel,ciniki terminacji imijdiij,ce si! u nap!diie dyskietek

Nie nale)y si rwnie) martwi. zako%czeniem (terminacj#) kabla od strony kontrolera,
poniewa) ma on (kontroler) wbudowane odpowiednie rezystory terminuj#ce. Warto pamita.,
)e w wielu przypadkach mimo niew(a,ciwego ustawienia terminatorw system wydaje si
pracowa. poprawnie, cho. podwy)szone jest wtedy prawdopodobie%stwo wyst#pienia b(dw. W
starszych systemach, w ktrych stosowane by(y jedynie napdy 5,25", nieodpowiednie
ustawienie terminatorw ca(kowicie uniemo)liwia(o ich prac
Sygna# DC
Standardowe kontrolery i napdy dyskietek w komputerach PC wykorzystuj# specjalny,
przesy(any stykiem numer 34 (trzydziestym czwartym pinem), sygna( DC (Diskette
changeline),ktry informuje o zmianie dyskietki, a dok(adniej o tym, czy dyskietka obecna
w napdzie podczas poprzedniej operacji wci#) si w nim znajduje. Sygna( ten ma posta.
impulsu zmieniaj#cego w kontrolerze stan rejestru, ktry informuje o wyjciu, wzgldnie
w(o)eniu dyskietki. Rejestr ten jest czyszczony, gdy kontroler wysy(a impuls przesunicia
g(owic, a napd potwierdza wykonanie polecenia. Od tej chwili kontroler wie", )e dana
dyskietka zosta(a w(o)ona do napdu. Je,li przed nastpnym odwo(aniem do napdu kontroler
nie otrzyma sygna(u zmiany dyskietki, mo)na przyj#., )e w napdzie ci#gle znajduje si ta
sama dyskietka. Zatem poprzednio odczytane informacje znajduj#ce si w pamici mog#
zosta. ponownie wykorzystane bez konieczno,ci odczytywania ich z dyskietki.



Dziki temu komputery mog# buforowa. w pamici zawarto,. tablicy alokacji plikw (FAT) i
struktur katalogw na dyskietce. Eliminuje to powtarzaj#ce si operacje odczytu tych obszarw
dyskietki i zwiksza efektywn# szybko,. dzia(ania napdu. Przesunicie d0wigni zamknicia
dyskietki lub naci,nicie przycisku wyrzucaj#cego dyskietk w napdzie, ktry obs(uguje sygna(
zmiany dyskietki, powoduje wys(anie do kontrolera impulsu DC, ktry zeruje rejestr i wskazuje,
)e dyskietka w napdzie zosta(a zmieniona. Nastpnie buforowane z dyskietki dane s# usuwane
z bufora, gdy) nie ma pewno,ci, )e ta sama dyskietka zosta(a ponownie w(o)ona do napdu.
W systemach klasy AT sygna( DC jest wykorzystywany do przy,pieszenia operacji
dyskowych. Dziki zdolno,ci do wykrywania zmiany dyskietki, komputer AT mo)e
pozostawia. znajduj#c# si w buforze pamici zawarto,. tablicy FAT i struktur katalogw w
pamici RAM. Ka)da kolejna operacja odczytu jest dziki temu znacznie szybsza, poniewa)
nie wszystkie informacje musz# by. ponownie odczytywane podczas ka)dego odwo(ania si
do napdu. Je,li sygna( DC zosta( wyzerowany (i ma warto,. 1), system AT ,,dowiaduje si" o
zmianie dyskietki i ponownie odczytuje z niego potrzebne informacje.
Efekty dzia(ania sygna(u DC mo)na sprawdzi. przeprowadzaj#c prosty eksperyment. Po
uruchomieniu komputera AT w systemie DOS, nale)y umie,ci. sformatowan# dyskietk z
danymi w napdzie A:. Napd A: mo)e by. ka)dego typu, poza napdem 5,25 o podwjnej
gsto,ci. Dyskietka mo)e by. dowolnego typu, w(#czaj#c w to dyskietk DD (o podwjnej
gsto,ci) 360 kB. Nastpnie nale)y wpisa. polecenie
DIR A:
Spowoduje to za,wiecenie si diody aktywno,ci napdu dyskietek, a nastpnie wy,wietlenie
zawarto,ci katalogu g(wnego dyskietki. Prosz zwrci. uwag, ile czasu zaj(o
odczytywanie informacji z dyskietki, zanim zosta(y one wy,wietlone na ekranie. Teraz. nie
dotykaj#c stacji dyskietek, prosz ponownie poda. polecenie DIR A: , obserwuj#c jednocze,nie
diod aktywno,ci napdu i ekran komputera. Prosz zaobserwowa., ile czasu tym razem
potrzeba by(o na wykonanie tej samej operacji. Za drugim razem zawarto,. katalogu
dyskietki (A:) powinna zosta. wy,wietlona prawie natychmiast po naci,niciu klawisza
[Enter]. Czas potrzebny na odczytanie informacji z dyskietki skrci( si bowiem niemal do
zera. Informacje o katalogu zosta(y po prostu pobrane z buforw w pamici RAM, a nie
odczytane z dyskietki. Teraz prosz wyj#. i w(o)y. z powrotem dyskietk do napdu. Po raz
kolejny prosz wpisa. polecenie DIR A:. Czas odczytu zawarto,ci katalogu wyd(u)y( si,
poniewa) system otrzyma( sygna( zmiany dyskietki, wic zak(ada, )e w napdzie znajduje
si inna dyskietka i ponownie odczytuje z niej wszystkie informacje.
Starsze kontrolery obs(uguj#ce napdy o niskiej gsto,ci w komputerach XT i PC ignoruj#
sygna( DC. Systemy takie nie interesuj# si" sygna(em na 34 pinie. Komputery PC i XT
zachowuj# si tak, jakby dyskietka w stacji by(a zmieniana przed ka)dym odwo(aniem si do
niej, przez co katalog dyskietki i tablica FAT jest odczytywana za ka)dym razem od nowa -
stanowi to jedn# z przyczyn wolniejszego dzia(ania napdw dyskietek w tych systemach.
Zaskakuj#cy problem mo)e powsta. po zainstalowaniu pewnych napdw w systemach 16-
bitowych lub nowszych. Jak ju) wspomnia(em, niektre napdy wykorzystuj# pin 34 do
przesy(ania sygna(u gotowo,ci (RDY - od ang. ready - gotowy). Sygna( ten jest wysy(any w
sytuacji, gdy dyskietka zosta(a w(o)ona do napdu i obraca si. W przypadku zainstalowania
takiego napdu, system uwa)a", )e nieustannie odbiera sygna( zmiany dyskietki, co mo)e by.
przyczyn# problemw. Zwykle objawiaj# si one zg(oszeniem b(du Drive not ready"
(napd nie gotowy) i brakiem mo)liwo,ci korzystania z napdu. Jedyn# przyczyn#
obecno,ci w niektrych napdach sygna(u RDY jest jego zdefiniowanie w standardzie
interfejsu Shugart SA-400; sygna( ten nigdy nie by( wykorzystywany w komputerach PC.


Najwiksze problemy pojawiaj# si w sytuacji, gdy napd nie wysy(a sygna(u DC wtedy,
kiedy powinien. Je,li w ustawieniach CMOS systemu skonfigurowany jest inny typ napdu ni)
360 kB (ten typ nie wysy(a sygna(u DC), system oczekuje, )e napd wy,le sygna( DC po
ka)dym wyjciu dyskietki z napdu. Je,li jednak napd nie jest poprawnie skonfigurowany do
wysy(ania tego sygna(u, system nigdy nie wykryje zmiany dyskietki. Wtedy, nawet po
zmianie dyskietki, komputer wci#) bdzie si zachowywa( tak, jakby w napdzie dalej
znajdowa(a si dyskietka uprzednio si tam znajduj#ca, ktrej tablica FAT i informacje o
katalogach nadal bd# przechowywane w pamici RAM. Jest to o tyle niebezpieczne, )e
informacje te mog# zosta. cz,ciowo zapisane na innych dyskach, w(o)onych p0niej do
napdu.
Osoby, ktre spotka(y si z komputerami typu AT wy,wietlaj#cymi katalogi z poprzednio
w(o)onej dyskietki (nawet po jej wyci#gniciu z napdu) znaj# omawiany problem z
pierwszej rki". Niebezpiecze%stwo polega na tym, )e katalogi i tablice FAT wielu dyskietek
wk(adanych nastpnie do napdu s# nara)one na nadpisanie przez katalogi i tablice z dys-
kietki pierwszej.
O ile w ogle bdzie to mo)liwe, odzyskanie utraconych w ten sposb danych bdzie
wymaga. ci)kiej pracy z programami narzdziowymi, takimi jak Norton Utilities. Opisane
problemy z sygna(em DC najcz,ciej spowodowane s# nieprawid(owo skonfigurowanym
napdem. Dok(adniejszy opis tego zagadnienia zawarty jest w podrozdziale Problem nie
istniej#cych katalogw (sygna( DC)", w dalszej cz,ci rozdzia(u.
W przypadku napdu 5,25" o pojemno,ci 360 kB, stan pina 34 nale)y ustawi. na otwarty
(roz(#czony), niezale)nie od rodzaju komputera, w jaki napd ten jest wmontowany. Jedyn#
inn# opcj#, jak# mo)na ustawi. w tego typu napdach, jest podanie na pin 34 sygna(u RDY,
co spowoduje b(dne dzia(anie napdu. W przypadku stosowania kontrolera obs(uguj#cego
jedynie nisk# gsto,. zapisu, takiego jak w komputerach XT lub PC, sygna( z pina 34 jest
zawsze ignorowany.

Je,li instalowany jest napd 5,25" o pojemno,ci 1,2 MB lub 3,5" o pojemno,ci 720 kB, 1,44
MB lub 2,88 MB, nale)y ustawi. podawanie sygna(u zmiany dyskietki (DC). Podstawowa
zasada jest dosy. prosta:
* w napdach 360 kB pin 34 nale)y zostawi. nie pod(#czony (otwarty),
*w pozosta(ych napdach na pin 34 nale)y poda. sygna( DC (zmiany dyskietki).
Czujnik rodzaju no.nika
Ten element konfiguracyjny znale0. mo)na jedynie w napdach 3,5" o pojemno,ci 1,44 MB
lub 2,88 MB. Odpowiednia zworka, oznaczona literami MS, musi zosta. ustawiona w celu
w(#czenia specjalnych czujnikw, sprawdzaj#cych obecno,. otworw w dyskietkach HD 1,44
MB i ED 2,88 MB. Oznaczenie zworki (lub zworek) mo)e znacznie si r)ni. w
poszczeglnych modelach napdw. W wielu napdach zworki te s# ustawione na sta(e, bez
mo)liwo,ci zmiany konfiguracji.
Zale)nie od sposobu wykrywania rodzaju no,nika, dostpne s# trzy rodzaje konfiguracji:
brak wykrywania rodzaju no,nika (czujnik wy(#czony lub brak czujnika),
pasywne wykrywanie no,nika (czujnik w(#czony),
aktywne (inteligentne) wykrywanie no,nika (czujnik obs(ugiwany przez kontroler lub
BI0S).

W wikszo,ci napdw wykorzystywane jest pasywne wykrywanie no,nika. Skonfigurowanie
pasywnego wykrywania no,nika umo)liwia napdowi okre,lenie wymaganego poziomu
zapisu, co jest z regu(y wymagane podczas instalacji tego rodzaju napdw ze wzgldu na
b(#d w konstrukcji kontrolerw dyskietek i dyskw twardych firmy Western Digital,
stosowanych w komputerach IBM AT. B(#d ten powoduje, )e podczas formatowania lub
zapisu kontroler nie mo)e prawid(owo ustawi. trybu zapisu w napdzie, do ktrego w(o)ono
dyskietk DD. Po uaktywnieniu czujnika no,nika, tryb zapisu nie zale)y ju) bowiem od
kontrolera, lecz od stanu tego czujnika. Je,li nie ma pewno,ci, )e posiadany kontroler pracuje
poprawnie, nale)y sprawdzi., czy napd HD jest wyposa)ony w czujnik rodzaju no,nika
(niektre starsze napdy nie maj# tego czujnika) oraz czy zosta( on prawid(owo w(#czony.
Wszystkie napdy o pojemno,ci 2,88 MB ustalaj# odpowiedni tryb pracy na podstawie czujnika
no,nika. W rzeczywisto,ci napdy 2,88 MB maj# dwa niezale)ne czujniki no,nika, gdy) w
dyskietkach ED otwr identyfikacyjny znajduje si w innym miejscu ni) w dyskietkach HD.
Poza nielicznymi wyj#tkami, 3,5-calowe napdy HD (zapisu o wysokiej gsto,ci w
wikszo,ci komputerw nie obs(uguj# prawid(owo trybu DD (podwjnej gsto,ci) o ile napd
sam nie kontroluje warto,ci pr#dw zapisu (poziomu nagrywania) na podstawi( stanu
czujnika. Owe wyj#tki to przede wszystkim systemy z kontrolerami zintegrowanym na p(ycie
g(wnej, w tym wikszo,. starszych modeli IBM PS/2 i Compaq, a tak)e wikszo,.
komputerw typu laptop i notebook pochodz#cych od r)nych producentw Kontrolery w
tych komputerach s# wolne od opisanego wcze,niej b(du, dziki czemu potrafi# prawid(owo
prze(#cza. tryb pracy, bez pomocy czujnika no,nika.

W komputerach takich nie ma znaczenia to, czy czujnik no,nika zosta( w(#czony. Je,li tak, o
trybie pracy napdu decyduje rodzaj w(o)onej dyskietki, podobnie jak w wikszo,ci
komputerw zgodnych z PC. W przeciwnym przypadku trybem pracy steruj kontroler
dyskietki, ktry z kolei jest kontrolowany przez DOS.

Je,li dyskietka jest poprawnie sformatowana, DOS odczytuje jej sektor startowy i na j go
podstawie ustawia odpowiedni tryb pracy. Je,li dyskietka nie jest sformatowali system DOS
nie jest w stanie stwierdzi., jaki typ dyskietki w(o)ono, wic tryb ustaw na HD lub ED, w
zale)no,ci od rodzaju napdu.
W czasie formatowania dyskietki w napdzie z wy(#czonym czujnikiem no,nika (j w
wikszo,ci systemw PS/2) gsto,. zapisu zale)y wy(#cznie od podanego przez u)ytkownika
polecenia FORMAT, a nie od typu dyskietki. Na przyk(ad je,li w(o)ono dyskietk DD do napdu
HD w komputerze IBM PS/2 Model 70 i wydano polecenie FORMAT A:, to rozpocznie si
formatowanie w trybie HD, poniewa) nie podano w(a,ciwe parametru (/F: 720) okre,laj#cego
format DD. W napdzie z w(#czonym czujnikiem no,nika, nieprawid(owe polecenie
formatowania spowoduje wyst#pienie b(du i pojawi si komunikatu invaiid media"
(nieprawid(owy no,nik) lub Track o bad" (b(#d ,cie)ce 0). W tej sytuacji czujnik no,nika
zapobiega nieprawid(owemu sformatowaniu dyskietki, ktrego to zabezpieczenia brakuje w
starszych systemach IBM PS/2 Wikszo,. nowszych systemw PS/2, w(#cznie z tymi, ktre
maj# standardowo z; stalowane napdy 2,88 MB, wyposa)ono w tzw. aktywne (lub
inteligentne) wykrywacze no,nika. Oznacza to, )e czujnik nie tylko wykrywa rodzaj znajduj#cej
si w napd dyskietki i ustawia odpowiedni tryb pracy, lecz rwnie) informuje kontroler (a ta
B10S) o typie dyskietki. Systemy z opisanym rozwi#zaniem nie wymagaj# podania
odpowiedniego parametru formatowania. W takich komputerach polecenie FORMAT wie", jaki
typ dyskietki znajduje si w napdzie i odpowiednio j# formatuje.
Maj#c komputer z inteligentnym wykrywaniem no,nika, mo)na spokojnie zapomnie. o
wszystkich parametrach i prze(#cznikach wymaganych do sformatowania dyskietki w
odpowiednim trybie; system ustala te warto,ci automatycznie. Wiele zaawansowanych
systemw, ta jak nowsze komputery PS/2 i Hewlett-Packard, wykorzystuje ten system
wykrywania no,nika.
Kontroler stacji dyskietek

Kontroler dyskietek zbudowany jest z obwodw umieszczonych na osobnej karcie b#d0 na
p(ycie g(wnej komputera, pe(ni#cych rol interfejsu midzy systemem i napdami dyskietek.
W wikszo,ci komputerw klasy PC oraz XT kontrolery te znajduj# si na osobnej karcie,
zajmuj#cej jedno z gniazd rozszerze%. Systemy AT maj# natomiast kontroler dyskietek i
dyskw twardych zintegrowany na jednej karcie, rwnie) instalowanej w gnie0dzie
rozszerze%. W wikszo,ci nowszych komputerw kontroler znajduje si na p(ycie g(wnej.
Niezale)nie od omawianych rozwi#za%, elektryczne po(#czenie kontrolerw z napdami nie
ulega(o, poza nielicznymi wyj#tkami, zmianom.
Kontroler pocz#tkowo stosowany w komputerach IBM PC oraz XT by( kart# o 3/4 d(ugo,ci
normalnej karty rozszerze%, potrafi#c# sterowa. nawet czterema napdami dyskietek. Dwa
napdy mo)na by(o pod(#czy. do 34-stykowego z(#cza krawdziowego karty, a dwa nastpne -
do 37-stykowego gniazda z ty(u. Z(#cza te oraz poszczeglne wyprowadzenia z kontrolera
przedstawione s# na rysunkach 13.7 i 13.8

"Rysunek 13.7.
Wewn!trzne z,cze kontrolera nap!dw: dyskietekwkomputerach PC














34 pionowe z(#cze krawdziowe z kluczem





Nie pod(#czone 2, 4,6
Sygna( indeksowy 8
Uruchamianie silnika napdu A 10
Wybranie napdu B 12
Wybranie napdu A 14
Uruchamianie silnika napdu B 16
Kierunek obrotu silnika skokowego 18
Napdy
zewntrz
ne

Impuls skokowy 20
Adapter
napdu


Rysunek 13.8.
Zewn!trzne z,cze kontrolera nap!dw dyskietek w komputerach PC oraz XT



Przy standardowych poziomach TTL



INIC u)ywane i-o



Sygna( indeksowy 6
Uruchamianie silnika napdu C 7^
Wybranie napdu D 8

Wybranie napdu C 9

Uruchamianie silnika napdu C 10
Kierunek obrotu silnika skokowego 11
Napdy Impuls skokowy 12 Adapter
zewntrzne Zapisywanie danych 13 napdu
W(#czenie zapisu 14
Czujnik ,cie)ki zerowej 15 ^
Ochrona przed zapisem 16
Odczytywanie danych 17^
Wybieranie g(owicy 1 18
Masa 20-37

W komputerach AT stosowano kart firmy Western Digital, na ktrej znajdowa( si sterownik
napdu dyskw twardych, jak i sterownik napdu dyskietek. Umiejscowienie z(#cza oraz jego
wyprowadzenia (styki) przedstawione s# na rysunku 13.9.
IBM wykorzystywa( w komputerach AT dwie odmiany tego kontrolera. Pierwsza z nici mia(a
12,2 cm wysoko,ci, co w komputerach AT by(o maksymaln# dopuszczaln# wysoko,ci# karty.
Karta ta by(a odmian# kontrolera Western Digital WD1002-WA2 sprzedawanego przez
dystrybutorw i dealerw. Nastpna generacja kart mia(a ju) ty(ki 10,7 cm wysoko,ci, dziki
czemu mo)na by(o je instalowa. nie tylko w obudowie komputerw AT, ale rwnie) w
komputerach XT-286. Karty te stanowi(y odpowiedni] kontrolera Western Digital WD1003-
WA2, rwnie) dostpnego na rynku




Rysunek 13.9.
Z#$cze kontrolera Dyskietki w komputerach AT













Przy standardowych poziomach TTL

Zapis pr$dem o zmniejszonym nat&eniu 2
Nie pod(#czone 4^
Nie pod(#czone 6
Sygna( indeksowy 8
Uruchamianie silnika napdu 1 10
Wybranie napdu 2 12
Wybranie napdu 1 14
Uruchamianie silnika napdu 2 16
Wybieranie kierunku 18^
Krok 20
Zapisywanie danych 22
W(#czanie zapisu 24
Czujnik ,cie)ki zerowej 26
Ochrona przed zapisem 28
Odczytywanie danych 30
Wybr strony 1 32
Zmiana dyskietki 34

Fizyczne parametry dyskietek i ich dzia#anie
W komputerach kompatybilnych z PC mog# by. stosowane napdy a) piciu typw.
W niniejszym podrozdziale opisano fizyczne parametry i dzia(anie ka)dego rodzaju dyskietki
i ka)dego rodzaju napdu. Dyskietki i napdy oglnie dziel# si na dwie klasy: 5,25" oraz
3,5". Fizyczne wymiary i elementy sk(adowe typowej dyskietki 3,5" oraz 5,25" podane s# w
dalszej cz,ci rozdzia(u
Zasady dzia(ania napdu dyskietek s# do,. proste. Dyskietka w napdzie obraca si z
szybko,ci# 300 lub 360 obrotw na minut. Wikszo,. napdw wykorzystuje szybko,. 300
obrotw na minut; jedynie w napdach 5,25" o pojemno,ci 1,2 MB dyskietki obracaj# si z
szybko,ci# 360 obrotw na minut (nawet podczas .odczytu lub zapisu informacji na
dyskietkach 360 kB). W trakcie obracania si dyskietki, g(owice mog# porusza. si do ,rodka
lub na zewn#trz dyskietki o odleg(o,. ok. l", zapisuj#c 40 lub 80 ,cie)ek.
1cie)ki s# zapisywane po obu stronach dyskietki, dlatego czasem nazywa sieje cylindrami. Na
cylinder sk(adaj# si ,cie)ki znajduj#ce si na grnej i dolnej stronie dyskietki. G(owice
zapisuj# dane wykorzystuj#c kasowanie tunelowe, w ktrej to procedurze zapisywana jest
okre,lonej szeroko,ci ,cie)ka, po czym kasowane s# jej brzegi, dziki czemu eliminuje si
zak(cenia ze ,cie)ek s#siednich.
R)nice w szeroko,ci ,cie)ek zapisywanych przez napdy 5,25" mog# spowodowa.
problemy z wymian# danych. Przyczyn# tych problemw jest to, )e ,cie)ki zapisywani przez
napdy DD s# niemal dwukrotnie szersze od zapisywanych przez napdy HD Problemy
pojawiaj# si w sytuacji, gdy dane na dyskietkach pierwotnie zapisanych w napdzie DD
zosta(y uaktualnione za pomoc# napdu HD.
Nawet w trybie 360 kB napd HD nie potrafi ca(kowicie usun#. ,cie)ki zapisanej przez napd
360 kB. Problem pojawia si, gdy taka dyskietka trafi do napdu 360 kB: bdzie on odczytywa(
nowe dane, zapisane midzy pozosta(o,ciami poprzednio zapisane ,cie)ki. Poniewa) napd nie
jest w stanie rozr)ni. zapisanych sygna(w, na ekranie pojawi si komunikat Abort, Retry,
Ignore" (anuluj, powtrz, zignoruj). Problem ten ni pojawia si, je,li nowa dyskietka (tzn. taka,
na ktrej nigdy nie zapisywano informacji zostanie sformatowana w napdzie 1,2 MB z opcj#
,,/4", ustawiaj#c# format 360 kB Zale)nie od wersji systemu DOS, dyskietki 360 kB mo)na
rwnie) formatowa. w napdzie 1,2 MB, stosuj#c opcje ,,/N:9", ,,/T:40" lub /F-.40". Napdu
1,2 MB mo)na nastpnie u)ywa. do zapisywania danych na dyskietce 360 kB, gdy) ka)dy
zapisany plik uda si odczyta. za pomoc# 40-,cie)kowego napdu 360 kB
Opisywana technika zosta(a dobrze sprawdzona podczas przenoszenia danych midzy
systemami AT, wyposa)onymi wy(#cznie w napdy 1,2 MB, a komputerami XT lub PC,
posiadaj#cymi wy(#cznie napdy 360 kB. Kluczem do tej metody jest stosowanie dyskietek
nowych b#d0 wyczyszczonych magnetycznie za pomoc# silnego magnesu lub odpowiedniego
narzdzia de magnetyzuj#cego. Zwyk(e formatowanie dyskietki nie pomo)e, gdy) nie powoduje
ono usunicia danych znajduj#cych si na dyskietce, lecz zapisanie ich przez inne dane na
ca(ej powierzchni dyskietki'
W#a.ciwo.ci magnetyczne dyskietki
Dyskietki formatu HD, wykorzystuj#ce specjalne no,niki, wymagaj# znacznie wy)szych
poziomw (pr#dw) zapisu ni) dyskietki DD. Osoby pytane o to, ktre dyskietki s# bardziej
czu(e magnetycznie: 1,2 MB czy 360 kB, z regu(y odpowiadaj# nieprawid(owo (o ile
wcze,niej nie zapozna(y si z odpowiednimi materia(ami). Odpowied0, )e bardziej czu(e s#
dyskietki 1,2 MB, jest b(dna. Dyskietki HD s# w przybli)eniu o po(ow mniej czu(e
magnetycznie od dyskietek DD.
Dyskietki HD s# w zwi#zku z tym nazywane dyskietkami o wysokiej koercji, gdy) wymagaj#
znacznie silniejszego pola magnetycznego od dyskietek DD. Si( pola magnetycznego mierzy
si w erstedach [Oe]. Do zapisu na dyskietkach 360 kB wymagane jest pole o nat)eniu 300
(erstedw), podczas gdy dyskietki 1,2 MB potrzebuj# a) 600. Poniewa) dyskietki HD
wymagaj# przy zapisie dwukrotnie silniejszego pola magnetycznego, dyskietek 1,2 MB HD nie
powinno si formatowa. do pojemno,ci 360 kB, a dyskietek 360 kB do pojemno,ci 1,2 MB.
Opisany nieprawid(owy sposb formatowania mo)e spowodowa. zaskakuj#cy problem:
dyskietk 360 kB mo)na zapisa. danymi, ktre s# nastpnie trudne do usunicia. Sygna(y
zapisane w formacie HD s# dwukrotnie silniejsze ni) sygna(y u)ywane podczas zapisu w
formacie DD. Jak wyeliminowa. ten problem? Przy prbie ponownego sformatowania
dyskietki w napdzie 360 kB, dane bd# zapisywane za pomoc# mniejszych pr#dw, co nie
zawsze wystarcza do usunicia niepo)#danych sygna(w o wikszym nat)eniu. Przy prbie
ponownego sformatowania w napdzie 1,2 MB, w trybie 360 kB (parametr ,,/4" lub
rwnoznaczny poleceniu FORMAT), napd HD zacznie zapisywa. w trybie o zmniejszonym
nat)eniu pr#du, co znowu mo)e okaza. si niewystarczaj#ce.

Problem ten mo)na rozwi#za. na kilka sposobw. Mo)na na przyk(ad wyrzuci. dyskietk i
doliczy. jej koszt do ceny zdobytych do,wiadcze%, mo)na te) rozmagnesowa. dyskietk za
pomoc# silnego magnesu lub odpowiedniego urz#dzenia de magnetyzuj#cego. W ten sposb na
powierzchni dyskietki wprowadza si losowy uk(ad domen magnetycznych, co odpowiada
przywrceniu pierwotnego stanu dyskietki. Urz#dzenie takie, o ile bdzie dostpne w sklepie
elektronicznym, powinno kosztowa' okoo 100 zotych
Odwrotny problem zwi#zany z formatowaniem dyskietek jest rzadziej spotykany, lecz wart
opisania, jako )e mo)na si z nim jeszcze zetkn#.: formatowanie dyskietki HD w trybie DD.
Nie powinno si (zwykle nie jest to w ogle mo)liwe) formatowa. dyskietki 1,2 MB do
pojemno,ci 360 kB. W takiej sytuacji napd wykorzystuje mniejsze pr#d^ zapisu, ktre
tworz# pole magnetyczne zbyt s(abe do zapisania danych na dyskietce l ,2 MB. Najczstszym
efektem takiego postpowania jest natychmiastowe wy,wietlenie komunikatu o b(dzie
podczas formatowania: invaiid media" (nieprawid(owy no,nik) lub Track o bad - disk
unusable" (b(#d na ,cie)ce O - dyskietka nie nadaje si do u)ytku). Na szcz,cie system
zwykle nie zezwala na pope(nienie takiego b(du.

Powy)ej opisane problemy trapi# napdy dyskietek 5,25" i nie wystpuj# w przypadku
napdw 3,5". Poniewa) zarwno napdy HD jak i DD zapisuj# tak# sam# liczb ,cie)ek o
identycznej szeroko,ci, nie ma mo)liwo,ci wyst#pienia problemw podczas zapisu danych
przez jeden typ napdu na dyskietce zapisanej uprzednio za pomoc# napdu innego typu.
Dziki temu producent komputerw nie musi oferowa. wersji D.D napdu 3,5" w systemach
z napdami HD lub ED. Napdy HD i ED potrafi# idealnie na,ladowa. prac napdu DD, a
napd ED - rwnie) prac napdu HD o pojemno,ci 1,44 MB.

Napdy HD i ED mog# jednak stanowi. problem dla niedo,wiadczonych u)ytkownikw
prbuj#cych formatowa. dyskietki do niew(a,ciwych pojemno,ci. Cho. napd ED potrafi
czyta., zapisywa. i formatowa. dyskietki DD, HD i ED, ka)da dyskietka powinna by.
formatowana na odpowiedniej dla niej pojemno,ci. Z tego powodu dyskietka ED powinna
by. formatowana jedynie do pojemno,ci 2,88 MB - nigdy do 1,44 MB czy 720 kB. Dyskietki
zawsze powinny mie. naniesiony format, do ktrego zosta(y przeznaczone. Mo)na sprawi.
sobie spory k(opot, je,li do napdu komputera IBM PS/2 Model 50, 60, 70 lub 80 w(o)y si
dyskietk 720 kB i wyda polecenie FORMAT A:. W takiej sytuacji rozpocznie si formatowanie
dyskietki 720 kB w trybie 1,44 MB, co w najlepszym wypadku sprawi, )e stanie si ona
bardziej zawodna i bdzie wymaga. zastosowania silnego magnesu przed ponownym
(poprawnym) jej sformatowaniem Natomiast korzystanie z nieprawid(owo sformatowanej
dyskietki niesie ze sob# powa)ne ryzyko utraty danych.

Powy)szy problem nigdy by nie zaistnia(, gdyby firma IBM wykorzysta(a czujnik no,niki w
napdach dyskietek systemw PS/2. Napdy identyfikuj#ce no,nik w celu okre,lani; trybu
pracy s# lepiej zabezpieczone przed nieprawid(owym sformatowaniem dyskietki W
przypadku prby sformatowania dyskietki do nieodpowiedniej dla niego pojemno,. napdy
takie nie dopuszczaj# do formatowania, wy,wietlaj#c przy tym odpowiedni komunikatu
b(du.





Logiczna struktura dyskietki
Ka)dy rodzaj napdu mo)e utworzy. na dyskietkach r)n# liczb sektorw i ,cie)ek. W
niniejszym punkcie opisany jest sposb widzenia" napdu przez system DOS i podane s# tu
rwnie) definicje napdw z punktu widzenia systemu DOS, a tak)e parametry cylindrw i
klastrw
Sposb korzystania z dyskietki przez system operacyjny
Dla systemu operacyjnego dane na dyskietce zorganizowane s# w ,cie)ki i sektory. 1cie)ki s#
w#skimi, koncentrycznymi okrgami na powierzchni dyskietki. Sektory mo)na postrzega. jako
wycinki okrgu. System DOS w wersji 1.0 i 1.1 potrafi odczytywa. i zapisywa. dyskietki 5,25"
z 40 ,cie)kami (o numerach 0-39) na ka)dej ze stron i o,mioma sektorami (ponumerowanymi
1-8) na ka)dej ze ,cie)ek. W wersji 2.0 tego systemu liczba sektorw zosta(a zwikszona do 9,
dziki czemu te same dyskietki osi#gn(y wiksz# pojemno,.. W komputerach AT z napdami
5,25" 1,2 MB wykorzystywany by( system DOS 3.0, obs(uguj#cy w tych napdach 15 sektorw
na ,cie)ce i 80 ,cie)ek na stronie; z kolei DOS 3.2 obs(uguje napdy 3,5", zapisuj#ce 9
sektorw na ,cie)ce i 80 ,cie)ek na stronie dyskietki, a DOS 3.3 - napdy 3,5", zapisuj#ce 18
sektorw na ,cie)ce i 80 ,cie)ek na stronie. Odleg(o,. midzy ,cie)kami, a co za tym idzie -
liczba ,cie)ek na stronie, jest sta(# cech# napdu, zale)n# od jego konstrukcji mechanicznej i
elektronicznej
Tabela 13.3.
Formaty dyskietek 3,5"

Dyskietki 3,5"

Dyskietki 720
kB(DD)
Dyskietki 1,44 MB
(HD)
Dyskietki 2,88 MB
(ED)
Bajtw w sektorze

512

512

512

Sektorw na ,cie)ce 9 18 36
1cie)ek na stronie

80

80

80

Stron

2

2

2

Pojemno,. [kilobajty]

720

1 440

2880

Pojemno,. [megabajty]

0,703

1,406

2,813

Pojemno,. [miliony bajtw]

0,737

1,475

2,949

R)nice midzy pojemno,ciami r)nych formatw mo)na obliczy. mno)#c liczb sektorw na
,cie)ce przez liczb ,cie)ek na stronie, a otrzymany wynik - przez sta(# liczb dwch stron i
512 bajtw w sektorze.

Warto zaznaczy., )e pojemno,. dyskietki mo)e by. wyra)ana na r)ne sposoby. Najbardziej
popularn# metod# jest podawanie pojemno,ci w kilobajtach (l kB to 1024 bajty). Sprawdza
si to w przypadku dyskietek 360 kB i 720 kB, lecz sprawia dziwne wra)enie po
zastosowaniu do dyskietek 1,44 MB i 2,88 MB. Jak wida., dyskietka 1,44 MB ma w istocie
pojemno,. l 440 kB, a nie l ,44 megabajta. Poniewa) megabajt to 1024 kilobajty, dyskietka
szumnie oznaczana jako 1,44 MB jest w rzeczywisto,ci dyskietk# o pojemno,ci ledwie 1,406
MB.

Innym sposobem wyra)ania pojemno,ci dyskietki jest pos(ugiwanie si milionami bajtw. W
takiej sytuacji dyskietka 1,44 MB ma pojemno,. 1,475 miliona bajtw. Aby dodatkowo
skomplikowa. spraw, zarwno megabajty, jak i miliony bajtw zapisuje si skrtowo jako
MB lub M. Brakuje po prostu powszechnie zaakceptowanej definicji skrtw M i MB.
Podobnie jak czyste kartki papieru, rwnie) nowe dyskietki nie zawieraj# )adnych informacji.
Formatowanie przypomina rysowanie na kartce linii u(atwiaj#cych pisanie. W trakcie
formatowania nanoszone s# na dyskietk informacje wymagane przez system DOS do
przechowywania zawarto,ci katalogw i tablicy FAT. Podanie wraz z poleceniem FORMAT
parametru /s" (zapisanie systemu) przypomina tworzenie strony tytu(owej. Polecenie to
zapisuje na dyskietce fragmenty systemu DOS, ktre s# potrzebne do uruchomienia komputera.
System operacyjny rezerwuje niemal ca(# ,cie)k przy zewntrznej krawdzi dyskietki (,cie)k
0) na w(asne potrzeby. Sektor nr l na tej ,cie)ce zawiera DOS Boot Record (DBR - Rekord
startowy DOS) lub inaczej Boot Sector (Sektor startowy albo bootuj#cy"), potrzebny do
rozpoczcia pracy systemu. Kilka nastpnych sektorw przeznaczonych jest na tablic FAT,
pe(ni#c# rol hotelowego recepcjonisty". Jego zadaniem jest pamitanie, w ktrych klastrach,
czyli jednostkach alokacji (pokojach") na dyskietce przechowywane s# fragmenty plikw, a
ktre z nich s# puste. Nastpnych kilka sektorw zawiera g(wny katalog dyskietki, w ktrym
system DOS zapisuje informacje dotycz#ce nazw oraz po(o)enia pocz#tkw plikw na
dyskietce. Wikszo,. tych informacji jest wy,wietlana po wydaniu polecenia DIR.
W )argonie producentw komputerowych mwi si, )e proces zarz#dzania omawiany mi
informacjami jest dla u)ytkownika przezroczysty", co znaczy, )e u)ytkownik nie musi (i na
og( nie mo)e) decydowa., w ktrym miejscu na dyskietce informacje maj zosta. zapisane.
Cho. proces ten jest przezroczysty", nie znaczy to, )e jako u)ytkw nie powinni,my by.
,wiadomi czynno,ci wykonywanych za nas przez system DOS. Podczas zapisywania danych
DOS zawsze prbuje zape(ni. najwcze,niejsze wolne sektory dyskietki. Poniewa) plik mo)e
by. wikszy od pojedynczego bloku sekt rw, DOS zapisuje pozosta(# cz,. pliku w
nastpnym wolnym bloku sektorw. W te sposb plik mo)e zosta. zapisany w kilku
fragmentach, zape(niaj#c dziury powsta(e p usunitych mniejszych plikach. Du)y plik
ca(kowicie wype(nia tak# dziur; nastpni DOS dalej szuka wolnego miejsca na dyskietce, id#c
od ,cie)ek zewntrznych do wewntrznych. Reszta pliku jest zapisywana w nastpnym wolnym
obszarze dyskietki
Opisane czynno,ci s# wykonywane stale, wic po pewnym czasie wszystkie pliki na dyskietce
mog# by. wzajemnie poprzeplatane. Nie stanowi to problemu dla systemu DOS, gdy) zosta(
on zaprojektowany do zarz#dzania plikami w taki sposb. Jest to jednak problem natury
fizycznej: odczytywanie pliku rozbitego na fragmenty znajduj#ce si w 50 lub 100 r)nych
miejscach na dyskietce trwa znacznie d(u)ej ni) czytanie pliku zapisanego w jednym miejscu.
W drugim przypadku (atwiejsze jest rwnie) odzyskiwanie danych utraconych w wyniku
awarii. Dlatego dokonywana co jaki, czas defragmentacja dyskietki mo)e znacznie u(atwi.
odzyskiwanie plikw, jak rwnie) przy,pieszy. odczytywanie i zapisywanie plikw
znajduj#cych si w jednym bloku.
Jak przeprowadzi. defragmentacj dyskietki? System DOS 6.0 lub nowszy wyposa)ony jest w
polecenie o nazwie DEFRAG. Narzdzie to jest w istocie okrojon# wersj# programu Speedisk
pakietu Norton Utiiities. Nie ma on tak bardzo rozbudowanych opcji ani nie jest tak szybki jak
wersja pe(na, ale w wikszo,ci przypadkw radzi sobie ca(kiem dobrze. Wcze,niejsze wersje
DOS nie umo)liwiaj# tak (atwej defragmentacji dyskietki, ale ten sam cel mo)na osi#gn#.
archiwizuj#c i odtwarzaj#c pliki. Na przyk(ad, aby zdefragmentowa. pliki znajduj#ce si na
dyskietce, nale)y je skopiowa. na pust# dyskietk, usun#. wszystkie pliki z oryginalnej
dyskietki, po czym z powrotem skopiowa. je na t dyskietk. W przypadku dysku twardego
nale)y utworzy. kopie zapasowe wszystkich plikw, sformatowa. dysk i odtworzy. pliki.
Opisana procedura jest jednak (delikatnie mwi#c) czasoch(onna.
System Windows 95 tak)e wyposa)ono w narzdzie do defragmentacji dyskietek, ktre nie
tylko pracuje w ,rodowisku graficznym Windows, lecz rwnie) dzia(a w tle, umo)liwiaj#c
prac innych aplikacji w tym samym czasie.

Poniewa) wersje DOS wcze,niejsze ni) 6.0 nie umo)liwiaj# wygodnej defragmentacji
dyskietki, wiele firm opracowa(o programy narzdziowe umo)liwiaj#ce wykonanie tej operacji
w sposb szybki i skuteczny. Programy te potrafi# odtworzy. ci#g(o,. pliku bez konieczno,ci
formatowania dysku i kopiowania plikw. Osobistym faworytem autora ksi#)ki, cechuj#cym si
bardzo (atw# obs(ug# oraz szybkim i bezpiecznym dzia(aniem, jest narzdzie Vopt firmy
Golden Bow U)ytkownicy systemu Windows 95, obs(uguj#cego d(ugie nazwy plikw,
powinni pamita., )e wiele starszych programw tego typu skraca owe nazwy, co mo)e by.
przyczyn# wielu problemw. Aby sprawdzi., czy dany program wsp(pracuje z dyskami
sformatowanymi przez Windows 95, nale)y skontaktowa. si z producentem programu. Wiele
programw bdzie wymaga(o aktualizacji, )eby poprawnie pracowa.
Przed uruchomieniem programu do defragmentacji wykonaj kopi bezpiecze%stwa zawieraj#c#
wszystkie istotne dane. Dziki temu unikniesz spustosze%, jakie mog(yby powsta. w wyniku
np. zaniku napicia w sieci elektrycznej, b(du w programie defragmentuj#cym albo jego
niezgodno,ci z nowszymi wersjami systemu DOS lub Windows.
Cylindry
Termin cylinder u)ywany jest zwykle zamiennie z terminem $cie)ka. Cylinder obejmuje
wszystkie ,cie)ki znajduj#ce si w danej chwili pod g(owicami odczytuj#co zapisuj#cymi. Ze
wzgldu na to, )e napd ma najwy)ej dwie g(owice, a dyskietka - najwy)ej (i zwykle) dwie
strony, w sk(ad jednego cylindra dyskietki wchodz# zwykle dwie ,cie)ki. Dyski twarde maj#
najcz,ciej kilka talerzy, z ktrych ka)dy ma dwie strony i obs(ugiwany jest przez dwie g(owice
(lub wicej), co daje wiele ,cie)ek w jednym cylindrze
Klaster lub jednostka alokacji

Klaster w systemie DOS 4.0 lub nowszym nazywany jest rwnie) jednostk, alokacji.
Terminw mo)na u)ywa. zamiennie, gdy) pojedynczy klaster jest najmniejsz# jednostk#
przestrzeni na dysku, ktr# DOS mo)e przydzieli. (alokowa.) zapisywanemu plikowi. Klaster
lub jednostka alokacji sk(ada si z jednego lub wicej (zwykle wicej) sektorw. Ujcie
wicej ni) jednego sektora w klastrze (i zwikszenie tym samym rozmiaru klastra) powoduje
zmniejszenie rozmiaru tablicy FAT i przy,pieszenie dzia(ania systemu DOS, ze wzgldu na
to, )e musi on obs(ugiwa. mniejsz# liczb jednostek alokacji, Kosztem takiego rozwi#zania
jest powikszenie nie wykorzystanych obszarw dyskietki. Poniewa) klaster jest najmniejsz#
jednostk# przestrzeni na dysku, jak# DOS mo)e zarz#dza., ka)dy plik na dysku zajmuje
obszar o rozmiarze bd#cym wielokrotno,ci# rozmiaru klastra.
W tabeli 13.4 podane s# standardowe rozmiary klastrw, wykorzystywane przez system DOS
do obs(ugi r)nych formatw dyskietek. W rozdziale 14. Napdy dyskw twardych" opisane
zosta(y rozmiary klastrw, czyli jednostek alokacji, stosowane w dyskach twardych
Tabela 13.4.
Standardowe rozmiary klastrw i jednostek alokacji
Pojemno,. w Liczba sektorw Rodzaj Rozmiar dyskietki
klastrze tablicy FAT jednostki

5,2
5"
';360 kB 2 sektory l 024 bajty 12 bitw
5,25";
1,2
MB l sektor 512 bajtw 12 bitw
3,5
";
72
0
kB 2 sektory 1 024 bajty 12 bitw
3,5
";
1.
44
MB

l

sektor

512 bajtw

12

bitw

3,5
";
2.
88
MB

2

sektory

l 024 bajty

12

bitw

Dyskietki HD maj# z regu(y mniejsze klastry, co mo)e wydawa. si dziwne, gdy;mieszcz#
wicej sektorw ni) dyskietki DD. Prawdopodobn# przyczyn# takiego stanu rzeczy jest to, )e
IBM i Microsoft uzna(y, i) zmniejszenie strat przestrzeni na dyskietce mimo wynikaj#cego st#d
niewielkiego obni)enia prdko,ci, zostanie przez u)ytkownikw dobrze przyjte. Wielko,ci
klastrw na dysku twardym (co jest opisane w dalsze cz,ci ksi#)ki) mog# si od siebie
znacznie r)ni., zale)nie od wersji systemu DOS lub Windows oraz pojemno,ci dysku
twardego
Rodzaje napdw dyskietek
Systemy zgodne z PC mog# korzysta. z piciu dostpnych standardowych napdw
dyskietek. Napdy te naj(atwiej okre,li. podaj#c parametry stosowanych w nich formatw
(tabela 13.2 i 13.3).
Wikszo,. napdw mo)e formatowa. r)ne typy dyskietek. Na przyk(ad 3,5-calowy napd
ED mo)e formatowa. i wype(nia. danymi dowoln# dyskietk 3,5". Podobnie, napd HD
5,25" mo)e formatowa. i zapisywa. dowoln# dyskietk 5,25" (cho., jak wspomniano, mog#
wyst#pi. pewne problemy zwi#zane z szeroko,ci# ,cie)ek). Napd HD 5,25 potrafi nawet
tworzy. dyskietki w starszych, nie u)ywanych ju) formatach, np. jednostronnych lub z
o,mioma sektorami na ,cie)ce.
Z tabeli 13.5 wynika, )e r)ne pojemno,ci dyskietek wynikaj# z kombinacji kilku parametrw,
z ktrych cz,. jest sta(a dla wszystkich napdw, a inne zmieniaj# si, zale)nie od typu
napdu. Na przyk(ad, wszystkie napdy korzystaj# z 512-bajtowych sektorw, stosowanych
rwnie) w dyskach twardych. Warto jednak zaznaczy., )e DOS traktuje wielko,. sektora jako
parametr zmienny, a B10S - nie.
Prosz zauwa)y., )e wszystkie wsp(czesne napdy dyskietek s# dwustronne. IBM nie
produkuje systemw z napdami jednostronnymi od roku 1982, zatem nale)y je uzna. za
przestarza(e. IBM rwnie) nigdy nie korzysta( z jednostronnej odmiany napdu 3,5", cho. sto-
sowano go w 1984 roku w systemach Apple Macintosh. IBM oficjalnie rozpocz#( sprzeda)
napdw 3,5" w roku 1986 i stosowa( jedynie ich dwustronne odmiany
Napd 5,25" DD (360 kB)
Napd 5,25" o niskiej gsto,ci zapisu zosta( zaprojektowany do obs(ugi dyskietek o formacie
standardowym, o pojemno,ci 360 kB. Mimo )e gsto,., z ktr# w napd pracuje, jest niska,
to producenci uparcie okre,laj# j# mianem podwjnej gsto,ci. Uwa)am, )e termin
podwjna gsto,." nie powinien by. w ogle stosowany, zw(aszcza ze wzgldu na
nieporozumienia, jakie wywo(uje odnoszenie si do% w kontek,cie napdw o gsto,ci
wysokiej.
Termin podwjna gsto,." powsta( jako nastpstwo terminu pojedyncza gsto,.",
opisuj#cego napdy, w ktrych do zapisywania wykorzystywano kodowanie FM (modulacj
czstotliwo,ci), umo)liwiaj#c# zapisanie na dyskietce oko(o 90 kB. Ten przestarza(y typ napdu
nigdy nie by( wykorzystywany w komputerach PC, cho. stosowanego w niektrych starszych
systemach, np. w przeno,nym komputerze Osborne-1. Rwnocze,nie z rozpoczciem
kodowania MFM (zmodyfikowana modulacja czstotliwo,ci) producenci wprowadzili termin
podwjna gsto,.", wskazuj#cy na niemal dwukrotnie wiksz# pojemno,. dyskietek
zapisywanych t# metod#. Wszystkie wsp(czesne napdy, w tym wszystkie typy wymienione w
niniejszym podrozdziale, wykorzystuj# kodowanie MFM. R)ne metody kodowania sygna(w,
w tym FM, MFM i RLL omwione s# w rozdziale 14. Napdy dyskw twardych".





Tabela 13.5.
Rodzaje formatw stosowanych na dyskietkach DOS


























Dyskietka w napdzie 360 kB obraca si Z szybko,ci# 300 obrotw na minut, piciu obrotw
na sekund, co oznacza, )e l obrt trwa 200 ms. Wszystkie standardowe kontrolery obs(uguj#
przeplot sektorw l: l, co oznacza )e sektory na ,cie)ce s# (i odczytywane) kolejno. Aby
mo)liwie najszybciej odczytywa. i zapisywa. info kontroler wysy(a dane z szybko,ci# 250
000 bitw na sekund. Poniewa) wszystkie kontrolery obs(uguj#ce nisk# gsto,. wysy(aj#
dane z tak# szybko,ci#, praktycznie kontroler mo)e obs(u)y. omawiany typ napdu, o ile
umo)liwia to BIOS (skrt i Basie Input/Output System - podstawowy system
wej,cia/wyj,cia) zapisany w p ROM (skrt od ang. Read Oniy Memory - pami. tylko do
odczytu).
Ze wzgldu na to, )e BIOS, obs(uguj#cy nie tylko napdy dyskietek, we wszystkich
standardowych systemach zgodnych z PC jest zapisany w pamici ROM, do obs(ugi pdu
zwykle nie s# potrzebne )adne dodatkowe sterowniki, z wyj#tkiem mo)e nie podrbek"
napdw 360 kB przeznaczonych dla komputerw PS/2, ktre mog# wymaga. dodatkowych
sterownikw. Wszystkie komputery oferowane maj# natomiast wbudowan# pami. ROM,
umo)liwiaj#c# dzia(anie napdw dyskietek Jedynym wymogiem poprawnego dzia(ania
napdw jest wic odpowiednie skonfigurowanie komputera






Format
y

aktu
global
ne


Formaty przesta
Rozmiar dyskietki
(w calach);

3,5

3,5

3,5

5,25

5,2 5

5,25

5,25

Pojemno,. dyskietki
(kB);
2880

1440

720

1200

360

320

180

Bajt cleskryptora
no,nika
FOh FOh F9h F9h FDh FFh FCh
Strony (g(owice)

2

2

2

2

2

2

!
1cie)ek na stron 80 80 80 80 40 40 40
Sektorw na ,cie)k 36 18 9 15 9 8 9
Bajtw na sektor

512

512

512

512

512

512

512
Sektorw na klaster 2 1 2 1 2 2 1
Rozmiar FAT
(sektory);
9

9

3

7

2

1

2

Liczba tablic FAT 2 2 2 2 2 2 2
Rozmiar g(wnego 15 14 7 14 7 7 4
katalogu (sektory);
Maks. liczba
wpisw w g(wnym
240

224

112

224

112

112

64

Ca(kowita liczba 5760 2880 1 2400 720 640 360
na dyskietce
Ca(kowita liczba 5726 2847 1 2371 708 630 351
dostpnych
Ca(kowita liczba 2863 2847 713 2371 354 315 353
dostpnych klastrw

Napd 5,25" HD (1,2 MB)

Napd HD l ,2 MB po raz pierwszy zastosowano w komputerach IBM AT, wprowadzonych
w sierpniu 1984 roku. Napd ten do zapisania 1,2 MB danych na dyskietce wymaga( u)ycia
nowego typu dyskietki, umo)liwiaj#c jednocze,nie odczyt i zapis (cho. czasem by(o to
zawodne) dyskietki o niskiej gsto,ci 360 kB.
Napd 1,2 MB w normalnym trybie pracy zapisuje 80 cylindrw po dwie ,cie)ki, poczynaj#c
od cylindra O przy zewntrznej krawdzi dyskietki. R)nica midzy napdem HD (wysokiej
gsto,ci) a napdem DD (niskiej gsto,ci) polega g(wnie na mo)liwo,ci zapisania dwukrotnie
wikszej liczby ,cie)ek na podobnej powierzchni dyskietki. Umo)liwia to dwukrotne
zwikszenie jej pojemno,ci. Liczba ,cie)ek jest g(wn#, ale nie jedyn# r)nic#. Na ka)dej
,cie)ce formatu HD (wysokiej gsto,ci) normalnie zapisywanych jest 15 sektorw o rozmiarze
512 bajtw ka)dy, co dodatkowo zwiksza pojemno,. dyskietki. W efekcie dyskietki HD 5,25"
mog# przechowywa. niemal czterokrotnie wicej informacji ni) dyskietki DD 5,25" (1,2 MB
zamiast 360 kB). Zwikszenie pojemno,ci ka)dej ,cie)ki wymaga(o zastosowania dyskietek ze
specjalnym no,nikiem, zaprojektowanym do pracy z takim sposobem zapisu.

Poniewa) nowe dyskietki by(y pocz#tkowo do,. drogie i trudne do zdobycia, wielu
u)ytkownikw prbowa(o zast#pi. je dyskietkami o niskiej gsto,ci, formatuj#c je na
pojemno,. 1,2 MB, w wyniku czego tracili dane i przysparzali sobie dodatkowej pracy nad
odzyskaniem informacji.

Problemy braku zgodno,ci w stosunku do napdw 360 kB wywodz# si ze zdolno,ci napdu
1,2 MB do zapisywania dwukrotnie wikszej liczby cylindrw na tym samym obszarze, co
napd 360 kB. Napdy 1,2 MB ustawiaj# g(owice nad tymi samymi 40 cylindrami, co napdy
360 kB, pos(uguj#c si technik# podwjnych krokw, polegaj#c# na przesuwaniu g(owic co
dwa cylindry, dziki czemu podczas pracy z dyskietkami 360 kB zawsze znajduj# si one w
poprawnym po(o)eniu. Przyczyn# problemw jest to, )e napd 1,2 MB zapisuje 80 cylindrw
na obszarze, na ktrym napd 360 kB zapisuje 40 cylindrw, co oznacza, )e g(owice napdu
1,2 MB musz# by. mniejsze. W)sze g(owice mog# spowodowa. problemy podczas zapisu
na dyskietkach u)ywanych w napdach 360 kB (o szerszych g(owicach), poniewa) nie mog#
przykry." ca(ej ,cie)ki zapisanej przez napd 360 kB.
Dyskietki w napdach l ,2 MB obracaj# si z szybko,ci# 360 obrotw na minut, czyli 6
obrotw na sekund lub 166,67 milisekund na obrt. Szybko,. ta jest sta(a, niezale)nie od
rodzaju (HD czy DD) dyskietki. Aby odczyta. lub zapisa. 15 sektorw (wraz z odpowiednimi
informacjami dodatkowymi) 6 razy na sekund, kontroler musi przesy(a. dane z szybko,ci#
500 000 bitw na sekund (500 kHz). Wszystkie standardowe kontrolery uwzgldniaj#ce
nisk# i wysok# gsto,. obs(uguj# t szybko,., a co za tym idzie, rwnie) omawiane napdy.

Naturalnie, poprawna obs(uga napdu zale)y rwnie) od odpowiedniego BIOS-u. Gdy w
napdzie znajduje si dyskietka 360 kB, obraca si ona rwnie) z prdko,ci# 360 obrotw na
minut, lecz do jej poprawnej obs(ugi wymagana jest szybko,. transmisji 300 000 bitw na
sekund (300 kHz). Standardowe kontrolery w komputerach AT wysy(aj# dane z
czstotliwo,ciami 250 kHz, 300 kHz i 500 kHz. Czstotliwo,. 300 kHz jest wykorzystywana
jedynie podczas odczytywania lub zapisywania na dyskietkach 5,25" DD
W(a,ciwie wszystkie standardowe komputery AT w pamici ROM maj# system BIOS, ktry
obs(uguje napdy 1,2 MB, wykorzystuj#c w tym celu czstotliwo,. 300 kHz


Napd 3,5" DD (720 kB)
3,5-calowy napd DD o pojemno,ci 720 kB w komputerze PC po raz pierwszy pojawi( wraz z
laptopem IBM Convertible, wprowadzonym w roku 1986. Od tej pory wszystkie komputery
IBM maj# standardowo montowane napdy 3,5". Ten typ napdw jest rwnie) sprzedawany
przez IBM jako wewntrzny i zewntrzny napd do komputerw XT i AT.
Poza rynkiem komputerw zgodnych z PC, inni producenci komputerw (Apple,
Hewlett-Packard itd.) oferowali napdy 3,5" na d(ugo przed ich pojawieniem si w
,wiecie PC.
Napdy 3,5" DD standardowo zapisuj# 80 cylindrw po dwie ,cie)ki, z ktrych ka)da ma 9
sektorw, co w rezultacie daje pojemno,. 720 kB.
Interesuj#ce, )e wielu producentw podaje, i) pojemno,. tych dyskietek wynosi 1,0 MB, co
jest zgodne z prawd#. R)nica midzy rzeczywist# pojemno,ci# 1,0 MB a mo)liwymi do
wykorzystania po sformatowaniu 720 kB, jest zajmowana przez nag(wek i etykiet ka)dego
z sektorw, przerwy midzy sektorami oraz przerwy indeksowe, znajduj#ce si na pocz#tku
ka)dej ,cie)ki (przed pierwszym sektorem). Przestrze% zajmowana przez powy)sze obiekty
nie nadaje si do przechowywania danych. St#d r)nica midzy pojemno,ci# dyskietki przed i
po sformatowaniu.
Warto pamita., )e w sk(ad 720 kB wolnego miejsca wchodz# rwnie) obszary rezerwowane
przez system DOS do zarz#dzania dyskiem (sektor startowy, tablice FAT, katalogi, itd.),
przez co faktyczna pojemno,. dyskietki spada do 713 kB.
W komputerach zgodnych z PC, napdy DD 720 kB wykorzystywane by(y g(wnie w
komputerach klasy XT, poniewa) mog(y by. obs(ugiwane przez ka)dy kontroler obs(uguj#cy
nisk# gsto,.. Dyskietki w tym napdzie obracaj# si z szybko,ci# 300 obrotw na minut,
wic do poprawnej pracy kontrolera wymagana jest jedynie czstotliwo,ci 250 kHz. Jest to
taka sama prdko,. transmisji, jak w napdach 360 kB, co oznacza, )e ka)dy kontroler
obs(uguj#cy napd 360 kB poradzi sobie rwnie) z napdem 720 kB.
Jedynym problemem zwi#zanym z napdem 720 kB mo)e by. jego poprawna obs(uga przez
BIOS. System produkcji IBM z BIOS-em datowanym na 10.06.85 lub p0niej mo)e
obs(ugiwa. napd 720 kB i nie potrzebuje do tego )adnych sterownikw. W przypadku BIOS-u
z dat# wcze,niejsz#, do obs(ugi napdu 720 kB wymagane jest zastosowanie programu
DRIYER.SYS z systemu DOS 3.2 lub p0niejszego. W niektrych wersjach OEM systemu
DOS nale)y rwnie) w pliku CONFIG.SYS okre,li. parametr DRIVPARM. Oczywi,cie,
mo)na te) zmieni. BIOS na jego nowsz# wersj, co zwalnia z konieczno,ci instalowania
r)nych dziwnych sterownikw i jest rozwi#zaniem zalecanym - zw(aszcza przy instalowaniu
omawianego napdu w starszym systemie
Napd 3,5" HD (1,44 MB)
3,5-calowe napdy HD pojawi(y si w komputerach IBM w roku 1987, kiedy to zastosowano je
w serii PS/2. Cho. IBM oficjalnie oferowa( ten typ napdu tylko w ramach nowego systemu,
wikszo,. producentw komputerw kompatybilnych z IBM w(#czy(a nowe urz#dzenie do
oferty niemal natychmiast po premierze systemu PS/2.





Napd HD zapisuje na dyskietce 80 cylindrw sk(adaj#cych si z dwch ,cie)ek, z ktrych
ka)da ma 18 sektorw, co daje pojemno,. po sformatowaniu rwn# 1,44 MB. Wikszo,.
producentw podaje, )e pojemno,. tych dyskietek wynosi 2,0 MB. R)nica jest tracona
podczas formatowania. Nale)y pamita., )e obszar 1,44 MB obejmuje tak)e sektory potrzebne
systemowi DOS do zarz#dzania plikami, po odliczeniu ktrych na dane pozostaje 1423,5 kB
wolnego miejsca.
Dyskietki w napdach HD obracaj# si z szybko,ci# 300 obrotw na minut, ktra to prdko,.
umo)liwia prawid(ow# prac kontrolerw obs(uguj#cych zarwno nisk#, jak i wysok# gsto,..
W celu korzystania z czstotliwo,ci przesy(ania 500 kHz, maksymalnej dla wikszo,ci
kontrolerw, napdy te stosuj# wy(#cznie prdko,. obrotow# 300 obrotw na minut. Gdyby
dyskietki obraca(y si, podobnie jak w napdach 5,25", z prdko,ci# 360 obrotw na minut,
liczba sektorw na ,cie)ce musia(aby ulec zmniejszeniu do 15 b#d0 te) kontroler nie zd#)y(by
zapisa. wszystkich sektorw. Krtko mwi#c, napdy 1,44 MB przechowuj# 1,2 razy wicej
informacji od napdw 1,2 MB, ktre z kolei stosuj# szybko,. obrotow# dyskietki 1,2-krotnie
wiksz# ni) w napdach 1,44 MB. Szybko,ci transmisji danych s# identyczne w obu typach
napdw i mo)na je obs(ugiwa. za pomoc# tych samych kontrolerw. W rzeczywisto,ci,
poniewa) 3,5-calowe napdy HD mog# pracowa. przy prdko,ci transmisji 500 kHz, kontroler
obs(uguj#cy napd 5,25" o pojemno,ci 1,2 MB rwnie dobrze wsp(pracuje z napdem 1,44
MB. Po w(o)eniu do napdu 3,5" HD dyskietki o niskiej gsto,ci, szybko,. przesy(ania danych
spada do 250 kHz, a pojemno,. dyskietki do 720 kB.
Podstawowym problemem w systemie z napdem 1,44 MB jest zapewnienie obs(ugi napdu
przez BIOS komputera. Systemy produkcji IBM z BIOS-em datowanym na 15.11.85 lub
p0niejsze maj # wbudowan# obs(ug napdw 1,44 MB, dziki czemu nie ma potrzeby
stosowania dodatkowych sterownikw. Przydatny mo)e si okaza. program konfiguracyjny
zwyk(ego komputera AT, gdy) program konfiguracyjny IBM-a nie umo)liwia do(#czenia
opcjonalnego napdu 1,44 MB. Inny problem zwi#zany jest z kontrolerem i ze sposobem, w
jaki sygnalizuje on zapisywanie danych na dyskietce o niskiej gsto,ci. Problem ten jest
omwiony szczeg(owo w nastpnym punkcie.

Napd 3,5" ED (2,88 MB)

Nowy napd 2,88 MB zosta( opracowany przez Toshiba Corporation w latach 80-tych, a po
raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w roku 1987. W 1989 roku firma Toshiba rozpocz(a
produkcj napdw i dyskietek, ktre wielu dostawcw komputerowych zacz(o oferowa.
jako rozszerzenia do nowszych systemw. IBM oficjalnie rozpocz#( stosowanie napdu 2,88
MB w serii PS/2 z roku 1991.Od tamtej pory napd 2,88 MB jest elementem standardowego
wyposa)enia w(a,ciwie ka)dego komputera PS/2. Poniewa) napd ten mo)e w pe(ni
obs(ugiwa. dyskietki 1,44 MB i 720 kB, zosta( szybko zaakceptowany. Do obs(ugi nowego
napdu wymagany jest system DOS 5.0 lub nowszy
Napdy tego typu produkuje wiele firm, midzy innymi Toshiba, Mitsubishi, Sony i Panasonic.
Niestety, z powodu wysokiej ceny no,nika napdy te nie przyj(y si, cho. niemal wszystkie
wsp(czesne komputery potrafi#ce obs(ugiwa. W napdach ED 2,88 MB wykorzystuje si
technik nazwan# zapisem wg!bnym", ktra umo)liwia osi#gnicie bardzo du)ej gsto,ci
liniowej 36 sektorw na ,cie)ce. W technice tej zwikszon# gsto,. uzyskuje si przez
namagnesowanie domen w kierunku prostopad(ym do powierzchni no,nika. Stawiaj#c domeny
magnetyczne na ich ko%cach i upakowuj#ce ,ci,le obok siebie, osi#ga si znaczny wzrost
gsto,ci zapisu.



Technologia produkcji g(owic umo)liwiaj#cych prostopad(y lub inaczej wg(bny sposb zapisu
by(a znana ju) od pewnego czasu. Nie mo)na jej jednak by(o wykorzysta., dopki nie zosta( do
tego sposobu zapisu dostosowany sam no,nik. Typowe no,niki maj# cz#stki magnetyczne w
kszta(cie ma(ych igie( le)#cych na powierzchni dyskietki. Ustawienie owych igie(ek prostopadle
do powierzchni dyskietki - co jest niezbdne w celu umo)liwienia zapisu wg(bnego -jest
jednak bardzo trudne. Uda(o si to dopiero po zmianie sk(adu chemicznego no,nika. Cz#stki na
dyskietkach z )elazka baru maj# kszta(t ma(ych, p(askich, sze,ciok#tnych p(ytek, ktre mo)na
u(o)y. tak, aby ich osie magnetyczne ustawione by(y prostopadle do powierzchni zapisu. Cho.
)elazek baru jest materia(em czsto wykorzystywanym do produkcji magnesw sta(ych, nikomu
wcze,niej nie uda(o si zmniejszy. rozmiaru ziarna p(ytek na tyle, aby materia( nadawa( si do
zapisu z gsto,ci# HD.
Firma Toshiba udoskonali(a proces krystalizacji szkliwa, dziki ktremu uzyskano bardzo
ma(e p(ytki, nadaj#ce si do powlekania dyskietek z )elazka baru. Wielu producentw
dyskietek uzyska(o licencj na t, opatentowan# przez Toshib, technologi i nadal wy-
korzystuje j# do produkcji tego typu napdw. W tym czasie Toshiba zmodyfikowa(a nieco
konstrukcj standardowej g(owicy napdu dyskietek, dziki czemu mo)e ona pracowa.
zarwno z nowymi dyskami z )elazka baru, jak i ze standardowymi dyskami ferrytowymi
oraz kobaltowymi. Technologia ta jest stosowana nie tylko w napdach dyskietek, lecz
rwnie) w r)nych urz#dzeniach zapisuj#cych informacje na ta,mie magnetycznej.
Pojemno,. dyskietek wykorzystywanych w napdach ED okre,la si na 4 MB, co odnosi si
do stanu przed sformatowaniem. Po sformatowaniu ich pojemno,. wynosi 2 880 kB lub 2,88
MB. Ca(kowita pojemno,. dyskietki, po uwzgldnieniu miejsca traconego podczas
formatowania, a tak)e zajmowanego przez sektor startowy, tablice FAT i g(wny katalog
dyskietki, czyli przestrze%, ktr# mo)na wykorzysta. do przechowywania danych wynosi, 2
863 kB.
W celu obs(ugi napdu 2,88 MB okaza(o si konieczne dostosowanie obwodw
elektronicznych kontrolera dyskietki, gdy) przy zwyk(ej szybko,ci 300 obrotw na minut
zapisywane jest ju) nie 18 (jak w napdach HD), lecz 36 sektorw na ,cie)ce. Poniewa) we
wszystkich formatach dyskietek stosuje si kolejn# numeracj sektorw (przeplot 1:1), owe 36
sektorw musi by. zapisywane i odczytywane w tym samym czasie, w jakim napd 1,44 MB
zapisuje i odczytuje 18 sektorw. To z kolei wymaga, aby kontroler mg( obs(ugiwa. znacznie
wy)sz# czstotliwo,. przesy(u danych - wynosz#c# l MHz. Wikszo,. starszych kontrolerw
dyskietek montowanych na kartach lub p(ytach g(wnych komputerw mo)e obs(ugiwa. co
najwy)ej czstotliwo,. 500 kHz, wykorzystywan# w napdach HD. Dodanie do systemu
napdu 2,88 MB wymaga wic zmiany kontrolera na zdolny do obs(ugi transmisji o
czstotliwo,ci l MHz
Dodatkowym problemem zwi#zanym z obs(ug# napdu ED jest BIOS. Musi on mie.
mo)liwo,. obs(ugi kontrolera i okre,lenia napdu 2,88 MB jako jednego z ustawie% CMOS.
Nowsze BlOS-y p(yt g(wnych, wyprodukowane przez takie firmy jak Phoenix, AMI czy
Award, potrafi# obs(ugiwa. nowe kontrolery ED.
Na wzr nowszych systemw IBM PS/2, wikszo,. nowych komputerw zgodnych z PC ma
odpowiedni BIOS i wbudowane kontrolery, zdolne do obs(ugi napdw 2,88 MB. Instalowanie
napdw ED w takich systemach polega jedynie na ich zamontowaniu w obudowie i
odpowiednim ustawieniu parametrw BIOS-u. Instalowanie napdw ED w komputerach bez
wspomnianych elementw jest znacznie trudniejsze. Wiele firm oferuje wobec tego nowe
kontrolery wraz z odpowiednim BIOS-em i napdem 2,88 MB w formie zestawu specjalnie
przygotowanego do monta)u w starszych komputerach.



Cho. same napdy 2,88 MB nie s# wiele dro)sze od zastpowanych przez nie napdw 1,44
MB, ceny dyskietek nadal s# bardzo wysokie. Cho. now# dyskietk HD mo)na bez problemu
kupi. za cen poni)ej 2 z(, dyskietki 2,88 MB mog# kosztowa. ponad czterokrotnie wicej.
Niestety za czterokrotnie wy)sz# cen otrzymujemy pojemno,. zwikszon# jedynie
dwukrotnie, co w )adnym wypadku nie stanowi rozwi#zania problemu nieustannie rosn#cych
rozmiarw plikw u)ytkowych
Rozwi#zywanie problemw zwi#zanych z zapisem w napdach 3,5" HD (1,44 MB)
Powa)ne problemy mog# napotka. u)ytkownicy korzystaj#cy z napdw 3,5" 1,44 MB:
je,li napd nie zosta( prawid(owo zainstalowany, ka)da operacja formatowania lub zapisu
informacji na dyskietce 720 kB mo)e sko%czy. si uszkodzeniem danych na dyskietce.
Przyczyn# tego problemu jest niemo)no,. poinstruowania napdu przez kontroler o wymogu
zapisu danych z nisk# gsto,ci#.
Dyskietki HD wymagaj# wikszych pr#dw zapisu (wikszej si(y sygna(u) ni) dyskietki DD.
Napd o niskiej gsto,ci zapisuje wy(#cznie za pomoc# pr#dw s(abszych, co jest poprawne w
przypadku dyskietek DD; jednak)e napd HD mo)e zapisywa. przy u)yciu zarwno s(abych,
jak i silnych pr#dw, zale)nie od rodzaju dyskietki znajduj#cej si w napdzie. Je,li do
napdu nie zostanie wys(any odpowiedni sygna( nakazuj#cy obni)enie pr#dw zapisu, napd
pozostaje w standardowym trybie o wysokich pr#dach, nawet podczas pracy z dyskietk# DD.
Normalnie, sygna( ten powinien by. wysy(any przez kontroler, lecz wiele kontrolerw nie
wysy(a go we w(a,ciwy sposb.
Kontroler firmy Western Digital, wykorzystywany przez IBM, wysy(a sygna( powoduj#cy
obni)enie pr#du zapisu (sygna( RWC) jedynie wtedy, gdy kontroler przesy(a dane z
czstotliwo,ci# 300 kHz, co dzieje si w przypadku w(o)enia dyskietki DD do napdu HD. Bez
otrzymania sygna(u RWC napd HD nie os(abi sygna(u zapisywanego przez g(owice do
poziomu odpowiedniego dla dyskietek o niskiej gsto,ci (DD). W takiej sytuacji napd stosuje
sygna(y silniejsze, odpowiednie jedynie dla dyskietek HD. Je,li natomiast kontroler przesy(a
dane z czstotliwo,ci# 250 kHz, to wie", )e ma do czynienia z napdem o niskiej gsto,ci
zapisu, a zatem nie ma potrzeby wysy(ania sygna(u RWC, gdy) napdy o niskiej gsto,ci
stosuj# do zapisu wy(#cznie pr#dy o s(abszym nat)eniu
Opisane zachowanie stanowi problem dla posiadaczy napdw 1,44 MB, wykorzystuj#cych
dyskietki 720 kB, poniewa) ten typ dyskietek obraca si z szybko,ci# 300 obrotw na minut,
co przy zapisywaniu w niskiej gsto,ci odpowiada czstotliwo,ci transmisji rwnej nie 300
kHz, lecz 250 kHz. Taka kombinacja parametrw wprowadza w b(#d kontroler, ktry
zachowuje si tak, jakby obs(ugiwa( napd o niskiej gsto,ci, do ktrego nie trzeba wysy(a.
sygna(u RWC. Bez tego sygna(u napd ustawia nieprawid(owe warunki zapisywania, co mo)e
uszkodzi. zapisywane informacje oraz te, ktre ju) znajduj# si na dyskietce. Poniewa)
niemal wszystkie komputery zgodne z PC maj# kontroler oparty na kontrolerze stosowanym
w IBM AT, w nich rwnie) mo)e wystpowa. omawiany problem.
Producenci napdw i dyskietek opracowali idealne rozwi#zanie tego problemu, bez
konieczno,ci stosowania przeprojektowanego kontrolera. Wbudowali oni do napdu czujnik
rodzaju no,nika, ktry po w(#czeniu mo)e zast#pi. sygna( RWC (lub jego brak), w ten sposb
umo)liwiaj#c poprawne ustawienie poziomw pr#du na g(owicach. Istot# tego rozwi#zania jest
wybieranie poziomw zapisu niezale)nie od kontrolera napdu, co jest mo)liwe, o ile czujnik
rodzaju no,nika jest w(#czony



Czujnik ten jest ma(ym urz#dzeniem optycznym lub mechanicznym, zaprojektowanym do
wykrywania obecno,ci otworu umieszczonego na dyskietce po stronie przeciwnej w stosunku
do otworu ochrony przed zapisem. w dodatkowy otwr w dyskietce HD lub ED s(u)y
napdowi za wskazwk dotycz#c# ustawienia pr#du zapisu. Je,li wykryta zosta(a dyskietka
ED, napd ED uaktywnia g(owice do zapisu wg(bnego; je,li napd nie wykryje
odpowiedniego otworu w dyskietce, bdzie zapisywa( pos(uguj#c si poprawnym, obni)onym
pr#dem, dostosowanym do dyskietek DD.

Niektre osoby zmieniaj# zachowanie napdu, wykonuj#c dodatkowe otwory w obudowie
dyskietki DD, przez co napd zachowuje si tak, jak po w(o)eniu dyskietki HD. Kilka
pozbawionych skrupu(w firm zarobi(o szybkie pieni#dze" sprzedaj#c urz#dzenia do
wykonywania takich otworw w dyskietkach. Firmy te wprowadza(y w b(#d klientw,
prbuj#c przekona. ich, )e jedyn# r)nic# midzy dyskietkami HD i DD jest obecno,. owego
otworu oraz )e wystarczy go samodzielnie wykona., aby z dyskietki DD uzyska.
pe(nowarto,ciow# dyskietk HD. Jest to oczywi,cie zupe(na nieprawda:dyskietki HD r)ni#
si od dyskietek DD nie tylko obecno,ci# dodatkowego otworu u tych pierwszych. R)nice
midzy rodzajami dyskietek omwione s# w punkcie Rodzaje dyskietek i ich parametry", w
dalszej cz,ci tego rozdzia(u.
Wiele systemw, w tym seria komputerw IBM PS/2, nie wymaga napdw z czujnikiem
no,nika. Ich kontrolery zosta(y poprawione tak, aby wysy(a(y do napdu sygna( RWC nawet
wtedy, gdy stosowana jest czstotliwo,. transmisji 250 kHz. Konfiguracja ta pozwala na
poprawne dzia(anie, niezale)nie od stosowanego typu napdu oraz dyskietki, tak d(ugo jak
u)ytkownik wybiera prawid(owe formaty. Poniewa) napdy nie maj# czujnikw pilnuj#cych
u)ytkownikw, (atwo mog# oni sformatowa. dyskietki o niskiej gsto,ci na format HD, bez
wzgldu na obecno,. otworw identyfikuj#cych dyskietk. By(o to przyczyn# problemw w
starszych komputerach PS/2, gdzie zdarza(o si przypadkowe sformatowanie dyskietek 720 kB
jako dyskietek 1,44 MB. Dyskietki takie w systemach z aktywnym czujnikiem rodzaju no,nika
w ogle nie mog# by. odczytane, poniewa) s# one nieprawid(owo sformatowane. W przypadku
problemw z wymian# danych nale)y upewni. si, czy dyskietki zosta(y prawid(owo
sformatowane Nowsze systemy PS/2 i komputery bardziej znanych producentw (np. Hewlett-
Packard) wykorzystuj# aktywny czujnik no,nika, dziki czemu u)ytkownik nie musi uwa)a. na
parametry polecenia FORMAT przy formatowaniu dyskietki. We wspomnianych systemach
informacje z czujnika no,nika przekazywane s# do sterownika i dalej do BIOS-u,
informuj#cego polecenie FORMAT o typie dyskietki znajduj#cej si w napdzie. W systemach
takich przypadkowe sformatowanie dyskietki na niew(a,ciw# pojemno,. jest niemo)liwe, a
jakakolwiek znajomo,. r)nych typw no,nikw zbdna
Konstrukcja dyskietki

Dyskietki 5,25" i 3,5" r)ni# si konstrukcj# oraz w(a,ciwo,ciami fizycznymi. Elastyczny
(mikki) dysk zamknity jest w plastikowym opakowaniu. Dyskietki 3,5" maj# sztywniejsz#
od dyskietek 5,25" obudow, natomiast dyski umieszczone w jej ,rodku s# niemal identyczne,
rzecz jasna poza rozmiarem .Midzy dyskietkami o r)nej wielko,ci mo)na znale0. wiele
r)nic i podobie%stw. Niniejszy podrozdzia( po,wicony jest fizycznym w(a,ciwo,ciom i
konstrukcji obu tych typw dyskietek.Patrz#c na dyskietk 5,25", mo)na dostrzec szereg
elementw (rys. 13.10). Najbardziej widoczny jest du)y otwr w ,rodku dyskietki. Dziki
niemu, po w(o)eniu dyskietki do napdu i zamkniciu d0wigni blokuj#cej, sto)kowy uchwyt
utrzymuje dysk w centralnym po(o)eniu. W wielu dyskietkach montowane s# pier,cienie
wzmacniaj#ce - cienkie, plastikowe kr#)ki, podobne do stosowanych w celu wzmocnienia
papieru do segregatora, maj#ce uchroni. dyskietk przed uszkodzeniami wywo(anymi przez
mechanizm uchwytu. W dyskietkach HD z regu(y brakuje tych wzmocnie%, gdy) ich
obecno,. mo)e powodowa. trudno,ci w precyzyjnym ustawieniu dyskietki i tym samym
problemy z ustawieniem g(owic

Rysunek 13.10.
Budowa dyskietki 5,25"
















Po prawej stronie, tu) pod ,rodkowym otworem, umieszczony jest otwr mniejszy, zwany
indeksowym. Przy ostro)nym obracaniu dyskietki wewn#trz obudowy mo)na zobaczy. w niej
ma(y otwr. Napd wykorzystuje w otwr indeksowy do okre,lenia pocz#tku ,cie)ki - jest to
rodzaj po(udnika zerowego" dla sektorw pocz#tkowych. Dyskietka z jednym otworem
indeksowym jest dyskietk# sektorowan# programowo;

Oprogramowanie komputera (system operacyjny) decyduje o stosowanej liczbie sektorw na
dyskietce. Niektre starsze narzdzia, np. procesory tekstu Wang. wykorzystuj# dyskietki
sektorowane sprztowo, w ktrych o po(o)eniu ka)dego sektora decyduje osobny otwr
indeksowy. Dyskietek takich nie nale)y stosowa. w komputerach PC.
Poni)ej otworu uchwytu dyskietki znajduje si drugi - pod(u)ny - otwr, przez ktry wida.
powierzchni dyskietki. W(a,nie przez ten otwr g(owica ma dostp do no,nika, na ktrym
zapisuje i z ktrego czyta dane.

Po prawej stronie, oko(o 2,5 cm od jej grnej krawdzi, znajduje si prostok#tne wycicie w
obudowie dyskietki. Obecno,. tego wycicia oznacza, )e mo)liwe jest zapisywanie na
dyskietce. Dyskietki bez owego otworu (lub z otworem zas(onitym ta,m# klej#c#) s#
zabezpieczone przed zapisem. Niektre dyskietki mog# w ogle nie mie. tego wycicia,
zw(aszcza te, na ktrych znajduj# si sprzedawane programy.
W tylnej cz,ci dyskietki, u jej do(u, znajduj# si dwa bardzo ma(e, owalne wycicia,
otaczaj#ce otwr dostpu g(owic do no,nika. Otworki te zmniejszaj# napr)enia dyskietki i
chroni# j# przed zniszczeniem. Mo)e te) je wykorzysta. napd do w(a,ciwego u(o)enia
dyskietki.
Gsto,. upakowania ,cie)ek i zapisu danych na dyskietkach 3,5" jest wiksza od spotykanej w
napdach 5,25", dziki temu, )e du)o sztywniejsza obudowa (rys. 13.11) zapewnia dyskowi
wiksz# stabilno,., ktra umo)liwia zwikszenie precyzji i zmniejszenie szeroko,ci ,cie)ki.
Metalowa os(ona chroni otwr dostpu do no,nika. Os(ona jest otwierana tylko wewn#trz
napdu, natomiast pozostaje zamknita poza nim
Poniewa) do prawid(owej pracy dyskietki os(ona nie jest konieczna, mo)na j# zdj#. z
plastikowej obudowy, je,li ulegnie uszkodzeniu lub wygiciu. W tym celu wystarczy j#
podwa)y.. Spr)yna dociskaj#ca os(on rwnie) powinna zosta. wyjta. Po usuniciu
uszkodzonej os(ony, warto skopiowa. dane z takiej dyskietki na inn# - w pe(ni sprawn#.
Zamiast otworu indeksowego, w dyskietkach 3,5" wykorzystuje si metalow# piast z otworem
orientacyjnym. Napd chwyta" piast, a otwr umo)liwia prawid(owe pozycjonowanie
dyskietki.

W lewej dolnej cz,ci dyskietki znajduje si otwr z plastikowym suwakiem, zwany otworem
ochrony przed zapisem (rys. 13.11). Gdy otwr ten nie jest zas(onity suwakiem, dyskietka
jest chroniona przed zapisem; napd nie mo)e zapisywa. danych. Gdy suwak przykrywa
otwr, ochrona jest wy(#czona, dziki czemu napd mo)e zapisywa. dane. Aby zapewni.
lepsz# ochron, niektre programy s# sprzedawane na dyskietkach bez wspomnianego
suwaka, co dodatkowo utrudnia ich przypadkowe zapisanie. Sytuacja ta jest odwrotna ni) w
przypadku dyskietek 5,25", gdzie zas(onicie otworu oznacza ochron przed zapisem.

Po stronie przeciwnej do otworu ochrony przed zapisem mo)e znajdowa. si kolejny otwr,
zwany otworem wyboru gsto,ci no,nika. Je,li obudowa dyskietki ma ten otwr, to dysk jest
wykonany ze specjalnego no,nika, czyli jest dyskiem typu HD lub ED. Je,li otwr znajduje
si na tej samej wysoko,ci, co otwr ochrony przed zapisem, mamy do czynienia z dyskietk#
HD 1,44 MB. W dyskach ED otwr ten jest przesunity nieco w gr (w kierunku os(ony
dyskietki). Brak jakiegokolwiek otworu oznacza, )e dyskietka jest no,nikiem o niskiej
gsto,ci (DD). Wikszo,. napdw ma czujniki rodzaju no,nika, steruj#ce trybem zapisu na
dyskietce, zale)nie od obecno,ci lub braku owych otworw.
Zarwno dyskietki 3,5", jaki i 5,25" zbudowane s# z tych samych materia(w bazowych.
Dyskietki wykonane s# z tworzywa sztucznego (najcz,ciej z mylaru), pokrytego warstw#
magnetyczn#. Materia(em magnetycznym jest z regu(y zwi#zek oparty na tlenkach )elaza w
przypadku dyskietek DD, na zwi#zkach )elazowo-kobaltowych w przypadku dyskietek H D lub
zwi#zkach )elazowo-barowych - w dyskietkach ED. Twarda obudowa dyskietki 3,5" mo)e
wprowadzi. niektre osoby w mylne przekonanie, )e maj# do czynienia z jak#, odmian# dysku
twardego, a nie elastycznego. Wntrze" dyskietki 3,5" jest jednak rwnie elastyczne, jak
ka)dej dyskietki 5,25".
Rodzaje dyskietek i ich parametry
W niniejszym punkcie zosta(y opisane wszystkie mo)liwe do kupienia typy dyskietek.
Szczeglnie interesuj#ce s# techniczne parametry r)ni#ce poszczeglne typy dyskietek,
przedstawione w tabeli 13.6. Zdefiniowano tu rwnie) wszystkie parametry wykorzystywane
do opisu typowej dyskietki









Gsto.2
Tabela 13.6.
Parametry dyskietek



Dyskietka

3,5" cala



Dysk

5,25 cala

cala

Parametry no,nika

Podwjna
gsto,. (DD)

Poczwrna
gsto,. (QD)

Wysoka
gsto,.
(HD)

Podwjna
gsto,.
(DD)

Wysoka
gsto,.
(HD)

Bardzo
wysoka
gsto,.
(ED)
1cie)ek na cal 48 96 96 135 135 135
Bitw na cal

5876

5876

9646

8717

17434

34868

Podst. .zwi#zek
no,nika
3elazo

3elazo

Kobalt

Kobalt

Kobalt

Bar

Koercja (erstedy)

300

300

600

600

720

750

Grubo,. 100 100 50 70 40 100
Polaryzacja zapisu

pozioma

pozioma

pozioma

pozioma

pozioma

pionowa



Przy okre,laniu parametrw dyskietek stosuje si dwa pojcia: gsto,. poprzeczn# i gsto,.
liniow#. G!sto$' poprzeczna wskazuje na liczb ,cie)ek mo)liwych do zapisania na
powierzchni no,nika; czsto wyra)ana jest liczb# ,cie)ek na cal (TPI). G!sto$' liniowa
natomiast okre,la zdolno,. okre,lonej ,cie)ki do przechowywania informacji; wyra)a si j# w
bitach na cal (BPI). Niestety, oba rodzaje gsto,ci bywaj# u)ywane zamiennie przy omawianiu
r)nych napdw i dyskietek, co jest powodem wielu nieporozumie%. W tabeli 13.6 podano
szczeg(owe parametry ka)dego dostpnego rodzaju dyskietki.
IBM nigdy nie stosowa( dyskietek o poczwrnej gsto,ci - )aden system IBM nie wykorzystuje
ani nie wymaga takich dyskietek. Dyskietek takich nie warto kupowa., chyba )e chce si mie.
dyskietki DD o lepszej jako,ci
Dyskietki DD maj# tak# sam# gsto,. liniow# jak dyskietki QD. Rwnie) rodzaj no,nika jest
taki sam, lecz dyskietki QD przechodz# bardziej rygorystyczne testy, co stanowi o ich wy)szej
jako,ci. Natomiast dyskietki HD s# ju) zupe(nie inne. W celu zwikszenia gsto,ci liniowej
zastosowano w nich ca(kowicie odmienny typ pow(oki magnetycznej.W dyskietkach HD 5,25
oraz 3,5" wykorzystano pokrycie o wysokiej koercji, umo)liwiaj#ce osi#gnicie du)ej gsto,ci
liniowej. Dysku HD nie mo)na zast#pi. dyskiem DD czy QD, gdy) r)ne s# pr#dy zapisu
dostosowane do innej grubo,ci i sk(adu no,nika.
Wymieniony w tabeli 3,5-calowy dysk ED jest nowym typem dyskietek. Zosta( wynaleziony
przez Toshib, a obecnie jest rwnie) produkowany przez inne firmy. W dyskach ED
stosowana jest technika zapisu wg(bnego. W technice tej domeny nie s# uk(adane poziomo,
lecz pionowo. Wy)sza gsto,. wynika z mo)liwo,ci znacznie ,ci,lejszego upakowania domen.
Ten typ napdu mo)e pracowa. rwnie) z pozosta(ymi typami dyskietek 3,5", gdy) wszystkie
maj# takie same rozmiary ,cie)ek



Koercja i grubo.2 no.nika

Koercja no,nika, mierzona w erstedach, okre,la nat)enie pola magnetycznego, ktre jest
wymagane do poprawnego zapisania danych na dysku. Dysk o wy)szym wska0niku koercji
wymaga przy zapisie informacji silniejszego pola magnetycznego. Przy ni)szym wska0niku
dysk mo)e by. zapisany s(abszym polem magnetycznym. Innymi s(owy, im mniejszy
wska0nik koercji, tym czulszy no,nik dyskietki.

No,nik HD wymaga wy)szych warto,ci koercji, dziki czemu s#siaduj#ce domeny
magnetyczne nie bd# si wzajemnie zak(ca(y. Z tego w(a,nie powodu no,nik HD jest mniej
czu(y i wymaga wikszej mocy sygna(u zapisuj#cego.
Kolejn# charakterystyk# dyskietki jest grubo,. warstwy no,nika. Im jest ona cie%sza, tym
mniejszy wp(yw ma dany obszar dyskietki na obszary s#siednie. Dlatego dyskietki o cie%szej
warstwie no,nika mog# przechowywa. wicej bitw na cal, nie obni)aj#c przy tym jako,ci
zapisu
Formatowanie dyskietek
Podstawow# zasad# obowi#zuj#c# we wszystkich napdach (poza napdami 2,88 MB) jest
formatowanie dyskietek w najwy)szej dostpnej gsto,ci, o ile napd nie zostanie ustawiony
inaczej za pomoc# odpowiednich parametrw polecenia FORMAT. Dlatego po w(o)eniu
dyskietki 1,44 MB HD do napdu (A:) 1,44 MB HD, mo)na t dyskietk sformatowa.
podaj#c zwyczajnie polecenie FORMAT A: - nie ma potrzeby dopisywania )adnych
parametrw. Po w(o)eniu innego typu dyskietki (na przyk(ad DD), konieczne staje si
podanie odpowiednich parametrw polecenia FORMAT, zmieniaj#cych tryb formatowania z
domy,lnego 1,44 MB na odpowiedni dla danej dyskietki. Nawet je,li napd wyposa)ony jest
w czujnik rodzaju no,nika, umo)liwiaj#cy rozpoznanie dyskietki w napdzie, w wikszo,ci
przypadkw stan tego czujnika nie jest przesy(any do kontrolera ani do DOS-u, w zwi#zku z
czym rodzaj dyskietki pozostaje nieznany.
Wyj#tkiem od tej regu(y s# napdy 2,88 MB, obs(uguj#ce aktywne rozpoznawanie no,nika.
Wikszo,. napdw tego typu obs(uguje t zaawansowan# funkcj, polegaj#c# na przesy(aniu
informacji o typie no,nika do kontrolera i do systemu DOS. W tej sytuacji nie ma potrzeby
podawania )adnych parametrw formatowania, niezale)nie od typu znajduj#cej si w
napdzie dyskietki. Polecenie FORMAT automatycznie prze(#czy si w odpowiedni tryb pracy,
wskazywany przez aktywne czujniki w napdzie 2,88 MB. Aktywne wykrywanie no,nika
obs(uguj# rwnie) niektre napdy 1,44 MB (na przyk(ad w systemach firmy Hewlett-
Packard), lecz nale)y to do rzadko,ci.
W wikszo,ci napdw 1,44 MB czujnik no,nika w napdzie jest pasywny, przez co jedyn#
jego funkcj# jest wywo(ywanie b(du polecenia FORMAT, ktremu nie podano odpowiednich
parametrw.
W tabeli 13.7 przedstawione s# poprawne polecenia formatowania dla wszystkich mo)liwych
kombinacji napdu i dyskietki. Podano rwnie), ktre wersje systemu DOS obs(uguj# r)ne
kombinacje napdw, dyskietek i parametrw polecenia FORMAT. Aby skorzysta. z tabeli,
wystarczy znale0. pozycj odpowiadaj#c# u)ywanym elementom: napdowi i dyskietce. Mo)na
z niej odczyta. odpowiednie parametry polecenia FORMAT, podobnie jak wersj systemu DOS
obs(uguj#c# t kombinacj




Tabela 13.7


Typ



.7.
Po/
idu

Typ

Form
atdys.

zatowoi
kie(ki

nie
dyski
Wer:

dyskietk
i DOS

Poprawne p

polecenie
formatowania

5,25' "36( )kB DD 360 kB DOS 2.0+ FORMAT d:
5,25" 1.2

MB HD l,2
MB
kB DOS 3.0+ FORMAT d:

5,25" 1.2

MB DD 360 kB DOS 3.0+ FORMAT d: /4
5,25" 1.2

MB DD 360 kB DOS 3.2+ FORMAT d: /N:9 T:40
5,25" 1.2

MB DD 360 kB DOS 4.0+ FORMAT d: /F:360
3,5" 720 kB DD 720 kB DOS 3.2+ FORMAT d:

3.5" 1,44 MB HD 1,44 MB DOS 3.3+ FORMAT d:

3,5" 1,44 MB DD 720 kB DOS 3.3+ FORMAT d: /N:9/T:80
3,5" 1,44 MB DD 720 kB DOS 4.0+ FORMAT d: /F:720
3,5" 2,88 MB ED
2,88
MB DOS 5.0+ FORMAT d:

3,5" 2,88 MB HD 1,44 MB DOS 5.0+ FORMAT d: /F: l.44
3,5"

2,88

MB

DD

720

kB

DOS

5.0+

FORMAT d:

/F:720



+ rwnie) wszystkie nowsze wersje
d: okre$la nap!d wykorzystywany do formatowania
DD podwjna g!sto$'
HD wysoka g!sto$'
ED ekstra wysoka g!sto$'

Je,li zainstalowany napd obs(uguje aktywne (inteligentne) wykrywanie no,nika,
podawanie dodatkowych parametrw nie jest konieczne. Napd automatycznie
przeka)e informacj o typie dyskietki znajduj#cej si w napdzie do programu
realizuj#cego formatowanie. Jest to normalna sytuacja w przypadku wikszo,ci
napdw 2,88 MB.
Obs#uga napdw i dyskietek
Wikszo,. u)ytkownikw komputerw zna podstawowe zasady obchodzenia si z dyskami.
Dyskietki mo)na (atwo uszkodzi. lub zniszczy. przez wykonywanie nastpuj#cych
czynno,ci:
dotykanie powierzchni no,nika palcem lub czymkolwiek innym;
opisywanie dyskietki za pomoc# d(ugopisu lub o(wka;
wyginanie dyskietki;
wylanie na dyskietk kawy lub innej cieczy;
przegrzanie dyskietki (na przyk(ad pozostawienie jej w silnie nas(onecznionym
miejscu lub w pobli)u grzejnika);
wystawianie dyskietki na dzia(anie silnych pl magnetycznych

Mimo wszystkich powy)szych uwag, dyskietki s# raczej odpornymi no,nikami informacji;
autorowi ksi#)ki nie zdarzy(o si jeszcze uszkodzi. dyskietki przez pisanie po niej d(ugopisem,
cho. robi to bardzo czsto. Wystarczy tylko ograniczy. si( nacisku, zapobiegaj#c powstawaniu
wgniece% na dyskietce. Rwnie) dotykanie powierzchni dyskietki nie spowoduje jej
zniszczenia, lecz raczej zabrudzenie, i to zarwno dyskietki, jak i g(owic, t(uszczem oraz
kurzem. Zagro)enie ze strony pola magnetycznego pochodzi przede wszystkim st#d, )e bd#c
niewidzialnym, mo)e by. obecne w zupe(nie nieoczekiwanych miejscach.

Na przyk(ad wszystkie kolorowe monitory (tak)e telewizory) maj# wok( kineskopu obwd
rozmagnesowuj#cy mask kineskopu, w(#czany na pocz#tku pracy monitora. Obwd ten jest
pod(#czony do 0rd(a pr#du zmiennego i sterowany za pomoc# termistora, przepuszczaj#cego
gigantyczny pr#d w momencie w(#czenia, a nastpnie ograniczaj#cego w pr#d w miar
rozgrzewania si kineskopu. Opisywany obwd jest tak zaprojektowany, aby usuwa(
statyczne pola magnetyczne z maski w przedniej cz,ci kineskopu. Namagnesowanie maski
mo)e spowodowa. odchylanie strumieni elektronw, w wyniku czego wy,wietlany obraz
mg(by mie. dziwne kolory lub straci. ostro,..
Je,li dyskietka jest przechowywana w pobli)u przedniej cz,ci kineskopu (do 30 cm), przy
ka)dym w(#czeniu monitora jest ona wystawiona na dzia(anie silnego pola magnetycznego.
Trzymanie dyskietek w takim miejscu nie jest najlepszym pomys(em, poniewa) wspomniane
pole potrafi rozmagnesowa. r)ne przedmioty, a zw(aszcza dyskietki. Efekt dzia(ania pola
kumuluje si i nie mo)na go odwrci..

Innym znanym niszczycielem dyskietek jest aparat telefoniczny. Elektromechaniczny
dzwonek w typowym telefonie ma silny elektromagnes przesuwaj#cy m(oteczek dzwonka.
Obwd dzwonka pracuje przy napiciu ok. 90 V, a wywo(ywane w nim pole magnetyczne
wystarcza do skasowania dyskietki le)#cej na biurku obok telefonu lub pod nim. Dyskietki
nale)y wic trzyma. z dala od telefonw. Telefon z elektronicznym odpowiednikiem
dzwonka mo)e nie wywo(ywa. opisanego typu uszkodzenia, lecz telefony przeno,ne czsto
zawieraj# magnesy, wic i tak trzeba uwa)a..
Kolejnym 0rd(em silnych pl magnetycznych jest silnik elektryczny, taki jak w odkurzaczu,
grzejniku, wentylatorze, elektrycznej ostrza(ce do o(wkw i innych podobnych urz#dzeniach.
Urz#dze% tych nie nale)y stawia. w pobli)u miejsc, w ktrych przechowywane s# dyskietki
Lotniskowe aparaty rentgenowskie i wykrywacze metali

Ludzie czsto mitologizuj# rzeczy, ktrych nie widz#, a z pewno,ci# nie mo)na zobaczy. ani
danych zapisanych na dyskietce, ani pl magnetycznych zmieniaj#cych informacj.
Jednym z takich mitw jest przekonanie, )e aparat rentgenowski mo)e w jaki, sposb
uszkodzi. dyski. Autor ma ogromne do,wiadczenie w tej dziedzinie, gdy) w ci#gu ostatnich 10
lat czsto podr)owa( po ,wiecie, wo)#c ze sob# dyskietki i komputery przeno,ne. Przelatuj#c
rocznie ponad 200 000 kilometrw, wystawia( te przedmioty na dzia(anie promieni
rentgenowskich ponad 100 razy





Najwiksze k(opoty osb podchodz#cych z komputerami lub dyskietkami do aparatw
rentgenowskich na lotnisku wywodz# si st#d, )e prbuj# one omin#. kontrol! Mwi#c serio,
promienie rentgena s# w istocie swego rodzaju ,wiat(em, ktrego nat)enie w aparatach
lotniskowych jest na tyle s(abe, )e w )aden sposb nie mo)e wp(yn#. ani na komputery, ani
na dyskietki.
Natomiast urz#dzeniem, ktre mo)e uszkodzi. no,nik magnetyczny, jest wykrywacz metali.
Bez przerwy powtarza si sytuacja, kiedy to pasa)er z dyskietkami lub przeno,nym
komputerem podchodzi do punktu kontroli, nagle zatrzymuje si i mwi Ojej! mam dyskietki i
komputer, ktre trzeba skontrolowa. rcznie". Osoba ta nie wk(ada baga)u do aparatu
rentgenowskiego, tylko przechodzi z nim przez wykrywacz metali b#d0 te) podaje go
pracownikowi ochrony stoj#cemu zwykle tu) obok takiego wykrywacza.

Dzia(anie wykrywaczy metali polega na badaniu zak(ce% s(abego pola magnetycznego.
Metalowy przedmiot umieszczony w polu magnetycznym powoduje zmian kszta(tu tego
pola, co jest obserwowane przez wykrywacz. Zjawisko fizyczne wykorzystywane w
wykrywaczach metali mo)e stanowi. zagro)enie dla dyskietek; zatem aparat rentgenowski
jest urz#dzeniem najbezpieczniejszym dla dyskietek i komputerw.

Aparat rentgenowski nie jest gro0ny dla dyskietek, gdy) emituje bardzo s(abe pole
elektromagnetyczne o okre,lonej (bardzo wysokiej) czstotliwo,ci. Innym przyk(adem
takiego pola (tyle )e o innej czstotliwo,ci) mo)e by. niebieskie ,wiat(o. Jedyn# cech#
r)ni#c# je od promieni rentgenowskich jest czstotliwo,. (d(ugo,. fali) emisji.
Niektre osoby martwi# si wp(ywem promieni rentgenowskich na znajduj#c# si w
komputerze pami. EPROM. Obawy te s# bardziej uzasadnione od obaw dotycz#cych
dyskietek, poniewa) pami. t mo)na kasowa. pewn# form# promieniowania elektro-
magnetycznego. Jednak w rzeczywisto,ci nie ma powodu do zmartwie%. Pami. EPROM
mo)na skasowa., wystawiaj#c j# na bardzo silne ,wiat(o ultrafioletowe. Do usuwania
szczeglnie dobrze nadaje si 0rd(o ,wiat(a o nat)eniu 12,000 uW/cm
2
i d(ugo,ci fali 2.537
angstremw, dzia(aj#ce przez 15 do 20 minut z odleg(o,ci 2,5 centymetra. Zwikszenie
nat)enia ,wiat(a lub zmniejszenie odleg(o,ci mo)e ten czas skrci. najwy)ej do kilku minut.
D(ugo,. fali emitowanej przez lotniskowe aparaty rentgenowskie r)ni si od tego ,wiat(a 10
000-krotnie, a nat)enie pola, czas trwania i odleg(o,. od 0rd(a promieniowania nie s# nawet
w przybli)eniu wystarczaj#ce do skasowania pamici EPROM. Warto przy tym zaznaczy., )e
wielu producentw urz#dze% elektronicznych stosuje w produkcji promieniowanie
rentgenowskie do testowania jako,ci p(ytek drukowanych (z zainstalowanymi elementami, w
tym rwnie) pamiciami EPROM).
Z do,wiadcze% autora mo)na poda. przyk(ad dyskietki, ktra w ci#gu dwch lat przechodzi(a
przez r)ne aparaty rentgenowskie ,rednio po dwa, trzy razy tygodniowo. Dyskietka ta wci#)
jest sprawna, zawiera oryginalne pliki z danymi i nigdy nie by(a powtrnie formatowana.
Podobnie rzecz si ma z dyskami twardymi w komputerach przeno,nych; jeden z takich
komputerw by( co tydzie% prze,wietlany promieniami rentgenowskimi przez ponad cztery
lata. Prawd mwi#c, aparaty rentgenowskie chroni# no,niki magnetyczne, gdy) daj# one
najskuteczniejsze ekranowanie przed stoj#cymi obok wykrywaczami metali. W ten sposb
mo)na nawet unikn#. problemw z pracownikami ochrony, poniewa) po prze,wietleniu baga)u
zwykle nie trzeba go otwiera. i w(#cza. komputera. Niestety, przy dzisiejszych obostrzeniach
ochrony, wikszo,. linii lotniczych wymaga, aby mimo prze,wietlenia pokaza. komputer i
jeszcze go w(#czy..



Czytelnik mo)e nie uwierzy. autorowi na s(owo, ale istnieje publikacja naukowa,
potwierdzaj#ca podane tu informacje. Jej autorami s# naukowcy, z ktrych jeden projektuje
lampy rentgenowskie dla znanego ich producenta. Swoj# prac, zatytu(owan# Airport X-
rays and floppy disks: no cause for concern" (Lotniskowe aparaty rentgenowskie i dyskietki -
brak powodu do zmartwie%") opublikowali w 1993 roku na (amach wydawnictwa Computer
Methods and Programs in Biomedicine (Metody i programy komputerowe w biomedycynie).
A oto streszczenie tej publikacji:
Przeprowadzone zosta(o badanie dotycz#ce potencjalnego wp(ywu promieni X
(promieniowania rentgenowskiego) na bezpiecze%stwo danych przechowywanych na
zwyk(ych dyskietkach. Badane dyskietki wystawiono na promieniowanie do siedmiu razy
silniejsze od stosowanego podczas sprawdzania baga)u. Czytelno,. niemal 14 megabajtw
danych przechowywanych na badanych dyskietkach nie uleg(a zmianie w wyniku
napromieniowania, co wskazuje, )e specjalne traktowanie dyskietek podczas kontroli baga)u
nie jest konieczne.

Wspomnie. warto, )e zawarto,. tych dyskietek zosta(a ponownie zbadana po dwch latach
przechowywania i mimo up(ywu czasu nie zanotowano mierzalnej utraty informacji.
Ostatnio zacz(y kr#)y. pog(oski, )e cho. samo promieniowanie nie wywo(uje uszkodze%
dyskietki, pole magnetyczne wywo(ywane przez silniki ta,moci#gu mo)e uszkodzi. dyskietki.
Jednak do,wiadczenia autora ksi#)ki tego nie potwierdzaj#
Instalowanie napdu
Instalowanie napdu dyskietek jest czynno,ci# stosunkowo prost#. Instalacja napdu
przebiega w dwch fazach: pierwsza polega na skonfigurowaniu napdu do instalacji, druga -
na zainstalowaniu napdu w komputerze. Zwykle pierwsza z tych operacji jest trudniejsza do
wykonania, a stopie% jej trudno,ci zale)y (odwrotnie proporcjonalnie) od znajomo,ci
interfejsu dyskietek i dostpu do dokumentacji napdu.

W trakcie instalowania napdu w komputerze nale)y go umocowa. w obudowie systemu, a
nastpnie pod(#czy. do niego zasilanie oraz kabel przesy(u danych. W celu zainstalowania
napdu zwykle potrzebne s# odpowiednie ,ruby i wsporniki. Najcz,ciej s# one do(#czane do
obudowy komputera. Kilka firm wymienionych w Dodatku A specjalizuje si w produkcji
obudw, wspornikw, ,rub i innych elementw przydatnych podczas montowania systemw i
instalacji napdw.
W trakcie pod(#czania napdu szczegln# uwag nale)y zwrci. na prawid(owe pod(#czenie
przewodu zasilaj#cego. Zwykle wtyk zasilania posiada wystp zapobiegaj#cy nieprawid(owemu
pod(#czeniu do gniazda. Podobnie instaluje si kabel interfejsu. Je,li na jego z(#czu brakuje
wystpu umo)liwiaj#cego prawid(ow# orientacj wtyczki, to pozycj pinu (styku) nr l wskazuje
krawd0 przewodu o zmienionym (zwykle czerwonym) kolorze. Kabel jest prawid(owo
pod(#czony, je,li kolorowa krawd0 znajduje si od strony wycicia w z(#czu krawdziowym
napdu.






Rozpoznawanie i usuwanie problemw
Wikszo,. problemw z napdami dyskietek wywo(ana jest nieprawid(ow# konfiguracj#,
instalacj# lub obs(ug# napdu. Niestety, konfiguracja i instalacja napdu dyskietek jest du)o
bardziej skomplikowana, ni) wydaje si to przecitnemu serwisantowi komputerowemu. Nawet
po profesjonalnym" zainstalowaniu napdu mo)e on by. niepoprawnie skonfigurowany
Problem nie istniej$cych katalogw (sygna# DC)
Jedn# z cz,ciej spotykanych pomy(ek pope(nianych przy instalowaniu napdu jest nie-
poprawne ustawienie sygna(w wysy(anych do kontrolera stykiem numer 34. Wszystkie napdy
(oprcz napdu 360 kB) nale)y skonfigurowa. tak, aby stykiem numer 34 wysy(any by( sygna(
zmiany dyskietki (sygna( DC).

Efektem nie wys(ania sygna(u DC wwczas, gdy powinien on zosta. wys(any, mo)e by.
uszkodzenie danych na dyskietkach. Na przyk(ad, u)ytkownik komputera PC mo)e po-
wiedzie. trzymaj#c dyskietk w rku: Jeszcze przed chwil# na tej dyskietce mia(em pliki
dokumentw, a teraz wygl#da, jakbym przenis( na ni# inn# dyskietk, do tego z edytorem
tekstu. Kiedy prbuj uruchomi. programy, ktre pojawi(y si na tej dyskietce, system
zawiesza si lub zg(asza b(#d". Jest to naturalnie efektem uszkodzenia dyskietki, a odzyskanie
z niego dokumentw u)ytkownika bdzie wymaga(o niemal magicznych sztuczek.
Szcz,ciem w nieszcz,ciu w przypadku tego rodzaju uszkodzenia jest mo)liwo,. odzyskania
wikszo,ci (je,li nie wszystkich) danych znajduj#cych si na dyskietce.

Innym symptomem b(dnej konfiguracji jest problem wy,wietlania nie istniej#cych
katalogw. Aby go zaobserwowa., nale)y umie,ci. dyskietk z plikami w napdzie A:
komputera zgodnego z AT i poda. polecenie DIR A:. Dyskietka zaczyna si obraca., dioda
,wiec#ca w(#cza si i po kilku sekundach na ekranie pojawia si zawarto,. katalogu
dyskietki. Wszystko wydaje si w porz#dku. Nastpnie nale)y dyskietk wyj#. i w(o)y. inn#,
z innymi plikami, po czym powtrnie wpisa. polecenie DIR A:. Je,li tym razem przed
wy,wietleniem zawarto,ci katalogu dyskietka obraca si bardzo krtko lub wcale i
wy,wietlone s# te same pliki, co na poprzedniej dyskietce, wyjtej przecie) z napdu, mamy
do czynienia z problemem nie istniej#cych katalogw.
Nale)y sobie u,wiadomi., )e w takiej sytuacji dyskietka znajduj#ca si w napdzie jest
nara)ona na uszkodzenie. Je,li zostanie na niej zapisana jakakolwiek informacja, sektory z
tablic# FAT i g(wnym katalogiem pierwszej dyskietki (przechowywane w pamici
komputera), zostan# na ni# rwnie) skopiowane, powoduj#c nadpisanie ustawie% poprawnych i
utrat dostpu do wszystkich danych wcze,niej znajduj#cych si na dyskietce. Wikszo,.
systemw zgodnych z AT jest wyposa)ona w kontrolery obs(uguj#ce nisk# lub wysok# gsto,.
zapisu i wszystkie wykorzystuj# system buforowania tablic FAT i katalogw ostatnio
odczytywanych dyskietek w pamici RAM. Poniewa) informacje te s# przechowywane w
pamici, nie trzeba ich czsto odczytywa. z dyskietki. Dziki takiemu rozwi#zaniu czas dostpu
do informacji znajduj#cych si na dyskietce ulega znacznemu skrceniu, ale w przypadku
problemu nie istniej#cych katalogw (nie przesy(ania sygna(u DC) mog# ulec utracie wszystkie
dane znajduj#ce si na u)ywanych dyskietkach.

Podniesienie d0wigni blokady dyskietki lub naci,nicie przycisku wyrzucaj#cego dyskietk
powinno spowodowa. wys(anie do kontrolera sygna(u DC powoduj#cego opr)nienie
buforw w pamici komputera. Po wykonaniu tej czynno,ci, podczas nastpnego dostpu do
dyskietki, tablice FAT i katalog g(wny dyskietki zostan# ponownie z niej odczytane. Je,li
sygna( DC nie zostanie wys(any po zmianie dyskietki, bufory w pamici nie zostan#
opr)nione, przez co system bdzie dzia(a. tak, jakby w napdzie wci#) znajdowa(a si
poprzednia dyskietka.


W tej sytuacji zapisywanie na nowo w(o)onej dyskietce spowoduje nie tylko zapisanie pliku,
lecz tak)e cz,ci lub ca(o,ci tablic FAT i katalogu dyskietki uprzednio si tam znajduj#cego.
Oprcz tego, nowy plik zostanie zapisany w miejscu uwa)anym za wolne, ale na dyskietce
poprzedniej, co mo)e okaza. si nieprawd# w przypadku bie)#cej dyskietki i spowodowa.
uszkodzenie plikw i danych.

Istnieje kilka prostych rozwi#za% tego problemu. Jedno z nich jest tymczasowe, inne -trwa(e.
Szybkim, chwilowym rozwi#zaniem jest naci,nicie klawiszy [CTRL+BREAK] lub
[CTRL+C] natychmiast po zmianie dyskietki, co zmusza system DOS do opr)nienia
buforw w pamici RAM. Metoda ta nie r)ni si od stosowanej w systemie operacyjnym
CP/M. Po naci,niciu jednej z podanych kombinacji klawiszy, podczas najbli)szego dostpu
do dyskietki system ponownie odczytuje tablic FAT i katalog g(wny dyskietki,
umieszczaj#c ich nowe wersje w pamici. Innymi s(owy, nale)y si upewni., )e po ka)dej
zmianie dyskietki bufory w pamici komputera zostan# opr)nione. Poniewa) opisane
rozwi#zanie funkcjonuje jedynie w systemie DOS (a nie w Windows), nie mo)na z niego
korzysta. zmieniaj#c dyskietki w trakcie pracy dowolnej aplikacji.
Trwalsze i w(a,ciwsze rozwi#zanie jest dosy. proste - wystarczy poprawi. konfiguracj napdu.
Niew(a,ciwa konfiguracja napdu jest bowiem przyczyn# tego problemu w dziewiciu na
dziesi. przypadkw. Nale)y pamita. o prostej zasadzie: je,li w napdzie znajduje si blok
oznaczony literami DC, nale)y umie,ci. w nim zwork. Je,li jeste,my pewni, )e napd zosta(
poprawnie zainstalowany - na przyk(ad je,li pracowa( poprawnie, lecz po pewnym czasie
pojawi(y si problemy - nale)y sprawdzi. wymienione poni)ej ewentualne przyczyny blokady
sygna(u DC
* Uszkodzony kabel. Nale)y sprawdzi. po(#czenie pinu numer 34.
*Konfiguracja nap!du lub komputera. Nale)y sprawdzi., czy jest aktywny sygna( DC i czy w
pamici CMOS zosta( ustawiony odpowiedni typ napdu.
*Uszkodzony czujnik zmiany dyskietki. Nale)y oczy,ci. czujnik lub wymieni.
napd i ponownie go przetestowa.
*Uszkodzona elektronika nap!du. Nale)y wymieni. napd i ponownie go przetestowa..
* Uszkodzony kontroler. Nale)y wymieni. kontroler i ponownie go przetestowa..
*Nieodpowiednia wersja systemu DOS.
Je)eli ostatni punkt jest przyczyn# problemu, mo)e to by. pewnym zaskoczeniem, gdy) sprzt
sprawia wtedy wra)enie poprawnie dzia(aj#cego. Zasad# powinno by. korzystanie z tej samej
wersji OEM systemu DOS, jak# stosuje producent komputera. Na przyk(ad, powinno si
korzysta. z systemu IBM DOS w przypadku komputerw IBM, Compaq DOS w systemach
Compaq, podobnie postpuj#c w przypadku systemw Zenith, Toshiba, Tandy i innych.
Problem ten dotyczy zw(aszcza komputerw typu laptop, w ktrych zmodyfikowano
konstrukcj kontrolera dyskw, tak jak w laptopach firmy Toshiba. Zw(aszcza w tego rodzaju
systemach nale)y pos(u)y. si odpowiedni# wersj# systemu DOS (np. Toshiba DOS).
Niesymetryczny uchwyt dyskietki
Niesymetryczne uchwycenie dyskietki przez napd jest czst# przyczyn# problemw z
dyskami. Wyjcie i ponowne w(o)enie dyskietki pozwala na poprawne u(o)enie dyskietki w
napdzie, co natychmiast eliminuje problem. Postpowanie to jest skuteczne w wikszo,ci
przypadkw, lecz nie pomo)e, je,li dyskietka niesymetrycznie przez napd uchwycona zosta(a
ju) sformatowana. W takiej sytuacji mo)na jedynie skopiowa. niepoprawnie zapisan#
dyskietk na now# poleceniem DISKCOPY, po czym wyprbowa. na obu dyskach r)ne
metody odzyskiwania danych.
Naprawa napdw dyskietek
Sposoby naprawiania napdw zmienia(y si z biegiem lat, g(wnie z powodu obni)ania ich
cen. Kiedy napdy by(y drogie, cz,ciej je naprawiano ni) wymieniano. Przy spadaj#cej co
roku cenie napdw, niektre naprawy bardziej pracoch(onne lub wymagaj#ce wikszej ilo,ci
cz,ci sta(y si nieop(acalne.
Ze wzgldu na koszty, naprawa napdu dyskietek ogranicza si zwykle do czyszczenia g(owic i
przesmarowania mechanizmw ruchomych. W przypadku napdw, w ktrych mo)na zmienia.
prdko,. obrotow#, czsto wykonuje si stosown# regulacj tej prdko,ci. Warto zaznaczy., )e
wikszo,. nowych napdw 5,25" o standardowej wysoko,ci i niemal wszystkie standardowe
napdy 3,5" nie wymagaj# regulacji prdko,ci. Napdy te maj# odpowiednie obwody
wykorzystuj#ce ptl sprz)enia zwrotnego do automatycznego ustawiania odpowiedniej
prdko,ci obrotw i kompensuj#ce ewentualne jej zmiany. Je,li taki napd nie potrafi utrzyma.
sta(ej prdko,ci obrotowej, zwykle oznacza to awari wspomnianego obwodu. W takiej sytuacji
konieczna jest wymiana napdu
Czyszczenie napdw dyskietek
Czasami problemy przy odczycie i zapisie danych spowodowane s# zabrudzeniem g(owic.
Czyszczenie napdu jest dosy. proste; mo)na je wykona. na dwa sposoby:

*Wykorzysta. jeden z dostpnych w sklepach z akcesoriami zestaww do czyszczenia
g(owic. Ich obs(uga jest prosta i nie wymaga otwierania obudowy komputera.
* Czyszczenie rczne: nale)y wykorzysta. materia( czyszcz#cy z p(ynem, np. czystym alkoholem
lub trjchloroetanem. Tym razem trzeba zdj#. obudow komputera w celu ods(onicia napdu, a w
wielu przypadkach (zw(aszcza przy starszych napdach o podwjnej wysoko,ci) rwnie) wyj#. i
cz,ciowo rozmontowa. sam napd.
Metoda rczna daje zwykle lepsze rezultaty, lecz nie s# one warte wk(adu pracy, jakiego
wymagaj#.

Dostpne s# dwa rodzaje zestaww do czyszczenia. W jednym z nich stosuje si ciecz
nanoszon# na dyskietk czyszcz#c#, ktra pomaga wymy. g(owice. S# te) zestawy do
czyszczenia na sucho, w ktrych tarcie dyskietki ma zapewni. odpowiednie oczyszczanie
g(owic. Osobi,cie nie polecam zestaww do czyszczenia na sucho. Nale)y stosowa. zestawy
z ciecz# nanoszon# na dyskietk czyszcz#c#. Suche dyskietki zbytnio zu)ywaj# g(owice, je,li
u)ywa si ich niew(a,ciwie lub zbyt czsto; czyszczenie na mokro jest znacznie
bezpieczniejsze.

Czyszczenie rczne wymaga uzyskania dostpu do g(owic. Do czyszczenia u)ywa si
mikkiego materia(u nas#czonego p(ynem czyszcz#cym. Metoda ta wymaga pewnego
do,wiadczenia: proste wycieranie g(owic mo)e spowodowa. ich mechaniczne
rozregulowanie. Nale)y pos(ugiwa. si ostro)nymi ruchami do wewn#trz i na zewn#trz,
stosuj#c ma(# si( nacisku. Odradza si stosowanie ruchw poprzecznych (wzgldem
kierunku ruchu g(owic); mog# one naruszy. g(owice, powoduj#c ich rozregulowanie. Z
powodu opisanych trudno,ci i zagro)e%, w wikszo,ci przypadkw zaleca si czyszczenie za
pomoc# odpowiedniego zestawu jako metod najprostsz# i najbezpieczniejsz#.
Najcz,ciej zadawane pytanie dotycz#ce czyszczenia brzmi Jak czsto czy,ci. g(owice
napdu?" Na to pytanie nale)y odpowiedzie. sobie samodzielnie. W jakim ,rodowisku pracuje
system? Czy w pobli)u komputera przebywaj# osoby pal#ce tyto%? Je,li tak, to czyszczenie
nale)y przeprowadza. cz,ciej ni) zwykle.


Zwykle natomiast stosuje si zasad, )e w czystym, biurowym otoczeniu bez dymu i innych
zanieczyszcze% powietrza, g(owice powinny by. czyszczone raz w roku. W mocno
zadymionym otoczeniu czyszczenie mo)e okaza. si konieczne co sze,. miesicy lub nawet
cz,ciej. W pe(nym zanieczyszcze% ,rodowisku przemys(owym g(owice mog# wymaga.
czyszczenia nawet co miesi#c. Najlepszych wskazwek udziela w(asne do,wiadczenie. Je,li
system DOS zg(asza b(dy dyskietki, wy,wietlaj#c znajomy komunikat Abort, Retry, ignore"
lub w wersji polskiej Anuluj, powtrz, zignoruj" - przeczyszczenie g(owic mo)e rozwi#za.
problem. Je,li rozwi#za(o, prawdopodobnie trzeba bdzie zwikszy. czstotliwo,.
przeprowadzanych konserwacji
W niektrych przypadkach wskazane jest przesmarowanie mechanizmu blokady dyskietki lub
punktw mechanicznego kontaktu wewn#trz napdu. Nie nale)y stosowa. oleju; wskazane jest
wykorzystanie czystego smaru silikonowego. Olej szybko (apie kurz i po pewnym czasie
zwykle oblepia mechanizm. Smar silikonowy nie (#czy si z kurzem w takim stopniu i mo)na
go bezpiecznie stosowa.. Zaleca si stosowanie bardzo ma(ych ilo,ci smaru; nie wolno
wkrapia. ani rozpyla. smaru do wntrza napdu. Nale)y pilnowa., aby smar zosta( naniesiony
tylko tam, gdzie jest potrzebny. Je,li bdzie pokrywa( ca(e wntrze napdu, spowoduje nastpne
niepotrzebne k(opoty.
Ustawianie g#owic w napdzie
Je,li g(owice w napdzie dyskietek s# nieprawid(owo ustawione, zapisane za ich pomoc#
dyskietki nie bd# czytane przez inne napdy. Sytuacja ta grozi do,. powa)nymi
konsekwencjami, je,li nie zostanie w por wykryta. Przy dostatecznie niew(a,ciwym u(o)eniu
g(owic, problemy mo)na bdzie zauwa)y. ju) podczas odczytywania oryginalnych dyskietek
z oprogramowaniem, cho. wci#) bdzie mo)na tworzy. w(asne dyskietki. W celu
sprawdzenia ustawienia g(owic i dzia(ania napdu dyskietek, mo)na si pos(u)y. programem
Drive Prb! firmy Accurite, ktrego dzia(anie opisuj poni)ej.
W celu rozwi#zania omawianego problemu konieczne staje si poprawne ustawienie g(owic.
Operacji tej nie zaleca si ze wzgldu na jej wysokie koszty w porwnaniu do wymiany
napdu na nowy. Dodatkowo pojawia si problem nie przewidziany przez wiele osb: nowo
ustawiony napd mo)e nie odczyta. dyskietek zapisanych w czasie, gdy g(owice by(y
nieprawid(owo ustawione. Wymiana wadliwego napdu na nowy umo)liwia wykorzystanie
starego napdu do skopiowania zawarto,ci tych dyskietek na nowe za pomoc# polecenia
DISKCOPY.
Ustawianie g(owic nie jest ju) wykonywane ze wzgldu na wysokie koszty tej operacji. W
celu poprawnego jej wykonania niezbdny jest oscyloskop (za ok. 2000 z(otych), specjalna
dyskietka wzorcowa (ok. 300 z(otych) i dokumentacja producenta napdu;
poza tym na ustawienie jednego napdu trzeba po,wici. p( godziny pracy.
Specjalny program o nazwie Drive Prb! firmy Accurite wykorzystuje specjalne dyskietki
diagnostyczne wysokiej rozdzielczo,ci - HRD (High-Resolution Diagnostic). Dyskietki te s#
rwnie dok(adne jak dyskietki ustawiania analogowego (AAD) i eliminuj# przy tym
konieczno,. stosowania oscyloskopu. Nie nale)y pos(ugiwa. si programami bazuj#cymi na
starszych dyskietkach typu DDD (digital diagnostic disk - cyfrowy dysk diagnostyczny) lub
na dyskietkach testowych o formacie spiralnym, gdy) nie daj# one dok(adno,ci wymaganej
przy ustawianiu g(owic. Program Drive Prb! z systemem HRD mo)e zmniejszy. sprztowe
koszty ustawiania g(owic, lecz nie oszczdzi nak(adw pracy niezbdnych do wykonania tej
operacji.




Przy obecnych cenach napdw, oscyluj#cych wok( ceny 35 dolarw, ustawianie g(owic,
nawet bez u)ycia oscyloskopu, zwykle nie jest uzasadnione finansowo. Istnieje tylko jeden
wyj#tek: przy du)ej liczbie napdw, ustawianie w nich g(owic mo)e si jeszcze op(aca..
Wyj,ciem mo)e by. w zwi#zku z tym odnalezienie lokalnej firmy wykonuj#cej tak# us(ug,
zwykle za 20 do 50 dolarw. Nale)y porwna. )#dan# cen z kosztem wymiany, uwzgldniaj#c
przy tym zu)ycie starego napdu. Nowy napd 1,44 MB mo)na kupi. ju) za 25 dolarw. Przy
takich cenach ustawianie g(owic jest pozbawione sensu
Napdy lomega ZIP
Kolejnym z nowszych rozwi#za% w dziedzinie napdw dyskw jest popularny napd Zip
firmy lomega. To urz#dzenie jest dostpne jako wewntrzny napd SCSI lub ID: b#d0 jako
zewntrzne urz#dzenie pod(#czane poprzez interfejs SCSI lub port rwnoleg(y. Istnieje tak)e
wersja o obni)onym poborze mocy, przeznaczona do komputerw przeno,nych. Napd potrafi
zapisa. do 100 MB danych na ma(ym wymiennym magnetycznym no,niku przypominaj#cym
dyskietk 3,5". Czas dostpu do danych wynosi w przybli)eniu 29 ms, za, przy u)yciu
interfejsu SCSI prdko,. odczytu danych osi#ga l MB/s. Gdy napd jest pod(#czany poprzez
port rwnoleg(y, szybko,. urz#dzenia jest czsto ograniczana przez szybko,. samego portu.
W napdach Zip u)ywa si oryginalnych no,nikw 3,5", stworzonych przez firm [omega. S#
one prawie dwa razy grubsze od standardowej dyskietki 1,44 MB. Napdy Zip nie akceptuj #
standardowych dyskietek 1,44 MB czy 720 kB, co spowodowa(o, )e standard ten nie sta( si
nastpc# dyskietki. Wewntrzne napdy Zip staj# si jednak coraz bardziej popularne w
nowych komputerach osobistych, za, modele zewntrzne mog# stanowi. efektywne
rozwi#zanie problemu przenoszenia danych pomidzy osobnymi komputerami. Czo(owi
producenci komputerw nie zainteresowali si jednak nowymi mo)liwo,ciami i nadal BIOS
komputerw osobistych nie uwzgldnia sposobu uruchomienia komputera z no,nika w
napdzie Zip ani te) zast#pienia tym urz#dzeniem stacji dyskw w komputerze. W przypadku
napdw Zip czasem wystpuje tak)e efekt klikania", kiedy to napd bezustannie wydaje
specyficzny, rytmiczny d0wik. W tym momencie dane na dysku mog# zosta. uszkodzone i
nale)y wymieni. zarwno dysk, jak i sam napd. Wreszcie, koszt no,nika w napdzie Zip
prawie dwukrotnie przewy)sza koszt pojemniejszych napdw LS-120, ktre oprcz tego
stanowi# standard przemys(owy bezpo,rednio obs(ugiwany przez BIOS nowocze,niejszych
komputerw. Specyfikacj napdu Zip zawiera tabela 13.8
Tabela 13.8.
Specyfikacja napdu Zip
Model (Interfejs) SCSI i/lub Z(#cze rwnoleg(e EIDE
Pojemno,. po sformatowaniu

100 MB

100 MB

Maksymalna utrzymywana szybko,. trans-
misji
l,40 M B/s

l.40 MB/s

Minimalna utrzymywana szybko,. transmisji

0,79 MB/s

0,79 MB/s

Maksymalna przepustowo,.

60 MB/min (SCSI); 20 MB/min
(z(#cze rwnoleg(e)
84 MB/min

1redni czas wyszukiwania

29 ms

29 ms

Prdko,. obrotowa dysku

2941 rpm

2941 rpm

Rozmiar bufora 32 kB 16 kB




Napdy typu Floptical

Podczas wy,cigu technologicznego zosta( opracowany specjalny typ napdu dyskietek o
wysokiej pojemno,ci, ktry nazwano floptical. Przez lata dostpne by(y wersje o pojemno,ci
21 MB i 120 MB, przy czym napdy 21-megabajtowe sta(y si z czasem przestarza(e. Starszy
model 21 MB, opracowany przez firm Insite Peripherials, umo)liwia( pomieszczenie 21 MB
danych na dysku o wielko,ci dyskietki 3,5". Ostatnio firmy 3M i Matsushita wprowadzi(y
nowy napd o nazwie LS-120, ktry na jednej dyskietce 3,5" mo)e przechowywa. a) 120 MB
danych. Dodatkowo napd ten potrafi zapisywa. i odczytywa. standardowe dyskietki 1,44
MB i 720 kB (cho. nie wsp(pracuje z dyskietkami 2,88 MB). Z powodu znacznie wikszej
pojemno,ci i mo)liwo,ci korzystania ze standardowych dyskietek, nowe napdy 120 MB
zosta(y przez wielu uznane za idealnego nastpc napdu dyskietek.
Nazwa floptical" mo)e sugerowa. wykorzystywanie promienia lasera do wypalania
informacji na dysku b#d0 do przygotowania no,nika do zapisu magnetycznego, podobnie jak
dzieje si w dyskach CD-R i WORM (WORM - skrt od ang. Write Once, Read Many -
jednokrotny zapis, wielokrotne odczytywanie). Jednak przekonanie to jest b(dne. G(owice
odczytuj#co - zapisuj#ce tego napdu pos(uguj# si standardow# technologi# magnetyczn#,
podobnie jak w napdach dyskietek. Dyskietka floptyczna" zbudowana jest z takich samych
materia(w magnetycznych (zwi#zkw )elaza) jak dyskietki i dyski twarde. Zwikszona
pojemno,. tych napdw wynika z gstszego ni) na dyskietce 1,44 MB upakowania ,cie)ek.
Oczywistym jest, )e pomieszczenie na dyskietce tak wielu ,cie)ek wymaga znacznego ich
zw)enia.
I w(a,nie do tego celu wykorzystano technologi optyczn#. W napdach typu floptical
stosowany jest specjalny mechanizm optyczny, umo)liwiaj#cy poprawne ustawienie g(owic
odczytuj#co-zapisuj#cych nad ,cie)kami zapisanymi na dyskietce. Wykorzystana metoda
pozycjonowania opiera si na tzw. servo information (informacji wspomagaj#cej), ktra
definiuje w okre,lony sposb po(o)enie ka)dej ,cie)ki, a wyt(aczana jest na powierzchni
dyskietki w czasie jej produkcji w taki sposb, )e nie da si tych informacji nadpisa.. Podczas
ka)dego zapisu na dyskietce floptycznej, mechanizm zapisuj#cy (w sk(ad ktrego wchodz#
m.in. g(owice odczytuj#co-zapisuj#ce) jest precyzyjnie naprowadzany na w(a,ciwe miejsce za
pomoc# lasera i owych informacji wspomagaj#cych. Gdy napd floptyczny odczytuje dane,
informacje te znowu s# wykorzystywane przez laser do precyzyjnego ustawienia g(owic we
w(a,ciwym po(o)eniu.
Napdy floptical o pojemno.ci 21 MB
Oryginalne dyski firmy Insite o pojemno,ci 21 MB maj# ,cie)ki sformatowane do postaci 27
sektorw po 512 bajtw ka)dy. Same dyski obracaj# si z prdko,ci# 720 obrotw na minut.
Szybko,. przesy(ania danych w tych dyskach wynosi niemal 10 MB na minut. Napdy te
po(#czone by(y z systemem za pomoc# interfejsu SCSI.
Niestety, istnia(o wiele powodw, ktre zadecydowa(y o niepowodzeniu tych napdw.
Najwa)niejszymi z nich by(y: brak tych napdw w standardowych konfiguracjach bardziej
znacz#cych producentw komputerw oraz to, )e napdy te nie by(y obs(ugiwane przez
sterowniki BIOS-u. Rwnie) producenci systemw operacyjnych, tacy jak Microsoft, IBM i
Apple, nie umo)liwili bezpo,redniej obs(ugi tych napdw za pomoc# swoich produktw





Napdy Floptical LS-120 (120 MB)

Napd LS-120 by( projektowany tak, aby sta. si nowym standardem dla napdw dyskietek
w klasie komputerw osobistych. Napd ten zaprojektowa(y wsplnie firmy 3M oraz
Matsushita-Kotobuki Electronics Industries Ltd. Mo)e on zapisywa. 120 MB danych, czyli
80 razy wicej informacji ni) dyskietka HD (1,44 MB). Oprcz wikszej pojemno,ci, ten
rodzaj napdu umo)liwia rwnie) szybsz# wsp(prac z komputerem -pracuje bowiem do
piciu razy szybciej ni) standardowe napdy dyskietek.

Napd LS-120 mo)e dzia(a. jako napd startowy A: i jest w pe(ni zgodny z systemem
Windows NT oraz Windows 95. Ponadto obs(uguje standardowe dyskietki 720 kB i 1,44 MB,
tyle )e dane na nich zapisuje i odczytuje do trzech razy szybciej ni) napdy zwyk(e. Napdy
ZIP nie maj# takiej mo)liwo,ci; no,nik do napdw ZIP ma przy tym mniejsz# pojemno,. i
jest dro)szy od no,nika 3M LS-120. Napd LS-120 wyposa)ony jest w standardowy interfejs
ID:, obecny w wikszo,ci komputerw. Napdy ZIP z regu(y wykorzystuj# wolniejszy port
rwnoleg(y lub wymagaj# dodania do systemu adaptera SCS1, zwikszaj#cego koszty
instalacji. Ostatnio firma lomega zacz(a jednak dostarcza. producentom systemw wersje
ID: napdw, z ktrych rwnie) mo)na uruchamia. komputer. Napdy te powinny wkrtce
pojawi. si na rynku.

Napdy LS-120 wydaj# si idealnym rozwi#zaniem dla komputerw przeno,nych, poniewa)
zastpuj# nie tylko typowe dyskietki, lecz rwnie) fizycznie sam napd wewn#trz obudowy.
Maj#c w komputerze przeno,nym napd o wysokiej pojemno,ci, mo)na u)ywa. w podr)y
wzgldnie tanich, wymiennych dyskietek 120 MB. Doskonale nadaj# si one do
przechowywania ca(ych aplikacji lub baz danych, umo)liwiaj#c wyjcie dyskietki i
zabezpieczenie jej, gdy komputer nie jest wykorzystywany.

Firma Compaq by(a pierwszym producentem oferuj#cym komputery z napdami LS-120. Inni
wiod#cy producenci komputerw do(#czaj# napdy LS-120 do swoich produktw,
ustanawiaj#c w ten sposb nowy standard napdw dyskietek. Napdy te mo)na kupi.
rwnie) osobno, nie tylko w zestawie. Zarwno wewntrzna, jak i zewntrzna wersja napdu
kosztuje oko(o 450 z(otych. Dyskietki 120 MB mo)na kupi. w cenie ok. 60 z( za sztuk lub
taniej.
Dyskietki 3 M LS-120 maj# te same kszta(ty i rozmiary, co standardowa dyskietka 1,44 MB;
jednak do osi#gnicia wikszej pojemno,ci i szybko,ci dzia(ania wykorzystuj# one po(#czenie
technologii optycznej i magnetycznej. Technologia LS-120, ktrej nazwa pochodzi od
wykorzystanego w niej typu mechanizmu (Laser Servo), wymaga umieszczenia na dyskach
,cie)ek stanowi#cych odniesienie optyczne, wykorzystywane przez system laserowy podczas
odczytu i zapisu. Znajduj#cy si w napdzie czujnik optyczny pozwala na precyzyjne
ustawienie g(owic odczytuj#co - zapisuj#cych nad magnetycznymi ,cie)kami zawieraj#cymi
dane; tym sposobem umo)liwia osi#gnicie gsto,ci 2 490 TPI (na dyskietce 1,44 MB ,cie)ki
zapisywane s# z gsto,ci# 135 TPI).
Firma 3M przenios(a ostatnio swj wydzia( napdw dyskowych i ta,m do notowanej na
gie(dzie firmy Imation. Dodatkowe informacje na temat napdw LS-120 i podobnych jemu
produktw firmy 3M mo)na wic znale0. w serwisie WWW firmy Imation pod nastpuj#cym
adresem:

http://www.imation.com



Rozdzia( 14

Napdy dyskw twardych

Dla wikszo,ci u)ytkownikw napd dysku twardego jest najwa)niejsz# i jednocze,nie
najbardziej tajemnicz# cz,ci# systemu komputerowego. Nap!d dysku twardego jest
zamknitym urz#dzeniem wykorzystywanym przez system do przechowywania informacji.
Jego awaria wi#)e si z bardzo powa)nymi konsekwencjami. Pe(ne zrozumienie dzia(ania
dysku twardego jest niezbdne do utrzymania sprawno,ci ca(ego systemu, a tak)e poprawnej
obs(ugi tego systemu i jego p0niejszej rozbudowy.
Niemal ka)dy u)ytkownik komputerw pragnie pozna. zasady dzia(ania dysku twardego i
sposoby postpowania w wypadku jego awarii. Niestety, ksi#)ek, ktre owe zasady i sposoby
opisywa(yby na tyle szczeg(owo, by mog(y si przyda. technikom komputerowym oraz
zaawansowanym u)ytkownikom, jest niewiele. Celem niniejszego rozdzia(u jest wype(nienie
tej luki.
Znale0. w nim zatem mo)na pe(ny opis dysku twardego z fizycznego, mechanicznego oraz
elektrycznego punktu widzenia. Szczegln# uwag zwracam w nim na praktyczne aspekty
budowy i dzia(ania dysku.

Definicja dysku twardego
W ,rodku napdu dysku twardego mo)na znale0. sztywne, p(askie talerze (dyski), zwykle
wykonane z aluminium lub szk(a. Talerze dyskw twardych, w odr)nieniu od talerzy
dyskw elastycznych, nie daj# si ani wygina., ani odkszta(ca., st#d ich nazwa - dyski
twarde. W wikszo,ci napdw dyskw twardych, talerzy tych nie mo)na te) wyjmowa.
(wymienia.); dlatego IBM nazywa je napadami dyskw staych. Przyk(adem napdu, w
ktrym twarde dyski mo)na wymienia., jest napd Jaz firmy lomega. Od swego mniejszego
brata - napdu Zip, napd Jaz r)ni si rodzajem wymiennego no,nika, ktry w jego
przypadku jest taki sam jak w typowych twardych dyskach.
Swego czasu napdy dyskw twardych nazywano nap!dami typu Winchester. Termin ten
wprowadzono w latach 60., kiedy to IBM opracowa( szybkie twarde dyski, zdolne pomie,ci.
30 MB na sta(ych talerzach napdu i 30 MB na talerzach wymiennych. Napd taki
zbudowany by( z szybko obracaj#cych si talerzy oraz unosz#cych si nad nimi g(owic.
Napd ten, pocz#tkowo nazywany nap!dem 30-30, szybko zyska( nazw
Winchester, pochodz#c# od s(ynnego karabinu Winchester 30-30. Od tej pory napdy z
g(owicami unosz#cymi si nad szybko wiruj#cymi talerzami zyska(y miano napdw typu
Winchester. Termin ten nie ma )adnego znaczenia technicznego ani naukowego; jest
okre,leniem )argonowym i uwa)a si go za synonim nazwy dysk twardy

Miary pojemno.ci dyskw twardych
Podstawow# miar# pojemno,ci dysku twardego jest megabajt, na oznaczenie ktrego w
niniejszym rozdziale bd u)ywa. skrtu MB. Niestety, nie ma r)nicy midzy skrtami
oznaczaj#cymi warto,ci w systemie dziesitnym i dwjkowym. Innymi s(owy, litera MB
mo)e oznacza. zarwno miliony bajtw", jak i megabajty". Zwykle warto,ci dotycz#ce
pamici podaje si w liczbach pochodz#cych z systemu dwjkowego, podczas gdy pojemno,.
dyskw twardych okre,la si w milionach bajtw. Niestety, czsto prowadzi to do
nieporozumie% przy okre,laniu pojemno,ci dyskw twardych



Budowa dyskw twardych
W ci#gu ponad 15 lat powszechnego ich stosowania w komputerach PC, budowa dyskw
twardych przesz(a ogromne przeobra)enia. Stopie% tych zmian (atwo sobie uzmys(owi. po
przeanalizowaniu kilku poni)ej wymienionych przyk(adw:
Maksymalne pojemno,ci wzros(y z 10 MB w napdach 5,25 cala o podwjnej (pe(nej)
wysoko,ci do ponad 10 GB w ma(ych dyskach 3,5 cala o standardowej wysoko,ci lub ponad
3 GB w dyskach 2,5 cala do komputerw przeno,nych.
Szybko,. przesy(ania danych wzros(a z przedzia(u od 85 do 102 kB na sekund w
komputerach XT (rok 1983) do niemal 10 MB na sekund we wsp(czesnych szybkich
dyskach twardych
1redni czas dostpu uleg( skrceniu z ponad 85 ms (milisekund) w przypadku dyskw o
pojemno,ci 10 MB dla komputerw XT (rok 1983) do mniej ni) 8 ms w szybkich dyskach
produkowanych obecnie.
W 1982 roku dysk o pojemno,ci 10 MB kosztowa( ponad 5 000 z(otych (500 z(otych za
megabajt). Obecnie koszt dyskw twardych spad( poni)ej 30 groszy za megabajt
Gsto.2 powierzchniowa
G!sto$' powierzchniowa jest podstawowym wska0nikiem u)ywanym przez przemys(
komputerowy do mierzenia stopnia rozwoju technologii dyskw twardych. Warto,. tego
wska0nika jest rwna iloczynowi gsto,ci liniowej, liczonej w bitach na cal (BPI) i mierzonej
wzd(u) ,cie)ek na dysku oraz liczby ,cie)ek na cal (TPI), mierzonej wzd(u) promienia dysku.
Wynik mno)enia wyra)any jest w megabitach na cal kwadratowy (Mbit/cal
2
), a jego
g(wnym zastosowaniem jest ocena efektywno,ci technologii zapisu informacji. Obecne
nowoczesne dyski 2,5-calowe osi#gaj# gsto,ci rzdu 1,5 Gbit/cal
2
. Prototypowe konstrukcje
dyskw twardych maj# gsto,. 10 Gbit/cal
2
, umo)liwiaj#c produkcj dyskw 2,5-calowych z
jednym talerzem, ktrych pojemno,. przekracza 20 GB.
Gsto,. powierzchniowa (a co za tym idzie - pojemno,. dysku) zwiksza si dwukrotnie co
dwa-trzy lata, a masowo produkowane twarde dyski o gsto,ci powierzchniowej
przekraczaj#cej 10 Gbit/cal
2
prawdopodobnie pojawi# si przed rokiem 2000. 2,5-calowy
talerz wykonany w tej technologii mia(by pojemno,. ponad 10 GB, umo)liwiaj#c budowanie
dyskw mieszcz#cych si w d(oni i maj#cych pojemno,. 20 GB lub 30 GB. Wci#) powstaj#
nowe technologie, takie jak ceramiczne lub szklane talerze, g(owice magnetorezystywne
(MR), zapisywanie pseudokontaktowe czy uk(ady PRML (skrt od Partial Response
Maximum Likelihood - cz,ciowa odpowied0, maksymalne prawdopodobie%stwo), ktre
pozwalaj# na osi#ganie coraz to wikszych pojemno,ci. Najwikszym wyzwaniem w
osi#ganiu wy)szych gsto,ci jest budowanie g(owic i dyskw dzia(aj#cych przy coraz
mniejszych tolerancjach.
Dwukrotny wzrost osi#gw technologii komputerowej wymaga tylko od dwch do trzech lat -
niewiarygodne! Gdyby tylko inne ga(zie przemys(u mog(y si pochwali. podobnymi
wynikami...
Dzia#anie dysku twardego

Podstawowa zasada dzia(ania dysku twardego jest podobna do zasady dzia(ania dyskw
elastycznych: ruchome g(owice przesuwaj# si nad wiruj#cymi dyskami i zapisuj# dane w
postaci ,cie)ek i sektorw. 1cie)ka jest koncentrycznym okrgiem zawieraj#cym informacje i
podzielonym na pojedyncze sektory po 512 bajtw ka)dy. Istnieje jednak wiele cech,
r)ni#cych dyski twarde od elastycznych

Dyski twarde maj# zwykle wiele dwustronnych talerzy, z ktrych ka)dy mo)e przechowywa.
informacje. W wikszo,ci dyskw twardych znajduj# si dwa lub trzy talerze, daj#ce cztery
lub sze,. stron, a spotyka si te) napdy z ponad 11 talerzami. 1cie)ki znajduj#ce si w tym
samym po(o)eniu po obu stronach ka)dego z talerzy tworz# razem cylinder. W twardych
dyskach najcz,ciej wykorzystuje si jedn# g(owic z ka)dej strony talerza, a wszystkie
g(owice zamontowane s# na jednym wzku. Zatem poruszanie g(owic polega na
jednoczesnym przesuwaniu ich nad powierzchni# talerzy; g(owice nie daj# si przesuwa.
niezale)nie, gdy) wszystkie przymocowane s# do tego samego wzka.
Dysk twardy dzia(a znacznie szybciej od napdu dyskw elastycznych. Pocz#tkowo w
wikszo,ci dyskw twardych prdko,. obrotowa talerzy wynosi(a 3 600 obrotw na minut -
w przybli)eniu 10 razy wicej ni) w przypadku dyskietek. Do niedawna prdko,. 3 600
obr/min. by(a stosowana w wikszo,ci dyskw twardych. Jednak obecnie du)a cz,. dyskw
ma znacznie wiksze prdko,ci obrotowe. Na przyk(ad 2,5-calowy dysk firmy Toshiba o
pojemno,ci 3,3 GB, montowany w notebookach, ma prdko,. obrotow# 4 852 obr/min.; w
innych dyskach prdko,. ta mo)e osi#ga. 5 400, 5 600, 6400, 7200 czy nawet 10000 obr/min.
Wysokie prdko,ci obrotowe w po(#czeniu z szybkimi mechanizmami pozycjonowania
g(owic i wiksz# liczb# sektorw na ,cie)ce poprawiaj# wydajno,. okre,lonych dyskw
wzgldem innych, a po(#czenie wszystkich tych cech daje ogromn# r)nic szybko,ci
odczytu i zapisu danych notowan# midzy dyskami twardymi a elastycznymi.
Podczas normalnej pracy, g(owice w wikszo,ci dyskw twardych nie dotykaj# (i nie
powinny dotyka.!) obracaj#cych si talerzy. Jednak po wy(#czeniu zasilania g(owice osiadaj#
na talerzach, gdy te przestaj# si obraca.. W czasie pracy dysku bardzo cienka poduszka
powietrza utrzymuje g(owice tu) nad lub pod talerzem. Je,li poduszka ta zostanie naruszona
przez cz#stk kurzu lub wstrz#s, g(owice mog# zetkn#. si z talerzami wiruj#cymi przy pe(nej
prdko,ci. Gdy zetknicie to jest na tyle silne, aby spowodowa. uszkodzenie, zdarzenie takie
nosi nazw zderzenia gowic. Uderzenie g(owic o powierzchni dysku mo)e spowodowa.
r)ne skutki, od utraty kilku bajtw danych, do ca(kowitego zniszczenia dysku. Wikszo,.
dyskw twardych ma specjalne smary na talerzach, ktrych powierzchnie s# specjalnie
utwardzane, dziki czemu mog# wytrzyma. codzienne starty i l#dowania", a tak)e bardziej
gwa(towne zderzenia.

Osi#ganie bardzo du)ych gsto,ci ,cie)ek jest mo)liwe dziki temu, )e talerze s# szczelnie
zamknite i niewymienne. 1cie)ki wielu dyskw zapisane s# z gsto,ci# ponad 3 000 TPI
(,cie)ek na cal). Zespoy gowic dysku (HDA - Head Disk Assembly) zawieraj#ce talerze s#
wic montowane i zamykane w pomieszczeniach o absolutnej czysto,ci. Poniewa) niewiele
jest firm zajmuj#cych si napraw# uk(adw mechanicznych dyskw, ich serwisowanie lub
wymiana elementw mo)e by. dosy. droga. Pewne jest, )e ka)dy wyprodukowany dysk
twardy w ko%cu si zepsuje. Nie wiadomo tylko, kiedy awaria wyst#pi i czy przed jej
wyst#pieniem zostanie wykonana kopia zapasowa wa)nych plikw

Otwieranie dysku twardego nie jest zalecane. Jedynie serwisy wyposa)one w specjalistyczny
sprzt mog# si odwa)y. na jak#kolwiek ingerencj we wntrze dysku. Wielu producentw
dyskw twardych celowo utrudnia ich otwarcie, a oczywiste jest, )e tego typu naprawa zrywa
wszelkie umowy gwarancyjne Wielu u)ytkownikw komputerw uwa)a, )e twarde dyski s#
podatne na uszkodzenia -i rzeczywi,cie, nale)# one do najbardziej delikatnych urz#dze%
wchodz#cych w sk(ad komputera. Mimo to, podczas prowadzonych przeze mnie seminariw
dotycz#cych rozwi#zywania problemw ze sprztem i odzyskiwaniem danych, przez wiele
dni u)ywa(em dyskw twardych, z ktrych zosta(y zdjte obudowy, a nawet zdejmowa(em te
obudowy podczas pracy dyskw. Dyski, o ktrych pisz, nadal dzia(aj# bezb(dnie.
Oczywi,cie nie zalecam nikomu przeprowadzania podobnych prb na w(asnych dyskach,
zw(aszcza je,li s# to dyski dro)sze, o wikszej pojemno,ci.
Wsp#czesne analogie napdu dyskw

Wielu z nas s(ysza(o tradycyjne porwnanie skali parametrw no,nika i g(owic w twardym
dysku do samolotu Boeing 747 lec#cego metr nad ziemi# z prdko,ci# ponad 800 km/h.
Analogia ta by(a przez lata wielokrotnie przytaczana, bez sprawdzania, czy jest s(uszna.
Ot) nie jest, a jednym z najbardziej nieprecyzyjnych jej elementw by(o przyrwnanie
g(owicy do samolotu. Oznacza(oby to, )e g(owice lec#" nisko nad talerzami, co nie jest
zgodne z prawd#. Z punktu widzenia aerodynamiki, g(owice wcale nie lec#", lecz unosz# si
na poduszce powietrznej wytwarzanej przy powierzchni obracaj#cych si talerzy.
Lepiej by(oby pos(u)y. si przyk(adem poduszkowca; zasada jego dzia(ania znacznie bardziej
przypomina sposb dzia(ania g(owic dysku. Podobnie jak w poduszkowcu, wytworzenie i
kontrola poduszki powietrznej pozwalaj#cej g(owicy utrzyma. si nad powierzchni# talerza
zale)y od kszta(tu dolnej jej cz,ci. Ze wzgldu na prawa fizyki, grubo,. owej poduszki, ktr#
w przemy,le komputerowym czsto nazywa si o)yskiem powietrznym, jest niewielka.
Nadszed( wic czas, aby zaproponowa. lepsz# analogi, dok(adniej oddaj#c# rozmiary i
prdko,ci stosowane we wsp(czesnych twardych dyskach. Sign#(em wic po dokumentacj
dysku twardego i proporcjonalnie zwikszy(em wszystkie podane tam wielko,ci, tak aby
wysoko,. lotu wynosi(a ok. 2,5 cm (l cal). W poni)szym przyk(adzie wykorzystane zosta(y
parametry 3,5-calowego dysku SCSI-2 model Seagate ST-12550N Barracuda 2, o pojemno,ci
2 GB (po sformatowaniu). W tabeli 14.2 mo)na znale0. parametry techniczne tego dysku
pochodz#ce z dokumentacji producenta.
Z tabeli tej wynika, )e g(owice maj# d(ugo,. 2,03 mm i wysoko,. 0,51 mm. Unosz# si na
poduszce powietrznej o wysoko,ci 0,127 mikrometra (milionowej cz,ci metra), nad
talerzami przesuwaj#cymi si z szybko,ci# 86 kilometrw na godzin (przy przecitnej
,rednicy ,cie)ki wynosz#cej 2,5 cala). G(owice te odczytuj# i zapisuj# bity rozmieszczone
zaledwie co 0,487 mikrometra, na ,cie)kach odleg(ych od siebie o 8,336 mikrometra.
Przecitny czas przesunicia g(owic nad dowoln# inn# ,cie)k wynosi 8 ms.

Tworz#c porwnanie, wszystkie powy)sze warto,ci zosta(y powikszone tak, aby odleg(o,.
g(owicy od no,nika wynios(a 2,5 cm (ok. l cala). Poniewa) 2,5 cm to ok. 200 000 razy wicej
ni) 0,127 mikrometra, wszystkie warto,ci zosta(y pomno)one przez 200 000.

Tabela 14.2.
Parametry dysku Seagate ST-I2550N Barracuda 2

Parametr Warto.2 Jednostka miary
Gsto,. liniowa 52 187 Bity na cal (BPI)
Odleg(o,. midzy bitami 0,487 Mikrometry (uim)
Gsto,. u(o)enia ,cie)ek 3 047 1cie)ki na cal (TPI)
Odleg(o,ci midzy ,cie)kami 8,336 Mikrometry(uim)
Liczba ,cie)ek 2 707 Obroty na minut
Prdko,. obrotowa 7 200 Kilometry na godzin
1rednia prdko,. liniowa 86,16 Milimetry (mm)
D(ugo,. g(owicy 2,03 Milimetry (mm)
Wysoko,. g(owicy 0,51 Milimetry (mm)
Odleg(o,. g(owicy od no,nika 0,127 Mikrometry (mm)
1redni czas dostpu 8 Milisekundy (ms)


G(owica takiego typowego" dysku twardego, po opisanym powikszeniu, mia(aby ponad 410
metrw d(ugo,ci i 96 metrw wysoko,ci (odpowiada to wielko,ci# le)#cemu na boku
budynkowi Sears Tower!), a porusza(aby si z prdko,ci# ponad 17,2 miliona kilometrw na
godzin (4 787 kilometrw na sekund!) na wysoko,ci 2,5 cm nad powierzchni# ziemi. W
tym czasie odczytywa(aby bity danych odleg(e od siebie o 9,73 cm, znajduj#ce si na
,cie)kach u(o)onych co 166 cm.
Jakby tego by(o ma(o, przy ,rednim czasie dostpu 8 ms (0,008 sekundy), definiowanym jako
czas potrzebny na przesunicie g(owic nad jedn# trzeci# ,cie)ek (w tym przypadku 902),
ka)da z g(owic wielko,ci drapacza chmur musia(aby w tym czasie pokonywa. odleg(o,. 1,5
kilometra (902 ,cie)ki po 166 cm), co daje ,redni# prdko,. przesuwania poprzecznego
wynosz#c# ponad 675 000 kilometrw na godzin (187 kilometrw na sekund)!
Prdko,. liniowa takiej hipotetycznej g(owicy jest w ogle trudna do wyobra)enia. Znalaz(em
na szcz,cie odpowiednie porwnanie: ,rednica Ziemi mierzona na rwniku wynosi ok. 12
752 km, co daje obwd ok. 40 064 km. Przy podanej prdko,ci liniowej g(owica taka
okr#)a(aby Ziemi co oko(o 8 sekund!

Analogia ta pozwala zrozumie., jak bardzo nale)y doceni. technologiczny cud, jakim s#
wsp(czesne twarde dyski. W porwnaniu z ni#, stary przyk(ad nisko lec#cego Boeinga 747
wygl#da raczej )a(o,nie (nie wspominaj#c o tym, )e jest on ca(kowicie niedok(adny),
nieprawda)?

Magnetyczny zapis danych

Poznanie zasad magnetycznego zapisu danych mo)e pomc w zrozumieniu sposobu dzia(ania
dysku twardego, a tak)e wp(yn#. na popraw efektywno,ci pracy z dyskami twardymi i
dyskietkami
Niemal wszystkie dyski w komputerach osobistych dzia(aj# w oparciu o prawa magnetyzmu.
Dyski optyczne wykorzystuje si raczej jako dodatkowe pamici masowe, pod(#czone do
komputerw, ktrych podstawowy dysk oparty jest na no,niku magnetycznym. Z powodu
wysokich osi#gw i pojemno,ci no,nikw magnetycznych, prawdopodobnie nigdy nie
zostan# one wyparte z komputerw PC przez dyski optyczne.
Dyski magnetyczne, takie jak dyski twarde czy elastyczne, dzia(aj# w oparciu o zasady
elektromagnetyzmu. Podstawowe prawa fizyki zwi#zane z tymi si(ami mwi#, )e pr#d
elektryczny p(yn#cy przez przewodnik wytwarza wok( przewodu pole magnetyczne.
Wspomniane pole magnetyczne mo)e wp(ywa. na materia( magnetyczny znajduj#cy si w
zasigu jego dzia(ania. Gdy zmieni si kierunek przep(ywu pr#du, zmienia si rwnie)
polaryzacja pola magnetycznego. W silnikach elektrycznych efekt ten jest wykorzystywany
do przemiennego wywo(ywania si( przyci#gaj#cych i odpychaj#cych magnesy przymocowane
do obracaj#cego si wirnika.
Inny efekt elektromagnetyzmu mo)na zaobserwowa., gdy przewodnik przesuwany jest w
zmiennym polu magnetycznym - wwczas wytwarza si w nim pr#d elektryczny. Wraz ze
zmian# polaryzacji pola magnetycznego (biegunowo,ci), zmienia si rwnie) kierunek
przep(ywu pr#du. Na przyk(ad, dzia(anie generatora stosowanego w samochodach
(alternatora) polega na obracaniu si elektromagnesw w pobli)u uzwoje% mog#cych
wytworzy. du)e ilo,ci pr#du elektrycznego. Takie dwukierunkowe dzia(anie elektro-
magnetyzmu pozwala zapisa. dane na dysku, a nastpnie je odczyta..
G(owice odczytuj#co-zapisuj#ce w napdach dyskowych (zarwno w dyskach twardych, jak i
elastycznych) s# kawa(kami materia(u przewodz#cego w kszta(cie litery U. Element taki jest
owinity uzwojeniami, ktrymi mo)e p(yn#. pr#d elektryczny.
Gdy uk(ad elektroniczny dysku wymusza przep(yw pr#du przez te uzwojenia, w g(owicy
napdu wytwarzane jest pole magnetyczne. Gdy zmienia si kierunek przep(ywu pr#du,
zmianie ulega rwnie) polaryzacja pola magnetycznego. W gruncie rzeczy g(owice s#
bowiem elektromagnesami, w ktrych bardzo szybko mo)na zmieni. kierunek przep(ywu
pr#du.
Gdy w g(owicy powstaje pole magnetyczne, jego linie biegn# przez szczelin midzy
zako%czeniami g(owicy maj#cej kszta(t litery U. Poniewa) pole magnetyczne du)o (atwiej
rozchodzi si w przewodniku ni) w powietrzu, pole to wygina si na zewn#trz wykorzystuj#c
le)#cy pod g(owic# no,nik jako ,cie)k najmniejszego oporu midzy dwoma ko%cami
g(owicy. Gdy pole przechodzi przez no,nik pod g(owic#, polaryzuje jego cz#stki
magnetyczne, powoduj#c ich u(o)enie wzd(u) linii pola. Polaryzacja pola -a wic
jednocze,nie no,nika magnetycznego - zale)y w ten sposb od kierunku przep(ywu pr#du
przez uzwojenia.

Dysk zbudowany jest z okre,lonego materia(u (np. mylaru w dyskach elastycznych b#d0
aluminium lub szk(a w twardych dyskach), pokrytego warstw# magnetyczn# sk(adaj#c# si
zwykle z tlenkw )elaza z dodatkiem r)nych pierwiastkw. Polaryzacja pl magnetycznych
poszczeglnych cz#stek czystego (nie zapisanego) no,nika dysku jest zwykle zorientowana w
sposb przypadkowy. Poniewa) pola te s# skierowane w r)ne strony, ka)de z nich znosi si z
polem skierowanym w stron przeciwn#, co w sumie daje efekt braku mo)liwej do
zaobserwowania polaryzacji sumarycznej
Cz#stki w obszarze znajduj#cym si pod g(owic# s# u(o)one zgodnie z kierunkiem pola
magnetycznego emitowanego przez g(owic. Gdy domeny magnetyczne zostan# odpowiednio
u(o)one, ich pola ju) si nie znosz#, przez co w zajmowanym przez nie obszarze mo)na
zaobserwowa. pole magnetyczne. Pole takie jest generowane przez wiele cz#stek
magnetycznych, ktre wsplnie tworz# wykrywalne pole sumaryczne o okre,lonym zwrocie.
Termin strumie. opisuje pole magnetyczne o okre,lonej polaryzacji. Gdy dysk przesuwa si
pod g(owic# napdu, g(owica ta mo)e utrwali. magnetyczny strumie% na obszarze dysku. Gdy
p(yn#cy przez uzwojenia pr#d elektryczny zostanie odwrcony, to samo dzieje si z
polaryzacj# pola magnetycznego w szczelinie g(owicy. Zmiana ta powoduje rwnie)
odwrcenie polaryzacji strumienia zapisywanego na dysku.
Odwrcenie strumienia b#d0 te) przemiana strumienia odpowiada zmianie polaryzacji
u(o)enia cz#stek magnetycznych na powierzchni dysku. G(owica zapisuje informacje
umieszczaj#c na dysku strumie% odwrcony. Przy zapisie ka)dego bitu (lub bitw) w
okre,lonych miejscach dysku, zwanych komrkami bitowymi lub komrkami odwrce.,
umieszczana jest seria zmian strumienia. Komrka bitowa lub komrka odwrce% jest
okre,lonym obszarem dysku o wielko,ci zale)nej od czasu i prdko,ci obrotowej, w ktrej
przez g(owice napdu zapisywana jest odwrotno,. strumienia. Okre,lony wzr odwrce%
strumienia znajduj#cy si w komrkach bitowych, wykorzystany do zapisu bitw danych,
nosi nazw metody kodowania. Uk(ad elektroniczny dysku lub kontrolera pobiera dane do
zapisu i koduje je w serii zmian strumienia, przesy(anych w okre,lonym czasie, przy
zastosowaniu odpowiedniej metody kodowania.
Czsto spotykane metody kodowania to MFM (Modified Frequency Modulation) -
zmodyfikowana modulacja cz!stotliwo$ci i RLL (Run Length Limited) - dugo$' i
ograniczenie przebiegu. Do zapisu na dyskach elastycznych stosuje si metod MFM. W
twardych dyskach wykorzystywana jest metoda MFM i kilka odmian metody RLL. Metody te
s# szczeg(owo opisane w punkcie Kodowanie MFM", w dalszej cz,ci tego rozdzia(u.


Podczas zapisu, do g(owic przyk(adane jest napicie, ktrego zmiany powoduj# rwnie)
zmian polaryzacji umieszczanego na dysku pola magnetycznego. Zmiany strumienia
powstaj# dok(adnie w tych miejscach, gdzie zmienia si polaryzacja pr#du zapisu.
Cho. mo)e si to wydawa. dziwne, podczas odczytu g(owice nie odtwarzaj# wiernie
poprzednio zapisanego sygna(u; zamiast tego wytwarzaj# impuls napiciowy (tzw. szpilk) w
chwili, gdy przesuwaj# si nad zmian# strumienia. Odwrcenie stanu polaryzacji z dodatniego
na ujemny powoduje wytworzenie przez g(owice impulsu o polaryzacji ujemnej; natomiast ze
stanu ujemnego na dodatni - impulsu dodatniego.

W gruncie rzeczy, podczas odczytu g(owice pe(ni# rol detektora zmian strumienia
generuj#cego impulsy napiciowe w trakcie napotykania odwrce%. W obszarach bez
odwrce% nie powstaj# )adne impulsy. Na rysunku 14.1 przedstawiono zwi#zek midzy
przebiegami napi. przy odczytywaniu i zapisie danych oraz odwrcenia strumienia
zapisywane na dysku

Rysunek 14.1
Proces zapisu i odczytu danych z no,nika magnetycznego





















Sekwencj zapisu mo)na traktowa. jak przebieg prostok#tny o dodatnim lub ujemnym
poziomie napicia, polaryzuj#cy no,nik w sposb ci#g(y, w okre,lonym kierunku. Gdy
przebieg napicia przechodzi z warto,ci dodatnich do ujemnych lub na odwrt, zmienia si
rwnie) polaryzacja strumienia magnetycznego. Podczas odczytu g(owica wychwytuje
zmiany polaryzacji strumienia, przekazuj#c dalej seri impulsw. Innymi s(owy, warto,.
sygna(u jest rwna zero, o ile nie wykryto dodatniej lub ujemnej zmiany pola, powoduj#cej
powstanie odpowiednio spolaryzowanego impulsu. Impuls taki pojawia si jedynie podczas
przej,cia g(owicy nad zmian# strumienia na no,niku dysku. Znaj#c wykorzystywane przy
zapisie zale)no,ci czasowe, uk(ad elektroniczny napdu lub kontrolera jest w stanie okre,li.,
czy dany impuls (czyli zmiana strumienia) mie,ci si w zadanej komrce odwrce%.


Pr#dy impulsw elektrycznych powstaj#ce w g(owicy podczas odczytu s# bardzo s(abe i mog#
zawiera. znaczny udzia( szumw. Czu(e uk(ady elektroniczne napdu i kontrolera mog#
wzmocni. sygna( ponad poziom szumw, po czym przekszta(ci. szereg s(abych impulsw
elektrycznych z powrotem w ci#g danych identycznych (teoretycznie) z pierwotnie
zapisanymi.

Jak wida., dyski s# zapisywane i odczytywane za pomoc# metod opartych na podstawowych
prawach elektromagnetyzmu. Zapis danych polega na przepuszczeniu pr#du elektrycznego
przez elektromagnes (g(owic) wytwarzaj#cy pole magnetyczne utrwalane na dysku. Odczyt
danych odbywa si w czasie przesuwania g(owicy nad powierzchni# dysku; gdy g(owica
napotka zmian w polu magnetycznym no,nika, generuje s(aby pr#d elektryczny, wskazuj#cy
na zmian lub brak zmiany strumienia pierwotnie zapisanego sygna(u

Schematy kodowania danych

Oglnie mwi#c, no,nik magnetyczny przechowuje informacje w sposb analogowy. Jednak
zapisywane dane maj# posta. cyfrow# - zer i jedynek. Podczas podawania cyfrowej
informacji na g(owic zapisuj#c#, tworzy ona na no,niku domeny magnetyczne o okre,lonej
polaryzacji. Gdy na g(owic poda si napicie o warto,ci dodatniej, domeny s# polaryzowane
w okre,lonym kierunku; napicie ujemne ustawia domeny w kierunku przeciwnym. Gdy
zapisywany przebieg cyfrowy przechodzi z napicia dodatniego na ujemne, polaryzacja
domen magnetycznych ulega odwrceniu.
Podczas odczytu informacji, gdy g(owica napotka grup domen o identycznej polaryzacji, nie
powstaje w niej )aden pr#d; g(owica jest w stanie wykry. jedynie zmian polaryzacji domen
magnetycznych. Ka)de odwrcenie strumienia wytwarza w g(owicy czytaj#cej impuls
napiciowy; w(a,nie te impulsy wykrywane s# przez napd podczas odczytu danych. G(owica
czytaj#ca nie mo)e odtworzy. przebiegu identycznego z tym, ktry zapisano; zamiast tego
wysy(a seri impulsw, z ktrych ka)dy pojawia si w miejscu wystpowania zmiany
strumienia.
W celu optymalizacji rozmieszczenia impulsw odpowiadaj#cych przechowywanym
informacjom, czyste dane cyfrowe przechodz# przez urz#dzenie zwane koder/dekoder
(endec). Podczas odczytu urz#dzenie to dzia(a w sposb odwrotny ni) podczas zapisu,
przekszta(caj#c spotykane impulsy w pierwotne dane binarne. W miar up(ywu czasu
powstawa(y r)ne schematy kodowania informacji, z ktrych niektre okaza(y si lepsze,
bardziej efektywne od innych.
Przy ka)dej operacji zwi#zanej z informacjami cyfrowymi bardzo wa)ne s# zale)no,ci
czasowe. Podczas interpretacji odczytywanych lub zapisywanych przebiegw, dobranie
momentu ka)dej zmiany napicia jest niezwykle istotne. Je,li rygory czasowe nie zostan#
utrzymane, zmiana napicia mo)e zosta. wykryta w niew(a,ciwym momencie, co mo)e
spowodowa. dodanie lub zgubienie bitw informacji, b#d0 te) ich niew(a,ciw# interpretacj.
W celu zachowania precyzyjnych zale)no,ci czasowych, urz#dzenia odczytuj#ce i zapisuj#ce
dane musz# by. odpowiednio zsynchronizowane. Mo)na to osi#gn#. przez dodanie osobnego
sygna(u, zwanego sygnaem zegarowym, przesy(anego midzy dwoma urz#dzeniami. Sygna(
zegarowy i sygna( danych mo)na ze sob# po(#czy. i przes(a. pojedyncz# lini#. Po(#czenie
takie wykorzystywane jest w wikszo,ci schematw kodowania stosowanych w no,nikach
magnetycznych.
Gdy impulsy zegarowe s# po(#czone z danymi, zapewniona jest precyzja interpretowania
poszczeglnych komrek bitw, przesy(anych midzy dowolnymi urz#dzeniami. Impulsy
zegarowe okre,laj# pocz#tek i koniec ka)dej komrki bitowej. Komrka bitowa mie,ci si
midzy dwiema komrkami zegarowymi, w ktrych mo)e znajdowa. si sygna( zegarowy.
Zatem najpierw wysy(ana jest komrka zegarowa, potem komrka danych i wreszcie
komrka zegarowa dla nastpnego bitu danych. Wysy(ane wraz z danymi sygna(y zegarowe
utrzymuj# synchronizacj nawet w trakcie transferu d(ugiego ci#gu zer. Niestety, wszystkie
komrki przej,. wykorzystywane przez sygna(y zegarowe zajmuj# na no,niku miejsce, ktre
mo)na by wykorzysta. do przechowywania danych. Poniewa) liczba mo)liwych do zapisania
na okre,lonym dysku zmian strumienia ograniczona jest typem no,nika i technologi# g(owic,
konstruktorzy dyskw twardych wykorzystywali r)ne sposoby kodowania danych w jak
najmniejszej liczbie odwrce% strumienia magnetycznego, pamitaj#c, )e wymagane jest
po,wicenie cz,ci z nich na sygna(y zegarowe. Ich starania doprowadzi(y do wykorzystania
dostpnej technologii w stopniu maksymalnym
Cho. prbowano r)nych schematw kodowania, obecnie stosuje si jedynie kilka z nich.
Dotychczas najwiksz# popularno,ci# cieszy(y si trzy podstawowe metody:
modulacja czstotliwo,ci (FM),
zmodyfikowana modulacja czstotliwo,ci (MFM),
ograniczona d(ugo,. przebiegu (RLL).
Poni)ej przedstawione zosta(y zasady dzia(ania tych metod, ich zastosowania oraz wady i
zalety.
Kodowanie FM
Jedna z pierwszych technik kodowania danych, stosowana w pamiciach magnetycznych,
nosi nazw kodowania FM (Frequency Modulation) - modulacji cz!stotliwo$ci. Ten schemat
kodowania, nazywany czasami zapisem w pojedynczej gsto,ci, wykorzystywany by( w
pierwszych napdach dyskw elastycznych, ktre montowano w komputerach osobistych. Na
przyk(ad napdy o pojedynczej gsto,ci by(y stosowane w komputerach przeno,nych,
umo)liwiaj#c przechowywanie na jednej dyskietce do 80 kB danych. Cho. technika ta by(a
popularna do ko%ca lat 70-tych, obecnie nie jest ju) stosowana.
Kodowanie MFM
Kodowanie zmodyfikowan, modulacj, cz!stotliwo$ci (MFM) opracowano w celu
zmniejszenia liczby odwrce% strumienia obecnych przy stosowaniu metody FM, a co za tym
idzie - w celu lepszego upakowania danych na dysku. W technice tej zminimalizowano liczb
komrek przej,. przeznaczonych na impulsy zegarowe, pozostawiaj#c wicej miejsca na
dane. Sygna(y synchronizuj#ce zapisywane s# jedynie wtedy, gdy zapisywany bit o warto,ci
O poprzedzony jest innym zerem; w pozosta(ych przypadkach sygna(y zegarowe s#
niepotrzebne. Z powodu ograniczenia liczby impulsw zegarowych, efektywn# czstotliwo,.
zapisu mo)na by(o zwikszy. dwukrotnie w porwnaniu z kodowaniem FM, pozwalaj#c na
przechowanie dwukrotnie wikszej liczby bitw, przy tej samej liczbie zmian strumienia, co
podczas kodowania FM.
Z powodu opisanej r)nicy, kodowanie MFM nazywane jest rwnie) zapisem w podwjnej
gsto,ci. Omawiana technika wykorzystywana jest praktycznie we wszystkich wsp(czesnych
napdach dyskw elastycznych, a przez wiele lat by(a stosowana w niemal wszystkich
twardych dyskach przeznaczonych do instalacji w komputerach osobistych. Obecnie w
wikszo,ci dyskw twardych wykorzystuje si kodowanie RLL, ktre zapewnia jeszcze
wiksz# efektywno,. ni) MFM. Poniewa) przy u)yciu kodowania MFM mo)na zapisa.
dwukrotnie wiksz# liczb bitw, przy zachowaniu tej samej liczby zmian strumienia, co w
metodzie FM, czstotliwo,. przesy(ania danych zwiksza si dwukrotnie. Oznacza to
dwukrotny wzrost szybko,ci odczytu i zapisu, mimo zachowania tej samej, co w metodzie
FM, czstotliwo,ci przesy(ania impulsw magnetycznych. W ten sposb, nie zmieniaj#c
technologii napdw, uzyskano dwukrotne powikszenie pojemno,ci dyskw i szybko,ci ich
dzia(ania.
Jedynym wymogiem stawianym przez nowy sposb kodowania by(o poprawienie uk(adw
elektronicznych kontrolerw i napdw, spowodowane konieczno,ci# bardziej precyzyjnego
okre,lania momentu pojawienia si zmian strumienia. Gdy tylko rozpoznano problem,
wymagane usprawnienia okaza(y si (atwe do wprowadzenia, dziki czemu kodowanie MFM
na wiele lat sta(o si najpopularniejsz# technik# zapisu
Kodowanie PLL
Najpopularniejsza obecnie technika kodowania stosowana w dyskach twardych, nazwana
kodowaniem RLL (Run Length Limited) - ograniczon, dugo$ci, przebiegu, pozwala
upakowa. na dysku do 50 % wicej informacji ni) za pomoc# metody MFM oraz trzykrotnie
wicej ni) w przypadku kodowania FM. W metodzie RLL grupy bitw tworz# jednostki,
ktre s# nastpnie (#czone w celu utworzenia okre,lonych kombinacji zmian strumienia.
Zapisanie za pomoc# owych kombinacji zarwno danych, jak i impulsw zegarowych
umo)liwia dalsze zwikszenie szybko,ci przesy(ania danych przy zachowaniu tej samej
odleg(o,ci midzy kolejnymi odwrceniami strumienia na dysku.
Kodowanie RLL wynalaz(a firma IBM i pierwsza wykorzysta(a je w wielu dyskach do
komputerw klasy mainframe. W latach 80-tych metod t zaczli wykorzystywa. inni
producenci celem zwikszenia pojemno,ci dyskw twardych komputerw PC. Obecnie
niemal we wszystkich dyskach twardych stosowana jest jaka, odmiana kodowania RLL.
Zamiast kodowania pojedynczego bitu, w metodzie RLL jednocze,nie kodowana jest ca(a
grupa bitw. Termin ograniczona dugo$' przebiegu pochodzi od nazwy dwch
podstawowych parametrw tej metody, odpowiadaj#cych liczbie minimalnej (dugo$'
przebiegu) i maksymalnej (granica przebiegu) komrek odwrce%, ktre wolno umie,ci.
midzy dwiema rzeczywistymi zmianami strumienia. Zmieniaj#c owe parametry, mo)na
uzyska. r)ne schematy kodowania, spo,rd ktrych prawdziw# popularno,. zyska(y dwa:
RLL 2,7 oraz RLL 1,7
Nawet metody FM i MFM mo)na wyrazi. jako form kodowania RLL. Metod FM mo)na
nazwa. metod# RLL 0,1, gdy) co najmniej zero i co najwy)ej jedna komrka odwrce% mo)e
oddziela. dwie zmiany strumienia. Metoda MFM z kolei odpowiada metodzie RLL 1,3,
poniewa) pomidzy dwoma zmianami strumienia mo)na zostawi. co najmniej jedn# i co
najwy)ej trzy komrki odwrce%. Cho. mo)liwe jest wyra)enie owych metod w formie RLL,
w u)yciu pozosta(o nazewnictwo tradycyjne.
Metoda RLL 2,7 by(a pocz#tkowo najbardziej popu lam# odmian# RLL, gdy) umo)liwia(a
wysok# gsto,. upakowania przy takich samych odstpach midzy zmianami strumienia jak
w metodzie MFM. Metoda ta daje wysok# pojemno,. i du)# niezawodno,.. Jednak w
dyskach o bardzo du)ej pojemno,ci metoda RLL 2,7 okaza(a si zbyt zawodna. W wikszo,ci
wsp(czesnych dyskw twardych o du)ej pojemno,ci wykorzystuje si zatem kodowanie
RLL 1,7, daj#ce gsto,. 1,27 razy wiksz# ni) metoda MFM przy relatywnie wikszym
obszarze zmian. Z powodu zwikszenia obszaru, na ktrym wykrywana jest zmiana pola,
kodowanie RLL 1,7 jest bardziej niezawodne i odporne na zak(cenia, co jest szczeglnie
po)#dane, kiedy no,nik i g(owice pracuj# na granicy mo)liwo,ci technologicznych.
Innym, ma(o popularnym wariantem metody RLL jest kodowanie RLL 3,9, nazywane czasem
ARLL (zaawansowanym RLL), ktre pozwala osi#gn#. jeszcze wy)sze gsto,ci ni) RLL 2,7.
Niestety, spadek niezawodno,ci okaza( si rwnie) w jej przypadku zbyt du)y, w zwi#zku z
czym metoda ta by(a stosowana jedynie przez kilka firm i nie przyj(a si. Zrozumienie zasad
kodowania RLL bez przestudiowania przyk(adu jest dosy. trudne. Poniewa) w starszych
dyskach najpopularniejsza by(a odmiana RLL 2,7, wyja,nienia bd# oparte na jej przyk(adzie.
Nawet ograniczaj#c zakres rozwa)a% do jednej okre,lonej odmiany RLL, np. RLL 2,7 lub
RLL 1,7, mo)na skonstruowa. wiele r)nych tablic kodowania, przedstawiaj#cych, jakie
grupy bitw s# przekszta(cane na odpowiadaj#ce im sekwencje zmian strumienia.
Zw(aszcza w przypadku RLL 2,7 mo)na skonstruowa. tysi#ce r)nych tablic translacji. W
dalszych przyk(adach zostanie wykorzystana tablica kodowania stosowana przez IBM, bd#ca
najcz,ciej spotykan# odmian# kodu RLL 2,7.
Wed(ug tabel konwersji opracowanych przez IBM, okre,lone grupy o d(ugo,ci dwch, trzech
i czterech bitw przekszta(cane s# w ci#gi zmian strumienia o d(ugo,ci odpowiednio czterech,
sze,ciu i o,miu komrek przej,.. Wybrane sekwencje zmian kodowane dla okre,lonej grupy
bitw zaprojektowano tak, aby odwrcenia strumienia nie znajdowa(y si zbyt blisko lub zbyt
daleko od siebie.
Ograniczenie minimalnej odleg(o,ci midzy zmianami strumienia wynika z ustalonej
rozdzielczo,ci g(owic i no,nika dysku. Z kolei maksymalna dopuszczalna odleg(o,. midzy
zmianami ma na celu utrzymanie synchronizacji impulsw zegarowych w urz#dzeniach.
W tabeli 14.4 przedstawiony jest schemat kodowania RLL 2,7, opracowany przez IBM.
Tabela 14.4.
Przeksztacanie danych na zmiany strumienia magnetycznego w kodowaniu RLL 2,7 (endec
IBM)
Warto.ci bitw danych Kodowanie strumienia



T zmiana strumienia N brak zmiany strumienia

1
0
1
1
0
0
0
0
1
0
0
1
1
0
0
1
0
0
0
1
1
NT
NN
TN
NN
NN
NT
NN
TN
NT
NN
NN
TN
NN
NN
TN
NT
NN
NN
NN
TN
NN
Przygl#daj#c si tej tabeli, mo)na zauwa)y., )e zakodowanie bajta o warto,ci binarnej
OOOOOOOlb za pomoc# tej metody nie jest mo)liwe, poniewa) )adna kombinacja bitw z
tabeli po z(o)eniu nie da tej warto,ci. Jednak przypadek taki nie stanowi problemu, poniewa)
kontroler nie przesy(a pojedynczych bajtw; zamiast nich przesy(ane s# ca(e sektory, co
umo)liwia zakodowanie takiego bajta przez dodanie po nim bitw z nastpnego bajta. Jedyny
rzeczywisty problem wystpuje przy ostatnim bajcie sektora, je,li trzeba po nim umie,ci.
dodatkowe bity uzupe(niaj#ce sekwencj. W takiej sytuacji uk(ad endec (koder/dekoder) w
kontrolerze po prostu dodaje nadmiarowe bity po ostatnim bajcie. Bity te s# obcinane podczas
operacji odczytu, zapewniaj#c poprawne dekodowanie ostatniego bajta sektora.
Porwnanie schematw kodowania
Rysunek 14.2 przedstawia przyk(adowe przebiegi generowane podczas zapisywania na
twardym dysku kodu ASCII litery X, przy wykorzystaniu trzech r)nych technik kodowania
Rysunek14.2
Kod ASCII litery X" zapisany przebiegami kodowania FM, MFM i RLL 2,7












W grnej linii ka)dego z powy)szych przyk(adw umieszczono poszczeglne bity danych
(0101 lOOOb), znajduj#ce si w komrkach bitowych, rozdzielonych w czasie impulsem
zegarowym, przedstawionym za pomoc# kropki (.). Wykres znajduj#cy si poni)ej
przedstawia przebieg sygna(u napiciowego i jego zmiany wywo(uj#ce odwrcenia
strumienia. W najni)szej linii opisano komrki przej,., gdzie liter# T opisano komrk z
odwrceniem strumienia, a liter# N - komrk pust#.
Naj(atwiej opisa. przyk(ad kodowania FM. Ka)dy bit zapisany jest za pomoc# dwch
komrek przej,.: w jednej z nich przechowywany jest impuls zegarowy, a w drugiej -bit
informacji. Wszystkie komrki zegarowe wype(nione s# impulsami, natomiast komrki
danych zawieraj# zmiany tylko wtedy, gdy przechowuj# bit o warto,ci l. Zero reprezentowane
jest brakiem zmiany strumienia. Rozpoczynaj#c od lewej strony, pierwszym bitem jest zero,
dekodowane z sekwencji odwrce% strumienia magnetycznego TN. Nastpnym bitem jest
jedynka, dekodowana z kombinacji TT. Kolejny bit to zero, znw dekodowane z TN i tak
dalej. Pos(uguj#c si tabel# 14.2, mo)na (atwo prze,ledzi. sposb zakodowania technik# FM
ca(ego bajta.
Przy kodowaniu MFM rwnie) trzeba zapisywa. komrki przej,. zegara i danych. Jak jednak
wida., komrki zegarowe zawieraj# zmiany strumienia magnetycznego jedynie wtedy, gdy
zapisany bit o warto,ci O jest bezpo,rednio poprzedzony innym zerem. Patrz#c od lewej,
pierwszy bit to O, co przy nieznanym bicie poprzedzaj#cym (przyjmuje si, )e o warto,ci 0)
daje sekwencj zmian strumienia TN. Nastpny bit to l, zawsze kodowany sekwencj# NT.
Kolejnym bitem jest O, co przy poprzednim bicie rwnym l daje kombinacj NN. Pos(uguj#c
si tabel# 14.3, (atwo mo)na prze,ledzi. sposb zakodowania metod# MFM pozosta(ej cz,ci
bajta.
Mo)na te) zauwa)y., )e maksymalna i minimalna liczba komrek przej,. midzy dowolnymi
dwoma zmianami strumienia magnetycznego to odpowiednio jeden i trzy; dlatego te)
kodowanie MFM nazwane jest te) czasem kodowaniem RLL 1,3.
Metoda RLL 2,7 jest trudniejsza do przeanalizowania, poniewa) za jej pomoc# zamiast
pojedynczych bitw kodowane s# ich grupy. Zaczynaj#c od lewej, pierwsza grupa pasuj#ca
do wymienionych w tabeli 14.4 odpowiada uk(adowi trzech bitw - 010. Bity te zakodowane
s# sekwencj# TNNTNN. Nastpne dwa bity to 11, reprezentowane przez grup TNNN. Bity
ko%cz#ce bajt - 000 - zakodowane s# sekwencj# NNNTNN. Jak wida. na przyk(adzie,
nadmiarowe bity uzupe(niaj#ce ostatni# grup nie pojawi(y si.

Warto zauwa)y., )e minimalna i maksymalna liczba pustych komrek przej,. w powy)szym
przyk(adzie wynosi 2 i 6, cho. w innej sytuacji maksymalna liczba mog(aby osi#gn#. siedem
pustych komrek. St#d w(a,nie pochodzi nazwa RLL 2,7. Poniewa) w metodzie tej zapisuje
si jeszcze mniej zmian strumienia ni) przy MFM, mo)na jeszcze bardziej zwikszy.
czstotliwo,. impulsw zegarowych, do poziomu 3-krotnie wikszego ni) w metodzie FM i
1,5 razy wikszego od zegara MFM, umo)liwiaj#c zapisanie wikszej ilo,ci informacji na
tym samym obszarze dysku. Nale)y jednak zauwa)y., )e z punktu widzenia liczby i wielko,ci
odstpw midzy zmianami strumienia magnetycznego na danym obszarze dysku, uzyskany
kszta(t przebiegu sygna(u nie r)ni si od tego, jaki wida. przy metodzie FM lub MFM.
Innymi s(owy, najmniejsze i najwiksze fizyczne odstpy midzy dwoma odwrceniami
strumienia pozostaj# sta(e we wszystkich trzech przyk(adach metod kodowania.
Kodowanie PRML
l Inn# cech# nowoczesnych dyskw twardych jest nowa konstrukcja obwodw odczytuj#cych.
Wykorzystana w nich technologia PRML (skrt od ang. Partial Response, Maximurr
Likelihood - cz,ciowa odpowied0, maksymalne prawdopodobie%stwo) umo)liwi
zwikszenie pojemno,ci talerza dysku o 40 %. Metoda PRML zastpuje standardowe
podej,cie w danym momencie wykrywaj jeden impuls", stosowane w analogowych uk(adach
elektronicznych, cyfrow# obrbk# sygna(u. Przy obrbce cyfrowej mo)liwe jest odfiltrowanie
szumw, zezwalaj#ce na bli)sze u(o)enie zmian strumienia na talerzu. daj#ce w efekcie
wiksze gsto,ci.

Przedstawione przyk(ady wraz z obja,nieniami powinny rozwia. cz,. w#tpliwo,ci
zwi#zanych z mechanizmem zapisywania danych na dysku. Przyk(ady te wykaza(y, )e
pomimo zwikszonej pojemno,ci, zapewnionej stosowaniem schematw kodowania MFM
lub RLL, rzeczywista gsto,. upakowania impulsw magnetycznych na no,niku nie ulega
zmianie.
Sektory
1cie)ka na dysku ma zbyt du)# pojemno,., aby mog(a zosta. efektywnie wykorzystana jako
jednostka alokacji w procesach przechowywania informacji i zarz#dzania ni#. Wiele ,cie)ek
jest w stanie przechowa. 50 000 lub wicej bajtw, co przy ma(ych plikach mo)e okaza. si
bardzo nieefektywne. Z tego powodu ,cie)ki dyskowe dzielone s# na mniejsze,
ponumerowane fragmenty nazywane sektorami. Sektory te reprezentuj# wycinki ,cie)ki.
W r)nych typach napdw dyskw elastycznych i twardych, ,cie)ki - zale)nie od po-
jemno,ci - dzielone s# na r)ne ilo,ci sektorw. Na przyk(ad w formatach dyskietek stosuje
si od 8 do 36 sektorw na ,cie)ce, a w dyskach twardych, gdzie ,cie)ki zapisywane s# z
wiksz# gsto,ci#, zapisuje si od 17 do 100 sektorw na ,cie)ce. Sektory tworzone podczas
standardowej procedury formatowania maj# pojemno,. 512 bajtw, a w przysz(o,ci wielko,.
ta mo)e ulec zmianie.
Sektory na ,cie)ce s# numerowane poczynaj#c od cyfry l, w odr)nieniu od cylindrw lub
g(owic numerowanych od cyfry 0. Na przyk(ad, dyskietka 1,44 MB ma 80 cylindrw o
numerach od O do 79, dwie strony o numerach O i l oraz 18 sektorw na ,cie)ce,
numerowanych od l do 18.

Gdy dysk jest formatowany, na jego powierzchni nanoszone s# dodatkowe obszary
identyfikacyjne, umo)liwiaj#ce kontrolerowi korzystanie z numeracji sektorw oraz
rozpoznanie pocz#tku i ko%ca sektora. Informacje te znajduj# si przed i za obszarem danych
ka)dego sektora. Suma tych obszarw stanowi o r)nicy midzy pojemno,ci# dysku przed
sformatowaniem i po sformatowaniu. Takie informacje jak nag(wki sektorw, przerwy
midzy sektorami i inne, nanoszone s# na dysk niezale)nie od systemu operacyjnego, systemu
plikw czy samych plikw przechowywanych na dysku. Na przyk(ad dyskietka o pojemno,ci
4 MB (3,5 cala) po sformatowaniu ma pojemno,. 2,88 MB, na dyskietce o pojemno,ci 2 MB
zostaje 1,44 MB wolnej pamici, a starsze twarde dyski o pojemno,ci 38 MB po
sformatowaniu maj# pojemno,. 32 MB. Wsp(czesne dyski ID: lub SCSI s# fabrycznie
przeformatowane, dziki czemu na opakowaniach podawana jest ich pojemno,. po
sformatowaniu. Jednak nawet w takiej sytuacji, cz,. pojemno,ci dysku przeznaczona jest na
zarz#dzanie danymi, a wic nie na ich przechowywanie.
Mimo i) napisa(em, )e sektor ma wielko,. 512 bajtw, stwierdzenie to jest technicznie
fa(szywe. Co prawda w ka)dym sektorze mo)na zapisa. 512 bajtw danych, lecz obszar ten
stanowi jedynie cz,. ca(kowitej pojemno,ci. Ka)dy sektor zajmuje zwykle 571 bajtw, z
czego jedynie 512 jest dostpne dla u)ytkownika. Rzeczywista liczba bajtw potrzebna do
zawarcia wszystkich wymaganych informacji o sektorze mo)e si zmienia. zale)nie od typu
dysku, lecz zwykle wynosi mniej wicej tyle. W kilku nowych typach dyskw stosuje si
zapis bez informacji dodatkowych, gdzie zbdne nag(wki sektorw s# niemal zupe(nie
wyeliminowane. W dyskach takich prawie ca(e ,cie)ki zajmowane s# przez dane.
Pomocne mo)e by. porwnanie sektora do strony ksi#)ki. Ka)da strona zawiera tekst, lecz
nie wype(nia on ca(ej jej powierzchni; ka)da strona ma cztery marginesy: grny, dolny, lewy i
prawy. Takie informacje jak tytu( rozdzia(u (numer ,cie)ki), numer strony (sektora)
umieszczane s# na marginesach. Obszar marginesu" sektora jest tworzony i zapisywany
podczas procesu formatowania dysku. Podczas formatowania zapisywane s# rwnie) dane
wype(niaj#ce sektory. Po sformatowaniu dysku informacje znajduj#ce si w obszarze danych
mo)na zmienia. dowolnie za pomoc# zwyk(ego zapisywania. Informacje w nag(wku" i
stopce" sektora mog# ulec zmianie jedynie podczas formatowania dysku.
Ka)dy sektor ma cz,. zwan# prefiksem (przedrostkiem) lub nag(wkiem, ktra wyznacza
pocz#tek sektora i okre,la jego numer, oraz cz,. zwan# sufiksem (przyrostkiem) lub stopk#,
ktra zawiera sum! kontroln, (pomagaj#c# zachowa. spjno,. przechowywanych
informacji). Oprcz tego ka)dy sektor zawiera 512 bajtw danych. Podczas fizycznego
(niskopoziomowego) formatowania dysku, bajty danych zwykle s# ustawiane na okre,lon#
warto,., np. F6h w kodzie szesnastkowym (formatowanie niskopoziomowe opisane jest w
dalszej cz,ci rozdzia(u).
W wielu przypadkach zapisywane s# okre,lone wzory bajtw, uwa)ane za trudne do
zapisania, ktre wykorzystuje si do usuwania pozosta(o,ci poprzednio istniej#cych sektorw.
Oprcz przerw w sektorach, istniej# rwnie) przerwy midzy sektorami i midzy ,cie)kami;
)adnej z tych przerw nie mo)na wykorzysta. do przechowywania informacji. Prefiks, sufiks
oraz przerwy po zsumowaniu daj# r)nic midzy pojemno,ci# dysku przed sformatowaniem
i po sformatowaniu.


W tabeli 14.5 znajduje si opis formatu ka)dej ,cie)ki i sektora typowego dysku twardego
zwieraj#cego 17 sektorw na ,cie)ce.
W tabeli tej zosta(a opisana ,cie)ka dysku twardego zawieraj#ca 17 sektorw. Pojemno,. ta
by(a typowa w po(owie lat 80-tych, wsp(czesne dyski twarde mog# pomie,ci. ponad 150
sektorw na ,cie)ce, a ich format mo)e odbiega. od przytoczonego przyk(adu.
Jak mo)na (atwo zauwa)y., mo)liwy do wykorzystania obszar ,cie)ki jest o oko(o 16%
mniejszy od jej pojemno,ci sprzed sformatowania. Podany przyk(ad odpowiada wikszo,ci
dyskw, cho. mo)e si od nich r)ni. szczeg(ami
Tabela 14.5
. Format typowego dysku z 17 $cie)kami i 17 sektorami na $cie)ce
Poni)sze dane sektorw (miedzy grubymi liniami tabeli) s, powtarzane 17 razy n $cie)kach
zakodowanych metoda, MFM.

Bajty Nazwa Opis
16 Przerwa Wszystkie bajty rwne 4Eh na pocz#tku ,cie)ki po po sygnale indeksowym
znaczniku indeksu.
13 ID VFO LOCK (ustawienie Wszystkie rwne OOh, synchronizuj# VFO generatora
przestrajalnego) (generator) dla identyfikatora sektora.
l Bajt synchronizuj#cy Alh, powiadamia kontroler o nadchodz#cych danych.
1 Znacznik adresu FEh, informuje o znajduj#cych si po nim danych pola i
dentyfi kacy j n ego.
2 Numer cylindra Warto,. okre,laj#ca po(o)enie mechanizmu z g(owicami. l
Numer g(owicy Warto,. okre,laj#ca wybran# g(owic.
1 Numer sektora Warto,. okre,laj#ca sektor.
2 Suma kontrolna CRC (cykliczna Warto,. umo)liwiaj#ca weryfikacj informacji kontrola
nadmiarowo,ci) identyfikacyjnych.
3 Przerwa na w(#czenie zapisu OOh zapisywane podczas formatowania w celu
oddzielenia identyfikatora od danych.
13 Synchronizacja generatora Wszystkie OOh, synchronizuje VFO (generator) (VFO)
" dla danych.
l Bajt synchronizuj#cy Alh, powiadamia kontroler o nadchodz#cych danych.
l Znacznik adresu F8h, informuje o znajduj#cych si po nim danych u)ytkownika.
512 Dane Obszar danych u)ytkownika.
2 Suma kontrolna CRC (cykliczna Warto,. umo)liwiaj#ca weryfikacj danych. kontrola
nadmiarowo,ci)
3 Przerwa na wy(#czenie zapisu OOh, zapisywane podczas uaktualnienia danych w celu
ich oddzielenia.
15 Przerwa midzy rekordami OOh, bufor na zmiany prdko,ci obrotowej. 693 Przerwa
poprzedzaj#ca indeks 4Eh na ko%cu ,cie)ki, przed impulsem indeksowym.

571 Cakowita liczba bajtw w sektorze 512 Liczba bajtw danych w sektorze 10 416
Cakowita liczba bajtw na $cie)ce 8 704 Liczba bajtw danych na $cie)ce
Przerwa po sygnale indeksowym zapewnia czas potrzebny na prze(#czenie g(owic, dziki
czemu przy przechodzeniu ze ,cie)ki na ,cie)k mo)na odczytywa. kolejne sektory bez
konieczno,ci oczekiwania na dodatkowy obrt dysku. W niektrych dyskach czas ten jest
niewystarczaj#cy; w ich przypadku dodatkowy czas mo)na uzyska. przesuwaj#c sektory na
r)nych ,cie)kach, dziki czemu mo)na op0ni. moment nadej,cia pierwszego sektora.

W niektrych napdach odstp nie zapewnia wystarczaj#co d(ugiego czasu na ruch g(owic. W
takim przypadku istnieje mo)liwo,. zyskania dodatkowego czasu przez przesunicie
sektorw na kolejnych ,cie)kach o pewien k#t, tak )e moment przybycia pierwszego sektora
jest op0niony. Innymi s(owy, w procesie formatowania niskopoziomowego nastpuje
przesunicie numeracji sektorw, tak )e zamiast tych samych numerw sektorw
znajduj#cych si na kolejnych ,cie)kach jeden pod drugim, sektor 9 na ,cie)ce mo)e
znajdowa. si nad sektorem 8 na ,cie)ce nastpnej, pod ktrym z kolei znajduje si sektor 7
itd. Optymalna warto,. przesunicia sektorw zale)y od prdko,ci obrotowej dysku oraz od
czasu skoku g(owicy

Swego czasu przesunicie by(o parametrem, ktry mog(e, samodzielnie wybra. podczas
niskopoziomowego formatowania. Obecne dyski ID: i SCSI s# ju) fabrycznie sformatowane
niskopoziomowo, z dobranymi optymalnymi warto,ciami przesuni.

Dane identyfikatora sektora sk(adaj# si z pl okre,laj#cych numer cylindra, g(owicy i sektora
oraz z pola CRC, umo)liwiaj#cego weryfikacj tych danych. Wikszo,. kontrolerw
wykorzystuje bit nr 7 pola numeru g(owicy do oznaczenia uszkodzonego sektora podczas
formatowania niskopoziomowego lub analizy no,nika. Zasada ta nie jest jednak powszechnie
obowi#zuj#ca; cz,. kontrolerw wykorzystuje inne metody oznaczania uszkodzonych
sektorw. Zwykle jednak wykorzystuje si do tego jedno z pl identyfikacyjnych.
Przerwa na w(#czenie zapisu (Write Tum On Gap) znajduje si po bajtach CRC (cyklicznej
kontroli nadmiarowo,ci) i zapewnia obszar umo)liwiaj#cy w(a,ciwe zapisanie danych
u)ytkownika oraz czas na przeanalizowanie warto,ci CRC identyfikatora.
Pole danych u)ytkownika zawiera wszystkie 512 bajtw sektora. Za tym polem znajduj# si
bajty kontrolne CRC s(u)#ce do weryfikacji danych. Cho. w wielu kontrolerach wykorzystuje
si dwubajtowy kod CRC, stosowany mo)e by. rwnie) d(u)szy kod - kod korekcji b(dw
(ECC-Error Correction Code), wymagaj#cy zapisywania wicej ni) dwch bajtw CRC.
Zapisane tu dane ECC daj# mo)liwo,. naprawy b(du odczytu pola danych oraz sygnalizacji
tego b(du. Mo)liwo,. korekcji i detekcji b(du zale)y od kontrolera i wybranego kodu ECC.
Przerwa na wy(#czenie zapisu (Write-Off Gap) pozwala na pe(ne przeanalizowanie bajtw
ECC (lub CRC).
Przerwa midzy zapisami (Inter-Record Gap) pozwala na skompensowanie waha% prdko,ci
obrotowej dysku. Mo)e si zdarzy., )e ,cie)ka zostanie sformatowana przy nieco mniejszej
prdko,ci obrotowej i uaktualniona przy prdko,ci wy)szej ni) zwykle. W takiej sytuacji
omawiana przerwa chroni przed przypadkowym skasowaniem danych z nastpnego sektora.
Rzeczywista wielko,. obszaru chronionego zmienia si zale)nie od szybko,ci obrotowej
dysku podczas formatowania i zapisu danych na ,cie)ce.
Przerwa poprzedzaj#ca indeks (Pre-Index Gap) zapewnia margines tolerancji szybko,ci
obrotowej przy zapisie ca(ej ,cie)ki. Wielko,. tej przerwy zale)y od szybko,ci obrotowej i
tolerancji czstotliwo,ci transferu danych podczas formatowania ,cie)ki




Informacje prefiksu sektora s# niezwykle wa)ne, gdy) zawieraj# dane o numerze cylindra,
g(owicy i sektora. Wszystkie te informacje, poza polem danych, jego bajtami CRC i przerw#
na wy(#czenie zapisu, zapisywane s# wy(#cznie podczas formatowania niskopoziomowego.
W typowych twardych dyskach bez serwomechanizmu (wykorzystuj#cych silnik krokowy),
gdzie wysoka temperatura mo)e spowodowa. ustawienie g(owic nad nieprawid(ow# ,cie)k#,
dane zapisane w 512-bajtowym obszarze sektora wraz z bajtami CRC mog# nie znale0. si
dok(adnie w jednej linii z informacjami nag(wka. Sytuacja ta mo)e ostatecznie doprowadzi.
do wyst#pienia b(du odczytu lub zapisu, objawiaj#cego si komunikatem typu Anuluj,
powtrz, ignoruj". Czsto b(#d ten mo)na naprawi. powtarzaj#c formatowanie
niskopoziomowe, czyli formatowanie LLF (5w Level Format-ting) dysku; w procesie tym
nag(wki i dane s# ponownie zapisywane wsplnie w bie)#cym po(o)eniu ,cie)ki. Nastpnie
na dysku mo)na odtworzy. dane, ktrych obszary bd# tym razem u(o)one rwno z nowymi
nag(wkami sektorw.

Formatowanie dysku
Zwykle mo)liwe jest wykonanie dwch rodzajw formatowania:
fizyczne, czyli niskopoziomowe,
logiczne, czyli wysokopoziomowe.
Podczas formatowania dyskietki, polecenie FORMAT systemu DOS wykonuje oba rodzaje
formatowania jednocze,nie. Jednak aby sformatowa. dysk twardy, nale)y te operacje
wykona. oddzielnie. Co wicej, midzy operacjami formatowania nale)y wykona. trzeci#
operacj, podczas ktrej zapisywane s# informacje dotycz#ce partycji. Partycjonowanie jest
konieczne z tego wzgldu, )e dyski s# projektowane do pracy z r)nymi systemami
operacyjnymi. Dziel#c format fizyczny zawsze t# sam# metod#, niezale)n# od systemu
operacyjnego i formatu wysokopoziomowego (ktry mo)e by. r)ny dla r)nych systemw
operacyjnych), umo)liwia si prac jednego dysku pod kontrol# r)nych systemw
operacyjnych lub jednego systemu operacyjnego, traktuj#cego dysk twardy jako kilka dyskw
logicznych. Dysk logiczny jest obiektem, ktremu system operacyjny przypisuje liter dysku.
W zwi#zku z tym formatowanie dysku twardego odbywa si w trzech krokach:
1. formatowanie niskopoziomowe (LLF),
2. partycjonowanie,
3. formatowanie wysokopoziomowe (HLF).

Podczas formatowania niskopoziomowego ,cie)ki dysku s# dzielone na okre,lon# liczb
sektorw. Nanoszone s# informacje nag(wka i zako%czenia sektora, a tak)e przerwy midzy
sektorami i ,cie)kami. Obszar danych ka)dego sektora wype(niany jest bajtami testowymi lub
pocz#tkowymi. W przypadku dyskw elastycznych liczba sektorw na ka)dej ,cie)ce zale)y
od typu dyskietki i napdu; w przypadku dyskw twardych liczba ta jest uzale)niona od
samego dysku i interfejsu kontrolera.







Tabela 14.6.
Informacje owi,zane ze strefami wyst!puj,cymi w dyskach Ouantum Fireball 3.8 GB


Strefa

1cie)ek w
strefie

Sektorw na
,cie)k

Prdko,. transmisji
danych [Mbit/s]

0 454 232 92,9
l 454 229 91,7
2 454 225 90,4
3 454 225 89,2
4 454 214 85.8
5 454 205 82,1
6 454 195 77,9
7 454 185 74,4
8 454 180 71,4
9 454 170 68.2
10 454 162 65,2
11 454 153 61,7
12 454 142 57,4
13 454 135 53,7
14 454 122 49,5

Tak wic dziki zastosowaniu stref ka)dy talerz dysku mo)e pomie,ci. l 259 396 sektorw,
czyli 644 810 752 bajtw (614,94 MB). Bez podzia(u na strefy, ilo,. sektorw na ,cie)k na
ca(ym talerzu by(aby ograniczona do 122, co dawa(oby liczb 830 820 sektorw na talerz,
ktre mog(yby pomie,ci. 425 379 840 bajtw (405,67 MB). Dziki zastosowaniu technologii
Zoned Bit Recording, w przypadku tego modelu uda(o si zyska. wiksz# o ponad 51,59%
objto,. dysku.

Zwr. tak)e uwag na r)nice w prdko,ci transmisji w poszczeglnych strefach. 1cie)ki w
najbardziej zewntrznej strefie (0) utrzymuj# prdko,. transmisji 92,9 Mbit/s, ktra jest o
87,67% wiksza ni) prdko,. przesy(u (49,5 Mbit/s) ,cie)ek w strefie wewntrznej (14).
W(a,nie z tego powodu notuje si tak du)e r)nice w wynikach podawanych przez r)ne
programy do sprawdzania szybko,ci dysku. Program odczytuj#cy lub zapisuj#cy pliki na
zewntrznych ,cie)kach naturalnie poda znacznie lepsze wyniki ni) program operuj#cy
g(wnie na ,cie)kach wewntrznych. Mo)esz odnie,. wra)enie, )e dysk dzia(a wolniej,
podczas gdy chodzi jedynie o sposb uzyskania wynikw z innego pomiaru, w ktrym dane
pochodzi(y z bardziej zewntrznych stref.



Wystpuj#ce dawniej dyski, wymagaj#ce osobnego kontrolera, nie korzysta(y z technologii
Zoned Bit Recording, poniewa) nie by(o standardowego sposobu przekazania informacji o
strefach z dysku do kontrolera. Jednak w przypadku dyskw SCSI i ID: istnieje mo)liwo,.
sformatowania poszczeglnych ,cie)ek przy r)nej ilo,ci sektorw, a to dziki temu, )e takie
dyski posiadaj# kontroler wbudowany w ca(o,.. Wbudowane kontrolery takich dyskw
posiadaj# pe(ne mo)liwo,ci zastosowania algorytmu podzia(u na strefy i potrafi# dokona.
translacji fizycznych numerw cylindrw, g(owic i sektorw na ich numery logiczne, tak )e z
punktu widzenia aplikacji dysk posiada t sam# ilo,. sektorw na ka)dej ,cie)ce. Poniewa)
BIOS komputerw osobistych toleruje jedynie sta(# ilo,. sektorw na ,cie)ce na ca(ym
dysku, dyski podzielone na strefy musz# oszukiwa." BIOS stosuj#c wewntrzne schematy
translacji adresw.
Dyski z oddzielnymi kontrolerami nigdy nie obs(ugiwa(y zapisywania strefowego, poniewa)
nie istnia( standard przesy(ania informacji o strefach z dysku do kontrolera. W przypadku
dyskw SCSI i ID: formatowanie ka)dej ,cie)ki na inn# liczb sektorw sta(o si mo)liwe
dziki temu, )e ka)dy taki dysk ma wbudowany kontroler. Wbudowane kontrolery s# w pe(ni
przystosowane do obs(ugi odpowiedniego zapisywania strefowego. Kontrolery takie rwnie)
przekszta(caj# fizyczne numery cylindra, g(owicy i sektora w taki sposb, aby dla urz#dze%
zewntrznych dysk mia( sta(# liczb sektorw na ka)dej ,cie)ce. BIOS komputerw PC by(
projektowany do obs(ugi jednakowej liczby sektorw na ka)dej ,cie)ce dysku, co oznacza, )e
dyski ze strefami musz# zawsze dzia(a. w trybie translacji sektorw.
Wprowadzenie nagrywania strefowego umo)liwi(o producentom zwikszenie pojemno,ci
dyskw twardych o 20 do 50% w stosunku do rozwi#zania poprzedniego, ktre
wykorzystywa(o sta(# liczb sektorw na ,cie)ce. Dzi, praktycznie wszystkie dyski ID: oraz
SCSI stosuj# metod zapisu strefowego.

Partycjonowanie

Partycjonowanie umo)liwia podzia( dysku na obszary zwane partycjami, mog#ce prze-
chowywa. pliki okre,lonego systemu operacyjnego. We wsp(czesnych komputerach PC
wykorzystuje si r)ne systemy plikw. Oto cztery najpopularniejsze:
FAT (tablica alokacji plikw). Standardowy system plikw systemw: DOS, Windows 95
(wersje sprzed OSR2), OS/2 i Windows NT. Partycje FAT obs(uguj# pliki z nazwami o
d(ugo,ci do 11 znakw (8 znakw nazwy + 3 znaki rozszerzenia) w systemie DOS i do 255
znakw w systemie Windows 95, NT 4.0 lub nowszym. W standardowym systemie FAT do
identyfikacji jednostek alokacji wykorzystuje si liczby 12- lub 16-bitowe, umo)liwiaj#ce
uzyskanie maksymalnej pojemno,ci 2 GB.
FAT32 (32-bitowa tablica alokacji plikw). Opcjonalny system plikw systemu
operacyjnego Windows 95 OSR2 (zwanego rwnie) OEM Service Release 2 lub Windows
95B) i jego wersji p0niejszych. W systemie FAT32 jednostki alokacji plikw s#
przechowywane w postaci liczb 32-bitowych, co umo)liwia obs(ug partycji o pojemno,ci 2
TB lub 2 048 GB. W przysz(o,ci nale)y si spodziewa. dodania obs(ugi systemu FAT32 do
Windows NT.

HPFS (system plikw wysokiej wydajno$ci). System plikw dostpny jedynie w systemie
OS/2 i Windows NT 3.51 lub wcze,niejszym. Aplikacje DOS-owe mog# uzyska. dostp do
partycji HPFS, je,li pracuj# pod kontrol# OS/2, Windows NT lub w ,rodowisku sieciowym,
natomiast bezpo,rednio z systemu DOS - nie mog#. Nazwy plikw w systemie HPFS mog#
mie. d(ugo,. do 256 znakw, a wielko,. partycji jest ograniczona do 8 GB



NTFS (system plikw $rodowiska Windows NT). System plikw zbli)ony do stosowanego w
UNIX-ie, dostpny jedynie dla Windows NT. System DOS nie mo)e uzyska. dostpu do
takiej partycji, lecz aplikacje DOS pracuj#ce pod Windows NT lub w sieci - mog#. Nazwy
plikw mog# mie. do 256 znakw, a wielko,. partycji jest ograniczona do 8 GB.
Z powy)szych czterech systemw plikw, zdecydowanie najpopularniejszym (i najbardziej
zalecanym) jest FAT. Podstawowym problemem zwi#zanym z oryginalnym systemem FAT
16 jest podzia( przestrzeni dysku na grupy sektorw, zwane jednostkami alokacji lub
klastrami. Poniewa) ca(kowita liczba klastrw nie mo)e przekroczy. 65 536 (najwiksza
liczba 16-bitowa), wiksze dyski wymagaj# podzia(u na wiksze klastry. Zbyt du)e klastry
mog# okaza. si nieefektywne do zarz#dzania obszarami dysku. FAT32 rozwi#zuje ten
problem umo)liwiaj#c podzia( dysku na ponad 4 miliardy klastrw, co pozwala na
zmniejszenie ich wielko,ci. Wikszo,. partycji FAT32 i NTFS ma klastry o wielko,ci 4 kB.
Pocz#wszy od systemu DOS 4.0, termin klasier jest u)ywany zamiennie z okre,leniem
jednostka alokacji. Nowy termin jest rwnie poprawny jak poprzedni, poniewa) pojedynczy
klaster jest najmniejsz# jednostk# dysku, jak# DOS mo)e przydzieli. (alokowa.) podczas
zapisu pliku. Klaster mo)e sk(ada. si z jednego lub wicej sektorw i cho. spotyka si
klastry jednosektorowe (zw(aszcza na dyskietkach 1,2 MB i 1,44 MB), zwykle w klastrze
znajduje si ich kilka. Wiksze klastry zmniejszaj# rozmiar tablicy FAT i czas potrzebny na
jej obs(ug, umo)liwiaj#c szybsz# prac systemu DOS zarz#dzaj#cego mniejsz# liczb#
jednostek alokacji. Kosztem tego rozwi#zania s# straty miejsca na dysku. Poniewa) DOS i
Windows zarz#dzaj# jedynie ca(ymi klastrami, ka)dy plik zajmuje miejsce o wielko,ci
bd#cej wielokrotno,ci# rozmiaru klastra.
Mniejsze klastry maj# niewielkie obszary martwe (nie wykorzystane przestrzenie midzy
rzeczywistym ko%cem pliku a ko%cem klastra). Przy wikszych klastrach nie wykorzystywane
obszary rwnie) si zwikszaj#. W przypadku dyskw twardych wielko,. klastra zmienia si
wraz z wielko,ci# partycji. W tabeli 14.7 znajduj# si standardowe wielko,ci klastrw
ustawiane przez program FDISK na podstawie wielko,ci partycji.
W wikszo,ci przypadkw podane wielko,ci klastrw wybierane przez polecenie FORMAT s#
klastrami o najmniejszym dostpnym dla danej partycji rozmiarze. Dlatego sektory o
wielko,ci 8 kB s# najmniejszymi mo)liwymi w partycji wikszej od 256 MB. Warto
zauwa)y., )e program FDISK tworzy FAT o liczbach 12-bitowych, je,li partycja ma 16 MB,
a o 16-bitowych, gdy jej pojemno,. jest wiksza, o ile - oczywi,cie - nie zosta( w(#czony tryb
FAT32 w systemie Windows 95 OSR2 lub p0niejszym.
Skutkiem formatowania du)ych partycji przy u)yciu klastrw o du)ym rozmiarze jest utrata
znacznej cz,ci przestrzeni na dysku w wyniku zajcia jej przez martwe obszary nie
wykorzystanych cz,ci klastrw. Przecitn# wielko,ci# martwego obszaru jest po(owa
d(ugo,ci ostatniego klastra pliku. Aby obliczy. wielko,. martwego obszaru na ca(ym dysku,
mo)na pos(u)y. si nastpuj#cym wzorem: obszar martwy = liczba plikw * wielko,. klastra
/ 2







Tabela 14.7.
Standardowe wielko$ci k/astrw
Wielko.2 partycji dysku twardego Wielko.2 klastra (jednostki alokacji) Typ FAT
8 sektorw lub 4 096 bajtw (4 kB) 12-bitowy
4 sektory lub 2 048 bajtw (2 kB) 16-bitowy
8 sektorw lub 4 096 bajtw (4 kB) 16-bitowy
16 sektorw lub 8 192 bajty (8 kB) 16-bitowy
32 sektory lub 16 384 bajty (16 kB) 16-bitowy
64 sektory lub 32 768 bajtw (32 kB) 16-bitowy
l sektor lub 512 bajtw 32-bitowy
8 sektorw lub 4 096 bajtw (4 kB) 32-bitowy
16 sektorw lub 8 192 bajty (8 kB) 32-bitowy
32 sektory lub 16 384 bajty (l 6 kB) 32-bitowy
64 sektory lub 32 768 bajtw (32 kB) 32-bitowy

Partycja dysku o pojemno,ci od l do 2 GB, wykorzystuj#ca system FAT16 (klastry o
wielko,ci 32 kB), zawieraj#ca 10 000 plikw traci oko(o 16 kB na ka)dym pliku, czyli 160
000 kB (160 MB) pojemno,ci (wynik dzia(ania 10 000*32 kB/2). Gdyby podzieli. tak#
partycj na dwie mniejsze, o pojemno,ci do l GB ka)da, wielko,. klastra zmniejszy(aby si o
po(ow, podobnie jak ca(kowity obszar martwy. W ten sposb mo)na odzyska. 80 MB
obszaru dysku. Jedyn# ujemn# stron# tego rozwi#zania jest pewna niewygoda zwi#zana z
obs(ug# dwch partycji zamiast jednej. Warto pamita., )e jedynym sposobem, w jaki mo)na
kontrolowa. wielko,. klastra (jednostki alokacji) w systemie plikw FAT16, jest zmiana
wielko,ci partycji.
Gdyby sformatowa. dysk w systemie FAT32, wielko,. traconych obszarw zmniejszy(aby
si do 2 kB na plik, co da(oby w sumie jedynie 20 MB strat! Innymi s(owy, przekszta(canie
partycji na FAT32 w takiej sytuacji, jak przedstawiona w przyk(adzie, pozwoli(oby uzyska.
dodatkowe 140 MB przestrzeni na dysku.
Systemy plikw NTFS, HPFS i FAT32 drastycznie zmniejszaj# rozmiar martwych obszarw,
lecz jednocze,nie zwikszaj# czas potrzebny na zarz#dzanie plikami, co jest wywo(ane
wiksz# liczb# jednostek alokacji.
Pomimo problemw z martwymi obszarami, podstawowy system plikw FAT jest wci#)
najbardziej zalecany ze wzgldu na kompatybilno,.. Wszystkie systemy operacyjne potrafi#
obs(ugiwa. partycj FAT, a struktura plikw i procedury odzyskiwania danych zosta(y ju)
dobrze poznane. Warto rwnie) zaznaczy., )e odzyskiwanie utraconych danych mo)e si
okaza. bardzo trudne lub niemo)liwe w przypadku systemw HPFS i NTFS; w systemach
tych zatem regularne tworzenie kopii zapasowych plikw jest tym bardziej konieczne.
Podczas partycjonowania, bez wzgldu na wybrany system plikw, program partycjonuj#cy
zapisuje w pierwszym sektorze specjalny program startowy oraz tablic partycji, tworz#c
MBS (Master Boot Sector - g(wny sektor startowy). Poniewa) pojcia sektor i rekord s#
czasem stosowane zamiennie, sektor ten mo)e rwnie) nosi. nazw MBR (Master Boot
Record - g(wny rekord startowy).
Formatowanie wysokopoziomowe
Podczas formatowania wysokopoziomowego system operacyjny (np. DOS, OS/2 lub
Windows) zapisuje struktury niezbdne do zarz#dzania plikami i danymi. Partycje FAT na
ka)dym dysku logicznym maj# VBS (Volume Boot Sector - sektor startowy partycji), tablic
alokacji plikw (FAT) oraz g(wny katalog dysku. Struktury danych (opisane szczeg(owo w
rozdziale 22. Programowe i sprztowe narzdzia diagnostyczne") umo)liwiaj# systemowi
operacyjnemu zarz#dzanie obszarami dysku, ,ledzenie po(o)enia plikw, a nawet oznaczanie
uszkodzonych obszarw, tak aby nie powodowa(y one problemw.
Formatowanie wysokopoziomowe nie jest w rzeczywisto,ci formatowaniem, lecz tylko
tworzeniem tablic zawarto,ci dysku. Podczas formatowania niskopoziomowego, ktre jest
rzeczywistym formatowaniem, na dysku zapisywane s# ,cie)ki i sektory. Jak ju) zosta(o
wspomniane, polecenie FORMAT systemu DOS mo)e pos(u)y. zarwno do ni-
skopoziomowego, jak i wysokopoziomowego formatowania dyskietek; w przypadku dyskw
twardych polecenie to wykonuje jedynie formatowanie wysokopoziomowe. Niskopoziomowe
formatowanie dysku twardego wymaga specjalnego programu, dostarczanego zwykle przez
producenta dysku.
Podstawowe sk#adniki dysku twardego
Na rynku mo)na spotka. wiele r)nych typw dyskw twardych, lecz wszystkie one maj#
bardzo zbli)on# konstrukcj mechaniczn#. Pewne r)nice mog# wystpowa. w budowie
poszczeglnych elementw (i jako,ci ich wykonania), lecz charakterystyki pracy tych
elementw s# bardzo zbli)one. Poni)ej wymieniono typowe sk(adniki dysku twardego
(przedstawione na rys. 14.3):
talerze dysku,
g(owice odczytuj#co-zapisuj#ce,
mechanizm g(owic,
silnik napdowy talerzy,
p(ytka logiczna dysku,
z(#cza i przewody,
elementy konfiguracyjne (zworki lub prze(#czniki),
p(yta czo(owa (opcjonalnie).
Talerze, ich silnik napdowy, g(owice oraz ich mechanizmy zamknite s# w specjalnej
komorze, nazywanej zespoem gowic dyskw lub zespoem HDA (skrt od ang. Head Disk
Assembly). Zesp( HDA jest zwykle traktowany jako pojedynczy element i bardzo rzadko
jest otwierany. Cz,ci znajduj#ce si na zewn#trz HDA, takie jak p(ytki elektroniczne, p(yta
czo(owa, elementy monta)owe i konfiguracyjne, mog# by. wymontowywane z napdu dysku,
natomiast zespo(u g(owic nie powinno si demontowa.!


























Talerze dysku twardego (dyski)
Typowy dysk twardy ma jeden lub wicej talerzy (dyskw). Dyski twarde oferowane z
komputerami PC przyjmowa(y r)ne formy i wielko,ci. Najcz,ciej fizyczn# wielko,. napdu
wyra)a si ,rednic# jego talerzy. Obecnie w komputerach osobistych zwykle stosuje si
wymienione poni)ej rozmiary talerzy dyskw twardych:
5,25 cala (w rzeczywisto,ci 130 mm, czyli 5,12 cala),
3,5 cala (w rzeczywisto,ci 95 mm, czyli 3,74 cala),
2,5 cala,
l,8 cala.
Dostpne s# rwnie) wiksze dyski twarde, o ,rednicy talerzy 8, 14 lub wicej cali, lecz
zwykle nie kojarzy si ich z systemami PC. We wsp(czesnych komputerach osobistych lub
przeno,nych najcz,ciej stosuje si dyski 3,5-calowe, a w komputerach typu laptop lub
notebook - dyski 2,5-calowe oraz mniejsze. Te ma(e urz#dzenia mog# nieraz wprawi. w
zdumienie, osi#gaj#c pojemno,ci ponad l GB (spodziewa si, )e do roku 2000 ich pojemno,ci
osi#gn# rz#d 20 GB). Prosz sobie tylko wyobrazi. notebooka z dyskiem 20 GB. Komputery
takie pojawi# si wcze,niej, ni) wielu z nas si tego spodziewa! Z powodu ma(ych
rozmiarw, dyski, o ktrych mowa, s# bardzo wytrzyma(e i mog# efektywnie pracowa. w
warunkach, ktre doprowadzi(yby do zniszczenia wikszo,. dyskw twardych
wyprodukowanych kilka lat temu.




Rysunek 14.3.
Skadniki dysku twardego
Wikszo,. dyskw twardych ma dwa lub wicej talerzy. Jednak w mniejszych dyskach
starcza miejsca tylko na jeden talerz. Liczba mo)liwych do zastosowania talerzy jest bowiem
ograniczona fizyczn# wysoko,ci# dysku. Jak do tej pory, najwiksz# liczb# talerzy w dysku
3,5-calowym jest 11
Talerze zwykle wykonuje si ze stopw aluminium, daj#cych odpowiedni# wytrzyma(o,. i
ma(# wag. Wraz z d#)eniem do coraz wy)szych gsto,ci w coraz mniejszych dyskach, w
wielu napdach zaczto stosowa. szk(o (a raczej kompozyty szklano-ceramiczne). Jednym z
takich materia(w jest MemCor, produkowany przez firm Dow Corning Corporation.
MemCor jest kompozytem szk(a z dodatkami ceramicznymi, dziki ktrym uzyskuje on du)o
wy)sz# wytrzyma(o,. na pknicia ni) czyste szk(o.

Wytrzyma(o,. w ten sposb produkowanych talerzy szklanych jest wiksza od wytrzyma(o,ci
konwencjonalnych dyskw aluminiowych, dziki czemu mog# by. one ponad p(tora ra)#
cie%sze. Talerze szklane s# rwnie) znacznie bardziej stabilne termicznie od aluminiowych,
co oznacza, )e nie rozszerzaj# si ani nie kurcz# w znaczny sposb wraz ze zmian#
temperatury. Wielu producentw dyskw twardych, w tym Seagate, Toshiba, Area(
Technology, Maxtor czy Hewlett-Packard ju) dzi, wykorzystuje talerze szklane lub szklano-
ceramiczne. W ci#gu najbli)szych kilku lat powinny one wyprze. talerze aluminiowe -
zw(aszcza w wysokowydajnych dyskach 2,5- i 3,5-calowych.
No.nik informacji
Niezale)nie od rodzaju materia(u, z ktrego talerze s# wykonane, pokrywane s# one zawsze
cienk# warstw# magnetyzuj#cego si materia(u nazywanego no$nikiem, za pomoc# ktrego
przechowywane s# informacje magnetyczne. Na talerzach dyskw twardych mo)na spotka.
dwa rodzaje no,nika:
no,nik z tlenkw metali,
no,nik cienkowarstwowy.
No,nik z tlenkw metali jest wykonany z r)nych materia(w, z tlenkiem )elaza jako
sk(adnikiem aktywnym. Warstwa magnetyczna tworzona jest przez pokrycie aluminiowego
talerza mieszanin# zawieraj#c# cz#stki tlenku )elaza. Substancja ta jest nanoszona na
powierzchni talerza w czasie, gdy obraca si on z du)# prdko,ci#; si(y od,rodkowe
wymuszaj# przep(yw materia(u ze ,rodka talerza na jego brzeg, tworz#c rwnomiern#
warstw no,nika magnetycznego. Nastpnie powierzchnia talerza jest utwardzana i po-
lerowana. W ko%cu nanosi si warstw oleju chroni#cego i smaruj#cego powierzchni, a
nastpnie poleruje si j# na g(adko. Warstwa no,nika magnetycznego ma zwykle grubo,. 30
milionowych cala. Talerze pokryte no,nikami z tlenkw metali maj# kolor br#zowy lub
bursztynowy.

Wraz z rosn#cymi gsto,ciami zapisu potrzebny by( coraz cie%szy i dok(adniej uformowany
no,nik. W zwi#zku z rosn#cymi pojemno,ciami napdw, mo)liwo,ci no,nika z tlenkw
metali przesta(y w pewnym momencie wystarcza.. Poniewa) no,nik taki jest bardzo mikki,
wykorzystuj#ce go dyski s# bardzo podatne na zniszczenia wynikaj#ce z uderze% g(owic,
wywo(anych nieodpowiednim traktowaniem pracuj#cego dysku. Wikszo,. starszych
dyskw, zw(aszcza ta%szych modeli, mia(a na talerzach no,nik z tlenkw metali. No,nik ten
jest stosowany od 1955 roku i pozostawa( w u)yciu g(wnie ze wzgldu na niskie koszty
produkcji oraz prost# technologi jego obs(ugi. Obecnie jednak ten typ no,nika nie znajduje
prawie w ogle zastosowania


No$nik cienkowarstwowy jest cie%szy, twardszy i lepiej uformowany od no,nika z tlenkw
metali. Ten typ no,nika zosta( opracowany z my,l# o wysokich osi#gach i zastosowaniu w
dyskach g(owic nowej generacji, ktre unosz# si znacznie bli)ej no,nika, co w efekcie
pozwala na uzyskanie wikszych gsto,ci. Pocz#tkowo no,nik ten by( stosowany jedynie w
dyskach o wysokiej pojemno,ci lub o podwy)szonej jako,ci, lecz obecnie jest stosowany
niemal we wszystkich twardych dyskach.
Nazwa cienkowarstwowy" jest bardzo trafna. Pokrycie talerza jest znacznie cie%sze ni) w
przypadku no,nika z tlenkw metali. No,nik cienkowarstwowy jest rwnie) nazywany
no,nikiem powlekanym lub napylanym, zale)nie od procesw wykorzystywanych do
umieszczenia na talerzach cienkiej warstwy no,nika.
No$nik cienkowarstwowy powlekany powstaje przez umieszczenie materia(u na dysku przy
wykorzystaniu techniki powlekania galwanicznego, przypominaj#cej sposb chromowania
zderzakw samochodu. Nastpnie aluminiowe talerze przechodz# szereg k#pieli
chemicznych, maj#cych na celu pokrycie ich powierzchni materia(u kilkoma warstwami
metalicznymi. Warstw no,nika tworzy stop kobaltu o grubo,ci oko(o l milionowej cz,ci
centymetra.
No$nik cienkowarstwowy napylany powstaje przez pokrycie powierzchni talerza warstw#
fosforanu niklu, a nastpnie naniesienie warstwy magnetycznej ze stopu kobaltu przy pomocy
ci#g(ego procesu pr)niowego, nazywanego napylaniem. W ten sposb nanoszone s# warstwy
magnetyczne o grubo,ci l lub 2 milionowych cala, podobnie jak w przemy,le
p(przewodnikowym pokrywa si warstw# metaliczn# p(ytki krzemowe. Ta sama technika
jest ponownie wykorzystana do pokrycia dysku bardzo tward# warstwa ochronn# z wgla o
grubo,ci l milionowej cala. Konieczno,. stosowania niemal idealnej pr)ni powoduje, )e
napylanie jest najbardziej kosztownym z procesw tu opisanych.
Na powierzchni talerza napylona zostaje warstwa magnetyczna o grubo,ci 2 milionowych
cz,ci centymetra. Poniewa) powierzchnia ta jest bardzo g(adka, g(owica dysku mo)e unosi.
si znacznie bli)ej no,nika, ni) by(o to poprzednio mo)liwe - w odleg(o,ci rzdu 8
milionowych cz,ci centymetra. Gdy g(owica znajduje si bli)ej talerza, mo)na zwikszy.
gsto,. zmian pola magnetycznego, zwikszaj#c w ten sposb pojemno,. dysku. Dodatkowo
zwikszenie nat)enia pola magnetycznego podczas odczytu, wywo(ane mniejsz# odleg(o,ci#
g(owicy od no,nika, daje wiksz# amplitud sygna(u, poprawiaj#c# stosunek sygna(u do
szumw.
W rezultacie zarwno procesu napylania, jak i powlekania uzyskuje si bardzo cienk# i
tward# powierzchni talerzy. Dziki podwy)szonej twardo,ci no,nika, ma on wiksze szans
na przetrwanie zderzenia z g(owicami przy wysokiej prdko,ci. W zasadzie nowoczesny
no,nik cienkowarstwowy jest niemal zupe(nie odporny na takie zderzenia. Dawniej stosowane
pokrycia z tlenkw metali s# o wiele bardziej podatne na zarysowanie lub uszkodzenie.
Gdyby otworzy. pokryw dysku twardego, mo)na by(oby zauwa)y., )e talerze pokryte
no,nikiem cienkowarstwowym wygl#daj# jak srebrne powierzchnie luster.
W procesie napylania otrzymuje si najbardziej doskona(#, najcie%sz# i najtwardsz#
powierzchni dysku, jak# mo)na dzi, uzyskiwa. na skal przemys(ow#. Nic dziwnego wic,
)e ten sposb zast#pi( nanoszenie no,nika metod# powlekania. Dyski z no,nikiem
cienkowarstwowym maj# wiksz# pojemno,. osi#gan# na mniejszym obszarze, przy
zmniejszonym ryzyku uszkodzenia w wyniku uderzenia g(owic. A ponadto dyski takie
zapewniaj# wiele lat bezawaryjnej pracy.



G#owice odczytujaco-zapisuj$ce
W twardym dysku zwykle stosuje si po jednej g(owicy odczytuj#co-zapisuj#cej na jedn#
stron talerza; wszystkie g(owice dysku s# przymocowane do jednego ruchomego
mechanizmu. Zatem wszystkie g(owice poruszaj# si po dysku jednocze,nie.
Mechaniczna konstrukcja g(owic odczytuj#co-zapisuj#cych jest prosta. Ka)da g(owica
zamontowana jest na ko%cu spr)ynuj#cego ramienia, dociskaj#cego g(owic do talerza.
Niewiele osb zdaje sobie spraw, )e ka)dy talerz dysku jest w(a,ciwie ,ciskany" od do(u i
od gry przez g(owice. Gdyby mo)na by(o bezpiecznie otworzy. obudow dysku twardego i
podnie,. g(owic nad powierzchni talerza, po zwolnieniu wskoczy" ona na swoj# pierwotn#
pozycj przy talerzu. Podobnie zachowa si g(owica znajduj#ca si pod talerzem.
Na rysunku 14.4 wida. typowy element mechanizmu g(owic dysku twardego z cewk#
drgaj#c#.








Gdy napd nie pracuje, spr)yny dociskaj# g(owice bezpo,rednio do talerzy, lecz gdy dysk
obraca si z pe(n# prdko,ci#, pod g(owicami powstaje ci,nienie utrzymuj#ce je nad
powierzchni# no,nika. Je,li talerze obracaj# si z pe(n# prdko,ci#, odleg(o,. midzy
g(owicami a powierzchni# no,nika wynosi od 8 do ponad 50 milionowych cz,ci centymetra.
Na pocz#tku lat 60. stosowano g(owice pracuj#ce na wysoko,ci 500-800 milionowych cz,ci
centymetra. Obecnie produkowane g(owice s# projektowane do pracy na wysoko,ci 8-12
milionowych centymetra nad powierzchni# dysku. Aby w przysz(ych dyskach mo)na by(o
obs(u)y. jeszcze wiksze gsto,ci, konieczne bdzie dalsze zmniejszenie tej odleg(o,ci.
Oczekuje si, )e przed ko%cem wieku odleg(o,. midzy g(owic# a no,nikiem powinna
osi#gn#. 2 milionowe cz,ci centymetra.


Rysunek 14.4.
Gowice odczytujaco-zapisuj,ce z obrotowym elementem
cewki drgaj,cej
Ma(a wielko,. tych odstpw jest g(wn# przyczyn#, dla ktrej nie powinno si otwiera.
dysku twardego poza ,rodowiskiem o kontrolowanej czysto,ci: ka)da cz#steczka kurzu, ktra
dostanie si do mechanizmu, mo)e spowodowa. nieprawid(owy odczyt danych przez g(owice
lub nawet uderzenie g(owicy w talerz podczas jego obracania si z pe(n# szybko,ci#. W
pewnych warunkach zderzenie mo)e spowodowa. zarysowanie g(owicy lub talerza.
Aby zapewni. czysto,. ,rodowiska wewn#trz napdu, dysk twardy jest sk(adany w
pomieszczeniu o klasie czysto,ci 100 lub wikszej. Podane okre,lenie oznacza, )e w stopie
sze,ciennej powietrza (ok. 27 dm'') mo)e si znajdowa. co najwy)ej 100 cz#stek o wielko,ci
do 0,5 mikrona. Jedna osoba oddychaj#ca w bezruchu emituje w ci#gu minuty 500 takich
cz#stek! Opisywane pomieszczenia maj# specjalne systemy filtracji, odprowadzaj#ce i
od,wie)aj#ce powietrze w sposb ci#g(y. Mechanizm dysku nie powinien by. otwierany, o ile
nie znajduje si w takim pomieszczeniu.
Cho. utrzymanie takiego ,rodowiska wydaje si dosy. kosztowne, wiele firm produkuje
niewielkie komory o wielko,ci sto(u, sprzedawane w cenie jedynie kilku tysicy dolarw.
Niektre z tych urz#dze% maj# posta. komory rkawicowej; operator najpierw wk(ada do niej
dysk i potrzebne narzdzia, nastpnie zamyka komor i w(#cza system filtracji. Wewn#trz
skrzynki utrzymywane jest ,rodowisko o wysokiej czysto,ci, dziki czemu operator mo)e
pracowa. nad dyskiem, pos(uguj#c si zamontowanymi rkawicami.
W innych odmianach czystych pomieszcze%, operator stoi przy stole chronionym kurtyn#
powietrza o wymuszonym obiegu, utrzymuj#c# czysto,. na powierzchni sto(u. Technik mo)e
wchodzi. i wychodzi. z czystego pomieszczenia przechodz#c po prostu przez kurtyny
powietrzne. Kurtyny te dzia(aj# podobnie jak te znane z domw towarowych, a zapobiegaj#ce
stratom ciep(a zim#, kiedy klienci wychodz# z ogrzewanego budynku.
Poniewa) wytworzenie czystego ,rodowiska jest bardzo kosztowne, niewiele firm poza
producentami jest przygotowanych do serwisowania dyskw twardych.
Konstrukcja g#owicy odczytuj$co - zapisuj$cej

Ci#g(ej ewolucji podlega rwnie) konstrukcja g(owicy odczytuj#co-zapisuj#cej. Pierwsze
g(owice by(y zbudowane z )elaznego rdzenia i uzwoje% (elektromagnesw). Wed(ug
dzisiejszych standardw, konstrukcja taka mia(a ogromne rozmiary i pracowa(a przy bardzo
niskich gsto,ciach zapisu. Pierwsze proste g(owice z rdzeniem ferrytowym ewoluowa(y
latami, by osi#gn#. rozmaito,. typw i technologii dostpnych obecnie. W tej cz,ci
rozdzia(u opisano r)ne typy g(owic spotykanych w dyskach twardych komputerw PC oraz
ich zastosowania, a tak)e zalety i wady ka)dego z nich
W dyskach twardych wykorzystywane s# cztery typy g(owic:
ferrytowe,
z metalem w szczelinie (MIG),
cienkowarstwowe (TF),
magnetorezystywne (M R).
G#owice ferrytowe
Tradycyjny rodzaj konstrukcji, bd#cej rozwiniciem projektu zastosowanego pierwotni w
napdzie IBM Winchester. Gowice ferrytowe mia(y rdze% z tlenkw )elaza owinita
uzwojeniami elektromagnetycznymi. Pole magnetyczne powstaje w nich po przepuszczeni
pr#du przez uzwojenia; pole to mo)e by. rwnie) indukowane przez pole magnetyczne
zmieniaj#ce si w pobli)u uzwoje%. Proces ten daje g(owicom pe(n# zdolno,. do odczyt i
zapisu danych.
G(owice ferrytowe s# wiksze i ci)sze od g(owic cienkowarstwowych przez co wymagaj#
wikszych wysoko,ci pracy zabezpieczaj#cych je przed kontaktem z powierzchni# dysku.
Do pierwotnej (monolitycznej) konstrukcji g(owicy wprowadzono wiele udoskonal.
Kompozytowa gowica ferrytowa ma mniejszy rdze% ferrytowy, po(#czony ze szk(em i
umieszczony w ceramicznej obudowie. Konstrukcja ta umo)liwia zmniejszenie szczelin
g(owicy, co pozwala na uzyskanie wikszych gsto,ci. G(owice takie s# mniej podatne na
rozproszone pola magnetyczne od starszych g(owic o budowie monolitycznej.
W latach 80-tych g(owice kompozytowe stosowane by(y w wielu ta%szych dyskach, takie jak
popularny Seagate ST-225. W miar wzrostu popytu na wiksze pojemno,ci, z:
czsto stosowa. konkurencyjne g(owice typu MIG oraz g(owice cienkowarstwowe, kto
praktycznie zupe(nie wypar(y g(owice ferrytowe. G(owice ferrytowe nie mog# zapisywa. na
no,niku o wy)szej koercji, wymaganym do uzyskania wysokiej gsto,ci, a ponadto maj#
s(ab# charakterystyk czstotliwo,ciow# oraz charakteryzuj# si wy)szy poziomem szumw.
Jedyn# zalet# tego typu g(owic jest ich najni)szy, w porwna% z innymi rodzajami g(owic,
koszt produkcji.
G#owice MIG
Glowice typu MIG (skrt od ang. Metal in Gap - metal w szczelinie) s# w istocie
rozwiniciem g(owicy ferrytowej. W g(owicach MIG metal jest napylany na szczelin g(owic
przy jej tylnej krawdzi. W ten sposb uzyskuje si wiksz# odporno,. na nasycenia
magnetyczne, co pozwala zwikszy. gsto,. zapisu. G(owice typu MIG daj# rwni
wyra0niejszy gradient pola magnetycznego, czego skutkiem s# wyra0niejsze impuls Ponadto
umo)liwiaj# one wykorzystanie no,nika cienkowarstwowego o wy)szej koncentracji oraz
prac bli)ej powierzchni dysku.

Dostpne s# dwa rodzaje g(owic MIG: jednostronne i dwustronne. G(owice jednostronne maj#
warstw stopu magnetycznego umieszczon# wzd(u) tylnej krawdzi szczelin. Z kolei w
g(owicach dwustronnych warstwa ta znajduje si przy obu krawdzi# szczeliny. Stop metalu
jest nanoszony w procesie pr)niowym, nazywanym napylaniem. Napylany materia( ma
dwukrotnie wiksz# zdolno,. do namagnesowania ni) zwyk(y ferryt, co umo)liwia zapis na
no,niku cienkowarstwowym o wysokiej koercji, wymaganym do osi#gnicia wysokich
gsto,ci. G(owice dwustronne maj# jeszcze korzystniejsze w(a,ciwo,ci komercyjne od g(owic
jednostronnych.

Z powodu wzrostu mo)liwo,ci, jaki zosta( osi#gnity przez ulepszenia konstrukcyjne, g(owice
typu MIG by(y swego czasu najcz,ciej stosowanymi we wszystkich rodzajach dyskw poza
tymi o najwy)szych pojemno,ciach. Jednak z powodu rynkowego popytu na coraz wy)sze
gsto,ci, g(owice MIG zosta(y wyparte przez g(owice cienkowarstwowe.

G#owice cienkowarstwowe

Gowice TF (cienkowarstwowe) s# produkowane w sposb zbli)ony do technologii produkcji
uk(adw p(przewodnikowych, tj. przy wykorzystaniu procesu fotolitografii. W ten sposb,
na jednej okr#g(ej p(ytce mo)na uzyska. wiele tysicy g(owic. Stosowany proces produkcyjny
umo)liwia uzyskanie produktu o bardzo ma(ych rozmiarach i bardzo wysokiej jako,ci.
G(owice TF s# niezwykle w#skie i maj# szczelin o kontrolowanej szeroko,ci, powsta(# przez
napylanie twardego stopu aluminium. Poniewa) materia( ten ca(kowicie pokrywa szczelin,
jej obszar jest bardzo dobrze chroniony, a ryzyko uszkodzenia w wyniku kontaktu z
no,nikiem spada do minimum. Rdze% g(owicy jest po(#czeniem stopw )elaza i niklu, o sile
magnetycznej dwa, do czterech razy wikszej od g(owicy z rdzeniem ferrytowym.
G(owice TF daj# wyra0ny impuls magnetyczny, co pozwala uzyska. bardzo du)e gsto,ci
zapisu. Poniewa) w g(owicach tych nie ma tradycyjnych uzwoje%, g(owice TF s# lepiej
zabezpieczone przed ich zmiennymi impedancjami (oporami pozornymi uk(adw). Ma(e,
lekkie g(owice mog# si unosi. znacznie bli)ej no,nika ni) g(owice ferrytowe oraz g(owice
MIG; w niektrych modelach dyskw wysoko,. t obni)ono do mniej ni) 8 milionowych
cz,ci centymetra. Poniewa) przy mniejszej wysoko,ci wychwytywane przez g(owice
sygna(y z talerzy s# znacznie silniejsze, przyczynia si to do poprawy stosunku sygna(u do
szumw, czego skutkiem jest wiksza dok(adno,. zarwno zapisu, jak i odczytu. Przy
spotykanych obecnie wysokich gsto,ciach liniowych i gsto,ciach upakowania ,cie)ek,
g(owice ferrytowe nie by(yby w stanie odr)ni. zapisanego sygna(u od szumw t(a.
Stosowanie g(owic TF pozwala rwnie) na gstsze upakowanie talerzy dysku w napdzie.
Do niedawna g(owice TF by(y relatywnie drogie w porwnaniu z wcze,niejszymi roz-
wi#zaniami, takimi jak MIG czy g(owice ferrytowe. Jednak lepsze techniki produkcyjne i
d#)enie do coraz wy)szych gsto,ci spowodowa(y upowszechnienie si g(owic TF.
Rozpowszechnienie si tej technologii spowodowa(o, )e g(owice TF sta(y si atrakcyjne
cenowo, a nawet ta%sze od g(owic MIG.

G(owice TF s# obecnie wykorzystywane w wikszo,ci dyskw o wysokiej pojemno,ci,
zw(aszcza w modelach o ma(ych gabarytach. Zaj(y one miejsce g(owic MIG jako najbardziej
popularnego rozwi#zania stosowanego w twardych dyskach. Producenci ci#gle pracuj# nad
polepszeniem parametrw g(owic TF, co pozwala s#dzi., )e technologia ta pozostanie w
u)yciu przez d(u)szy czas, zw(aszcza w podstawowych modelach dyskw
G#owice magnetorezystywne
Gowice MR (magnetorezystywne) s# najnowszym osi#gniciem technologicznym.
Wynalezione i wprowadzone przez IBM, stanowi# rozwi#zanie o najlepszych parametrach.
Wikszo,. wsp(czesnych 3,5-calowych dyskw twardych o pojemno,ci powy)ej l GB
wykorzystuje g(owice MR. W miar wzrostu gsto,ci zapisu, g(owice MR w ko%cu
rozpowszechni# si na tyle, )e wypr# poprzednie konstrukcje MIG i TF.
Zasada dzia(ania g(owic MR opiera si na zjawisku zmiany rezystancji (oporno,ci)
przewodnika w zewntrznym polu magnetycznym. Zamiast indukowania napicia w
momencie przej,cia nad zmian# strumienia magnetycznego, g(owica MR wyczuwa
odwrcenie strumienia i zmienia rezystancj. Przez g(owic przep(ywa ma(y pr#d, wic przy
zmianie rezystancji g(owicy mo)na zmierzy. wahania nat)enia tego pr#du. Odczytywany w
ten sposb sygna( jest ponad trzykrotnie silniejszy od wytwarzanego w g(owicach TF.
G(owice MR s# g(owicami zasilanymi, wic dzia(aj# raczej jako czujniki ni) generatory.
G(owice MR s# bardziej kosztowne i skomplikowane w produkcji od innych typw g(owic,
poniewa) do ich wytworzenia potrzebne s# dodatkowe zabiegi techniczne oraz elementy.
Niektre z nich to:
konieczno,. pod(#czenia dodatkowych przewodw, przez ktre p(ynie pr#d czujnika;
potrzeba wykonania czterech do sze,ciu dodatkowych masek;
konieczno,. ekranowania g(owic, wynikaj#ca z ich wra)liwo,ci na rozproszone pola
magnetyczne.
Poniewa) zasad dzia(ania g(owicy MR mo)na wykorzysta. jedynie do odczytu, g(owica tego
typu w rzeczywisto,ci sk(ada si z dwch g(owic. Do zapisu wykorzystuje si standardow#
g(owic indukcyjn# TF, podczas gdy g(owica MR s(u)y jedynie do odczytu. Te dwie g(owice
tworz# jeden element, w zwi#zku z czym ka)d# z nich mo)na zoptymalizowa. pod k#tem
pe(nionej przez ni# funkcji.

G(owice ferrytowe, MIG i TF nazywane s# gowicami jednoszczelinowymi, gdy) ta sama
szczelina wykorzystywana jest do odczytu i zapisu informacji, natomiast w g(owicy MR
ka)d# funkcj pe(ni osobna szczelina.

Podstawowy problem w g(owicach jednoszczelinowych jest zwi#zany z szeroko,ci#
szczeliny, bd#c# kompromisem midzy szeroko,ci# optymaln# do zapisu a szeroko,ci#
zapewniaj#c# najlepszy odczyt. Podczas odczytu potrzebna jest szczelina w#ska,
zapewniaj#ca wysok# rozdzielczo,.; przy zapisie bardziej przydatna jest szersza szczelina,
umo)liwiaj#ca g(bsz# penetracj strumienia magnetycznego prze(#czaj#cego domeny
no,nika. W dwuszczelinowej g(owicy MR szeroko,. ka)dej szczeliny mo)na dostosowa.
niezale)nie - w zale)no,ci od potrzeb. Szczelina g(owicy zapisuj#cej (TF) tworzy ,cie)k
szersz# od g(owicy czytaj#cej (MR). Zatem g(owica czytaj#ca ma mniejsze szans odebrania
rozproszonych impulsw magnetycznych pochodz#cych ze ,cie)ek s#siednich.

Napdy z g(owicami MR wymagaj# lepszego ekranowania przed rozproszonymi polami
magnetycznymi, gdy) prac tego rodzaju g(owic (atwiej zak(ci. ni) prac g(owic dowolnego
ze starszych typw. Jednak w porwnaniu do zalet g(owic MR, wada ta jest ma(o istotna.
0lizgacze g#owic
Termin $lizgacz stosowany jest na okre,lenie materia(u, w ktrym g(owica dysku si znajduje.
W(a,nie ten element przesuwa si lub unosi nad powierzchni# dysku, utrzymuj#c g(owice
podczas odczytu i zapisu w odpowiedniej odleg(o,ci od no,nika. Wikszo,. ,lizgaczy
przypomina wygl#dem katamaran, z dwoma zewntrznymi gondolami unosz#cymi si nad
powierzchni# no,nika dysku oraz ,rodkowym sterem", zawieraj#cym w(a,ciwe g(owice ze
szczelinami.
Tendencja do miniaturyzacji dyskw twardych wp(yn(a rwnie) na zmniejszenie rozmiarw
,lizgaczy. Typowa konstrukcja ,lizgacza dysku mini-Winchester ma rozmiary
0,406x0,320x0,086 centymetra. Wikszo,. producentw zaczyna obecnie stosowa. o po(ow
mniejsze nano,lizgacze, o rozmiarach 0,203x0,160x0,043 centymetra. Nano,li-zgacze
wykorzystywane s# zw(aszcza w dyskach o du)ej pojemno,ci oraz w modelach o ma(ych
gabarytach. Mniejsze 1lizgacze redukuj# mas umieszczon# na ko%cu ramion mechanizmu,
umo)liwiaj#c osi#gnicie wikszych przy,piesze%, a co za tym idzie -krtszych czasw
dostpu. Mniejsze 1lizgacze wymagaj# rwnie) w)szego obszaru dysku na l#dowanie
g(owic, zwikszaj#c w ten sposb obszar talerzy dysku, na ktrym mo)na zapisywa. dane.
Ponadto mniejszy obszar kontaktu ,lizgacza zmniejsza zu)ycie powierzchni no,nika,
zwi#zane z wykonywaniem zwyk(ych operacji uruchamiania i zatrzymywania talerzy dysku.
Nowe konstrukcje nano,lizgacze maj# rwnie) specjalnie dobrany kszta(t powierzchni,
pozwalaj#cy utrzyma. sta(# wysoko,. nad powierzchni# dysku, zarwno nad cylindrami
zewntrznymi, jak i wewntrznymi. Konwencjonalne 1lizgacze w istotny sposb unosz# si
lub opadaj#, zale)nie od wzgldnej prdko,ci liniowej dysku. W przypadku cylindrw
zewntrznych wiksza jest zarwno prdko,. liniowa, jak i odleg(o,. g(owic od talerzy.
Zjawisko to jest niepo)#dane w nowszych dyskach, w ktrych wykorzystuje si zapisywanie
strefowe, gdzie ta sama gsto,. zapisu utrzymywana jest na wszystkich cylindrach. Poniewa)
gsto,. upakowania bitw jest sta(a na ca(ej powierzchni dysku, odleg(o,. g(owic od no,nika
rwnie) powinna by. sta(a w celu osi#gnicia maksymalnej wydajno,ci. Specjalne wzory
tekstury powierzchni i techniki produkcyjne w wikszym stopniu pozwalaj# utrzyma.
wysoko,. nano,lizgacze, co jest szczeglnie przydatne w dyskach o zapisie strefowym.



Mechanizm g#owic

Rwnie wa)ny jak same g(owice jest mechaniczny system ich poruszania. Mechanizm ten
przesuwa g(owice po powierzchni dysku i precyzyjnie je ustawia nad odpowiednim
cylindrem. Stosuje si wiele odmian mechanizmu gowic, lecz mo)na je wszystkie zaliczy. do
jednego z dwch typw

mechanizmy z silnikiem krokowym,
mechanizmy z cewk# drgaj#c#.
Wybr danego typu uk(adu pozycjonuj#cego ma istotny wp(yw na osi#gi dysku oraz jego
niezawodno,.. Wp(yw ten nie ogranicza si jedynie do szybko,ci, lecz dotyczy rwnie
dok(adno,ci, czu(o,ci na temperatur, wibracji, pozycjonowania oraz oglnej niezawodno,ci
dysku. Mwi#c wprost, dyski z silnikami krokowymi s# znacznie bardzie zawodne od
wyposa)onych w cewk drgaj#c#.
Parametry mechanizmu g(owic s# najwa)niejszymi parametrami zwi#zanymi z dzia(aniem
dysku. Typ mechanizmu g(owic w du)ej mierze determinuje osi#gi dysku i jego
niezawodno,.. W tabeli 14.8 opisane s# oba typy mechanizmw oraz parametry wydajno,ci,
na ktre maj# one wp(yw.
Oglnie, dysk z silnikiem krokowym ma d(ugi czas dostpu, jest czu(y na temperatur
podczas odczytu i zapisu oraz wra)liwy na fizyczn# orientacj dysku podczas pracy, przy
wy(#czeniu zasilania nie potrafi automatycznie zaparkowa. g(owic nad stref# l#dowania i
wymaga okresowego formatowania w celu utrzymania sektorw w jednej linii z ich
nag(wkami. Oglnie, dyski z silnikiem krokowym s# znacznie s(absze od wyposa)onych w
cewk drgaj#c#.
Niektre z dyskw z silnikiem krokowym maj# mo)liwo,. automatycznego parkowania w
przypadku wy(#czenia zasilania. Posiadacze nowszych dyskw tego typu mog# sprawdzi. w
dokumentacji, czy maj# one mo)liwo,. automatycznego parkowania. Czasami podczas
wy(#czania dysk wydaje charakterystyczne odg(osy, lecz mo)e to by. myl#ce; niektre z tych
dyskw maj# specjalne hamulce, wydaj#ce wyra0ny d0wik w momencie wy(#czenia
zasilania, ale nie parkuj# g(owic.

Napdy dyskw elastycznych ustawiaj# g(owice za pomoc# silnika krokowego. Dok(adno,.
tego mechanizmu jest wystarczaj#ca dla dyskietek, gdy) gsto,ci ,cie)ek nie s# nawet w
przybli)eniu tak du)e, jak w przypadku dyskw twardych. Wiele ta%szych dyskw o ma(ej
pojemno,ci rwnie) wyposa)ono w silnik krokowy. Wikszo,. dyskw twardych o
pojemno,ci przekraczaj#cej 40 MB wyposa)onych jest w mechanizmy z cewk# drgaj#c#.
Nigdy te) nie widzia(em dysku o pojemno,ci ponad 100 MB (a tylko takie s# teraz
produkowane), ktry nie by(by wyposa)ony w taki mechanizm.

Stwierdzenie to nie musi by. zawsze prawdziwe, lecz mo)na bezpiecznie przyj#., )e dyski o
pojemno,ci poni)ej 80 MB mog# mie. dowolny z dwch wspomnianych typw mechaniki,
natomiast powy)ej tej pojemno,ci wszystkie dyski maj# mechanizm z cewk# drgaj#c#.
Obecnie r)nica midzy cen# dyskw z silnikiem krokowym a tych z cewk# drgaj#c# jest tak
ma(a, )e nie ma ju) powodu, aby korzysta. z silnikw krokowych. Twarde dyski wyposa)one
w silniki krokowe nie s# wic ju) produkowane




Silnik krokowy
Silnik krokowy jest silnikiem elektrycznym, ktry porusza si krokami", czyli z okre,lonego,
dotychczasowego po(o)enia spoczynkowego przechodzi w nastpne, kolejne takie po(o)enie.
Gdyby chwyci. o, takiego silnika i j# obrci., mo)na by(oby us(ysze. tyknicie lub
brzdknicie podczas mijania ka)dej z jego pozycji spoczynkowych. Wra)enie to jest
podobne do tego, ktre towarzyszy przekrcaniu klikaj#cego" pokrt(a regulacji g(o,no,ci
we wzmacniaczu.
Silniki krokowe nie potrafi# zatrzymywa. si w po(owie kroku, a jedynie w okre,lonych
po(o)eniach spoczynkowych. Silniki te maj# niewielkie rozmiary (od 3 do 8 centymetrw) i
mog# by. sze,cienne, walcowate albo p(askie. S# one umieszczane na zewn#trz zamknitej
komory zespo(u g(owic dysku (HDA), cho. sama ich o, wprowadzona jest do ,rodka poprzez
uszczelniony otwr. Z regu(y silnik krokowy umieszczony jest w rogu dysku i (atwo go
dostrzec.
Po#$czenia mechaniczne
Silnik krokowy z g(owicami po(#czony jest mechanicznie - za pomoc# rozdwojonego
stalowego paska, zawinitego wok( osi silnika lub za pomoc# mechanizmu zbatkowego.
Ka)dy krok silnika, poprzez mechaniczne po(#czenie, powoduje przesunicie g(owic o jedn#
,cie)k w jedn# ze stron.
W niektrych rozwi#zaniach przesunicie o jedn# ,cie)k wymaga wykonania kilku krokw.
Podczas pozycjonowania g(owic, je,li maj# one by. przesunite ze ,cie)ki O do 100, silnik
zaczyna pracowa. i obraca si a) do osi#gnicia 101. pozycji spoczynkowej, po czym
zatrzymuje si, ustawiaj#c g(owice na odpowiednim cylindrze. Powa)n# wad# tego typu
rozwi#zania jest mo)liwo,. zmiany proporcji rozmiaru talerza w stosunku do g(owicy, ktra
pojawia si czasem w wyniku zu)ycia napdu, skutkiem czego g(owice mog# ustawia. si
niedok(adnie nad cylindrami. Wada ta wynika z niemo)no,ci okre,lenia rzeczywistego
po(o)enia danego cylindra, w zwi#zku z czym ten typ pozycjonowania nosi te) nazw
systemu $lepego.

W wikszo,ci systemw z silnikiem krokowym, do przekszta(cenia obrotowego ruchu osi
silnika na liniowy ruch g(owic dysku wykorzystywany jest mechanizm rozdwojonej ta$my
stalowej. Jest ona wykonana ze specjalnego stopu o ma(ym wsp(czynniku rozszerzalno,ci
cieplnej i du)ej odporno,ci na rozci#ganie. Jeden koniec ta,my zawinity jest wok( osi
silnika krokowego, a drugi - po(#czony bezpo,rednio z zespo(em g(owic. Stalowa ta,ma
znajduje si wewn#trz zamknitego zespo(u dysku i nie wida. jej z zewn#trz.

W niektrych dyskach silnik krokowy jest po(#czony z g(owicami za pomoce mechanizmu
z!batkowego. W uk(adzie tym ma(y wa(ek zbaty umieszczony jest na osi silnika krokowego i
odpowiednio obraca du)ym ko(em zbatym.

Ko(o zbate natomiast jest po(#czone z zespo(em g(owic, powoduj#c ich przemieszczanie si.
Opisywane rozwi#zanie jest bardziej wytrzyma(e od ta,my stalowej i daje nieco wy)sz#
stabilno,. mechaniczn# oraz termiczn#. Jedyny problem stanowi. mog# luzy mechanizmu.
Luz zwiksza si wraz ze zu)yciem zbatek i w ostateczno,ci powoduje, )e mechanizm staje
si bezu)yteczny.





Problemy z wahaniami temperatury

Mechanizmy z silnikami krokowymi sprawiaj# wiele problemw. Najpowa)niejszy z nich
zwi#zany jest z temperatur#. Gdy talerze rozgrzewaj# si i och(adzaj#, nastpuje odpowiednio
ich rozszerzanie i kurczenie; jednocze,nie ,cie)ki przesuwaj# si wzgldem ich pierwotnej
pozycji. Mechanizm silnika krokowego nie umo)liwia przesuwania g(owic o odleg(o,ci
mniejsze ni) krok (odstp midzy ,cie)kami), nie pozwalaj#c w ten sposb na korekt
nieprawid(owo,ci wywo(anych zmian# temperatury. Mechanizm ustawia g(owice na
okre,lonym cylindrze, pos(uguj#c si z gry ustalon# liczb# krokw silnika, bez marginesu na
b(dy.
Podczas formatowania niskopoziomowego pocz#tkowe znaczniki ,cie)ek i sektorw
zapisywane s# na talerzach w miejscach, gdzie g(owice zosta(y ustawione przez silnik
krokowy. Gdy nastpne operacje na dysku odbywaj# si przy tej samej temperaturze, g(owice
zapisuj# dok(adnie w granicach ,cie)ek i sektorw.
Jednak przy zmianie temperatury, po(o)enie g(owic nie odpowiada ju) dok(adnie pozycji
,cie)ek. Je,li talerze s# zimniejsze, g(owice s# przesunite wzgldem ,cie)ek, poniewa)
talerze si skurczy(y i ,cie)ki przenios(y si nieco w kierunku ,rodka dysku. Je,li talerze s#
cieplejsze ni) podczas formatowania, staj# si one wiksze, a ,cie)ki przesuwaj# si na
zewn#trz. W trakcie korzystania z dysku dane s# zapisywane na zewn#trz, po,rodku lub po
wewntrznej stronie ,cie)ek. W ko%cu odczytanie cz,ci ,cie)ek staje si niemo)liwe i
pojawia si b(#d systemu DOS w rodzaju: Anuluj, powtrz, zignoruj" (Abort, Retry, Ignore).

Wra)liwo,. temperaturowa samego silnika rwnie) mo)e by. przyczyn# problemw.
Przyk(ad mo)e tu stanowi. problem znany jako blues poniedzia(kowego poranka", ktry
przejawia si wy,wietlaniem b(du testu POST (Power-On SelfTest - testu wykonywanego
podczas uruchamiania komputera) o numerze 1701, 1790 lub 10490. Je,li tak si stanie, warto
zostawi. komputer w(#czony przez 15 minut, co powinno umo)liwi. dyskowi osi#gnicie
w(a,ciwej temperatury, a tym samym normaln# prac systemu. Ten sam problem mo)e
pojawi. si w odwrotnej sytuacji, kiedy to dysk staje si zbyt gor#cy, np. je,li komputer
wystawiony jest na ,wiat(o s(oneczne, lub po po(udniu, gdy temperatura w biurze jest
najwy)sza. Rwnie) wtedy DOS wy,wietla znajomy komunikat w rodzaju Anuluj, Powtrz,
Zignoruj".

Problemy wywo(ane warunkami termicznymi mo)na rozwi#za. formatuj#c dysk twardy i
odtwarzaj#c na nim pliki. Wtedy informacje umieszczane s# dok(adnie na bie)#cej pozycji
ka)dego cylindra. Po pewnym czasie problem znowu si pojawia i znowu staje si konieczne
formatowanie dysku i odtwarzanie plikw, ktre to operacje nale)y uzna. za okresowe
czynno,ci konserwacyjne dyskw z silnikami krokowymi. Mo)liwym do przyjcia okresem
midzy takimi operacjami jest rok (ewentualnie p( roku - o ile dysk jest bardzo czu(y na
zmiany temperatury).

Ponowne formatowanie dysku jest bardzo niewygodne i czasoch(onne, gdy) konieczne jest
wykonanie kopii wszystkich plikw, a nastpnie ich odtworzenie. Aby rozwi#za. ten
problem, wiele programw do formatowania niskopoziomowego umo)liwia sformatowanie
dysku, podczas ktrego dane kopiowane s# z okre,lonej ,cie)ki do wolnego obszaru, ,cie)ka
jest formatowana, po czym z powrotem s# na niej zapisywane pierwotne dane. Po wykonaniu
takiej operacji nie trzeba odtwarza. danych, poniewa) program formatuj#cy sam wykona ju)
wszystkie potrzebne operacje


Nie wolno uruchamia. tzw. niedestrukcyjnych programw formatuj#cych bez uprzedniego
wykonania zapasowej kopii wszystkich plikw. W czasie pracy program taki czasowo usuwa
dane z dysku. Lepszym opisem sposobu dzia(ania takiego programu by(oby destrukcyjne
rekonstruuj#ce". Je,li w czasie pracy programu pojawi si problem z komputerem, zasilaniem
lub samym programem (np. b(#d programu zablokuje go w czasie pracy), nie wszystkie pliki
zostan# poprawnie odtworzone, a niektre ,cie)ki zostan# kompletnie skasowane. Cho.
programy te zwalniaj# u)ytkownika z konieczno,ci rcznego odtwarzania plikw po
wykonaniu formatowania, nadal wymagane jest uprzednie wykonanie ich kopii zapasowej
Cewka drgaj$ca
Mechanizmy z cewk, drgaj,c, stosowane s# we wszystkich dyskach twardych o wy)szej
jako,ci, w tym w wikszo,ci dyskw o pojemno,ci wikszej ni) 40 MB i niemal we
wszystkich dyskach o pojemno,ci ponad 80 MB. W odr)nieniu od ,lepego systemu
pozycjonowania wykorzystuj#cego silnik krokowy, mechanizm z cewk# drgaj#c# stosuje
sprz)enie zwrotne z dysku, umo)liwiaj#ce precyzyjne ustalenie pozycji g(owic i
dopasowanie jej w razie potrzeby. System ten charakteryzuje si znacznie lepszymi osi#gami,
wiksz# dok(adno,ci# oraz niezawodno,ci# ni) tradycyjny mechanizm z silnikiem krokowym.
Mechanizm z cewk# drgaj#c# pracuje wy(#cznie dziki si(om elektromagnetycznym.
Konstrukcja ta przypomina budow typowego g(o,nika audio; st#d te) wywodzi si termin
cewka drgaj,ca. W g(o,nikach mianowicie stosuje si nieruchomy silny magnes otoczony
uzwojeniami po(#czonymi z papierowym sto)kiem g(o,nika. Przy(o)enie napicia do uzwoje%
powoduje przesunicie uzwojenia wzgldem magnesu, co jest podstaw# generowania
d0wiku. W typowym mechanizmie dysku twardego z cewk# drgaj#c# uzwojenie
elektromagnetyczne znajduje si na ko%cu zespo(u g(owic i umieszczone jest w pobli)u
nieruchomego magnesu. Magnes ten nie styka si z uzwojeniami. Po przy(o)eniu napicia do
uzwoje%, s# one przyci#gane lub odpychane od magnesu, co powoduje przesuwanie si
g(owic. System ten jest bardzo szybki i efektywny, a tak)e znacznie cichszy od silnika
krokowego.
W odr)nieniu od silnikw krokowych, cewki drgaj#ce nie maj# punktw
spoczynku;zatrzymywanie g(owic nad okre,lonym cylindrem realizowane jest przez specjalny
system naprowadzania. Z tego powodu mechanizm p(ynnie przesuwa si na wybran# pozycj,
w sposb przypominaj#cy suwak. W opisywanych mechanizmach wykorzystywany jest
system naprowadzania, nazywany serwomechanizmem, podaj#cy po(o)enie g(owic wzgldem
,cie)ek i umo)liwiaj#cy ich precyzyjne pozycjonowanie. w system nosi rwnie) nazw
serwomechanizmu z p!t/, zamkni!t,. Termin ptla zamknita" oznacza, )e sygna( indeksowy
(serwo)jest wysy(any do uk(adu elektronicznego steruj#cego w systemie ptli zamknitej.
Ptla ta nosi rwnie) nazw p!tli sprz!)enia zwrotnego, poniewa) do precyzyjnego
ustawienia g(owic wykorzystuje si sprz)enie zwrotne. S(owo serwo" odnosi si do sygna(u
indeksowego, ktry wskazuje dok(adne po(o)enie g(owic i umo)liwia sterowanie nim.
Mechanizm cewki drgaj#cej wyposa)onej w serwo nie jest wra)liwy na temperatur w takim
stopniu jak silnik krokowy. Je,li jest ch(odno i talerze si skurczy(y (lub gdy jest gor#co i
talerze si rozszerzy(y), mechanizm cewki drgaj#cej sam dostosowuje si do zmian, gdy) nie
ma z gry zdefiniowanych pozycji ,cie)ek. Mechanizm ten raczej szuka na dysku okre,lonej
,cie)ki, korzystaj#c z wcze,niej przygotowanych informacji serwomechanizmu, co umo)liwia
precyzyjne ustawienie g(owic bez wzgldu na temperatur. Dziki ci#g(emu sprz)eniu
zwrotnemu, g(owice zawsze dopasowuj# si do rzeczywistego po(o)enia ,cie)ek. Na
przyk(ad, je,li talerze rozgrzej# si i rozszerz#, informacje z serwomechanizmu umo)liwiaj#
g(owicom ,ledzenie" ,cie)ek. Dlatego mechanizm cewki drgaj#cej jest rwnie) nazywany
systemem $ledzenia $cie)ek.

Obecnie stosowane s# dwa rodzaje mechanizmw pozycjonowania z cewk# drgaj#c#:
liniowe mechanizmy cewki drgaj#cej,
obrotowe mechanizmy cewki drgaj#cej. R)nice midzy tymi typami polegaj# jedynie na
u(o)eniu magnesw i uzwoje%.
Mechanizm liniowy (rys. 14.5) przesuwa g(owice do wewn#trz i na zewn#trz talerzy wzd(u)
linii prostej, w sposb podobny do tego, w jaki linijka przesuwana jest po stole kre,larskim.
Uzwojenia przesuwaj# si wzd(u) ,cie)ki otoczonej magnesami sta(ymi. Podstawow# zalet#
tego rozwi#zania jest wyeliminowanie zmian k#ta midzy lini# g(owic a styczn# do danego
cylindra, obecnych przy mechanizmie obrotowym. Mechanizm liniowy nie obraca zatem
g(owic w celu przesunicia ich z danego cylindra na inny, co eliminuje problem zmian k#ta.
Cho. liniowy mechanizm cewki drgaj#cej wydaje si dobrym rozwi#zaniem, ma jedn#
powa)n# wad: jest zbyt ci)ki. Wraz z poprawiaj#cymi si parametrami dyskw, wzros(o
zapotrzebowanie na lekkie mechanizmy g(owic. Im l)ejszy mechanizm, tym wiksze
przy,pieszenia mo)na osi#gn#. podczas przesuwania g(owic z cylindra na cylinder. Poniewa)
mechanizmy liniowe s# znacznie ci)sze od obrotowych, by(y stosowane jedynie przez
bardzo krtki czas; obecnie w(a,ciwie si ich nie produkuje.
Obrotowy mechanizm g(owic (przedstawiony na rys. 14.4) rwnie) ma sta(y magnes i
ruchome uzwojenia, lecz uzwojenia te s# przymocowane do ko%ca ramienia mechanizmu,
podobnie jak w przypadku ramienia gramofonu. Gdy wymusza si ruch uzwoje% wzgldem
magnesu, obracaj# one rami g(owicy, powoduj#c ruch do wewn#trz lub na zewn#trz dysku.
Podstawow# zalet# tego rozwi#zania jest jego niewielka waga, co pozwala uzyska. du)e
przy,pieszenia, decyduj#ce o krtkich ,rednich czasach dostpu. Dziki efektowi d0wigni
ramienia g(owicy, g(owice poruszaj# si szybciej od mechanizmu pozycjonuj#cego, co
dodatkowo poprawia czasy dostpu

RYSUNEK14.5
Liniowy mechanizm cewki drgaj#cej




















Wad# systemu obrotowego jest zmiana k#ta g(owic wzgldem stycznej do cylindrw,
wystpuj#ca w miar ich przesuwania nad powierzchni# dysku. Opisywana zmiana k#ta jest
przyczyn# pewnego ograniczenia powierzchni, na ktrej znajduj# si cylindry. Przy
ograniczeniu zakresu ruchu g(owic, wielko,. owego b(du mo)e zosta. utrzymana w
rozs#dnych granicach. Omawiany system jest wykorzystywany praktycznie we wszystkich
wsp(czesnych twardych dyskach.
Serwomechanizmy
Na przestrzeni lat stosowano trzy rodzaje serwomechanizmw steruj#cych dzia(aniem cewki
drgaj#cej:
serwomechanizm klinowy,
serwomechanizm osadzony,
serwomechanizm dedykowany.
Konstrukcja tych mechanizmw r)ni si szczeg(ami, lecz wszystkie pe(ni# to samo
podstawowe zadanie: pozwalaj# na ci#g(e dopasowywanie pozycji g(owic tak, aby
znajdowa(y si dok(adnie nad odpowiednim cylindrem. G(wn# cech# r)ni#c# te rozwi#zania
jest sposb kodowania informacji umo)liwiaj#cych w(a,ciwe pozycjonowanie g(owic.
Wszystkie serwomechanizmy bazuj# na specjalnych informacjach zapisywanych na dysku
wy(#cznie podczas jego produkcji. Informacja ta ma zwykle posta. specjalnego kodu,
zwanego kodem Gray'a. Kod ten jest specjalnym systemem notacji dwjkowej, w ktrym
s#siednie liczby reprezentowane s# przez kombinacje r)ni#ce si warto,ci# jednego bitu.
U(atwia to odczyt informacji przez g(owice i szybkie okre,lenie dok(adnej ich pozycji.
Opisywany kod mo)e by. zapisany tylko raz, podczas produkcji dysku, i jest
wykorzystywany do pozycjonowania przez ca(y okres jego eksploatacji.
Kod Gray'a serwomechanizmu jest zapisywany przez specjaln# maszyn o nazwie serwo-pis.
Urz#dzenie to jest w zasadzie uchwytem mechanicznie ustawiaj#cym g(owice w zadanych
po(o)eniach i zapisuj#cym odpowiednie informacje dla serwomechanizmu. Serw opisy s#
zwykle sterowane promieniami lasera, ktre wykorzystuj# do okre,lenia w(asnego po(o)enia
przez obliczenie odleg(o,ci w d(ugo,ciach fal ,wiat(a. Poniewa) serw opis musi mie.
mo)liwo,. mechanicznego przesuwania g(owic, proces ten przebiega przy zdjtej pokrywie
dysku lub przy wykorzystaniu specjalnych otworw w jego obudowie. Po zako%czeniu
operacji serwo zapisu otwory te zwykle s# plombowane specjaln# ta,m#. Plomby te mo)na
czsto zauwa)y., gdy) znajduj# si na nich napisy ostrzegaj#ce o utracie gwarancji w
przypadku ich zdjcia. Poniewa) serwo zapis odbywa si przy ods(onitym wntrzu dysku,
czynno,. ta musi by. wykonywana w czystym ,rodowisku.
Serw opis jest kosztownym urz#dzeniem, ktrego cena przekracza 50 000 dolarw. Czsto
musi by. budowany na zamwienie, zale)nie od producenta lub modelu dysku. Niektre
firmy serwisowe maj# mo)liwo$' serwo zapisu, co oznacza, )e mog# ponownie zapisa.
informacje dla serwomechanizmu dysku, je,li zostanie on uszkodzony. W przypadku braku
serw opisu, dysk twardy musi zosta. wys(any z powrotem do producenta, gdzie informacje
dla serwomechanizmu zostan# zapisane ponownie.
Na szcz,cie informacji tych nie mo)na uszkodzi. podczas zwyk(ych operacji odczytu lub
zapisu na twardym dysku. Dyski s# tak skonstruowane, )e nie mog# nadpisywa. tych
informacji, nawet podczas formatowania niskopoziomowego. Jednym z czsto spotykanych
mitw jest ten, )e informacje dla serwomechanizmu mog# zosta. uszkodzone podczas
niew(a,ciwego formatowania niskopoziomowego (zw(aszcza w przypadku dyskw ID:). Jest
to nieprawda. Niew(a,ciwe formatowanie dysku mo)e spowodowa. spadek jego wydajno,ci,
lecz informacje dla serwomechanizmu s# zawsze chronione i nie mo)na ich nadpisa..
Zdolno,. do ,ledzenia ,cie)ek wynikaj#ca z zastosowania serwomechanizmu eliminuje b(dy
pozycjonowania, jakie mog# si przydarzy. w dyskach z silnikiem krokowym. Dyski z
cewkami drgaj#cymi s# odporne na termiczne rozszerzanie si lub kurczenie talerzy. W
rzeczywisto,ci, wiele takich dyskw po up(ywie okre,lonego czasu pracy wykonuje termiczn#
rekalibracji g(owic. Procedura ta zwykle polega na przesuwaniu g(owic z cylindra zerowego
na inny, po jednym przebiegu dla ka)dej g(owicy dysku. W trakcie wykonywania tej
sekwencji, elektroniczny uk(ad sterowania dyskiem obserwuje wielko,. zmian po(o)enia
,cie)ek od ostatniej rekalibracji, po czym oblicza dopasowanie kalibracji termicznej i
przechowuje j# w pamici. Informacja ta jest wykorzystywana przy ka)dym pozycjonowaniu
g(owic, zapewniaj#c maksymalnie dok(adne sterowanie.

Wikszo,. dyskw wykonuje kalibracj termiczn# co 5 minut przez pierwsze p( godziny
pracy i co 25 minut po up(ywie tego czasu. W niektrych dyskach (np. Ouantum) sekwencja
kalibracji termicznej jest (atwa do zauwa)enia; dysk przestaje wykonywa. bie)#c# operacj i
przez sekund s(ycha. szybkie tykanie. W tym momencie u)ytkownik mo)e pomy,le., )e
dysk ma problemy z odczytem i prbuje powtrzy. operacj, lecz nie jest to zgodne z prawd#.
Wikszo,. nowszych, inteligentnych dyskw twardych (ID: i SCSI) wykorzystuje t
technik do najbardziej optymalnego ustawiania g(owic. W miar wzrostu znaczenia aplikacji
multimedialnych, kalibracja termiczna niektrych dyskw zacz(a powodowa. problemy. W
czasie jej trwania mo)e zosta. zatrzymany transfer danych, co prowadzi do przerwania
odtwarzanej animacji i zak(ce% d0wiku. Producenci takich dyskw do(#czyli do oferty
specjalne dyski A/V (Audio Visual - audiowizualne), w ktrych kalibracja termiczna nie
zatrzymuje transferu danych. Wikszo,. nowszych dyskw ID: i SCSI jest typu A/V, co
oznacza, )e w czasie kalibracji g(owic nie przerywaj# one transferu danych zwi#zanego np. z
odtwarzaniem filmu.
Inn# operacj# wykonywan# automatycznie przez dyski zdolne do kalibracji termicznej jest
tzw. omiatanie dysku. Polega ono na automatycznym przesuniciu g(owic wykonywanym po
up(ywie okre,lonego czasu bezczynno,ci (np. 9 minut). Podczas tej operacji g(owice
przesuwane s# do losowo wybranego cylindra w zewntrznej strefie dysku, uwa)anej za
obszar o wikszej odleg(o,ci g(owic od no,nika, bd#cej wynikiem du)ej prdko,ci liniowej.
Nastpnie, je,li dysk pozostaje bezczynny przez kolejny okres, g(owice przesuwane s# do
innego cylindra z tego samego obszaru i cykl jest powtarzany, a) do wy(#czenia zasilania.

Omiatanie dysku zaprojektowano z my,l# o zapobieganiu pozostawania g(owic na jednym
cylindrze, gdy) z powodu tarcia midzy g(owic# a talerzem mog# one wy)(obi. rowek w
no,niku. Chocia) g(owice nie s# w bezpo,rednim kontakcie z no,nikiem, unosz# si tak blisko
talerzy, )e sta(e ci,nienie powietrza pod g(owicami mo)e wywo(a. efekt tarcia i zu)ycie
powierzchni.
Serwomechanizm klinowy
Niektre wczesne konstrukcje serwomechanizmw wykorzystywa(y technik nazywan#
serwomechanizmem klinowym. W dyskach tych informacje dla serwomechanizmu zapisywane
by(y w klinowym" wycinku ka)dego cylindra, bezpo,rednio poprzedzaj#cym znacznik
indeksowy. Znacznik ten wskazuje na pocz#tek ka)dej ,cie)ki, tak wic informacje dla
serwomechanizmu zapisywane by(y w przerwie poprzedzaj#cej sygna( indeksowy ka)dej
,cie)ki. Obszar ten jest przeznaczony na kompensacj waha% prdko,ci obrotowej i kontroler
zwykle z niego nie korzysta. Rysunek 14.6 przedstawia sposb zapisania na dysku informacji
dla serwomechanizmu.



Niektre kontrolery, jak np. Xebec 1210, wykorzystywany przez IBM w komputerach XT,
musz# by. powiadomione o korzystaniu przez dysk z systemu serwomechanizmu klinowego,
aby mog(y zmieni. zale)no,ci czasowe w celu pomieszczenia obszaru na dodatkowe
informacje. Bez odpowiedniego skonfigurowania kontrolery takie mog(yby niepoprawnie
obs(ugiwa. wspomniane dyski. Wiele osb naiwnie wierzy(o, )e informacje dla
serwomechanizmu mog# zosta. usunite podczas niepoprawnego formatowania
niskopoziomowego. Jednak jest to nieprawda; wszystkie dyski z opisywanym systemem
blokuj# jakiekolwiek operacje zapisu i przejmuj# kontrol nad sygna(ami wyboru g(owic za
ka)dym razem, gdy g(owice znajduj# si nad obszarem klina. W ten sposb informacje dla
serwomechanizmu chronione s# przed mo)liwo,ci# usunicia, niezale)nie od wysi(kw
podejmowanych przez u)ytkownika. Gdyby kontroler prbowa( zapisa. cokolwiek na tym
obszarze, dysk zablokowa(by t operacj i kontroler nie bdzie mg( wykona. pe(nego
formatowania. Wikszo,. kontrolerw po prostu nie zapisuje w przerwie poprzedzaj#cej
sygna( indeksowy, dziki czemu nie trzeba ich specjalnie konfigurowa. do dyskw z
serwomechanizmem klinowym.
Jedynym sposobem uszkodzenia informacji dla serwomechanizmu jest pojawienie si bardzo
silnego pola magnetycznego (b#d0 te) uderzenie g(owic o talerze lub inna katastrofa). W
takiej sytuacji dysk powinien zosta. wys(any do naprawy i ponownego zapisu informacji dla
serwomechanizmu.

Problem pojawiaj#cy si podczas u)ywania tego sposobu zapisu informacji polega na tym, )e
informacje dla serwomechanizmu dostpne s# co jeden obrt talerzy, a to oznacza, )e do
precyzyjnego ustawienia g(owic potrzeba bdzie wikszej liczby obrotw. Z tego powodu
mechanizm ten nigdy nie zyska( wikszej popularno,ci i nie jest ju) stosowany.

Rysunek14.6
Informacje dla serwomechanizmu zapisane klinowo























Informacje osadzone dla serwomechanizmu




























Serwomechanizm osadzony
Serwomechanizm z informacjami osadzonymi (rys. 14.7) jest odmian# serwomechanizmu
klinowego. Jednak kod dla serwomechanizmu nie znajduje si przed pocz#tkiem ka)dej
,cie)ki, lecz przed pocz#tkiem ka)dego sektora. Rozwi#zanie to umo)liwia znacznie czstsze
odbieranie sygna(w przez obwody pozycjonuj#ce, co pozwala o wiele szybciej i dok(adniej
ustawi. g(owice. Inn# zalet# jest obecno,. informacji pozycjonuj#cych na ka)dej ,cie)ce,
dziki czemu mo)na szybko i efektywnie dopasowa. pozycj ka)dej g(owicy, kompensuj#c
zmiany rozmiaru talerza lub g(owicy, powsta(e najcz,ciej w wyniku rozszerzalno,ci cieplnej
lub napr)e%.

W wikszo,ci wsp(czesnych dyskw, do pozycjonowania wykorzystywany jest
serwomechanizm z informacjami osadzonymi. Podobnie jak w przypadku serwomechanizmu
klinowego, informacje osadzone s# chronione przez obwody logiczne napdu. Je,li g(owice
znajduj# si nad obszarem informacji dla serwomechanizmu, ka)da prba zapisu danych jest
blokowana. Dlatego, wbrew mylnym przekonaniom wielu osb, podczas formatowania
niskopoziomowego nie mo)na zmieni. informacji dla serwomechanizmu. cho.
serwomechanizm z informacjami osadzonymi dzia(a znacznie lepiej od serwomechanizmu
klinowego (dziki wielokrotnemu dostpowi do informacji w czasie jednego obrotu dysku),
lepszy by(by system z ci#g(ym przesy(em informacji sprz)enia zwrotnego


Serwomechanizm dedykowany
W rozwi#zaniu zwanym serwomechanizmem dedykowanym informacje dla serwomechanizmu
zapisane s# na ca(ej ,cie)ce w sposb ci#g(y, nie tylko na pocz#tku ka)dej ,cie)ki lub sektora.
Gdyby informacje te zapisa. na ka)dym z talerzy dysku, zabrak(oby miejsca na dane. Dlatego
informacje dla serwomechanizmu zapisywane s# na jednej stronie wybranego talerza,
przeznaczonej wy(#cznie do pozycjonowania. S(owo dedykowany" pochodzi st#d, )e
wspomniana strona talerza jest przeznaczona tylko dla informacji serwomechanizmu i nie
zawiera )adnych innych danych. Cho. opisywane rozwi#zanie mo)e wydawa. si
marnotrawstwem, )adna z pozosta(ych stron talerzy nie zawiera informacji dla
serwomechanizmu, przez co straty pojemno,ci dysku s# zbli)one do strat przy stosowaniu
informacji osadzonych.
W twardym dysku z serwomechanizmem dedykowanym jedna strona okre,lonego talerza jest
wy(#czana z normalnych operacji odczytu i zapisu. Na tej stronie za pomoc# kodu szarego
zapisywany jest specjalny zestaw informacji wskazuj#cych prawid(owe pozycje ,cie)ek.
Poniewa) za pomoc# g(owicy znajduj#cej si nad t# stron# talerza nie mo)na normalnie
odczytywa. ani zapisywa. danych, informacje dla serwomechanizmu s# chronione i,
podobnie jak w dwch pozosta(ych rozwi#zaniach, nie mog# zosta. usunite. Nie istnieje
rwnie) mo)liwo,. uszkodzenia tych informacji podczas formatowania niskopoziomowego
czy jakiejkolwiek innej operacji.
Gdy dysk otrzymuje polecenie ustawienia g(owic na okre,lonym cylindrze, uk(ady
elektroniczne dysku okre,laj# po(o)enie g(owic korzystaj#c z sygna(w przesy(anych przez
g(owic serwomechanizmu. W trakcie przesuwania g(owic liczniki ,cie)ek s# odczytywane z
talerza serwomechanizmu. Gdy g(owica serwomechanizmu wykryje odpowiedni# ,cie)k,
mechanizm jest zatrzymywany. Nastpnie wykonywane jest precyzyjne pozycjonowanie,
dziki czemu przed udzieleniem zezwolenia na zapis g(owice s# dok(adnie ustawione na
odpowiednim cylindrze. Cho. do pozycjonowania wykorzystuje si tylko jedn# g(owic, to
pozosta(e g(owice, jako zamontowane na tym samym ramieniu, rwnie) zostaj# ustawione
precyzyjnie nad okre,lonym cylindrem.

Jedn# z (atwo zauwa)alnych cech dyskw z serwomechanizmem dedykowanym jest
nieparzysta liczba g(owic. Na przyk(ad dysk Toshiba MK-538FB o pojemno,ci 1,2 GB ma
osiem talerzy i tylko 15 g(owic odczytuj#co-zapisuj#cych; w dysku tym zastosowano
dedykowany serwomechanizm pozycjonuj#cy, ktrego g(owica jest szesnast# g(owic# dysku.
Omawiany typ serwomechanizmu stosowany jest w niemal wszystkich nowoczesnych
twardych dyskach, poniewa) zapewnia ci#g(y dop(yw informacji wykorzystywanych do
pozycjonowania, niezale)nie od aktualnego po(o)enia g(owic. Serwomechanizm dedykowany
daje najwiksz# mo)liw# precyzj pozycjonowania. W niektrych twardych dyskach u)ywane
jest nawet po(#czenie mechanizmu dedykowanego z osadzonym, lecz takie hybrydowe
rozwi#zanie jest rzadko stosowane.
Automatyczne parkowanie g#owic
Gdy zasilanie dysku twardego zostanie wy(#czone, napr)enie spr)yn w ramionach g(owic
powoduje zbli)anie g(owic do powierzchni talerzy i kontakt z nimi. Dysk jest tak
skonstruowany, aby mg( wytrzyma. tysi#ce takich kontaktw: l#dowa% i startw, lecz
rozs#dek nakazuje, by g(owice znajdowa(y si w tym czasie nad obszarem talerza, ktry nie
zawiera danych. Podczas startu i l#dowania no,nik ulega niewielkiemu otarciu, wskutek
czego powstaje mikroskopijna chmurka" no,nika; je,li jednak dysk jest w tym czasie
wystawiony na dzia(anie wstrz#sw, no,nik mo)e zosta. powa)nie uszkodzony.


Jedn# z zalet mechanizmu z cewk# drgaj#c# jest mo)liwo,. automatycznego parkowania
gowic. W twardym dysku z takim mechanizmem g(owice s# przesuwane i utrzymywane w
pozycji dziki si(om magnetycznym. Po wy(#czeniu zasilania pole magnetyczne utrzymuj#ce
g(owice nad okre,lonym cylindrem zanika, co mo)e doprowadzi. do ,lizgania si g(owic po
powierzchni dysku i powstania uszkodze%. Dlatego w rozwi#zaniach z cewk# drgaj#c# (we
wszystkich nowoczesnych dyskach) mechanizm g(owic wyposa)ony jest w s(ab# spr)yn
oraz ogranicznik. Przy w(#czonym zasilaniu dysku mechanizm pozycjonuj#cy g(owic jest
znacznie silniejszy od tej spr)yny. Jednak po wy(#czeniu zasilania, spr)yna ta delikatnie
przesuwa mechanizm na pozycj parkowania, w ktrej jest on blokowany, zanim talerze si
zatrzymaj#, a g(owice wyl#duj# na talerzach. Wiele dyskw w momencie wy(#czenia wydaje
charakterystyczny odg(os, ktry powstaje, gdy g(owice ci#gnite przez t spr)yn, parkuj#c,
odbijaj# si od ogranicznika.
W twardych dyskach z cewk# drgaj#c# mechanizm parkowania jest w(#czany w momencie
zaniku zasilania; nie trzeba uruchamia. programw do parkowania czy wycofywania g(owic.
W przypadku nag(ego zaniku energii elektrycznej g(owice parkuj# si automatycznie, a po
w(#czeniu zasilania nastpuje ich automatyczny wyjazd (odparkowanie).
Niektre dyski z silnikami krokowymi (np. dyski z serii Seagate ST-251) rwnie) potrafi#
zaparkowa. g(owice, lecz funkcja ta jest rzadko spotykana w,rd dyskw tego typu. Dyski z
silnikami krokowymi, ktre potrafi# parkowa. g(owice, zwykle korzystaj# z genialnego
rozwi#zania, w ktrym po zaniku zasilania silnik napdowy talerzy pe(ni rol pr#dnicy.
Uzyskana sia elektromotoryczna wykorzystywana jest do napdzania silnika krokowego, co
umo)liwia zaparkowanie g(owic.
Filtry powietrza
Niemal ka)dy dysk twardy ma dwa filtry powietrza. Jeden z nich nosi nazw! filtru
cyrkulacyjnego, a drugi -filtru barometrycznego lub oddechowego. Filtry te s# na sta(e
zamknite w obudowie mechanizmu i przez ca(y czas eksploatacji dysku nie ma potrzeby ich
wymieniania, czym r)ni# si od filtrw dyskw twardych do komputerw typu main frame,
w ktrych filtry s# wymienne. W wielu dyskach tego typu kr#)y powietrze pochodz#ce z
zewn#trz, przechodz#ce przez filtr, ktry nale)y okresowo wymienia.. Twarde dyski do
komputerw osobistych nie wymieniaj# powietrza z otoczeniem. Zadaniem filtru
cyrkulacyjnego jest wy(apywanie ma(ych cz#stek no,nika, uwalnianych podczas startw i
l#dowa% g(owic (oraz innych ma(ych cz#stek znajduj#cych si wewn#trz mechanizmu).
Poniewa) dyski te s# na trwa(e zamknite i nie wymieniaj# powietrza z otoczeniem, mog# one
pracowa. w zanieczyszczonym ,rodowisku (rys. 14.8).

Rysunek14.8
Kr#)enie powietrza wewn#trz dysku twardego















Kierunek przep#ywu powietrza
Talerze i g(owice dysku twardego s# zamknite, ale nie hermetycznie. Wntrze dysku jest
wentylowane przez filtr barometryczny (oddechowy), umo)liwiaj#cy wyrwnanie ci,nienia
powietrza (oddychanie) midzy otoczeniem a ,rodowiskiem wewntrznym dysku. Z tego
powodu wikszo,. producentw podaje zakres wysoko,ci, w ktrym dysk mo)e pracowa. -
zwykle od 300 metrw pod poziomem morza do 3000 metrw nad poziomem morza.
Niektrych dyskw nie powinno si wykorzystywa. nawet na wysoko,ci przekraczaj#cej
2000 metrw, poniewa) ci,nienie powietrza w ich wntrzu by(oby zbyt niskie, aby g(owice
mog(y prawid(owo si unosi. nad powierzchni# talerzy. Gdy zmienia si ci,nienie powietrza
otoczenia, powietrze przep(ywa przez filtr do ,rodka lub na zewn#trz dysku, wyrwnuj#c
r)nic ci,nie%. Cho. powietrze przenika przez otwr w obudowie dysku, zanieczyszczenie
mechanizmu zwykle nie jest problemem, gdy) filtr barometryczny w tym otworze nie
przepuszcza cz#stek o ,rednicy przekraczaj#cej 0,3 mikrometra, zapewniaj#c odpowiedni
poziom czysto,ci. Otwory te mo)na (atwo zauwa)y., podobnie jak opisywane filtry
barometryczne przykrywaj#ce je od wewn#trz. W niektrych dyskach stosuje si jeszcze
drobniejsze filtry, chroni#ce przed nawet mniejszymi cz#stkami zanieczyszcze%.

Na jednym z seminariw, ktre odby(y si kilka lat temu na Hawajach, obecni byli s(uchacze
z obserwatorium astronomicznego Mauna Kea. Mwili oni, )e niemal wszystkie twarde dyski
u)ywane w obserwatorium, o ile w ogle da(y si uruchomi., bardzo szybko ulega(y awarii.
Nie jest to niespodziank#, poniewa) obserwatorium to zbudowano na szczycie gry o
wysoko,ci ponad 4100 m, a tak wysoko nawet ludziom trudno si pracuje! Rozwi#zaniem
problemu proponowanym w owym czasie by(o stosowanie jako podstawowego no,nika
informacji dyskw krzemowych (jest to odmiana pamici RAM), ta,m magnetycznych czy
nawet dyskietek. Od tamtej pory jednak firma Adstar - oddzia( firmy IBM zajmuj#cy si
twardymi dyskami - wprowadzi(a odporne na wstrz#sy 3,5-calowe dyski, ktre s#
hermetycznie zamknite i wype(nione powietrzem. Poniewa) ci,nienie wewn#trz tych
dyskw nie zmienia si, mog# one pracowa. na do wolnej wysoko,ci oraz przy bardzo
silnych wstrz#sach i du)ych skokach temperatury. Dyski te s# projektowane do zastosowa%
wojskowych i przemys(owych, np. do pracy na pok(adach samolotw lub w ci)kich
warunkach ,rodowiskowych.
Aklimatyzacja temperaturowa dysku twardego
W celu umo)liwienia wyrwnywania ci,nie%, twarde dyski maj# otwr z filtrem, przez ktry
powietrze przep(ywa do ,rodka lub na zewn#trz obudowy.
W trakcie wymiany powietrza do ,rodka napdu dostaje si rwnie) wilgo. i po up(ywie
pewnego czasu poziom wilgotno,ci wewn#trz dysku jest taki sam jak w jego otoczeniu.
Wilgotno,. powietrza mo)e by. powa)nym zagro)eniem, je,li nast#pi kondensacja pary
wodnej, a zw(aszcza wtedy, gdy dysk w takim stanie zostanie w(#czony. Wikszo,.
producentw dyskw twardych opracowa(a procedury aklimatyzacyjne, dostosowuj#ce dyski
do zmiennych warunkw ,rodowiska i eliminuj#ce negatywny wp(yw zmian temperatury i
wilgotno,ci na prac dysku. Procedur tych warto przestrzega., zw(aszcza w przypadku
przeniesienia dysku do ,rodowiska cieplejszego od tego, w ktrym si dotychczas znajdowa(,
co mo)e spowodowa. kondensacj pary wodnej. Szczegln# uwag powinni po,wici. im
posiadacze laptopw i innych komputerw przeno,nych wyposa)onych w twarde dyski. Na
przyk(ad, je,li w zimie komputer taki bdzie przewo)ony w baga)niku samochodu, po czym
przeniesiony do pokoju, to w(#czenie go bez odpowiedniej aklimatyzacji mo)e mie. fatalne
skutki.
Poni)szy tekst oraz informacje w tabeli 14.9 pochodz# z opakowa%, w jakich firma Control
Data Corporation (p0niej Imprimis i ostatecznie Seagate) dostarcza swoje twarde dyski:
Tabela 14.9
Aklimatyzacja $rodowiskowa dysku twardego

Poprzednia temperatura .rodowiska, czas aklimatyzacji




Je,li urz#dzenie to zosta(o odebrane lub usunite ze ,rodowiska o temperaturze rwnej lub
mniejszej ni) 10C, nie nale)y otwiera. opakowania do momentu spe(nienia poni)szych
warunkw, gdy) w przeciwnym razie mo)e nast#pi. kondensacja pary wodnej, prowadz#ca
do uszkodzenia urz#dzenia lub no,nika. Niniejsze opakowanie nale)y umie,ci. w ,rodowisku
roboczym na czas okre,lony w poni)szej tabeli.

Jak wida., dysk przechowywany w niskiej temperaturze powinien przed uruchomieniem
zosta. umieszczony w ,rodowisku roboczym na czas potrzebny do aklimatyzacji
Silniki napdowe talerzy
Silnik napdzaj#cy talerze dysku, po(#czony z trzpieniem obrotowym, wok( ktrego obracaj#
si talerze, nazywany jest silnikiem trzpieniowym. W twardych dyskach silniki zawsze s#
po(#czone bezpo,rednio z trzpieniem; nie wykorzystuje si )adnych paskw ani przek(adni.
Silniki takie nie mog# bowiem wytwarza. )adnych ha(asw ani wibracji, gdy) wstrz#sy
mog(yby si przenie,. na talerze, co zak(ca(oby operacje odczytu i zapisu danych.
Prdko,. obrotu tych silnikw musi by. precyzyjnie kontrolowana. Talerze dysku twardego
obracaj# si z prdko,ci# od 3600 do ponad 7200 obrotw na minut, a ich silniki napdowe
maj# obwody kontrolne z ptl# sprz)enia zwrotnego, ktre precyzyjnie steruj# prdko,ci#
obrotow# talerzy. Poniewa) kontrola prdko,ci musi by. automatyczna, twarde dyski nie
maj# mo)liwo,ci dopasowania prdko,ci obrotowej silnika. Niektre programy diagnostyczne
podaj# prdko,. obrotow# silnika, lecz podawane warto,ci obliczane s# na podstawie czasu,
w jakim odczytywane s# sektory.
W rzeczywisto,ci nie ma sposobu zmierzenia prdko,ci obrotowej dysku twardego za pomoc#
programu; takich pomiarw mog# dokona. jedynie specjalistyczne urz#dzenia testuj#ce.
Dlatego nie nale)y si przejmowa. b(dnymi warto,ciami prdko,ci podawanymi przez
program diagnostyczny; zazwyczaj wina le)y po stronie programu - nie dysku. Informacje o
prdko,ci obrotowej talerzy nie s# wysy(ane przez interfejs kontrolera dysku twardego.

+4C
-1C
-7C
-12C
-18C
-23C
-29C
-34C lub mniej
13 godzin
15 godzin
16 godzin
17 godzin
18 godzin
20 godzin
22 godziy
27godin
W przesz(o,ci programy mog(y podawa. przybli)on# warto,. prdko,ci obrotowej na
podstawie wielokrotnych pomiarw czasu odczytu sektorw; jednak metoda ta sprawdza(a si
jedynie w przypadku, gdy wszystkie dyski mia(y sta(# liczb sektorw na ,cie)ce (17) i sta(#
prdko,. 3600 obrotw na minut. Zapisywanie strefowe w po(#czeniu ze zmienn#
prdko,ci# obrotow#, stosowan# we wsp(czesnych twardych dyskach, oraz buforowanie
danych w wewntrznej pamici dysku nie pozwalaj# na uzyskanie dok(adnego pomiaru.

W wikszo,ci dyskw silnik napdzaj#cy trzpie% obrotowy znajduje si u do(u, tu) pod
zamknitym zespo(em g(owic dysku (HDA). Nowsze dyski maj# jednak silniki wbudowane
bezpo,rednio w piast talerzy wewn#trz zespo(u HDA. Rozwi#zanie to pozwala na
zwikszenie liczby talerzy dysku, poniewa) silnik nie zajmuje przestrzeni w p(aszczy0nie
pionowej napdu. W tak zaprojektowanym napdzie mo)na upakowa. wicej talerzy ni) w
napdzie z silnikiem znajduj#cym si na zewn#trz zespo(u HDA.

Silniki trzpieni obrotowych, zw(aszcza w dyskach o wikszych rozmiarach, potrzebuj# pr#du
o napiciu 12 V i do,. du)ym nat)eniu. Wikszo,. silnikw podczas rozpdzania talerzy
wymaga energii nawet trzykrotnie wikszej ni) normalnie. Ten intensywny pobr pr#du trwa
jedynie kilka sekund, do chwili osi#gnicia przez talerze prdko,ci roboczej. Je,li w
komputerze znajduje si kilka dyskw twardych, zaleca si ustawienie sekwencji rozpdzania
poszczeglnych dyskw, dziki czemu zasilacz nie bdzie obci#)ony wszystkimi dyskami
jednocze,nie. Wikszo,. dyskw SCSI i ID: ma mo)liwo,. op0nienia startu silnika
Pasek uziemiaj$cy trzpie+
Niektre dyski wyposa)one s# w specjalny pasek uziemiaj#cy, po(#czony z mas# dysku i
spoczywaj#cy na osi silnika napdzaj#cego talerze, ktry stanowi jedn# z najczstszych
przyczyn g(o,nej pracy dyskw twardych.
Pasek uziemiaj,cy jest zwykle wykonany z miedzi i ma grafitow# ok(adzin, stykaj#c# si z
osi# silnika lub talerzy. Pasek uziemiaj#cy rozprasza (adunki elektryczne wytwarzane przez
talerze wiruj#ce w powietrzu wewn#trz mechanizmu. Gdy w wyniku tarcia powietrza o
talerze powstaj# na nich (adunki elektryczne, ktre nie s# odprowadzane, mo)e nast#pi.
wy(adowanie elektryczne przez g(owice lub (o)yska silnika. Gdy wy(adowanie nastpuje w
(o)yskach, wypalane s# smary znajduj#ce si w ich zamknitych obudowach. Z kolei podczas
wy(adowania przez g(owice mo)e nast#pi. uszkodzenie g(owic lub informacji
przechowywanych na dysku. Pasek uziemiaj#cy odprowadza (adunki elektryczne,
zapobiegaj#c wspomnianym problemom.
W miejscu styku osi silnika obracaj#cego si z pe(n# szybko,ci# i grafitowej ok(adziny
(znajduj#cej si na ko%cu paska uziemiaj#cego) czsto nastpuje nieregularne wytarcie
materia(u. Jest to przyczyn# wibracji paska uziemiaj#cego, wydaj#cego wysoki pisk lub
brzczenie. Wiele osb s#dzi, )e ha(as ten jest objawem powa)niejszego uszkodzenia, np.
awarii silnika lub (o)yska, ale to zdarza si bardzo rzadko. Ha(as ten mo)e pojawia. si i
zanika., zale)nie od temperatury i wilgotno,ci powietrza. Czasem uderzenie w bok
komputera mo)e spowodowa. przesunicie paska, tak )e spowoduje to zmian opisywanego
odg(osu lub jego zanik. Nie jest to jednak sposb rozwi#zania problemu. W )adnym wypadku
nie polecam uderzania w obudow! komputera!
Je,li pasek uziemiaj#cy wibruje i jest przyczyn# ha(asu, mo)na zastosowa. nastpuj#ce ,rodki
zaradcze:
Wyt(umienie wibracji za pomoc# mikkiej ta,my piankowej lub gumy.
Przesmarowanie punktu styku.
Wyrwanie paska (nie zalecane!).
W niektrych dyskach pasek uziemiaj#cy jest (atwo dostpny. Inne trzeba cz,ciowo
rozmontowa., aby dosta. si do paska, np. zdj#. p(ytk z elementami elektronicznymi lub
inne zewntrzne elementy.
Najlepszym rozwi#zaniem jest pierwsze z podanych. Najskuteczniejszym sposobem usunicia
problemu jest przyklejenie (przymocowanie) do paska kawa(ka gumy lub ta,my piankowej.
W ten sposb zmienia si charakterystyk harmoniczn# paska, co zwykle t(umi wibracje.
Wikszo,. producentw stosuje ju) t technik w nowych twardych dyskach. Naj(atwiej jest
umie,ci. kawa(ek ta,my piankowej w dolnej cz,ci paska uziemiaj#cego.
Mo)na tak)e nanie,. na pasek kropl gumy silikonowej RTV (wulkanizowanej w
temperaturze pokojowej) lub uszczelniacza. Przy takim rozwi#zaniu nale)y stosowa.
obojtny (nie koroduj#cy) wype(niacz silikonowy, dostpny w sklepach motoryzacyjnych.
Wype(niacz taki ma etykiet informuj#c#, )e jest bezpieczny dla samochodowych czujnikw
tlenu. Oznacza to, )e nie ma w nim kwasw mog#cych spowodowa. korozj miedzianego
paska; silikon taki rwnie) jest opisywany jako bezwonny, poniewa) nie ma on zapachu octu,
czsto spotykanego w wype(niaczach silikonowych. Naniesienie ma(ej ilo,ci silikonu na
miedziany pasek (punkt styku powinien zosta. nienaruszony) powinno ostatecznie rozwi#za.
problem.
Smarowanie paska jest rozwi#zaniem krtkotrwa(ym, cho. mo)liwym do przyjcia.
Stosowany smar powinien przewodzi. pr#d, tak jak smary z dodatkiem grafitu, ktre
wprowadza si do zamro)onych zamkw samochodowych. Ka)dy smar przewodz#cy, np. z
dodatkiem molibdenu lub litu, dzia(a tak d(ugo, jak d(ugo przewodzony jest pr#d. Nie nale)y
stosowa. standardowych olejw ani smarw. W celu posmarowania paska wystarczy
umie,ci. ma(# kropl oleju w punkcie styku paska z osi#.
Ostatnie z podanych rozwi#za% jest nie do przyjcia. Usunicie paska co prawda eliminuje
ha(as, lecz wywo(uje pewne efekty uboczne. Cho. bez paska dysk rwnie) bdzie pracowa(
(cicho), pasek ten nie zosta( tam zamontowany bez powodu. Wystarczy sobie wyobrazi.
wy(adowania elektryczne biegn#ce midzy talerzami a g(owicami, by. mo)e nawet w postaci
iskry mog#cej uszkodzi. g(owice cienkowarstwowe. Dlatego lepiej zastosowa. inne
rozwi#zanie.
O usuniciu paska wspomnia(em jedynie dlatego, )e rozwi#zanie to opisuj# niektrzy
dostawcy dyskw twardych, a nawet producenci; jednak zdrowy rozs#dek nakazuje sko-
rzystanie z innych mo)liwo,ci.
P#ytki logiczne
Ka)dy napd dyskw, w tym napd dyskw twardych, ma zamontowan# jedn# lub kilka
p(ytek z elementami elektronicznymi. Te tzw. pytki logiczne zawieraj# elementy steruj#ce
g(owicami i silnikiem talerzy, a tak)e przesy(aj#ce do kontrolera dane w okre,lonej postaci.
Niektre dyski maj# wbudowany kontroler, co zmniejsza ogln# liczb uk(adw scalonych
znajduj#cych si w komputerze.
Wiele awarii dyskw twardych polega na uszkodzeniu elementw nie mechanicznych, lecz
elektronicznych (to stwierdzenie mo)e si wydawa. nieprawdopodobne, jednak jest
prawdziwe). Dlatego naprawa wielu uszkodze% polega na wymianie p(ytek z elementami
elektronicznymi, a nie na wymianie ca(ego dysku. Wymiana elementw elektronicznych
umo)liwia uzyskanie dostpu do danych znajduj#cych si na uszkodzonym dysku, co po
wymianie ca(ego urz#dzenia jest niemo)liwe.





P(ytki z elementami elektronicznymi mo)na wymienia., gdy) s# one po prostu pod(#czone do
gniazdek w dysku i przymocowane za pomoc# typowych ,rub. Je,li dysk twardy uleg( awarii,
a dostpny jest inny egzemplarz tego samego modelu, mo)na sprawdzi., czy przyczyn#
awarii nie jest uszkodzenie uk(adw elektronicznych; w tym celu nale)y wymontowa. p(ytk
z uszkodzonego dysku i wstawi. w jej miejsce tak# sam# p(ytk z dysku sprawnego. Je,li
podejrzenia si potwierdz#, mo)na zamwi. u producenta dysku now# p(ytk logiczn#. Je,li
jednak uszkodzony dysk nie zawiera plikw, ktre nale)y odzyska., przy obecnych cenach
prawdopodobnie rozs#dniejszym wyj,ciem jest zakup nowego dysku

Aby jeszcze bardziej obni)y. koszty, mo)na zamwi. odpowiednie cz,ci zamienne u
niezale)nych dostawcw. Firmy te, za identyczne elementy, czsto )#daj# mniejszych sum ni)
producenci dyskw twardych.
Kable i z#$cza
Wikszo,. dyskw twardych ma kilka z(#czy umo)liwiaj#cych pod(#czenie do komputera,
zasilacza i czasami rwnie) masy obudowy komputera. W wikszo,ci dyskw znajduj# si
przynajmniej trzy typy z(#czy:
z(#cze (lub z(#cza) interfejsu,
z(#cze zasilania,
opcjonalne wyprowadzenie uziemienia.
Z tych trzech typw najwa)niejsze s# z,cza interfejsu, poniewa) s(u)# one do przesy(ania
danych i sygna(w steruj#cych midzy komputerem a dyskiem. W wielu interfejsach dyskw
urz#dzenia pod(#czane s# rwnolegle (kolejno do jednej szyny). Wikszo,. interfejsw
obs(uguje przynajmniej dwa dyski, interfejs SCSI - do siedmiu dyskw w (a%cuchu. Niektre
interfejsy, np. ST-506/412 lub ESDI, maj# oddzielne kable do przesy(ania danych i sygna(w
steruj#cych. Obs(ugiwane przez nie dyski s# wic pod(#czane do interfejsu za pomoc# dwch
kabli. Dyski ID: i SCSI maj# zwykle jedno z(#cze do przesy(ania danych i sygna(w
steruj#cych. Interfejsy te obs(uguj# kontrolery wbudowane w twarde dyski (rys. 14.9).
















Rysunek 14.9.
Typowe z,cza dyskutwardego(na przykadziedysku ESDI lub ST-506/412)
R)ne interfejsy i parametry kabli opisane s# w dalszej cz,ci rozdzia(u, po,wiconej
interfejsom dyskw twardych. Opisy poszczeglnych wyprowadze% niemal wszystkich
interfejsw znajduj# si w rozdziale 15. Interfejsy dyskw twardych".
Z,cze lub gniazdo zasilania jest zwykle takie samo jak w napdach dyskw elastycznych i
jest do niego pod(#czany taki sam przewd zasilaj#cy. Wikszo,. dyskw twardych korzysta
zarwno z napicia 5 V, jak i 12 V, cho. niektre mniejsze dyski do komputerw
przeno,nych mog# by. zasilane jedynie pr#dem o napiciu 5 V. W wikszo,ci przypadkw
napicie 12 V wykorzystywane jest do napdu talerzy i mechanizmu g(owic, a obwody
elektroniczne s# zasilane pr#dem o napiciu 5 V. Stosowany zasilacz powinien dysponowa.
moc# zapewniaj#c# poprawne dzia(anie wszystkich dyskw twardych zainstalowanych w
komputerze.
Pobr pr#du o napiciu 12 V zwykle zmienia si wraz z gabarytami dysku. Im wikszy napd
i im wicej ma obracaj#cych si talerzy, tym wikszy jest pobierany przez niego pr#d.
Wiksza jest rwnie) wtedy prdko,. obrotowa, co podnosi zu)ycie energii. Na przyk(ad
wikszo,. wsp(czesnych 3,5-calowych dyskw twardych zu)ywa oko(o jednej czwartej
mocy (wyra)onej w watach) potrzebnej dyskom 5,25 cala o podwjnej wysoko,ci. Niektre z
bardzo ma(ych dyskw twardych (2,5 cala lub 1,8 cala) pobieraj# minimalny pr#d o mocy
poni)ej jednego wata!

W niektrych komputerach, takich jak oryginalny IBM AT, szczeglnie wa)ne jest
zastosowanie odpowiedniego zasilacza. Zasilacze tych komputerw maj# trzy z(#cza do
zasilania dyskw, oznaczone jako P10, Pl l i P12. Wydaje si, )e trzy z(#cza powinny
wystarczy., lecz w dokumentacji technicznej komputera mo)na przeczyta., )e przez z(#cza
P10 i Pil mo)e p(yn#. pr#d o napiciu 12 V i nat)eniu 2,8 A, natomiast przez z(#cze P12 -
pr#d o napiciu rwnie) 12 V, lecz o nat)eniu ju) tylko l A. Poniewa) wikszo,. dyskw o
podwjnej wysoko,ci pobiera pr#d o nat)eniu znacznie przekraczaj#cym l A (zw(aszcza
podczas uruchamiania), przez z(#cze P12 mo)na zasila. jedynie stacje dyskw i dyski twarde
o po(owie wysoko,ci. Podczas pierwszych sekund pracy niektre dyski 5,25 cala mog#
pobiera. pr#d o nat)eniu a) 4 A. W czasie normalnej pracy dyski takie potrzebuj# pr#dw
rzdu 2,5 A. Wikszo,. komputerw zgodnych z PC ma zasilacze z czterema lub wicej
z(#czami zasilaj#cymi, przez ktre mo)e p(yn#. jednakowy pr#d.

Wyprowadzenie uziemienia umo)liwia po(#czenie masy dysku twardego z obudow#
komputera. W wikszo,ci komputerw dysk twardy jest przytwierdzony bezpo,rednio do
wewntrznej konstrukcji obudowy, wic przewd uziemiaj#cy jest zbdny. W niektrych
komputerach dyski s# jednak przykrcone do szyn z plastyku lub w(kna szklanego, ktre nie
zapewniaj# w(a,ciwego uziemienia. Dyski takie nale)y uziemi., korzystaj#c z wyprowadzenia
masy dysku. Nieprawid(owe uziemienie dysku mo)e by. przyczyn# jego niew(a,ciwego
dzia(ania, zdarzaj#cych si co pewien czas awarii lub oglnych b(dw odczytu i zapisu.
Elementy konfiguracyjne

Aby skonfigurowa. dysk twardy instalowany w komputerze, nale)y zwykle ustawi. lub
skonfigurowa. kilka zworek (i by. mo)e rwnie) rezystorw terminuj#cych). Elementy s#
r)ne, w zale)no,ci od rodzaju interfejsu, a nawet modelu dysku twardego






P#yta czo#owa

Do wielu dyskw twardych mo)na opcjonalnie zamontowa. pyt! czoow, (rys. 14.10).
Element ten zwykle nale)y do wyposa)enia dodatkowego. W wikszo,ci wsp(czesnych
komputerw rol p(yty czo(owej dysku pe(ni obudowa komputera.

Rysunek14.10

























Twarde dyski montowane w starszych komputerach czsto by(y widoczne z zewn#trz. Do
przykrycia otworu z dyskiem potrzebna by(a odpowiednia p(yta czo(owa. P(yty te
produkowano w kilku rozmiarach i kolorach, dopasowanych do r)nych typw komputerw.
Do dyskw 3,5-calowych dostpnych jest wiele p(yt czo(owych, pasuj#cych zarwno do
przegrd na dyski 3,5-calowe, jak i 5,25 calowe. Mo)na nawet wybra. ich kolor (zwykle
czarny, kremowy lub bia(y).
Niektre p(yty czo(owe maj# wbudowan# diod ,wiec#c# (LED), ktra mruga w czasie pracy
dysku twardego. Dioda LED zamontowana jest w p(ycie czo(owej; pod(#czone do niej
przewody zako%czone s# z(#czem wk(adanym do odpowiedniego gniazdka w twardym dysku
lub kontrolerze. Niektre dyski maj# na sta(e zamontowan# diod LED, a w p(ycie czo(owej
jest tylko okienko z przezroczystym lub zabarwionym tworzywem sztucznym, przez ktre
wida. mrugaj#ce ,wiate(ko.
Przy starszych twardych dyskach mo)e si pojawi. pewien problem z diod# LED: dioda ta
,wieci w sposb ci#g(y, pe(ni#c niejako rol wska0nika zasilania dysku, zamiast wska0nika
jego pracy. Przyczyn# tego jest bezpo,rednie pod(#czenie diody LED dysku do kontrolera,
ktry zmienia jej zachowanie. Niektre kontrolery maj# zwork umo)liwiaj#c# prze(#czenie
trybu obs(ugi dysku z zatrzaskowego (latched) na niezatrzaskowy (uniatched).
W zatrzaskowym trybie pracy dysk jest przez ca(y czas wybrany, czego skutkiem jest ci#g(e
,wiecenie diody LED; w trybie niezatrzaskowy pracy dioda ,wieci si tylko w chwili dostpu
do dysku (jest to normalna funkcja diody LED). Je,li kontroler ma zwork prze(#czaj#c#
opisane funkcje, mo)liwe jest sterowanie zachowaniem diody ,wiec#cej.

W komputerach z twardym dyskiem zamknitym w obudowie komputera, p(yta czo(owa
dysku jest niepotrzebna. Co wicej, zamontowana p(yta mo)e przeszkadza. w prawid(owym
mocowaniu dysku, wic nale)y j# wtedy usun#.. Je,li instalowany dysk twardy nie ma ramki,
szyn lub p(yty czo(owej, a takowe s# potrzebne do zamontowania go w obudowie komputera
Cechy dyskw twardych
Aby przy zakupie dysku twardego podj#. optymaln# decyzj, b#d0 aby zrozumie. r)nice
midzy poszczeglnymi modelami dyskw twardych, nale)y wzi#. pod uwag wiele
czynnikw. W tej cz,ci rozdzia(u s# omwione nastpuj#ce zagadnienia zwi#zane z ocen#
dysku:
niezawodno,.,
szybko,.,
mocowanie przeciwwstrz#sowe,
cena.
Niezawodno.2
Przy zakupie dysku mo)na zauwa)y., )e w broszurach podawana jest warto,. parametru
MTBF ($redni czas mi!dzy awariami). Jego warto,ci najcz,ciej mieszcz# si w zakresie od
20 000 do ponad 500 000 godzin. Liczby te mo)na w zasadzie zignorowa., gdy) nie s# to
warto,ci oparte na rzeczywistych badaniach statystycznych, lecz jedynie warto,ci teoretyczne.
Wikszo,. dyskw z bardzo du)ymi warto,ciami tego parametru nie jest nawet tak d(ugo
produkowana. Jeden rok o piciodniowym tygodniu pracy i o,miogodzinnym dniu roboczym
ma 2 080 godzin pracy. Gdyby dysk w komputerze pracowa( 24 godziny na dob, 365 dni w
roku, przepracowa(by 8 760 godzin rocznie, co oznacza, )e dysk twardy o ,rednim czasie
bezawaryjnej pracy 500 000 godzin powinien wytrzyma. (przecitnie) 57 lat! Oczywistym
jest, )e liczba ta nie pochodzi z rzeczywistych statystyk, poniewa) czas bezawaryjnej pracy
)adnego dysku nie zbli)y( si nawet do po(owy postulowanej ,redniej.

Aby statystycznie okre,li. rzeczywist# warto,. parametru MTBF, nale)a(oby wykorzysta.
prbn# parti dyskw twardych, w(#czy. te dyski na czas przynajmniej dwukrotnie d(u)szy
od podanej warto,ci MTBF, po czym zbada. liczb uszkodzonych dyskw. Naprawd
dok(adne wyniki mo)na otrzyma. dopiero po zepsuciu si wszystkich dyskw i zmierzeniu
czasu pracy ka)dego z nich. Po u,rednieniu wynikw ca(ej partii dyskw otrzyma si
rzeczywisty ,redni czas bezawaryjnej pracy. Przy podawanym czasie 500 000 godzin
(obecnie powszechnie spotykanym), prbna partia dyskw powinna pracowa. przez co
najmniej milion godzin (114 lat); mimo to czas bezawaryjnej pracy dysku jest podawany w
dniu wprowadzenia go na rynek.

Przede wszystkim chodzi o to, )e parametr MTFB nie ma tak istotnego znaczenia. Niektre z
najs(abszych dyskw maj# bardzo du)e warto,ci tego parametru, a dyski bardzo dobre -
warto,ci ma(e. Dlatego ,redni czas bezawaryjnej pracy nie zawsze decyduje o jako,ci dysku i
nie nale)y przyk(ada. do niego wikszego znaczenia.


Wydajno.2
Podczas wyboru dysku twardego wa)n# cech#, ktr# nale)y bra. pod uwag, jest wydajno,.
(szybko,.) dysku. Zakres mo)liwo,ci dyskw twardych jest bardzo szeroki. Podobnie jak w
przypadku wielu innych rzeczy, jednym z najlepszych wska0nikw wzgldnej wydajno,ci
dysku jest jego cena. Stosowne jest tu stare powiedzenie zwi#zane z wy,cigami
samochodowymi: Szybko,. kosztuje. Jak szybko chcesz pojecha.?".
Szybko,. dysku mo)na mierzy. na dwa sposoby:
,rednim czasem wyszukiwania ,cie)ek,
szybko,ci# transferu danych.
1redni czas wyszukiwania ($cie)ek) jest mierzony w milisekundach (ms) i okre,la czas
potrzebny na przesunicie g(owic z bie)#cego cylindra na inny, przypadkowo wybrany
cylinder. Sposobem na zmierzenie tego parametru jest wykonanie pomiaru czasu wielu
operacji przesunicia g(owic na przypadkowo wybran# ,cie)k i podzielenie wyniku przez
liczb wykonanych operacji. Otrzymany wynik jest ,rednim czasem wyszukiwania ,cie)ek.
Standardowym sposobem na zmierzenie tego czasu, stosowanym przez producentw dyskw,
jest zbadanie czasu potrzebnego na przesunicie g(owic nad jedn# trzeci# ca(kowitej liczby
cylindrw. 1redni czas wyszukiwania ,cie)ek zale)y wy(#cznie od typu dysku twardego.
Rodzaj kontrolera i interfejsu ma znikomy wp(yw na jego warto,.. Parametr ten jest miar#
mo)liwo,ci mechanizmu g(owic.

Nie nale)y si zbytnio przejmowa. wynikami podawanymi przez programy testuj#ce ,redni
czas wyszukiwania ,cie)ek dysku. Wikszo,. dyskw ID: i SCSI wykorzystuje mechanizm
translacji sektorw )e nie wszystkie polecenia zmiany cylindra wywo(uj# rzeczywisty ruch
g(owic. Skutkiem tego, wyniki testw s# czsto mylne. Ponadto w przypadku dyskw SCSI,
polecenie przesunicia g(owic wysy(ane jest najpierw do kontrolera SCSI, co wyd(u)a czas
dostpu mierzony przez programy testuj#ce. Mierzony czas jest wtedy czasem, w ci#gu
ktrego mechanizm g(owic przesunie je nad 1/3 ,cie)ek, powikszonym o czas potrzebny na
przes(anie polecenia do odpowiednich urz#dze%. Zatem, mimo i) dyski te mog# mie.
najkrtsze czasy dostpu, z powodu nie uwzgldniania przez wikszo,. programw
testuj#cych czasu potrzebnego na przes(anie polecenia do kontrolera, uzyskane za pomoc#
tych programw wyniki bd# du)o gorsze

Nieco inny parametr, $redni czas dost!pu, obejmuje dodatkowy element zwany czasem
oczekiwania (lub czasem zw(oki). Czas oczekiwania jest ,rednim czasem (podawanym w
milisekundach) potrzebnym na uzyskanie dostpu do sektora po osi#gniciu ,cie)ki przez
g(owice. Przecitnie czas ten jest rwny po(owie czasu trwania jednego obrotu talerzy, ktry
przy prdko,ci 3600 obrotw na minut wynosi 16,66 ms, co daje czas dostpu oko(o 8,33
ms. Dysk o dwukrotnie wikszej prdko,ci obrotowej ma o po(ow krtszy czas oczekiwania.
1redni czas dostpu jest sum# ,redniego czasu wyszukiwania ,cie)ek i czasu oczekiwania.
Jego warto,. okre,la przecitny czas potrzebny na uzyskanie dostpu do przypadkowo
wybranego sektora.
Czas oczekiwania jest istotnym parametrem zwi#zanym z wydajno,ci# odczytu i zapisu
dysku. Skrcenie tego czasu zwiksza szybko,. dostpu do danych lub plikw i mo)e by.
osi#gnite jedynie przez zwikszenie prdko,ci obrotowej talerzy. Dysk twardy o prdko,ci
4318 obrotw na minut ma czas oczekiwania 6,85 ms. Niektre dyski maj# prdko,.
obrotow# talerzy przekraczaj#c# 7200 obrotw na minut, co pozwala na osi#gnicie czasu
oczekiwania rzdu 4,17 ms.

Oprcz skrcenia czasu dostpu do danych, wiksza prdko,. obrotowa poprawia rwnie)
szybko,. transmisji (transferu) informacji po dotarciu g(owic do odpowiednich sektorw.
Szybko,. transferu danych jest prawdopodobnie najwa)niejszym parametrem zwi#zanym z
wydajno,ci# dysku. Okre,la on szybko,., z jak# dysk i kontroler mog# wysy(a. dane do
komputera. Szybko$' transferu zale)y przede wszystkim od mechanizmu dysku, a tylko
po,rednio od kontrolera. Dawniej szybko,. transferu by(a ograniczona mo)liwo,ciami
kontrolera, co przejawia(o si popraw# osi#gw starych dyskw pod(#czonych do nowszych
kontrolerw. Sytuacja ta przyczyni(a si do opracowania techniki prze-plotu sektorw.
Termin przeplot odnosi si do kolejno,ci u(o)enia sektorw w taki sposb, aby nie le)a(y one
jeden za drugim. Dziki temu wolniejszy kontroler nad#)a z odczytywaniem kolejnych
sektorw, nie gubi#c ich.
Kontrolery wbudowane we wsp(czesne dyski mog# swobodnie nad#)a. za wewntrzn#
szybko,ci# transferu dysku. Innymi s(owy, nie trzeba ju) stosowa. przeplotu sektorw,
spowalniaj#cego transfer danych dla kontrolera.
Innym zagadnieniem zwi#zanym z wydajno,ci# jest przepustowo,. interfejsu, ktra w
przypadku dyskw ID: lub SCSI znacznie przekracza mo)liwo,ci dyskw twardych. Trzeba
uwa)a. na przytaczane szybko,ci transferu interfejsu, gdy) mog# one mie. niewielki zwi#zek
z rzeczywistymi mo)liwo,ciami dysku. Interfejs dysku twardego jedynie ogranicza
teoretyczn# maksymaln# szybko,. transferu danych; rzeczywista granica szybko,ci transferu
zale)y od dysku i kontrolera.

W dyskach starszych, wyposa)onych w interfejs ST-506/412, wymiana kontrolera mog(a
przy,pieszy. transfer danych dwu-, a nawet trzykrotnie, poniewa) wiele starszych
kontrolerw nie potrafi(o obs(u)y. przeplotu 1:1. Po zmianie kontrolera na zdolny do obs(ugi
tego przeplotu, szybko,. transferu dorwnywa(a rzeczywistym mo)liwo,ciom dysku.

Aby obliczy. rzeczywist# szybko,. transferu dysku, konieczna jest znajomo,. kilku istotnych
parametrw. Najwa)niejsze z nich to rzeczywista prdko,. obrotowa talerzy (w obrotach na
minut) i ,rednia liczba sektorw na ,cie)ce. S(owo ,rednia" pochodzi st#d, )e wikszo,.
wsp(czesnych dyskw wykorzystuje zapisywanie strefowe, w ktrym liczba sektorw na
,cie)kach zewntrznych jest inna ni) na ,cie)kach wewntrznych. Szybko,. transferu takich
dyskw jest najwiksza podczas odczytu ze ,cie)ek zewntrznych, ktre maj# najwicej
sektorw. Nale)y rwnie) pamita., )e wikszo,. dyskw (a zw(aszcza te z zapisywaniem
strefowym) dokonuje translacji sektorw, przez co podawana przez BIOS liczba sektorw na
,cie)ce nie ma wiele wsplnego z rzeczywisto,ci#. Potrzebna jest znajomo,. rzeczywistych
parametrw dysku, a nie podawanych przez BIOS

Je,li parametry te s# znane, do obliczenia maksymalnego transferu danych, mierzonego w
milionach bitw na sekund (Mb/s), wykorzystuje si nastpuj#cy wzr:
Maksymalny transfer (Mb/s) = S:K x 512 bajtw x OBR / 60 sekund / l 000 000 bitw (S:K
- liczba sektorw na ,cie)ce, OBR - liczba obrotw na minut)
Na przyk(ad, w dysku ST-12551N o pojemno,ci 2 GB talerze wiruj# z prdko,ci# 7200
obrotw na minut i maj# ,rednio po 81 sektorw na ,cie)ce. Zatem maksymalny transfer
danych wynosi:
81 x 512 x 7 200/60/l 000 000 = 4,98 Mb/s
Za pomoc# powy)szego wzoru mo)na obliczy. maksymalny obs(ugiwany transfer danych dla
ka)dego dysku.

Programy i kontrolery buforuj$ce
Na poziomie oprogramowania znaczny wp(yw na wydajno,. dysku mog# mie. takie
programy buforuj#ce, jak SMARTDRV (DOS) lub VCACHE (Windows 95). Programy te
wykorzystuj# przerwanie BIOS-u dysku twardego do przechwytywania polece% odczytu i
zapisu do BIOS-u dysku, pochodz#cych od aplikacji i sterownikw urz#dze% systemu DOS.
Gdy program wysy(a polecenie odczytu z dysku twardego, program buforuj#cy prze-chwytuje
)#danie odczytu i przekazuje je do kontrolera dysku w sposb standardowy, zapisuje
odczytane dane w buforze cache, a nastpnie przesy(a te dane do programu. Ilo,.
zapisywanych w buforze sektorw zale)y od wielko,ci bufora cache.
Gdy aplikacja chce odczyta. nastpne dane, program buforuj#cy (cache) znw przechwytuje
jej )#danie i sprawdza, czy potrzebne dane znajduj# si w jego buforach. Je,li tak, dane te s#
natychmiast przekazywane z powrotem do aplikacji, bez ponownego uruchamiania dysku
twardego. Jak mo)na sobie wyobrazi., ta metoda ogromnie skraca czas dostpu i mo)e w
znacz#cy sposb wp(yn#. na wyniki pomiaru wydajno,ci dysku.

Wikszo,. kontrolerw ma dzi, wbudowany jaki, rodzaj sprztowego bufora czy podrcznej
pamici cache, ktra nie przechwytuje ani nie u)ywa )adnego przerwania BIOS-u. Zamiast
tego buforowanie odbywa si na poziomie sprztowym i jest niezauwa)alne dla zwyk(ych
programw mierz#cych wydajno,. dysku. Bufory s(u)#ce do odczytywania ,cie)ek z
wyprzedzeniem by(y pierwotnie umieszczane w kontrolerach, w celu uzyskania przeplotu 1:1.
W niektrych kontrolerach wielko,. tych buforw zosta(a powikszona, podczas gdy w
innych dodano do nich inteligencj" (odpowiednie algorytmy - przyp. t(um.), zmieniaj#c
zwyk(e bufory w bufory cache
Wiele dyskw ID: i SCSI posiada pami. podrczn# cache, wbudowan# bezpo,rednio w
dysk. Na przyk(ad dysk Seagate Hawk 4 GB, na ktrym zapisuj ten rozdzia(, ma 512kB
wbudowanej pamici podrcznej cache. Inne dyski maj# wbudowane nawet wicej pamici
tego rodzaju, na przyk(ad Seagate Barracuda 4 GB z l MB integralnej pamici cache. Nie tak
dawno nie ka)dy komputer mg( poszczyci. si 640 kB pamici RAM, a teraz malutki
standardowy dysk twardy 3,5-cala ma wbudowan# wiksz# jej ilo,.! Integralna pami. cache
to jedna z g(wnych przyczyn, dla ktrych wikszo,. dyskw ID: i SCSI tak dobrze si
spisuje.
Jednak, mimo )e sprztowe i programowe bufory cache mog# przy,pieszy. dzia(anie dysku w
standardowych operacjach przesy(ania, nie bd# one mia(y wp(ywu na rzeczywist#
maksymaln# prdko,. transferu danych, jak# okre,lony dysk jest w stanie obs(ugiwa..
Wybr przeplotu
W dyskusji na temat wydajno,ci dysku zawsze pojawia si sprawa przeplotu. Chocia)
tradycyjnie dotyczy(a ona bardziej wydajno,ci kontrolera ni) samego dysku, wikszo,.
nowoczesnych dyskw twardych ma dzi, wbudowane kontrolery (ID: i SCSI), ktre s# w
pe(ni zdolne do odbierania danych z dysku z tak# szybko,ci#, z jak# dysk jest w stanie je
wysy(a.. Innymi s(owy, praktycznie wszystkie nowoczesne dyski ID: i SCSI s#
sformatowane bez przeplotu (co czasem okre,la si jako formatowanie z przeplotem 1:1).
Przesunicie g#owicy i cylindra
Wikszo,. kontrolerw mo)e dzi, przesy(a. dane z przeplotem 1:1. W szczeglno,ci dotyczy
to kontrolerw wbudowanych w dyski ID: i SCSI. Kontroler o przeplecie 1:1 pozwala na
utrzymanie maksymalnej prdko,ci przesy(ania danych podczas odczytu i zapisu sektorw na
dysk. Mog(oby si wydawa., )e nie ma ju) innego sposobu na dalsz# popraw wydajno,ci i
prdko,ci przesy(ania, jednak czsto nie zwraca si uwagi na dwa istotne czynniki, podobne
do przeplotu, takie jak przesuni!cie gowicy i cylindra.
Kiedy dysk odczytuje (lub zapisuje) dane sekwencyjnie, najpierw odczytywane s# wszystkie
sektory na danej ,cie)ce. Nastpnie dysk musi si elektronicznie prze(#czy. do nastpnej
g(owicy w cylindrze, aby mc kontynuowa. operacj. Je)eli pomidzy poszczeglnymi
g(owicami w cylindrze nie wystpuje przesunicie sektorw, po ostatnim sektorze danej
,cie)ki, a przed pierwszym sektorem nastpnej nie wystpuje )adne op0nienie. Poniewa)
wszystkie napdy potrzebuj# troch czasu (mimo )e bardzo ma(o, to jednak troch) na
prze(#czenie si z jednej g(owicy na inn#, a kontroler rwnie) dorzuca do tej operacji pewn#
sta(# warto,., to zanim dysk bdzie gotowy do odczytu sektorw na nowo wybranej ,cie)ce,
najprawdopodobniej pierwszy jej sektor minie ju) ' g(owic. Poprzez przesunicie sektorw
midzy g(owicami, to znaczy obrt ich uk(adu na ,cie)ce w taki sposb, by pojawienie si
pierwszego sektora by(o op0nione w porwnaniu do poprzedniej ,cie)ki, mo)na by.
pewnym, )e podczas prze(#czania g(owic nie bdzie potrzebny )aden dodatkowy obrt dysku.
Metoda ta zapewnia maksymaln# mo)liw# prdko,. przesy(ania przy korzystaniu z
prze(#czania g(owic.

Analogicznie, sporo czasu poch(ania przeniesienie g(owic z jednego cylindra nad drugi. Je)eli
sektory w jednym z cylindrw nie s# przesunite w stosunku do tych, ktre znajduj# si w
poprzednim, s#siednim cylindrze, najprawdopodobniej zanim nad pierwszym sektorem
pojawi si g(owica, sektor ten znajdzie si ju) daleko z przodu. Do rozpoczcia odczytu z
nowego cylindra potrzebny wic bdzie dodatkowy obrt dysku. A tak, dziki przesuniciu
sektorw pomidzy kolejnymi cylindrami, uwzgldniaj#cemu czas przesuwania g(owicy z
cylindra do cylindra, mo)na unikn#. czekania na dodatkowy obrt dysku.
Przesunicie g#owicy
Przesuni!cie gowicy to przesunicie w numeracji sektorw logicznych pomidzy tymi
samymi sektorami fizycznymi na dwch ,cie)kach znajduj#cych si pod s#siednimi
g(owicami tego samego cylindra. Przesunicie o pewn# liczb sektorw s(u)y, podczas
prze(#czania si z g(owicy do g(owicy w tym samym cylindrze, zrekompensowaniu czasu
potrzebnego na prze(#czenie g(owicy i komunikacj z kontrolerem. Metoda ta pozwala na
ci#g(y odczyt i zapis, mimo zmiany g(owicy, bez straty )adnego obrotu dysku, przyczyniaj#c
si w ten sposb do maksymalnego wzrostu wydajno,ci systemu.
Aby zrozumie. przesunicie g(owicy, nale)y najpierw zna. porz#dek, w jakim ,cie)ki i
sektory s# czytane z dysku. Wyobra0my sobie dysk z jednym talerzem (dwoma g(owicami),
10 cylindrami i 17 sektorami na ,cie)ce. Pierwszym sektorem na ca(ym dysku, ktry zostanie
odczytany, bdzie: cylinder O, g(owica O, sektor l. Nastpnie zostan# odczytane wszystkie
pozosta(e sektory na pierwszej ,cie)ce (cylinder O, g(owica 0), a) do zako%czenia odczytu
sektora 17. Nastpnie mo)e zosta. podjta jedna z dwch nastpuj#cych czynno,ci:
G(owice mog# zosta. przesunite, tak aby napd mg( kontynuowa. odczytywanie
nastpnej ,cie)ki po tej samej stronie talerza.
Do odczytu ca(ej kolejnej ,cie)ki mo)e zosta. wybrana druga g(owica, co nie wi#)e si z
poruszaniem g(owic.
Poniewa) ruch g(owicy zajmuje o wiele wicej czasu ni) elektroniczne wybranie innej
g(owicy, we wszystkich dyskach najpierw kolejno wybierane s# g(owice znajduj#ce si nad
danym cylindrem, a dopiero potem zostaj# one fizycznie przesunite do nastpnego cylindra.
Tak wic kolejnym sektorem, ktry zostanie odczytany w naszym przyk(adzie, bdzie:
cylinder O, g(owica l, sektor l. Nastpnie odczytane bd# kolejno wszystkie sektory na tej
,cie)ce (od 2 do 17), a potem w naszym przyk(adowym, jedno talerzowym dysku przyjdzie
czas na przesunicie g(owic. Ta sekwencja czynno,ci bdzie powtarzana, a) do odczytania
ostatniego sektora na ostatniej ze ,cie)ek - w tym przyk(adzie jest to: cylinder 9, g(owica l,
sektor 17.
Gdyby dla tego przyk(adu mo)na by(o zdj#. ,cie)ki z cylindra i u(o)y. je jedna na drugiej,
,cie)ki wygl#da(yby nastpuj#co:
Cylinder O, g(owica 0: 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17 Cylinder O, g(owica l: 1-
2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17
Po odczytaniu wszystkich sektorw przez g(owic O, kontroler w(#cza g(owic l i kontynuuje
czytanie (zaczynaj#c od pocz#tku ,cie)ki). W tym przyk(adzie nie wystpuje przesunicie
sektorw pomidzy g(owicami, co oznacza, )e sektory znajduj# si bezpo,rednio jeden pod
drugim w danym cylindrze
Niech talerze w tym przyk(adzie obracaj# si z prdko,ci# 3600 RPM, wtedy pojedynczy
sektor przesuwa si pod g(owic# co 980 milionowych sekundy! Jest to oczywi,cie bardzo
niewielki przedzia( czasu. Natomiast prze(#czenie g(owicy zajmuje chwil (zazwyczaj 15
milionowych sekundy), a do tego dochodzi jeszcze sta(y czas potrzebny kontrolerowi do
przekazania polecenia prze(#czenia g(owicy. Zanim wic zako%czy si prze(#czanie g(owicy i
jest ona gotowa do czytania nowej ,cie)ki, sektor l ju) j# minie! Problem ten jest podobny do
problemu przeplatania, gdy przeplot jest zbyt niski. Dysk musi czeka., podczas gdy talerz
dokonuje kolejnego obrotu, aby g(owica mog(a rozpocz#. czytanie ,cie)ki, od sektora l.
Problem ten mo)na (atwo rozwi#za.: wystarczy po prostu przesun#. numeracj sektorw na
kolejnych ,cie)kach w stosunku do ,cie)ek je poprzedzaj#cych, tak by uwzgldniony zosta(
czas potrzebny na prze(#czenie g(owicy oraz komunikacj z kontrolerem. W ten sposb po
zako%czeniu czytania sektora 17 przez g(owic O i prze(#czeniu odczytu na g(owic l, sektor l
znajdzie si pod ni# we w(a,ciwym czasie. Rezultat wygl#da mniej wicej tak:
Cylinder O, g(owica 0: 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-17 Cylinder O, g(owica l:
16-17-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15
Przesunicie drugiej ,cie)ki o dwa sektory pozwala zyska. tyle czasu, ile potrzeba go na
prze(#czenie g(owicy, i oznacza, )e wsp(czynnik przesunicia g(owic wynosi 2. W praktyce
dysk prze(#cza g(owice o wiele cz,ciej ni) robi to z cylindrami, co sprawia, )e przesunicie
g(owic jest o wiele wa)niejsze ni) przesunicie cylindrw. Odpowiednie dobranie
przesunicia g(owic mo)e spowodowa. znaczny wzrost poziomu transferu danych. Ro)ne
warto,ci przesunicia g(owic mog# wyja,nia. r)nice w prdko,ci przesy(ania danych
pomidzy dyskami o tej samej liczbie sektorw na ,cie)ce i tym samym przeplecie.
Dysk MFM bez zastosowania przesunicia mo)e na przyk(ad zapewnia. transfer rzdu 380
kB/s, podczas gdy dla dysku z przesuniciem g(owic o warto,ci 2 mog(aby ona wzrosn#. do
425 kB/s. Nale)y pamita., )e dla r)nych kontrolerw i dyskw sta(y czas potrzebny na
prze(#czenie g(owicy mo)e by. r)ny, tak wic rzeczywiste wyniki bd# si r)ni(y w
ka)dym przypadku. Czas ten jest jednak zwykle bardzo krtki w porwnaniu do czasu
potrzebnego na komunikacj z kontrolerem. Bior#c pod uwag obie sk(adowe op0nienia,
warto, tak samo jak w przypadku przeplotu, ustawi. wiksze przesunicie, ktre pozwoli
unikn#. czekania na dodatkowe obroty dysku.
Przesunicie cylindra
Przesuni!cie cylindra to przesunicie w numeracji sektorw logicznych pomidzy tymi
samymi sektorami fizycznymi znajduj#cymi si na dwch s#siednich ,cie)kach dwch
s#siednich cylindrw. Przesunicie o pewn# liczb sektorw s(u)y zrekompensowaniu czasu
potrzebnego na odszukanie odpowiedniej ,cie)ki podczas prze(#czania si z jednego cylindra
do nastpnego. W gruncie rzeczy wszystkie sektory na s#siednich ,cie)kach s# poprzesuwane
wzgldem siebie. Metoda ta pozwala na ci#g(y odczyt i zapis, niezale)nie od zmienianych w
tym czasie cylindrw, bez utraty ani jednego obrotu dysku, przyczyniaj#c si w ten sposb do
maksymalnego wzrostu wydajno,ci systemu.

Warto,. liczbowa wsp(czynnika przesunicia cylindra jest wiksza ni) przesunicia g(owicy,
gdy) przesunicie g(owicy z jednego cylindra do drugiego zajmuje wicej czasu ni) proste
prze(#czenie g(owic. Rwnie) czas potrzebny kontrolerowi jest d(u)szy w przypadku zmiany
cylindra ni) w przypadku prze(#czania g(owic.
Poni)ej przedstawiony jest nasz przyk(adowy dysk ze wsp(czynnikiem przesunicia g(owic
rwnym 2 (,cie)ki) i przesuniciem cylindra rwnym 8 (,cie)ek):
Cylinder O, g(owica 0: l-2-3-4-5-6-7-8-9-10-li-12-13-14-15-16-17 Cylinder O, g(owica l: 16-
17-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15 Cylinder l, g(owica l: 8-9-10-11-12-13-14-15-16-
17-1-2-3-4-5-6-7
Przesunicie sektorw w kolejnych cylindrach o osiem sektorw daje dyskowi i kontrolerowi
czas na przygotowanie do odczytu sektora l w nastpnym cylindrze i eliminuje dodatkowy
obrt dysku.
obliczanie wsp#czynnikw przesunicia
Prawid(ow# warto,. wsp(czynnika przesunicia g(owic mo)na obliczy. korzystaj#c z
nastpuj#cych informacji oraz wzoru:
Przesunicie g(owic = (czas prze(#czenia g(owicy / okres obrotu) x S:K + 2 gdzie S:K -
liczba sektorw na ,cie)ce
Innymi s(owy, czas prze(#czenia g(owicy jest dzielony przez czas potrzebny do pojedynczego
obrotu, mno)ony przez liczb sektorw na ,cie)ce, a 2 jest dodawane ze wzgldu na sta(e
op0nienie kontrolera. Rezultat powinien by. zaokr#glony do najbli)szej liczby ca(kowitej
(na przyk(ad: 2,3 = 2; a 2,5 = 3).
Prawid(ow# warto,. wsp(czynnika przesunicia cylindra mo)na obliczy. korzystaj#c z
nastpuj#cych informacji oraz wzoru:
Przesunicie cylindra = (czas zmiany ,cie)ki (na s#siedni#) / okres obrotu) x S:K + 4
Innymi s(owy, ,redni czas przej,cia g(owicy na s#siedni# ,cie)k jest dzielony przez czas
potrzebny na pojedynczy obrt. Wynik jest mno)ony przez liczb sektorw na ,cie)ce, a 4
jest dodawane ze wzgldu na sta(e op0nienie kontrolera. Rezultat powinien by. zaokr#glony
do najbli)szej liczby ca(kowitej (na przyk(ad: 2,3 = 2; a 2,5 = 3).
Poni)szy przyk(ad wykorzystuje typowe warto,ci dla dysku i kontrolera ESDI. Je,li czas
prze(#czenia g(owicy wynosi 15 u.s (mikrosekund), czas zmiany ,cie)ki - 3 ms, okres obrotu -
16,67 ms (3600 RPM), a dysk ma 53 sektory fizyczne na ,cie)k, to:
Przesunicie g(owicy = (0,015/16,67) x 53 + 2 = 2 (po zaokr#gleniu) Przesunicie cylindra =
(3/16,67) x 53 + 4 = 14 (po zaokr#gleniu)
W przypadku braku informacji potrzebnych do przeprowadzenia oblicze%, nale)y
skontaktowa. si z producentem dysku twardego w celu uzyskania odpowiednich
wskazwek. W przeciwnym razie mo)na przeprowadzi. obliczenia korzystaj#c z ostro)nie
przyjtych warto,ci podanych dla czasu prze(#czenia g(owicy i czasu dostpu do ,cie)ki. Je,li
nie mamy pewno,ci, tak jak w przypadku przeplotu, lepiej przyj#. warto,ci zwikszaj#ce
wielko,. obliczanego przesunicia, zmniejszaj#c w ten sposb mo)liwo,. wyst#pienia
dodatkowych obrotw podczas sekwencyjnego odczytywania informacji z dysku. W
wikszo,ci przypadkw dobrze sprawdza si standardowe ustawienie przesunicia g(owicy
rwne 2, a cylindra - rwne 16.


Poniewa) takie czynniki, jak czas komunikacji z kontrolerem, mog# by. r)ne w zale)no,ci
od modelu, niekiedy jedynym sposobem na okre,lenie najbardziej odpowiedniej warto,ci
przesunicia jest eksperymentowanie. Mo)na wyprbowa. r)ne warto,ci przesunicia, a
nastpnie przetestowa. szybko,. transferu danych i okre,li., ktre warto,ci daj# najlepsze
rezultaty. Jednak)e w przypadku testw nale)y zachowa. ostro)no,. -bowiem wiele
programw mierz#cych szybko,. dysku twardego podczas testu odczytuje i zapisuje dane
tylko na jednej ,cie)ce lub cylindrze, co zupe(nie eliminuje wp(yw efektu przesunicia na
wyniki. Do testowania najlepiej wykorzysta. takie programy testuj#ce, ktre odczytuj# i
zapisuj# na dysku du)e pliki (aby przesunicie by(o uwzgldniane).
Wikszo,. prawdziwych (na poziomie rejestru kontrolera dysku) niskopoziomowych
programw do formatowania ma mo)liwo,. ustawienia wsp(czynnikw przesunicia. Te
programy, ktre s# dostarczane przez producenta dysku lub producenta kontrolera, zazwyczaj
s# ju) zoptymalizowane pod k#tem konkretnych dyskw oraz kontrolerw i mog# nie
pozwala. na zmian przesunicia. Jednym z najlepszych znanych mi programw
formatuj#cych oglnego przeznaczenia dzia(aj#cych na poziomie rejestru, ktry umo)liwia
ustawianie warto,ci przesuni., jest Disk Manager firmy Ontrack. Gor#co polecam ten
program u)ytkownikom postawionym przed konieczno,ci# formatowania niskopoziomowego
dysku.
Zwykle nie polecam programw typu Norton Callibrate czy Gibson Spinrite do wykonania
ponownego przeplotu dyskw, poniewa) programy te pracuj# tylko przy u)yciu funkcji
przerwania BIOS-u INT 13h, a nie bezpo,rednio z osprztem kontrolera dysku, w wyniku
czego nie potrafi# ustawi. najbardziej odpowiednich warto,ci wsp(czynnikw przesunicia.
Zatem korzystanie z nich mo)e spowolni. prac dysku o optymalnie ustawionym przeplecie i
wsp(czynniku przesunicia.
Nale)y zauwa)y., )e w wikszo,ci dyskw ID: i SCSI wsp(czynniki przeplotu oraz
przesunicia s# optymalnie ustawione przez producenta. W wikszo,ci przypadkw nie ma
nawet mo)liwo,ci zmiany tych warto,ci, je,li natomiast jest to mo)liwe, najbardziej
prawdopodobnym rezultatem bdzie zmniejszenie szybko,ci dysku. Z tego powodu
wikszo,. producentw dyskw ID: sprzeciwia si niskopoziomowemu formatowaniu ich
dyskw. W przypadku niektrych dyskw ID:, je,li nie korzysta si z dobrego
oprogramowania, mo)na doprowadzi. do zmiany optymalnych ustawie% przesuni. i w ten
sposb spowolni. dzia(anie dysku. Dyski ID: stosuj#ce zapisywanie strefowe s# przed
powy)szym w pe(ni zabezpieczone w ten sposb, )e zmiana wsp(czynnikw przeplotu i
przesunicia nie jest w ogle mo)liwa. Niezale)nie od sposobu formatowania takich dyskw,
warto,ci te pozostaj# niezmienione. To samo odnosi si do dyskw SCSI.
Zabezpieczenia przeciwwstrz$sowe
Zesp( g(owic dysku (HDA) w wikszo,ci produkowanych obecnie dyskw twardych jest
zabezpieczony przed wstrz#sami poprzez umieszczenie gumowej podk(adki pomidzy
dyskiem twardym a ram# monta)ow# HDA. Niektre dyski posiadaj# grubsz# podk(adk ni)
inne, ale w sumie zabezpieczenie jest zabezpieczeniem. Zesp( g(owic w niektrych dyskach
nie jest zabezpieczony przed wstrz#sami z powodu fizycznych lub finansowych ogranicze%.
Upewnij si, )e dysk, z ktrego korzystasz, posiada odpowiednie zabezpieczenia
przeciwwstrz#sowe dla zespo(u HDA, zw(aszcza je,li u)ywany jest w komputerze
przeno,nym lub w ,rodowisku o warunkach mniej korzystnych ni) w przecitnym biurze.
Zazwyczaj nigdy nie polecam dyskw twardych, ktre nie posiadaj# )adnej formy
zabezpieczenia przeciw wstrz#sowego.



Koszt
Koszt przestrzeni dyskowej obni)y( si ostatnio do 30 groszy za megabajt lub mniej. Dyski o
pojemno,ci 4 GB mo)na kupi. za mniej ni) 600 z(. Tak wic warto,. dysku o pojemno,ci 10
MB, ktry kupi(em w 1983 roku, wynosi 3 z(ote (szkoda, bo wtedy zap(aci(em za niego
rwnowarto,. 5000 z(otych).
Oczywi,cie, koszt dyskw twardych ci#gle spada i w ko%cu nawet cena 10 centw za
megabajt bdzie si wydawa(a wysoka. Z powodu niskiej ceny pamici dyskowej w chwili
obecnej, produkuje si niewiele dyskw o pojemno,ci poni)ej l GB.
Pojemno.2
W marketingu do okre,lania pojemno,ci dysku powszechnie stosuje si cztery liczby:
pojemno,. dysku nie sformatowanego okre,lan# w milionach bajtw (M),
pojemno,. dysku sformatowanego okre,lan# w milionach bajtw (M),
pojemno,. dysku nie sformatowanego okre,lan# w megabajtach (MB),
pojemno,. dysku sformatowanego okre,lan# w megabajtach (MB).
Obecnie wikszo,. producentw dyskw twardych ID: i SCSI podaje tylko pojemno,. dysku
sformatowanego, poniewa) dyski te s# dostarczane ju) sformatowane. Wikszo,. informacji
odnosi si do pojemno,ci dysku sformatowanego lub nie sformatowanego okre,lanej w
milionach bajtw, poniewa) ta liczba jest wiksza ni) ta sama pojemno,. dysku wyra)ona w
megabajtach. Sytuacja taka powoduje wiele zamieszania, zw(aszcza wtedy, gdy u)ytkownik
skorzysta z programu FDISK (ktry podaje ca(kowit# pojemno,. dysku twardego w
megabajtach). Niektrzy prbuj# nawet odzyska. utracon# w wyniku formatowania reszt
dysku. Pytanie Co si sta(o z reszt# dysku?" jest jednym z najcz,ciej zadawanych podczas
moich seminariw. Na szcz,cie odpowied0 jest prosta - potrzeba do tego tylko nieco
matematyki
Prosz rozwa)y. nastpuj#cy przyk(ad: W(a,nie zainstalowa(em nowy dysk twardy Western
Digital AC2200, o pojemno,ci 212 MB. Kiedy wprowadzi(em parametry dysku (989
cylindrw, 12 g(owic, 35 sektorw na ,cie)k), zarwno standardowy program konfiguruj#cy
BIOS-u, jak i FDISK podaj#, )e dysk ma pojemno,. 203 MB! Co sta(o si z brakuj#cymi 9
MB?"
Od odpowiedzi dzieli nas jedynie kilka prostych oblicze%. W wyniku pomno)enia pa-
rametrw specyfikacji dysku twardego otrzymujemy rezultat:
Cylindry: 989 G(owice: 12 Liczba sektorw na
,cie)k: 35 Liczba bajtw na sektor: 512 Razem bajtw: 212,67
M Razem megabajtw: 202,82 MB
Otrzymana w wyniku oblicze% pojemno,. wynosi 212,67 miliony bajtw lub 202,82
megabajty. Producenci dyskw twardych z regu(y podaj# pojemno,. w milionach bajtw,
podczas gdy BIOS i program FDISK w megabajtach. Jeden megabajt jest rwny l 048 576
bajtw (lub l 024 kB, gdzie ka)dy kilobajt wynosi l 024 bajty). St#d te) ostatnia linijka, wedle
ktrej przyk(adowy dysk o pojemno,ci 212,67 MB ma tak)e pojemno,. 202,82 MB! To, co
powoduje naprawd wiele zamieszania, to fakt, )e nie istnieje powszechnie zaakceptowany
sposb rozr)niania megabajtw binarnych od dziesitnych. Oficjalnie posiadaj# one
jednakowy skrt MB, wic czsto trudno jest okre,li., ktra z wielko,ci jest podawana.
Zazwyczaj producenci dyskw twardych podaj# megabajty metryczne, poniewa) uzyskuje si
przez to wiksze, bardziej imponuj#co brzmi#ce cyfry! Dysk twardy, ktry pos(u)y( za
przyk(ad, jest dyskiem u)ywaj#cym nagrywania strefowego, w zwi#zku z czym jego
rzeczywiste, fizyczne parametry r)ni# od podanych.
Fizycznie dysk ten posiada 1971 cylindrw i cztery g(owice -jednak)e ca(kowita liczba
sektorw na dysku (a wic i pojemno,.) jest taka sama niezale)nie od tego, w jaki sposb
zmieni(y si poszczeglne parametry.
Mimo )e firma Western Digital dla tego modelu dysku nie podaje pojemno,ci dysku nie
sformatowanego, wielko,. ta z regu(y jest o oko(o 19 procent wiksza od pojemno,ci dysku
sformatowanego. Dysk twardy Seagate ST-12550N Barracuda 2 GB na przyk(ad jest
reklamowany jako dysk o nastpuj#cych pojemno,ciach:
Pojemno,. dysku nie sformatowanego: 2 572,00 M Pojemno,. dysku nie sformatowanego:
2 452,85 MB Pojemno,. dysku sformatowanego: 2 139,00 M Pojemno,. dysku
sformatowanego: 2039,91 MB
Ka)da z podanych liczb stanowi w(a,ciw# odpowied0 na pytanie: Jaka jest pojemno,. tego
dysku?" Jednak)e, jak wida., liczby te r)ni# si od siebie. W rzeczywisto,ci mo)na u)y.
jeszcze innej wielko,ci. W tym celu nale)y podzieli. 2 039,91 MB pojemno,ci dysku przez l
024, w wyniku czego otrzymujemy pojemno,. dysku rwn# 1,99 GB! Tak wic porwnuj#c
lub omawiaj#c pojemno,ci dyskw twardych, nale)y si pos(ugiwa. jednakow# jednostk#
miary, w przeciwnym razie porwnania nie bd# mia(y sensu.
Szczeg#owe wskazwki
Osobom, ktre chcia(yby doda. do systemu komputerowego dysk twardy, podaj kilka
wskazwek. Co do interfejsu dysku twardego, s# tylko dwa typy warte rozwa)enia:
ID: (Integrated Drive Electronics)
SCSI (Smali Computer System Interface)
Interfejs SCSI oferuje du)e mo)liwo,ci rozbudowy, kompatybilno,. midzy r)nymi
platformami, du)e pojemno,ci, dobre osi#gi oraz elastyczno,.. Interfejs ID: jest mniej
kosztowny ni) SCSI i tak)e zapewnia rozwi#zania daj#ce bardzo wysokie osi#gi, ale
mo)liwo,ci rozbudowy, kompatybilno,., pojemno,ci i elastyczno,. s# mniejsze ni) w
przypadku SCSI. Z drugiej strony, wikszo,ci osb polecam zwykle interfejs ID:, poniewa)
nie bd# one korzysta(y z wicej ni) dwch dyskw jednocze,nie, a tak)e prawdopodobnie
nie bd# potrzebowa(y interfejsu SCSI dla innych urz#dze%. SCSI oferuje pewien dodatkowy
potencja( mo)liwych osi#gw w przypadku wielow#tkowych. systemw operacyjnych typu
Windows NT czy OS/2, ale ID: rwnowa)y t przewag krtszym czasem komunikacji
po,redniej. Nale)y zauwa)y., )e obecnym standardem interfejsu ID: jest ATA-2 (AT
Attachment), nazywany tak)e Fast ATA-2 lub Enhanced ID:. SCSI-2 to obecny standard
interfejsu SCSI, natomiast SCSI-3 wci#) jest w fazie projektw.










Rozdzia( 15.
Interfejsy dyskw twardych
W niniejszym rozdziale opisany jest interfejs dysku twardego i wszystkie elementy z nim
zwi#zane: od napdu, poprzez kable, do kontrolerw nimi steruj#cych. Informacje tu zawarte
przybli)aj# wady i zalety ka)dego z dostpnych typw interfejsw, przez co powinny pomc
w wyborze najbardziej odpowiadaj#cego potrzebom.
Rodzaje interfejsw
Na rynku dostpnych jest wiele r)nych interfejsw. W miar up(ywu czasu mo)liwo,ci
wyboru stale si rozszerzaj#, a wiele rozwi#za%, ktre jeszcze wczoraj by(y uwa)ane za
niezast#pione, dzi, nie jest ju) stosowana w nowoczesnych systemach. Jednak wiedza na
temat wszystkich rodzajw interfejsw przyda si na pewno w trakcie modernizowania lub
naprawiania systemu.
Interfejsy maj# r)nego rodzaju ustawienia i r)ne jest ich okablowanie; tak)e dyski twarde
s# w r)ny sposb konfigurowane i formatowane. Przyczynia si to do powstawania
r)norakich problemw, zw(aszcza w przypadku instalowania wielu r)nych interfejsw w
jednym systemie.
Niniejszy rozdzia( omawia wiele interfejsw napdw dyskw twardych, podaj#c przy tym
wszelkie niezbdne do ich obs(ugi informacje dotycz#ce rozwi#zywania problemw,
serwisowania, modernizowania, a nawet (#czenia dyskw r)nego rodzaju w jednym
systemie.
W rozdziale tym opisane s# rwnie) standardowe typy kontrolerw, sposoby efektywnego ich
obs(ugiwania oraz wymiany na nowsze i szybsze ich wersje. Omawiane s# rwnie) r)ne
rodzaje interfejsw dyskw ST-506/412, ESD1, ID: oraz SCSI. Wybr odpowiedniego
rodzaju interfejsu jest wa)ny, gdy) wp(ywa na zakup napdu dysku twardego i stateczn#
szybko,. podsystemu dysku.
Podstawowym zadaniem kontrolera dysku twardego jest wysy(anie danych do dysku i
odbieranie ich z niego. Rodzaj interfejsu okre,la szybko,. przenoszenia danych z dysku do
systemu i umo)liwia r)ne poziomy wydajno,ci. Je,li wydajno,. systemu jest dla Ciebie
spraw# najwa)niejsz#, dowiedz si, w jaki sposb poszczeglne rodzaje interfejsw na ni#
wp(ywaj# i jakich efektw mo)esz si spodziewa.. Wiele danych statystycznych znajduj#cych
si w czasopismach komputerowych nie odzwierciedla faktycznej wydajno,ci, ktra bdzie
decydowa. o komforcie pracy z komputerem. Niniejszy rozdzia( pomaga rozwia. mity
tworzone przez wiele hurra-optymistycznych danych i opracowa%.
Je,li chodzi o napdy dyskw, a zw(aszcza dyskw twardych, charakterystyk#, do ktrej
zwykle przywi#zuje si najwiksz# wag, jest $redni czas wyszukiwania - ,redni czas
niezbdny do przesunicia g(owic z jednej ,cie)ki nad inn#. Niestety, znaczenie tej
charakterystyki jest wyolbrzymiane, zw(aszcza w porwnaniu z innymi w(a,ciwo,ciami,
takimi jak szybko,. transferu danych.
Szybko,. transferu danych pomidzy napdem i systemem jest wa)niejsza ni) czas dostpu,
poniewa) wikszo,. dyskw twardych potrzebuje wicej czasu do odczytania i zapisania
informacji ni) do przesunicia g(owic nad odpowiedni# ,cie)k. Szybko,., z jak# (adowany
lub odczytywany jest plik, najlepiej oddawana jest wic przez wska0nik szybko,ci transferu
danych. Napdy o krtszym czasie szukania szybciej wykonuj# jedynie operacje wymagaj#ce
czstego wyszukiwania, takie jak sortowanie du)ych plikw, ktre wymaga czstego dostpu
dynamicznego do indywidualnych rekordw pliku.
Jednak wikszo,. normalnych operacji zapisu i odczytu zale)y w najwikszym stopniu od
szybko,ci, z jak# dane mog# by. do pliku zapisywane i z niego odczytywane. Szybko,.
transferu danych zale)y w zwi#zku z tym zarwno od napdu, jak i interfejsu.
Niektre rodzaje interfejsw napdw dyskw stosowane w komputerach PC ostatnimi laty,
to:
Spo,rd tych dyskw, jedynie ST-506/412 oraz ESDI to prawdziwe interfejsy dysk-kontroler-
napd. SCSI oraz ID: to interfejsy poziomu systemowego, ktrych cz,ci# jest chipowa
wersja ktrego, z dwu wcze,niejszych interfejsw. Na przyk(ad wikszo,. napdw SCSI
oraz ID: u)ywa tego samego uk(adu kontroluj#cego, co kontrolery ESDI. Interfejs SCSI do
po(#czenia kontrolera z szyn# systemu u)ywa dodatkowej (#cz#cej warstwy interfejsu,
podczas gdy ID: (#czy je bezpo,rednio.
Warto zna. rodzaj u)ywanego interfejsu, zw(aszcza podczas odzyskiwania danych, gdy)
wiele procesw odzyskiwania danych wi#)e si z ponown# instalacj# oraz rekonfiguracja
ustawie% napdu. Ka)dy interfejs wymaga odpowiedniej metody instalacji i konfiguracji
napdu. Je,li u)yta metoda jest nieodpowiednia albo nawet odpowiednia, lecz przypadkowo
zmieniona przez u)ytkownika, mo)e to uniemo)liwi. dostp do danych znajduj#cych si na
dysku. Oczywistym jest wobec tego, )e ka)dy, kto chcia(by efektywnie przeprowadza.
odzyskiwanie danych, powinien ,wietnie opanowa. instalowanie i konfigurowanie r)nych
rodzajw dyskw twardych i ich kontrolerw
Wprowadzaj#c standardy przemys(owe dla interfejsw, firma IBM umo)liwi(a kompa-
tybilno,. interfejsw r)nych systemw i producentw. Dziki temu, dzi, mo)emy wzi#. do
rki katalog wysy(kowy i zamwi. najta%szy z oferowanych dyskw, wiedz#c, )e bdzie on
wsp(pracowa( z naszym systemem. W rezultacie owej mo)liwo,ci bezproblemowego
pod(#czania napdw r)nych producentw, mamy dzi, mo)liwo,. szerokiego wyboru
pomidzy bogatymi ofertami r)ni#cymi si, midzy innymi, pod wzgldem pojemno,ci.
Interfejs ST-506/412
Interfejs ST-506 /412 zosta( zaprojektowany przez firm Seagate Technologies oko(o roku
1980. Pocz#tkowo interfejs zosta( wprowadzony na rynek w napdzie Seagate ST-506, o
pojemno,ci 6 MB przed sformatowaniem i 5 MB po sformatowaniu, pe(nej wysoko,ci oraz
,rednicy 5,25 cala. W roku 1981 Seagate wprowadzi(a napd ST-412, w ktrym do
istniej#cego interfejsu zosta(a dodana funkcja buforowanego szukania. Napd ten, mimo )e
nieco pojemniejszy - po sformatowaniu mia( pojemno,. 10 MB (nie sformatowany -12 MB) -
wed(ug dzisiejszych standardw jest ju) zabytkiem klasy zerowej. Oprcz Seagate ST-412,
IBM u)ywa( w komputerach klasy XT rwnie) takich napdw jak Miniscribe 1012 oraz
International Memories, Inc. (IMI) model 5012. O firmach IMI oraz Miniscribe nikt ju) dzi,
nie pamita, a Seagate pozostaje jednym z najwikszych producentw dyskw. Od czasw
komputerw XT, Seagate dostarcza napdy do olbrzymiej liczby systemw r)nych
producentw.
Wikszo,. producentw dyskw dla systemw PC przyj(o standard Seagate ST-506/412, co
przyczyni(o si do popularno,ci tego interfejsu. Jedn# z jego najwa)niejszych w(a,ciwo,ci
jest zastosowanie w nim technologii P(ug and Play. Zainstalowanie napdu tego typu nie
wymaga u)ycia )adnego specjalnego okablowania ani wprowadzania )adnych modyfikacji,
co oznacza, )e ka)dy napd ST-506/412 bdzie wsp(pracowa( z ka)dym kontrolerem ST-
506/412. Jedynym zagadnieniem, ktre mo)e wymaga. dopracowania w przypadku interfejsu
tego typu, jest poziom wspomagania BIOS-u przez komputer.
Obs(uga BIOS-u w chwili wprowadzenia go do przemys(u komputerowego przez IBM w roku
1983, by(a realizowana przez chip BIOS-u znajduj#cy si na p(ycie kontrolera. Wbrew
oglnej opinii, p(yty g(wne komputerw PC oraz XT nie mia(y wbudowanej obs(ugi dyskw
twardych.
Dopiero w komputerach klasy AT, IBM przenis( obs(ug interfejsu ST-506/412 z kontrolera
do BIOS-u p(yty g(wnej. Od tamtej pory ka)dy system kompatybilny z IBM AT (czyli
prawie ka)dy dostpny dzi, na rynku) zawiera w BIOS-ie p(yty g(wnej udoskonalon# wersj
tej samej obs(ugi interfejsu. Poniewa) obs(uga ta, zw(aszcza w starszych wersjach BIOS-u,
by(a dosy. ograniczona, wielu producentw kontrolerw dyskw twardych umieszcza(o
dodatkow# BIOS-ow# obs(ug tych kontrolerw bezpo,rednio na ich p(ytkach. W zale)no,ci
od potrzeb mo)na by(o u)ywa. wsplnie BIOS-w p(yty g(wnej oraz kontrolera albo
wy(#czy. jeden z nich i pos(ugiwa. si pozosta(ym.
Interfejs ST-506/412 jednak nieco odstaje od dzisiejszych systemw komputerowych o
wysokiej wydajno,ci. Zosta( bowiem zaprojektowany do wsp(pracy z napdami o
pojemno,ci 5 MB i nie spotka(em jeszcze napdu o pojemno,ci wikszej ni) 152 MB
(kodowanie MFM) lub 233 MB (kodowanie RLL), ktry wsp(pracowa(by z interfejsem tego
typu. Ze wzgldu na to, )e pojemno,., wydajno,. i elastyczno,. ST-506/412 jest tak
ograniczona, interfejs ten nie jest ju) spotykany w nowszych systemach. Wczesne systemy
u)ywaj# jednak w wikszo,ci tego interfejsu.
Schematy kodowania i zwi$zane z nim problemy
Jak zosta(o to przedstawione w rozdziale 14. w punkcie Schematy kodowania danych",
schematy kodowania u)ywane s# podczas procesw komunikacji do konwertowania bitw
danych cyfrowych na r)ne tony u)ywane do transmisji danych przy u)yciu linii
telefonicznych. W przypadku dyskw cyfrowe bity s# konwertowane - kodowane - do postaci
impulsw magnetycznych, czyli odwrce. strumienia zapisywanego na dysku. Odwrcenia
strumienia s# nastpnie dekodowane podczas odczytywania danych z dysku.
Konwertowanie do postaci odwrce% strumienia podczas zapisu na no,niku, jak rwnie)
ponowna konwersja do postaci danych cyfrowych s# wykonywane za pomoc# urz#dzenia o
nazwie endec (encoder/decoder). Dzia(anie endeca bardzo przypomina funkcjonowanie
modemu (modulator/demodulator) z tego wzgldu, )e dane cyfrowe konwertowane s# do
postaci fali analogowej, konwertowanej nastpnie ponownie do postaci danych cyfrowych.
Czasami endec nazywany jest separatorem danych, poniewa) separuje dane oraz impulsy
zegarowe od pulsu odwrce% strumienia odczytywanego z dysku.
Jednym z najwikszych problemw interfejsu ST-506/412 by( fakt umieszczenia endeca w
kontrolerze napdu, a nie bezpo,rednio w napdzie, co zwiksza(o mo)liwo,. zak(cenia
analogowego sygna(u danych przed dotarciem do no,nika. Problem ten sta( si szczeglnie
widoczny po zastosowaniu schematu kodowania RLL, umo)liwiaj#cego zapisywanie na
dysku o 50% wicej danych. Za pomoc# kodowania RLL faktyczna gsto,. odwrce%
strumienia magnetycznego na no,niku napdu pozostaje ta sama, co w przypadku kodowania
MFM, lecz okres pomidzy odwrceniami musi by. mierzony du)o dok(adniej.
W przypadku kodowania RLL, przedzia(y czasu pomidzy kolejnymi odwrceniami
strumienia s# w przybli)eniu takie same, jak w przypadku kodowania MFM, lecz samo
odmierzanie czasu pomidzy nimi staje si du)o wa)niejsze. W wyniku tego komrki
odwrce%, w ktrych sygna(y musz# zosta. rozpoznane, s# du)o mniejsze i umieszczane s#
du)o dok(adniej ni) w przypadku kodowania o schemacie MFM. Kodowanie RLL k(adzie
du)o wikszy nacisk na zgranie czasowe kontrolera i elektroniki napdu. Oprcz tego, ze
wzgldu na to, )e RLL nie koduje bitw pojedynczych, lecz grupy bitw o r)nej liczbie,
pojedynczy b(#d w jednym z odwrce% mo)e spowodowa. uszkodzenie od dwch do czterech
bitw danych. Z tego wzgldu kontrolery RLL s# wyposa)one w du)o bardziej
skomplikowany mechanizm wykrywania i korekcji b(dw, ni) kontrolery MFM.



Kana(y transmisji danych w wikszo,ci starszych napdw dyskw nie by(y wystarczaj#co
dok(adne, aby bezb(dnie kodowa. w schemacie RLL. Kodowanie RLL jest przy tym o wiele
bardziej podatne na zak(cenia sygna(u odczytu, a tradycyjne pokrycia no,nikw z tlenkw
metali nie pozwala(y na osi#gnicie stosunku poziomu sygna(u do poziomu zak(ce%
umo)liwiaj#cego bezb(dne kodowanie w schemacie RLL. Problem zwiksza( si rwnie) ze
wzgldu na fakt, )e wiele napdw w owym czasie u)ywa(o w systemach pozycjonowania
g(owic notorycznie niedok(adnych silnikw krokowych, co w wikszym jeszcze stopniu
nasila(o problem poziomu sygna(u w stosunku do zak(ce%.
Aktualnie producenci wprowadzaj# zwyczaj nadawania certyfikatw zgodno,ci RLL
napdom, ktrych mo)na u)ywa. z kontrolerami endec RLL. Piecz#tka ma ,wiadczy. o tym,
ze napd przeszed( test i )e jest zaprojektowany w sposb umo)liwiaj#cy spe(nienie ,cis(ych
wymogw kodowania RLL. W niektrych przypadkach napdy MFM i RLL r)ni jedynie
elektronika napdu, a same napdy nie r)ni# si niczym. Tym bardziej, )e je,li do wersji
RLL wprowadzone zostaj# jakiekolwiek poprawki umo)liwiaj#ce spe(nienie wymogw RLL,
s# one rwnie) wprowadzane do wersji MFM.
W istocie bowiem modele MFM oraz RLL napdu ST-506/412 odr)nia jedynie wiksza
precyzja tego drugiego. Je,li chcesz u)ywa. napdu sprzedawanego jako MFM z kontrolerem
RLL upewnij si wpierw, )e dysk twardy posiada elektromagnetyczny napd g(owic, a jego
talerze pokryte s# no,nikiem cienkowarstwowym. W zasadzie wszystkie napdy ST-506/412
o takich w(asno,ciach potrafi# obs(ugiwa. kodowanie RLL bezproblemowo.
Podczas u)ywania kodowania MFM, standardowy format ST-506/412 okre,la, )e na ,cie)ce
bdzie 17 sektorw, a ka)dy z nich zawiera. bdzie 512 bajtw danych. Kontroler u)ywaj#cy
endeca RLL podnosi liczb sektorw na ,cie)ce do 25 lub 26.
Docelowym rozwi#zaniem problemw z jako,ci# kodowania RLL jest umieszczenie endeca
bezpo,rednio w napdzie, a nie w kontrolerze. Powoduje to zmniejszenie podatno,ci na
zak(cenia i szumy, ktre s# plag# napdw ST-506/412 wykorzystuj#cych kodowanie RLL.
Napdy ESDI, ID: oraz SCS1 maj# endec (a czsto i ca(y kontroler) standardowo
wbudowany w napd. Ze wzgldu na to, )e endec jest po(#czony z dyskiem bez u)ycia kabla i
znajduje si w niezmiernie ma(ej odleg(o,ci elektrycznej od niego, podatno,. na b(dy
impulsw zegarowych i szumw jest w znacznym stopniu redukowana lub eliminowana. O ile
sytuacj, gdy endec po(#czony jest z dyskiem poprzez kontroler oraz kable, mo)na porwna.
do (kontrolowanej przez midzymiastow#) rozmowy zamiejscowej, o tyle w przypadku ESDI,
ID: oraz SCSI rozmowa pomidzy endecem a talerzami dysku by(aby (#czon# automatycznie
rozmow# telefoniczn#. Lokalno,. komunikacji sprawia, )e dzia(anie interfejsw ESDI, ID:
oraz SCSI jest pozbawione wielu b(dw kojarzonych swego czasu z kodowaniem RLL przy
u)yciu interfejsu ST-506/412. Dzi, w zasadzie wszystkie napdy ESDI, ID: oraz SCSI
u)ywaj# kodowania RLL z niezawodno,ci# du)o wiksz# ni) ta, ktra charakteryzowa(a
napdy MFM ST-506/412.
Notka historyczna
Informacje podane poni)ej dotycz# oryginalnych kontrolerw ST-506/412, u)ywanych w
,rodowisku PC. Kontrolery te by(y dostarczane z komputerami IBM XT oraz AT. Kontrolery
te ustanowi(y standardy, ktre - zw(aszcza w przypadku kontrolera AT - s# nadal
respektowane. Prawd mwi#c, ca(y standard ID: oparty jest na kontrolerze, ktry IBM
stosowa( w komputerach klasy AT. Wszystkie dzi, u)ywane konwencje i standard dla
interfejsw dyskw twardych wzi(y swj pocz#tek od tego modelu.
Oryginalne 8-bitowe kontrolery IBM


Pierwszym standardowym kontrolerem ST-506/412, sprzedawanym na rynku komputerw
PC, by( kontroler dysku twardego montowany w komputerach 10 MB IBM XT. Kontroler by(
faktycznie produkowany dla IBM przez Xebec Corporation i sprzedawany przez producenta
pod nazw# Xebec 1210. Xebec 1210 by( kontrolerem ST-506/412, ktry do zapisu danych na
dysku u)ywa( kodowania MFM. Pami. ROM kontrolera, produkowana przez IBM,
zawiera(a 8-kilobajtowy BIOS dysku twardego z wewntrzn# tablic#, do ktrej mo)na by(o
wpisa. do czterech r)nych napdw. Ka)dy z napdw wybierany by( za pomoc# z(#czek,
ktre we wczesnych modelach IBM by(y zaspawane na sta(e. Je,li ten sam kontroler zosta(
zakupiony od firmy Xebec, posiada( nieznacznie zmienion# w porwnaniu do IBM-owskiej,
lecz w pe(ni z ni# kompatybiln# pami. ROM, a z(#czki nie by(y zaspawane, wic z (atwo,ci#
mo)na by(o wybra. jedn# z czterech pozycji tabeli BIOS. Xebec rwnie) umo)liwi(
integratorom systemu kopiowanie swoich pamici ROM w celu umo)liwienia modyfikacji
wbudowanych tablic dla okre,lonych napdw. P0niejsze systemy IBM XT, wyposa)one w
20-megabajtowy dysk twardy nadal u)ywa(y kontrolera Xebec 1210, ale posiada(y now# 4-
kilob#jtow# pami. ROM, zawieraj#c# zarwno tablice napdw, jak i z(#czki - takie jak
znajduj#ce si na wersjach sprzedawanych bezpo,rednio przez Xebec. Xebec niestety nigdy
nie sprzedawa( automatycznie konfiguruj#cych si wersji tego kontrolera, co u(atwi(oby
integrowanie r)nych napdw.
Xebec 1210 jest najwolniejszym z kiedykolwiek wyprodukowanych kontrolerw ST-506/412,
wspomagaj#cym w najlepszym przypadku przeplot 5:1 w oryginalnych systemach IBM PC
lub XT. Przy u)yciu programu Advanced Diagnostics dla komputera IBM PC lub IBM XT,
formater niskiego poziomu produkuje standardowy przeplot 6:1, w wyniku ktrego szybko,.
transferu danych wynosi(a 85 kB/sek. Zmiana przeplotu na charakteryzuj#cy si stosunkiem
5:1 umo)liwia wyduszenie z kontrolera przesy(u danych z prdko,ci# 102 kB/sek. -
niewyobra)alnie wolno jak na dzisiejsze standardy.
Xebec wypu,ci( rwnie) model 1220, ktry sk(ada( si z kontrolera napdw dyskw
twardego i elastycznego, zachowa( kompatybilno,. sprztow# z modelem 1210 i
wsp(pracowa( z pamici# ROM zarwno Xebec-a, jak i IBM-u. Osobny kontroler napdu
dyskw elastycznych mg( by. nastpnie usunity z systemu, dziki czemu mo)na by(o
oszczdzi. sporo pienidzy
Je,li posiadasz kontroler tego rodzaju, zalecam zamian go na kontroler samo konfiguruj#cy
si przy pierwszej okazji. Wikszo,. kontrolerw jest znacznie szybsza od kontrolera Xebec.
Oryginalne 16-bitowe kontrolery IBM
Komputery IBM AT u)ywa(y dwch kontrolerw produkowanych przez Western Digital
(WD): WD1002-WA2 oraz WD1003A-WA2. WD1003 s# udoskonalonymi wersjami
WD1002 o znacznie mniejszej liczbie chipw. WD1003 by( rwnie) krtszy ni)
WD1002, tak aby pasowa( do IBM XT 286.
WD1002 jest u)ywany z IBM AT jako kombinacja kontrolerw dyskw twardego i
elastycznego. WD1002 i WD1003 s# standardowymi kontrolerami ST-506/412
obs(uguj#cymi kodowanie MFM. 3aden z tych kontrolerw nie ma pamici ROM BIOS-
u, zamiast niej obs(uga BIOS-u wbudowana jest w pami. ROM p(yty g(wnej. Oba
kontrolery obs(uguj# przeplot 2:1 nawet na standardowym 6-megahercowym systemie
IBM AT. Narzdzie formatuj#ce niskiego poziomu IBM Advanced Diagnosti-cs"
potrafi utworzy. przeplot 2:1, ale przeplotem standardowym jest 3:1. W wyniku
sformatowania dysku z ni)szym poziomem przeplotu, wikszo,. u)ytkownikw
do,wiadczy poprawy wydajno,ci pracy dysku.



Interfejs ESDI
ESDJ, czyli Zaawansowany Interfejs Maych Urz,dze. (Enhanced Smali Device Interface)
jest interfejsem dyskw twardych przyjtym jako standard w roku 1983 g(wnie przez firm
Maxtor Corporation. Firma Maxtor przekona(a konsorcjum producentw napdw do
przyjcia swojego interfejsu jako wysoko wydajnego nastpcy ST-506/412. Standard ESDI
zosta( nastpnie przyjty przez ANSI (Ameryka%ski Instytut Standardw Narodowych -
American National Standards Institute) i opublikowany jako ANSI X3T9.2. Ostatnia wersja
dokumentacji standardu ESDI zosta(a przez ANSI opatrzona nazw# X3.170a-1991. Dokument
ten, tak jak wszystkie inne dokumentacje ANSI dotycz#ce standardw, mo)esz otrzyma.
bezpo,rednio od ANSI lub od organizacji Global Engineering Documents.
Dziki umieszczeniu endeca w napdzie ESDI zosta(a znacznie zwikszona niezawodno,..
ESDI jest wic interfejsem o bardzo du)ej szybko,ci, ktrego maksymalna szybko,. transferu
danych wynosi 24 Mbit/sek. Maksymalna prdko,. transmisji danych w przypadku
wikszo,ci napdw u)ywaj#cych ESDI jest jednak ograniczona do 10 lub 15 Mbit/sek.
Niestety, problemy z kompatybilno,ci# pomidzy r)nymi implementacjami ESDI oraz
konkurencja ze strony ta%szych i wydajniejszych interfejsw ID: spowodowa(a, )e interfejsy
ESDI sta(y si przestarza(e. Nie s# ju) montowane w nowych systemach, mimo )e jeszcze
pod koniec lat 80. by(y czsto montowane w wysokowydajnych systemach.
Poprawione polecenia umo)liwi(y niektrym kontrolerom ESD1 odczytywanie informacji
dotycz#cych pojemno,ci napdu bezpo,rednio z dysku, jak rwnie) kontrolowanie
mapowania uszkodze%, lecz wielu producentw stosowa(o inne metody zapisu tych informacji
na dysku. Po zainstalowaniu napdu ESD1, kontroler w wielu przypadkach automatycznie
odczytuje informacje dotycz#ce parametrw oraz uszkodze%, lecz w wielu przypadkach
informacje te musz# by. nadal, tak jak w przypadku napdw ST-506/412, wprowadzane
rcznie.
Usprawnione polecenia mapowania uszkodze% dostarczaj# komputerom PC standardowego
sposobu odczytywania z napdu mapy uszkodze%, co oznacza, )e lista uszkodze% sporz#dzona
przez producenta mo)e by. zapisana na dysku jako plik. Lista taka jest nastpnie
odczytywana przez kontroler i oprogramowanie formatowania niskiego poziomu, co
eliminuje potrzeb rcznego wprowadzania tych pozycji przy u)yciu klawiatury i umo)liwia
programowi formatuj#cemu aktualizowanie listy w przypadku znalezienia uszkodze% dysku
podczas formatowania niskiego poziomu lub analizy powierzchni dysku.
Dyski napdw ESD1 s# najcz,ciej formatowane do postaci 32 lub wicej sektorw na
,cie)ce (mo)liwe jest sformatowanie ponad 80 sektorw na ,cie)ce) - du)o wicej ni) 17-26
sektorw w przypadku ST-506/412. Zwikszenie gsto,ci powoduje co najmniej dwukrotne
zwikszenie szybko,ci transferu danych przy przeplecie 1:1. Prawie wszystkie kontrolery
ESD1 obs(uguj# przeplot 1:1, co umo)liwia zwikszenie szybko,ci transferu danych do
poziomu l Mbit/sek.
Ze wzgldu na podobie%stwo pomidzy nimi, interfejs ESD1 mo)e zast#pi. ST-506/412 bez
potrzeby wprowadzania zmian w oprogramowaniu systemu. Wikszo,. kontrolerw ESD1
jest kompatybilna na poziomie rejestrw ze starszymi kontrolerami ST-506/412, co
umo)liwia bezproblemowe uruchamianie OS/2 i innych nie DOS - owych systemw
operacyjnych. Interfejs BIOS-u w pamici ROM dla ESD1 jest prawie taki sam jak dla ST-
506/412, co sprawia, )e wiele narzdzi formatowania niskiego poziomu, ktre mo)na
uruchomi. na jednym z interfejsw, bdzie rwnie) dzia(a. na drugim z nich. Aby jednak
mc skorzysta. z mapowania uszkodze% i innych w(a,ciwych dla ESD1 funkcji,
formatowanie niskiego poziomu oraz analiza powierzchni musz# by. przeprowadzone za
pomoc# narzdzi zaprojektowanych dla ESD1 (takich jak wbudowane zwykle w BIOS
pamici ROM lub wywo(ywane za pomoc# polecenia DEBUG).
Pod koniec lat osiemdziesi#tych wikszo,. najlepszych systemw by(a wyposa)ona w napdy
i kontrolery ESD1. P0niej zosta(y one zast#pione przez dyski i kontrolery SCSI. Interfejs
SCSI jest du)o elastyczniejszy i umo)liwia obs(ug wikszej liczby rodzajw urz#dze% ni)
interfejs ESD1 i oferuje wiksz# wydajno,.. Nie polecam wic instalowania napdw ESD1,
chyba )e w ramach aktualizowania systemu ju) wyposa)onego w kontroler ESD1.
Interfejs ID7
ID6, czyli Zintegrowana Elektronika Napadu (Integrated Drive Electronics) jest terminem
oglnym, u)ywanym na okre,lenie ka)dego rodzaju napdu wyposa)onego we wbudowany
kontroler. Oficjaln# nazw# dla interfejsu ID: jest ATA (AT Attachment), ktre jest
rwnocze,nie standardem ANSI. Mo)na jednak za ID: uwa)a. ka)dy napd z wbudowanym
kontrolerem.
Pierwsze napdy ze zintegrowanymi kontrolerami nazywane by(y hardcards, dzi, dostpnych
jest wiele r)nych napdw ze zintegrowanymi kontrolerami. W napdzie ID: kontroler
dysku jest zintegrowany z napdem i dopiero ta kombinacja pod(#czana jest do portu na
p(ycie g(wnej lub do odpowiedniej karty. Po(#czenie napdu i kontrolera znacznie u(atwia
instalacj, ze wzgldu na to, )e nie ma oddzielnych kabli zasilania ani sygna(u, id#cych od
kontrolera do napdu. Po(#czenie kontrolera i napdu umo)liwia zmniejszenie liczby
u)ywanych elementw oraz skrcenie ,cie)ki sygna(u i powoduje, )e z(#cza elektryczne s#
bardziej odporne na szumy, czego efektem jest zwikszenie niezawodno,ci w porwnaniu do
(#czenia kontrolera z napdem za pomoc# kabli.
Umieszczenie kontrolera (wyposa)onego w endec) w napdzie daje dyskom ID: przewag
nad interfejsami z osobnymi kontrolerami w postaci zwikszonej niezawodno,ci.
Niezawodno,. zosta(a poprawiona w wyniku tego, )e kodowanie danych z postaci cyfrowej
do analogowej odbywa si bezpo,rednio w napdzie, w ,rodowisku wolnym od zak(ce%;
wra)liwe na czsto,. odwrce% informacje analogowe nie musz# wic by. przesy(ane
kablami, dziki czemu nie jest mo)liwe zniekszta(cenie ich przez szumy i zak(cenia oraz
op0nienia propagacji sygna(u. Konfiguracja zintegrowana pozwala na zwikszenie
czstotliwo,ci pracy endeca oraz gsto,ci zapisu informacji na dysku.
Zintegrowanie kontrolera z napdem zwalnia rwnie) projektuj#cych je in)ynierw z
obowi#zku stosowania si do ,cis(ych wymogw nak(adanych przez starsze ju) standardy
interfejsw. In)ynierowie mog# w dowolny sposb zaprojektowa. zarwno napd, jak i
kontroler, gdy) )aden inny kontroler nigdy nie bdzie pod(#czony do projektowanego dysku.
Dowolny sposb (#czenia tych dwch elementw umo)liwia osi#gnicie wikszej
wydajno,ci.
Z(#cze ID: na p(ytach g(wnych w wielu systemach jest w(a,ciwie obranym ze zbdnych
elementw portem magistrali. W instalacjach ATA ID:, z(#cza te sk(adaj# si z 40-pinowego
podzbioru zbioru 98 pinw, ktre by(yby dostpne w przypadku standardowego 16-bitowego
(#cza ISA. U)ywane piny s# jedynymi wymaganymi przez kontroler dysku twardego
standardowego komputera typu XT lub AT. Ze wzgldu na to, na przyk(ad, )e kontroler
dysku w komputerach AT u)ywa tylko linii przerwania numer 14, z(#cze AT ID: p(yty
g(wnej dostarcza tylko tej linii przerwania; )adna inna bowiem linia przerwa% nie jest
potrzebna. Z(#cze XT ID: p(yty g(wnej natomiast dostarcza linii przerwania numer 5, gdy)
tej jedynie wymaga kontroler XT. Wiele osb u)ywaj#cych systemw ze z(#czami ID: na
p(ytach g(wnych uwa)a, )e kontroler dysku twardego jest wbudowany w p(yt g(wn#.
Znajduje si on jednak w napdzie. Nie s(ysza(em o )adnym komputerze PC, ktry mia(by
kontroler wbudowany w p(yt g(wn#.



Podczas omawiania dyskw ID: zwykle opisywane s# jedynie dyski ATA ID: - ze wzgldu
na ich popularno,.. Warto jednak wiedzie., )e istniej# rwnie) inne rodzaje dyskw oparte na
innych typach magistrali. W wielu systemach PS/2 na przyk(ad wykorzystywane by(y napdy
MCA (Micro-Channel) ID:, ktre wpinane by(y do gniazda szyny Micro-Channel. Przez
pewien czas by(a rwnie) w u)yciu 8-bitowa odmiana ID: o nazwie ISA, ale ona rwnie)
nigdy nie zyska(a popularno,ci. Wikszo,. kompatybilnych z IBM systemw z magistral#
ISA lub EISA u)ywa 16-bitowych napdw AT-Bus ID:. Interfejs ATA ID: jest obecnie
zdecydowanie najpopularniejszym typem interfejsu
Podstawow# zalet# napdw jest koszt ich nabycia. Ze wzgldu na brak osobnego kontrolera i
zwi#zanych z tym dodatkowych z(#czy, napdy ID: kosztuj# du)o mniej ni) -standardowy
przed ich pojawieniem si - zestaw dysk-kontroler. Dziki wbudowaniu kontrolera w napd,
s# one rwnie) o wiele bardziej niezawodne. Rwnie) endec, czyli urz#dzenie konwertuj#ce
sygna(y z postaci cyfrowej na analogow# i na odwrt, dziki temu znajduje si blisko no,nika
informacji, co zmniejsza podatno,. konwertowanych sygna(w na zak(cenia i szumy
zewntrzne.
Inn# zalet# dyskw ID: jest ich wydajno,.. Napdy ID: s# jednymi z najbardziej wydajnych
dyskw. Nale)# one rwnie) do najmniej wydajnych dyskw. Przyczyn# tej pozornej
niezgodno,ci jest fakt, )e dyski ID: r)ni# si od siebie znacznie, w zwi#zku z czym nie
mo)na opisa. ich wszystkich za pomoc# jednego tylko okre,lenia.
Pocz$tki ID7
Technicznie, pierwsze napdy ID: by(y to tzw. hardcards. Firmy takie jak oddzia( Plus
Development firmy Quantum wzi(y ma(e (3,5 cala) napdy (albo ST-506/412 lub ESDI) i
pod(#czy(y je bezpo,rednio do standardowego kontrolera. Taki zestaw by( nastpnie
pod(#czany do z(#cza magistrali w taki sam sposb, jak pod(#cza si ka)d# inn# kart
kontrolera. Niestety, zamontowanie ci)kiego, wpadaj#cego w wibracje dysku twardego w
gnie0dzie rozszerzenia przy u)yciu jednej tylko ,ruby nie stanowi najlepszego sposobu jego
zamontowania. Do tego dochodz# jeszcze zak(cenia powodowane wzajemn# blisko,ci# kart,
wic w sumie jest to nieudane rozwi#zanie.
Dlatego wiele firm postanowi(o przeprojektowa. kontroler tak, aby mg( on zast#pi. uk(ad
p(ytek logicznych znajduj#cych si na dysku oraz by tak utworzony zestaw mo)na by(o
nastpnie, jak ka)dy inny napd, zamontowa. w zwyk(ej wnce. Ze wzgldu na to, )e
wchodz#ce w sk(ad takich zestaww kontrolery nadal nale)a(o pod(#cza. do gniazd
rozszerze%, pomidzy napdem i s(otami trzeba by(o poprowadzi. kabel.
R)ne firmy decydowa(y si na r)ne sposoby (#czenia tych urz#dze%. Firma Compaq jako
pierwsza wyposa)y(a kabel (#cz#cy w 98-pinowe z(#cze brzegowe ze strony p(yty g(wnej i
mniejsze, 40-pinowe, z(#cze ze strony napdu. Mniejsze z tego wzgldu, )e od pocz#tku
wiadomo by(o, i) kontroler dysku nigdy nie bdzie potrzebowa. wicej ni) 40 linii magistrali.
W 1987 roku, IBM wyprodukowa( w(asnej konstrukcji napdy MCA ID:, ktre pod(#czy( do
magistrali za pomoc# kontrolera zwanego kart# interpozycji. Tego rodzaju kontrolery
magistrali sk(ada(y si jedynie z kilku chipw buforuj#cych i nie wymaga(y montowania
)adnych dodatkowych kabli zasilaj#cych, gdy) znajduj#cy si w napdzie kontroler (#czony
by( bezpo,rednio z magistral#. Innego rodzaju 8-bitowa wariacj# na temat ID: pojawi(a si w
8-bitowych systemach ISA, takich jak PS/2 Model 30. Interfejs XT ID: natomiast u)ywa
takiego samego 40-pinowego z(#cza oraz kabla, ktry przypomina jego wersj 16-bitow#, lecz
nie jest z ni# kompatybilny



Rodzaje magistrali ID7
Dostpne s# trzy g(wne rodzaje interfejsw ID:, oparte na trzech g(wnych standardach
magistrali:
AT Atachment (ATA) ID: (16-bitowa ISA)
XT ID: (8-bitowa ISA)
MCA ID: (16-bitowy Micro Channel)
Wiele osb czsto myli 16- i 32-bitowe (#cza magistrali z 16- i 32-bitowymi (#czami dyskw
twardych. Z(#cze PCI pozwala na 32-bitow# (64-bitow# w przysz(o,ci) szeroko,. pasma
przesy(u danych jedynie od magistrali do kontrolera napdu. W napdach ID: (oraz EIDE)
szeroko,. pasma transferu danych pomidzy napdem i kontrolerem nadal wynosi jedynie 16
bitw. Nie powoduje to jednak powstawania zatorw, gdy) jeden ani nawet dwa dyski nie s#
w stanie dostarczy. takiej ilo,ci informacji, jaka by(aby potrzebna do nasycenia kana(u 16-
bitowego. Fast SCSI-3 stanowi jedyn# kombinacj urz#dzenie/kontroler, ktra umo)liwia 32-
bitow# komunikacj od kontrolera do napdu, g(wnie ze wzgldu na to, )e do magistrali
SCSI Wide mo)na pod(#czy. do 15 urz#dze%, w zwi#zku z czym istnieje mo)liwo,.
przesycenia kana(u 16-bitowego.
Zarwno wersja XT, jak i ATA posiadaj# standardowe 40-pinowe z(#cza i kable, ale z(#cza
maj# nieznacznie zmieniony uk(ad pinw, w zwi#zku z czym wersje te nie s# wzajemnie
kompatybilne. MCA ID: u)ywa 72-pinowych z(#czy i jest zaprojektowana tylko do
magistrali typu MCA.
W wikszo,ci przypadkw rodzaj napdu ID: musi odpowiada. typowi magistrali systemu.
Oznacza to, )e napdy XT ID: mog# wsp(dzia(a. tylko z systemami o 8-bitowych z(#czach
ISA klasy XT, napdy AT ID: bd# wsp(pracowa. z systemami klasy AT o 16-bitowych
z(#czach ISA lub E1SA, a napdy MCA ID: zadzia(aj# jedynie z systemami Micro-Channel
(takimi jak IBM PS/2 model 50 lub wy)szy). Firma Silicon Valley oferuje karty kontrolerw
do systemw XT, wsp(pracuj#ce z napdami ATA ID:. Inne firmy, takie jak Arco
Electronics oraz Sigma Data, dostarczaj# adaptery umo)liwiaj#ce korzystanie z napdw
ATA ID: w systemach Micro Channel. Adaptery takie s# u)yteczne zw(aszcza w systemach
XT oraz PS/2 ze wzgldu na to, )e wybr dyskw typu XT lub MCA ID: jest dosy.
ograniczony, podczas gdy r)norodno,. napdw ATA jest praktycznie nieograniczona. W
wikszo,ci nowoczesnych systemw ISA oraz EISA mo)na znale0. na p(ycie g(wnej z(#cze
ATA. Je,li na p(ycie g(wnej takiego z(#cza nie ma, a do systemu chcesz do(#czy. napd AT
ID:, trzeba bdzie kupi. kart adaptera zamieniaj#c# z(#cze 98-pinowe na 40-pinowe z(#cze
ID:. Karty takie to jedynie kable umo)liwiaj#ce buforowanie - nie s# to )adne, jak my,l#
niektrzy, kontrolery. Kontroler wbudowany jest bowiem w napd. Niektre karty oferuj#
dodatkowe funkcje, takie jak wbudowany BIOS lub pami. podrczn#.
ATA ID7
CDC, Western Digital oraz Compaq utworzy(y co,, co mo)na nazwa. pierwszym napdem z
interfejsem ATA ID:, i ustanowi(y 40-pinowe z(#cze ID:. Pierwsze napdy ATA ID: by(y
40-megabajtowymi napdami CDC o ,rednicy 5,25 cala i po(owie wysoko,ci, wyposa)onymi
w kontrolery WD (Western Digital - przyp. t(um.), ktre wesz(y w sk(ad komputerw
Compaq 386 w 1986 roku. Nastpnie Compaq za(o)y( firm Conner Peri-pherals, ktra mia(a
j# zaopatrywa. w dyski twarde. Z pocz#tku Conner produkowa( dyski wy(#cznie dla firmy
Compaq, ale z czasem wiksza cz,. jego akcji zosta(a odsprzedana.



40-pinowe z(#cze ID: oraz interfejs napdu znalaz(y si w ko%cu przed komisjami
standardw ANSI, ktre we wsp(pracy z producentami rozwi#za(y niektre problemy,
dopracowa(y niedoci#gnicia i opublikowa(y standard interfejsu CAM ATA (Common
Access Meihod AT Attachment). Komitet CAM zosta( utworzony w pa0dzierniku 1988, a
pierwsze dokumenty opracowano w marcu 1989 roku. Przed wprowadzeniem standardu CAM
ATA, wiele firm realizuj#cych technologi CDC (takich jak Conner Peripherals) wprowadzi(o
do niej zmiany, ktre powoduj#, )e wiele starszych dyskw ATA bardzo trudno jest
zintegrowa. w systemach dwudyskowych z drugim, nowszym dyskiem.
Niektre obszary standardu ATA pozosta(y otwarte dla specyficznych dla okre,lonego
producenta polece% i funkcji. Te w(a,nie funkcje s# powodem, dla ktrego tak trudno jest
formatowa. niskopoziomowo dyski ID:. Aby operacja ta mog(a zosta. poprawnie
przeprowadzona, narzdzie formatuj#ce musi dok(adnie zna. specyficzne dla producenta
polecenia, za pomoc# ktrych nag(wki sektorw s# nadpisywane, a uszkodzenia mapowane.
Niestety, polecenia te s# r)ne dla r)nych producentw, co zaciemnia nieco obraz
standardu".
Warto pamita., )e jedynie interfejs ATA ID: zosta( przez przemys( ustandaryzowany. XT
ID: oraz MCA ID: nigdy nie zosta(y zaakceptowane jako obowi#zuj#ce standardy i nigdy
te) nie sta(y si specjalnie popularne. Interfejsy te nie s# ju) produkowane, w zwi#zku z czym
)aden nowy komputer nie jest wyposa)any w niestandardowy interfejs ID:.
Specyfikacja ATA
Specyfikacja ATA zosta(a wprowadzona w marcu 1989 roku jako standard ANSI. ATA-1
zosta(o ostatecznie zaakceptowane w 1994 r., a ATA-2 (nazywana rwnie) Enhanced ID: -
rozszerzone ID:). Zaktualizowan# wersj tych standardw mo)na otrzyma. od firmy Global
Engineering Documents. Standardy ATA przeby(y, jak wida., dalek# drog# w celu
rozwi#zania problemw towarzysz#cych pierwszym tego rodzaju interfejsom. Specyfikacja
ATA definiuje sygna(y 40-pinowego z(#cza, funkcje i prze dzia(y czasowe takich sygna(w,
okre,la wymagania co do kabli, itp. Punkt nastpny niniejszego rozdzia(u przedstawia
niektre z elementw i funkcji wymienionych w specyfikacji ATA.
Konfiguracje dwudyskowe
Dwudyskowa konfiguracja mo)e by. powodem wielu problemw, jako )e ka)dy z dyskw
jest wyposa)ony we w(asny kontroler i oba musz# funkcjonowa. na jednej magistrali.
Nale)a(o wic wymy,li. (i wymy,lono) sposb zapewniaj#cy, )e tylko jeden z tych dwch
kontrolerw bdzie odpowiada( na okre,lone polecenie.
Standard ATA umo)liwia pod(#czenie dwch dyskw do jednej magistrali. Dysk nadrzdny
(dysk 0) nazywany jest master, a dysk podrzdny (dysk l) to slave. To, ktry dysk jest
nadrzdny, a ktry podrzdny, u)ytkownik okre,la samodzielnie za pomoc# zworki lub
prze(#cznika znajduj#cego si na napdzie lub za pomoc# specjalnej linii interfejsu o nazwie
Cable select (CSEL). Je,li zainstalowany jest tylko jeden dysk, kontroler odpowiada na
wszystkie polecenia systemu. Gdy zainstalowane s# dwa dyski (a zatem i dwa kontrolery),
wszystkie polecenia systemu docieraj# do obu kontrolerw. Ka)dy kontroler musi by.
skonfigurowany tak, aby odpowiada( tylko na polecenia jego dotycz#ce. W tej sytuacji jeden z
kontrolerw musi by. okre,lony jako nadrzdny, a drugi jako podrzdny Gdy system wysy(a
polecenie do jednego z dyskw, drugi musi pozosta. w spoczynku przez ca(y czas dzia(ania
tego pierwszego. Zmiana pozycji zworki lub prze(#cznika powoduje zmian specjalnego bitu
(bitu DRV) w Rejestrze napdu/g(owic bloku polece%, dziki czemu system mo)e rozr)nia.
oba kontrolery pod(#czone do tej samej magistrali.


Z#$cze ATA 1/0
40-pinowe z(#cze interfejsu ATA powinno mie. blokad uniemo)liwiaj#c# odwrotne
w(o)enie kabla. Funkcj blokady spe(nia usunity pin 20 z(#cza napdu wraz z
odpowiadaj#cym mu pinem z(#cza kabla. U)ywanie blokowanych z(#czy i kabli jest
szczeglnie zalecane w zwi#zku z tym, )e odwrotne osadzenie z(#cza kabla mo)e
spowodowa. zniszczenie uk(adw zarwno napdu, jak i kontrolera (cho. mnie osobi,cie
wiele razy zdarza(o si to uczyni. po wielokro. bez -jak na razie - )adnych spalonych cz,ci.
Kabel wej.cia-wyj.cia 1/0
Transmisja danych pomidzy obwodami kontrolera magistrali i kontrolera napdu odbywa si
przy u)yciu 40-)y(owego kabla rwnoleg(ego. W celu poprawienia jako,ci sygna(u oraz
wyeliminowania potencjalnych problemw zwi#zanych z taktowaniem i szumami, d(ugo,.
kabla we/wy nie powinna przekroczy. 0,46 metra (18 cali). Jako,. i d(ugo,. kabla jest istotna
szczeglnie przy zastosowaniu najnowszych i najszybszych standardw komunikacji. Zbyt
d(ugi kabel czsto prowadzi do problemw z transmisj#. W moim przyborniku zawsze
znajduje si specjalna, krtka i wysokiej jako,ci ta,ma (kabel rwnoleg(y) IDE do testowania
systemw, w ktrych podejrzewam w(a,nie ten rodzaj usterek.
Sygna#y ATA
W niniejszym punkcie szczeg(owo omawiam zagadnienia dotycz#ce najistotniejszych
sygna(w.
Pin 20 jest pinem blokuj#cym i jako taki nie jest po(#czony z interfejsem. Pina tego nie
powinno by. w )adnym z(#czu ATA, a w z(#czu kabla nie powinno by. dziurki, do ktrej pin
taki mg(by pasowa., co uniemo)liwia odwrotne po(#czenie kabla ze z(#czem.
Pin 39 przenosi sygna( DASP (ang. Drive Active/S!ave Present), ktry jest sygna(em
czasowo-multipleksowanym o podwjnym zastosowaniu. Podczas inicjowania urz#dze%
przeprowadzanego zaraz po w(#czeniu zasilania, wskazuje on, czy napd podrzdny (slave)
jest obecny na interfejsie. Nastpnie zg(asza si ka)dy z zainstalowanych napdw. Starsze
napdy nie potrafi# multipleksowa. tych funkcji i do wsp(pracy z innymi napdami
wymagaj# specjalnych ustawie% zworek. Jedn# z w(a,ciwo,ci standardu ATA jest
znormalizowanie tej funkcji, co umo)liwia zainstalowanie dwch napdw.
Pin 28 przenosi zarwno sygna( CSEL (Cable Select), jak i sygna( SPSYNC (Spindle
Synchronization), co wskazuje na to, i) jest on przewodnikiem o podwjnym zastosowaniu.

W okre,lonym ustawieniu dostpna jest jednak tylko jedna z dwch funkcji. Funkcja CSEL
posiada najszersze zastosowanie i zosta(a zaprojektowana w celu kontrolowania oznaczenia
napdu jako nadrzdnego (napd 0) lub podrzdnego (napd l), z pominiciem wymogu
ustawiania zworek na napdach. Je)eli napd widzi sygna( CSEL jako uziemiony, to pracuje
jako napd nadrzdny (master), je,li natomiast sygna( CSEL jest otwarty, napd pe(ni funkcj
napdu podrzdnego (slave).
W celu selektywnego uziemienia sygna(u CSEL mo)na zainstalowa. specjalne okablowanie,
sk(adaj#ce si z kabla Y zaopatrzonego w z(#cze magistrali ID: na wyprowadzeniu
,rodkowym i z(#cza napdw na przeciwleg(ych wyprowadzeniach kabla. Jedno
wyprowadzenie kabla Y z lini# CSEL zamknit# okre,la pod(#czony za jego po,rednictwem
napd jako nadrzdny. Linia CSEL drugiego wyprowadzenia jest wtedy otwarta, wic napd
umieszczony na ko%cu tego wyprowadzenia jest napdem podrzdnym.


Tabela 15.1.Z,cze ATA

















































Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
-RESET l 2 masa
Bit danych 7 3 4 Bit danych 8
Bit danych 6 5 6 Bit danych 9
Bit danych 5 7 8 Bit danych 10
Bit danych 4 9 10 Bit danych 11
Bit danych 3 11 12 Bit danych 12
Bit danych 2 13 14 Bit danych 13
Bit danych l 15 16 Bit danych 14
Bit danych 0 17 18 Bit danych 15
masa 19 20 klucz (brak pina)
DRQ3 21 22 masa
-IOW 23 24 masa
-IOR 25 26 masa
I/O CH RDY 27 28 SPSYNC:CSEL
-DACK 3 29 30 masa
IRQ 14 31 32 -IOCS16
Bit adresu l 33 34 -PDIAG
Bit adresu 2 35 36 Bit adresu 2
-CSTFX 37 38 -CS3FX
-DA/SP 39 40 masa
+5 Vdc (logiczny) 41 42 +5Vdc (silnik)
masa

43

44

-TYPE (0=ATA)

Polecenia AT
Jednym z wa)niejszych udogodnie% interfejsu ATA ID: jest rozszerzony zestaw polece%.
Interfejs ten zosta( zaprojektowany w oparciu o kontroler WD 1003, zastosowany przez IBM
w pierwszym komputerze AT. Wszystkie napdy ATA ID: musz# obs(ugiwa. oryginalny
zestaw WD o,miu polece%, dziki czemu napdy ATA ID: s# dzi, tak (atwe do
zainstalowania na dowolnym komputerze. Wszystkie systemy kompatybilne z IBM posiadaj#
wbudowan# warstw ROM BIOS dla WD 1003, co oznacza, )e wszystkie one obs(uguj#
rwnie) interfejs ATA ID:.
Specyfikacja ATA nie tylko udostpnia wszystkie polecenia WD 1003, ale rwnie) dodaje
wiele innych polece%, co podnosi wydajno,. i mo)liwo,ci systemu. Polecenia te s#
dodatkow# cz,ci# interfejsu ATA, cho. stosowane s# w wikszo,ci napdw, poprawiaj#c
ogln# wydajno,. napdu ATA.
Najwa)niejszym, prawdopodobnie, poleceniem jest identify Drive. Wydanie tego polecenia
powoduje przes(anie przez napd 512-bajtowego bloku danych, ktry dostarcza wszystkich
szczeg(w na temat napdu. Dziki temu poleceniu dowolny program (w tym rwnie)
system BIOS) ma mo)liwo,. rozpoznania typu pod(#czonego napdu, producenta, numeru
modelu, warto,ci parametrw operacyjnych, a nawet numeru seryjnego napdu. W wielu
nowych BIOS-ach informacje te s# wykorzystywane w celu automatycznego wprowadzenia
parametrw napdu do pamici CMOS, co eliminuje potrzeb wstukiwania ich rcznie w
czasie konfigurowania systemu. Uniemo)liwia to b(dne wprowadzenie parametrw podczas
konfigurowania systemu, w przypadku gdy u)ytkownik nie pamita ju) ich warto,ci, co mo)e
prowadzi. do utraty danych.
Dane identyfikacyjne napdu dostarczaj# wielu informacji na jego temat, takich jak:
Liczba cylindrw w zalecanym (domy,lnym) trybie translacji,
Liczba g(owic w zalecanym (domy,lnym) trybie translacji,
Liczba sektorw przypadaj#ca na ,cie)k w zalecanym (domy,lnym) trybie translacji,
Liczba cylindrw w bie)#cym trybie translacji,
Liczba g(owic w bie)#cym trybie translacji,
Rozbudowa i naprawa komputerw PC
Liczba sektorw przypadaj#ca na ,cie)k w bie)#cym trybie translacji,
Numer producenta i modelu,
Numer rewizyjny oprogramowania firmware,
Numer seryjny,
Typ bufora, informuj#cy o mo)liwo,ciach buforowania dynamicznego.
W celu przedstawienia tych informacji na ekranie, mo)liwe jest wykonanie tego polecenia
przy pomocy wielu powszechnie dostpnych programw. Zwykle zalecam u)ywanie
programw IDEINFO lub 1DEDIAG. Programy te s# szczeglnie przydatne podczas
instalacji napdu ID:, gdy nale)y poda. parametry typu user-definable BIOS-u. Wspomniane
programy pobieraj# te informacje bezpo,rednio z napdu.
Program IDEINFO jest dostpny na stronie:
http://www.dc.ee/Files/Utills/IDEINOF.ARJ

Natomiast 1DEDIAG mo)na skopiowa. ze strony:
http://www.pcorner.com/tpc/old/24-151.html
Dwa inne bardzo istotne polecenia to Read Multipie i write Multiple. Pozwalaj# one na
wielosektorowe transfery danych, co w po(#czeniu z trybem blokowym programowalnego
we/wy (PIO) umo)liwia przy,pieszenie transferu do poziomu nieporwnywalnego z
transferem PIO o pojedynczych sektorach.
Je,li chcesz uzyska. maksymaln# mo)liw# wydajno,. systemu wyposa)onego w interfejs
ID:, upewnij si, )e BIOS p(yty g(wnej oraz adapter ID: obs(uguj# ATA-2 lub EIDE.
Obs(uga ta pozwala BIOS-owi na wykonywanie du)o szybszych transferw danych do
sterownika ID: i od niego, jak rwnie) przyczynia si do (atwiejszej instalacji i konfiguracji,
poniewa) BIOS bdzie zdolny do automatycznego wykrycia parametrw napdu. Zarwno
uk(ad PIO o du)ej prdko,ci, jak i automatyczne rozpoznawanie typu napdu zosta(y
uwzgldnione w wikszo,ci ostatnich wersji BIOS-w komputerw PC. Istnieje rwnie)
wiele innych zaawansowanych opcji, w(#cznie z miejscem pozostawionym na specyficzne
polecenia producenta. Polecenia te s# czsto u)ywane do wykonywania zada% specyficznych
dla okre,lonego producenta. Za pomoc# polece% specyficznych kontrolowane s# czsto takie
funkcje jak formatowanie niskopoziomowe i zarz#dzanie uszkodzeniami. Z tej w(a,nie
przyczyny programy formatowania niskopoziomowego mog# by. w(a,ciwe dla napdw
okre,lonego producenta i wikszo,. producentw szeroko je udostpnia.
Kategorie napdw ATA ID7
Napdy ATA ID: mo)na podzieli. na trzy g(wne kategorie.
Nieinteligentne napdy ATA-1DE,
Inteligentne napdy ATA-1DE,
Inteligentne napdy ATA-1DE zapisuj#ce strefowo.
Kategorie te rozr)niaj# napdy ze wzgldu na funkcje (jak np. mo)liwo,ci translacji) oraz
sposb zaprojektowania (mog#cy wp(ywa. na takie funkcje jak formatowanie
niskopoziomowe).
Nieinteligentne ID7
Jak ju) wcze,niej wspomnia(em, standard ATA wymaga, aby wbudowany kontroler od-
powiada( dok(adnie tak, jak gdyby by( kontrolerem WD 1003, ktry z kolei odpowiada na
zestaw 8 polece%. Wczesne napdy ID: obs(ugiwa(y czsto jedynie te podstawowe polecenia.
Przypomina(y one bardziej dawne napdy z demontowanymi do nich kontrolerami ST-
506/412 lub ESDI ni) napdy inteligentne, za jakie dzi, uwa)a si ID:.
Napdw tych nie uwa)a si za napdy inteligentne. Inteligentne napdy posiadaj# kilka
funkcji, ktrych wczesnym napdom ID: brakuje. Napdy te nie obs(ugiwa(y rozszerzonego
zakresu polece% okre,lonego jako dodatkowa (opcjonalna) cz,. specyfikacji ATA ID:, w
ktrym mie,ci si m.in. polecenie identify drive. Napdy te nie obs(ugiwa(y rwnie)
translacji sektorw, ktra umo)liwia takie przedstawienie parametrw fizycznych, aby by(y
ukazane jako dowolna kombinacja logicznych cylindrw, g(owic i sektorw. Te wczesne
napdy nie obs(ugiwa(y rozszerzonego zbioru polece% ani translacji sektorw, ktre stanowi#
o tym, czy napd mo)na nazwa. inteligentnym.
Napdy te mo)na by(o formatowa. dok(adnie tak samo, jak ka)dy inny napd ST-506/412 lub
ESDI. Zwykle by(y one formatowane niskopoziomowo przez producenta z fabrycznie
obliczonym optimum przeplotu (najcz,ciej 1:1) oraz wsp(czynnikami przesunicia g(owic i
cylindrw.
Podobnie uszkodzenia wykryte jeszcze na linii produkcyjnej by(y oznaczane w specjalnym
obszarze dysku, a nie na nalepce przyklejanej na zewn#trz obudowy. Niestety, taki uk(ad
powodowa(, )e ewentualne sformatowanie niskopoziomowe obszaru z tymi informacjami
powodowa(o zmian ustawie%, ktrych optymalne warto,ci (zw(aszcza wsp(czynnikw
przesunicia g(owic i cylindrw) by(y tam zapisane, oraz usunicie fabrycznie naniesionej
tablicy z wykrytymi uszkodzeniami.
Niektrzy producenci, jednak nie wszyscy, opublikowali sposoby formatowania nisko-
poziomowego umo)liwiaj#ce zachowanie tych ustawie%. Niektrzy tego jednak nie uczynili,
w zwi#zku z czym, aby unikn#. mo)liwo,ci nadpisania listy uszkodze% i spowolnienia
dzia(am." dysku, wikszo,. producentw radzi(a, by nigdy nie formatowa. niskopoziomowo
ich dyskw ID:.

Informacja ta sta(a si przyczyn# mitu g(osz#cego, )e dyski mog(yby zosta. w jaki, sposb
uszkodzone w wyniku formatowania niskiego poziomu, co ca(kowicie mija si z prawd#.
Jedna z pog(osek mwi, )e mog# w ten sposb zosta. nadpisane informacje dla
serwomechanizmu, w ktrym to wypadku jedynym sposobem odzyskania dysku by(oby
odes(anie go do producenta w celu ponownego naniesienia serwoinformacji. Pog(oska ta jest
oczywi,cie nieprawdziwa: informacje serwomechanizmu s# chronione przed zapisem i jako
takie nie mog# zosta. zmienione. Jedyn# (cho. wcale nie b(ah#) konsekwencj#
niepoprawnego formatowania niskopoziomowego dysku jest mo)liwo,. zmiany
wsp(czynnikw przesunicia oraz ewentualna utrata fabrycznej mapy uszkodze% dysku.

Program Disk Manager firmy Ontrack jest najlepszym dla tego rodzaju dyskw specja-
listycznym narzdziem formatowania, jako )e zna te typy dyskw i potrafi odtworzy.
zmienione warto,ci przesuni.. Je,li podczas formatowania nast#pi(o nadpisanie tabeli
zawieraj#cej map uszkodze%, Disk Manager mo)e przeprowadzi. bardzo szczeg(ow#
analiz, podczas ktrej zaznaczy wszelkie tego rodzaju miejsca. Program ten umo)liwia
okre,lenie wsp(czynnikw przesunicia i oznaczenie uszkodze% na poziomie sektorw, co
pozwala na uniknicie podobnych problemw w przysz(o,ci. Innym godnym polecenia,
oglno diagnostycznym programem obs(uguj#cym napdy ID: jest Microscope firmy Micro
2000.
Inteligentne ID7
Nastpnymi napdami ID:, ktre pojawi(y si na rynku, s# inteligentne nap!dy ID6. Napdy
te obs(uguj# rozszerzony zestaw polece% ATA, takich jak identify Drive, i umo)liwiaj#
translacj sektorw.
Napdy te mog# by. konfigurowane na dwa sposoby: w trybie fizycznym i trybie translacji.
Aby skonfigurowa. napd w trybie fizycznym, podczas konfiguracji systemu nale)y
wprowadzi. takie parametry CMOS napdu, ktre odpowiadaj# jego fizycznym
w(a,ciwo,ciom. Je,li, na przyk(ad, napd sk(ada si z 800 cylindrw, 6 g(owic i 50 sektorw
na ,cie)k, takie w(a,nie dane nale)y wprowadzi. podczas konfigurowania. Aby
skonfigurowa. dysk w trybie translacji, nale)y wprowadzi. tak# liczb cylindrw, g(owic i
sektorw, jaka w sumie daje faktyczn# lub mniejsz# liczb sektorw.
Napd podany w przyk(adzie ma 240 000 sektorw (800x6x50). Nale)y wic poda. tak#
liczb cylindrw, g(owic i sektorw, ktra po przemno)eniu daje 240 000 lub mniej sektorw.
Najpro,ciej wic dwukrotnie zmniejszy. liczb cylindrw i dwukrotnie zwikszy. liczb
g(owic. Wtedy napd mia(by 400 cylindrw, 12 g(owic i 50 sektorw na ,cie)k. W ten
sposb mo)na uzyska. 240 000 sektorw, co umo)liwia prac napdu w trybie translacji.

Gdy napd pracuje w trybie translacji, formatowanie niskiego poziomu nie mo)e
spowodowa. zmiany wsp(czynnikw przeplotu i przesunicia ani nie mo)e nadpisa.
fabrycznie wprowadzonej informacji o uszkodzonych sektorach. Przy u)yciu formatowania
niskiego poziomu mo)na jednak, w trybie translacji, przeprowadzi. dodatkowe mapowanie
b(dw.

Je,li napd dzia(a w trybie fizycznym, formatowanie niskiego poziomu mo)e spowodowa.
nadpisanie nag(wkw sektorw i zmieni. warto,ci przesunicia g(owic i sektorw. Je,li
formatowanie zosta(o przeprowadzone poprawnie, odpowiedni program formatowania
niskopoziomowego umo)liwia przywrcenie poprawnych warto,ci przesuni.. Czynno,. ta
mo)e by. przeprowadzona automatycznie za pomoc# oprogramowania polecanego przez
producenta napdu lub za pomoc# innych programw (polecanych przez autorw ksi#)ek -
przyp. t(um.), takich jak Disk Manager firmy Ontrack. Je,li u)ywasz Disk Managera, warto,ci
przesuni. musisz ustali. samodzielnie, inaczej program zastosuje warto,ci domy,lne.
Najw(a,ciwsze warto,ci przesuni. mo)na uzyska. z dzia(u technicznego producenta napdu.
Je,li ich uzyskanie jest niemo)liwe, zawsze mo)na je obliczy..
W celu ochrony wsp(czynnikw sko,no,ci oraz informacji o uszkodzeniach w inteligentnych
napdach ID:, wystarczy uruchamia. je w trybie translacji. Wtedy informacje te nie mog#
zosta. wymazane.
Inteligentny zapis strefowy ID7
Najnowsze i najbardziej wyszukane napdy ID: (#cz# inteligencj z zapisem strefowym. W
zapisie strefowym liczba sektorw dysku na ,cie)ce mo)e by. r)na i zale)y od miejsca
,cie)ki w stosunku do ,rodka talerza dysku. Poniewa) BIOS mo)e obs(ugiwa. tylko
okre,lon# liczb sektorw na wszystkich ,cie)kach, dyski umo)liwiaj#ce zapis strefowy
zawsze musz# pracowa. w trybie translacji. St#d nie mo)na zmienia. fabrycznego ustawienia
przeplotu i wsp(czynnikw sko,no,ci ani nie mo)na wymaza. fabrycznie zapisanych
informacji o uszkodzeniach.
Dyski te mo)na jednak formatowa. niskopoziomowo i u)y. tego rodzaju formatowania do
mapowania, czyli wymiany na zapasowe uszkodzonych sektorw, powstaj#cych podczas
eksploatacji dysku. Do formatowania inteligentnych dyskw umo)liwiaj#cych zapisywanie
strefowe, nale)y zastosowa. specjalne narzdzie dostarczane przez wytwrc napdw lub
program rozpoznaj#cy napdy ID:, taki jak Disk Manager firmy Ontrack lub Microscope
firmy Micro 2000.
ATA - 2 oraz ATA - 3 (Rozszerzone ID7)
ATA-2 oraz ATA-3 s# rozszerzeniem oryginalnej specyfikacji ATA (ID:). Najwa)niejszymi
dodatkami s# elementy poprawiaj#ce wydajno,., takie jak tryby fast PIO oraz DM6. W ATA-
2 zosta(o poprawione rwnie) polecenie Identify Drive, ktre teraz pozwala napdowi na
przekazywanie oprogramowaniu informacji dotycz#cych dok(adnych w(a,ciwo,ci napdu.
ATA-3 zwikszy(a pewno,. transmisji, szczeglnie tej wykorzystuj#cej szybsze standardy -
trybu 4. ATA-3 definiuje tak)e prosty system zabezpiecze% oparty na has(ach, usprawnia
kontrol poboru pr#du oraz tryb Self Monitoring Ana(ysis and Report Technology" -
SMART. Pozwala on kontrolowa. napdowi jako,. no,nika i na bie)#co informowa.
komputer o wszelkich napotkanych problemach. Standard ATA-2 (podobnie ATA-3) czsto
nazywany jest tak)e Rozszerzonym (Enhan-ced) ID: (czyli EIDE).Technicznie rzecz
ujmuj#c, EIDE to rynkowy program firmy Western Digital. Fast ATA i Fast ATA-2 s#
podobnymi programami firmy Seagate (produkuje je rwnie) firma Ouantum). Dopki nasze
rozwa)ania dotycz# dyskw twardych oraz BIOS-u, wszystkie wymienione powy)ej terminy
oznaczaj# to samo. Istniej# cztery obszary, w ktrych ATA-2/EIDE, ATA-3 oraz ATA-4
przewy)szaj# oryginalny interfejs ATA/IDE
Zwikszona maksymalna pojemno,. dysku
Szybszy transfer danych
Drugi kana( dla dwch dodatkowych urz#dze%
ATAPI (Programowy interfejs ATA) Ulepszenia te s# opisane poni)ej.
Zwikszona pojemno.2 dysku
ATA-2/EIDE pozwala na zwikszenie pojemno,ci dysku w stosunku do pojemno,ci
pierwotnie okre,lonej w specyfikacji ATA/IDE. Rozszerzony B10S pozwala na
wykorzystywanie dyskw twardych o pojemno,ci wikszej ni) 504 MB. Przyczyn#
dotychczasowego ograniczenia jest geometria dysku (cylindry, g(owice, sektory), mo)liwa do
obs(u)enia przez kombinacj napdu ID: i programowego interfejsu BIOS-u. Zarwno ID:,
jak i BIOS osobno s# w stanie obs(ugiwa. dyski o wielkiej pojemno,ci, lecz wsplnie potrafi#
obs(u)y. jedynie dyski o pojemno,ci poni)ej 504 MB.
Rozszerzony BIOS radzi sobie z tym ograniczeniem, dziki u)yciu innej geometrii podczas
pracy z dyskiem, a innej podczas pracy z oprogramowaniem. Z r)nych geometrii dysku
mo)na korzysta. dziki mechanizmowi translacji. Przyk(adowo: je,li Twj dysk ma 2000
cylindrw i 16 g(owic, BIOS poprzez translacj mo)e sprawi., )e programy bd# widzia(y
1000 cylindrw i 32 g(owice.
To, czy BIOS jest rozszerzony, mo)na zwykle stwierdzi. po sprawdzeniu, czy istnieje
mo)liwo,. podania w konfiguracji BIOS-u wicej ni) 1024 cylindry, cho. nie jest to cech#
rozstrzygaj#c#. Je,li BIOS umo)liwia konfigurowanie takich ustawie% jak 5BA, ECHS czy
LARGE, oznacza to, )e obs(uguje rwnie) tryb translacji. Wikszo,. BIOS-w
wyprodukowanych po roku 1994 to BIOS-y rozszerzone. Je,li Twj system nie posiada
rozszerzonego BIOS-u, powiniene, postara. si o niego.
Obecnie BIOS-y mog# zarz#dza. translacj# na trzy sposoby: wykorzystuj#c standardowe
adresowanie CHS (cylinder, g(owica, sektor), rozszerzone adresowanie CHS oraz 5BA
(logiczne adresowanie blokw). Ich podsumowaniem jest poni)sza tabela:
Tryb BIOS-u System operacyjny - BIOS BIOS - porty napdw
Standardowe CHS Parametry logiczne CHS Parametry logiczne CHS Rozszerzenie CHS
Parametry t(umaczone CHS Parametry logiczne CHS 5BA Parametry
t(umaczone CHS Parametry 5BA
W standardowym adresowaniu CHS wystpuje tylko jeden etap translacji (wewn#trz dysku).
Rzeczywista, fizyczna geometria dysku, dla wszystkich napdw ATA z zapisem strefowym,
jest zupe(nie niewidoczna z zewn#trz. Parametry CHS wydrukowane na etykiecie na u)ytek
konfiguracji BIOS-u przedstawiaj# logiczn#, a nie rzeczywist#, fizyczn# geometri dysku.
Standardowe adresowanie CHS jest ograniczone do 16 g(owic i 1024 cylindrw, co daje
maksymaln# pojemno,. dysku rwn# 504 MB
W programie konfiguracyjnym BIOS-u ustawienie Normal" powoduje, )e BIOS dzia(a po
staremu", nie obs(uguj#c trybu translacji. Ustawienia tego u)ywaj tylko, je,li dysk ma mniej
ni) 1024 cylindry lub je,li chcesz go u)ywa. pod kontrol# nie - DOS - owego systemu
operacyjnego, ktry nie obs(uguje translacji.
W rozszerzonym adresowaniu CHS, inna geometria logiczna jest stosowana do komunikacji
midzy napdem a BIOS-em, inna natomiast s(u)y do komunikacji pomidzy BIOS-em a
wszystkimi innymi elementami systemu. Innymi s(owy, translacja sk(ada si z dwch etapw.
Napd stale dokonuje translacji wewntrznej, ale jego parametry logiczne przekraczaj# limit
1024 cylindrw, w(a,ciwy dla standardowego BIOS-u.

W takim przypadku, w celu obliczenia nowych parametrw na podstawie warto,ci
przechowywanych w konfiguracji CMOS, nale)y zwykle podzieli. liczb cylindrw napdu
przez 2, a liczb g(owic dwukrotnie pomno)y.. Dziki temu mo)na obej,. ograniczenie
504/528 MB.
Taki sposb ustawiania parametrw BIOS-u nosi nazw LARGE lub ECHS i powoduje
stosowanie przez BIOS rozszerzonej translacji CHS. Inna geometria (cylindry/g(owice/
sektory) jest wtedy u)ywana do komunikacji z napdem, a inna do komunikacji z BIOS-em.
Ten typ translacji powinien by. stosowany w przypadku dyskw posiadaj#cych wicej ni)
1024 cylindry, ale nie umo)liwiaj#cych stosowania 5BA. Zauwa), )e geometria podawana
podczas konfiguracji BIOS-u jest geometri# logiczn#, a nie t(umaczon#".
Trzeci sposb zarz#dzania translacj# stanowi metoda 5BA, ktra jest metod# liniowego
adresowania sektorw. Cylinder O, g(owica O i sektor l jest adresem 5BA 0; ka)demu
nastpnemu sektorowi przypisywana jest kolejna liczba, a) wszystkim fizycznym sektorom
dysku zostan# przypisane adresy. Taki tryb adresowania jest nowy dla ATA-2, ale jest
jedynym trybem u)ywanym przez SCSI.
W adresowaniu 5BA, ka)dy sektor na dysku posiada swj numer. Jest to 28-bitowa liczba
binarna, t(umaczona na numer sektora z zakresu od O do 268 435 456. Poniewa) ka)dy sektor
ma 512 bajtw, maksymalna pojemno,. dysku wynosi dok(adnie 128 GB lub 137 miliardw
bajtw. Niestety, system operacyjny wci#) rozpoznaje tylko przet(umaczone adresowanie
CHS, wic BIOS okre,la liczb sektorw i zapisuje j# w t(umaczonym CHS. Ograniczenia
BIOS CHS s# nastpuj#ce: 1024 cylindry, 256 g(owic i 63 sektory na ,cie)k, co ogranicza
ca(kowit# pojemno,. dysku do nieco poni)ej 8 GB.
Innymi s(owy, 5BA (amie granic 528 MB w dok(adnie taki sam sposb, jak rozszerzony
CHS. Metoda liniowego adresowania sektora za pomoc# pojedynczej liczby jest (atwiejsza
ni) adresowanie CHS i dlatego, je,li napd mo)e j# obs(ugiwa., lepiej u)ywa. w(a,ni eJ e).
Kilka stw ostrze)enia w zwi#zku z ustawieniami translacji w BIOS-ie: je,li prze(#czasz
pomidzy trybami standardowego CHS, rozszerzonego CHS i 5BA, BIOS mo)e zmieni.
t(umaczon# geometri. To samo mo)e si zdarzy., je,li instalujesz dysk sformatowany w
starym komputerze (bez obs(ugi 5BA) na nowym komputerze, u)ywaj#cym 5BA. Mo)e to
spowodowa. zmian logicznej geometrii CHS widzianej przez system operacyjny. Sprawi to,
)e dane bd# widziane w innych po(o)eniach ni) rzeczywi,cie s#! Mo)e to spowodowa.
utrat dostpu do tych danych. Zawsze zalecam zapisywanie tych ekranw CMOS Setup,
ktre s# zwi#zane z konfiguracj# dysku twardego. Pozwala to w razie potrzeby przywrci.
oryginalne ustawienia
Szybszy transfer danych
ATA-2/EIDE i ATA-3 definiuj kilka wysokowydajnych trybw przesy(ania danych z dysku i
na dysk. Te szybsze tryby s# podstawowymi sk(adnikami nowych specyfikacji i by(y
g(wnym powodem ich wprowadzenia. Wikszo,. szybkich napdw obecnie dostpnych na
rynku obs(uguje tryby transferu PIO Mod 3 i Mod 4.
Tryb PIO okre,la, jak szybko dane s# przekazywane z dysku i na dysk. W najwolniejszym
trybie - PIO Mod O - czas cyklu danych nie mo)e przekroczy. 600 nanosekund (ns). W
pojedynczym cyklu, z dysku lub na dysk przesy(anych jest 16 bitw, co daje teoretyczn#
szybko,. transferu dla PIO Mod O rwn# 3,3 MB/s. Wikszo,. wysokowydajnych dyskw
ATA-2 (EIDE) mo)e pracowa. w trybie PIO Mod 4, ktry umo)liwia transfer z szybko,ci#
16,6 MB/s.



Poni)sza tabela przedstawia tryby PIO i odpowiadaj#ce im prdko,ci transferw:















Praca w trybach Mod 3 i Mod 4 wymaga, aby port ID: by( portem magistrali lokalnej.
Oznacza to, )e napd musi by. po(#czony z systemem za pomoc# (#cza VL-Bus lub PCI.
Niektre z nowszych p(yt g(wnych obs(uguj#cych standard ATA-2/EIDE posiadaj#
podwjne z(#cze ID:. Pierwsze z(#cze takich p(yt jest do(#czone do lokalnej magistrali PCI.
Drugie natomiast - do magistrali ISA, w zwi#zku z czym nie pozwala na korzystanie z trybw
Mod 3 ani Mod 4. We0 to pod uwag, kupuj#c now# p(yt g(wn#!
W odpowiedzi na polecenie identify Drive, dysk twardy zwraca m.in. informacj o trybach
PIO oraz DM6, w ktrych mo)e pracowa.. Wikszo,. rozszerzonych BIOS-w
automatycznie ustawia w(a,ciwy tryb, tak aby maksymalnie wykorzysta. mo)liwo,ci napdu.
Je,li ustawisz tryb szybszy, ni) dysk potrafi obs(u)y., przesy(ane dane bd# ulega.
przek(amaniom.
Napdy ATA-2 obs(uguj # tak)e Tryb blokowy PIO (B(ock Mod PIO), co oznacza, )e
u)ywaj# polece% Read/write Multipie, znacznie redukuj#cych liczb przerwa% wysy(anych do
g(wnego procesora. Zmniejsza to znacznie liczb przerwa% wysy(anych do procesora, dziki
czemu transfery danych mog# by. jeszcze szybsze.
Tryby transferu DM5

Napdy ATA-2 umo)liwiaj# transfery z wykorzystaniem bezpo,redniego dostpu do pamici
(DM6), cho. nie jest on u)ywany przez wikszo,. BIOS-w i systemw operacyjnych.
Bezpo,redni dostp do pamici oznacza, )e dane s# przesy(ane pomidzy napdem a pamici#
bez po,rednictwa procesora (w przeciwie%stwie do PIO).
Wyr)nia si dwa rodzaje bezpo,redniego dostpu do pamici: DM6 i DM6 bus mastering
(czyli z nadzorem magistrali). Zwyk(e DM6 do przeprowadzania z(o)onych zada% arbitra)u,
przechwytywania magistrali systemowej i przesy(ania danych u)ywa kontrolera DM6
znajduj#cego si na p(ycie g(wnej. W przypadku DM6 nadzoruj#cego magistral, wszystkie
te zadania s# wykonywane przez uk(ady umieszczone na karcie interfejsu. Oczywi,cie
zwiksza to z(o)ono,. i cen takiego interfejsu.

Systemy, w ktrych zastosowano uk(ady Intel P1IX (PCI ID: 1SA eXcelerator) oraz
p0niejsze South Bridge, maj# mo)liwo,. obs(ugi Bus Master ID:. Do wykonania transmisji
danych jest wtedy u)ywany tryb busmaster magistrali PCI. Tryby busmaster ID: i
odpowiadaj#ce im szybko,ci transmisji zebrano w poni)szej tabeli.
Tryb
PIO
Czas
cyklu
(ns)
Prdko,.
transferu
(MB/s)
Specyfikacja

0 600 3,3 ATA
l 383 5.2 ATA
2 240 8,3 ATA
3 180 11,1 ATA-2
4 120 16,6 ATA-2
Tryb BMIDED D(ugo,. cyklu (ns) Prdko,. transmisji (MB/s) Specyfikacja
O 480 4.16 ATA-2
1 150 3,33 ATA-2
2 120 16.67 ATA-2

Niestety, nawet najszybszy tryb busmaster, ID: mod 2, osi#ga tak# sam# szybko,. transmisji
16,67 MB/s, jak P10 Mod 4, tak )e busmaster ID: nigdy naprawd nie jest konieczne i w
wikszo,ci przypadkw zaleca si pozostanie przy standardowym trybie PIO Mod 4, je,li
tylko dysk go obs(uguje. Tryby busmaster ID: nigdy nie by(y zbyt efektywne, a obecnie
wydajniejsze od nich s# nowe tryby Ultra-DMA stosowane w urz#dzeniach zgodnych ze
specyfikacj# ATA-4.
ATAPI (ATA Packet Interface)
ATAPI jest standardem zaprojektowanym dla takich urz#dze%, jak CD-ROM-y i streamery,
pod(#czanych do zwyk(ego z(#cza ATA (ID:). Podstawow# zalet# sprztu w standardzie
ATAPI jest niska cena i fakt, )e do korzystania z niego nie s# potrzebne )adne specjalne
kontrolery. Korzystanie ze standardu ATAPI powoduje, )e CD-ROM-y nieco mniej obci#)aj#
procesor, ale nie poprawia ich wydajno,ci. Natomiast streamery pracuj#ce w standardzie
ATAPI mog# uzyska. zarwno wy)sze osi#gi, jak i wiksz# niezawodno,..
Mimo )e CD-ROM-y ATAPI u)ywaj# interfejsu dysku twardego, nie znaczy to, )e wygl#daj#
jak zwyk(y dysk twardy. Wrcz przeciwnie; z punktu widzenia oprogramowania, s# one
czym, zupe(nie innym. W zasadzie najbardziej przypominaj# urz#dzenia SCSI.

ATAPI w niektrych komputerach nie jest obs(ugiwane przez BIOS, lecz przez zainstalowane
oprogramowanie: Windows 9x oraz NT. Systemy te maj# w(asne procedury obs(ugi tego
standardu, zupe(nie niezale)ne od zainstalowanego w komputerze BIOS-u. Jednak tylko
systemy zaopatrzone w BIOS obs(uguj#cy ATAPI CD-ROM pozwalaj# na uruchomienie
komputera z dysku CD-ROM. Systemy Windows 98 oraz NT 5 bd# rozprowadzane na CD-
ROM-ach, z ktrych mo)na uruchomi. komputer - dok(adnie tak, jak dotychczas to robiono z
dyskietki systemowej Inn# generaln# zasad# jest pod(#czanie urz#dze% zewntrznych do
r)nych kana(w ID:. Starsze chipsety nie pozwalaj# na skonfigurowanie dwch r)nych
transferw dla dwch r)nych urz#dze% pracuj#cych na jednym kanale. Efektem by(o
dostosowywanie prdko,ci do najwolniejszego zainstalowanego urz#dzenia. Je)eli by( to CD-
ROM pracuj#cy w trybie pierwszym, to dysk twardy - nawet gdyby mg( pracowa. w trybie 4
- bdzie pracowa( w trybie pierwszym. W przypadku nowszych chipsetw - gdzie mieszanie
trybw jest dozwolone - nadal nie zalecam tego sposobu pod(#czania. Standard ID: nie
zezwala na jednoczesny dostp do dwch dyskw pod(#czonych do jednego kana(u. Praca z
jednym powodowa(aby przerwy w pracy z drugim dyskiem. U)ywanie dwch r)nych
kana(w -jednego dla napdu CD, a drugiego dla dysku twardego -jest dobr# zasad#.
ATA-4
ATA-4 jest najnowsz# wersj# ATA, ktra zosta(a ostatecznie zatwierdzona w roku 1998.
Mimo )e sta(o si to w zesz(ym roku, wiele chipsetw wyprodukowanych wcze,niej potrafi
obs(ugiwa. ten standard. Nowsze uk(ady South Bridge p(yt Intela obs(uguj# UDMA. ATA-4
w(#czy(o ATAPI do standardu ATA - w wyniku czego ATAP1 nie jest ju) osobnym
interfejsem. ATA-4 definiuje tak)e standard transmisji UDMA (Ultra-DMA), pozwalaj#cy na
transfer do 33 MB na sekund, czyli dwukrotnie szybciej od najszybszego trybuPlO-4.
Nastpn# innowacj# jest mo)liwo,. kolejkowania rozkazw - co upodabnia ten standard do
trybu SCS1-2. Pozwala to na wydajniejsz# wielozadaniowo,..
Konfiguracja napdu ID7
Napdy ID: mog# by. zarwno proste, jak i k(opotliwe do skonfigurowania. Instalacja
pojedynczego napdu jest zwykle bardzo prosta, z kilkoma (je,li w ogle) zworkami do
ustawienia. Jednak)e do(#czenie dodatkowego napdu mo)e stanowi. problem. Zworki musz#
by. odpowiednio ustawione w obydwu napdach, a nazwy, po(o)enie i nawet funkcje tych
zworek mog# by. inne w przypadku ka)dego z napdw.
Poniewa) specyfikacja CAM ATA ID: zosta(a wprowadzona, gdy wiele firm ju) od dawna
produkowa(o napdy, wiele starszych dyskw ID: 0le wsp(pracuje z innymi napdami,
zw(aszcza je,li napdy te pochodz# od innych wytwrcw. Czasem dwa dyski w ogle nie
bd# ze sob# wsp(pracowa.. Na szcz,cie wikszo,. nowych dyskw dzia(a wed(ug
specyfikacji CAM ATA, co rozwi#zuje ten problem.
Konfiguracja kabli
Sposb (#czenia napdw ID: jest z regu(y bardzo prosty. Stosuje si 40-)y(owy kabel, z
trzema z(#czami. Jedno z nich pod(#cza si do z(#cza interfejsu ID:; pozosta(e dwa do
pierwszego i drugiego napdu. Kabel zwykle (#czy ID: oraz obydwa dyski kaskadowo. Jeden
koniec kabla jest wetknity do gniazda interfejsu ID:, zwykle umieszczonego na p(ycie
g(wnej (cho. mo)e si ono te) znajdowa. na karcie adaptera interfejsu ID:). Nastpnie
kabel (#czy kolejno napdy podrzdny (D) i nadrzdny (C). Napd nadrzdny zwykle (cho.
nie zawsze) do(#czony jest do kabla jako ostatni.

W przypadku napdw ID: nie trzeba u)ywa. rezystorw terminuj#cych (terminatorw),
gdy) odpowiednie uk(ady s# ju) wbudowane we wszystkie napdy ID:. Ostatni napd na
kablu nie musi by. dyskiem nadrzdnym (C), wic kolejno,. pod(#czenia dyskw do z(#czy
jest dowolna. O tym, ktry napd jest nadrzdny, a ktry podrzdny, decyduj# wy(#cznie
zworki znajduj#ce si na tych napdach.
Mo)esz spotka. si z r)nymi sposobami (#czenia kabli w niektrych instalacjach ID:.
Czasem z(#cze ,rodkowe jest po(#czone z p(yt# g(wn#, a pierwszy i drugi dysk s# na
przeciwnych ko%cach kabla (rozmieszczenie w kszta(cie litery Y). Je,li spotkasz si z takim
po(#czeniem, pamitaj, )e w niektrych takich instalacjach po(o)enie na kablu, a nie
ustawienie zworek decyduje o tym, czy dysk Jest dyskiem nadrzdnym, czy podrzdnym.
Kontrolowanie ustawie% master/slave przy u)yciu kabla, a nie zworek jest dokonywane z
wykorzystaniem specjalnego sygna(u CSEL w interfejsie ID: (ko%cwka 28). Je,li linia
CSEL (#czy dysk z interfejsem ID:, dysk jest automatycznie uwa)any za nadrzdny (master).
Je,li linia CSEL midzy napdem a interfejsem jest otwarta, dysk jest traktowany jako
podrzdny (slave).
Przy rozmieszczeniu napdw w kszta(cie litery Y, z(#cze interfejsu ID: znajduje si na
,rodku kabla. Przyjrzyj si bli)ej takiemu po(#czeniu. Je,li jeden z ko%cw litery" Y ma
otwart# lini 28 (zwykle jest to dziura w kablu na tej )yle), napd pod(#czony do systemu za
jego po,rednictwem bdzie zawsze napdem podrzdnym. Taki w(a,nie sposb (#czenia
napdw za pomoc# kable ID: jest wykorzystywany w systemach HP Yectra PC. Eliminuje
to konieczno,. ustawiania zworek w napdach ID:, ale mo)e te) sprawi. wiele k(opotw
tym, ktrzy z powy)szymi informacjami si zetknli.




Ustawienia zworek w napdach ID7
Konfigurowanie napdw ID: mo)e by. proste, jak w przypadku instalowania pojedynczego
dysku, lub k(opotliwe, zw(aszcza je,li trzeba zainstalowa. na jednym kablu dwa dyski,
pochodz#ce od r)nych wytwrcw.
Wikszo,. napdw ID: wystpuje w trzech konfiguracjach:
Pojedynczy napd (master)
Master (dwa napdy)
Slave (dwa napdy)

Poniewa) ka)dy napd ID: ma w(asny kontroler, musisz wyszczeglni., ktry dysk ma
pracowa. jako master, a ktry jako slave. Nie ma midzy nimi )adnej funkcjonalnej r)nicy,
za wyj#tkiem tego, )e napd okre,lony jako slave bdzie po zresetowaniu potwierdza( sygna(
DASP, informuj#c mastera o swojej obecno,ci w systemie. Wtedy master zacznie zwraca.
uwag na lini Drive Select, ktr# w innych przypadkach ignoruje. Informowanie dysku o
tym, )e pracuje jako slave, czsto powoduje op0nianie jego rozruchu o kilka sekund (zanim
wystartuje master), co zmniejsza obci#)enie zasilacza
Przed powstaniem specyfikacji ATA ID:, nie u)ywano )adnego standardu konfigurowania
napdw. Niektre firmy u)ywa(y nawet r)nych metod master/slave w r)nych modelach
w(asnych napdw. Prowadzi(o to do takich sytuacji, )e niektre napdy mog(y pracowa.
tylko w jednym specyficznym porz#dku master/slave lub slave/master. Dotyczy(o to
wikszo,ci starszych napdw ID: - wyprodukowanych przed wprowadzeniem specyfikacji
ATA.
Do skonfigurowania wikszo,ci napdw w pe(ni odpowiadaj#cych specyfikacji ATA
wystarcza jedna /worka (zworka Master/slave"). Niektre z nich potrzebuj# rwnie) zworki
Slave Present". Tabela 15.2 przedstawia ustawienia zworek wymagane przez wikszo,.
napdw ATA ID:.
Zworka Master" wskazuje, czy dysk jest master czy slave. Niektre napdy wymagaj# tak)e
ustawienia /.worki Slave Present", u)ywanej tylko przy konfigurowaniu dwch napdw i
instalowanej tylko w napdzie master, co jest nieco myl#ce. Zworka ta informuje napd, )e do
systemu do(#czony jest napd slave. W wielu napdach ATA ID: zworka Master" jest
opcjonalna i mo)e zosta. pominita. Jej instalacja nie sprawia k(opotw, natomiast pozwala
unikn#. wszelkich niejasno,ci, wic zalecam instalowanie zworek wymienionych powy)ej.
Napdy Conner Peripherals
Ze wzgldu na to, )e napdy Conner Peripherals trafi(y na rynek przed wprowadzeniem
specyfikacji ATA ID:, sposoby konfigurowania tych napdw czsto si r)ni# od sposobw
standardowych dla tej specyfikacji.
Napdy ID: pochodz#ce od r)nych producentw, (#czone w jednym komputerze, nie zawsze
chc# ze sob# wsp(pracowa.. Tabela 15.3 przedstawia ustawienie zworek, ktre jest
najbardziej optymalne dla wikszo,ci napdw Conner ID:.
Zworka C/D u)ywana jest od okre,lania, czy dany napd jest napdem nadrzdnym -master
(zwykle C - st#d C), czy napdem podrzdnym - slave (napdem D, st#d C/D). Napd jest
konfigurowany jako master, gdy zworka ta jest obecna (aktywna). Zworka DSP wskazuje, czy
w systemie zainstalowany jest napd podrzdny - slave. Zworka HSP powoduje wys(anie do
napdu master sygna(u slave obecny" (Slave Present), informuj#cego go o obecno,ci napdu
podrzdnego. Natomiast zworka ACT powoduje wysy(anie sygna(u przez napd master
podczas przebywania w stanie aktywno,ci.
Niektre napdy Conner nie maj# domy,lnie ustawionej obs(ugi standardowego interfejsu
CAM ATA. W zwi#zku z tym, do systemw z zainstalowanym napdem Conner, ktrego
domy,lne ustawienia nie zosta(y zmienione, nie mo)na do(#czy. napdu innego producenta,
ani jako dysku master, ani jako slave. Na szcz,cie, ustawienia konfiguracyjne mo)na czasem
zmieni. Zmiany te mo)na przeprowadzi. na dwa sposoby. Jednym z nich jest u)ycie
specjalnego programu s(u)#cego do wprowadzenia p(permanentnych zmian trybu pracy
dysku. Specjalny, umo)liwiaj#cy to plik, o nazwie FEATURE.COM, mo)na pobra. z BBS-u
(rodzaj tablicy informacyjnej zawieraj#cej programy) firmy Conner. Plik ten zawiera program
wy,wietlaj#cy bie)#ce ustawienia ISA/ATACAM i umo)liwiaj#cy zmienianie tych ustawie%.
Wprowadzona zmiana zapisywana jest w bajcie w(a,ciwo,ci (bajcie feature - st#d nazwa
pliku), w oprogramowaniu firmware napdu, co wystarcza do tego, by wikszo,. napdw
innych producentw mog(a pomy,lnie wsp(pracowa. z tymi napdami. Program ten
umo)liwia rwnie) przywracanie warto,ci domy,lnej bajta w(a,ciwo,ci, ktre to ustawienie
jest optymalne, je,li drugim (lub kolejnym) do(#czanym dyskiem jest tak)e dysk firmy
Conner.
Drugi sposb zmieniania domy,lnych ustawie% konfiguracyjnych napdw firmy Conner
mo)na zastosowa. w stosunku do niektrych tylko napdw tej firmy, a mianowicie do tych,
ktre wyposa)one s# w specjaln# zwork ATA/1SA. Zworka ta powinna by. prawie zawsze
ustawiona w pozycji ATA, co zapewnia tym dyskom kompatybilno,. ze standardem ATA (i
w(a,nie ustawienie zworki w tej pozycji stanowi drugi sposb umo)liwienia wsp(pracy
dyskom Conner z dyskami innych producentw - przyp. t(um.). Je,li jednak w systemie masz
zainstalowane tylko napdy firmy Conner, mo)esz t zwork pozostawi. w pozycji trybu
ISA. Niektre napdy Conner maj# rwnie) osobn# zwork (El) op0niaj#c# uruchamianie
dysku po w(#czeniu komputera, w celu zmniejszenia obci#)enia sieci w momencie, gdy
wszystkie urz#dzenia komputera s# uruchamiane. Zworka ta powinna by. aktywna na ka)dym
z napdw skonfigurowanych jako slave. W(#czanie wikszo,ci napdw innych
producentw jest automatycznie op0nianie podczas uruchamiania komputera. Wikszo,.
napdw Conner ma oprcz tego specjalny 12-pinowy konektor, ktry jest u)ywany do
zasilania dodatkowej diody ,wiec#cej (pinu - dioda +5 V, a pin2 - masa) oraz wszelkiego
rodzaju urz#dze% fabrycznych specjalnego przeznaczenia, u)ywanych do formatowania
niskiego poziomu, formatowania itp. czynno,ci. Firma o nazwie TCE sprzedaje urz#dzenie o
nazwie The Conner, ktre po pod(#czeniu do portu umo)liwia przeprowadzenie pe(nego
zainicjowania, formatowania i testowania napdu na poziomie fabrycznym. Urz#dzenie to
uwa)am za niezbdne dla ka)dego, kto obs(uguje wiksz# liczb napdw firmy Conner
Peripherals. Warto przy tym pamita., )e wikszo,. komputerw firmy Compaq korzysta
w(a,nie z napdw Conner. Wicej informacji na temat napdw tej firmy uzyskasz
korzystaj#c z systemu FAXBack pod numerem 0800/4conner (w USA - przyp. t(um.). Za
pomoc# tego systemu mo)na uzyska. informacje dotycz#ce ustawie% wszystkich zworek
w(a,ciwych dla napdw Conner
8-bitowa magistrala XT-Bus ID7
Wiele systemw o architekturze magistrali XT 1SA u)ywa dyskw twardych XT ID:.
Interfejs ID: tych systemw zwykle jest wbudowany w p(yt g(wn#. Komputery typu
1BM/PS2 - modele 25, 25-286, 30 oraz 30-286 - u)ywa(y 8-bitowego interfejsu XT ID:. Te
8-bitowe napdy XT ID: s# dzi, bardzo trudne do znalezienia. Prcz IBM-u, Western Digital
oraz Seagate, niewiele firm oferowa(o tego rodzaju napdy o pojemno,ciach przekraczaj#cych
40 MB. Ze wzgldu na to, )e interfejs ATA ID: ma architektur 16-bitow#, dyski tego typu
nie mog(y by. u)ywane w systemach 8-bitowych (typu XT), w zwi#zku z czym niektrzy
producenci napdw korzystali z 8-bitowych interfejsw napdw ID: dla systemw XT.
Napdy takie nigdy nie sta(y si specjalnie popularne i zwykle dostpne by(y w
pojemno,ciach 20 i 40 MB. Tabela 15.4 przedstawia standardowy uk(ad pinw 8-bitowego
z(#cza ID:.
Tabela 15.4.
Z,cze XT-bus ID6

Nazwa sygna(u

Pin

Pin

Nazwa
sygna(u
-RESET l 2 Masa
Bit danych 7 3 4 Masa
Bit danych 6 5 6 Masa
Bit danych 5 7 8 Masa
Bit danych 4 9 10 Masa
Bit danych 3 11 12 Masa
Bit danych 2 13 14 Masa
Bit danych l 15 16 Masa
Bit danych 0 17 18 Masa
Masa 19 20 Blokada (brak
pina)
AEN 21 22 Masa
-IOW 23 24 Masa
-IOR 25 26 Masa
-DACK 3 27 28 Masa
DR03 29 30 Masa
IR05 31 32 Masa
Bit adresu l 33 34 Masa
Bit adresu 0 35 36 Masa
-CSTFX 37 38 Masa
-Drive Active
(napd aktywny)
39

40

Masa






Tabela 15.5.
Ukad z,cza ID6 magistrali XT komputerw IBM PS/2 (model 25 i 30)

Nazwa sygna(u

Pin

Pin

Nazwa sygna(u

-RESET

l

2

-dysk
zainstalowany
Bit danych 0 3 4 Masa
Bit danych l 5 6 Masa
Bit danych 2 7 8 Masa
Bit danych 3 9 10 Masa
Bit danych 4 II 12 Masa
Bit danych 5 13 14 Masa
Bit danych 6 15 16 Masa
Bit danych 7 17 18 Masa
-IOR 19 20 Masa
-IOW 21 22 Masa
-CSTFX 23 24 Masa
Bit adresu 0 25 26 Masa
Bit adresu l 27 28 Masa
Bit adresu 2 29 30 +5VDC
Zarezerwowany 31 32 +5VDC
-DACK 3 33 34 Masa
DRO 35 36 Masa
IR05 37 38 Masa
I/O CH RDY 39 40 +12VDC
Dodatkowy 41 42 +12VDC
Dodatkowy 43 44 +12VDC


Nowsze systemy PS/l, systemy PS/Y aluepoint oraz PS/2 z 16-bitow# architektur# ISA
u)ywaj# napdw ATA ID:. Poniewa), mimo wielkiej r)norodno,ci napdw, prawie
wszystkie wyposa)one s# w interfejs ATA ID:, systemy takie mo)na (atwo naprawia. i
modernizowa.. Napdy ATA ID: s# dostpne w pojemno,ciach przekraczaj#cych l GB.
MCA ID7

Model 50 i nowsze modele komputerw IBM PS/2 wyposa)one s# w gniazda rozszerze%
MCA (Micro Channel Architecture). Mimo )e wikszo,. nowoczesnych systemw u)ywa
napdw SCSI, to w tych modelach komputerw IBM przez pewien czas u)ywa( napdy
MCA ID:. Interfejs MCA ID: jest rodzajem interfejsu ID:, ale zosta( zaprjektowany do
obs(ugi magistrali MCA ID: i w zwi#zku z tym nie jest kompatybilny z bardziej na rynku
rozpowszechnionym interfejsem ATA ID:. Bardzo niewiele firm poza IBM i Western Digital
produkowa(o napdy MCA ID: do tego rodzaju systemw. Je,li masz taki napd, to mo)esz z
niego korzysta. w systemach obs(uguj#cych ATA ID:, pod warunkiem, )e masz odpowiedni
MCA-ATA adapter, na przyk(ad firmy Arco Electronics lub Sigma Data. Je,li takiego
adapteru nie masz, czeka Ci wymiana napdu MCA na napd ATA lub napd SCSI. Na
pewno nie warto kupowa. nowego napdu tego rodzaju, gdy) jest on zbyt drogi jak na
mo)liwo,ci, ktre oferujeUk(ad pinw z(#cza MCA ID: jest przedstawiony w tabeli 15.6.

Tabela 15.6. Ukad stacza MCA ID6

Nazwa Pin Pin Nazwa sygna(u
-CD Al Bl Bit adresu 15
Bit adresu A2 B2 Bit adresu 14
Masa A3 B3 Masa
Bit adresu A4 B4 OSC(14,3MHz)
Bit adresu A5 B5 Masa
Bit adresu A6 B6 Bit adresu 12
+5VDC A7 B7 -CMD
Bit adresu A8 B8 -CD SFDBK
Bit adresu A9 B9 Masa
Bit adresu A10 B10 Bit danych l
+5VDC Ali Bil Bit danych 3
Bit adresu A12 B12 Bit danych 4
Bit adresu A13 B13 Masa
Bit adresu A14 B14 CHRESET
+5VDC A15 B15 Bit danych 8
Bit adresu A16 B16 Bit danych 9
Bit adresu A17 B17 Masa
Bit adresu A18 B18 Bit danych 12
+12VDC A19 B19 Bit danych 14
-ADL A20 B20 Bit danych 15
- \1\ B21 Masa
-BURST Ml B22 Bit danych 0
+5VDC A23 B23 Bit danych 2
ARBO A24 B24 Bit danych 5
Wprowadzenie do SCSI
SCSI (czyt. skazi) jest akronimem okre,lenia Smali Computer System Interface (dos(.:
systemowy interfejs ma(ego komputera). Interfejs ten wywodzi si z SASI (Shugart Asso-
ciates System Interface). Nie Jest to interfejs dysku, lecz interfejs poziomu systemowego.
SCSI nie jest bowiem rodzajem kontrolera, lecz magistral# mog#c# obs(ugiwa. do o,miu
urz#dze%. Jedno z nich, mianowicie kontroler, funkcjonuje jako brama komunikacyjna
pomidzy magistral# SCSI a magistral# komputera PC. SCSI nie porozumiewa si wic
bezpo,rednio z urz#dzeniami, takimi jak dyski twarde, lecz z wbudowanymi w te dyski
(urz#dzenia) kontrolerami.
Pojedyncza magistrala SCSI, jak ju) wspomnieli,my, mo)e obs(ugiwa. do o,miu Jedno-stek
fizycznych nazywanych zwykle identyfikatorami SCSJ ID. Jedn# z tych jednostek jest zawsze
do(#czona do p(yty g(wnej karta kontrolera, pozosta(ymi siedmioma mog# by. dowolne
urz#dzenia peryferyjne takie jak dyski twarde, napdy ta,m, napdy CD-ROM, skanery i inne
urz#dzenia pod(#czone do jednego kontrolera SCSI. Wikszo,. komputerw obs(uguje do czterech
kontrolerw SCSI, w zwi#zku z czym do jednej p(yty g(wnej do(#czy. mo)na nawet 28 r)nych
urz#dze%. Niektre nowsze wersje interfejsu SCSI obs(uguj# do 15 urz#dze% na jednej magistrali
(czyli umo)liwiaj# zainstalowanie 60 urz#dze% na jednym komputerze).
Dysk twardy SCSI zwykle ma wbudowany kontroler dysku oraz kontroler SCS1 - taki rodzaj
napdu nazywa si napdem osadzonym SCSI. Interfejs SCSI jest tu wbudowany w napd.
Wikszo,. napdw dyskw twardych SCSI to napdy ID: z do(#czonym kontrolerem SCSI.
W przypadku dyskw SCSI nie trzeba wiedzie., jaki rodzaj kontrolera kontroluje dysk, gdy)
komputer i tak nie mo)e si porozumiewa. z tym kontrolerem bezpo,rednio, jak z
kontrolerami pod(#czonymi do p(yty g(wnej, lecz komunikacja odbywa si za
po,rednictwem zainstalowanego na magistrali komputera kontrolera SCSI. Dostp do napdu
mo)na uzyska. tylko za pomoc# protoko(w SCSI.
Firma Apple pocz#tkowo zainteresowa(a si SCSI jako niedrogim sposobem rozwi#zania
problemw w systemach Macintosh, ktre uprzednio spowodowa(a. In)ynierowie z Apple
zdali sobie spraw, )e za(o)on# przez nich bezsiotowo,. (czyli brak gniazd umo)liwiaj#cych
pod(#czanie urz#dze% zewntrznych) mo)na uzyska. jedynie u)ywaj#c standardu SCSI - i
wbudowali w kontroler w elektronik komputera. Ze wzgldu na to, )e systemy PC od
pocz#tku by(y przygotowane do rozbudowywania, pd ku tej nowej technologii nie by( a) tak
wielki. Przy o,miu s(otach (gniazdach rozszerze%) mog#cych obs(ugiwa. r)ne urz#dzenia i
kontrolery w komputerach IBM oraz IBM-kompatybilnych, wydawa(o si, )e SCSI nie jest
potrzebne.

Teraz jednak SCSI zdobywa coraz to szersze krgi zwolennikw, ze wzgldu na mo)liwo,.
znacznego rozszerzenia systemu (bez obaw o konflikty zasobw) oraz dostpno,. wielu
urz#dze% z wbudowanym interfejsem SCSI. Jednak du)o czasu min(o, zanim SCSI zosta(o
ostatecznie zaakceptowane. G(wnie z tego powodu, )e za standardem SCSI nie sta(a )adna
si(a ekonomiczna potrafi#ca przekona. pozosta(ych producentw do jednego standardu;
przynajmniej nie na rynku komputerw kompatybilnych z IBM. W zwi#zku z tym, ka)dy
producent wdra)a( w(asn# wersj tego standardu, zw(aszcza na poziomie kontrolerw.

SCSI jest bowiem standardem, tak samo jak standardem jest (#cze RS-232 (port szeregowy,
do ktrego zwykle do(#czana jest mysz). W odr)nieniu jednak od tego drugiego standardu,
SCSI definiuje tylko po(#czenia sprztowe, nie specyfikuj#c sposobu komunikowania si z
urz#dzeniami obs(uguj#cymi ten standard. Oprogramowanie (#czy podsystem SCSI z
systemem komputera, lecz niestety, wikszo,. sterownikw dzia(a jedynie ze ,ci,le
okre,lonymi urz#dzeniami i kontrolerami.

Na przyk(ad skaner sprzedawany jest z osobnym kontrolerem SCSI, ktry do(#cza si do
systemu; napd CD-ROM wymaga swojego (innego) kontrolera SCSI i oprogramowania,
ktre dzia(a jedynie z tym w(a,nie kontrolerem. Taki przyk(adowy komputer, z
zainstalowanymi ju) dwoma kontrolerami SCSI, wymaga(by u)ycia trzeciego tego typu
kontrolera w celu obs(ugi dyskw twardych SCSI, poniewa) kontrolery dostarczane przez
producentw skanerw i CD-ROM-w nie zawieraj# samo (aduj#cego si BIOS-u, ktry
mg(by obs(ugiwa. napdy dyskw twardych
Wiele z powy)szych ogranicze% wynika jedynie z tego, )e producenci chtnie zaoszczdziliby jak
najwiksz# sum na produkcji. Dlatego wypuszczane przez nich kontrolery by(y czsto okrojone z
wszelkich funkcji, ktre by(yby nieprzydatne przy wsp(pracy z ich urz#dzeniami. Na szcz,cie
zakup osobnego kontrolera z pe(nymi mo)liwo,ciami rozwi#zuje powy)sze problemy, gdy)
pozwala na bezpo,rednie pod(#czenie do niego wszelkich urz#dze% z tego zespo(u musz# przej,.
przez obwody kontrolera dysku, ktre w napdach SCSI s# praktycznie takie same jak w ATA-
IDE. W napdzie ATA-IDE dane te s# bezpo,rednio przekazywane na magistral systemow#. Z
kolei w napdzie SCSI dane najpierw musz# przej,. przez wbudowany adapter interfejsu
magistrali SCSI, nastpnie by. przes(ane przez sam# magistral SCSI, a nastpnie przej,. przez
kolejny kontroler interfejsu, znajduj#cy si na karcie host-adaptera. D(u)sza droga, jak# musz#
pokona. dane, sprawia, )e transfer SCSI jest wolniejszy ni) bezpo,redni transfer ATA-IDE.
Panuje powszechne przekonanie, )e SCSI jest du)o szybsze od ID:. Niestety, zwykle jest to
przekonanie b(dne. Powsta(o ono na skutek porwnywania wy(#cznie surowych"
mo)liwo,ci magistrali 1SA i SCSI. 8-bitowa magistrala Fast SCSI-2 mo)e przesy(a. dane z
prdko,ci# 10 MB/s, a 16-bitowa magistrala ISA, z ktrej korzystaj# napdy ID:, przesy(a
dane z prdko,ci# od 2 do 8 MB/s. Porwnuj#c tylko prdko,ci transferu danych przez
magistral, mo)na doj,. do wniosku, )e SCSI jest szybsze. W rzeczywisto,ci prdko,.
transferu nie jest ograniczeniem, s# nim natomiast obwody kontrolera dysku oraz zesp(
g(owic. Warto tak)e pamita., )e je,li nie korzystasz z adaptera PCI, VL-BUS, EISA lub 32-
bitowego adaptera MCA SCSI, szybko,. transferu danych SCSI bdzie ograniczona
wydajno,ci# magistrali g(wnej oraz napdu.
Z drugiej strony, nowoczesne systemy operacyjne s# wielozadaniowe, a urz#dzenia SCSI (z
ich wszystkimi dodatkowymi obwodami kontrolerw) pracuj# niezale)nie od siebie (w
odr)nieniu od urz#dze% ID:). Powoduje to, )e dane mog# by. rwnocze,nie odczytywane i
wysy(ane do ka)dego urz#dzenia SCSI, czego efektem jest sprawniejsza wielozadaniowo,.
oraz zwikszona ca(kowita przepustowo,.. Najbardziej zaawansowane systemy operacyjne,
takie jak Windows NT, umo)liwiaj# nawet (#czenie napdw w struktury. Zestaw taki to dwa
lub wicej napdw, ktre u)ytkownik widzi jako jeden. Dane s# rwno dzielone midzy
poszczeglne dyski, co zwiksza ich ca(kowit# przepustowo,..
Wicej informacji na ten temat znajdziesz pod adresem internetowym:

http://www.microsoft.com/kb/articles/ql 13/9/33.htm








Pojedyncze lub r&nicowe SCSI
Zwyk(e" SCSI czsto nazywane jest terminem single-ended (mo)na to rozumie. jako
niesymetryczne, jednoko%cwkowe czy pojedyncze). Ka)dy sygna( jest przesy(any przez
magistral jednym, w(a,ciwym dla tego sygna(u przewodem. W r)nicowym SCSI ka)dy
sygna( jest przesy(any par# przewodw. Pierwszy przewd przenosi taki sam sygna( jak w
przypadku trybu pojedynczego SCSI, natomiast drugi przenosi logiczne odwrcenie tego
sygna(u. Urz#dzenie odbieraj#ce odczytuje r)nic tych sygna(w (st#d nazwa r)nicowe
SCSf). Takie rozwi#zanie zmniejsza wra)liwo,. na zak(cenia i pozwala na stosowanie
d(u)szych przewodw. R)nicowe SCSI mo)e korzysta. z kabli o d(ugo,ci do 25 m, podczas
gdy pojedyncze SCSI dzia(a poprawnie tylko przy d(ugo,ci kabla mniejszej ni) 6 m dla
standardowych transferw synchronicznych i asyn-chronicznych oraz mniejszej ni) 3 m dla
Fast SCSI. Urz#dzenia pojedyncze oraz urz#dzenia r)nicowe nie mog# by. jednocze,nie
pod(#czone do magistrali SCSI - rezultat by(by katastrofalny (i towarzyszy(by mu dym!).

Pomy(ka jest mo)liwa, poniewa) kable i z(#cza obydwu typw urz#dze% s# takie same.
Zwykle jednak nie stanowi to problemu, gdy) bardzo niewiele urz#dze% korzysta z r)nico-
wego SCSI. Zw(aszcza w ,rodowisku PC bdziesz mie. do czynienia niemal wy(#cznie z
urz#dzeniami pierwszego rodzaju. Je,li mimo wszystko natrafisz na urz#dzenie, ktre mo)e
sprawia. wra)enie r)nicowego, jest kilka sposobw sprawdzenia, czy rzeczywi,cie nim jest.
Pierwszy polega na znalezieniu specjalnego oznaczenia na urz#dzeniu. Typ singie-ended i
r)nicowe SCSI fabrycznie oznaczane s# za pomoc# r)nych symboli, ktre przedstawia
rysunek 15.4

Rysunek15.4
Uniwersalne symbole pojedynczego i r)nicowego SCSI





Je,li nie dostrzegasz takich symboli, mo)esz sprawdzi., czy urz#dzenie jest r)nicowe, za
pomoc# omometru. Przy u)yciu omometru mierzysz oporno,. pomidzy pinami 21 i 22 na
z(#czu urz#dzenia. W systemie pojedynczym ko%cwki te powinny by. zwarte ze sob# oraz z
mas#. W urz#dzeniu r)nicowym powinny by. otwarte i powinna wystpowa. miedzy nimi
do,. du)a oporno,.. Ale raczej nie natkniesz si na ten typ urz#dze%, gdy) niemal wszystkie
urz#dzenia SCSI pracuj#ce w ,rodowisku PC to urz#dzenia z pojedynczym przesy(em.
SCSI-1 i SCSI-2
Specyfikacja SCSI-2 jest w zasadzie ulepszon# wersj# SCSI-1. Udoskonalono niektre cz,ci
specyfikacji oraz dodano kilka nowych funkcji oraz opcji. Urz#dzenia SCSI-1 i SCSI-2 s#
kompatybilne, a,e SCSI-1 ignoruje elementy dodane w SCSI-2 (nie obs(uguje ich).
Niektre zmiany w SCSI-2 s# bardzo nieznaczne. Na przyk(ad, w SCSI-1 kontrola parzysto,ci
magistrali by(a opcjonalna, natomiast w SCSI-2 jest zaimplementowana na sta(e. Innym
wymogiem jest, aby urz#dzenia inicjuj#ce, jak host-adaptery, zasila(y terminatory, co i tak
wikszo,. urz#dze% czyni
SCSI-2 ma tak)e kilka elementw opcjonalnych:
FastSCSI
WideSCSI
Kolejkowanie polece%
Z(#cza kablowe o wysokiej przepustowo,ci
Ulepszona terminacja aktywna (Alternative 2)
S# to tylko opcje. Je,li pod(#czysz np. napd Fast SCSI do host-adaptera standardowego
SCSI, interfejs bdzie dzia(a(, ale z prdko,ciami w(a,ciwymi dla standardowego SCSI.
SCSI-3
SCSJ-3 jest nazw# u)ywan# do opisu zestawu wprowadzanych obecnie standardw. Jest to po
prostu nowa generacja dokumentw, z ktrymi produkt musi by. zgodny. Patrz Nowe
polecenia" w dalszej cz,ci tego rozdzia(u.
Fast i Fast-Wide SCSI
Fast SCSI oznacza zdolno,. przeprowadzania synchronicznego transferu danych z du)#
szybko,ci#. Przy standardowym, 8-bitowym okablowaniu SCSI, Fast SCSI mo)e osi#gn#.
prdko,. transferu do 10 MB/s. W po(#czeniu z 16-bitowym interfejsem Wide SCSI,
prdko,. wzrasta do 20 MB/s (konfiguracja nazywana Fast/Wide).
Fast-20 (Ultra) SCSI
Fasl-20, czyli Ultra SCSf oznacza zdolno,. przeprowadzania synchronicznego transferu
danych z szybko,ci# dwukrotnie wiksz# ni) w przypadku Fast SCSI. Rozwi#zanie to
wprowadzono w szkicu specyfikacji SCSI-3 i jest obecnie stosowane przede wszystkim w
bardzo szybkich twardych dyskach. Przy standardowym okablowaniu Ultra SCSI osi#ga
prdko,. transferu 20 MB/s. W po(#czeniu z 16-bitowym interfejsem Wide SCSI osi#ga
prdko,. 40 MB/s (konfiguracja nazywana Ultra/Wide).
Fast-40 SCSI
Fast-40 SCSI jest przewidywan# nowelizacj# SCSI-3 (wspomnianego wcze,niej w tym
rozdziale), umo)liwiaj#c# uzyskanie prdko,ci transferu 40 MB/s.
Wide SCSI

Wide SCSI umo)liwia rwnoleg(y transfer danych poprzez 16-bitow# magistral. Rozszerzone
po(#czenie wymaga stosowania nowych kabli. Standardowy 50-)y(owy, 8-bitowy przewd
nazywany jest kablem A (A cable). Specyfikacja SCSI-2 pierwotnie zdefiniowa(a specjalny,
68-)y(owy kabel B, ktry mia( by. u)ywany razem z kablem A, ale wytwrcy zignorowali t
specyfikacj na korzy,. nowszego, 68-)y(owego kabla P. Sta( si on cz,ci# specyfikacji
SCSI-3. Kabel P wypar( kombinacj kabli A i B, poniewa) mo)e by. u)ywany samodzielnie
(bez kabla A) w konfiguracjach Wide SCSI

32-bitowa wersja Wide SCSI zosta(a pierwotnie zaprojektowana na papierze jako cz,.
specyfikacji SCSI-2, ale nie zyska(a popularno,ci w ,rodowisku PC i prawdopodobnie d(ugo
jej tu nie znajdzie. Teoretycznie, 32-bitowe implementacje SCSI wymaga(yby dwch kabli:
68-)y(owego kabla P i 68-)y(owego kabla Q.


0wiat#owodowe SCSI
1wiat(owodowe SCSI jest specyfikacj# interfejsu szeregowego, u)ywaj#cego
,wiat(owodowego (#cza i charakterystyki protoko(u, z zestawem polece% SCSI. Umo)liwia
przesy(anie danych z szybko,ci# 100 MB/s, przy zastosowaniu kabla ,wiat(owodowego lub
koncentrycznego.
Terminacja
Poprawne funkcjonowanie magistrali SCSI o pojedynczym sygnale zale)y od ,cis(ej
tolerancji wzgldem napi. terminuj#cych. Niestety, 132-omowa terminacja, zdefiniowana w
dokumencie SCSI-1, nie by(a przewidziana do pracy przy wysokich prdko,ciach, jakie
mo)na obecnie osi#gn#. w transmisji synchronicznej. Te pasywne terminatory mog#
powodowa. odbicia sygna(u, powoduj#ce b(dy przy zwikszonej prdko,ci transferu lub
przy do(#czeniu do magistrali kilku urz#dze%. SCSI-2 definiuje stabilizowany napiciowo
terminator aktywny, obni)aj#cy impedancj do 110 omw i poprawiaj#cy niezawodno,.
systemu.
Kolejkowanie polece+
W specyfikacji SCSI-1 urz#dzenie inicjuj#ce, takie jak host-adapter, mog(o wysy(a. tylko po
jednym poleceniu do jednego urz#dzenia. W SCSI-2, host-adapter mo)e wys(a. do 256
polece%, ktre bd# przechowywane i przetwarzane przez urz#dzenie przed wys(aniem przez
nie sygna(u odpowiedzi do magistrali SCSI. Urz#dzenie docelowe mo)e nawet zmieni.
kolejno,. polece%, w celu wydajniejszego ich wykonania. W(a,ciwo,. ta jest szczeglnie
przydatna w ,rodowiskach wielozadaniowych, takich jak OS/2 czy WindowsNT, ktre mog#
j# odpowiednio wykorzysta..
Nowe polecenia
Powszechnie u)ywana przez producentw tzw. Wsplna lista rozkazw (Common Command
Set) zosta(a oficjaln# cz,ci# standardu SCSI-2. Lista ta by(a przeznaczona g(wnie dla
napdw dyskw i nie zawiera(a polece% specyficznych dla urz#dze% innych rodzajw. W
SCSI-2 zmodyfikowano wiele starszych rozkazw, dodano tak)e kilka nowych: dla CD-
ROM-w, napdw optycznych, skanerw, urz#dze% komunikacyjnych oraz zmieniaczy p(yt
(np. szaf graj#cych).
SCSI-3

Cho. specyfikacja SCSI-2 zosta(a przyjta niedawno (aczkolwiek od d(u)szego czasu nie
ulega(a ju) )adnym zmianom), obecnie rozwija si ju) specyfikacja SCSI-3. Bdzie ona
zawiera. wszystko to, co jej poprzedniczka, a oprcz tego nowe polecenia, funkcje i
w(a,ciwo,ci. Przyk(adowo, SCSI-3 bdzie mog(o obs(ugiwa. do 32 urz#dze% do(#czonych do
magistrali, zamiast jedynie o,miu w(a,ciwych dla standardowego SCSI

Do najciekawszych propozycji SCSI-3 nale)y szeregowe SCSI (Serial SCSI), uk(ad
u)ywaj#cy tylko 6-)y(owego kabla i umo)liwiaj#cy transfer danych z prdko,ci# do 100
MB/s! Przej,cie z transmisji rwnoleg(ej na szeregow# pozwoli uregulowa. problemy
op0nie%, zak(ce% oraz terminacji, ktre by(y zmor# SCSI-2, a tak)e upro,ci po(#czenia
kablowe. Szeregowe SCSI bdzie w stanie przes(a. wicej danych przewodem 6-)y(owym,
ni) 32-bitowe Fast Wide SCSI mo)e przes(a. za pomoc# 128 )y(! Planuje si instalowanie
szeregowego SCSI na p(ytach g(wnych przysz(ych systemw, co umo)liwi fenomenaln#
popraw ich wydajno,ci oraz mo)liwo,ci rozbudowy systemw.


Szeregowe SCSI nie sprawi, )e starsze host-adaptery i kable w ci#gu jednej nocy stan# si
przestarza(e, spowoduje jednak, )e okablowanie bdzie w przysz(o,ci przypomina(o
uk(adank. Szeregowe SCSI umo)liwia stosowanie d(u)szych kabli, zmniejsza zak(cenia
elektromagnetyczne i u(atwia pod(#czanie laptopw, notebookw i stacji dekuj#cych.
Oczekuje si, )e SCSI-3 pozwoli na bezproblemow# instalacj z automatycznym (PnP)
konfigurowaniem SCSI ID oraz uk(adami terminuj#cymi.
Minie jeszcze troch czasu, zanim standard SCSI-3 zostanie formalnie przyjty. Ale istnieje w
postaci dokumentw projektowych i je,li jakie, jego elementy oka)# si stabilne, mo)emy
oczekiwa., )e jeszcze przed jego formalnym przyjciem pojawi# si na rynku produkty
reklamowane jako kompatybilne z SCSI-3 (ju) si pojawi(y - przyp. t(um.). Poniewa)
standard ten zawiera w sobie elementy SCSI-2, w(a,ciwie ka)dy mo)e nazywa. urz#dzenia
SCSI-1 i SCSI-2 urz#dzeniami SCSI-3. Podchod0 wic ostro)nie do tak reklamowanych
produktw. Niektre z nowych elementw SCSI-3 prawdopodobnie bd# niekompatybilne z
wcze,niejszymi implementacjami SCSI, wic na ich pojawienie si na rynku trzeba bdzie
zapewne poczeka. troch d(u)ej.
Kable i z#$cza SCSI
Standardy SCSI dotycz#ce kabli i z(#czy s# bardzo specyficzne. Najpowszechniej
stosowanymi typami z(#czy okre,lonych w tym standardzie s#: 50-stykowe, nieekranowane
z(#cze typu pin-header, u)ywane do wewntrznych po(#cze% SCSI, oraz 50-stykowe,
ekranowane, zatrzaskowe z(#cza typu Centronics do po(#cze% zewntrznych. W oficjalnej
specyfikacji ekranowane z(#cze typu Centronics wystpuje pod nazw,^ Alternative 2.
Zarwno magistrala pojedyncza, jak i magistrala r)nicowa, umo)liwiaj# stosowanie zarwno
pasywnej, jak i aktywnej terminacji (preferuje si aktywn#). 50-przewodowa konfiguracja
magistrali zosta(a zdefiniowana w standardzie SCSI-2 jako konfiguracja z kablem A.
Nowelizacja SCSI-2 rozszerzy(a zestaw z(#cz A-kablowych o opcjonalne, 50-stykowe z(#cze
D-shell o wysokiej przepustowo,ci. Jest ono tak)e znane pod nazw# Alternative l. Z(#cze
Alternative 2 (zatrzaskowe typu Centronics) pozosta(o w wersji nie zmienionej. W celu
umo)liwienia 16- i 32-bitowej transmisji danych, rozszerzono standard SCSI-2 o specyfikacj
68-przewodowego kabla B. Jednak)e musi on by. u)ywany rwnolegle z kablem A. W
przemy,le nie przyj#( si na wiksz# skal kabel B i nie wystpuje on ju) w standardzie SCSI-
3.
W SCSI-3, kabel B zosta( zast#piony nowym, 68-)y(owym kablem P. Zarwno z kablem P,
jak i kablem A, stosowane s# ekranowane i nieekranowane, wysokiej przepustowo,ci z(#cza
D-shell. Z(#cza ekranowane u)ywaj# zatrzasku wciskanego w odr)nieniu od z(#cz typu
Centronics, u)ywaj#cych zatrzasku drucianego. W celu zapewnienia wysokiej jako,ci
sygna(u, konieczne jest stosowanie aktywnej terminacji magistrali pojedynczej
Wyprowadzenia kabli i z#$cz SCSI
Poni)ej wyszczeglniono wyprowadzenia r)nych rodzajw kabli i z(#cz SCSI. Istniej# dwie
wersje SCSJ, r)ni#ce si od siebie pod wzgldem elektrycznym: pojedyncza oraz r)nicowa.
S# one elektrycznie niekompatybilne i nie mog# by. ze sob# (#czone, gdy) spowodowa(oby to
ich uszkodzenie. Na szcz,cie, wyprodukowano niewiele urz#dze% r)nicowych
przeznaczonych dla komputerw PC, wic problem ten raczej nigdy nie zaistnieje. Dla
obydwu elektrycznych wersji SCSI istniej# trzy typy kabli:
kabel A (standard SCSI)
kabel P (16- i 32-bitowe Wide SCSI)
kabel Q (32-bitowe Wide SCSI)

Najcz,ciej spotykanym kablem jest kabel A, u)ywany w wikszo,ci instalacji SCSI-1 oraz
SCSI-2. Aplikacje SCS1-2 Wide (16-bitowe) u)ywaj# kabla P, ktry w zupe(no,ci zastpuje
kabel A. 5#cz#c kable A i P za pomoc# specjalnych adapterw, mo)esz jednocze,nie
pod(#cza. do pojedynczej magistrali urz#dzenia zwyk(ego SCSI oraz urz#dzenia Wide SCSI.
32-bitowe aplikacje Wide SCSI-3 u)ywaj# rwnolegle kabli P i Q dla wszystkich urz#dze%
32-bitowych. Obecnie nie ma tego typu aplikacji dla PC i ze wzgldu na konieczno,.
stosowania dwch kabli, standard ten prawdopodobnie nieprdko stanie si popularny.
Z kablami A mo)na stosowa. z(#cza typu pin-header (wewntrzne) lub zewntrzne z(#cza
ekranowane, ka)de z innym uk(adem wyprowadze%. Kable P i Q maj# z(#cza z takim samym
uk(adem wyprowadze% w po(#czeniach zewntrznych i wewntrznych.
Kable i z#$cza pojedynczego SCSI

W systemach PC najpopularniejszy jest interfejs przedstawiony w tabelach 15.8 i 15.9. Kabel
A dostpny jest zarwno w konfiguracji wewntrznej (nieekranowanej), jak i zewntrznej
(ekranowanej). Znak -" poprzedzaj#cy nazw sygna(u oznacza, )e sygna(em aktywnym jest
sygna( niski (Active 5w). Linie sygna(u zarezerwowany" (RESERYED) zachowuj#
ci#g(o,. na ca(ej d(ugo,ci magistrali. W magistrali z kablem A linie zarezerwowany"
powinny pozosta. otwarte w urz#dzeniu SCSI (ale mog# te) by. po(#czone z mas#) i
po(#czone z mas# w uk(adach terminatorw. W przypadku kabli P i Q, linie zarezerwowany"
powinny pozosta. otwarte w urz#dzeniach SCSI i w uk(adach terminatorw magistrali.

Tabela 15.8.
. A-kcihiowe pojedyncze wewn!trzne z,cze nieekranowane

Nazwa
sygna(u
Pin

Pin

Nazwa sygna(u

Masa l 2 -DB(0)
Masa 3 4 -DB(1)
Masa 5 6 -DB(2)
Masa 7 8 -DB(3)
Masa 9 10 -DB(4)
Masa 11 12 -DB(5)
Masa 13 14 -DB(6)
Masa 15 16 -DB(7)
Masa 17 18 -DB(parytet)
Masa 19 20 Masa
Masa 21 22 Masa
Zarezerwowan
y
23 24 Zarezerwowany
Otwarty 25 26 TERMPWR
Zarezerwowan
y
27 28 Zarezerwowany
Masa 29 30 Masa
Masa 31 32 -ATN
Masa 33 34 Masa
Masa 35 36 -BSY
Masa 37 38 -ACK
Masa 39 40 -RST
Masa 41 42 -MSG
Masa 43 44 -SEL
Masa 45 46 -C/D
Masa 47 48 -REO
Masa 49 50 -I/O

Tabela 15.9.
Ekranowane dacze zewn!trzne kabla A pojedynczego

Sygna(u Name Pin Pin
Masa 1 26 -DB(0)
Masa 2 27 -DB(1)
Masa 3 28 -DB(2)
Masa 4 29 -DB(3)
Masa 5 30 -DB(4)
Masa 6 31 -DB(5)
Masa 7 32 -DB(6)
Masa 8 33 -DB(7)



Sygna(u Name Pin Pin
Masa 9 34 -DB(parytet)
Masa 10 35 Masa
Masa 11 36 Masa
Zarezerwowany 12 37 Zarezerwowany
Otwarty 13 38 TERMPWR
Zarezerwowany 14 39 Zarezerwowany
Masa 15 40 Masa
Masa 16 41 -ATN
Masa 17 42 Masa
Masa 18 43 -BSY
Masa 19 44 -ACK
Masa 20 45 -RST
Masa 21 46 -MSG
Masa 22 47 -SEL
Masa 23 48 -C/D
Masa 24 49 -REQ
Masa 25 50 -I/O

IBM uczyni( interfejs SCSI standardem dla w(a,ciwie wszystkich systemw PS/2
produkowanych po roku 1990. Systemy te u)ywaj# kontrolera Micro-Channel SCSI lub maj#
kontroler SCSI wbudowany w p(yt g(wn#. Niezale)nie od rodzaju kontrolera, interfejs SCSI
firmy IBM u)ywa specjalnych 60-stykowych ekranowanych z(#czy zewntrznych typu mini-
Centronics, nie u)ywanych przez innych producentw. W celu po(#czenia tego typu z(#cza ze
standardowym 50-stykowym, stosowanym w wikszo,ci urz#dze% SCSI, nale)y u)y.
specjalnego kabla IBM. Uk(ad pinw 60-stykowego ekranowanego z(#cza zewntrznego IBM
typu mini-Centronics przedstawiony jest w Tabeli 15.10. Zauwa), )e pomimo innego
rozmieszczenia pinw tego z(#cza, ich numeracja jest taka sama jak w przypadku
wewntrznych, nieekranowanych gniazd SCSI.




Tabela 15.10.
60-stykowe ekranowane z,cze zewn!trzne IBM PS/2 SCSI

Nazwa
sygna(u
Pin

Pin

Nazwa sygna(u

Masa l 60 Nie po(#czony
DB(0) 2 59 Nie po(#czony
Masa 3 58 Nie po(#czony
DB(1) 4 57 Nie po(#czony
Masa 4 38 -DB(15)
Masa 5 39 -DB(parytetl)
Masa 6 40 -DB(0)
Masa 7 41 -DB(1)
Masa 8 42 -DB(2)
Masa 9 43 -DB(3)
Masa 10 44 -DB(4)
Masa 11 45 -DB(5)
Masa 12 46 -DB(6)
Masa 13 47 -DB(7)
Masa 14 48 -DB(parytet 0)
Masa 15 49 Masa
Masa 16 50 Masa
TERMP
WR
17 51 TERMPWR
TERMP
WR
18 52 TERMPWR
Zarezerw
owany
19 53 Zarezerwowany
Masa 20 54 Masa
Masa 21 55 -ATN
Masa 22 56 Masa
Masa 23 57 -BSY
Masa 24 58 -ACK
Masa 25 59 -RST
Masa 26 60 -MSG
Masa 27 61 -SEL
Masa 28 62 -C/D
Masa 29 63 -REQ
Masa 30 64 -I/O
Masa 31 65 -DB(8)
Masa 32 66 -DB(9)
Masa 33 67 -DB(10)
Masa 34 68 -DB(ll)

Kabel Q jednoko%cwkowy i jego z(#cze stosowane s# jedynie w 32-bitowych instalacjach
SCSI, ktre wymagaj# rwnie) kabla P (jego uk(ad pinw znajdziesz w tabeli 15.12). 32-
bitowe instalacje SCSI wci#) spotykane s# jeszcze w ilo,ciach ,ladowych

Tabela 15.12.
Z,cze wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla Ojednoko.cwkowego

Nazwa
sygna(u

Pin

Pin

Nazwa sygna(u

Masa l 35 -DB(28)
Masa 2 36 -DB(29)
Masa 3 37 -DB(30)
Masa 4 38 -DB(31)
Masa 5 39 -DB(parytet 3)
Masa 6 40 -DB(16)
Masa 7 41 -DB(17)
Masa 8 42 -DB(18)
Masa 9 43 -DB(19)
Masa 10 44 -DB(20)
Masa 11 45 -DB(21)
Masa 12 46 -DB(22)
Masa 13 47 -DB(23)
Masa 14 48 -DB(parytet 2)
Masa 1S 49 Masa
Masa 16 50 Masa
TERMP
WRQ
17

S1

TERMPWRQ

TERMP
WRQ
18

S2

TERMPWRQ

Zarezerw
owany
19

53

Zarezerwowany

Masa 20 S4 Masa
Masa 21 55 Terminowany
Masa 22 S6 Masa
Masa 23 57 Terminowany
Masa 24 58 -ACKQ
Masa 25 59 Terminowany
Masa 26 60 Terminowany
Masa 27 61 Terminowany
Masa 28 62 Terminowany
Masa 29 63 -REQQ
Masa 30 64 terminowany
Masa 31 65 -DB(24)
Masa 32 66 -DB(25)
Masa 33 67 -DB(26)
R&nicowe sygna#y SCSI
R)nicowe SCSI nie jest zwykle u)ywane w ,rodowisku komputerw osobistych, cho.
bardzo chtnie stosowane jest w minikomputerach ze wzgldu na znaczne d(ugo,ci magistrali,
jakie dopuszcza ta konstrukcja. Mimo )e z(#cze to nie jest zbyt popularne w
mikrokomputerach, jego uk(ad przedstawiam poni)ej dla celw porwnawczych.
Z(#cze kabla A (r)nicowe) jest dostpne w dwch wersjach: jako wewntrzne z(#cze
nieekranowane oraz w formie zewntrznego z(#cza ekranowanego. Tabela 15.13 przedstawia
uk(ad pinw kabla wewntrznego, podczas gdy tabela 15.14 ukazuje ich uk(ad w z(#czu kabla
zewntrznego.

Tabela 15.13.
Nieekranowane z,cze wewn!trzne kabla A (r)nicowe)

Nazwa
sygna(u
Pin

Pin

Nazwa sygna(u

RESET l 2 -dysk zainstalowany
Masa l 2 Masa
+DB(0) 3 4 -DB(0)
+DB(1) 5 6 -DB(1)
+DB(2) 7 8 -DB(2)
+DB(3) 9 10 -DB(3)
+DB(4) 11 12 -DB(4)
+DB(5) 13 14 -DB(5)
+DB(6) 15 16 -DB(6)
+DB(7) 17 18 -DB(7)
+DB(pa
rytet)
19 20 -DP(parytet)
D1FFS
ENS
21 22 Masa
Zarezer
wowan
23 24 Zarezerwowany
TERMP
WR
25 26 TERMPWR
Zarezer
wowan
27 28 Zarezerwowany
+ATN 29 30 -ATN
Masa 31 32 Masa
+BSY 33 34 -BSY
+ACK. 35 36 -ACK.
+RST 37 38 -RST
+MSG 39 40 -MSG
+SEL 41 42 -SEL
+C/D 43 44 -C/D
+REQ 45 46 -REQ
+1/0 47 48 -I/O
masa 49 50 masa

Tabela 15.14.
Wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla Q (r)nicowe)

Nazwa
sygna(u
Pin

Pin

Nazwa sygna(u

RESET l 2 -dysk zainstalowany
+DB(28
)
l 35 -DB(28)
+DB(29
)
2 36 -DB(29)
+DB(30
)
3 37 -DB(30)
+DB(31
)
4 38 -DB(31)
+DB(pa
rytet 3)
5 39 -DB(parytet 3)
Masa 6 40 Masa
+DB(16
)
7 41 -DB(16)
+DB(17
)
8 42 -DB(17)
+DB(18
)
9 43 -DB(18)
+DB(19
)
10 44 -DP(19)
+DB(20
)
11 45 -DB(20)
+DB(21
)
12 46 -DB(21)
+DB(22
)
13 47 -DB(22)
+DB(23
)
14 48 -DB(23)
+DB(pa
rytet 2)
15 49 -DB(parytet 2)
DIFFSE
NS
16 50 masa
TERMP
WRQ
17 51 TERMPWRQ
TERMP
WRQ
18 52 TERMPWRQ
Zarezer
wowan
19 53 Zarezerwowany
Termin
owany
20 54 Terminowany
Masa 21 55 Masa
Termin
owany
22 56 Terminowany
+ACK
Q
23 57 -ACKQ
Termin
owany
24 58 Terminowany
Termin
owany
25 59 Terminowany
Termin
owany
26 60 Terminowany
Termin
owany
27 61 Terminowany
+REQQ 28 62 -REQQ
Termin
owany
29 63 Terminowany
Masa 30 64 Masa
+DB(24
)
31 65 -DB(24)
+DB(25
)
32 66 -DB(25)
+DB(26
)
33 67 -DB(26)
+DB(27
)
34 68 -DB(27)






mi nacja
Ko%ce wszystkich magistral musz# by. elektrycznie terminowane; magistrala SCS1 nie
stanowi tu )adnego wyj#tku. Niew(a,ciwa terminacja nadal jest jednym z najczstszych
problemw zwi#zanych z instalacjami SCS1. Dla magistrali SCSI dostpne s# trzy typy
standardowych terminatorw:
bierny,
czynny, nazywany te) alternatywnym 2 (Alternative 2),
terminatory FPT (przymusowej terminacji perfekcyjnej; ang. Forced Perfect Termination):
FPT-3, FPT-18 oraz FPT-27.
Typowe terminatory bierne (sie. opornikw) dopuszczaj# wahania sygna(u w odniesieniu do
mocy sygna(u terminatora znajduj#cego si na magistrali. Zwykle, bierne oporniki
terminuj#ce wystarczaj# do terminowania magistrali o niewielkich d(ugo,ciach, rzdu 0,5 do l
metra. Do terminowania d(u)szych magistrali lepiej wic zastosowa. terminacj aktywn#.
Aktywnej terminacji wymaga Fast SCSI.
Terminator aktywny sk(ada si nie z opornikw obni)aj#cych napicie, lecz z regulatorw
napicia, dziki ktrym uzyskiwane jest napicie terminuj#ce. Taki sposb organizacji
terninacji sprawia, )e sygna(y SCSI zawsze terminowano s# do odpowiedniego poziomu
napicia. Terminatory aktywne zwykle posiadaj# co, w rodzaju ,wiec#cej diody, informuj#cej
o zachodzeniu terminacji. Specyfikacja SCSI-2 zaleca aktywn# terminacj na obydwu
ko%cach magistrali, a tak)e wymaga jej zastosowania w przypadku korzystania z urz#dze%
Fast SCSI lub Wide SCSI. Wikszo,. spo,rd najbardziej zaawansowanych host-adapterw
posiada w(a,ciwo,. autoterminacji. Je,li taki host-adapter znajduje si na ko%cu (a%cucha
urz#dze%, to pe(ni tak)e rol terminatora.
Odmian# aktywnej terminacji jest FPT (Forced Perfect Termination), ktre jest jej udo-
skonalon# form#. W metodzie tej stosuje si diod ciamps (stabilizatory diodowe, diody
poziomuj#ce), eliminuj#ce sygna(y o zbyt wysokim lub zbyt niskim poziomie. Sztuczka
polega na tym, )e zamiast stabilizowania sygna(u na poziomach +5 V oraz masy, terminatory
FPT stabilizuj# sygna( wyj,ciowy na dwch regulowanych poziomach napi.. Takie
rozwi#zanie pozwala diodom poziomuj#cym eliminowa. sygna(y o zbyt wysokim lub zbyt
niskim poziomie, zw(aszcza podczas transmisji przeprowadzanych z du)ymi prdko,ciami i
na du)e odleg(o,ci. Terminatory FPT s# dostpne w kilku wersjach. Wersje FPT-3 i FPT-18
pracuj# w 8-bitowym standardzie SCSI, natomiast FPT-27 - w 16-bitowym (Wide) SCSI.
FPT-3 wymusza dopasowanie trzech najbardziej aktywnych sygna(w 8-bitowej magistrali
SCSI, podczas gdy FPT-18 - wszystkich sygna(w, z wyj#tkiem masy. Tak)e FPT-27
wymusza dopasowanie wszystkich sygna(w z wyj#tkiem masy, ale na magistrali 16-bitowej

Ze wzgldu na brak standardw dotycz#cych kontrolera, oprogramowania interfejsu oraz
obs(ugi ROM BIOS dyskw twardych do(#czonych do magistrali SCSI, standard interfejsu
SCSI traci ostatnio sporo ze swej standardowo,ci. Na szcz,cie jest kilka zalece%, ktre
umo)liwiaj# uniknicie horroru braku kompatybilno,ci
Na pocz#tku interfejs SCSI nie umo)liwia( uruchamiania dyskw twardych z magistrali SCSJ.
W(a,nie ze wzgldu na niezdefiniowanie tego standardu, uruchamianie komputera
(bootowanie) z tych dyskw oraz korzystanie z wielu systemw operacyjnych wi#za(o si z
wieloma problemami. Standardowe oprogramowanie IBM XT oraz AT ROM BIOS by(y
zaprojektowane tak, by mog(y komunikowa. si z kontrolerami dyskw ST-506/412.

Oprogramowanie to mo)na by(o w prosty sposb zmodyfikowa., tak aby wsp(pracowa(o z
ESDI, ze wzgldu na to, )e kontrolery ESDI na poziomie rejestru s# podobne do kontrolerw
ST-506/412. Podobie%stwo to umo)liwi(o producentom (atwe zaprojektowanie
uruchamialnych i obs(ugiwanych przez ROM BIOS napdw ESDI. To samo mo)na
powiedzie. o interfejsie ID:, ktry w pe(ni emuluje interfejs kontrolera WD1003 ST-506/412
i bezb(dnie wsp(pracuje z dotychczas tworzonym BIOS-em. SCSI r)ni si od pozosta(ych
interfejsw, do tego stopnia, )e aby umo)liwi. obs(ug dyskw twardych przez ROM BIOS,
nale)a(o utworzy. zupe(nie nowe funkcje tego systemu. Nowsze wersje systemw PS/2,
dostarczane z napdami SCSI, maj# t obs(ug wbudowan# w BIOS p(yty g(wnej lub jako
rozszerzenie BIOS-u na karcie kontrolera.
Firmy takie jak Adaptec czy Future Domain od wielu ju) lat produkowa(y karty SCSI z
wbudowan# obs(ug# ROM BIOS, ale funkcje tych BIOS-w by(y ograniczone do obs(ugi
napdw tylko pod kontrol# systemu DOS. BIOS-y te nie mog(y pracowa. w trybie AT-
protected ani pod kontrol# innych systemw operacyjnych. W zwi#zku z tym rwnie) ko-
rzystanie z urz#dze% SCSI pod wieloma systemami operacyjnymi by(o niemo)liwe. Od tego
czasu sytuacja znacznie si poprawi(a; na przyk(ad system OS/2 firmy IBM obs(uguje wiele
kontrolerw niezale)nych producentw, zw(aszcza kontrolery firm Adaptec i Future Domain.
Ze wzgldu na przewodnictwo firmy Apple w dziedzinie produkcji oprogramowania
systemowego (systemy operacyjne oraz BIOS) obs(uguj#cego SCSI, do(#czanie urz#dze%
peryferyjnych do systemw Apple wykonywane jest w miar standardowo. Do niedawna
brakowa(o takiego przewodnictwa na rynku komputerw IBM-kompatybilnych. Do 20 marca
1990 roku, kiedy to IBM wprowadzi( kilka standardowych" adapterw SCSI i urz#dze%
peryferyjnych dla systemw IBM PS/2 z pe(n# obs(ug# systemu operacyjnego oraz ROM
BIOS-u.
IBM ustandardyzowa( interfejsy SCSI we wszystkich swoich systemach wysokiej klasy. W
tych systemach karta SCSI znajduje si w jednym z gniazd rozszerze% lub jest wbudowana w
p(yt g(wn#. Taki sposb organizacji jest z wygl#du podobny do interfejsu ID:, poniewa) -
tak jak w przypadku ID: - od p(yty g(wnej do napdu biegnie kabel ta,mowy, ale
podobie%stwo jest jedynie wizualne, gdy) interfejs SCSI obs(uguje do siedmiu urz#dze%
(niektre z nich nie mog# by. twardymi dyskami), a interfejs ID: -jedynie cztery urz#dzenia
(po dwa na kontrolerze), ktre musz# by. twardymi dyskami, napdami CD-ROM, napdami
ta,m lub napdami ID: Zip. Systemy PS/2 z napdami SCSI s# (atwe do zmodernizowania i
rozszerzenia, poniewa) praktycznie ka)dy napd SCSI po do(#czeniu do magistrali bdzie
funkcjonowa( poprawnie bez potrzeby konfi-gurowania go.

Za przyk(adem IBM-a rwnie) inne firmy produkuj#ce systemy komputerowe zacz(y
wyposa)a. swoje systemy albo w kontrolery SCSI, albo w interfejsy SCSI zintegrowane z
p(yta g(wn#. W miar jak SCSI staje si coraz popularniejsze w ,wiecie komputerw PC,
integracja urz#dze% peryferyjnych z komputerem powinna by. coraz (atwiejsza i doskonalsza
ze wzgldu na coraz to lepsz# obs(ug systemw operacyjnych oraz sterownikw urz#dze%
Standardy ANSI SCSI
Standard SCSI okre,la fizyczne i elektryczne parametry rwnoleg(ej magistrali we/wy
u)ywane do (#czenia komputerw i urz#dze% peryferyjnych po(#czonych (a%cuchowo za
pomoc# jednego kabla ta,mowego. Standard ten obs(uguje takie urz#dzenia jak napdy
dyskw, napdy ta,m, napdy CD-ROM i inne. Pierwotny standard SCSI (ANSI X3.131-
1986) zosta( zatwierdzony w tym samym, 1986 roku, SCSI-2 zosta(o zatwierdzone w styczniu
1994, a jego nowa wersja SCSI-3 jest uzgadniana podczas pisania tej ksi#)ki.


Interfejs SCSI zosta( uznany przez komisj ANSI jako standard. Nad rozwijaniem standardw
przetwarzania informacji systemowych z ramienia ANSI pracuje grupa zadaniowa X3.
X3T9jest oznaczeniem grupy zadaniowej zajmuj#cej si interfejsami we/wy, a grupa X3T9.2
nadzoruje interfejsy niskiego poziomu, takie jak m.in. SCSI oraz ATA-IDE. Pierwotny
standard SCSI-1 wydany zosta( przez grup zadaniow# X3T9 ANSI w 1986 i oficjalnie
opublikowany przez ANSI jako X3.131-1986.
Problem z oryginalnym dokumentem SCSI-1 polega na tym, )e wiele polece% oraz
w(a,ciwo,ci zosta(o okre,lonych jako dodatkowe, co nie dawa(o )adnej pewno,ci, )e
pierwsze z brzegu urz#dzenie bdzie je obs(ugiwa. (a w ko%cu temu przecie) maj# s(u)y.
standardy). Problem ten sk(oni( przemys( do ustalenia zbioru podstawowych 18 polece% SCSI
nazwanych Common Command Set (CCS - zbir polece% wsplnych), ktry sta( si
minimalnym zbiorem polece% obs(ugiwanych przez wszystkie urz#dzenia peryferyjne. CCS
sta( si podstaw# tego, co dzi, jest znane jako specyfikacja SCSI-2. Prcz formalnej obs(ugi
podstawowego zbioru polece%, SCSI -2 wprowadza dodatkowe definicje polece% s(u)#cych
uzyskiwaniu dostpu do napdw CD-ROM (i ich mo)liwo,ci d0wikowych), napdw ta,m,
dyskw przeno,nych optycznych i wielu innych jeszcze urz#dze% peryferyjnych. Oprcz tego,
specyfikacja SCSI-2 zdefiniowa(a wiksz#, opcjonaln# szybko,. nazwan# Fast SCSI, oraz
1'6-bitow# wersj SCSI, nazwan# Wide SCSI-2. Inn# w(a,ciwo,ci# SCSI-2 jest kolejkowanie
polece% (ang. command queing), ktre umo)liwia urz#dzeniu przyjmowanie jednocze,nie
wielu polece% i wykonywanie ich w kolejno,ci, ktra wydaje si najefektywniejsza.
W(a,ciwo,. ta jest szczeglnie przydatna, gdy urz#dzenia SCSI dzia(aj# w ,rodowisku
wielozadaniowego systemu operacyjnego, ktry potrafi przesy(a. do magistrali SCSI kilka
)#da% jednocze,nie.

Grupa X3T9 zaakceptowa(a standard SCSI-2 jako X.3.131-1990 w sierpniu 1990 roku, lecz
oficjalny dokument zosta( cofnity w grudniu 1990, w celu wprowadzenia poprawek przed
ostatecznym jego opublikowaniem, ktre nast#pi(o dopiero w styczniu 1994 roku, mimo i)
poprawek nie by(o zbyt wiele. Dokument, w ktrym standard SCSI-2 zosta( ostatecznie
opublikowany, nosi nazw ANSI X3.131-1994. Uzyska. go mo)na od firmy Global
Engineering Documents lub od komisji ANSI. Wersje robocze tych dokumentw mo)na
skopiowa. z BBS-u NCR SCSI. Wikszo,. firm informuje, )e produkowane przez nie
kontrolery stosuj# si zarwno do standardu ANSI X3.131-1986 (SCSI-l)Jak i ANSI X3.131-
1994 (SCSI-2). Prosz zauwa)y., )e poniewa) praktycznie wszystkie za(o)enia SCSI-1 s#
obs(ugiwane przez standard SCSI-2, w(a,ciwie wszystkie urz#dzenia SCSI-1 s#
automatycznie uwa)ane za odpowiadaj#ce SCSI-2. Wielu producentw reklamuje wic swoje
produkty jako SCSI-2 (lub zgodne z SCSI-2), co nie oznacza, )e potrafi# one obs(ugiwa.
ktrekolwiek z dodatkowych polece% ujtych w standardzie SCSI-2 (i nie objtych przez
SCSI-1).
Opcjonaln# (dodatkow#) cz,ci# specyfikacji SCSI-2 jest obs(uga szybkiego trybu syn-
chronicznego, ktry dwukrotnie zwiksza szybko,. przesy(u danych z 5 MB/s do 10 MB/s.
Ten tryb szybkiego transferu SCSI w po(#czeniu z 16-bitow# architektur# Wide SCSI
zwiksza szybko,. przesy(u do 20 MB/s. W specyfikacji SCSI-2 zosta(a okre,lona rwnie) jej
opcjonalna, 32-bitowa wersja, ktr# producenci odrzucili jako zbyt kosztown#. Wikszo,.
implementacji SCSI obecnie to 8-bitowe lub Fast/Wide SCSI. Jednak nawet urz#dzenia nie
obs(uguj#ce ani trybu Fast, ani Wide mog# by. uznawane za SCSI-2. Standard SCSI-3 nadal
jest definiowany i wci#) d(uga przed nim droga do zdobycia pe(nej akceptacji. Mimo i) nie
zosta( jeszcze zatwierdzony, wykorzystywany jest obecnie w wielu urz#dzeniach. Niektre z
tych udoskonale% to tryb Fast-20, nazywany rwnie) LJItra-SCSI, umo)liwiaj#cy przesy(anie
danych z prdko,ci# SCSI 4X, czyli 20 MB/s w magistrali 8-bitowej i 40 MB/s w magistrali
Wide (16-bitowej).

Kontrolery SCSI-1 nie maj# )adnego problemu z urz#dzeniami peryferyjnymi SCSI-2. W
zasadzie, jak wcze,niej wspomnia(em, ka)de urz#dzenie SCSI-1 formalnie mo)e by. nazwane
urz#dzeniem SCSI-2 (a nawet SCSI-3). Oczywi,cie, kontroler SCSI-1 nie pozwala na
wykorzystanie mo)liwo,ci przesy(ania w trybach Fast, Fast-20 czy te) Wide, ale dodatkowe
polecenia okre,lone w SCSI-2 mog# by. przesy(ane za pomoc# kontrolera SCSI-1. Innymi
s(owy, nic nie r)ni urz#dze% SCSI-1 od SCSI-2. Je,li na przyk(ad dysk Seagate Barracuda 4
GB Fast SCSI-2, ktrego u)ywam, jest pod(#czony do kontrolera IBM SCSI-1, jego dzia(anie
bdzie zupe(nie poprawne. Podobnie jest z wikszo,ci# kontrolerw, ktre s# kompatybilne z
SCSI-2, nawet gdy s# reklamowane jako umo)liwiaj#ce obs(ug SCSI-1.
Poniewa) standard SCSI-2 formalnie nie zosta( zatwierdzony przed styczniem 1994 r.,
wszelkie urz#dzenia opisywane przed tym terminem jako zgodne ze SCSI-2, oficjalnie takimi
nie by(y. Nie stanowi to oczywi,cie problemu, gdy) dokumentacja SCSI-2 nie zmieni(a si
prawie wcale od czasu pierwszego przed(o)enia jej do zatwierdzenia w 1990 roku. Ta sama
sytuacja zdarza si rwnie) obecnie, kiedy to wiele urz#dze% sprzedawanych jest jako
kompatybilne ze standardem SCSI-3. Specyfikacja SCSI-3 nie jest bowiem jeszcze
zatwierdzona, cho. pewne jej elementy od jakiego, czasu s# ju) przez przemys(
wykorzystywane.
Technologia budowy dyskw twardych SCSI i jej rozwj
SCSl nie jest interfejsem dysku, lecz magistral# obs(uguj#c# kontrolery interfejsw SCSI
urz#dze% z ni# po(#czonych. Pierwsze napdy SCSl dla komputerw PC by(y zwyk(ymi
napdami ST-506/412 lub ESD1 wyposa)onymi w oddzielny kontroler interfejsu magistrali
SCSI, ktry zmienia( interfejs ST-506/412 lub ESD1 na zgodny ze specyfikacj# SCSI.
Interfejs ten mia( pierwotnie form drugiej p(ytki montowanej w osobnym pude(ku
(zewntrznym, w stosunku do obudowy komputera).
Nastpnym krokiem w rozwoju by(o wbudowanie p(ytki konwertera" interfejsu magistrali
SCSI bezpo,rednio na p(ycie logicznej napdu. Ze wzgldu na wbudowanie interfejsu SCSI w
te p(yty, napdy takie nazywamy dzi, napdami osadzonymi SCSI.
Od tej chwili potrzeba dok(adnego stosowania si do specyfikacji ST-506/412 lub ESD1 w
przypadku interfejsw dyskw wewntrznych przesta(a istnie., poniewa) jedyne urz#dzenie,
z ktrym interfejs musia(by si kiedykolwiek komunikowa., zosta(o wbudowane w napd. W
zwi#zku z tym, producenci interfejsw dyskw oraz chipsetw (zestaww ko,ci) kontrolerw
zaczli rozwija. bardziej wyspecjalizowane chipsety, ktre nadal oparte by(y na chipsetach
ST-506/412 lub ESD1, lecz oferowa(y wikszy wybr funkcji oraz lepsz# wydajno,.. Je,li
obecnie przyjrzysz si typowym napdom SCSI, zauwa)ysz, )e czsto ko,. lub zestaw ko,ci
obs(uguj#cy kontroler dysku tych napdw jest tego samego rodzaju, co ko,ci u)ywane w
kontrolerach ST-506/412 lub ESD1, ewentualnie jak#, ich ewolucyjn# odmian#.
Rozwa) kilka przyk(adw. Napd ATA-1DE musi w pe(ni emulowa. interfejs kontrolera
systemowego dysku wprowadzonego w serii WD1003 kontrolerw firmy Western Digital,
ktrej IBM u)ywa( w systemach AT. Napdy ATA-1DE musz# wic dzia(a. tak, jakby mia(y
wbudowany kontroler ST-506/412 lub ESD1 - i tak dzia(aj#. Wikszo,. tych napdw ma
wicej mo)liwo,ci ni) kontrolery serii WD1003 (zwykle dziki dodatkowym poleceniom),
wszystkie natomiast musz# odpowiada. na ka)de z oryginalnych polece% u)ywanych w
WD1003.Je,li zechcesz przyjrze. si rynkowi dyskw twardych, zauwa)ysz, )e producenci
napdw oferuj# swoje najnowsze dyski zarwno w wersji ATA-1DE, jak i SCSI. Je,li zatem
producent sprzedaje napd ID: 4 GB, zwykle mo)esz za(o)y., )e sprzedaje rwnie) model
SCSl o tej samej pojemno,ci i danych technicznych, u)ywaj#cy tego samego zespo(u g(owic
(HDA) i wygl#daj#cy nawet bardzo podobnie do wersji ID:. Je,liby dok(adnie porwna. oba
napdy, jedyn# zapewne powa)niejsz# r)nic stanowi(aby dodatkowa ko,. znajduj#ca si na
p(ytce logicznej wersji SCSI tego napdu. Jest to SBIC (SCSI Bus Adapter Chip), czyli ko,.
kontrolera magistrali SCSl.
Rysunki 15.1 i 15.2 przedstawiaj# schematy logiczne napdw, odpowiednio: WD-AP4200
(napd ATA-1DE 200 MB) oraz WD-SP4200 (napd SCSl 200 MB). Napdy te u)ywaj# tego
samego zespo(u g(owic (tego samego HDA) i r)ni# si jedynie tym, )e na p(ytce logicznej
napdu SCSI znajduje si dodatkowa ko,. SCSI - poza tym nawet p(ytki logiczne tych dwch
dyskw s# takie same
Rysunek15.1
Schemat blokowy ukadw pytki logicznej nap!du W D AP4200 200MB ATA-lDE


Oba napdy u)ywaj# ko,ci kontrolera dysku typu LS1 (Large Scal of Integration) i
mened)era buforu WD42C22. W napdzie ATA ko,. ta jest po(#czona, przy u)yciu ko,ci
kontroli DM6, bezpo,rednio do magistrali AT. W wersji SCSI, w celu utworzenia interfejsu
p(yty logicznej kontrolera dysku, do magistrali SCSI dodana jest ko,. WD33C93. I tym
jedynie r)ni# si oba schematy logiczne tych dwch napdw, )e wersja SCSI jest napdem
ATA z do(#czonym do niego uk(adem logicznym kontrolera interfejsu magistrali SCSI.
5atwo zauwa)y., )e g(wna ko,. LSI tej p(yty jest t# sam# ko,ci# WD42C22 kontrolera
dysku, ktra obs(uguje napdy ID: oraz SCSI. Oto, co o tej ko,ci mwi dokumentacja
techniczna: WD42C22 (#czy wysokowyd#jn# i niedrog# architektur kontrolera Winchester w
jedn# ca(o,.. WD42C22 integruje bowiem centralne sk(adniki podsystemu kontrolera
Winchester, takie jak: g(wny interfejs, mened)er buforu, formater/kontroler dysku,
koder/dekoder, generator/kontroler CRC/ECC (cyklicznej kontroli redundancji/kodu korekcji
b(du) oraz interfejs napdu do postaci pojedynczego 84-pinowego urz#dzenia POFP (Plastic
Quad Flat Pack - ang. dos(. plastikowy czteropoziomowy uk(ad).

Rysunek15.2
Schemat blokowy ukadw pytki logicznej nap!du WD AP4200 200 MB SCSI



W(a,ciwie identyczna budowa napdw ATA-IDE oraz SCSI nie jest specyficzna tylko dla
napdw Western Digital. Wikszo,. producentw projektuje napdy ATA-IDE oraz SCSI w
ten sam sposb, czsto u)ywaj#c tych samych ko,ci WD, tego samego kontrolera dysku oraz
tych samych ko,ci interfejsu SCSI, co inni producenci. Nie powinien Ci wic teraz dziwi.
fakt, )e wikszo,. napdw SCSI to zwyk(e napdy ATA-IDE z do(#czonymi do nich
uk(adami logicznymi magistrali SCSI. Bdzie o tym mowa rwnie) w dalszej cz,ci
niniejszego rozdzia(u w punkcie SCSI versus ID:", ktry omawia spraw wydajno,ci oraz
innych zagadnie% r)ni#cych te dwa interfejsy.

Mam rwnie) kilka dyskw twardych z osadzonym SCSI-2 o pojemno,ci 320 MB i 400 MB;
w p(yt ka)dego z nich wbudowany jest programowalny kontroler dyskw WD-10COO w
postaci 68-pinowego PLCC (Plastic Leaded Chip Carrier - ang. dos(. pokrytego plastikiem
no,nika ko,ci). Dokumentacja techniczna opisuje to w nastpuj#cy sposb





Rysunek15.3
Schemat blokowy kontrolera dysku Western Digital WD1006VMM1 ST-506/412



Ten uk(ad scalony obs(uguje interfejsy ST412, ESDI, SMD oraz Optical. Jego maksymalna
szybko,. transferu wynosi 27 MB/s. Posiada wewntrzne, w pe(ni programowalne 48- lub 32-
bitowe ECC, 16-bitowe CRC-CCITT lub zewntrzne, definiowalne przez u)ytkownika
wielomianowe ECC, a tak)e w pe(ni programowalny rozmiar sektora. Uk(ad zosta(
zaprojektowany w technologii CMOS typu 1,25 mikrona o niskim poborze mocy.
Dodatkowo, te szczeglne osadzone napdy SCSI maj# uk(ad 33C93 kontrolera interfejsu
magistrali SCSI, u)ywany rwnie) w innym napdzie SCSI, o ktrym wcze,niej
wspomnia(em. Kontroler dysku zosta( oddzielony, dodano natomiast interfejs SCSI.
Tak wic wikszo,. osadzonych napdw SCSI ma wbudowany kontroler dysku (zazwyczaj
oparty na wcze,niejszych projektach ST-506/412 lub ESDI) oraz dodatkowy uk(ad logiczny,
(#cz#cy kontroler z magistral# SCSI (mo)na go nazywa. wbudowanym kontrolerem mostka).
Teraz spjrzmy na to pod k#tem osi#gw. Skoro w(a,ciwie wszystkie napdy SCSI s#
praktycznie napdami ATA-IDE, z dodanym uk(adem kontrolera interfejsu magistrali SCSI,
to co z tego mo)e wynika.?

Po pierwsze, )aden napd nie mo)e przeprowadza. d(ugotrwa(ego transferu danych z
szybko,ci# wiksz# ni) szybko,. odczytu danych z talerzy dysku. Innymi s(owy, zesp(
dysku (HDA) narzuca w(asne, nieprzekraczalne ograniczenie wydajno,ci. Napdy mog#
przesy(a. dane w krtkich seriach, z bardzo du)# prdko,ci#, poniewa) maj# wbudowane
bufory cache, ktre przechowuj# dane. Wiele z nowszych, wysoko wydajnych napdw SCSI
i ATA-IDE ma wbudowan# pami. cache o pojemno,ci l MB lub wikszej! Jednak,
niezale)nie od tego, jak du)a i jak inteligentna jest pami. cache, d(ugotrwa(y transfer danych
jest ograniczany przez mo)liwo,ci zespo(u g(owic


Dane z tego zespo(u musz# przej,. przez obwody kontrolera dysku, ktre w
napdach SCSI s# praktycznie takie same jak w ATA-IDE. W napdzie ATA-IDE
dane te s# bezpo,rednio przekazywane na magistral systemow#. Z kolei w
napdzie SCSI dane najpierw musz# przej,. przez wbudowany adapter interfejsu
magistrali SCSI, nastpnie by. przes(ane przez sam# magistral SCSI, a nastpnie
przej,. przez kolejny kontroler interfejsu, znajduj#cy si na karcie host-adaptera.
D(u)sza droga, jak# musz# pokona. dane, sprawia, )e transfer SCSI jest wolniejszy
ni) bezpo,redni transfer ATA-IDE.
Panuje powszechne przekonanie, )e SCSI jest du)o szybsze od ID:. Niestety,
zwykle jest to przekonanie b(dne. Powsta(o ono na skutek porwnywania
wy(#cznie surowych" mo)liwo,ci magistrali 1SA i SCSI. 8-bitowa magistrala
Fast SCSI-2 mo)e przesy(a. dane z prdko,ci# 10 MB/s, a 16-bitowa magistrala
ISA, z ktrej korzystaj# napdy ID:, przesy(a dane z prdko,ci# od 2 do 8 MB/s.
Porwnuj#c tylko prdko,ci transferu danych przez magistral, mo)na doj,. do
wniosku, )e SCSI jest szybsze. W rzeczywisto,ci prdko,. transferu nie jest
ograniczeniem, s# nim natomiast obwody kontrolera dysku oraz zesp( g(owic.
Warto tak)e pamita., )e je,li nie korzystasz z adaptera PCI, VL-BUS, EISA lub
32-bitowego adaptera MCA SCSI, szybko,. transferu danych SCSI bdzie
ograniczona wydajno,ci# magistrali g(wnej oraz napdu.
Z drugiej strony, nowoczesne systemy operacyjne s# wielozadaniowe, a urz#dzenia
SCSI (z ich wszystkimi dodatkowymi obwodami kontrolerw) pracuj# niezale)nie
od siebie (w odr)nieniu od urz#dze% ID:). Powoduje to, )e dane mog# by.
rwnocze,nie odczytywane i wysy(ane do ka)dego urz#dzenia SCSI, czego
efektem jest sprawniejsza wielozadaniowo,. oraz zwikszona ca(kowita
przepustowo,.. Najbardziej zaawansowane systemy operacyjne, takie jak
Windows NT, umo)liwiaj# nawet (#czenie napdw w struktury. Zestaw taki to
dwa lub wicej napdw, ktre u)ytkownik widzi jako jeden. Dane s# rwno
dzielone midzy poszczeglne dyski, co zwiksza ich ca(kowit# przepustowo,..
Wicej informacji na ten temat znajdziesz pod adresem internetowym:
http://www.microsoft.com/kb/articles/ql 13/9/33.htm
Pojedyncze lub r&nicowe SCSI
Zwyk(e" SCSI czsto nazywane jest terminem single-ended (mo)na to rozumie.
jako niesymetryczne, jednoko%cwkowe czy pojedyncze). Ka)dy sygna( jest
przesy(any przez magistral jednym, w(a,ciwym dla tego sygna(u przewodem. W
r)nicowym SCSI ka)dy sygna( jest przesy(any par# przewodw. Pierwszy
przewd przenosi taki sam sygna( jak w przypadku trybu pojedynczego SCSI,
natomiast drugi przenosi logiczne odwrcenie tego sygna(u. Urz#dzenie
odbieraj#ce odczytuje r)nic tych sygna(w (st#d nazwa r)nicowe SCSf). Takie
rozwi#zanie zmniejsza wra)liwo,. na zak(cenia i pozwala na stosowanie
d(u)szych przewodw. R)nicowe SCSI mo)e korzysta. z kabli o d(ugo,ci do 25
m, podczas gdy pojedyncze SCSI dzia(a poprawnie tylko przy d(ugo,ci kabla
mniejszej ni) 6 m dla standardowych transferw synchronicznych i asyn-
chronicznych oraz mniejszej ni) 3 m dla Fast SCSI.
Urz#dzenia pojedyncze oraz urz#dzenia r)nicowe nie mog# by. jednocze,nie
pod(#czone do magistrali SCSI - rezultat by(by katastrofalny (i towarzyszy(by mu
dym!).
Pomy(ka jest mo)liwa, poniewa) kable i z(#cza obydwu typw urz#dze% s# takie
same. Zwykle jednak nie stanowi to problemu, gdy) bardzo niewiele urz#dze%
korzysta z r)nicowego SCSI. Zw(aszcza w ,rodowisku PC bdziesz mie. do
czynienia niemal wy(#cznie z urz#dzeniami pierwszego rodzaju. Je,li mimo
wszystko natrafisz na urz#dzenie, ktre mo)e sprawia. wra)enie r)nicowego, jest
kilka sposobw sprawdzenia, czy rzeczywi,cie nim jest. Pierwszy polega na
znalezieniu specjalnego oznaczenia na urz#dzeniu. Typ singie-ended i r)nicowe
SCSI fabrycznie oznaczane s# za pomoc# r)nych symboli, ktre przedstawia
rysunek 15.4.


Je,li nie dostrzegasz takich symboli, mo)esz sprawdzi., czy urz#dzenie jest
r)nicowe, za pomoc# omometru. Przy u)yciu omometru mierzysz oporno,.
pomidzy pinami 21 i 22 na z(#czu urz#dzenia. W systemie pojedynczym
ko%cwki te powinny by. zwarte ze sob# oraz z mas#. W urz#dzeniu r)nicowym
powinny by. otwarte i powinna wystpowa. miedzy nimi do,. du)a oporno,.. Ale
raczej nie natkniesz si na ten typ urz#dze%, gdy) niemal wszystkie urz#dzenia
SCSI pracuj#ce w ,rodowisku PC to urz#dzenia z pojedynczym przesy(em.
SCSI-1 i SCSI-2
Specyfikacja SCSI-2 jest w zasadzie ulepszon# wersj# SCSI-1. Udoskonalono
niektre cz,ci specyfikacji oraz dodano kilka nowych funkcji oraz opcji.
Urz#dzenia SCSI-1 i SCSI-2 s# kompatybilne, a,e SCSI-1 ignoruje elementy
dodane w SCSI-2 (nie obs(uguje ich).
Niektre zmiany w SCSI-2 s# bardzo nieznaczne. Na przyk(ad, w SCSI-1 kontrola
parzysto,ci magistrali by(a opcjonalna, natomiast w SCSI-2 jest zaimplementowana
na sta(e. Innym wymogiem jest, aby urz#dzenia inicjuj#ce, jak host-adaptery,
zasila(y terminatory, co i tak wikszo,. urz#dze% czyni.
Rysunek 15.4.
Uniwersalne
symbole
pojedynczego
i r)nicowego SCSI
Pojedynczy


SCSI-2 ma tak)e kilka elementw opcjonalnych:
FastSCSI
WideSCSI
Kolejkowanie polece%
Z(#cza kablowe o wysokiej przepustowo,ci
Ulepszona terminacja aktywna (Alternative 2)
S# to tylko opcje. Je,li pod(#czysz np. napd Fast SCSI do host-adaptera
standardowego SCSI, interfejs bdzie dzia(a(, ale z prdko,ciami w(a,ciwymi dla
standardowego SCSI.
SCSI-3
SCSJ-3 jest nazw# u)ywan# do opisu zestawu wprowadzanych obecnie
standardw. Jest to po prostu nowa generacja dokumentw, z ktrymi produkt
musi by. zgodny. Patrz Nowe polecenia" w dalszej cz,ci tego rozdzia(u.
Fast i Fast-Wide SCSI
Fast SCSI oznacza zdolno,. przeprowadzania synchronicznego transferu danych z
du)# szybko,ci#. Przy standardowym, 8-bitowym okablowaniu SCSI, Fast SCSI
mo)e osi#gn#. prdko,. transferu do 10 MB/s. W po(#czeniu z 16-bitowym
interfejsem Wide SCSI, prdko,. wzrasta do 20 MB/s (konfiguracja nazywana
Fast/Wide).
Fast-20 (Ultra) SCSI
Fasl-20, czyli Ultra SCSf oznacza zdolno,. przeprowadzania synchronicznego
transferu danych z szybko,ci# dwukrotnie wiksz# ni) w przypadku Fast SCSI.
Rozwi#zanie to wprowadzono w szkicu specyfikacji SCSI-3 i jest obecnie
stosowane przede wszystkim w bardzo szybkich twardych dyskach. Przy
standardowym okablowaniu Ultra SCSI osi#ga prdko,. transferu 20 MB/s. W
po(#czeniu z 16-bitowym interfejsem Wide SCSI osi#ga prdko,. 40 MB/s
(konfiguracja nazywana Ultra/Wide).
Fast-40 SCSI
Fast-40 SCSI jest przewidywan# nowelizacj# SCSI-3 (wspomnianego wcze,niej w
tym rozdziale), umo)liwiaj#c# uzyskanie prdko,ci transferu 40 MB/s.
Wide SCSI
Wide SCSI umo)liwia rwnoleg(y transfer danych poprzez 16-bitow# magistral.
Rozszerzone po(#czenie wymaga stosowania nowych kabli. Standardowy 50-
)y(owy, 8-bitowy przewd nazywany jest kablem A (A cable). Specyfikacja SCSI-
2 pierwotnie zdefiniowa(a specjalny, 68-)y(owy kabel B, ktry mia( by. u)ywany
razem z kablem A, ale wytwrcy zignorowali t specyfikacj na korzy,.
nowszego, 68-)y(owego kabla P. Sta( si on cz,ci# specyfikacji SCSI-3. Kabel P
wypar( kombinacj kabli A i B, poniewa) mo)e by. u)ywany samodzielnie (bez
kabla A) w konfiguracjach Wide SCSI.
32-bitowa wersja Wide SCSI zosta(a pierwotnie zaprojektowana na papierze jako
cz,. specyfikacji SCSI-2, ale nie zyska(a popularno,ci w ,rodowisku PC i
prawdopodobnie d(ugo jej tu nie znajdzie. Teoretycznie, 32-bitowe implementacje
SCSI wymaga(yby dwch kabli: 68-)y(owego kabla P i 68-)y(owego kabla Q.
0wiat#owodowe SCSI
1wiat(owodowe SCSI jest specyfikacj# interfejsu szeregowego, u)ywaj#cego
,wiat(owodowego (#cza i charakterystyki protoko(u, z zestawem polece% SCSI.
Umo)liwia przesy(anie danych z szybko,ci# 100 MB/s, przy zastosowaniu kabla
,wiat(owodowego lub koncentrycznego.
Terminacja
Poprawne funkcjonowanie magistrali SCSI o pojedynczym sygnale zale)y od
,cis(ej tolerancji wzgldem napi. terminuj#cych. Niestety, 132-omowa
terminacja, zdefiniowana w dokumencie SCSI-1, nie by(a przewidziana do pracy
przy wysokich prdko,ciach, jakie mo)na obecnie osi#gn#. w transmisji
synchronicznej. Te pasywne terminatory mog# powodowa. odbicia sygna(u,
powoduj#ce b(dy przy zwikszonej prdko,ci transferu lub przy do(#czeniu do
magistrali kilku urz#dze%. SCSI-2 definiuje stabilizowany napiciowo terminator
aktywny, obni)aj#cy impedancj do 110 omw i poprawiaj#cy niezawodno,.
systemu.
Kolejkowanie polece+
W specyfikacji SCSI-1 urz#dzenie inicjuj#ce, takie jak host-adapter, mog(o
wysy(a. tylko po jednym poleceniu do jednego urz#dzenia. W SCSI-2, host-
adapter mo)e wys(a. do 256 polece%, ktre bd# przechowywane i przetwarzane
przez urz#dzenie przed wys(aniem przez nie sygna(u odpowiedzi do magistrali
SCSI. Urz#dzenie docelowe mo)e nawet zmieni. kolejno,. polece%, w celu
wydajniejszego ich wykonania. W(a,ciwo,. ta jest szczeglnie przydatna w
,rodowiskach wielozadaniowych, takich jak OS/2 czy WindowsNT, ktre mog# j#
odpowiednio wykorzysta..
Nowe polecenia
Powszechnie u)ywana przez producentw tzw. Wsplna lista rozkazw (Common
Command Set) zosta(a oficjaln# cz,ci# standardu SCSI-2. Lista ta by(a
przeznaczona g(wnie dla napdw dyskw i nie zawiera(a polece% specyficznych
dla urz#dze% innych rodzajw. W SCSI-2 zmodyfikowano wiele starszych
rozkazw, dodano tak)e kilka nowych: dla CD-ROM-w, napdw optycznych,
skanerw, urz#dze% komunikacyjnych oraz zmieniaczy p(yt (np. szaf graj#cych).
SCSI-3
Cho. specyfikacja SCSI-2 zosta(a przyjta niedawno (aczkolwiek od d(u)szego
czasu nie ulega(a ju) )adnym zmianom), obecnie rozwija si ju) specyfikacja
SCSI-3. Bdzie ona zawiera. wszystko to, co jej poprzedniczka, a oprcz tego
nowe polecenia, funkcje i w(a,ciwo,ci. Przyk(adowo, SCSI-3 bdzie mog(o
obs(ugiwa. do 32 urz#dze% do(#czonych do magistrali, zamiast jedynie o,miu
w(a,ciwych dla standardowego SCSI.
Do najciekawszych propozycji SCSI-3 nale)y szeregowe SCSI (Serial SCSI), uk(ad
u)ywaj#cy tylko 6-)y(owego kabla i umo)liwiaj#cy transfer danych z prdko,ci#
do 100 MB/s! Przej,cie z transmisji rwnoleg(ej na szeregow# pozwoli uregulowa.
problemy op0nie%, zak(ce% oraz terminacji, ktre by(y zmor# SCSI-2, a tak)e
upro,ci po(#czenia kablowe. Szeregowe SCSI bdzie w stanie przes(a. wicej
danych przewodem 6-)y(owym, ni) 32-bitowe Fast Wide SCSI mo)e przes(a. za
pomoc# 128 )y(! Planuje si instalowanie szeregowego SCSI na p(ytach g(wnych
przysz(ych systemw, co umo)liwi fenomenaln# popraw ich wydajno,ci oraz
mo)liwo,ci rozbudowy systemw.
Szeregowe SCSI nie sprawi, )e starsze host-adaptery i kable w ci#gu jednej nocy
stan# si przestarza(e, spowoduje jednak, )e okablowanie bdzie w przysz(o,ci
przypomina(o uk(adank. Szeregowe SCSI umo)liwia stosowanie d(u)szych kabli,
zmniejsza zak(cenia elektromagnetyczne i u(atwia pod(#czanie laptopw,
notebookw i stacji dekuj#cych. Oczekuje si, )e SCSI-3 pozwoli na
bezproblemow# instalacj z automatycznym (PnP) konfigurowaniem SCSI ID oraz
uk(adami terminuj#cymi.
Minie jeszcze troch czasu, zanim standard SCSI-3 zostanie formalnie przyjty.
Ale istnieje w postaci dokumentw projektowych i je,li jakie, jego elementy oka)#
si stabilne, mo)emy oczekiwa., )e jeszcze przed jego formalnym przyjciem
pojawi# si na rynku produkty reklamowane jako kompatybilne z SCSI-3 (ju) si
pojawi(y - przyp. t(um.). Poniewa) standard ten zawiera w sobie elementy SCSI-2,
w(a,ciwie ka)dy mo)e nazywa. urz#dzenia SCSI-1 i SCSI-2 urz#dzeniami SCSI-3.
Podchod0 wic ostro)nie do tak reklamowanych produktw. Niektre z nowych
elementw SCSI-3 prawdopodobnie bd# niekompatybilne z wcze,niejszymi
implementacjami SCSI, wic na ich pojawienie si na rynku trzeba bdzie
zapewne poczeka. troch d(u)ej.
Kable i z#$cza SCSI
Standardy SCSI dotycz#ce kabli i z(#czy s# bardzo specyficzne. Najpowszechniej
stosowanymi typami z(#czy okre,lonych w tym standardzie s#: 50-stykowe,
nieekranowane z(#cze typu pin-header, u)ywane do wewntrznych po(#cze% SCSI,
oraz 50-stykowe, ekranowane, zatrzaskowe z(#cza typu Centronics do po(#cze%
zewntrznych. W oficjalnej specyfikacji ekranowane z(#cze typu Centronics
wystpuje pod nazw, Alternative 2. Zarwno magistrala pojedyncza, jak i
magistrala r)nicowa, umo)liwiaj# stosowanie zarwno pasywnej, jak i aktywnej
terminacji (preferuje si aktywn#). 50-przewodowa konfiguracja magistrali zosta(a
zdefiniowana w standardzie SCSI-2 jako konfiguracja z kablem A.
Nowelizacja SCSI-2 rozszerzy(a zestaw z(#cz A-kablowych o opcjonalne, 50-
stykowe z(#cze D-shell o wysokiej przepustowo,ci. Jest ono tak)e znane pod
nazw# Alternative l. Z(#cze Alternative 2 (zatrzaskowe typu Centronics) pozosta(o
w wersji nie zmienionej. W celu umo)liwienia 16- i 32-bitowej transmisji danych,
rozszerzono standard SCSI-2 o specyfikacj 68-przewodowego kabla B. Jednak)e
musi on by. u)ywany rwnolegle z kablem A. W przemy,le nie przyj#( si na
wiksz# skal kabel B i nie wystpuje on ju) w standardzie SCSI-3.
W SCSI-3, kabel B zosta( zast#piony nowym, 68-)y(owym kablem P. Zarwno z
kablem P, jak i kablem A, stosowane s# ekranowane i nieekranowane, wysokiej
przepustowo,ci z(#cza D-shell. Z(#cza ekranowane u)ywaj# zatrzasku wciskanego
w odr)nieniu od z(#cz typu Centronics, u)ywaj#cych zatrzasku drucianego. W
celu zapewnienia wysokiej jako,ci sygna(u, konieczne jest stosowanie aktywnej
terminacji magistrali pojedynczej
Wyprowadzenia kabli i z#$cz SCSI
Poni)ej wyszczeglniono wyprowadzenia r)nych rodzajw kabli i z(#cz SCSI.
Istniej# dwie wersje SCSJ, r)ni#ce si od siebie pod wzgldem elektrycznym:
pojedyncza oraz r)nicowa. S# one elektrycznie niekompatybilne i nie mog# by.
ze sob# (#czone, gdy) spowodowa(oby to ich uszkodzenie. Na szcz,cie,
wyprodukowano niewiele urz#dze% r)nicowych przeznaczonych dla komputerw
PC, wic problem ten raczej nigdy nie zaistnieje. Dla obydwu elektrycznych wersji
SCSI istniej# trzy typy kabli:
kabel A (standard SCSI)
kabel P (16- i 32-bitowe Wide SCSI)
kabel Q (32-bitowe Wide SCSI)
Najcz,ciej spotykanym kablem jest kabel A, u)ywany w wikszo,ci instalacji
SCSI-1 oraz SCSI-2. Aplikacje SCS1-2 Wide (16-bitowe) u)ywaj# kabla P, ktry
w zupe(no,ci zastpuje kabel A. 5#cz#c kable A i P za pomoc# specjalnych
adapterw, mo)esz jednocze,nie pod(#cza. do pojedynczej magistrali urz#dzenia
zwyk(ego SCSI oraz urz#dzenia Wide SCSI. 32-bitowe aplikacje Wide SCSI-3
u)ywaj# rwnolegle kabli P i Q dla wszystkich urz#dze% 32-bitowych. Obecnie nie
ma tego typu aplikacji dla PC i ze wzgldu na konieczno,. stosowania dwch
kabli, standard ten prawdopodobnie nieprdko stanie si popularny.
Z kablami A mo)na stosowa. z(#cza typu pin-header (wewntrzne) lub zewntrzne
z(#cza ekranowane, ka)de z innym uk(adem wyprowadze%. Kable P i Q maj#
z(#cza z takim samym uk(adem wyprowadze% w po(#czeniach zewntrznych i
wewntrznych.
Kable i z#$cza pojedynczego SCSI
W systemach PC najpopularniejszy jest interfejs przedstawiony w tabelach 15.8 i
15.9. Kabel A dostpny jest zarwno w konfiguracji wewntrznej
(nieekranowanej), jak i zewntrznej (ekranowanej). Znak -" poprzedzaj#cy nazw
sygna(u oznacza, )e sygna(em aktywnym jest sygna( niski (Active 5w). Linie
sygna(u zarezerwowany" (RESERYED) zachowuj# ci#g(o,. na ca(ej d(ugo,ci
magistrali. W magistrali z kablem A linie zarezerwowany" powinny pozosta.
otwarte w urz#dzeniu SCSI (ale mog# te) by. po(#czone z mas#) i po(#czone z
mas# w uk(adach terminatorw. W przypadku kabli P i Q, linie zarezerwowany"
powinny pozosta. otwarte w urz#dzeniach SCSI i w uk(adach terminatorw
magistrali.
Tabela 15.8. A-kablowe pojedyncze wewntrzne z(#cze nieekranowane
Nazwa sygna(u

Pin

Pin

Nazwa sygna(u

Masa

l

2

-DB(0)

Masa

3

4

-DB(1)

Masa

5

6

-DB(2)

Masa

7

8

-DB(3)

cd. na nast!pnej stronie
Tabela 15.8. cd. A-kablowe pojedyncze wewn)trzne z!cze nieekranowane
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa 9 10 -DB(4)
Masa 11 12 -DB(5)
Masa

13

14

-DB(6)

Masa 15 16 -DB(7)
Masa

17

18

-DB(parytet)

Masa 19 20 Masa
Masa 21 22 Masa
Zarezerwowany

23

24

Zarezerwowany

Otwarty

25

26

TERMPWR

Zarezerwowany 27 28 Zarezerwowany
Masa 29 30 Masa
Masa 31 32 -ATN
Masa 33 34 Masa
Masa

35

36

-BSY

Masa 37 38 -ACK
Masa 39 40 -RST
Masa

41

42

-MSG
Masa 43 44 -SEL
Masa 45 46 -C/D
Masa

47

48

-REO

Masa 49 50 -I/O
Tabela 15.9. Ekranowane z,cze zewn!trzne kabla A pojedynczego

Sygna(u Name Pin Pin
Masa 1 26 -DB(0)
Masa 2 27 -DB(1)
Masa 3 28 -DB(2)
Masa

4

29

-DB(3)

Masa 5 30 -DB(4)
Masa 6 31 -DB(5)
Masa

7

32

-DB(6)
Masa

8

33

-DB(7)


Tabela 15.9. cd. Ekranowane z,cze zewn!trzne kabla A pojedynczego

Sygna(u Name Pin Pin
Masa 9 34 -DB(parytet)
Masa 10 35 Masa
Masa 11 36 Masa
Zarezerwowany 12

37 Zarezerwowany

Otwarty 13 38 TERMPWR
Zarezerwowany 14

39 Zarezerwowany

Masa 15 40 Masa
Masa 16

41 -ATN

Masa 17 42 Masa
Masa 18 43 -BSY
Masa 19

44 -ACK
Masa 20 45 -RST
Masa 21 46 -MSG
Masa 22

47 -SEL

Masa 23 48 -C/D
Masa 24 49 -REQ
Masa 25

50 -I/O

IBM uczyni( interfejs SCSI standardem dla w(a,ciwie wszystkich systemw PS/2
produkowanych po roku 1990. Systemy te u)ywaj# kontrolera Micro-Channel
SCSI lub maj# kontroler SCSI wbudowany w p(yt g(wn#. Niezale)nie od rodzaju
kontrolera, interfejs SCSI firmy IBM u)ywa specjalnych 60-stykowych
ekranowanych z(#czy zewntrznych typu mini-Centronics, nie u)ywanych przez
innych producentw. W celu po(#czenia tego typu z(#cza ze standardowym 50-
stykowym, stosowanym w wikszo,ci urz#dze% SCSI, nale)y u)y. specjalnego
kabla IBM. Uk(ad pinw 60-stykowego ekranowanego z(#cza zewntrznego IBM
typu mini-Centronics przedstawiony jest w Tabeli 15.10. Zauwa), )e pomimo
innego rozmieszczenia pinw tego z(#cza, ich numeracja jest taka sama jak w
przypadku wewntrznych, nieekranowanych gniazd SCSI.
Tabela 15.10. 60-stykowe ekranowane z,cze zewn!trzne IBM PS/2 SCSI
Nazwa
sygna(u
Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa l 60 Nie po(#czony
DB(0) 2 59 Nie po(#czony
Masa

3

58

Nie po(#czony

DB(1)

4

57

Nie po(#czony

ca. na nast!pnej strome

Tabela 15.10. cd. 60-stykowe ekranowane dacze zewn!trzne IBM PS/2 SCSI

Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa 5 56 Nie po(#czony
DB(2) 6 55 Niepo(#czony
Masa 7 54 Nie po(#czony
DB(3) 8 53 Niepo(#czony
Masa 9 52 Nie po(#czony
DB(4) 10 51 Masa
Masa 11 50 -I/0
DB(5) 12 49 Masa
Masa 13 48 -REQ
DB(6) 14 47 Masa
Masa 15 46 -C/D
DB(7) 16 45 Masa
Masa 17 44 -SEL
DB(parytet) 18 43 Masa
Masa 19 42 -MSG
Masa 20 41 Masa
Masa 21 40 -RST
Masa 22 39 Masa
Zarezerwowany 23 38 ACK
Zarezerwowany 24 37 Masa
Otwarty 25 36 -BSY
TERMPWR 26 35 Masa
Zarezerwowany 27 34 Masa
Zarezerwowany 28 33 Masa
W 16-bitowych instalacjach Wide SCSI-2 u)ywany jest kabel P
jednoko%cwkowy oraz z(#cza o nastpuj#cym uk(adzie pinw.
Tabela 15.11. Z,cze wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa l 35 -DB(12)
Masa 2 36 -DB(13)
Masa 3 37 -DB(14)


Tabela 15.11. cd. Z!,c:e wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla P
jednoko.cwkowego

Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa 4 38 -DB(15)
Masa 5 39 -DB(parytetl)
Masa 6 40 -DB(0)
Masa 7 41 -DB(1)
Masa 8 42 -DB(2)
Masa 9 43 -DB(3)
Masa 10 44 -DB(4)
Masa 11 45 -DB(5)
Masa 12 46 -DB(6)
Masa 13 47 -DB(7)
Masa 14 48 -DB(parytet 0)
Masa 15 49 Masa
Masa 16 50 Masa
TERMPWR 17 51 TERMPWR
TERMPWR 18 52 TERMPWR
Zarezerwowany 19 53 Zarezerwowany
Masa 20 54 Masa
Masa 21 55 -ATN
Masa 22 56 Masa
Masa 23 57 -BSY
Masa 24 58 -ACK
Masa 25 59 -RST
Masa 26 60 -MSG
Masa 27 61 -SEL
Masa 28 62 -C/D
Masa 29 63 -REQ
Masa 30 64 -I/O
Masa 31 65 -DB(8)
Masa 32 66 -DB(9)
Masa 33 67 -DB(10)
Masa 34 68 -DB(ll)
Kabel Q jednoko%cwkowy i jego z(#cze stosowane s# jedynie w 32-bitowych
instalacjach SCSI, ktre wymagaj# rwnie) kabla P (jego uk(ad pinw znajdziesz
w tabeli 15.12). 32-bitowe instalacje SCSI wci#) spotykane s# jeszcze w ilo,ciach
,ladowych".

Tabela 15.12. Z,cze wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla
Ojednoko.cwkowego
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa l 35 -DB(28)
Masa 2 36 -DB(29)
Masa 3 37 -DB(30)
Masa 4 38 -DB(31)
Masa 5 39 -DB(parytet 3)
Masa 6 40 -DB(16)
Masa 7 41 -DB(17)
Masa 8 42 -DB(18)
Masa 9 43 -DB(19)
Masa 10 44 -DB(20)
Masa 11 45 -DB(21)
Masa 12 46 -DB(22)
Masa 13 47 -DB(23)
Masa 14 48 -DB(parytet 2)
Masa 1S 49 Masa
Masa 16 50 Masa
TERMPWRQ 17 S1 TERMPWRQ
TERMPWRQ 18 S2 TERMPWRQ
Zarezerwowany 19 53 Zarezerwowany
Masa 20 S4 Masa
Masa 21 55 Terminowany
Masa 22 S6 Masa
Masa 23 57 Terminowany
Masa 24 58 -ACKQ
Masa 25 59 Terminowany
Masa 26 60 Terminowany
Masa 27 61 Terminowany
Masa 28 62 Terminowany
Masa 29 63 -REQQ
Masa 30 64 terminowany
Masa 31 65 -DB(24)
Masa 32 66 -DB(25)
Masa 33 67 -DB(26)
Masa

34

68

-DB(27)

R&nicowe sygna#y SCSI
R)nicowe SCSI nie jest zwykle u)ywane w ,rodowisku komputerw osobistych,
cho. bardzo chtnie stosowane jest w minikomputerach ze wzgldu na znaczne
d(ugo,ci magistrali, jakie dopuszcza ta konstrukcja. Mimo )e z(#cze to nie jest zbyt
popularne w mikrokomputerach, jego uk(ad przedstawiam poni)ej dla celw
porwnawczych.
Z(#cze kabla A (r)nicowe) jest dostpne w dwch wersjach: jako wewntrzne
z(#cze nieekranowane oraz w formie zewntrznego z(#cza ekranowanego. Tabela
15.13 przedstawia uk(ad pinw kabla wewntrznego, podczas gdy tabela 15.14
ukazuje ich uk(ad w z(#czu kabla zewntrznego.
Tabela 15.13. Nieekranowane z,cze wewn!trzne kabla A (r)nicowe)
Nazwa
sygna(u
Pin Pin Nazwa sygna(u
RESET l 2 -dysk zainstalowany
Masa l 2 Masa
+DB(0) 3 4 -DB(0)
+DB(1) 5 6 -DB(1)
+DB(2) 7 8 -DB(2)
+DB(3) 9 10 -DB(3)
+DB(4) 11 12 -DB(4)
+DB(5) 13 14 -DB(5)
+DB(6) 15 16 -DB(6)
+DB(7) 17 18 -DB(7)
+DB(parytet) 19 20 -DP(parytet)
D1FFSENS 21 22 Masa
Zarezerwowa
ny
23 24 Zarezerwowany
TERMPWR 25 26 TERMPWR
Zarezerwowa
ny
27 28 Zarezerwowany
+ATN 29 30 -ATN
Masa 31 32 Masa
+BSY 33 34 -BSY
+ACK. 35 36 -ACK.
+RST 37 38 -RST
+MSG 39 40 -MSG
+SEL 41 42 -SEL
+C/D 43 44 -C/D
+REQ 45 46 -REQ
+1/0 47 48 -I/O
masa

49

50

masa

Tabela 15.14. Ekranowane z,cze zewn!trzne kabla A (r)nicowe)
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
Masa l 26 Masa
+DB(0) 2 27 -DB(0)
+DB(1) 3 28 -DB(1)
+DB(2) 4 29 -DB(2)
+DB(3) 5 30 -DB(3)
+DB(4) 6 31 -DB(4)
+DB(5) 7 32 -DB(5)
+DB(6) 8 33 -DB(6)
+DB(7) 9 34 -DB(7)
+DB(parytet) 10 35 -DP(parytet)
DIFFSENS 11 36 Masa
Zarezerwowany 12 37 Zarezerwowany
TERMPWR 13 38 TERMPWR
Zarezerwowany 14 39 Zarezerwowany
+ATN 15 40 ATN
Masa 16 41 Masa
+BSY 17 42 BSY
+ACK 18 43 ACK
+RST 18 44 RST
+MSG 20 45 MSG
+SEL 21 46 SEL
+C/D 22 47 -C/D
+REQ 23 48 REQ
+1/0 24 49 -I/0
Masa 25 50 Masa
Kabel P (r)nicowy) i odpowiednie z(#cze u)ywane s# w 16-bitowych
instalacjach Wide SCSI. Tabela 15.15 przedstawia uk(ad pinw dla kabla
P (r)nicowego).
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
+DB(12) l 35 -DB(12)
+DB(13) 2 36 -DB(13)
+DB(14) 3 37 -DB(14)
+DB(15) 4 38 DB(15)

Tabela 15.15. cd. Z,cze -wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla P
(r)nicowe)
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
+DB(parytetl) 5 39 -DB(parytetl)
Masa 6 40 Masa
+DB(0) 7 41 -DB(0)
+DB(1) 8 42 -DB(1)
+DB(2) 9 43 -DB(2)
+DB(3) 10 44 -DP(3)
+DB(4) 11 45 -DB(4)
+DB(5) 12 46 -DB(5)
+DB(6) 13 47 -DB(6)
+DB(7) 14 48 -DB(7)
+DB(parytetO) 15 49 -DB(parytetO)
D1FFSENS 16 50 Masa
TERMPWR 17 S1 TERMPWR
TERMPWR 18 52 TERMPWR
Zarezerwowany

19

53

Zarezerwowany

+ATN 20 S4 -ATN
Masa 21 55 Masa
+BSY 22 56 -BSY
+ACK. 23 57 -ACK
+RST 24 S8 -RST
+MSG 25 59 -MSG
+SEL 26 60 -SEL
+C/D 27 61 -C/D
+REQ 28 62 -REO
+1/0 29 63 -1/0
Masa 30 64 Masa
+DB(8) 31 65 -DB(8)
+DB(9) 32 66 -DB(9)
+DB(10) 33 67 -DB(10)
+DB(11)

34

68

-DB(ll)

Kabel Q (r)nicowy) oraz jego z(#cze u)ywane s# z wdra)anymi dopiero 32-
bitowymi instalacjami Wide SCSI. W tym przypadku wymagany by(by rwnie)
16-bitowy, szeroki (wide) kabel P. Uk(ad pinw kabla Q (r)nicowego)
przedstawiony jest w tabeli 15.16.
Tabela 15.16. Wewn!trzne lub ekranowane z,cze zewn!trzne kabla Q
(r)nicowe)
Nazwa sygna(u Pin Pin Nazwa sygna(u
RESET l 2 -dysk zainstalowany
+DB(28) l 35 -DB(28)
+DB(29) 2 36 -DB(29)
+DB(30) 3 37 -DB(30)
+DB(31) 4 38 -DB(31)
+DB(parytet 3) 5 39 -DB(parytet 3)
Masa 6 40 Masa
+DB(16) 7 41 -DB(16)
+DB(17) 8 42 -DB(17)
+DB(18) 9 43 -DB(18)
+DB(19) 10 44 -DP(19)
+DB(20) 11 45 -DB(20)
+DB(21) 12 46 -DB(21)
+DB(22) 13 47 -DB(22)
+DB(23) 14 48 -DB(23)
+DB(parytet 2) 15 49 -DB(parytet 2)
DIFFSENS 16 50 masa
TERMPWRQ 17 51 TERMPWRQ
TERMPWRQ 18 52 TERMPWRQ
Zarezerwowany 19 53 Zarezerwowany
Terminowany 20 54 Terminowany
Masa 21 55 Masa
Terminowany 22 56 Terminowany
+ACKQ 23 57 -ACKQ
Terminowany 24 58 Terminowany
Terminowany 25 59 Terminowany
Terminowany 26 60 Terminowany
Terminowany 27 61 Terminowany
+REQQ 28 62 -REQQ
Terminowany 29 63 Terminowany
Masa 30 64 Masa
+DB(24) 31 65 -DB(24)
+DB(25) 32 66 -DB(25)
+DB(26) 33 67 -DB(26)
+DB(27) 34 68 -DB(27)

Terminacja
Ko%ce wszystkich magistral musz# by. elektrycznie terminowane; magistrala SCS1
nie stanowi tu )adnego wyj#tku. Niew(a,ciwa terminacja nadal jest jednym z
najczstszych problemw zwi#zanych z instalacjami SCS1. Dla magistrali SCSI
dostpne s# trzy typy standardowych terminatorw:
bierny,
czynny, nazywany te) alternatywnym 2 (Alternative 2),
terminatory FPT (przymusowej terminacji perfekcyjnej; ang. Forced Perfect
Termination): FPT-3, FPT-18 oraz FPT-27.
Typowe terminatory bierne (sie. opornikw) dopuszczaj# wahania sygna(u w
odniesieniu do mocy sygna(u terminatora znajduj#cego si na magistrali. Zwykle,
bierne oporniki terminuj#ce wystarczaj# do terminowania magistrali o niewielkich
d(ugo,ciach, rzdu 0,5 do l metra. Do terminowania d(u)szych magistrali lepiej wic
zastosowa. terminacj aktywn#. Aktywnej terminacji wymaga Fast SCSI.
Terminator aktywny sk(ada si nie z opornikw obni)aj#cych napicie, lecz z
regulatorw napicia, dziki ktrym uzyskiwane jest napicie terminuj#ce. Taki
sposb organizacji terninacji sprawia, )e sygna(y SCSI zawsze terminowano s# do
odpowiedniego poziomu napicia. Terminatory aktywne zwykle posiadaj# co, w
rodzaju ,wiec#cej diody, informuj#cej o zachodzeniu terminacji. Specyfikacja SCSI-2
zaleca aktywn# terminacj na obydwu ko%cach magistrali, a tak)e wymaga jej
zastosowania w przypadku korzystania z urz#dze% Fast SCSI lub Wide SCSI.
Wikszo,. spo,rd najbardziej zaawansowanych host-adapterw posiada w(a,ciwo,.
autoterminacji. Je,li taki host-adapter znajduje si na ko%cu (a%cucha urz#dze%, to
pe(ni tak)e rol terminatora.
Odmian# aktywnej terminacji jest FPT (Forced Perfect Termination), ktre jest jej
udoskonalon# form#. W metodzie tej stosuje si diod ciamps (stabilizatory diodowe,
diody poziomuj#ce), eliminuj#ce sygna(y o zbyt wysokim lub zbyt niskim poziomie.
Sztuczka polega na tym, )e zamiast stabilizowania sygna(u na poziomach +5 V oraz
masy, terminatory FPT stabilizuj# sygna( wyj,ciowy na dwch regulowanych
poziomach napi.. Takie rozwi#zanie pozwala diodom poziomuj#cym eliminowa.
sygna(y o zbyt wysokim lub zbyt niskim poziomie, zw(aszcza podczas transmisji
przeprowadzanych z du)ymi prdko,ciami i na du)e odleg(o,ci.
Terminatory FPT s# dostpne w kilku wersjach. Wersje FPT-3 i FPT-18
pracuj# w 8-bitowym standardzie SCSI, natomiast FPT-27 - w 16-bitowym
(Wide) SCSI. FPT-3 wymusza dopasowanie trzech najbardziej aktywnych
sygna(w 8-bitowej magistrali SCSI, podczas gdy FPT-18 - wszystkich
sygna(w, z wyj#tkiem masy. Tak)e FPT-27 wymusza dopasowanie
wszystkich sygna(w z wyj#tkiem masy, ale na magistrali 16-bitowej.
Do grona kilku firm produkuj#cych wysokiej jako,ci terminatory dla
magistrali SCSI nale)# m.in. Aeronics i Data Mat (oddzia( firmy Metho-de).
Obie firmy wytwarzaj# szerok# gam terminatorw, ale Aeronics s(ynie z kilku
znakomitych wersji terminatorw FPT, specjalnie przystosowanych do
trudnych konfiguracji, wymagaj#cych d(ugich przewodw lub wysokiej
integralno,ci sygna(u. Je,li chodzi o instalacje SCSI, jedn# z najlepszych
inwestycji, jakie mo)esz poczyni., stanowi zakup wysokiej jako,ci kabli i
terminatorw.
Konfigurowanie napdu SCSI
Napdy SCSI nie s# zbyt trudne do skonfigurowania, zw(aszcza w porwnaniu z
napdami ID:. Standard SCSI reguluje sposb, w jaki napdy te musz# by.
konfigurowane. Podczas konfiguracji napdu SCSI nale)y ustawi.:
identyfikator SCSI ID (0-7),
rezystory terminuj#ce.
Ustawianie SCSI ID jest bardzo proste. Pojedyncza magistrala SCSI pozwala na
pod(#czenie do o,miu urz#dze% SCSI, z ktrych ka)de musi mie. unikatowy adres
SCSI ID. Host-adapter wykorzystuje jeden adres, wic pozostaj# adresy dla
maksymalnie siedmiu urz#dze% peryferyjnych. Wikszo,. host-adapterw SCSI
jest fabrycznie przypisana do ID 7, ktry jest adresem o najwy)szym priorytecie.
Wszystkie inne urz#dzenia musz# posiada. unikatowy adres ID, ktry nie wchodzi
w konflikt z innymi adresami. Niektre host-adaptery uruchamiaj# system tylko z
dysku twardego ustawionego na okre,lony adres ID. Na przyk(ad w moim
systemie, host-adapter IBM SCSI wymaga, aby dysk startowy by( przypisany do
adresu ID 6. Nowsze host-adaptery i systemy IBM pozwalaj# na uruchamianie
komputera z dysku ustawionego na dowolny SCSI ID. Starsze host-adaptery
Adapteca wymagaj#, aby identyfikatorem dysku startowego by(o ID 0;
nowsze dopuszczaj# w tym wzgldzie dowolno,..
Ustawianie adresu ID wymaga zwykle zmiany ustawienia zworek w napdzie. Je,li
napd jest zainstalowany w zewntrznej obudowie, z ty(u tej obudowy mo)e by.
umieszczony prze(#cznik wyboru adresu ID. Prze(#cznik ten upraszcza wybr
adresu. Dokonuje si tego przez naci,nicie przycisku lub przekrcenie tarczy,
dopki nie pojawi si )#dany numer ID. Je,li zewntrzny prze(#cznik nie jest
dostpny, nale)y otworzy. obudow urz#dzenia i ustawi. ID za pomoc# zworek.
Do wykonania tej czynno,ci niezbdne s# trzy zworki, stanowi#ce binarn#
reprezentacj numeru ID. Na przyk(ad, gdy wszystkie zworki s# otwarte (off),
przedstawiaj# binarn# liczb OOOb, ktra przek(ada si na adres ID 0. Binarne
ustawienie OOlb jest rwnowa)ne ID l, OlOb - ID 2, 01 (b - ID 3, itd. (Litera b"
oznacza liczb binarn#).
Niestety, zworki w napdzie mog# wystpowa. w r)nym porz#dku, w zale)no,ci
od ustale% producenta. Dla u(atwienia, w poni)szych tabelach przedstawiam r)ne
mo)liwe ustawienia zworek ID. Tabela 15.17 pokazuje ustawienia dla napdw, w
ktrych zworki s# uporz#dkowane w taki sposb, )e najbardziej znacz#cy bit
(MSB) jest po lewej stronie; tabela 15.18 natomiast prezentuje ustawienia dla
napdw z najbardziej znacz#cym bitem po prawej stronie.
Tabela 15.17. Ustawienia zworek SCSI ID z najbardziej znacz,cym bitem po lewej
ID Ustawienia zworek
O 00 0
1 00 l
2 01 0
3 01 l
4 10 0
5 10 1
6 11 0
7 11 1
/ = zworka zamkni!ta (on), O = zworka otwarta (off)
Tabela 15.18. Ustawienia zworek SCSI /D z najbardziej znacz,cym bitem po prawej
ID Ustawienia zworek
0 00 0
1 100
2 01 0
3 11 0
4 00 1
5 10 1
6 01 1
7 11 1
/ = zworka zamkni!ta (on), O = z\vorka otwarta (off)
Terminacj SCSI mo)na przeprowadzi. w bardzo prosty sposb. Wymagane jest
jej bezwarunkowe stosowanie na obydwu ko%cach magistrali. Je,li na jednym z
ko%cw magistrali znajduje si host-adapter, musi mie. w(#czon# opcj terminacji.
Je,li host-adapterjest pod(#czony po,rodku magistrali i gdy na obu jej ko%cach
znajduj# si urz#dzenia, opcja terminacji w host-adapterze musi by. wy(#czona,
natomiast urz#dzenia na obydwu ko%cach magistrali musz# mie. terminacj
w(#czon#. Dostpnych jest kilka rodzajw terminatorw, r)ni#cych si od siebie
jako,ci# i wygl#dem. Zaleca si stosowanie co najmniej terminatorw aktywnych,
za, terminatory FPT (Forced Perfect Terminators) uwa)ane s# za najlepsze spo,rd
obecnie dostpnych. Wicej informacji o r)nych rodzajach terminatorw
znajdziesz w poprzednim punkcie.
Zasady s# proste: u)ywaj mo)liwie jak najlepszych terminatorw i upewnij si, )e
ter-minowane s# tylko zako%czenia magistrali SCSI. Wikszo,. problemw z
instalacj# urz#dze% SCSI ma zwi#zek z nieprawid(ow# terminacj#. Niektre
urz#dzenia maj# wbudowane rezystory terminuj#ce, ktre mo)na uaktywni. lub
wy(#czy. przy u)yciu zworek, albo po prostu fizycznie je usun#.. Inne urz#dzenia
nie maj# wbudowanych terminatorw i korzystaj # z zewntrznych modu(w
terminuj#cych.



Zewntrzne urz#dzenia SCSI zwykle maj# obudow z zarwno wej,ciowymi, jak i wyj-
,ciowymi z(#czami SCSI, wic mog# by. (#czone kaskadowo (daisy chain). Gdy
urz#dzenie znajduje si na ko%cu magistrali SCSI, zewntrzny modu( terminatora pod(#cza
si z regu(y do drugiego (wyj,ciowego) portu SCSI (zob. rys. 15.5).
Zewntrzne modu(y terminatorw s# dostpne w r)nych wariantach po(#czeniowych,
tak)e jako przej,ciwki, potrzebne, gdy dostpny jest tylko jeden port. Terminatory
przej,ciowe s# rwnie) powszechnie stosowane w instalacjach wewntrznych, je,li
urz#dzenie nie ma wbudowanego rezystora terminuj#cego. Wiele dyskw twardych u)ywa
tych terminatorw przy instalacjach wewntrznych, by zaoszczdzi. miejsce na p(ytce
logicznej (zob. rys. 15.6).


Rysunek 15.5.
Terminator
urz,dzenia
zewn!trznego
SCSI


Rysunek 15.6.
Wewn!trzne z,cze
typu pin-header
przej$ciowego
terminatora SCSI
Modele przej,ciowe s# niezbdne, je,li urz#dzenie jest pod(#czone na ko%cu
magistrali i jest dostpne tylko jedno z(#cze SCSI.
Pamitaj, )e stosuj#c wysokiej jako,ci terminatory aktywne lub FPT na obydwu
ko%cach magistrali, unikniesz najczstszych problemw zwi#zanych z jej
konfigurowaniem.
Rwnie) inne parametry konfiguracyjne napdw SCSI mo)na ustawia. za
pomoc# zworek. Poni)ej wymieniam kilka z najcz,ciej u)ywanych dodatkowych
ustawie%:
Start na komend (op0niony start)
Kontrola parzysto,ci SCSI
Zasilanie terminatorw
Synchroniczna negocjacja Parametry te s#
opisane poni)ej.
Start na komend (op4niony start)
Je,li w systemie masz zainstalowanych kilka napdw, korzystne by(oby takie ich
ustawienie, aby nie rozpoczyna(y jednocze,nie pracy w momencie w(#czenia
systemu. Dysk twardy mo)e zu)y. w ci#gu pierwszych kilku sekund po
uruchomieniu trzy do czterech razy wicej mocy ni) podczas normalnego
dzia(ania. Silnik potrzebuje dodatkowej mocy, aby rozpdzi. talerze dysku do
odpowiedniej prdko,ci obrotowej. Je,li kilka napdw pobiera t moc
jednocze,nie, mo)e nast#pi. przeci#)enie zasilacza, powoduj#ce zawieszenie
systemu lub problemy z przerywanym rozpoczynaniem pracy komputera.
Prawie wszystkie napdy SCSI maj# mo)liwo,. op0niania startu. Wikszo,.
host-adapterw SCSI podczas inicjowania magistrali wysy(a rozkaz start unit
kolejno do ka)dego adresu ID. Poprzez ustawienie zworki w twardym dysku,
mo)esz spowodowa., )e dysk rozpocznie prac dopiero po otrzymaniu polecenia
start unit. Poniewa) host-adapter wysy(a to polecenie kolejno do wszystkich
adresw ID, poczynaj#c od adresu o najwy)szym priorytecie (ID 7), a ko%cz#c na
najni)szym (ID 0), napd o najwy)szym priorytecie bdzie startowa( jako
pierwszy, a po nim kolejno dyski o ni)szych priorytetach. Poniewa) niektre host-
adaptery nie wysy(aj# polecenia start unit, niektre dyski mog# op0nia. start o
ustalon# liczb sekund, zamiast czeka. na nadej,cie tego polecenia.
Je,li u)ywasz napdw zewntrznych z oddzielnymi zasilaczami, nie musisz
korzysta. z funkcji op0nionego startu. Jest ona przydatna przede wszystkim dla
napdw wewntrznych, korzystaj#cych z tego samego zasilacza, co reszta
systemu. W przypadku napdw wewntrznych zalecam ustawianie op0nionego
startu nawet, je,li masz tylko jeden napd SCSI; takie ustawienie odci#)y zasilacz,
gdy) dysk zacznie pracowa. dopiero wtedy, gdy reszta systemu uzyska ju) pe(n#
moc. Jest to metoda szczeglnie zalecana w przypadku komputerw przeno,nych i
innych systemw, w ktrych 0rd(o zasilania jest ograniczone.

Kontrola parzysto.ci SCSI
Jest to forma sprawdzania poprawno,ci, ktra pomaga si upewni., )e transfer
danych przebiega prawid(owo. Niemal wszystkie host-adaptery umo)liwiaj#
kontrol parzysto,ci SCSI, wic opcja ta powinna by. ustawiana we wszystkich
urz#dzeniach. Jedynym powodem, dla ktrego jest to opcja, a nie ustawienie sta(e,
jest fakt, )e niektre starsze host-adaptery SCSI nie umo)liwiaj# kontroli
parzysto,ci, wic przy wsp(pracy z nimi musi ona by. wy(#czona.
Zasilanie terminatorw
Terminatory na ko%cach magistrali SCSI pobieraj# moc przynajmniej od jednego z
do(#czonych do niej urz#dze%. Przewa)nie s# zasilane z host-adaptera, ale nie
zawsze. Na przyk(ad host-adaptery rwnoleg(ego portu SCSI nie zasilaj#
terminatorw. Zasilanie terminatorw z kilku urz#dze% nie stanowi problemu, gdy)
ka)de 0rd(o posiada zabezpieczenie diodowe. Ze wzgldu na prostot, czsto
konfiguruje si wszystkie urz#dzenia jako mog#ce zasila. terminatory. Je,li )adne
urz#dzenie nie zasila terminatorw, magistrala nie bdzie odpowiednio
dopasowana i nie bdzie dzia(a. prawid(owo.
Synchroniczna negocjacja SCSI
Magistrala SCSI mo)e pracowa. w dwch trybach: asynchronicznym
(przyjmowanym domy,lnie) i synchronicznym. W praktyce magistrala prze(#cza
tryby podczas transferw, korzystaj#c z protoko(u zwanego synchroniczn,
negocjacj,. Zanim dane zostan# przes(ane magistral# SCSI, urz#dzenie wysy(aj#ce
(zwane inicjatorem) i odbieraj#ce (zwane celem) negocjuj# sposb
przeprowadzenia transferu. Je,li obydwa urz#dzenia umo)liwiaj# transfery
synchroniczne, poinformuj# si o tym nawzajem podczas negocjacji i transfer
zostanie dokonany w trybie synchronicznym, co przy,pieszy jego przebieg.
Niestety, niektre ze starszych urz#dze% nie umo)liwiaj# transferu
synchronicznego i po otrzymaniu )#dania takiego transferu odmawiaj# pracy.
Dlatego zarwno host-adaptery, jak i urz#dzenia pozwalaj#ce na synchroniczn#
negocjacj posiadaj# zworki, za pomoc# ktrych mo)na t opcj wy(#czy., aby
umo)liwi. wsp(prac ze starszymi urz#dzeniami. Jednak wszystkie z obecnie
produkowanych urz#dze% synchroniczn# umo)liwiaj# negocjacj, wic funkcja ta
powinna by. w(#czona.
P#ug and Play (PnP) dla SCSI
P(ug and Play dla SCSI zosta(o wprowadzone w kwietniu 1994 r. Specyfikacja ta
pozwala producentom urz#dze% SCSI wytwarza. urz#dzenia peryferyjne, ktre
bd# automatycznie konfigurowane przez system operacyjny obs(uguj#cy PnP.
Pozwoli to na (atwe do(#czenie lub ponowne skonfigurowanie takich urz#dze%, jak
napdy dyskw twardych, streamery i CD-ROM-y.
Do przy(#czenia urz#dzenia peryferyjnego SCSI niezbdny jest host-adapter PnP
SCSI, taki jak PnP ISA lub PCI. Do(#czalne karty PnP pozwalaj# systemowi
operacyjnemu automatycznie konfigurowa. sterowniki programowe urz#dze% oraz
zasoby systemu dla interfejsu magistrali hosta.
Specyfikacja SCS1 PnP w wersji 1.0 opisuje nastpuj#ce szczeg(y techniczne:
Pojedyncza konfiguracja kabel-wtyk
Automatyczna terminacja magistrali SCSI
SCAM (SCSI Configured AutoMatically) - automatyczne przypisywanie ad-
resw ID
Pe(na kompatybilno,. wsteczna urz#dze% PnP SCSI z zainstalowan# baz#
systemw SCSI.
Powinna ona znacznie u(atwi. korzystanie z urz#dze% SCSI.
Ka)de urz#dzenie SCSI, ktre do(#czasz do magistrali SCSI (z wyj#tkiem dysku
twardego), wymaga zewntrznego sterownika. Dyski twarde stanowi# tu wyj#tek;
sterowniki dla nich s# cz,ci# BIOS-u host-adaptera SCSI. Te zewntrzne
sterowniki s# specyficzne nie tylko dla poszczeglnych urz#dze%, ale tak)e dla
host-adapterw.
Ostatnio popularno,. zyska(y dwa standardy sterownikw interfejsu host-
adapterw, co znacznie zmniejszy(o powy)szy problem. Znaj#c standard, wed(ug
ktrego pisane s# sterowniki host-adapterw, producenci urz#dze% peryferyjnych
mog# teraz szybciej pisa. nowe sterowniki obs(uguj#ce ich urz#dzenia, a nastpnie
komunikuj#ce si z uniwersalnym sterownikiem host-adaptera. Taki sposb
organizacji komunikacji zwalnia z konieczno,ci dopasowywania sterownikw do
r)nych typw host-adapterw. Dopiero bowiem uniwersalne sterowniki (#cz#
host-adapter z systemem operacyjnym.
Obecnie najpopularniejszym uniwersalnym sterownikiem jest ASPI (Advanced
SCSI Programming Interface) i wikszo,. producentw urz#dze% peryferyjnych
pisze sterowniki mog#ce si komunikowa. z tym w(a,nie sterownikiem
uniwersalnym. Pierwotnie litera A w skrcie ASPI oznacza(a Adaptec (firm, ktra
ten sterownik stworzy(a), ale inni dostawcy urz#dze% SCSI wykupili sobie prawo
do u)ywania ASPI w swoich produktach. System operacyjny DOS nie obs(uguje
ASPI bezpo,rednio, ale po zainstalowaniu sterownika ASPI - owszem. Systemy
Windows 95, Windows NT oraz OS/2 2.1 i ich p0niejsze wersje zapewniaj#
automatyczn# obs(ug ASPI dla rozmaitych host-adapterw SCSI.
Firmy Future Domain i NCR stworzy(y inny sterownik interfejsu, nazwany CAM
(Common Access Method). CAM jest przyjtym przez ANSI protoko(em,
pozwalaj#cym pojedynczemu sterownikowi kontrolowa. r)ne host-adaptery. OS/2
2.1 oraz p0niejsze wersje tego systemu obs(uguj# CAM. Future Domain w,rd
narzdzi oferowanych ze swoimi host-adapterami dostarcza rwnie) konwerter
CAM na ASPI.
Wskazwki konfiguracyjne dla SCSI
Kiedy instalujesz (a%cuch urz#dze% na pojedynczej magistrali SCSI, instalacja
bardzo szybko staje si skomplikowana. Poni)ej przedstawiono kilka rad,
pozwalaj#cych na szybkie i wydajne skonfigurowanie systemu:
Zacznij od dodawania pojedynczych urz,dze.. Na pocz#tku zainstaluj host-
adapter i pojedynczy dysk twardy, zamiast pod(#cza. od razu kilka
urz#dze% i potem prbowa. jednocze,nie je konfigurowa.. Nastpnie
przy(#czaj kolejne, pojedyncze urz#dzenia, sprawdzaj#c dzia(anie ca(o,ci
przed ka)d# kolejn# instalacj#.

Prowad0 dokadn, dokumentacja. Kiedy dodajesz urz#dzenie SCSI, zapisz
jego adres ID oraz ustawienia innych prze(#cznikw i zworek, takich jak
kontrola parzysto,ci, zasilanie terminatorw, op0niony i/lub zdalny start.
Je,li chodzi o host-adapter, zapisz adresy BIOS-u, przerwania, kana( DM6
oraz adresy portw we/wy u)ywane przez adapter, a tak)e zworki i
ustawienia konfigura-cyjne (np. terminacj), ktre mog# si p0niej
przyda..
Stosuj odpowiedni, terminacj! magistrali. Ka)dy koniec magistrali musi by.
terminowany, najlepiej przy pomocy terminatorw aktywnych lub FPT.
Je,li ktrekolwiek z zainstalowanych urz#dze% jest urz#dzeniem Fast SCSI-
2, musisz u)ywa. terminatorw aktywnych, a nie ta%szych pasywnych.
Nawet dla standardowych (wolniejszych) urz#dze% SCSI zalecane s#
terminatory aktywne. Je,li do magistrali pod(#czasz tylko urz#dzenia
zewntrzne lub wewntrzne, to host-adapter i ostatnie urz#dzenie w
(a%cuchu powinny by. terminowane. Je,li (a%cuch tworz# urz#dzenia
zarwno zewntrzne, jak i wewntrzne, generalnie terminuje si pierwsze i
ostatnie z tych urz#dze%, ale nie host-adapter SCSI (ktry jest po,rodku
magistrali).
U)ywaj wysokiej jako$ci ekranowanych kabli SCSI. Upewnij si, )e z(#cza
kabli, z ktrych korzystasz, pasuj# do urz#dze%. U)ywaj wysokiej jako,ci
ekranowanych kabli i zwr. uwag na ograniczenia d(ugo,ci magistrali
SCSI. Korzystaj z kabli zaprojektowanych dla SCSI oraz, je,li to mo)liwe,
u)ywaj kabla tej samej marki w ca(ej magistrali SCSI. Kable r)nych marek
r)ni# si impedancj#, co mo)e powodowa. problemy, zw(aszcza przy
d(ugich przewodach lub implementacjach SCSI pracuj#cych z du)#
prdko,ci#.
Stosuj#c si do tych prostych wskazwek, zminimalizujesz problemy zwi#zane z
instalowaniem SCSI.
IDE kontra SCSI
Kiedy porwnujesz osi#gi i mo)liwo,ci napdw ID: oraz SCSI, powiniene,
wzi#. pod uwag kilka czynnikw. Te dwa rodzaje napdw s#
najpopularniejszymi spo,rd obecnie u)ywanych w systemach PC i ka)dy
producent mo)e stworzy. identyczne napdy dla obydwu interfejsw. Wybr
najlepszego napdu dla konkretnego systemu jest trudn# decyzj#, uzale)nion# od
wielu czynnikw.
W wikszo,ci przypadkw uznasz, )e napd ID: przewy)sza rwnowa)ny napd
SCSI w danym zadaniu lub te,cie, przy czym zwykle kosztuje mniej, a zatem jest
lepszy. Jednak)e w niektrych przypadkach napdy SCSI posiadaj# znacz#c#
przewag nad napdami ID:, je,li chodzi o osi#gi i oferowane korzy,ci.
Wydajno.2
Napdy ATA ID: s# u)ywane w wikszo,ci komputerw PC obecnie
wystpuj#cych na rynku, poniewa) koszt ich implementacji jest niski, a wydajno,.
wysoka. Porwnuj#c dowolne napdy ID: oraz SCSI pod wzgldem osi#gw,
zwr. uwag na mo)liwo,ci zastosowanych w nich zespo(w g(owic (HDA).
W celu zminimalizowania liczby czynnikw wystpuj#cych w tego typu
porwnaniach, najlepiej porwnywa. napdy ID: i SCSI pochodz#ce od tego
samego producenta, a wic u)ywaj#ce identycznych zespo(w HDA. W wikszo,ci
przypadkw, producent napdw wytwarza dany napd w obydwu wersjach,
zarwno ID:, jak i SCSI. Na przyk(ad Seagate produkuje napdy ST-3600A
(ATA-IDE) oraz ST-3600N (Fast SCSI-2) posiadaj#ce identyczne modu(y HDA i
r)ni#ce si od siebie tylko uk(adami logicznymi. Wersja ID: posiada p(yt
logiczn# z wbudowanym kontrolerem dysku i bezpo,rednim interfejsem AT Bus.
Wersja SCSI rwnie) ma wbudowany kontroler dysku i uk(ady interfejsu
magistrali, a tak)e uk(ad scalony SBIC. Ko,. SBICjest adapterem SCSI, do-
(#czaj#cym napd do magistrali SCSI. Jak si przekonasz, w istocie w(a,ciwie
wszystkie napdy SCSI s# napdami ID: z dodan# ko,ci# SBIC.
Za()my, )e oba zespo(y g(owic przyk(adowych napdw s# w stanie dokonywa.
transferu danych z prdko,ci# od 2,38 do 4 MB/s. Poniewa) w wersji SCSI sygna(y
zawsze musz# dodatkowo przechodzi. przez magistral SCSI, w niemal wszystkich
przypadkach wersja ID: (przy(#czona bezpo,rednio) dzia(a szybciej.
SCSI vs IDE: przewagi i ograniczenia
Napdy ID: musz# wykonywa. o wiele mniej rozkazw zwi#zanych z transferem
danego sektora ni) napdy SCSI. Oprcz rozkazw napd-kontroler, ktre musz#
wykona. dyski tak ID:, jak i SCSI, transfer SCSI zawiera tak)e dane dotycz#ce
uzgodnie% dla magistrali SCSI; wyboru napdu docelowego; )#danie danych;
zako%czenie transferu przez magistral; i w ko%cu konwersj logicznych adresw
danych na adresy )#danego cylindra, g(owicy i sektora. Taki uk(ad daje ID:
przewag w sekwencyjnych transferach pod kontrol# jednozadaniowego systemu
operacyjnego. W systemie wielozadaniowym, mog#cym wykorzysta. dodatkowe
mo)liwo,ci magistrali SCSI, napd SCSI mo)e mie. lepsze osi#gi.
Je,li chodzi o architektur, to napdy SCSI posiadaj# znaczn# przewag nad
napdami ID:. Poniewa) ka)dy napd SCSI ma w(asny, wbudowany kontroler
dysku, mog#cy dzia(a. niezale)nie od mikroprocesora, komputer mo)e
jednocze,nie przekazywa. rozkazy do wszystkich napdw w systemie. Ka)dy
napd mo)e przechowywa. te rozkazy w kolejce, a nastpnie wykonywa. je
rwnocze,nie z innymi napdami w systemie. Dane mog# wic by. w ca(o,ci
buforowane przez napd i przekazywane z wysok# prdko,ci# poprzez dzielon#
magistral SCSI, w czasie odpowiednim do ich przetworzenia.
Chocia) napdy ID: tak)e posiadaj# w(asne kontrolery, nie mog# one dzia(a.
rwnocze,nie i nie umo)liwiaj# kolejkowania rozkazw. W efekcie, z dwch
kontrolerw w dwunapdo-wej instalacji ID: dzia(a w danym momencie tylko
jeden, by nie dosz(o do kolizji.
Cho. napdy SCSI wymagaj# dodatkowo podnosz#cej koszt nabycia napdu karty
host-adaptera, coraz wicej komputerw osobistych wymaga obs(ugi streamera,
CD-ROM-u czy dysku optycznego, ktre rwnie) wymagaj# kontrolera SCSI, a
zatem tak czy inaczej jest on w tego rodzaju systemach niezbdny. Oznacza to, )e
koszt zakupu kontrolera mo)na roz(o)y. na kolejne urz#dzenia SCSI, poniewa)
kontroler SCSI zakupiony np. wraz z napdem tego typu jest u)ywany przez wiele
urz#dze% SCSI, takich jak streame-ry czy dyski optyczne. Poza tym wszystkie
licz#ce si obecnie systemy operacyjne umo)liwiaj# programow# obs(ug szerokiej
gamy urz#dze% SCSI.
Jakie s# ograniczenia ID:?
ID: nie udostpnia dzielonego (nachodz#cego na siebie), wielozadaniowego
we/wy.
ID: nie umo)liwia kolejkowania rozkazw.
Jak wida., SCSI posiada pewn# przewag nad ID:, zw(aszcza gdy jeste,my
zainteresowani rozbudowywaniem systemu, a tak)e w zakresie pracy pod kontrol#
wielozadaniowego systemu operacyjnego. Niestety, wi#)e si to z wikszym
kosztem implementacji tego interfejsu.
Jeszcze jedn# zalet# standardu SCSI jest uniwersalno,. urz#dze% zewntrznych
SCSI. Kompatybilno,. jest zachowana nie tylko pomidzy poszczeglnymi
egzemplarzami komputera, ale i pomidzy r)nymi systemami komputerowymi
korzystaj#cymi ze z(#cz SCSI. Prostsza jest tak)e instalacja urz#dze% SCSI, gdy)
czsto nie wymaga otwierania obudowy.
Zalecane kontrolery i host-adaptery
Wiele firm produkuje kontrolery dyskw dla komputerw IBM i kompatybilnych z
nimi systemw. Wiele nowszych systemw posiada napdy ID: z wbudowanymi
kontrolerami, oferuj#ce wysokie osi#gi przy niskim koszcie. Inne znw systemy
u)ywaj# napdw SCSI, z powodu elastyczno,ci magistrali SCSI, je,li chodzi o
wspomaganie wielu napdw i urz#dze% peryferyjnych.
Zalecam stosowanie napdw ID: w wikszo,ci standardowych instalacji, ze
wzgldu na prostot po(#cze% i nisk# cen w stosunku do wydajno,ci. W
systemach wysokiej klasy oraz tych, w ktrych najwa)niejsza jest mo)liwo,.
rozbudowy i elastyczno,., zalecam napdy SCSI.
Zalecane host-adaptery SCSI
Zazwyczaj polecam host-adaptery SCSI firmy Adaptec. Adaptery tej firmy dzia(aj#
dobrze i s# dostarczane wraz z niezbdnym oprogramowaniem formatuj#cym i
eksploatacyjnym. Systemy operacyjne Windows 95, Windows NT oraz OS/2
zapewniaj# obs(ug adapterw SCSI firmy Adaptec. Warto wzi#. to pod uwag,
aby uwolni. si od konieczno,ci u)ywania dodatkowych sterownikw.
Standardowe SCSI lub Fast SCSI s# obs(ugiwane przez magistral ISA
poprawnie, ale je,li zamierzasz zainstalowa. magistral Fast-Wide SCSI, a
zw(aszcza magistral LlItra-Wide, rozwa) zastosowanie jakiego, adaptera SCSI
magistrali lokalnej, zwykle PCI. A to dlatego, )e magistrala ISA dopuszcza
maksymaln# prdko,. transferu oko(o 8 MB/s, podczas gdy magistrala Fast-Wide
SCSI dzia(a z prdko,ci# do 20 MB/s, aUltra-Wide SCSI a) do 40 MB/s! W
wikszo,ci przypadkw jako adapter SCSI dla magistrali lokalnej wystarczy
adapter w wersji dla magistrali PCI, ktr# obs(uguje wikszo,. dzisiejszych
systemw PC.
Przyk(adem popularnego adaptera SCSI dla magistrali PCI jest Adaptec AHA-
2940AU (zob. rys. 15.7) oraz 2940UW. 2940AUjest adapterem Ultra-SCSI, za,
2940UW adapterem Ultra-Wide. Adaptery te zas(uguj# na uwag, ze wzgldu na
(atwo,. ich instalowania i u)ytkowania. Niemal wszystkie funkcje na karcie mog#
by. konfigurowane i ustawiane programowo. Koniec z przekopywaniem si przez
podrczniki i poszukiwaniem ustawie% przerwa%, DM6, portw we/wy i innych
zworek - wszystko jest sterowane programowo, a ustawienia zapisywane w module
pamici flash na karcie. Poni)ej przedstawiono niektre funkcje i w(a,ciwo,ci tej
karty:
Kompletne narzdzia konfiguracyjne zapisane w pamici ROM adaptera
Mo)liwo,. programowego konfigurowania IRQ, adresw ROM, DM6,
adresw portw we/wy, parzysto,ci SCSI, SCSI ID i innych ustawie%
Terminacja kontrolowana programowo (bez wyci#gania rezystorw!)
Rozszerzony (enhanced) BIOS obs(uguj#cy do o,miu napdw 7,88 GB
Nie potrzebuje sterownikw dla wicej ni) dwch dyskw twardych
Mo)liwo,. kolejnego uruchamiania napdw
Mo)liwo,. uruchamiania systemu z napdu o dowolnym SCSI ID



Ostatnio Adaptec wypu,ci( pe(ne wersje PnP swoich adapterw SCSI. Adaptery te
zostan# automatycznie skonfigurowane na ka)dym komputerze PC, ktry
obs(uguje specyfikacj PnP, lub te) mog# zosta. skonfigurowane rcznie (przy
pomocy dostarczonego oprogramowania) w systemach nie obs(uguj#cych PnP.
Adaptery SCSI PnP s# szczeglnie zalecane, poniewa) mog# by. konfigurowane
bez otwierania komputera! Wszystkie funkcje s# ustawiane programowo, nie ma
zworek ani prze(#cznikw, na ktre trzeba uwa)a.. Rwnie) fakt, )e wikszo,.
producentw urz#dze% peryferyjnych najpierw pisze sterowniki dla kart Adapteca,
przyczynia si do tego, )e stosuj#c te karty nie do,wiadczysz wikszych
problemw z kompatybilno,ci# ani ze sterownikami.
Rysunek 15.7.
Host-adapter Adaptec AHA-2940AU SCSI
Ograniczenia sprztowe i programowe dyskw
Rozpatruj#c mo)liwo,ci r)nych interfejsw dyskowych, a tak)e ROM BIOS-w
oraz systemw operacyjnych, mo)na okre,li. ograniczenia pamici dyskowej.
Poni)ej zosta(y wyszczeglnione ograniczenia dla r)nych interfejsw i systemw
operacyjnych.
Ograniczenia pojemno.ci interfejsu dyskowego
R)ne interfejsy dyskowe w r)nym stopniu ograniczaj# teoretyczn# maksymaln#
pojemno,. dysku, z ktrym pracuj#. Ograniczenia te wynikaj# z r)nic w sposobie,
w jaki ka)dy interfejs dzia(a na poziomie sprztowym. Zauwa)y. nale)y, )e nawet
je,li dany interfejs umo)liwia dostp do zasobw pamici dyskowej o znacznym
rozmiarze, BIOS i DOS zwykle nak(adaj# du)o ostrzejsze ograniczenia i to zwykle
one decyduj# o rzeczywistych limitach pojemno,ci dysku.
ST-506/412, ESDI i IDE
Aby okre,li. ograniczenia pojemno,ci dla interfejsw ST-506/412, ESDI lub ID:,
nale)y najpierw okre,li. limity dotycz#ce maksymalnej liczby cylindrw, g(owic i
sektorw na ,cie)k. Aby to zrobi., spjrz na rozmiar przechowuj#cych te dane
rejestrw w sterowniku. Wszystkie z wymienionych interfejsw maj# tak# sam#
specyfikacj rejestrw kontrolera, wic limity pojemno,ci tutaj obliczone mog#
by. zastosowane w przypadku ka)dego z nich. Jak przekonasz si za chwil, limity
pojemno,ci interfejsu s# dosy. wysokie. Ograniczenia parametrw dysku s#
nastpuj#ce:
Cylindry (16 bitw) = 65 536
G(owice (4 bity) = 16
Sektory (8 bitw) = 256
To daje maksymaln# teoretyczn# pojemno,. dysku:
65 536 cylindrw x 16 g(owic x 256 sektorw x 512 bajtw = 137 438 953 472
bajty
(czyli 128 GB)

Niestety, maksymalna pojemno,. - 128 GB -jest ograniczana przez BIOS. W zale)no,ci
od wp(ywu na dopuszczaln# wielko,. dysku, wyr)niamy dwa rodzaje BIOS-u. Stan-
dardowy BIOS wystpuj#cy w wikszo,ci systemw jest ograniczony do 1024
cylindrw, 16 g(owic i 63 sektorw na ,cie)k. BIOS w wersji rozszerzonej bdzie
ograniczony do 1024 cylindrw, 256 g(owic i 63 sektorw na ,cie)k. W wyniku
po(#czenia ogranicze% BIOS-u i interfejsu otrzymamy nastpuj#ce limity maksymalnej
pojemno,ci (przyjmuj#c 512-bajtowe sektory):
Limit dla standardowego BIOS-u: 1024 cylindry x 16 g(owic x 63 sektory =
528 482 304 bajty (540 MB)
Limit dla rozszerzonego BIOS-u: 1024 cylindry x 256 g(owic
x
63 sektory =
8 455 716 864 bajty (7,88 GB)
Je,li p(yta g(wna nie udostpnia rozszerzonego BIOS-u, mo)na doda. adapter
magistrali ID:, ktry ma na karcie rozszerzony BIOS. By obej,. takie problemy z
BIOS-em, niektre wersje dyskw ID:, wiksze ni) 528 milionw bajtw, maj#
dysk podzielony tak, aby dzia(a( jak dwie fizycznie odrbne jednostki. W takim
przypadku napd jest widziany na z(#czu magistrali ID: jako zarwno master, jak i
slave i mo)e by. u)ywany tylko jako dwa napdy o pojemno,ciach maksymalnych
504 MB.
ATA-2 zdefiniowa(a tryb 5BA (Logical B(ock Address - logiczne adresowanie
bloku) dla EIDE. W tym trybie ka)dy sektor na dysku jest numerowany od O do x.
Ograniczeniem jest 28-bitowy rozmiar liczby x, a wic mo)e ona przyj#.
maksymaln# warto,. 268435456. Je,li przyjmiemy 512-bajtowe sektory,
otrzymujemy maksymaln# pojemno,. dysku 137438953 472 bajty. Przypadkowo
jest to wielko,. zgodna z wewntrznym ograniczeniem ID:. Adres 5BA jest
t(umaczony przez rozszerzony BIOS ATA-2/EIDE na rozszerzone parametry
cylindra, ,cie)ki i sektora (CHS), ktre pozwalaj# na korzystanie z maksimum 1024
cylindrw, 256 g(owic i 63 sektorw.
Zgodnie ze specyfikacj# SCSI, napdy nie s# adresowane poprzez cylindry, g(owice
i sektory, lecz poprzez adres 5BA. Jest to numer przypisany wszystkim sektorom
na dysku, kolejno od pierwszego do ostatniego. Adres 5BA jest liczb# 32-bitow#,
co przy 512-b#jtowych sektorach skutkuje nastpuj#cym ograniczeniem:
4 294 967 296 adresw 5BA (sektorw) x 512 bajtw = 2 199 023 255 552
bajty (2048 GB lub 2 TB)
Jak wida., limity pojemno,ci napdw SCSI s# bardzo wysokie. Jednak)e, BIOS
musi widzie. napd SCSI jako okre,lon# liczb cylindrw, g(owic i sektorw na
,cie)k, dlatego BIOS ogranicza pojemno,. SCSI. Niemal wszystkie adaptery SCSI
posiadaj# rozszerzony BIOS, ktry umo)liwia uzyskanie nastpuj#cej maksymalnej
pojemno,ci dysku (przyjmuj#c 512-bajtowe sektory):
SCSI z rozszerzonym BIOS-em: 1024 cylindry x 256 g(owic x 63 sektory =
8 455 716 864 bajty (7,88 GB)
Je,li nie masz rozszerzonego BIOS-u na p(ycie g(wnej ani w adapterze SCSI,
czasem za(adowanie zewntrznego sterownika dla u)ywanego adaptera umo)liwia
uzyskanie obs(ugi rozszerzonego BIOS-u.
Wikszo,. systemw umo)liwia stosowanie maksymalnie czterech host-adapterw
SCSI, z ktrych ka)dy mo)e obs(ugiwa. do siedmiu napdw, co w sumie daje 28
fizycznie zainstalowanych napdw.
Ograniczenia pojemno.ci ROM BIOS-u
Oprcz limitu pojemno,ci 504 MB, standardowy ROM BIOS mo)e obs(ugiwa.
tylko dwa napdy dyskw twardych. Rozszerzony BIOS obs(uguje maksymalnie
128 napdw. Wikszo,. adapterw ID: i SCSI omija ograniczenia
standardowego BIOS-u (tylko dwa napdy) poprzez umieszczenie na p(ycie
rozszerzonego BIOS-u, ktry przejmuje kontrol nad interfejsem dyskowym.
Niektre z nowszych wersji BIOS-u na p(ycie adaptera umo)liwiaj# tak)e
uruchamianie systemu z napdw CD-ROM.
Ograniczenia pojemno.ci systemu operacyjnego
IBM i Microsoft oficjalnie twierdz#, )e DOS 5 i jego p0niejsze wersje obs(uguj#
do o,miu fizycznych dyskw twardych. IBM mwi, )e OS/2 1.30.1 i wersje
p0niejsze (tak)e 2.x) obs(uguj# do 24 fizycznych dyskw twardych, a poniewa)
OS/2 zawiera w sobie DOS, wynika z tego, )e DOS pod OS/2 tak)e obs(uguje do
24 fizycznych dyskw. OS/2 HPFS (High Performance File System) obs(uguje
tak)e partycje o maksymalnej wielko,ci 8 GB, a najwikszy dopuszczalny rozmiar
pojedynczego pliku wynosi 2 GB, podczas gdy partycje FAT pod DOS i OS/2
mog# mie. maksymaln# wielko,. 2 GB, tak samo jak pojedynczy plik. Jak wida.,
ograniczenia BIOS-u ograniczaj# obecnie maksymaln# fizyczn# wielko,. dysku
twardego do oko(o 7,88 GB (czyli oko(o 8,46 miliardw bajtw).
Rozdzia# 16.
Instalacja dysku twardego
W niniejszym rozdziale jest dok(adnie opisany proces instalacji dysku twardego. Ze
szczegln# uwag# zosta(y omwione konfigurowanie, monta) i formatowanie
dysku. Przedstawione s# tu rwnie) podstawowe procedury niezbdne do
zainstalowania dysku twardego w komputerze osobistym (komputerze PC).
Procedury instalacji dysku twardego
Zainstalowanie dysku twardego w komputerze PC wymaga wykonania
nastpuj#cych czynno,ci:
skonfigurowania dysku,
skonfigurowania jego kontrolera lub interfejsu,
zamontowania dysku,
skonfigurowania systemu,
przeprowadzenia niskopoziomowego formatowania dysku (w przypadku dys-
kw ID: oraz SCS1 nie jest to wymagane),
podzia(u dysku na partycje,
przeprowadzenia wysokopoziomowego formatowania dysku.
Proces konfigurowania dysku zosta( omwiony w rozdziale 15. Interfejsy dyskw
twardych". Szczeg(owe informacje na temat konfigurowania r)nego rodzaju
dyskw znajdziesz w odpowiednich jego podrozdzia(ach.
Kolejne cz,ci niniejszego rozdzia(u opisuj# pozosta(e procedury instalacji dysku
twardego. S# one proste do przeprowadzenia i, w(a,ciwie wykonane, prowadz# do
udanej instalacji dysku. Ze szczegln# uwag# zosta(y potraktowane kwestie
niezawodno,ci oraz integralno,ci danych, tak aby instalacja pozwala(a na
d(ugotrwa(e i bezproblemowe u)ytkowanie dysku.
Do przeprowadzenia procedury instalacyjnej niezbdna jest pewna wiedza na
temat dysku twardego, jego kontrolera, systemowego BIOS-u oraz wikszo,ci
urz#dze% sk(adaj#cych si na system. Tego typu informacje zwykle znajduj# si w
r)nych do(#czanych do urz#dze% podrcznikach u)ytkownika. Kupuj#c te
urz#dzenia, upewnij si, )e wraz z nimi dostarczony jest te) podrcznik (wielu
sprzedawcw nie do(#czy podrcznika, je,li ich o to nie poprosisz). Do wikszo,ci
urz#dze% bd#cych obecnie w sprzeda)y za(#czana jest dokumentacja
wystarczaj#ca do przeprowadzenia instalacji.
Je,li jednak jeste, osob# podobn# do mnie i wolisz mie. pe(n# dokumentacj
techniczn# danego urz#dzenia, konieczne bdzie zwrcenie si do producenta i
zamwienie podrcznika zawieraj#cego jego dokumentacj techniczn#. Na
przyk(ad, kupuj#c komputer PC razem z dyskiem twardym ID: Western Digital,
prawdopodobnie otrzymasz jakie, informacje na temat dysku, lecz nie bd# one
tak tre,ciwe i wyczerpuj#ce jak dokumentacja techniczna dostarczana przez firm
Western Digital. Aby otrzyma. t dokumentacj, musisz skontaktowa. si z
producentem i j# zamwi.. To samo dotyczy wikszo,ci pozosta(ych elementw
komputerw sk(adanych. Moim zdaniem, dokumentacja techniczna producenta
(OEM)jest podstaw#, gdy chodzi o uzyskanie technicznego wsparcia na
najwy)szym mo)liwym poziomie.
Ni)ej podaj adresy stron internetowych kilku najwikszych sprzedawcw dyskw
twardych:
http://www.maxtor.com http://www.mi c
ropoli s.com
http://www.conner.com/toc.shtml
http://www.wdc.com/welcome.htmi
Konfigurowanie dysku
Przed zamontowaniem dysku twardego w obudowie nale)y si upewni., )e napd
jest odpowiednio skonfigurowany. W przypadku napdw ID: oznacza to
odpowiednie ustawienie parametrw Master/Slave - za pomoc# zworek na dysku
twardym. W przypadku napdw SCSI mo)e to nie by. ju) tak proste.
Wicej informacji na ten temat znajdziesz w poprzednim rozdziale - Interfejsy
dyskw twardych"
Konfigurowanie kontrolera
Starsze systemy wymaga(y osobnych kontrolerw ID: umieszczanych w s(otach -
jako karty rozszerze%. W tej chwili w(a,ciwie wszystkie dyski twarde maj#
wbudowany uk(ad kontrolera, a uk(ad we/wy jest wbudowany w p(yt g(wn#. W
takich komputerach Urz#dzenia te s# bardzo pomocne przy okre,laniu, ktre z
zasobw s# wykorzystywane przez system.
Wicej informacji na temat sprztowych i programowych narzdzi dia-
gnostycznych znajduje si w rozdziale 22. Programowe i sprztowe
narzdzia diagnostyczne". Dodatkowe informacje na temat przerwa% i
kana(w DM6 mo)na znale0. w rozdziale 5. Gniazda, magistrale i karty
rozszerzaj#ce".
Adresy pamici ROM
Wiele kontrolerw dyskw oraz kontrolerw SCSI wymaga do poprawnego
dzia(ania, aby na karcie urz#dzenia by( zainstalowany system BIOS. Mo)e on
pe(ni. wiele funkcji, w tym:
formatowanie niskopoziomowe,
ustawianie typu dysku (parametrw dysku),
konfigurowanie kontrolera,
diagnostyka SCSI,
obs(uga niestandardowych adresw portw wej,cia/wyj,cia i przerwa%.
Je,li BIOS p(yty g(wnej obs(uguje kontrolery dysku twardego, to BIOS na karcie
urz#dzenia jest nie tylko niepotrzebny, lecz wrcz niepo)#dany, poniewa) korzysta
z obszaru pamici grnej (UMA, ang. Upper Memory Area), ktrej nigdy za
wiele. Na szcz,cie BIOS na karcie urz#dzenia zazwyczaj mo)na wy(#czy., o ile
oczywi,cie nie jest potrzebny.
W oparciu o BIOS p(yty g(wnej mog# dzia(a. jedynie kontrolery zgodne z
pewnymi standardami, jak np. kontrolery ST-506/412 i ESDI oraz kontrolery
magistrali ID:. Standardy te wymagaj# wykorzystywania zakresu 170-17Fh
adresw portw wej,cia/ wyj,cia oraz przerwania IRQ 14. Kontroler, ktry
korzysta z innych ustawie% adresw portw wej,cia/wyj,cia lub z innego
przerwania (co nastpuje w przypadku zainstalowania drugiego kontrolera w
systemie), nie bdzie obs(ugiwany przez BIOS p(yty g(wnej i wymaga BIOS-u na
karcie urz#dzenia. Rwnie) kontrolery komputerw typu XT wymagaj# BIOS-u
na karcie urz#dzenia, poniewa) BIOS p(yty g(wnej komputerw tego typu nie
umo)liwia obs(ugi dyskw twardych.
Kontrolery SCSI zwykle nie emuluj# interfejsu dysku typu WD1003 i niemal
zawsze do obs(ugi funkcji sterownika dysku wymagaj# BIOS-u na karcie
urz#dzenia. Tego typu BIOS obs(uguje dowolne ustawienia kontrolera; w
wikszo,ci przypadkw wiele kontrolerw SCSI mo)e wykorzystywa. BIOS
kontrolera podstawowego - w takiej sytuacji nie s# aktywne BIOS-y na kartach
)adnych kontrolerw poza podstawowym (pierwszym).

Je,li BIOS na karcie urz#dzenia jest wymagany i zostanie uaktywniony, bdzie
korzysta( z okre,lonej przestrzeni adresowej w pamici UMA. Pami. UMA to
grne 384 kB pierwszego megabajta pamici systemu. Pami. ta jest podzielona na
trzy obszary, po dwa sektory wielko,ci 64 kB ka)dy, przy czym pierwszy i ostatni
z tych obszarw s# u)ywane przez, odpowiednio, uk(ady kontrolerw wideo i
BIOS p(yty g(wnej. Segmenty COOOh i DOOOh s# zarezerwowane dla
kontrolerw pamici ROM, takich jak te znajduj#ce si w kontrolerach dyskw lub
kontrolerach SCS1.
Upewnij si, )e obszary pamici wykorzystywane w tych segmentach
przez okre,lony kontroler nie pokrywaj# si z obszarami u)ywanymi
przez inne kontrolery. 3adne dwa kontrolery nie mog# dzieli. tego
samego obszaru pamici. Wikszo,. kontrolerw posiada zworki,
prze(#czniki b#d0 nawet oprogramowanie pozwalaj#ce ustawi. konfi-
guracj urz#dzenia i zmieni. adresy powoduj#ce konflikt.
Numer przerwania (IRQ)
Wszystkie kontrolery dyskw i kontrolery SCSI w celu uzyskania dostpu do
systemu u)ywaj# linii przerwania. Wywo(uj# one sprztowe przerwanie, w celu
uzyskania dostpu do systemu na czas potrzebny do transferu danych i sterowania.
Oryginalne, o,miobitowe systemy ISA maj# tylko osiem poziomw przerwa%, przy
czym przerwania IRQ o numerach od 2 do 7 s# dostpne dla dowolnego kontrolera.
Systemy AT-bus (16-bitowy ISA), EISA oraz MCA maj# szesna,cie poziomw
przerwa%, a dla dowolnych kontrolerw dostpne s# przerwania IRQ o numerach
od 3 do 7, od 9 do 12 oraz 14 i 15. W,rd nich przerwania IRQ od 10 dol2 oraz 14 i
15 s# szesnastobitowymi przerwaniami dostpnymi tylko dla szesnaste- i
trzydziestodwubitowych kontrolerw.
Tabele 16.1 i 16.2 ukazuj#, ktre przerwania s# zwykle wykorzystywane, a ktre
pozostaj# dostpne (nie wykorzystane) w systemach ISA, EISA, MCA oraz w
systemach 8-bitowych ISA. W tabelach tych przedstawione s# rwnie)
standardowe zastosowania ka)dego z wymienionych przerwa%, w(#cznie z
okre,leniem, czy przerwanie to jest dostpne w z(#czu (s(ocie) magistrali.
Prosz zauwa)y., )e niektre przerwania najzwyczajniej nie s# dostpne w
gniazdach rozszerze% (s(otach); s# one zarezerwowane wy(#cznie dla okre,lonych
funkcji systemowych. Ka)de przerwanie, oznaczone jako wykorzystywane przez
okre,lone urz#dzenie, jest oczywi,cie dostpne, je,li urz#dzenie to nie zosta(o
zainstalowane. Na przyk(ad, je,li system nie posiada portu myszy na p(ycie
g(wnej, przerwanie IRQ 12 bdzie dostpne; a je,li w systemie nie ma drugiego
portu szeregowego, dostpne bdzie przerwanie IRQ 3.
Aby zainstalowa. nowe urz#dzenie, nale)y okre,li., ktre z przerwa% s# aktualnie
przez system wykorzystywane, a ktre s# wolne, a nastpnie skonfigurowa. karty
instalowanych urz#dze% tak, aby u)ywa(y tylko dostpnych (wolnych) przerwa%. W
przypadku standardowej konfiguracji, kontroler dysku twardego korzysta z
przerwania IRQ 14. Ka)dy dodatkowy kontroler bdzie musia( u)ywa. innego
przerwania. Standardowe przerwanie dla dodatkowego (drugorzdnego) kontrolera
to IRQ 15. Je,li BIOS systemu
Tabela 16.1. Domy$lne przypisania przerwa. w systemach ISA, EISA ora: MCA

IRQ Funkcja

Z(#cze magistrali

0 Zegar systemowy

Nie

l Kontroler klawiatury

Nie

2 Drugi kontroler IRQ

Nie

8 Zegar czasu rzeczywistego

Nie

9 Sie./Dostpne (przeadresowane IRQ

2) Tak (8-bitowe)

10 Dostpne

Tak (16-bitowe)

11 SCSI/Dostpne

Tak(16-bitowe)

12 Port myszy na p(ycie g(wnej

Tak (l 6-bitowe)

13 Koprocesor matematyczny

Nie

14 Kontroler dysku twardego

Tak (l 6-bitowe)

15 Dodatkowy napd ID:

Tak (l 6-bitowe)

3 Port szeregowy 2 (COM2:)

Tak (8-bitowe)

4 Port szeregowy l (COMI:)

Tak (8-bitowe)

5 Port karty d0wikowej/rwnoleg(y 2 (LPT2:) Tak (8-bitowe)

6 Kontroler stacji dyskietek

Tak (8-bitowe)

7 Port rwnoleg(y l (LPT1:)

Tak (8-bitowe)

Tabela 16.2. Domy$lne przypisania przerwa. w systemach XT-Bus (8-bitowe ISA)

IRQ Funkcja

Z(#cze magistrali

0 Zegar systemowy

Nie

l Kontroler klawiatury

Nie

2 Sie./Dostpne

Tak (8-bitowe)

3 Port szeregowy 2 (COM2:)

Tak (8-bitowe)

4 Port szeregowy l (COM l:)

Tak (8-bitowe)

5 Kontroler dysku twardego

Tak (8-bitowe)

6 Kontroler stacji dyskietek

Tak (8-bitowe)

7 Port rwnoleg(y l (LPT1:)

Tak (8-bitowe)

na p(ycie g(wnej nie obs(uguje standardu E1DE, to kontrolery nie korzystaj#ce z
przerwania IRQ 14 do poprawnego dzia(ania potrzebuj# BlOS-u na karcie
urz#dzenia. Starsze modele BIOS-u p(yty g(wnej obs(uguj# kontrolery dysku
jedynie za pomoc# przerwania IRQ 14, podczas gdy BIOS obs(uguj#cy standard
E1DE wykorzystuje do tego celu zarwno IRQ 14, jak i IRQ 15. Wikszo,.
nowszych systemw posiada zintegrowan# obs(ug E1DE oraz dodatkowy port
ID:, obs(ugiwany za pomoc# przerwania IRQ 15.
Standardowe kontrolery ID: s# fabrycznie konfigurowane tak, by mog(y korzysta.
z przerwania IRQ 14, co si sprawdza w przypadku, gdy dany kontroler jest
jedynym kontrolerem dysku w systemie. Natomiast wiele kontrolerw SCSI, takich
jak Adaptec 1540/1542C, jest skonfigurowanych na jedno z innych dostpnych
przerwa% 16-bitowych, np. IRQ 11. Stare (8-bitowe) kontrolery dyskw twardych
w komputerach XT zwykle wykorzystuj# przerwanie IRQ 5.
Kana# DMA
DM8, czyli Bezpo$redni dost!p do pami!ci (ang. Direct Memory Access), to
technika przesy(ania blokw danych bezpo,rednio do pamici systemu, bez
pe(nego anga)owania procesora. P(yta g(wna posiada uk(ady steruj#ce DM6,
ktre organizuj# transfery DM6 i zarz#dzaj# nimi. W przypadku oryginalnej 8-
bitowej magistrali XT, DM6 by(a metod# daj#c# najwy)sze prdko,ci transferu,
wic wszystkie kontrolery dyskw twardych w komputerach XT korzysta(y z
kana(u DM6 3 w celu uzyskania transferw o du)ej prdko,ci.
W systemach AT-Bus (16-bitowe ISA) wikszo,. 16-bitowych kontrolerw
dyskw oraz kontrolerw SCSI nie wykorzystuje kana(w DM6, cz,ciowo
dlatego, )e osi#gi dla transferw z zastosowaniem uk(adw DM6 w przypadku
magistrali AT-Bus okaza(y si bardzo ma(e. Wikszo,. kontrolerw korzysta zatem
z techniki programowanego wej,cia/wyj,cia (P10, ang. Programmed 1/0), w ktrej
bajty danych s# przesy(ane przez porty wej,cia/wyj,cia. Transfery PIO s# w
wikszo,ci przypadkw szybsze ni) DM6, zw(aszcza je,li BIOS p(yty g(wnej i
samo urz#dzenie obs(uguj# tryb blokowy PIO, tak jak jest w przypadku nowszych
dyskw ID:. Je,li kontroler nie wykorzystuje bezpo,redniego dostpu do pamici
(DM6), mo)na przyj#., )e transfer danych odbywa si metod# PIO i kana( DM6
nie jest potrzebny.
Projektanci niektrych kontrolerw znale0li sposb na poprawienie s(abych
osi#gw magistrali ISA poprzez zastosowanie modu(u rozstrzygaj#cego o dostpie
do magistrali, zwanego nadzorc# magistrali (ang. bus-master). Nadzorca magistrali
przejmuje kontrol nad magistral# i jest w stanie zast#pi. uk(ady DM6 na p(ycie
g(wnej, umo)liwiaj#c szybkie transfery DM6. Szybko,. tych transferw czsto
przekracza osi#gi transferw PIO (nawet dla PIO w trybie blokowym), w zwi#zku z
czym nadzorc magistrali (bus mastera) mo)na znale0. w wielu najszybszych
kontrolerach.
Kontroler typu bus-master wymaga wskazania kana(u DM6, z ktrego ma
korzysta.. W przypadku 8-bitowej magistrali ISA dostpny jest zwykle tylko kana(
DM6 l; jednak)e dla 16-bitowej magistrali ISA dostpne s# kana(y DM6 O, l, 3
oraz od 5 do 7. Kana(y DM6 5 do 7 s# 16-bitowymi kana(ami wykorzystywanymi
przez wikszo,. kontrolerw typu bus-master. Kontrolery dyskw w komputerach
XT zawsze u)ywaj# kana(u DM6 3, podczas gdy wikszo,. 16-bitowych
kontrolerw ID: komputerw AT w ogle nie korzysta z DM6. Nie dotyczy to
nowszych systemw z magistral# PC l.
W tabelach 16.3 oraz 16.4 przedstawiono kana(y DM6, ktre s# zwykle
wykorzystywane, i te, ktre s# dostpne (nie wykorzystywane). Ujto w nich tak)e
standardowe zastosowania ka)dego z przedstawionych kana(w, w(#cznie z
okre,leniem, czy dany kana( DM6 jest dostpny w z(#czu magistrali.
Tabela 16.3. Domy$lne przypisania kanaw DM8 w 16-bitowych systemach ISA
DM5 Funkcja Transfer Z#$cze magistrali
0 Dostpny 8-bitowy Tak (16-bitowe)
1 D0wik/dostpny 8-bitowy Tak (8-bitowe)
2 Kontroler stacji dyskietek 8-bitowy Tak (8-bitowe)
3 Port rwnoleg(y ECP/dostpny 8-bitowy Tak (8-bitowe)
4 Podstawowy kontroler DM6 brak Nie
5 D0wik/dostpny 16-bitowy Tak (l 6-bitowe)
6 SCSI/dostpny 16-bitowy Tak (l 6-bitowe)
7 Dostpny 16-bitowy Tak (l 6-bitowe)
Tabela 16.4. Domy$lne przypisania kanaw DM8 w 8-bitowych systemach ISA
DM5 Funkcja Transfer Z#$cze magistrali
O Dynamiczne od,wie)anie pamici RAM 8-bitowy Tak (l 6-bitowe)
1 D0wik/Dostpny 8-bitowy Tak (8-bitowe)
2 Kontroler stacji dyskietek 8-bitowy Tak (8-bitowe)
3 Kontroler dysku twardego 8-bitowy Tak (8-bitowe)
Prosz zauwa)y., )e niektre z kana(w DM6 nie s# dostpne w gniazdach rozszerze%;
s# one zarezerwowane wy(#cznie dla okre,lonych funkcji systemowych. Ka)dy
kana( DM6, oznaczony w tabeli jako wykorzystywany przez system, jest
oczywi,cie dostpny, je,li korzystaj#cy z niego komponent nie zosta(
zainstalowany. Na przyk(ad, je,li w 8-bitowym systemie z magistral# ISA brak
kontrolera dysku twardego, kana( DM6 3 bdzie dostpny.
Systemy z magistralami PCI oraz EISA posiadaj # dodatkowe mo)liwo,ci DM6,
pozwalaj#ce na szybsze, bezproblemowe transfery w przypadku obs(ugiwania kart
nie posiadaj#cych nadzorcy magistrali. Magistrale PCI i EISA zapewniaj# ponadto
sprawniejsz# obs(ug urz#dze% typu bus-master, co pozwala uzyska. jeszcze
wy)sze osi#gi.
Aby skonfigurowa. kontroler, ktry potrzebuje kana(u DM6, okre,l najpierw, ktre
z kana(w DM6 s# aktualnie wykorzystywane przez system, a ktre wolne. Mo)na
tego dokona. za pomoc# oprogramowania, ale je,li sprawdzany system nie jest
systemem PCI lub EISA, to techniki wykrywania wykorzystywanych kana(w
DM6 za pomoc# oprogramowania s# bardzo ograniczone. Wikszo,. programw,
okre,lanych jako maj#ce mo)liwo,. wykrywania kana(w DM6 u)ywanych przez
system, nie podaje niestety, ktrych kana(w dany system faktycznie u)ywa, lecz
ktrych kana(w u)ywa(by, gdyby by( skonfigurowany standardowo. Natomiast w
standardowym systemie ISA jedynym pewnym sposobem sprawdzenia, ktre
kana(y s# u)ywane, jest przejrzenie dokumentacji ka)dego z kontrolerw b#d0
skorzystanie ze specjalnego urz#dzenia sprztowo monitoruj#cego transfery DM6.
Po okre,leniu, ktre z kana(w DM6 s# wolne, mo)esz ju) ustawi. kontroler tak,
aby korzysta( z ktrego, z tych wolnych kana(w. Konflikty DM6 s# zwykle
przyczyn# nieprawid(owych operacji lub transferw danych, tak wic b(#d w
konfiguracji szybko wychodzi na jaw.
Systemy PCI oraz E1SA maj# mo)liwo,. automatycznego ustawiania urz#dze% tak,
aby konflikty DM6 w ogle nie powstawa(y. Zupe(ne wyeliminowanie mo)liwo,ci
powstawania konfliktw jest jednak mo)liwe tylko w tych systemach EISA, w
ktrych wszystkie zainstalowane kontrolery s# 32-bitowymi kontrolerami E1SA.
Magistrale PCI zwykle posiadaj# przynajmniej dwa gniazda ISA, ktre rwnie)
trzeba skonfigurowa..
Adresy portw wej.cia/wyj.cia (1/0)
Adresy portw wej$cia/wyj$cia to jakby skrzynki pocztowe, przez ktre polecenia i
dane s# przesy(ane od i do kontrolera. Adresy te r)ni# si od adresw pamici.
Port wej,cia/wyj,cia musi by. przypisany wy(#cznie okre,lonemu urz#dzeniu i dwa
kontrolery nie mog# wsp(dzieli. jednego portu. Ka)dy kontroler zwykle
wykorzystuje grup kolejnych adresw portw do komunikacji z magistral#.
Standardowe adresy portw wej,cia/wyj,cia u)ywane przez kontrolery dyskw to
1FO-lF7h. S# to jedyne adresy obs(ugiwane przez BIOS p(yty g(wnej, wic je,li
posiadasz kontroler dysku pod innym adresem portu, musi on mie. tak)e BIOS na
karcie urz#dzenia. Oczywi,cie, je,li dodajesz do systemu dodatkowy kontroler,
musi on korzysta. z innych adresw wej,cia/wyj,cia i musi posiada. w(asny BIOS.
Drugorzdnymi adresami portw wej,cia/wyj,cia wikszo,ci kontrolerw s# adresy
170-177h, ktre by(yby u)ywane w przypadku, gdyby w systemie uprzednio zosta(
zainstalowany inny kontroler. Oczywi,cie mo)na wykorzysta. ka)dy z dostpnych
(nie u)ywanych) adresw wej,cia/wyj,cia.
Konflikty portw wej,cia/wyj,cia zdarzaj# si raczej rzadko, chyba )e w systemie
zainstalowano wiele kontrolerw dyskw. W takim wypadku ka)dy z kontrolerw
musi mie. inne ustawienie adresw portw wej,cia/wyj,cia, )eby nie powodowa.
konfliktw z pozosta(ymi kontrolerami. Aby okre,li., ktre z portw
wej,cia/wyj,cia s# aktualnie wykorzystywane przez system, zazwyczaj nale)y
zajrze. do dokumentacji za(#czonej do ka)dego z urz#dze% wchodz#cych w sk(ad
systemu. Za pomoc# oprogramowania zwykle mo)na zidentyfikowa. wszystkie
wykorzystywane adresy portw wej,cia/wyj,cia jedynie w przypadku systemw
PCI lub EISA. Zaistnienie konfliktu portw mo)na rozpozna. po tym, )e
urz#dzenia wchodz#ce w konflikt nie dzia(aj# b#d0 dzia(aj# niepoprawnie.
Wielofunkcyjne karty wej.cia/wyj.cia
Wielofunkcyjne karty wej,cia/wyj,cia stanowi# po(#czenie kontrolerw:
stacji dyskietek, dysku twardego, portu szeregowego i rwnoleg(ego -wszystko w
ramach jednej karty rozszerze%. W przypadku wikszo,ci nowszych p(yt g(wnych
wszystkie wymienione kontrolery wbudowane s# bezpo,rednio w p(yt g(wn#,
cho. w starszych systemach PCI czy VLB umieszczone s# one na
wielofunkcyjnych kartach wej,cia/wyj,cia. Je,li mamy do czynienia z tak# w(a,nie
kart#, to przed zainstalowaniem nowego kontrolera powinni,my wy(#czy.
znajduj#cy si na niej kontroler dysku twardego.
Sposoby montowania dysku
Procedura monta)u dysku twardego jest prawie taka sama jak procedura instalacji
stacji dyskietek. Przed rozpoczciem monta)u warto przygotowa. sobie
odpowiednie dla danego dysku i komputera ,ruby, obejmy oraz p(yt czo(ow#.
Niektre komputery z obudow# typu AT lub Baby-AT wymagaj#, aby plastikowe
szyny by(y przymocowane z obu stron dysku, dziki czemu mo)e si on
w,lizn#." we w(a,ciwe miejsce w systemie (patrz rys. 16.1). Firmy takie jak
Compaq, Hewlett-Packard, Packard Beli i inne u)ywaj# szyn w(asnego typu. Do
zakupionego dysku sprzedawca zwykle do(#cza szyny typu standardowego",
warto wic upewni. si zawczasu, czy nie s# konieczne specjalne szyny. W
systemach typu IBM PC oraz XT szyny nie s# potrzebne, ale potrzebna mo)e si
okaza. obejma s(u)#ca do (#czenia dyskw maj#cych po(ow normalnej
wysoko,ci. W wielu nowszych obudowach komputerowych wyeliminowano
konieczno,. posiadania szyn przez dostosowanie gniazd rozszerze% do wymiarw
stacji dyskw 3,5" lub 5,25", co pozwala przymocowa. nowy dysk bezpo,rednio
do obudowy.
Zwr. uwag na d(ugo,. kabla. Kabel zbyt krtki nie signie do dysku. Mo)esz
wwczas sprbowa. zmieni. po(o)enie dysku (o ile posiadasz odpowiednie
gniazda rozszerze%) lub kupi. d(u)szy kabel.
R)ne dyski wymagaj# r)nych p(yt czo(owych. Upewnij si wic, )e stosujesz
p(yt czo(ow# odpowiedni# do danego rodzaju dysku. W niektrych systemach
p(yta czo(owa wcale nie jest potrzebna. Je,li instalowany w takim komputerze
dysk j# posiada, nale)y j# zdj#.. Natomiast w przypadku instalowania w
standardowej wnce dysku o po(owie normalnej wysoko,ci, drug# po(ow trzeba
zas(oni. p(yt# czo(ow# maj#c# rwnie) po(ow wysoko,ci. Pro,ciej jednak dysk o
po(owie wysoko,ci zamwi. z normaln# p(yt# czo(ow# zas(aniaj#c# ca(# wnk.
Rysunek 16.1.
Silnik
krokowy


Przd dysku
Szyny monta)owe dysku
Upewnij si, )e u)ywasz tylko ,rub dostarczonych razem z dyskiem. Wiele
dyskw wymaga bowiem ,rub o takim samym gwincie jak inne ,ruby
wykorzystywane w komputerze, ale krtszych, przez co nie wkrcaj# si one zbyt
g(boko i nie uszkadzaj# dysku.
Konfigurowanie systemu
Po zamontowaniu dysku mo)na rozpocz#. konfigurowanie systemu. Musisz
poinformowa." komputer o istnieniu dysku twardego, z ktrego po w(#czeniu
komputera mo)e by. uruchomiony system operacyjny. Sposb okre,lania i
przechowywania tej informacji zale)y od rodzaju posiadanego dysku i systemu.
Standardowymi procedurami konfigu-racyjnymi s# procedury ID:, stosowane w
przypadku wikszo,ci dyskw twardych, z wyj#tkiem dyskw SCSI. Procedura
konfiguracyjna dyskw SCSI zale)y od rodzaju u)ywanego kontrolera. Podczas
konfiguracji dyskw SCSI postpuj wic zgodnie z instrukcjami do(#czonymi do
tego kontrolera.
Automatyczne okre.lanie typu dysku
Je,li system jest typu AT, a dyski obs(ugiwane s# przez BIOS p(yty g(wnej,
musisz posiada. pewne informacje na temat BIOS-u, midzy innymi jakie typy
dyskw s# zdefiniowane w tablicy dyskw twardych. Obecnie wiele wersji BIOS-u
pozwala na wybranie typu dysku zdefiniowanego przez u)ytkownika, mo)na wic
samodzielnie okre,li. warto,ci parametrw odpowiadaj#ce posiadanemu dyskowi.
W przypadku dyskw ID:, wszystkie nowe wersje BIOS-u posiadaj#
automatyczne wykrywanie typu dysku, tzn. komunikuj# si z dyskiem i
automatycznie wprowadzaj# w(a,ciwe parametry. Procedura ta eliminuje
ewentualne b(dy i pomy(ki zachodz#ce przy wyborze parametrw dysku.
Je,li masz do czynienia ze starszym rodzajem p(yty g(wnej, ktra nie posiada
automatycznego wykrywania typu dysku, mo)esz skorzysta. z dostarczonej razem
z p(yt# g(wn# lub BIOS-em dokumentacji technicznej, ktra zawiera informacje
na temat tablicy dyskw twardych. W razie braku u)ywanego systemu na li,cie,
potrzebne informacje mo)esz znale0. w jego dokumentacji technicznej. Czsto te)
program konfiguracyjny BIOS-u pokazuje wszystkie dostpne opcje bezpo,rednio
na ekranie, umo)liwiaj#c w ten sposb interaktywny wybr najlepszego zestawu
parametrw i eliminuj#c konieczno,. poszukiwania odpowiedniej informacji.
Rczne okre.lanie typu dysku
Nastpn# czynno,ci# po zebraniu potrzebnych informacji jest poinformowanie
systemu o tym, jakiego typu dysk zosta( zainstalowany, dziki czemu mo)liwe
bdzie (w ko%cu) uruchomienie systemu z tego dysku. W niniejszym rozdziale
zosta( omwiony sposb instalacji przyk(adowego dysku w systemie typu AT oraz
ATX. Wiedza, jak# zdobdziesz po przeczytaniu poni)szego tekstu, w po(#czeniu z
zamieszczonymi w poprzednim rozdziale informacjami na temat interfejsw dysku
umo)liwia zainstalowanie ka)dego rodzaju dysku w dowolnym systemie.
A zatem, najpierw trzeba przeczyta. dokumentacj dysku i znale0. potrzebne
informacje. Za()my, )e w dokumentacji naszego przyk(adowego dysku podane s#
nastpuj#ce parametry:
918 cylindrw
15 g(owic
17 lub 26 sektorw na ,cie)ce (zapis MFM lub RLL)
wstpna kompensacja zapisu nie jest wymagana
siedem uszkodzonych ,cie)ek (te dane s# specyficzne dla ka)dego egzemplarza
dysku):
Cylinder 188, g(owica 7 Cylinder 601, g(owica 13
Cylinder 217, g(owica 5 Cylinder 798, g(owica 10
Cylinder 218, g(owica 5 Cylinder 835, g(owica 5
Cylinder 219, g(owica 5
Dysk ten mo)na zainstalowa. ze standardowym kontrolerem ID:, lecz wwczas
pracowa(by on ze stosunkowo niskimi prdko,ciami, na jakie pozwala ten kontroler.
Lepszym rozwi#zaniem jest wymiana kontrolera ID: na EIDE PIO mod 4.
Kontroler ten nie tylko obs(uguje do czterech urz#dze% ID:, w(#cznie z napdami
CD-ROM, ale tak)e zapewnia prdko,. transferu na wysokim poziomie 16,6 MB/s.
Wicej informacji na temat instalowania i konfigurowania kontrolerw dyskw
znajduje si w rozdziale 15. Interfejsy dyskw twardych".
Przyk(adowy kontroler wykorzystuje transfery PIO i nie wymaga kana(u DM6 do
kontroli dysku twardego. Poniewa) na kontroler ten sk(ada si rwnie) kontroler
stacji dyskietek, potrzebne s# pewne dodatkowe informacje dotycz#ce tej cz,ci
karty:
Kana(IRQ=6
Kana( DM6 =2
Porty wej,cia/wyj,cia = 3FO-3F7
Informacje te s# niezbdne do sprawdzenia, czy karta jest skonfigurowana w sposb
nie powoduj#cy konfliktw z pozosta(ymi kartami systemu. Inne karty nie mog#
bowiem korzysta. z tego samego kana(u IRQ i DM6, obszarw pamici ROM ani
portw wej,cia/wyj,cia, co karta konfigurowanego kontrolera. Zebrane informacje
zachowaj na przysz(o,. i sprawdzaj, czy nie pojawi(y si konflikty po
zainstalowaniu kart nowych kontrolerw. Zbierz jeszcze informacje dotycz#ce
czstotliwo,ci impulsw krokowych oraz przepiciu, a bdziesz mie. wszystko, co
jest potrzebne do zako%czenia procesu konfiguracji.
Je,li znasz ju) informacje dotycz#ce dysku twardego i kontrolera, mo)esz
dopasowa. parametry swojego dysku do jednej z pozycji tablicy dyskw zapisanej
w pamici ROM na p(ycie g(wnej. Czasem trzeba sign#. do tabel zawieraj#cych
list parametrw dyskw. S# one tym bardziej przydatne, )e cho. obecnie
wikszo,. tablic dyskw twardych jest zapisanych w CMOS-ie p(yty g(wnej, to w
przypadku braku opcji automatycznej konfiguracji (Auto-Configure) tak czy
inaczej trzeba wybra. opcj samodzielnego kon-figurowania (User Defined) i
poda. parametry nowego dysku, zw(aszcza )e wikszo,. nowych dyskw jest
znacznie wiksza ni) ktrykolwiek z zamieszczonych w tablicach typw napdw.
Wyznaczenie cylindra parkowania g(owicy jest zbdne, poniewa) wszystkie nowe
dyski automatycznie parkuj# i blokuj# g(owice w momencie wy(#czenia zasilania,
cho. w przypadku korzystania z poprawnie napisanego programu do parkowania
g(owic informacja ta by(aby u)yteczna.
Informacje w postaci tablic dyskw nie s# wykorzystywane w przypadku
kontrolerw dyskw twardych typu IBM ESDI oraz SCSI. Poniewa) kontrolery
ESDI i SCSI bezpo,rednio komunikuj# si z dyskiem w celu uzyskania
potrzebnych parametrw, tablica umo)liwiaj#ca wybr odpowiedniego typu dysku
nie jest konieczna. Ze wzgldu na za(o)enie utrzymania kompatybilno,ci z dyskami
ST-506/412, znajduje si ona jednak w pamici ROM BIOS-u wikszo,ci
systemw PS/2, nawet je,li dany model komputera standardowo obs(uguje dyski
ESDI lub SCSI.
Producenci wikszo,ci systemw kompatybilnych udoskonalali tablice dyskw
znajduj#ce si w pamici ROM BIOS-u p(yty g(wnej na trzy sposoby:
Typy dodatkowe (Additional types). Pierwsz# rzecz#, jak# producenci zrobili,
by(o dodanie do tablic wikszej liczby typw dyskw. Poniewa) w tablicy
mie,ci si 47 lub wicej pozycji, w przypadku wielu kompatybilnych wersji
BIOS-u wype(nili oni wszystkie pozycje warto,ciami parametrw
najbardziej popularnych na rynku dyskw, co, oglnie rzecz bior#c,
u(atwia(o instalacj dyskw. Jedynie tablice komputerw firmy IBM czsto
podawa(y tylko kilka standardowych ustawie%.
Typy dyskw mo)liwe do zdefiniowania przez u)ytkownika (User-definable
drive types). Nastpnie wikszo,. producentw doda(o pozycj typy
mo)liwe do zdefiniowania przez u)ytkownika" (User-definable drive types),
wykorzystuj#c nie u)ywane obszary pamici CMOS do sk(adowania ca(ej
informacji dotycz#cej parametrw dysku. Rozwi#zanie to by(o znakomite ze
wzgldu na to, )e podczas konfiguracji mo)na by(o poda. parametry
odpowiadaj#ce dowolnemu dyskowi dostpnemu na rynku. Jedyn# wad# tej
metody jest to, )e w przypadku wyczerpania si baterii CMOS lub
uszkodzenia zapisanych warto,ci parametrw trzeba ponownie wprowadzi.
dok(adnie te same warto,ci, w celu odzyskania dostpu do dysku. Wiele
osb nie zapisywa(o u)ywanych warto,ci parametrw i prbuj#c je
odgadn#. wprowadza(o nieprawid(owe warto,ci, przysparzaj#c sobie w ten
sposb problemw.
Automatyczne wykrywanie (Automatic detection). Wikszo,. nowszych
wersji BIOS-u posiada cech specyficzn# dla sterownikw ID:. Poniewa)
wikszo,. dyskw ID: jest inteligentna" i reaguje na polecenie identify
Drive, B10S przekazuje dyskowi to polecenie, a ten odpowiada podaj#c
w(a,ciwe parametry. Funkcja ta eliminuje potrzeb wpisywania parametrw,
poniewa) BIOS akceptuje warto,ci podane przez dysk.
Jak ju) wcze,niej wspomnia(em, wikszo,. nowszych wersji BIOS-u
charakteryzuje si zarwno mo)liwo,ci# definiowania typu dysku przez
u)ytkownika, jak i automatycznym wykrywaniem dyskw ID:.
Wymiana pamici ROM
Jednym ze sposobw ominicia ogranicze% tablic dyskw jest nabycie i
zainstalowanie nowej pamici ROM BIOS-u. Przyk(adowo zestaw Phoenix ROM
BIOS kosztuje poni)ej 200 z(. Nowsze pamici ROM posiadaj# opcj definiowania
parametrw dysku przez u)ytkownika, co jest najbardziej eleganckim
rozwi#zaniem problemu. Nowe zestawy pamici ROM najcz,ciej umo)liwiaj#
rwnie) korzystanie z takich funkcji jak wbudowany program konfiguruj#cy,
obs(uga napdw 3,5" HD i ED oraz obs(uga rozszerzonej klawiatury (Enhanced
Keyboard).
Konfigurowanie napdw RLL/ESDI
Dyski typu RLL i ESDI zwykle nie wystpuj# w wewntrznych tablicach dyskw
starszych wersji BIOS-u. W konsekwencji kontrolery tych dyskw czsto
posiadaj# w(asny BIOS, ktry zawiera wewntrzn# list dostpnych interfejsw
b#d0 umo)liwia dynamiczne konfigurowanie (okre,lanie) kontrolera zgodnie z
okre,lon# geometri# dysku.
Je,li na twojej p(ycie g(wnej znajduje si BIOS z typem dysku mo)liwym do
zdefiniowania przez u)ytkownika (zalecane), wystarczy, )e wprowadzisz
prawid(owe parametry, a dysk bdzie obs(ugiwany zgodnie z nimi. Pamitaj, aby
ich warto,ci zapisa. sobie w bezpiecznym miejscu, bowiem je,li komputer je
utraci, a Ty nie wprowadzisz ponownie w(a,ciwych warto,ci parametrw, mo)esz
utraci. dostp do dysku. Je,li korzystasz z typu dysku mo)liwego do
zdefiniowania przez u)ytkownika, mo)esz wy(#czy. BIOS kontrolera.
Konfigurowanie napdw IDE
Inteligentne dyski ID: mog# u)ywa. geometrii reprezentuj#cej ich faktyczne
parametry fizyczne b#d0 te) przystosowa. si do geometrii innych dyskw o tej
samej lub mniejszej liczbie sektorw. Do ich skonfigurowania wystarczy wic
wybra. z tablicy odpowiedni typ dysku lub zdefiniowa. typ o pojemno,ci
mniejszej lub rwnej rzeczywistej pojemno,ci posiadanego dysku.
Konfigurowanie napdw SCSI
W odniesieniu do niemal wszystkich napdw SCSI, nale)y z tablicy dyskw
wybra. pozycj DRIVE TYPE O lub NONE, poniewa) BIOS kontrolera i napd
komunikuj# si w celu ustalenia geometrii dysku. Procedury niskopoziomowego
formatowania tego rodzaju dyskw zwykle mo)na przeprowadza. za pomoc#
kontrolera i przy u)yciu programw formatowania, konfigurowania, instalacji.
Wszystkie napdy SCS1 s# formatowane niskopoziomowo przez producenta.
Formatowanie i instalacja oprogramowania
Prawid(owe skonfigurowanie i formatowanie s# niezwykle istotnymi czynnikami
wp(ywaj#cymi na osi#gi dysku i jego niezawodno,.. W niniejszym podrozdziale
zosta(y opisane procedury prawid(owego formatowania dysku twardego.
Procedury te przeprowadzaj po zainstalowaniu nowego dysku lub zaraz po
odzyskaniu danych z dysku, ktry stwarza( problemy.
Na proces formatowania dysku sk(adaj# si trzy g(wne etapy:
formatowanie niskiego poziomu,
partycjonowanie,
formatowanie wysokiego poziomu.
Zanim zaczniesz formatowanie niskopoziomowe
Podczas formatowania niskopoziomowego (ang. low-level format, LLF), ktre jest
prawdziwym" formatowaniem, s# wyr)niane, a nastpnie zapisywane ,cie)ki i
sektory dysku. W trakcie formatowania niskopoziomowego dane s# zapisywane na
ca(ym dysku. Niew(a,ciwy proces formatowania niskiego poziomu powoduje
utrat danych i wiele b(dw odczytu/zapisu. Przed rozpoczciem formatowania
niskopoziomowego nale)y wzi#. pod uwag kilka zagadnie%.
Kopie zapasowe danych
Formatowanie niskopoziomowe jest standardow# procedur# naprawy dyskw
twardych, ktre stwarzaj# problemy. Poniewa) podczas formatowania
niskopoziomowego dane s# zapisywane na ca(ej powierzchni dysku, wszelkie
operacje odzyskiwania danych nale)y przeprowadzi. przed wykonaniem
formatowania niskopoziomowego.

Po przeprowadzeniu formatowania niskopoziomowego nie mo)na odzyska. )adnej
informacji uprzednio zapisanej na dysku.

Poniewa) formatowanie niskopoziomowe usuwa z dysku wszystkie dane
zastpuj#c je nowymi, stanowi skuteczny sposb wymazania zawarto,ci ca(ego
dysku, daj#cy gwarancj, )e nikt nie bdzie w stanie odzyska. usunitych z niego
danych. Rz#dowe standardy dla tego typu procedur wymagaj#, aby dane by(y
zamazywane kilkakrotnie za pomoc# r)nych metod, ale w przypadku wikszo,ci
zastosowa%, je,li dane zosta(y raz wymazane, nie mo)na ich odczyta..
Temperatura systemu
Informacje dotycz#ce nag(wkw i stopek sektorw s# zapisywane lub
uaktualniane tylko podczas formatowania niskopoziomowego. Podczas
normalnego odczytu/zapisu, w sektorze zapisywane jest jedynie 512 bajtw oraz
bajty CRC (Cyclic Redundancy Check, cyklicznej kontroli nadmiarowej) stopki
sektora. Zmiany wymiarw talerzy dysku, spowodowane zmianami temperatury,
mog# sta. si przyczyn# powstawania problemw podczas odczytu i zapisu
danych.
Gdy dysk z talerzami o ,rednicy 5,25" przechodzi formatowanie niskopoziomowe
pi. minut po w(#czeniu zasilania, talerze maj# stosunkowo nisk# temperatur, ok.
20C, a nag(wki i stopki sektorw oraz 512 bajtw przypadkowej informacji
zapisywane s# w okre,lonych miejscach na ka)dej ,cie)ce ka)dego talerza.
Za()my, )e zapisujesz plik na dysku, ktry pracuje od kilku godzin, a talerze maj#
temperatur 60C. Uaktualniane s# tylko obszary danych mieszcz#ce si w kilku
sektorach. Ale talerze maj# temperatur prawie o 40 wy)sz# ni) w momencie
formatowania, co oznacza, )e ka)dy z aluminiowych talerzy dysku rozszerzy( si o
0,064 milimetra (bior#c pod uwag wsp(czynnik rozszerzalno,ci cieplnej
aluminium). Tak wic ka)da ,cie)ka przesun(a si w kierunku krawdzi talerza
,rednio o oko(o 0,032 milimetra. Gsto,. wikszo,ci dyskw o ,rednicy 5,25"
wynosi od 500 do 1000 ,cie)ek na cal (czyli od 200 do 400 na centymetr), a
odleg(o,ci midzy s#siaduj#cymi ,cie)kami od 0,025 do 0,05 milimetra. W
rezultacie, z powodu rozszerzalno,ci cieplnej talerza typowego dysku 5,25",
,cie)ki mog# si przemieszcza. pod g(owicami na odleg(o,. od po(owy do ponad
jednej pe(nej szeroko,ci ,cie)ki. Je,li mechanizm steruj#cy g(owicami dysku nie
kompensuje temperaturowych zmian rozmiarw talerzy dysku, to podczas
wyszukiwania ,cie)ek mog# si zdarza. powa)ne b(dy.
Wynikaj# one z tego, )e obszar danych w ka)dym z sektorw uaktualnianych przy
wysokiej temperaturze nie le)y w jednej linii z informacj# zapisan# w nag(wku i
stopce sektora przy niskiej temperaturze talerzy. W przypadku gdy nag(wek i
stopka sektora nie mog# zosta. poprawnie odczytane, DOS zwykle wy,wietla
komunikat o b(dzie podobny do poni)szego:
Sector not found reading drive C Abort,
Retry, Ignore, Fail?
Opisywany efekt termiczny dzia(a rwnie) w drug# stron -je,li sformatowany
zostanie dysk bardzo rozgrzany, b(dy odczytu mog# wyst#pi., gdy bdzie on
zimny (z tego samego powodu zmian rozmiarw talerzy). Problem taki zdarza si z
dyskami, ktre maj# "szewskie poniedzia(ki", kiedy to krc# si, lecz system nie
mo)e z nich poprawnie odczyta. danych, zw(aszcza gdy komputer by( wy(#czony
przez d(u)szy czas (na przyk(ad w czasie weekendu). W takiej sytuacji
pozostawienie komputera w(#czonego na jaki, czas, tak aby dysk si rozgrza(,
powinno umo)liwi. uruchomienie systemu i przywrci. jego normalne dzia(anie.

Je,li co, takiego si zdarzy, trzeba sporz#dzi. kopi zapasow# ca(ego dysku i
przeprowadzi. nowe formatowanie niskopoziomowe we w(a,ciwej temperaturze
pracy systemu (procedura ta jest opisana w dalszej cz,ci niniejszego rozdzia(u).
Pozwala to na normaln# prac dysku do czasu, gdy b(dy wyszukiwania ,cie)ek
spowodowane zmianami temperatury stan# si na tyle du)e, by znw powodowa.
problemy.
Wiedz#c, )e zmiany temperatury mog# spowodowa. b(dy wyszukiwania ,cie)ek,
zapewne zrozumiesz, sk#d si wzi(y poni)sze, podstawowe regu(y u)ytkowania
dyskw:
Zanim przeprowadzisz formatowanie niskopoziomowe dysku twardego,
w(#cz system na co najmniej 30 minut. Pozwala to na uzyskanie przez
talerze normalnej temperatury pracy i ustabilizowanie si ich
rozmiarw.
Je,li to mo)liwe, daj systemowi troch czasu na rozgrzanie" si, zanim
zaczniesz zapisywa. dane na twardym dysku. Nie dotyczy to dyskw
posiadaj#cych urz#dzenie do dok(adnego pozycjonowania g(owic
(czyli dyskw z cewk# drgaj#c#).
Je,li posiadasz tani dysk z silnikiem krokowym, ktry stale wykazuje
problemy zwi#zane z b(dnym odszukiwaniem ,cie)ek na skutek
zmian temperatury, rozwa), czy nie lepiej dysku w ogle nie
wy(#cza.. Takie postpowanie znacznie przed(u)y bezawaryjny okres
pracy dysku, poniewa) temperatura i rozmiary talerzy dysku bd#
wtedy w miar sta(e.
Tego typu problemy zwi#zane ze zmianami temperatury stanowi# wikszy
problem w przypadku dyskw z nastawnikami silnika krokowego pracuj#cymi w
uk(adzie otwartym (ktre nie kompensuj# zmian temperatury) ni) w przypadku
dyskw z nastawnikami cewki drgaj#cej, ktre pracuj# w uk(adzie zamknitym i
uwzgldniaj# przesunicia ,cie)ek wywo(ane zmianami temperatury, w pe(ni je
rekompensuj#c, dziki czemu b(dy nie pojawiaj# si nawet w przypadku du)ych
zmian rozmiarw talerzy dysku).
Nowoczesne dyski z uk(adem dok(adnego pozycjonowania g(owic (tj. z
nastawnikami cewki drgaj#cej) nie wykazuj# niestabilno,ci zwi#zanej z
termicznym rozszerzaniem si i kurczeniem talerzy, poniewa) posiadaj#
automatyczny mechanizm pozycjonowania ,cie)ek. W miar jak ,cie)ka si
przemieszcza, mechanizm pozycjonuj#cy automatycznie kompensuje zmiany.
Wiele z tych dyskw poddawanych jest zauwa)alnemu procesowi
kompensowania temperaturowych zmian rozmiaru talerzy mniej wicej co pi.
minut przez pierwsze 30 minut po uruchomieniu, a nastpnie raz na p( godziny.
Gdy dysk wykonuje procedury termicznej kompensacji, s(ycha. jak g(owice
przesuwaj# si w jedn# i w drug# stron, mierz#c i kompensuj#c zmiany
rozmiarw talerzy.
Pozycja, w jakiej pracuje dysk
Kolejn# spraw#, jak# nale)y uwzgldni. przed sformatowaniem dysku, jest
upewnienie si, )e podczas formatowania dysk znajduje si w tej samej pozycji, w
jakiej bdzie pracowa( po zainstalowaniu w systemie. Grawitacja mo)e
spowodowa., )e nastawnik g(owicy bdzie obci#)ony w r)ny sposb, co mo)e
wywo(a. b(dy w odnajdywaniu ,cie)ek nawet wtedy, gdy po(o)enie dysku zmienia
si z pionowego na poziome. Efekt ten jest zminimalizowany lub nawet
wyeliminowany w przypadku napdw z cewk# drgaj#c#, lecz pamitanie o
odpowiedniej pozycji dysku podczas formatowania na pewno nie zaszkodzi.
Warto rwnie) pamita., )e dyski nie zabezpieczone odpowiednio przed
wstrz#sami powinny by. formatowane tylko wtedy, gdy s# zainstalowane w
systemie, poniewa) ,ruby u)ywane do ich zamontowania mog# wywiera. nacisk
na zesp( g(owic dysku (HDA - Head Disk Assembly), powoduj#c nie
uwzgldniane w innym przypadku przesunicie ,cie)ek. Je,li zatem formatujesz
dysk z mocno przykrconymi ,rubami, mo)e on przesta. odczytywa. dane po
wykrceniu ,rub - i odwrotnie. Nale)y uwa)a., by nie przykrci. ,rub zbyt mocno,
poniewa) wywo(uje to nacisk na HDA. Zwykle nie stanowi to problemu w
przypadku, gdy zesp( g(owic dysku jest odizolowany od ramy za pomoc#
gumowych podk(adek.
Podsumowuj#c, podczas formatowania niskopoziomowego dysk powinien:
mie. typow# temperatur pracy,
by. ustawiony w typowej pozycji, w jakiej bdzie pracowa.,
by. zamontowany w systemie docelowym (chyba )e zesp( g(owic dysku jest
zabezpieczony przed wstrz#sami lub bdzie odizolowany od ramy dysku
przy u)yciu gumowych podk(adek).
Poniewa) wiele rozmaitych rodzajw i modeli kontrolerw r)ni si sposobem
zapisu danych na dysku, zw(aszcza ze wzgldu na schemat kodowania, najlepiej
sformatowa. dysk za pomoc# kontrolera tej samej marki i modelu co kontroler,
ktry bdzie stosowany w systemie docelowym. Nie jest to jednak absolutnie
konieczne, ze wzgldu na to, )e sposb dzia(ania wielu kontrolerw jest podobny.
Problem ten oczywi,cie nie pojawia si w przypadku napdw ID: ani SCSI,
poniewa) maj# one wbudowane kontrolery. Je,li kontroler okre,la typ dysku
korzystaj#c z w(asnej pamici ROM, a nie z systemowego programu
konfiguracyjnego, to zazwyczaj nie jest kompatybilny z innymi kontrolerami.
Formatowanie niskopoziomowe
Ze wszystkich omawianych czynno,ci, formatowanie niskopoziomowe jest
najwa)niejsze dla zapewnienia bezawaryjnej pracy dysku. Formatowanie to jest
najbardziej krytyczn# z wykonywanych operacji i je,li dysk ma dzia(a. poprawnie,
musi ono zosta. przeprowadzone w(a,ciwie. Na formatowanie niskopoziomowe
sk(ada si kilka etapw:
badanie dysku w celu okre,lenia mapy uszkodze%,
wybr przeplotu,
formatowanie i zaznaczenie (zmiana oznacze%) uszkodze%,
przeprowadzenie analizy powierzchni dysku.
We wszystkich nowych systemach powy)sze etapy przeprowadzane s#
automatycznie przez systemowy program formatowania niskopoziomowego i nie
wymagaj# interwencji u)ytkownika. Je,li wic masz w miar nowy komputer,
mo)esz bez obaw pomin#. kilka kolejnych punktw i przej,. do nastpnego
interesuj#cego ci tematu. Je,li natomiast posiadasz starszy system, musisz te
czynno,ci wykona. samodzielnie, w czym poni)sze informacje na pewno ci
pomog#.
Aby przeprowadzi. mapowanie uszkodze% dysku, okre,li. przeplot oraz dokona.
analizy powierzchni, potrzebujesz pewnych informacji dotycz#cych dysku,
kontrolera i prawdopodobnie systemu. Informacje te zwykle mo)na znale0. w
oddzielnej dokumentacji i w podrczniku u)ytkownika, do(#czanych do ka)dego z
tych urz#dze%; dlatego te) kupuj#c dysk i kontroler, upewnij si, )e otrzymujesz
tak)e pe(n# dokumentacj do nich. Zakres wymaganych informacji zale)y od typu
systemu, kontrolera oraz programu u)ywanego do formatowania
niskopoziomowego.
Mapowanie uszkodze+
Zanim dysk zostanie sformatowany, nale)y si dowiedzie., czy ma on uszkodzenia,
ktre trzeba oznaczy.. Do starszych dyskw producenci do(#czali list uszkodze%
wykrytych podczas ko%cowego testowania jako,ci dysku. Uszkodzenia te by(y
odpowiednio oznaczane, co zapobiega(o p0niejszemu przechowywaniu na ich
obszarze programw lub danych.
Proces mapowania uszkodze% by( jednym z najwa)niejszych aspektw
formatowania niskopoziomowego, obecnie jest to jedynie historyczna ciekawostka,
poniewa) formatowanie niskopoziomowe wykonywane jest niemal wy(#cznie
przez producenta. Je,li chcesz jednak zrozumie. procedury mapowania uszkodze%,
musisz najpierw zrozumie., co dzieje si podczas mapowania uszkodzenia na
dysku.
Na li,cie uszkodze% podawanej przez producenta po(o)enie uszkodzenia by(o
zwykle okre,lane za pomoc# numeru cylindra i ,cie)ki. Wprowadzenie tej
informacji do programu przeprowadzaj#cego formatowanie niskopoziomowe
umo)liwia oznaczenie ,cie)ek zawieraj#cych uszkodzenia przez zapisanie
nieprawid(owych warto,ci sum kontrolnych w nag(wkach ka)dego z sektorw
takich ,cie)ek, w wyniku czego )adne dane nie mog# w nich zosta. zapisane.
Podczas wysokopoziomowego formatowania dysku, DOS-owy program FORMAT
nie jest w stanie niczego z tych obszarw odczyta., wic odpowiednie klastry
oznacza w tablicy alokacji plikw (FAT) jako uszkodzone, przez co nie bd# one
nigdy u)ywane.
Lista uszkodze% podawana przez producenta jest prawdopodobnie znacznie
obszerniejsza ni) ta, ktr# mo)e wygenerowa. odpowiedni program systemowy,
poniewa) sprzt testuj#cy u)ywany przez producenta jest o wiele czulszy od
zwyk(ego kontrolera dysku.
Program FORMAT nie wykrywa uszkodze% automatycznie; trzeba je wic
wprowadza. rcznie. Wyj#tek stanowi# tutaj nowe systemy, w ktrych lista
uszkodze% jest zakodowana w specjalnym obszarze dysku, do ktrego zwyk(e
oprogramowanie nie ma dostpu. Program do formatowania niskopoziomowego
(zapisany w BIOS-ie p(yty g(wnej) potrafi odczyta. tak# map, eliminuj#c w ten
sposb konieczno,. rcznego wpisywania po(o)enia uszkodze%.
Je.li BIOS p#yty g#wnej nie zawiera wbudowanego programu do for-
matowania niskopoziomowego, lepiej nie przeprowadzaj tego typu
formatowania w przypadku dysku ID7.
Wszystkie nowe dyski s# formatowane niskopoziomowo przez producenta. Je,li
posiadasz system, w ktrym dysk zosta( ju) zainstalowany przez producenta lub
sprzedawc, formatowanie niskopoziomowe najprawdopodobniej zosta(o ju)
wykonane. Wikszo,. producentw nie zaleca ju) przeprowadzania formatowania
niskopoziomowego dyskw typu ID:.
Mimo )e z technicznego punktu widzenia rzeczywiste uszkodzenie nie jest tym
samym co uszkodzenie oznaczone, prawid(owe sformatowanie dysku spowoduje,
)e bd# si one ze sob# pokrywa.. Mog jednak wpisa. po(o)enie poprawnej
,cie)ki do programu formatowania niskopoziomowego, okre,laj#c j# jako
uszkodzon#. Program formatuj#cy generuje wwczas nieprawid(owe warto,ci sum
kontrolnych w sektorach na tej ,cie)ce, co sprawia, )e zapisanie na nich danych
b#d0 ich odczytanie staje si niemo)liwe. Kiedy DOS-owy program FORMAT
natrafia na tak# ,cie)k, nie mo)e jej odczyta. i oznacza znajduj#ce si na niej
klastry jako uszkodzone. P0niej, podczas u)ytkowania dysku, DOS dba o to, aby
)adne dane nigdy nie zosta(y zapisane na tej ,cie)ce. Ten stan dysku utrzymuje si
do chwili ponownego formatowania niskopoziomowego i oznaczenia ,cie)ki jako
nie uszkodzonej. Nastpnie, podczas ponownego formatowania wysokiego
poziomu, ,cie)ka zostaje odczytana, a znajduj#ce si na niej klastry oznaczone
jako u)ywalne". Oglnie rzecz bior#c, je,li dany obszar nie zosta( okre,lony jako
uszkodzony podczas formatowania niskiego poziomu, nie zostanie rwnie)
wykryty jako uszkodzony podczas formatowania wysokopoziomowego i w
konsekwencji system operacyjny bdzie go wykorzystywa( do przechowywania
danych.
Je,li podczas formatowania niskiego poziomu uszkodzenie z listy producenta nie
zostanie wprowadzone, spowoduje to utrat danych zapisanych na tym obszarze.
Niestety, programy do formatowania niskopoziomowego nie potrafi#
automatycznie odszukiwa. i oznacza. uszkodzonych obszarw na dysku. Dlatego
potrzebna jest przygotowana przez producenta lista uszkodze%. Jest ona
uzyskiwana na podstawie testw przeprowadzanych na bardzo czu(ym sprzcie,
testuj#cym dysk na poziomie analogowym. Wielu producentw oznacza jako
uszkodzone nawet te obszary, ktrych uszkodzenia s# bardzo nieznaczne. Problem
polega na tym, )e obszar lekko uszkodzony dzisiaj, w przysz(o,ci mo)e sta. si
zupe(nie zniszczony, uniemo)liwiaj#c odczytanie zapisanych na nim danych.
Powinno si unika. wszelkich niepewnych obszarw, podaj#c je podczas
formatowania niskopoziomowego jako uszkodzone, dziki czemu zostan# one
oznaczone i DOS nie bdzie z nich korzysta..
Wyszukiwanie oznaczonych uszkodze+
Wikszo,. programw do formatowania niskopoziomowego ma mo)liwo,.
przeszukania dysku w celu odnalezienia obszarw, ktre ju) kiedy, zosta(y
oznaczone jako uszkodzone. W niektrych programach operacja ta nazywa si
defect scan", czyli wyszukiwanie uszkodze%; IBM w swoim programie IBM
Advanced Diagnostics" nazywa j# Read Verify" (weryfikacja odczytu). Operacja
tego typu podaje jako rezultat - okre,laj#c cylinder i g(owic - pozycje wszystkich
,cie)ek oznaczonych jako uszkodzone. Nie nale)y tego myli. z prawdziwym
skanowaniem dysku w celu wyszukania uszkodzonych ,cie)ek, ktre jest operacj#
niszcz#c# - tj. wymazuj#c# dane ~ zwykle nazywan# analiz# powierzchni (operacja
ta zosta(a omwiona w punkcie Analiza powierzchni" w dalszej cz,ci
niniejszego rozdzia(u).
Je,li dysk by( ju) kiedy, formatowany niskopoziomowo, przed jego ponownym
sformatowaniem powinno si przeprowadzi. wyszukiwanie oznaczonych
uszkodze%, z kilku powodw:
Aby si! upewni', )e podczas poprzedniego formatowania niskopoziomowego
wszystkie uszkodzenia podane przez producenta zostay wa$ciwie
oznaczone. Porwnaj wyniki wyszukiwania b(dw z list# dostarczon# przez
producenta i zwr. uwag na rozbie)no,ci. Te uszkodzenia z listy
producenta, ktre nie zosta(y odnalezione podczas wyszukiwania
uszkodze%, nie s# poprawnie oznaczone.
Aby odnale0' $cie)ki oznaczone jako uszkodzone, ktrych nie ma na li$cie
uszkodze. dostarczonej przez producenta. Tego rodzaju ,cie)ki mog(y
zosta. dodane przez program analizuj#cy powierzchni dysku lub pojawi.
si w wyniku b(du literowego pope(nionego podczas wpisywania listy
uszkodze% podanych przez producenta. Kiedy, zdarzy(o mi si, )e na jednej
z fabrycznych list uszkodze% jako obszar uszkodzony oznaczony zosta(
cylinder 514, g(owica 14. Jednak podczas wyszukiwania uszkodze% okaza(o
si, )e ,cie)ka ta jest poprawna, natomiast uszkodzona jest ,cie)ka
oznaczona jako cylinder 814, g(owica 14. Poniewa) ten drugi obszar nie
pojawia( si na li,cie producenta, a wpisanie 5" zamiast 8" jest pomy(k#,
ktr# (atwo pope(ni., uzna(em, )e przyczyn# niezgodno,ci jest b(#d literowy
i ponownie sformatowa(em dysk niskopoziomowo, oznaczaj#c tym razem
,cie)k: cylinder 814, g(owica 14 jako obszar uszkodzony, a ,cie)k:
cylinder 514, g(owica 14 odznaczy(em" jako prawid(ow#.
Je,li wic podczas analizy powierzchni wykryjesz dodatkowe, nie znajduj#ce si na
li,cie producenta uszkodzenia, mo)esz zrobi. jedn# z dwch rzeczy:
je,li dysk jest objty gwarancj#, zastanw si nad zwrceniem go;
je,li okres gwarancji si sko%czy(, (ap za d(ugopis i zapisz dodatkowe ,cie)ki
wykryte przez program analizuj#cy powierzchni dysku na kartce z list#
uszkodze% (wbudowany w BIOS systemowy program formatowania
niskopo-ziomowego przeprowadza analiz powierzchni natychmiast po
zako%czeniu formatowania; je,li wykryje jakie, dodatkowe uszkodzenia,
automatycznie do(#cza je do listy uszkodze% zapisanej na dysku).
Zapisywanie nowych uszkodze% na kartce umo)liwia rczne oznaczenie
obszarw uszkodzonych, w razie gdyby nie zosta(y wykryte zaraz po
sformatowaniu.
Lista uszkodze+ podana przez producenta
Producent testuje nowe dyski twarde przy pomocy skomplikowanego,
analogowego sprztu testuj#cego, ktry przeprowadza szczeg(ow# analiz
powierzchni talerzy dysku. Za pomoc# tego sposobu testowania mo)na okre,li. z
bardzo du)# dok(adno,ci# parametry funkcjonalne ka)dego obszaru dysku,
przeprowadzaj#c precyzyjne pomiary takich informacji, jak stosunek sygna(u do
szumu i dok(adno,. zapisu.
Niektrzy producenci stosuj# ostrzejsze ni) inni normy przy okre,laniu uszkodze%.
Wiele osb martwi si tym, )e kupuj#c nowy dysk twardy otrzymuje tak)e list
uszkodze%; niektrzy nawet domagaj# si, aby sprzedawca zainstalowa( im nowy,
pozbawiony uszkodze% dysk. Sprzedawca mo)e spe(ni. to )#danie wymieniaj#c
dysk na inny, wy produkowany przez firm stosuj#c# mniej surow# kontrol
jako,ci.

Lista uszkodze% bdzie pusta, ale jako,. dysku bdzie ni)sza. Dyski producenta
podaj#cego wiksz# liczb uszkodze% na li,cie do(#czanej do dysku s# zwykle
produktami wysokiej jako,ci, poniewa) du)a liczba uszkodze% podawanych na tej
li,cie jest przede wszystkim wynikiem wysokiego poziomu kontroli jako,ci. To, co
jest uznawane za uszkodzenie, zale)y bowiem g(wnie od tego, kto interpretuje
wyniki testu.
Aby oznaczy. uszkodzenia podane przez producenta, sprawd0 najpierw w
dokumentacji programu do formatowania niskopoziomowego, jak to zrobi.. W
przypadku wikszo,ci dyskw, lista uszkodze% dostarczona przez producenta
okre,la po(o)enie uszkodzonych obszarw podaj#c cylinder i g(owic. Niektre
listy okre,laj# to po(o)enie z dok(adno,ci# do bitu na uszkodzonej ,cie)ce,
rozpoczynaj#c od po(o)enia indeksu.
Zanim przejdziesz do nastpnego etapu formatowania niskopoziomowego,
upewnij si, &e wszystkie uszkodzone obszary podane przez producenta zosta#y
oznaczone.
Niektre systemy automatycznie oznaczaj# uszkodzenia podane przez producenta
korzystaj#c ze specjalnego pliku zawieraj#cego po(o)enie uszkodze%, zapisanego na
dysku przez producenta. W przypadku takiego systemu potrzebny jest specjalny
program do formatowania niskopoziomowego, ktry potrafi odnale0. i odczyta. ten
plik. Automatyczne mapowanie uszkodze% jest standardem w systemach IBM PS/2 i
SCS1 oraz w wikszo,ci systemw ESDI. Skontaktuj si z producentem dysku lub
kontrolera, aby otrzyma. w(a,ciwy program do formatowania niskopoziomowego i
obs(ugi uszkodze% dysku.
Narzdzia pozwalaj$ce odzyska2 dane, takie jak ScanDisk" (dla systemw
DOS i Windows) czy Norton Utiiities", nie potrafi$ oznacza2 sektorw czy
.cie&ek na fizycznym poziomie formatowania. Oznaczenia uszkodzonych
klastrw, wykonywane przez te programy, s$ przechowywane tylko w tablicy
alokacji plikw (PAT), sk$d #atwo je przypadkowo usun$2 podczas najbli&szej
operacji formatowania wysokiego poziomu. W celu poprawnego oznaczenia
uszkodzonych sektorw warto wic u&y2 odpowiedniego narzdzia do
formatowania niskopoziomowego, napisanego specjalnie na potrzeby
u&ywanego dysku (skontaktuj si w tej sprawie z jego producentem), ktre
poprawnie oznaczy uszkodzone sektory i przydzieli sektory zapasowe,
wykonuj$c te operacje na poziomie fizycznym dysku.
Analiza powierzchni
Wyszukiwanie uszkodze% to proces przeszukiwania dysku w celu wykrycia
oznaczonych uszkodze%; analiza powierzchni to proces przeszukiwania dysku w
celu wykrycia rzeczywistych uszkodze%. Podczas analizy powierzchni ignorowane
s# ,cie)ki oznaczone podczas formatowania niskopoziomowego jako uszkodzone,
a testuje si ,cie)ki nie oznaczone. Program przeprowadzaj#cy analiz
powierzchni zapisuje 512 bajtw w ka)dym sektorze na poprawnej" ,cie)ce,
odczytuje sektor i porwnuje odczytane dane z tym, co zosta(o zapisane. Je,li dane
si nie zgadzaj#, program (tak samo jak podczas formatowania
niskopoziomowego) oznacza ,cie)k jako uszkodzon#, wpisuj#c nieprawid(owe
warto,ci sum kontrolnych w ka)dym sektorze ,cie)ki. Poprawnie przeprowadzona
analiza powierzchni dzia(a tak samo jak program do formatowania
niskopoziomowego, w tym sensie, )e pomija DOS oraz BIOS, dziki czemu mo)e
wy(#czy. prby ponownego odczytu danych przez kontroler, a tak)e bada., kiedy
kod korekcji b(dw (ECC - ang. Error Correction Code) jest wywo(ywany do
korygowania b(dw oprogramowania (b(dw mikkich).
Programy analizuj#ce powierzchni dysku dzia(aj# w sposb niszcz#cy - oznacza
to, )e zapisuj# nowymi, przypadkowymi danymi wszystkie sektory z wyj#tkiem
tych, ktre ju) zosta(y oznaczone jako uszkodzone. Program do analizy
powierzchni powinno si uruchamia. natychmiast po przeprowadzeniu
formatowania niskopoziomowego, aby okre,li., czy pojawi(y si jakie, dodatkowe
uszkodzenia inne ni) podane przez producenta lub oznaczone podczas
formatowania. Przeprowadzenie wyszukiwania uszkodze% zaraz po formatowaniu
niskopoziomowym oraz analizy powierzchni daje (#czn# list ,cie)ek oznaczonych
przez oba programy jako uszkodzone.
W razie utraty dostarczonej przez producenta listy uszkodze%, mo)esz sprawdzi.,
ktre sektory s# uszkodzone, wykorzystuj#c program analizuj#cy powierzchni
dysku. Program taki jednak nigdy nie bdzie ani tak dok(adny, ani tak wra)liwy jak
oryginalne testy producenta.
Zazwyczaj w przypadku nowych dyskw nie uruchamiam analizy powierzchni po
zako%czeniu formatowania niskiego poziomu, mimo )e jest to polecane w
przypadku wyst#pienia jakich, problemw z dyskiem. Nie robi tego z kilku
powodw:
W porwnaniu z formatowaniem, analiza powierzchni dysku zajmuje du)o
czasu. Wikszo,. programw do analizy powierzchni pracuje od dwch do
piciu razy d(u)ej ni) programy formatuj#ce niskopoziomowo.
Formatowanie dysku o wielko,ci 120 MB zajmuje oko(o 15 minut, za,
analiza powierzchni tego samego dysku - ponad godzin. Co wicej, je)eli
zwikszysz dok(adno,. analizy powierzchni, w(#czaj#c opcje wielokrotnego
powtarzania analizy, zajmie ona jeszcze wicej czasu.
W przypadku dyskw o wysokiej jako,ci nigdy nie zdarza mi si znale0. in-
nych b(dw ni) te, ktre wymieni( producent. W praktyce programy analizy
powierzchni dysku nie znajduj# nawet wszystkich wymienionych przez
producenta uszkodze%, o ile sam ich uprzednio nie wpisz. Poniewa)
u)ywam dyskw wysokiej jako,ci, ktre zosta(y przez producenta
przetestowane w wikszym stopniu, ni) jest w stanie to uczyni. program w
moim systemie, oznaczam jedynie wszystkie uszkodzenia z listy producenta
podczas formatowania niskiego poziomu. Gdybym u)ywa( dysku niskiej
jako,ci lub instalowa( u)ywany dysk, nie objty ju) gwarancj#, rozwa)y(bym
przeprowadzenie analizy powierzchni dysku po formatowaniu
niskopoziomowym.
Po co przeprowadza2 formatowanie niskiego poziomu
Chocia) generalnie formatowanie niskopoziomowe dyskw ID: oraz SCSI nie jest
ani potrzebne, ani nawet zalecane, to istnieje kilka powodw, dla ktrych warto
wzi#. pod uwag przeprowadzenie tego rodzaju formatowania. Pierwszym z nich
jest fakt, )e formatowanie niskopoziomowe wymazuje wszystkie dane z dysku, co
upewnia nas, )e inni nie bd# mogli ani odczyta., ani odtworzy. tych danych.
Procedura ta jest przydatna w razie sprzeda)y systemu, gdy nie chcemy, aby
nabywca mg( odczyta. nasze dane. Inne przyczyny, dla ktrych warto wymaza.
wszystkie dane z dysku, to:
usunicie partycji z uszkodzonym systemem,
usunicie partycji, na ktrej zainstalowany by( system inny ni) DOS,
usunicie infekcji wirusowej.

Najwa)niejszym powodem, dla ktrego warto przeprowadzi. formatowanie
niskiego poziomu, jest jednak zarz#dzanie uszkodzeniami. Jak (atwo zauwa)y.,
programy takie jak CHKDSK nie rozpoznaj# )adnych uszkodzonych sektorw w
wikszo,ci dyskw ATA ID:.
Wszelkie defekty, ktre znajdowa(y si na dysku po jego wyprodukowaniu, s#
ponownie alokowane dziki fabrycznemu formatowaniu niskiego poziomu.
Zasadniczo wszystkie uszkodzone sektory s# zastpowane przez sektory zapasowe
znajduj#ce si w innych cz,ciach dysku. Je)eli pojawi si jakie, nowe
uszkodzenie, na przyk(ad z powodu krtkiego zetknicia si g(owicy i talerza lub
nieprawid(owego obchodzenia si z dyskiem, odpowiedni program formatowania
niskopoziomowego, w(a,ciwy dla danego dysku ID:, mo)e ukry. uszkodzone
sektory i zast#pi. je zapasowymi, przywracaj#c dysk do stanu, w ktrym wydaje
si on wolny od usterek.
Poniewa) specyfikacja ID: (ATA) jest rozszerzeniem interfejsu kontrolera
IBM/WD ST-506/412, zawiera kilka nowych polece% CCB, ktrych brak by(o w
oryginalnej obs(udze INT 13h/CCB. Niektre z owych polece% s# w(a,ciwe tylko
dla danego producenta dyskw ID:. Cz,. producentw u)ywa tych
specyficznych polece% CCB do zada% takich jak powtrne zapisywanie nag(wka
sektora w celu oznaczenia, )e jest on uszkodzony, co z grubsza oznacza w(a,nie
formatowanie niskopoziomowe. Za pomoc# tych polece% kontroler dysku mo)e
ponownie zapisa. nag(wki sektorw oraz obszary danych, a potem ostro)nie
omija. wszystkie informacje serwomechanizmu (o ile napd ten u)ywa
serwomechanizmu osadzonego).
Formatowanie niskiego poziomu dyskw ID: jest mo)liwe, chocia) niektre z
nich, w celu uaktywnienia pewnych opcji tego formatowania i zarz#dzania
uszkodzeniami, wymagaj# u)ywania specjalnych, specyficznych dla producenta
polece%. Firmy Seagate, Western Digital, Maxtor, IBM i inne tworz# bowiem
w(asne oprogramowanie s(u)#ce do formatowania niskopoziomowego, obs(ugi
sektorw zapasowych i zarz#dzania uszkodzeniami, odpowiednie dla
produkowanych przez siebie dyskw ID:. Dyski Conner r)ni# si pod tym
wzgldem, gdy) do sformatowania ich niskopoziomowo potrzebne jest specjalne
urz#dzenie, do(#czane do gniazda portu diagnostycznego dysku. Firma TCE
sprzedaje takie urz#dzenie za 99 dolarw. Nazywa si ono The Conner" i zawiera
oprogramowanie wraz ze specjalnym urz#dzeniem umo)liwiaj#cym rzeczywiste
formatowanie niskopoziomowe ((#cznie z powtrnym zapisywaniem wszystkich
sektorw i ich nag(wkw oraz pe(nym zarz#dzaniem uszkodzeniami i sektorami
zapasowymi) na poziomie fabrycznym.
Inne firmy opracowa(y oprogramowanie do formatowania niskiego poziomu,
ktre rozpoznaje okre,lony typ dysku i u)ywa odpowiednich dla jego producenta
polece% formatowania i mapowania uszkodze%. Najlepszym z tych programw
jest Disk Manager" firmy Ontrack. Programem diagnostycznym oglnego
zastosowania, ktry rwnie) obs(uguje formatowanie dyskw ID:, jest pakiet
MicroScope" firmy Micro 2000.
Aby mo)na by(o sformatowa. inteligentne" dyski ID:, musz# si one znajdowa.
w trybie nie umo)liwiaj#cym translacji sektorw. Dyski korzystaj#ce z
zapisywania strefowego mog# wic by. sformatowane niskopoziomowo jedynie
cz,ciowo. Uaktualniana jest wwczas mapa uszkodze%, a nowo uszkodzone
sektory mog# by. oznaczone i zast#pione, jednak nag(wki sektorw s#
zazwyczaj powtrnie zapisywane tylko cz,ciowo i jedynie na u)ytek mapowania
uszkodze%. Tak czy inaczej nastpuje zapis do niektrych nag(wkw sektorw i
wykonywane jest fizyczne (na poziomie sektorw) mapowanie uszkodze% oraz
zastpowanie sektorw. Taka procedura to w(a,nie, zgodnie ze standardow#
definicj#, formatowanie niskiego poziomu.
W napdzie z serwomechanizmem osadzonym, wszystkie informacje dla
serwomechanizmu, znajduj#ce si na danej ,cie)ce, s# zapisywane rwnocze,nie
przez wyspecjalizowany (zazwyczaj kierowany laserem) serwopis. Informacje
serwomechanizmu u)ywane s# do ci#g(ej aktualizacji pozycji g(owicy w czasie
pracy napdu, tak aby mg( on automatycznie kompensowa. efekty termiczne. W
wyniku tego wszystkie pojedyncze informacje dla serwomechanizmu znajduj# si
na ,cie)ce w jednej linii. Poniewa) serwomechanizm kontroluje pozycj g(owicy,
nie wystpuje zauwa)alne przesunicie g(owic wzgldem sektorw, jakie mog(oby
si zdarzy. w dyskach nie wyposa)onych w serwomechanizm.
Dlatego te) niskopoziomowe formatowanie dyskw wyposa)onych w
serwomechanizm osadzony, mimo )e mo)liwe, rzadko jest potrzebne. Jedynym
celem takiego formatowania w przypadku tego rodzaju dyskw jest wykonanie
dodatkowego mapowania lub zastpowania sektorw na poziomie fizycznym, w
celu obs(u)enia uszkodze%, ktre mog(y si pojawi. po wyprodukowaniu dysku.
Poniewa) w tego rodzaju dyskach przesunicie nie wystpuje, je)eli ktry, sektor
oka)e si wadliwy, powinien zosta. na sta(e oznaczony jako uszkodzony. Wada
fizyczna nie mo)e zosta. naprawiona przez ponowne formatowanie dysku.
Wikszo,. dyskw ID: ma trzy do czterech zapasowych sektorw dla ka)dego
fizycznego cylindra dysku. 5#cznie stanowi to wiele setek dodatkowych sektorw -
o wiele wicej ni) potrzeba, aby pomie,ci. pierwotne oraz wszystkie kolejne
uszkodzenia. Je)eli wic uszkodzonych sektorw dysku jest wicej ni) tych
sektorw dodatkowych, oznacza to, )e dysk jest prawdopodobnie powa)nie
uszkodzony fizycznie, a uszkodzenia tego nie mo)na naprawi. przy u)yciu
oprogramowania.
Oprogramowanie do formatowania niskiego poziomu
Do formatowania niskopoziomowego czsto mo)na u)ywa. jednego z kilku
r)nych programw, lecz nie ma niestety pojedynczego programu, ktry
pracowa(by na wszystkich napdach lub systemach. Poniewa) programy te musz#
bardzo ,ci,le wsp(pracowa. z kontrolerem, czsto s# specyficzne dla danego
rodzaju kontrolera. Dlatego najlepsze programy do formatowania poleci zapewne
producent kontrolera.
Je)eli razem z kontrolerem dostarczony jest program do formatowania niskiego poziomu
(zazwyczaj jest zapisany w pamici ROM kontrolera), to do formatowania nale)y u)ywa.
w(a,nie tego programu, poniewa) jest on zaprojektowany stosownie do specyfiki
kontrolera, do ktrego jest do(#czony. Na przyk(ad program producenta mo)e wykorzy-
stywa. specjalne opcje mapowania uszkodze%. Inny program formatuj#cy mg(by nie
tylko nieprawid(owo u)ywa. stworzonej przez producenta mapy uszkodze%, ale nawet
zapisa. na niej swoje dane i j# zniszczy.. Jako program oglnego zastosowania do dyskw
ST-506/412, ESDI lub ID:, polecam Disk Manager" firmy Ontrack. Wy(#cznie dla
interfejsu ST-506/412 polecam IBM Advanced Diagnostics" lub HDtest" Jima
Brackinga, produkt wspomagany przez u)ytkownikw, ktry mo)na znale0. na wielu
BBS-ach, w tym w sieci CompuServe. Dla systemw SCSI oraz takich, na ktrych nie
dzia(aj# inne polecane programy, nale)y u)ywa. programw formatuj#cych dostarczonych
z kontrolerem SCSI.
Jak dzia#aj$ programy s#u&$ce do formatowania niskiego
poziomu
Istnieje kilka sposobw niskopoziomowego formatowania dysku. Najprostszym
jest wywo(anie BIOS-u przy u)yciu jednej z funkcji przerwania INT 13h, jak na
przyk(ad polecenia INT 13h, function 05h (Format Tracki. BIOS przekszta(ca
nastpnie to polecenie w polecenie CCB (Command Control Block), czyli w blok
bajtw wysy(any z odpowiednich portw I/O bezpo,rednio do kontrolera dysku. W
tym przyk(adzie BIOS otrzyma polecenie INT 13h, 05h i przekszta(ci je na
polecenie CCB 50h (Format Track), ktre zostanie wys(ane przez port rejestru
polece% (Command Register Port), o adresie I/O lF7h dla dyskw ST-506/412 lub
ID:. Kiedy kontroler otrzyma polecenie CCB Format Track, mo)e w
rzeczywisto,ci sformatowa. ,cie)k lub po prostu wype(ni. obszary danych w
ka)dym sektorze na ,cie)ce wcze,niej zdefiniowanym wzorcem.
Najlepszym sposobem niskopoziomowego formatowania dysku jest pominicie
BIOS-u i wysy(anie polece% CCB bezpo,rednio do kontrolera. Najwiksz#
korzy,ci# wynikaj#c# z bezpo,redniego przesy(ania polece% do kontrolera dysku
jest mo)liwo,. prawid(owego oznaczania uszkodzonych sektorw za pomoc#
polecenia CCB Format Track, w tym mo)no,. zast#pienia sektorw, dziki czemu
prawid(owo sformatowane w niskim poziomie dyski ID: nigdy nie wykazuj#
uszkodzonych sektorw.
Wykorzystanie polece% CCB umo)liwia rwnie) odczytywanie rejestru stanu
polece% oraz rejestru b(dw (pozwala to wykry. midzy innymi dane po korekcji
ECC, co jest maskowane przez przerwanie INT 13h DOS-u). Mo)liwe jest tak)e
wykrycie, czy sektor zosta( oznaczony jako uszkodzony przez producenta czy
podczas ostatniego formatowania niskopoziomowego, oraz zachowanie tych
oznacze% we wszystkich kolejnych poleceniach Format Track, co umo)liwia
ochron listy uszkodze%. Nie polecam usuwania oznaczenia uszkodzonego sektora
(co przywraca go do stanu dobry"), zw(aszcza gdy zosta( on w ten sposb
oznaczony przez producenta.
Wykorzystanie polece% CCB umo)liwia odczyt i zapis sektorw z automatycznym
powtarzaniem prb, jak rwnie) wy(#czon# korekcj# ECC. Jest to podstawowa
mo)liwo,. charakteryzuj#ca dobrej jako,ci program analizy powierzchni dysku
lub formatowania niskiego poziomu. Dlatego w(a,nie polecam programy, ktre
u)ywaj# sprztowego interfejsu CCB zamiast interfejsu DOS INT 13h.
Disk Manager" firmy Ontrack
Program Disk Manager" firmy Ontrack nadaje si znakomicie dla systemw typu
AT i innych, wyposa)onych w kontrolery nie umo)liwiaj#ce autokonfiguracji. Jest
to prawdopodobnie najbardziej z(o)one z narzdzi s(u)#cych do formatowania
dyskw twardych. Posiada wiele mo)liwo,ci, ktre sprawiaj#, )e jest jednym z
najbardziej przydatnych narzdzi systemowych.
Disk Manager" jest programem umo)liwiaj#cym rzeczywiste formatowanie na
poziomie rejestrw, ktry omija BIOS i bezpo,rednio obs(uguje kontroler dysku.
Bezpo,redni dostp do kontrolera wzbogaca zakres jego funkcji o niemo)liwe do
uzyskania przy u)yciu programw pracuj#cych z wykorzystaniem BIOS-u.
Jedn# z owych zaawansowanych funkcji jest mo)liwo,. ustawiania
wsp(czynnikw przesunicia g(owicy i cylindra. Disk Manager" potrafi tak)e
wykry. sporadyczne b(dy o wiele skuteczniej ni) wikszo,. innych programw,
poniewa) mo)e wy(#czy. automatyczne powtarzanie prb, ktre jest stosowane
przez wikszo,. kontrolerw. Program ten mo)e rwnie) okre,li., kiedy do
korekcji danych u)ywano kodu korekcji b(dw (kodu ECC), i wykry. pojawienie
si b(du, jak rwnie) bezpo,rednio manipulowa. bajtami u)ywanymi przez kod
ECC. Disk Manager" zosta( napisany w sposb umo)liwiaj#cy mu obs(ug
wikszo,ci dyskw ID:. Wykorzystuje on polecenia specyficzne dla wielu r)nych
producentw, co pozwala mu na rzeczywiste formatowanie niskopo-ziomowe
wikszo,ci dyskw ID:.
Wszystkie te cechy sprawiaj#, )e Disk Manager" jest jednym z najlepszych i
posiadaj#cych najwicej mo)liwo,ci programw s(u)#cych do formatowania
niskiego poziomu. Tak doskona(y program do formatowania dyskw jak Disk
Manager" jest potrzebny ka)demu, kto zajmuje si serwisem, utrzymaniem w
ruchu, napraw# czy unowocze,nianiem komputerw PC. Oprcz niego, firma
Ontrack oferuje rwnie) znakomity pakiet programw u)ytkowych - pod nazw#
DOS Utiis" - s(u)#cych do diagnostyki dysku twardego oraz odzyskiwania
danych.
HDtest"
HDtest" jest znakomitym programem formatuj#cym na poziomie BIOS-u, ktry
bdzie dzia(a( na praktycznie ka)dym dysku obs(uguj#cym interfejs przerwania
INT 13h, czyli na wikszo,ci dyskw. Programowi HDtest" brakuje niektrych
mo)liwo,ci programw formatowania rzeczywistego na poziomie rejestrw, lecz
mo)e by. z powodzeniem u)ywany tam, gdzie dodatkowe opcje programu
pracuj#cego na poziomie rejestrw nie s# potrzebne. Na przyk(ad program ten
mo)e by. u)yty w celu szybkiego wymazania wszystkich danych z dysku,
niezale)nie od typu interfejsu i kontrolera dysku. HDtest" nadaje si rwnie) do
testowania odczytu i zapisu na poziomie BIOS-u oraz okaza( si szczeglnie
u)yteczny podczas weryfikowania funkcji kodw BIOS-u dysku.
HDtest" Johna Brackinga to program wspomagany przez u)ytkownikw. Jest on
rozprowadzany poprzez BBS-y i biblioteki darmowego oprogramowania
(znajduj#ce si na domenach publicznie dostpnych). Program ten mo)na rwnie)
otrzyma. z Public So-ftware Library. Kosztuje on 35 dolarw, lecz mo)na go
wyprbowa. za darmo.
HDtest" jest wyposa)ony w (atwy w u)yciu interfejs u)ytkownika i system
rozwijanych menu. Program oferuje wszystkie funkcje znajduj#ce si w
standardowych programach do formatowania niskopoziomowego i kilka
dodatkowych, takich jak:
zwyk(e formatowanie,
mapowanie uszkodze%,
analiza powierzchni,
test przepiciu,
nie niszcz#ce formatowanie niskiego poziomu,
testy dysku twardego (te same, co zamieszczone w programie IBM
Advanced Diagnostics") obejmuj#ce testy na odszukiwanie ,cie)ek, wybr
g(owicy, wykrywanie i korekcj b(dw, jak rwnie) odczyt, zapis i
weryfikacj cylindra diagnostycznego; przy czym HDtest" mo)e rwnie)
przekazywa. do kontrolera niskopoziomowe polecenia BIOS-u.
HDtest" zawiera wikszo,. elementw, ktrych mo)na wymaga. od typowego
programu s(u)#cego do formatowania niskopoziomowego, bd#cego rwnocze,nie
narzdziem diagnostyki dysku twardego. Jego faktycznym ograniczeniem jest to,
)e dzia(a jedynie poprzez BIOS i nie potrafi wykonywa. funkcji, ktre mo)e
realizowa. program formatuj#cy w sposb rzeczywisty na poziomie rejestrw. W
niektrych przypadkach program ten nie bdzie w stanie sformatowa.
niskopoziomowo dysku, z ktrym bez problemu poradzi(by sobie program
formatuj#cy na poziomie rejestrw. Jedynie bowiem tego rodzaju programy
umo)liwiaj# mapowanie uszkodze% w wikszo,ci ,rodowisk ID: i SCSI.
Programy formatowania niskiego poziomu dla dyskw SCSI
Je,li posiadasz dysk SCSI, musisz u)ywa. programu do formatowania
niskopoziomowego dostarczonego przez producenta kontrolera SCSI. Konstrukcja
tych urz#dze% r)ni si na tyle, )e programy dzia(aj#ce na poziomie rejestrw
mog# pracowa. jedynie wtedy, gdy zosta(y zaprojektowane dla konkretnego
kontrolera. Na szcz,cie wszystkie kontrolery SCSI posiadaj# odpowiednie
oprogramowanie s(u)#ce do formatowania - w BIOS-ie kontrolera lub na
oddzielnej dyskietce.
Interfejsem dla dysku SCS1 jest obs(uguj#cy go kontroler. Architektura SCSI jest
standardem, ale nie ma standardw okre,laj#cych sposb budowy kontrolera.
Oznacza to, )e wszelkie oprogramowanie s(u)#ce do formatowania lub
konfiguracji jest specyficzne dla okre,lonego typu kontrolera. Na przyk(ad IBM
dostarcza programy formatuj#ce dysk i zarz#dzaj#ce uszkodzeniami, ktre pracuj#
z kontrolerami SCS1 IBM PS/2, bezpo,rednio na dyskietce PS/2 Reference".
Programy te wykonuj# wszelkie czynno,ci, jakie mog# by. potrzebne w
odniesieniu do dysku SCS1 pod(#czonego do kontrolera IBM. IBM zdefiniowa(
standardowy interfejs dla swojego kontrolera, u)ywaj#cy przerwa% 1NT 13h oraz
FNT 4Bh BIOS-u zainstalowanego na karcie kontrolera. Kontrolery firmy IBM
zawieraj# specjalny interfejs AB10S (Advanced BIOS), ktry pracuje w trybie
chronionym procesora (do u)ytku w systemach dzia(aj#cych w trybie chronionym,
takich jak np.OS/2).
W pamici ROM BIOS-u wielu kontrolerw SCSI umieszczane jest czsto
kompletne oprogramowanie s(u)#ce do instalowania, konfigurowania i
formatowania dyskw. BIOS wikszo,ci z tych kontrolerw zawiera tak)e interfejs
1NT 13h. Najlepszym tego przyk(adem s# kontrolery Adaptec 1540/1542C, w
ktrych pamici ROM znajduj# si programy umo)liwiaj#ce pe(n# konfiguracj
kontrolera i wszystkich do(#czonych do niego urz#dze% SCS1.
Prosz zwrci2 uwag, &e oprogramowanie SCSI s#u&$ce do formatowania i
konfigurowania jest przystosowane do kontrolera, a nie do okre.lonego typu
dysku SCSI. Prosz zwrci2 uwag, &e oprogramowanie SCSI s#u&$ce do
formatowania i konfigurowania jest przystosowane do kontrolera, a nie do
okre.lonego typu dysku SCSI.
Programy formatowania niskiego poziomu dla dyskw IDE
Producenci dyskw IDE zdefiniowali rozszerzenia standardowego interfejsu AT
WD1002/ 1003, ktre p0niej zosta(y ustandaryzowane jako interfejs ATA (AT
Attachment). Specyfikacja ATA uwzgldnia swoiste polecenia producentw,
stanowi#ce ich w(asne rozszerzenia standardu. Aby zapobiec nieprawid(owemu
formatowaniu niskiego poziomu, wiele dyskw ID: wymaga wprowadzenia
specjalnych kodw w celu odblokowania procedur formatowania. Kody te s# r)ne
dla r)nych producentw. O ile to mo)liwe, uzyskaj od producenta dysku
oprogramowanie do formatowania niskiego poziomu oraz zarz#dzania
uszkodzeniami. Takie oprogramowanie jest zazwyczaj specyficzne dla produktw
danej firmy.
Indywidualny charakter dyskw z interfejsem ATA jest 0rd(em kilku mitw na
temat ID:. Czsto na przyk(ad s(yszy si, )e nie wolno formatowa.
niskopoziomowo dysku ID:, gdy) powoduje to zniszczenie dysku. Jest to
nieprawda! Owszem, mo)e si zdarzy., )e w niektrych dyskach nowe ustawienie
wsp(czynnikw przesunicia g(owicy i cylindra nie bdzie dla dysku tak
optymalne, jak ustawienia producenta. Mo)na rwnie) zapisa. now# map
uszkodze%, usuwaj#c przy tym star#. Spowoduje to zapewne obni)enie
efektywno,ci dzia(ania dysku, ktry mimo to nadal mo)e by. u)ywany bez
)adnych problemw, o ile zostanie przeprowadzona prawid(owa analiza jego
powierzchni.
Wikszo,. dyskw ATA ID: jest zabezpieczona przed wszelkimi zmianami wsp(-
czynnikw przesunicia g(owicy i cylindra oraz przed usuniciem mapy uszkodze%,
poniewa) znajduj# si one w trybie translacji. Dyski korzystaj#ce z zapisywania
strefowegoProgramy formatowania niskiego poziomu dla dyskw ID:
Producenci dyskw ID: zdefiniowali rozszerzenia standardowego interfejsu AT
WD1002/ 1003, ktre p0niej zosta(y ustandaryzowane jako interfejs ATA (AT
Attachment). Specyfikacja ATA uwzgldnia swoiste polecenia producentw,
stanowi#ce ich w(asne rozszerzenia standardu. Aby zapobiec nieprawid(owemu
formatowaniu niskiego poziomu, wiele dyskw ID: wymaga wprowadzenia
specjalnych kodw w celu odblokowania procedur formatowania. Kody te s# r)ne
dla r)nych producentw. O ile to mo)liwe, uzyskaj od producenta dysku
oprogramowanie do formatowania niskiego poziomu oraz zarz#dzania
uszkodzeniami. Takie oprogramowanie jest zazwyczaj specyficzne dla produktw
danej firmy.
Indywidualny charakter dyskw z interfejsem ATA jest 0rd(em kilku mitw na
temat ID:. Czsto na przyk(ad s(yszy si, )e nie wolno formatowa.
niskopoziomowo dysku ID:, gdy) powoduje to zniszczenie dysku. Jest to
nieprawda! Owszem, mo)e si zdarzy., )e w niektrych dyskach nowe ustawienie
wsp(czynnikw przesunicia g(owicy i cylindra nie bdzie dla dysku tak
optymalne, jak ustawienia producenta. Mo)na rwnie) zapisa. now# map
uszkodze%, usuwaj#c przy tym star#. Spowoduje to zapewne obni)enie
efektywno,ci dzia(ania dysku, ktry mimo to nadal mo)e by. u)ywany bez
)adnych problemw, o ile zostanie przeprowadzona prawid(owa analiza jego
powierzchni.
Wikszo,. dyskw ATA ID: jest zabezpieczona przed wszelkimi zmianami wsp(-
czynnikw przesunicia g(owicy i cylindra oraz przed usuniciem mapy uszkodze%,
poniewa) znajduj# si one w trybie translacji. Dyski korzystaj#ce z zapisywania
strefowego zawsze znajduj# si w tym trybie i w zwi#zku z tym zawsze s# w pe(ni
zabezpieczone. Wikszo,. dyskw ATA ma w(asny zestaw polece%, ktry musi
by. u)ywany podczas procesu formatowania. Standardowe polecenia
formatowania, okre,lone w specyfikacji ATA, zazwyczaj nie dzia(aj#, zw(aszcza w
stosunku do inteligentnych" lub korzystaj#cych z zapisywania strefowego dyskw
ID:. Bez odpowiednich polece% formatuj#cych, jakie ustali( producent, nie jest
mo)liwe zarz#dzanie uszkodzeniami w sposb przez niego okre,lony,
umo)liwiaj#cy zastpowanie uszkodzonych sektorw.
Obecnie niektrzy producenci oferuj# specyficzne dla swoich dyskw ID:
oprogramowanie, s(u)#ce do formatowania niskopoziomowego i zarz#dzania
uszkodzeniami. S# to:
Seagate
Maxtor
Western Digital
IBM S# one dostpne w sieci na r)nych BBS-ach prowadzonych przez
te firmy.
Dyski firmy Conner Peripherals s# ca(kowicie odmienne pod tym wzgldem i nie
mog# by. sformatowane niskopoziomowo za pomoc# standardowego interfejsu.
Formatowanie musi by. przeprowadzone z wykorzystaniem urz#dzenia
do(#czanego do specjalnego 12-pinowego portu s(u)#cego do diagnostyki i
instalacji tego dysku. Firma TCE sprzedaje niedrogie urz#dzenie, ktre umo)liwia
po(#czenie komputera PC z tym z(#czem poprzez port szeregowy systemu. Zawiera
ono tak)e specjalne oprogramowanie, ktre potrafi przeprowadza. z(o)one testy,
formatowanie oraz operacje analizy powierzchni. Produkt ten nazywa si The
Conner".
Je,li chodzi o dyski innych producentw, polecam programy Disk Manager"
firmy Ontrack oraz MicroScope" firmy Micro 2000. Programy te umo)liwiaj#
formatowanie wikszo,ci dyskw ID:, poniewa) wykorzystuj# polecenia i
procedury formatowania specyficzne dla poszczeglnych producentw. Potrafi#
rwnie) przeprowadza. mapowanie uszkodze% oraz analiz powierzchni dysku.
Nie niszcz$ce programy do formatowania
Nie niszcz#ce programy formatuj#ce oglnego zastosowania, dzia(aj#ce z poziomu
BIOS-u, takie jak Calibrate" lub SpinRite" nie s# polecane w wikszo,ci
sytuacji, kiedy potrzebne jest rzeczywiste formatowanie niskopoziomowe. W
programach tych wystpuje kilka ogranicze% i problemw, ktre zmniejszaj# ich
efektywno,.. W niektrych przypadkach mog# one nawet spowodowa. problemy
z obs(ug# uszkodze% dysku. Programy te prbuj# bowiem przeprowadza.
formatowanie niskiego poziomu ,cie)ka po ,cie)ce przy u)yciu funkcji BIOS-u,
tworz#c jednocze,nie kopi zapasow# danych, a nastpnie odtwarzaj#c te dane na
sformatowanych w midzyczasie ,cie)kach. Jednak nie wykonuj# one w
rzeczywisto,ci pe(nego formatowania niskopoziomowego, poniewa) nawet nie
prbuj# sformatowa. pierwszej ,cie)ki (cylinder O, g(owica 0), ze wzgldu na
problemy z niektrymi rodzajami kontrolerw, ktre na pierwszej ,cie)ce
przechowuj# ukryte informacje.
Programy takie nie dokonuj# rwnie) mapowania uszkodze% w sposb, w jaki
robi# to standardowe programy formatuj#ce niskopoziomowo, a nawet mog#
usun#. z nag(wkw sektorw oznaczenia uszkodze% wprowadzone podczas
prawid(owego formatowania niskiego poziomu. Mo)e to prowadzi. do
zapisywania danych w sektorach, ktre zosta(y pierwotnie oznaczone jako
uszkodzone i spowodowa. uniewa)nienie gwarancji niektrych producentw.
Innym problemem jest to, )e programy te pracuj# jedynie na dyskach, ktre ju)
zosta(y sformatowane, oraz potrafi# formatowa. tylko te dyski, ktre mo)na
formatowa. korzystaj#c z funkcji BIOS-u.
Rzeczywisty program formatuj#cy niskopoziomowo pomija B10S systemu i
wysy(a polecenia bezpo,rednio do kontrolera dysku. Dlatego w(a,nie wiele
programw s(u)#cych do formatowania niskiego poziomu jest zaprojektowanych
specjalnie dla okre,lonego kontrolera dysku. Nie jest mo)liwe w praktyce
posiadanie jednego programu formatuj#cego, ktry bdzie dzia(a( w odniesieniu do
wszystkich rodzajw kontrolerw. Wiele dyskw zosta(o nieprawid(owo
zdiagnozowanych jako uszkodzone tylko dlatego, )e u)yty zosta( nieodpowiedni
program do formatowania, ktry nie dzia(a( w(a,ciwie.
Tworzenie partycji dyskowych. Podzia( dysku na partycje to proces definiowania
obszarw dysku, do ktrych system operacyjny bdzie si odnosi( jako do
woluminw. Dla systemu operacyjnego takiego jak DOS wolumen jest obszarem
dysku oznaczonym liter# - na przyk(ad dysk C to wolumen C, dysk D to wolumen
D i tak dalej. Niektrzy my,l#, )e podzia(u na partycje dokonuje si tylko wtedy,
gdy chce si podzieli. dysk na wicej ni) jeden wolumen. To nieporozumienie - na
dysku trzeba okre,li. partycje, nawet gdy bdzie to tylko pojedyncza partycja C.
Podczas tworzenia partycji dyskowych w pierwszym sektorze na dysku - cylinder
O, g(owica O, sektor l - zapisywany jest sektor startowy (boot sector) partycji
g(wnej. Sektor ten zawiera dane opisuj#ce partycje, czyli po(o)enie cylindrw,
g(owic i sektorw pocz#tkowych oraz ko%cowych. Tablica partycji wskazuje
rwnie) BIOS-owi, ktra z partycji jest partycja startow#, a wic sk#d nale)y
za(adowa. system operacyjny. DOS pozwala na zainstalowanie od l do 24 partycji
na jednym komputerze. Liczba ta obejmuje wszystkie dyski zainstalowane w
systemie, co oznacza, )e mo)esz mie. 24 oddzielne dyski twarde z pojedynczymi
partycjami, jeden dysk z 24 partycjami lub tak# kombinacj dyskw i partycji, )e
suma wszystkich partycji nie przekracza 24. Je)eli masz wicej ni) 24 partycje,
DOS i tak nie rozpozna ich wicej ni) 24, mimo )e mog# to robi. inne systemy
operacyjne. Ograniczeniem DOS-u jest fakt, )e do nazywania wolumenw u)ywa
kolejnych liter alfabetu (aci%skiego, ktry ko%czy si na literze Z", czyli na
wolumenie numer 24, je,li liczenie rozpocz#. od C".
FDISK
Program FDISK systemu DOS jest przyjtym standardem, je,li chodzi o podzia(
dysku na partycje. Utworzenie partycji przygotowuje sektor startowy dysku w taki
sposb, aby program FORMAT systemu DOS mg( funkcjonowa. prawid(owo.
Umo)liwia ono rwnie) r)nym systemom operacyjnym koegzystencj na jednym
dysku.
Je)eli dysk jest podzielony na dwie lub wicej partycji, FDISK pokazuje jedynie
dwie partycje DOS-u: partycje podstawow# oraz partycje rozszerzon#. Partycja
rozszerzona jest nastpnie dzielona na logiczne wolumeny DOS-u, ktre same s#
rwnie) partycjami. FDISK daje fa(szywe wyobra)enie o tym, jak przebiega
podzia( na partycje. FDISK informuje, )e dysk podzielony na wolumeny C, D, E i
F sk(ada si z dwch partycji, z ktrych partycja podstawowa oznaczona jest jako
C, a pojedyncza partycja rozszerzona zawiera logiczne wolumeny DOS-u o
nazwach D, E i F. W rzeczywistej strukturze dysku ka)dy logiczny wolumen DOS-
u jest oddzieln# partycja, opisan# w sektorze startowym partycji rozszerzonej.
Ka)dy wolumen dyskowy stanowi oddzieln# partycj na dysku, a partycj
wskazuj# na siebie nawzajem, tworz#c uk(ad w rodzaju (a%cucha.
Minimalnym rozmiarem partycji dla dowolnej wersji DOS-u jest jeden cylinder.
Jednak program FDISK zamieszczony w wersji 4.0 i p0niejszych DOS-u tworzy
partycj o rozmiarze od l MB do 2 GB, podczas gdy wersje wcze,niejsze tego
systemu okre,la(y maksymalny rozmiar partycji na 32 MB.
Aktualna wersja DOS-u (wersja 7.x, bd#ca podstaw# systemu Windows 95 OSR
2), przy wykorzystaniu trybu FAT 32, obs(uguje partycj o rozmiarach do 2 TB.
Nie udokumentowane funkcje programu FDISK
FDISK jest programem o znacznych mo)liwo,ciach, ktre w wersji 5.0 i
p0niejszych DOS-u jeszcze si rozszerzy(y. Niestety, opcje te nie zosta(y nigdy
udokumentowane w podrcznikach DOS-u i nadal pozostaj# nie opisane.
Najwa)niejszym nie udokumentowanym parametrem programu FDISK jest
parametr /MBR (Master Boot Record). Jego u)ycie sprawia, )e FDISK ponownie
zapisuje obszar kodu g(wnego sektora startowego, nie zmieniaj#c przy tym tablic
partycji.
Uwa&aj: je&eli dwa bajty sygnatury na ko+cu sektora 55AAh s$ zniszczone,
tablice partycji zostan$ ponownie zapisane. Nast$pienie takiego zdarzenia jest
jednak bardzo ma#o prawdopodobne. W rzeczywisto.ci, gdyby te dwa bajty
by#y zniszczone, system nie pozwala#by si uruchomi2 i zachowywa#by si, jak
gdyby partycji w ogle nie by#o.
Parametr /MBR zosta( prawdopodobnie stworzony po to, aby eliminowa. wirusy
sektora startowego, ktre infekowa(y sektor startowy g(wnej partycji (cylinder O,
g(owica O, sektor l) dysku twardego. Aby wykorzysta. t opcj, wpisz po prostu:
FDISK /MBR
FDISK dokona wtedy powtrnego zapisu kodu sektora startowego, nie zmieniaj#c
w ogle tablicy partycji. Nie powinno to spowodowa. )adnych problemw w
normalnie funkcjonuj#cym systemie, jednak na wszelki wypadek warto wcze,niej
utworzy. kopi zapasow# tablicy partycji na dyskietce. Mo)na to zrobi. za
pomoc# nastpuj#cego polecenia:
MIRROR /PARTN
Procedura ta wykorzystuje polecenie MIRROR do zapisania informacji z tablicy
partycji w pliku o nazwie PAR.TNSAV.FIL, ktry nale)y zachowa. dla
bezpiecze%stwa na dyskietce. Aby odtworzy. pe(n# informacj o tablicy partycji,
w tym o wszystkich sektorach startowych partycji g(wnej i rozszerzonej, nale)y
u)y. nastpuj#cej sk(adni polecenia
UNFORMAT:
UNFORMAT /PARTN

Procedura ta spowoduje, )e program UNFORMAT najpierw poprosi o w(o)enie
dyskietki zawieraj#cej plik PARTNSAV.FIL, a nastpnie odtworzy ten plik na
dysku twardym.
Zwr. uwag, )e programy MIRROR i UNFORMAT zosta(y z systemu Windows 95
wyeliminowane, wic przeprowadzenie opisywanej czynno,ci wymaga. bdzie
zakupu pakietu Norton Utiiities".
FDISK posiada rwnie) trzy inne nie udokumentowane parametry: /PRI:, /EXT: oraz
/LOG :. Parametry te mog# by. wykorzystane do tworzenia partycj i g(wnej i
rozszerzonej, a tak)e logicznych wolumenw DOS-u bezpo,rednio z linii polece%,
zamiast u)ywania menu programu FDISK. Opcja ta zosta(a zaprojektowana po to,
by mo)na by(o uruchamia. FDISK w plikach wsadowych i dokonywa.
automatycznego podzia(u na partycje. Parametrw tych u)ywaj# niektrzy
producenci komputerw (je,li oczywi,cie o nich wiedz#!) podczas instalowania
systemw na linii produkcyjnej. W innych zastosowaniach parametry te nie s# zbyt
przydatne zwyk(emu u)ytkownikowi, a w rzeczywisto,ci mog# by. niebezpieczne!
Inne programy do tworzenia partycji
Od czasu DOS-u 4.x zapotrzebowanie na inne narzdzia s(u)#ce do tworzenia
partycji na dysku jest bardzo ma(e, z wyj#tkiem szczeglnych przypadkw. Je)eli
system sprawia problemy, podsuwaj#ce ci pomys( u)ycia jakiego, alternatywnego
narzdzia do tworzenia partycji, zamiast niego radz zainstalowa. nowsz# wersj
DOS-u. U)ywanie niestandardowych programw do podzia(u dysku na partycje
nara)a dane w tych partycjach na niebezpiecze%stwo oraz sprawia, )e odzyskanie
utraconych z nich danych mo)e by. skrajnie trudne.
Przyczyn#, dla ktrej kiedykolwiek istnia(y inne ni) FDISK narzdzia do tworzenia
partycji, by(o ograniczenie maksymalnego rozmiaru partycji w starszych wersjach
DOS-u: do 16 MB w DOS-ie 2.x i 32 MB w DOS-ie 3.x. Limity te by(y k(opotliwe
dla posiadaczy dyskw o wiele wikszych ni) 32 MB, gdy) musieli oni dzieli. dysk
na wiele partycji, aby mc z niego korzysta.. Wersje DOS-u wcze,niejsze od 3.3
nie potrafi(y nawet utworzy. na twardym dysku wicej ni) jednej, dostpnej dla
siebie partycji. Je)eli wic kto, mia( dysk wielko,ci 120 MB i u)ywa( DOS-u w
wersji wcze,niejszej ni) 3.3, mg( korzysta. tylko z 32-megabajtowej partycji C
tego dysku.
Aby przezwyci)y. te ograniczenia, kilka firm stworzy(o ulepszone programy do
tworzenia partycji, ktrych mo)na by(o u)ywa. zamiast programu FDISK.
Programy te tworz# wiele partycji oraz partycje wiksze ni) 32 MB na dyskach
rozpoznawanych przez DOS. Zawieraj# one program formatowania wysokiego
poziomu, gdy) program FORMAT z wersji DOS-u wcze,niejszych ni) 3.3 mg(
formatowa. partycje o rozmiarach nie przekraczaj#cych 32 MB.
Disk Manager" firmy Ontrackjest chyba najbardziej znanym tego typu narzdziem
do tworzenia partycji. Programy tego rodzaju zawieraj# tak)e funkcje formatowania
nisko-poziomowego, tak wic jeden z nich wystarczy do przeprowadzenia pe(nej
instalacji dysku twardego. W programach tych znajduj# si nawet programowe
sterowniki dyskw, dziki czemu mo)na wykorzysta. ca(# powierzchni dysku,
nawet wtedy, gdy tablica typw dyskw w systemowym BIOS-ie nie zawiera
pozycji odpowiadaj#cej instalowanemu dyskowi. Wielu producentw dyskw i
komputerw do(#cza(o do swoich produktw niestandardowe programy do
tworzenia partycji i formatowania, co sprawi(o, )e wiele osb uzna(o, i) musz#
u)ywa. tych programw, aby mc korzysta. z dysku. Jednak w wikszo,ci przy-
padkw dostpne s# lepsze rozwi#zania. Niestandardowy sposb podzia(u na
partycje lub formatowania mo)e spowodowa. wicej problemw, ni) ich
rozwi#za..
Na przyk(ad firma Seagate do swoich dyskw wikszych ni) 32 MB dodawa(a
program Disk Manager" firmy Ontrack. Jednym z zastosowa% tego programu jest
przeprowadzenie niskopoziomowego formatowania dysku, co Disk Manager" robi
dobrze i do czego zdecydowanie go polecam. Jednak zalecam rwnie), o ile to
mo)liwe, unikanie korzystania z jego funkcji tworzenia partycji oraz formatowania
wysokiego poziomu, a pos(ugiwanie si w tym celu DOS-owymi programami
FDISK oraz FORMAT.
Je,li do utworzenia partycji i formatowania wysokopoziomowego dysku u)yjesz
programw innych ni) standardowe FDISK i FORMAT, ustawienia dysku nie bd#
standardowe - czyli bd# inne ni) dla czystego" DOS-u. R)nica ta mo)e by.
przyczyn# problemw z programami narzdziowymi, ktre buforuj# zapis i odczyt
danych na dysku, testuj# dysk, sprawdzaj# przeplot lub s(u)# do odtwarzania danych
i programw, a ktre zosta(y napisane z my,l# o wsp(pracy ze standardow#
struktur# dysku w DOS-ie. W wielu sytuacjach, ktrych dziki standardowemu
formatowaniu mo)na unikn#., niestandardowe sformatowanie dysku mo)e
spowodowa. utrat danych i uczyni. ich odzyskanie niemo)liwym.
Do tworzenia partycji i wysokopoziomowego formatowania dysku twardego
warto u&ywa2 wy#$cznie standardowych programw DOS-u:
FDISK i FORMAT. Wykorzystanie innego oprogramowania tego typu w celu
niestandardowego skonfigurowania dysku mo&e spowodowa2, &e niektre
programy, uzyskuj$ce dostp do dysku z pominiciem DOS-u, nie zrozumiej$
ustawie+ w#a.ciwie i bd$ zapisywa2 dane w nieodpowiednich miejscach.
Przyk#adem programu uzyskuj$cego dostp do dysku z pominiciem DOS-u jest
Windows 95, w ktrego Panelu sterowania w#$czona jest opcja 32-bitowego
dostpu do dysku.
Szczeglnie niebezpieczne jest u)ywanie takich programw do tworzenia partycji,
ktre zamiast korzysta. z ustawie% tablicy dyskw BIOS-u przyjmuj# w(asne
ustawienia. Rozwa) nastpuj#cy scenariusz - katastrof.
Przypu,.my, )e masz dysk Seagate ST-4096, w ktrym znajduj# si 1024 cylindry i
9 g(owic i ktry wymaga, aby podczas zapisu danych kontroler nigdy nie
wykonywa( na cylindrach modyfikacji zwanej wstpn# kompensacj# zapisu.
Niektre dyski wymagaj# przeprowadzenia wstpnej kompensacji wewntrznych
cylindrw, aby wyrwna. zjawisko przesunicia szczytw sygna(u, ktre pojawia
si w zwi#zku z wiksz# gsto,ci# danych w mniejszych, wewntrznych cylindrach.
Dysk ST-4096 kompensuje ten efekt wewntrznie i dlatego kompensacja ze strony
kontrolera nie jest potrzebna.
Teraz za()my, )e instalujesz ten dysk w komputerze IBM AT, w ktrego tablicy
dyskw w BIOS-ie nie ma pozycji odpowiadaj#cej Twojemu dyskowi. Najbardziej
zbli)onym typem, jaki mo)esz wybra., jest typ 18, ktry pozwala wykorzysta. tylko
977 cylindrw i 7 g(owic - 56,77 MB zamiast pe(nych 76,5 MB twojego dysku. Je,li
jest to jeden ze starszych komputerw, z BIOS-em oznaczonym dat# 01/10/84 (data
w BIOS-ach jest zwykle podawana w formacie ameryka%skim [miesi#c/dzie%/rok] -
przyp. t(um.), sytuacja jest nawet gorsza, poniewa) tablica dyskw ko%czy si na
typie 14. W tym przypadku najlepszym wyborem bdzie typ 12, daj#cy dostp do
855 cylindrw i 7 g(owic, a wic tylko do 49,68 MB z dysku o pojemno,ci 76,5 MB.
Wikszo,. komputerw IBM-kompatybilnych posiada bardziej kompletn# tablic
dyskw i by. mo)e znajdzie si po,rd nich typ dok(adnie odpowiadaj#cy Twojemu
dyskowi, co pozwoli na wykorzystanie pe(nych 76,5 MB bez )adnych problemw.
Na przyk(ad, w wikszo,ci BIOS-w zgodnych z BIOS-em Phoenix mo)na wybra.
typ 35, ktry ca(kowicie odpowiada typowi dysku z przyk(adu.
Teraz przypu,.my, )e nie zadowala ci wykorzystywanie tylko 50 lub 57 MB
zamiast mo)liwych 76,5 MB. Korzystasz wic z dostarczonego wraz z dyskiem
programu do tworzenia partycji o nazwie SuperPartition" i za jego pomoc#
formatujesz dysk nisko-poziomowo. Nastpnie u)ywasz tego programu, w celu
ominicia ustawie% dla typu 18 lub typu 12 z tablicy dyskw. Program poucza, )e
nale)y utworzy. bardzo ma(# partycj C (wielko,ci l MB), a z pozosta(ej cz,ci
(75,5 MB) utworzy. partycj D. Taki podzia( przekracza limit wielko,ci partycji,
ktry dla wersji 3.3 DOS-u wynosi 32 MB - a za()my, )e taka jest zainstalowana
na przyk(adowym komputerze. Nawet wic je,li masz komputer zgodny z IBM,
ktry nie wymaga u)ywania niestandardowych typw dyskw, to w celu
utworzenia partycji wikszej ni) standardowe 32 MB DOS-u 3.3 i tak potrzebny
by(by ci inny ni) standardowy program do tworzenia partycji. Tego samego
programu u)ywasz do wysokopoziomowego sformatowania partycji C i D, jako )e
programy wersji 3.3 DOS-u dzia(aj# tylko na partycjach mniejszych ni) 32 MB.
Wikszo,. niestandardowych programw do okre,lania partycji tworzy specjalny
plik programu obs(ugi, ktry jest instalowany w pliku CONFIG.SYS przy u)yciu
polecenia DEVICE. Po uruchomieniu systemu z partycji C i za(adowaniu tego
programu obs(ugi, partycja D o wielko,ci 75,5 MB jest w pe(ni dostpna.
Tymczasem przychodzi nie,wiadomy niczego u)ytkownik, ktry zawsze
uruchamia system ze swojej dyskietki startowej. Po wystartowaniu systemu z
dyskietki prbuje on dosta. si do partycji D. Niezale)nie od wersji DOS-u
u)ywanej do startowania z dyskietki, wygl#da na to, )e partycja D znikn(a. Ka)da
prba dostpu do niej ko%czy si komunikatem b(du invaiid drive specification.
3adna standardowa wersja DOS-u nie jest bowiem w stanie rozpozna. w tak
szczeglny sposb utworzonej partycji, je,li wcze,niej nie zostanie za(adowany
program obs(ugi.
Prba odzyskania danych przez tego u)ytkownika przy u)yciu programw
narzdziowych w rodzaju Norton Utiiities" lub PC Tools" ko%czy si
niepowodzeniem, poniewa) programy te interpretuj# dysk jako posiadaj#cy 977
cylindrw i 7 g(owic (typ 18) lub 855 cylindrw i 7 g(owic (typ 12). W
rzeczywisto,ci, gdy programy te zaczn# naprawia. to, co wygl#da na uszkodzenie
tablicy partycji, zniszcz# dane na niewidocznej dla nich partycji D.
My,l#c, )e by. mo)e to jaki, fizyczny problem z dyskiem, nie,wiadomy
u)ytkownik restartuje system i uruchamia program Advanced Diagnostics", aby
przetestowa. dysk twardy. Poniewa) Advanced Diagnostics" zawiera w(asny kod
startowy i nie korzysta ze standardowego kodu DOS-u, nie sprawdza on podzia(u
na partycje, lecz w celu okre,lenia pojemno,ci dysku korzysta z tablicy dyskw w
BIOS-ie. Widzi wic dysk, maj#cy jedynie 977 lub 855 cylindrw (na co wskazuj#
ustawienia typu 18 lub 12) oraz 7 g(owic. U)ytkownik uruchamia testy Advanced
Diagnostics", ktre wykorzystuj# ostatni cylinder dysku jako cylinder testowy dla
diagnozowania odczytu i zapisu. Cylinder ten jest wic nastpnie zapisywany przez
testy diagnostyczne, ktre dysk przechodzi pomy,lnie, poniewa) fizycznie nie ma z
nim przecie) )adnych problemw.
Nie,wiadomy niczego u)ytkownik w(a,nie wymaza( dane z partycji D, ktre akurat
znajdowa(y si w cylindrze 976 przy ustawieniu typu 18 lub cylindrze 854 dla typu
12. Gdyby dysk zosta( sformatowany przy u)yciu programu FDISK, ostatni
cylinder wskazany przez tablic dyskw w BIOS-ie by(by pozostawiony poza
wszelkimi partycjami, zarezerwowany w(a,nie po to, by mo)na by(o
przeprowadza. testy diagnostyczne bez uszkadzania danych.
Poza tak katastroficznym scenariuszem jak opisany powy)ej, niestandardowe
sposoby podzia(u na partycje i formatowania mog# potencjalnie by. przyczyn#
midzy innymi nastpuj#cych problemw:
Problemw z wykorzystaniem opcji 32-bitowego dostpu do dysku w
systemie Windows, umo)liwiaj#cej ominicie BIOS-u, w celu uzyskania
szybszego dostpu do dysku w trybie rozszerzonym 386 (Enhanced Mod
386).
Utraty danych w systemach OS/2, UN1X, XENIX, Novell Advanced
NetWare i innych systemach operacyjnych poza DOS-em, ktre nie
rozpoznaj# dysku lub niestandardowych partycji.
Trudno,ci z aktualizacj# systemu ze starej do nowszej wersji DOS-u.
Trudno,ci z instalowaniem na dysku innych systemw operacyjnych, jak na
przyk(ad OS/2.
Utraty danych przy wykorzystaniu narzdzia formatowania niskiego
poziomu do przeprowadzenia testowania przeplotu. Obszar testowy dla
testu przeplotu to cylinder diagnostyczny, ktry na dyskach
sformatowanych przez program Disk Manager" zawiera dane.
Utraty danych przez przypadkowe usunicie lub zapisanie czym, innym
pliku programu obs(ugi. Spowoduje to, )e partycja D zniknie po kolejnym
uruchomieniu systemu.
Utrudnione lub niemo)liwe odtworzenie danych, poniewa) niestandardowe
partycje nie spe(niaj# wytycznych okre,lonych przez Microsoft i IBM i brak
dokumentacji dotycz#cej ich struktury. Rozmiary i po(o)enie tablic alokacji plikw
oraz katalogu g(wnego nie s# standardowe, a wic szczeg(owe wykresy w tej
ksi#)ce (prawid(owe dla partycji stworzonych przez FDISK) nie s# odpowiednie
dla niestandardowych partycji. List mo)na by kontynuowa. jeszcze d(ugo... Je,li
programy narzdziowe tego typu s# wykorzystywane tylko do formatowania
niskopoziomowego, to nie powoduj# )adnych problemw. Trudno,ci sprawiaj#
natomiast: zmiana standardowego typu dysku, tworzenie partycji oraz operacje
formatowania wysokiego poziomu wykonywane za pomoc# tych programw.
Je)eli uwa)asz integralno,. danych za rzecz wa)n#, trzymaj si nastpuj#cych
regu( dotycz#cych obs(ugi i podzia(u dysku na partycje:
Ka)dy dysk twardy musi by. prawid(owo obs(ugiwany przez BIOS w pamici
ROM, bez programowej zmiany jego typu. Je)eli w systemowej tablicy
dyskw nie ma typu, ktry w pe(ni wykorzystuje pojemno,. dysku, pogd0
si z tym ograniczeniem, zaktualizuj wersj BIOS-u (najlepiej do takiej, w
ktrej u)ytkownik sam mo)e zdefiniowa. ustawienia dla typu dysku) lub
wykorzystaj do obs(ugi dysku kontroler dysku maj#cy w(asny BIOS.
Do tworzenia partycji na twardym dysku u)ywaj wy(#cznie programu
FDISK. Je)eli chcesz mie. partycje wiksze ni) 32 MB, u)yj DOS-u w
wersji 4.0 lub nowszej.
Formatowanie wysokiego poziomu (na poziomie systemu
operacyjnego)
Ostatnim etapem programowego przygotowania dysku twardego do u)ycia jest
formatowanie wysokopoziomowe DOS-u. Podstawow# funkcj# tego formatowania
jest utworzenie na dysku tablicy alokacji plikw (FAT) oraz systemu katalogw,
tak by DOS mg( zarz#dza. plikami.
Zazwyczaj formatowanie wysokiego poziomu wykonuje si przy u)yciu
standardowego dla DOS-u programu FORMAT przy u)yciu nastpuj#cej sk(adni:
FORMAT C: /S /V
Polecenie to powoduje wysokopoziomowe sformatowanie dysku C (lub te) partycji
C na dysku o wielu partycjach), umieszczenie w pierwszej cz,ci partycji ukrytych
plikw systemowych i wreszcie wy,wietlenie pro,by o podanie etykiety wolumenu,
ktra zostanie zapisana na dysku.
Program formatowania wysokiego poziomu wykonuje nastpuj#ce funkcje i procedury:
1. Przegl$da dysk (tylko odczytuj$c) w poszukiwaniu .cie&ek i sektorw
oznaczonych jako uszkodzone podczas formatowania niskiego poziomu i
odnotowuje te .cie&ki jako niemo&liwe do odczytania.
2. Umieszcza g(owic ponownie w pierwszym cylindrze partycji, w pozycji:
g(owica l, sektor l i zapisuje tam sektor startowy wolumenu DOS-u.
3. Zapisuje tablic alokacji plikw (FAT) w pozycji: g(owica l, sektor 2. Tu) za
pierwszym FAT-em zapisuje jego drug# kopi. Tablice te s# zasadniczo
puste, z wyj#tkiem oznacze% uszkodzonych sektorw, ktre informuj# o
obszarach dysku okre,lonych jako niemo)liwe do odczytania podczas
przegl#dania oznaczonych wcze,niej uszkodze%.
4. Tworzy pusty katalog g(wny. 5. Je)eli okre,lono parametr /s, kopiuje na
dysk pliki systemowe (IBMBIO.COM i 1BMDOS.COM lub IO.SYS i
MSDOS.SYS - w zale)no,ci od u)ywanej wersji DOS-u) oraz plik
COMMAND.COM (w tej kolejno,ci).
5. Je)eli okre,lono parametrw, prosi u)ytkownika o podanie etykiety wolumenu,
ktra jest zapisywana w czwartym pliku katalogu g(wnego.
Po tak przeprowadzonym formatowaniu DOS mo)e ju) u)ywa. dysku do
zapisywania i odczytywania plikw, a dysk ten jest rwnie) dyskiem startowym.
Polecenie FORMAT mo)na wywo(a. z poziomu Windows 95 za pomoc#
Eksploratora Windows nawet w odniesieniu do dyskw twardych, o ile nie s,
otwarte )adne pliki. Nie mo)na jednak w ten sposb sformatowa. dysku, na ktrym
zainstalowany jest Windows 95.
Podczas pierwszej fazy formatowania wysokiego poziomu wykonywany jest
przegl#d oznaczonych ju) uszkodze%. Defekty oznaczone przez operacj
formatowania niskiego poziomu s# podczas tego sprawdzania przedstawiane jako
sektory lub ,cie)ki, ktrych nie mo)na odczyta.. Kiedy program formatuj#cy
wysokopoziomowo napotka jeden z tych obszarw, automatycznie przeprowadza do
piciu prb odczytania tych ,cie)ek lub sektorw. Je,li obszar zosta( oznaczony jako
nieczytelny przez program formatowania niskopoziomowego, wszystkie te prby
ko%cz# si niepowodzeniem.
Po piciu prbach program FORMAT opuszcza tak# ,cie)k lub sektor i przechodzi
do nastpnej. Obszary, ktre nie zosta(y odczytane w wyniku piciu kolejnych prb,
s# odnotowywane w tablicy alokacji plikw jako uszkodzone. DOS w wersji 3.3 i
wcze,niejszych oznacza( jako uszkodzon# ca(# ,cie)k w tablicy FAT, nawet je,li
podczas formatowania niskiego poziomu zosta( oznaczony jako uszkodzony tylko
jeden sektor. DOS 4.0 i jego p0niejsze wersje sprawdzaj# oddzielnie ka)dy klaster
na ,cie)ce i odzyskuj# te z nich, ktre nie zawieraj# uszkodzonych sektorw.
Poniewa) jednak wikszo,. programw do formatowania niskiego poziomu oznacza
jako uszkodzone nie pojedyncze sektory zawieraj#ce usterki, lecz wszystkie sektory
znajduj#ce si na ,cie)ce zawieraj#cej uszkodzony sektor, to efekt u)ywania DOS-u
3.3 i 4.0 jest w wikszo,ci przypadkw taki sam: wszystkie klastry w sektorach
takiej ,cie)ki s# w tablicy alokacji oznaczane jako uszkodzone.
Niektre programy do formatowania niskiego poziomu oznaczaj# jako
uszkodzony tylko pojedynczy sektor w ,cie)ce, a nie ca(# zawieraj#c# go ,cie)k.
Dotyczy to takich programw dla IBM PS/2, jak IBM PS/2 Advanced
Diagnostics" lub IBM PS/2 Reference". W tym przypadku formatowanie
wysokiego poziomu z wykorzystaniem wersji 4.0 DOS-u lub p0niejszych
zmniejsza liczb traconych bajtw, poniewa) jako uszkodzone oznaczane s# w
tablicy FAT jedynie klastry zawieraj#ce sektory z b(dami. DOS 4.0 i jego
p0niejsze wersje wy,wietlaj# komunikat Attempting to recover allocation unit x"
(w ktrym x jest numerem odpowiedniego klastra) oraz ustalaj#, czy w tablicy
FAT powinien by. oznaczony jako uszkodzony pojedynczy klaster, czy te)
wszystkie klastry znajduj#ce si na ,cie)ce. Je)eli zarwno kontroler, jak i program
formatowania niskopoziomowego jednocze,nie obs(uguj# zastpowanie sektorw i
,cie)ek, program formatuj#cy wysokopoziomowo bdzie widzia( dysk jako
zupe(nie pozbawiony uszkodze%, gdy) wszystkie sektory z usterkami zostan#
zast#pione sektorami zapasowymi bez usterek.
Je)eli dysk zosta( prawid(owo sformatowany niskopoziomowo, liczba bajtw w
sektorach uszkodzonych jest taka sama przed i po formatowaniu wysokiego
poziomu. Je)eli liczba ta ulegnie zmianie po przeprowadzeniu kolejnego
formatowania wysokopozio-mowego (bdzie ich mniej lub wcale), oznacza to, )e
formatowanie niskopoziomowe nie zosta(o przeprowadzone poprawnie, co znaczy,
)e uszkodzenia producenta nie zosta(y prawid(owo oznaczone lub te) do
oznaczania uszkodzonych klastrw u)yto jednego z narzdzi w rodzaju Norton
Utiiities", Mace" czy PC Tools". Narzdzia te nie potrafi# oznacza. sektorw ani
,cie)ek w sposb, w jaki robi# to programy formatuj#ce niskopoziomowo.
Wykonane przez nie oznaczenia uszkodzonych sektorw s# przechowywane
jedynie w tablicy alokacji plikw i usuwane z niej podczas nastpnego
formatowania wysokiego poziomu. Oznaczenia uszkodze% dokonane przez
program formatuj#cy niskopoziomowo pojawiaj# si konsekwentnie jako
uszkodzone bajty podczas ka)dego formatowania wysokopoziomowego,
niezale)nie od tego, ile razy bdzie ono przeprowadzane.
Jedynie programy formatuj#ce niskopoziomowo oraz narzdzia analizy
powierzchni s# w stanie prawid(owo oznaczy. uszkodzenia dysku. Wszelkie inne
programy dokonuj# tylko chwilowych oznacze% uszkodzonych klastrw w tablicy
alokacji plikw. Ten rodzaj oznacze% mo)na zaakceptowa. tymczasowo, ale je)eli
na dysku pojawi# si nowe uszkodzone obszary, warto przeprowadzi. nowe
formatowanie niskopoziomowe dysku i wszystkie te obszary oznaczy. rcznie lub
uruchomi. analiz powierzchni. Wszystkie wprowadzone w ten sposb oznaczenia
na pewno bd# trwa(e.



Naprawa dyskw twardych i rozwi$zywanie problemw z nimi
zwi$zanych
Je)eli jaki, problem z dyskiem wyst#pi w jego zaplombowanym wntrzu, naprawa
jest zazwyczaj niewykonalna. Je)eli za, usterka pojawi si na p(ytce uk(adu
logicznego, mo)na ca(y ten uk(ad (atwo wymieni. na nowy lub naprawiony, p(ac#c
o wiele mniej ni) za wymian ca(ego dysku.

Problemy typu sprztowego stanowi# jednak mniejszo,. w porwnaniu z
problemami zwi#zanymi z oprogramowaniem, ktre mog# by. rozwi#zane przez
ponowne formatowanie niskiego poziomu i mapowanie uszkodze%. Problemy
programowe - tzw. mikkie" -charakteryzuj# si tym, )e dysk pracuje i brzmi
normalnie, jednak podczas jego pracy pojawiaj# si r)ne b(dy odczytu i zapisu.
Problemy sprztowe - tzw. twarde" - s# mechaniczne, na przyk(ad gdy dysk
brzmi tak, jak gdyby w ,rodku mia( lu0ne kulki. Ci#g(e odg(osy tarcia albo
zgrzytania wydobywaj#ce si z dysku oraz brak mo)liwo,ci zapisu lub odczytu
rwnie) wskazuj#, )e zaistnia(y problem jest natury sprztowej. W takich
przypadkach ma(o jest prawdopodobne, aby formatowanie niskiego poziomu
poprawi(o dzia(anie dysku. Je)eli pojawi si problem sprztowy, najpierw warto
wymieni. uk(ad logiczny. Tak# napraw mo)na wykona. samodzielnie; je,li si
ona powiedzie, bdzie mo)na odzyska. dane z dysku.
Je)eli wymiana uk(adu logicznego nie rozwi#)e problemu, skontaktuj si z
producentem lub z wyspecjalizowanym serwisem naprawczym, ktry ma
odpowiednie warunki do naprawy dyskw twardych.
Kody b#dw sprztowych l7xx, 104xx i 210xx
Je,li po w(#czeniu zasilania w podsystemie dysku twardego wyst#pi jakie,
uszkodzenie, wewntrzny test przeprowadzany po w(#czeniu komputera (POST -
Power On SelfTest) wykryje ten problem i zawiadomi o nim wy,wietlaj#c
komunikat b(du. B(dy l7xx, 104xx i 210xx wykryte podczas tego testu lub po
uruchomieniu programu Advanced Diagnostics" wskazuj# na problemy z dyskami
twardymi, kontrolerami lub kablami. Kody b(dw l7xx dotycz# dyskw i
kontrolerw z interfejsem ST-506/412, kody 104xx odnosz# si do dyskw i
kontrolerw ESDI. za, b(dy 210xx - do dyskw i kontrolerw SCSI.
Tabela 16.5 przedstawia spis tych komunikatw b(dw oraz ich znacze%. Tabela
16.5. Kody b!dw cliii diagnostyki dyskw twardych i kontrolerw
Kody b(dw dla dyskw i kontrolerw ST-506/412
B(#d Opis
1701 Oglny b(#d dysku twardego podczas testu POST
1702 B(#d przekroczenia czasu operacji dysku/kontrolera
1703 B(#d wyszukiwania na dysku
1704 Uszkodzony kontroler
1705 Sektor na dysku nie odnaleziony
1706 B(#d zapisu
1707 B(#d ,cie)ki O na dysku
1708 B(#d wyboru g(owicy
1709 B(#d kodu korekcji b(dw (ECC)
1710 Przepe(nienie buforu sektora
1711 Nieprawid(owe oznaczenie adresu
cd. na nast)pnej strome
Tabela 16.5. cd. Kody b!dw dla diagnostyki dyskw twardych i kontrolerw
Kody b#dw dla dyskw i kontrolerw SCSI
B(#d Opis
096xxxx B(dy kontrolera SCSI (32-bitowego) z cache
112xxxx B(dy kontrolera SCSI (16-bitowego) bez cache
113xxxx B(dy kontrolera SCSI na p(ycie g(wnej (l 6-bitowego)
21 Oxxxx B(dy dysku twardego SCSI
Pierwszy x w xxxx oznacza numer ID SCSI. Drugi x w xxxx
oznacza numer jednostki logicznej (zazwyczaj 0). Trzeci x w
xxxx oznacza numer gniazda w kontrolerze. Czwarty x w
xxxx to kod literowy oznaczaj,cy pojemno$' dysku.
W wikszo,ci przypadkw b(#d wyszukiwania wskazuje, )e dysk nie odpowiada
na polecenia kontrolera. Usterka ta zazwyczaj jest spowodowana przez jeden z
poni)szych problemw:
nieprawid(owe ustawienie zworek wyboru dysku,
lu0ny, uszkodzony lub odwrotnie w(o)ony kabel kontrolny,
wyjty lub uszkodzony kabel zasilania,
spicie pomidzy g(owicami i talerzami dysku,
uszkodzone zasilanie. Najbardziej prawdopodobnymi przyczynami b(dw
odczytu cylindra diagnostycznego s#:
nieprawid(owo ustawiony typ dysku,
lu0ny, uszkodzony lub odwrotnie w(o)ony kabel danych,
b(dne odczytywanie ,cie)ek spowodowane zmianami temperaturowymi roz-
miarw talerzy dysku.
Sposoby usunicia wikszo,ci tych problemw s# oczywiste. Na przyk(ad, je)eli
nieprawid(owo ustawione s# zworki wyboru dysku, nale)y je prze(o)y.. Lu0no do
gniazda w(o)ony kabel mo)na mocniej docisn#.. Uszkodzony zasilacz trzeba
wymieni. na nowy, itp.
Je)eli problem dotyczy temperatury, to warto pamita., )e dysk najcz,ciej bdzie
w stanie odczyta. dane w takiej samej temperaturze, w jakiej zosta(y one zapisane.
A wic je)eli dysk jest zbyt zimny, pozwl mu si przez chwil nagrza. i nastpnie
uruchom komputer ponownie, a je)eli by( zbyt nagrzany, pozwl mu przed prb#
ponownego odczytu ostygn#..
Rozdzia# 17.
Napdy CD-ROM
Niniejszy rozdzia( przybli)a sposb funkcjonowania napdw CD-ROM,
przedstawia najwa)niejsze formaty zapisu informacji na p(ytach CD-ROM, a tak)e
opisuje znaczenie r)nych charakterystyk typowego napdu CD-ROM zwi#zanych
z wydajno,ci# jego dzia(ania. Przedstawia sposb wybierania napdu
odpowiedniego do modernizacji systemu oraz przeprowadza przez kolejne etapy
instalacji napdu: instalacj karty interfejsu CD-ROM-u, samego napdu oraz
oprogramowania umo)liwiaj#cego komunikacj napdu z systemem. W rozdziale
tym przedstawione s# rwnie) najnowsze technologie CD, takie jak CD-R, CD-E
oraz DVD.
Szczeg#owy opis technologii CD-R mo&na znale42 rwnie& w nastpnym
rozdziale, pt. Urz$dzenia pamici masowej", ze wzgldu na to, &e wikszo.ci
u&ytkownikw s#u&y ona g#wnie jako wygodny sposb sk#adowania i
archiwowania praktycznie nieograniczonej ilo.ci danych.
Czym jest CD-ROM?
W ci#gu kilku chwil - wk(adaj#c p(yt kompaktow# do napdu CD-ROM
komputera -uzyskujemy dzi, dostp do informacji, ktre jeszcze kilka lat temu
zbiera. trzeba by(o tygodniami. Nauka, medycyna, prawo, informacje o
przedsibiorstwach, materia(y edukacyjne i wszelkie wyobra)alne formy ludzkiej
twrczo,ci oraz pdu za wiedz# trafiaj# dzi, na pokryte aluminium, piciocalowe
dyski nazwane pytami CD-ROM (Compact Disk - Read Oniy Memory, czyli p(yty
kompaktowe - pami. jedynie do odczytu).
P#yta CD-ROM jest medium s#u&$cym do przenoszenia informacji tylko do
odczytu, na ktrym zapisane mo&e by2 do 682 MB danych (oko#o 333 000
strony tekstu), 74 minuty d4wikw hi-fi (czyli d4wikw o wysokiej wierno.ci
odczytu w stosunku do orygina#u) lub dowolna kombinacja danych oraz
d4wikw. P#yta CD-ROM jest bardzo podobna do muzycznej p#yty
kompaktowej (p#yty audio CD) i, o ile zapisana jest na niej muzyka, mo&e by2
z powodzeniem odtwarzana w klasycznym odtwarzaczu p#yt kompaktowych.
Je.li jednak .cie&ki audio nie ma pomidzy danymi znajduj$cymi si na p#ycie
CD-ROM, to podczas odtwarzania p#yty s#ycha2 bdzie jedynie trzaski i piski
(wicej informacji na ten temat znajdziesz w punkcie dotycz$cym formatu
CD+ w dalszej cz.ci niniejszego rozdzia#u).
Czas dostpu do danych znajduj$cych si na p#ycie CD-ROM jest du&o
krtszy ni& do danych zapisanych na dyskietce, ale znacznie d#u&szy ni& do
danych zapisanych na dysku twardym. Termin CD-ROM odnosi si zarwno
do napdw, jak i do odczytywanych przez nie dyskw.
W ci#gu ca(ego 1988 roku wydanych zosta(o zaledwie kilka dyskw CD-ROM.
Dzi, na rynku dostpne s# tysi#ce tytu(w z danymi oraz programami dotycz#cymi
wszystkiego: od ,wiatowej statystyki rolnictwa pocz#wszy, a sko%czywszy na
zabawach dla dzieci w wieku przedszkolnym. W(asne, przeznaczone do u)ytku
wewntrznego CD-ROM-y produkuje rwnie) wiele firm, biur oraz urzdw.
Krtka historia CD-ROM-u
W roku 1978 firmy Philips oraz Sony po(#czy(y swe wysi(ki w celu
wyprodukowania p(yty, ktra dzi, nazywana jest p(yt# kompaktow# lub audio CD.
Firma Philips w tamtym czasie sprzedawa(a ju) odtwarzacze dyskw laserowych, a
Sony dysponowa(a do,wiadczeniami zebranymi podczas dekady bada% nad
cyfrowym sposobem zapisu informacji. Przygotowane do konkurencji wynikaj#cej
z wprowadzenia potencjalnie niezgodnych formatw audio dyskw laserowych,
przedsibiorstwa te dosz(y do porozumienia i sformu(owa(y zasady wsplnej
technologii audio. Firma Sony optowa(a za dyskiem 12-calowym, podczas gdy
Philips chcia(a wykorzystywa. dyski o mniejszych rozmiarach, zw(aszcza gdy
okaza(o si, )e na 12-calowym dysku pomie,ci. mo)na a) 12 godzin muzyki. Do
roku 1982 sp(ki uzgodni(y standard obejmuj#cy specyfikacje dotycz#ce zapisu,
sposobu samplowania (prbkowania) i, przede wszystkim, obowi#zuj#cego do dzi,
formatu dysku: 4,72 cala. Dok(adnie rzecz ujmuj#c, ,rednica dysku wynosi 120
mm, otwr w ,rodku dysku ma 15 mm ,rednicy, a grubo,. dysku wynosi 1,2 mm.
Legenda g(osi, )e rozmiar ten zosta( wybrany dlatego, i) umo)liwia( pomieszczenie
na p(ycie Dziewi#tej Symfonii Ludwiga van Beethovena. W latach 80-tych, ju) w
trakcie wsp(pracy, Sony i Philips ustali(y dodatkowe specyfikacje dotycz#ce
zastosowa% technologii CD w zakresie danych cyfrowych. Zalecenia te s# podstaw#
dzisiejszej technologii napdw CD-ROM. A dyski bd#ce wynikiem kompromisu
pomidzy wsp(czynnikiem kszta(tu i najwiksz# kiedykolwiek zarejestrowan#
symfoni#, producenci oprogramowania zape(niaj# dzi, wszelkiego sortu
informacjami.
Technologia CD
Mimo )e dyski CD-ROM z danymi wygl#daj# identycznie jak muzyczne p(yty
kompaktowe, mo)na na nich zapisywa. nie tylko d0wiki, lecz tak)e dane. Nie
tylko jednak no,niki s# podobne, lecz rwnie) zewntrzne napdy CD-ROM
przypominaj# odtwarzacze p(yt kompaktowych. I tak samo, jak w przypadku p(yty
kompaktowej, przed korzystaniem z p(yty CD-ROM, nale)y w(o)y. j# do napdu,
a po zako%czeniu korzystania z niej mo)na j# stamt#d wysun#.. Mechanika obu
rodzajw napdw oparta jest bowiem na tych samych zasadach.
Natomiast same dyski, maj#ce 120 mm ,rednicy, zrobione s# z warstw
poliwglanw pokrytych cienk# warstw# metalu, zwykle stopw aluminium.
Warstwa aluminiowa jest t# cz,ci# dysku, na ktrej zapisane s# informacje
odczytywane nastpnie przez napd CD-ROM.
Cienka pow(oka aluminiowa pokryta jest plastycznym poliwglanem chroni#cym
znajduj#ce si na dysku dane. Z wierzchniej strony dysku zwykle umieszczany jest
nadruk lub etykieta, a dane odczytywane s# tylko od spodniej strony dysku. CD-
ROM-y s# bowiem jednostronne.
No,niki CD-ROM powinno si traktowa. rwnie ostro)nie jak negatywy
fotograficzne. Czytnik p(yt CD-ROM jest przyrz#dem optycznym, ktrego jako,.
odczytu obni)a si w przypadku zabrudzenia lub zadrapania powierzchni p(yty.
Je,li przed w(o)eniem do napdu dysk umieszcza si w specjalnej kasetce (caddy)
- dziki ktrej ograniczana jest mo)liwo,. uszkodzenia dysku - warto zaopatrzy.
si w odpowiedni# liczb owych kasetek, aby zmniejszy. (lub wyeliminowa.)
potrzeb przek(adania dyskw pomidzy kasetkami.
Masowa produkcja CD-ROM-w
Mimo &e do wytrawiania danych na powierzchni dysku pierwotnego (matrycowego)
u&ywany jest laser, technika ta by#aby niepraktyczna w przypadku reprodukcji setek
czy tysicy kopii. Wyprodukowanie jednego dysku matrycowego trwa czsto ponad
p# godziny. Poza tym dyski te robione s$ z materia#w mniej trwa#ych ni& u&ywane
do produkcji dyskw dla u&ytkownika ko+cowego.
W przypadku edycji limitowanych, p#yta bd$ca matryc$ pokrywana jest w trakcie
procesu przypominaj$cego galwanizacj przez warstw metalu. Po zdjciu tej
warstwy, negatyw dysku wzorcowego u&ywany jest do tworzenia kopii u&ytkowych.
Ten sposb produkcji jest skuteczny w przypadku niewielkich ilo.ci dyskw - w
ko+cu bowiem negatyw dysku matrycowego ulega starciu.
Do produkcji znacznych ilo.ci dyskw wykorzystuje si nastpuj$cy,
trzyetapowy proces:
1. Dysk pierwotny, uzyskiwany w procesie wytrawiania. Jest platerowany,
w wyniku czego otrzymywana jest metalowa matryca bd$ca
negatywow$ kopi$ dysku pierwotnego.
2. Matryca ta jest nastpnie u&ywana do tworzenia, ju& z bardziej
elastycznego metalu, wielu jej kopii - czyli wielu matryc wtrnych.
3. Z tych wielu matryc wtrnych produkowana jest jeszcze wiksza liczba
matryc roboczych, z ktrych dopiero powstaj$ p#yty, rozprowadzane
nastpnie do u&ytkownikw ko+cowych.
Technika ta pozwala na produkowanie, na podstawie wielu wtrnych kopii
pierwotnego dysku, jeszcze wikszej liczby matryc przy zachowaniu
oryginalnej jako.ci pierwszego zapisu. Dziki temu, podczas po.rednich
etapw produkcji masowej nie trzeba korzysta2 z bardzo odpornych i
drogich materia#w. P#yty CD, ktre kupujemy w sklepach, sk#adaj$ si z
warstwy poliwglanu (w niej wyt#oczone s$ informacje) pokrytej warstw$
aluminium oraz warstw$ ochronnego plastyku. Dziki pokryciu cienk$
warstw$ aluminium, rowki oraz g#adzie, wyt#oczone w powierzchni
poliwglanu, w r&ny sposb uginaj$ wi$zk .wiat#a laserowego, co napd
CD-ROM odczytuje jako informacje.
Przedstawiony proces produkcji masowej p#yt jest taki sam zarwno dla
p#yt kompaktowych zawieraj$cych dane (data CD), jak i muzyk (audio
CD).
Zapisane w ten sposb informacje odczytywane s# przy wykorzystaniu zjawiska
odbijania ,wiat(a laserowego o niskiej energii od cienkiej warstwy aluminiowej.
Receptor wi#zki ,wietlnej zauwa)a, kiedy jest ona odbijana mocno, kiedy jest
rozpraszana, a kiedy w ogle jej brak. Rozproszenie lub nieobecno,. ,wiat(a s#
powodowane przez zag(bienia, czyli rowki wyci,nite w p(ycie CD (w warstwie
poliwglanu). Silne odbicie ,wiat(a wskazuje na brak rowka, czyli na gad0.
Receptory ,wiat(a umieszczone w odtwarzaczu zbieraj# odbite od powierzchni
dysku i rozproszone impulsy ,wietlne, a nastpnie przesy(aj#je dalej, do
mikroprocesorw, ktre otrzymane w ten sposb wzory zamieniaj# z powrotem na
dane lub d0wik.
G(boko,. poszczeglnych rowkw wynosi 0,12 mikrona, a szeroko,. 0,6 mikrona.
S# one umieszczone w spiralnej ,cie)ce o rozstawie 1,6 mikrona pomidzy
kolejnymi obrotami, co odpowiada gsto,ci blisko 16000 ,cie)ek traktw na cal!
Rowki i g(adzie maj# od 0,9 do 3,3 mikrona d(ugo,ci.
1cie)ka rozpoczyna si przy wewntrznej krawdzi dysku i ko%czy w odleg(o,ci 5
mm od jego krawdzi zewntrznej. Ci#gnie si ona spiralnie przez 5 kilometrw.
Kiedy odtwarzacz p(yt kompaktowych lub p(yt CD-ROM odszukuje dane,
wyszukuje w spisie zawarto,ci dysku adres tych danych i przesuwaj#c si w
poprzek tej spirali, ustawia si blisko ich pocz#tku, a nastpnie czeka, a)
przesuwaj#ca si wzd(u) ,cie)ki wi#zka laserowa natrafi na poszukiwany ci#g
danych.

Dane znajduj$ce si na CD-ROM-ie zapisywane s$ ze stal! pr)dko+ci! liniow!
(CLV -constant linear velocity). Oznacza to, &e .cie&ka z danymi zawsze
przemieszcza si pod Nowe odtwarzacze CD-ROM odczytuj$ informacje z
wielokrotnie wy&szymi prdko.ciami ni& ich wcze.niejsze wersje. P#yty CD,
ktre one odczytuj$, s$ jednak nagrane w ten sam, co niegdy. sposb. Szybszy
odczyt mo&liwy jest dziki zmianie jego sposobu, ktry w przypadku nowszych
odtwarzaczy realizowany jest z zachowaniem staej pr)dko+ci k!towej (CAV -
constant angular velocity). Oznacza to, &e promie+ lasera odczytuje dane
znajduj$ce si na .cie&ce z prdko.ci$, ktrej warto.2 r&ni si w zale&no.ci od
po#o&enia .cie&ki na dysku. Przy zastosowaniu tej technologii, ze wzgldu na
to, i& p#yta CD obraca si, podobnie jak p#yta gramofonowa, ze sta#$
prdko.ci$, jej zewntrzne .cie&ki czytane s$ przez napd szybciej ni& .cie&ki
znajduj$ce si bli&ej .rodka. Po#$czenie obu wspomnianych technologii
(odczytu ze sta#$ prdko.ci$ liniow$ i ze sta#$ prdko.ci$ k$tow$) nazywane
jest technik$ cz.ciowo sta#ej prdko.ci k$towej P-CAV (Partial-CAY).
Ka)dy blok p(yty CD-DA (cyfrowej p(yty audio) sk(ada si z 2 352 bajtw. Na
dysku CD-ROM (zawieraj#cym dane) 304 z tych bajtw u)ywane jest przez
informacje bitw synchronizacji (Sync), identyfikacji (ID) oraz kodu korekcji
b(dw (ECC), oddaj#c u)ytkownikowi do dyspozycji pozosta(e 2 048 bajty.
Poniewa) bloki te s# odczytywane ze sta(# szybko,ci# 75 na sekund, prdko,.
transferu danych pierwszych odtwarzaczy p(yt CD-ROM wynosi tyle, co w
przypadku odtwarzaczy audio p(yt kompaktowych, czyli 153 600 bajtw na
sekund, to znaczy dok(adnie 150 KB/s.
Poniewa) na dysku zmie,ci. mo)na do 74 minut danych, a w ka)dej sekundzie
odtwarzane jest 75 sektorw, z ktrych ka)dy mie,ci 2 048 bajtw, maksymalna
pojemno,. p(yty CD-ROM wynosi 681 984 000 bajtw.
Nagrywalne p#yty CD dostpne s$ w wersjach 63 i 74 minutowych.

odczytuj,cym je laserem z tak, sam, pr!dko$ci, liniow,. Innymi sowy, dysk musi kr!ci' si!
szybciej podczas czytania wewn!trznych fragmentw tej $cie)ki i wolniej podczas czytania jej
fragmentw zewn!trznych. Ze wzgl!du na to, )e pyty CD pierwotnie u)ywane byy do
rejestrowania d0wi!kw, pr!dko$' odczytu danych musiaa by' staa. W zwi,zku z tym dysk
podzielono na bloki, czyli sektory, ktre zapisywane s, z g!sto$ci, 75 blokw na sekund! na
dysku mieszcz,cym do 74 minut informacji, co daje do 333 000 blokw (sektorw) na dysku.
Wewn$trz p#yty CD-ROM
Podstawowa r)nica pomidzy odtwarzaczem audio kompaktowych p(yt
muzycznych i odtwarzaczem CD-ROM p(yt zawieraj#cych dane wynika ze
sposobu, w jaki ich mikroprocesory dekoduj# impulsy elektryczne. Odtwarzacze
p(yt audio CD konwertuj# zapisane na dysku informacje cyfrowe do postaci
sygna(w analogowych wysy(anych nastpnie do wzmacniacza stereo w celu ich
dalszego przetworzenia. Schemat ich dzia(ania dopuszcza okre,lony stopie%
nieprecyzyjno,ci, gdy) inaczej s(uchanie muzyki w ogle nie by(oby mo)liwe.
Czytnik p(yt CD-ROM zawieraj#cych dane nie mo)e jednak tolerowa.
jakiegokolwiek braku precyzji. Ka)dy bit danych musi by. poprawnie odczytany.
Z tego w(a,nie wzgldu tak wiele bajtw sektora zajmowanych jest przez Kod
korekcji b(dw (kod ECC - ang. Error Correction Code). Kod ECC mo)e by.
u)ywany do rozpoznawania i korygowania pomniejszych b(dw, podnosz#c
niezawodno,. i precyzj odczytu do poziomw spe(niaj#cych wymogi
przetwarzania danych.
Napdy CD-ROM dzia(aj# w nastpuj#cy sposb:
1. Dioda lasera (patrz rys. 17.1) wysy(a w kierunku lustra podczerwony
promie% o niskiej energii.
2. Silnik serwomechanizmu, na sygna( mikroprocesora zmieniaj#c po(o)enie
lustra, ustawia promie% lasera na odpowiednim sektorze ,cie)ki CD-ROM-u.
3. Po dotarciu do dysku, odbity od niego promie% lasera jest zbierany i
ogniskowany przez pierwsz# soczewk znajduj#c# si poni)ej dysku, a
nastpnie odbijany od innego lustra i przesy(any do urz#dzenia
rozszczepiaj#cego wi#zk lasera.
4. Urz,dzenie rozszczepiaj,ce kieruje powracaj#c# wi#zk laserow# ku innej
soczewce ogniskuj#cej.
5. Ostatnia soczewka przesy(a promie% do fotodetektora zamieniaj#cego fale
,wietlne na impulsy elektryczne.
6. Impulsy te s# dekodowane przez mikroprocesor napdu i przesy(ane do kom-
putera jako dane.
Rysunek 17.1.Typowe elementy skadowe nap!du CD-ROM




Rowki znajduj#ce si na p(ycie CD-ROM maj# r)ne d(ugo,ci. Przej,cie z obszaru
rowka na obszar g(adzi, i na odwrt, powoduje zmian intensywno,ci odbitego
promienia lasera, od ktrej zale)y poziom sygna(u elektrycznego wychodz#cego z
fotodetektora. Bity danych s# wic zapisane na p(ycie w postaci przej,. pomidzy
wysokimi i niskimi poziomami sygna(w, ktre to zmiany zachodz# na pocz#tku i
na ko%cu ka)dego rowka.
B(#d odczytu pojedynczego bitu mo)e by. zgubny dla programu lub pliku danych.
W celu niedopuszczenia do tego stosowanych jest wiele algorytmw wykrywania i
korekcji b(dw. Procedury te zmniejszaj# prawdopodobie%stwo niewykrycia
b(du do poziomu poni)ej l na l O
25
. A mwi#c bardziej opisowo, oznacza to, )e
statystycznie jeden nie wykryty b(#d zdarzy si raz na 2 kwadryliony dyskw
(ktre je,liby ustawi. jeden na drugim, uformowa(yby wie) o wysoko,ci ponad
2,5 miliarda kilometrw).
Samo skorygowanie b(du wymaga 288 z ka)dych 2 048 bajtw danych na dysku.
Pozwala to na korygowanie wielu b(dnych bitw, w tym fragmentw o d(ugo,ci
ponad 1000 b(dnych bitw. Ta olbrzymia zdolno,. do korygowania b(dw jest
niezbdna ze wzgldu na to, )e no,niki CD zosta(y zaprojektowane do odtwarzania
d0wikw, gdzie pomniejsze b(dy albo nawet braki danych mog# by. tolerowane
- podczas gdy przy odtwarzaniu danych nie ma miejsca na najmniejsze nawet
uchybienia w odczycie.
W przypadku audio CD bowiem brakuj#ce dane mog# by. interpolowane, czyli
ustalane na podstawie kolejnych informacji pozwalaj#cych ustali. tendencj zmian
d0wiku i na tej podstawie oszacowa. brakuj#c# warto,.. Za()my na przyk(ad, )e
na dysku audio zapisane s# po kolei trzy warto,ci: 10, 13 i 20 i )e ze wzgldu na
zabrudzenie lub uszkodzenie dysku warto,. ,rodkowa nie mo)e by. odczytana.
Mo)e ona by. jednak interpolowana do warto,ci 15, ktra znajduje si w po(owie
drogi" pomidzy warto,ciami 10 i 20. Mimo i) nie bdzie ona zgodna z warto,ci#
faktyczn#, to dla s(uchaj#cego d0wikw odtwarzanych na podstawie danych b(#d
ten nie bdzie zauwa)alny. Je)eli natomiast te same trzy warto,ci bd# stanowi.
cz,. programu wykonywalnego zapisanego na CD-ROM-ie, to nie ma )adnego
sposobu na poprawne oszacowanie warto,ci ,rodkowej. Interpolowa. mo)na
warto,ci, ktrych szereg odpowiada jakiemu, wzorowi. Dane, za pomoc# ktrych
zapisany jest program, nie s# w )aden sposb skorelowane (i nie pod#)aj# za
)adnym wzorcem). Oszacowanie zatem warto,ci ,rodkowej na 15 nie stanowi wic
drobnej niedok(adno,ci, lecz jest zupe(nie b(dne (a je)eli poprawne, to tylko
przypadkowo).
I to w(a,nie ze wzgldu na precyzj wymagan# od napdw CD-ROM
wsp(pracuj#cych z komputerami, na rynku pojawi(y si one du)o p0niej ni) ich
odpowiedniki audio. A nawet wtedy by(y zbyt drogie na to, by mog(y zosta. szeroko
spopularyzowane. Problem tworzyli rwnie) sami producenci napdw, ktrzy z
ostro)no,ci# podchodzili do kolejnych standardw, co powodowa(o op0nienia lub
wstrzymywanie produkcji oprogramowania na p(ytach CD-ROM. A bez szerokiego
zasobu programw dostpnych na tych p(ytach, akceptacja napdw CD-ROM przez
u)ytkownikw komputerw nie mog(a nast#pi. szybko.
Dostpne typy napdw
Podczas kupowania napdu CD-ROM, rozwa) trzy nastpuj#ce zbiory w(a,ciwo,ci
charakteryzuj#cych te urz#dzenia:
dane techniczne dotycz#ce wydajno,ci napdu,
rodzaj interfejsu, jakiego wymaga napd w celu pod(#czenia go do komputera,
fizyczny system obs(ugi dyskw.

R)norodno,. ka)dej z tych kategorii jest ogromna. Pojedynczy producenci
oferuj# ca(e linie napdw r)ni#cych si midzy sob# w(a,ciwo,ciami,
mechanizmami obs(ugi dyskw i rodzajami kontrolerw u)ywanych jako interfejsy
komputera. Z tych powodw rwnie) ceny napdw s# tak r)ne. Napdy CD-DA
na przyk(ad (s(u)#ce do odczytywania dyskw audio CD) s# tanie ze wzgldu na
to, )e do odtwarzania muzyki nie jest wymagana taka precyzja, jak do
przetwarzania danych. Warto zatem zapozna. si z w(a,ciwo,ciami napdu przed
jego zakupem.
Poni)ej omwione s# wszystkie trzy grupy w(a,ciwo,ci, co powinno Ci u(atwi.
okre,lenie rodzaju napdu CD-ROM, najbardziej Ci przydatnego.
Dane techniczne CD-ROM-u
Dane techniczne CD-ROM-u mwi# wiele o jego mo)liwo,ciach. Je,li na przyk(ad
szukasz auta sportowego, a sprzedawca informuje Ci, )e dany model przyspiesza
od O do 100 km/godz. w 5 sekund, wiesz, )e mo)e to by. dok(adnie to, czego
szukasz. Aby oceni. wydajno,. auta, pytasz jeszcze o moc, wag, sposb
zawieszenia i inne dane techniczne.
Dane techniczne CD-ROM-u mwi# kupuj#cemu rwnie wiele. Najcz,ciej
publikowanymi danymi technicznymi s#: prdko,. transferu danych, czas dostpu,
wielko,. cache i u)ywany interfejs.
Prdko.2 transferu danych
Transfer danych jest to szybko,., z jak# napd mo)e odczyta. relatywnie du)y
fragment danych z p(yty CD-ROM i przes(a. go do komputera. Standardow# miar#
jest kilobajt na sekund, zwykle przedstawiany za pomoc# skrtu kB/s. Je,li
producent twierdzi, )e prdko,. transferu napdu wynosi 150 kB/s, oznacza to, )e po
osi#gniciu odpowiedniej prdko,ci obrotu dysku, napd bdzie odczytywa( ci#g(y
strumie% danych zapisanych na p(ycie z prdko,ci# 150 kB/s. Prosz zauwa)y., )e
prdko,. ta dotyczy nieprzerwanego odczytu nastpuj#cych po sobie danych, a nie
dostpu do danych znajduj#cych si w r)nych cz,ciach dysku. Prdko,. transferu
danych mo)na zatem traktowa. jako maksymaln# prdko,., z jak# napd mo)e
odczytywa. dane. Im ta prdko,. wy)sza, tym lepiej, cho. na wydajno,. napdu
wp(yw ma wiele innych czynnikw.
Narzdzie s(u)#ce do testowania napdw CD-ROM otrzyma. mo)na z nastpuj#cej
strony WWW laboratoriw TestaCDLabs: http:/www.azstarnet.com/~gcs/
Standardowy format CD okre,la, )e normalnie odczytywanych jest 75 blokw
(sektorw) danych na sekund, przy czym ka)dy blok zawiera 2 048 bajtw danych.
Daje to transfer danych o prdko,ci rwnej dok(adnie 150 kB/s, co stanowi standard
dla napdw CD-DA (odtwarzaczy p(yt muzycznych), ktry w,rd napdw CD-
ROM nazywany jest szybko,ci# pojedyncz#. Termin szybko$' pojedyncza u)ywany
jest w odniesieniu do napdw odczytuj#cych p(yty z szybko,ci# 150 kB/s. P(yty CD
zapisywane s# wformacie staej pr!dko$ci liniowej (CLV), co oznacza, )e prdko,.
obrotowa dysku bdzie zmieniana tak, aby prdko,. odczytu ,cie)ki by(a sta(a.
Prdko,. transferu danych napdu o podwjnej szybko,ci (napdu 2x) wynosi 300
kB/s, czyli jest dwa razy wy)sza ni) napdu o szybko,ci pojedynczej.
Poniewa) napdy CD-ROM mog# czyta. nie tylko dyski audio, ktre wymagaj#
sta(ej prdko,ci odczytu, ale rwnie) dyski z danymi, ktre mog# by. odtwarzane z
r)n# prdko,ci#, odczyt drugiego rodzaju dyskw mo)e by. przy,pieszony przez
zwikszenie prdko,ci, z ktr# s# one obracane. Obecnie dostpne s# napdy o
wielu r)nych szybko,ciach obrotu dysku bd#cych wielokrotno,ciami prdko,ci
napdw o pojedynczej szybko,ci. Tabela 17.1 przedstawia szybko,ci napdw
CD-ROM i umo)liwianych przez nie transferw danych.
Tabela 17.1. Szybko$ci nap!dw CD-ROM i ich transferw danych
Szybko,. transferu danych (kB/s)

Pojedyncza

(lx)

153600

150

Podwjna (2x) 307200 300
Potrjna

(3x)

460 800

450

Poczwrna (4x) 614400 600
Sze,ciokrotna (6x) 921 600 900
O,miokrotna (8x) 1 228 800 1200
Dziesiciokrotna (10x) 1 536 000 1500
Dwunastokrotna

(12x)

1 843 200

1800
Szesnastokrotna (16x) 2 457 600 2400
Osiemnastokrotna (18x) 2 764 800 2700
Dwudziestocztero
krotna
(24x)

3 686 400

3600

Trzydziestodwukr
otna
(32x) 4915200 4800
Stukrotna (100x) 15360000 15000
Napdy CA V
(12x
do 24x)

1 843200-3686400

1800-3600

B/s = bajtw na sekund! kB/s =
kilobajtw na sekund!
Obecnie najpopularniejsze s# napdy 32- i 24-krotne, stanowi#c standardowe
wyposa)enie wikszo,ci sprzedawanych obecnie komputerw osobistych. Fakt, )e
w standardzie MPC-3 (Multimedia Personel Computer) wymagany jest napd o co
najmniej 4-krotnej prdko,ci, przy pojawiaj#cych si napdach o prdko,ci 100-
krotnejJasno wskazuje, )e postp standaryzacji nie nad#)a za postpem
technologicznym. Prawdopodobnie w tej chwili trudno by(oby znale0. nowy napd
o czterokrotnej prdko,ci. Nowe systemy typowo wyposa)ane s# w napdy 24- i
32-krotne.
Poniewa) szybko,. napdw CD-ROM ca(y czas ro,nie, problematyczna staje si
decyzja zakupu lub wymiany takiego napdu. Szybko,. samego napdu ma r)ne
znaczenie dla u)ytkownikw odmiennych typw. Je,li z CD-ROM-u korzystasz
g(wnie w celu przegl#dania informacji tekstowej, na przyk(ad w encyklopediach,
s(ownikach czy ksi#)kach telefonicznych, to szybko,. napdu nie jest czynnikiem
krytycznym. Kilka sekund d(u)ej trwaj#ce instalowanie programu nie zawsze jest
powodem, dla ktrego warto zaopatrywa. si w najszybszy napd na rynku.
Szybko,.
napdu
Szybko.2 transferu
danych (B/s)
Odrbn# histori stanowi#jednak programy multimedialne oraz gry, zawieraj#ce
mnstwo muzyki, animacji i sekwencji wideo. Wra)enie multimedialne mo)e by.
znacznie pog(bione dziki szybkiemu napdowi CD-ROM, w zwi#zku z czym
niektrzy producenci oprogramowania podaj# nawet zalecan# minimaln# szybko,.
napdu. Nie ma jednak powodu, aby kupowa. szybszy napd, gdy tylko pojawi si
w sklepach. Graczom i innym u)ytkownikom intensywnie korzystaj#cym z CD-
ROM-u zalecamy przyjcie oglnej zasady, ktra mwi, )e nie warto wymienia.
napdu, je,li szybko,. nowego urz#dzenia nie jest przynajmniej dwa razy wiksza
ni) starego. Osobi,cie nadal posiadam napd o jednokrotnej szybko,ci, ktry
doskonale si nadaje do instalowania oprogramowania.
Mimo znacznego wzrostu szybko,ci, nawet najszybsze napdy CD-ROM bledn# w
porwnaniu z prdko,ciami transmisji dyskw twardych, ktre mog# osi#ga.
nawet 21 MB/s. Interfejsy SCSI i ATA/IDE, z ktrych korzystaj# dzisiejsze
napdy CD-ROM, pozwalaj# na przesy(anie danych z prdko,ci# do 80 MB/s, co
oznacza, )e zaciek(y wy,cig o wzrost szybko,ci samego napdu mo)e trwa. dalej -
bez obawy o wydolno,. (#cza komputer -CD-ROM. Je,li masz zamiar korzysta. z
r)norodnego oprogramowania zapisanego na p(ytkach CD, bdziesz potrzebowa(
urz#dzenia o du)ej prdko,ci transmisji. Aplikacje wykorzystuj#ce pe(noekranowe
sekwencje wideo, animacje i d0wik wymagaj# du)ych prdko,ci transmisji i ich
odczytywanie za pomoc# wolniejszego napdu mo)e wywo(ywa. rozczarowanie.
Czas dostpu
Dla napdu CD-ROM jest mierzony w ten sam sposb, co dla dyskw twardych.
Czas dost!pu jest wic rwny op0nieniu pomidzy otrzymaniem przez napd
polecenia odczytu, a odczytem pierwszego bitu informacji. Czas ten mierzony jest
w milisekundach. Standardowa warto,. czasu dostpu dla napdu o poczwrnej
szybko,ci wynosi 200 ms. Czas ten, podawany przez producentw, jest
przeci!tnym czasem dost!pu. Faktyczny czas dost!pu jest natomiast zupe(nie inn#
charakterystyk#, ktra zale)y wy(#cznie od tego, w ktrym miejscu dysku znajduje
si odczytywana informacja. I tak, je,li g(owice odczytuj# informacje znajduj#ce
si bli)ej wewntrznej cz,ci dysku, czas dostpu jest krtszy ni) w razie, gdyby
znajdowa(y si one bli)ej zewntrznego kra%ca dysku. Czas dostpu podawany
przez wikszo,. producentw jest ,rednim czasem dostpu obliczonym na
podstawie wielu prb przypadkowych odczytw z dysku.
Oczywi,cie, im czas dostpu jest krtszy, tym lepiej, zw(aszcza gdy wa)ne jest, by
napd szybko wyszukiwa( i pobiera( dane. Czasy dostpu dla napdw CD-ROM
stale si poprawiaj# (zmniejszaj#), a postpy w tej dziedzinie omwione s# w
dalszej cz,ci niniejszego rozdzia(u. Prosz zauwa)y., )e czasy te s# nadal du)o
wiksze od czasw dostpu charakteryzuj#cych dyski twarde, gdy) wy nosz# od
200 do 100 ms w porwnaniu do 8 ms dla typowego dysku twardego. Najwiksza
r)nica wynika z samej konstrukcji napdu:
dysk twardy ma wiele g(owic czytaj#cych, z ktrych ka)da obs(uguje du)o
mniejsz# powierzchni no,nika ni) jedna g(owica laserowa. Napdy CD-ROM
wyposa)one s# bowiem w jedn# tylko wi#zk lasera odczytuj#cego, ktry musi
obs(ugiwa. ca(# powierzchni dysku. Oprcz tego, dane na p(ytach CD
zorganizowane s# w postaci d(ugiej spirali ci#gn#cej si od jednego do drugiego
kra%ca ca(ego dysku. Kiedy wic napd CD-ROM ustawia swoje g(owice w celu
odczytu informacji, musi oszacowa. miejsce, w ktrym dane te si znajduj#, a
nastpnie przemieszcza. g(owice w przd i w ty(, a) do zlokalizowania
odpowiedniego miejsca na spiralnej ,cie)ce. Odczyt zewntrznych fragmentw tej
,cie)ki wi#)e si wic z d(u)szym czasem dostpu ni) odczyt tych samych
fragmentw, lecz po(o)onych bli)ej ,rodka dysku, chyba )e napd odczytuj#cy jest
napdem CA V, ktry obraca dyskiem ze sta(# prdko,ci# k#tow#, dziki czemu
zewntrzne fragmenty ,cie)ki odczytywane s# rwnie szybko, co jej fragmenty
wewntrzne.
Czasy dostpu stale si skracaj#. Z ka)dym wzrostem szybko,ci transferu danych
zazwyczaj zwi#zane jest skrcenie czasu dostpu. Tabela 17.2 wskazuje jednak, )e
skrcenie czasu dostpu nie jest proporcjonalne do zwikszenia prdko,ci
transferu, co oznacza, )e udoskonalenia w dziedzinie skracania czasu dostpu s#
mniejsze. Wynika to z fizycznych ogranicze% konstrukcji mechanizmu odczytu
wyposa)onego w jeden tylko mechanizm odczytuj#cy.
Tabela 17.2. Szybko$ci nap!dw CD-ROM i ich transferw danych
Szybko,. napdu Czas dostpu (ms)
Pojedyncza (lx) 400
Podwjna (2x) 300
Potrjna (3x) 200
Poczwrna (4x) 150
Sze.ciokrotna (6x) 150
O,miokrotna (8x) 100
Dziesiciokrotna (10x) 100
Dwunastokrotna (12x) 100
Szesnastokrotna (16x) 90
Osiemnastokrotna (18x) 90
Dwudziestoczterokrotna (24x) 90
Trzydziestodwukrotna (32x) 85
Stukrotna (100x) 80
Napdy CAV (12x do 24x) 150-90
Podane w tej tabeli czasy dotycz# napdw dobrej jako,ci; w ka)dej kategorii
prdko,ci znajd# si na pewno napdy o parametrach lepszych (szybsze) i
gorszych (wolniejsze).
Bufor/Cache
Wikszo,. napdw zawiera wbudowan# pami. typu cache. Jest to bufor
umo)liwiaj#cy zebranie odczytywanych informacji w wiksz# ca(o,., przed
wys(aniem ich do komputera. Typowym rozmiarem bufora dla napdu CD-ROM
jest 256 kB, cho. dostpne s# oczywi,cie napdy z pamici# cache o mniejszym
lub wikszym rozmiarze (zwykle im wicej, tym lepiej). Oglnie mwi#c, szybszy
napd zaopatrzony jest w bufor o wikszym rozmiarze umo)liwiaj#cy obs(ug
szybszych transferw danych.
Wbudowana pami. cache zapewnia midzy innymi mo)liwo,. otrzymywania
danych z CD-ROM-u ze sta(# prdko,ci#, nawet wtedy, gdy dane )#dane przez
aplikacj porozrzucane s# w r)nych miejscach dysku. Poniewa) czas dostpu
napdu i tak jest ju) wzgldnie d(ugi, przerwy pomidzy kolejnymi odczytami
danych mog# powodowa., )e napd bdzie przesy(a. dane do komputera
sporadycznie. Sytuacja taka mo)e nie powodowa. problemw w razie korzystania
z typowych aplikacji tekstowych, ale generalnie d(u)szy czas dostpu w po(#czeniu
z brakiem buforowania jest (atwo zauwa)alny, a nawet irytuj#cy, zw(aszcza w
przypadku odtwarzania fragmentw audio lub wideo. Oprcz tego, bufor napdu,
pod kontrol# odpowiedniego oprogramowania, potrafi odczytywa. i
przygotowywa. spis zawarto,ci dysku, co przy,piesza proces realizacji pierwszego
)#dania odszukiwania danych na dysku. Minimalnym zalecanym rozmiarem
wbudowanej pamici podrcznej napdu CD-ROM jest 256 kB, standardowo
montowane w wikszo,ci napdw o o,miokrotnej i wikszej szybko,ci.
Interfejs
Interfejsem CD-ROM-u jest fizyczne z(#cze napdu z gniazdem rozszerzenia
magistrali komputera. Jego znaczenie nie powinno by. bagatelizowane. Istniej#
trzy r)ne typy interfejsw - oraz jeden standardowy port komputera PC - przy
u)yciu ktrych napdy CD-ROM mo)na przy(#cza. do systemu. S# to:
interfejsy SCSI/ASPI,
interfejsy IDE/ATAPI,
interfejsy firmowe,
port rwnoleg(y (Centronics). Interfejsy te s# omwione i porwnane w
kolejnych punktach niniejszego rozdzia(u.
SCSI/ASPI
SCSl (czyt. skazi" - ang. Smali Computer System Interface) to nazwa nadana
specjalnemu interfejsowi magistrali, ktry umo)liwia komunikacj wielu r)nym
typom urz#dze% zewntrznych. Obecnie instalowan# wersj# tego standardu jest
SCSI-2. Oprogramowaniem najcz,ciej u)ywanym do komunikacji pomidzy
napdem CD-ROM (i innymi urz#dzeniami peryferyjnymi) a kontrolerem jest
standardowe oprogramowanie interfejsu nazywane ASP! (ang. Advanced SCSI
Programming Interface). SCSI oferuje najwiksz# elastyczno,. i wydajno,. ze
wszystkich interfejsw dostpnych dla napdw CD-ROM i umo)liwia przy tym
pod(#czenie do systemu wikszej liczby urz#dze% peryferyjnych.
Eliminuje to konieczno,. wstawiania kart r)nych kontrolerw do kolejnych
slotw komputera za ka)dym razem, gdy instalowane jest nastpne urz#dzenie,
nawet tak niewinne, jak napd ta,m czy dodatkowy napd CD-ROM. Ta
w(a,ciwo,. interfejsu SCSI sprawia, )e stanowi on najlepszy wybr, je,li chodzi o
pod(#czanie do komputera wielu urz#dze% peryferyjnych, takich jak na przyk(ad
napd CD-ROM. Wszystkie te urz#dzenia s# pod(#czone do jednej karty
rozszerzaj#cej - zu)ywaj#cej tylko jedno gniazdo p(yty g(wnej.
Mimo )e kontrolery SCSI pos(uguj# si zbiorem tych samych polece%, r)ni# si
midzy sob# sposobami ich realizacji. Sposoby te natomiast zale)# od fizycznej
konstrukcji kontrolera, czyli od producenta. W celu zlikwidowania tych
niezgodno,ci utworzony zosta( standard ASPI. Pierwotnie by( on rozwijany (pod
nazw# Adaptec SCSI Pro-gramming Interface) przez firm Adaptec, Inc. - lidera w
dziedzinie produkcji kontrolerw SCSI. Potem przyj(o si inaczej rozszyfrowywa.
ten skrt: Advanced SCSI Programming Interface (zaawansowany interfejs
programowania SCSI). ASPI sk(ada si z dwch g(wnych cz,ci. Pierwsz# z nich
stanowi program ASPI-Manager, ktry jest sterownikiem umo)liwiaj#cym
komunikacj pomidzy danym systemem operacyjnym i okre,lonym typem
kontrolera SCSI. ASPI-Manager ustanawia interfejs ASPI magistrali SCSI.
Drug# cz,ci# systemu ASPI jest indywidualny sterownik ASPI urz#dzenia SCSI.
W przypadku napdu CD-ROM by(by ni# sterownik ASPI u)ywanego napdu
SCSI CD-ROM. Sterowniki ASPI tworzone s# rwnie) dla takich urz#dze% SCSI,
jak napdy ta,m, skanery, itp. Sterownik ASPI zainstalowanego urz#dzenia SCSI
komunikuje si z programem ASPI-Manager kontrolera, do ktrego jest ono
pod(#czone. Umo)liwia to bezb(dn# komunikacj wielu urz#dzeniom znajduj#cym
si na jednej magistrali SCSI.
Podstawow# wic spraw# podczas zakupu napdu CD-ROM z interfejsem SCSI
jest upewnienie si, )e wraz z urz#dzeniem dostarczany jest sterownik ASPI,
pozwalaj#cy napdowi dzia(a. pod kontrol# zainstalowanego na komputerze
systemu operacyjnego. Warto te) upewni. si, )e kontroler SCSI wyposa)ony jest
rwnie) w odpowiedni sterownik ASPI-Manager.
Wiele interesuj#cych informacji na ten temat znajdziesz na nastpuj#cej stronie
firmy Adaptec:
http://www.adaptec.com
Interfejs SCSI oferuje najpot)niejsze i najbardziej elastyczne (#cze zarwno dla
CD-ROM-u, jak i dla innych urz#dze%. Zwiksza ono ich wydajno,. oraz
umo)liwia pod(#czenie a) siedmiu takich urz#dze% do pojedynczego kontrolera.
Wad# tego systemu jest j ego koszt. Je,li nie potrzebujesz SCSI - ani specyficznych
mo)liwo,ci, jakie daje ten standard
- planujesz pod(#czenie tylko jednego napdu CD-ROM, rozwi#zaniem o wiele
bardziej op(acalnym bdzie nabycie napdu CD-ROM z interfejsem IDE/ATAPI.
IDE/ATAPI
IDE/ATAPI ]e&{ rozszerzeniem interfejsu ATA (ang. AT Attachment), przy u)yciu
ktrego wikszo,. u)ytkownikw pod(#cza do komputera dyski twarde. Dok(adniej
rzecz ujmuj#c, ATAPI jest standardowym interfejsem (Enhanced ID:) dla
napdw CD-ROM
- oprogramowaniem dostosowuj#cym polecenia SCSI/ASPI do interfejsu
IDE/ATA. W przesz(o,ci pozwoli(o ono producentom na szybkie dostosowanie
wysokiej klasy napdw CD-ROM do interfejsu ID:. A dziki temu napdy ID:
CD-ROM mog(y zachowa. zgodno,. z MSCDEX (rozszerzeniem Microsoft CD-
ROM Extension), u)ywanym przez DOS do komunikacji z napdem CD-ROM. W
Windows 95 podsystem komunikacji ze stacj# CD-ROM zawarty jest w jednym ze
sterownikw VxD - obs(uguj#cym system plikw CD: CDFS (CD File System).
Napdy ATAPI znane s# rwnie) pod nazw# Enhanced ID: (EIDE), jako )e
ATAPI stanowi rozszerzenie oryginalnego interfejsu IDE/ATA. Zwykle napdy
IDE/ATA CD-ROM pod(#czane s# do komputera za pomoc# drugiego kana(u ID:,
co pozostawia kana( pierwszy do wy(#cznej dyspozycji dysku twardego.
Rozwi#zanie takie jest stosowane ze wzgldu na to, )e interfejs IDE nie potrafi
poprawnie dzieli. pojedynczego kana(u, w zwi#zku z czym wsp(u)ywanie go
przez dysk twardy i napd CD-ROM zmusza(oby dysk do czekania na zako%czenie
wykonywania polece% wydanych napdowi CD-ROM i na odwrt. W technologii
SCSI nie ma tego rodzaju ogranicze%, dziki czemu umo)liwia ona wysy(anie
polece% do wielu r)nych urz#dze% bez potrzeby oczekiwania na zako%czenie
realizacji polece% wys(anych wcze,niej.
Interfejs IDE/ATAPIjest najwydajniejszym z ta%szych interfejsw napdw CD-
ROM. W wikszo,ci nowych komputerw napdy CD-ROM po(#czone s# wic z
systemem za po,rednictwem w(a,nie interfejsu IDE/ATAPI. W zwi#zku z tym
warto zawsze sprawdzi., czy napd CD-ROM pod(#czony jest do drugiego kana(u
ID: i czy kana( ten nie jest wsp(u)ytkowany z dyskiem twardym. Wiele nowych
kart d0wikowych wyposa)anych jest rwnie) w sterownik interfejsu ATAPI i
rwnie) wymaga pod(#czenia do kana(u drugiego, co jest mo)liwe, gdy) za
po,rednictwem z(#cza drugiego mo)na pod(#czy. jedno lub dwa urz#dzenia
(napdy). W razie potrzeby zainstalowania wikszej liczby urz#dze%, SCSI jest
lepszym rozwi#zaniem.
Interfejsy firmowe
Jeszcze jeden typ interfejsu, ktry mo)na wykorzysta. w napdach CD-ROM,
stanowi# interfejsy firmowe. S# to najcz,ciej do(#czane do komputerw po bardzo
niskiej cenie napdy CD-ROM wyposa)one we w(asny kontroler. Interfejsy te s#
niestandardowe i, mimo )e niedrogie, najcz,ciej nie s# wystarczaj#co elastyczne i
nie oferuj# odpowiedniego poziomu wydajno,ci. Z tych wzgldw nie s# one
polecane, a wrcz przeciwnie, zaleca si korzystanie z napdw, ktrych
interfejsami s# albo SCSI, albo IDE/ATAPI.
Port rwnoleg#y
Napdem najprostszym w instalacji jest napd CD-ROM pod(#czany poprzez port
rwnoleg(y. Aby zainstalowa. taki napd, zamiast otwierania obudowy w celu
wstawienia sterownika SCSI lub pod(#czenia napdu wewntrznego, wystarczy
pod(#czy. kabel napdu do gniazda portu rwnoleg(ego i zainstalowa.
odpowiednie oprogramowanie.
Oczywi,cie, zaletami napdw korzystaj#cych z portw rwnoleg(ych s# (atwo,.
ich instalacji i przenoszenia. W ,rodowisku biurowym, w ktrym podstawowym
zastosowaniem napdw CD-ROM jest instalacja oprogramowania, mo)esz (atwo
przenosi. taki napd pomidzy komputerami, zamiast kupowa. osobne urz#dzenie
dla ka)dego z komputerw. Je,li korzystasz z systemu operacyjnego
wykorzystuj#cego P(ug and Play (PnP), takiego jak Windows 9x, samo
pod(#czenie napdu PnP do portu rwnoleg(ego powoduje, )e system operacyjny
go wykrywa i automatycznie instaluje odpowiednie sterowniki.
Napdy CD-ROM pod#$czane do portu rwnoleg#ego prawie zawsze posiadaj$
specjaln$ wtyczk z przej.ciwk$, dziki czemu do pojedynczego portu mo&na
podpi$2 zarwno sam napd, jak i drukark. Takie rozwi$zanie eliminuje
konieczno.2 stosowania osobnego portu dla napdu CD-ROM i osobnego dla
drukarki.
Jak mo)na si domy,li., za t wygod trzeba w jaki, sposb zap(aci.. Napdy
pod(#czane do portw rwnoleg(ych zwykle oferuj# wolniejsz# transmisj danych
ni) urz#dzenia korzystaj#ce z interfejsu SCSI lub IDE/ATA, s# nieco dro)sze i
oczywi,cie wymagaj# osobnego zasilania. Urz#dzenia pod(#czane do portw
rwnoleg(ych mog# tak)e powodowa. problemy ze zgodno,ci#, szczeglnie w
starszych systemach. Niski poziom wydajno,ci takich napdw mo)e powodowa.,
)e nie jest mo)liwe korzystanie z nich w nowych grach i aplikacjach
multimedialnych, jednak do oglnego u)ytku doskonale si nadaj#.
Oglnie rzecz bior#c, nie polecam kupowania takiego napdu tylko ze wzgldu na
(atwo,. jego zainstalowania. Instalowanie wewntrznego napdu nie jest
szczeglnie skomplikowane, za, wzrost wydajno,ci wart jest poniesienia
dodatkowego wysi(ku. Gdy jednak g(wn# cech#, ktra Ci w napdzie interesuje,
jest mo)liwo,. jego przenoszenia, napdy CD-ROM pod(#czane do portu
rwnoleg(ego stanowi# najlepsze rozwi#zanie.
Mechanizm #adowania dyskw
Wyr)ni. mo)na dwa rodzaje mechanizmw, za pomoc# ktrych p(yty CD s#
(adowane do napdw CD-ROM: kasetk! (caddy) i podajnik (tray). Ka)dy z nich
ma zalety i wady. Typ mechanizmu (adowania ma du)y wp(yw na sposb pracy z
napdem, gdy) trzeba si nim pos(ugiwa. podczas ka)dego wk(adania dysku do
napdu.
Na rynku dostpne s# wielodyskowe napdy CD-ROM umo)liwiaj#ce w(o)enie
jednocze,nie wicej ni) jednego dysku do napdu. Wikszo,. z nich posiada
specjalny pojemnik na dyski, w ktrym umieszcza si je podobnie jak w
wielodyskowych samochodowych odtwarzaczach kompaktowych.
Kasetka
System kasetowy u)ywany jest w wikszo,ci lepszych napdw CD-ROM. W tym
systemie (adowania p(yta CD wk(adana jest do specjalnej kasetki bd#cej
szczelnym pojemnikiem wyposa)onym w metalow# przykrywk. Umieszczone na
zawiasach wieko kasety umo)liwia w(o)enie p(yty do jej ,rodka, pozostaj#c przy
tym zawsze zamknite. Podczas wk(adania kasetki do napdu, nastpuje otwarcie
metalowej przykrywki p(yty, co tym samym umo)liwia laserowi odczyt informacji
zapisanych na p(ycie.
System ten nie jest najwygodniejszym mechanizmem (adowania dyskw. Chyba )e
wszystkie dyski, ktrych u)ywasz, znajduj# si w osobnych kasetkach. Wtedy, aby
za(adowa. dysk do napdu, wystarczy wepchn#. zawieraj#c# go kasetk do napdu
-podobnie jak w przypadku dyskietek 3,5 cala. Kasetk mo)na u)ywa. bez obaw o
zanieczyszczenie czy uszkodzenie dysku. Mog# si nimi pos(ugiwa. nawet dzieci,
przed ktrymi delikatne dyski chronione s# przez kasetk.
Umieszczenie dyskw w kasetkach zmniejsza mo)liwo,. ich uszkodzenia podczas
pos(ugiwania si nimi. W(a,ciwie przy tym systemie (adowania jedynym
momentem, w ktrym mo)emy uszkodzi. dysk, jest chwila umieszczania go w
kasetce. System ten zapewnia rwnie) prawid(ow# lokalizacj dysku wewn#trz
napdu. Pozwala to na wykorzystanie dok(adniejszych mechanizmw
pozycjonowania g(owicy lasera i uzyskanie w wyniku tego krtszych czasw
dostpu.
Najwiksz# wad# wi#)#c# si z wykorzystywaniem tego systemu s# dodatkowe
wydatki, ktre nale)y ponie,., je,li chce si wygodnie ze% korzysta.. Napdy
wyposa)one w ten system sprzedawane s# zwykle z jedn# tylko kasetk#, w zwi#zku z
czym trzeba ich jeszcze wiele dokupi.. W przeciwnym razie, podczas ka)dej zmiany
dysku trzeba bdzie wysun#. kasetk z napdu, wyj#. p(yt z kasetki, w(o)y. j# do
oryginalnego pude(ka, otworzy. pude(ko zawieraj#ce now# p(yt, w(o)y. j# do
kasetki i w ko%cu wsun#. kasetk z powrotem do napdu. Ka)da kasetka kosztuje
oko(o 10 z(, a celu wygodnego pos(ugiwania si nimi wypada ich mie. oko(o 20 lub
przynajmniej tyle, ile dyskw jest regularnie u)ywanych. Oczywi,cie zwikszy to
koszt zakupu napdu CD-ROM o oko(o 200 z(, ale jest to cena, ktr# trzeba zap(aci.
za wygod, trwa(o,., niezawodno,. i wy)sz# wydajno,..
Gdy ju) kupisz kasetki na wszystkie p(yty, z ktrych korzystasz, czynno,. wymiany
dyskw bdzie tak prosta jak dyskietek: wystarczy wysun#. kasetk z napdu i
w(o)y. do% drug#. Kasetka przy tym spe(nia funkcj pude(ka na p(yt, w zwi#zku z
czym w ogle nie warto z niej dysku wyjmowa..
Ostatni# przewag# napdu wykorzystuj#cego kasetowy system (adowania dyskw
jest fakt, )e umo)liwia on montowanie napdu w dowolnej p(aszczy0nie: zarwno
poziomo, jak i pionowo. Ta%sze napdy z podajnikowym systemem (adowania
dyskw tego nie umo)liwiaj#, cho. nowsze podajniki, wyposa)one w ma(e zak(adki
utrzymuj#ce dysk w odpowiedniej pozycji, ju) tak.
Wikszo,. napdw wykorzystuje podajnikowy mechanizm adowania dyskw.
System ten jest podobny do stosowanego w odtwarzaczach p(yt kompaktowych.
Poniewa) nie trzeba wk(ada. ka)dego dysku do oddzielnej kasetki, mechanizm ten
jest generalnie du)o ta%szy od systemu wykorzystuj#cego kasetki. Oznacza to jednak
rwnie), )e dysk jest dotykany (czyli mo)e zosta. uszkodzony) podczas ka)dej
czynno,ci wk(adania go do napdu lub wysuwania go stamt#d.
Mechanizm z podajnikiem jest wygodniejszy ni) z kasetk# z tego wzgldu, )e nie
trzeba wk(ada. dyskw do kaset. Na pewno jednak skraca on czas )ycia p(yt.
Sam podajnik jest rwnie) podatny na uszkodzenia. W przypadku uderzenia go lub
upuszczenia na% ci)kiego przedmiotu podczas gdy jest on wysunity, podajnik
mo)e (atwo zosta. z(amany. Tak)e wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia znajduj#ce
si na dysku lub podajniku w chwili wsuwania dysku do napdu (atwo dostaj# si do
wntrza napdu. Napdy wyposa)one w podajnik nie powinny wic by. u)ywane w
bardziej szkodliwych warunkach ,rodowiska, takich, jakie panuj# na przyk(ad w
zak(adach przemys(owych czy nawet handlowych.
Podajnik nie trzyma dysku tak pewnie jak kasetka. Je,li wic dysk nie zostanie
poprawnie umieszczony na podajniku, to w wyniku tego uszkodzeniu ulec mo)e
zarwno dysk, jak i podajnik. Niektre napdy wyposa)one w podajnik nie mog#
dzia(a. w p(aszczy0nie pionowej, jako )e grawitacja uniemo)liwia(aby (adowanie i
poprawn# obs(ug dysku. W pozycji tej mog# dzia(a. tylko te napdy, ktre na
zewntrznej krawdzi podajnika maj# niewielkie uchwyty przytrzymuj#ce dysk w
odpowiedniej pozycji.
Przewaga mechanizmu z podajnikiem nad mechanizmem z kasetk# wynika z
jego ni)szej ceny. Je,li wic nie masz ma(ych dzieci, a napd bdzie dzia(a. w
czystym ,rodowisku i dyski bd# traktowane z odpowiedni# ostro)no,ci#, warto
kupi. napd z podajnikiem ze wzgldu na to, )e jest ta%szy.
Inne w#a.ciwo.ci napdw
Cho. najwiksze znaczenie dla pracy dysku maj#jego dane techniczne, to
podczas zakupu warto wzi#. pod uwag rwnie) kilka innych czynnikw i
w(a,ciwo,ci, takich jak:
sposb uszczelnienia napdu,
obecno,. mechanizmu czyszczenia soczewek,
sposb montowania napdu (wewntrzny czy zewntrzny).
Sposb uszczelnienia napdu
Brud to najwikszy CD-ROM-u wrg". Kurz i brud zbieraj#cy si na
soczewkach napdu mo)e powodowa. b(dy odczytu lub znaczne obni)enie
wydajno,ci. Wielu producentw w zwi#zku z tym umieszcza soczewki i
wewntrzne elementy napdu w szczelnych opakowaniach. Inne znw napdy,
je,li nie s# szczelnie zamknite, maj# podwjne drzwiczki: jedne zewntrzne i
jedne wewntrzne chroni#ce przed dostawaniem si kurzu z zewn#trz. Wszystkie
te udoskonalenia s(u)# przed(u)eniu )ywotno,ci napdu.
Napdy wykorzystuj#ce kasetk s# z zasady lepiej chronione przed
szkodliwym wp(ywem ,rodowiska zewntrznego ni) napdy z podajnikiem. W
zanieczyszczonych otoczeniach handlowych i przemys(owych u)ywaj wic zawsze
napdu z kasetkowym mechanizmem (adowania dyskw.
Samoczyszczenie soczewek
Je)eli soczewka lasera zostanie zabrudzona, odczyt danych bdzie utrudniony, o
ile w ogle bdzie mo)liwy. Napd bdzie stale powtarza. operacje
wyszukiwania danych, a w ko%cu zaniecha odczytu. Sytuacja taka praktycznie
nie zachodzi, je,li napd wyposa)ony jest w mechanizm czyszczenia soczewek,
a mechanizmy takie wbudowywane s# w praktycznie wszystkie napdy wysokiej
jako,ci. Ta w(a,ciwo,. napdu jest warta rozwa)enia, zw(aszcza gdy z
komputera korzystasz w nie najczystszym otoczeniu lub gdy nie masz czasu na
utrzymywanie czysto,ci na w(asnym biurku, a tym bardziej na soczewkach CD-
ROM-u.
Napd wewntrzny czy zewntrzny
Wybieraj#c pomidzy napdem wewntrznym i zewntrznym pomy,l o tym,
gdzie i kiedy chcesz u)ywa. napdu. Jak si oba rodzaje napdw maj# do
ewentualnej rozbudowy systemu? Oba maj# zalety i wady. Poni)ej wymieniam
kilka z nich:
Napd zewntrzny
Tego typu napdy s# zwykle odporniejsze, (atwiejsze do przenoszenia i wiksze
ni) ich wersje do instalowania wewntrznego. Napd zewntrzny warto kupowa.
tylko wtedy, gdy nie ma dla% miejsca wewn#trz obudowy komputera. Innym
powodem zakupu napdu zewntrznego mo)e by. rwnie) potrzeba swobodnego
przenoszenia napdu z jednego komputera do drugiego. Je,li ka)dy komputer ma
kontroler SCSI, wystarczy jedynie od(#czy. napd od kontrolera jednego
komputera i pod(#czy. go do kontrolera znajduj#cego si w drugim komputerze.
Tylko napd SCSI CD-ROM mo)e by. zewntrzny, wic je,li chcesz mie. napd z
interfejsem ID:, musi to by. napd wewntrzny.
Napd wewntrzny
Wewntrzny napd zwolni cz,. przestrzeni na biurku. Napd wewntrzny warto
kupowa., je,li w obudowie komputera s# jeszcze wolne wnki i je,li napd CD-
ROM nie ma by. przenoszony od komputera do komputera, lecz na sta(e
wsp(pracowa. z jednym z nich. Wszystkie nowoczesne komputery powinny mie.
wbudowany napd CD-ROM, ktry od dawna nie jest ju) uwa)any za urz#dzenie
peryferyjne. Napd wewntrzny jest bardzo wygodny w obs(udze, gdy) mo)na go
po(#czy. z kart# d0wikow#, co pozwala wykorzysta. zewntrzne z(#cza audio do
innych celw. Napd wewntrzny mo)e by. zarwno ID:, jak i SCSI.
Formaty dyskw i napdw CD-ROM
Pokryta aluminium i plastikiem warstwa poliwglanowa p(yty kompaktowej
zorana jest rowkami, za pomoc# ktrych w binarnym formacie zer i jedynek
zakodowana jest okre,lona informacja. Bez odpowiedniej organizacji logicznej
dysku pe(nego cyferek, ani napd CD-ROM, ani sam komputer nie by(by w stanie
znale0. )#danej informacji. W zwi#zku z tym dane s# kodowane zgodnie z
przyjtymi standardami. Dlatego, napotkawszy okre,lony wzr, zarwno napd,
jak i komputer bd# w stanie rozpozna. sposb organizacji dysku i w g#szczu zer i
jedynek odnale0. )#dan# informacj. Bez standardowych formatw danych, ca(y
przemys( zwi#zany z napdami CD-ROM nie mg(by si rozwija.. Ka)dy
producent okre,lonego typu dyskw i napdw musia(by produkowa. rwnie)
oprogramowanie do nich, gdy) napdy przez niego produkowane by(yby
niezgodne z dyskami innych producentw, co ogranicza(oby znacznie liczb
sprzedawanych napdw i zahamowa(oby rozwj tej ga(zi przemys(u
komputerowego.
Formaty i standardy s# bowiem niezbdne do rozwoju technologii. Na przyk(ad,
technologia produkowania aut z twardymi gumowymi ko(ami pozbawionymi
zawieszenia wystarcza(a w przypadku pierwszych samochodw pdz#cych z
prdko,ci# dochodz#c# (rzadko) do 50 km/godz. Ale wpadnicie tak
skonstruowanym autem w dziur przy mo)liwej do osi#gnicia dziki
wydajniejszym silnikom prdko,ci 100 km/godz. sko%czy(oby si zapewne
powa)nym uszkodzeniem zarwno auta, jak i osb znajduj#cych si w jego
wntrzu. W zwi#zku z tym, wype(nione powietrzem opony oraz amortyzatory jako
niezbdne elementy wsp(czesnego (rozwijaj#cego prdko,. pow. 50 km/godz.)
samochodu musia(y sta. si standardem, gdy) bez nich niemo)liwe by(oby
zastosowanie wydajniejszych silnikw i dalsze udoskonalanie ca(ej konstrukcji.
Podobnie rozwija(y si rwnie) standardy dotycz#ce formatw dyskw. Pierwsze
dyski potrafi(y przechowywa. jedynie tekst, ktry jest w miar (atwy do
zakodowania na dysku. Prby zapisania grafiki stworzy(y nowe, wiksze
wyzwania, w trakcie realizacji ktrych rozwinite zosta(y nowe standardy.
Potrzeba zapisania animacji zsynchronizowanej z d0wikiem oraz obrazw wideo
wymaga(a dalszego rozszerzenia standardw zapisu danych na p(ytach
kompaktowych.
Pamita. nale)y, )e obecnie stosowane zaawansowane standardy CD-ROM nadal
podlegaj# procesom ewolucji. R)ni producenci u)ywaj# r)nych technik w celu
poszerzenia mo)liwo,ci technologii CD-ROM. Czsto s# one niezgodne z
przyjtymi rozwi#zaniami lub wymagaj# pewnych poprawek, ale o tym, czy
zostan# szerzej zaakceptowane decyduje g(wnie fakt przyjcia tych nowych
standardw przez producentw oprogramowania. Warto wic jeszcze przed
zakupem CD-ROM-u zapozna. si z tym, jakie standardy dzi, obowi#zuj#ce i
jakie formaty stosowane ewentualnie w przysz(o,ci potrafi on obs(ugiwa..
Wikszo,. dostpnych dzi, napdw obs(uguje rwnie) formaty wcze,niej
u)ywane, umo)liwiaj#c w ten sposb u)ytkownikowi korzystanie z rozleg(ej
biblioteki aplikacji uprzednio ju) zamieszczonych na CD-ROM-ach w innych
formatach.
Standard danych: ISO 9660
Twrcy pierwszych dyskw CD-ROM przeznaczonych do przechowywania
danych produkowali dyski dla jednego tylko, okre,lonego rodzaju napdu.
Oznacza to, )e dysk przeznaczony do wsp(pracy z napdem firmy A nie mg( by.
odczytany przez napd firmy B. Aby bowiem dysk mg( by. u)yty z okre,lonym
napdem, musia( by. sformatowany odpowiednio do indywidualnych wymogw
ka)dego producenta napdw. Oczywi,cie spowalnia(o to rozwj tej ga(zi
przemys(u komputerowego. Firmy Philips i Sony uzgodni(y wic specyfikacje dla
CD-ROM-w zawieraj#cych dane, ktrym nadana zosta(a nazwa Yellow Book"
(3(ta ksiga").
Kiedy po raz pierwszy opublikowane zosta(y specyfikacje dotycz#ce dyskw audio
CD, materia(y te wydane by(y w czerwonej ok(adce, w zwi#zku z czym nazwano je
Red Book" (Czerwona ksiga"). Nazwy kolejnych specyfikacji CD-ROM, takich
jak Orange Book" (Pomara%czowa ksiga") i Green Book" (Zielona ksiga"),
nazywane by(y rwnie) odpowiednio do koloru ok(adek, w ktrych zosta(y one
wydane.
Specyfikacje 3(tej ksigi" szczeg(owo opisuj# sposb zorganizowania danych
dysku. International Standards Organization (ISO, czyli Mi!dzynarodowa
organizacja standardw) uoglni(a t specyfikacj, doda(a do niej tabel!
zawarto$ci dysku, dziki ktrej mo)liwe sta(o si odczytanie zawarto,ci dowolnego
typu dysku w dowolnym napdzie, i nada(a jej w(asn# (oczywi,cie) nazw (ISO
9660). Tabela, o ktrej mowa (Volume Table Contents), jest bardzo podobna do
spisu tre,ci zwyczajnej ksi#)ki. Wprowadzenie standardu ISO 9660 nie rozwi#za(o
jednak wszystkich problemw zwi#zanych ze zgodno,ci# formatw danych.
Sposb wprowadzenia informacji dodatkowych u(atwiaj#cych wyszukiwanie
danych na dysku oraz sposb formatowania blokw danych pozostawiono bowiem
do samodzielnej (czyt. wzajemnie niezgodnej) realizacji przez indywidualnych
producentw.
Format High Sierra
Rozwi#zanie tej sprawy le)a(o w interesie wszystkich tam przyby(ych. W 1985
roku, na spotkanie do hotelu High Sierra Hotel and Casino" w Lak Tahoe,
Kalifornia, przybyli najwiksi producenci napdw i p(yt CD-ROM. Jego celem
by(o przezwyci)enie wsplnych problemw, z ktrymi )aden z nich z osobna nie
mg( si upora., czyli zlikwidowanie r)nic w sposobie implementacji formatu
ISO 9660. Przyjte wtedy rozszerzenie dotychczasowego standardu nazwano
formatem High Sierra dzi, jest on nadal cz,ci# specyfikacji ISO 9660.
Rozszerzenie to umo)liwi(o wszystkim napdom poprawne odczytywanie
wszystkich dyskw zapisanych zgodnie ze standardem ISO 9660, co pozwoli(o na
masow# produkcj oprogramowania na p(ytach CD-ROM. Przyjcie tego
standardu umo)liwi(o producentom oprogramowania dostarczanie
wieloplatformowej obs(ugi swoich programw i (atw# produkcj dyskw dla
r)nych systemw operacyjnych, takich jak DOS, UN1X i inne. Gdyby do tego
porozumienia nie dosz(o, rynek CD-ROM-w prawdopodobnie do dzi, rozwija(by
si w blach, producenci prbowaliby narzuci. sobie wzajemnie coraz to lepsze,
ale zawsze bardzo r)ne sposoby zapisu informacji, a konsumenci nie mieliby
dostpu do tysicznej nawet cz,ci informacji znajduj#cych si dzi, na p(ytach
CD-ROM.
Pe(ne i szczeg(owe informacje dotycz#ce sposobw formatowania no,nikw CD-
ROM s# z(o)one, suto okraszone technicznym )argonem i najprawdopodobniej
wikszo,ci z nas do niczego niepotrzebne. Podstawy tej technologii natomiast
warto zna., gdy) daje to wgl#d w bardzo szybki sposb odzyskiwania informacji z
nieograniczonego praktycznie 0rd(a.
Organizacja dysku CD-ROM zapisanego w formacie High Sierra jest bardzo
podobna do uk(adu znanego z dyskw elastycznych. Ka)da dyskietka ma ,cie)k
systemow#, ktra nie tylko umo)liwia identyfikacj dyskietki, ale rwnie) okre,la
jej gsto,. i system operacyjny oraz informuje komputer o sposobie organizacji
katalogw i znajduj#cych si w nich plikw.
Podstawowe formaty CD-ROM wygl#daj# dosy. podobnie. Pocz#tkowy fragment
,cie)ki danych identyfikuje p(yt jako dysk CD i rozpoczyna synchronizacj
midzy napdem i dyskiem. Po synchronizacji nastpuje ustalenie struktury dysku
na poziomie systemowym; cz,ci# obszaru systemowego jest rwnie) pole
zawieraj#ce nazw dysku i opis miejsc, w ktrych dane faktycznie si znajduj#. W
cz,ci systemowej dysku zapisane s# rwnie) katalogi znajduj#ce si na p(ycie
oraz wska0niki, czyli adresy r)nych obszarw, co ilustruje rysunek 17.2. Warto
pamita., )e znaczna r)nica pomidzy struktur# katalogw systemu DOS oraz
dysku CD wynika st#d, )e obszar systemowy p(yty CD zawiera bezpo,rednie
adresy plikw w podkatalogach, co pozwala napdowi CD na szybkie
wyszukiwanie danych znajduj#cych si na spiralnej ,cie)ce.
Poniewa) p(yta CD z danymi jest w rzeczywisto,ci tak# w(a,nie jedn#, d(ug#,
spiraln# ,cie)k#, nawet je,li mowa jest o wielu ,cie)kach takiej p(yty, w
rzeczywisto,ci chodzi o r)ne fragmenty (czyli segmenty lub sektory) tej jedynej
na p(ycie spiralnej ,cie)ki.
CD-DA (cyfrowe audio)
CD-DA to napdy, ktre mog# czyta. zarwno dane, jak i audio. Praktycznie ka)dy
obecnie sprzedawany napd odczytuje oba te rodzaje dyskw, przy czym format
zapisanych danych jest sprawdzany przez odczyt pierwszej ,cie)ki dysku.
Wikszo,. napdw dostarczana jest wraz z oprogramowaniem audio CD,
umo)liwiaj#cym odtwarzanie muzyki z p(yty audio CD za pomoc# komputera.
D0wikw (muzyki) mo)na s(ucha. przez s(uchawki lub z g(o,nikw, za
po,rednictwem zainstalowanej karty d0wikowej. Wraz z niektrymi napdami CD
dostarczane s# wtyczki, ktre nale)y wetkn#. do odpowiedniego wej,cia
dowolnego wzmacniacza.
CD-ROM XA, czyli Architektura rozszerzona
CD-ROM XA, czyli Architektura rozszerzona, jest formatem zgodnym wstecz ze
standardami High Sierra oraz ISO 9660. Nadaje on nowy wymiar ,wiatu
technologii CD-ROM:
nagrywanie w wielu sesjach (multiple session)
Wielosesyjno.2
Jak pamitamy z dyskusji o formacie High Sierra, ka)dy dysk CD-ROM zawiera w
obszarze systemowym tabel VTOC (Volume Table ofContents), w ktrej znajduj#
si informacje dla czytnika o tym, gdzie i jak dane s# u(o)one na dysku. A) do tego
momentu wszystkie dane na p(ytce musia(y by. kodowane jako jedna sesja. Innymi
s(owy, gdy p(ytka by(a przygotowywana, wszelkie zapisywane na niej dane
musia(y si znale0. wjednej sesji. Przy zastosowaniu takiego formatu nie by(o
mo)liwo,ci p0niejszego powrotu i dopisania nowych danych.
Jednosesyjne napdy CD nie s# ju) jedynym dostpnym wyborem. Format CD-
ROM XA daje mo)liwo,. tworzenia na pojedynczym dysku wielu sesji, ka)dej z
w(asn# tabel# VTOC. Napd zgodny ze standardem CD-ROM XA potrafi odszuka.
dodatkowe tabele VTOC rozlokowane w r)nych miejscach dysku i odczyta. dane
z r)nych sesji. To oznacza, )e mo)esz zapisa. na dysku pewn# ilo,. danych,
wyj#. go z napdu, po czym w(o)y. w celu dopisania kolejnych danych - tak
d(ugo, a) p(ytka ca(kowicie si zape(ni. To znaczne usprawnienie od czasu dyskw
jednosesyjnych, w ktrych trzeba by(o czeka. na zebranie odpowiedniej ilo,ci
danych, aby wypalanie by(o op(acalne -bowiem niezale)nie od ilo,ci zapisanych
danych, operacji zapisu mo)na by(o dokona. jedynie raz.
Przeplatanie
Napd zgodny ze specyfikacj# CD-ROM XA u)ywa techniki znanej jako
przeplatanie. Specyfikacja ta wymaga od napdw z ni# zgodnych, aby na dysku
za znakiem identyfikacji CD-ROM-u mog(y by. kodowane zarwno grafika,
d0wik, jak i tekst, przy czym jako grafik rozumie si tu obrazy, animacje oraz
nagrania wideo. Oprcz tego napd musi umo)liwia. odczytywanie tych blokw,
gdy s# wzajemnie poprzeplatane. Na przyk(ad ,cie)k mo)e rozpoczyna. ramka
wideo, po ktrej by(by zapisany segment audio towarzysz#cy tej ramce, a za ni#
jeszcze jedna ramka i towarzysz#cy jej d0wik. Fragmenty audio i wideo
odtwarzane s# kolejno przez napd, a odczytane informacje -buforowane w
pamici i wysy(ane do komputera w celu ich zsynchronizowania.
Krtko mwi#c, dane odczytywane s# z dysku naprzemiennie, wed(ug kolejno,ci
ich zapisania, a nastpnie synchronizowane podczas ich odtwarzania w taki
sposb, )e efektem jest jednoczesna prezentacja ca(o,ci.
Mod l i Mod 2, Form l i Form 2
Aby osi#gn#. ten poziom funkcjonalno,ci, format CD zosta( podzielony na
warstwy odnosz#ce si do typw danych. Mod! 1 to standardowy sektor Yellow
Book CD z korekcj# b(dw. Ka)dy 2 352-bajtowy sektor sk(ada si z czterech pl
(rysunek 17.3):
Synchronizacji (12 bajtw)
Nag(wka (8 bajtw)
Danych u)ytkownika (2 048 bajtw)
Kodu korekcji b(dw (ECC, Error Correction Code) oraz kodu detekcji
b(dw (EDC, Error Detection Code) (284 bajty)
Synchronizacja
(12 bajtw)
Nag#wek
(8 bajtw)
Dane u&ytkownika
(2 048 bajtw)
ECC i EDC
(284 bajty)
Rysunek 17.3. Format sektora CD-ROM

Mod! 2, zdefiniowany dla formatu XA, to dane CD bez korekcji b(dw. 1cie)ka
Mod 2 umo)liwia jednak wystpowanie zapisanych po sobie tzw. ,cie)ek typu
Form l i Form 2, dziki czemu mo)liwy jest przeplot danych. Takie przeplecione
,cie)ki mog# zawiera. w(asn# korekcj b(dw i kontrol typw danych. Rysunek
17.4 przedstawia wizualny podzia( struktury tego formatu.
Sektor Mod 2 Form l zawiera sze,. pl (rysunek 17.5):
Synchronizacja (12 bajtw)
Nag(wek (8 bajtw)
Podnagtwek (8 bajtw)
Model, ECC


Mod 2,

Nie-ECC




Dane u)ytkownika (2 048 bajtw)
Kod korekcji b(du (280 bajtw)
Kod detekcji b(du (4 bajty)
Sektor Mod 2 Form 2 zawiera tylko pi. pl (rysunek 17.6):
Synchronizacja (12 bajtw)
Nag(wek (8 bajtw)
Podnag(wek (8 bajtw)
Dane u)ytkownika (2 324 bajtw)
Kod detekcji b(du (4 bajty)
Synchroni
zacja (12
Nag(w
ek (8
Podnag
(wek
Dane u)ytkownika (2 324
bajtw)
EDC
(4


Rysunek 17.4.
Podzia formatu CD-ROM XA



Rysunek 17.5.
Format sektora
CD-ROM
Yellow Book
(Mod! 2, Form
l)
Synchroni
zacja (12
Nag(w
ek (8
Pod na
g(wek
Dane
u)ytkownika (2
ECC
(280
EDC
(4
Rysunek 17.6.
Format sektora CD-ROM Yellow Book (Mod!
2, Form 2)
Oba formaty zawieraj# pole podnag(wka identyfikuj#ce typ informacji (takich jak
d0wik lub wideo) znajduj#cych si w polu danych u)ytkownika. Sektor Form 2 nie
posiada pola korekcji b(dw z sektora Form l, przez co uleg(o powikszeniu pole
danych u)ytkownika.
Poniewa) zawieraj# mniej danych kontrolnych, p(yty CD-ROM wykorzystuj#ce
format sektorw Mod 2 Form 2 (takie jak p(yty MPEG video) mog# pomie,ci.
wicej danych u)ytkownika ni) inne formaty p(yt o tej samej ilo,ci sektorw, daj#c
w wyniku prdko,. przesy(u danych rzdu 172 kB/s zamiast standardowych 150
kB/s.
Aby napd mg( by. rzeczywi,cie zgodny ze standardem XA, dane kodowane w
formacie 2 na dysku audio musz# by. zgodne ze specyfikacj# audio ADPCM
(Adaptive Differential Pulse Code Modification) - okre,laj#c# specjalny sposb
kompresji i kodowania danych audio. Wymaga ona, by napd lub kontroler SCS1
wyposa)ony by( w procesor sygna(w dekompresuj#cy sygna(y audio podczas
procesu synchronizacji.
Oznacza to, )e niektre obecnie produkowane napdy mog# by. cz,ciowo tylko
zgodne ze standardem XA. Mog# by. zdolne do przeplatania danych i
odczytywania dyskw wielosesyjnych, lecz nie posiada. elementu audio ADPCM
na dysku lub jego kontrolerze.
Kiedy autor pisa( niniejsz# ksi#)k, jedynymi napdami w pe(ni zgodnymi z XA
by(y napdy produkowane przez IBM i Sony. W napdach firmy Sony chipy
ADPCM umieszczane by(y bezpo,rednio w napdzie. Natomiast napdy IBM XA,
montowane w wysokiej klasy systemach IBM PS/2, wsp(pracowa(y z firmow#
magistral# IBM-a o nazwie Micro Channel Bus.
Producenci r)nych napdw czasem informuj#, )e ich produkty s#
przystosowane do XA", co najcz,ciej oznacza tyle, )e potrafi# one odczytywa.
dyski wielosesyjne oraz tryb l i 2, a tak)e form l i 2, lecz nie s# wyposa)one w
chip ADPCM. Format XA rozwija si do,. dynamicznie. Twrcy
oprogramowania, tacy jak Kodak, stale produkuj# kolejne tytu(y w tym formacie.
IBM zd#)y( ich wyda. ju) kilka, a nastpni zapewne rwnie) pod#)# tym ,ladem.
Je,li masz dysk w pe(ni kompatybilny co do trybu i formy oraz odczytuj#cy dyski
wielosesyjne, jest to prawdopodobnie jeden z najlepszych obecnie dostpnych na
rynku dyskw. XAjest bowiem specyfikacj#, ktra nie doczeka(a si jeszcze
szerokiej akceptacji. To, co format ten umo)liwia sprztowo, mo)liwe jest rwnie)
do uzyskania za pomoc# programw takich jak aplikacje MPC (Multimedia PC)
dzia(aj#ce w systemie Windows.
CD z mieszanymi rodzajami .cie&ek
Istnieje kilka formatw zapisu dyskw CD-ROM, (#cz#cych r)ne rodzaje
sektorw na jednym dysku. Zazwyczaj zapisu dokonuje si przy u)yciu
standardowego formatu audio CD oraz danych CD-ROM. Tak zapisany dysk mo)e
zawiera. do 98 ,cie)ek audio, a tak)e ,cie)k danych, zazwyczaj zapisan# w trybie
XA Mod 2. Na niej zapisane s# r)ne informacje. Mog# to by. s(owa piosenek,
zdjcia, teledyski i inne.
Tak zapisany dysk mo)e by. odczytywany zarwno przez czytnik CD-ROM, jak i
czytnik audio. Jednak podstawowym problemem wystpuj#cym w pracy z takim
dyskiem jest mo)liwo,. b(dnego potraktowania danych jako ,cie)ki muzycznej. W
rezultacie mo)e doj,. do uszkodzenia g(o,nikw. R)ni producenci starali si
rozwi#za. ten problem w r)ny sposb. Efektami ich stara% by(y midzy innymi
formaty: CD-ROM Ready, Enhanced Musie CD, CD Extra oraz CD Plus.
CD-ROM Ready
CD-ROM Ready jest jednym z rozwi#za% tego problemu. Polega na ukryciu
,cie)ki danych przed pauz# rozpoczynaj#c# ,cie)k muzyczn#. Taki dysk,
wsunity do czytnika audio, zostanie odczytany z pominiciem owej ,cie)ki
danych. Rozwi#zanie to wydaje si w pe(ni zadowalaj#ce, jednak istnieje
mo)liwo,., )e s(uchacz, przewijaj#c zawarto,. dysku do pocz#tku, przekroczy"
rozpoczcie ,cie)ki muzycznej i wejdzie w obszar zapisanych danych
komputerowych. Jak wida., nie jest to rozwi#zanie bezpieczne w stu procentach.
Enhanced Musie CD
Philips oraz Sony, we wsp(pracy z innymi firmami, takimi jak Microsoft i Apple,
zaprojektowa(y inne rozwi#zanie, specyfikacj Enhanced Musie CD, zdefiniowan#
jako tzw. standard Blue Book. P(yty wytwarzane zgodnie z t# specyfikacj# s#
czsto sprzedawane pod nazw# CD Plus lub CD Extra i wykorzystuj# technologi
oddzielnych sesji zdefiniowan# w standardzie CD-ROM XA w celu oddzielenia
,cie)ek danych i audio. Czasem na p(ytce nie ma )adnych informacji i mo)esz
nawet nie wiedzie., )e zawiera dane, dopki nie odtworzysz jej w napdzie CD-
ROM.
Pierwsza sesja na p(ytce CD Plus zawiera do 98 standardowych ,cie)ek
d0wikowych Red Book, podczas gdy druga sesja zawiera pojedyncz# ,cie)k
sk(adaj#c# si z sektorw standardu CD-ROM XA Mod 2. Poniewa) odtwarzacze
CD potrafi# odczyta. tylko pierwsz# sesj, odtwarzaj# jedynie ,cie)ki d0wikowe i
ignoruj# dodatkow# sesj zawieraj#c# dane XA. Jednak odpowiedni napd
zainstalowany w komputerze potrafi odczyta. obie sesje, dziki czemu oprcz
,cie)ek audio mo)na odczyta. tak)e dane zapisane w drugiej sesji.
PhotoCD
Format ten zosta( wynaleziony przez firm Kodak w 1990, lecz nie by( dostpny a)
do roku 1992. Napdy zgodne z tym standardem, pozwalaj# podczas odtwarzania
muzyki wy,wietla. na ekranie monitora zarejestrowane uprzednio obrazy. W
punkcie Kodaka zostawiasz tylko rolk filmu ze zdjciami, by po jakim, czasie
odebra. gotowy dysk PhotoCD, wrzuci. go do odtwarzacza zgodnego z PhotoCD i
ogl#da. zdjcia wspominaj#c dawne, dobre czasy. Tylko jaki odtwarzacz jest
zgodny z PhotoCD?
PhotoCD to element systemu audiowizualnego przeznaczony do odtwarzania
zarwno dyskw PhotoCD, jak i p(yt audio. Ze wzgldu na to, )e wszystkie
napdy CD obs(uguj#ce dane mog# rwnie) obs(ugiwa. p(yty audio, do
odtwarzania p(yt PhotoCD niekoniecznie trzeba u)ywa. odtwarzaczy Kodaka.
Oczywiste wydaje si, )e ka)dy odtwarzacz odczytuje pierwsz# ,cie)k i okre,la
typ za(adowanego do% dysku. Prawdziwy prze(om polega na tym, )e napd
PhotoCD potrafi okre,li. liczb zapisanych na dysku poszczeglnych sesji" - w
jego przypadku sesji fotograficznych.
Podczas omawiania formatu High Sierra wspomina(em o VTOC (ang. Yolume
Table of Confents), czyli Tabeli zawarto,ci dysku, ktra informuje odtwarzacz o
miejscu i sposobie zapisania danych na dysku. Do,. d(ugo - do niedawna - dane
umieszczane na p(ycie musia(y by. zapisywane podczas jednej tylko sesji. Innymi
s(owy, podczas produkcji CD trzeba by(o za jednym razem nagra. wszystkie
maj#ce si na nim znale0. informacje, gdy) nie by(o sposobu p0niejszego ich
dopisania. Przyczyn# tego stanu rzeczy by( fakt, )e ani format, ani no,nik nie
umo)liwia(y dopisywania dodatkowych informacji do ju) znajduj#cych si na
dysku. Na p(ytach zgodnych z formatem PhotoCD lub z poni)ej opisanymi
formatami XA oraz CD-I mo)na nie tylko zapisa. wiele sesji, lecz rwnie) je
odczyta.. Aby to jednak by(o mo)liwe, napd musi by. zdolny do odnajdywania
wielu tabel VTOC zwi#zanych z do(#czanymi p0niej sesjami. St#d rwnie)
pewne zamieszanie, z ktrym mogli spotka. si niektrzy z nas.
Kiedy bowiem Kodak wprowadza( na rynek dyski PhotoCD, firma ta twierdzi(a,
)e aby napd mg( je odczytywa., musi by. zgodny z formatem CD-ROM XA.
XA (ang. Extended Architecture) oznacza tu rozszerzon# architektur. W styczniu
1992 roku Kodak przetestowa( napdy niezgodne z formatem XA wyposa)one w
nowe sterowniki oprogramowania i zatwierdzi( je jako obs(uguj#ce jednosesyjne
dyski PhotoCD. Tego typu napdy, niezale)nie od tego, co sugeruje ich nazwa,
mog# odczytywa. zawsze tylko pierwsz# sesj PhotoCD i ignoruj# wszelkie dane
oraz wpisy do tabeli zawarto,ci dysku nie zapisane podczas tej sesji.
Zwyk(e napdy CD-ROM oparte na technologii PC, o ile zaopatrzone s# w
odpowiedni sterownik urz#dzenia i oprogramowanie Kodaka, rwnie) mog#
odczytywa. jednosesyjne dyski PhotoCD. Kodak udziela licencji na
przegl#darkow#" cz,. oprogramowania, ktra mo)e by. do(#czana do
istniej#cych pakietw oprogramowania. W celu wykorzystania obrazw
zarejestrowanych na PhotoCD w ma(ej poligrafii, w przetwarzaniu tekstw i
komputerowych programach graficznych, tworzone s# specjalne filtry (zwane
rwnie) dekoderami) pozwalaj#ce importowa. obrazy PhotoCD do r)nego typu
dokumentw.
Kodak zamierza wprowadzi. do istniej#cego formatu fotograficznego
zsynchronizowane formaty audio oraz tekstowe. Aby napd mg( odczyta. dyski
tego rodzaju, musi spe(nia. wymogi formatu XA. Podobnie, tylko napd zgodny ze
specyfikacjami XA mo)e czyta. dyski wielosesyjne.
Tworzenie dyskw PhotoCD
Odbywa si to w nastpuj#cy sposb. Po zostawieniu filmu w odpowiednim punkcie
Kodaka, film zostanie wywo(any, a poszczeglne zdjcia odbite, tak jak jest to
standardowo wykonywane. Po zrobieniu odbitek, szybkobie)ne stacje SU>
SparcStations, dzia(aj#ce w systemie UNIK, skanuj# te odbitki z bardzo wysok#
rozdzielczo,ci#. Ka)de zdjcie zawiera bardzo du)# ilo,. informacji -jedna kolorowa
odbitka mo)e zajmowa. 15-20 MB przestrzeni na dysku.
Przed zapisaniem na dysku obraz jest kompresowany przy u)yciu w(asnego
oprogramowania Kodaka. Skompresowane obrazy s# nastpnie nagrywane na
specjalnych zapisywanych p(ytach CD. Sko%czony produkt pakowany jest w
znajome pude(ka i wysy(any do lokalnego punktu Kodaka, sk#d mo)esz go odebra..
Mimo )e zeskanowane obrazy zajmuj# znaczn# ilo,. przestrzeni na dysku,
pojemno,. dysku CD pozwala na swobodne zapisanie 100 obrazw z bardzo wysok#
rozdzielczo,ci#. Poniewa) dzisiejsza telewizja, a nawet wikszo,. komputerw
osobistych nie pozwala na korzystanie z takich rozdzielczo,ci, typowy dysk
PhotoCD na potrzeby domowe zmie,ci wiele setek dobrej jako,ci zdj.. Wicej
szczeg(w znajdziesz w tabeli 17.3. Poniewa) wikszo,. z nas rzadko wywo(uje
tak# liczb zdj. za jednym razem, Kodak, we wsp(pracy z Philipsem, rozwin#(
system powalaj#cy zapisywa. na jednym dysku wiele sesji. Dziki temu do zdj. z
urlopu nad morzem, zapisanych na CD-ROM-ie we wrze,niu, do(#czy. mo)na - na
przyk(ad w lutym nastpnego roku - zdjcia z nart, i tak dalej, a) do ca(kowitego
zape(nienia dysku.
Rodzaje dyskw PhotoCD
Obrazki na dysku s# skompresowane i zapisane przy pomocy w(asnego formatu
kodowania PhotoYCC Kodaka, ktry zawiera do sze,ciu r)nych rozdzielczo,ci
dla ka)dego obrazka, zebranych w tabeli 17.3. Kodak zdefiniowa( kilka r)nych
typw dyskw PhotoCD, odpowiadaj#cych potrzebom r)nych typw
u)ytkownikw. Standardowym formatem jest PhotoCD Master, ktry mo)e
zawiera. do 100 zdj. we wszystkich roz-dzielczo,ciach pokazanych w tabeli, z
wyj#tkiem rozdzielczo,ci o podstawie x64.
Tabela 17.3. Rozdzielczo$ci PhotoCD
Podstawa Rozdzielczo,. (w
pikselach)
Opis
/16 128 x 192 Miniatura
/4 256 x 384 Miniatura
xl

512x768

Rozdzielczo,. telewizyjna

x4 1024 x 1536 Rozdzielczo,. HDTV
xl6

2048 x 3072

Rozmiar do druku

x64

4096x6144

Jedynie na p(ytkach Pro PhotoCD
Master
R)ne rozdzielczo,ci s(u)# do dostarczania obrazkw odpowiednich dla r)nych
aplikacji. Je,li na przyk(ad chcesz zamie,ci. obrazek PhotoCD na stronie WWW,
prawdopodobnie wybierzesz ni)sz# rozdzielczo,.. Z drugiej strony, profesjonalny
fotograf chc#cy zapisa. zdjcie reklamowe przeznaczone do druku wybierze
najwy)sz# dostpn# rozdzielczo,..
Dyski Pro PhotoCD Master s# przeznaczone dla profesjonalnych fotografw
korzystaj#cych z filmw o wikszym formacie, na przyk(ad 70 mm, 120 mm czy
4x5 cali. Na dyskach tego typu mo)na zapisa. obrazki o jeszcze wikszej
rozdzielczo,ci (4096 x 6144 pikseli), oprcz formatw dostpnych na dyskach
PhotoCD Master. Z powodu du)ych rozmiarw takich obrazkw, dysk tego typu
mo)e pomie,ci. od 25 do 100 zdj., w zale)no,ci od formatu filmu.
Dyski PhotoCD Portfolio s# przeznaczone do nagrywania interaktywnych
prezentacji wykorzystuj#cych d0wik i inne elementy multimedialne. W tym
wypadku nie s# potrzebne obrazki o najwy)szej rozdzielczo,ci, zajmuj#ce
najwicej miejsca, wic p(yty tego typu mog# zawiera. do 700 obrazkw, w
zale)no,ci od tego, jak du)a jest pozosta(a zawarto,. dysku.
Dyski PhotoCD Catalogue zawieraj# obrazki o jeszcze ni)szej rozdzielczo,ci,
zaprojektowane w celu wy,wietlania jako miniatury. Na pojedynczym dysku
mo)na zapisa. do 600 obrazkw tego typu.
Dyski Print PhotoCD s# przeznaczone do u)ycia w poligrafii i zawieraj# te same
pi. rozdzielczo,ci, co dyski PhotoCD Master plus niezale)ne od platformy obrazy
CMYK, ktre mog# by. stosowane w praktycznie ka)dym oprogramowaniu do
obrbki i wydruku obrazw.
Wielosesyjno.2
Jedn# z najwa)niejszych cech PhotoCD jest mo)liwo,. zapisania na ka)dym z
dyskw kilku r)nych sesji. Poniewa) przecitny u)ytkownik zwykle nie robi
wystarczaj#cej ilo,ci zdj., aby zape(ni. ca(y dysk, mo)esz przynie,. cz,ciowo
wype(niony dysk za ka)dym razem, gdy masz do wywo(ania nowy film. Na p(ytce
zapisywana jest wtedy kolejna sesja, a) ca(y dysk zostanie wype(niony. Za
wywo(anie filmu p(acisz wtedy mniej, gdy) nie jest potrzebny nowy dysk, a
wszystkie Twoje zdjcia s# przechowywane na mniejszej liczbie dyskw.
Kolejne sesje na dysku PhotoCD mog# by. odczytane w ka)dym napdzie
zgodnym ze standardem CD-ROM XA, a je,li napd nie potrafi odczytywa.
dalszych sesji, zawsze mo)esz odczyta. pierwsz# z nich. W takim przypadku
powiniene, kupowa. nowy dysk dla ka)dej wywo(ywanej grupy zdj., jednak w
dalszym ci#gu mo)esz korzysta. z technologii PhotoCD.
Kodak udostpnia oprogramowanie umo)liwiaj#ce przegl#danie zdj. PhotoCD na
ekranie komputera osobistego; sprzedaje tak)e odpowiednie licencje producentom
oprogramowania desktop publishing, obrbki obrazw oraz programw
rysunkowych. To oznacza, )e zdjcia PhotoCD mo)esz modyfikowa. i obrabia.,
przy pomocy programw takich jak Adobe Photoshop, czy (#czy. je z
dokumentami do wydruku w programach uk(adu strony, takich jak Adobe
PageMaker.
CD-R
Format ten znany jest jako CD-WORM, CD-WO lub CD-R i niezale)nie od nazwy
umo)liwia nagrywanie w(asnych p(yt CD.
Tak jak w przypadku nagrywania ka)dego dysku CD-R, dane musz# przed
zapisaniem zosta. odpowiednio sformatowane. W przypadku komputerw PC
dane przygotowywane s# na dyskach twardych lub innych no,nikach
magnetycznych i przeno,nych.
CD-R jednak nie jest zwyczajnym dyskiem. Mimo )e mwi si czsto o paleniu"
dyskw, to informacje nie s# na nich zapisywane w wyniku wypalania rowkw w
warstwie no,nika, lecz w wyniku podgrzewania tej warstwy za pomoc# wi#zki
,wiat(a. No,niki CD-R pokryte s# barwnikiem o takich samych w(asno,ciach
odbijania ,wiat(a, jak normalne dyski CD.
W zwi#zku z tym napd CD-ROM widzi ,cie)k nie nagranego dysku CD-R jako
jedn# d(ug# g(ad0. Dane na p(ycie CD-R wypalane" s# przy u)yciu lasera
nagrywarki, ktry nagrzewa warstw z(ota i znajduj#c# si pod ni# warstw
barwnika. Podgrzanie tych warstw powoduje zmiany termiczne, w wyniku ktrych
,wiat(o lasera odczytuj#cego dane odbijane jest od miejsc zmienionych w
dok(adnie taki sam sposb, jak od rowkw szklanych matryc czy p(yt CD masowej
produkcji. Czytnik informuje wtedy o istnieniu rowka w miejscu, w ktrym w
wyniku podgrzania obu warstw zasz(a reakcja chemiczna zmniejszaj#ca jego
wsp(czynnik odbicia, mimo )e na )adnej warstwie p(yty nie ma ani jednego
rowka.
Wiele nowszych napdw nagrywaj#cych dane na p(ytach CD-R obs(uguje
zapisywanie we wszystkich wspomnianych dotychczas formatach: od ISO 9660 po
CD-ROM XA. Oprcz tego, napdy te potrafi# czyta. wszystkie te formaty i mog#
z powodzeniem s(u)y. jako odtwarzacze dyskw CD-ROM. Ich ceny stale spadaj#
i ostatnio wynosz# 1500-2000 z(otych za napd i 5-10 z(otych za czysty dysk CD-
R. Dziki niskim cenom nawet ma(e przedsibiorstwa mog# swobodnie
rozprowadza. swoje bazy danych na dyskach CD-ROM. Po utworzeniu p(yty
wzorcowej, koszt wytworzenia jednej p(yty jest niewiele wikszy od ceny no,nika,
co znacznie obni)a koszty dystrybucji danych i tym samym umo)liwia j#
praktycznie ka)dej firmie.
CD-E
Dyski CD-R mo)na nagrywa. tylko raz. Ale istniej# dyski, na ktrych dane mo)na
nagrywa. wielokrotnie i wielokrotnie je stamt#d usuwa.. Tego typu dyski
wprowadzone zosta(y przez firmy Philips Electronics oraz Ricoh i nazwane CD-E
(od ang. CD-Erasable - kasowalne CD). Dyski CD-E sta(y si standardem
rozwijanym i obs(ugiwanym przez ponad 10 producentw, w tym przez takie
Firmy jak IBM, Hewlett-Packard, Mitsubishi, Matsushita, Sony, 3M, O(ympus,
Philips i Ricoh (czyt. standardem z przysz(o,ci#).
3ywotno,. nowego typu no,nika szacowana jest na ponad 10 lat, czyli w
przybli)eniu 10 000 dostpw i przynajmniej 1000 nadpisa% danych. Nie zosta( on
zaprojektowany w celu zast#pienia magnetycznych no,nikw danych, ale w celu
uzupe(nienia ich w zakresie archiwizacji danych. No,niki maj# ni)szy
wsp(czynnik odbijalno,ci ,wietlnej ni) standardowe CD-ROM-y, co wymaga od
napdw piciokrotnego zwikszenia mocy odczytywania w stosunku do zapisu.
Ta nowa technologia jest zgodna wstecz zarwno ze standardowym formatem CD,
jak i technologi# CD-R, co oznacza, )e napdy CD-E mog# czyta. oba te rodzaje
dyskw. Napdy, o ktrych mowa, bd# najprawdopodobniej z pocz#tku dosy.
drogie, ale po obni)eniu ich ceny powinny si sta. popularnym (i jak)e wygodnym)
sposobem archiwizowania danych.
DVD
Jednak przysz(o,. technologii CD-ROM nale)y do DVD (Digital Versatile Disc).
Jest to nowy standard, ktry w znaczny sposb podnosi pojemno,., a zatem i
spektrum zastosowa% CD-ROM-w. Najwikszym problemem dzisiejszej
technologii CD-ROM, przy stale zwikszaj#cych si rozmiarach aplikacji i plikw
danych, s# ograniczone pojemno,ci dyskw CD-ROM, ktre mog# pomie,ci.
maksymalnie oko(o 680 MB danych, co mo)e si wydawa. wiele, ale naprawd
nie jest - zw(aszcza, gdy wzi#. pod uwag rozmiary przysz(ych aplikacji wideo.
Jednym z podstawowych zastosowa% wyznaczonych nowemu standardowi DVD
jest zast#pienie kaset wideo. W przysz(o,ci zamiast wypo)ycza. kaset z
wypo)yczalni, mo)na bdzie kupi. lub wypo)yczy. film nagrany na CD-ROM-ie.
Technologia DVD bdzie wic mia(a zastosowanie nie tylko w przemy,le
komputerowym, ale rwnie) rozrywkowym.
Historia DVD
W 1995 roku pojawi(y si dwa konkuruj#ce ze sob# o przysz(y rynek standardy:
jeden, o nazwie Multimedia CD", wprowadzony i popierany przez Sony i Philips,
i drugi, nazwany Super Density" (SD), wymy,lony i wspierany przez Toshiba,
Time Wamer i kilka innych firm. Gdyby standardy te nadal konkurowa(y ze sob#,
to zarwno konsumenci, jak i producenci przemys(w rozrywkowego i
komputerowego wiecznie staliby przed problemem wyboru jednego z nich.
Obawiaj#c si powrotu problemw znanych z rozdwojenia technologii wideo
(midzy Beta i VHS) wiele organizacji, w tym Hollywood Video Disc Advisory
Group oraz Computer Industry Technical Working Group, zrzeszy(o si i
konsekwentnie odmawiaj#c przyjcia ktrejkolwiek z konkuruj#cych propozycji,
nalega(o na utworzenie jednego formatu. Dziki tej inicjatywie, obie grupy
producentw porozumia(y si co do formatu nowego dysku CD-ROM ju) we
wrze,niu 1995. Nowy standard, nazwany DVD (Digital Versatile Disc - ang.
dos(ownie Cyfrowy Wszechstronny Dysk"), (#czy elementy obu proponowanych
uprzednio standardw. Pojedynczy standard DVD pozwoli( unikn#. powtrzenia
b(du VHS/Betamax i da( producentom oprogramowania, producentom sprztu i
producentom filmowym pewno,., )e wszystkie produkty zgodne z DVD bd#
wsp(dzia(a. bez problemw.
Specyfikacje DVD
W tej chwili technologia DVD umo)liwia pomieszczenie 4,7 GB danych na
jednostronnym, jednowarstwowym dysku tej samej ,rednicy (czyli 120 mm) i
po(owy grubo,ci (czyli 0,6 mm) dzisiejszego CD-ROM-u. W po(#czeniu z
kompresj# MPEG-2 (Motion Picture Experts Group), wystarcza to na zapisanie do
135 minut pe(noekranowego i pe(nometra)owego filmu fabularnego w(#cznie z
trzema kana(ami audio (o jako,ci CD) i czterema kana(ami dla podtytu(w.
Pojemno,. ta nie jest oczywi,cie )adnym zbiegiem okoliczno,ci; format DVD
utworzony zosta( bowiem g(wnie z my,l# o przemy,le filmowym, ktry od dawna
ju) szuka( no,nika ta%szego i trwalszego od kasety wideo. W niedalekiej
przysz(o,ci natomiast p(yty DVD maj# sk(ada. si z dwch warstw o pojemno,ci
9,4 GB po ka)dej z dwch stron dysku, co umo)liwi zapisanie na jednym CD-
ROM-ie 18,8 GB informacji (blisko 30 razy wicej ni) na dzi, standardowej p(ycie
CD-ROM). Wprowadzana w(a,nie technologia laserw o wi#zce niebieskiej
wkrtce pozwoli na dalsze kilkakrotne zwikszenie tej pojemno,ci. Przy swojej
pojemno,ci napdy DVD s# rwnie) dosy. szybkie. Standardowa szybko,.
transferu danych dla napdw DVD wynosi 1,3 MB/s, czyli jest w przybli)eniu
rwna transferowi napdu CD-ROM o szybko,ci 9x.
Napdy DVD bd# w pe(ni zgodne wstecz i, tak jak dzisiejsze CD-ROM-y, bd#
rwnie) umo)liwia. odtwarzanie p(yt audio CD. Podczas odtwarzania
standardowych CD-ROM-w, wydajno,. napdu bdzie odpowiada. wydajno,ci
napdu 4x CD-ROM. U)ytkownicy, ktrzy maj# napdy 4x CD-ROM, zamiast
kupowa. szybszy napd CD-ROM mog# wic poczeka. na pojawienie si
napdw DVD. Wikszo,. produktw wymagaj#cych szybko,ci wikszej ni) 4x
bdzie bowiem w przysz(o,ci wydawana najprawdopodobniej nie na p(ytach CD-
ROM, lecz w(a,nie na p(ytach DVD.
Aby skorzysta. z dobrodziejstw technologii DVD, potrzebna jest karta graficzno-
d0wikowa obs(uguj#ca format MPEG-2 oraz trzy formaty audio DVD. Tego typu
urz#dzenia powinny by. dostpne razem z napdami DVD.
Wa&ne jest aby zrozumie2 r&nic pomidzy standardem DVD-Video a
DYD-ROM. Dyski DVD-Video zawieraj$ jedynie sekwencje wideo i s!
przeznaczone do odtwarzania w odtwarzaczach DVD, pod#$czonych do
telewizora i, by2 mo&e, do zestawu audio. DYD-ROM to no.nik do
przechowywania danych, przeznaczony do wykorzystania w
komputerach. R&nica jest mniej wicej taka jak w przypadku
muzycznych p#ytek CD i p#ytek CD-ROM. Komputery mog$ odtwarza2
muzyczne p#ytki CD, ale odtwarzacz CD w wie&y nie potrafi odczyta2
p#ytki CD-ROM.

W przysz(o,ci maj# si pojawi. dwuwarstwowe dyski DVD o pojemno,ci 8,5 GB
oraz dyski dwustronne mieszcz#ce 9,4 GB przy jednej warstwie i 17 GB przy
dwch warstwach.
Tak du)a pojemno,. dysku DVD wynika z kilku czynnikw, do ktrych nale)#:
Mniejsza d(ugo,. wg(bie% (oko(o 2,08 razy, z 0,972 do 0,4 mikrona)
Zredukowany odstp midzy ,cie)kami (oko(o 2,16 razy, z 1,6 do 0,74
mikrona)
Wikszy obszar danych na dysku (oko(o l ,02 razy, z 86 do 87,6 cm
2
)
Bardziej efektywna modulacja kana(u bitw (oko(o 1,06 razy)
Bardziej efektywny kod korekcji b(dw (oko(o 1,32 razy)
Mniejszy narzut sektora (oko(o 1,06 razy, z 2048/2352 do 2048/2060 bajtw)
Napdy DVD u)ywaj# lasera o krtszej d(ugo,ci fali w celu odczytywania
wg(bie% i wzniesie% o mniejszej d(ugo,ci. P(yty DVD mog# podwoi. pojemno,.
poprzez wykorzystanie obu stron dysku i podwoi. j# jeszcze raz, poprzez
zastosowanie dwch oddzielnych warstw na ka)dej stronie. Druga warstwa danych
jest zapisana pod pierwsz#, ktra jest p(przepuszczalna w celu umo)liwienia
dostpu do drugiej warstwy. Skupiaj#c promie% lasera na dwch r)nych
g(boko,ciach, na powierzchni o tej samej wielko,ci mo)na odczyta. prawie
dwukrotnie wiksz# ilo,. danych.
Dziki zastosowaniu niebieskiego lasera, ta pojemno,. mo)e w przysz(o,ci jeszcze
wzrosn#.. Oprcz tego, napdy DVD s# bardzo szybkie w porwnaniu z obecn#
technologi# CD-ROM. Standardowa prdko,. przesy(u danych to 1,3 MB/s co w
przybli)eniu odpowiada napdowi CD-ROM o 9-krotnej prdko,ci. Czasy dostpu
mieszcz# si w granicach 150 - 200 ms, przy prdko,ci transmisji w trybie burst
osi#gaj#cej ponad 12 MB/s. Dyski DVD wiruj# z podstawow# prdko,ci# mniej
wicej trzy razy wiksz# ni) w przypadku napdw CD-ROM o pojedynczej
prdko,ci. Obecnie dostpne s# napdy DVD o dwukrotnej prdko,ci, s(ycha.
tak)e pog(oski o napdach o piciokrotnej prdko,ci. Napdy DVD s# pod(#czane
do interfejsw IDE/ATA oraz SCSI, podobnie jak napdy CD-ROM, a tak)e
posiadaj# gniazda audio dziki ktrym przy pomocy s(uchawek mo)na w nich
odtwarza. muzyczne p(ytki CD.
Napdy DVD bd# w pe(ni zgodne wstecz i jako takie bd# mog(y odczytywa.
obecne p(yty CD-ROM oraz muzyczne p(ytki CD. Podczas odtwarzania
istniej#cych p(yt CD-ROM, wydajno,. napdu bdzie odpowiada. obecnym
napdom CD-ROM o czterokrotnej prdko,ci.
Tak wic, u)ytkownicy posiadaj#cy obecnie napdy o czterokrotnej prdko,ci
powinni rozwa)y. zakup napdu DVD zamiast nowego napdu CD-ROM o
sze,ciokrotnej prdko,ci. Paru producentw oprogramowania wyrazi(o ju) ch.
przeniesienia swoich produktw z p(ytek CD-ROM na p(ytki DVD. By. mo)e za
kilka lat p(yty DVD wypr# p(yty CD-ROM, podobnie jak p(yty CD wypar(y w
latach osiemdziesi#tych czarne p(yty winylowe.
Wielu sprzedawcw komputerw osobistych opcjonalnie montuje napdy DVD w
sprzedawanych przez siebie komputerach. Typowy zestaw zawiera tak)e kart
dekodera MPEG-2 przeznaczon# do odtwarzania skompresowanych filmw
zapisanych na dyskach DVD. Dziki temu procesor nie musi ju) wykonywa.
z(o)onych oblicze% zwi#zanych z dekodowaniem MPEG i mo)liwe jest
odtwarzanie w czasie rzeczywistym pe(noekra-nowych filmw wideo.
Niektrzy producenci kart graficznych zaczli umieszcza. sprztowe dekodery
MPEG w swoich produktach. Te karty posiadaj# tzw. akceleracj DVD MPEG-2,
jednak niektre z zada% dekodowania w dalszym ci#gu wykonywane s#
programowo. Wszelkie obliczenia zwi#zane z programowym dekodowaniem
MPEG znacznie obci#)aj# system i w zwi#zku z tym mog# dawa. wynik mniej ni)
satysfakcjonuj#cy.
Standardy DVD
DVD to m(oda technologia, lecz je,li chodzi o standardy, ju) jest w nich sporo
zamieszania. Format DVD-ROMjest tylko jednym z wielu elementw, a wszystkie
pozosta(e elementy technologii tak)e r)ni# si pod wzgldem rywalizuj#cych
standardw.
Standard DVD-Videojest obecnie wykorzystywany mniej wicej przez po(ow
przemys(u filmowego. W Ameryce P(nocnej i w Japonii pojawiaj# si filmy na
p(ytach DVD, mo)na tak)e kupi. pierwsze odtwarzacze DVD-Video. Jednak kilka
du)ych wytwrni filmowych, takich jak Paramount, Disney czy Fox, og(osi(o )e
ma zamiar u)y. alternatywnego systemu o nazwie Divx, opracowanego przez DVE
(Digital Video Express).
Divx wymaga innego odtwarzacza - obecnie dostpne odtwarzacze DVD nie
potrafi# odczytywa. dyskw Divx - oraz, co bardziej szokuj#ce, aby mo)na by(o
odtworzy. dysk Divx, odtwarzacz musi by. pod(#czony poprzez modem ze
skomputeryzowanym systemem rozliczaj#cym. Cho. odtwarzacz Divx mo)e
odtwarza. standardowe dyski DVD i p(yty CD, chodzi o to, aby jeszcze lepiej
zabezpieczy. dyski przed nielegalnym kopiowaniem przez wymaganie nawi#zania
modemowego po(#czenia. Wydaje si bardzo ma(o prawdopodobne aby Divx sta(
si standardem przemys(owym, ale nawet tak niepraktyczna alternatywa mo)e
op0ni. wprowadzenie konkurencyjnej technologii, by. mo)e o ca(e lata.
Istnieje tak)e konflikt pomidzy standardami nagrywarek DVD. Obecnie
najpewniejszymi kandydatami s# standardy DVD-R oraz DVD-RAM, oba oparte
na specyfikacji z sierpnia 1997. DVD-R jest porwnywalne ze standardem CD-R,
gdy) korzysta z technologii WORM i jako aktywny no,nik wykorzystuje warstw
organicznego barwnika. Pierwsze napdy DVD-R zosta(y opracowane przez firm
Pioneer w pa0dzierniku 1997 i kosztowa(y po 17 tysicy dolarw; czyste dyski
kosztowa(y oko(o pi.dziesiciu dolarw.
DVD-RAM to wielokrotnie zapisywalny dysk korzystaj#cy z technologii zmiany
fazy podobnej do wykorzystywanej w CD-RW. Jednak dyski DVD-RAM nie
mog# by. odczytywane w standardowych napdach DVD-ROM. Spowodowane
jest to r)nicami we wsp(czynnikach odbi. no,nikw oraz w samym formacie
zapisanych danych. (Dla odr)nienia, DVD-R jest zgodny wstecz z dyskami DVD-
ROM.) W przysz(o,ci maj# pojawi. si napdy DVD-ROM potrafi#ce odczytywa.
dyski DVD-RAM. Ani napdy DVD-R ani DVD-RAM nie potrafi# zapisywa.
dyskw wykorzystuj#c dwie warstwy, ale pojawi(y si ju) dyski DVD-RAM
umo)liwiaj#ce zapis dwustronny. Niektrym producentom uda(o si osi#gn#.
pojemno,. standardowego, jednostronnego, jednowarstwowego dysku o
pojemno,ci 4,7 GB, jednak w wikszo,ci rozwi#za% pojemno,. nagrywanego
dysku jest nieco mniejsza.
Poza standardami DVD-R i DVD-RAM powstaje obecnie tak)e kilka innych
rozwi#za%, znajduj#cych si na r)nych etapach projektowania. DVD+RW, zwane
tak)e DVD Phase Change Rewritable jest konkurencyjnym formatem
proponowanym przez firmy Philips, Sony o Hewlett-Packard. Jest w wikszym
stopniu oparty na CD-RW i jest niezgodny z DVD-RAM, mimo )e napdy
DVD+RW potrafi# odczytywa. dyski DVD-ROM i p(yty CD-ROM.
Pioneer posiada w(asny format dyskw wielokrotnego zapisu, zwany DVD-R/W,
ktry tak)e korzysta z technologii zmiany fazy i jest nieco bardziej zgodny ni)
DVD-RAM. G(wny problem z posiadaniem zbyt wielu specyfikacji dla
podstawowej technologii polega na podziale przemys(u. Wtedy problemem jest
powszechne zaakceptowanie nawet najlepszej specyfikacji, zapewniaj#cej
najwiksze mo)liwo,ci.
Multimedia CD-ROM
S#owo Multimedia" nie oznacza tu &adnego okre.lonego standardu, lecz jest
terminem opisowym. Ka&da p#yta CD zawieraj$ca tekst z grafik$, d4wikiem
lub obrazem wideo jest z definicji multimedialna (multi-" w znaczeniu
wielo-"). Multimedialne p#yty CD produkowane sad#a r&nych systemw
operacyjnych, takich jak DOS, Macintosh System 7, Windows, OS/2 i UNIX w
wielu r&nych formatach
Jesieni# 1991 r. konsorcjum producentw sprztu i oprogramowania, ktremu
przewodzi(a firma Microsoft, og(osi(o utworzenie Rady ds. Marketingu
Multimedia PC (Multimedia PC Marketing Councii). Rada ta przedstawi(a
platform zalecan# do wprowadzania technik multimedialnych w komputerach
osobistych, dziki czemu, w miar jak coraz to nowe firmy deklarowa(y ch.
stosowania si do jej wymogw, coraz wicej produkowanego sprztu i
oprogramowania by(o zgodne z przedstawionymi w niej specyfikacjami. Rada
MPC zaproponowa(a minima wymogw sprztowych dla napdw CD-ROM
zgodnych z MPC. S# one nastpuj#ce:
Szybko,. transferu MPC poziom l MPC poziom 2 MPC poziom 3 danych
dla poszcz- Szybko,. Szybko,. Szybko,. glnych specyfikacji
pojedyncza napdu podwjna napdu poczwrna napdu
1redni czas dostpu l 000 ms 400 ms 200 ms
Dzi, nie warto kupowa. napdu, ktry nie spe(nia wymogw okre,lonych przez
poziom 3 specyfikacji MPC, a zaleca si zakup takich napdw, ktrych
wydajno,. jest wy)sza od okre,lonej przez ten standard.
MPC CD-ROM jest konwencj#, ktra w systemie operacyjnym Microsoft
Windows umo)liwia zapisywanie i synchronizowanie d0wikw, animacji, filmw
oraz tekstu odtwarzanych z danych pobranych z CD-ROM-u z ni# zgodnego.
Microsoft stworzy( interfejs programowy pozwalaj#cy producentom
oprogramowania organizowa. dane na CD-ROM-ach w taki sposb, aby dane
mog(y by. z nich przesy(ane bezpo,rednio do systemu Windows i tam
przetworzone.
Prosz zauwa)y., )e z dyskw oznaczonych jako MPC w systemie Windows 3.0
lub wy)szym mo)na korzysta. przy u)yciu Microsoft Multimedia Extensions
(MME), a w systemie OS/2 przy u)yciu MMPM. Ka)dy napd spe(niaj#cy
minimalne wymagania techniczne Rady MPC powinien odczytywa. CD-ROM-y
MPC.
Muzyczne odtwarzacze p(yt kompaktowych przesy(aj# d0wik do wzmacniacza
jednostajn# okre,lon# prdko,ci#. Obecnie produkowane napdy CD-ROM
podczas odtwarzania danych potrafi# obraca. p(yt# z du)o wikszymi
prdko,ciami. Minimalna prdko,. napdu obecnie zalecana jest rwna
czterokrotno,ci tej prdko,ci. Korzysta z tego wiele aplikacji, takich jak filmy
wideo, dla ktrych dziki temu strumie% danych dostarczany do procesora jest
sta(y, co pozwala na p(ynne przetwarzanie kolejnych klatek filmu. Niektre
sterowniki nie wyposa)one w technologi wysokiej jako,ci, zw(aszcza te bez
mo)liwo,ci buforowania, bd# odtwarza. filmy wideo nierwno i w sposb
urywany.
Instalowanie napdu
Podejmujesz decyzj co do rodzaju u&ywanego napdu, zamawiasz go i zostaje
on dostarczony do Twoich drzwi, wzgldnie idziesz do sklepu i przynosisz go
stamt$d osobi.cie. Co dalej?
Od Ciebie zale)y, czy zainstalowanie napdu CD-ROM bdzie (atwe. Je,li proces
przemy,lisz i zaplanujesz, powinien on przebiec bezproblemowo. Niniejszy
podrozdzia( ma pomc przy instalowaniu typowego napdu wewntrznego (SCSI
lub ID:) lub zewntrznego (tylko SCSI), podaj#c przy tym wskazwki, ktrych
pr)no szuka. w instrukcjach obs(ugi. Nawet zainstalowanie samego urz#dzenia
czsto nie wystarcza do tego, by mc z niego korzysta. (chyba )e sterownik do
niego dostarczany jest wraz z Windows). Czsto w tym celu trzeba jeszcze
zainstalowa. specjalne oprogramowanie.
Unikanie konfliktw: poustawiaj swoje karty
Niezale)nie od sposobu instalowania napdu - zewntrznego, czy te)
wewntrznego -przed instalacj# nale)y sprawdzi. ustawienia kontrolera napdu
CD-ROM. Najprawdopodobniej napd CD-ROM bdziesz do(#cza. do
istniej#cego ju) kontrolera SCSI lub ID:. A je,li tak, to kontroler bdzie ju)
ustawiony tak, aby nie powodowa. konfliktw z pozosta(ymi urz#dzeniami
systemu. Wtedy wystarczy do(#czy. CD-ROM do istniej#cej magistrali. Je,li
odpowiedniego kontrolera nie ma jeszcze w systemie, trzeba bdzie go pod(#czy. i
skonfigurowa. jego:
IRQ,
kana( DM6
oraz adresy portw I/O.
Wicej informacji na temat konkretnych napdw ID: lub SCSI znajdziesz w
rozdziale Interfejsy dysku twardego".
Konfigurowanie napdu
Odpowiednie skonfigurowanie nowego CD-ROM-ujest niezbdne do jego
poprawnego funkcjonowania. Obejrzyj nowy napd (patrz rys. 17.7) i znajd0
umieszczone na nim zworki (je,li s#). Ustawienia zworek napdw ID: s# zwykle
nastpuj#ce:
Slave Master
Rysunek 17.7.
Zl,cza interfejsu typowego wewn!trznego nap!du
ID6 CD-ROM


4-pinowe
(stykowe)
z#$cze
zasilania

jako napd podstawowy (master) na dodatkowym z(#czu ID:,
jako napd dodatkowy (slave) do napdu dysku twardego.
Je,li napd CD-ROM ma by. jedynym dodatkowym interfejsem EIDE, fabryczne
ustawienia zworek s# najcz,ciej odpowiednie (patrz rys. 17.8) i nie trzeba ich
zmienia..


Je,li jednak chcesz u)ywa. CD-ROM-u jako napdu dodatkowego, czyli jako
drugiego na okre,lonej magistrali ID:, upewnij si, )e jego zworki okre,laj# go
jako napd slave", a dysk twardy ustaw jako napd master". W wikszo,ci
przypadkw napd CD-ROM okre,lony zostanie jako nastpny dysk logiczny. Je,li
w komputerze zainstalowany masz jeden dysk twardy z jedn# tylko partycj#,
napdowi CD-ROM przypisana zostanie najpewniej litera D:".
Napdy SCSI s# nieco (atwiejsze do ustawienia, poniewa) wystarczy wybra. dla
urz#dzenia odpowiedni numer identyfikacyjny ID. Zwykle dysk startowy
(najcz,ciej dysk C:) w systemie SCSI okre,lony jest jako 1DO, a kontroler ma
numer ID7. Ka)demu urz#dzeniu przypisa. mo)na jednak dowolny numer ID. Je,li
napd SCSI przy(#czony jest na ko%cu szyny SCSI, bdzie rwnie) trzeba dokona.
terminacji napdu.
Napd SCSI CD-ROM mo)na zainstalowa. w systemie z dyskiem twardym typu
IDE/EIDE. Napd CD bdzie wtedy wymaga. pod(#czenia do kotrolera SCSI. Niektre
karty muzyczne maj# wbudowane z(#cze SCSI.
Rysunek 17.8.
Wbudowany interfejs
EIDE : glwnym i
dodatkowym :l,c:em IDE
Dodatkowe
z#$cze IDE
G#wne
z#$cze IDE
Pod#$czanie zewntrznego napdu (SCSI) CD-ROM
Rozpakuj ostro)nie napd CD-ROM. W opakowaniu napdu zewntrznego
powinny si znajdowa. nastpuj#ce elementy:
napd CD-ROM,
kabel kontrolera SCSI,
kontroler SCSI (opcjonalnie).
Elementy te stanowi# minimum niezbdne do uruchomienia napdu. W pude(ku
mog# rwnie) by. zamieszczone: kasetka na p(yt CD (o ile napd u)ywa
kasetowego mechanizmu ich (adowania), podrcznik u)ytkownika lub instrukcja
obs(ugi do kontrolera oraz p(yta CD przedstawiaj#ca mo)liwo,ci napdu.
Spjrz na miejsce, w ktrym znajduje si komputer. Gdzie bdzie si znajdowa(
napd CD? Czy kabel SCSI jest wystarczaj#co d(ugi? Pamitaj, )e napd trzeba
jeszcze bdzie pod(#czy. do 0rd(a zasilania. Wtyczk zasilania napdu dobrze
wetkn#. w listw gniazd elektrycznych z ochron# przed spadkami napicia.
Jeden koniec dostarczonego z napdem kabla SCSI wetknij w odpowiednie
gniazdo napdu, a drugi - do z(#cza SCSI kontrolera. Wikszo,. napdw
zewntrznych ma z ty(u dwa z(#cza - z komputerem mog# by. po(#czone przez
dowolny z nich (patrz rys. 17.9). Mo)liwo,. pod(#czenia dodatkowego z(#cza
omwiona jest w punktach zamieszczonych poni)ej. Je,li gniazda kontrolera lub
napdu zaopatrzone s# w metalowe klipsy, po(#czenie zabezpiecz za ich pomoc#.
Po stronie kontrolera niektrych kabli SCSI dostarczanych z 16-bitowymi
kontrolerami Future Domain znajduje si mikroz(#cze, ktre wystarczy wcisn#. w
odpowiednie miejsce.


Zewntrzne z#$cza SCSI CD
Z ty(u zewntrznego napdu SCSI CD-ROM powinien si rwnie) znajdowa.
prze(#cznik wyboru numeru SCSI ID. To w(a,nie za pomoc# tego prze(#cznika
okre,lany jest numer identyfikacyjny napdu nadawany mu na czas wsp(pracy z
kontrolerem. Najcz,ciej domy,ln# warto,ci# kontrolera jest SCSI ID 7. Napdowi
CD-ROM nadaj dowolny inny numer (na przyk(ad 4,5 lub 6). Jedyna zasada, ktrej
nale)y przy tym przestrzega., g(osi, )e urz#dzeniu nie nale)y nadawa. numeru ID
zajmowanego ju) przez inn# kart lub urz#dzenie pod(#czone do tego samego
kontrolera SCSI.
Rysunek 17.9.
Zl,cza SCSi nap!du CD-ROM starszego
typu Centronics
Instalowanie napdw wewntrznych
Rozpakuj pude(ko, w ktrym znajduje si napd wewntrzny. W opakowaniu
powinny si znajdowa. nastpuj#ce elementy:
napd,
kabel zasilania,
karta interfejsu SCSI (opcjonalnie),
wewntrzny kabel IDE/SCS1,
wewntrzny kabel audio CD,
dyskietki lub p(yty CD ze sterownikiem urz#dzenia i podrcznikiem
u)ytkownika,
szyny monta)owe i/lub ,ruby do monta)u napdu.
Do zestawu do(#czony mo)e rwnie) by. rozga!zia': zasilania - wi#zka
przewodw zako%czona plastykowymi z(#czami na ka)dym ze swoich trzech
ko%cw, a tak)e kasetka na p(yty CD (o ile napd u)ywa takiego mechanizmu ich
(adowania) i podrcznik u)ytkownika.
Upewnij si, )e komputer jest wy(#czony, i zdejmij pokryw jego obudowy. Przed
wci,niciem karty kontrolera w odpowiednie gniazdo p(yty g(wnej do(#cz do niej
kabel SCSI (patrz rys. 17.10).

Rysunek 17.10.
Sposb l,czenia
kabla :
kontrolerem
SCSI
Z#$cze
brzegowe
karty
Kabel


Oznacze
nie pinu
1
Kabel a z#$cze brzegowe karty
Oba ko%ce kabla powinny by. identyczne. Jedna strona takiego kabla powinna by.
oznaczona czerwon# kropkowan# lini#". Strona ta jest stron# z(#cza pinu numer 1
i u(atwia okre,lenie prawid(owego sposobu osadzenia kabla w z(#czu kontrolera
oraz napdu. Niektre z(#cza wyposa)one s# w z#bek znajduj#cy si po jednej jego
stronie. Uniemo)liwia to niepoprawne zorientowanie kabla w gniazdach kontrolera
i napdu. Kable nie oznaczone powinny by. wpinane w odpowiednie gniazda
wed(ug wskaza% pinu numer l (czyli czerwonych kropek).
Po jednej stronie kontrolera SCSI znajduje si podwjny rz#d 50 pinw o kolorze
mosi#dzu - to w(a,nie jest z(#cze brzegowe karty. Ma(# czcionk# u do(u tego z(#cza
naniesione s# przynajmniej dwa numery: l i 50 - oznaczaj# one odpowiadaj#ce im
piny. Kabel nale)y ostro)nie wpi#. w z(#cze tak, aby jego oznaczona kolorem
czerwonym strona znajdowa(a si po stronie pinu numer l. Zamocowawszy kabel
mo)na osadzi. kart kontrolera w odpowiednim z(#czu p(yty g(wnej,
pozostawiaj#c - na razie - w spokoju koniec kabla przy(#czany do napdu.
Teraz mo)esz wybra. wolny s(ot w obudowie komputera, w ktrym zamontujesz
wewntrzny napd CD-ROM. Upewnij si, )e jest on (atwo dostpny i )e dostp do
niego nie jest utrudniony. Jako )e bdziesz czsto wk(ada. do niego p(yty CD,
miejsce z przodu napdu na odleg(o,. przedramienia powinno by. wolne.
Wyci#gnij pokryw czo(ow#. Wewn#trz wnki, w ktrej zamontujesz napd,
znajdziesz zapewne metalowy stela) z otworami, do ktrego przymocowuje si
napd. Je,li w obudowie napdu znajduj# si otworki, a napd pasuje do stela)u,
rama monta)owa nie bdzie potrzebna. Je,li jednak napdu nie mo)na dobrze
zamocowa. w stela)u, nale)y najpierw przymocowa. ramk do obudowy napdu, a
nastpnie ca(o,. wsun#. do wnki i zabezpieczy. przed przesuwaniem za pomoc#
czterech ,rub - dwch z ka)dej strony. Je,li otwory napdu lub ramki monta)owej
nie pokrywaj# si dok(adnie z otworami stela)u obudowy komputera, przymocuj
napd przynajmniej za pomoc# dwch ,rub -po jednej z ka)dej strony. Solidne
zamocowanie napdu w obudowie komputera jest bardzo wa)ne, jako )e do napdu
bdzie wsuwane i wyci#gane z niego bardzo wiele p(yt.
Nastpnie, w sposb analogiczny do przedstawionego powy)ej, po(#cz oznaczon#
kolorem czerwonym stron kabla z pinem l z(#cza brzegowego napdu. To, ktry
pin jest ma numer l, wska)e Ci instrukcja obs(ugi lub oznaczenie naniesione
bezpo,rednio na z(#cze.
Z ty(u napdu CD znajduje si gniazdo zasilania. W obudowie komputera, zwykle
z ty(u dysku twardego lub stacji dyskw elastycznych, znajduj# si przewody
zasilania -wi#zki czerwonych i )(tych przewodw zako%czone na ko%cu
plastykowymi z(#czkami. Czsto okazuje si, )e ktry, z tych przewodw w
komputerze nie jest pod(#czony. Je,li i Ty masz wolny przewd zasilania, pod(#cz
go do odpowiedniego gniazda znajduj#cego si z ty(u napdu CD-ROM. Przewody
takie zawsze maj# tylko jeden wolny koniec (drugi jest schowany w puszcze
zasilacza - przyp. t(um.). Je,li w komputerze nie ma )adnych wolnych przewodw,
do zasilenia napdu musisz u)y. rozdzielacza (patrz rys. 17.11). W takiej sytuacji
roz(#cz kabel zasilania napdu dyskietek i przy(#cz do niego rozdzielacz. Jeden z
wolnych ko%cw przy(#cz z powrotem do napdu dyskietek, a drugi do napdu
CD-ROM.


W ten sposb najlepiej podebra2 pr$d napdowi dyskietek. Napd dysku
twardego zwykle wymaga wicej energii i jest czulszy na wsp#dzielenie
zasilania ni& napd dyskietek. Je.li jednak nie ma innego wyj.cia - na przyk#ad
rozdzielacz i kabel danych nie sigaj$ do miejsca, w ktrym napd jest
zamontowany, to mo&esz rozdzieli2 ka&dy inny przewd - o ile nie zosta# on ju&
wcze.niej rozdzielony. Sprawd4 wic przy okazji, czy kable zasilania nie s$
obci$&one podwjnym rozdzia#em energii.
Nie zamykaj jednak jeszcze pokrywy obudowy. Zanim j# zamkniesz, upewnij si,
)e wszystkie urz#dzenia w jej wntrzu dzia(aj# poprawnie. Aby jednak nowo
zainstalowany napd CD-ROM mg( dzia(a. poprawnie, trzeba jeszcze bdzie
zainstalowa. odpowiednie sterowniki programowe do niego.
Magistrale SCSI: wewntrzna, zewntrzna, po cz.ci z ka&dej
strony
Pamitasz zapewne, )e podstawow# przyczyn#, dla ktrej warto u)ywa. kontrolera
SCSI z napdem CD-ROM, jest mo)liwo,. do(#czania wielu urz#dze% do jednego
kontrolera, co pozwala na wykorzystanie zwolnionych dziki temu slotw
komputera do innych celw i ograniczenie mordgi zwi#zanej z dostosowywaniem
IRQ, DM6 oraz adresw I/O systemu.
Do takiej magistrali mo)na rwnie) do(#cza. skanery, streamery i inne urz#dzenia
peryferyjne (patrz rys. 17.12). Pamita. przy tym wystarczy. odpowiedniej jej
terminacji.
Rysunek 17.11.
Rozdziela':
przewodu zasilania


Streamer
Przyk#ad pierwszy: wszystkie pod#$czone urz$dzenia SCSI s$
zewntrzne
Za()my, )e w komputerze zainstalowany zosta( napd SCSI CD-ROM, a
nastpnie do tylnego z(#cza napdu do(#czony zosta( SCSI streamer. Wtedy
pierwszym urz#dzeniem magistrali SCSI bdzie SCSI kontroler. Wikszo,.
nowych kontrolerw posiada zdolno,. autoterminac/i, co oznacza, )e same si
automatycznie terminuj# w razie znalezienia si na ko%cu magistrali SCSI.
W sytuacji z przyk(adu napd zewntrzny po(#czony jest z kontrolerem za pomoc#
zewntrznego kabla SCSI. Streamer do(#czony jest do osobnego gniazda SCSI
napdu CD-ROM. W takiej sytuacji nale)y dokona. terminacji streamera.
Wikszo,. zewntrznych urz#dze% SCSI terminuje si za pomoc# nasadek
(czapeczek) SCSI wpinanych w nie u)ywane z(#cze SCSI terminowanego
urz#dzenia. Dostpne s# dwa rodzaje takich z(#czek: nasadka SCSI oraz terminator
przej,ciowy. Nasadka przykrywa z(#cze SCSI uniemo)liwiaj#c wpicie w nie
innego kabla SCSI. Umo)liwia to natomiast wyposa)ony w wolne z(#cze
terminator przej,ciowy, ktry musi by. zastosowany, je,li zewntrzne urz#dzenie
SCSI ma tylko jedno z(#cze SCSI. Wtedy za pomoc# terminatora przej,ciowego
dokona. mo)na jednocze,nie pod(#czenia i terminacji takiego urz#dzenia.
Przyk#ad drugi: wszystkie pod#$czone urz$dzenia SCSI s$
wewntrzne
W tej sytuacji obowi#zuj# te same, co powy)ej, zasady: ka)de urz#dzenie musi
mie. numer SCSI ID, a pierwsze i ostatnie z tych urz#dze% musz# by.
terminowane. W przypadku urz#dze% wewntrznych SCSI nale)y jednak
sprawdzi., czy terminacja zosta(a odpowiednio przeprowadzona. Urz#dzenia
wewntrzne wyposa)one s# w zestawy rezystorw terminuj#cych podobnych do
tych, ktre znajduj# si na karcie kontrolera. Ka)de wewntrzne urz#dzenie SCSI,
ktre ma by. zainstalowane jako ostatnie urz#dzenie magistrali, musi mie.
rezystory terminuj#ce, ktre nale)y odpowiednio pozwiera.. Zworki urz#dzenia
do(#czanego w ,rodku magistrali powinny by. tak ustawione, aby nie powodowa(y
terminacji. Kontroler umieszczony na ko%cu magistrali najcz,ciej samodzielnie
dokonuje samoterminacji i po(o)enia jego zworek nie nale)y zmienia..
Rysunek 17.12.
Magistrala SCSI z urz,dzeniami pod,czonymi do
jednego kontrolera
Wraz z wikszo.ci$ wewntrznych urz$dze+ SCSI standardowo do-
starczane s$ zworki lub prze#$czniki DIP. Sprawd4 w instrukcji
obs#ugi, gdzie powinny si one znajdowa2. Jedno urz$dzenie mo&e
wymaga2 u&ycia kilku takich rezystorw.
Przyk#ad trzeci: cz.2 pod#$czonych urz$dze+ SCSI jest
wewntrzna, a cz.2 - zewntrzna
Do wcze,niej przedstawionych zasad stosuj si rwnie), gdy cz,. pod(#czanych
urz#dze% SCSI jest wewntrzna, a cz,. ~ zewntrzna. Na rysunku 17.13
przedstawione s# r)ne sposoby po(#czenia napdu CD-ROM, streamera i
kontrolera SCSI. Schemat pierwszy przedstawia sposb po(#czenia tych urz#dze%,
gdy napd CD i streamer s# urz#dzeniami zewntrznymi. Schemat drugi ilustruje
sposb po(#czenia z kontrolerem wewntrznego napdu i wewntrznego streamera.
Natomiast schemat ostatni opisuje sytuacj, w ktrej jedno z urz#dze% jest
zewntrzne, a drugie wewntrzne.


Terminator (rezystor terminuj$cy)

Rezystory terminuj$ce wy#$czone
Podczas pos#ugiwania si kart$ kontrolera, jak i ka&d$ inn$ kart$,
zachowaj szczegln$ ostro&no.2. Upewnij si, &e sam jeste. uziemiony
(uziemiona). Do zmieniania pozycji rezystorw terminuj$cych
szczeglnie przydatne s$ specjalne pincety. Warto te& zwrci2 uwag,
aby z$bki rezystorw nie uleg#y zgiciu, gdy& nie#atwo jest je p4niej
wyprostowa2, #atwo natomiast z#ama2.
Rysunek 17.13.
Pr:yklady r)nych
sposobw l,c:enia
iirz,d:e. SCSI
Terminator (rezystor
terminuj$cy)
Terminator (rezystor
terminuj$cy)


Terminator (rezystor
terminuj$cy)


Terminator (rezystor
terminuj$cy)
Terminator (rezystor
terminuj#cy)
Oprogramowanie CD-ROM-u
Po odpowiednim skonfigurowaniu karty kontrolera wykona. mo)na ostatni krok
procesu instalacji napdu, jakim jest zainstalowanie oprogramowania CD-ROM-u.
Do poprawnego zainstalowania napdu CD-ROM potrzebne s# nastpuj#ce trzy
elementy:
Sterownik kontrolera napdu SCSI (napdy CD-ROM typu ATAPI ID: ste-
rownika nie potrzebuj#). Sterowniki najpopularniejszych kontrolerw SCSI
s# wbudowane w Windows 95.
Sterownik SCSI do zainstalowanego, ,ci,le okre,lonego napdu CD-ROM.
Zarwno sterownik ASP1 (Advanced SCSI Programming Interface), jak i
ATAPI (AT Attachment Packet Interface) ID: dla napdu CD-ROM
wbudowane s# w Windows 95.
MSCDEX (Microsoft CD Extensions for DOS), ktry do Windows 95
w(#czony jest pod nazw# CDFS VxD.
Je,li systemem operacyjnym u)ywanego komputera jest nadal DOS, pierwsze dwa
sterowniki mo)esz za(adowa. do systemu umieszczaj#c odpowiednie linie polece%
w pliku CONFIG.SYS. MSCDEX, czyli rozszerzenie DOS-owe jest plikiem
wykonywalnym do(#czanym do systemu za po,rednictwem pliku
AUTOEXEC.BAT. Je,li w komputerze zainstalowany jest Windows 95 (lub
nowszy), pliku MSCDEX nie potrzebujesz (chyba )e zamierzasz gra. w gry DOS-
owe), gdy) Windows automatycznie rozpozna napd podczas uruchamiania
komputera i poprosi o wgranie sterownikw do niego, o ile nie znajdzie ich w,rd
sterownikw wbudowanych w Windows.
Je,li do komputera dzia(aj#cego pod Windows 95 (lub wicej) do(#czasz napd
CD-ROM odpowiadaj#cy specyfikacji ATAPI ID:, nie musisz wykonywa. w
ogle )adnych czynno,ci. Wszystkie sterowniki potrzebne do tego rodzaju napdu,
w(#cznie ze sterownikami ATAPI oraz CDFS VxD s# wbudowane w ten system
operacyjny.
Je,li natomiast pod Windows 95 korzystasz z napdu SCSI CD-ROM, trzeba
jeszcze bdzie zainstalowa. sterownik ASP1 odpowiadaj#cy typowi
zainstalowanego przez Ciebie napdu SCSI CD-ROM. Sterownik ASP1
najcz,ciej tworzony jest przez producenta napdu i jest do tego urz#dzenia zwykle
do(#czany. Rwnie) do Windows 95 do(#czone s# sterowniki najpopularniejszych
typw kontrolerw SCSI, a system ten automatycznie przeprowadza instalacj
sterownika CDFS VxD urz#dze% wirtualnych.
DOS-owy sterownik kontrolera SCSI
Ka)dy model kontrolera wymaga odpowiedniego sterownika umo)liwiaj#cego
komunikacj pomidzy komputerem i interfejsem SCSI. Sterowniki te s#
najcz,ciej zgodne ze standardem ASP1. Sterowniki ASP1 napdu i kontrolera
kontaktuj# si ze sob# i umo)liwiaj# komunikacj pomidzy tymi dwoma
urz#dzeniami. Zwykle sterowniki te dostarczane s# wraz z urz#dzeniami, do
ktrych obs(ugi maj# s(u)y.. Z urz#dzeniami tymi najcz,ciej dostarczane s#
rwnie) instrukcje obs(ugi u(atwiaj#ce poprawne przeprowadzenie instalacji.
Sterownik urz#dzenia SCSI mo)na w razie potrzeby doda. w(asnorcznie do pliku
CONFIG.SYS w nastpuj#cy sposb:
Na pocz#tku pliku CONFIG.SYS nale)y dopisa. pe(n# ,cie)k wraz z nazw# pliku
za wier#j#cego sterownik, poprzedzon# poleceniem DEVICE=", np.:
DEVICE=C:\KATALOG\*SCSI.SYS
gdzie zamiast C: \KATALOG\ nale)y wpisa. nazw katalogu, w ktrym zapisany
zosta plik ze sterownikami ASPI. a zamiast *SCSI. SYS - faktyczn# nazw tego
pliku. D< linii tej mo)na dopisywa. polecenia dodatkowe, o ile oczywi,cie
okre,lony sterownil obs(uguje ich wykonywanie. Polecenia te mog# by.
zapisywane w postaci prze(#cznikw i umo)liwiaj# wykonywanie funkcji
dodatkowych, takich jak na przyk(ad przedstawiana stopnia zaawansowania
procesu (adowania sterownika.
DOS-owy sterownik napdu CD-ROM
Rwnie) ten sterownik powinien by. cz,ci# zestawu instalacyjnego za(#czonego z
napdem. Je,li nie jest, skontaktuj si z producentem napdu i popro, go o dostanie
sterowniki odpowiedniego dla posiadanego kontrolera SCSI.
Razem ze sterownikiem urz#dzenia powinien by. dostarczony tak)e program
instalacyjna u(atwiaj#cy interakcyjne okre,lenie adresw pamici I/O kontrolera
SCSI, do ktrego do(#czony zosta( instalowany napd. Sterownik ten umo)liwia
prowadzenie za po,rednictwem magistrali SCSI komunikacji midzy napdem CD
i komputerem.
Programy instalacyjne zwykle dodaj# do pliku CONFIG.SYS lini podobn# do tej:
DEVICE=C:\KATALOG\*CDROM.SYS /D:mscd001
gdzie zamiast C: \KATALOG\*CDROM.SYS nale)y wpisa. nazw i pe(n# ,cie)k
pliku, w ktrym znajduje si odpowiedni sterownik.
Prosz zwrci. uwag na prze(#cznik /D:mscd001 do(#czony do polecenia.
Okre,la on sterownik CD-ROM-u, ktrego polecenie dotyczy jako sterownik
pierwszego i jedynego napdu CD-ROM w systemie. Ta cz,. polecenia s(u)y
sterownikowi Microsoft DOS Extension, ktry w ten w(a,nie sposb okre,la
napdy CD-ROM.
MSCDEX: korzystanie z napdu CD w systemie DOS
Microsoft CD Extensions for DOS (czyli MSCDEX, czyli Rozszerzenia CD
Microsoftu dla DOS) umo)liwiaj# systemowi DOS identyfikacj i korzystanie z
danych odczytanych przez napd CD-ROM z w(o)onego do% dysku. Podczas
tworzenia systemu DOS nie uwzgldniono (bo jak)e?) nie istniej#cej wwczas
jeszcze technologii CD-ROM, w zwi#zku z czym polecenia s(u)#ce jej obs(udze
nie s# cz,ci# podstawowego ,rodowiska operacyjnego. Dlatego konieczne jest
odwo(ywanie si do rozszerze%, o ktrych mowa. Jednak dziki temu, w miar
zmian technologii CD-ROM mo)na tworzy. kolejne wersje rozszerze% MSCDEX
niezale)nie od systemu DOS. Na przyk(ad, wikszo,. wielosesyjnychi napdw
PhotoCD wymaga wersji 2.21 pliku MSCDEX.EXE, ktry zosta( specjalnie!
zmodyfikowany w stosunku do wersji poprzedniej, w celu uwzgldnienia obs(ugi
tego formatu dyskw CD.
Plik MSCDEX.EXE powinien by. do(#czony do zestawu oprogramowania
do(#czonego do napdu. Je,li nie jest, jego najnowsz# wersj mo)esz otrzyma.
bezpo,rednio z firmy Microsoft oraz z forum Microsoftu w sieci CompuSerye.
Je,li jeste, zarejestrowanym u)ytkownikiem systemu DOS, rozszerzenie
MSCDEX otrzymasz za darmo. Szczeg(owe warunki licencjonowania plikw
MSCDEX znajdziesz na dysku oraz w podrczniku u)ytkownika.
Program instalacyjny powinien do pliku AUTOEXEC.BAT doda. lini podobn#
do nastpuj#cej:
C:\WINDOWS\COMMAND\MSCDEX.EXE /d:mscd001
gdzie C:\WINDOWS\COMMAND okre,la ,cie)k, w ktrej plik MSCDEX.EXE
jest standardowo umieszczany. Cz,. polecenia oznaczona jako /d:mscd001 podaje
rozszerzeniu MSCDEX DOS-a nazw urz#dzenia okre,lonego w linii sterownika
napdu CD-ROM pliku CONFIG.SYS.
Nazwa nadana urz$dzeniu w pliku CONFIG.SYS oraz nazwa przekazana jako
parametr wywo#ania MSCDEX musi by2 taka sama. Powy&sze przyk#ady ilustruj$
sytuacj najbardziej standardow$. Urz$dzenie mo&e poprawnie funkcjonowa2
jedynie wtedy, gdy oba drivery odnosz$ si do jednego urz$dzenia - okre.lanego
przez jego nazw.
Mo)e si to wydawa. troch skomplikowane, ale w zasadzie nie chodzi o nic
innego, jak tylko o to, )e je)eli masz poprawnie zainstalowane trzy sterowniki:
kontrolera SCS1, napdu CD-ROM i rozszerze% MSCDEX, napd CD-ROM
bdzie dzia(a. tak, jak ka)dy inny napd czy dysk pod(#czony do systemu.
W tabeli 17.4 ujte zosta(y r)ne prze(#czniki dla pliku MSCDEX.EXE, ktre
do(#czy. mo)na na ko%cu linii polece%.
Tabela 17.4. Prze,czniki linii polece. dla MSCDEX
Prze#$cznik Funkcja
/V Skrt od ang. Verbose"; dodanie tego prze(#cznika do linii polece%
powoduje wy,wietlanie na ekranie podczas uruchamiania komputera
informacji dotycz#cych alokacji pamici, buforw, liter
przypisanych napdom oraz nazw sterownikw urz#dze%.
I3: <litera> S(u)y do przypisywania napdowi litery. Dodanie do linii polece%
na przyk(ad /L: G spowoduje przypisanie napdowi CD-ROM litery
G: Pod dwoma jednak warunkami: )e litera ta nie zosta(a przypisana
)adnemu innemu napdowi i )e w wyra)eniu lastdrive= w pliku
CONFIG.SYS podana bdzie ta (tu: G:) lub dowolna z
nastpuj#cych po niej liter alfabetu (aci%skiego (tu: od H: do Z:).
W podanym przyk(adzie wystarcza zapis lastdrive=g; wpisanie
natomiast w pliku CONFIG.SYS wyra)enia lastdrive=f
spowodowa(oby wyst#pienie b(du w przypadku prby przypisania
napdowi CD-ROM litery G: za pomoc# prze(#cznika/L:.
cd. na nast!pnej stronie
Tabela 17.4. cd. Prze!czniki linii polece- dla MSCDEX
Prze(#cznik Funkcja
/M: <liczba Umo)liwia buforowanie danych odczytywanych z CD-ROM-u, co
przy,piesza buforw> g(wnie pocz#tkowy dostp do katalogw
napdu (odczyt samych danych
w mniejszym stopniu). Do wikszo,ci zastosowa% wystarcza od 10 do 15 buforw.
Wszystko, co ponad to, jest przesad#. Ka)dy bowiem bufor zajmuje 2 kB pamici
RAM. Zatem dodanie prze(#cznika /M: 10 pozbawia komputer 20 kB tego typu
pamici, nie powoduj#c przy tym znacznego przyrostu wydajno,ci napdu, lecz
jedynie szybszy dostp pocz#tkowy do napdu i do du)ych blokw danych, ktre
potrafi# przyd(awi. powolny napd podczas odtwarzania filmw wideo.
Oczywi,cie, napdu z czasem dostpu rzdu 400 ms (szybko,. xl) nie uda si
zmieni. w demona szybko,ci przez dodanie 200 kB buforu. Je,li nie zostanie
okre,lona )adna liczba buforw, MSCDEX domy,lnie ustala j# na sze,., co
wystarcza wikszo,ci komputerw i napdw CD-ROM.
/E Powoduje za(adowanie wspomnianych powy)ej buforw do grnych
rejestrw pamici RAM, co zwalnia zajmowany przez nie obszar w
pamici podstawowej maj#cej jedynie 640 kB.
/K Umo)liwia obs(ug znakw Kanji (japo%skich).
/S Pozwala na wsp(dzielenie napdu CD-ROM w sieci peer-to-peer",
jaka tworzona jest na przyk(ad przez Windows for Workgroups.
Prosz zauwa)y., )e Windows 95 u)ywa wbudowanego sterownika CDFS (CD
File System - ang. system plikw dla CD), ktry zastpuje MSCDEX. CDFS
mo)na w Windows 95 konfigurowa. za pomoc# ustawie% Rejestru.
;adowanie oprogramowania
Jak ju) wcze,niej wspomnia(em, wraz z napdem dostarczone powinno zosta.
oprogramowanie instalacyjne kopiuj#ce pliki sterownika na dysk twardy. Powinno
ono rwnie) doda. odpowiednie linie polece% do plikw CONFIG.SYS i
ALJTOEXEC.BAT lub do pliku SYSTEM.DAT Rejestru Windows 95. Po
zako%czeniu procesu instalowania, komputer mo)na uruchomi. ponownie i
obserwowa., czy wy,wietlone zostan# komunikaty informuj#ce o poprawnym
za(adowaniu zainstalowanych sterownikw.
Gdy masz ju) pewno,., )e sterowniki s# do systemu (adowane poprawnie, w() do
napdu dysk CD-ROM z zapisanymi na nim informacjami i wydaj nastpuj#ce
polecenie:
DIR/W G:
Spowoduje ono wy,wietlenie zawarto,ci katalogu g(wnego dysku CD-ROM, o
ile napdowi CD-ROM, w ktrym dysk ten si znajduje, przypisana zosta(a litera
G:". Zamiast litery G:" mo)na oczywi,cie wpisa. dowoln# inn# liter, w wyniku
czego wy,wietlony zostanie katalog g(wny dysku ni# oznaczonego.
Napd CD-ROM bdzie wykonywa. wszelkie wydane mu przez Ciebie polecenia
poza poleceniami zapisu na dysk, jako )e p(yty CD s# no,nikami, ktre nie mog#
zosta. nad-pisane, wymazane ani sformatowane.
Je,li w wyniku wydania polecenia wy,wietlenia zawarto,ci katalogu dysku
logicznego oznaczonego liter# przypisan# napdowi CD-ROM ujrzysz na ekranie
zawarto,. w(o)onej do niego p(yty CD, oznacza to, )e proces instalacji napdu
CD-ROM uda(o Ci si zako%czy. pomy,lnie.
Teraz dopiero masz pewno,., )e po wy(#czeniu komputera i przykryciu go
obudow# nie trzeba bdzie jej ponownie zdejmowa..
CD-ROM a Microsoft Windows 3.x
Po pod(#czeniu napdu do komputera, informacji o napdzie dostarczaj#
systemowi Windows sterowniki napdu oraz DOS. Dostp do zawarto,ci CD-
ROM-u uzyskuje si za pomoc# dwukrotnego kliknicia jego ikony umieszczonej
obok ikon pozosta(ych napdw. Windows wie, )e dysk ten jest napdem CD-
ROM, dziki rozszerzeniom omwionym w poprzednich punktach tego rozdzia(u.
Podczas pracy w systemie Windows mo)na s(ucha. muzycznych p(yt
kompaktowych (p(yt audio CD) odtwarzanych przez napd CD-ROM. W tym celu
trzeba pod(#czy. do karty d0wikowej zarwno ten napd, jak i g(o,niki lub
pod(#czy. porty wyj,cia CD-ROM-u bezpo,rednio do wzmacniacza stereo.
Nastpnie w Panelu sterowania" systemu Windows nale)y wybra. ikon
Sterowniki". Je,li w,rd nich nie ma sterownika [MCI ] CD Audio, dodaj go
naciskaj#c przycisk Add" (lub - w polskiej wersji jzykowej - Dodaj").
Nastpnie do napdu CD-ROM w() dysk lub do napdu dyskw elastycznych -
dyskietk instalacyjn# Windows zawieraj#c# sterownik CDAUDIO. Gdy sterownik
ten wy,wietlony zostanie na li,cie zainstalowanych sterownikw, mo)esz po-
zamyka. otwarte okna (Sterowniki" i Panel sterowania").
Nastpnie kliknij ikon Media Player" (Odtwarzacz") i z menu Devices"
(Urz#dzenia") okna, ktre zostanie otwarte, wybierz pozycj CD" (D0wik
CD"). Je,li do napdu w(o)ona jest p(yta audio CD, w dolnej cz,ci odtwarzacza
wy,wietlone zostan# numery ,cie)ek (utworw muzycznych) znajduj#cych si na
niej. Pozosta(e kontrolki programowego odtwarzacza p(yt kompaktowych, takie
jak wybr ,cie)ki, odtwarzanie, pauza i inne, s# oznaczone tak, jak kontrolki jego
sprztowego odpowiednika znanego z wie) stereo.
Wielu producentw napdw CD-ROM wraz z napdami dostarcza oparte na
systemie DOS odtwarzacze p(yt audio-CD. Sposb instalowania tych programw
sprawd0 w instrukcji obs(ugi najcz,ciej zamieszczanej na dyskietkach
zawieraj#cych instalacyjne wersje tych programw.


Rysunekl7.14.
Tak wygl,da okno odtwarzacza, gdy do nap!du
CD-ROM wlozonyjest dysk audio CD
CD-ROM a Windows 95 i Windows NT 4.0
Zarwno Windows95, jak i NT maj# wbudowane praktycznie wszystkie sterowniki
niezbdne do uruchomienia i obs(ugi wikszo,ci napdw CD-ROM, co
automatyzuje i tym samym u(atwia oraz skraca proces instalowania
oprogramowania. Windows automatycznie rozpoznaje wikszo,. napdw ID:
CD-ROM, a po za(adowaniu odpowiedniego sterownika ASPI, rwnie) wikszo,.
napdw SCSI CD-ROM.
W systemach Windows 95/NT do istniej#cych ju) funkcji CD dodano kilka
nowych. Najwa)niejsz# z nich jest mo)liwo,. automatycznego odtwarzania p(yt
kompaktowych. Pozwala ona ods(ucha. dysk audio bez potrzeby uruchamiania
)adnego programu - wystarczy w(o)enie dysku do napdu - a w przypadku p(yt z
danymi (data CD) funkcja ta rozpoznaje, czy program znajduj#cy si na p(ycie
zosta( ju) w systemie zainstalowany -je,li nie, automatycznie rozpoczyna proces
instalacji. Je,li natomiast zosta(, uruchamia ona t aplikacj.
Dzia(anie funkcji automatycznego odtwarzania (Autoplay)jest bardzo proste. Po
w(o)eniu dysku do napdu, Windows wprawia dysk w ruch (obrotowy) i szuka na
nim pliku o nazwie AUTORUN.INF. Je,li go znajdzie, otwiera i wykonuje
polecenia w nim zapisane. Z tego wic wzgldu z funkcji automatycznego
odtwarzania mo)na korzysta. tylko w przypadku nowych dyskw, na ktrych plik
AUTORUN.INF z odpowiednimi poleceniami bdzie si znajdowa.. Wikszo,.
firm obecnie produkuj#cych oprogramowanie na CD-ROM-ach bierze pod uwag'
dzia(anie funkcji automatycznego odtwarzania i zapisuje na dysku odpowiedni plik
AUTORUN.INF.
Opcj Autoplay" mo&na wy#$czy2 u&ywaj$c Panelu sterowania Windows 9x. W tym
celu uruchom podprogram System", nastpnie przejd4 do strony Mened&era
urz$dze+", pod.wietl Napd CD" i wci.nij przycisk W#a.ciwo.ci". Jedn$ ze stron
okna dialogowego, ktre si uka&e, bdzie strona Ustawienia". Wystarczy teraz
odznaczy2 opcj Automatycznie powiadom o w#o&eniu". W tej chwili system
Windows ju& nie bdzie automatycznie odczytywa# zawarto.ci pliku Autorun.inf".
Systemy Windows 95 oraz NT s# wyposa)one w now# wersj Odtwarzacza znan#
z Windows 3.x, dla odr)nienia nazwan# Odtwarzaczem CD. Aplikacja ta, tak
samo jak jej wcze,niejsza wersja, pozwala odtwarza. p(yty CD podczas pracy z
innymi programami, a oprcz tego ma kilka zaawansowanych funkcji
dodatkowych, takich jak przypadkowa kolejno,. utworw, mo)liwo,. edytowania
i zapisywania zmodyfikowanych list odtwa
rzania i inne.
Rozwi$zywanie problemw przysparzanych przez napdy CD-
ROM
Niektrzy s#dz#, )e dyski i napdy CD-ROM (optyczne) s# w porwnaniu do ich
magnetycznych odpowiednikw praktycznie niezniszczalne. W rzeczywisto,ci s#
one du)o mniej niezawodne ni) nowoczesne dyski twarde. Bo w(a,nie
niezawodno,. jest problemem trapi#cym wszystkie przeno,ne no,niki danych i
dyski CD-ROM nie stanowi# tu wyj#tku.
Najczstsz# przyczyn# problemw zarwno z napdami, jak i z dyskami CD-ROM
s# zarysowania, kurz i inne zabrudzenia. Ma(e ryski lub odciski palcw nie
powinny przeszkadza. laserowi podczas odczytywania danych, lecz zabrudzenia i
g(bsze rysy mog# zmienia. sposb odbijania si lasera i uniemo)liwia. poprawny
odczyt.
Czsto rozwi#zaniem problemw z odczytem zabrudzonego dysku jest
wyczyszczenie mikk# szmatk# jego spodniej strony. Nale)y przy tym uwa)a., by
podczas czyszczenia jej nie zarysowa.. Brud znajduj#cy si na powierzchni
dyskw najlepiej usuwa. za pomoc# ruchw rwnoleg(ych do promienia dysku,
dziki czemu ewentualne zarysowania, ktre powstan# podczas czyszczenia, bd#
po(o)one prostopadle do ,cie)ek, a nie wzd(u) nich, dziki czemu zak(cenia przez
nie powodowane bd# mo)liwie ma(e. Szmatka u)ywana do czyszczenia
powierzchni dysku mo)e by. zamoczona w dowolnym p(ynie, o ile oczywi,cie nie
rozpuszcza on plastyku. 1wietnie do tego celu nadaj# si wszelkiego rodzaju p(yny
do mycia szyb.
G(bokie rysy mog# by. wypolerowane. Mo)na je usuwa. za pomoc# ,rodkw do
czyszczenia plastykowych cz,ci samochodowych lub soczewek ,wiate( tylnych,
ktre s# dostpne w wielu sklepach z cz,ciami samochodowymi. Tego typu
preparaty zawieraj# (agodne substancje ,cierne u(atwiaj#ce usuwanie rys z
powierzchni plastykowych. Zazwyczaj preparaty opisane jako czyszcz#ce s#
mocniejsze od poleruj#cych, ktrych z kolei lepiej u)ywa. do nadawania dyskom
ostatecznego szlifu. Do usuwania p(ytszych rys w zasadzie powinny wystarczy.
preparaty poleruj#ce.
B(dy odczytu mog# si rwnie) zdarza., gdy na soczewkach skupiaj#cych wi#zk
lasera w napdzie CD-ROM osadzi si kurz. Napd i soczewki mo)na oczy,ci. za
pomoc# lekko spr)onego powietrza lub przy u)yciu zestaww do czyszczenia
odtwarzaczy kompaktowych (dostpne w wikszo,ci sklepw sprzedaj#cych
muzyczne p(yty kompaktowe).
Je,li zarwno dyski, jak i napd CD-ROM s# czyste, lecz pewnych dyskw nadal
nie mo)na odczyta., problem mo)e wynika. ze zbyt du)ej ich pojemno,ci.
Wczesne dyski CD-ROM mia(y pojemno,. 550 MB (co odpowiada 60 minutom
muzyki na p(ycie audio). Od pewnego czasu pojemno,. produkowanych dyskw
zosta(a zwikszona do 680 MB (odpowiednik 74 minut na p(ycie audio). Wiele
zatem starszych napdw CD-ROM, projektowanych z przeznaczeniem do
odczytu dyskw 550 MB, mo)e mie. trudno,ci z odczytywaniem informacji
znajduj#cych si na najbardziej zewntrznych cz,ciach ,cie)ki nowszych dyskw
o wikszej pojemno,ci. Problem ten mo)na czsto rozwi#za. zmieniaj#c wersj
oprogramowania lub sterownika napdu CD-ROM na nowsz#, a je,li to nie
pomaga - rozwi#zaniem pozostaje wymiana na nowszy samego napdu.
Nie tylko zbyt du)a, lecz rwnie) zbyt ma(a ilo,. informacji na dysku mo)e
czasem stanowi. problem. Niektre starsze napdy CD-ROM swj mechanizm
odczytu kalibruj# w oparciu o przypadkowo wybrany punkt na powierzchni dysku.
Je,li w punkcie tym dane nie s# zapisane, napd mo)e mie. problemy z
prawid(owym przeprowadzeniem kalibracji. Niektre starsze napdy mog# mie.
problem z poprawn# kalibracj# g(owic w oparciu na przyk(ad o dysk, na ktrym
dostarczana jest gra symulacyjna Microsoft Flight Simulator 5.1, gdy) na dysku
tym nie znajduje si zbyt wiele danych. Na szcz,cie modernizacja sterownika
zwykle wystarcza do poradzenia sobie z tego rodzaju problemem.
Wiele starszych napdw mo)e mie. problemy podczas wsp(pracy z systemem W
dows 95. Je,li sytuacja ta dotyczy rwnie) Ciebie, dowiedz si od producenta nap'
czy s# dostpne nowsze wersje sterownikw, ktre umo)liwi(yby rozwi#zanie
probler Przy cenach rzdu 200 (i mniej) z(otych za napd czsto bardziej op(aca si
wymi stary napd CD-ROM na nowy ni) kupowa. nowsze wersje
oprogramowania i grzel si przy wci#) przecie) starym i mniej wydajnym
napdzie.
Je,li masz problemy z jednym tylko, okre,lonym dyskiem, a nie z napdem w ogc
mog# one by. spowodowane uszkodzeniami dysku. Wymiana dysku na inny pozw
sprawdzi., czy przyczyn# problemu jest rzeczywi,cie napd.
Rozdzia# 18.
Urz$dzenia pamici masowej
Ilo,. danych zgromadzonych na dyskach komputerw osobistych mo)e by.
przyt(aczaj#ca. Jednak osoby posiadaj#ce du)e twarde dyski z licznymi
programami oraz te, ktre przetwarzaj# du)e ilo,ci danych, powinny zdawa. sobie
spraw z konieczno,ci ich cotygodniowej, a nawet codziennej archiwizacji.
Dodatkowym, wa)nym problemem staje si dostpna ilo,. miejsca na dane na
dysku. Niezale)nie od tego, do jakich celw jest wykorzystywany komputer, ilo,.
tego miejsca jest wci#) niewystarczaj#ca ze wzgldu na du)# liczb
zainstalowanych programw. Dlatego te) rzadko wykorzystywane dane powinny
by. archiwizowane na dodatkowym no,niku.
W rozdziale tym omwimy urz#dzenia s(u)#ce do archiwizowania danych, takie
jak stre-amery i napdy z wymiennymi no,nikami. S# one coraz cz,ciej
wykorzystywane w celu rozwi#zania problemu wci#) brakuj#cego miejsca na
dyskach oraz do przeprowadzania archiwizacji wielu megabajtw danych.
Napdy ta.mowe
Praktycznie ka)da ksi#)ka komputerowa porusza temat regularnej archiwizacji.
Archiwizacja jest konieczna ze wzgldu na mo)liwo,. trwa(ego uszkodzenia
danych b#d0 programw znajduj#cych si na twardym dysku, co czyni je
bezu)ytecznymi. Poni)ej przedstawiam najczstsze przyczyny powoduj#ce
uszkodzenia danych na dyskach:
wahania napicia;
zapisanie przez pomy(k pliku pod nazw# innego pliku; sformatowanie
twardego dysku zamiast dyskietki;
uszkodzenie twardego dysku. Konieczna jest wtedy instalacja nowego dysku
oraz programw dyskietka po dyskietce;
ca(kowite uszkodzenie komputera spowodowane powodzi#, po)arem,
uderzeniem pioruna, kradzie)#. Uderzenie pioruna w pobli)u biura lub
domu mo)e spowodowa. uszkodzenie uk(adw elektronicznych komputera,
a tak)e twardego dysku. Kradzie) rwnie) w pewien sposb niszczy"
komputer. Posiadanie aktualnego, pe(nego archiwum upraszcza proces
konfiguracji nowego komputera;
utrata danych spowodowana wirusem komputerowym. Pojedynczy wirus mo)e
uszkodzi. cenne pliki, a nawet ca(y dysk. Bior#c pod uwag fakt, )e ka)dego
miesi#ca pojawia si kilkaset nowych wirusw, )aden program antywirusowy nie
zapewni bezpiecze%stwa. Aktualne archiwum pozbawione wirusw pozwoli ci
wyj,. i z gorszej opresji.
Archiwum jest te) lekarstwem na zape(nione dyski oraz metod# na wymian
danych midzy komputerami. Poprzez archiwizowanie rzadko u)ywanych danych i
wykasowanie ich z dysku uzyskujesz dodatkow# woln# przestrze%. Je,li p0niej
bdziesz potrzebowa( jakiego, pliku, odzyskasz go z archiwum. Wysy(anie du)ej
ilo,ci danych z jednego miasta do innego mo)e by. w prosty sposb wykonane
poprzez nagranie danych na ta,m i wys(anie jej.
Ale i tak, mimo i) oglnie wiadomo, )e regularne archiwizowanie danych jest
bardzo wa)ne, wielu ludzi go nie wykonuje. Dzieje si tak g(wnie z powodu
konieczno,ci archiwizowania danych na dyskietki - trzeba by ich oko(o setki, aby
przenie,. wszystkie istotne dane i programy. Dok(adna ilo,. dyskietek zale)y od
tego, czy posiadany program archiwizuj#cy ma mo)liwo,. kompresji danych -
zarchiwizowane dane zajmuj# wtedy mniej miejsca ni) na twardym dysku.
Najprostszymi i najefektywniejszymi urz#dzeniami do archiwizacji danych s#
streamery. Posiadaj#c streamer, sk(adujesz dane na ta,mach wykorzystuj#c
odpowiednie oprogramowanie do wybrania napdw i plikw przeznaczonych do
archiwizacji. Wybrane pliki s# sk(adowane na tasiemce bezobs(ugowo. Kiedy
bdziesz chcia( odtworzy. dane z tasiemki, w(o)ysz j# do streamera, uruchomisz
program archiwizuj#cy i wybierzesz )#dane pliki.
W tym podrozdziale przedstawimy r)ne typy streamerw, ich mo)liwo,ci oraz
wymagania, jakie musi spe(nia. komputer w celu ich zainstalowania. Omwimy
nastpuj#ce problemy:
Powszechne standardy streamerw, z uwzgldnieniem napdw OIC-40 i OIC-
80
Ta,my do streamerw
Nowe streamery o du)ej pojemno,ci
Interfejsy
Standard QIC
Streamery przeno,ne
Oprogramowanie archiwizuj#ce
Historia powstania standardw archiwizacji z wykorzystaniem
napdw ta.mowych
Rozwj standardw archiwizacji na no,nikach ta,mowych przebiega podobnie
jak rozwj standardw innych elementw komputerowych. Wykorzystywanie
no,nikw ta,mowych sta(o si powszechn# praktyk# na d(ugo przed przyjciem
obecnych standardw. Pocz#tkowo wykorzystywano napdy ta,mowe podobne
do magnetofonw szpulowych. U)ywano w nich ta,my o szeroko,ci 1/4 cala, co
sta(o si w ko%cu standardem. Jednak ka)dy producent ta,m tworzy( w(asne
specyfikacje zapisu danych. R)nice obejmowa(y nie tylko ilo,. ,cie)ek i
gsto,. zapisu danych, ale rwnie) interfejs, za pomoc# ktrego pod(#cza(o si
napd do komputera.
W 1972 roku, ponad dziesi. lat przed wprowadzeniem pierwszego komputera
IBM, firma 3M wprowadzi(a pierwsze kasetki z ta,m# o szeroko,ci 1/4 cala,
przeznaczone do przechowywania danych. Kasetki mia(y rozmiary 6x4x5/8 cala.
Wewn#trz kasety ta,ma by(a nawinita na dwie szpulki. Podczas nagrywania i
odtwarzania ta,ma by(a przewijana z jednej szpulki na drug#. Ze wzgldu na du)#
niezawodno,. tych tasiemek, ros(o zapotrzebowanie na system archiwizacji
ta,mowej.
Z powodu braku standardu, tasiemek zapisanych na napdzie ta,mowym jednego
producenta z regu(y nie mo)na by(o odczyta. na napdzie innego producenta.
Dodatkowo producenci zmieniali wci#) sposb zapisu danych na ta,mach. Je,li
okre,lony model napdu ta,mowego uleg( uszkodzeniu, a producent zaprzesta(
jego produkcji i nie u)ywa ju) tego formatu zapisu danych, ta,my zapisane na
uszkodzonym napdzie pozostaj# bezu)yteczne a) do naprawienia tego napdu.
Je,li napdu nie bdzie mo)na naprawi., bezpowrotnie utracimy dane.
Podobnie jak w przypadku innych podzespo(w komputerowych, np. twardych
dyskw, kupuj#cy wymusili stworzenie standardu zapewniaj#cego odczytywanie
dowolnej ta,my na dowolnym napdzie.
Standard QIC
Oglny pd do standaryzacji doprowadzi( do utworzenia organizacji Ouarter-Inch
Car-tridge Drive Standards Inc., okre,lanej czasami jako Ouarter Inch Committee
(QIC). Pierwszy napd ta,mowy oparty na standardzie QIC powsta( w latach 1983-
84; by( to napd QIC-02 mieszcz#cy 60 MB danych na dziewiciu ,cie)kach na
ta,mie o d(ugo,ci ok. 90 m.
Ze wzgldu na trudno,ci z dostosowaniem rozmiaru kasetek 4x6x5/8 cala do 5,25-
calowych kieszeni komputerw osobistych, wprowadzono nowy standard ta,m, w
przybli)eniu o rozmiarach kasety magnetofonowej: 3,25x2,5x3/5 cala.
Te dwa rozmiary kaset s# obecnie wykorzystywane w napdach ta,mowych standardu QI
Dwuliterowe oznaczenie wskazuje, czy wykorzystywane s# kasetki pe(nowymiarow czy o
zmniejszonym rozmiarze. U)ywane kody to:
DC - data cartridge: kaseta o rozmiarach 4x6x5/8 cala,
MC - m i ni cartridge: kaseta o rozmiarach 3,25x2,5
X
3/5 cala.
Na przyk(ad QIC-5B-DC oznacza ta,m standardu QIC o pojemno,ci 5 GB w pe(nowymi
rowej kasecie, a QIC-5010-MC - ta,m o pojemno,ci 13 GB w kasecie o zmniejszony
rozmiarze.
Tabela 18. l zawiera powszechne formaty ta,m standardu QIC wraz z danymi technicznym
Tabela 18.1. Dane techniczne nap!dw ta$mowych standardu QIC Kasetki o
zmniejszonym rozmiarze (mini-cartridge) DC-2000 (przybli)one rozmiary
3.25x2,5x3/5 cala).

Nr
standardu
QIC
Pojemno,. tasiemki (bez kompresji/
z kompresj#)
Ilo$' Przybli)ona
pr!dko$' $cie)ek
transferu danych
Q1C-40

40 MB/60 MB

20 2-8 MB na minut

OIC-80

80MB/120MB

28 3-9 MB na minut

QIC-100
(przestarza(
y)
20 MB/40 MB

12 lub 24

QIC-128

86MB/I28MB

32

OIC-3010

255 MB

40 9 MB na minut

QIC-3020

500 MB

40 9 MB na minut

QIC-3030

555 MB

40

QIC-3040

840 MB

42 lub 52

OIC-3050

750 MB

40

QIC-3060 875 MB (nie produkowany)

38

QIC-3070

4 GB

144

OIC-3080

l,6 GB

50

OIC-3095

2-5 GB

72 30-60 MB na minut (l)

QIC-3110

2 GB

48

QIC-3210

2,3/5,7 GB

72 30 MB (l)
:


QIC-5010

13 GB

144

(1) Pojemno$' tasiemki zale)y od jej dugo$ci.
(2) Dlugos' tasiemki mo:e by' r)na w zale)no$ci od producenta. hpi
bit per inch - bitw na cal
W przeciwie%stwie do oznacze% programw, gdzie liczby oznaczaj# kolejne ich
wersje, cyfrowe oznaczenia w nazwach napdw ta,mowych wcale nie wskazuj#,
ktry napd jest najnowszy. Na przyk(ad oznaczenia QIC-100 i QIC-128 by(y
u)ywane w odniesieniu do starszych napdw, a QIC-40 i QIC-80 to wsp(czesne
napdy. Co wicej, liczby te czsto nie maj# )adnego zwi#zku z pojemno,ci# kaset
wykorzystywanych przez dany napd. Kasetki QIC-40 maj# pojemno,. 60 MB, a
kasetki QIC-80 - 120 MB.
Ta,my standardu QIC to no,niki magnetyczne najcz,ciej z tlenku )elazowego;
sposb zapisu danych przebiega podobnie jak w przypadku twardych dyskw, z
wykorzystaniem zmodyfikowanej modulacji czstotliwo,ci (MFM - modified
frec/uency modula-tiori) lub technologii RLL (run-length limited).
Gsto,.
zapisu danych

D(ugo,. tasiemki
(2)

Metoda zapisu
danych

Typ interfejsu

lOOOObpi

62.5/93.7 m

MFM

Kontroler napdu dyskietek lub specjalna
karta
14700bpi

62.5/93,7 m

MFM

Kontroler napdu dyskietek lub specjalna
karta
lOOOObpi

-

MFM

SCS1 (4) lub QIC

16000 bpi

-

MFM

SCS1 lub QIC

22000 bpi

91.5 m

MFM

Kontroler napdu dyskietek lub ID:

42000 bpi

122 m

MFM

Kontroler napdu dyskietek lub ID:

51000 bpi

84 m

MFM

SCSl-21ubQIC

41000 bpi

122 m

RLL

SCS1-2 lub QIC

-

90 m

RLL

SCSI-2 lub QIC

-

90 m

RLL

-

68000

90 m

RLL

SCSI-2 lub QIC

60000

-

RLL

SCSI-2 lub QIC

67733

R)na

RLL

SCSI-2 lub QIC

-

-

RLL

SCSI-2 lub QIC

60960

226 m

OCR

SCS1 lub SCSI-2

-

-

RLL

SCSI-2 lub QIC


Tabela 18.1. cd. Dane techniczne nap!dw ta$mowych standardu QIC Kasety standardu
OlC-penowymiarowe. DC-300a/DC-600/DC-6000 (przybli)one rozmiary
4x6x5/8 cala).
Numer
standardu
QIC
QIC-11 (DC-
30 QIC-24
QIC-120

Pojemno,. tasiemk
(bez kompresji / z
kompresja)
0) 45 MB
45/60
MB 125
MB
' Ilo,. ,cie)ek
9 9
15

Przybij
maksy
transfe

)ona malna
prdko,. -ru
danych

QIC-150

150/250 MB

18

-



QIC-525

320/525 MB

26

12 MB

na minut

QIC-1000

l GB

30

18MB

na minut

QIC-1350

l.35 GB

30

18 MB

na minut

QIC-2100

2.1 GB

30

18MB

na minut

QIC-2GB

2.0 GB

42

18MB

na minut

Q1C-5GB

5 GB

44

18MB

na minut

QIC-5010

13 GB

144

18MB

na minut

OIC-5210

25 GB

144

120 MB na minut

(1) Pojemno$' tasiemki zale)y od jej dugo$ci.
(2) Dli/go$' tasiemki mo)e by' r)na w zale)no$ci od
producenta. hpi bit per inch - bitw na cal.
Ta.my QIC
Najbardziej powszechne standardy napdw QIC, Q1C-40 i Q1C-80,
wykorzystuj# mi-nikasety (miniccirtridge}. Standardy te wykorzystuj# miliony
napdw zainstalowanych w systemach komputerowych. Jest kilka powodw ich
du)ej popularno,ci. Midzy innymi s# pierwsz# generacj# napdw atrakcyjnych
ekonomicznie i wykorzystuj#cych powszechn# metod zapisu niezale)n# od
producenta, co oznacza, )e ta,my zapisane na danym napdzie mog# by.
odczytane na napdzie innego producenta.
Dodatkowo, ma(y rozmiar minikasety umo)liwi( stworzenie odpowiednio ma(ych
napdw, ktre z powodzeniem mieszcz# si zarwno w 5,25-calowych, jak i 3,5-
calowych kieszeniach. Napdy zewntrzne niemal wy(#cznie pracuj# z ta,mami w
formacie Q1C-80. W przeciwie%stwie do napdw wewntrznych, napdy
zewntrzne mo)na wykorzystywa. do archiwizowania wielu komputerw.
Kolejn# przyczyn# sukcesu napdw Q1C-40 i Q1C-80 jest niska cena ta,m w
przeliczeniu na megabajt sk(adowanych danych w porwnaniu z cen# dyskietek.
Gsto,. zapisu (l)
danych

D(ugo,. tasiemki (2)


Metoda zapisu
danych

Typ interfejsu

-

137m

MFM

QIC-02

8000 bpi

137m lub 183 m

MFM

SCSI lubQIC-02

10000bpi 183m

MFM

SCSI lub QIC-02

10000bpi

183m lub 305 m

MFM

SCSI lubQIC-02

16000bpi

305m

MFM

SCSI lubQIC-02

36000bpi

232m

MFM

SCSI lubQIC-02

51000bpi

232m

RLL

SCS1-2

68000bpi

267m

RLL

SCSI-2

40000bpi

274m

MFM

SCS1-2

96000bpi

366 m RLL

SCSI-2

68000bpi

-

RLL

SCS1-2

101600 bpi

366m do 458 m

RLL

SCSI lubSCSI-2

Na przyk(ad firmowa ta,ma QIC-80 ma pojemno,. z kompresj# 250 MB i
kosztuje w granicach od 14 do 25 dolarw. Cena 13 pude(ek (po 10 dyskietek w
ka)dym) firmowych dyskietek 3,5 cala, na ktrych mo)na nagra. w przybli)eniu
tak# sam# ilo,. danych, wynosi 90 dolarw. Taka sama ilo,. dyskietek
niefirmowych, na ktrych raczej nie przechowuje si wa)nych danych, kosztuje
ok. 50 dolarw. Oczywi,cie r)nica w cenie nie uwzgldnia czasu potrzebnego na
przek(adanie dyskietek ani kosztw ich przechowywania.
Wikszo,. napdw QIC ma jednak powa)n# wad - wykorzystuj# ten sam
interfejs, co napd dyskietek. Powoduje to - zw(aszcza w przypadku starszych
komputerw - bardzo powoln# prac napdw. Prdko,. przesy(u danych jest
zbli)ona do prdko,ci zapisu danych na dyskietce. W przypadku kontrolerw
wsp(pracuj#cych tylko z napdami Double Density (DD) prdko,. ta wynosi 250
kb/s, co daje mniej ni) 2 MB na minut. Kontrolery wsp(pracuj#ce z napdami
High Density (HD) przesy(aj# dane z prdko,ci# od 300 do 500 kb/s, czyli ok. 3,75
MB na minut. Najnowsze kontrolery ED (Extra-high Density) pracuj# z
prdko,ci# 7,5 MB na minut, co ju) jest do przyjcia (patrz tabela 18.2).
Powy)sze prdko,ci s# maksymalnymi mo)liwymi do uzyskania i w praktyce nie
s# osi#gane.
Podobnie jak dyski i dyskietki, ta,my rwnie) musz# zosta. przed u)yciem
sformatowane. Czas formatowania jest wci#) jedn# ze s(abych stron napdw
ta,mowych. Formatowanie ta,my QIC-80 o d(ugo,ci 125 m zajmuje ponad trzy
godziny. Ze wzgldu na tak d(ugi

Tabela 18.2. Przybli)one pr!dko$ci transferu danych kontrolera nap!du dyskietek
Typ kontrolera DD HO HD ED
kb/s 250 300 500 1000
kB/s 32.25 37,5 62.5 125
MB/min 1,88 2,25 3,75 7,5
czas formatowania, w sprzeda)y s# praktycznie tylko ju) sformatowane ta,my.
Inne typy ta,m umo)liwiaj# formatowanie w locie", co oznacza, )e nie s#
wymagane sformatowane tasiemki.
Dane na ta,mach Q1C-40 i QIC-80 s# zapisywane w formacie MFM, takim
samym, jaki jest u)ywany do zapisu dyskietek (i starszych dyskw). Kolejnym
podobie%stwem tasiemek, dyskietek i dyskw jest tworzenie w procesie
formatowania systemu rekordw.
Standard QIC wymaga rwnie) tablicy alokacji plikw FAT (file allocation table),
w ktrej s# zawarte informacje o miejscu przechowywanych danych i
uszkodzonych sektorach. Tasiemka Q1C-40 posiada 20 ,cie)ek podzielonych na
68 segmentw po 29 sektorw ka)dy. Sektor mie,ci l kB (1024 bajty). System
rekordw i system korekcji b(dw zapewniaj#cy wiarygodno,. zapisywanych
danych zajmuj# (#cznie ponad 30 procent pojemno,ci ta,my.
Pomimo ma(ej prdko,ci zapisu danych na niektrych komputerach i d(ugiego
czasu formatowania tasiemek, (atwo,. u)ycia napdw ta,mowych przyczynia si
do ich popularno,ci. A popularno,. ma swoje plusy. Ceny napdw ta,mowych o
najmniejszej rozs#dnej pojemno,ci tasiemek (QIC-80) spad(y gwa(townie w
ostatnich latach. Firmowy napd ta,mowy QIC-80 mo)na kupi. za oko(o 150
dolarw, a czasami przy zamwieniach wysy(kowych nawet za ok. 100 dolarw.
Napdy Q1C-40
Pierwszymi napdami ta,mowymi, ktre zyska(y powszechn# akceptacj, by(y
napdy oparte na standardzie Q1C-40, wprowadzonym w 1986 roku. Pierwsze
napdy Q1C-40 mia(y rozmiary pasuj#ce do kieszeni 5,25 cala, a do transmisji
danych u)ywa(y z regu(y kontrolera napdw dyskietek. Pierwsze ta,my Q1C-40
mia(y pojemno,. 40 MB (mo)na by(o na nich zapisa. 40 MB danych bez
kompresji); wkrtce pojawi(y si tak)e ta,my o pojemno,ci 60 MB.
Wad# napdw Q1C-40 by(o wykorzystywanie jednego z po(#cze%
przeznaczonych dla napdu dyskietek, co powodowa(o, i) w komputerze z
napdem ta,mowym mo)na by(o u)ywa. tylko jednego napdu dyskietek. Jednak,
dziki wykorzystaniu specjalnego kabla, nowsze modele napdw Q1C-40
umo)liwiaj# pod(#czenie dwch napdw dyskietek.
Mimo )e g(wnym celem organizacji QIC by(o osi#gnicie kompatybilno,ci
pomidzy r)nymi napdami ta,mowymi, ta,my nagrane na jednym napdzie nie
zawsze mo)na by(o czyta. na innym. Producenci pozostali przy swoich ustaleniach
co do umieszczania danych na ta,mach. Kompatybilno,. midzy napdami
r)nych producentw sta(a si rzeczywisto,ci# dopiero wraz z wprowadzeniem
napdw QIC-80.
Napdy QIC-80
Napd QIC jest obecnie najpopularniejszym napdem ta,mowym i w zasadzie jest
to minimum, jakie nale)y rozwa)a. przy zakupie. Napdy te z regu(y pasuj# do
kieszeni 3,5 cala, chocia) zwykle posiadaj# tak)e p(yt czo(ow# umo)liwiaj#c#
u)ycie ich w kieszeniach 5,25-calowych. Jako interfejsu danych u)ywaj#
kontrolera napdu dyskietek lub specjalnego szybkiego interfejsu na karcie
rozszerze% montowanej na p(ycie g(wnej. W przypadku tego ostatniego, uzyskuje
si znaczny wzrost prdko,ci przesy(u danych i skrcenie czasu archiwizacji.
Praktycznie ka)da ta,ma zapisana na jednym napdzie QIC-80 mo)e by.
odczytana i zapisana na napdzie innego producenta. Ta kompatybilno,. wynika
przede wszystkim z za(o)e% standardu QIC-80, ktry okre,la nie tylko rodzaj
systemu rekordw dla ka)dej ta,my, ale rwnie) logiczn# struktur danych na
ta,mie. Dodatkowo na napdzie QIC-80 mo)na odczyta. (ale nie nagra.) ta,m
QIC-40.
Zewntrzne napdy ta.mowe
Zewntrzne napdy ta,mowe ciesz# si du)# popularno,ci# ze wzgldu na
mo)liwo,. (atwego pod(#czania ich do r)nych komputerw. S# szczeglnie
u)yteczne dla osb korzystaj#cych z laptopw (do ktrych nie ma modeli
wewntrznych) oraz dla tych, ktrzy zamierzaj# archiwizowa. wiele komputerw
na jednym napdzie ta,mowym. Napdy zewntrzne s# tak)e idealnym
rozwi#zaniem w przypadku tych komputerw osobistych, ktre nie posiadaj# ju)
wolnej kieszeni na dodatkowe urz#dzenie, co czsto zdarza si w przypadku
komputerw typu slimiine.
Napd zewntrzny to zwyk(y napd umieszczony w prostopad(o,ciennym pude(ku;
(#czy si go z komputerem poprzez port rwnoleg(y, a zasilany jest z
transformatora pod(#czonego do zwyk(ego gniazdka 220 V.
W celu uruchomienia napdu zewntrznego nale)y pod(#czy. kabel zasilaj#cy z
jednej strony do urz#dzenia, a z drugiej do gniazdka, pod(#czy. kabel logiczny do
portu rwnoleg(ego komputera, a nastpnie uruchomi. oprogramowanie
archiwizuj#ce. Jednym z ogranicze% napdw zewntrznych jest niewielka
dostpno,. kompatybilnego oprogramowania. Wprawdzie producenci tych
napdw dostarczaj# wraz z nimi specjalne oprogramowanie, jednak popularne
programy nie bd# z nimi wsp(pracowa..
Najbardziej popularne napdy zewntrze s# dostpne w standardzie QIC-80.
Nagrywaj# one dane z prdko,ci# od 3 do 6 MB na minut.
Napdy QIC o wysokiej pojemno.ci
Wykorzystywanie napdw ta,mowych QIC-80 do archiwizowania serwera z
dyskiem 4 GB lub wikszym mo)e by. rwnie frustruj#ce jak wymiana dyskietek
podczas archiwizowania dysku 200 czy 500 MB. Do archiwizacji dysku 4 GB na
napdzie QIC-40 bez kompresji potrzeba by(oby oko(o 64 tasiemek. Po
zastosowaniu kompresji liczba tasiemek spadnie do 32, ale wyd(u)y si czas
archiwizacji.
Rozwi#zaniem problemu wymiany ta,m jest u)ycie napdu umo)liwiaj#cego
wykorzystanie ta,m o wikszej pojemno,ci. QIC okre,li(a wiele standardw dla
tasiemek o wysokiej pojemno,ci - od 86 MB do 25 GB. Oglnie mwi#c, na tych
ta,mach dane s# g,ciej u(o)one, wykorzystano 144 ,cie)ki, aby zmie,ci. 60000
bpi i wicej (w porwnaniu do 20 ,cie)ek i 10000 bpi dla napdu QIC-40). W celu
osi#gnicia wikszej pojemno,ci, standard QIC wymaga no,nika o wikszej
koercyjno,ci, na poziomie co najmniej 1300 erstedw (dla ta,m QIC-40 i QIC-80
poziom ten wynosi( 550 erstedw). Ta,my te s# rwnie) d(u)sze, np. ta,my QIC-
5010 maj# 366 m (w porwnaniu z 90 m ta,m QIC-40 i QIC-80).
Podobnie jak wy&sza koercyjno.2 dyskietek 1,44 MB umo&liwia
napdom HD gstszy zapis danych ni& na dyskietkach 720 kB, tak i
wy&sza koercyjno.2 tasiemek zwiksza ich pojemno.2.
Systemy oparte na minikasetach zdominowa(y rynek napdw o ma(ych
pojemno,ciach (OIC-40 60 MB i QIC-80 120 MB), natomiast napdy o du)ych
pojemno,ciach wykorzystuj# zarwno minikasetyJak i kasety pe(nowymiarowe.
Na przyk(ad standard QIC-525 o pojemno,ci 525 MB bez kompresji oparty jest na
pe(nowymiarowych kasetach (4x6x5/8), a standard QIC-5010 - na minikasetach
(3,25x2,5x3/5).
Kompatybilno.2 ta.m QIC
Chocia) napdy QIC wykorzystuj# standardowe minikasety i kasety
pe(nowymiarowe, b(dem by(oby za(o)enie, i) ta,my jednego standardu s# zawsze
ze sob# kompatybilne. Na przyk(ad ta,my QIC-5010 nie s# kompatybilne z
ta,mami QIC-40 i QIC-80, mimo )e oba standardy wykorzystuj# minikasety.
Podobnie ta,my QIC-525 nie s# kompatybilne z wcze,niejszymi standardami
opartymi na kasetach pe(nowymiarowych. Brak kompatybilno,ci pomidzy
ta,mami wykorzystuj#cymi kasety o takim samym rozmiarze wynika z r)nic
pomidzy mechanizmami napdw ta,mowych oraz z r)nej koercyjno,ci
tasiemek. Tabela 18.3 zawiera zestawienie kompatybilnych tasiemek.
Kompatybilno,. tasiemek jest wa)n# kwesti# przy wyborze wsp(czesnego
systemu archiwizuj#cego. Jak wida. w tabeli 18.3, napd QIC-3070 czyta tylko
tasiemki w(asnego standardu oraz standardu QIC-3030. Je,li posiadasz du)o
tasiemek QIC-80 zawieraj#cych dane, do ktrych musisz mie. dostp, dobrym
zakupem bdzie napd zgodny ze standardem QIC-3010. Napd ten odczytuje
tasiemki QIC-40 i QIC-80. W podrozdziale Wybr rodzaju napdu" omwimy
inne problemy, jakie napotkasz przy wyborze nowego napdu ta,mowego.
Inne napdy o wysokiej pojemno.ci
Ta,my QIC pokryte tlenkiem )elazowym s# wci#) popularne, jednak coraz
wiksz# popularno,ci# zaczynaj# si cieszy. dwa inne systemy archiwizacji
danych, wykorzystywane w sieciach komputerowych i innych systemach z du)#
ilo,ci# danych. S# to czterem i limetrowe ta,my DAT (digital audio tape) i 8-
milimetrowe ta,my wideo.
Tabela 18.3. Kompatybilno$' tasiemek QIC
Ta,my QIC w minikasetach

Standardy kompatybilne

QIC-40

-

QIC-80

QIC-40 (tylko odczyt)

QIC-100

-

QIC-128

QIC-100 (tylko odczyt)

OIC-3010

QIC-40 i QIC-80 (tylko odczyt)

QIC-3020

QIC-40, QIC-80 oraz QIC-3010 (tylko odczyt)

QIC-3030

QIC-3010 (tylko odczyt)

QIC-3070

QIC-3030 (tylko odczyt)

QIC-3095

QIC-3010 oraz QIC-3020 (tylko odczyt)

QIC-3210

QIC-3040 (tylko odczyt)

QIC-3230

QIC-3040, QIC-3095 oraz QIC-3210 (tylko odczyt)

Ta,my QIC w kasetkach
pe(nowymiarowych
Standardy kompatybilne


QIC-24 (tylko odczyt)
QIC-24 i QIC-120 (tylko odczyt)
QIC-24, QIC-120 i QIC-150 (tylko
odczyt)
QIC-120, QIC-150 i QIC-525 (tylko
odczyt)
QIC-525 i QIC-1000 (tylko odczyt)
QIC-120, QIC-150, QIC-525 i QIC-1000
(tylko odczyt)
OIC-525 QIC-1000 (tylko odczyt)
QIC-24, QIC-120, QIC-150, QIC-525 i
QIC-1000 (tylko odczyt)
QIC-150, QIC-525 i QIC-1000 (tylko
odczyt)
Firma Sony, ktra wprowadzi(a na rynek ta,my DAT, udostpni(a licencj innym
producentom, tworz#c w efekcie nowy standard napdw i ta,m. Tylko jedna
firma, Exabyte, wytwarza napdy 8 mm. Mo)na wic powiedzie., )e
kompatybilno,. mamy zapewnion#. W tabeli 18.4 znajdziesz dane techniczne
ta,m DAT i 8-milimetrowych. Metoda nagrywania helican scanjest podobna do
metody nagrywania obrazu na kasecie wideo. Podobnie jak w standardzie QIC,
ta,my DAT i 8 mm przechodz# pod g(owicami nagrywaj#cymi zamocowanymi na
bbnie. G(owice zapisuj#co-odczytuj#ce obracaj# si pod niewielkim k#tem w
stosunku do tasiemki. Mechanizm napdu ta,mowego nawija ta,m dooko(a
g(owic, co powoduje, )e g(owice dotykaj# ta,my pod pewnym k#tem.
QIC-24
QIC-120
QIC-150
OIC-525
OIC-1000
QIC-1350
OIC-2G
QIC-2100
QIC-5G
QIC-5010

Technologia helical scan zapewnia, )e ca(a powierzchnia ta,my jest wykorzystana
do zapisu danych, w przeciwie%stwie do innych metod, w ktrych ,cie)ki z danymi
przeplataj# si z obszarami bez danych. W(a,nie to pe(ne wykorzystanie
powierzchni ta,my umo)liwia napdom helical scan umieszczanie o wiele
wikszych ilo,ci danych na ta,mie o okre,lonej d(ugo,ci.
Napdy DAT
Standard DAT (Digital Audio Tape - magnetofonowa ta,ma cyfrowa) zosta(
stworzony przez firm Hewlett-Packard. Firma ta przewodzi grupie DDS
Manufactures Group i nale)y do liderw standardu DDS (Digital Data Storage).
Technologia ta,m cyfrowych jest zbli)ona do metod wykorzystywanych przy
nagrywaniu muzyki na p(yty kompaktowe. Dane nie s# nagrywane w formatach
MFM i R.LL u)ywanych w napdach QIC. Danym przypisywane s# okre,lone
warto,ci liczbowe, ktre nastpnie zamieniane s# na strumie% impulsw
elektronicznych zapisywanych na ta,mie. Podczas odtwarzania danych z ta,my s#
one z powrotem zamieniane na bity danych.
Ta,my DAT mieszcz# do 12 GB nie skompresowanych danych (24 GB z
kompresj#). Wyr)niamy dwa formaty ta,m DAT: DDS i DataDAT. Format DDS
jest znacznie bardziej powszechny. Napdy DDS dzielimy na trzy rodzaje:
DDS-1 - o pojemno,ci 2 GB bez kompresji (4 GB z kompresj#),
DDS-2 - o pojemno,ci 4 GB bez kompresji (8 GB z kompresj#),
DDS-3 - o pojemno,ci 12 GB bez kompresji (24 GB z kompresj#).
Napdy DDS-3 s# w pe(ni kompatybilne z napdami DDS-1 i DDS-2; posiadaj#
trzykrotnie wiksz# pojemno,. i dwukrotnie wiksz# prdko,. przesy(u danych w
porwnaniu z napdami DDS-2. Napdy DDS-3 zapewniaj# wydajne
archiwizowanie dla ,rednich i du)ych sieci za znacznie ni)sz# cen ni) produkty
standardw 8 mm i DLT (digital linear tape) o podobnej pojemno,ci.
Nowe napdy DDS-3 firmy Hewlett-Packard (model C1537A) posiadaj#
pojemno,. 12 GB przy prdko,ci przesy(u danych l MB/s. Napdy DDS-3 z
regu(y potrafi# zapisa. 24 GB na ta,mie 125 m dziki kompresji sprztowej. Nowe
napdy DDS-3 firmy Hewlett-Packard posiadaj# kilka unowocze,nie%, m.in.
wykorzystuj# schemat kana(owej detekcji PRML (Partia! Response Maximvm
3ikelihood data-channel detection scheme), ktry umo)liwia rozr)nianie bitw
danych odczytywanych jednocze,nie.
D#ugo.2 ta.my

Metoda nagrywania

Format zapisu
danych
Interfejs

60 m/90 m 120
m

Helical Scan. DataDAT
Helieal Scan

DDS*

SCSI

Typowy napd DDS-2 kosztuje oko(o 750 dolarw, napd DDS-3 - oko(o 1000
dolarw. Standard DDS cieszy si uznaniem z powodu du)ej niezawodno,ci;
wp(ywa to na tak liczne instalacje - zarwno do archiwizacji serwerw, jak i
pojedynczych komputerw.
Napdy 8 mm
Tylko jeden producent, firma Exabyte, u)ywa w swoich napdach kaset wideo 8
mm. Oferowane s# napdy o r)nych pojemno,ciach: 1,5 GB (3 GB z kompresj#
sprztow#), 5 GB (10 GB z kompresj# sprztow#), 7 GB (14 GB z kompresj#
sprztow#) i 20 GB (40 GB z kompresj# sprztow#).
Chocia& wykorzystywane s$ kasety wideo, w procesie nagrywania danych nie
jest u&ywana technologia wideo. Firma Exabyte rozwin#a w#asn$ metod
zapisu danych na ta.mach, zwan$ helical scan.
G(wn# przyczyn# atrakcyjno,ci napdw 8 mm jest wysoka przepustowo,.
danych, wynosz#ca 6 MB/s w porwnaniu z 10 MB na minut dla napdw DAT.
Powy)sza cecha oraz bardzo du)a pojemno,. ta,m sprawia, )e napdy te
szczeglnie nadaj# si do archiwizowania serwerw i stacji roboczych za
po,rednictwem serwera.
DLT (Digital Linear Tape)
Ostatnio pojawi(a si nowa technologia zapisu danych na ta,mach zapewniaj#ca
du)# pojemno,., wysok# prdko,. zapisu i du)# niezawodno,.. Zosta(a stworzona
przez firm Digital Equipment Corporation i istnieje na rynku od 1991 roku, a w
grudniu 1994 roku firma Ouantum zakupi(a j# wraz z technologi# napdw
magnetorezystywnych.
Napdy DLT zapewniaj# pojemno,. od 35 do 70 MB z kompresj# oraz prdko,.
przesy(u danych 5-10 MB/s. Prdko,. ta jest zbli)ona do napdw 8 mm, jednak
te ostatnie maj# ni)sz# wydajno,..
W standardzie DLT ta,ma jest podzielona na rwnoleg(e, poziome ,cie)ki, a dane
s# zapisywane przez stacjonarn# g(owic z prdko,ci# 254-381 m/s. Jest to
zasadnicza zmiana w porwnaniu z tradycyjn# technologi# helical scan, gdzie
dane s# zapisywane paskami pod pewnym k#tem przez obracaj#c# si g(owic, a
wolniejszy silniczek przesuwa ta,m pod g(owic#.
Napdy i ta,my DLT s# bardzo trwa(e. Przewidywany czas poprawnej pracy
g(owic zapisuj#cych przy najgorszych warunkach temperaturowych i
wilgotno,ciowych wynosi 15000 godzin, natomiast czas )ycia ta,my okre,lany
jest na 500000 zapisw i odczytw.
Napdy DLT s# przeznaczone g(wnie do pracy z serwerami, kosztuj# od 6000 do
8000 dolarw w zale)no,ci od pojemno,ci. Z automatycznym wymiennikiem ta,m
napdy DLT mog# pracowa. bezobs(ugowo.
Ta.my travan
Firma 3 M stworzy(a w oparciu o format QIC nowy standard kaset zwany travan.
Zosta( on zaakceptowany na rynku ta,m dla komputerw osobistych i stacji
roboczych; przewiduje si, )e napdy oparte na tym standardzie zdominuj# rynek
w ci#gu nastpnych kilku lat.
Standard travan wykorzystuje opatentowany przez firm 3M interfejs. Napdy
travan pasuj# do 3,5-calowych kieszeni, co umo)liwia ich instalacj w r)nych
systemach komputerowych i dodatkowo akceptuj# minikasety standardu QIC, co
jest szczeglnie istotne ze wzgldu na ogromn# ilo,. - 200 milionw - minikaset
QIC u)ytkowanych na ca(ym ,wiecie.
Kasety travan zawieraj# ta,m o szeroko,ci 8 mm i d(ugo,ci 228 m. Obecnie
dostpnych jest kilka rodzajw kaset i napdw travan opartych na r)nych
standardach QIC:
TR-1 - umo)liwia zapisanie 400 MB danych bez kompresji, podwajaj#c z
nawi#zk# pojemno,. 125-metrowych minikaset QIC-80;
TR-2 - mo)e zapisa. 800 MB danych bez kompresji, a wic znacznie wicej od
swojego pierwowzoru QIC-3010;
TR-3 - zmodyfikowany standard QIC-3020 o pojemno,ci l ,6 GB bez
kompresji;
TR-4 - najnowszy ze standardw travan, mo)e pomie,ci. do 4 MB danych!
Rozwj standardu travan wed(ug firmy 3M powinien doprowadzi. do osi#-
gnicia w 1997 roku pojemno,ci 15 GB bez kompresji.
Nale)y zauwa)y., )e wszystkie napdy travan zapewniaj# kompresj w stosunku
2:1, co podwaja pojemno,. dla nie skompresowanych danych. Oznacza to, )e na
ta,mie TR-4 mo)na zmie,ci. do 8 GB danych. Typowy napd TR-4, np.
wyprodukowany przez firm Hewlett-Packard Colorado Memory System, kosztuje
poni)ej 400 dolarw, a cena ta,my wynosi ok. 40 dolarw. S# one dostpne na
ca(ym ,wiecie za po,rednictwem przedstawicieli i po,rednikw firmy 3M. Niska
cena i du)a niezawodno,. napdw i tasiemek travan sprawia, )e standard ten staje
si jednym z najlepszych rozwi#za% zapewniaj#cych archiwizacj systemu danych.
Napdy od TR-1 do TR-3 (#czy si za po,rednictwem kontrolera dyskietek lub
portu rwnoleg(ego. Polecam porty rwnoleg(e EPP lub ECP ze wzgldu na
(atwo,. u)ycia i dobr# wydajno,.. Napdy TR-4 czsto wykorzystuj# interfejs
SCSI-2, ktry zapewnia wy)sz# wydajno,. ni) kontroler dyskietek czy port
rwnoleg(y. Typowy system TR-4, taki jak HP T4000, pracuje z szybko,ci# 514
kB/s, czyli prawie czterokrotnie szybciej ni) kontroler dyskietek, zapewniaj#c
zapis 31 MB na minut bez kompresji lub 62 MB z kompresj# 2:1. Mo)na wic
zarchiwizowa. przecitny dysk w oko(o 30 minut. Przy u)yciu kontrolera
dyskietek lub portu rwnoleg(ego nale)a(oby si spodziewa. czterokrotnie
d(u)szego czasu, czyli ok. dwch godzin w przypadku dysku l GB.
Napdy w standardzie travan oferuj# liderzy na rynku pamici masowych: 3M,
HP/Colo-rado, Conner Peripherals, Exabyte, Tandberg Data, AIWA, Pertec
Memories, TEAC, Rexon,Sony.
Wybr najlepszego napdu
W przypadku archiwizacji pojedynczego dysku o wielko,ci do 500 MB wybr
napdu ta,mowego jest stosunkowo prosty. Trudniej si zdecydowa., je,li mamy
wikszy dysk lub chcemy archiwizowa. rwnie) dane z laptopa, a jeszcze trudniej
przy konieczno,ci sk(adowania dysku serwera o wielko,ci 4 GB oraz stacji
roboczych za po,rednictwem serwera. Przy wyborze napdu rozwa) poni)sze
czynniki:
ilo,. danych wymagaj#cych archiwizacji,
wymagana prdko,. przesy(u danych,
rodzaj ta,my, ktry najlepiej spe(nia twoje wymagania,
koszt napdu i ta,my,
mo)liwo,ci oraz zakres kompatybilno,ci do(#czonych do napdu sterownikw
i programu archiwizuj#cego.
Po rozpatrzeniu powy)szych czynnikw, bez wikszych problemw znajdziesz
najbardziej odpowiedni do swoich potrzeb napd.
Przed zakupem napdu warto po,wici. troch czasu na przejrzenie reklam
napdw w popularnych pismach komputerowych. Polecam szczeglnie Computer
Reseller News, Computer Hotline, The Processor, Computer Shopper. Pisma te
przeznaczone s# dla osb i firm pragn#cych kupi. produkt bezpo,rednio u
producenta, z pominiciem po,rednikw. Po ich przeczytaniu bdziesz mia(
rozeznanie co do dostpnych napdw i ich cen.
Przegl#daj#c informacje o napdach, nie zapominaj o do(#czonych do nich
programach. Sprawd0, czy spe(niaj# twoje oczekiwania. Jest to szczeglnie istotne
w przypadku wykorzystywania napdu w ,rodowisku innym ni) Windows 95, ze
wzgldu na to, i) wikszo,. programw wsp(pracuje z tym systemem.
Pojemno.2 ta.m
Pierwszym czynnikiem, jaki powiniene, rozwa)y., jest wybr napdu
zapewniaj#cego odpowiedni# pojemno,. zarwno dzisiaj, jak i w najbli)szej
przysz(o,ci. Najlepszy by(by napd umo)liwiaj#cy bezobs(ugow# archiwizacj,
tzn. kiedy ca(a sesja archiwizacyjna mie,ci si na pojedynczej ta,mie.
Oznacza to, )e w przypadku archiwizacji pojedynczego dysku o wielko,ci poni)ej
250 MB wewntrzny napd Q1C-80 z powodzeniem wystarczy, a gdy musisz
archiwizowa. kilka komputerw (z dyskami o podobnej wielko,ci) oraz laptopy,
dobrym rozwi#zaniem mo)e by. zewntrzny napd Q1C-80.
W przypadku konieczno,ci sk(adowania dyskw serwera, zakup napdu Q1C-80 o
pojemno,ci 125 MB (250 MB z kompresj# programow#) nie jest najlepszym
rozwi#zaniem. Lepiej wybra. jeden z napdw o du)ej pojemno,ci (zosta(y
omwione szczeg(owo w podrozdziale Inne napdy o wysokiej pojemno,ci").
Osobi,cie polecam zakup napdw DAT lub nowszych napdw travan, i to
niezale)nie od wymaganej pojemno,ci. Spo,rd dostpnych na rynku s# to
relatywnie najta%sze napdy o du)ej wydajno,ci. Ta,my do nich s# formatowane
przez producenta, co pozwala na zaoszczdzenie czasu, i umo)liwiaj# sk(adowanie
do 8 GB na ta,mie travan TR-4 i do 24 GB na ta,mie DAT DDS-3.
Wa)ne jest, aby wybra. napd o pojemno,ci wikszej od najwikszego
posiadanego dysku lub partycji. Umo)liwi to zautomatyzowanie procedury
sk(adowania, jako )e nie bdziesz musia( wymienia. ta,my podczas archiwizacji.
Napdy DAT najcz,ciej (#czy si za pomoc# interfejsu SCSI, tak wic mo)esz
u)y. specjalnej karty SCSI pod(#czanej do portu rwnoleg(ego lub wewntrznego
kontrolera SCSI. Ten ostatni posiada wiksz# wydajno,., ale pod(#czanie
zewntrznego napdu DAT do portu rwnoleg(ego umo)liwia archiwizacj wielu
komputerw. Ta,my DAT s# rwnie) ta%sze ni) ta,my innego rodzaju.
Standardy ta.m
W nastpnej kolejno,ci powiniene, rozwa)y. wybr napdu wykorzystuj#cego
odpowiedni standard ta,m. Na przyk(ad, je,li posiadasz r)ne napdy, musisz
wybra. takie tasiemki, aby by(y przynajmniej odczytywane w ka)dym napdzie.
Nie ma prostego rozwi#zania tego problemu. Wielu u)ytkownikw dalej
wykorzystuje napdy QIC, poniewa) by( to pierwszy standard i wci#) jest
rozwijany tak, aby zapewni. mo)liwo,. du)ych sk(adw. Jednak w przypadku
du)ych sk(adw napdy DAT lub napdy 8 mm mog# okaza. si lepszym
zakupem.
Je,li chcesz zapewni. kompatybilno,. posiadanych napdw i ta,m, musisz kupi.
napd zgodny z posiadanymi napdami lub nowszy, ale kompatybilny. Na
przyk(ad je,li chcesz kupi. napd o du)ej pojemno,ci, kompatybilny z ta,mami
Q1C-80, zastanw si nad wyborem napdu QIC-3010 o pojemno,ci 2 GB, ktry
czyta ta,my QIC-40 i Q1C-80. Je,li jednak nie zale)y ci na odczycie starszych
ta,m, najwa)niejszym czynnikiem wyboru bdzie pojemno,. ta,m i wydajno,.
napdu. Wtedy najlepiej zdecydowa. si na napd DAT lub napd 8 mm.
Pamitaj, )e cokolwiek wybierzesz, bdziesz musia( p0niej z tego korzysta..
Je)eli zarz#dzasz du)# sieci# komputerow#, zakup r)nych rodzajw napdw nie
jest najlepszym rozwi#zaniem.
Wybr programu
Nastpnie zastanw si nad wyborem odpowiedniego programu archiwizuj#cego.
Obecnie wikszo,. napdw sprzedawana jest razem z programami pracuj#cymi
pod systemem Windows 95. Jednak znalezienie dobrego programu dla Windows
NT i Unixa mo)e by. trudniejsze.
Wikszo,. systemw operacyjnych jest wyposa)ona we w(asne programy
archiwizuj#ce. Je,li zamierzasz wykorzystywa. to oprogramowanie, sprawd0, czy
wybrany przez ciebie napd z nim wsp(pracuje.
Wicej informacji na ten temat znajdziesz w podrozdziale Oprogra-
mowanie archiwizuj$ce" w dalszej cz.ci tego rozdzia#u.
Prdko.2 sk#adowania
Je,li wydajno,. jest dla ciebie wa)niejsza ni) cena i kompatybilno,., rozwa)
zakup napdu DLT lub napdu 8 mm. Oferuj# one bardzo du)# pojemno,. i
niespotykan# prdko,. zapisu danych, dochodz#c# do 6 MB/s. Prdko,. ta dla
nowszych napdw QIC o wysokiej pojemno,ci wynosi 18 MB/min, a dla
napdw DAT - 10 MB/min.
Najs(abszymi napdami s# starsze wersje napdw OIC-80. Przy pod(#czeniu
poprzez kontroler napdu dyskietek, osi#gaj# one prdko,. od 3 do 4 MB/min, z
wykorzystaniem dodatkowej karty - oko(o reklamowanych 9 MB/min. Zewntrzne
napdy OIC-80 wed(ug danych producenta pracuj# z prdko,ciami od 3 do 8
MB/min, jednak wielko,ci 2-3 MB/min s# bli)sze prawdy.
Ceny napdw i ta.m
Ceny napdw i ta,m w du)ym stopniu zale)# od miejsca, gdzie je kupujesz. Taka
sama firmowa ta,ma DAT 12 GB mo)e u jednego sprzedawcy kosztowa. 14
dolarw, a u innego 12. Podobnie mo)e by. w przypadku sformatowanych ta,m
QIC80 (120 MB), ktrych cena waha si od 15 do 26 dolarw. Poniewa) sklepy
oferuj# ni)sze ceny w przypadku zakupu trzech lub wikszej ilo,ci ta,m, kupuj je
zawsze du)ymi partiami.
Przy wyborze napdu i ta,m pamitaj, )e ich koszt jest zawsze du)o ni)szy ni)
koszty (frustracja i spadek wydajno,ci) zwi#zane z utrat# danych spowodowan#
uszkodzeniem dysku. Bior#c pod uwag fakt, )e u)ytkownicy komputerw chtniej
zarchiwizuj# dane, je)eli bd# mie. zainstalowany streamer, ni) gdyby mieli u)ywa.
w tym celu dyskietek; koszt streamera i tasiemek jest stosunkowo niewielki nawet w
przypadku wykorzystywania komputera g(wnie dla rozrywki.









Instalacja streamerw
Ka)dy ze standardw streamerw omwionych w tym rozdziale umo)liwia kilka
opcji instalacji, (#cznie z wyborem pomidzy napdem wewntrznym a
zewntrznym. I wbrew pozorom nie jest to wybr oczywisty. Je,li musisz
sk(adowa. dane z pojedynczego komputera z relatywnie ma(ym dyskiem (do 500
MB), wewntrzny streamer QIC-80 powinien spe(ni. twoje wymagania. Je,li
jednak archiwizujesz kilka komputerw z dyskami 500 MB lub je,li musisz mie.
mo)liwo,. odczytu zarchiwizowanych danych na wielu komputerach, lepszy
bdzie zewntrzny streamer QIC-80. Je,li masz jeszcze bardziej specyficzne
potrzeby, poni)ej przedstawiam kilka dodatkowych wskazwek:
W przypadku czstej archiwizacji du)ego twardego dysku lub zarz#dzania
du)# liczb# komputerw, jedynym sposobem zaoszczdzenia czasu pracy i
ilo,ci ta,my potrzebnej dla ka)dego komputera jest zakup streamera o du)ej
pojemno,ci Q1C, DAT lub 8 mm.
Je)eli zdecydujesz si na jeden z powy)szych napdw, ale nie wszystkie
posiadane komputery maj# woln# kiesze% na streamer, dobrym
rozwi#zaniem mo)e by. kupno zewntrznego streamera DAT lub 8 mm,
ktry mo)na pod(#cza. do wszystkich komputerw.
Unikaj niestandardowych streamerw, tzn. takich, ktre nie s# zgodne ze
standardami Q1C, DAT czy Exabyte. Poniewa) firma Exabyte jest jedynym
producentem napdw 8 mm, ta,my tego producenta s, czytane przez jego
streamery. Nie polecam natomiast u)ywania napdw wykorzystuj#cych kasety
wideo, poniewa) napdy te nie nale)# do )adnego standardu i s# niepewne.
Streamer wewntrzny
Prawie wszystkie obecne na rynku streamery s# przeznaczone do instalowania w
standardowej kieszeni komputera. Wikszo,. streamerw mo)e by.
zainstalowanych w kieszeniach 5,25 cala; niektre mieszcz#ce si w kieszeniach
3,5 cala posiadaj# dodatkowe obudowy, ktre umo)liwiaj# zainstalowanie ich w
kieszeni 5,25 cala. Streamery s# g(bokie na 12,7-22,9 cm; tyle te) potrzebuj#
wolnego miejsca we wntrzu komputera. Aby zamocowa. streamer wewn#trz
komputera, wykorzystaj t sam# kiesze%, w ktrej instalowa(by, napd dyskietek,
twardy dysk lub napd CD-ROM.
Pamitaj, )e wybrana kiesze% musi by. dostpna od zewn#trz.
Standardowe kieszenie s# wysokie na 4,3 cm i szerokie na 15 cm. Mniejsze maj#
wymiary 2,5 cm x 10 cm.
Streamery wewntrzne wymagaj# dodatkowej wtyczki zasilaj#cej, zazwyczaj
takiej du)ej jak do twardego dysku, jednak w przypadku niektrych modeli mo)e
by. potrzebna ma(a wtyczka, jak do napdw dyskietek 3,5 cala. Je,li nie
posiadasz wolnej wtyczki, mo)esz kupi. rozga(ziacz w sklepie komputerowym.
Rozga(ziacz posiada kszta(t litery Y. Aby go pod(#czy., musisz od(#czy. wtyczk
zainstalowanego urz#dzenia i w(o)y. w jej miejsce jedn# z ko%cwek
rozga(ziacza. Do jednej z pozosta(ych ko%cwek pod(#cz od(#czon# wtyczk, a do
drugiej - streamer.
Wicej informacji o kablach zasilaj#cych znajdziesz w rozdziale 17. Napdy
CD-ROM".
Napd wewntrzny wymaga rwnie) kabla logicznego. Napdy QIC-40 i QIC-80
najcz,ciej pod(#cza si do kontrolera napdu dyskietek. W komputerach z jednym
napdem dyskietek wykorzystujesz nie u)ywane z(#cze kabla pod(#czanego do
napdu dyskietek, a w komputerach z dwoma napdami musisz u)y. kabla
rozga(ziaj#cego.
Streamery wewntrzne inne ni) QIC-40 i QIC-80 zwykle wykorzystuj# specjalne
karty rozszerze%: QIC, SCS1, SCSI lub ID:. Kupuj#c streamer, musisz
zdecydowa. si na jedn# z tych kart.
Streamer zewntrzny
Je,li zamierzasz przenosi. streamer pomidzy komputerami, w ka)dym z nich
musisz zainstalowa. kart rozszerze%. Streamery zewntrzne DAT posiadaj#
do(#czone kable SCSI-port rwnoleg(y. Karty rozszerze% posiadaj# r)ne z(#cza
wyj,ciowe w zale)no,ci od wykorzystywanego przez Streamery interfejsu. Z
regu(y s# to karty standardw QIC, SCSI, SCSI-2 lub ID:.
Przy zakupie zewntrznego streamera wymagaj#cego karty rozszerze% upewnij si,
czy zosta(a do(#czona w(a,ciwa karta, a je,li nie - kup j#. Dodatkowo, je)eli
zamierzasz archiwizowa. wiele komputerw, musisz kupi. karty dla ka)dego z
nich.
Streamery zewntrzne s# zasilane z transformatora pod(#czonego do
standardowego gniazdka 220 V. Je)eli decydujesz si na zakup modelu
zewntrznego, upewnij si, )e posiadasz wolne gniazdko dla niego.
Oprogramowanie archiwizuj$ce
Po wyborze rodzaju ta,m i okre,leniu po)#danej ich pojemno,ci, musisz si
zdecydowa. na jaki, program archiwizuj#cy. Do wikszo,ci streamerw jest
do(#czane oprogramowanie, ktrego mo)liwo,ci s# najcz,ciej wystarczaj#ce.
Jednak programy firm trzecich kompatybilne ze streamerami czsto s# bardziej
funkcjonalne i elastyczne. Niektre Streamery mog# posiada. do(#czone
oprogramowanie pracuj#ce pod DOS-em. Je)eli jednak wykorzystujesz streamer z
poziomu systemu Windows, OS/2 lub Unix, mo)esz potrzebowa. dodatkowego
programu. Je)eli chcesz archiwizowa. stacje robocze za po,rednictwem serwera,
sprawd0, czy wybrany streamer posiada odpowiednie oprogramowanie; inaczej
bdziesz musia( je dokupi..
Wa)n# cech# programw archiwizuj#cych (wikszo,. programw j# posiada) jest
ich zdolno,. do kompresji danych, czyli specjalnej funkcji umo)liwiaj#cej zapis
wikszej ilo,ci danych na ta,mie o okre,lonej d(ugo,ci. Niektre programy
wyr)niaj# si szczeglnie efektywn# kompresj#.
Przed zakupem warto rwnie) przejrze. pisma komputerowe, takie jak PC
Magazine, Windows Magazine, BYTE Magazine, w celu zapoznania si z
dostpnymi streamerami i ich mo)liwo,ciami: czy posiadaj# kompresj danych,
jak szybko zapisuj# dane itp. Rwnie istotn# cech# programu jest (atwo,. jego
u)ycia. W przypadku trudnego w obs(udze programu prawdopodobnie bdziemy
sporz#dza. archiwum rzadziej ni) powinni,my.
Niektre nowsze programy archiwizuj#ce posiadaj# opcj Disaster Recovery".
Opcja ta tworzy dyskietk startow#, ktrej mo)na u)y. do szybkiego sformatowania
napdu i zainstalowania podstawowych elementw systemu Windows 95
niezbdnych do pracy z tym napdem. Przy wyborze programu zwr. uwag, czy
posiada t funkcj.
Oprogramowanie do#$czone do streamera
Przed zakupem streamera zorientuj si, czy oprogramowanie do niego do(#czone
spe(nia twoje wymagania. Je)eli nie, kup odpowiedni program. Programy
do(#czane do stre-amerw s# najcz,ciej wystarczaj#ce, zak(adaj#c, )e nie masz
wysokich wymaga%.
Na przyk(ad oprogramowanie do(#czane do napdw QIC-80 nie umo)liwia
archiwizowania stacji roboczych za po,rednictwem serwera. Do tego celu musisz
si zaopatrzy. w osobny program, kompatybilny z zainstalowan# sieci# i
posiadanym napdem. Je,li korzystasz z systemw operacyjnych Windows 95,
Windows NT, OS/2 b#d0 (Jnixa, musisz mie. program kompatybilny z danym
systemem i z posiadanym napdem oraz musisz ustali., czy oprogramowanie
dostarczone ze streamerem spe(ni twoje wymagania.
Inne programy archiwizuj$ce
Wiele firm tworzy programy archiwizuj#ce dla r)nych typw streamerw i do
r)nych zastosowa%. Na przyk(ad niektre firmy specjalizuj# si w programach
kompatybilnych z wikszo,ci# sieci komputerowych. Inne z kolei w programach
przeznaczonych dla systemw DOS i Windows, jeszcze inne dla OS/2 czy Unixa.
Mo)e by. konieczne skontaktowanie si bezpo,rednio z firm# w celu okre,lenia,
czy dane oprogramowanie jest kompatybilne nie tylko z wybranym streamerem,
ale tak)e z okre,lonym ,rodowiskiem sieciowym i systemem operacyjnym.
Czsto oprogramowanie tych firm jest (atwiejsze w u)yciu ni) programy
producentw streamerw. Te ostatnie posiadaj# czsto ma(o znane interfejsy, a ich
komendy s# trudne do zrozumienia, nawet je,li od lat u)ywa si oprogramowania
archiwizuj#cego. Nie jest rzadko,ci#, )e do(#czona dokumentacja jest bardzo
uboga, cho. najcz,ciej ma to miejsce w przypadku ta%szych modeli streamerw.
Oprogramowanie firm programistycznych posiada czsto lepsz# kompresj oraz
dodatkowe funkcje, ktrych nie ma w programach producentw napdw
ta,mowych. Najwa)niejsze mo)liwo,ci programw wymieniam poni)ej:
Plan archiwizacji. Umo)liwia zaplanowanie archiwizacji na czas, kiedy
komputer nie jest wykorzystywany.
Tworzenie makr. Wykorzystywane przy wyborze opcji i plikw do
sk(adowania.
Szybkie kasowanie ta$my. U)ywane przy kasowaniu ca(ej zawarto,ci ta,my.
Cz!$ciowe kasowanie ta$my. U)ywane przy kasowaniu cz,ci zawarto,ci
ta,my.
Odtwarzanie skasowanych danych.
Zabezpieczenie hasem. Umo)liwia zabezpieczenie dostpu do archiwum nie-
powo(anym osobom.
Producentw oprogramowania archiwizuj#cego mo)esz znale0. w wielu pismach
komputerowych; zwr. szczegln# uwag na u)yteczno,. poszczeglnych
programw. Je)eli dany program ma dobre recenzje, pracuje na takich
komputerach, jakie posiadasz, i ma funkcje, ktrych potrzebujesz, to na pewno jest
wart swojej ceny.
Napdy na wymienne no.niki
Stale borykamy si z brakiem wolnego miejsca na dysku. Wystarczy sprawdzi. ilo,.
i wielko,. plikw dwch g(wnych kartotek systemu Windows (zwykle
C:\W1NDOWS i C:\WINDOWS\SYSTEM) - siga ona 200 MB, a nawet wicej,
zw(aszcza po zainstalowaniu kilku aplikacji. Wynika to z faktu, )e prawie ka)dy
program pracuj#cy w ,rodowisku Windows umieszcza swoje pliki w jednej z
wymienionych kartotek. S# to g(wnie pliki o rozszerzeniach DLL, 386, VBX, DRV,
TTF. Rwnie) Windows NT, OS/2, Unix i programy pracuj#cy pod tymi systemami
operacyjnymi wymagaj# olbrzymiej ilo,ci miejsca na dysku.
Do ko%ca rozdzia(u skupimy si na zaawansowanych urz#dzeniach pamici
masowej:
napdach na wymienne no,niki o du)ej pojemno,ci. Cz,. z nich wykorzystuje
no,niki tak ma(e jak dyskietki 3,5 cala, inne natomiast - no,niki wielko,ci 5,5 cala.
Napdy te zapewniaj# pojemno,ci od 35 MB do l GB i charakteryzuj# si ca(kiem
du)# wydajno,ci#. Wykorzystywane s# do przechowywania i (atwego przenoszenia z
jednego komputera na drugi du)ej ilo,ci danych - np. plikw graficznych lub plikw
CAD. Mo)na ich rwnie) u)ywa. do ukrywania wa)nych danych przed w,cibskimi
kolegami.
Napdy na wymienne no,niki mog# by. rwnie) u)ywane do archiwizacji danych.
Jednak wysoka cena no,nika (dysku lub ta,my) czyni takie zastosowanie raczej
nieop(acalnym.
Na rynku jest dostpna szeroka gama r)nych napdw na wymienne no,niki.
Porwnaj zalety poszczeglnych urz#dze% przed podjciem decyzji o zakupie.
Uwa)aj szczeglnie na niepodawanie warto,ci niektrych parametrw - producenci
robi# to ,wiadomie, je)eli ich produkt odstaje od konkurencyjnego.
Rodzaje napdw na wymienne no.niki
Wyr)niamy dwa rodzaje napdw na wymienne no,niki: magnetyczne i optyczne
(zwane te) magnetooptycznymi). Napdy magnetyczne wykorzystuj# do zapisu
danych t sam# metod, ktra jest stosowana w przypadku dyskietek i twardych
dyskw.
Napdy magnetooptyczne u)ywaj # nowszej technologii, ktra jest kombinacj#
tradycyjnej metody magnetycznej i technologii laserowej.
Napdy magnetyczne s# znacznie szybsze od magnetooptycznych i zapewniaj #
podobn# pojemno,.. Napdy magnetyczne firmy Syquest maj# ,redni czas dostpu
rwny 14 ms, w porwnaniu z 30 ms napdw magnetooptycznych. Napdy
magnetooptyczne s# poza tym dwukrotnie dro)sze. Z kolei no,niki
magnetooptyczne s# du)o ta%sze od magnetycznych. Na przyk(ad kaseta firmy
Syquest o pojemno,ci 270 MB kosztuje ok. 40 dolarw. Natomiast cena kasety
magnetooptycznej o pojemno,ci 230 MB wynosi 13 dolarw.
Obydwa napdy wykorzystuj# r)ne interfejsy, niektre SCSI lub ID:, a inne
(#czy si do portu rwnoleg(ego komputera. To ostatnie rozwi#zanie umo)liwia
u)ywanie jednego napdu na kilku komputerach.
Pod(#czenie i instalacja napdw jest podobna jak w przypadku innych urz#dze%
wsp(pracuj#cych z komputerem.
Instalacja napdw wykorzystuj#cych port rwnoleg(y na og( jest rwnie) (atwa.
Wymaga jednak u)ycia specjalnego kabla sprzedawanego razem z napdem oraz
instalacji okre,lonych sterownikw.
Napdy magnetyczne
Rynek napdw magnetycznych zosta( opanowany przez niewielk# grup firm.
Jedna z nich to lomega, ktra jest twrc# pierwszego powszechnie u)ywanego
napdu magnetycznego o du)ej pojemno,ci. Jest ona znana rwnie) z
wytrzyma(o,ci kasetek. Inne czo(owe firmy to Syquest i 3M.
No,niki wykorzystywane przez napdy magnetyczne przypominaj# tradycyjne
dyskietki b#d0 twarde dyski. Na przyk(ad popularny napd Zip firmy lomega jest
3,5-calow# wersj# oryginalnego napdu firmy Bernoulli, a nowy napd firmy 3M,
LS-120, u)ywa dyskw o pojemno,ci 120 MB wygl#daj#cych tak samo jak
dyskietka!
Standardami s# rozwi#zania firm Bernoulli i Syquest; inni albo wytwarzaj# ich
napdy, albo produkty licencyjne. Na przyk(ad napd Jaz firmy Omega u)ywa
podobnych kaset jak Syquest. Napdy tych firm s# troch ta%sze od
produkowanych przez Bernoulli i Syquest. Je,li rozwa)asz zakup jednego z tych
napdw, dowiedz si, jakie posiada parametry i jaka jest d(ugo,. gwarancji
(Bernoulli oferuje trzyletni# gwarancj; Syquest - dwuletni#).
Napdy Bernoulli
Dyskietki stosowane w napdach Bernoulli rozmiarami s# zbli)one do 5,25-
calowych, tradycyjnych dyskietek, chocia) ich obudowa przypomina obudow
dyskietek 3,5 cala. Dostpne s# r)ne pojemno,ci dyskietek Bernoulli: 35 MB, 65
MB, 105 MB, 150 MB. Najnowszy napd firmy lomega, Bernoulli MultiDisk 150,
wsp(pracuje ze wszystkimi wymienionymi wielko,ciami dyskietek. Dodatkowo
MultiDisk czyta i zapisuje starsze dyskietki Bernoulli 90 MB oraz czyta dyskietki
40 MB. Napd ten dostpny jest w wersjach wewntrznej i zewntrznej.
Dyskietki Bernoulli znane s# jako najbardziej trwa(e z wymiennych no,nikw.
Je)eli zachodzi konieczno,. przes(ania danych poczt#, to najlepiej w tym celu u)y.
w(a,nie tych dyskietek, jako )e no,nik jest dobrze chroniony wewn#trz kasetki.
Dyskietka Bernoulli zamknita jest wewn#trz sztywnej kasetki, podobnie jak
dyskietka 1,44 MB znajduje si wewn#trz sztywnej plastykowej obudowy.
Wewn#trz napdu ci,nienie powietrza przyciska dyskietk do g(owicy. Wiele osb
b(dnie s#dzi, )e midzy dyskietk# a g(owic# nie ma bezpo,redniego kontaktu.
Wewn#trz napdu znajduje si stacjonarna p(ytka, zwana p(ytk# Bernoulliego,
ktrej zadaniem jest sterowanie przep(ywem powietrza podczas obrotu dyskietki
tak, aby by(a ona dociskana do g(owicy. Przy pe(nej prdko,ci g(owica dotyka
dysku, co powoduje jej zu)ywanie si. Napdy Bernoulli posiadaj# wbudowan#
funkcj losowego wyszukiwania, ktra chroni pojedyncz# ,cie)k przed
zniszczeniem w chwilach gdy nie odbywa si ani zapis, ani odczyt. Napdy te
charakteryzuj# si ,rednim czasem dostpu rwnym 18 ms, czyli porwnywalnym
ze ,redniej klasy twardymi dyskami. Dyskietki obracaj# si z prdko,ci# zbli)on#
do prdko,ci wolnych twardych dyskw, tzn. ok. 3600 obrotw na minut, i ze
wzgldu na zu)ycie powinny by. okresowo wymieniane.
Napd MultiDisk 150 dostpny jest w wersji zewntrznej i wewntrznej. Model
wewntrzny pod(#cza si do kontrolera ID: dysku twardego, natomiast model
zewntrzny wymaga kontrolera SCSI i zasilany jest z transformatora pod(#czanego
do uziemionego gniazdka 220 V.
Inn# odmian# napdu Bernoulli firmy lomega jest napd Zip. Urz#dzenie to
wystpuje w wersji zewntrznej i wewntrznej do(#czanej do interfejsu SCSI oraz
w wersji zewntrznej korzystaj#cej z portu rwnoleg(ego komputera. Dyskietka
Zip wygl#dem przypomina dyskietk 1,44 MB, lecz jest od niej dwukrotnie
grubsza i mie,ci do 100 MB danych; napd Zip charakteryzuje si czasem dostpu
rwnym 29 ms i prdko,ci# zapisu wynosz#c# l MB/s przy u)yciu modelu SCSI.
Przy pod(#czeniu do portu rwnoleg(ego prdko,. ta ograniczona jest prdko,ci#
portu.
Napdy Zip u)ywaj# 3,5-calowych dyskietek wytwarzanych przez firm lomega i
nie mo)na w nich u)ywa. standardowych dyskietek l,44 MB lub 720 kB. Tak wic
nie mo)na zamieni. napdu 3,5 cala na napd Zip.
Napdy Zip s# popularne jako zewntrzne napdy u)ywane do wymiany danych
midzy komputerami, nie s# jednak automatycznie rozpoznawane przez B10S ani
system operacyjny. Ostatnio straci(y nieco na popularno,ci na rzecz nowych
optycznych napdw LS-120, wprowadzonych przez firmy 3M i Matsushita,
wspierane przez Compaqa i innych producentw sprztu komputerowego.
Napdy Syquest
Syquest produkuje napdy wykorzystuj#ce no,niki 5,25 cala oraz 3,5 cala. Jednak
dys Syquest, podobnie jak produkty firmy Bernoulli, mo)na (atwo odr)ni. od
dyskiete Dyski 5,25 cala 44 MB i 88 MB u)ywane w napdach SyDOS s#
umieszczone w prz zroczystym plastyku, podobnie jak kartrid)e SyDOS 3,25 cala
105 MB oraz Syque 270 MB. No,nik wewn#trz obudowy wiruje z prdko,ci# paru
tysicy obrotw na minut Syquest twierdzi, )e ,redni czas dostpu dyskw, jakie
produkuje, wynosi oko(o 14 ms
Dyski dla napdw Syquest i SyDOS sk(adaj# si ze sztywnego talerza wewn#trz
pl stykowej os(ony, jednak nie s# tak dobrze chronione jak dyski Bernoulli.
Niektry uwa)aj#, )e te dyski s# delikatne. Gdy jednak no,nikowi nie zagra)a
opuszczenie i ziemi, mo)na go bezpiecznie transportowa.. Przes(anie poczt#
wymaga dodatkowe^ zabezpieczania kasety z no,nikiem.
Napdy Syquest/SyDOS s# dostpne w wersjach wewntrznej i zewntrznej. Md
wewntrzny wymaga pod(#czenia do interfejsu ID:. Napd zewntrzny wymaga
karty sterownika SCSI z zewntrznym konektorem i zasilacza pod(#czonego do
uziemione gniazdka 220 V.
Napdy Jaz
Innym typem wymiennych dyskw s# napdy Jaz firmy lomega. S# fizycznie i
funkcje nalnie identyczne z napdami Syquest, pod tym wzgldem, )e s# naprawd
wymienni jednak r)ni# si wiksz# pojemno,ci#; dostpne s# modele o
pojemno,ci l i 2 GE Niestety, same no,niki kosztuj# od 100 do 125 dolarw, czyli
oko(o siedem razy wiece ni) DAT (Digital Audio Tape), ktry mo)e pomie,ci.
cztery razy wicej danych! Wysoki koszt no,nika sprawia, )e w porwnaniu z
tradycyjnymi ta,mami napdy Jaz przestaj by. op(acalne, mog# by. jednak
u)yteczne jako dodatkowe zewntrzne dyski tward SCSI. Tabela 18.5 podaje
specyfikacj napdw Jaz.
Tabela 18.5. Specyfikacja nap!dw Jaz
Model l GB 2 GB
Pojemno,. po sformatowaniu

Szybko,. transmisji:
Maksymalna
1rednia
Minimalna
Burst
1redni czas wyszukiwania przy
odczycie
1redni czas wyszukiwania przy
zapisie
C/as dostpu
Prdko,. obrotowa dysku
Rozmiar bufora
Interfejs
1070 milionw
bajtw
6,62 MB/s
5.4 MB/s
3.41 MB/s
l O MB/s
10 ms

12ms
15,5-l 7,5 ms
5400 rpm
256 kB
Fast SCSI II
2000 milionw
bajtw
8,7 MB/s
7,35 MB/s
3,41 MB/s
Napdy SparQ
Napd SparQ to wymienny twardy dysk Syquest zaprojektowany jako ta%sza
alternatywa innych technologii o podobnych pojemno,ciach, takich jak Jaz i SyJet.
No,nikiem jest pojedynczy talerz o pojemno,ci l GB. Przy cenie 99 dolarw za
pude(ko zawieraj#ce trzy dyski, koszt megabajta dysku SparQ jest du)o ni)szy od
megabajta na innych dyskach wymiennych, jednak wci#) nie zbli)a si do kosztw
p(ytki CD-R.
Napdy s# dostpne w wersji wewntrznej pod(#czanej do z(#cza ID: oraz w
wersji zewntrznej pod(#czanej poprzez port rwnoleg(y. Wersja pod(#czana do
portu rwnoleg(ego, podobnie jak wszystkie dyski korzystaj#ce z tego interfejsu,
jest ograniczona przepustowo,ci# portu. Jednak wersja ID: napdw SparQ
oferuje wiksz# prdko,. transmisji ni) wikszo,. konkurencyjnych napdw.
Prdko,. w trybie burst interfejsu EIDE mo)e osi#gn#. do 16,6 MB/s (przy u)yciu
PIO mod 4), przy sta(ej prdko,ci transmisji osi#gaj#cej poziomo od 3,7 do 6,8
MB/s. Specyfikacj napdw SparQ zawiera Tabela 18.6.
Tabela 18.6. Specyfikacja nap!dw SparQ
Pojemno.2 po sformatowaniu 1008 milionw bajtw
Szybko,. transmisji
Maksymalna 6.9 MB/s
Minimalna 3.7 MB/s
Burst (PIO mod 4) 16,6 MB/s
Stal# prdko,. transmisji w wersji pod(#czonej
do portu rwnoleg(ego 1,25
MB/s
1redni czas wyszukiwania 12ms
Prdko,. obrotowa dysku 5400 rpm
Napdy magnetooptyczne
Napdy magnetooptyczne, wytwarzane obecnie przez wiele firm, wykorzystuj# do
zapisu danych na dyskach 5,25 cala i 3,5 cala kombinacj technologii zapisu
magnetycznego i technologii laserowej. Sam no,nik i jego konstrukcja zbli)ona
jest do budowy dysku CD-ROM. Aluminiowa podstawa p(yty pokryta jest
warstwami plastyku, substancji magnetycznej i cz#steczkami aktywnymi optycznie
-jest to mieszanka kobaltu, )elaza i terbu. Warstwa plastiku to warstwa ochronna,
ktra czyni p(yt praktycznie odporn# na wstrz#sy, zanieczyszczenia i
uszkodzenia.
Cho. dyski magnetooptyczne s# podobne do dyskw CD-ROM, r)ni# si
ca(kowicie metod# zapisu danych. Przy zapisie CD-ROM-u laser wypala w p(ycie
rowek reprezentuj#cy dane. Rowki te s# p0niej odczytywane przez inny laser i
przetwarzane na dane komputerowe. W przypadku dyskw magnetooptycznych
no,nik nie jest wypalany ani )(obiony, lecz podczas zapisu promie% lasera jest
skupiany w celu uzyskania bardzo w#skiej ,cie)ki, o wiele cie%szej, ni) by(aby
mo)liwa do zapisania na no,niku magnetycznym.
Promie% lasera podgrzewa ,cie)k i jednocze,nie przekazuje s(aby sygna(
magnetyczny. Sygna( ten odbierany jest tylko przez w#skie pasmo podgrzanego
no,nika, na ktrym zapisywane s# dane.
W przeciwie%stwie do dysku CD-ROM, dysk magnetooptyczny mo)e by.
teoretycznie zapisany niesko%czon# ilo,. razy, poniewa) no,nik nie jest wypalany
ani )(obiony. Podczas kasowania lub ponownego zapisu dysku jest on ponownie
podgrzewany laserem i stare dane s# magnetycznie usuwane tak, )e mo)na nagra.
nowe. Podczas odczytu dysku napd dzia(a optycznie - laser odczytuje dane z
dysku bez podgrzewania no,nika.
Ze wzgldu na bardzo niewielk# grubo,. ,cie)ek na dysku magnetooptycznym,
dane s# na nim zapisywane bardzo gsto. Obecnie na 3,5-calowym dysku mo)na
zmie,ci. do 230 MB danych, a na 5,25-calowym - l GB. Wielko,ci te mog#
prowadzi. do pewnego nieporozumienia, jako )e dyski magnetooptyczne s#
dwustronne, podobnie jak dyskietki, ale napdy posiadaj# tylko jedn# g(owic.
Dlatego, aby zapisa. drug# stron dysku, nale)y go rcznie obrci.. Tak wic w
danej chwili tylko jedna strona dysku jest dostpna.
Dla wielu programw napdy magnetooptyczne s# wprost niezno,nie powolne,
cho. niektre - z zastosowanymi ulepszeniami - zapewniaj# czas dostpu zbli)ony
do napdw magnetycznych. Jedn# z przyczyn tak wolnej pracy jest ma(a prdko,.
obrotowa dysku, wynosz#ca ok. 2000 obrotw na minut, czyli znacznie mniej ni)
3600 obrotw na minut dla wolnych twardych dyskw. Kolejn# przyczyn#
powolno,ci tych napdw jest mechanizm g(owicy odczytuj#co-zapisuj#cej -
optycznie i magnetycznie zaawansowany, ale mechanicznie nie dopracowany.
Ci)ki mechanizm g(owicy napdu magnetooptycznego potrzebuje wicej czasu na
ustawianie si we w(a,ciwej pozycji ni) g(owice twardych dyskw czy napdw
magnetycznych.
1redni czas dostpu w przypadku napdw magnetooptycznych wynosi ok. 30 ms.
Jednak czas dostpu to nie wszystko. Proces powtrnego zapisu dysku zajmuje
prawie dwa razy tyle czasu, co przeczytanie dysku. Ze wzgldu na zasad dzia(ania
dysku magnetooptycznego, pole magnetyczne cz,ci dysku, ktra ma by.
zapisywana, musi by. spolaryzowane przy zapisie. Dopiero podczas drugiego
przej,cia g(owicy dane s# faktycznie zapisywane. Proces ten nazywany jest two-
pass recording (nagrywanie w dwch krokach).
Nowe technologie magnetooptyczne wykorzystuj# pojedyncze przej,cie g(owicy w
procesie zapisu dysku. S# one rzeczywi,cie szybsze, ale tak)e dro)sze. Kilku
producentw wytwarza napdy o prdko,ci zbli)onej do 3600 obrotw na minut.
Wydajno,. tych napdw jest wy)sza, ale cena rwnie).
Wikszo,. producentw napdw i dyskw magnetooptycznych stosuje zalecenia
organizacji ISO (International Standards Organization). Standard ten wymaga
u)ywania interfejsu SCSI, napdy 5,25 cala musz# odczytywa. dwa r)ne formaty
dyskw: dyski z 512-bajtowymi sektorami i dyski z sektorami po 1024 bajty.
Pierwsze maj# pojemno,. ok. 600 MB, drugie - 650 MB. Kolejnym wymaganiem
standardu ISO odno,nie napdw 3,5 cala, popularnych w,rd pierwszych
nabywcw, jest odczyt dyskw 128 MB.
Niektrzy producenci oprcz wype(nienia zalece% standardu ISO stosuj# w(asne
formaty danych, tak aby zapewni. wzrost pojemno,ci dyskw 5,25 cala do 1,3
GB. Obydwa rodzaje napdw (3,5 cala i 5,25 cala) s# dostpne w wersjach
wewntrznej i zewntrznej.
Porwnanie napdw na wymienne no.niki
Wybranie odpowiedniego napdu przy coraz wikszym wyborze staje si coraz
trudniejsze. Napdy firm lomega i Syquest otwieraj# zestawienie, ale mamy te)
napdy firm Exabyte i Avatar Peripherals.
Tabela 18.7 zawiera porwnanie najbardziej popularnych napdw dostpnych
obecnie na rynku.
Tabela 18.7. Dane techniczne nap!dw na no$niki wymienialne
Typ napdu Pojemno.2 0redni czas Prdko.2 transmisji
/Interfejs dysku (MB) dostpu (ms) danych (MB/s)
lomega Zip, port rwnoleg(y 100 29 1.4
lomega Zip, SCSI 100 29 1,4
lomega Zip, ID: 100 29 1,4
Imation LS-120, wewntrzny 120 70 4,0
Syquest 235, port rwnoleg(y 235 13,5 1,25
Avatar Shark 250, port rwnoleg(y 250 12 1,2
Avatar Shark, PCMCIA 250 12 2,0
Syquest 235, SCSI/IDE 235 13,5 2,4
lomega Jaz, SCS1 2000 12 5,4
Avatar Shark. ID: 250 12 2,5
Syquest Syjet, SCS1 1500 12 5,3
Syquest Syjet, ID: 1500 12 5,3
Syquest SparQ, ID: 1000 12 6,9
Syquest SparQ, port rwnoleg(y 1000 12 1,25
Napdy CD-R 650 <150 0,15-2,4
Przy zakupie napdu miej na wzgldzie poni)sze wskazwki:
Cena megabajta pami!ci. Cen dysku podziel przez jego pojemno,., aby
sprawdzi., ile p(acisz za megabajt. R)nica w cenie bdzie bardziej
znacz#ca przy zakupie wikszej ilo,ci dyskw. (Nie zapominaj o cenie
samego napdu).
Czas dost!pu kontra potrzeba dost!pu. Czas dostpu i prdko,. odczytu
danych ma znaczenie jedynie w przypadku, gdy potrzebujesz czstego i
szybkiego dostpu do dysku. Je)eli u)ywasz napdu do archiwizacji,
zadowoli ci wolniejszy napd. Je,li jednak chcesz uruchamia. programy
bezpo,rednio z tego napdu, wybierz szybszy napd.
Kompatybilno$'. Je,li pragniesz u)ywa. napdu z r)nymi komputerami,
wybierz napd zewntrzny z mo)liwo,ci# pod(#czenia do z(#cza SCSI lub
portu rwnoleg(ego. Sprawd0, czy napd posiada sterowniki do ka)dego
komputera, do ktrego zamierzasz go pod(#czy.
Nagrywarki CD-ROM
Obecnie istnieje mo)liwo,. tworzenia w(asnych p(ytek CD-ROM - a tak)e
muzycznych p(ytek CD - przy u)yciu jednego z wielu dostpnych modeli
nagrywarek. Kupuj#c zapi-sywalne dyski CD-ROM i zapisuj#c (wypalaj#c) w(asne
dane, mo)esz przechowywa. ogromne ilo,ci danych przy koszcie du)o mniejszym
ni) w przypadku innych wymiennych no,nikw o swobodnym dostpie.
By. mo)e stwierdzisz, )e napdy dyskw wymiennych lomega Zip lub Jaz
kszta(tuj# si podobnie cenowo, ale musisz mie. na uwadze, )e zapisywalna p(ytka
CD-ROM kosztuje od 5 do 10 z(otych, podczas gdy no,nik napdu Jaz o
pojemno,ci l GB kosztuje ponad 100 z(otych. Je,li chodzi o przenoszenie danych
pomidzy r)nymi systemami, musisz mie. pewno,., )e w drugim komputerze
znajduje si taki sam napd dyskw wymiennych, gdy) w tym wzgldzie nie ma
jednolitego standardu.
Ta,my magnetyczne mog# oferowa. mniejszy koszt megabajta, ale umo)liwiaj#
tylko dostp liniowy. Dostp do danych na ta,mie jest do,. czasoch(onny i bardzo
niewygodny w porwnaniu z dostpem do danych na p(ytce CD-ROM.
W porwnaniu z innymi rodzajami wymiennych no,nikw, u)ycie nagrywarki
CD-ROM jest bardzo efektywn# cenowo i (atw# metod# transportowania du)ych
ilo,ci danych i tworzenia kopii archiwalnych. Kolejn# zalet# zapisywalnych p(ytek
jest ich du)o wiksza trwa(o,. po zapisaniu ni) ta,m magnetycznych i innych
wymiennych no,nikw.
Wikszo,. nagrywarek CD-ROM to urz#dzenia jednokrotnego zapisu (WORM -
write-once, read many), co oznacza, )e gdy zapiszesz dane, nie mo)na ich ju)
zmieni.. Standardem dla tej technologii s# napdy CD-R (CD-Recordable).
Ograniczenie jednokrotnego zapisu sprawia, )e ten system nie jest idealny do
tworzenia kopii zapasowych systemu ani do innych celw, do ktrych dobrze
by(oby mc wykorzystywa. ca(y czas ten sam no,nik. Z drugiej strony, poniewa)
koszt no,nika jest do,. niski, by. mo)e stwierdzisz, )e tworzenie trwa(ych kopii na
p(ytkach jest bardziej ekonomiczne ni) stosowanie ta,m czy innych no,nikw.
W ka)dym razie, dostpne s# tak)e nagrywarki CD-ROM, ktre mog#
wielokrotnie zapisywa. t sam# p(ytk. Napdy CD-RW (CD ReWritable) mog#
ponownie wykorzysta. t sam# p(ytk, co sprawia, )e doskonale si nadaj# do
r)norodnych celw archiwizacji danych. W nastpnych sekcjach poznamy oba
standardy i zastanowimy si, jak mo)na ich u)y. do przechowywania w(asnych
danych.
CD-R
Napdy CD-R to w rzeczywisto,ci urz#dzenia jednokrotnego zapisu; korzysta si
w nich jednak ze specjalnych zapisywalnych p(ytek, ktre po zapisaniu mog#
zosta. odtworzone lub odczytane w dowolnym standardowym napdzie CD-ROM.
Napdy CD-R s# niezwykle u)yteczne przy przechowywaniu danych archiwalnych
lub przy tworzeniu tzw. master CD, ktre s# wykorzystywane do masowej
produkcji p(ytek CD-ROM.
Z powodu technicznych zmian w produkcji p(yt CD, czasem mog# wyst#pi.
problemy z odczytem zapisanych p(ytek w standardowych napdach CD-ROM.
Wikszo,. tych problemw wynika po prostu z kiepskiej jako,ci napdu CD-ROM,
ktry nie potrafi poradzi. sobie ze ,ledzeniem ,cie)ki na p(ytce. Jednak niektre
bardzo stare napdy CD-ROM w ogle nie potrafi# odczytywa. no,nikw takich jak
p(ytki CD-R.
P(ytki CD-R wykorzystuj# to samo zjawisko, co standardowe p(ytki CD-ROM,
odbijaj#c od powierzchni p(ytki ,wiat(o lasera emitowane przez g(owic napdu.
Promie% lasera odbija si lub nie, w zale)no,ci od zapisanych na p(ytce danych.
Zasada dzia(ania jest taka sama, cho. p(ytki CD-R r)ni# si od p(ytek CD-ROM
zastosowan# technologi#.
W przypadku p(ytek CD-R, zamiast metalicznej lub szklanej pow(oki zastosowano
warstw ,wiat(oczu(ego organicznego barwnika, ktry oryginalnie ma takie same
w(a,ciwo,ci odbicia jak no,nik standardowej p(ytki CD-ROM. Innymi s(owy,
napd CD-ROM traktuje nie zapisany dysk CD-R jak jedn# d(ug# nie zapisan#
powierzchni. Gdy laser zapisuj#cy zaczyna wypala. dane na p(ytce CD-R,
rozgrzewa warstw z(ota i znajduj#cy si ponad ni# barwnik. W wyniku
podgrzania, warstwa z(ota i barwnik zostaj# zmodyfikowane, zmieniaj#c si tak, )e
rozpraszaj# ,wiat(o lasera odczytuj#cego tak samo jak wg(bienia na standardowej
p(ytce CD-ROM. Napd przyjmuje, )e natrafi( na wg(bienie, mimo )e )adne
wg(bienie nie istnieje, jest jedynie obszar no,nika o innych w(a,ciwo,ciach
odblaskowych, spowodowanych przez chemiczn# reakcj bd#c# wynikiem
rozgrzania z(ota i barwnika. To w(a,nie z powodu wykorzystania ciep(a proces
zapisu p(ytki CD-R czsto nazywa si wypalaniem."
Wikszo,. nagrywarek CD-R potrafi zapisywa. dyski we wszystkich formatach,
jakie dot#d omwili,my - od ISO 9660 a) do CD-ROM XA. Oprcz tego,
nagrywarki potrafi# tak)e odczyta. te formaty i w zwi#zku z tym s(u)y. jako
napdy CD-ROM oglnego przeznaczenia. Ostatnio ceny nagrywarek znacznie
spad(y i obecnie mo)na kupi. takie urz#dzenie za mniej ni) 1100 z(otych, za, koszt
czystej p(ytki wynosi od 5 do 10 z(otych.
Historia napdw CD-R
Nagrywarki CD-R pocz#tkowo by(y u)ywane do tworzenia kopii-matek, zanim
uruchomiono produkcj seryjn# p(yt CD. Tworzono ok. 20 p(yt CD do testowania,
czy programy zosta(y nagrane poprawnie i czy dzia(aj#. Nastpnie trzy z nich
wysy(ano do wytwrni p(yt jako wzorce, z ktrych powstawa(y tysi#ce kr#)kw.
Nagrywanie p#yt
Nagrywarki CD-R z regu(y pracuj# przy mniejszych prdko,ciach (maksimum to
czterokrotna prdko,., cho. zdarzaj# si modele mog#ce odczytywa. p(yty z
sze,ciokrotn# prdko,ci#) ni) standardowe odtwarzacze CD-ROM.
Podczas nagrywania p(yty jest na niej tworzona jedna d(uga spirala, poprzez
wypalenie okre,lonego wzoru na czystym no,niku. Poniewa) zapis na p(ycie nie
mo)e by. skasowany jak na dysku twardym, je)eli zacz#(e, zapis danych, musisz
doprowadzi. go do ko%ca, bo w przeciwnym razie zniszczysz p(yt.
Jak wspomina(em w rozdziale 17, pojedyncza prdko,. to 150 kB/s. Zapis z
czterokrotn# prdko,ci# oznacza, )e komputer musi przesy(a. dane z prdko,ci#
600 kB/s. Je)eli nie jest w stanie podo(a. temu zadaniu, otrzymasz komunikat:
Buffer under-run (brak danych w buforze).
Komunikat ten oznacza, )e nagrywanie zosta(o przerwane, poniewa) zabrak(o
danych w buforze. Jest to najczstszy problem wystpuj#cy przy u)ywaniu
nagrywarek. W celu jego uniknicia najlepiej kupi. szybkie dyski SCSI jako
0rd(o danych oraz wyposa)y. komputer w du)# ilo,. pamici RAM.
Programy nagrywaj$ce
Do nagrywania p(yt niezbdny jest specjalny program. R)ni to nagrywarki od
innych napdw wykorzystuj#cych wymienne no,niki, ktrych mo)na u)ywa. od
razu po zainstalowaniu.
Program steruje wymian# danych pomidzy urz#dzeniami o r)nym formacie
zapisu danych - napdem CD i twardym dyskiem. Jak pisa(em w rozdziale 17.
mamy kilka standardw zapisu danych na p(ytach CD-ROM, a oprogramowanie
pozwala na wybr jednego z nich.
Dawniej by(o konieczne, aby wszystkie pliki przeznaczone do nagrania zosta(y
wcze,niej u(o)one w jeden plik. Taki plik zajmowa( wszystkie sektory p(yty CD,
czyli ca(o,. informacji o plikach i katalogach oraz informacje o wolumenie.
Wielko,. tego pliku jest taka sama jak suma wszystkich plikw nagrywanych na
p(yt. Wynika st#d, )e do nagrania pojedynczej p(yty potrzebny jest dysk o
pojemno,ci co najmniej 1,5 GB (650 MB/CD
x
2 = l ,3 GB + zapas = ok. l ,5 GB).
Obecnie nie ma potrzeby tworzenia takiego pliku, jako )e programy potrafi#
nagrywa. dane bezpo,rednio z oryginalnych plikw. Proces nagrywania trwa w
tym przypadku troch d(u)ej, co wynika z faktu, )e pliki na dysku nie s#
pouk(adane sekwencyjnie. W zwi#zku z tym wolniejsze twarde dyski mog# nie
nad#)y. z przekazywaniem danych przy czterokrotnej prdko,ci zapisu.
Napdy CD-R potrafi#ce nagrywa. p(ytki z r)nymi prdko,ciami zwykle
posiadaj# oprogramowanie umo)liwiaj#ce przeprowadzenie symulacji nagrywania
do celw testowych. Oprogramowanie odczytuje dane 0rd(owe ze wskazanych
przez ciebie no,nikw i wyznacza maksymaln# dostpn# szybko,. procesu
nagrywania. Jednak nawet ta metoda nie jest ca(kowicie pewna. W czasie
pomidzy testow# sesj# a prawdziwym nagrywaniem mog# si zmieni. pewne
warunki, co mo)e doprowadzi. do b(du w nagrywaniu. Z tego powodu najlepiej
pobiera. dane 0rd(owe do nagrania z lokalnego twardego dysku, a nie na przyk(ad
z dysku sieciowego czy p(yty CD-ROM. Oprcz tego lepiej jest korzysta. z
urz#dze% SCSI ni) ID:, gdy) SCSI lepiej sobie radzi ze wsplnym dostpem
urz#dze% do tego samego interfejsu.
P#yty CD-R jako pami2 masowa
Koszt no,nika CD-R jest stosunkowo niewielki. Jednak wikszo,. no,nikw
pamici masowej posiada mo)liwo,. wielokrotnego zapisu, natomiast p(yty CD-R
takiej mo)liwo,ci nie maj# (cho. istnieje inny rodzaj p(yt - CD-RW - z
mo)liwo,ci# powtrnego nagrywania).
Przy zakupie powy)ej 25 sztuk, cena pojedynczej p(yty spada poni)ej 5 dolarw.
No,niki DAT, QIC czy DLT s# znacznie dro)sze i nawet przy znacznych upustach
ich cena waha si w granicach od 20 do 100 dolarw. Inne wymienne no,niki
kosztuj# w granicach od 75 do 300 dolarw.
Chocia) ta,my s# bardziej pojemne i ich koszt w przeliczeniu na l MB jest
mniejszy, to dostp do nagranych na nich danych jest bardzo czasoch(onny. Z kolei
no,niki wymienne s# dro)sze, a tak)e przy przesy(aniu danych wymagaj#, aby
odbiorca posiada( taki sam rodzaj napdu.
W porwnaniu z ta,mami i no,nikami wymiennymi, u)ywanie nagrywarek i p(yt
CD mo)e by. atrakcyjne finansowo, szczeglnie przy przesy(aniu du)ych plikw
oraz przy tworzeniu kopii archiwalnych. Dodatkow# korzy,ci# p(yt CD jest
znacznie d(u)sza trwa(o,. no,nika. Wad# p(yt CD-Rjest natomiast brak
mo)liwo,ci powtrnego nagrania.
Wielosesyjno.2
Cho. prawdziwe jest stwierdzenie, )e dane na p(ytce CD-R mog# by. zapisane
tylko raz, wikszo,. napdw CD-R i pakietw oprogramowania umo)liwia
zapisywanie na pojedynczym dysku kilku sesji. To oznacza, )e mo)esz zapisa.
dysk tylko cz,ciowo, a p0niej dopisa. kolejne sesje. Tak jak w przypadku
ka)dego wielosesyjnego dysku, aby mc odczyta. dodatkowe sesje, musisz
posiada. napd zgodny ze standardem XA. W przeciwnym razie bdziesz mg(
skorzysta. jedynie z danych zawartych w pierwszej sesji.
CD-RW
Napdy CD-RW (CD-ReWritable), zdefiniowane w cz,ci III standardu Orange
Book, staj# si coraz popularniejsz# alternatyw# napdw CD-R. W napdach CD-
RW stosuje si nieco inny typ dysku, ktry mo)na ponownie wykorzysta. co
najmniej tysi#c razy. Cho. nieco dro)sze ni) p(ytki CD-R, p(yty CD-RW s# jednak
du)o ta%sze ni) dyski magnetooptyczne i inne dyski wymienne. To sprawia, )e
CD-RW jest cenn# technologi# do sporz#dzania kopii zapasowych systemu,
archiwizacji plikw i wszelkich innych zada% wymagaj#cych zapisu danych na
trwa(ym no,niku.
Napdy CD-RW czasem nazywa si kasowalnymi CD lub CD-E (CD-eresable)
Wad# CD-RW jest ni)szy stopie% odbicia powierzchni dysku, co wp(ywa na
pogorszenie jego odczytywalno,ci. Wiele standardowych napdw CD-ROM i
CD-R nie radzi sobie z odczytem p(ytek CD-RW, cho. obecnie to ograniczenie
stopniowo odchodzi w przesz(o,.. Co wa)niejsze jednak, napdy CD-RW potrafi#
zapisywa. zwyk(e p(ytki CD-R i odczytywa. p(ytki CD-ROM. Dziki temu,
kupuj#c napd CD-RW, mo)esz zaspokoi. wszystkie potrzeby: korzysta. ze
standardowych p(ytek, jednokrotnie zapisywa. p(ytki CD-R i wielokrotnie
zapisywa. p(ytki CD-RW.
P#ytki CD-RW
W przypadku p(ytek CD-R, ,wiat(oczu(a warstwa no,nika zmienia si z
odbijaj#cej na nie odbijaj#c# pod wp(ywem promienia lasera nagrywaj#cego. Taka
zmiana stanu jest trwa(a, czyli p(ytk CD-R mo)na zapisa. tylko raz. Dyski CD-
RW tak)e s# pokryte substancj# zmieniaj#c# stopie% odbicia pod wp(ywem
rozgrzania laserem, jednak w odr)nieniu do p(yt CD-R, ta zmiana nie jest
nieodwracalna.
Aktywna warstwa p(yty CD-RW to stop Ag-In-Sb-Te (srebro-ind-antymon-tellur),
ktry w oryginalnym stanie ma struktur polikrystaliczn#, ktra sprawia, )e
promie% lasera jest odbijany. Aktywny materia( pokrywa warstw organicznego
no,nika, w ktrym wyryto spiraln# bruzd w celu zapewnienia precyzyjnego
prowadzenia g(owicy, co daje w wyniku dok(adne u(o)enie wg(bie% i wzniesie%
oraz informacje o czasie absolutnym.
Gdy napd CD-RW zapisuje dysk, laser wykorzystuje swoj# najwy)sz# moc,
Pwrite, w celu rozgrzania materia(u aktywnego do temperatury pomidzy 500 a
700 stopni Celsjusza, powoduj#c jego roztopienie. W p(ynnym stanie cz#steczki
materia(u aktywnego mog# si dowolnie porusza., przez co materia( traci struktur
krystaliczn# i staje si amorficzny. Gdy materia( zakrzepnie w stanie
amorficznym, traci swoje w(a,ciwo,ci odbijania ,wiat(a. Przez w(#czanie i
wy(#czanie lasera napd pozostawia cz,. dysku w stanie krystalicznym, co
odpowiada wzniesieniom, a cz,. dysku w stanie amorficznym, analogicznie do
wg(bie% zwyk(ej p(ytki CD-ROM.
Aby odwrci. faz specyficznego obszaru na dysku, laser operuje z nieco
mniejsz# moc# (Perase) i rozgrzewa materia( aktywny do oko(o 200 stopni
Celsjusza, du)o poni)ej temperatury topnienia, ale powy)ej temperatury, w ktrej
materia( przechodzi ze stanu amorficznego w krystaliczny i ponownie zaczyna
odbija. ,wiat(o lasera.
Zwr' uwag, )e w przypadku p(ytek CD-RW nie ma jawnego etapu kasowania
danych podczas ponownego zapisu dysku. Napd steruje impulsami lasera o mocy
wystarczaj#cej do wytworzenia w odpowiednich miejscach krystalicznych i
amorficznych obszarw (wg(bie% i wzniesie%), bez wzgldu na poprzedni stan
no,nika w danym miejscu. W ten sposb napd zapisuje wg(bienia i wzniesienia.
Nie ma mo)liwo,ci wykasowania" dysku CD-RW bez zapisania na nim nowych
danych.
Odczyt p#ytek CD-RW
Standard oryginalnych p(ytek CD okre,la, )e obszar wzniesienia powinien mie.
wsp(czynnik odbicia minimum 70%, co oznacza, )e obszar wg(bienia powinien
odbija. mniej ni) 70% skierowanego na niego ,wiat(a. Maksymalny wsp(czynnik
odbicia dla wg(bie% nie powinien przekracza. 28%. We wczesnych latach 80.,
kiedy powstawa(y te standardy, fotodiody u)ywane w odtwarzaczach CD by(y
stosunkowo ma(o czu(e, wic standardy wsp(czynnikw odbi. dostosowano do
ich mo)liwo,ci.
W przypadku dysku CD-RW wsp(czynnik odbicia dla wzniesie% wynosi od 15 do
l 25%, o wiele poni)ej wymaganego minimum. Wszystkie poziomy odbi. p(ytek
CD-RW s# oko(o trzykrotnie ni)sze ni) poziomy zdefiniowane w oryginalnym
standardzie. Jednak wzgldna r)nica pomidzy poziomami odbi. wg(bie% i
wzniesie% przekracza 60% wymagane przez oryginalny standard CD-ROM, za,
produkowane obecnie fotodiody
doskonale sobie radz# z rozr)nianiem poziomw wsp(czynnikw odbicia p(ytek
CD-RW. Z tego powodu, cho. nie wszystkie napdy CD-ROM odczytuj# p(ytki
CD-RW, nie ma technicznych ogranicze%, aby nowe modele nie mog(y tego robi..
Philips, firma w znacznym stopniu odpowiedzialna za rozwj technologii CD-RW,
w po(#czeniu z Hewlett-Packardem, opracowa(a specyfikacj multiread,
zaaprobowan# przez stowarzyszenie OSTA (Optical Storage Technology
Association). Ta specyfikacja okre,la poziomy wzmocnienia wymagane w
standardowych napdach CD-ROM do odczytu dyskw CD-RW. Je,li popularno,.
CD-RW bdzie dalej ros(a w tym samym tempie, prawdopodobne jest, )e wkrtce
wikszo,. dostpnych na rynku napdw CD-ROM bdzie zgodna ze specyfikacj#
multiread, dziki czemu bdzie mog(a odczytywa. tak)e p(ytki CD-RW. Zanim to
jednak nast#pi, mo)e si okaza., )e twoje p(yty CD-RW mog# by. odczytane tylko
w innym napdzie CD-RW.
Rozdzia# 19.
Drukarki
Mo)liwo,. tworzenia drukowanych wersji (nazywanych czsto twardymi kopiami)
dokumentw jest podstawow# funkcj# komputerw PC. Drukarki, wraz z
modemami, sta(y si wymaganym i potrzebnym wyposa)eniem komputerw.
Oczywi,cie, nie oznacza to, )e ka)dy komputer musi posiada. osobn# drukark.
Jednym z g(wnych powodw zak(adania sieci lokalnej LAN (Local Area
Networking) w ,wiecie biznesu jest mo)liwo,. udostpnienia drukarek wielu
u)ytkownikom.
Na rynku znajduje si ogromna liczba drukarek, r)ni#cych si od siebie
mo)liwo,ciami i szybko,ci#. W tym rozdziale dok(adnie opisano za(o)enia
wszystkich technologii drukowania oraz podstawowe typy u)ywanych obecnie
drukarek. Zosta( rwnie) opisany sposb funkcjonowania, instalowania oraz
przezwyci)ania k(opotw zwi#zanych z r)nymi drukarkami.
Technologia drukowania
Istniej# trzy podstawowe typy technologii drukowania stosowane w drukarkach
pod(#czanych do komputerw PC, r)ni#ce si od siebie metod# przenoszenia
obrazu na papier. Te trzy technologie to:
Laser. Drukarki laserowe tworz# za pomoc# lasera elektrostatyczny obraz
ca(ej strony na ,wiat(oczu(ym bbnie. Nastpnie na bben nanoszony jest
barwiony proszek, nazywany tonerem. Przylega on tylko do na(adowanych
elektrosta-tycznie obszarw, odpowiadaj#cych znakom lub rysunkom na
stronie. Bben ca(y czas si obraca i w pewnym momencie toner zostaje
przeniesiony na stron, tworz#c na niej obraz. T sam# technologi
zastosowano w kserokopiarkach.
Strumie. atramentu. Drukarki atramentowe, zgodnie z tym, co sugeruje ich
nazwa, posiadaj# niewielkie dysze rozpylaj#ce na stron zjonizowany
atrament. Namagnesowane p(ytki ukierunkowuj# atrament, ktry opada na
papier zgodnie z odpowiednim wzorcem, formuj#c litery lub rysunki.
Igowe. Drukarki wykorzystuj#ce technik igow, (ang. dot matrix oznacza
dos(. matryc, kropek) posiadaj# wzorzec z zaokr#glonych na ko%cu igie(,
ktrym przyciskaj# do strony nasycon# atramentem ta,m. Ig(y s# u(o)one
w prostok#tn# siatk (nazywan# matryc,). Poszczeglne kombinacje igie(
tworz# r)ne znaki oraz rysunki.
Oglnie rzecz bior#c, najlepsz# jako,. oferuj# drukarki laserowe. Zaraz za nimi
znajduj# si drukarki atramentowe, natomiast daleko z ty(u, na trzeciej pozycji,
plasuj# si drukarki ig(owe (wykorzystuj#ce matryc kropek). Ceny drukarek, tak
samo zreszt# jak i innych cz,ci komputerowych, na przestrzeni ostatnich lat
ogromnie si obni)y(y, dziki czemu drukarki laserowe, jeszcze niedawno
niezwykle drogie, sta(y si dostpne dla u)ytkownikw na niemal ka)dym
poziomie. Drukarki atramentowe i ig(owe znalaz(y swoje miejsce w wikszo,ci u
wyspecjalizowanych u)ytkownikw - drukarki atramentowe s# wykorzystywane
do tworzenia tanich, kolorowych wydrukw, drukarki ig(owe s# stosowane przy
komercyjnych aplikacjach drukuj#cych ci#g(e dane wyj,ciowe oraz tam, gdzie
potrzebnych jest wicej kopii drukowanych dokumentw.
Pomijaj#c potrzeby wyspecjalizowanych u)ytkownikw, drukarki laserowe s#
lepsze od atramentowych pod niemal ka)dym wzgldem. Przy opisywaniu
mo)liwo,ci i cech r)nych drukarek, niemal zawsze u)ywa si takiej samej
terminologii. Poni)ej wyja,niono cz,. tej terminologii oraz sposb, w jaki (o ile)
odnosi si ona do r)nych typw drukarek. Zosta(o rwnie) opisane, na co
powiniene, zwraca. uwag kupuj#c now# drukark.
Rozdzielczo.2 druku
Pojcie rozdzielczo$ci wykorzystuje si do okre,lania ostro,ci i czysto,ci wydruku.
Wszystkie techniki drukowania sprowadzaj# si do tworzenia obrazu poprzez
umieszczanie na papierze serii punktw. Rozdzielczo,. drukowania i jako,.
wydruku jest okre,lana rozmiarem i liczb# tych punktw. Na przyk(ad, je,li
spojrzysz na stron tekstu wydrukowan# przez drukark ig(ow# o niskiej
rozdzielczo,ci, mo)esz zauwa)y. wzorzec punktw tworz#cych okre,lony znak.
Dzieje si tak dlatego, )e punkty s# stosunkowo du)e i maj# t sam# wielko,..
Jednak ju) na wydrukach drukarki laserowej w wysokiej rozdzielczo,ci,
poszczeglne znaki wygl#daj# dobrze, poniewa) punkty s# znacznie mniejsze i
czsto r)ni# si od siebie wielko,ci#.
Rozdzielczo,. drukowania jest aktualnie mierzona w punktach na cal (dpi).
Jednostk# t# wyra)a si liczb osobnych punktw, ktre mo)e nanie,. drukarka
rysuj#c pojedyncz# lini o d(ugo,ci jednego cala. Wikszo,. drukarek dzia(a z t#
sam# rozdzielczo,ci# w pionie i w poziomie, wic specyfikacja 300 dpi oznacza
300x300 punktw na obszarze jednego cala kwadratowego. Jak (atwo mo)na
obliczy., drukarka 300 dpi mo)e na tym obszarze umie,ci. 90 000 punktw.
Istniej#jednak drukarki posiadaj#ce inne rozdzielczo,ci w pionie i poziomie, na
przyk(ad 600x1200 dpi, co oznacza, i) drukarka na obszarze jednego cala
kwadratowego potrafi umie,ci. 720 000 punktw.
Wa)ne jest, by mie. ,wiadomo,., )e rozdzielczo,. drukowanej strony jest du)o
wy)sza od rozdzielczo,ci typowego monitora PC. Pojcie rozdzielczo$ci'}^
rwnie) stosowane w odniesieniu do monitorw, jednak)e dotyczy liczby pikseli,
na przyk(ad 640x480 lub 800x600. Licz#c kategoriami stosowanymi w drukarkach,
typowy monitor PC posiada
rozdzielczo,. tylko 50-80 dpi. Dpi monitora mo)esz okre,li. mierz#c aktualn#
szeroko,. i wysoko,. obrazu na ekranie i porwnuj#c jaz wymiarami obrazu w
pikselach.
W zwi#zku z tym, u)ywany przez producentw oprogramowania i sprztu termin
WYSI-WYG (What You See fs What You Getto, co widzisz, jest tym, co
otrzymasz) odpowiada prawdzie tylko w najoglniejszym sensie. Wszystkie
drukarki, nie licz#c tych o najni)szych rozdzielczo,ciach, s# w stanie tworzy.
wydruki o rozdzielczo,ci o wiele wy)szej ni) to, co mo)e wy,wietli. monitor.
90 000 punktw na cal kwadratowy mo)e sugerowa. niezwyk(y poziom
odwzorowania detali, ale w rozdzielczo,ci 300 dpi drukowane znaki posiadaj#
zauwa)alnie postrzpione uko,ne linie (zobacz rysunek 19.1). Istniej# dwa sposoby
poprawienia jako,ci wydruku i wyeliminowania nierwno,ci. Jednym z nich jest
zwikszenie rozdzielczo,ci. Obecnie u)ywane drukarki laserowe drukuj# z
rozdzielczo,ci# wynosz#c# co najmniej 300 dpi, jednak cz,ciej 600 dpi.
Najdro)sze i najlepsze modele potrafi# drukowa. nawet z rozdzielczo,ci# 1200
dpi. Kontrast mog# stanowi. komercyjne drukarki offsetowe (wykorzystywane na
przyk(ad przy drukowaniu tej ksi#)ki), ktre najcz,ciej drukuj# z rozdzielczo,ci#
od 1200 do 2400 dpi. Do eliminowania najwidoczniejszych nierwno,ci
wystarczaj#ca jest ju) rozdzielczo,. 600 dpi.
Rysunek 19.1.
Poniewa) drukowane znaki s, tworzone dzi!ki po,czeniu osobnych kropek, rysunki w
ni)szych rozdzielczo$ciach mog, zawiera' uko$ne linie, w ktrych bardzo widoczny jest
efekt poszarpanych kraw!dzi
Poprawianie rozdzielczo.ci
Istnieje rwnie) mo)liwo,. polepszenia jako,ci wydruku bez podnoszenia
rozdzielczo,ci. Mo)na tego dokona. dziki zastosowaniu punktw o r)nej
wielko,ci. Technika ta pochodzi z firmy Hewlett Packard i zosta(a nazwana
Resolution Enhacement Technology (RET). Technologia RET w sposb ukazany
na rysunku 19.2 wykorzystuje mniejsze punkty do wype(niania nierwno,ci
krawdzi tworzonych przez punkty o wikszym rozmiarze.
Poniewa) punkty s# tak niewielkie, patrz#c go(ym okiem, zobaczysz ko%cowy
efekt w postaci g(adkiej, uko,nej linii. Inni producenci stworzyli w(asne wersje
tego pomys(u, nadaj#c im inne nazwy, jak na przyk(ad poprawianie brzegw"
(edge enhancement).




Rysunek 19.2.
Technologia poprawiania rozdzielczo$ci (RET)l,czy punkty o r)nej wielko$ci, by zmniejszy'
Nierwno$ci uko$nych linii w wydrukach o niskiej rozdzielczo$ci
Ten typ poprawiania rozdzielczo,ci mo)na wykorzysta. tylko w drukarkach laserowych i
atramentowych. Poniewa) drukarki ig(owe tworz# znaki poprzez fizyczne uderzanie ig(ami
w drukowan# stron (poprzez nasycon# tuszem ta,m), nie mog# drukowa. punktw o
r)nej wielko,ci.

Interpolacja
Istnieje rwnie) wiele drukarek, ktre tworz# wydruki o wy)szej rozdzielczo,ci
wykorzystuj#c do tego proces nazywany interpolacj,. Problem rozdzielczo,ci
drukowania nie zamyka si tylko w fizycznych ograniczeniach mo)liwo,ci
tworzenia przez drukark punktw o mniejszych rozmiarach; rysunki w wy)szej
rozdzielczo,ci wymagaj# rwnie) przetworzenia przez drukark wikszej liczby
danych. Drukarka 600 dpi musi umieszcza. do 360 000 punktw na cal
kwadratowy, podczas gdy drukarka 300 dpi na tym samym obszarze nigdy nie
umieszcza wicej ni) 90 000 punktw.
Z tego powodu, przetworzenie obrazu w wikszej rozdzielczo,ci wymaga co
najmniej cztery razy wicej pamici oraz dokonania du)o wikszej ilo,ci oblicze%.
Niektre drukarki s# fizycznie w stanie drukowa. w wy)szej rozdzielczo,ci, lecz
maj# zbyt ma(o pamici i mocy obliczeniowej. Dlatego drukarki mog#
przetwarza. obrazy w rozdzielczo,ci 600 dpi, a nastpnie interpolowa. (lub
skalowa.) wyniki nawet do rozdzielczo,ci 1200 dpi. Cho. jako,. wydruku w
interpolowanej rozdzielczo,ci 1200 dpi jest lepsza ni) w 600 dpi, wydruki
drukarki pracuj#cej w nie interpolowanej rozdzielczo,ci 1200 dpi bd#
zauwa)alnie lepsze, cho. rwnie) i znacznie dro)sze. Przy zakupie drukarki jest
bardzo wa)ne, by, sprawdzi(, czy podane przez producenta rozdzielczo,ci s#
interpolowane.

Jako.2 wydrukw drukarek ig#owych
Drukarki ig(owe znacz#co si r)ni# od drukarek atramentowych i laserowych. Naj- :
istotniejsz# r)nic# jest to, i) w odr)nieniu od atramentowych, drukarki ig(owe nie j
przetwarzaj# ca(ej strony, lecz raczej pracuj# z ci#gami znakw. Rozdzielczo,.
drukowania drukarki ig(owej nie zale)y od pamici drukarki czyjej mocy
przetwarzania, lecz raczej od jej mo)liwo,ci mechanicznych. Siatka punktw
wykorzystywana przez drukarki ig(owe do drukowania znakw to nie ustawienia
danych w pamici ani te) wzr na ,wiat(oczu(ym bbnie; siatka ta jest formowana




przez matryc metalowych igie(, ktrych r)ne kombinacje uderzaj# w stron
wydruku. Z tego powodu rozdzielczo,. drukarki zale)y od liczby igie(, ktrych
najcz,ciej jest 9 lub 24.
Poniewa) 24-ig(owa drukarka wykorzystuje wicej igie( do tworzenia tego samego
znaku, wykorzystywane przez ni# ig(y s# znacznie mniejsze od igie(
wykorzystywanych w drukarkach 9-ig(owych. W zwi#zku z tym, rozmiar
poszczeglnych punktw rwnie) jest odpowiednio mniejszy. Tak jak w innych
typach drukarek, mniejszy rozmiar igie( umo)liwia uzyskanie ostrzejszych
krawdzi i wy)szej jako,ci wydrukw. W drukarkach ig(owych nie mo)na
zastosowa. interpolacji ani te) poprawi. rozdzielczo,ci dziki wykorzystywaniu
punktw o r)nych rozmiarach. Jedyn# metod# uzyskania lepszego wydruku jest
zmiana drukarki 9-ig(owej na 24-ig(ow#- nie ma rozwi#zania programowego, ktre
umo)liwi(oby polepszenie jako,ci wydruku.
Producenci drukarek 24-ig(owych czsto twierdz#, i) produkowane przez nich
urz#dzenia posiadaj# wysok# jako,. wydruku (NLQ - Near Letter Quality - jako,.
bliska listom). Jest to najcz,ciej prawd# w dos(ownym sensie, poniewa) jako,.
wydruku tych drukarek jest prawie (ale nie ca(kiem) taka, jak# chcia(by, osi#gn#.
przy drukowaniu korespondencji. Drukarki ig(owe nadal s# stosowane, gdy zachodzi
potrzeba tworzenia kilku kopii dokumentu, lecz nie oferuj# rozdzielczo,ci ani jako,ci
wydruku wystarczaj#cej, by mo)na je by(o wykorzystywa. do drukowania
profesjonalnie wygl#daj#cych listw lub dokumentw biurowych.
Jzyki opisu strony (PDL)
Drukarki laserowe i atramentowe s# czasem okre,lane jako drukarki stron,
poniewa) przetwarzaj# w pamici ca(# stron, zanim przenios# j# na papier.
Zupe(nie inaczej odbywa si to w drukarkach ig(owych, ktre bazuj# na znakach.
Gdy komputer komunikuje si z drukark#, robi to za pomoc# specjalnego jzyka,
nazywanego j!zykiem opisu strony lub w skrcie PDL (Page Description
Language). Zadaniem jzyka opisu strony jest przekonwertowanie wszystkich
aspektw drukowanego dokumentu na strumie% danych, ktry mo)e zosta.
przes(any do drukarki. Gdy kod PDL dotrze do drukarki, zostaje
przekonwertowany poprzez jej wewntrzne oprogramowanie na wzr punktw,
ktre zostan# wydrukowane na stronie. Aktualnie wykorzystuje si dwa jzyki
opisu strony: PCL i PostScript, ktre sta(y si ju) w(a,ciwie standardem
fabrycznym. Jzyki te zosta(y omwione w dalszej cz,ci rozdzia(u.
Drukarki, ktre nie obs(uguj # jzyka opisu strony, stosuj# w celu kontroli
wygl#du wydruku sekwencje kodw steruj,cych umieszczanych wewn#trz
drukowanego dokumentu (wicej informacji znajdziesz w podrozdziale Kody
steruj#ce", znajduj#cym si w dalszej cz,ci tego rozdzia(u). Bez wzgldu na to,
czy drukarka wykorzystuje technik PDL, czy te) u)ywa kodw steruj#cych, w
komputerze musi zosta. zainstalowany sterownik konwertuj#cy dokument na
jzyk zrozumia(y dla drukarki. Dane musz# zosta. prze-konwertowane i nie ma tu
znaczenia ani program, z ktrego drukujesz, ani oryginalny format dokumentu.
PCL (Jzyk kontroli drukarki)
PCL (Printer Control Language) jest jzykiem opisu strony zaprojektowanym we
wczesnych latach 80. przez firm Hewlett Packard dla swoich produktw. Z
powodu dominacji HP na rynku drukarek, jzyk PCL sta( si standardem
emulowanym przez wielu innych producentw. PCL zawiera( du)# ilo,. polece%
oddzielonych od aktualnie drukowanego tekstu i zaprojektowanych do
prze(#czania wa)nych funkcji i w(a,ciwo,ci drukarki. Polecenia te mo)na by(o
podzieli. na cztery kategorie:
Kody steruj,ce. S# to standardowe kody ASCII reprezentuj#ce nie znaki, lecz
funkcje, takie jak na przyk(ad powrt karetki (CR), przej,cie do nastpnej
strony (FF) czy te) przej,cie do nastpnego wiersza (LF).
Polecenia PCL. S# to polecenia tego samego typu, co wykorzystywane w
drukarkach ig(owych kody steruj#ce. Polecenia te sk(adaj# si g(wnie z
kodw kontrolnych PCL i zawieraj# specyficzne dla danej drukarki
odpowiedniki parametrw dokumentu, takie jak formatowanie strony czy
ustawienia czcionek.
Polecenia HP-GL/2 (Hewlett Packard Graphics Language). S# to polecenia
wykorzystywane przy druku grafiki wektorowej jako cz,ci dokumentu.
Polecenia HP-GL/2 sk(adaj# si z dwuliterowych kodw poprzedzonych
jednym lub wiksz# ilo,ci# argumentw, wyja,niaj#cych, w jaki sposb
drukarka powinna przetworzy. polecenie.
Polecenia PJL (Printer Job Language). Polecenia te umo)liwiaj# drukarce
dwukierunkow# komunikacj z komputerem, wymieniaj# statusy zada% i in-
formacje identyfikacyjne drukarki oraz decyduj#, ktry PDL drukarka
powinna wykorzystywa. do specyficznych zada% i innych funkcji panelu
kontrolnego. Polecenia PJL s# stosowane do okre,lania zada% drukarki i nie
stosuje si ich podczas drukowania okre,lonych dokumentw.
PCL rozwija( si dotrzymuj#c kroku nowym mo)liwo,ciom drukarek. Wersje l i 2
jzyka PCL by(y wykorzystywane przez firm Hewlett Packard we wczesnych
latach 80. w jej drukarkach atramentowych oraz uderzeniowych drukarkach
rozetkowych i nie mog(y by. postrzegane jako pe(ne jzyki opisu strony. Pierwsza
drukarka laserowa wyprodukowana w 1984 roku wykorzystywa(a PCL 3,
najnowsze modele korzystaj# z PCL 6. W tabeli 19.1 zosta(y wypisane r)ne
wersje PCL, wraz z najwa)niejszymi cechami dodawanymi w ka)dej kolejnej
wersji i z informacj#, w ktrych modelach drukarek laserowych HP dany PCL by(
wykorzystywany.
Cho. PCL jest w ca(o,ci zaprojektowany przez Hewlett Packarda i stanowi jego
w(asno,., d(ugotrwa(a dominacja tej firmy na rynku drukarek sprawi(a, )e sta( si
standardem. Wiele innych firm produkuje drukarki korzystaj#ce z PCL, czsto te)
dan# drukark reklamuje si jako zgodn# z okre,lonym modelem Hewlett
Packarda.
Postscript
PostScript jest jzykiem opisu strony rozwijanym przez firm Adobe. Po raz
pierwszy zosta( wykorzystany w drukarce Apple LaserWriter w 1985 roku.
PostScript od samego pocz#tku mia( du)e mo)liwo,ci, takie jak skalowalne
czcionki i wspieranie grafiki
Rozdzia# 19. Drukarki 1087
Tabela 19.1. Wersje j!zyka kontroli drukarki (PCL) firmy Hewlett Packard
Wersja Data Modele Ulepszenia

wektorowej, ktre zosta(y dodane do PCL wiele lat p0niej. Z tego powodu
PostScript szybko sta( si (i jest do dzisiaj) standardem fabrycznym przy
komputerowym wspomaganiu prac wydawniczych i przetwarzaniu grafiki. Adobe
licencjonowa(o jzyk PostScript wielu producentom drukarek, (#cznie z tymi,
ktrzy tworzyli komputerowe systemy sk(adu w wysokiej rozdzielczo,ci,
wykorzystywane do produkcji danych wyj,ciowych do procesu drukowania
offsetowego stosowanego przy druku gazet, magazynw oraz ksi#)ek.
PostScript nie korzysta z sekwencji kodw steruj#cych jak PCL; bardziej
przypomina standardowy jzyk programowania. PostScript jest nazywany
obiektowym jzykiem programowania, poniewa) do drukarki nie s# wysy(ane
rysunki bitmapowe, lecz geometryczne obiekty. Oznacza to, )e w celu utworzenia
znaku okre,lon# czcionk# sterownik drukarki przesy(a obrys danej czcionki i jego
wielko,.. Obrys czcionki jest szablonem, wed(ug ktrego drukarka tworzy znaki
ka)dej wielko,ci. Drukarka tworzy odpowiednie znaki korzystaj#c raczej z
obrysw czcionek ni) z banku bitmapowych rysunkw ka)dego znaku ka)dej
wielko,ci. Ten typ tworzenia obrazu jest nazywany grafik, wektorow,, ktrej
przeciwie%stwem jest grafika bitmapowa, polegaj#ca na przesy(aniu do drukarki w
pe(ni uformowanych wzorw punktw. PCL jest w stanie drukowa. technik#
wektorow# dopiero od wersji 5, wprowadzonej w 1990 roku.
PCL3 Maj 1984
PCL4 Listopad 1985
PCL4e Wrzesie%
1989
PCL 5 Marzec 1990
PCL5e Pa0dziernik
1992
PCL5c Pa0dziernik
1994
PCL 6 Kwiecie%
1996
LaserJet LaserJet
Plus
LaserJet Series II
LaserJet IIP,
raster IIP Plus
LaserJet III, 1IID.
I11P, lisi, HP-
GL/2
LaserJet 4, 4M.
4MP, 4 Plus, 4L,
4ML. 4P, 4M
Plus, 5P, 5MP,
5L, 5L-FS,
5Lxtra, 6L, 6Lxi,
6Lse, 6P, 6MP,
6Psi, 6Pse
Color LaserJet 5.
5M
LaserJet 5, 5se,
LaserJet 6, 6Pse,
6Psi, 6MP
Formatowanie ca(ej strony,
grafika wektorowa
Dodano kroje pisma, makra,
obs(ug wikszych,
bitmapowych czcionek oraz
obs(ug grafiki
Kompresowane czcionki
bitmapowe, rysunki
Skalowalne kroje pisma,
obrysy czcionek, grafika
(wektorowa)
Obs(uga rozdzielczo,ci 600
dpi, dwukierunkowa
komunikacja pomidzy
drukark# a komputerem,
dodatkowe czcionki dla
Microsoft Windows
Rozszerzenia koloru
Przy,pieszenie drukowania
grafiki i powrotu do
aplikacji
Obrysy upraszczaj# ca(y proces drukowania czcionek, poniewa) umo)liwiaj#
zaopatrzenie drukarek w wiksz# ilo,. wewntrznych krojw pisma, ktre mog#
by. drukowane w dowolnych rozmiarach. Natomiast czcionki bitmapowe
najcz,ciej musz# zosta. przetransferowane z komputera do drukarki. W
przypadku druku grafiki czsto mo)na zobaczy. r)nic midzy wydrukiem
wektorowym a bitmapowym. Poniewa) obraz wektorowy jest tworzony przez
drukark, jego jako,. zale)y od mo)liwo,ci drukarki. Rysunek wydrukowany na
drukarce 600 dpi wygl#da znacznie lepiej ni) taki sam rysunek drukowany na
drukarce 300 dpi. W przypadku rysunku bitmapowego, wydruki obu drukarek nie
bd# si od siebie r)ni..
Modyfikacje jzyka PostScript by(y ,ci,le zwi#zane ze rozszerzaj#cymi si mo)liwo-
,ciami drukarek laserowych Apple, dla ktrych jzyk ten zosta( pierwotnie
utworzony. Te drobne modyfikacje sta(y si na tyle liczne, )e Adobe wyda( w 1992
r. now# podstawow# wersj jzyka, nazwan# PostScript Level 2. Rozwj jednak
wci#) trwa( i w 1997 roku zaprezentowano PostScript 3. Uaktualnienia zwikszy(y
szybko,. i poprawi(y jako,. druku drukarek PostScript, przystosowuj#c jzyk do
rozszerzonych mo)liwo,ci urz#dze%, takich jak dodatkowa pami. czy zasobniki
papieru; nie stanowi(y jednak takiego prze(omu jak uaktualnienia jzyka PCL -
PostScript po prostu od pocz#tku posiada( najbardziej efektywne mo)liwo,ci, a
kolejne jego wersje by(y kompatybilne wstecz.
Obs#uga PDL
Gdy oceniasz drukarki, decyzja, ktrego jzyka opisu strony chcesz u)ywa.,
powinna wynika. przede wszystkim z powi#za% z innymi cz,ciami komputera, z
dokumentacji oraz samych drukarek. Obecnie mo)liwo,ci jzykw PCL i
PostScript s# porwnywalne (cho. czasem wystpuj# r)nice) i zale)nie od
indywidualnych potrzeb, ka)dy z nich mo)e osi#gn#. zadowalaj#c# jako,.
wydruku. Je,li jednak zamierzasz tworzy. dokumenty, ktre bd# s(u)y(y do
innych zastosowa%, takich jak na przyk(ad kopie poprzedzaj#ce wydruk na du)#
skal, bardzo zalecane jest korzystanie z jzyka PostScript, poniewa) jest on nadal
dominuj#cym standardem w ,wiecie profesjonalnej grafiki, wydrukw oraz
publikacji.
Mo)esz rwnie) przesy(a. dokumenty poprzez Internet.jak rwnie) wszdzie tam
gdzie wykorzystywany jest jzyk PostScript. Przez d(ugi czas pliki wyj,ciowe
jzyka Postscript (najcz,ciej z rozszerzeniem .PS) by(y najbardziej dogodnym,
niezale)nym od sprztu formatem przesy(ania dokumentw zawieraj#cych dane
graficzne.
Specyfikacja protoko(u sieciowego TCP/IPjest bezp(atnie rozprowadzana w
Internecie w formie pliku ASCII. Jednak wiele dokumentw posiada diagramy i
inne elementy graficzne, ktrych nie mo)na umie,ci. w pliku ASCII i w zwi#zku z
tym s# rozprowadzane w standardzie PostScript. Ka)dy u)ytkownik drukarki
wykorzystuj#cej jzyk PostScript, niezale)nie od posiadanego komputera, mo)e po
prostu skopiowa. plik do drukarki i uzyska. wydruk dokumentu, zawieraj#cego
ca(# grafik i czcionki znalezione w oryginale. Pomimo i) coraz rzadziej zapisuje
si dokumenty w czystym formacie PostScript (jest to zwi#zane z powstaniem
popularnych, niezale)nych od rodzaju komputera standardw przechowywania
dokumentw, takich jak na przyk(ad Adobe Acrobat), jest to wystarczaj#cy powd
posiadania drukarki zgodnej ze standardem PostScript.
Zarwno PCL, jak i PostScript s# wykorzystywane w wielu r)nych drukarkach.
Drukarki przeznaczone dla komputerw Macintosh skupiaj# si wok( jzyka
PostScript, ktry jest standardowym elementem wszystkich drukarek laserowych
firmy Apple. Oczywi,cie, zanim Hewlett Packard wprowadzi( standard PCL,
wszystkie te drukarki standardowo korzysta(y z PDL. Wikszo,. modeli drukarek
HPjest rwnie) dostpna w wersji obs(uguj#cej jzyk PostScript. Poza tym
wikszo,. drukarek HP mo)na rozbudowa. o dodatkowe modu(y uzupe(niaj#ce
drukark o obs(ug PostScript.
Wielu innych producentw rwnie) korzysta w swych urz#dzeniach z PCL lub
Post-Script (a niekiedy z obu jzykw). Drukarki te posiadaj# licencj HP lub
Adobe, b#d0 te) emuluj# jeden z jzykw. To, czy drukarka posiada oryginaln#,
licencjonowan# wersj jzyka PDL, mo)e by. bardzo wa)ne. Znanych jest wiele
przypadkw, gdy nie autoryzowana lub nieprawid(owa emulacja by(a
reklamowana jako doskonale dzia(aj#ca i spe(niaj#ca swoje zadanie. W po(owie lat
80. okre,lenie LaserJet Plus Emulation" mia(o rwnie niewielkie znaczenie, jak
sformu(owanie Hayes compatible" w odniesieniu do modemw. Obecnie
wikszo,. wykorzystywanych przez producentw emulacji PCL (najcz,ciej
wersji 5) jest do,. dobrych, ale PostScript jest bardzo rozbudowanym i trudnym do
emulacji jzykiem. Nadal mo)na odnale0. r)nice pomidzy oryginaln# a
emulowan# wersj# PDL, co powoduje powstawanie dostrzegalnych r)nic w
wydrukach.
Ponownie, kwestia emulacji PDL zale)y w du)ym stopniu od sposobu wymiany
dokumentw z innymi u)ytkownikami. Je,li posiadasz drukark z emulowan#
wersj# jzyka PostScript i sterownik drukarki, ktry dobrze wykorzystuje
wbudowan# emulacj, nie ma wikszego znaczenia, )e emulacja nie spe(nia
dok(adnie wszystkich specyfikacji Adobe. Jednak je,li wysy(asz swoje dane
wyj,ciowe w jzyku PostScript do specjalistycznego zak(adu poligraficznego, w
celu wydrukowania ich na komputerowych systemach sk(adu, r)nice widoczne
pomidzy emulowan# a oryginaln# wersj# jzyka PostScript mog# mie. dla ciebie
ogromne znaczenie.
Je,li tylko jest to mo)liwe, najlepiej kupi. drukark posiadaj#c# oryginalny jzyk
PDL licencjonowany przez jego twrc. Drukarka powinna ponadto posiada. co
najmniej PCL 5 i/lub PostScript Level 2.
Wiele drukarek obs(uguje zarwno PCL, jak i PostScript, dziki czemu mo)esz
sprawdzi., w jaki sposb drukarka (#czy zadania, w ktrych musi korzysta. z
r)nych jzykw PCL. Najlepsze drukarki potrafi# wykry., w jakim jzyku opisu
strony jest przesy(ane zadanie i automatycznie prze(#czaj# si na odpowiedni
jzyk. Je,li drukarka nie posiada tej mo)liwo,ci, by. mo)e musisz wysy(a.
polecenie okre,laj#ce jzyk, w ktrym jest opisane dane zadanie, i powoduj#ce
prze(#czenie si drukarki w okre,lony tryb. Dla pojedynczych u)ytkownikw i
autonomicznych komputerw nie stanowi to problemu, sytuacja jednak zmienia
si, gdy drukarka jest drukark# sieciow#- w takich przypadkach, je,li kto, stale nie
obserwuje postpw drukowania, czsto nie wie, w jakiej kolejno,ci drukowane s#
poszczeglne zadania - ponadto rczne zmiany trybu drukarki mog# by. trudne do
zsynchronizowania w czasie.
Kody steruj$ce
W(a,ciwie wszystkie drukarki laserowe i wikszo,. atramentowych obs(uguje co
najmniej jeden jzyk opisu strony. Jednak niektre (szczeglnie drukarki ig(owe)
nie posiadaj# wbudowanej obs(ugi PDL i w zwi#zku z tym sterownik drukarki
komunikuje si z drukark# wykorzystuj#c sekwencje kodw steruj#cych. Podobnie
jak opisywane wcze,niej polecenia PCL, kody steruj,ce s# sekwencjami
kontrolnymi uaktywniaj#cymi funkcje okre,lonej drukarki. Kody steruj#ce (Escape
codes) s# tak nazywane, poniewa) pierwszym znakiem ka)dego z kodw jest
warto,. ASCII odpowiadaj#ca klawiszowi Escape. Takie rozwi#zanie umo)liwia
poinformowanie drukarki, )e nastpny znak bdzie poleceniem, a nie kolejnym
znakiem aktualnie drukowanego dokumentu.
W zale)no,ci od cech danej drukarki ig(owej, istnieje mo)liwo,. wyboru r)nych
rozdzielczo,ci, czcionek czy te) szybko,ci. Sterownik drukarki zainstalowany w
komputerze wysy(a odpowiednie kody steruj#ce bazuj#ce na wybranych przez
ciebie ustawieniach sterownika i programu, na ktrym pracujesz.
Kody steruj#ce nie s# ujednolicone tak, jak jzyki opisu strony - r)ne drukarki
wykorzystuj# r)ne kody do wykonania tej samej operacji. Na przyk(ad, Epson
przez d(u)szy czas dominowa( na rynku drukarek ig(owych i stosowane przez
niego kody steruj#ce zosta(y wykorzystane przez kilku innych producentw,
jednak by(o ich zbyt niewielu, by mo)na by(o mwi. o tych kodach jako
obowi#zuj#cym standardzie fabrycznym.
Pami2 drukarek
W drukarkach, tak samo jak w komputerach, montowane s# ko,ci pamici;
drukarki laserowe i atramentowe czsto posiadaj# rwnie) procesory, dziki czemu
mo)na je nazwa. bardzo wyspecjalizowanym komputerem. Drukarki mog#
wykorzystywa. wewntrzn# pami. do wielu zastosowa% -jako bufor
przechowuj#cy dane zada% drukowania podczas ich wprowadzania do drukarki;
jako miejsce chwilowego przechowywania danych podczas przetwarzania
rysunkw, czcionek, oraz polece%; jako sta(e lub chwilowe miejsce
przechowywania obrysw czcionek i innych danych
Rozmiar pamici w drukarkach atramentowych i laserowych jest bardzo istotnym
wyznacznikiem ich mo)liwo,ci. Drukarki te, zanim rozpoczn# wydruk, musz#
utworzy. bitmapowy obraz ca(ej strony, (#cznie z wykorzystywan# w niej grafik# i
czcionkami -wszystko to zajmuje pami.. Ka)dy obrys czcionki i grafika
wektorowa, zanim bd# mog(y zosta. wydrukowane, musz# zosta. przetworzone.
Im wicej na stronie czcionek i grafiki, tym wikszej ilo,ci pamici wymaga jej
wydruk. Dodatkowo, pami. potrzebna jest rwnie) do przechowywania
interpretera PDL oraz wbudowanych czcionek drukarki.
Mo)e si okaza., i) drukarka posiada wystarczaj#c# pami. do drukowania
,redniej wielko,ci strony z tekstem i grafik#, lecz nie starcza ju) pamici do
wydrukowania pe(nej strony grafiki lub strony, na ktrej wystpuje wiele r)nych
czcionek. Rezultatem braku pamici mo)e by. podzielenie wydruku na dwie
strony, niewydrukowanie cz,ci czcionek lub ca(kowity brak wydruku. Na
szcz,cie, w wikszo,ci drukarek mo)na rozbudowa. pami., rozszerzaj#c ich
mo)liwo,ci.
Rozszerzenia pamici dla drukarek mog# mie. wiele form. Niektre drukarki
wykorzystuj# standardowe ko,ci pamici, takie jak SIMM-y lub DIMM-y. W
innych zastosowano firmowe rozwi#zania, zmuszaj#ce u)ytkownika do zakupu
pamici prosto od producenta drukarki (oczywi,cie za zawy)on# cen). Podobnie
jak w komputerze, zainstalowana w drukarce dodatkowa pami. prawie nigdy nie
le)y od(ogiem. Drukarka mo)e wykorzystywa. dodatkow# pami. nie tylko do
przetwarzania grafiki czy te) przechowywania wikszej liczby czcionek, ale i do
przetwarzania danych kolejnej strony, jeszcze podczas drukowania poprzedniej,
oraz jako bufor przechowuj#cy wiksze ilo,ci danych otrzymanych z komputera.
Drukarka z rozszerzon# pamici# potrafi jednorazowo odebra. wicej danych z
komputera. W zale)no,ci od u)ywanego systemu operacyjnego i ustawie%
sterownika drukarki, mo)e
to widocznie zwikszy. wydajno,. drukowania. Gdy drukujesz dokument spod
DOS-owej aplikacji, nie mo)esz (zazwyczaj) kontynuowa. pracy, zanim wszystkie
dane zostan# przekazane drukarce. Wielozadaniowe systemy operacyjne, takie jak
Windows 9x najcz,ciej potrafi# drukowa. w tle, dziki czemu mo)esz
kontynuowa. prac. Jednak nawet uruchomiony w tle, proces drukowania mo)e
znacz#co obni)y. wydajno,. systemu. Im wicej drukarka posiada pamici, tym
szybciej zostan# do niej przes(ane dane drukowanego dokumentu i tym szybciej
system powrci do standardowej wydajno,ci.
Informacja o ilo,ci pamici zainstalowanej w drukarce, ktr# zamierzasz kupi., nie
wystarcza do podjcia rozwa)nej decyzji o zakupie. Musisz rwnie) wiedzie., ile
pamici zajmuj#jzyki opisu strony i rezydentne czcionki oraz ile pamici
pozostaje dla danych zada% drukowania. R)ne jzyki PDL, wielko,ci strony oraz
rozdzielczo,ci wymagaj# r)nej wielko,ci pamici. Na przyk(ad, 12 MB jest w
zupe(no,ci wystarczaj#c# pamici# dla drukarki wykorzystuj#cej PCL i drukuj#cej
w rozdzielczo,ci 300 dpi strony o rozmiarze 216x279 mm. Jednak ju) dla drukarki
PostScript, drukuj#cej w rozdzielczo,ci 600 dpi i wielko,ci 279x432 mm, 12 MB
ledwie wystarcza.
Kwestia rozszerze% pamici dotyczy tylko drukarek laserowych i atramentowych
drukuj#cych ca(e strony. Wikszo,. drukarek ig(owych pobiera dane z komputera
jako ci#g znakw ASCII, w zwi#zku z czym nie musz# przetwarza. od razu ca(ej
strony i w zupe(no,ci wystarcza im du)o mniejszy bufor, najcz,ciej rzdu kilku
kilobajtw. Rwnie) grafika zostaje przetworzona przez komputer i przes(ana do
drukarki jako ci#g znakw. W zwi#zku z tym, bardzo rzadko si zdarza, by mo)na
by(o rozszerzy. pami. drukarki ig(owej.
Czcionki
Czcionki s# jedn# z najcz,ciej wykorzystywanych mo)liwo,ci drukarki.
Posiadanie i sprawne wykorzystywanie czcionek dobrej jako,ci mo)e stanowi. o
r)nicy pomidzy amatorskim a profesjonalnie wygl#daj#cym dokumentem.
Termin czcionka oznacza okre,lony krj pisma w okre,lonym stylu i rozmiarze.
Krj pisma sk(ada si ze zbioru alfanumerycznych znakw, ktrymi s# litery,
numery oraz symbole, tworz#ce razem atrakcyjn# i czyteln# prezentacj tekstu.
Istniej# tysi#ce krojw pisma i bez przerwy powstaj# nowe. Niektre z
podstawowych zosta(y do(#czone do systemu operacyjnego Windows i nazwane
Times New Roman, Arial oraz Courier (patrz rysunek 19.3). Styl pisma ]est
odmian# kroju pisma, na przyk(ad jego pogrubieniem lub pochyleniem. Krj pisma
rwnie dobrze mo)e posiada. tylko jeden styl lub ich dziesi#tki.

Rysunek 19.3.Przykady krojw pisma Times New Roman, Arial or Courie
Times NewRoman
Arial
Courier
Kroje pisma czsto dzieli si pod wzgldem ich standardowych cech. Times New
Roman jest nazywany na przyk(ad krojem szeryfowym, poniewa) wszystkie jego
litery posiadaj# niewielkie ozdobniki, nazywane szeryfami (ang. serif). Krj pisma
taki jak Arial, nie posiadaj#cy tych ozdobnikw, nazywany jest krojem pisma
bezszeryfowym (sans serif). Courierjest nazywany krojem nieproporcjonalnym,
poniewa) wszystkie znajduj#ce si w nim znaki zajmuj# tak# sam# szeroko,..
Arial i Times New Roman s#, w przeciwie%stwie do Couriera, proporcjonalnymi
krojami pisma, poniewa) obszar zajmowany przez dany znak jest dostosowany do
jego szeroko,ci. W proporcjonalnym kroju pisma litera i" zabiera mniej miejsca
na stronie ni) litera w".
Technicznie rzecz ujmuj#c, termin czcionka odnosi si do kroju pisma o
okre,lonym rozmiarze, najcz,ciej mierzonym w punktach (72 punkty rwnaj# si
jednemu calowi). 10-i 12-punktowy Courier powinien by. postrzegany jako dwie
osobne czcionki. Jest to spowodowane tym, i) w pierwszych drukarkach
komputerowych, jak rwnie) podczas tradycyjnego drukowania, ka)dy rozmiar
danego kroju pisma by( osobn# jednostk#. W dawnych prasach drukarskich, ka)dy
znak na stronie by( drukowany osobn#, drewnian# lub metalow# czcionk#,
przyciskan# do papieru. By drukowa. znaki o r)nym rozmiarze, trzeba by(o
wykorzystywa. czcionki o r)nych wielko,ciach. Drukarki wykorzystuj#ce
bitmapy do drukowania znakw, by(y po prostu rozwiniciem tego procesu. W tej
technice drukowania, ka)dy znak lub krj pisma istnieje jako wzorzec punktw,
gotowy do wys(ania do drukarki. W gruncie rzeczy, ka)dy znak istnia( jako
osobny, niewielki rysunek. By drukowa. ten sam krj pisma o innym rozmiarze,
potrzebne s# osobne rysunki o innym rozmiarze. Rysunki te nazywane s#
czcionkami bitmapowymi.
Obecnie, drukarki prawie zawsze wykorzystuj# czcionki skalowalne. W tej
metodzie, do drukowania kroju pisma dowolnej wielko,ci, wymagany jest tylko
jeden obrys ka)dego znaku. Drukarka przechowuje w pamici obrysy i na ich
podstawie tworzy bitmapy znakw o wymaganym rozmiarze. Bitmapy te w trakcie
drukowania s# przechowywane w tymczasowe podrcznej pamici czcionek. Po
uko%czeniu wydruku, zostaj# z niej usunite. Drukarka mo)e rwnie) obraca.
skalowalne czcionki o dowolny k#t, podczas gdy czcionki bitmapowe mog# si
obraca. tylko o k#t wynosz#cy 90 stopni. Obrysy czcionek zabieraj# w drukarce
mniej pamici i umo)liwiaj# zastosowanie o wiele wikszej ilo,ci wariacji danej
czcionki. Dodatkowo, poniewa) bitmapy z obrysw czcionek s# tworzone przez
drukark, skalowalne czcionki mog# wygl#da. lepiej w wy)szych
rozdzielczo,ciach, podczas gdy czcionki bitmapowe zawsze wygl#daj# tak samo.
Tworzenie bitmap z obrysw skalowalnych czcionek wymaga posiadania przez
drukark wikszej mocy obliczeniowej, ale jest to niewielka cena w porwnaniu
do zyskw.
Pomimo i) czcionki bitmapowe coraz rzadziej s# wykorzystywane przy druku
zwyk(ych dokumentw biurowych, niektrzy profesjonali,ci preferuj# je przy druku
w wysokich rozdzielczo,ciach, poniewa) czcionki te mog# zosta. dostosowane do
indywidualnych potrzeb. Czcionki bitmapowe s# rwnie) wykorzystywane do
wy,wietlania znakw na ekranie przez niektre graficzne systemy operacyjne, na
przyk(ad Windows 3.1, poniewa) czcionki skalowalne nie wygl#daj# dobrze w
niskich rozdzielczo,ciach typowego monitora. Powsta(a ju) jednak technologia
nazywana wygadzaniem (anti-aliasing), (agodz#ca za pomoc# pikseli w r)nych
odcieniach szaro,ci przej,cia pomidzy biel# a czerni#. Technologia ta ma za zadanie
usun#. czcionki bitmapowe z ekranw monitorw.
W rezultacie rozwoju technologicznego, terminy czcionka i krj pisma przesta(y
by. jednoznaczne. Dawniej, gdy kupowa(e, krj pisma, otrzymywa(e, te same
zestawy liter w r)nych rozmiarach. Ka)dy rozmiar by( nazywany czcionk#.
Obecnie, gdy kupujesz krj pisma, otrzymujesz tylko jeden obrys, ktry mo)e
zosta. przeskalowany przez drukark do potrzebnego rozmiaru.
Gdy czcionki bitmapowe by(y jeszcze popularne, istnia(o wiele sposobw na
przes(anie ich do drukarki. Poniewa) czcionki bitmapowe zabieraj# du)o wicej
pamici ni) same obrysy, niepraktyczne jest sta(e przechowywanie du)ej ilo,ci
czcionek w pamici drukarki. Mo)esz kupi. bitmapowe czcionki jako
oprogramowanie (nazywane mi!kkimi czcionkami), a nastpnie dziki specjalnemu
programowi narzdziowemu w razie potrzeby przesy(a. je do drukarki. Mo)esz
rwnie) kupi. czcionki w specjalnych kasetach, ktre mo)na umieszcza. w
specjalnym gnie0dzie drukarki.
Niewiele (je,li jakakolwiek) z obecnie produkowanych drukarek posiada wej,cie
na kasety z dodatkowymi czcionkami. Rwnie) rczne umieszczanie mikkich
czcionek w drukarce, aczkolwiek nadal technicznie mo)liwe, nie jest warte
po,wiconego na nie czasu. Obecnie, pomimo i) drukarki s# najcz,ciej
wyposa)ane w zestaw obrysw czcionek stale przechowywanych w pamici, jest
to podyktowane bardziej standardem i wzgldami wydajno,ciowymi ni)
rzeczywist# potrzeb#. Zainstalowany w komputerze sterownik drukarki potrafi w
razie potrzeby automatycznie przes(a. do drukarki odpowiednie skalowalne
czcionki. Wykorzystywane zarwno w komputerach Macintosh, jak i systemie
operacyjnym Windows technologie takie jak TrueType, pozwalaj# wykorzystywa.
setki krojw pisma, w niemal ka)dej wielko,ci.
Pomimo i) wszystkie funkcje obrysw czcionek s# oparte na tych samych
podstawowych za(o)eniach, istniej# r)ne typy skalowalnych czcionek. Oryginaln#
technologi# skalo-walnych czcionek by( PostScript i w okresie gdy standard ten nie
mia( konkurenta, Adobe stworzy( dla niego ogromn# bibliotek krojw pisma.
Wikszo,. drukarek PostScript jest wyposa)anych w umieszczony na sta(e w
pamici zestaw 39 podstawowych czcionek, lecz mo)esz wybiera. spo,rd tysicy
innych, przegl#daj#c internetowy serwis firmy Adobe. Po zakupie umieszczonych
tam obrysw czcionek, musisz zainstalowa. je na komputerze, korzystaj#c z
odpowiedzialnego za przesy(anie do drukarki odpowiednich obrysw programu
Adobe Type Manager.
Inn# znacz#c# technologi# czcionek jest TrueType. Zaprojektowana oko(o sze,. lat
po technologii PostScript, by(a rezultatem wsplnego projektu Microsoftu oraz
Apple. Obie firmy chcia(y zintegrowa. w swych systemach operacyjnych
analogiczn# do Postscript technologi skalowalnych czcionek, ale )adna z nich nie
chcia(a przekaza. kontroli nad wa)n# cz,ci# systemu operacyjnego trzeciej
firmie, w tym wypadku Adobe.
PostScipt i TrueType dzia(aj# w(a,ciwie tak samo, cho. istniej# pewne wa)ne
r)nice pomidzy technik# tworzenia obrysw czcionek. Podstawow# zalet#
TrueType jest jego zintegrowanie w systemach operacyjnych Windows i
Macintosha, dziki czemu do ich obs(ugi nie jest wymagane )adne dodatkowe
oprogramowanie, jak na przyk(ad Adobe Type Manager. Wikszo,. producentw
czcionek tworzy je zarwno w formacie Postscript Typ l, jak TrueType i naprawd
trudno zauwa)y. jakiekolwiek r)nice pomidzy tymi samymi czcionkami
zapisanymi w r)nych formatach.
Podobnie jak drukarki PostScript, wiele drukarek posiada wewntrzny zbir
czcionek TrueType, udostpnianych przez system operacyjny aplikacjom. Gdy
kupujesz drukark, liczb standardowo zamieszczanych w drukarce czcionek
powiniene, traktowa. jako wyposa)enie dodatkowe. Wszystkie kroje pisma
umieszczone w drukarce mog# by. rwnie dobrze tworzone przez ich programowy
odpowiednik, ktry jednak czasami musisz oddzielnie dokupi..
Istniej# tysi#ce dostpnych po bardzo r)nych cenach czcionek TrueType i Postscript
Type l. Wiele z nich mo)na za darmo ,ci#gn#. z Internetu, ale rwnie wiele
(oferowanych na przyk(ad przez Adobe) mo)na wy(#cznie naby., i to za stosunkowo
wysok# cen. Zwr. jednak uwag, )e istniej# bardzo du)e r)nice w jako,ci tych
czcionek i cho. nie zawsze dro)sze znaczy lepsze, to jednak znacznie wicej jest
tanich ni) drogich czcionek o z(ej jako,ci.
Sterowniki drukarki
Tak jak wiele innych urz#dze% peryferyjnych, drukarki w du)ym stopniu s#
zale)ne od zainstalowanych w komputerze sterownikw. Sterownik jest
programowym interfejsem, za pomoc# ktrego aplikacja lub system operacyjny
komunikuj# si z drukark#. Podstawow# funkcj# sterownika jest poinformowanie
komputera o cechach i mo)liwo,ciach drukarki, na przyk(ad o typie
zainstalowanego w drukarce jzyka opisu strony, typie papieru oraz zain-
stalowanych czcionkach. Gdy drukujesz dokument, wszystkie ustawienia
drukowania wybierane s# poprzez sterownik drukarki, cho. mo)e si on wydawa.
cz,ci# aplikacji.
Sterowniki drukarki s# w DOS-ie cz,ci# poszczeglnych aplikacji. Wikszo,.
wa)niejszych pakietw oprogramowania posiada tylko oglne sterowniki i nie
oferuje sterownikw dla okre,lonych typw drukarek. W takim przypadku,
najlepiej jest wybra. sterownik obs(uguj#cy tak# sam# jak zainstalowana w
drukarce, wersj jzyka opisu strony. Na przyk(ad, sterownik drukarki LaserJet III
wykorzystuje PCL 5, ktry potrafi obs(u)y. wszystkie modele LaserJet III i 4,
nawet je,li nie potrafi wykorzysta. ich wszystkich mo)liwo,ci. Jest bardzo
prawdopodobne, )e DOS-owy program nie posiadaj#cy sterownika dla twojej
drukarki, nie bdzie mg( wykorzysta. )adnej z jej dodatkowych funkcji i w
zwi#zku z tym nie uzyskasz poprawy jako,ci wydruku, nawet je,li ze wzgldu na
mo)liwo,ci drukarki poprawa taka by(a mo)liwa.
We wszystkich wersjach Windows sterowniki drukarki nie s# oddzielnymi
aplikacjami, lecz stanowi# cz,. systemu. Ju) sam system zawiera bogaty zbir
sterownikw drukarek, a w osobne sterowniki prawie zawsze mo)na si
zaopatrzy. na stronie producenta. Sterowniki do(#czone do Windows s#
najcz,ciej napisane przez producenta drukarki, nie przez Microsoft. Dziki temu
unika si problemw zwi#zanych z istnieniem dla danej drukarki sterownikw
napisanych przez dwch r)nych producentw.
Opisy drukarki w Postscript
Podczas gdy drukarki korzystaj#ce z PCL lub sekwencji kontrolnych, posiadaj#
ca(kowicie niezale)ne i nie zwi#zane z systemem Windows sterowniki, drukarki
PostScript wykorzystuj# tylko jeden prosty, oglny sterownik obs(uguj#cy PDL.
We wszystkich wersjach Windows sterownik ten nazywa si PSCR.IPT.DRV. W
celu obs(u)enia
wszystkich mo)liwo,ci danych drukarek, sterownik ten wykorzystuje dodatkowe
modu(y nazywane PPD (PostScript Printer Description). PPD udostpnia informacje
o mo)liwo,ciach danej drukarki oraz jej cechach fizycznych, takich jak podajnik
papieru czy te) obs(ugiwane rozmiary wydrukw. Na sterowniku PostScript
spoczywa zadanie obs(ugi jzyka. By obs(ugiwa. pod systemem Windows wiele
drukarek PostScript, wystarczy po prostu doda. do istniej#cej struktury sterownikw
nowe modu(y PPD.
Oprcz do(#czonego do systemu Windows modu(u, istnieje rwnie) sterownik
PostScript nazwany AdobePS i rozprowadzany za darmo przez firm Adobe,
w(a,ciciela jzyka PostScript. Jego zainstalowanie jest zalecane, je,li posiadasz
drukark korzystaj#c# z prawdziwego jzyka PostScript, poniewa) sterownik ten
dok(adniej obs(uguje jzyk i jego mo)liwo,ci. Pomimo i) sterownik PostScript jest
rozprowadzany zarwno przez Microsofl,jak i Adobe, najcz,ciej otrzymujesz go
od producenta drukarki.
Jak dzia#aj$ drukarki
Ka)dy z trzech g(wnych typw drukarek korzysta nie tylko z innego sposobu
przenoszenia informacji na papier, ale i z innego no,nika koloru: tonera, atramentu
lub ta,my. W tym rozdziale zosta(y opisane sposoby tworzenia wydrukw przez
poszczeglne typy drukarek.
Drukarki laserowe
Proces drukowania dokumentu na drukarce laserowej dzieli si na nastpuj#ce
etapy:
Komunikacja
Przetwarzanie
Formatowanie
Kastrowanie
Skanowanie laserem
Nak(adanie tonera
Zgrzewanie tonera
Procedury te w zale)no,ci od drukarki mog# by. realizowane na wiele r)nych
sposobw, jednak ka)da drukarka laserowa musi je wykona.. Ta%sze drukarki
mog# na przyk(ad wymaga. od komputera, by przeprowadzi( niektre z zada%
przetwarzania wydruku, podczas gdy inne posiadaj# uk(ady przetwarzaj#ce
informacje wewn#trz drukarki.
Komunikacja
Pierwszym etapem drukowania jest przes(anie drukarce danych wydruku.
Komputery zazwyczaj komunikuj# si z drukark# poprzez port rwnoleg(y, cho.
istnieje rwnie) wiele drukarek wykorzystuj#cych port szeregowy. Niektre
urz#dzenia mog# korzysta. z obu typw portw i w tym samym czasie by.
pod(#czone do dwch komputerw. Drukarki sieciowe czsto ca(kowicie pomijaj#
oba porty i korzystaj# z wewntrznego sterownika, (#cz#c si dziki niemu
bezpo,rednio z sieci#.
Komunikacja pomidzy drukark# a komputerem polega oczywi,cie przede
wszystkim na przesy(aniu danych wydruku z komputera do drukarki. Dane
przesy(ane s# jednak rwnie) w przeciwnym kierunku. Drukarka wysy(a do
komputera sygna(y kontrolne, informuj#ce komputer, kiedy ma przesta. wysy(a.
dane i kiedy ponowi. wysy(anie. Wewntrzny bufor pamici typowej drukarki jest
mniejszy ni) obszar zajmowany przez ,rednio skomplikowane zadanie drukowania
i w zwi#zku z tym, mo)e w danej chwili pomie,ci. tylko okre,lon# ilo,. danych.
W miar drukowania kolejnych stron drukarka opr)nia bufor i wysy(a sygna(y
informuj#ce komputer o mo)liwo,ci wznowienia transmisji danych. Proces ten jest
najcz,ciej nazywany uzgadnianiem (handshaking). Rodzaj wykorzystywanych
przy transmisji danych protoko(w uzgadniania zale)y od portu, do ktrego
pod(#czona jest drukarka.
Rozmiar danych, ktre mo)e pomie,ci. drukarka, jest bardzo zr)nicowany.
Wcze,niej w rozdziale czyta(e, ju), w jaki sposb mo)na powikszy. bufor dziki
zainstalowaniu dodatkowej pamici. Niektre drukarki posiadaj# nawet
wewntrzny twardy dysk, dziki czemu mog# przechowywa. du)e ilo,ci czcionek
i danych drukowania. Proces tymczasowego przechowywania wielu zada%
drukowania oczekuj#cych na swoj# kolej jest nazywany buforowaniem.
Wiele drukarek obs(uguje jeszcze bardziej zaawansowan# komunikacj z
komputerem, dziki czemu u)ytkownik wykorzystuj#c programow# aplikacj
mo)e zapyta. drukark o jej aktualny status, a nawet ustawi. parametry pracy
drukarki, uprzednio konfigurowalne tylko za pomoc# panelu kontrolnego
znajduj#cego si na drukarce. Ten rodzaj komunikacji jest mo)liwy tylko, je,li
komputer posiada dwukierunkowy port ECP lub EPP.
Przetwarzanie
Drukarka po otrzymaniu danych z komputera rozpoczyna proces ich interpretacji.
Wikszo,. drukarek laserowych to w(a,ciwie komputery, zawieraj#ce procesor i
pami.. Ta cz,. drukarki jest czsto nazywana kontrolerem lub interpreterem i
zawiera firmowe rozwi#zania obs(uguj#ce jzyk opisu strony wykorzystywany
przez drukark.
Pierwszym etapem procesu interpretacji jest oddzielenie w przychodz#cych danych
polece% od tre,ci dokumentu. Procesor drukarki odczytuje kod i ocenia wyszukane
polecenia, zachowuj#c te, ktre stanowi# cz,. procesu formatowania, i wykonuj#c
inne, wymagaj#ce fizycznych zmian w konfiguracji drukarki, takich jak wybr
podajnika papieru czy te) trybu drukowania (jedno- lub dwustronnego). Niektre
drukarki przetwarzaj# rwnie) polecenia formatuj#ce dokument, konwertuj#c je na
specjalny kod formatowania.
Formatowanie
Faza formatowania w procesie interpretacji danych wymaga interpretacji polece%
okre,laj#cych wygl#d gotowego wydruku. I znw, proces ten w du)ym stopniu
zale)y od mo)liwo,ci drukarki. W przypadku tanich drukarek, wikszo,ci# procesu
formatowania obci#)any jest komputer, ktry musi wysy(a. bardzo szczeg(owe
instrukcje okre,laj#ce po(o)enie ka)dego znaku na stronie. Lepsze drukarki same
przeprowadzaj# formatowanie, co wymaga od nich zaskakuj#co wiele pracy.
Aplikacja, ktrej u)ywasz, mo)e pokazywa. dokument w bardzo zbli)onym do
wygl#du wydruku formacie WYSIWYG, jednak nie ma to wp(ywu na dane
dokumentu wysy(ane przez kontroler drukarki. Drukarka zazwyczaj sama jeszcze
raz uk(ada kszta(t dokumentu, interpretuj#c seri polece% okre,laj#cych parametry,
takie jak rozmiar papieru, po(o)enie marginesw czy te) ostpy midzy liniami.
Nastpnie kontroler umieszcza w granicach tych wytycznych grafik i tekst, czsto
wykonuj#c wiele skomplikowanych procedur, na przyk(ad justowanie tekstu.
Proces formatowania obejmuje rwnie) przetwarzanie i tworzenie bitmap na
podstawie obrysw czcionek i grafiki wektorowej. Na przyk(ad, w odpowiedzi na
)#danie wydrukowania okre,lonej czcionki o okre,lonej wielko,ci, kontroler
odczytuje odpowiedni obrys czcionki i na jego podstawie generuje zbir bitmap w
prawid(owym rozmiarze. Bitmapy te s# przechowywane w tymczasowej pamici
podrcznej czcionek, z ktrej kontroler podczas tworzenia strony mo)e je w razie
potrzeby odczyta..
Rastrowanie
Rezultatem procesu formatowania jest zbir szczeg(owych polece% dok(adnie
definiuj#cych po(o)enie ka)dego znaku i grafiki na ka)dej stronie dokumentu. W
ostatnim etapie procesu interpretacji danych, kontroler przetwarza polecenia
formatuj#ce tworz#c wzr malutkich punktw, ktre zostan# naniesione na stron
wydruku. Proces ten jest nazywany rastrowaniem. Tablica punktw podczas
oczekiwana na wydruk jest zazwyczaj przechowywana w buforze strony.
Efektywno,. procesu buforowania zale)y od ilo,ci pamici w drukarce oraz
rozdzielczo,ci wydruku. W drukarce czarno-bia(ej, ka)dy punkt zajmuje jeden bit,
czyli wydruk strony o rozmiarze 216
X
279 mm w rozdzielczo,ci 300 dpi wymaga
oko(o l MB, dok(adnie l 051 875 bajtw ([{8
l
/2x}\}x300
2
]/8). W rozdzielczo,ci
600 dpi zapotrzebowanie na pami. wzrasta do ponad 4 MB - 4 207 500 bajtw.
Niektre drukarki posiadaj# pami. wystarczaj#c# do buforowania ca(ej strony,
podczas gdy przetwarzana jest ju) strona nastpna. Inne maj# zbyt ma(o pamici,
by buforowa. ca(# stron i zamiast tego korzystaj# z techniki buforw ta$mowych
(bandbuffers).
Drukarki korzystaj#ce z buforw ta,mowych dziel# stron na szereg poziomych
paskw, nazywanych rwnie) ta,mami. Kontroler rastruje jeden pasek wydruku i
przesy(a dane do drukarki, czyszcz#c bufor, by mg( przyj#. nastpn# porcj
danych. Dziki temu, drukarka mo)e stopniowo przetworzy. ca(# stron, zapisuj#c
tablic punktw tylko na ,wiat(oczu(ym bbnie drukarki. Buforowanie ta,mowe
wymaga mniejszej ilo,ci pamici, ale z powodu swojej powolno,ci i podatno,ci na
b(dy, jest gorsze od buforowania ca(ej strony. W ci#gu ostatnich kilku lat
znacz#co spad(y ceny pamici i w zwi#zku z tym technika buforowania ta,mowego
jest ju) bardzo rzadko wykorzystywana w drukarkach laserowych.
Niektre sterowniki drukarek umo)liwiaj# wybranie, czy przesy(ana do drukarki
grafika ma by. w formie wektorowej, czy te) rastrowej. Oglnie rzecz bior#c,
grafika wektorowa jest szybsza, lecz je,li podczas korzystania z niej bdziesz mia(
problemy z umieszczaniem grafiki w okre,lonym miejscu na stronie, najlepszym
rozwi#zaniem jest skorzystanie z grafiki rastrowej. Wikszo,. drukarek posiada
opcj prze(#czania formatu wydruku w zak(adce Grafika" w okienku dialogowym
W(a,ciwo,ci" danej drukarki. Niektre sterowniki umieszczaj# jednak t opcj w
innym miejscu lub w ogle jej nie posiadaj#.
Skanowanie laserem
Po tym, jak zrastrowany obraz strony zostanie utworzony przez kontroler i
umieszczony w pamici, dalsze przetwarzanie strony przekazywane jest
mechanizmowi drukarki. Terminem mechanizm drukarki okre,la si zastosowan#
w drukarce technologi tworzenia obrazu, (#cznie z uk(adami skanowania laserem,
fotoreceptorem, pojemnikiem z tonerem, jednostk# wywo(uj#c#, elektrodami
koronowymi, lamp# roz(adowuj#c#, jednostk# zgrzewaj#c# oraz mechanizmem
podajnika papieru. Komponenty te czsto s# traktowane jak jedno, zbiorowe
urz#dzenie, poniewa) mechanizm drukarki jest w(a,ciwie taki sam jak uk(ady
stosowane w kopiarkach. Wikszo,. producentw drukarek tworzy swoje produkty
na bazie mechanizmw kopiarek pochodz#cych od innych firm, na przyk(ad
Canona. Drukarki komputerowe r)ni# si od kopiarek przede wszystkim spo-
sobem otrzymywania danych 0rd(owych - kopiarki pobieraj# dane z
wbudowanego skanera, podczas gdy drukarki otrzymuj#je z komputera. Gdy
zrastrowany obraz dotrze ju) do mechanizmu drukarki, dalsze procedury
przetwarzania i nanoszenia na papier wydruku s# w(a,ciwie takie same.
Uk(ady lasera w drukarce laserowej, czsto nazywane RO1 (raster output
scanner), wykorzystywane s# do tworzenia na ,wiat(oczu(ym bbnie (nazywanym
fotoreceptorem) elektrostatycznego wzoru punktw odpowiadaj#cych obrazowi
przechowywanemu w buforze strony. Uk(ady lasera sk(adaj# si z lasera,
obracaj#cego si zwierciad(a oraz soczewki. Laser zawsze znajduje si w tej samej
pozycji, wic do tworzenia poziomego wzoru punktw na bbnie wykorzystuje si
zakrzywiaj#ce promie% lasera, obracaj#ce si zwierciad(o oraz zmieniaj#c# punkt
skupienia soczewk, dziki czemu punkty na zewntrznych krawdziach bbna nie
s# zniekszta(cane przez ,wiat(o podczas nanoszenia s#siednich punktw. Ruch
pionowy osi#ga si dziki powolnemu i sta(emu obracaniu bbna.
Poniewa) bben jest czu(y na ka)d# form ,wiat(a, nie powinien by. wystawiany
przez d(u)szy czas na ,wiat(o pokojowe ani dzienne. Niektre drukarki posiadaj#
zabezpieczenia chroni#ce bben przed wystawieniem na ,wiat(o podczas otwierania
pokrywy drukarki. Jednak nawet je,li drukarka posiada takie zabezpieczenia, nie
powinno si pozostawia. otwartej pokrywy d(u)ej, ni) jest to konieczne do
wymiany pojemnika z tonerem lub dokonania napraw.
1wiat(oczu(y bben, w niektrych drukarkach zastpowany pasem, jest pokryty
g(adkim materia(em przechowuj#cym (adunki elektrostatyczne, ktre mog# zosta.
roz(adowane, gdy powierzchnia materia(u zostanie wystawiona na ,wiat(o.
Wstpne (adowanie ca(ej powierzchni bbna jest przeprowadzane poprzez
urz#dzenie nazywane koronow# elektrod# (aduj#c#. Elektroda koronowa to drut
pod bardzo wysokim napiciem, powoduj#cym jonizowanie si otaczaj#cego go
powietrza. Produktem ubocznym jonizacji powietrza podczas (adowania
powierzchni bbna jest ozon, stanowi#cy 0rd(o charakterystycznego dla drukarek
laserowych zapachu. W celu uniknicia tworzenia ozonu, niektre mniejsze
drukarki zamiast z elektrod koronowych korzystaj# z na(adowanych wa(kw.
Ozon jest toksycznym i wywo(uj#cym korozj gazem, ktry nie powinien si
znajdowa. w zamknitych, pozbawionych wentylacji pomieszczeniach. Pomimo i)
ozon jest wykorzystywany do od,wie)ania powietrza i oczyszczania wody, praca
przez d(u)szy czas w bliskim s#siedztwie drukarek laserowych, w pozbawionym
odpowiedniej wentylacji pomieszczeniu, mo)e wywo(a. problemy zdrowotne.
Bben jest czu(y na ka)dy typ ,wiat(a, ale tylko laser mo)e wytworzy. punkty na
tyle drobne, by mo)na je by(o wykorzystywa. przy drukowaniu profesjonalnych
dokumentw o wysokiej rozdzielczo,ci. Ka)dy punkt, w ktrym laser dotkn#(
powierzchni bbna, zostaje roz(adowany, dziki czemu na bbnie powstaje wzr
znajduj#cych si na stronie znakw i obrazw. Znajduj#cy si w drukarce laser
roz(adowuje obszary odpowiadaj#ce czarnym cz,ciom strony, czyli znakom i
obrazom stanowi#cym dokument. Taki sposb nanoszenia obrazu jest nazywany
drukowaniem WB (write-blacK). W kopiarkach zastosowano dok(adnie odwrotny
proces, nazywany drukowaniem WW (write-white) i polegaj#cy na
roz(adowywaniu obszarw odpowiadaj#cych t(u strony.
Nak#adanie tonera
Podczas obracania si ,wiat(oczu(ego bbna, cz,. jego powierzchni, ktra zosta(a
wcze,niej roz(adowana przez laser, przesuwa si wzd(u) jednostki wywo(uj#cej
(patrz rysunek 19.4). Wywo(ywacz jest wa(kiem pokrytym drobnymi cz#stkami
magnetycznymi, dzia(aj#cymi jako pdzel" rozprowadzaj#cy toner. Toner jest
niezwykle drobnym, czarnym, plastycznym pudrem, tworz#cym obraz na
drukowanej stronie. Rolka wywo(uj#ca jest umieszczona tu) obok pojemnika z
tonerem i podczas obracania si zostaje pokryta rwn# warstw# przyci#gnitych
cz#steczek tonera. Ten sam wa(ek wywo(uj#cy po(o)ony jest rwnie) w
bezpo,rednim pobli)u ,wiat(oczu(ego bbna i gdy powierzchnia bbna przesuwa
si wzd(u) wa(ka, cz#steczki tonera zostaj# przyci#gnite do obszarw
na(adowanych przez laser, dziki czemu na bbnie zostaje uformowany obraz
strony, korzystaj#cy z cz#steczek tonera jako no,nika koloru.
Bben nadal powoli si obraca i przechodzi w pobli)u 0rd(a papieru. Drukarka
posiada osobny mechanizm oddzielaj#cy jedn# kartk z podajnika i
przemieszczaj#cy j# poprzez drukark, dziki czemu kartka przechodzi tu) pod
spodni# cz,ci# bbna (nie dotykaj#c go) z t# sam# prdko,ci#, z jak# obraca si
bben. Pod kartk# znajduje si inna elektroda koronowa (nazywana koronow#
elektrod# przenosz#c#) (aduj#ca papier, dziki czemu kartka zaczyna przyci#ga.
znajduj#ce si na powierzchni bbna cz#steczki tonera, ktre tworz# na niej
dok(adny wzr obrazu dokumentu. Po przemieszczeniu tonera na papier,
nieustaj#ca rotacja bbna powoduje przej,cie na(adowanych obszarw wzd(u)
lampy roz(adowuj#cej (najcz,ciej rzdu diod LED), ktra wymazuje" obraz
strony, ca(kowicie roz(adowuj#c powierzchni bbna. W tym momencie bben
ko%czy pe(ny cykl (adowania i roz(adowywania i jest gotowy do ponownego
rozpoczcia procesu w celu przygotowania nastpnej strony dokumentu.















Rysunek 19.4.

Jak sam mo)esz sobie wyobrazi., z powodu bardzo bliskiego s#siedztwa wszystkich
elementw, proces ten ma bardzo niewielki margines b(du. By toner by( poprawnie
nak(adany, bben musi si obraca. bardzo blisko elektrod koronowych, wa(ka przeno-
sz#cego oraz papieru. Z tego powodu wiele rozwi#za% mechanizmw drukarek (#czy te
elementy w jedn# zintegrowan# kaset, ktr# zastpuje si poprzedni# wraz z ka)d#
wymian# tonera. Rozwi#zanie te podnosi cen kaset z tonerem, ale za to umo)liwia
(atwe wymienianie najczulszych elementw drukarki w regularnych odstpach czasu,
dziki czemu drukarka znacznie d(u)ej pozostaje sprawna.
Utrwalanie toner
Po przeniesieniu tonera z bbna na stron, strona kontynuuje podr) poprzez drukark,
przechodz#c przez kolejn# elektrod koronow#, nazywan# koronow, elektrod, roza-
dowuj,c,. Elektroda ta w du)ym stopniu roz(adowuje (adunki elektrostatyczne naniesione
uprzednio na stron przez elektrod (aduj#c#, tu) przed przeniesieniem tonera na papier.
Jest to bardzo potrzebne, poniewa) na(adowana elektrostatycznie kartka ma tendencj do
przylegania do wszystkiego, czego dotknie, na przyk(ad innych kartek lub rolek
przenosz#cych papier w drukarce. Efektem tego etapu drukowania jest kartka z
naniesionym zgodnie z planowanym wygl#dem wydruku tonerem. Toner nadal jest w
formie proszku i po roz(adowaniu (adunkw elektrostatycznych, na kartce utrzymuje go
tylko si(a grawitacji. W tym momencie wystarczy niewielki podmuch lub wstrz#s, by
ca(kowicie zamaza' wydruk. Aby temu zapobiec, kartka przechodzi przez dwa wa(ki
rozgrzane do 400 stopni Fahrenheita (ok. 200 stopni Celsjusza). W tak wysokiej
temperaturze toner topi si i przylega do papieru. To ju) ostatni etap procesu drukowania,
po ktrym karta opuszcza drukark. W zwi#zku z w(a,ciwo,ciami tonera i procesu
utrwalania, znaki na dokumencie wydrukowanym przez drukark laserow# wygl#daj#
dobrze, s# rwnie) wyczuwalnie wypuk(e.
Drukarki atramentowe
Etapy interpretacji danych w procesie drukowania drukarek atramentowych s# bardzo
podobne do ich odpowiednikw w drukarkach laserowych. Poniewa) jednak drukarki
atramentowe s# zazwyczaj produkowane z za(o)eniem, i) maj# trafi. do mniej zamo)nych
nabywcw, rzadziej si zdarza, by posiada(y stosowane w drukarkach laserowych szybkie
procesory czy te) du)e ilo,ci pamici. Z tego powodu wikszo,. znajduj#cych si na rynku
drukarek atramentowych posiada wzgldnie niewielkie bufory pamici i w wikszo,ci
procesw zwi#zanych z drukowaniem w znacznym stopniu zale)y od komputera. W takich
drukarkach czsto nie buforuje si ca(ej strony, lecz wykorzystuje si technik buforowania
ta,mowego. Bardziej zaawansowane drukarki atramentowe mog# jednak posiada.
porwnywalne z drukarkami laserowymi mo)liwo,ci przetwarzania danych i pojemno,ci
pamici.

Podstawow# r)nic pomidzy drukarkami atramentowymi a laserowymi stanowi sposb
przenoszenia obrazu na stron. Technika drukowania drukarek atramentowych jest o
wiele prostsza od techniki zastosowanej w drukarkach laserowych, wymaga mniej
drogich cz,ci i potrzebuje znacznie mniej miejsca. Zamiast ca(ego skomplikowanego
procesu, w ktrym toner jest przenoszony na bben, a z bbna na stron, drukarki atra-
mentowe wykorzystuj# male%kie dysze, ktrymi rozpylaj# atrament na stron wydruku,
tworz#c taki sam jak w drukarkach laserowych wzr punktw. Z tych powodw, technologi
drukarek atramentowych (atwiej mo)na przystosowa. dla wykorzystania w drukarkach
przeno,nych.

Istniej# dwa podstawowe typy drukarek atramentowych: cieplne oraz piezoelektryczne
(omwione nieco dalej). Terminy te opisuj# technologi wykorzystan# do wypychania
atramentu z pojemnika poprzez dysze. Typowa g(owica drukarki atramentowej posiada
zbiornik z p(ynnym atramentem oraz male%kie (o ,rednicy mikrona) dysze, poprzez ktre
atrament jest nanoszony na stron. Ilo,. dysz zale)y od rozdzielczo,ci drukarki; najcz,ciej
stosowane konfiguracje posiadaj# od 21 do 128 dysz dla jednego koloru. Kolorowe drukarki
atramentowe korzystaj# z czterech zbiornikw z atramentem w r)nych kolorach
(b(kitnym, purpurowym, )(tym oraz czarnym). Dziki mieszaniu tych czterech
kolorw, drukarka mo)e wytworzy. w(a,ciwie dowolny kolor. (Niektre drukarki u)ywaj#
jednego wymienialnego pojemnika z trzema kolorami: b(kitnym, purpurowym oraz
)(tym).
Drukowanie cieplne
Wykorzystuj#ce t technik drukarki atramentowe podgrzewaj# atrament w zbiorniku do
blisko 200 stopni Celsjusza. Powoduje to powstawanie b#belkw pary, ktra podnosi
poziom cieczy w zbiorniku. Pod naciskiem ci,nienia pary, atrament wytryskuje przez
dysze w formie niewielkich kropelek, tworz#c punkty na stronie. Pr)nia wywo(ana
przez wyrzucony atrament przyci#ga do dysz wicej atramentu, dziki czemu w razie
potrzeby mo)na uzyska. ci#g(y strumie% kropelek.

Termiczna technika drukowania by(a pierwsz# wprowadzon# na rynek i nadal jest naj-
bardziej popularna. Z powodu powstaj#cych przy podgrzewaniu atramentu b#belkw
pary, Canon zacz#( nazywa. ten typ drukarek BubbleJets".

Podczas prac we wntrzu drukarki bardzo wa)ne jest dok(adne przestrzeganie
wskazwek producenta. Pomijaj#c oczywiste zagro)enie przez uk(ady pod napiciem,
niektre cz,ci drukarki s# bardzo wra)liwe i mog# zosta. uszkodzone zarwno przez dotyk
(na przyk(ad rolka wywo(uj#ca i elektrody koronowe), jak i przez d(ugotrwa(e
wystawianie na ,wiat(o (na przyk(ad fotoreceptor). Ponadto, stosowana w drukarkach
jednostka zgrzewaj#ca jest przeznaczona do pracy w temperaturze nawet ponad 400
stopni Fahrenheita (ok. 200 stopni Celsjusza) i przez pewien czas po wy(#czeniu
drukarki pozostaje bardzo gor#ca. Zawsze, zanim rozpoczniesz konserwacj drukarki
laserowej, poczekaj co najmniej 15 minut od jej wy(#czenia.
Drukarki ig#owe
Drukarki ig(owe s# bardziej podatne na zabrudzenie i kurz ni) jakikolwiek inny typ
drukarek. Jest to spowodowane zarwno fizycznym stykaniem si nas#czonej atramentem
ta,my z g(owic# drukarki, jak i korzystaniem z ci#g(ej ta,my papieru. Podczas
dzia(ania drukarki ca(y czas przesuwa si ta,ma, dziki czemu przed g(owic# zawsze
znajduje si nas#czony atramentem odcinek ta,my. Ci#g(y ruch ta,my oraz wsuwanie i
wysuwanie igie( w g(owicy powoduj# powstawanie nas#czonych atramentem grudek, ktre
mog# zablokowa. g(owice drukarki i rozmazywa. drukowane znaki.

Inny problem stanowi ci#g(a ta,ma papieru. Jest ona perforowana na obu brzegach, a
wycite otwory s# wykorzystywane przez mechanizm podajnika papieru drukarki.
Zale)nie od jako,ci stosowanego papieru, mo)e si zdarzy., )e ktry, z otworw nie
zostanie do ko%ca wycity, co mo)e spowodowa. zacicie si papieru w drukarce.
Utrzymuj drukarki ig(owe w czysto,ci czsto odkurzaj#c brud i kurz za pomoc# spr)onego
powietrza oraz regularnie przemywaj#c alkoholem g(owice drukarki.
Wybr najlepszego papieru
Zarwno drukarki laserowe, jak i atramentowe drukuj# na specjalnie dla nich przezna-
czonych kartkach i w zwi#zku z tym s# podatne na problemy zwi#zane z mechanizmem
podawania papieru, takie jak blokowanie si papieru czy ta) pobieranie wielu kartek
zamiast jednej. Problemy te mo)esz zminimalizowa. korzystaj#c tylko z papieru prze-
znaczonego dla twojego typu drukarki. Jest to szczeglnie wa)ne, je,li drukujesz na
przezroczach czy samoprzylepnych etykietach.

Producenci drukarek czsto okre,laj# zakres gramatur papieru, do ktrego przystosowana
jest drukarka, i przekraczanie go mo)e pogorszy. jako,. wydrukw. Co gorsza, je,li
posiadasz drukark laserow#, korzystanie z etykiet i przezroczy nie przeznaczonych do
drukarek laserowych mo)e by. katastrofalne w skutkach. Materia(y te najcz,ciej nie s# w
stanie wytrzyma. temperatury procesu zgrzewania i mog# po prostu stopi. si w
,rodku drukarki, powoduj#c powa)ne, a czasem niemo)liwe do naprawienia uszkodzenia.

Rwnie wa)na jest ostro)no,. podczas umieszczania kartek w kasecie podajnika papieru.
Wilgotne kartki to jeden z g(wnych powodw blokowania si papieru, pobierania kilku
kartek naraz oraz nierwnego nak(adania tonera. Zawsze przechowuj papier w ch(odnym,
suchym miejscu i nie otwieraj paczki, je,li nie bdziesz z niej od razu korzysta(. Gdy
umieszczasz w podajniku ryz kartek, dobrze jest je wcze,niej przekartkowa.. Dziki
temu podajnik papieru (atwiej oddzieli od siebie poszczeglne kartki.
Najczstsze problemy z drukowaniem
Dziki regularnej konserwacji sprztu mo)esz unikn#. wielu problemw z drukowaniem,
lecz nadal mo)e si zdarzy., )e jako,. wydruku bdzie daleko odbiega(a od twoich
oczekiwa% lub te) drukarka po prostu nie bdzie dzia(a(a. Czsto trudno jest okre,li., czy
zaistnia(y problem jest powodowany przez u)ywan# aplikacj, przez sterownik d karki czy
te) przez uk(ady drukarki.

Bardzo czsto do rozwi#zania problemw z drukark# wystarczy jedna ze standardowych
procedur. Na przyk(ad, je,li zarwno przy drukowaniu strony kontrolnej z panelu ste-
rownia drukarki, jak i przy wydruku dokumentw do,wiadczysz tych samych problemw z
wydrukiem, mo)esz wykluczy. sterownik, komputer oraz po(#czenie midzy drukark# a
komputerem jako mo)liwe 0rd(a problemw i zacz#. sprawdza. drukark. Je,li te same
problemy z drukowaniem pojawiaj# si przy korzystaniu z r)nych sterownikw,
zazwyczaj mo)esz wykluczy. oprogramowanie jako 0rd(o problemw (chyba )e pro-
ducent drukarki wyda( wiele wersji sterownika zawieraj#cych te same b(dy).

Bardzo wa)nym czynnikiem jest rwnie) czstotliwo,. wystpowania b(dw. Je,l
nieprawid(owo,ci pojawiaj# si na jednej stronie z dziesiciu, zazwyczaj ich przyczyn# nie jest
oprogramowanie, lecz sprzt, na przyk(ad kabel (#cz#cy drukark z komputerem.

W dalszej cz,ci rozdzia(u zosta(y opisane najcz,ciej wystpuj#ce problemy z drukarkami,
umieszczone w zale)no,ci od 0rd(a problemu. Kategorie powinny by. jednak traktowane
do,. lu0no, poniewa) te samo problemy mog# mie. wiele r)nych przyczyn.

Wa)ne jest, by, u,wiadomi( sobie, i) )adna z opisywanych tu procedur nie powinna by.
wykorzystywana, je,li jej odpowiednik znajduje si w dostarczanej przez producenta in-
strukcji obs(ugi drukarki. W urz#dzeniu tym mog(y zosta. zastosowane uk(ady i rozwi#zanie
znacz#co r)ni#ce si od opisywanych w tym rozdziale i w zwi#zku z tym wskazania
producenta dotycz#ce obs(ugiwania sprztu i procedur rozwi#zywania problemw zawsze s#
rozstrzygaj#ce.
Sprztowe problemy drukarek
Sprztowe problemy drukarek s# zazwyczaj zwi#zane z papierem i no,nikiem koloru
Je,li kaseta z tonerem jest prawie pusta lub te) je,li do wewntrznych cz,ci drukarki
dostanie si toner z nieszczelnego pojemnika, wygl#d wydruku mo)e si pogorszy. na wiele
sposobw. Podobnie wilgotny, pogity, lub nieprawid(owo umieszczony w podajniku
papier mo)e wywo(a. r)ne problemy. Powiniene, zawsze sprawdzi. te elementy,
zanim zaczniesz podejrzewa. uk(ady drukarki o uszkodzenie.

Rozmazany druk. W drukarkach laserowych nieczyste lub mocno rozmazane znaki s#
najprawdopodobniej spowodowane wilgotnym papierem. W drukarkach atramentowych
tak wygl#daj#ce znaki powstaj# najcz,ciej wtedy, gdy korzystasz z kartek nie
przeznaczonych specjalnie do okre,lonej drukarki.

Zmienna jasno$' druku. W drukarkach laserowych wystpowanie obszarw o r)nej
jasno,ci druku jest zazwyczaj wywo(ane nieprawid(owym rozprowadzaniem tonera na
fotoreceptorze. Najczstsz# przyczyn# jest nierwne u(o)enie tonera w prawie
ca(kowicie opr)nionej kasecie. Dziki wyjciu kasety i po-trz#,niciu ni#, toner
wyrwnuje si i znw jest prawid(owo rozprowadzany. W ten sam sposb mo)esz
rwnie) wydrukowa. jeszcze kilka stron, gdy drukarka sygnalizuje brak tonera. Je,li
drukowane strony s# zawsze rozja,niane w tych samych miejscach, problem mo)e
tkwi. w po(o)eniu drukarki. Je,li drukarka jest przechylona, toner mo)e przemie,ci. si
w kasecie, przywieraj#c do jednego z jej brzegw, co rwnie) ma wp(yw na jego
rozprowadzanie. Istnieje rwnie) mo)liwo,. przedostawania si do wntrza drukarki
,wiat(a powoduj#cego zmniejszenie wra)liwo,ci cz,ci fotoreceptora na laser. Do
rozwi#zania tego problemu czasem wystarcza przeniesienie drukarki w mniej o,wietlone
miejsce.

Zabrudzone lub uszkodzone elektrody koronowe. Znajduj#ce si w drukarkach
laserowych elektrody koronowe umieszczaj# (adunki elektrostatyczne na powierzchni
fotoreceptora i papieru. Znalezienie si na elektrodzie przenosz#cej ((aduj#cej papier)
drobin tonera lub strzpkw papieru mo)e spowodowa. nierwne (adowanie kartek, przez
co na wydrukach pojawi# si rozmazane, pionowe bia(e linie. Drukowanie ca(kowicie
czarnych lub bia(ych stron mo)e by. spowodowane uszkodzeniem elektrody
(aduj#cej lub (zazwyczaj) przenosz#cej. Kaseta z tonerem zawieraj#ca fotoreceptor
zazwyczaj zawiera rwnie) elektrod (aduj#c#, wic wymiana kasety mo)e pomc
przezwyci)y. cz,. z tych problemw. Mo)esz rwnie) (delikatnie!) wyczy,ci.
zabrudzone elektrody bawe(nian# ,ciereczk# lub innym materia(em zalecanym przez
producenta drukarki. Elektroda przenosz#ca jest najcz,ciej wbudowana w drukark (nie
w kaset) i jej uszkodzenie wymaga profesjonalnej naprawy.

Ostre pionowe biale linie. Ostre bia(e linie, biegn#ce poprzez ca(# wydrukowan# na
drukarce laserowej stron i nie zanikaj#ce po wymianie kasety z tonerem, s# najcz,ciej
wywo(ane zabrudzeniem lub uszkodzeniem jednostki wywo(uj#cej. Takie zabrudzenie
uniemo)liwia prawid(owe nak(adanie tonera na fotoreceptor. Najprostszym sposobem
poradzenia sobie z tym problemem jest rwnie) wymiana kasety, o ile zawiera ona
jednostk wywo(uj#c#. Je,li nie, w drukarce mo)e by. zamontowany mechanizm
umo)liwiaj#cy wyjcie wa(ka lub nawet specjalne narzdzie umo)liwiaj#ce
oczyszczenie wa(ka bez jego demonta)u. Niekiedy jest rwnie) mo)liwe
wyczyszczenie wa(ka za pomoc# kartki przeci#gnitej poprzez szczelin pomidzy
wa(kiem a otaczaj#cymi go metalowymi os(onami.

Plamki w regularnych odst!pach. Je,li na wydrukach drukarki laserowej zawsze
pojawia si plamka lub plamki, ktre pozostaj# niezadrukowane, powodem mo)e by.
rysa lub inna skaza na bbnie fotoreceptora, b#d0 te) nagromadzenie si tonera na
wa(ku zgrzewaj#cym. Czsto mo)esz ustali., ktry z elementw wywo(uje problem,
oceniaj#c odleg(o,. pomidzy plamkami na stronie. Je,li plamki wystpuj# cz,ciej
ni) co 7,5 centymetra (w pionie), problem najprawdopodobniej wywo(uje wa(ek
zgrzewaj#cy. Poniewa) bben fotoreceptora ma ,rednic wiksz# od wa(ka
zgrzewaj#cego, plamki s# rozmieszczone w wikszej odleg(o,ci lub wystpuj # tylko raz
na ka)dej stronie. Wymienienie zawieraj#cej bben fotoreceptora kasety z tonerem oraz
wk(adki czyszcz#cej uk(ad zgrzewaj#cy (impregnowanej olejem podk(adki przyci,nitej
do wa(ka zgrzewaj#cego w celu zbierania nadmiaru tonera) powinno rozwi#za. oba
problemy. W przeciwnym wypadku, najprawdopodobniej bdziesz musia( osobno
wymieni. bben fotoreceptora oraz wk(adk czyszcz#c# uk(ad zgrzewaj#cy. Bben
fotoreceptora niektrych drukarek mo)na wymienia. tylko w profesjonalnym serwisie.

Szary druk lub szare to. W miar zu)ywania si bbna fotoreceptora w drukarkach
laserowych, bben coraz gorzej si (aduje i w zwi#zku z tym, przywiera do niego coraz
mniej tonera, powoduj#c drukowanie zamiast czerni odcieni szaro,ci. W drukarkach, w
ktrych bben jest cz,ci# kasety z tonerem, nie stanowi to wikszego problemu,
poniewa) bben jest regularnie wymieniany. Drukarki wykorzystuj#ce jeden bben
przez d(u)szy czas najcz,ciej umo)liwiaj# ci stopniowe zwikszanie ilo,ci tonera
rozprowadzaj#cego przez jednostk wywo(uj#c#. Mo)e si jednak zdarzy., )e bdziesz
musia( wymieni. bben; w tym momencie musisz przywrci. standardowe ustawienia;
je,li tego nie zrobisz, po wymianie bbna wydruki bd# mia(y szare t(o, poniewa)
jednostka wywo(uj#ca bdzie nak(ada(a na bben fotoreceptora zbyt wiele tonera.

Tracenie tonera. Je,li mo)esz poruszy. lub zetrze. toner z wydrukw drukarki
laserowej, to nie zosta( on poprawnie zgrzany z papierem. Najcz,ciej jest to
spowodowane nieosi#ganiem przez uk(ad zgrzewaj#cy temperatury wymaganej do
ca(kowitego stopienia tonera i wprasowania go w papier. Tego typu problem najcz,ciej
wymaga profesjonalnej naprawy.
Stale pionowe czarne linie. Pionowe czarne linie biegn#ce poprzez ca(# d(ugo,. wielu
kolejnych stron to oznaka, )e twoja kaseta z tonerem jest ju) prawie pusta.
Wstrz#,nicie kasety z tonerem najcz,ciej rozwi#zuje problem, ale by. mo)e bdziesz
musia( j# wymieni..

Cz!ste zacinanie si! papieru. Mechanizm podajnika papieru sk(ada si z wielu cz,ci i
mo)e by. bardzo delikatny. Papier mo)e si zacina., gdy kartki, z ktrych korzystasz,
s# wilgotne, pogite lub nie przeznaczone dla twojej drukarki. Okazjonalne zacinanie
si papieru jest czym, normalnym, ale czste zacicia oznaczaj#, )e u)ywany papier
nie nadaje si do wykorzystywania w drukarce laserowej. Rwnie) ustawienie
drukarki na nierwnej powierzchni mo)e powodowa. zacicia.

Pojawianie si! pustych stron pomi!dzy stronami wydruku. Pogite, wilgotne lub zbyt
mocno ,ci,nite kartki mog# powodowa. pobieranie przez podajnik papieru wicej
ni) jednej kartki. Aby temu zapobiec, przechowuj papier w ch(odnym, suchym
miejscu, nie uk(adaj zbyt wysokich stosw z ryz papieru i zawsze przekartkuj ryz,
zanim umie,cisz j# w podajniku.

Biedy braku pami!ci/przeci,)enia drukarki. B(dy te oznaczaj#, )e wys(ane do
drukarki zadanie drukowania by(o zbyt skomplikowane lub zawiera(o wicej danych,
ni) mg( pomie,ci. bufor. Mo)e to by. spowodowane korzystaniem ze zbyt du)ej
liczby czcionek, zbyt gstego tekstu lub zbyt skomplikowanej grafiki. Ten problem
mo)esz rozwi#za. dokupuj#c wicej pamici lub upraszczaj#c drukowany dokument.
Problemy z pod#$czeniem

1mieci. Je,li twoja drukarka drukuje stron za stron# wype(nione pozornie bez-
sensownymi znakami, najprawdopodobniej nie potrafi rozpozna. jzyka opisu strony,
w ktrym s# do niej wysy(ane dane. Na przyk(ad, zadanie drukowania musi si
rozpoczyna. w jzyku PostScript od dwch znakw %!. Je,li drukarce nie uda si
odebra. tych znakw, ca(# pozosta(# cz,. wydruku bdzie drukowa. jako tekst
ASCII. Ten rodzaj problemw najcz,ciej wystpuje na skutek b(dw w komunikacji
pomidzy drukark# a komputerem. Sprawd0 pod(#czenia i upewnij si, )e kabel nie jest
uszkodzony. Je,li problem wystpuje stale, mo)e by. rezultatem nieprawid(owo
skonfigurowanego portu PC - jest to szczeglnie prawdopodobne, je,li korzystasz z
portu szeregowego. Sprawd0 ustawione w systemie operacyjnym parametry portu
szeregowego. Port szeregowy powinien by. skonfigurowany tak, by korzysta( z 8
bitw danych, l bitu stopu i nie wykorzystywa( parzysto,ci (N-8-1).

Niedost!pno$' drukarki. Je,li Windows 9x nie otrzyma poprzez okre,lony port
odpowiedzi drukarki, prze(#cza sterownik w tryb offline, dziki ktremu mo)esz
drukowa. zadania i przechowywa. je w buforze wydruku, a) do momentu, gdy
drukarka stanie si dostpna. Drukarka mo)e by. niedostpna z powodu
nieprawid(owego skonfigurowania portu szeregowego lub rwnoleg(ego, uszkodzenia
kabla (#cz#cego j# z komputerem b#d0 te) dlatego, )e drukarka jest wy(#czona,
uszkodzona lub znajduje si w trybie offline. Nieprawid(owe dzia(anie portu mo)e
by. spowodowane konfliktem IRQ (LPTI standardowo wykorzystuje IRQ 7, COM 2 -
IRQ 3, a COM l - IRQ 4), a w przypadku portu szeregowego, powodem mog# by.
nieprawid(owe ustawienia bitw.

Drukarka nie informuje systemu Windows o braku papieru, zablokowaniu ani innych
problemach. Jest to najcz,ciej spowodowane problemami z komunikacj# pomidzy
drukark# a komputerem. Sprawd0, czy kabel (#cz#cy drukark z komputerem jest
dobrze pod(#czony oraz czy nie jest uszkodzony. Niektrzy producenci zalecaj#
korzystanie z kabla zgodnego ze standardem IEEE 1284.

Przerwana lub nieudana komunikacja, albo tylko cz!$ciowy wydruk poprzedzony
przez $mieci. Przerwy w komunikacji pomidzy drukark# a komputerem mog#
powodowa. tracenie danych podczas transmisji, przez co drukarka drukuje tylko cz,.
dokumentw lub nie drukuje wcale. Pomijaj#c uszkodzenie kabla, problemy te mog#
wyst#pi., je,li korzystasz z dodatkowych urz#dze% pod(#czonych pomidzy portem
drukarki a drukark#. Takim urz#dzeniem s# na przyk(ad prze(#czniki wykorzystywane
do udostpniania drukarki wielu komputerom.

Port jest zaj!ty lub drukarka przechodzi do trybu offline. Te b(dy mog# wyst#pi., gdy
ECP wysy(a dane szybciej, ni) drukarka potrafi je odebra.. Mo)esz temu zaradzi.
korzystaj#c ze znajduj#cego si w Windows 9x okna System z panelu sterowania, w
ktrym mo)esz za(adowa. standardowy sterownik portu drukarki zamiast sterownika
ECP.

Problemy ze sterownikiem
Najlepszym sposobem sprawdzenia, czy okre,lony problem jest wywo(any przez ste-
rownik drukarki, jest zaprzestanie korzystania ze sterownika. Je,li pojawiaj#cy si w
aplikacjach systemu Windows problem z drukowaniem nie pojawi si podczas wydruku
katalogu z wykorzystaniem polecenia DIR > LPTI w interpreterze polece% DOS-u, mo-
)esz by. pewny, )e powiniene, zainstalowa. nowy sterownik drukarki. Inne problemy
ze sterownikiem to:

Zapala si! dioda Form feed, lecz nic si! nie drukuje. Oznacza to, )e drukarka ma w
buforze mniej ni) ca(# stron, a komputer nie wys(a( sygna(u Form Feed (przej,cie do
nastpnej strony), powoduj#cego wysunicie wydrukowanej kartki. Zdarza si to czsto,
gdy drukujesz z poziomu DOS-u lub aplikacji nie korzystaj#cej z udogodnie% sterownika
drukarki, mo)e by. to te) rezultatem uszkodzenia sterownika. Niektre sterowniki
(szczeglnie jzyka PostScript) udostpniaj# opcj, ktrej w(#czenie powoduje
wysy(anie dodatkowego sygna(u Form feed po zako%czeniu druku ka)dej strony. Je,li
twj sterownik nie posiada takiej opcji, musisz rcznie wyj#. kartk, korzystaj#c z panelu
kontrolnego na drukarce.

Nieprawidlowe drukowanie czcionek. Praktycznie wszystkie drukarki laserowe
posiadaj# zbir fabrycznie wbudowanych czcionek i wikszo,. sterownikw
standardowo z niego korzysta, umieszczaj#c wbudowane czcionki w miejscu
analogicznych, zainstalowanych na komputerze czcionek TrueType i PostScript Type l.
Jednak czasami pomidzy dwiema czcionkami wystpuj# widoczne r)nice i
drukowany dokument nie wygl#da tak samo jak na ekranie. Niewielkie rozbie)no,ci
rozmiaru pomidzy czcionkami mog# rwnie) powodowa. zmian wygl#du odstpw
drukowanego dokumentu.

Problemy aplikacji
B,d ustawienia marginesw poza zasi!giem drukowania. Wikszo,. drukarek
laserowych nie mo)e umieszcza. tonera w obszarze ok. 8,5 mm od ka)dego brzegu
kartki. Je,li skonfigurujesz aplikacj tak, by korzysta(a z marginesw mniejszych ni)
ten obszar, niektre sterowniki wygeneruj# w(a,nie taki komunikat, podczas gdy inne po
prostu obetn# wydruk, by nie przekroczy( maksymalnego mo)liwego do wydrukowania
rozmiaru strony. Je,li u)ywana aplikacja lub sterownik pozwalaj# dowolnie
modyfikowa. marginesy i nie informuj# o b(dzie, zanim rozpoczniesz drukowanie,
powiniene, zajrze. do podrcznika i sprawdzi., jakie warto,ci marginesw s#
dozwolone.



























Rozdzia( 20.
Samodzielny monta& komputera

Obecnie, przy oglnie dostpnych cz,ciach komputerowych, samodzielne sk(adanie
komputera nie jest zbyt trudne. Taki komputer bdzie najcz,ciej zawiera( takie same
podzespo(y, co sprzt markowy.

Nale)y jednak rozwa)y. wiele spraw. Przede wszystkim samodzielnie z(o)ony komputer
najcz,ciej nie jest ta%szy od kupionego. Przyczyna jest prosta: firmy zajmuj#ce si
sk(adaniem komputerw maj# dostp do tych samych cz,ci, co ty, jednak firmy te kupuj# je
w du)ych ilo,ciach, otrzymuj#c znaczne upusty.

Przy kupnie ca(ego komputera p(acisz tylko raz za dostaw, natomiast przy zakupie oddziel-
nych cz,ci - za dostaw ka)dej z nich. W efekcie sumaryczny koszt op(at telefonicznych za
zamwienia poszczeglnych elementw mo)e wynie,. ok. 100 dolarw. Wzro,nie on
jeszcze w przypadku problemw z jakim, podzespo(em - bdziesz musia( dodatkowo
telefonowa. lub nawet przes(a. do wymiany niedzia(aj#ce podzespo(y.

Samodzielne sk(adanie komputera nie ma wic nic wsplnego z oszczdno,ci#, jest to
raczej pewnego rodzaju do,wiadczenie. Po samodzielnym monta)u masz komputer
skonfigurowany dok(adnie wed(ug twoich wymaga%. Samo do,wiadczenie jest rwnie)
bezcenne - wiesz dok(adnie, z czego sk(ada si komputer i jak zosta( skonfigurowany,
poniewa) sam to robi(e,. Ewentualna naprawa czy instalacja dodatkowych elementw
bdzie wic znacznie prostsza..

Mo)esz jednak troch zaoszczdzi., je)eli sk(adasz nowy komputer, wykorzystuj#c cz,ci z
ju) posiadanego komputera. Powiedzmy, )e ostatnio do(o)y(e, do niego nowy dysk
twardy i doda(e, troch pamici. Mo)esz teraz tych elementw u)y. w nowym
komputerze. Je)eli posiadasz 30-pinowe pamici SIMM w starym komputerze, kup
p(yt g(wn# pracuj#c# zarwno z pamiciami 30-pinowymi, jak i 72-pinowymi lub dokup
przej,ciwk, aby 32-pinowe pamici mo)na by(o pod(#czy. do gniazd 72-pinowych.

Je)eli wic chcesz mie. satysfakcj z samodzielnego z(o)enia komputera, chcesz
posiada. komputer nie oferowany w sklepie oraz troch zaoszczdzi., wykorzystuj#c
niektre cz,ci ze starego komputera - stwrz swj w(asny komputer. Z drugiej
strony, je)eli chcesz mie. komputer za rozs#dn# cen, z (atwym dostpem do serwisu, a
ponadto zale)y Ci na czasie - raczej unikaj samodzielnych eksperymentw.

Cz.ci sk#adowe komputera

W sk(ad komputera wchodz#:
obudowa z zasilaczem,
p(yta g(wna (procesor, pami., porty szeregowe i rwnoleg(e, kontroler dyskw
twardych i napdu dyskietek),
napd dyskietek,
dysk twardy,
napd CD-ROM,
klawiatura i myszka,
karta graficzna PCI i monitor,
karta d0wikowa i g(o,niki,
dodatkowy osprzt: radiatory i wentylatory, kable, system operacyjny.
W dalszej cz,ci rozdzia(u omwimy ka)dy z wymienionych elementw.

Obudowa i zasilacz

Obudowa i zasilacz z regu(y s# sprzedawane razem. Dostpnych jest wiele rodzajw
obudw:
Miniwie)a
Wie)a
Des klop
Slimline

Z powy)szych nie polecam modelu slimline. Obudowy te wymagaj# specjalnego typu
p(yty g(wnej, zwanego Low Profile lub LPX. P(yty LPX posiadaj# wbudowane prawie
wszystkie elementy, nawet uk(ady graficzne, i nie maj# standardowych gniazd rozszerze%.
Zamiast nich posiadaj# gniazdo, w ktrym umieszcza si specjaln# kart z kilkoma
gniazdami na karty rozszerze%. Karty rozszerze% s# wic umieszczone rwnolegle do
p(yty g(wnej, a ich wk(adanie jest stosunkowo k(opotliwe.

W obudowach innych ni) slimline wykorzystywane s# standardowo p(yty g(wne typu
Baby-AT. S# to p(yty nieco mniejsze od oryginalnych p(yt IBM AT.

Patrz Format p(yty g(wnej",

Nowsze obudowy mog# pracowa. zarwno z p(ytami Baby-AT, jak i z p(ytami ATX;
starsze - niestety nie. Poniewa) p(yty ATX wypieraj# z rynku p(yty Baby-AT, najlepiej
zaopatrzy. si w obudow uniwersaln#.

Wybr pomidzy obudow# typu desktop a wie)# zale)y g(wnie od indywidualnych
preferencji u)ytkownika. Panuje przekonanie, )e obudowy typu wie)a s# (atwiejsze
w rozbudowie, posiadaj# wiele kieszeni na dyski, napdy dyskietek, napdy CD-ROM,
streamery i inne urz#dzenia. Niektre obudowy typu desktop maj# ilo,. wolnego miej-
sca zbli)on# do obudw typu miniwie)a. Oglnie mwi#c, obudowy typu wie)a mog#
by. uwa)ane za obudowy typu desktop obrcone na bok. Wystpuj# rwnie) obudowy,
ktrych mo)na u)ywa. zarwno w pionie, jak i poziomie.

P#yta g#wna

Wyr)niamy kilka rodzajw p(yt g(wnych ,ci,le powi#zanych z obudowami, do ktrych
pasuj#:
Pe(nowymiarowa AT + Baby-AT + ATX
LTX


Nazwa pe(nowymiarowej p(yty AT pochodzi od oryginalnej p(yty IBM AT. Jest to
bardzo du)a p(yta o wymiarach 30,5 * 35 cm. Gniazda klawiatury i gniazda kart
rozszerze% musz# znajdowa. si w ,ci,le okre,lonych miejscach, tak aby pasowa(y
do otworw w obudowie. Nadaj# si one tylko do obudw typu wie)a lub desktop.
Ze wzgldu n< miniaturyzacj wikszo,. producentw nie wytwarza ju) p(yt tego
typu.

P(yta Baby-AT jest praktycznie identyczna z pe(nowymiarow# p(yt# AT, ale posiada
inj ne rozmieszczenie otworw do mocowania do obudowy (patrz rysunek 20.1.).
P(yty te tei posiadaj# ,ci,le okre,lone rozmieszczenie gniazda klawiatury i gniazd
kart rozszerze%, f
Prawie wszystkie pe(nowymiarowe p(yty AT i p(yty Baby-AT u)ywaj# 5-pinowego gniazda
D1N do pod(#czenia klawiatury. P(yty Baby-AT pasuj# do ka)dej obudowy z wyj#tkiem
slimline. Ze wzgldu na sw# uniwersalno,. p(yta ta jest obecnie najbardziej popularna.
Na rysunku 20.1. znajdziesz wymiary i wygl#d p(yty Baby-AT.

Najnowsz# obecnie p(yt# jest p(yta ATX, wprowadzona na rynek przez firm Intel w
lipcu 1995 roku. U)ywana jest z procesorami Pentium, Pentium-Pro, Pentium II i docelowo
ma zast#pi. p(yt Baby-AT. P(yta ta posiada takie same rozmiary jak p(yta Baby-AT
:
lecz jest obrcona o 90 stopni, tzn. gniazda umieszczone s# wzd(u) krtszego boku
p(yty, dziki czemu zostaje wicej miejsca na inne elementy. Elementy wytwarzaj#ce
du)e ilo,ci ciep(a (procesor, pami.) umieszczono obok zasilacza, ktry zosta( tak za-
projektowany, )e kieruje powietrze wprost na te elementy.

Zasilacz p(yt ATX jest wyposa)ony w z(#cza uniemo)liwiaj#ce odwrotne pod(#czenie
do urz#dzenia oraz posiada wyj,cie 3,3 V, m.in. dla nowszych procesorw.

Je,li nie teraz, to na pewno nastpnym razem bdziesz zmuszony do kupienia p(yty
ATX. Prawie wszyscy producenci p(yt g(wnych przekonali si do tego nowego typu
p(yty i mo)na oczekiwa., )e bd# one coraz ta%sze, prostsze w obs(udze oraz bardziej
niezawodne.

Format micro-ATX jest dalszym rozwiniciem formatu ATX, z przeznaczeniem do wy-
korzystania w ta%szych systemach. Architektura micro-ATX jest zgodna wstecz z ATX
i nie chodzi w niej, wbrew temu, co sugeruje nazwa, o zmniejszenie fizycznych rozmiarw
p(yty g(wnej. Zamiast tego micro-ATX przewiduje zastosowanie ta%szych elementw.
takich jak mniejszy zasilacz SFX. Cho. istnieje mo)liwo,. zakupu p(yty g(wnej
micro-ATX i p0niejszego zast#pienia jej w tej samej obudowie p(yt# ATX, takie roz-
wi#zanie nie jest najta%szym sposobem sk(adania nowego systemu.

Je,li masz zamiar zbudowa. pe(no wy miaro wy komputer w obudowie typu desktop lub
wie)a, p(yta g(wna ATX jest zdecydowanie zalecanym rozwi#zaniem. Praktycznie
wszyscy producenci p(yt g(wnych zaczn# produkowa. p(yty ATX, gdy tylko system
ATX stanie si ta%szy, (atwiej dostpny i bardziej niezawodny.

Inne formaty u)ywanych obecnie p(yt g(wnych to LPX i NLX. Te formaty wymagaj#
u)ycia obudowy o obni)onym profilu i zwykle nie s# polecane do budowy w(asnego
systemu. Wynika to z istnienia wielu r)nych systemw obudowy i rozmiarw kart roz-
szerze%, ograniczonej mo)liwo,ci rozbudowy systemu oraz trudno,ci z operowaniem w
tak ograniczonym obszarze.

Oprcz tego pomidzy p(ytami g(wnymi LPX mog# wystpowa. pewne r)nice, ist-
nieje wic ryzyko, )e p(yta g(wna nie bdzie pasowa(a do danej obudowy. Format NLX
jest kolejnym otwartym standardem opracowanym przez firm Intel, z w(a,ciwo,ciami
porwnywalnymi z ATX, zdefiniowanym jednak dla obudw typu slimline (dla tych
obudw opracowano specjalny rozk(ad elementw na p(ycie g(wnej). Systemy oparte
na standardzie NLX nie powinny przysporzy. problemw ze zgodno,ci#, jakie wyst-
puj# w systemach LPX, jednak inne problemy zwi#zane z obudowami o obni)onym
profilu pozostaj# aktualne. Te typy formatw obudw s# popularne w,rd du)ych firm
i nowych u)ytkownikw, a to z powodu ma(ych rozmiarw ca(ego systemu i rozwi#za%
typu wszystko na p(ycie g(wnej".

P(yty LPX i Mini-LPX s# u)ywane w komputerach typu slimline. Nie polecam ich ze
wzgldu na r)ne rodzaje obudw.
Poniewa) wystpuj# znaczne r)nice pomidzy p(ytami LPX, nie ka)da pasuje do wybranej
obudowy. Dodatkowo dostosowane do nich obudowy posiadaj# ma(o gniazd rozszerze% i
kieszeni na napdy. Dlatego te) nie polecam p(yt tego typu. P(yta Baby-AT to obecnie
najbardziej popularna i najbardziej uniwersalna p(yta g(wna.

Oprcz rodzaju samej p(yty g(wnej, przy zakupie powiniene, rozwa)y. typ procesora
i chipsetu. Wybieraj spo,rd p(yt pracuj#cych z nastpuj#cymi procesorami:

* Pentium
* Pentium MMX (MultiMedia Extensiori)
* Pentium Pro
* Pentium II

P(yty te z regu(y posiadaj# podstawki typu ZIF (Zero Insertion Force) i mog# pracowa.
z procesorami Pentium od 120 MHz do 230 MHz. Skrt MMX oznacza rodzaj proceso-
rw Pentium posiadaj#cych dodatkowe instrukcje przyspieszaj#ce dzia(anie aplikacji
multimedialnych. Pentium II to najnowszy procesor Intela wykorzystywany g(wnie
w 32-bitowych systemach operacyjnych, takich jak Windows NT.

W zale)no,ci od zainstalowanego procesora i prdko,ci jego pracy mo)e by. konieczne
odpowiednie ustawienie zworek. Zworkami mo)na rwnie) ustawia. odpowiednie na-
picie zasilaj#ce procesora, nale)y je wic dok(adnie sprawdzi., w przeciwnym razie
p(yta b#d0 procesor mog# nieprawid(owo pracowa..

Nastpnym po procesorze elementem, ktrego dobr powiniene, przemy,le. przy
zakupie komputera jest chipset. Zawiera on g(wne uk(ady p(yty g(wnej i zastpuje
ponad sto dyskretnych elementw u)ywanych w oryginalnych p(ytach IBM AT.
Chipset zawiera kontrolery magistrali, pamici cache, pamici g(wnej, DMA i przerwa%
oraz kilka innych uk(adw. Rodzaj u)ytego w p(ycie g(wnej chipsetu ma istotny
wp(yw na wydajno,. p(yty oraz okre,la takie parametry, jak rozmiar i prdko,.
pamici cache i pamici g(wnej, rodzaj i prdko,. procesora.

Poniewa) powstaj# wci#) nowe typy chipsetw, a stare s# ulepszane, nie jestem tu w
stanie wymieni. ich wszystkich wraz z ich funkcjami. Dla przyk(adu omwi kilka z
nich, ktre s# wykorzystywane w p(ytach z procesorami Pentium. Najlepsze wsp(pracuj#
m.in. z pamici# EDO (Extended Data Out) RAM. synchroniczn# pamici# cache
SRAM, magistral# lokaln# AGP, standardem APM (Advanced Power Management) z
interfejsem IDE.

Oto kilka wysokowydajnych chipsetw wystpuj#cych w p(ytach g(wnych z procesorami
Pentium, Pentium Pro, Pentium II:

Intel 440BXAGPset. Wydany w momencie pojawienia si procesorw Pentium II 350 i
400 MHz, chipset 440BX jest pierwszym, ktry obs(uguje 66- i 100-megahercowe
magistrale systemowe oraz magistrale procesora od 233 do 400MHz. Chipset zawiera
uk(ad 82443BX Host Bridge/Controller, zapewniaj#cy mostek pomidzy systemem a
magistral# PCI, zoptymalizowany kontroler pamici DRAM oraz interfejs AGP x2
(Accelerated Graphics Port). Przeznaczony dla aplikacji grafiki 3D i multimediw,
chipset wykorzystuje technologi nazywan# Quad Port Acceleration, ktra u)ywa
oddzielnych buforw i arbitra)u dla g(wnej magistrali procesora, magistrali PCI,
portu graficznego i pamici SDRAM. Ten chipset posiada tak)e funkcje zarz#dzania
moc# zdefiniowane w specyfikacji ACPI (AdvancedConfiguration and Power Interface)
firmy Intel.

Intel 440LXAGPset. Zaprojektowany dla systemw Pentium II, chipset 440LX jest
pierwszym chipsetem Intela obs(uguj#cym port AGP przy pomocy uk(adu 8243LX
PCI AGP Controller (PAC). 440LX korzysta tak)e z technologii Quad Port
Acceleration Intela, obs(uguje zarz#dzanie moc# ACPI, wykorzystuje tak)e protok(
Cjuantum Ultra DMA zwikszaj#cy prdko,. przesy(ania danych interfejsu ATA/1DE
do 33 MB/s.

Intel 440FX PCIset. O kodowej nazwie Natoma i zaprojektowany dla systemw z
dwoma procesorami Pentium II lub Pentium Pro, chipset 440FX PCIset zawiera
uk(ady 82441FX PCI and Memory Controller (PMC), 82442FX Data Bus Accelerator
(DBX) oraz 82371SB PCI ISA IDE Xcelerator (PITO). Uk(ady PMC i DBX
funkcjonuj# jako dwuuk(adowy mostek Host-to-PCI, pe(ni#c funkcje interfejsu PCI,
obs(uguj#c arbitra) PCI oraz kontrolera DRAM. Chipset obs(uguje tak)e magistral
USB (Universal Serial Bus). Intel 430TX PCIset. Zaprojektowany dla systemw
Pentium MMX, chipset 430TX zawiera uk(ady 82439TX System Controller (MTXC)
oraz 82371AB PCI ISA IDE Xcelerator (PIIX4), obs(uguj#ce zarwno systemy
przeno,ne, jak i stacjonarne.

Intel 430HX PCIset. O kodowej nazwie Triton II, chipset ten zosta( zaprojektowany
dla systemw opartych na procesorze Pentium (bez MMX) i zawiera uk(ady 82439HX
System Controller (TXC) oraz 82371 SB PCI I/O IDE Xcelerator (PIIX3). Uk(ad TXC
zapewnia funkcj kontroli pamici podrcznej drugiego poziomu oraz pamici
DRAM, funkcjonuj#c jednocze,nie jako jednouk(adowy mostek Host-to-PCI. Chipset
430HX zosta( wydany jako druga generacja chipsetu 430GX PCIset, ktra nie zawiera
obs(ugi pamici RAM z bitem parzysto,ci. Chipset 430HX zapewnia obs(ug do 512
MB pamici RAM z parzysto,ci# oraz/lub pamici z ECC (Error Correcting Code).

Intel 430VX PCIset. Tak)e przeznaczony do u)ycia z procesorami Pentium, chipset
430VX zawiera uk(ad 82437VX System Controller (TVX), dwa uk(ady 82438VX Data
Paths (TDX) oraz 82371 SB PCI ISA IDE Xcelerator (PIIX3). Chipset pe(ni funkcj
mostka Host-to-PCI, zapewnia pe(ne funkcjonowanie ,cie)ki danych do g(wnej
pamici oraz kontrol pamici podrcznej drugiego poziomu, obs(uguj#c przy tym
magistral USB (Universal Serial Bus).

Intel 430FX PCIset. O kodowej nazwie Triton, zaprojektowany dla systemw Pentium
chipset 430FX zawiera uk(ad 82437FX Triton System Controller (TSC), dwa uk(ady
82438FX Triton Data Paths (TDP) oraz uk(ad 82371FBPCI ISA IDE Xcelerator
(PIIX). Uk(ad TSC integruje w sobie funkcj kontrolera pamici g(wnej i podrcznej,
steruje tak)e prac# magistrali przekazuj#cych dane pomidzy procesorem, pamici#
podrczn#, pamici# g(wn# oraz magistral# PCI. Kontroler pamici podrcznej drugiego
poziomu zawarty w TSC obs(uguje zapisy write-back do pamici podrcznej o rozmiarze
256 kB i 512 kB, a tak)e dla ta%szych systemw bez pamici podrcznej. Pami. podrczna
mo)e by. zaimplementowana przy pomocy standardowych pamici SRAM, pamici burst
lub pamici pipeline burst. Uk(ady TSC i TDP razem obs(uguj# do 128 MB pamici
standardowej lub EDO. PIIX pe(ni funkcj mostka PCI-to-ISA. zawieraj#c tak)e kontrolery
DMA, kontrolery przerwa%, zegar/licznik, obs(ug zarz,dzania moc# oraz interfejs
Enhanced IDE, zawieraj#cy dwa z(#cza IDE umo)liwiaj#ce pod(#czenie do czterech
urz#dze% IDE.
Inni producenci produkuj# inne chipsety, na przyk(ad takie jak poni)sze:

Opti Yiper. Uk(ad 82C550 Viper-DP firmy Opti obs(uguje nie tylko procesory Pentium, ale
tak)e AMD K5 i Cyrix Ml, zarwno w systemach z pojedynczym, jak i z dwoma
procesorami. Chipset Viper-DP sk(ada si z trzech uk(adw: 82C556 Data Buffer
Controller (DBC), 82C557 System Controller (SC) oraz 82C558 Integrated Peripherals
Controller (IPC). SC jest g(wnym uk(adem i zawiera sterownik pamici g(wnej,
sterownik pamici podrcznej drugiego poziomu oraz interfejsy PCI i VL-Bus. IPC
zawiera kontroler magistrali ISA, kontrolery DMA i przerwa%, a tak)e mostek PCI-to-ISA.
Uk(ad DBC buforuje procesor i pami. g(wn# i zawiera obwody kontroli parzysto,ci i
wykrywania b(dw. Yiper obs(uguje do 512 MB pamici EDO lub standardowej, z kon-
trol# lub bez kontroli parzysto,ci, oraz do 2 MB pamici podrcznej drugiego poziomu,
zbudowanej z asynchronicznej pamici SRAM, pamici burst lub pamici pipeline burst.

ALi Aladdin. Chipset Aladdin Ml510 stworzony przez Acer Laboratories Inc. tak)e
obs(uguje procesory Pentium, AMD K5 i Cyrix Ml w systemach jedno-i
dwuprocesorowych. Aladdin M1510 sk(ada si z czterech uk(adw. Zawiera uk(ad Ml511
Memory/Cache Controller obs(uguj#cy pami. standardow# i EDO do 768 MB, z kontrol#
lub bez kontroli parzysto,ci.
+ A VI Apollo MVP3. Zaprojektowany do u)ycia z procesorami Pentium Socket 7, chipset
MVP3 obs(uguje systemy o szybko,ci magistrali do 100 MHz, AGP w wersji 1.0 oraz
interfejs EIDE UltraDMA-33. Oparty o kontroler systemu YT82C598AT (476-n)kowy
uk(ad BGA) oraz mostek PCI-to-ISA YT82C586B (208-n)kowy uk(ad PQFP), chipset
obs(uguje zarz#dzanie moc# ACPI, konkurencyjny dostp procesora i AGP, a tak)e pamici
FPM (Fast Page Mod!), EDO, SDRAM oraz DDR SDRAM.

Patrz Czym nale)y si kierowa. przy zakupie p(yty g(wnej"

Jasne jest, )e wybr chipsetu musi by. uzale)niony g(wnie od procesora, jakiego
chcesz u)y., oraz od dodatkowych komponentw, jakie zamierzasz zainstalowa. w
komputerze. W czasie pisania tej ksi#)ki system z p(yt# g(wn# ATX, procesorem
Pentium II i chipsetem Intel 440BX AGPset jest najszybsz# konfiguracj# i (atwo daje
sobie rad z wymagaj#c# grafik# i multimediami dzisiejszych aplikacji. Oryginalna wersja
uk(adu Triton (FX) nie posiada funkcji kontroli parzysto,ci. Oznacza to, )e p(yta
g(wna z tym uk(adem nie wykrywa b(dw pamici podczas pracy systemu, nawet
je)eli posiadasz uk(ady pamici SIMM z bitem parzysto,ci. Ze wzgldu na to, i) w
szczeglnie wa)nych komputerach, takich jak serwery plikw, nie mog# by. u)ywane
uk(ady bez kontroli parzysto,ci, Intel wypu,ci( na rynek drug# generacj uk(adw Triton
zwan# Triton II, ktra posiada zarwno funkcj kontroli parzysto,ci, jak i funkcj ECC
(Error Correcting Code).

Poni)ej przedstawiam funkcje, jakie powinien posiada. wybrany przez ciebie chipset:

* obs(uga pamici SDRAM oraz EDO RAM,
* obs(uga synchronicznej pamici cache,
* kontrola parzysto,ci,
* obs(uga pamici ECC,
* funkcje zarz#dzania zu)yciem energii,
* obs(uga standardu MMX (je,li planujesz u)ywa. aplikacji multimedialnych), 4 obs(uga
magistrali PCI.

Wikszo,. dostpnych uk(adw spe(nia powy)sze wymagania. Je)eli sam kupujesz
p(yt g(wn#, skontaktuj si z producentem chipsetu i popro, go o dokumentacj do po-
siadanego uk(adu. Zawiera ona informacje o sposobie dzia(ania uk(adw wchodz#cych w
sk(ad chipsetu oraz opis funkcji dostpnych w opcji Advanced Chipset Setup programu
konfiguracyjnego BIOS-u. Posiadaj#c t dokumentacj, bdziesz w stanie w(a,ciwie
skonfigurowa. p(yt g(wn# poprzez ustawienie odpowiednich parametrw chipsetu.
Poniewa) chipsety produkowane s# niezbyt du)ymi partiami, staraj si skontaktowa. z
firm# jak najszybciej, gdy) wikszo,. producentw posiada tylko dokumentacje do
aktualnie wytwarzanych uk(adw.

Firmy wytwarzaj#ce p(yty g(wne kupuj# chipsety w cenie 40 dolarw za sztuk. W
przypadku uszkodzenia p(yty g(wnej praktycznie nie masz szans na dostanie
chipsetu, poniewa) nie s# one magazynowane przez producenta po zako%czeniu
produkcji. Niska cena chipsetu sprawia, )e uszkodzone p(yty s# najcz,ciej wymieniane na
nowe i bardzo rzadko naprawiane.

Kolejnym sk(adnikiem p(yty g(wnej jest BIOS (Basic Input/Output System), zwany
tak)e ROM BIOS ze wzgldu na nazw uk(adu, w ktrym jest zawarty. Polecam wybr
jednego z g(wnych producentw uk(adw BIOS: AMI, Phoenix, Award, Microid
Research. Zwr. uwag, aby BIOS znajdowa( si w uk(adzie typu Flash ROM lub
EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read Only Memory), co pozwoli na
wgranie uaktualnie% BlOS-u. Je,li BIOS bdzie w uk(adzie innego typu, bdziesz
musia( wymieni. ca(y uk(ad w przypadku konieczno,ci aktualizacji.

Sprawd0 tak)e, czy wybrana p(yta i BIOS obs(uguj# standard Ping and Play (PnP>.
U(atwi to instalacj nowych kart. Standard ten automatyzuje proces instalacji, a dziki
specjalnemu programowi wbudowanemu w BIOS i system operacyjny (np. Windows
98) pozwala na automatyczn# konfiguracj kart oraz usuwanie konfliktw sprztowych.
Procesor
Procesor jest najcz,ciej sprzedawany razem z p(yt# g(wn#. Tak robi wikszo,. mar-
kowych producentw, daj#c gwarancj na obydwa podzespo(y. Mo)na jednak kupi.
procesor i p(yt oddzielnie. Procesor standardowo umieszczony jest w gnie0dzie ZIF.
Sprawd0, czy zworki s# prawid(owo ustawione - musz# odpowiada. typowi procesora,
jego prdko,ci i napiciu zasilania.
Pamici
Komputer potrzebuje pamici cache drugiego poziomu, tak samo jak pamici g(wnej.
Pami. cache wystpuje w formie pojedynczych uk(adw SRAM lub jako tzw. COAST
(Cache On A Stick) lub CELP (Card Edge Low Profile). COAST i CELP to r)ne na-
zwy nowego standardu uk(adw SIMM dla pamici cache. Od standardowych uk(adw
SIMM r)ni# si ilo,ci# pinw i nie s# z nimi wymienne.

Wikszo,. p(yt g(wnych dla procesorw Pentium mo)e posiada. do 512 kB pamici
cache. Dostpne s# uk(ady: asynchroniczne i synchroniczne. Te ostanie posiadaj# najlepsz#
wydajno,., tak wic je)eli tylko p(yta wsp(pracuje z tego typu pamici#, wybieraj pa-
mi. synchroniczn#. W przeciwie%stwie do p(yt dla procesorw Pentium, wikszo,.
p(yt dla procesorw 486 nie wsp(pracuje z pamici# synchroniczn#. Wynika to z faktu,
)e szybsze uk(ady pamici cache nie mog# pracowa. z magistralami pracuj#cymi z
prdko,ci# od 33 do 40 MHz (magistrala komputera Pentium pracuje z prdko,ci#
60-66 MHz).

Procesory Pentium Pro oraz Pentium II nie wymagaj# dodatkowej pamici Cache Level
2 na p(ycie g(wnej, gdy) posiadaj#j# wbudowan# w uk(ad procesora.

Pami. g(wna wystpuje w postaci uk(adw SIMM (Single Inline Memory Modlie$)
i DIMM (Dnal Inline Memory Modules). Wyr)niamy trzy fizyczne rodzaje uk(adw
pamici g(wnej:

* 30-pinowy uk(ad SIMM,
* 72-pinowy uk(ad SIMM,
* 168-pinowy uk(ad DIMM.

Jeszcze kilka lat temu wikszo,. komputerw by(a wyposa)ona w 30-pinowe uk(ady
SIMM, natomiast obecnie najbardziej popularne s# 72-pinowe uk(ady SIMM. Wiele
komputerw klasy wy)szej u)ywa uk(adw DIMM ze wzgldu na to, i) s# to uk(ady 64-
bitowe i mog# by. stosowane jako pojedyncze banki pamici w komputerach Pentium
i Pentium Pro. W zale)no,ci od typu procesora konieczna jest instalacja r)nej ilo,ci
modu(w SIMM, aby zape(ni. bank pamici.

Na przyk(ad w komputerze 486 potrzeba czterech 30-pinowych uk(adw SIMM, nato-
miast w przypadku 72-pinowego modu(u SIMM wystarczy jeden uk(ad. Przyczyna jest
taka, )e te ostatnie to uk(ady 32-bitowe, natomiast 30-pinowe SIMM-y to uk(ady 8-
bitowe. 64-bitowy komputer Pentium bdzie wic potrzebowa( do zape(nienia banku
pamici dwch 72-pinowych uk(adw SIMM lub pojedynczego 168-pinowego modu(u
DIMM.

Modu(y pamici mog# posiada. na ka)de osiem bitw dodatkowy bit u)ywany do kon-
troli parzysto,ci - nazywane s# one modu(ami pamici SIMM lub DIMM z kontrol#
parzysto,ci. Takie uk(ady s# wymagane przez starsze p(yty g(wne. Nowsze p(yty nie
posiadaj# kontroli parzysto,ci, tak wic nie trzeba u)ywa. w nich troch dro)szych
uk(adw SIMM z kontrol# parzysto,ci. Mo)na je wprawdzie zainstalowa., ale i tak bit
parzysto,ci nie bdzie dzia(a(. Ta tendencja do eliminowania kontroli parzysto,ci wy-
daje mi si niezbyt przemy,lana, niemniej wiele nowych p(yt g(wnych (tych opartych
na chipsetach Intel Triton i Triton II) nie posiada tej funkcji.

Warto rwnie) sprawdzi., z czego wykonane s# metalowe kontakty modu(w pamici.
Mog# by. cynkowane albo poz(acane. Chocia) poz(acane kontakty s# lepsze, nie nadaj#
si do ka)dego komputera. Zawsze powinno si dopasowywa. rodzaj kontaktu modu(u
pamici do kontaktu gniazda na p(ycie g(wnej. Je)eli wic gniazda posiadaj# cynkowane
kontakty, koniecznie kup pamici rwnie) z cynkowanymi kontaktami.

Je,li u)yjesz r)nych typw kontaktw, po stronie kontaktu cynkowanego nast#pi
szybszy proces korozji i mog# powstawa. s(abe pr#dy elektryczne. Po(#czenie korozji
z tymi s(abymi pr#dami powoduje b(dy pamici. Sam zaobserwowa(em, )e w
komputerze wszystko dzia(a normalnie do oko(o roku, kiedy korozja rozwija si. Potem
od czasu do czasu pojawiaj# si b(dy pamici. Wprawdzie przeczyszczenie
kontaktw usuwa ten problem, ale po roku znw on powraca. A co by si dzia(o,
gdyby, opiekowa( si setk# komputerw? Najprostszym sposobem jest u)ywanie tego
samego rodzaju kontaktu po stronie modu(u pamici i gniazda.

Na zako%czenie wspomn jeszcze o pamiciach typu EDO (Extended Data Out). S# to tro-
ch ulepszone uk(ady pamici, niewiele dro)sze od standardowych. Daj# niewielki wzrost
wydajno,ci, ale tylko w p(ytach zaprojektowanych z my,l# o pamici EDO. P(yty takie
mog# rwnie) u)ywa. standardowych modu(w, jak rwnie) modu(y EDO mog# by.
stosowane w starszych p(ytach. Oczywi,cie poprawy wydajno,ci wtedy nie uzyskamy.
Patrz Rozszerzanie pamici komputera"
Porty
Wikszo,. nowszych p(yt posiada wbudowane porty. Je)eli p(yta ich nie posiada, to
musimy korzysta. z karty rozszerze% i tracimy gniazdo rozszerze%. Oto lista
wbudowanych portw wystpuj#cych w nowych p(ytach:

* gniazdo myszki (PS/2),
* dwa porty Enhanced IDE (primary i secondary),
* kontroler napdu dyskietek,
* dwa porty szeregowe (z uk(adem UART 16550A, buforowane),
* port rwnoleg(y (typu EPP/ECP).

Umieszczenie tych portw bezpo,rednio na p(ycie g(wnej sta(o si mo)liwe dziki
zastosowaniu uk(adu zwanego Super I/O. Uk(ad ten kosztuje poni)ej 5 dolarw (przy
zakupie powy)ej 1000 sztuk), a dodaj#c go do p(yty, oszczdza si na znacznie dro)szych
kartach rozszerze%.

Je)eli p(yta nie posiada takiego uk(adu, stosuje si np. karty Multi-I/O, ktre zawieraj# te
same porty. W nowszych kartach tego typu u)ywa si pojedynczego uk(adu, jako )e jest to
ta%sze i bardziej niezawodne.



Napd dyskietek

Oczywi,cie w ka)dym komputerze niezbdny jest napd dyskietek. Zwykle jest to
napd na 3" calowe dyskietki 1,44 MB, ale osobi,cie polecam napdy na dyskietki
2,88 MB. S# one w pe(ni kompatybilne z napdami 1,44 MB i wikszo,.
kontrolerw i BIOS-w obs(uguje te napdy.

Je,li jeste, zainteresowany napdami 5Vi cala, polecam napdy combo zawieraj#ce w
jednym urz#dzeniu zarwno napd 3,5", jak i napd 5% cala. S# one wytwarzane przez
wielu producentw i mieszcz# si w kieszeni 5W. Firma Teac produkuje nawet napdy
combo, gdzie w jednym urz#dzeniu jest napd CD-ROM poczwrnej prdko,ci i napd
dyskietek 3,5". Wad# napdw combo jest to, i) w wypadku uszkodzenia jednego z
napdw tracimy dwa napdy. Szkoda, )e )adna z firm nie wytwarza takich urz#dze% z
napdami na dyskietki 2,88 MB.

W przypadku wymiennych no,nikw danych i no,nikw dla kopii zapasowych standardem de
facto staje si napd Iomega Zip o pojemno,ci 100 MB. Modele wewntrzne s#
pod(#czane poprzez interfejs EIDE lub SCSI. Same napdy i no,niki s# niedrogie, za, ich
pojemno,. 100 MB jest o wiele bardziej praktyczna ni) stos dyskietek. Mo)esz tak)e kupi.
po(#czenie stacji dyskw z napdem Zip, mieszcz#ce si w standardowej kieszeni o
po(owie wysoko,ci. W zale)no,ci od potrzeb masz do dyspozycji tak)e inne rodzaje
wymiennych no,nikw o r)nych pojemno,ciach. Najwiksz# pojemno,. maj# napdy
Iomega Jaz, wystpuj#ce w wersjach o pojemno,ci l i 2 GB, podczas gdy inni producenci, na
przyk(ad Sy#uest, oferuje napdy o r)norodnych pojemno,ciach.

Dobr# alternatyw# dla napdu Zip jest napd Imation LS-120, gdy) na w(asnym no,niku
potrafi pomie,ci. 120 MB, jednocze,nie potrafi#c w tym samym napdzie obs(u)y.
standardowe dyskietki 1,44 MB. Je,li posiadasz nowszy BIOS jednego z bardziej znanych
producentw (Award, Phoenix lub AMI), mo)esz z dyskw Imation uruchamia. system,
podobnie jak ze zwyk(ej dyskietki.

Komputer wymaga rwnie) twardego dysku. Minimalna zalecana jego wielko,. to 2
GB, cho. w niektrych zastosowaniach wystarczy(by mniejszy. (Taki mniejszy dysk
bdzie trudno kupi..) W wypadku bardziej zaawansowanych zastosowa% mo)e by.
niezbdny nawet dysk 8 GB. Najbardziej popularnym interfejsem jest IDE, ale w wielo-
zadaniowych systemach operacyjnych wskazany jest dysk SCSI. Interfejs IDE posiada
lepsz# wydajno,. w przypadku pojedynczego dysku, jednak przy wielu napdach i systemie
wielozadaniowym, jak Windows 95 lub NT, lepszy jest interfejs SCSI. Wynika to ze
zdolno,ci interfejsu SCSI do przejmowania cz,ci operacji wej,cia/wyj,cia, przez co
odci#)a on procesor.

Wybr dyskw jest du)y i przy tej samej wielko,ci i cenie wikszo,. z nich posiada
zbli)on# wydajno,..

PatrzIDElcbntra SCSI", rozdzia( 15.
Napd CD-ROM jest obecnie obowi#zkowym wyposa)eniem ka)dego komputera. Wynika to
z faktu, )e wikszo,. programw, zw(aszcza multimedialnych, rozprowadzana jest na CD-
ROM-ach. Niektre systemy mog# nawet startowa. z dysku CD (np. Windows NT).
Dostpnych jest kilka typw napdw CD-ROM; osobi,cie polecam jako minimum napd o
czterokrotnej prdko,ci, z interfejsem IDE. Je,li jednak posiadasz kontroler SCSI, kup
napd CD-ROM rwnie) SCSI.
Istnieje kilka odmian standardowego napdu CD-ROM, ktre mo)esz wzi#. pod uwag. Na
przyk(ad istnieje po(#czony napd opracowany przez firm Panasonic, nosz#cy nazw PD-
ROM. Ten napd potrafi odczyta. standardowe p(ytki CD-ROM, a tak)e specjalne,
wymienne no,niki o takiej samej pojemno,ci co p(ytka, w przybli)eniu 660 MB. Niestety, nie
da si korzysta. z obu no,nikw w tym samym czasie, przez co niemo)liwe jest u)ycie tego
napdu do jednego z najoczywistszych celw, tj. kopiowania p(yt CD-ROM.

Mo)esz tak)e rozwa)y. zakup nagrywarki CD, zwanej powszechnie napdem CD-R.
Wypalanie w(asnych p(yt CD mo)e by. wygodnym i tanim sposobem archiwizacji danych.
Wikszo,. napdw CD-R to napdy WORM (write once, readmany, tj. jednokrotnego
zapisu umo)liwiaj#cego wiele odczytw), umo)liwiaj#ce tak)e odczyt standardowych
p(ytek CD-ROM. Ostatnio na rynku pojawi(y si tak)e urz#dzenia wielokrotnego zapisu,
nazywane CD-RW, jednak w odr)nieniu od p(yt CD-R, p(yty CD-RW nie mog# by.
odczytywane w standardowych napdach CD-ROM, gdy) ich wsp(czynnik odbicia
wynosi 25-35% warto,ci wsp(czynnika odbicia standardowej p(ytki CD-ROM. Istniej#
tak)e napdy DYD-ROM, ktre gwa(townie zdobywaj# popularno,. ze wzgldu na
ogromn# ilo,. danych, jakie mo)na zapisa. na pojedynczej p(ytce. Napdy DYD-ROM
korzystaj# z no,nikw o du)ej gsto,ci, o wymiarach takich samych jak p(ytki CD-
ROM, mieszcz#cych jednak wielokrotnie wicej danych: od 4,7 do 17 GB, w zale)no,ci od
u)ytego formatu. Ta technologia jest wci#) jeszcze bardzo m(oda, ale napdy DYD-ROM ju)
teraz potrafi# odczyty wa. standardowe p(ytki CD-ROM i CD audio.
Drukowanie piezoelektryczne
Piezoelektryczna technika drukowania jest nowsza od techniki termicznej i zarazem du)o od
niej korzystniejsza. Zamiast wykorzystywa. ciep(o, drukarki te wysy(aj# (adunek
elektryczny do piezoelektrycznych kryszta(w znajduj#cych si w dyszach g(owicy.
Kryszta(y pod wp(ywem pr#du elektrycznego zmieniaj# kszta(t, dziki czemu przez dysze
wytryskuje atrament.

Wyeliminowanie wysokich temperatur z procesu drukowania drukarek atramentowych
by(o bardzo korzystne. Przede wszystkim, wybr atramentw, ktre mog# wytrzyma.
temperatur 200 stopni, jest bardzo ograniczony. Technologia piezoelektryczna umo)-
liwi(a wykorzystanie w drukarkach atramentw lepiej nadaj#cych si do procesu dru-
kowania i mniej podatnych na rozmazywanie, ktre jest tradycyjnym problemem drukarek
atramentowych. Poniewa) dysze rozpylaj#ce w drukarkach piezoelektrycznych nie s#
wystawiane na dzia(anie wysokich temperatur, znacz#co przed(u)y(a si ich trwa(o,..
Ograniczenia drukarek atramentowych
Poniewa) uzyskanie dobrej jako,ci punktw za pomoc# p(ynnego atramentu jest trudniejsze
ni) za pomoc# tonera, drukarki atramentowe maj# zazwyczaj ni)sze rozdzielczo,ci od
drukarek laserowych. Drukowanie atramentowe jest rwnie) troch wolniejsze od lase-
rowego. Istnieje techniczna mo)liwo,. wyprodukowania bardzo zaawansowanej drukarki
laserowej, tworz#cej 16 stron na minut (ppm), drukarki atramentowe s# jednak
ograniczone pod tym wzgldem szybko,ci# rozprowadzania p(ynnego atramentu i z tego
powodu rzadko potrafi# wydrukowa. wicej ni) graniczn# warto,. 8 stron na minut.
Jednak najwikszym problemem dotycz#cym niemal wszystkich drukarek atramentowych jest
tendencja do rozmazywania si atramentu na standardowych kartkach. Istniej# co prawda
specjalnie dostosowane do drukarek atramentowych kartki, ktrych u)ywanie eliminuje
ten problem, jednak s# one drogie i jest ich niewiele w porwnaniu z r)norodno,ci#
rodzajw papieru przeznaczonego dla drukarek laserowych.
Drukarki ig#owe
Przez pewien okres, drukarki ig(owe by(y najpopularniejszym typem drukarek na rynku,
poniewa) by(y ma(e, tanie, niedrogie w eksploatacji i niezawodne. Jednak z chwil# obni)enia
si cen drukarek laserowych oraz pojawienia si na rynku drukarek atramentowych,
oferuj#cych o wiele lepsz# jako,. wydruku za praktycznie t sam# cen, rynek drukarek
ig(owych za(ama( si. Pomimo i) za ich pomoc# nadal mo)na by(o osi#gn#. zadowalaj#c#
jako,. przy wykonywaniu wielu zada%, drukarki ig(owe przede wszystkim by(y zbyt
g(o,ne, oferowa(y ,redni#jako,. wydruku i nie posiada(y wygodnych podajnikw papieru.

W przeciwie%stwie do drukarek laserowych i atramentowych, drukarki ig(owe nie
przetwarza(y od razu ca(ej strony dokumentu. Zamiast tego, dzia(a(y bazuj#c na ci#gu
znakw ASCII u(o)onych w jednej linii, dziki czemu nie potrzebowa(y du)ych buforw
pamici. W zwi#zku z tym, ich prdko,. nie jest mierzona w stronach na minut (ppm),
lecz w znakach na sekund. W odr)nieniu od drukarek laserowych, drukarki ig(owe
prawie nie przetwarzaj# drukowanej strony. Nie korzystaj# z kompleksowych jzykw
opisu strony, takich jak PostScript czy PCL. Strumie% danych przesy(anych z komputera
zawiera sekwencje kodw steruj#cych wykorzystywane do konfigurowania podstawowych
parametrw wydruku, takich jak rozmiar strony czy te) rozdzielczo,. drukowania.
Wszystkie bardziej skomplikowane operacje przetwarzania wydruku musi wykona.
komputer.

W trakcie drukowania drukarki ig(owe przesuwaj# kartk o jedn# lini w pionie za po-
moc# pokrytej gum# rolki. W tym samym czasie, umieszczona na metalowym prcie
g(owica przemieszcza si w poziomie. G(owica zawiera matryc metalowych igie( (naj-
cz,ciej 9 lub 24), za pomoc# ktrej tworzy punkty na wydruku. Pomidzy ig(ami a
kartk#, podobnie jak w maszynach do pisania, znajduje si nas#czona atramentem ta,ma.
Ig(y, uderzaj#c poprzez ta,m w papier, tworz# serie niewielkich punktw, ktre formuj#
znaki typograficzne. Dziki zastosowaniu techniki buforowania ta,mowego, drukarki
ig(owe mog# rwnie) drukowa. rysunki w niskiej rozdzielczo,ci.

W drukarkach ig(owych 0rd(em papieru jest najcz,ciej ci#g(a ta,ma. Wiele modeli
potrafi rwnie) wykorzystywa. pojedyncze kartki, ale rzadko z dok(adno,ci# osi#gan# w
wikszo,ci drukarek laserowych i atramentowych. Poniewa) nastpuje fizyczne zetknicie si
g(owicy z papierem, drukarki te czsto s# nazywane drukarkami uderzeniowymi. Dziki tej
w(a,ciwo,ci, drukarki ig(owe mog# robi. co,, co jest nieosi#galne dla drukarek laserowych i
atramentowych - a mianowicie drukowa. wielokrotnie formularze i kopie przez kalk.
Wiele drukarek umo)liwia zwikszenie si(y uderze%, by mo)na by(o drukowa. za jednym
razem wicej kopii. Drukarki ig(owe nie s#ju) jednak wykorzystywane przy wydrukach
biurowych, czasem jeszcze zdarza si, )e s# stosowane w korespondencji. Zamiast tego
znalaz(y dla siebie miejsce w zastosowaniach komercyjnych, na przyk(ad w bankach lub
hotelach.
Drukowanie w kolorze
Drukarki kolorowe, przez d(u)szy czas dostpne tylko dla profesjonalnych grafikw lub
innych zaawansowanych u)ytkownikw, obecnie zaczynaj# si stawa. coraz czstszym
dodatkiem domowych komputerw. Uproszczenie technologii drukarek atramentowych
umo)liwi(o producentom rozpoczcie produkcji bardzo tanich drukarek generuj#cych
kolorowe wydruki, ktre by. mo)e nie spe(nia(y oczekiwa% profesjonalistw, ale wy-
starcza(y na domowe potrzeby.
Istnieje wiele typw drukarek kolorowych, ktrych konstrukcje s# w wikszo,ci adaptacjami
istniej#cych ju) technologii druku czarno-bia(ego. Drukarki kolorowe najcz,ciej dzia(aj# w
oparciu o ten sam no,nik w r)nych kolorach (najcz,ciej czterech). Drukarki atramentowe
korzystaj# z czterech pojemnikw z r)nymi kolorami atramentu, a drukarki laserowe - z
czterech kolorw tonera. W procesie nazywanym drukowaniem offsetowym mo)na stworzy.
w(a,ciwie ka)dy kolor dziki (#czeniu w r)nych proporcjach czterech kolorw: )(tego,
czarnego, cyjanu i magenty. Technika ta bazuje na przestrzeni kolorw CMYK. Niektre
tanie drukarki (najcz,ciej atramentowe) nie posiadaj# pojemnika z czarnym tuszem i
uzyskuj# czer% (#cz#c trzy pozosta(e kolory. Jest to jednak nienajlepsze rozwi#zanie, a
uzyskane rezultaty odbiegaj# od jako,ci osi#ganej przy stosowaniu czarneo atramentu.
Klawiatura i myszka
Do pracy 2. komputerem niezbdna jest tak)e klawiatura i jakie, urz#dzenie wskazuj#ce,
najcz,ciej myszka. R)nym osobom odpowiadaj# r)ne typy klawiatur. Polecam
wyprbowanie kilku typw, zanim zdecydujesz si na zakup. Dla mnie najlepsza jest
twarda klawiatura z klikaj#cymi klawiszami, ale kto, inny mo)e wole. bardziej mikk# i
cichsz#.
Ze wzgldu na istnienie dwch rodzajw wtykw sprawd0, czy wybrana przez ciebie
klawiatura posiada taki, ktry pasuje do gniazda w p(ycie g(wnej. P(yty Baby-AT posiadaj#
najcz,ciej du)e 5-pinowe gniazdo DIN, a p(yty ATX - 6-pinowe ma(e gniazdo DIN. Te
ostatnie gniazda zaczynaj# powoli dominowa.. W przypadku niektrych p(yt mo)esz przy
zakupie wybra. rodzaj gniazda. Mo)esz rwnie) kupi. klawiatur z wtykiem nie
pasuj#cym do gniazda p(yty - bdziesz musia( dokupi. specjaln# przej,ciwk.

Powy)sze uwagi dotycz# rwnie) wyboru myszki lub innego urz#dzenia wskazuj#cego
-wybr zale)y od indywidualnych preferencji. Wyprbuj kilka myszek, zanim zdecydujesz si
na konkretn#. W przypadku p(yt g(wnych z wbudowanym gniazdem (gniazdo PS/2
- nazwa pochodzi od systemu IBM PS/2, w ktrym zosta( wprowadzony ten typ portu
myszki) wybierz myszk z wtykiem pasuj#cym do niego. Niektre myszki wsp(pracuj# z
portem szeregowym, ale je)eli p(yta g(wna posiada zintegrowany port myszki, zostaw port
szeregowy dla innych urz#dze%.

Zanim poddasz si pokusie zaoszczdzenia kilku z(otych na jednym z tych urz#dze%,
dobrze si zastanw. Pamitaj, )e za ka)dym razem, gdy korzystasz z komputera, musisz
u)ywa. zarwno klawiatury, jak i myszki.
Karta graficzna i monitor
Do pe(ni szcz,cia potrzeba Ci jeszcze karty graficznej PCI, lub AGP i monitora. Wybr
jest naprawd olbrzymi; najwa)niejszy jest jednak dobry monitor. Praca z nim mo)e by.
albo mk#, albo przyjemno,ci#, w zale)no,ci od tego, jaki wybierzesz.

Polecam monitor co najmniej 17-calowy. Mniejsze monitory s(abo pracuj# z rozdzielczo,ci#
1024 x 768. Je,li zdecydujesz si na monitor 15-calowy lub mniejszy, najwy)sza rozdziel-
czo,., z jak# bdziesz mg( pracowa., to 800
x
600. Wprawdzie monitory 15-calowe
mog# wy,wietla. obraz z rozdzielczo,ci# 1024 x 768 i wiksz#, jednak wielko,. znakw
na ekranie jest tak ma(a, )e praca przy takiej rozdzielczo,ci powoduje zmczenie wzroku.
Je,li wic zamierzasz spdza. du)o czasu przed monitorem i pracowa. z du)#
rozdzielczo,ci#, powiniene, kupi. monitor 17-calowy.

Karta graficzna powinna mc pracowa. z tak# sam# czstotliwo,ci# od,wie)ania jak
monitor; minimum dla stacjonarnych monitorw to 70-72 Hz. Im wicej, tym lepiej. Je,li na
przyk(ad kupisz kart, ktra mo)e pracowa. z 16 milionami kolorw przy rozdzielczo,ci 1024
x 768 i z czstotliwo,ci# od,wie)ania 75 Hz, natomiast maksymalna czstotliwo,.
od,wie)ania monitora przy tej rozdzielczo,ci wynosi 56 Hz, nie wykorzystasz w pe(ni
mo)liwo,ci karty graficznej.

Karty graficzne w ostatnich latach zacz(y standardowo wykorzystywa. interfejs PCI,
jednak pojawi( si ju) nowy interfejs, AGP (accelerated graphics port), stanowi#cy
powa)ne wyzwanie dla standardu PCI. Chipsety i karty AGP stanowi#jeszcze nowo,., co
oznacza, )e ich ceny s# na razie sztucznie zawy)ane, oraz, tak jak w przypadku ka)dej
nowej technologii, )e wraz z up(ywem czasu ich mo)liwo,ci ulegn# zwikszeniu. Bior#c
pod uwag obecne aplikacje i systemy operacyjne intensywnie korzystaj#ce z grafiki,
ewentualna adopcja interfejsu AGP jako standardu wydaje si by. wielce
prawdopodobna.

Patrz AGP (Accelerated Graphics Port)", rozdzia( 5.
Karta muzyczna i g#o.niki
W przypadku komputera multimedialnego bdziesz rwnie) potrzebowa( karty muzycznej i
kompletu zewntrznych g(o,nikw. Karta muzyczna powinna by. kompatybilna z
kart# Sound Blaster - jest to standard w tej dziedzinie. Polecam karty, ktre maj#
mo)liwo,. rozbudowy pamici (wykorzystywane s# takie same modu(y SIMM jak w
pamici g(wnej). Rozmiar i jako,. g(o,nikw to sprawa indywidualna.

Wybr karty d0wikowej zale)y g(wnie od tego, czy jeste, konsumentem", czy pro-
ducentem" komputerowego d0wiku. Je,li jeste, zainteresowany jedynie w odtwarzaniu
plikw WAV i uruchamianiu gier i programw multimedialnych, twoja karta nie musi
mie. pot)nych mo)liwo,ci, cho. prawdopodobnie skorzystasz na lepszej parze g(o,nikw.
Je,li, z drugiej strony, masz zamiar tworzy. w(asne pliki WAV (lub inne pliki
d0wikowe) lub pracowa. z plikami MIDI, wtedy prawdopodobnie zechcesz kupi. lepsz# (i
dro)sz#) kart d0wikow#.

G(o,niki przeznaczone do u)ycia z komputerem osobistym nale)# zarwno do ma(ych, nie
zasilanych urz#dze%, jak i do pot)nych kolumn z w(asnym wzmacniaczem. Obecnie wielu
czo(owych producentw zestaww g(o,nikowych produkuje tak)e g(o,niki dla komputerw
osobistych.

Urz$dzenia zewntrzne USB
Universal Serial Bus obiecuje, )e standardowe porty I/O w komputerze osobistym stan# si
przestarza(e i niepotrzebne. USB wprowadza standard Plug-and-Play do urz#dze%
zewntrznych, umo)liwiaj#c pod(#czenie do 127 urz#dze% do pojedynczego portu o
przepustowo,ci 12 Mb/s. Zwykle do portu wbudowanego w p(yt g(wn# bdzie
pod(#czany monitor i klawiatura, za, inne urz#dzenia bd# pod(#czane do tych elementw.
Wiele z produkowanych obecnie p(yt g(wnych posiada ju) uk(ady obs(uguj#ce USB, ale
same urz#dzenia USB pojawiaj# si na rynku bardzo powoli. Je,li chodzi o rodzaje urz#dze%
planowanych jako USB, praktycznie nie ma tu )adnych ogranicze%. Modemy, monitory,
klawiatury, myszy, napdy CD-ROM, g(o,niki, joysticki, stacje dyskw, napdy ta,m,
skanery, kamery i drukarki znajduj# si ju) we wszystkich fazach opracowywania i
produkcji. Zanim jednak zaczniesz do swojego nowego systemu dokupowa. wszystkie
urz#dzenia USB, miej na uwadze, )e ta technologia jest bardzo m(oda i mog# wyst#pi. du)e
problemy ze zgodno,ci# pomidzy urz#dzeniami.
Wyposa&enie dodatkowe
Dodatkowo mo)esz potrzebowa. kilku drobnych elementw. Przedstawi(em je poni)ej.
Radiatory, wentylatory
Szybkie procesory wytwarzaj# du)o ciep(a, ktre musi zosta. odprowadzone, gdy) w
przeciwnym wypadku grozi to uszkodzeniem procesora. W tym celu stosuje si radiatory.
Stosuje si dwa typy radiatorw: pasywne i aktywne.

Radiator pasywny to )ebrowany kawa(ek metalu (zwykle aluminium) przymocowany do
procesora. Dzia(a na zasadzie powikszenia powierzchni, przez ktr# procesor mo)e
oddawa. ciep(o do otoczenia. Ten typ radiatora jest niezawodny ze wzgldu na brak
cz,ci mechanicznych, ktre mog(yby si zepsu.. Czasami mo)e zaj,. konieczno,.
u)ycia specjalnego smaru lub ta,my w celu wype(nienia szpar pomidzy radiatorem a
procesorem. Polepsza to przekazywanie ciep(a z procesora.

Radiator aktywny posiada dodatkowo wentylator. Takie rozwi#zanie zapewnia lepsze
ch(odzenie, ale wymaga zasilania i jest zawodne. Czsto montowane s# tanie wentylatory,
ktre szybko si psuj#, co grozi przegrzaniem procesora i uszkodzeniem komputera.

Nowsze p(yty ATX pracuj# z pasywnym radiatorem. Do ch(odzenia procesora u)yty jest
jednak tak)e zasilacz, ktrego wentylator kieruje powietrze wprost na procesor. Dlatego
p(yty te nie potrzebuj# dodatkowego wentylatora na radiatorze
System operacyjny
Aby mc pracowa. na komputerze, niezbdny jest system operacyjny, jak DOS, Linux czy
Windows. Kupisz go w ka)dym salonie komputerowym.
Monta& komputera
Kiedy ju) kupi(e, wszystkie cz,ci komputera, samo z(o)enie jest proste. Trzeba po
prostu wszystko poskrca., pod(#czy. odpowiednie kable i skonfigurowa. komputer.

Wicej szczeg(w na ten temat znajduje si w rozdziale opisuj#cym poszczeglne ele-
menty. Na przyk(ad w rozdziale 13. znajdziesz informacje o instalacji i konfigurowaniu
napdw dyskietek.
Po z(o)eniu szybko si oka)e, czy komputer pracuje tak, jak si tego spodziewa(e,.
Podczas monta)u musisz by. bardzo ostro)ny. Rzadko si zdarza, )e z(o)ony komputer
pracuje od razu bez zarzutu, nawet je)eli sk(ada(a go osoba z do,wiadczeniem. Bardzo
(atwo jest zapomnie. o jakiej, zworce, prze(#czniku czy kablu, co mo)e powodowa.
rozmaite problemy. Czsto zak(ada si wwczas, )e jaki, element jest uszkodzony, a
problem najcz,ciej wynika po prostu z b(du w monta)u.









Rozdzia( 21.
Komputery przeno.ne
Komputery przeno,ne prze)ywaj# ostatnio swj renesans. Rywalizuj# ze stacjonarnymi
wydajno,ci# i nierzadko traktowane s# jako podstawowy komputer, zw(aszcza przez
u)ytkownikw czsto podr)uj#cych. W rozdziale tym przedstawimy r)ne rodzaje
przeno,nych komputerw oraz rozwi#zania zaprojektowane z my,l# o tych urz#dzeniach.

Komputery przeno,ne s# wielko,ci teczki i, poza rozmiarami, tym si r)ni# od kompute-
rw stacjonarnych, )e wszystkie podzespo(y umieszczone s# w jednej obudowie. Jedn#
z pierwszych firm, ktre zacz(y produkowa. przeno,ne komputery, by( Compaq, ktry
w latach 80. stworzy( pierwszy produkt tego typu, cho. rozmiarami, wag# i wygl#dem nie
przypomina( on dzisiejszych komputerw. Jednak na tamte czasy by(o to osi#gnicie.
Sk(ada( si on z prawie takich samych elementw co zwyk(y komputer. Obecnie komputery
przeno,ne korzystaj# z podzespo(w produkowanych specjalnie dla nich.

Komputery maj# do spe(nienia r)ne zadania, ktre wp(ywaj# na rozmiar i mo)liwo,ci
danego modelu. Podr)uj#cy u)ytkownicy maj# specyficzne wymagania, a dodatkowa
waga i koszt spowodowane dodaniem specyficznych elementw sprawiaj#, )e ma(o kto
kupuje komputer bardziej wydajny, ni) potrzebuje.
Typy komputerw przeno.nych
Wyr)niamy trzy typy komputerw przeno,nych: laptopy, notebooki i mininotebooki.
Definicje poszczeglnych typw nie s# ,cis(e, a niektre modele mo)na zaliczy. i do
jednego, i do drugiego typu. R)nice wystpuj# g(wnie w rozmiarach i wadze; cechy
te wp(ywaj# rwnie) na mo)liwo,ci, gdy) im wiksza obudowa, tym wicej mo)na w
niej zmie,ci..
Laptopy
Laptop jest najwikszym z przeno,nych komputerw (patrz rysunek 21.1). Wa)y ponad
3 kg i ma rozmiary 23 x 30 x 5 cm. Pocz#tkowo by(y to najmniejsze komputery, a
obecnie sta(y si bardzo zaawansowanymi urz#dzeniami. Posiadaj# w(a,ciwo,ci po-
rwnywalne z komputerami stacjonarnymi.
Rysunek 21.1



Laptopy najcz,ciej albo zastpuj# komputery stacjonarne, albo pracuj# jako przeno,ne
komputery multimedialne dla celw prezentacji. Ze wzgldu na wag s# one u)ywane
przez sprzedawcw i inne osoby podr)uj#ce, dla ktrych s# narzdziem pracy. Czasami
wykorzystywane s# przez inne osoby jako jedyny komputer, nawet je)eli ich jedyna
podr) to droga midzy domem a prac#. Laptopy posiadaj# najcz,ciej du)e wy,wietlacze,
ponad 16 MB pamici, dysk 2 GB, a tak)e napd CD-ROM, wbudowane g(o,niki oraz
gniazda do pod(#czenia zewntrznego monitora, dysku lub g(o,nikw.
W przypadku u)ywania laptopa w zastpstwie komputera stacjonarnego mo)na go
wyposa)y. dodatkowo w stacj dekuj#c#, umo)liwiaj#c# pod(#czenie do sieci oraz wy-
korzystanie zewntrznego monitora i klawiatury. Dla osb czsto podr)uj#cych jest to z
.pewno,ci# lepsze rozwi#zanie ni) dwa osobne komputery (stacjonarny i przeno,ny), na
ktrych trzeba synchronizowa. dane. Oczywi,cie za tak# funkcjonalno,. trzeba sporo
zap(aci.. Najnowsze laptopy kosztuj# w granicach 4-6 ty,. dolarw, czyli oko(o
trzykrotnie wicej, ni) porwnywalny funkcjonalnie komputer stacjonarny.
Notebooki s# mniejsze, l)ejsze i ta%sze od laptopw. Wa)# od 2 do 3 kg, posiadaj#
mniejsze wy,wietlacze, nie maj# zaawansowanych funkcji multimedialnych. Niektre
modele mog# jednak posiada. podobne dyski i ilo,. pamici jak laptopy, a tak)e napdy
CD-ROM i wbudowane g(o,niki.
Notebooki produkowane s# jako dodatek do komputerw stacjonarnych, nie maj# ich
jednak zastpowa.. Nie s# tak imponuj#ce jak laptopy, jednak s# rwnie funkcjonalne w
trasie. Posiadaj# dostpne r)ne opcje, jako )e s# przeznaczone dla szerokiej gamy
klientw, od zapalonego maniaka, ktrego nie sta. na najnowszego laptopa, po zwyk(ego
u)ytkownika, ktry potrzebuje podstawowych funkcji. Ceny notebookw wahaj# si od
2000 do 4000 dolarw.
Mininotebooki
Mininotebooki (okre,lane czasem jako subnotebooki) s# znacznie mniejsze zarwno od
notebookw, jak i od laptopw. Przeznaczone sad(a u)ytkownikw, ktrzy musz# pra-
cowa. w drodze oraz (#cz# si ze swoim biurem. Przy wadze do 2 kg i grubo,ci do 2,5
cm s# idealne dla podr)uj#cych nie korzystaj#cych z mo)liwo,ci du)ych komputerw
przeno,nych.
Zwykle nie posiadaj# wbudowanego napdu dyskietek, cho. niektre modele posiadaj#
zewntrzne napdy. Nie maj# rwnie) napdu CD-ROM i innych wikszych podzespo(w.
Posiadaj# jednak du)e wy,wietlacze, du)e dyski i du)e -jak na komputer przeno,ny -
klawiatury.
W ,wiecie elektroniki ceny spadaj# wraz ze zmniejszaniem si rozmiarw danego
urz#dzenia. Dzieje si tak tylko do pewnego momentu, potem ceny id# w gr. Cz,.
mininotebookw przeznaczona jest dla szefw firm, ktrzy wykorzystuj# je tylko do
poczty elektronicznej i jako terminarze. S# one lekkie i eleganckie. Kosztuj# jednak
oko(o 4000 dolarw. Oczywi,cie s# i ta%sze modele.
Specyfika komputerw przeno.nych
Komputery przeno,ne z za(o)enia s# mniejsze i l)ejsze od stacjonarnych. Wikszo,.
technologii z tych ostatnich jest wykorzystywana rwnie) przy tworzeniu modeli prze-
no,nych. 2!/2 calowy dysk twardy, powszechnie u)ywany w komputerach przeno,nych,
zosta( stworzony w wyniku oglnej tendencji do zmniejszania rozmiarw twardych
dyskw. Natomiast pobr mocy i ilo,. wydzielanego ciep(a s# problemami, ktre przyczyni(y
si do rozwoju nowych technologii specyficznych dla komputerw przeno,nych.
Komputer zasilany z baterii posiada oczywiste ograniczenia, ktrych nie brali pod uwag
projektanci komputerw stacjonarnych. Co wicej, zapotrzebowanie na dodatkowe
wyposa)enie, jak napdy CD-ROM czy szybsze procesory, znacznie zwikszy(o pr#dowe
zapotrzebowania komputerw. Problem ten zosta( rozwi#zany na trzy sposoby:
Elementy o mniejszym poborze pr,du. Zastosowanie specjalnie zaprojektowanych dla
komputerw przeno,nych elementw o mniejszym poborze pr#du, ni) w komputerach
stacjonarnych.
Zwi!kszenie pojemno$ci baterii. Cho. coraz nowsze baterie litowo-jonowe
sprawiaj#, )e zasilanie jest stabilne i niezawodne, nie s# w stanie zapewni. wy-
starczaj#cej ilo,ci energii coraz bardziej rozbudowanych komputerw.
Zarz,dzanie poborem mocy. Stosowanie systemw operacyjnych oraz innych narzdzi
programowych wy(#czaj#cych monitory czy dyski, gdy nie s# one u)ywane, znacznie
przed(u)a trwa(o,. baterii. Powa)niejszym problemem jest jednak ilo,. wydzielanego
ciep(a. Ruchome cz,ci komputera, takie jak dyski, wytwarzaj# poprzez tarcie ciep(o,
ktre trzeba jako, odprowadzi.. W komputerach stacjonarnych stosuje si w tym
celu wentylatory ch(odz#ce wntrze komputera.
Najgorsze skutki mo)e przynie,. przegrzanie procesora. Procesory Intel 486 i Pentium
w pocz#tkowej fazie produkcji sprawia(y problemy nawet w komputerach stacjonarnych.
Dlatego te) radiatory i wentylatory montowane na procesorach sta(y si standardem.
Poniewa) wymagania u)ytkownikw co do komputerw przeno,nych nie s# wcale
mniejsze od wymaga% stawianych komputerom stacjonarnym, uk(ady wytwarzane dla
tych komputerw charakteryzuj# si zarwno podobn# prdko,ci#, jak i mo)liwo,ciami.
Jednak ze wzgldu na zapotrzebowanie na energi elektryczn#, ha(as i dostpn# prze-
strze% nie montuje si w nich wentylatorw.
W celu rozwi#zania tego problemu Intel stworzy( specjaln# lini procesorw o zmniejszonej
emisji ciep(a. Inne elementy s# rwnie) tak projektowane, aby wytrzyma. specyficzne
warunki pracy komputera przeno,nego, ktre s# najcz,ciej bardziej uci#)liwe ni) w
komputerze stacjonarnym.
Rozbudowa i naprawa komputerw przeno.nych
Obecnie produkowane komputery przeno,ne mog# by. rozbudowywane i naprawiane
tak jak modele stacjonarne. Wymiana elementu mo)e by. nieraz nawet prostsza ze
wzgldu na wykorzystanie modu(owych podzespo(w do(#czanych do komputera za
pomoc# zatrzaskowych z(#czy, co eliminuje konieczno,. korzystania z kabli interfejsu
i osobnych przewodw elektrycznych. Dodanie pamici czy wymiana dysku twardego
mo)e trwa. zaledwie kilka sekund.
Problemem mo)e by. tylko dostpno,. odpowiednich cz,ci. Oprcz kart PC (PC Card),
ktre s# wymienialne z definicji, i niektrych dyskw, zakup podzespo(u nie przezna-
czonego dla danego komputera mo)e by. ryzykowny.
Problem ten najcz,ciej wynika z faktu, i) producenci komputerw przeno,nych upychaj#
pot)n# maszyn w bardzo ma(ej obudowie i mo)e si zdarzy., )e nowe urz#dzenie nie
bdzie pasowa(o tam, gdzie by(o zamontowane stare. Szczeglnie dotyczy to
podzespo(w, ktre musz# by. dostpne z zewn#trz, jak napdy CD-ROM i dyskietek.
Klawiatury i monitory, naj(atwiej wymienialne podzespo(y komputera stacjonarnego,
s# tak zintegrowane z komputerem przeno,nym, )e praktycznie nie mo)na ich
zdemontowa..

W innym przypadku rozbudowa mo)e by. ograniczona przez opcje dostpne w BlOS-
ie. Na przyk(ad producent mg( ograniczy. ilo,. obs(ugiwanych dyskw w celu
zmuszenia klienta do kupienia nowego dysku u niego, a nie w jakiej, innej firmie.
Dlatego dobrze jest upewni. si przy zakupie, czy BIOS mo)na uaktualni. oraz czy
sprzedawca pobiera op(at za wymieniane elementy. Najcz,ciej podzespo(y do
komputerw przeno,nych sprzedawane s# z odniesieniem do numeru modelu. W
katalogu modu(w pamici przeznaczonych dla komputera stacjo-narneoo s# one
pouk(adane wed(ug w(asno,ci uk(adu, takich jak prdko,. czy typ. W przypadku
komputerw przeno,nych bd# u(o)one wed(ug nazw producentw, numerw modeli
i ilo,ci pamici w module.
Oczywi,cie s# wyj#tki. Mo)esz kupi. laptop i wyposa)y. go w dodatkowe
elementy r)nych producentw. Jednak zapewnienie kompatybilno,ci jest o wiele
trudniejsze ni) w przypadku komputerw stacjonarnych.


Polecam zakup renomowanego komputera przeno,nego oraz cz,ci
przeznaczonych specjalnie do tego modelu.
Budowa komputera przeno.nego
Z technicznego punktu widzenia cz,. podzespo(w komputera przeno,nego jest
bardzo podobna do elementw znanych z modelu stacjonarnego, inne za, r)ni# si
ca(kowicie. Omwimy je w tym podrozdziale.
Wy.wietlacze
Najbardziej widoczn# r)nic# pomidzy komputerem przeno,nym a stacjonarnym
jest ekran monitora. Nie ma tu pud(a z kineskopem - zosta(o ono zast#pione przez
p(aski ekran o grubo,ci kilkunastu milimetrw. Jest to tzw. wy,wietlacz
ciek(okrystaliczny (LCD - \\quid crystal display). Praktycznie wszystkie komputery
przeno,ne s# obecnie wyposa)one w wy,wietlacz kolorowy, cho. dawniej
wy,wietlacze monochromatyczne by(y standardem, tak jak to by(o w przypadku
konwencjonalnych monitorw.
Wy,wietlacz to najcz,ciej najdro)szy element komputera przeno,nego, kosztuje on
producenta ponad 1000 dolarw. Czasami mo)e bardziej op(aca. si wymieni. ca(y
komputer, ni) wymienia. uszkodzony wy,wietlacz. W pierwszych laptopach z
kolorowymi wy,wietlaczami jako,. obrazu by(a o wiele gorsza ni) na standardowym
monitorze VGA. Dzisiejsze wy,wietlacze s# znacznie ulepszone i cho. brakuje im troch
do konwencjonalnych monitorw, to jednak nadaj# si do aplikacji graficznych i
wideokonferencji.
Wy,wietlacz ciek(okrystaliczny jest projektowany do pracy z okre,lon#
rozdzielczo,ci#. Wynika to z faktu, i) wielko,. piksela na ekranie nie mo)e by.
zmieniona. W konwencjonalnym monitorze sygna( z karty graficznej zmienia
rozdzielczo,. monitora, zmieniaj#c liczb wy,wietlanych pikseli. Przy zmianie
rozdzielczo,ci z 640 * 480 na 800 * 600 piksele musz# by. mniejsze, aby zmie,ci. si
na tej samej powierzchni ekranu.

Natomiast wy,wietlacz ciek(okrystaliczny to siatka o okre,lonej rozdzielczo,ci z tranzysto-
rami steruj#cymi kolorami wy,wietlanymi przez pojedynczy piksel. U(o)enie tranzystorw
okre,la dwa podstawowe typy wy,wietlaczy ciek(okrystalicznych: z pasywn# i z
aktywn# matryc#.

Wy.wietlacze z pasywn$ matryc$
Wy,wietlacze z pasywn# matryc# posiadaj# tranzystory wzd(u) lewego i grnego brzegu
ekranu. Ilo,. tranzystorw okre,la rozdzielczo,. ekranu. Ka)dy piksel jest sterowany
przez dwa tranzystory reprezentuj#ce ich wsp(rzdne.
W przypadku uszkodzenia jednego tranzystora ca(a linia pikseli jest pozbawiona sterowania, co
daje ciemn# lini na ekranie. Nie pozostaje nic innego, jak wymieni. wy,wietlacz lub
korzysta. z niego dalej. Wy,wietlacze z pasywn# matryc# s# czasami nazywane wy-
,wietlaczami z podwjnym przemiataniem (dual scan), poniewa) w danym momencie
od,wie)any jest obraz tylko na jednej po(wce ekranu, co w pewnym stopniu przyspiesza
sam proces od,wie)ania.
Wy,wietlacze te nie s# tak dobre jak wy,wietlacze z aktywn# matryc#. S# bardziej
przyciemnione, poniewa) piksele ,wiec# ,wiat(em odbitym (z wntrza pokoju lub cz,ciej
ze 0rd(a spoza ekranu). S# podatne na efekt cienia obrazu, s(abo wida. obraz na ekranie,
patrz#c pod k#tem, co sprawia, )e dwie osoby maj# trudno,ci z prac# przy tym samym
ekranie.
Wy,wietlacze te s# oczywi,cie znacznie ta%sze od wy,wietlaczy z aktywn# matryc#.
Wymienione wady s# szczeglnie zauwa)alne przy pracy z programami graficznymi z
du)# ilo,ci# kolorw lub przy grach z szybko zmieniaj#cymi si obrazami. Nadaj# si
natomiast nawet do d(u)szej pracy z edytorami tekstu, poczt# elektroniczn#.
Standardowa wielko,. ekranu wy,wietlaczy z pasywn# matryc# wynosi 10" cala; pracuj#
one z rozdzielczo,ci# 640
x
480. Dostpne s# rwnie) wy,wietlacze 12,1 cala pracuj#ce z
rozdzielczo,ci# 800
x
600. Je,li mia(e, okazj korzysta. z przeno,nego komputera z
pasywn# matryc#, na pewno dostrze)esz, jak wiele si zmieni(o w tej dziedzinie.
Wy.wietlacze z aktywn$ matryc$
Wy,wietlacze z aktywn# matryc# (znane te) jako wy,wietlacze TFT - thinfilm trcmsistor)
skonstruowane s# w taki sposb, )e jeden tranzystor steruje jednym pikselem ekranu.
Tranzystory s# u(o)one w siatk na przewodz#cym materiale, ka)dy z nich jest po(#czony z
s#siaduj#cymi tranzystorami w pionie i w poziomie. Napicie podawane jest przez
elektrody znajduj#ce si na obwodzie siatki, tak )e ka)dy piksel sterowany jest
niezale)nie.
Ze wzgldu na to, i) ka)dy piksel jest niezale)nie zasilany, ka)dy z nich sam generuje
,wiat(o odpowiedniego koloru, wytwarzaj#c obraz znacznie ja,niejszy ni) uzyskiwany na
wy,wietlaczach z pasywn# matryc#. Rwnie) wikszy jest k#t widzenia, co umo)liwia kilku
u)ytkownikom jednoczesne patrzenie na ekran, szybciej od,wie)any jest obraz, co
zapewnia przyjemn# prac nawet w przypadku gier i odtwarzania sekwencji filmowych.
Naturalnie, 480000 tranzystorw (w porwnaniu z 1400 wy,wietlacza z pasywn# matryc#)
oznacza wiksze zapotrzebowanie na energi, szybsze wyczerpywanie baterii i wy)szy
koszt.
Czsto si zdarza, )e ktry, z tranzystorw psuje si i wtedy sterowany przez niego piksel
staje si martwy". W przeciwie%stwie do wy,wietlaczy z pasywn# matryc#, gdzie
uszkodzenie jednego tranzystora powodowa(o zauwa)alny efekt, jeden martwy" piksel
jest znacznie mniej widoczny. Wiele osb uwa)a jednak (poniek#d s(usznie), )e kupuj#c
komputer za kilka tysicy dolarw, ma prawo wymaga., by dzia(a( on bez zarzutu i nawet z
powodu jednego martwego" piksela zwraca go sprzedawcy.
Niektrzy producenci odmawiaj# jednak przyjcia komputera z mniejsz# ni) okre,lona
liczb# martwych" pikseli. Jest to jeszcze jeden problem, jaki powiniene, wyja,ni.
przed zakupem komputera przeno,nego z aktywn# matryc#.

W laptopach wy)szej klasy standardem jest 12,1-calowy ekran z aktywn# matryc#, pra-
cuj#cy z rozdzielczo,ci# 800 * 600 lub nawet 1024 * 768. Wiele komputerw posiada
karty graficzne PCI z 2 MB pamici RAM, zapewniaj#ce grafik 16- lub 24-bitow#.
Wy,wietlacze tej klasy zbli)aj# si do mo)liwo,ci monitorw i kart graficznych stacjo-
narnych komputerw.

Obecnie wprowadzane s# do sprzeda)y komputery z wy,wietlaczami TFT 13-, a nawet
14-calowymi.
W du)ych monitorach i kilku modelach komputerw przeno,nych u)yto innej
technologii p(askich ekranw zwanych wy,wietlaczami plazmowymi. Zapewniaj# one
jako,. obrazu konwencjonalnych monitorw uzyskiwan# na cienkim, p(askim
ekranie, wykorzystuj#cym dwie szklane p(yty wype(nione mieszank# neonu i
ksenonu. Niestety, wymagaj# one znacznie wikszej mocy ni) wy,wietlacze LCD i
praktycznie nie stanowi# konkurencji dla tradycyjnych komputerw przeno,nych.
Rozdzielczo.2 ekranu
Rozdzielczo,. ekranu komputera przeno,nego jest wa)nym czynnikiem przy podejmo-
waniu decyzji o zakupie. Je,li przyzwyczai(e, si do rozdzielczo,ci 800 x 600 lub 1024
x 768, praca z laptopem o rozdzielczo,ci 640 x 480 bdzie bardzo mcz#ca. Pamitaj, )e
o rozdzielczo,ci ekranu LCD decyduje rodzaj ekranu, sterowniki i ilo,. zainstalowanej
pamici.
Niektre komputery przeno,ne mog# wy,wietla. tzw. ekrany wirtualne, zapewniaj#c
rozdzielczo,. 800 x 600 na ekranie 640 x 480 pikseli. Wikszy obraz jest przechowy-
wany w pamici, a na ekranie wy,wietlana jest tylko ta cz,., ktra mie,ci si w oknie
640 x 480. Kiedy przesuwasz kursor do krawdzi ekranu, obraz przesuwa si, czyli
okno 640 x 480 przesuwa si wewn#trz okna 800 x 600. Troch trudno si do tego
przyzwyczai.. Najgorsze jednak jest to, )e niektrzy producenci przedstawiaj# tego typu
wy,wietlacze jako pracuj#ce z rozdzielczo,ci# 800 x 600, nic nie mwi#c o prawdzi-
wym typie tego wy,wietlacza.

Ilo,. kolorw zale)y (podobnie jak w komputerach stacjonarnych) od ilo,ci pamici
grafiki. Komputery przeno,ne z regu(y posiadaj# karty graficzne na sta(e zamontowane
w p(ycie g(wnej, nie daj#c mo)liwo,ci rozbudowy. Dostpnych jest jednak kilka ro-
dzajw kart graficznych typu PC Card, umo)liwiaj#cych pod(#czenie do zewntrznego
monitora - w ten sposb mo)na zwikszy. mo)liwo,ci graficzne posiadanego komputera.
Procesory
Podobnie jak w przypadku komputerw stacjonarnych, wikszo,. komputerw przeno-
,nych posiada procesory Intela. Produkcja tego typu uk(adw jest jednym z
priorytetw w tej firmie. Od pocz#tku produkcji procesorw dla komputerw
przeno,nych istotnym problemem by(o zapobieganie ich przegrzewaniu si. W
przypadku komputerw stacjonarnych jest to problem producentw obudw - mog#
oni wykorzystywa. wentylatory lub zmienia. u(o)enie elementw w celu zapewnienia
innego obiegu powietrza, tak aby ch(odzi(o ono procesor, mog# te) wyposa)y. procesor
w radiator i wentylator.
W przeno,nych komputerach obudowa nie daje du)ego pola manewru. Pozosta(o
wic ulepszanie procesora, zw(aszcza )e u)ytkownicy byli przeciwni np. zmniejszaniu
czstotliwo,ci zegara procesora, a przy czstotliwo,ci 133 MHz lub 166 MHz
generowana jest znacznie wiksza ilo,. ciep(a ni) przy 75 MHz - czstotliwo,ci pracy
zegara procesorw Pentium projektowanych specjalnie dla komputerw przeno,nych.
Procesory Pentium Mobile
G(wnym celem producentw procesorw przeznaczonych dla komputerw przeno-
,nych jest wykonanie ich w jak najmniejszych obudowach oraz takie zoptymalizowanie
cykli produkcyjnych, aby dzia(a(y przy jak najmniejszych napiciach. To oszczdza
energi - szczeglnie cenn# w przypadku korzystania z systemw o ograniczonych jej
zasobach. Pentium 200 oraz 233 MHz MMX (nazwa kodowa Tillamook) by(y pierw-
szymi procesorami wykonanymi w technologii 0,25 mikrona - u)ywanej dzisiaj w
przypadku procesorw Pentium II. W p0niejszym czasie Intel przestawi( tak)e
produkcj procesorw typu Mobile Pentium MMX 166 MHz oraz 266 MHz na t
oszczdn# technologi.

Zastosowanie tej techniki pozwoli(o zredukowa. napicie zasilaj#ce procesor z 2,25 V
do 1,8 V (2,0 V dla procesora 266 MHz) oraz napicie zewntrzne procesora z 3,3 V do
2,5 V. Nowsza technologia, 0,25 mikrona, pozwala na przyspieszenie pracy o oko(o
60% przy jednoczesnym zmniejszeniu poboru mocy - do oko(o 53% w porwnaniu z
procesorem Mobile 166MMX, wykonanym w technologii 0,35 mikrona. Typowy pobr
mocy zredukowano wic z oko(o 7,7 W dla procesora 166MMX 0,35 mikrona do
oko(o 3,9 W w przypadku nowszego procesora 233MMX 0,25 mikrona.
Procesory 166MMX s! najwolniejszymi produktami Intela
wykonanymi w technologii 0,25 mikrona, a inne jego wersje to
najszybsze procesory wykonane w technologii 0,35 mikrona. Gdy
zastanawiasz si$ nad zakupem komputera przeno&nego wyposa)onego w
ten wa&nie procesor, wpierw sprawd,, czy jest to jego oszcz$dniejsza
wersja, czy nie. Wolniejsze wersje procesorw MMX 0,35 mikrona to
120, 133 oraz 150 MHz. Szybsze wersje 0,25 mikrona to 200, 233
oraz 266 MHz.

Intel w dalszym ci#gu produkuje zwyk(e (nie MMX) wersje procesorw Pentium - 75,
100 120 133 oraz 150 MHz dla u)ytku w ta%szych wersjach komputerw przeno,nych.
One', podobnie jak ich szybsi bracia MMX, tak)e pracuj# przy zmniejszonych napi-
ciach Zmiany te nie s# jednak tak drastyczne. Nap.cia zredukowano do 2,9 V (j, l V
w przypadku wersji 150 MHz).
Procesory Mobile Pentium II
2 kwietnia 1998 roku Intel zaprezentowa( pierwsze wersje procesora Pentium II
przystosowane do monta)u w notebookach. Pracuj# one z prdko,ciami 233 oraz
266 MHz. Do ich produkcji u)yto technologii 0,25 mikrona. Przy zasilaniu
napiciem g(wnym (rdzenia - cr!) 1,7 V i napiciem magistrali (I/O) 1,8 V
(czyli jeszcze mniejszym ni) ich poprzednicy z rodziny Pentium MMX)
zu)ywaj# oko(o 8 W mocy. Wersja Pentium II 266 MHz zu)ywa 8,6 W - czyli
wydawa(oby si, )e du)o wicej w porwnaniu z 4 watami procesora Pentium
266MMX. Jednak nale)y pamita., )e w struktur procesora Pentium II jest
wbudowany zewntrzny cache - ktry w przypadku procesora Pentium MMX
musi by. elementem p(yty g(wnej.
>> Patrz Pentium II",
Tabela 21.1. przedstawia wersje procesorw Pentium, Pentium MMX oraz
Pentium II przeznaczone dla komputerw przeno,nych

Typ
proceso
Prdk
o,.
Proces
produkcyjny
Napi
cie
Napicie I/O (V)

Pentium 75 0,35 2,9 3,3
Pentium 100 0,35 2,9 3,3
Pentium 120 0,35 2,9 3,3
Pentium 133 0,35 2,9 3,3
Pentium 150 0,35 3,1 3,3
Pentium/ 120 0,35 2,45 3,3
Pentium/ 133 0.35 2,45 3,3
Pentium/ 150 0,35 2,45 3.3
Pentium/ 166 0,35 2,45 3.3
Pentium/ 166 0.25 1,8 2.5
Pentium/ 200 0,25 1,8 2.5
Pentium/ 233 0,25 1,8 2.5
Pentium/ 266 0,25 2,0 2.5
Pentium 233 0,25 1,7 1.8
Pentium 266 0,25 1.7 1.8
Partie produktw Intela
Tak samo jak w przypadku systemw biurowych, procesory dla komputerw
przeno,nych ulegaj# ci#g(ym modyfikacjom. S# one okre,lane przez tzw. stepping
- czyli partie produkcji. Tabele 21.2. i 21.3. zawieraj# list modeli procesorw
Mobile Pentium oraz Mobile Pentium MMX.


Tabela 21.2. Partie procesorw

Mobile Pentium

Typ M
o
Part
ia
Par
tia
Pr
dko
N
u
Komenta
rz
0 2 1 Bl 75- Q TCP
0 2 2 B3 75- Q TCP
0 2 2 B3 75- S TCP
0/2 2 4 B5 75- Q TCP
0 2 4 B5 75- S TCP
0 2 5 C2 75- Q TCP
0 2 5 C2 75- S TCP
0 2 5 m 75- Q VRT.
0 2 5 m 75- Q VRT
0 2 5 m 90- Q VRT,
0 2 5 m 90- Q VRT
0 2 5 m 75- S VRT.
0 2 5 m 75- S VRT
0 2 5 m 90- S VRT,
0 2 5 m 90- S VRT
0 2 B mc 100- Q VRT,
0 2 B mc 120- Q VRT.
0 2 B mc 120- Q
0 2 B mc 100- S VRT.
0 2 B mc 120- S VRT.
0 2 B mc 120- S VRT,
0 2 B mc 120- S
0 7 0 m 75- Q VRT.
0 7 0 m 75- Q VRT
0 7 0 m 90- Q VRT.
0 7 0 m 90- Q VRT
0 7 0 m 100- Q VRT.
0 7 0 m 100- Q VRT
0 7 0 m 75- S VRT,
0 7 0 m
A4
75-
50
S
K
VRT





Tabela 21.2. cd. Partie procesorw
Mobile
Pent
ium




Typ Model Partia
(stepping)
Partia
produkcji
Prdko,.
(MHz)
Numer Komentarz
0 7 0 m 90-60 SK120 VRT, TCP
0 7 0 m 90-60 SKI 2 3 VRT
0 7 0 m 100-66 SK121 VRT. TCP
0 7 0 m 100-66 SK.124 VRT
0 2 c mc 100-66 Q0887 VRT. TCP
0 2 c mc 120-60 Q0879 VRT, TCP
0 2 c mc 120-60 Q0880 3.1V
0 2 c mc 133-66 Q0881 VRT, TCP
0 2 c mc 133-66 Q0882 3. IV
0 2 c mc 150-60 Q024 VRT, TCP
0 2 c mc 150-60 Q0906 TCP, 3, IV
0 2 c mc 150-60 Q040 VRT
0 2 c mc 75-50 SY056 VRT, TCP
0 2 c mc 100-66 SY020 VRT. TCP
0 2 c mc 100-66 SY046 3, IV
0 2 c mc 120-60 SY021 VRT, TCP
0 2 c mc 120-60 SY027 3, IV
0 2 c mc 120-60 SY030
0 2 c mc 133-66 SY019 VRT, TCP
0 2 c mcCO 133-66 SY028 3,1V
0 2 c mcCO 150-60 SY061 VRT, TCP
0 2 c mcCO 160-60 SY043 TCP. 3. IV
0 2 c mcCO 150-60 SY058 VRT
0 2 6 EO 75-50 Q0846 TCP
0 2 6 EO 75-50 SY009 TCP

Tabela 21.3.

Partie
procesorw
Mobile
Pentium MMX

Typ Model Partia
(stepping)
Partia
produkcji
Prdko,.
(MHz)
Numer Komentarz
0 4 m 15 Q016 ES, TCP. 2.285Y
0 4 m 15 Q061 ES, PPGA. 2,285V
0 4 m 1 Q017 ES. TCP. 2.285Y
0 4 m 1 Q062 EX. PPGA. 2.285Y
0 4 m 15 SL22G TCP. 2.285Y
0 4 m 15 SL246 PPGA. 2.285Y
0 4 m 16 SL22F TCP. 2.285Y
0 4 m 16 SL23Z PPGA. 2.285Y
0 3 m 12 Q230 ES, TCP. 2.2Y
0 3 m 13 Q130 ES, TCP. 2.285Y
0 3 m 13 Q129 ES, PPGA, 2,285V
0 3 mxBl 15 Q116 ES, TCP, 2.285Y
0 3 mxBl 15 Q128 ES. PPGA, 2,285V
0 3 m 16 Q115 ES, TCP, 2.285Y
0 3 m 16 Q127 ES, PPGA. 2.285Y
0 3 m 13 SL27D TCP. 2.285Y
0 3 m 13 SL27C PPGA, 2,285V
0 3 m 15 SL26U TCP, 2,285V
0 3 m 15 SL27B PPGA, 2,285V
0 3 m 16 SL26T TCP, 2,285V
0 3 m 16 SL27A PPGA, 2,285V
0 1 m 16 Q255 TCP, 1,8V
0 1 m 20 Q146 TCP, 1,8V
0 1 m 2 Q147 TCP, 1,8V
0 1 m 2 SL28P TCP, 1,8V
0 1 m 2 SL28Q TCP. 1,8V
0 1 m
y
2
6
Q260 TCP, 2,OV
ES Engineertng Sample (prba konstrukcyjna). Ukady te nigdy nie :nala:fy si! w normalnej sprzeda)y - bvfy
przeznaczone dla celw testowych.
STP Partia cBlje$t odpowiednikiem partii C2, jednak wykonana jest w innym cyklu produkcyjnym. mcBIjest
odpowiednikiem cBl (nie posiada jednak DP, A PI: ora- FRC). Partia mcBl, m.41, mA4 i mcCO
wykorzystuj, tak)e technologi, VRT (Yoltage Regulation Technology ~ c~yti zmniejszonego napi!cia
zasilaj,cego) oraz s, dost!pne w wersjach TCP lub SPCA. mxA3 jest odpowiednikiem xA3 (nie posiada
ani DP, ani APIC).
Dital Processor - podwjny procesor. Typ O -jedynie pierwszy, 2 -jedynie drugi,
0/2 -pierwszy lub drugi.
rodzaj obudowy procesora - gwnie stosowany w systemach przeno$nych, rodzaj obudowy -
Tape Carrier Package -patrz dalej w rozdziale.
Plastic Pin Crid Array - tak)e rodzaj obudowy.
Yoltage Reduction Technology- technologia redukcji napi!cia.
wersja Mobile procesora Pentium M MX zasilana napi!ciem rdzenia od 2,285 do 2,6651'
wersja procesora Pentium MMX z napi!ciem rdzenia od 1,665 do 1,935 l' i - napi!ciem
I/O od 2,375 do 2,625 V.
jest to procesor Pentium MMXz napi!ciem rdzenia od 2,10 do 2,34 V. jest to wersja procesora
Mobile Pentium MMX z napiciem rdzenia od 1.850 do
2,150 V i z napiciem I/O od 2,375 do 2,625 V.
Obudowy procesorw Mobile
Ciep(o, ktre wydziela si w procesorze, jest wielkim problemem w systemach przeno-
,nych. W komputerach typu desktop o jego odprowadzanie troszczy si odpowiednio
skonstruowany uk(ad ch(odzenia obudowy. Dodatkowe wentylatory znajduj#ce si na
samym procesorze tak)e pomagaj# utrzyma. jego temperatur w odpowiednim zakresie.
Jednak w przypadku komputerw przeno,nych niewiele da si zdzia(a. odpowiednim
zaprojektowaniem obudowy. Tak wic problem spocz#( na producencie procesorw.
Metoda TCP (tape carrier packaging)
Rozwi#zaniem problemu by(o zastosowanie technologii TCP, w ktrej zmniejszono
rozmiary procesora, ilo,. zu)ywanej energii i ilo,. wydzielanego ciep(a. Zmniejszono
powierzchni procesora z 49 mm
2
w komputerze stacjonarnym do 29mm
2
, grubo,.
zmniejszono do l mm, a wag - z 55 do l g.

Zamiast metalowych pinw wk(adanych do gniazda w p(ycie g(wnej,
procesor TCP jest mocowany do troch wikszych rozmiarw b(ony
poliamidowej (podobnej do kliszy fotograficznej) w tzw. procesie TAB (tape
automated bonding). W ten sam sposb (#czy si styki elektryczne wy,wietlacza
LCD. B(ona ta pokrywana jest foli# miedzian#, potem jest trawiona, aby
stworzy. ko%cwki, ktre po(#cz# procesor z p(yt# g(wn# (patrz rysunek
21.5.). Jest to proces podobny do trawienia p(ytki drukowanej. Ko%cwki te s#
nastpnie powlekane warstw# z(ota w celu zabezpieczenia przed korozj#, przymo-
cowywane do procesora, a potem na ca(o,. nak(ada si ochronn# )ywic



W zale)no,ci od no,nika barw istniej# r)ne sposoby (#czenia kolorw podstawowych.
Wikszo,. drukarek kolorowych nie potrafi po prostu (#czy. ze sob# podstawowych
barw atramentw w celu uzyskania ko%cowego efektu. Zamiast tego, aby otrzyma. od-
powiedni kolor, drukarka nanosi na papier, w bardzo niewielkiej odleg(o,ci od siebie
punkty odpowiedniego rozmiaru w kolorach podstawowych. Na przyk(ad, drukarka
atramentowa tworzy mieszany wzr punktw, w ktrym ka)dy punkt jest naniesiony
jednym z czterech atramentw. Technika ta jest znana jako drukowanie dwupoziomowe (bi-
level printing). Uzyskany kolor ko%cowy zale)y od proporcji pomidzy punktami
ka)dego koloru oraz od wzoru naniesionych punktw. Proces mieszania r)nokolorowych
punktw w celu uzyskania innego ni) podstawowy koloru jest nazywany rozpraszaniem
(dithering). Proces ten jest analogiczny do zastosowanego w kolorowych monitorach,
gdzie kolor ka)dego piksela uzyskuje si wy,wietlaj#c blisko siebie odpowiedniej ja-
sno,ci punkty w kolorach podstawowych: czerwonym, zielonym i niebieskim.
Dithering nie jest optymalnym sposobem uzyskiwania kolorw. Wikszo,. drukarek nie
posiada wystarczaj#cej rozdzielczo,ci, by przy uwa)niejszym przyjrzeniu si nie by(o
wida. poszczeglnych punktw. Je,li spojrzysz na wydruk z pewnej odleg(o,ci, widzisz
sta(y kolor, je,li jednak przysuniesz go bli)ej, wyra0nie wida. wzr tworz#cy barw.
Drukowanie w kolorze poci#ga za sob# konieczno,. rozbudowania jzyka, ktrym
komputer komunikuje si z drukark#. Pocz#tkowo kolor obs(ugiwany by( tylko przez
jzyk opisu strony PostScript. Wersja PCL zawieraj#ca rozszerzenia umo)liwiaj#ce wydruk
w kolorze zosta(a wydana prze firm Hewlett Packard w 1994 roku, nazwano j# PCL 5c.
Jednak wielu producentw drukarek stworzy(o w(asne technologie, czsto zmuszaj#c
komputer za pomoc# sterownika drukarki do przeprowadzania dodatkowych oblicze%
podczas przetwarzania strony drukowanej w kolorze.
Jako,. kolorowego druku uzyskiwana na popularnych drukarkach jest zupe(nie wystar-
czaj#ca w wikszo,ci przypadkw. Natomiast jednym z obszarw zastosowa% gdzie jego
jako,. mo)e nas rozczarowa. jest drukowanie kolorowych zdj.. Rozpraszany kolor,
akceptowalny w niektrych zastosowaniach, na przyk(ad przy wydruku wykresw s(upko-
wych, mo)e by. niewystarczaj#cy do drukowania fotografii. Niektre, wzgldnie tanie
drukarki, w celu polepszenia rozdzielczo,ci korzystaj# nie z czterech, lecz z sze,ciu
atramentw. Jednak w zasadzie do drukowania fotografii o jako,ci porwnywalnej do
widywanej na co dzie% w czasopismach, niezbdny jest sprzt o wiele bardziej wyspe-
cjalizowany od standardowych drukarek komputerowych.
Graficy komputerowi wykorzystuj# zazwyczaj standardowe drukarki do wydrukw
prbnych. W przesz(o,ci graficy czsto musieli wysy(a. plik z rysunkiem do specjali-
stycznego zak(adu drukarskiego tylko po to, by zobaczy. prbny kolorowy wydruk
swojej pracy. Obecnie niedroga drukarka kolorowa mo)e znacznie skrci. i upro,ci. ten
proces.

W &wiecie kolorowych wydrukw termin niski koszt" jest wzgl$dny. Dla
profesjonalnego grafika lub projektanta, kosztuj!ca 5000 dolarw
kolorowa drukarka laserowa jest bardzo tani! alternatyw! wobec niezwykle
drogich odbitek prbnych oferowanych w zakadach poligraficznych. Dla
zwyczajnego u)ytkownika komputera maj!cego znacznie mniejsze
wymagania dotycz!ce jako&ci kolorw, tania drukarka powinna koszto-
wa- ok. 200-300 dolarw.
Drukarki

Drukowanie kolorowe ustpuje czarno-bia(emu pod wzgldem szybko,ci i ceny. Drukarki
kolorowe s# zazwyczaj skonstruowane tak, by uzyskiwa(y jak najlepsz# jako,. wydruku,
nawet je,li trzeba w zamian za to zmniejszy. prdko,. drukowania. Z tego powodu
dobrze jest oddzieli. od siebie zadania wymagaj#ce koloru od tych, ktre go nie
potrzebuj#. Je,li wykorzystujesz drukarki atramentowe na przyk(ad w biurze, czsto lepiej
jest mie. osobn# drukark kolorow#, dziki czemu u)ytkownicy, ktrzy chc#
wydrukowa. zwyk(y dokument, nie musz# czeka. na zako%czenie drukowania zada%
wymagaj#cych koloru.
Ceny drukarek kolorowych mog# si waha. od dwustu do wielu tysicy dolarw, nie
mniej istotne s#jednak koszty zwi#zane z u)ytkowaniem urz#dzenia, z czego nie zdaje
sobie sprawy wielu u)ytkownikw. Ludzie przyzwyczajeni do drukarek czarno-bia(ych
rzadko zastanawiaj# si nad cen# atramentu lub tonera do drukarki, czy te) papieru, na
ktrym drukuj#. Jedna kaseta z tonerem do drukarki laserowej najcz,ciej wystarcza do
wydrukowania kilku tysicy stron. Problemu nie stanowi# rwnie) kartki, ktre s# do-
stpne w r)nej jako,ci i po r)nych cenach.
Drukowanie w kolorze jest czsto du)o dro)sze od drukowania czarno-bia(ego. W za-
le)no,ci od technologii, z jakiej korzystaj#, drukarki kolorowe wymagaj# specjalnego
papieru, ktry jest du)o dro)szy od wykorzystywanego w czarno-bia(ych drukarkach. Co
gorsza, ,rodek przenosz#cy kolor, bez wzgldu na to, czy jest to atrament, ta,ma czy te)
toner, jest du)o dro)szy od swego czarno-bia(ego odpowiednika i wystarcza na
znacznie mniej wydrukw. Koszt wydruku strony zale)y od jej zawarto,ci - zajmuj#ce
ca(# stron zdjcie zu)ywa znacznie wicej barwnika ni) zwyk(y tekst z kolorowym ob-
ramowaniem - najcz,ciej jednak cena jednej strony wynosi oko(o 50 centw, czyli o
wiele wicej ni) w drukarkach czarno-bia(ych.
Poni)ej zosta(y omwione najcz,ciej wystpuj#ce na rynku komputerw technologie
stosowane w drukarkach kolorowych.
Atramentowe drukarki kolorowe
Drukarki atramentowe mo)na naj(atwiej i najtaniej przystosowa. do drukowania w kolorze.
Prawd mwi#c, wikszo,. drukarek atramentowych znajduj#cych si na rynku potrafi
drukowa. w kolorze; niewiele jest czarno-bia(ych. Najbardziej typow# technik#
przystosowania drukarki do druku w kolorze jest zaopatrzenie jej w dwie kasety z atra-
mentem: jedn# zawieraj#c# tylko czarny kolor i drug# zawieraj#c# trzy pozosta(e. Zalet#
tego sposobu jest to, )e musisz wymienia. mniej pojedynczych kaset, wad# natomiast, )e
w razie opr)nienia tylko jednego zbiornika z atramentem, musisz wymienia. ca(# kaset,
co podnosi koszty utrzymania. Niektre z drukarek (na przyk(ad kilka modeli HP
DeskJet) obs(uguj# rwnie) dodatkow#, trzykolorow# kaset umieszczan# w miejsce kasety
z czarnym atramentem, dziki czemu mo)esz drukowa. korzystaj#c z sze,ciu barw, co
poprawia jako,. drukowanych zdj..
Mo)liwo,ci drukarek atramentowych s# proporcjonalne do ich ceny. Tanie drukarki
najcz,ciej pracuj# w rozdzielczo,ci 150-300 dpi, wykorzystuj# tylko kartki o rozmiarze
216><279 mm i drukuj# oko(o 2-3 stron na minut. W wy)szym przedziale cenowym
Po sprawdzeniu procesor jest dostarczany do producenta p(yty g(wnej. Ze wzgldu na
technologi instalacji procesory Mobile s# niewymienne. Nie ma tak)e mo)liwo,ci ich
uaktualniania. Sam procesor jest pozbawiony jakichkolwiek wentylatorw czy te) ra-
diatorw. Jako radiator s(u)y p(yta g(wna, odprowadzaj#ca z procesora nadmiar energii
cieplnej. Jedynie niektre systemy przeno,ne posiadaj# uk(ady termostatw reguluj#cych
przep(yw powietrza ch(odz#cego wewn#trz obudowy komputera - zapewniaj#cych
odpowiedni# temperatur pracy.
W celu zamontowania procesora na p(ycie b(ona jest przycinana, a ko%cwki zaginane tak,
aby mo)na je by(o przylutowa. do p(yty, procesor za, spoczywa w pewnej odleg(o,ci od
p(yty (patrz rysunek 21.7.). Przed przylutowaniem pomidzy procesor a p(yt k(adzie si
warstw termoprzewodz#cej pasty. W ten sposb ciep(o z procesora przekazywane jest na
drug# stron p(yty do radiatora, ktry oddaje je do otoczenia. Ze wzgldu na to, i)
procesory w komputerach przeno,nych s# lutowane do p(yty, najcz,ciej si ich nie
wymienia.

Niektrzy producenci komputerw przeno,nych umieszczaj# jednak w swoich kompu-
terach procesory z modeli stacjonarnych, czasami dodaj#c wentylator. Oprcz tego, )e
znacznemu skrceniu ulega )ycie baterii, komputery te bardzo si rozgrzewaj#. Z tego
wzgldu dobrze jest zna. dok(adny typ procesora, a nie tylko prdko,. zegara.

Rysunek
21.7.







Modu# typu Mobile (Mobile Module)
Producenci systemw przeno,nych mog# naby. procesory Pentium w modu(ach i
montowa. owe procesory do swoich p(yt g(wnych samodzielnie. Nie tak dawno Intel
przedstawi( inny rodzaj procesorw dla systemw przeno,nych. Jest to tak zwany Mobile
Module lub MMO (rysunek 21.9).
Modu( MMO sk(ada si z procesora Pentium lub Pentium II wykonanego w formacie
TCP, zamontowanego na ma(ej p(ytce monta)owej wraz z uk(adem zasilaj#cym procesor
dostosowanym do jego potrzeb, pamici# L2 oraz uk(adem North Bridge chipsetu p(yty
g(wnej. Wszystko razem tworzy rdze% komputera - ktry nastpnie przy(#cza si do p(yty
g(wnej zaopatrzonej w uk(ad South Bridge.
Pomys( MMO jest bardzo zbli)ony do pomys(u zastosowanego w procesorze Pentium II -
SEC. Umo)liwia on teoretycznie zastosowanie odrbnych magistrali dla pamici cache oraz
dla reszty p(yty g(wnej.






Rysunek 21.9.Mobile Pentium w module MMO oraz, obok, procesor TCP (Fotografia opublikowana za zgod, Intel
Corporation





Modu( komunikuje si z reszt# systemu poprzez 3,3 V szyn PCI, 3,3 V magistral pamici oraz
poprzez sygna(y kontrolne chipsetw - pozwalaj#ce na ich wzajemn# komunikacj. Modu(
jest tak)e zaopatrzony w z(#cze termiczne, pozwalaj#ce na odprowadzenie ciep(a z modu(u
do reszty systemu komputerowego.

Mocowanie MMO do reszty systemu zapewniaj# ,rubki oraz bolce ustawiaj#ce.
Wszystko razem zabezpiecza go przed wstrz#sami i niebezpiecze%stwem
odczepienia si od p(yty g(wnej. Wymiary MMO (rysunek 21.10.) to: 101,6 mm
d(ugo,ci, 63,5 mm szeroko,ci oraz 8 mm wysoko,ci. Wysoko,. przy z(#czu wynosi 10
mm.

Rysunek 21.10.
1ut Intel MMX teraj,cy :esor, chipset : cache L2 'ografia blikowana god, Intel Doration)





Mini-Cartridge
Modu(y MMO komputerw Pentium II s# sprzedawane wraz z uk(adem North Bridge
chipsetu 440BX. Intel wprowadzi( jednak ich inn# wersj - zwan# minicartridge. Zosta(
on skonstruowany z my,l# o zastosowaniu w systemach bardzo lekkich, ktrych gabaryty
uniemo)liwiaj# zastosowanie modu(w MMO. Modu( ten zawiera jedynie rdze% procesora
oraz 512 kB pamici cache L2 i jest zamknity w obudowie wykonanej ze stali nie-
rdzewnej. Na zewn#trz wyprowadzone jest jedynie z(#cze procesora.
Wymiary modu(u to oko(o 51 x 47 x 4,5 mm. Modu( ten jest 4 razy l)ejszy od modu(u
SEC, jest od niego 6 razy mniejszy i zu)ywa oko(o 2/3 energii zu)ywanej przez proce-
sor pracuj#cy w module SEC. Modu( ten posiada 240-stykowe z(#cze pozwalaj#ce na
przy(#czenie go do p(yty g(wnej.

Modu( MMO upraszcza monta) procesorw w systemach przeno,nych, gdy) nie jest do
tego wymagany specjalny sprzt. Ma tak)e inn# cech - zmusza producentw do pew-
nej standaryzacji wewntrznego rozk(adu komputerw przeno,nych. Umo)liwia tak)e
relatywnie prost# wymian procesora.
IBM zaadoptowa( technologi MMO w swoich najnowszych komputerach ThinkPad.
Umo)liwi to zapewne przyspieszenie prac nad wdro)eniem nowych systemw kompu-
terowych - serce komputera - procesor, g(wny element chipsetu, i pami. cache s# ju)
jednym modu(em, ktry ma standardowe wymiary i z(#cza.
Niestety, w przypadku bardzo niskich komputerw brak miejsca nie pozwala na zastosowa-
nie modu(w MMO. I w(a,nie w produkcji tych komputerw dalej u)ywa si procesorw
TCP lub te) stosuje si minicartridge.
Chipsety
Tak jak na rynku komputerw biurowych, Intel zdominowa( rynek chipsetw dostoso-
wanych do komputerw przeno,nych. Premierze nowszych wersji procesorw Pentium
II towarzyszy(a premiera chipsetu Mobile 440BX AGPset, odpowiednika BX w
komputerach biurowych.
Inne chipsety przeznaczone dla komputerw przeno,nych to: 430TX PCIset dla proce-
sorw Pentium MMX oraz 430MX PCIset dla procesora Pentium.
Generalnie, najwiksz# jednak zmian# w porwnaniu do systemw biurowych okaza(o
si przeniesienie uk(adu North Bridge do modu(u procesora. Komunikuje si on z South
Bridge za pomoc# standardowej magistrali PCI 3,3 V oraz linii sygna(owych uk(adu
443BX Host Bridge, a z pamici# za pomoc# magistrali pamici.

W dzisiejszych czasach, gdy cykle produkcji procesorw liczy si w miesi#cach, a nie
latach, aby wycisn#. z nowego procesora wszystko, co potrafi, nale)y tak)e zaopatrzy.
si w p(yt g(wn# obs(uguj#c# wszystkie jego nowe mo)liwo,ci. Rynek komputerw
przeno,nych niczym si nie r)ni od rynku komputerw biurowych. I tutaj zawsze nale)y
sprawdzi., czy kupowany przez nas chipset potrafi obs(u)y. wszystkie nowe udogod-
nienia wprowadzone w procesorze, gdy) dopiero wtedy system bdzie w pe(ni wydajny.
Pamic
Dodawanie pamici jest jedn# z najpowszechniejszych metod rozbudowy komputera;
dotyczy to tak)e komputera przeno,nego. Jednak w przeciwie%stwie do komputera sta-
cjonarnego, gdzie wystpuj# tylko trzy rodzaje gniazd pamici, tu s# dziesi#tki specjalnie
zaprojektowanych gniazd na potrzeby upakowanych obudw komputerw przeno,nych.
W niektrych komputerach wykorzystywane s# modu(y pamici podobne do uk(adw
SIMM i DIMM, inne z kolei u)ywaj# kart pamici wygl#dem przypominaj#cych karty
PC Card, ktre s# umieszczane w dedykowanych gniazdach pamici. Nie nale)y jednak
zbytnio ufa. podobie%stwom midzy kartami - nie jest to wiarygodna oznaka kompaty-
bilno,ci. Osobi,cie polecam instalowanie modu(w pamici przeznaczonych dla danego
komputera i w konfiguracji zalecanej przez producenta.
Nie oznacza to, )e nale)y kupowa. pami. tylko u producenta. Wiele firm produkuje
modu(y pamici, opieraj#c si na oryginalnych uk(adach; s# one najcz,ciej du)o ta%sze.
Wprowadza to konkurencj na rynku, a producenci oryginalnych modu(w i tak
bardziej zainteresowani s# sprzedawaniem komputerw za kilka tysicy dolarw ni)
pamiciami za kilkaset.
Niektre firmy wytwarzaj# modu(y pamici wychodz#ce poza specyfikacj
okre,lon# przez twrc uk(adu, co pozwala na zainstalowanie wikszej jej ilo,ci,
ni) przy u)yciu oryginalnych uk(adw. Niektrzy producenci, jak IBM,
wystawiaj# certyfikaty uznaj#ce dane uk(ady za kompatybilne. Bez tego
certyfikatu zawsze istnieje pewne ryzyko, )e uk(ad nie bdzie dzia(a( poprawnie.
Wntrze modu(w pamici nie r)ni si wiele od rozwi#za% w komputerach stacjonar-
nych. Komputery przeno,ne wykorzystuj# te same typy pamici DRAM, SRAM oraz
EDO. Pocz#tkowo komputery przeno,ne nie zawiera(y pamici cache ze wzgldu na
du)# ilo,. ciep(a generowanego przez uk(ady SRAM. Rozwj technologii doprowadzi( do
zmniejszenia ilo,ci wytwarzanego ciep(a i obecnie wikszo,. komputerw przeno,nych
klasy wy)szej posiada pami. cache SRAM.
Twarde dyski
Technologia wytwarzania dyskw twardych pozostaje ca(y czas prawie niezmieniona.
Oczywi,cie nie dotyczy to rozmiarw dyskw. Dyski EIDE s# praktycznie powszechne w
komputerach przeno,nych, za wyj#tkiem komputerw Macintosh u)ywaj#cych dyskw
SCSI. Wewntrzne dyski maj# ,rednic 2'/2" cala i wysoko,. od 12,5 do 19 mm - w zale)-
no,ci od rozmiarw komputera.

Podobnie jak w przypadku pamici, producenci komputerw u)ywaj# r)nych rozwi#za%
mocowania dysku, co mo)e stwarza. pewne problemy przy rozbudowie. W niektrych
komputerach dysk umieszczany jest w specjalnej obudowie (caddy), zapewniaj#cej po-
(#czenie elektryczne i logiczne. Fizyczna wymiana dysku polega wtedy na w(o)eniu
nowego dysku do tej obudowy i przymocowaniu w komputerze. Przy innych rozwi#zaniach
musisz kupowa. dyski przeznaczone dok(adnie dla danego komputera, posiadaj#ce od-
powiednie mocowania.
Wymiana dysku w niektrych komputerach przeno,nych mo)e by. prostsza ni) w kom-
puterach stacjonarnych. Wielu u)ytkownikw mo)e korzysta. z jednego komputera,
wymieniaj#c tylko dysk na swj; t metod mo)na rwnie) wykorzystywa. do pracy z
r)nymi systemami operacyjnymi.
Jedn# z wa)nych rzeczy, o ktrej nale)y pamita. przy wymianie twardego dysku, jest
sprawdzenie, czy nowy dysk jest obs(ugiwany przez BIOS. W przypadku starszych
komputerw BIOS mo)e mie. ograniczenia co do wielko,ci wsp(pracuj#cych dyskw.
Szczeglnie dotyczy to komputerw wyprodukowanych przed 1995 rokiem. BIOS
obs(ugiwa( tylko dyski o wielko,ci do 508 MB. Niektre BlOS-y maj# mo)liwo,. roz-
budowy, co mo)e zapewni. obs(ug dodatkowego dysku.
Inn# metod# dodania przestrzeni dyskowej jest u)ycie dysku twardego na karcie PC
Card. S# to urz#dzenia o pojemno,ci 450 MB, o bardzo ma(ych rozmiarach (ale za to
bardzo drogie), pod(#czane do gniazda PC Card typu III. Mo)esz rwnie) pod(#czy.
zewntrzny dysk, wykorzystuj#c adapter PC Card SCSI lub specjalny interfejs umo)liwiaj#cy
pod(#czenie do portu rwnoleg(ego. Pozbywasz si wtedy ogranicze% stwarzanych przez
wielko,. obudowy komputera i masz mo)liwo,. pod(#czenia dysku SCSI dowolnej
wielko,ci, i to bez wzgldu na posiadany BIOS.
Inne urz$dzenia pamici zewntrznej
Oprcz dyskw, komputery przeno,ne s# rwnie) wyposa)one w inne urz#dzenia pamici
masowej, ktre zapewniaj# dostp do du)ej ilo,ci danych. W wikszo,ci notebookw
i laptopw dostpne s# napdy CD-ROM, w niektrych nawet napdy Zip Iomega.
Wszystko to jest mo)liwe dziki specyfikacji EIDE, ktra umo)liwia pod(#czanie r)nych
urz#dze% do interfejsu wykorzystywanego przez dysk twardy.
Napdy dyskietek z regu(y nie s# instalowane w ma(ych mininotebookach. Czasami
mog# wystpowa. jako urz#dzenia zewntrzne. Dla u)ytkownika mo)e to by. bardziej
lub mniej uci#)liwe. Ci, ktrzy czsto pod(#czaj# si do sieci, w zasadzie nie potrzebuj#
napdu dyskietek. Napdy dyskietek nie s# rwnie) potrzebne przy instalacji nowych
programw ze wzgldu na istnienie wersji instalacyjnych programw na CD-ROM-ach.
Jedn# z coraz powszechniejszych cech komputera przeno,nego staje si kiesze% na
wymienne dyski. Pozwala to na dowolne konfigurowanie komputera w zale)no,ci od
aktualnych potrzeb. Na przyk(ad w podr)y mo)esz oby. si bez napdu dyskietek
i wykorzysta. kiesze% do zamontowania dodatkowej baterii lub drugiego dysku.
Standard PC Card
W celu zwikszenia mo)liwo,ci komputerw przeno,nych stowarzyszenie PCMCIA (Personal
Computer Memory Card International Association) stworzy(o kilka standardw kart rozszerze%
(tzw. PC Card) wielko,ci kart kredytowych, pasuj#cych do ma(ych gniazd komputera
przeno,nego. Jest to jeden z kilku standardw, ktre ciesz# si du)ym poparciem w,rd
producentw.
Standard PC Card stworzony przy wsp(udziale ponad 300 firm (m.in. IBM, Toshiba.
Apple) uwa)any jest za rewolucj w rozwoju komputerw przeno,nych. Gniazda PC Card
umo)liwiaj# do(#czenie dodatkowej pamici, karty modemowej, adaptera SCSI. karty
sieciowej i wielu innych urz#dze%.
Pe(n# informacj o tym standardzie mo)esz uzyska. pod adresem:
http://www.pccard.com
Mo)liwo,ci technologii PC Card s# wprost olbrzymie. Oprcz pamici i ma(ych twardych
dyskw mo)na pod(#cza. bezprzewodowe modemy, adaptery ISDN, dekodery MPEG,
karty sieciowe, karty muzyczne, kontrolery CD-ROM, a nawet uk(ady systemu GPS
wykorzystuj#cego satelity do okre,lenia dok(adnego po(o)enia na Ziemi.
Pierwotnie stworzony na potrzeby modu(w pamici, dokument PCMCIA okre,la zarwno
stron sprztow#, jak i programow# wykorzystania standardu PC Card. Wersja 1. standardu,
zwana typem I, u)ywa kart o wielko,ci karty kredytowej (8,6 x 5,3
C
m) i grubo,ci 3,3 mm.
Standard ten zosta( zmieniony tak, aby mg( obs(ugiwa. dodatkowe funkcje. Trzecia wersja
standardu okre,la trzy typy kart; jedyn# r)nic# pomidzy nimi jest grubo,. karty, co
wynika z r)nych ich zastosowa%.
Wikszo,. kart PC Card to karty typu II (modemowe, sieciowe), o grubo,ci 5 mm.
Karty typu III o grubo,ci 10,5 mm s# najcz,ciej wykorzystywane z twardymi
dyskami. Wszystkie karty s# kompatybilne wstecz, tzn. karty typu I mo)na u)ywa.
w gniazdach typu II i III. Standardowa konfiguracja kart PC Card w komputerze to dwa
gniazda typu II, jedno nad drugim. Dziki takiemu rozwi#zaniu mo)na te) w(o)y.
jedn# kart typu III pod(#czon# do jednego gniazda, ale zas(aniaj#c# drugie.
Dostpne s# rwnie) karty PC Card typu IV, jeszcze grubsze ni) karty typu III,
zaprojektowane z my,l# o pojemnych dyskach twardych. Nie s# one jednak zgodne ze
standardem PCMCIA, nie ma wic gwarancji kompatybilno,ci. Lepiej wic ich unika..
Najnowsza wersja standardu, opublikowana w marcu 1997 roku, obejmuje wiele nowych
cech maj#cych na celu zwikszenie wydajno,ci tego interfejsu. S# to:
* obs(uga DMA;
* praca z napiciem 3,3 V;
* obs(uga standardu zarz#dzania zu)yciem energii APM;
* obs(uga standardu Ping and Play;
* zgodno,. ze standardem PC Card ATA, co umo)liwia producentom wykorzy-
stanie protoko(w A T Attachment przy pod(#czaniu dyskw PC Card;

* obs(uga kart wielofunkcyjnych (np. modem + karta sieciowa);
* obs(uga interfejsu graficznego Zoomed Video -jest to bezpo,rednie po(#czenie
pomidzy z(#czem PC Card a kontrolerem VGA; umo)liwia pod(#czenie mo-
nitora o du)ej czstotliwo,ci od,wie)ania do aplikacji typu wideokonferencja
lub dekoderw MPEG;
* system kontroli temperatury ostrzegaj#cy u)ytkownika przed przegrzaniem
procesora;
* 32-bitowy interfejs CardBus pracuj#cy z czstotliwo,ci# 33 MHz, ktry (#czy
procesor z uk(adami wej,cia/wyj,cia i pamici#. Posiada on ekranowane z(#cze
uniemo)liwiaj#ce pod(#czenie urz#dze% CardBus niezgodnych z ostatni# wersj#
standardu. Obecnie dostpne s# ju) pierwsze karty sieciowe PC Card zgodne ze
standardem CardBus, produkowane m.in. przez firm 3Com. Standard ten zapew-
nia prdko,. porwnywaln# ze standardem PCI w komputerach stacjonarnych.
Karta PC Card umieszczona jest w solidnej metalowej obudowie; od strony
komputera zako%czona jest interfejsem PCMCIA, z drugiej za, znajduje si z(#cze,
do ktrego mo)na pod(#czy. lini telefoniczn#, sie. komputerow# lub inne urz#dzenie
zewntrzne.
Uk(ad pinw interfejsu PC Card pokazuj e tabela 21.5.
Tabela 21.5. Ukad pinw interfejsu PCMCIA

Nu
mer
Nazwa sygna(u Nu
mer
Nazwa sygna(u
1 Masa 35 Masa
2 Data 3 36 - Card Detect 1
3 Data 4 37 Data 1 1
4 Data 5 38 Data 12
5 Data 6 39 Data 13
6 Data 7 40 Data 14
7 - Card Enable 1 41 Data 15
8 Address 10 42 - Card Enable 2
9 - Output Enable 43 Refresh
10 Address 1 1 44 RFU (- IOR)
11 Address 9 45 RFU (- IOW)
12 Address 8 46 Address 17
13 Address 13 47 Address 18
14 Address 14 48 Address 19
15 - Write Enable / - 49 Address 20
16 Ready / - Busy 50 Address 2 1
cd. na nast!pnej stronie
Tabela
21.5.
cd. Ukladpinw
interfejsu
PCMC
IA


Numer Nazwa sygna(u Nume Nazwa sygna(u
17 +5 V 51 +5 V
18 Vppl 52 Vpp2
19 Address 16 53 Address 22
20 Address 1 5 54 Address 23
21 Address 12 55 Address 24
22 Address 7 56 Address 25
23 Address 6 57 RFU
24 Address 5 58 RESET
25 Address 4 59 -WA1T
26 Address 3 60 RFU (- INPACK)
27 Address 2 61 - Register Select
28 Address 1 62 Battery Yoltage Detect 2 (-
29 Address 0 63 Battery Yoltage Detect 1 (-
STSCHG)
30 DataO 64 Data 8
31 Data 1 65 Data 9
32 Data 2 66 Data 10
33 WriteProtect(- 67 - Card Detect 2
34 Masa 68 Masa

Oprogramowanie kart PC Card
Karty PC Card mog# by. wyjmowane z gniazda i wymieniane na inne bez konieczno,ci
resetowania komputera. Je,li posiadasz urz#dzenia PC Card oraz system operacyjny
zgodny ze standardem P(ug and Play, w(o)enie nowej karty spowoduje automatyczn#
instalacj w(a,ciwego sterownika danego urz#dzenia.
Aby to by(o mo)liwe, konieczne s# dwie warstwy oprogramowania zapewniaj#ce interfejs
pomidzy adapterem PCMCIA (steruj#cym gniazdami kart) i aplikacjami korzystaj#cymi z
us(ug urz#dze% PC Card (patrz rysunek 21.12.). Te dwie warstwy nosz# nazwy Socket
Services i Card Services. Trzecia, modu( programowy, zapewnia w(a,ciw# konfiguracj
kartom PCMCIA.
Socket Services
Adapter PCMCIA, stanowi#cy interfejs pomidzy gniazdami karty a reszt#
komputera, jest jedn# z niewielu cz,ci nie standaryzowanych. Ze wzgldu na du)#
ilo,. dostpnych adapterw przeznaczonych dla komputerw przeno,nych,
programy i systemy operacyjne nie s# w stanie bezpo,rednio adresowa. gniazd w
taki sposb, jak to czyni# w przypadku portw rwnoleg(ych i szeregowych. W(a,nie
w tym celu stworzono tzw. Socket Seroices - programow# warstw odpowiedzialn# za
adresowanie adapterw PCMCIA. Warstwa ta oddziela adapter od systemu opera-
cyjnego; sposb komunikacji pomidzy sterownikiem a adapterem mo)e by. unikalny, ale
drugi interfejs, (#cz#cy sterownik warstwy Socket Seroices i oprogramowanie Card
Seroices, jest ,ci,le okre,lony w standardzie PCMCIA.
Warstwa Socket Services mo)e mie. form sterownika, programu rezydentnego uru-
chamianego z linii komend DOS-a (lub w pliku AUTOEXEC.BAT) lub us(ugi systemu
Windows 95 lub Windows NT. Mo)liwe jest rwnie), )e komputer posiada gniazda PC
Card z r)nymi adapterami, jak w przypadku stacji dekuj#cych dostarczaj#cych dodat-
kowych gniazd. Nale)y wtedy za(adowa. kilka sterownikw warstwy Socket Services -
wszystkie bd# komunikowa(y si z tym samym programem warstwy Card Services.
Card Senrices
Oprogramowanie warstwy Card Seroices komunikuje si z warstw# Socket Semices i jest
odpowiedzialne za przypisanie odpowiedniego urz#dzenia danej karcie PC Card. Karta ta
niczym nie r)ni si od innych kart rozszerze%: musi mie. przypisane odpowiednie
przerwanie, port wej,cia/wyj,cia i adres pamici.
Nie trzeba jednak konfigurowa. tych parametrw rcznie za pomoc# zworek lub pro-
gramowo, jak to ma miejsce przy kartach ISA. Wprawdzie standard PCMCIA dalej
wymaga, aby wymienione parametry by(y r)ne dla r)nych urz#dze%, jednak warstwa
Card Semices zapewnia odpowiednie przypisania w momencie zainstalowania karty.

Je,li na przyk(ad posiadasz komputer z dwoma gniazdami PC Card, oprogramowanie
warstwy Card Sewices zapewni przypisanie dwch przerwa%, dwch portw wej-
,cia/wyj,cia i dwch adresw pamici, i to niezale)nie od tego, czy karty te znajdowa(y si
w swoich gniazdach w momencie uruchamiania komputera. 3adne inne karty zainstalowane
w tym komputerze nie bd# mia(y przerwania przypisanego ju) zainstalowanym kartom.
Podczas instalacji karty warstwa Card Services przypisuje takie warto,ci parametrw, aby
by(y one unikalne.

Dzia(anie warstwy Card Services przypomina standard Plug and Play, ale to nie jest to
samo. W Windows 95 warstwa Card Services przypisuje odpowiednie warto,ci parametrom,
wykorzystuj#c standard Plug and Play. W innych systemach operacyjnych parametry mog#
by. uzyskiwane z pliku tekstowego lub poprzez prze(#cznik w linii komend. W
systemach niezgodnych ze standardem Plug and Play konfiguracja przebiega podobnie jak
w przypadku kart ISA. I cho. warstwa CardSevices nie pozwoli na przypisanie
jednakowych przerwa% dwm kartom PC Card, standard PCMCIA nie ma zabezpieczenia
konfliktw midzy urz#dzeniami korzystaj#cymi z us(ug warstwy CardSewices a innymi
urz#dzeniami.

W komputerze mo)e dzia(a. kilka sterownikw warstwy Socket Services, ale wszystkie
bd# korzysta(y z jednej warstwy Card Sewices. Sterowniki te musz# by. za(adowane
przed programem warstwy Card Services.
Modu# programowy (enabler)
Jedna z najoglniejszych regu( konfiguracji komputera mwi, )e konfiguracja programowa
musi odpowiada. sprztowej. Na przyk(ad je)eli karta sieciowa u)ywa przerwania
IRQ10, to sterownik tej karty rwnie) musi u)ywa. tego przerwania, aby mg( si z ni#
komunikowa.. Mo)e by. to troch myl#ce, gdy) obecnie wikszo,ci urz#dze% nie konfigu-ruje
si za pomoc# zworek i prze(#cznikw, ale korzystaj#c z programw konfiguracyjnych.

Warstwy Socket Services i CardServices nie umo)liwiaj# sprztowej konfiguracji kart PC
Card. Zadanie to wykonuje modu( programowy zwany enabler. Otrzymuje on z warstwy
CardServices warto,ci parametrw i komunikuj#c si z kart# PC Card, konfiguruje j#.

Podobnie jak warstwa Socket Services, modu( programowy musi by. tak zaprojektowany,
aby rozpoznawa( umieszczone w gnie0dzie karty PC Card. Najcz,ciej jest to uniwersalny
modu( programowy (generic enabler), tzn. umo)liwiaj#cy adresowanie r)nych typw
kart. Oznacza to, )e po w(o)eniu nowej karty zostanie ona rozpoznana i programowo
skonfigurowana.

G(wnym problemem architektury PCMCIA jest stosunkowo du)e zapotrzebowanie na
pami.. Ze wzgldu na konieczno,. wsp(pracy z r)nymi kartami uniwersalny modu(
programowy potrzebuje ponad 50 kB pamici; wymagane jest te) dodatkowe 50 kB na
warstwy CardServices i Socket Services. Jest to du)o jak dla uruchomienia jednego czy
dwch urz#dze%, szczeglnie przy pracy w DOS-ie, zw(aszcza )e po zainstalowaniu
urz#dzenia PC Card mog# wymaga. dodatkowej pamici.

Zalecanym systemem do wsp(pracy z urz#dzeniami PC Card jest Windows
9x. Ze wzgldu na zaawansowane zarz#dzanie pamici#, mo)liwo,ci Plug and
Play i zawarte w systemie operacyjnym warstwy Card Services i Socket
Services, zainstalowanie karty PC Card polega tylko na w(o)eniu jej do
gniazda.

W systemie Windows NT 4.0 wpierw nale)y zamkn#. system, a dopiero potem zmieni.
kart. Co wicej - niema(# przeszkod# mo)e si okaza. trudno,. odnalezienia
odpowiednich sterownikw dla tego systemu. W przypadku braku pamici mo)na,
zamiast uniwersalnego modu(u programowego, u)y. dedykowanego (specific enabler).
Poniewa) wsp(pracuje on z okre,lonym typem karty PC Card, potrzebuje znacznie mniej
pamici. Niektre karty s# dostarczane wraz z dedykowanym modu(em programowym;
mo)na go wykorzysta. tak)e w przypadku, gdy uniwersalny modu( nie wsp(pracuje z
kart# PC Card.

Innym rozwi#zaniem jest zastosowanie modu(u programowego point enabler. Zapewnia on
bezpo,rednie adresowanie, eliminuj#c warstwy CardServices i Socket Services. Niestety,
u)ywaj#c tego modu(u, pozbawiamy si mo)liwo,ci wk(adania kart podczas pracy
komputera oraz automatycznego ich rozpoznawania i konfigurowania. Je,li nie jest to dla
Ciebie najwa)niejsze, to u)ywaj#c modu(u programowego point enabler, zaoszczdzisz
du)o pamici.
Klawiatury
Komputery przeno,ne, w przeciwie%stwie do stacjonarnych, posiadaj# zintegrowane
klawiatury. Komplikuje to ich wymian i napraw. Producenci zostali zmuszeni do
zmiany uk(adu standardowej klawiatury ze 101 klawiszami, tak aby zmie,ci(a si w
ma(ej obudowie.
W pierwszym kroku zosta(a odrzucona cz,. numeryczna. Umieszczono j# w cz,ci
alfanumerycznej; uruchamia siej#, naciskaj#c klawisz funkcyjny. Klawisz ten to dodatkowy
przycisk spotykany w wielu komputerach - s(u)y on do uruchamiania r)nych
dodatkowych funkcji.

Wikszo,. komputerw posiada klawiatury zbli)one kszta(tem i funkcjonalno,ci# do
modeli stacjonarnych. Jest to du)y postp w stosunku do starszych modeli, ktrych
klawiatury by(y tak ma(e, )e pisanie dwoma rkami by(o bardzo niewygodne.

Niektre komputery posiadaj# zmniejszone klawisze funkcyjne, a jednym z ubocznych
efektw wikszych ekranw jest wiksza ilo,. miejsca na klawiatur. Jest to oczywi,cie
wykorzystywane przez producentw.
Urz$dzenia wskazuj$ce
Podobnie jak uk(ad klawiatury, rwnie) wybr urz#dzenia wskazuj#cego zale)y od
indywidualnych preferencji. Wikszo,. komputerw przeno,nych zawiera jedno z wy-
mienionych poni)ej urz#dze% (patrz rysunek 21.13.).
* Trackball. Jest to kulka o ,rednicy oko(o 15 mm umieszczona na klawiaturze,
zwykle pod klawiszem spacji. Jest to stosunkowo dok(adne urz#dzenie, jednak straci(o
popularno,. ze wzgldu na zbieranie si du)ych ilo,ci brudu i kurzu w otworze kulki,
co powodowa(o zacinanie si jej.

* Trackpoint. Jest to ma(a kulka (pomys( firmy IBM zaadoptowany przez innych
producentw) o ,rednicy oko(o 6 mm pokryta gum# i umieszczona midzy
klawiszami G, H, B. W celu przesunicia kursora na ekranie musisz nacisn#. j#

Rysunek 21.13





w okre,lonym kierunku. Urz#dzenie jest bardzo wygodne ze wzgldu na to. )e nie trzeba
odrywa. r#k od klawiatury. Guma pokrywaj#ca kul k w starszych modelach szybko si
zu)ywa(a, a jej wymiana z niewyja,nionych przyczyn by(a niemo)liwa. Nowe wersje
posiadaj# kul ki z trwalszych materia(w.
* Trackpad. Jest to najnowsze rozwi#zanie z wymienianych. Trackpad to elektro-
magnetycznie czu(y obszar o wielko,ci oko(o 2.5 x 5 cm. reaguj#cy na ruch\ palca po
powierzchni. Kliknicia myszka zosta(y zast#pione stukniciem palca. S# one jednak
bardzo czule na przypadkowe dotknicia powoduj#ce przesunicia kursora oraz na
niepo)#dane kliknicia. Podatne s# rwnie) na wilgo. i wilgot ne palce.

Wa)nym elementem urz#dzenia wskazuj#cego jest lokalizacja przyciskw. Niektre
posiadaj# je w miejscach wymagaj#cych nienaturalnych ruchw do przeprowadzenia
operacji kliknij i przeci#gnij". Dlatego zalecam przetestowanie urz#dzenia przed zaku-
pem, a jako alternatywa zawsze pozostaje do(#czenie zewntrznej myszki.
Akumulatory
Akumulatory to najczstszy powd narzeka% u)ytkownikw komputerw przeno,nych.
Chocia) wiele zrobiono w celu poprawy zarz#dzania zu)yciem energii, to jednak w tym
samym czasie nast#pi(a te) du)a zmiana w konfiguracji sprztowej komputerw. W
przeci#gu ostatnich dwch lat ilo,. dostpnej energii zwikszy(a si dwukrotnie, ale i
zapotrzebowanie komputerw wzros(o dwukrotnie ze wzgldu na zastosowanie szybszych
procesorw czy napdw CD-ROM.

Celem dla wielu u)ytkownikw systemw przeno,nych jest posiadanie komputera
w pe(ni funkcjonalnego, ktrego baterie wystarcz# na transkontynentalny przelot samo-
lotem. Niestety, wydaje si, )e nie jeste,my nawet o krok bli)si temu celowi, ni) byli,my
kilka lat temu. U)ytkownicy nadal musz# korzysta. z kilku kompletw akumulatorw
podczas tego typu podr)y. I mimo produkowania coraz doskonalszych 0rde( energii,
ka)de dodatkowe jej zasoby s# skutecznie zjadane przez coraz to nowsze procesory i
dyski twarde. I jak si okaza(o - konsumenci wol# systemy z kolorowymi ekranami,
wyposa)one w du)e dyski twarde i du)o pamici RAM, pracuj#ce 2 do 3 godzin, od
systemw pracuj#cych 6-10 godzin, ale nie dysponuj#cych tego typu luksusami.
Rodzaje akumulatorw
Jednym z g(wnych czynnikw decyduj#cych o d(ugotrwa(o,ci pracy systemu przeno,nego
s# stosowane akumulatory. Wikszo,. wsp(czesnych systemw korzysta z
nastpuj#cych ich typw:

* Nikhwo-kadmowe (NiCd). Jest to najstarsza z czterech przedstawionych technolo-
gii. W dzisiejszych czasach rzadko stosowana ze wzgldu na ma(# pojemno,. i
czu(o,. na nieodpowiednie (adowanie i roz(adowanie. Pojemno,. akumulatorw tego
typu mo)na zmniejszy. nawet o 40% poprzez jednorazowe na(adowanie, gdy
bateria uprzednio nie by(a do ko%ca roz(adowana. Mo)na zapobiec tego typu
uszkodzeniom poprzez roz(adowywanie akumulatora co pewien czas a) do
osi#gnicia warto,ci napicia mniejszej ni) l V (ogniwo NiCd ma nominalne
napicie oko(o 1,2 V - przyp. t(um.). Zjawisko to okre,la si jako efekt
pamiciowy". Nieu)ywane akumulatory niklowo-kadmowe trac# oko(o 10%
swego (adunku w czasie pierwszych 24 godzin po na(adowaniu i oko(o 10% na
ka)dy miesi#c nieu)ywania. Ich cykl (adowania/roz(adowania to oko(o 1500 razy.

* Niklowo-metalowo--hybrydowe (NiMH). Dro)sze od NiCd, akumulatory NiMH
oferuj# o oko(o 30% wiksz# pojemno,., s# mniej czu(e na efekt pamici i nie
zawieraj# szkodliwych dla ,rodowiska zwi#zkw metali ci)kich (kadmu). Maj#
jednak mniejszy dopuszczalny pr#d roz(adowania (jedna pi#ta do jednej drugiej
(adunku okre,lonego w amperogodzinach) oraz stopie% samoroz(ado-wania oko(o 2
razy wikszy ni) baterie NiCd. Ich cykl pracy jest tak)e krtszy i wynosi oko(o 500
roz(adowa%. 5adowanie ich zajmuje oko(o 2 razy wicej czasu. Ich sprzeda) ogranicza
si w tej chwili raczej do ta%szych systemw komputerowych.

Litowo-jonowe (Li-ion). S# one w dzisiejszych czasach standardowym wyposa)eniem
komputerw przeno,nych. Akumulatory te s# trwalsze i pojemniejsze zarwno od NiCd, jak
i NiMH. Nie mo)na ich prze(adowa. i utrzymuj# (adunek nawet, gdy nie s# u)ywane.
Akumulatory produkowane na bazie litu - najl)ejszego ze znanych metali, posiadaj#cego
najwy)szy potencja( elektrochemiczny i zapewniaj#cego najwiksz# koncentracj energii -
by(y produkowane od lat siedemdziesi#tych. Jednak jego wada - przede wszystkim
niestabilno,. pierwiastka - powodowa(a sporadyczne wybuchy i zwroty du)ych ilo,ci tego
typu akumulatorw na pocz#tku lat dziewi.dziesi#tych. Nastpne modele by(y zbudowane
nie w oparciu o czysty lit, a o jego zwi#zki - na przyk(ad zwi#zki dwutlenku kobaltu z litem -
LiCoO
2
. Akumulatory litowo-kobaltowe posiadaj# ciut mniejsz# pojemno,. od czystych
litowych, jednak s# od nich du)o bezpieczniejsze. Ujemna elektroda w tych
akumulatorach mo)e by. wykonana z r)nych zwi#zkw chemicznych. Zastosowanie
ka)dego z nich powoduje inn# charakterystyk (adowania i roz(adowania baterii. Jednak
ze wzgldu na elektryczne r)nice niemo)liwe jest zastosowanie akumulatorw litowo-
jonowych w systemach przystosowanych do pracy z akumulatorami niklowo-kadmowymi
czy hybrydowymi. Zalety tych akumulatorw sprawi(y, )e sta(y si one w tej chwili
cz,ci# podstawowego wyposa)enia praktycznie wszystkich komputerw przeno,nych.

* Litowo-jonowo-polimerowe. Jest to czwarty typ akumulatorw, ktry zosta(
zaprezentowany w ostatnich latach, ale dopiero teraz ukazuje si na rynku. Do ich
produkcji u)ywa si ogniw litowo-jonowych z elektrod# ujemn# zbudowan# z tlenku
kobaltu oraz elektrolitem ze specjalnych polimerw. Mo)na budowa. akumulatory tego
typu o praktycznie dowolnych kszta(tach - na przyk(ad w postaci p(ytek o grubo,ci l
mm. Z tego wzgldu mo)liwe jest wbudowanie takiego akumulatora na przyk(ad pod
ekranem ciek(okrystalicznym notebooka. Ich pojemno,. jest oko(o 4 razy wiksza od
pojemno,ci standardowych akumulatorw NiCd, a d(ugo,. (adowania oko(o 40%
d(u)sza ni) w przypadku akumulatorw litowo-jonowych, przy pi. razy mniejszej masie.
Cykl ich pracy to oko(o 500 (adowa% i s# nieczu(e na efekt pamiciowy. Gdy ich produkcja
ruszy na dobre, akumulatory tego typu maj# du)e szans wyprze. stosowane dzisiaj,
nieporczne baterie akumulatorowe.

Wszystkie stosowane w dzisiejszych czasach akumulatory pracuj# najlepiej, gdy
przed na(adowaniem s# ca(kowicie roz(adowane. Dotyczy to w najmniejszym stopniu
akumulatorw litowo-jonowych. Posiadaj# wy)szy potencja( ko%cowy - oko(o 2,5-3
V (w porwnaniu z l V w akumulatorach NiCd), jednak i one ulegaj# efektowi
pamiciowemu. Dobrze jest baterie ch(odzi. - szczeglnie wtedy, gdy przechowuje
si je w stanie na(adowanym. Przed umieszczeniem ich w komputerze nale)y zawsze
pozwoli. im ogrza. si do temperatury pokojowej. Zapobiega to kondensacji pary
wodnej, dokuczliwej szczeglnie w wilgotniejszych i cieplejszych ,rodowiskach.

Niestety, kupno komputera zasilanego akumulatorami litowo-jonowymi wcale nie oznacza
mo)liwo,ci d(u)szej pracy bez ich (adowania. Zu)ycie energii zale)y przecie) od ele-
mentw zainstalowanych w komputerze, programu zarz#dzaj#cego zu)yciem energii i od
pojemno,ci akumulatora. Niektrzy producenci, przestawiaj#c si z akumulatorw ni-
klowo-metalowych na litowo-jonowe, korzystaj# z mo)liwo,ci oszczdzenia pewnej
przestrzeni we wntrzu komputera przy tej samej wydajno,ci.

Rwnie) rozwj technologiczny akumulatorw pozostaje w tyle za rozwojem innych
podzespo(w. Zapotrzebowanie na energi w komputerach przeno,nych w ostatnich latach
wzros(o w tak du)ym stopniu, )e systemy zasilania ledwie mog# im sprosta.. W wysokiej
klasy laptopach dwugodzinny czas pracy uwa)any jest za bardzo dobry i to przy
uruchomionym systemie zarz#dzania zu)yciem energii.

Jedn# z metod zwikszenia czasu pracy jest projektowanie komputerw przystosowanych
do korzystania z kilku akumulatorw. Wprowadzenie wielofunkcyjnych kieszeni
umo)liwia u)ytkownikowi zamian napdu dyskietek lub napdu CD-ROM na dodatkowy
komplet akumulatorw, dwukrotnie wyd(u)aj#c czas pracy.
Zarz$dzanie zu&yciem energii
Przy w(#czonym zasilaniu nie wszystkie podzespo(y musz# pracowa.. Opieraj#c si na
aktywno,ci u)ytkownika, systemy zarz#dzania zu)yciem energii przed(u)aj# czas pracy
komputera poprzez od(#czenie napicia rzadko wykorzystywanym podzespo(om. Na
przyk(ad je,li pracujesz ze zbiorem tekstowym, to przy otwarciu pliku zosta( on wczytany do
pamici i nie ma potrzeby, aby twardy dysk dalej si obraca(.

Po pewnym czasie braku aktywno,ci system zarz#dzania zu)yciem energii mo)e za-
trzyma. wirowanie dysku i zaparkowa. g(owice a) do momentu zapamitania pliku lub
innej komendy wymagaj#cej do niego dostpu.

Wikszo,. komputerw przeno,nych posiada kilka trybw zawieszaj#cych prac ca(ego
komputera w przypadku braku aktywno,ci u)ytkownika. Nosz# one r)ne nazwy, ale
g(wne dwa charakteryzuj# si tym, )e jeden podtrzymuje zasilanie pamici RAM, a
drugi nie. Tryb zwany zawieszonym" wy(#cza prawie ca(y komputer oprcz pamici.
Zu)ycie energii jest wtedy bardzo ma(e, a komputer uzyskuje stan pe(nej gotowo,ci
prawie natychmiast po ponownym uaktywnieniu.

Drugi tryb to tzw. hibernacja" - nastpuje wy(#czenie ca(ego komputera oraz
skasowanie pamici po wcze,niejszym zapisaniu jej zawarto,ci do specjalnego pliku.
Po powrocie do stanu pracy zawarto,. tego pliku jest z powrotem wczytywana do
pamici. Trwa to troch d(u)ej ni) w przypadku zawieszenia", ale oszczdno,. energii
jest wiksza.

W niektrych komputerach tymczasowy plik, do ktrego zapisywana jest zawarto,.
pamici przy przej,ciu w stan hibernacji", znajduje si na specjalnej partycji dysku
przeznaczonej do tego celu. Je)eli niechc#cy skasujesz t partycj, bdziesz musia(
u)y. specjalnego programu do jej odtworzenia.

Funkcje te okre,la standard APM (Advanced Power Management) stworzony przez firmy
Intel i Microsoft. Definiuje on interfejs pomidzy sterownikiem systemu operacyjnego
odpowiedzialnym za zarz#dzanie zu)yciem energii a specjalnym programem umo)li-
wiaj#cym to zarz#dzanie. Interfejs ten jest najcz,ciej ukryty w BlOS-ie.

Mimo ci#g(ego rozwoju technologii coraz trudniej zarz#dza. zu)yciem energii z poziomu
BIOS-u. Dlatego te) firmy Intel, Microsoft i Toshiba stworzy(y nowy standard, zwany
ACPI (Advanced Conflguration and Power Interface), umieszczaj#c funkcje zarz#dzania
zu)yciem energii w systemie operacyjnym.

Takie rozwi#zanie umo)liwia lepsz# wsp(prac z programami. Program mo)e na przyk(ad
wskaza. systemowi operacyjnemu, ktre zadania wymagaj# natychmiastowego dostpu do
dysku, a ktre mog# zosta. zrealizowane przy innej okazji.
Ddatkowe wyposa&enie
Do komputera przeno,nego mo)na pod(#cza. ca(# gam r)nych urz#dze%, ktre ze
wzgldw praktycznych i ekonomicznych nie s# w nim umieszczone. Opiszemy teraz
w(a,nie tego typu urz#dzenia.
Zewntrzne monitory
Wysokiej klasy laptopy czsto u)ywane s# do celw prezentacyjnych, a je)eli widownia
sk(ada si z du)ej liczby osb, wskazane jest powikszenie wy,wietlacza. Wikszo,.
komputerw posiada standardowe gniazdo VGA umo)liwiaj#ce pod(#czenie zewntrznego
monitora.

U)ytkownik najcz,ciej ma mo)liwo,. wyboru, czy chce korzysta. z wy,wietlacza, czy z
zewntrznego monitora, czy mo)e z obu - odbywa si to za pomoc# wci,nicia odpowiedniej
kombinacji klawiszy lub poprzez ustawienia w BlOS-ie. W zale)no,ci od posiadanej karty
graficznej mo)esz uzyska. lepsz# rozdzielczo,. na zewntrznym monitorze ni) na
wy,wietlaczu LCD.

Tam gdzie standardowy monitor nie wystarcza, mo)na pos(u)y. si innymi rozwi#zaniami.
Zostan# one opisane poni)ej.

Panele ciek#okrystaliczne
Panel ciek(okrystaliczny wygl#da jak wy,wietlacz w komputerze, nie posiada jednak
tylnej ,cianki, co czyni go przezroczystym. W panelach wykorzystuje si wy,wietlacze z
aktywn# matryc#.

Panel ciek(okrystaliczny umieszcza si na zwyk(ym rzutniku, tak )e obraz z panelu wy,wie-
tlany jest na ,cianie lub ekranie. Systemy takie projektowane sanie tylko z przeznaczeniem
dla komputerw przeno,nych, dlatego te) dostarczane s# razem z kablami umo)liwiaj#cymi
pod(#czenie zarwno do standardowego monitora, jak i panela. Panele nadaj# si do
przeprowadzania szkole%, jednak ze wzgldu na ma(# g(bi i nasycenie kolorw nie s#
atrakcyjne przy wikszych prezentacjach. Jako,. obrazu zale)y tak)e od jasno,ci lampy
rzutnika. Panel jest z regu(y ma(y i lekki, a rzutnik najcz,ciej nie. Je,li w miejscu
prezentacji jest dostpny rzutnik, panel ciek(okrystaliczny jest dobrym sposobem na
powikszenie ekranu. Je,li jednak musisz sam dostarczy. rzutnik, lepszym rozwi#zaniem
jest rzutnik z wbudowanym ekranem ciek(okrystalicznym.
Panele nie s# wcale tanie, najcz,ciej s# dro)sze od komputera. Niektre modele kom-
puterw ThinkPad firmy IBM pozwalaj# na zdjcie grnej pokrywy i wykorzystanie jej
jako panelu.
Rzutnik ciek#okrystaliczny
Rzutnik ciek(okrystaliczny to po(#czenie panelu i projektora. Pod(#cza si go do gniazda
VGA w komputerze, czsto posiada te) g(o,niki pod(#czane za pomoc# osobnego kabla. Ze
wzgldu na rozmiary nie wszystkie rzutniki mo)na nazwa. przeno,nymi. A modele
przeno,ne r)ni# si wag#, technologi# wykonania wy,wietlacza i jasno,ci# lampy mierzon#
w lumenach.

Rzutnik o jasno,ci 300-400 lumenw z powodzeniem wystarcza dla sali konferencyjnej;
wiksze pomieszczenia wymagaj# wikszej jasno,ci lampy - oko(o 500 lumenw. Rzutniki
ciek(okrystaliczne daj# obraz du)o lepszej jako,ci ni) panele. Kosztuj# jednak znacznie
wicej - od 4000 do 10000 dolarw. Je,li prezentacje s# nieod(#czn# cz,ci# twojej
dzia(alno,ci, mo)e to by. wydatek usprawiedliwiony.
Gniazdo telewizyjne
Jednym z rozwi#za% stosowanych w wysokiej klasy laptopach jest mo)liwo,. pod(#-
czenia do komputera odbiornika telewizyjnego. Gniazdo telewizyjne mo)e obs(ugiwa.
r)ne standardy: ameryka%ski NTSC lub europejski PAL, albo obydwa. Po pod(#czeniu
regulacj obrazu przeprowadza si przy pomocy specjalnego oprogramowania.

Gniazdo telewizyjne staje si obecnie popularnym dodatkiem do wysokiej klasy kart
graficznych, zarwno przeznaczonych dla komputerw stacjonarnych, jak i przeno-
,nych. Niektrzy producenci wytwarzaj# rwnie) specjalne urz#dzenia, ktre mo)na
pod(#cza. do portu VGA w komputerze i do telewizora z drugiej strony. Urz#dzenie to
przetwarza cyfrowy sygna( VGA na analogowy sygna( telewizyjny, odpowiadaj#cy
standardowi NTSC lub PAL.
Gniazdo telewizyjne jest bardzo wygodnym rozwi#zaniem. Poniewa) wielko,. obrazu jest
ograniczona tylko rodzajem dostpnego telewizora, nie trzeba kupowa. dodatkowego
urz#dzenia i prezenter nie musi go d0wiga. (no, chyba )e ma przynie,. swj telewizoi na
prezentacj). Korzystaj#c z tego gniazda, mo)na rwnie) nagra. prezentacj na ta,mie
wideo. Jako )e rozdzielczo,. telewizora jest znacznie mniejsza od monitora kompute-
rowego, jako,. nagranego obrazu nie bdzie najlepsza. Jest to szczeglnie widoczne przy
obrazach zawieraj#cych du)o tekstu. Dlatego polecam przed wykonaniem prezentacji z
u)yciem telewizora przetestowa. r)ne wielko,ci odbiornikw.
Stacje dokuj$ce
Obecnie, kiedy komputery przeno,ne sprzedawane s# jako zamienniki do komputerw
stacjonarnych, du)# popularno,. zyskuj# tzw. stacje dokuj#ce. Stacja dekuj#ca to komputer
stacjonarny, do ktrego pod(#czasz komputer przeno,ny, gdy jeste, w biurze lub domu.
Stacja dokuj#ca zapewnia zasilanie, klawiatur normalnych rozmiarw, myszk, komplet
portw wej,ciowych i wyj,ciowych i gniazdo VGA do pod(#czenia standardowego
monitora.

Po pod(#czeniu klawiatura i wy,wietlacz komputera przeno,nego zostaj# zablokowane, ale
inne podzespo(y, jak procesor, pami. i dysk, pozostaj# aktywne. Pracujesz wic na tym
samym komputerze, u)ywaj#c interfejsw komputera stacjonarnego. Stacja dokuj#ca mo)e
zawiera. rwnie) inne urz#dzenia, m.in. kart sieciow#, zewntrzne g(o,niki, dodatkowy
dysk lub napd CD-ROM, gniazda kart PC Card i (adowark do baterii.

System operacyjny Windows 95 ma mo)liwo,. stworzenia kilku profili sprztowych.
Profil sprztowy to konfiguracja zawieraj#ca ustawienia urz#dze% dostpnych dla systemu.
Mo)na wic stworzy. jeden profil do pracy tylko z komputerem przeno,nym, a drugi -
do pracy ze stacj# dokuj#ca.

Wykorzystanie stacji dekuj#cej eliminuje konieczno,. u)ywania dwch oddzielnych
komputerw. Nie musisz dwukrotnie instalowa. programw i synchronizowa. danych.
Wykonuje si to najcz,ciej poprzez sie. lub (#cz#c komputery kablem pomidzy portami
szeregowymi lub rwnoleg(ymi. Korzystaj#c ze stacji dekuj#cej i odpowiednio
wyposa)onego komputera przeno,nego, mo)esz uzyska. to, co najlepsze w tych kom-
puterach.

Stacje dokuj#ce s# przeznaczone dla ,ci,le okre,lonych modeli komputerw. Ceny r)ni# si
w zale)no,ci od zawarto,ci; gdy nie posiadaj# procesora, pamici, monitora, cena mo)e
by. przyzwoita.
;$czno.2
G(wnym przeznaczeniem komputera przeno,nego jest utrzymywanie kontaktu z ma-
cierzystym biurem podczas podr)y. 3 tego wzgldu wiele hoteli, lotnisk umo)liwia
dostp do gniazdek telefonicznych s(u)#cych do pod(#czenia modemu, lecz nadal jest
wiele miejsc, w ktrych pod(#czenie do linii telefonicznej mo)e by. trudne. Dostpne s#
jednak urz#dzenia, ktre pozwalaj# na ominicie tych problemw nawet w czasie podr)y
midzykontynentalnych.
Testery
Wiele hoteli posiada cyfrowe linie telefoniczne PBX, ktre charakteryzuj# si wikszym
pr#dem ni) standardowe linie telefoniczne, w celu obs(ugi dodatkowych funkcji samych
telefonw, np. wy,wietlaczy ciek(okrystalicznych. Wikszy pr#d mo)e jednak uszkodzi.
modem. Nale)y bardzo na to uwa)a., gdy) wykorzystywany jest tu ten sam standard
wtyczek RJ-11, co przy tradycyjnej linii telefonicznej. Aby unikn#. tego problemu, polecam
nabycie testera (za 50 dolarw), ktry pod(#cza si do gniazdka telefonicznego i mierzy
wielko,. pr#du. Poinformuje Ci on, czy gniazdko jest bezpieczne, czy nie.
Po#$czenie akustyczne
W sytuacji, gdy nie mo)esz pod(#czy. modemu do gniazdka telefonicznego lub gniazdko nie
jest dostpne - jak w przypadku budki telefonicznej, ostatni# desk# ratunku jest u)ycie
po(#czenia akustycznego. Wykorzystujemy do tego celu sprzgacz akustyczny (acoustic
coupler), ktre z jednej strony pod(#czamy do gniazda RJ-11 modemu, a z drugiej
przyk(adamy do s(uchawki: g(o,nik do dolnej cz,ci, a mikrofon do grnej cz,ci
s(uchawki - pozwoli to na wzajemne przekazywanie sygna(w akustycznych midzy
modemem a lini# telefoniczn#.

Powy)sza metoda pozwoli Ci na pod(#czenie modemu do dowolnej linii telefonicznej bez
zwracania uwagi na midzynarodowe standardy, pr#d w linii i ilo,. kabli.



























Rozdzia# 22.
Programowe i sprztowe narzdzia
diagnostyczne
Oprogramowanie diagnostyczne, traktowane jako drugorzdne, gdy Twj
komputer dzia(a sprawnie, staje si czym, niezbdnym za ka)dym razem, gdy
komputer ulega uszkodzeniu, gdy zaczynasz aktualizowa. cz,. systemu czy te)
dodajesz nowe urz#dzenie. Rozwi#zywanie problemw powoduj#cych
nieprawid(owo,ci w dzia(aniu systemu czy te) jego zawieszanie si, gdy pracujesz,
wymaga wikszej ilo,ci informacji o komputerze od tych, ktrych mo)esz si
dowiedzie., czytaj#c informacje dostarczane przez producenta przy zakupie.
Oprogramowanie diagnostyczne jest bram#, poprzez ktr# mo)esz sprawdzi. Twj
komputer, a tak)e dzia(anie jego poszczeglnych podzespo(w.
W rozdziale tym opisane s# trzy poziomy oprogramowania diagnostycznego
(POST, systemowe oraz zaawansowane) do(#czonego do Twojego komputera lub
dostpnego u producenta. W rozdziale opisane jest te), jak mo)esz zdoby.
wikszo,. tego oprogramowania. Opisane s# tak)e szczeg(y kodw
d0wikowych IBM oraz jego kody b(dw, ktre s# podobne do kodw b(dw
u)ywanych przez wikszo,. producentw. Jest tu tak)e opisane oprogramowanie
diagnostyczne.
Oprogramowanie diagnostyczne
Dla komputerw kompatybilnych z PC s# dostpne r)ne typy programw diagnostycz-
nych. Oprogramowanie to, czasami do(#czane do kupowanych komputerw, towarzyszy
u)ytkownikowi przy rozpoznawaniu wielu problemw mog#cych wyst#pi. w uk(adach
komputera. W wielu przypadkach programy te s# w stanie wykona. wikszo,. pracy
polegaj#cej na rozpoznaniu, ktry z elementw komputera jest wadliwy. S# trzy rodzaje
programw mog#cych pomc Ci rozpozna. zaistnia(y problem; ka)dy z nich jest bardziej
kompleksowy i ma wicej mo)liwo,ci od swego poprzednika. Oto ich lista:
* POST (Power-ON Self Test). Test ten uruchamiany jest zawsze po w(#czeniu (lub
zresetowaniu) komputera. + Oprogramowanie diagnostyczne producenta
komputerw. Wielu najwikszych producentw - a szczeglnie najbardziej
zaawansowanych technicznie, wyznaczaj#cych standardy jako,ci, jak na przyk(ad
IBM, Compa#, Hewlett Packard i inni - tworzy specjalne oprogramowanie
diagnostyczne przeznaczone w szczeglno,ci dla ich w(asnych komputerw. To
tworzone przez producenta oprogramowanie zazwyczaj bazuje na zestawie testw
gruntownie sprawdzaj#cych komputer. Oprogramowanie diagnostyczne IBM-a
znajduje si na dyskietce Reference disk" dla komputerw PS/2 lub na dyskietce
Advanced diagnostics disk" dla innych modeli. Zarwno Compaq, jak i Hewlett
Packard tworz# tak)e w(asne programy diagnostyczne u)ywane p0niej przez
technikw przy rozwi#zywaniu problemw z komputerami. W niektrych
przypadkach programy diagnostyczne mog# zosta. skopiowane z ich stron WWW
lub te) kupione u producenta. Niektrzy sprzedawcy komputerw kompatybilnych z
PC, jak na przyk(ad Gateway czy Dell, do(#czaj# okrojone wersje jednego z pakietw
diagnostycznych dostpnych na rynku, dostosowane do ich komputerw. Czasem
oprogramowanie diagnostyczne zostaje zainstalowane na oddzielnej partycji dysku
twardego, do ktrej mo)na uzyska. dostp podczas uruchamiania si komputera.
Dla producenta Twojego komputera jest to bardzo dobry sposb na upewnienie si,
)e zawsze masz dostp do narzdzi diagnostycznych.
* Oprogramowanie diagnostyczne poszczeglnych urz,dze.. Wiele urz#dze%
dodatkowych jest zaopatrzonych we w(asne programy testuj#ce. Jest tak na
przyk(ad w przypadku kontrolerw SCSI firmy Adaptec. Ich w(asny BIOS zawiera
procedury testuj#ce, ktre mo)na uruchomi. odpowiednimi kombinacjami
klawiszy przy starcie komputera.
* Oprogramowanie diagnostyczne systemu operacyjnego. Systemy operacyjne,
jak Windows 95 oraz Windows NT, posiadaj# szereg programw s(u)#cych do
diagnozowania i testowania sprztu, na ktrym s# uruchomione.
* Oprogramowanie diagnostyczne producentw niezale)nych. Na rynku istnieje
wielu twrcw oprogramowania diagnostycznego dla komputerw zgodnych z PC. S#
to narzdzia takie, jak Norton Utilities firmy Symantec, Microscopy stworzone
przez Micro 2000, Qa-plus Diagsoftu, PC Technican stworzone przez Windsor
Technologies i inne, umo)liwiaj#ce szczeg(ow# diagnostyk ka)dego komputera
kompatybilnego z PC. W niniejszym rozdziale wspomniane jest tak)e
oprogramowanie wielu innych firm.
Wielu operatorw komputerw do rozwi#zywania problemw u)ywa programw pro-
ducentw niezale)nych oraz testw POST.
Programy diagnostyczne producentw komputerw mog# by. kosztowne, ale
najcz,ciej s# te) kompletne i dzia(aj# dobrze na komputerach, dla ktrych zosta(y
przeznaczone.
Test przy w#$czaniu (POST)
Gdy IBM w 1981 roku rozpocz#( sprzeda) komputerw PC, nada( im nie
istniej#ce wcze,niej cechy zwikszaj#ce bezpiecze%stwo dzia(ania. Tymi cechami
by(y POST oraz pami. ze sprawdzaniem parzysto,ci.
Cecha sprawdzania parzysto,ci pamici zosta(a omwiona w rozdziale 7. Pami.
komputera". W niniejszym rozdziale zostan# podane szczeg(owe informacje o
POST -serii programw zapisanych w uk(adach BIOS-u p(yty g(wnej,
testuj#cych zaraz po w(#czeniu komputera wszystkie jego g(wne sk(adniki.
Programy te powoduj# pewne op0nienie przy uruchamianiu komputerw
kompatybilnych z IBM; POST jest wykonywany przed wczytaniem przez komputer
systemu operacyjnego.
Co jest testowane
Zawsze, gdy w(#czasz komputer, przeprowadza on seri testw, ktre sprawdzaj # j
ego najwa)niejsze urz#dzenia. Testowana jest pami., CPU, ROM, p(yta g(wna,
a tak)e wa)ne urz#dzenia peryferyjne (jak na przyk(ad gniazda rozszerze%). Testy te
s# bardzo krtkie i niezbyt dok(adne w porwnaniu do testw przeprowadzanych
przez programy diagnostyczne wczytywane z dysku. POST generuje komunikat
b(du lub ostrze)enie, je,li tylko napotka nieprawid(owo funkcjonuj#c# cz,.
komputera.
Pomimo i) diagnostyka wykonywana przez POST nie zawsze jest bardzo dok(adna,
stanowi ona jednak pierwsz# lini obrony, szczeglnie przy rozwi#zywaniu
powa)niejszych problemw z p(yt# g(wn#. Je,li POST napotka problem
wystarczaj#co powa)ny, by spowodowa. nieprawid(owe dzia(anie systemu,
zatrzymuje uruchamianie si komputera i generuje komunikat o b(dzie, ktry czsto
prowadzi Ci prosto do 0rd(a problemu. Czasem rozpoznany przez POST problem
okazuje si b(dem krytycznym. Testy POST-u zazwyczaj dostarczaj# jednego z
trzech typw komunikatw wyj,ciowych: kodu d0wikowego, komunikatu
widocznego na ekranie lub heksadecymalnego numeru w jednym z portw I/O
(wej,cia/wyj,cia) komputera.
D4wikowe kody b#dw POST
D0wikowe kody b(dw generowane przez POST to najcz,ciej kilka sygna(w
d0wikowych, ktrych ilo,., d(ugo,. i kolejno,. wyst#pienia umo)liwia zlokalizowanie
uszkodzonego elementu. Je,li Twj komputer dzia(a poprawnie, us(yszysz jeden krtki
sygna( przy jego uruchamianiu si. Je,li zosta( wykryty jaki, problem, us(yszysz r)n#
liczb d0wikw - czasem jako kombinacj krtkich i d(ugich sygna(w. Te, zale)ne od
BIOS-u, kody mog# r)ni. si od siebie w zale)no,ci od producenta BIOS-u. Tabela 22.
l. opisuje d0wikowe kody b(dw stosowane przez IBM, a tak)e ich znaczenie.


Tabela
22.1

Kod
d0wiko
Kod w porcie 80h Opis
3-1-3 2 B(#d nadrzdnego rejestru przerwania
3-1-4 2 B(#d podrzdnego rejestru przerwania
Brak 2 Trwa ustawianie wektora przerwania
3-2-4 2 B(#d kontrolera klawiatury
Brak 2 Trwa sprawdzanie zasilania i sumy kontrolnej CMOS
Brak 2 Trwa kontrola poprawno,ci konfiguracji ekranu
3-3-4 2 B(#d inicjacji ekranu
3-4-1 2 B(#d od,wie)ania ekranu
3-4-2 2 Trwa poszukiwanie ROM-u karty graficznej
Brak 2 Obraz nadzorowany przez ROM karty graficznej
Brak 3 Obraz dostpny
Brak 3 Monitor monochromatyczny dostpny
Brak 3 Monitor kolorowy (40 kolumn) dostpny
Brak 3 Monitor kolorowy (80 kolumn) dostpny
Tabela
22.4.
N
ie
blady pfyty
Kod
d0wiko
Kod w porcie 80h
P
'
S


4-2-1 3 Trwa test przerwania zegara lub zako%czy( si niepomy,lnie
4-2-2 3 Trwa test wy(#czenia lub zako%czy( si niepomy,lnie
4-2-3 3 B(#d bramki A20
4-2-4 3 Nieoczekiwane przerwanie w trybie chronionym
4-3-1 3 Trwa test RAM lub b(#d adresu > FFFFh
4-3-3 3 Trwa test kana(u 2. zegara lub zako%czy( si niepomy,lnie
4-3-4 3 Trwa test funkcji daty w zegarze lub zako%cz}'! si niepomy,lnie
4-4-! 3 Trwa test portu szeregowego lub zako%czy( si niepomy,lnie
4-4-2 3 Trwa test portu rwnoleg(ego lub zako%czy( si niepomy,lnie
4-4-3 3 Trwa test koprocesora lub zako%czy( si niepomy,lnie
Ciche 1- 4 B(#d wyboru p(yty g(wnej
Ciche 1- 4 B(#d rozszerzonej pamici CMOS


Wizualne kody b#dw generowane przez POST
W komputerach typu XT, AT, PS/2 i wikszo,ci kompatybilnych POST
wy,wietla rwnie) na ekranie monitora test pamici. Numer wy,wietlony jako
ostatni oznacza ca(kowit# ilo,. przetestowanej pamici. Na przyk(ad, nowoczesny
komputer mo)e wy,wietli.:
32768 OK
W wikszo,ci przypadkw liczba wy,wietlana przez test pamici powinna zgadza.
si z ca(kowit# ilo,ci# pamici zainstalowanej na p(ycie g(wnej Twojego
komputera wraz z pamici# podstawow# i rozszerzon#. Niektre komputery
wy,wietlaj# nieznacznie mniejsz# jej ilo,., poniewa) odejmuj# ca(o,. lub cz,.
384 kB UMA (obszaru pamici wy)szej) z oglnego bilansu pamici. RAM na
karcie rozszerzaj#cej pami. typu EMS (expanded) nie jest testowany przez POST
i nie zwiksza ilo,ci pamici pokazywanej przez licznik. Je,li jednak u)ywasz
sterownika pamici EMS, jak na przyk(ad EMM386.EXE lub QEMM
Quarterdecka, by skonfigurowa. zainstalowan# na Twojej p(ycie g(wnej pami.
rozszerzon# typu XMS (extended) jako EMS, test POST bdzie wykonywny przed
zainstalowaniem sterownika, czyli na liczniku bdzie wykazana ca(a dostpna w
systemie pami.. Je,li test pamici wykonywany przez POST wyka)e jej niewiele
mniej od oczekiwanej ilo,ci, wy,wietlana liczba mo)e wskaza., jak daleko od
ko%ca pamici systemowej wystpuje jej b(#d. Ju) sam ten numer jest czasem
cenn# wskazwk# przy usuwaniu problemw z pamici#.
Je,li podczas wykonywania testu POST wyst#pi b(#d, na ekranie pojawi si
komunikat o nim. Komunikaty te najcz,ciej s# podawane w postaci kodu
numerycznego obejmuj#cego kilka cyfr, na przyk(ad:
1790-Disk O Error
Informacja ta jest przydatna przy korzystaniu z dokumentacji sprztowej, dziki
ktrej czsto daje si rozpozna. uszkodzon# cz,..
Kody generowane przez POST w portach I/O
Mniej znan# w(a,ciwo,ci# POST-u jest to, )e przed rozpoczciem ka)dego z
testw BIOS wysy(a do ,ci,le okre,lonego portu l/O kod testu. Te kody mog# zosta.
odczytane tylko przez specjaln# kart w(o)on# w gniazdo rozszerze%. Pierwotnie
karty te by(y tworzone z my,l# o testach wytrzyma(o,ciowych p(yt g(wnych,
przeprowadzanych przez producenta sprztu, dziki czemu eliminowano konieczno,.
u)ycia karty graficznej i monitora. Wielu producentw umo)liwia obecnie
korzystanie z tych kart przez technikw. Micro 2000, JDR Microdevices, Data
Depot, Ultra-X, Quarterdeck oraz Trinitech to tylko kilku spo,rd wielu
producentw kart zdolnych odczyta. komunikaty POST-u.

Oto kilka adresw WWW, pod ktrymi mo)na dowiedzie. si czego, wicej o niektrych
kartach potrafi#cych odczyta. komunikaty generowane przez POST. Pierwszy z nich
prowadzi na stron Micro 2000, drugi do JDR Microdevices, sprzedaj#cych du)# liczb
specjalistycznych urz#dze% elektronicznych, ko%cowy za, jest skrtem do informacji
o karcie PHD 16, ktra potrafi odczyta. komunikaty POST-u.
http://scab.co.za/dion/micro2.htm
http://www.jdr.com
http://www.merriweb.com.au/cblock/phd!6.html
Gdy jedna T. tych kart jest w(o)ona do gniazda rozszerze%, podczas testw POST na
wy,wietlaczu karty pojawiaj# si dwucyfrowe, heksadecymalne numery. Je,li system
nieoczekiwanie przestanie dzia(a. poprawnie, mo)esz po prostu spojrze. na dwie cyfry
wy,wietlone na karcie, by ujrze. kod identyfikuj#cy rozpoczty, a nieuko%czony test Ten
krok najcz,ciej pozwala na identyfikacj uszkodzonego elementu komputera.
Wikszo,. spo,rd BIOS-w bd#cych na rynku przy p(ytach g(wnych z szyn# ISA
lub EISA kieruje kody b(dw POST na adres portu 80h. Komputery produkowane
przez Compa# kieruj# kody b(dw do portu 84h. Komputery IBM PS/2 z szyn# ISA. jak
na przyk(ad modele 25 i 30, wysy(aj# kody b(dw do portu 90h. Niektre z komputerw z
szyn# EISA wysy(aj# kody do portu 300h (wikszo,. z nich wysy(a je tak)e do portu
80h). Wszystkie modele IBM z szyn# MCA wysy(aj# kody b(dw do portu 680h.
Wiele kart odczytuje tylko port 80h. Ten adres portu jest najcz,ciej u)ywany i dzia(a
poprawnie w wikszo,ci sytuacji, ale karty korzystaj#ce tylko z niego nie bd# dzia(a. w
komputerach produkowanych przez Compa#, w niektrych spo,rd komputerw posia-
daj#cych szyn EISA, a tak)e w komputerach IBM PS/2. Karty POST zaprojektowane
specjalnie dla szyny MCA komputerw PS/2 firmy IBM odczytuj# tylko adres portu 680h i w
zwi#zku z rym nie mog# by. u)ywane przy testowaniu komputerw wyposa)onych w
szyn ISA i EISA.
Poniewa) adresw portw jest tak wiele, przed zakupem karty POST powiniene, upewni.
si, czy odczytuje ona niezbdny dla Ciebie adres.
Dwoma z najbardziej znanych typw kart POST s# karty wk(adane do o,miobitowego
gniazda rozszerze%, bd#cego cz,ci# szyny ISA i EISA, oraz karty wk(adane do gniazda
rozszerze% MCA. Niektrzy z producentw oferuj# oba typy kart POST -jeden dla szyn
ISA i EISA, drugi dla szyn MCA. Micro 2000 i Data Depot nie oferuj# osobnej karty dla
szyny MCA, lecz przej,ciwk umo)liwiaj#c# przystosowanie ich kart ISA do dzia(ania z
szyn# danych MCA rwnie dobrze, jak z szyn# ISA czy EISA. Wikszo,. innych
producentw oferuje jedynie karty przystosowane do portw ISA i EISA, ignoruj#c szyn
MCA.
Programy diagnostyczne IBM
Komputery IBM najcz,ciej posiadaj# dwa poziomy oprogramowania diagnostycznego.
Pierwszym z nich s# (atwe w obs(udze programy diagnostyczne oglnego u)ytku, drugim
- zaawansowane programy diagnostyczne przeznaczone dla technikw, w niektrych
przypadkach zupe(nie niezrozumia(e dla zwyk(ego u)ytkownika. Zazwyczaj oba te progra-
my do(#czane s# za darmo przy zakupie komputera, czasem jednak musz# by. kupowane
oddzielnie. Poniewa) w wikszo,ci wsp(czesnych komputerw procedury rozwi#zy-
wania b(dw s# do,. proste, wikszo,. ludzi nie ma problemw w pos(ugiwaniu si
programami diagnostycznymi bez jakiejkolwiek oficjalnej dokumentacji. IBM uruchomi(
BBS, z ktrego mo)na skopiowa. ca(o,. jego zarwno podstawowych, jak i za-
awansowanych narzdzi diagnostycznych.
Zaawansowane programy diagnostyczne IBM
Jako dodatek do programw diagnostycznych przeznaczonych dla technikw, IBM
sprzedaje podrczniki konserwacji sprztu oraz serwisu dla ka)dego z komputerw, do
ktrego by(a do(#czona dyskietka Advanced Diagnostics". Na dyskietce tej zapisane s#
programy diagnostyczne, ktre w po(#czeniu z oferowanymi podrcznikami de facto sta-
nowi# standard programw diagnostycznych dla komputerw IBM i kompatybilnych. Dla
modelu PS/2 IBM umie,ci( zaawansowane oprogramowanie diagnostyczne na dyskietce
Reference Disk" otrzymywanej razem z komputerem; pomimo to instrukcje u)ytko-
wania tego oprogramowania nadal mo)na znale0. osobno, w podrcznikach serwisu.
Je,li potrzebujesz kopii zaawansowanych narzdzi diagnostycznych dla ktregokolwiek
z komputerw IBM, sprawd0 BBS tej firmy. Narzdzia diagnostyczne dla komputerw
IBM s# tam dostpne bez jakichkolwiek dodatkowych op(at. Programy te umieszczone
s# w formacie skompresowanych obrazw dyskw, do ich dekompresji na dyskietki b-
dziesz potrzebowa( jednego z dwch programw u)ytkowych. By dowiedzie. si, ktry
z nich jest Ci potrzebny, wystarczy zastosowa. si do polece% widocznych na ekranie.
Zaawansowane programy diagnostyczne wy,wietlaj# komunikaty b(dw w postaci
numerw, ktrych mo)esz u)y. do identyfikacji 0rd(a, a tak)e rozleg(o,ci problemu.
Numery poszczeglnych kodw b(dw s# takie same jak generowane przez POST czy
te) programy diagnostyczne oglnego u)ytku. Oznacza to, )e te same numery mog# by.
stosowane w odniesieniu do wszystkich programw diagnostycznych IBM. W tej cz,ci
ksi#)ki opisana jest wikszo,. znanych kodw b(dw oraz zaawansowanych progra-
mw diagnostycznych. IBM stale dodaje nowe kody b(dw, w miar pojawiania si na
rynku nowego sprztu.
U&ytkowanie zaawansowanych programw diagnostycznych
IBM
Je,li posiadasz komputer PS/2 IBM z szyn# MCA (Micro Channel Architecture) (s# to
komputery produkowane p0niej od modeli 25-40), by. mo)e posiadasz ju) zaawansowane
programy diagnostyczne IBM, nawet je,li o tym nie wiesz. Programy diagnostyczne
najcz,ciej s# ukryte na dyskietce Reference Disk" dostarczanej wraz z komputerami
PS/2. Aby do nich dotrze., uruchom komputer z tej dyskietki. Po pojawieniu si g(wnego
menu naci,nij Ctrl+A (by uruchomi. opcje Advanced). Program przejdzie do menu
zaawansowanej diagnostyki. W niektrych komputerach PS/2 zaawansowane programy
diagnostyczne by(y wystarczaj#co du)e, by wymaga. dodatkowej dyskietki, czasem
nawet wicej ni) jednej. Wszystkie wymienione programy mo)esz zgra. z BBS-u
firmy IBM.
Sprawdzanie kodw b#dw
Wikszo,. kodw b(dw generowanych przez POST, a tak)e podstawowe i zaawan-
sowane oprogramowanie diagnostyczne s# przedstawiane za pomoc# numeru urz#dzenia,
poprzedzonego dwiema cyframi innymi ni) 00. Pokazywanie przez test numeru urz#-
dzenia i numeru 00, oznacza )e test zosta( uko%czony bezb(dnie.
Poni)sza lista jest kompilacj# wielu 0rde(, (#cz#c# dokumentacj techniczn#, serwiso-
w#, a tak)e dokumentacj producenta. W ka)dym z trzycyfrowych numerw pierwsza
liczba oznacza urz#dzenie. Pozosta(e dwie stanowi# dok(adny opis problemu. Na przy-
kfad numer 7xx oznacza koprocesor matematyczny. Wy,wietlenie 700 oznacza, )e
wszystko jest w porz#dku. Jakikolwiek inny numer (z zakresu 701 do 799) oznacza
uszkodzenie lub nieprawid(owe dzia(anie koprocesora. Dwie ostatnie cyfry (od 01 do 99)
wyja,niaj#, co jest uszkodzone. W tabeli 22.5. wypisane zosta(y podstawowe kody b(dw
wraz z ich opisem.
Tabela 22.5. Podstawowe kody b!dw
Opis
l xx B(dy p(yty g(wnej
2xx B(dy pamici (RAM)
3xx B(dy klawiatury
4xx B(dy karty graficznej MDA (Monochrome Displa\ Adapter)
4xx B(dy portu szeregowego p(yty g(wnej komputerw PS/2
5x'x B(dy karty graficznej CGA (Color Graphics Adapter)
6xx B(dy stacji dyskw/kontrolera
Kod
7xx B(dy koprocesora matematycznego
l Oxx B(dy portu rwnoleg(ego drukarki
l lxx B(dy podstawowej komunikacji asynchronicznej (port szeregowy COM1:)
12xx B(dy drugorzdnej komunikacji asynchronicznej (porty szeregowe COM2:COM3:orazCOM4:)
13xx B(dy portu kontrolerw gier
14xx B(dy matrycy drukarki
15xx B(dy kontrolera komunikacji SDLC (Synchronous Data Link Control)
16xx B(dy kontrolera DSEA (Display Station Emulation Adapter) (5520, 525x)
17xx B(dy kontrolera i dysku sta(ego ST-506/412
18xx B(dy jednostki rozszerze% I/O
19xx B(dy karty rozszerze% PC 3270
20xx B(dy kontrolera BSC (Binar\ S\nchronotis Communication)
21 xx B(dy zastpczego kontrolera BSC





Tabela 22.5. cd. Podstawowe kody b!dw
Opis
22xx B(dy kontrolera grup
23xx B(dy kontrolera wy,wietlacza plazmowego
24xx B(dy karty graficznej EGA (Enhanced Graphics Adapter)
24xx B(dy karty graficznej VGA (Video Graphics Array) komputerw PS/2
25xx B(dy zastpczej karty graficznej EGA
26xx B(dy kontrolera XT lub AT/370 370-M (pami.) oraz 370-P (procesor)
27xx B(dy kontrolera XT lub AT/370 3277-EM (emulacja)
28xx B(dy kontrolera emulacji 3278/79 lub kontrolera po(#cze%3270
29xx B(dy koloru/grafiki drukarki
30xx B(dy nadrzdnej karty sieciowej PC
31 xx B(dy podrzdnej karty sieciowej PC
32xx B(dy 3270 PC lub wy,wietlania AT i kontrolera programowalnych symboli
33xx B(dy gsto,ci drukowania
35xx B(dy emulacji rozszerzonego kontrolera obrazu (EDSEA)
36xx B(dy kontrolera szyny GPIB (General Purpose Interface Bus)
38xx B(dy kontrolera otrzymywania danych
39xx B(dy karty graficznej PGA (Professional Graphics Adapter)
Kod
44xx B(dy jednostki do(#czania obrazu 5278 i ekranu 5279
45xx B(dy interfejsu IEEE (IEEE-488)
46xx B(#d kontrolera czasu rzeczywistego koprocesora ARTIC
(A Real-Time Interface Coprocessor) (Multiport/2)
48xx Wewntrzne b(dy modemu
49xx Wewntrzne b(dy modemu dodatkowego
50xx B(dy LCD komputerw przeno,nych
51 xx B(dy drukarki przeno,nej
56xx B(dy komunikacji finansowej
70xx Unikatowe kody b(du BlOS-u/uk(adw Phoenixa
71xx B(dy kontrolera komunikacji g(osowej VCA (Voice Communication Adapter)
73xx B(dy zewntrznej stacji 31/2"
74xx B(dy karty graficznej VGA komputerw IBM PS/2
74xx B(dy karty graficznej 8514/A
76xx B(dy kontrolera drukowania strony
cd. na nast!pnej stroi





Tabela 22.5. cd. Podstawowe kody b!dw
Opis
84xx B(dy kontrolera d0wiku komputerw PS/2
85xx B(dy kontrolera pamici XMA 2 MB lub kontrolera pamici rozszerzonej EMS/A
86xx B(dy urz#dzenia wskazuj#cego komputera PS/2 (mysz)
89xx B(dy kontrolera MIDI (Musical Instrument Digital Interface)
91xx B(dy sterownika/stacji dyskw WORM (Write Once Read Multiple) komputera
IBM 3363
096xxxx B(dy kontrolera SCSI z pamici# cache (32-bitow#)
100xx B(dy kontrolera wieloprotoko(owego /A
101 xx B(dy modemu wewntrznego 300/1200 bps /A
104xx B(dy kontrolera lub dysku sta(ego ESDI
107xx B(dy kontrolera lub stacji zewntrznej 51/2"
112xxxx B(dy kontrolera SCSI (16-bitowego, bez pamici cache)
113xxxx B(dy kontrolera SCSI (16-bitowego, umieszczonego na p(ycie g(wnej)
129xx B(dy procesora modelu 70 IBM, typu 3 (25 MHz) p(yty g(wnej
149xx B(dy kontrolera lub wy,wietlacza plazmowego P70/P75
Kod
165xx B(dy kontrolera napdw ta,mowych lub napdu ta,mowego 6157
166xx B(dy podstawowego kontrolera sieci Token Ring
I67xx B(dy zastpczego kontrolera sieci Token Ring
180xx B(dy kontrolera kart rozszerze% komputerw PS/2
194xx B(dy modu(u rozszerzania pamici 286
208xxxx Nierozpoznane b(dy urz#dzenia SCSI
209xxxx B(dy wymiennego dysku SCSI
21 Oxxxx B(dy sta(ego dysku SCSI
211 xxxx B(dy napdu ta,mowego SCSI
212xxxx B(dy drukarki SCSI
213xxxx B(dy procesora SCSI
214xxxx B(dy stacji WORM (Write Once Read Multiple) SCSI
215xxxx B(dy CD-ROM-u SCSI
216xxxx B(dy skanera SCSI
217xxxx B(dy pamici optycznej SCSI
218xxxx B(dy wymiennika p(yt SCSI
219xxxx B(dy komunikacji SCSI










W tabeli 22.6. oraz 22.7. zosta(y wypisane kody b(dw pochodz#ce z oficjalnej dokumentacji lub napotykane u wielu
producentw BIOS-w.

Opis
Kod
B(#d sumy kontrolnej ROM (Read Only Memory). Sprawd0 konfiguracj.
B(#d sumy kontrolnej ROM pamici graficznej. Sprawd0 sterownik lub ROM
karty graficznej.
B(#d sumy kontrolnej sterownika ROM \v adresach pomidzy CSOOOOh a CFFFFh.
Sprawd0 konfiguracj i sterownik.
Zegar czasu rzeczywistego CMOS nie jest uaktualniany. Sprawd0 stan baterii oraz
p(yt g(wn#.
Zegar czasu rzeczywistego CMOS ma ustawion# nieprawid(ow# dat i/lub czas.
Zresetuj dat i czas.
Informacja o pamici zawarta w CMOS jest nieprawid(owa. Sprawd0 zwork
czyszczenia konfiguracji na Twojej p(ycie g(wnej - powinna by. rozwarta.
Konfiguracja zawarta w CMOS nie pokrywa si z zainstalowanymi urz#dzeniami.
Informacje o konfiguracji zawarte w pamici CMOS
zosta(y uszkodzone.
Pami. EEPROM nie zosta(a ustawiona, b#d0 jest
uszkodzona.
Systemowy kontroler myszy lub klawiatury nie odpowiada.
Systemowy kontroler myszy lub klawiatury nie przeszed( testw. Sprawd0 kontroler
klawiatury.
Klawiatura nie odpowiada na testy POST-u. Sprawd0 kabel oraz kontroler
klawiatury.
B(#d podczas wstpnych testw klawiatury. Sprawd0 klawiatur.
B(#d podczas testowania interfejsu myszy.
Sprawd0 mysz, kabel lub kontroler klawiatury/myszy.
B(#d resetu klawiatury/myszy. Sprawd0 mysz i kabel. B(#d bramki A20. Sprawd0
kontroler klawiatury/myszy (8042) na p(ycie g(wnej lub p(yt g(wn#.
B(#d lub konflikt portu szeregowego. Sprawd0 p(yt g(wn# lub sterowniki.


Tabela 22.7. cd. Kody generowane pr:ez POST ora: programy diagnostyczne IBM-a
Opis
B(dy p(yty g(wnej
103 B(#d rozszerzenia 2 kB CMOS RAM komputerw PS/2.
104 B(#d trybu prolected p(yty g(wnej.
105 B(#d kontrolera klawiatury 8042 na p(ycie g(wnej.
106 B(#d testu operacji logicznych p(yty g(wnej.
107 B(#d testu przerwania NM1 (Non-Maskable Interntpt). gor#ce NM1.
108 B(#d testu szyny danych zegara p(yty g(wnej.
109 B(#d wybierania pamici przez p(yt g(wn#; niezdany test niskiego poziomu
wybierania ko,ci MB.
110 B(#d sprawdzania parzysto,ci p(yty g(wnej PS/2 (PAR1TY CHECK 1).
111 B(#d sprawdzania parzysto,ci kana(u (szyny) 1/0 PS/2 (PARITY CHECK 2).
112 B(#d MCA (Micro Channels Arbitration) komputera PS/2, jednostka nadzoruj#ca
przekroczy(a czas oczekiwania (b(#d NMI).
113 B(#d MCA komputera PS/2; przekroczony czas wyboru DMA (b(#d NMI).
114 B(#d sumy kontrolnej zewntrznego ROM komputera PS/2.
OOAx. OOBx. OOCx. OODx
008x
009x
Oll lx, 0120
0130
0240.0241
0250
0280.0282
02CO
0301, 0302. 0303. 0305, 0306, 0307,
0311.0312. 03EO, 03E1,03E2. 03E3.
03E4. 03E5. 03EE, 03EC
0342, 0343, 0344, 0345,
0346.0350,0351
0354
03E6. 03E7. 03E8
03 E A, 03 EB
Kod
lxx
115 B(#d parzysto,ci pamici cache, b(#d sumy kontrolnej ROM lub b(#d DMA.
116 B(#d odczytu/zapisu na port ptyty g(wnej.
118 B(#d parzysto,ci p(yty g(wnej lub pamici cache L2 podczas ostatniego
uruchomienia komputera.
119 Krok ..E" poziom 82077 (kontroler stacji dyskw) i zainstalowana
(nie obs(ugiwana) stacja 2,88 MB.
120 B(#d autotestu mikroprocesora.
121 B(#d sumy kontrolnej 256 kB ROM (drugi bank 128 kB).
121 Wyst#pi(o nieoczekiwane przerwanie sprztowe.
131 B(#d testu portu kaset PC.
131 B(#d kompatybilno,ci rejestrw DMA (Direct Memory Access).
132 B(#d kompatybilno,ci rozszerzonych rejestrw DMA.
133 B(#d weryfikacji operacji logicznych DMA.
134 B(#d logiki wybierania DMA.
151 Uszkodzona bateria lub CMOS RAM.
152 Uszkodzony zegar czasu rzeczywistego lub CMOS RAM.
160 Nie rozpoznane ID p(yty g(wnej PS/2.
cd. na nast!pnej stronie
B(dy p(yty g(wnej
161 Pusta konfiguracja CMOS (roz(adowana bateria).
162 B(#d sumy kontrolnej CMOS lub nieprawid(owe ID karty rozszerze%.
163 B(#d pamici CMOS; nie ustawiona data i czas (zegar si nie uaktualnia).
164 B(#d wielko,ci pamici; ustawienia CMOS nie zgadzaj# si z ilo,ci# pamici.
165 Nieprawid(owe ID karty rozszerze% MCA komputerw PS/2 i pamici CMOS.
166 Karta rozszerze% MCA komputerw PS/2 przekroczy(a dozwolony czas oczekiwania
(karta zajta).
167 Zegar CMOS komputerw PS/2 nie uaktualnia si.
168 B(#d konfiguracji CMOS (koprocesor matematyczny).
169 Niezgodna konfiguracja karty procesora z informacj# p(yty g(wnej.
Uruchom program konfiguracyjny.
170 Konflikt programu konfiguruj#cego ASCII.
170 Komputer PC Convertible; LCD nie jest u)ywany podczas u,pienia.
171 B(#d przenoszenia bitw w bajcie adresu wy(#czenia pamici CMOS.
171 Komputer PC Convertible; b(#d sumy kontrolnej bazowych 128 kB RAM.
172 B(#d przenoszenia bitw w bajcie diagnostycznym NYRAM.
172 Komputer PC Convertible; podczas w(#czenia u,pienia pracowa( dysk.
173 B(dna suma kontrolna CMOS/NYRAM.
173 Komputer PC Convertible; b(#d weryfikacji zegara czasu rzeczywistego.
174 B(dna konfiguracja.
lxx
174 Komputer PC Convertible zmieniona konfiguracja LCD.
175 Uszkodzony EEPROM CRC # l.
175 Komputer PC Convertible b(#d zastpczego trybu LCD.
176 Oczywiste, nieuprawnione przerbki sprztu.
177 Nieprawid(owa CRC PAP (Privileged-Access Password).
177 Nieprawid(owy EEPROM.
178 Nieprawid(owy EEPROM.
179 Przepe(niony log b(dw NYRAM.
180x B(#d adresu danych; jest numerem gniazda, ktre spowodowa(o b(#d.
181 Nieobs(ugiwana konfiguracja.
182 Zworka uprzywilejowanego dostpu (JMP2) nie znajduje si w pozycji zezwala
j#cej na zapis.
B(dy p(yty g(wnej
183 Aby uruchomi. programy systemowe, wymagany jest PAP.
183 Wymagany jest kod uprzywilejowanego dostpu.
184 B(dna suma kontrolna has(a przy w(#czaniu - usu% je.
184 Nieprawid(owe has(o przy w(#czaniu.
185 Nieprawid(owa sekwencja startowa.
186 B(#d sprztowy systemu zabezpieczania has(em.
187 B(#d numeru seryjnego.
188 Nieprawid(owa suma kontrolna CRC #2 EEPROM.
189 Zbyt wiele niepoprawnych prb podania has(a.
191 Niezdany test kontrolera 82385 pamici cache.
194 B(#d pamici p(yty g(wnej.
199 Wybrana przez u)ytkownika lista zainstalowanych urz#dze% nie jest prawid(owa.
B(dy pamici (RAM)
20X B(#d pamici.
201 B(#d pamici; mo)e by. pokazane umiejscowienie b(du.
202 B(#d adresowania pamici; linie 00-15.
203 B(#d adresowania pamici; linie 16-29 (ISA) lub 16-31 (MCA).
204 Z powodu b(du zmieniono obszar pamici; uruchom jeszcze raz program
diagnostyczny.
205 B(#d podstawowych 128 kB pamici; zmieniono obszar pamici.
207 Uszkodzenie ROM.
210 B(#d parzysto,ci pamici p(yty g(wnej.
211 Uszkodzenie bazowych 64 kB pamici p(yty g(wnej komputera PS/2.
212 Jednostka nadzoruj#ca przekroczy(a czas oczekiwania (informacja poprzez
przerwanie NMI).
213 Przekroczony czas rozdzielania zasobw szyny DMA (informacja poprzez
lxx
2xx
przerwanie NMI).
215 Pami. PS/2; b(#d podstawowych 64 kB na SIP 2.
216 Pami. PS/2; b(#d podstawowych 64 kB na SIP l.
221 Pami. PS/2; b(#d kopiowania ROM do RAM (cieniowanie ROM).
225 Pami. PS/2; nieprawid(owa szybko,. pamici na p(ycie g(wnej, nieobslugiwane
_________SIMM-y.
Tab
ela
22.7. cd. Kodv generowane przez POST oraz programy diagnostyczne IBM-
a
Kod Opis
2xx B(dy pamici (RAM)
230 Za/.biaj#ce si karty rozszerze% i pami. (rodzina 1.).
231 Zainstalowana pami. karty rozszerze% nie jest ci#g(a (rodzina 1 .).
231

Kontroler pamici rozszerzonej EMS 386 2/4-16 MB: uszkodzony 1. modu(
pamici.
235 Zablokowana linia danych w module pamici, mikroprocesorze lub p(ycie g(wnej.
241 Kontroler pamici rozszerzonej EMS 386 2/4-16 MB; uszkodzony 2. modu( pamici.
251 Kontroler pamici rozszerzonej EMS 386 2/4-16 MB; uszkodzony 3. modu( pamici.
3xx B(dy klawiatury
301 B(#d resetu klawiatury lub zablokowany klawisz (SS 301, gdzie SS jest kodem
klawisza).
302 Klawiatura zablokowana przez u)ytkownika.
303

B(#d interfejsu przenosz#cego dane z klawiatury do systemu; uszkodzenie kontrolera
klawiatury.
304 B(#d klawiatury lub p(yty g(wnej; podwy)szona czstotliwo,. zegara klawiatury.
305

B(#d napicia sta(ego 5 V klawiatury; b(#d bezpiecznika klawiatury na p(ycie g(wnej
komputera PS/2.
306 Pod(#czono nieobs(ugiwan# klawiatur.
341 B(#d klawiatury.
342 Uszkodzony kabel klawiatury.
343 Uszkodzenie kabla lub diod LED na klawiaturze.
365 Uszkodzenie kabla lub diod LED na klawiaturze.
366 Uszkodzenie kabla (#cz#cego klawiatur z komputerem.
367 Uszkodzenie kabla lub diod LED na klawiaturze.
4xx

B(dy karty graficznej MDA na komputerach PS/2 B(dy portu rwnoleg(ego
p(yty g(wnej
401

Uszkodzenie pamici karty MDA, czstotliwo,ci sygna(u synchronizacji poziomej,
b(#d karty graficznej.
401 B(#d portu rwnoleg(ego komputera PS/2.
408 B(#d inicjacji ustawionych przez u)ytkownika parametrw wy,wietlania.
416 B(#d inicjacji ustawionych przez u)ytkownika parametrw wy,wietlania znakw.
424 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu 80 x 25.
432 B(#d portu rwnoleg(ego; karty graficznej MDA..





Opis
B(dy karty graficznej CGA
*501 Bl#dCRT.
501 Uszkodzenie pamici CGA, czstotliwo,ci sygna(u synchronizacji poziomej
lub bt#d karty graficznej.
503 Uszkodzenie kontrolera karty CGA.
508 B(#d inicjacji ustawionych przez u)ytkownika parametrw wy,wietlania.
516 B(#d inicjacji ustawionych przez u)ytkownika parametrw wy,wietlania znakw.
524 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu 80 * 25.
532 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu 40
x
25.
540 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu graficznego 320
x
200.
548 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu graficznego 640
x
200.
556 Niezdany test wybranego przez u)ytkownika pira ,wietlnego.
564 Niezdany test wybranego przez u)ytkownika stronicowania.
B(dy stacji dyskw lub jej kontrolera
601 B(dy POST stacji/kontrolera; b(#d kontrolera lub stacji dyskw.
602 Nieprawid(owy sektor startowy dysku.
603 Nieprawid(owa pojemno,. dyskietki.
604 Nie wykryto no,nika danych.
605 Zablokowana stacja dyskw.
606 Niezdany test weryfikacji dysku.
607 B(#d zabezpieczenia dysku przed zapisem.
608 B(#d komendy przesianej do stacji dyskw.
610 B(#d inicjacji dysku, z(a ,cie)ka zerowa.
611 B(#d przekroczenia czasu oczekiwania stacji dyskw.
612 B(#d uk(adw kontrolera (NEC).
613 B(#d DMA.
614 B(#d naruszenia granicy DMA.
615 B(#d taktowania indeksu stacji.
616 B(#d szybko,ci stacji.
621 B(#d wyszukiwania stacji.
622 B(#d CRC stacji dyskw.
623 B(#d nieodnalezienia sektora.
cd. na nast!pnej stronie
6xx
B(dy stacji dyskw lub jej kontrolera
624 B(#d znacznika adresu.
625 B(#d wyszukiwania uk(adw kontrolera (NEC).
626 B(#d porwnywania danych dyskowych.
627 B(#d zmiany dysku.
628 Dysk wyjty.
630 Wysoki wska0nik blokady: stacja A:.
631 Niski wska0nik blokady; stacja A:.
632 Wy(#czona blokada ,cie)ki zerowej: stacja A:.
633 W(#czona blokada ,cie)ki zerowej; stacja A:.
640 Wysoki wska0nik blokady; stacja A:.
641 Niski wska0nik blokady; stacja A:.
642 Wy(#czona blokada ,cie)ki zerowej; stacja B:.
643 W(#czona blokada ,cie)ki zerowej; stacja B:.
645 Brak pulsu indeksu.
646 Nie odnaleziono ,cie)ki zerowej w stacji dyskw.
647 Brak przej,. w odczytanej linii danych.
648 Niezdany test formatu.
649 B(dny typ no,nika danych w stacji.
650 B(#d prdko,ci stacji.
651 Nieudany format.
652 B(#d weryfikacji.
653 B(#d odczytu.
654 B(#d zapisu.
655 B(#d kontrolera.
656 Uszkodzenie stacji dyskw.
657 Dyskietka zabezpieczona przed zapisem.
657 Zmiana zabezpieczenia przed zmian# linii danych.
659 Odbezpieczono blokad przed zapisem.
660 Nie zmieniono pozycji zabezpieczenia przed zmian# linii danych.

Tabela

22.7. cd. Kody generowane przez POST oraz programy diagnostyczne IBM-a

Kod Opis
7xx B(dy koprocesora matematycznego
701 B(#d inicjacji/istnienia koprocesora matematycznego.
702 Niezdany test b(dw wyj#tkw.
703 Niezdany test zaokr#glania.
704 Niezdany test 1. dzia(a% arytmetycznych.
705 Niezdany test 2. dzia(a% arytmetycznych.
706 Niezdany test 3. dzia(a% arytmetycznych (tylko 80387).
707 Niezdany test kombinacji.
708 Niezdany test wczytywania/zachowywania liczb ca(kowitych.
709 B(#d rwnowa)nych wyra)e%.
710 B(#d wyj#tkw (przerwanie).
711 B(#d stanu zachowawczego (FSAVE).
712 Niezdany test trybu protected.
713 Niezdany test specjalny (czu(o,ci na napicie/temperatur).
9xx B(dy kontrolera portu rwnoleg(ego drukarki
901 B(#d zamknicia rejestru danych kontrolera drukarki.
902 B(#d zamknicia rejestru sterowania kontrolera drukarki.
903 B(#d rejestru adresu dekodowania danych kontrolera drukarki.
904 B(#d adresu dekodowania danych kontrolera drukarki.
910 Bl#d linii statusu z(#cza zaptlaj#cego.
911 B(#d zaptlenia bitu 8. linii statusu.
912 B(#d zaptlenia bitu 7. linii statusu.
913 B(#d zaptlenia bitu 6. linii statusu.
914 B(#d zaptlenia bitu 5. linii statusu.
915 B(#d zaptlenia bitu 4. linii statusu.
916 B(#d zaptlenia przerwania z(#cza drukarki.
917 Nieoczekiwane przerwanie z(#cza drukarki.
92X B(#d cechy rejestru.
10xx B(dy alternatywnego kontrolera portu drukarki
1001 B(#d zamknicia rejestru danych kontrolera drukarki.
1002 B(#d zamknicia rejestru sterowania kontrolera drukarki.
cd. na nast!pnej stronie

B(dy alternatywnego kontrolera portu drukarki
1003 B(#d rejestru adresu dekodowania danych kontrolera drukarki.
1004 Bt#d adresu dekodowania danych kontrolera drukarki.
1010 Bt#d l i ni i statusu z(#cza zaptlaj#cego.
1011 B(#d zaptlenia bit u 8. l i ni i statusu.
1012 B(#d zaptlenia bit u 7. l i ni i statusu.
1013 B(#d zaptlenia bitu 6. l inii statusu.
1014 B(#d zaptlenia bit u 5. l i ni i statusu.
1015 B(#d zaptlenia bit u 4. l i ni i statusu.
1016 B(#d zaptlenia przerwania z(#cza drukarki.
1017 Nieoczekiwane przerwanie z(#cza drukarki.
102X B(#d cechy rejestru.
B(dy podstawowej komunikacji asynchronicznej (port szeregowy COM1:)
1101 B(#d uk(adu 16450/16550: b(#d portu szeregowego A.
1102 B(#d sprz)enia wybranego przez kart.
11-02 Niezdany test modemu wewntrznego komputerw PC Convertible.
1103 Niezdany test rejestru portu 102h.
1103 Niezdany test l. wystpowania sygna(u linii wewntrznego modemu komputera
PC Convertible.
1104 Niezdany test 2. wystpowania sygna(u linii wewntrznego modemu komputera
PC Convertible.
1106 Opcja szeregowa nie mo)e zosta. u,piona.
1107 B(#d kabla.
1108 B(#d komunikatu przerwania 3. (IRQ).
1109 B(#d komunikatu przerwania 4. (IRQ).
1110 B(#d rejestru uk(adu 16450/16550.
1111 Niezdany wewntrzny test linii kontrolnej uk(adu 16450/16550 modemu.
1112 Niezdany zewntrzny test linii kontrolnej uk(adu 16450/16550 modemu.
11 13 B(#d transmisji uk(adu 16450/16550.
1114 B(#d odbierania uk(adu 16450/16550.
1115 B(#d odbierania uk(adu 16450/16550: odebrane dane nie pokrywaj# si zdanymi
wys(anymi.
1116 B(#d funkcji przerwania uk(adu 16450/16550.
B(dy podstawowej komunikacji asynchronicznej (port szeregowy COM1:)
1117 Niezdany test wsp(czynnika bodw uk(adu 16450/16550.
1118 Niezdany test odbioru danych zewntrznych uk(adu 16450/16550.
1119 Uszkodzony bufor FIFO (first-in flrst-ouf) uk(adu 16450/16550.
1120 B(#d rejestru w(#czania przerwa%; nie mog# zosta. ustawione wszystkie bity.
1121 B(#d rejestru w(#czania przerwa%: nie mog# zosta. zresetowane wszystkie bity.
1122 Przerwanie w toku: zawieszone.
1123 Rejestr przerwania ID; zawieszony.
1124 B(#d rejestru kontroli modemu: nie mog# zosta. ustawione wszystkie bity.
1125 B(#d rejestru kontroli modemu; nie mog# zosta. zresetowane wszystkie bity.
1126 B(#d rejestru statusu modemu; nie mog# zosta. ustawione wszystkie bity.
1127 B(#d rejestru statusu modemu; nie mog# zosta. zresetowane wszystkie bity.
1128 B(#d ID przerwania.
1129 B(#d braku mo)liwo,ci wymuszenia przed(u)enia aktualnego dzia(ania.
1130 Brak przerwania statusu modemu.
1131 Nieprawid(owy tok przerwania.
1132 Brak gotowych danych.
1133 Brak dostpnego przerwania danych.
1134 Brak dostpnego przerwania podtrzymania transmisji.
1135 Brak przerwa%.
1136 Nie otrzymano przerwania statusu linii sinusoidalnej.
1137 Brak dostpnych otrzymanych danych.
1138 Rejestr podtrzymuj#cy przesy(anie danych nie jest pusty.
1139 Brak przerwania statusu modemu.
1140 Rejestr podtrzymuj#cy przesy(anie danych nie jest pusty.
1141 Brak przerwa%.
1142 Brak przerwania 4.
1143 Brak przerwania 3.
1144 Brak przes(anych danych.
1145 B(#d maksymalnej ilo,ci bodw.
1146 B(#d minimalnej ilo,ci bodw.

B(dy podstawowej komunikacji asynchronicznej (port szeregowy COM1:)
1148 Bt#d przekroczenia czasu oczekiwania.
1149 Powrci(y nieprawid(owe dane.
1150 B(#d rejestru statusu modemu.
1151 Brak gotowo,ci danych oraz delty gotowych ustawie% danych.
1152 Brak gotowo,ci ustawie% danych.
1153 Brak gotowo,ci ustawie% delty danych.
1154 Rejestry statusu modemu niejasne.
1155 Brak sygna(u czysto,ci do wysiania (CTS) oraz sygna(u delta czysto,. do wys(ania.
1156 Brak sygna(u czysto,ci do wys(ania (CTS).
1157 Brak sygna(u delta czysto,. do wys(ania.
12xx B(dy alternatywnej komunikacji asynchronicznej
(porty szeregowe COM2:, COM3: oraz COM4:)
1201 B(#d uk(adu 16450/16550.
1202 B(#d sprz)enia wybranego przez kart.
1203 Niezdany test rejestru portu 102h.
1206 Opcja szeregowa nie mo)e zosta. u,piona.
1207 B l#d kabla.
1208 B(#d komunikatu przerwania 3. (IRQ).
1209 B(#d komunikatu przerwania 4. (IRQ).
1210 B(#d rejestru uk(adu 16450/16550.
1211 Niezdany wewntrzny test linii kontrolnej uk(adu 16450/16550 modemu.
1212 Niezdany zewntrzny test linii kontrolnej uk(adu 16450/16550 modemu.
1213 B(#d transmisji uk(adu 16450/16550.
1214 B(#d odbierania uk(adu 16450/16550.
1215 B(#d odbierania uk(adu 16450/16550: odebrane dane nie pokrywaj# si z danymi wys(anymi.
1216 B(#d funkcji przerwania uk(adu 16450/16550.
1217 Niezdany test wsp(czynnika bodw uk(adu 16450/16550.
1218 Niezdany test odbioru danych zewntrznych uk(adu 16450/16550.
1219 Uszkodzony bufor FIFO (first-in ftrst-out) uk(adu 16450/16550.
1220 B(#d rejestru w(#czania przerwa%; wszystkie bity nie mog# zosta. ustawione.
1221 B(#d rejestru w(#czania przerwa%; wszystkie bity nie mog# zosta. zresetowane.
12xx B(dy alternatywnej komunikacji asynchronicznej
(porty szeregowe COM2:, COM3: oraz COM4:)
1222 Przerwanie w toku; zawieszone.
1223 Rejestr przerwania ID; zawieszony.
1224 B(#d rejestru kontroli modemu: wszystkie bity nie mog# zosta. ustawione.
1225 B(#d rejestru kontroli modemu; wszystkie bity nie mog# zosta. zresetowane.
1226 B(#d rejestru statusu modemu: wszystkie bity nie mog# zosta. ustawione.
1227 B(#d rejestru statusu modemu; wszystkie bity nie mog# zosta. zresetowane.
1228 B(#d ID przerwania.
1229 B(#d braku mo)liwo,ci wymuszenia przed(u)enia aktualnego dzia(ania.
1230 Brak przerwania statusu modemu.
1231 Nieprawid(owy tok przerwania.
1232 Brak gotowych danych.
1233 Brak dostpnego przerwania danych.
1234 Brak dostpnego przerwania podtrzymania transmisji.
1235 Brak przerwa%.
1236 Nie otrzymano sinusa statusu przerwa%.
1237 Brak dostpnych otrzymanych danych.
1238 Rejestr podtrzymuj#cy przesy(anie danych nie jest pusty.
1239 Brak przerwania statusu modemu.
1240 Rejestr podtrzymuj#cy przesy(anie danych nie jest pusty.
1241 Brak przerwa%.
1242 Brak przerwania 4.
1243 Brak przerwania 3.
1244 Brak przes(anych danych.
1245 B(#d maksymalnej ilo,ci bodw.
1246 B(#d minimalnej ilo,ci bodw.
1248 B(#d przekroczenia czasu oczekiwania.
1249 Powrci(y nieprawid(owe dane.
1250 B(#d rejestru statusu modemu.
1251 Brak gotowych ustawie% danych oraz delty gotowych ustawie% danych.
1252 Brak gotowych ustawie% danych.
B(dy alternatywnej komunikacji asynchronicznej
(porty szeregowe COM2:. COM3: oraz COM4:)
1253 Brak gotowych ustawie% delta dane.
1254 Rejestry statusu modemu niejasne.
1255 Brak sygna(u Clear To Send (CTS) oraz sygna(u delta Clear To Send (CTS).
1256 Brak sygna(u jasne do wys(ania (CTS).
1257 Brak sygna(u delta jasne do wysiania (CTS).
B(dy kontrolera portu gier
1301 Niezdany test kontrolera portu gier.
1302 Niezdany test joysticka.
B(dy dysku sta(ego ST-506/412 oraz jego kontrolera
1701 Generalny b(#d testw POST dysku sta(ego.
1702 B(#d przekroczenia czasu oczekiwania dysku/kontrolera.
1703 B(#d wyszukiwania dysku.
1704 Uszkodzenie kontrolera.
1705 B(#d nieodnalezienia sektora na dysku.
1.706 B(#d zapisu.
1707 B(dna ,cie)ka zerowa na dysku.
1708 B(#d wyboru g(owicy.
1709 B(#d korekcji b(dw (ECC).
1710 Przepe(nienie buforu sektora.
1711 Nieprawid(owy znacznik adresu.
1712 Niezdane wewntrzne testy diagnostyczne kontrolera.
1713 B(#d porwnywania danych.
1714 Urz#dzenie ni e jest gotowe.
1715 Nieprawid(owy wska0nik ,cie)ki zerowej.
1716 B(#d diagnostyki cylindra.
1717 B(#d odczytu no,nika.
1718 B(#d typu dysku twardego.
1720 Nieprawid(owa diagnostyka cylindra.
1726 B(#d porwnywania danych.
1730 B(#d kontrolera.
1731 B(#d kontrolera.
B(dy dysku sta(ego ST-506/412 oraz jego kontrolera
1732 B(#d kontrolera.
1733 Niezdefiniowany b(#d zwrcony przez BIOS.
1735 B(#d nieprawid(owego polecenia.
1736 B(#d poprawionych danych.
1737 B(#d nieprawid(owej ,cie)ki.
1738 B(#d nieprawid(owego sektora.
1739 B(#d nieprawid(owej inicjacji.
1740 B(#d nieprawid(owej detekcji.
1750 B(#d weryfikacji.
1751 B(#d odczytu.
1752 B(#d zapisu.
1753 Niezdany test losowego odczytu.
1754 Niezdany test wyszukiwania.
1755 Uszkodzenie kontrolera.
1756 Niezdany test korekcji b(dw (ECC) kontrolera.
1757 B(#d wyboru g(owicy poprzez kontroler.
1780 B(#d wyszukiwania; dysk 0.
1781 B(#d wyszukiwania; dysk 1.
1782 Niezdany test kontrolera.
1790 B(#d odczytu diagnozowanego cylindra: dysk 0.
1791 B(#d odczytu diagnozowanego cylindra; dysk 1.
B(dy kart graficznych EGA oraz VGA
2401 Niezdany test karty graficznej.
2402 B(#d wy,wietlania karty.
2408 Niezdany test wybranego przez u)ytkownika trybu wy,wietlania.
2409 B(#d wy,wietlania obrazu.
2410 Uszkodzenie karty graficznej: uszkodzenie portu karty graficznej.
2416 Niezdany test ustawionych przez u)ytkownika parametrw wy,wietlania znakw.
2424 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu 80 x 25.
2432 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu 40 * 25.
B(dy kart graficznych EGA oraz VGA
2440 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu graficznego 320 x 200.
2448 B(#d inicjacji ustawionego przez u)ytkownika trybu graficznego 640 x 200.
2456 Niezdany test wybranego przez u)ytkownika pira ,wietlnego.
2464 Niezdany test wybranego przez u)ytkownika stronicowania.
B(dy alternatywnej karty graficznej EGA
B(dy kontrolera XT lub AT/370 370-M (pami.) oraz 370-P (procesor)
B(dy kontrolera XT lub AT/370 3277-EM (emulacja)
B(dy kontrolera emulacji 3278/79 lub kontrolera po(#czenia 3270
B(dy koloru/grafiki drukarek
B(dy nadrzdnej karty sieciowej PC
3001 Niezdany test procesora.
3002 Nieprawid(owa suma kontrolna ROM.
3003 Niezdany test ID PROM jednostki.
3004 Niezdany test pamici RAM.
3005 Niezdany test kontrolera interfejsu hosta.
3006 Niezdany test [p/m] 12V.
3007 Niezdany test cyfrowej ptli zwrotnej.
3008 Host wykry( b(#d kontrolera interfejsu hosta.
3009 Brak synchronizacji i bitu Go.
3010 Zdany test interfejsu kontrolera hosta i brak bitu Go.
30! l Bit Go bez polecenia 41.
3012 Brak karty.
3013 B(#d cyfrowy; sygna( nie dochodzi.
3015 B(#d analogowy.
3041 B(dny sygna( no,ny; nie tej karty.
B(dy podrzdnej karty sieciowej PC
3105 Niezdany test kontrolera interfejsu hosta.
3106 Niezdany test [p/m] 12V.
3107 Niezdany test cyfrowej ptli zwrotnej.
3108 Host wykry( b(#d kontrolera interfejsu hosta.
3109 Brak synchronizacji i bitu Go.
3110 Zdany test interfejsu kontrolera hosta i brak bitu Go.
3111 Bit Go bez polecenia 41.
3112 Brak karty.
3113 B(#d cyfrowy; sygna( nie dochodzi.
3115 B(#d analogowy.
3141 B(dny sygna( no,ny; nie tej karty.
3142 B(dny sygna( no,ny; tej karty.
32xx B(dy karty graficznej 3270 PC oraz AT DPSA (AT Display and Programmed.
Symbols Adapter)
B(dy niewielkich drukarek
B(dy EDSEA (Enhanced Display Station Emulation Adapter)
B(dy kontrolera GPIB (General Purpose Interface Bus)
B(dy kontrolera SCSI na p(ycie g(wnej
38xx B(dy kontrolera przyjmowania danych
39xx B(dy karty graficznej PGA (Professional Graphics Adapter)________
44xx B(dy jednostki do(#cze% kart graficznych 5278 oraz b(dy karty graficznej
5278
B(dy kontrolera interfejsu IEEE (IEEE-488)
46xx B(dy kontrolera czasu rzeczywistego koprocesora ARTIC
(A Real-Time Interface Coprocessor) (Multiport/2)
B(dy modemu wewntrznego
B(dy alternatywnego modemu wewntrznego
Programy diagnostyczne oglnego u&ytku
Istnieje du)a ilo,. oprogramowania diagnostycznego dla komputerw zgodnych z PC.
Dostpne s# wyspecjalizowane programy testuj#ce pami., stacje dyskw, dyski twarde.
karty graficzne, a tak)e wikszo,. innych obszarw komputera. Pomimo i) niektre z nich
mog(yby stanowi. zasadnicz# cz,. jakiegokolwiek zbioru narzdzi, wikszo,. okazuje si
jednak nie spe(nia. wymaga% stawianych przez ludzi profesjonalnie rozwi#zuj#cych
problemy. Wiele produktw ukierunkowanych bardziej na wygod u)ytkowania zostaje
pozbawionych dok(adno,ci, opcji oraz mo)liwo,ci wymaganych przez bieg(ych tech-
nicznie ludzi, my,l#cych powa)nie o usuwaniu b(dw. Wikszo,. z lepszych programw
diagnostycznych obecnych na rynku posiada wiele opcji podobnych do oferowanych
przez oprogramowanie diagnostyczne firmy IBM. S# one najcz,ciej bardziej pomocne w
ustaleniu, gdzie tkwi problem nkaj#cy komputer, szczeglnie je,li chodzi o komputery
kompatybilne z IBM. Czsto s# do nich do(#czane lub te) dostpne za dodatkow# op(at#
z(#cza zaptlaj#ce, pod(#czane do portu szeregowego lub rwnoleg(ego. Urz#dzenia te s#
niezbdne do przetestowania tych portw. (IBM zawsze pobiera za nie dodatkow# op(at.)
Wiele z tych programw mo)e dzia(a. w trybie automatycznym, umo)liwiaj#cym uru-
chomienie z linii komend serii testw bez dodatkowych interwencji operatora. Mo)esz
wwczas ustawi. seri automatycznie uruchamianych testw, ktre mog# by. szczeglnie
u)yteczne przy docieraniu" komputera lub wykona. te same testy na wielu komputerach.
Zanim u)yjesz komercyjnego programu diagnostycznego w celu poradzenia sobie z
problemem, przyjrzyj si swemu systemowi operacyjnemu. Wikszo,. dzisiejszych
systemw operacyjnych jest w stanie wykona. niektre spo,rd testw
diagnostycznych rwnie dobrze jak specjalistyczne oprogramowanie. By. mo)e uda Ci
si zaoszczdzi. troch czasu i pienidzy. Programy diagnostyczne bazuj#ce na systemie
operacyjnym zosta(y opisane w rozdziale 23. Oprogramowanie systemowe,
rozwi#zywanie problemw".
Niestety, nie ma wyr)niaj#cego si lidera na rynku oprogramowania diagnostycznego.
Ka)dy z prezentowanych tu programw diagnostycznych posiada unikatowe mo)liwo,ci.
W rezultacie nie istnieje program w ca(o,ci lepszy od wszystkich innych. Zanim
zdecydujesz si, ktry z programw (o ile taki w ogle jest) masz ochot do(#czy. do
swego arsena(u, sprawd0, czy posiada on niezbdne Tobie mo)liwo,ci.

AMIDiag

AMI (American Megatrends) wyprodukowa( obecnie najbardziej popularne na rynku
uk(ady BIOS. BlOS-y AMI mo)na odnale0. w wikszo,ci nowo wyprodukowanych
komputerw zgodnych z IBM. Je,li widzia(e, ju) AMIBIOS, wiesz, )e wikszo,. jego
wersji posiada wbudowany program diagnostyczny. Niewielu natomiast ludzi wie, )e
sprzedawane przez t firm oprogramowanie diagnostyczne jest rozszerzon#, dyskow#
wersj# AMIDiag posiada wiele opcji oraz dodatkowych mo)liwo,ci, ktrych nie ma
uproszczona wersja zawarta w ROM-ie. AMIDiag jest pe(nowarto,ciowym programem
diagnostycznym oglnego u)ytku, zaprojektowanym do wsp(dzia(ania ze
wszystkimi komputerami kompatybilnymi z IBM, a nie tylko z posiadaj#cymi BIOS tej
samej firmy.
Na stronie domowej AMI w Internecie znajduje si udostpniona do zgrywania wersja
demonstracyjna programu AMIDiag:
http://www.megatrends.com
Checkit Pro
Checkit firmy Touchstone Software Corporation oferuje ogromne mo)liwo,ci testowa-
nia, (#cznie z testami procesora, pamici podstawowej, pamici rozszerzonej EMS oraz
XMS, dyskw twardych, stacji dyskw, a tak)e karty graficznej i monitora (wraz ze
zgodnymi ze standardem VESA kartami graficznymi i monitorami, myszami oraz kla-
wiaturami). Program Checkit jest dostpny w wielu wersjach - najbardziej kompleksowo
badaj#c# sprzt jest wersja Checkit Pro Deluxe. Checkit Pro Analyst dla Windows
przeprowadza diagnostyk bazuj#c# na tym systemie. Checkit Plus, do(#czany przez
niektre firmy do sprzedawanych komputerw, jest okrojon# wersj# programu.
Checkit Deluxe nie posiada wprawdzie rozbudowanych testw prdko,ci komputera, w
zamian jednak oferuje szczeg(owe informacje o Twoim komputerze, jak na przyk(ad:
ca(kowit# ilo,. pamici, typ i pojemno,. dysku twardego, aktualn# alokacj pamici
(tak)e przydzia( pamici wy)szej), dostpne i przydzielone IRQ, prdko,. mode-
mu/faxmodemu, a tak)e wiele innych przydatnych przy rozwi#zywaniu problemw
sprztowych testw. Checkit Pro Deluxe zawiera modu( umo)liwiaj#cy edycj automatycz-
nie otwieranych plikw konfiguracyjnych CONFIG.SYS oraz AUTOEXEC.BAT. Je,li
u)ywasz systemu Windows, Checkit Pro umo)liwi Ci prost# edycj plikw konfigura-
cyjnych SYSTEM.INI oraz WIN.INI.
Niektre spo,rd mo)liwo,ci Checkit Pro nie maj# swego odpowiednika w innych pro-
gramach diagnostycznych (na przyk(ad mo)liwo,. testowania ustawie% modemu/faxu).
Pomimo to Checkit Pro nie posiada kilku wa)nych opcji, jak na przyk(ad (atwej w ob-
s(udze listy wolnych kana(w DMA, kluczowej przy instalowaniu karty d0wikowej
czy te) innych urz#dze%.
Aby uzyska. dodatkowe informacje o programie, sprawd0 jego stron WWW:
http://www.checkit.com/products/index.htm.products.htm
Microscope
Microscone firmy Micro 2000 jest rozbudowanym programem diagnostycznym oglnego
u)ytku dla komputerw zgodnych z IBM. Program ten posiada wiele mo)liwo,., i cech
mog#cych by. bardzo u)ytecznymi przy diagnostyce i rozwi#zywaniu problemw ze
sprztem. Pakiet Microscope jest jednym z nielicznych pakietw diagnostycznych
zorientowanych na komputery PS/2. Microscope pomo)e Ci nie tylko w
rozwi#zywaniu problemw z komputerami PS/2, ale tak)e wykona operacje, ktrych
nie jest w stanie wykona. nawet zaawansowane oprogramowanie diagnostyczne
IBM. Na przyk(ad jest w stanie sformatowa. zgodne z przemys(owym standardem
dyski twarde ESDI, pod(#czone do kontrolera ESDI IBM PS/2. Gdy pod(#czysz dysk
ESDI do kontrolera ESDI firmy IBM. BIOS kontrolera zapyta dysk o jego pojemno,.
i uszkodzi map informacji. IBM najwyra0niej stworzy( w(asny standard zapisu tych
informacji na dyskach; je,li kontroler nie jest w stanie ich przeczyta., nie mo)esz
ani ustawi. dysku, ani sformatowa. go za pomoc# dyskietki Reference Disk"
dostarczanej wraz z komputerami PS/2.
Pomimo i) IBM zamontowa( w komputerach PS/2 kontroler dyskw ESDI, nie uda Ci
si zmusi. do wsp(pracy z nim wszystkich dyskw ESDI. Niektrzy spo,rd
producentw dyskw stworzyli specjalne wersje ich urz#dze%, zawieraj#ce informacje
w wymaganym miejscu i dzia(aj#ce z komputerami PS/2. Innym sposobem
ominicia problemu jest u)ycie innego kontrolera ESDI zamiast kontrolera IBM, co
umo)liwi Ci u)ytkowanie napdw ESDI zarwno zgodnych ze standardem
fabrycznym, jak i ze standardem IBM. Wad# tej metody jest utrata mo)liwo,ci
u)ywania programu formatuj#cego z dyskietki Reference Disk", poniewa) dzia(a on
wy(#cznie z kontrolerem IBM. Microscope przezwyci)a wikszo,. z tych
problemw, poniewa) jest w stanie sformatowa. zgodne ze standardem fabrycznym
dyski ESDI na kontrolerze ESDI IBM, dziki czemu przy dodawaniu dyskw do
Twojego komputera nie musisz ju) kupowa. dodatkowego kontrolera czy te)
specjalnego dysku.
Mjcroscope potrafi rwnie) sprawdza. przerwania sprztowe oraz porty I/O i robi to
lepiej ni) wikszo,. podobnego mu oprogramowania. Dziki temu mo)esz dok(adnie
zidentyfikowa. przerwanie lub port I/O u)ywane przez ka)de urz#dzenie czy te) kart
rozszerze% -jest to cenna w(a,ciwo,. przy rozwi#zywaniu konfliktw pomidzy
poszczeglnymi elementami Twojego komputera. Niektre ze zorientowanych na
wygod u)ytkowania programw diagnostycznych posiadaj# t opcj, ale uzyskiwane
dziki niej informacje mog# by. ra)#co nieprawdziwe, czsto te) zdarza si, )e
cz,. zainstalowanych w Twoim komputerze urz#dze% zostanie pominita.
Microscope obchodzi DOS i BIOS. Poniewa) program ten ma swj w(asny system
operacyjny i przeprowadzane przez niego testy, gdy tylko jest to potrzebne, omijaj#
BIOS zawarty w ROM-ie, jest on w stanie wykry. nawet zazwyczaj niewidoczne
elementy komputera. Z tego powodu program ten jest szczeglnie przydatny dla
technikw pracuj#cych w ,rodowisku innym ni) DOS, na przyk(ad UNIX lub
serwer plikw Novella. Je,li zale)y Ci na wygodzie, mo)esz zainstalowa. Microscope
na twardym dysku i uruchamia. go z poziomu DOS-u.
Dodatkowo, Micro 2000 oferuje doskona(# telefoniczn# pomoc techniczn#. Jej
operatorzy robi# du)o wicej, ni) tylko wyja,niaj#, jak u)ywa. oprogramowania -
naprawd staraj# si pomc Ci przezwyci)y. problem. Te informacje poparte s#
dobr# dokumentacj#, a tak)e kontekstow# pomoc# wbudowan# w program, dziki
czemu w wielu przypadkach nawet nie musisz zagl#da. do instrukcji u)ytkowania.
Wicej o Microscope mo)esz dowiedzie. si pod adresem:
http://www.qdeck.com



Programy diagnostyczne Norton Utilities
Je,li we0miesz pod uwag, i) Norton Diagnostics (NDIAGS) jest cz,ci# Norton
Utilities, natomiast Norton Utilities jest niezbdn# kolekcj# programw
narzdziowych zabezpieczaj#cych dane systemowe, pomagaj#cych rozwi#zywa.
problemy, testuj#cych oraz naprawiaj#cych, stwierdzisz, )e NDIAGS jest
najprawdopodobniej jednym z najwarto,ciowszych programw diagnostycznych.
Je,li posiadasz ju) wcze,niejsz# ni) 8.0 wersj Norton Utilities, uaktualnij j#.
Istnieje rwnie) wersja zaprojektowana dla systemu Windows 95. Je,li jeszcze nie
posiadasz Norton Utilities, powiniene, rozwa)y. jego kupno, nie tylko dla
NDIAGS, ale tak)e dla innych, wchodz#cych w sk(ad pakietu programw
u)ytkowych, jak Speedisk, Disk Doctor oraz Calibrate. Te trzy programy
reprezentuj# najlepsze technologie w programowym naprawianiu b(dw twardego
dysku oraz jego diagnostyce. Dziki programowi SYSINFO, rwnie) wchodz#cemu
w sk(ad Norton Utilities, mo)esz przeprowadzi. testy prdko,ci komputera rwnie
dobrze, jak jakimkolwiek innym rynkowym pakietem diagnostycznym.
NDIAGS oferuje niedostpne poprzednio w Norton Utilities mo)liwo,ci
diagnostyki, (#cznie z ca(o,ciow# informacj# o konfiguracji sprztowej komputera
czyli procesorze, systemowym BlOS-ie, koprocesorze, karcie graficznej, typie
klawiatury i myszy, typach dysku twardego i stacji dyskw, ilo,ci zainstalowanej
pamici ((#cznie z pamici# rozszerzon# EMS oraz XMS), typie szyny (ISA, EISA,
MCA) oraz ilo,ci portw szeregowych i rwnoleg(ych. Jak w )adnym innym
programie, w pude(ku z NDIAGS nie znajduje si sprztowe urz#dzenie do
testowania portw, lecz do(#czony jest kupon umo)liwiaj#cy jego darmowe
otrzymanie. Co ciekawe, program ten u)ywa z(#cza zaptlaj#-cego skonstruowanego
nieco inaczej ni) najcz,ciej stosowane rozwi#zania. R)nice w budowie
umo)liwiaj# dokonanie kilku dodatkowych testw. Na szcz,cie w dokumentacji
znajduje si schemat tego z(#cza, dziki czemu w razie potrzeby mo)esz wykona.
w(asne.
NDIAGS gruntownie testuje najwa)niejsze komponenty komputera oraz daje Ci
mo)liwo,. przetestowania tak)e tych mniej wa)nych, jak na przyk(ad diod
NumLock, CapsLock czy te) ScrollLock na Twojej klawiaturze. NDIAGS
wy,wietla rwnie) na monitorze obraz kontrolny, dziki ktremu mo)na
wycentrowa. obraz, testuje tak)e obraz na obecno,. wielu rodzajw zniekszta(ce%
mog#cych sygnalizowa. uszkodzenie monitora. Norton Utilities 8.0 jest dostpny
dla zarejestrowanych u)ytkownikw poprzednich wersji i mo)e by. kupiony za
cen poni)ej 100 dolarw.
W celu uzyskania informacji o wszystkich programach u)ytkowych firmy
Symantec zobacz:
http://www.symantec.com/region/reg_eu/product

PC Technician
PC Technician, produkowany przez Windsor Technologies, jest jednym z najstarsz\ch
na rynku programw diagnostycznych dla komputerw PC. Co za tym idzie, by( wielo-
krotnie zmieniany i stale uaktualniany, by nad#)y. za zmianami na rynku PC.
PC Technician jest pe(nym mo)liwo,ci, solidnym oprogramowaniem testuj#cym sprzt
oraz dobrym narzdziem przy rozwi#zywaniu zwi#zanych ze sprztem problemw. Jak i
wiele innych, bardziej czu(ych programw, PC Technician posiada swj w(asny system
operacyjny, izoluj#cy go od problemw wywo(ywanych przez konflikty oprogramowa-
nia. Program ten jest napisany w assemblerze i posiada bezpo,redni dostp do sprztu
testowanego komputera. Do programu do(#czane s# tak)e wszystkie z(#cza zaptlaj#ce
wymagane do testowania portw rwnoleg(ych i szeregowych komputera.
PC Technician d(ugo by( faworytem firm serwisowych wyposa)aj#cych swych techni-
kw w(a,nie w niego, jako u)yteczn# pomoc przy rozwi#zywaniu problemw. Program
ten, co prawda, zosta( przeznaczony dla profesjonalnych technikw serwisu, jednak)e
jest on prosty w u)ytkowaniu nawet dla amatora. W dodatku PC Technician kosztuje
sporo mniej od wielu innych programw jego klasy.
Firm Windsor Technologies mo)esz odnale0. w Internecie pod adresem:
http://www.windsortech.com/
QAPlus/FE
QAPIus/FE jest jednym z najbardziej zaawansowanych i solidnych programw diagno-
stycznych spo,rd tych, ktre mo)esz kupi. dla komputerw opartych na procesorach
386, 486 lub Pentium, (#cznie z PS/2. Dokonywane przez niego testy s# niezwykle do-
k(adne, a wykorzystuj#cy menu interfejs pozwala na ich wygodne u)ytkowanie nawet
dla kogo, niezbyt dobrze obeznanego z programami diagnostycznymi dla komputerw
domowych. QAPlus/FE posiada rwnie) niektre z najbardziej precyzyjnych testw
szybko,ci komputera, dziki ktrym mo)esz si na przyk(ad dowiedzie., czy komputer,
ktry w(a,nie zamierzasz kupi., rzeczywi,cie jest a) o tyle szybszy od tego, ktry ju)
posiadasz. Wiksze znaczenie jednak ma to, )e QAPIus/FE dostarczany jest na dyskiet-
kach startowych 3" oraz 5C cala, ktre (bez wzgldu na to, czy Twj system operacyjny
to DOS, OS/2, Windows NT czy te) UNIX) mog# by. u)yte do uruchomienia komputera,
gdy problemy s# tak powa)ne, )e komputer nie jest ju) w stanie wykry. twardego
dysku. QAP!us/FE mo)esz zainstalowa. rwnie) na twardym dysku, je,li tylko u)ywasz
DOS-u 3.2 lub nowszego.
Wielu u)ytkownikw posiada ju) mniej rozbudowan# wersj tego programu nazywaj#c# si
QAPlus, zorientowan# na wygod ko%cowego u)ytkownika. Podstawowa wersja
QAPlus czsto jest do(#czana do sprzedawanych komputerw wielu firm. Co prawda,
prosty QAPlus nie jest z(ym programem, ale przy powa)niejszych b(dach wersja QAPlus; FE
jest du)o lepsza.
QAPlus/FE potrafi przetestowa. p(yt g(wn#, pami. RAM komputera (podstawow# i
rozszerzon#, zarwno EMS, jak i XMS), kart graficzn#, dysk twardy, stacje dyskw,
napd CD-ROM, mysz, klawiatur, drukark, a tak)e porty szeregowe i rwnoleg(e
(pakiet QAPlus/FE zawiera z(#cza zaptlaj#ce, wymagane do pe(nego przetestowania
tych portw). Program ten przedstawia rwnie) wyczerpuj#ce informacje o konfiguracji
komputera, (#cznie z list# zainstalowanych cz,ci, informacjami o procesorze oraz ca(-
kowitej ilo,ci pamici zainstalowanej w komputerze. Przedstawiane s# tak)e wszystkie
informacje o przerwaniach -jest to szczeglnie przydatne przy instalacji nowej karty
rozszerze% czy te) innego dodatku - oraz pe(en obraz zawartych w pamici sterownikw
urz#dze% i innych umieszczonych w niej programw (adowanych poprzez CONFIG.SYS i
AUTOEXEC.BAT, rwnie dobry zreszt#, jak wszystkie inne informacje o DOS-ie i
przydzieleniu pamici komputera.
QAPlus/FE zawiera rwnie) wiele innych narzdzi, adresowanych jednak bardziej do
profesjonalistw, ni) zwyk(ych u)ytkownikw komputera. Do tych specjalnych mo)li-
wo,ci nale)y edytor pamici CMOS, ktrego mo)na u)y. rwnie dobrze do zmiany
daty i czasu, jak i typu dysku twardego; informacje o wielko,ci zainstalowanej pamici,
jak i inne informacje zawarte w CMOS; debugger portu COM; narzdzie umo)liwiaj#ce
testowanie oraz formatowanie niskiego poziomu dysku twardego; narzdzie testuj#ce
stacj dyskw; edytor plikw konfiguracyjnych mog#cy zosta. u)yty do zmiany
AUTOEXEC.BAT lub CONFIG.SYS; a tak)e program nadzoruj#cy zdaln# komunikacj
komputerw, umo)liwiaj#cy ludziom z serwisu posiadaj#cym pe(ny pakiet kontrolny
zdaln# obs(ug Twojego komputera poprzez modem rwnie dobrze jak inne pliki tekstowe.
W przeciwie%stwie do niektrych programw diagnostycznych, QAPlus/FE potrafi wy-
konywa. testy burn-in, czyli takie, ktre zmuszaj# komputer do ci#g(ej, wyt)onej pracy
przez d(u)szy czas. Dziki testom burn-in mo)na stwierdzi., czy ktry, z elementw
komputera nie mg(by zawie,. w trakcie rzeczywistej pracy. Wielu ludzi u)ywa testw
burn-in zaraz po zakupie komputera oraz tu) przed up(ywem terminu gwarancji. Prawdziwe
testy burn-in trwaj# od 48 do 72 godzin, a czasem nawet d(u)ej. D(ugo,. przeprowadzanych
przez QAPlus/FE testw burn-in jest konfigurowana przez u)ytkownika poprzez wy-
branie liczby powtrek poszczeglnych testw.
Diagsoft mo)esz odnale0. w Internecie:
http://www.diagsoft.com/

Diagnostyka systemu operacyjnego
W wielu przypadkach zakup osobnego oprogramowania diagnostycznego nie musi by.
konieczny, gdy) Twj system operacyjny ju) posiada wszystkie potrzebne narzdzia.
Windows 95, 98 i NT zawieraj# bogat# kolekcj programw umo)liwiaj#cych przegl#danie,
monitorowanie i rozwi#zywanie problemw ze sprztem zainstalowanym w systemie. W
nastpnych sekcjach poznamy kilka z tych narzdzi i pe(nionych przez nie funkcji.
Microsoft Diagnostics (MSD)
Ms-DOS 6.x, Windows 3.1 oraz Windows for Workgroups - wszystkie posiadaj#
proste narzdzie o nazwie Microsoft Diagnostics (MSD). MSD to prosty program
dla DOS wy,wietlaj#cy informacje o sprzcie zainstalowanym w systemie.
Zaprojektowany w 1993 roku do wsp(pracy z tymi starszymi systemami operacyjnymi
nie potrafi jednak rozpozna. nowego, obecnie u)ywanego sprztu, na przyk(ad
procesorw Pentium.
Cho. MSD zyska( s(aw programu niew(a,ciwie rozpoznaj#cego pewne urz#dzenia,
na przyk(ad uk(ady UART portw szeregowych, oraz b(dnie podaj#cego
wykorzystanie przerwa%, to jest jednym z najlepszych programw podaj#cych
wykorzystanie grnego obszaru pamici - powszechnego 0rd(a konfliktw pomidzy
kartami rozszerze%. Jest tak)e ca(kiem u)yteczny przy sporz#dzaniu dokumentacji
wersji BIOS-u, Video-BIOS-u i innych sterownikw.
Program MSD znajduje si tak)e na instalacyjnej p(ytce CD Windows 95, cho.
jest w pewien sposb ukryty i nie jest automatycznie instalowany razem z systemem
operacyjnym. Mo)esz jednak skopiowa. ten program na twardy dysk i uruchomi.
go z linii polece% DOS. Precyzyjniejsze informacje uzyskasz jednak, je,li
najpierw zamkniesz Windows i uruchomisz komputer w trybie MS-DOS.
Mened&er urz$dze+ w Windows 95
Mened)er urz#dze% w Windows 95 jest o wiele bardziej u)ytecznym narzdziem do
inwentaryzacji sprztu ni) program MSD. Gdy w aplikacji System w Panelu
sterowania .klikniesz na zak(adce Mened)er urz#dze%, ujrzysz rozwijaln# list typw
urz#dze% zainstalowanych w systemie (rysunek 22.1.). Rozwinicie ka)dego typu
odkrywa informacje o sprzcie aktualnie zainstalowanym w systemie. Ka)da
pozycja posiada swj arkusz w(a,ciwo,ci umo)liwiaj#cy skonfigurowanie
urz#dzenia, przejrzenie wykorzystywanych zasobw oraz ewentualne zaktualizowanie
sterownika Po klikniciu na przycisku Wy,wietl wed(ug po(#cze% lista zostaje
posortowana wed(ug r)nych portw i interfejsw zawartych w komputerze.
Inn# ma(o znan# w(a,ciwo,ci# Mened)era urz#dze% jest mo)liwo,. dwukrotnego
kliknicia na ikonie Komputer, na grze listy, co prowadzi do okna dialogowego
w(a,ciwo,. komputera, pokazanego na rysunku 22.2. W tym oknie mo)esz
przejrze. przerwani; IRQ, porty I/O, kana(y DMA i adresy pamici wystpuj#ce w
systemie, a tak)e dowie dzie. si, jakie urz#dzenia z nich korzystaj#.
W przypadkach, kiedy mechanizm P(ug and Play nie radzi sobie z automatycznyrr
przydzieleniem zasobw, Mened)er urz#dze% staje si doskona(ym narzdziem
rozwi# zywania konfliktw sprztowych. Arkusz w(a,ciwo,ci ka)dego urz#dzenia
wy,wietli zasoby wykorzystywane przez to urz#dzenie i wskazuje, jakie inne
urz#dzenia ju) ko rzystaj# z tych zasobw.
Miernik zasobw w Windows 9x
Miernik zasobw uruchamia si jako ikona w obszarze powiadamiania paska zada%. T
aplikacja nieustannie monitoruje zasoby systemowe, u)ytkownika oraz GDI (graphic
device interface). Gdy za(adujesz wicej programw i otworzysz wicej okien, ikon
w obszarze powiadamiania staje si coraz mniejsza, wskazuj#c na kurczenie si dostp
nych zasobw.
Monitor systemu/Monitor wydajno.ci
Monitor systemu w Windows 9x oraz Monitor wydajno,ci w Windows NT pe(ni# podobne
funkcje. Oba programy ,ledz# okre,lone elementy wydajno,ci systemu i wy,wietlaj# je w
postaci graficznej, tak jak pokazano na rysunku 22.4. Domy,lnie, mo)esz zdecydowa. si na
wy,wietlanie r)nych statystyk odnosz#cych si do j#dra systemu mened)era pamici,
systemu plikw i innych podstawowych funkcji
Jednak oba programy s# rozbudowy walne. Zainstalowanie nowych aplikacji i us(ug
mo)e zaowocowa. dodaniem nowych rodzajw statystyk. Na przyk(ad zainstalowanie
klienta NetWare w systemie powoduje dodanie zestawu statystyk odnosz#cych si do
przychodz#cych i wychodz#cych danych generowanych przez tego klienta.
Informacje o systemie i Diagnostyka systemu
Program Informacje o systemie w Windows 98 jest doskona(ym dodatkiem do systemu
operacyjnego, dostarczaj#cym ogromnych ilo,ci szczeg(owych informacji o sprzcie i
oprogramowaniu zainstalowanym w komputerze, z powodzeniem rywalizuj#cym z innymi
programami tego typu (patrz rysunek 22.5). Podobnym, cho. wy,wietlaj#cym dane w
innym formacie programem jest Diagnostyka systemu w Windows NT.
Te programy pozwalaj# na zapisanie, wyeksportowanie lub wydrukowanie podawanych
informacji, dziki czemu przestaje by. problemem stworzenie pe(nej, bardzo szczeg(owej
dokumentacji konfiguracji Windows 98 lub Windows NT. Je,li z powodu awarii dysku
lub innego b(du musisz ponownie zainstalowa. system operacyjny, posiadanie takich
informacji mo)e znacznie upro,ci. ca(y proces.
Podgl$d zdarze+ w Windows NT
Podgl#d zdarze% to podstawowe narzdzie do prowadzenia zapisu komunikatw i zdarze%!
systemowych w Windows NT. Je,li tylko w pewnym obszarze - operacje systemowej
ochrona lub wykonywanie aplikacji - wyst#pi znacz#ce zdarzenie, jest zapisywane dol
jednego z trzech oddzielnych dziennikw.
Programy diagnozuj$ce dyski
Wszystkie programu diagnostyczne oglnego u)ytku potrafi# testowa. zarwno stacje
dyskw, jak i dyski twarde. Poniewa) jednak programy te ju) z za(o)enia przewidziane s#
do oglnego u)ytku, dokonywane przez nie testy dyskw nie zawsze s# tak drobiazgowe. jak
tylko jest to mo)liwe. Z tego powodu istnieje wiele programw przeznaczonych
wy(#cznie do diagnostyki i serwisowania dyskw. Poni)ej opisane s# niektre z najlep-
szych na rynku programw diagnozuj#cych dyski, opisane jest te), co poszczeglne
programy mog# dla Ciebie zrobi..
Drive Probe
Wiele programw na rynku testuje sprawno,. stacji dyskw za pomoc# dyskietki utworzonej
lub sformatowanej w testowanej stacji. Program u)ywaj#cy tej techniki nie jest w stanie
prawid(owo oceni. ustawie% stacji dyskw. Wymagana do tego jest dyskietka specjalnie
utworzona w przetestowanej i skalibrowanej stacji. Ten typ dyskietki mo)e s(u)y. jakc
dysk standardowy, wzgldem ktrego ocenia si kondycj stacji. Accurite, podstawow)
producent tych standardowych dyskw, pomaga wyznacza. fabryczne specyfikacje stacji
dyskw. Accurite produkuje obecnie trzy poni)sze typy standardowych dyskw, u)y-
wanych do testowania ustawie% oraz funkcji stacji dyskw:
+ Cyfrowy dysk diagnostyczny DDD (Digital Diagnostic Disk),
* Analogowy dysk ustawie% AAD (Analog Alignment Disk),
* Dysk diagnostyczny wysokiej gsto,ci HRD (High-Resohition Diagnostic Disk).
Wprowadzony w 1989 roku dysk HRD reprezentuje prze(om w testowaniu i ustawianiu
stacji dyskw. Dysk ten jest precyzyjny do 125 |um -jest to wystarczaj#ca dok(adno,., by
u)ywa. jej nie tylko do badania precyzji stacji dyskw, ale te) i do jej ustawiania.
Posiadaj#c oprogramowanie wykorzystuj#ce dysk HRD, mo)esz ustawi. stacj dyskw, nie
posiadaj#c specjalistycznych narzdzi lub oscyloskopu. Jedyne, czego wymaga program i
dysk HRD, to kompatybilny z IBM komputer, do ktrego pod(#cza si stacj. Produkt
ten znacz#co obni)a koszt ustawiania stacji oraz eliminuje wikszo,. problemw ze
specjalnym ekwipunkiem do testw.
Program Disk Prb firmy Accurite jest zaprojektowany do dzia(ania z dyskami HRD
(tak)e Accurite). Dziki wykorzystaniu dyskw HRD Drive Prb jest najdok(adniejszym
i maj#cym najwiksze mo)liwo,ci na rynku programem testuj#cym. Dopki inne
programy nie zaczn# wykorzystywa. mo)liwo,ci testowania otrzymywanych dziki
dyskom HRD, bd u)ywa( Drive Prb. Poniewa) oprogramowanie Drive Prb dzia(a
tak)e jako dysk .wiczebny ucz#cy korzystania z dyskw AAD i oscyloskopu, mo)esz
przesuwa. g(owic do wybranej ,cie)ki, wykonuj#c kontrolowane testy.
Disk Manager
Disk Manager firmy Ontrack jest obecnie najpe(niejszym i oferuj#cym najwiksze
mo)liwo,ci programem do testw i formatowania twardych dyskw. Program ten dzia(a z
praktycznie ka)dym twardym dyskiem i kontrolerem na rynku, (#cznie z nowszymi
typami dyskw SCSI oraz IDE.
Disk Manager uzyska( nieszcz,liwe przezwisko zniekszta(cacz dyskw",
poniewa) jego wcze,niejsze wersje obfitowa(y w b(dy i nie-kompatybilno,ci z
komputerami. Pomimo i) te problemy dawno zosta(y ju) usunite, niektrzy z
technikw nadal nie chc# go u)ywa.. W ka)dym razie obecnie na rynku stacji IDE i
SCSI zapotrzebowanie na tego rodzaju oprogramowanie jest ograniczone.
Disk Manager umo)liwia zarwno testy dyskw twardych, jak i ich kontrolera. Rwnie
dobrze mog# zosta. przeprowadzone testy ograniczone tylko do odczytu danych, jak i pe(ne,
bazuj#ce na odczycie i zapisie. Jedn# z najlepszych opcji programu jest mo)liwo,.
pe(nego, niskopoziomowego formatu. Cz,. formatu niskiego poziomu jest zdolna
rwnie) do prawdziwego sformatowania wikszo,ci dyskw IDE, wiele programw ma t
mo)liwo,..
Ontrack mo)esz znale0. w Internecie pod adresem:
http://www.ontrack.com/ontrack/products.html
Narzdzia odzyskuj$ce dane
Istnieje wicej programw przeznaczonych do odzyskiwania danych, ni) do
naprawy i rozwi#zywania problemw sprztowych. Programy odzyskuj#ce dane
potrafi# rozpozna. problemy i naprawi. struktury organizacji dysku (sektory startowe,
tablice alokacji plikw, katalogi) rwnie dobrze jak pliki i struktury plikw (pliki baz
danych, pliki arkuszy kalkulacyjnych i inne).
Norton Utilities firmy Symantec jest obecnie by. mo)e najlepszym na rynku
pakietem programw do odzyskiwania danych. Pakiet ten jest bardzo solidny i
potrafi automatycznie naprawi. wikszo,. typw problemw zwi#zanych z dyskami.
Tym, co powoduje, i) pakiet ten jest jedynym w swoim rodzaju, jest rewelacyjny
program Disk Editor. Nie ma aktualnie )adnego innego programu, ktry by(by
rwnie solidny i mia( podobne mo)liwo,ci w edycji dysku sektor po sektorze. Disk
Editor, bd#cy cz,ci# Norton Utilities, umo)liwia profesjonalistom bezpo,redni#
prac nad ka)dym sektorem dysku. Niestety, wymaga to olbrzymiego do,wiadczenia
i wiedzy na temat organizacji sektorw i struktur dyskowych. Zawarta w pakiecie
dokumentacja jest doskona(a i mo)e by. bardzo pomocna, je,li chcesz nauczy. si, jak
odzyskiwa. dane.
Odzyskiwanie danych jest bardzo lukratywn#
dzia(alno,ci# bardziej zaawansowanych technikw.
Ludzie wol# zap(aci. du)o wicej i odzyska. swoje dane,
ni) po prostu wymieni. dysk twardy.

Norton Utilities zawiera wiele u)ytecznych modu(w automatyzuj#cych n#jbardzie
)mudne i wrcz niemo)liwe do wykonania przez cz(owieka procesy odzyskiwania danych
Dwoma z tych modu(w s# Disk Doctor oraz Calibrate, do(#czane do Norton Utilities w
wersji 8.0 i nowszej, tak)e w wersji dla Windows 95. Oba te programy narzdziowe
umo)liwiaj# razem dokonywanie wyczerpuj#cych testw struktur danych i sektorw
twardego dysku. Disk Doctor dzia(a zarwno z dyskami twardymi, jak i ze stacjam
dyskw, program ten testuje zdolno,. danego urz#dzenia do dzia(ania z systemem, ni
ktrym zosta(o zainstalowane, (#cznie z sektorem startowym dysku, tablic# alokacji plikw
(FAT), struktur# plikw oraz obszarem danych. Calibrate, u)ywany do bardziej inten
sywnego testowania obszarw danych dysku, testuje rwnie) elektronik kontrolera.

Calibrate mo)e by. tak)e u)ywane do przeprowadzania testw poprawno,ci no,nik
dyskw IDE, SCSI oraz dyskw interfejsu ST-506/412, poprzez zapisywanie
dos(owni milionw bajtw danych w ka)dym sektorze dysku, by zobaczy., gdzie
dane mog# by poprawnie przechowywane, przenosz#c nastpnie dane z sektorw
po(o)onych na ska zach no,nika, a na koniec znacz#c te sektory w tablicy F AT jako
uszkodzone.

Autonomiczny program nazywaj#cy si SpinRite, obecnie w wersji 3.1, posiada
wiele tych samych cech, co Calibrate, (#cznie z przenoszeniem sektorw dysku, i
jest szeroko znany jako najlepszy program przenosz#cy sektory. W ka)dym razie od
czasu ukazania si szybkich kontrolerw oraz dyskw fabrycznie formatowanych
niskopoziomowo w celu uzyskania lepszej wydajno,ci i optymalnych ustawie%,
zapotrzebowanie na takie programy, jak Calibrate czy SpinRite, zosta(o bardzo
ograniczone.
Z powodu doskona(ego Disk Editora ka)demu cz(owiekowi my,l#cemu powa)nie o zajciu si
odzyskiwaniem danych potrzebna jest kopia Norton Utilities. Wiele innych modu(w
do(#czonych do pakietu jest rwnie) bardzo przydatnych, dodatkowo, w ostatnich
wersjach pakietu, do(#czany jest NDIAGS, bd#cy pe(nym programem diagnostycznym dla
komputerw PC.
Symantec oraz kompletna lista jego produktw znajduje si w Internecie pod adresem:
http://www.symantec.com/region/reg_eu/product/
Programy diagnostyczne Shareware a& public-domain
Istnieje wiele wspania(ych programw diagnostycznych public-domain (darmowych),
diagnozuj#cych problemy z pamici#, twardymi dyskami, stacjami dyskw, monitorami i
kartami graficznymi oraz z praktycznie ka)d# inn# cz,ci# komputera. Programy te s#
doskona(e dla ludzi musz#cych liczy. si z wydatkami oraz dla tych, ktrzy nie prze-
prowadzaj# czstych operacji rozwi#zywania problemw ze sprztem.
Rozdzia# 23.
Oprogramowanie systemowe,
rozwi$zywanie problemw
Niniejszy rozdzia( skupia si na problemach zwi#zanych z uszkodzonym lub niekom-
patybilnym oprogramowaniem komputerw PC. Na pocz#tku opisana jest struktura
DOS-u oraz sposb, w jaki DOS wsp(pracuje z uk(adami prawid(owo funkcjonuj#cego
komputera. Szczeglnie interesuj#ce tematy to:
* Struktura plikw FAT;
* Organizacja dysku FAT;
* Programy odzyskuj#ce dane i dyski (ich mo)liwo,ci i zagro)enia).
W niniejszym rozdziale poruszone s# rwnie) dwa inne wa)ne zagadnienia: pierwszym z
nich jest sposb u)ywania oprogramowania rezyduj#cego w pamici (i rozwi#zywanie
problemw, ktre mo)e spowodowa.), drugim wyr)nienie problemw z oprogramowaniem,
maj#cych swe 0rd(o w problemach ze sprztem. Przy ko%cu rozdzia(u poruszana jest
tematyka zwi#zana z systemami operacyjnymi Windows 95 oraz Windows NT. Mo)na
tam znale0. wszystko, co skrywa si pod pulpitem, opisane zosta(y tak)e r)nice w relacjach
pomidzy sprztem a systemem operacyjnym Windows lub DOS.
Dyskowy System Operacyjny (DOS)

Informacje o DOS-ie mog# wydawa. si nie na miejscu w ksi#)ce traktuj#cej o rozbu-
dowywaniu sprztu i jego naprawie, ale je,li zignorujesz DOS i inne oprogramowanie,
mo)esz przeoczy. wiele problemw zwi#zanych z komputerem. Najlepsi w,rd dia-
gnozuj#cych i rozwi#zuj#cych problemy zwi#zane z komputerami znaj# si zarwno na
oprogramowaniu, jak i na sprzcie.
Warto odnotowa., )e Windows 95 standardowo u)ywa takich samych co DOS struktur
dyskowych. Jest to midzy innymi MBR (Master Boot Record), DBR (Dos Boot Record).
FAT (File Allocation Table) oraz system plikw. Wprowadzono, co prawda, kilka roz-
szerze% struktury systemu plikw w celu uzyskania d(ugich nazw, ale to ju) wszystko.
Dopiero wersja OEM OSR2 Windows 95 zawiera 32-bitowy system plikw FAT.
prze(amuj#cy barier 2 GB wielko,ci partycji dla DOS i Windows. System plikw
HPFS (High Perfornuince File System) u)ywany przez OS/2 umo)liwia za(o)enie poje-
dynczej partycji do 8 GB, natomiast NTFS (system plikw u)ywany przez Windows NT)
umo)liwia tworzenie partycji rzdu 2 TB (2 TB = 2000 GB).
W niniejszej sekcji zosta(y opisane podstawy systemu DOS: jego miejsce w architekturze
PC, jego komponenty oraz procesy zachodz#ce przy uruchamianiu komputera. Zrozumie-
nie sposobu, w jaki uruchamia si komputer, mo)e by. bardzo pomocne przy
diagnostyce zwi#zanych z nim problemw. Opisana jest rwnie) konfiguracja DOS-
u - obszar, w ktrym wielu ludzi do,wiadcza problemw - system plikw u)ywany
przez DOS. a tak)e sposb, w jaki DOS zarz#dza danymi na dysku.
Podstawy systemu operacyjnego
DOS jest tylko jednym z wielu elementw stanowi#cych w sumie komputer. Kompute-
ry PC posiadaj# zr)nicowan# hierarchi oprogramowania, przez ca(y czas
kontroluj#c# system. Nawet gdy pracujesz z jakim, programem, na przyk(ad edytorem
tekstu, w tle zawsze jest uruchomione wiele warstw innych programw. Warstwy te
mog# by. dok(adnie zdefiniowane, ale czasami nie ma j #. wy ra0nych granic.
Komunikacja najcz,ciej wystpuje tylko pomidzy s#siaduj#cymi warstwami, ale ist-
niej# wyj#tki od tej zasady. Wiele programw ignoruje us(ugi oferowane przez
warstw po(o)on# bezpo,rednio poni)ej i, pomijaj#c po,rednikw, bezpo,rednio
komunikuje si z w(a,ciw# warstw#. Przyk(adem mo)e by. program komunikuj#cy si
bezpo,rednio ze sprztem i w celu uzyskania maksymalnej wydajno,ci wy,wietlania
obrazu ignoruj#cy DOS oraz algorytmy wy,wietlania zawarte w BlOS-ie. Pomimo i)
sposb ten jest bardzo wydajny, wiele systemw operacyjnych (na przyk(ad OS/2 i
Windows NT) nie pozwala na bezpo,redni dostp do sprztu. Programy nie stosuj#ce
si do tych zasad musz# zosta. zmienione, zanim zadzia(aj# w nowych ,rodowiskach.

Sprzt jest najni)szym poziomem hierarchii systemu. Poprzez umieszczanie bajtw
informacji w odpowiednich portach lub obszarach pamici komputera mo)esz
kontrolowa. praktycznie wszystko, co zosta(o pod(#czone do procesora. Taki sposb
kontroli zasobw jest trudny; u)ywanie go wymaga obszernej i dok(adnej wiedzy o
architekturze komputera. Przy pisaniu oprogramowania komunikuj#cego si w ten
sposb ze sprztem wymagane jest podawanie bardzo du)ej ilo,ci detali. Polecenia
systemowe tego poziomu wydaje si za pomoc# j!zyka maszynowego (binarnych grup
informacji przekazywanych bezpo,rednio do mikroprocesora).

Instrukcje jzyka maszynowego maj# ograniczon# funkcjonalno,.: trzeba u)y.
wielu z nich, by przeprowadzi. nawet najmniejsz# cz,. u)ytecznej pracy. Tak du)a
ilo,. wymaganych instrukcji nie jest tak naprawd problemem, poniewa) instrukcje
te wykonywane s# bardzo szybko i w bardzo niewielkim stopniu uszczuplaj#
zasoby komputera Programi,ci mog# rcznie zapisywa. kod zawieraj#cy instrukcje
w jzyku maszynowym, lecz zazwyczaj, w celu uproszczenia sobie pracy, u)ywaj #
narzdzia- asemblera. Zapisuj# program, u)ywaj#c edytora, a nastpnie za pomoc#
asemblera konwertuj# edytowany plik na czysty jzyk maszynowy.

Polecenia asemblera nadal s# bardzo niskiego poziomu i efektywne ich u)ywanie
wymaga od programisty olbrzymiego do,wiadczenia. Nikt nie pisze ju) programw
bezpo,rednio w jzyku maszynowym; spo,rd obecnie u)ywanych asembler jest
jzykiem najni)szego poziomu. Wszystkie wersje asemblera trac# obecnie
przychylno,. programistw, poniewa) do jego u)ywania wymagana jest bardzo du)a
wiedza, a wykonanie nawet bardzo prostego programu wymaga olbrzymiego nak(adu
pracy. Innym powodem tracenia przez asembler popularno,ci jest brak mo)liwo,ci
przenoszenia pomidzy komputerami napisanych w nim programw.
Gdy uruchamiasz komputer PC, kontrol nad nim przejmuje seria programw w
kodzie maszynowym, czyli ROM BIOS. Ten rodzaj programw, zawsze obecnych w
systemie, porozumiewa si (w kodzie maszynowym) ze sprztem. BIOS akceptuje b#d0
interpretuje polecenia otrzymywane od programw znajduj#cych si powy)ej niego
w hierarchii systemu, a nastpnie t(umaczy je na kod maszynowy akceptowany przez
mikroprocesor. Polecenia na tym poziomie najcz,ciej nazywane s# przerwaniami
lub usugami. Programista mo)e u)ywa. niemal)e ka)dego jzyka, by przesy(a. te
instrukcje do BlOS-u.
DOS sk(ada si sam w sobie z wielu elementw. Po uruchomieniu do(#cza si do
BIOS-u, stanowi#c od tego momentu jego rozszerzenie. Dlatego w(a,nie z poziomu
DOS-u dostpnych jest wicej przerwa% i us(ug, ktre mog# zosta. wykorzystane w
innych programach. DOS staje si po,rednikiem oprogramowania wy)szego
poziomu (na przyk(ad jego aplikacji) w komunikacji z BlOS-em komputera PC.
Poniewa) udostpniane programistom przez DOS przerwania i us(ugi stanowi#
rozszerzenie przerwa% i us(ug oferowanych przez BIOS, zostaje wyeliminowane wiele
z powtrnych wynalezie% ko(a" w algorytmach programw. Na przyk(ad DOS
oferuje bogaty wybr funkcji potrafi#cych otworzy., zamkn#., usun#., stworzy.,
zmieni. nazw oraz przeprowadzi. wiele innych dzia(a% na plikach. Gdy programista
chce do(#czy. niektre z tych funkcji do swojego programu, mo)e zleci. DOS-owi
wykonanie wikszo,ci pracy.
Dziki standardowemu zestawowi funkcji u)ywanych przez aplikacje do odczytu i zapisu
danych na dysku mo)liwe sta(o si odzyskiwanie danych. Wyobra0 sobie, jak trudne by(oby
pisanie programw i u)ywanie komputera, gdyby ka)dy program oferowa( swj w(asny
interfejs operacji dyskowych wraz z firmowym systemem plikw i katalogw. Ka)dy
program wymaga(by swojego w(asnego, specjalnego dysku. Na szcz,cie, DOS udostpnia
udokumentowany standard przechowywania plikw, dziki czemu te same algorytmy
odzyskuj#ce dane mog# by. u)ywane dla ka)dej aplikacji. Dziki temu mo)na mie. jakie,
wyobra)enie, co w danej chwili znajduje si na dysku.

Inn# podstawow# funkcj# DOS-u jest wgrywanie i uruchamianie innych programw.
Dziki tej funkcji DOS staje si powlok,, na ktrej mog# by. wykonywane inne pro-
gramy. DOS udostpnia funkcje i ,rodowisko wymagane przez inne programy - (#cznie
ze ,rodowiskiem operacyjnym, takim jak Windows 3 .x . Windows 95 (#czy ,rodowisko
DOS i Windows w bardziej jednolity system operacyjny. Z poziomu Windows 95 nadal
mo)esz prze(#czy. si do DOS-u, jednak)e obecnym standardem systemu operacyjnego
jest graficzny interfejs u)ytkownika.
Systemowy BIOS
Traktuj systemowy BIOS jako form wymuszaj#cego kompatybilno,. kleju umieszczonego
pomidzy sprztem a systemem operacyjnym. Dlaczego ten sam system operacyjny
DOS mo)e zosta. uruchomiony na oryginalnym IBM PC, a tak)e na najnowszym kom-
puterze z procesorem Pentium - dwch zupe(nie r)nych platformach sprztowych
0
Gdyby DOS bezpo,rednio komunikowa( si ze sprztem, by(by bardzo od niego zale)-
ny. Zamiast tego IBM wprowadzi( standard us(ug i funkcji, ktre powinien wykona.
ka)dy komputer. Nastpnie zakodowa( je jako programy i umie,ci( w BlOS-ie. Ka)dy
komputer posiada dostosowany do niego BIOS, porozumiewaj#cy si bezpo,rednio ze
sprztem i dok(adnie wiedz#cy, jak przeprowadzi. ka)d#, specyficzn# dla danego
sprztu operacj.
Dziki tej konwersji mo)liwe sta(o si napisanie systemu operacyjnego stanowi#cego
standardowy interfejs dla programw. Co wa)niejsze, dokonywana przez BIOS kon-
wersja polece% umo)liwi jego dzia(anie na wielu r)nych typach komputerw. Ka)da
aplikacja pisana pod standardowy interfejs systemu operacyjnego uruchomi si na ka)dym
komputerze obs(ugiwanym przez dany system operacyjny. Rysunek 23.1 pokazuje, w
jaki sposb, dziki konwersjom dokonywanym przez BIOS dostosowany do okre,lonego
komputera, dwie bardzo r)ni#ce si od siebie platformy sprztowe nadal udostpniaj#
standardowy interfejs dla systemu operacyjnego. Poniewa) standardowy interfejs
dostarczany przez BIOS si nie zmienia, na dwch r)nych platformach sprztowych
opisanych na rysunku 23.1 nie tylko mo)na uruchomi. t sam# wersj DOS-u, ale tak)e te
same, pisane pod DOS aplikacje. Dobrze zapamitaj, )e BIOS zawarty w ROM-ie zale)y
w bardzo du)ym stopniu od komputera i aktualnie nie jest mo)liwe uruchomienie
BIOS-u przeznaczonego do jednego komputera na innym. Uaktualnienia BIOS-u musz#
pochodzi. ze 0rd(a gruntownie rozumiej#cego budow p(yty g(wnej, na ktrej ma by.
zainstalowany uk(ad, poniewa) ROM musi zosta. dostosowany do okre,lonego sprztu.
tysunek 23.1.
'rzedstawienie
oziomw orogramowania
komputera
ch
godnych z
IBM




Cz,. DOS-u pokazana na rysunku 23.1 jest cz,ci# systemu lub inaczej j#drem DOS-u. Obecno,.
j#dra uwidacznia si fizycznie w dwch plikach systemowych obecnych na ka)dym DOS-owym
dysku startowym. Te ukryte pl i ki systemowe nazywaj# si IO.SYS oraz MSDOS.SYS w MS-DOS-
ie i wersjach DOS-u licencjonowanych przez Microsoft dla producentw oryginalnego wyposa)enia
(OEM), lub IBMIO.COM oraz IBMDOS.COM w PC-DOS-ie IBM-a. W systemie Windows 95
nadal istniej# pl i ki IO.SYS oraz MSDOS.SYS, lecz maj# nieco i nn# funkcj. Pl i k IO.SYS
zawiera aktualnie ca(y kod znajduj#cy si w obu plikach, natomiast MSDOS.SYS jest plikiem
tekstowym, zawieraj#cym ustawienia konfiguracji uruchamiania si komputera. Te dwa pl i ki
systemowe s# zazwyczaj pierwszymi pli kami w katalogu dysku startowego.
Rysunek 23.1 reprezentuje uproszczony obraz systemu; istniej# pewne subtelne, lecz wa)ne
r)nice. W przypadku idealnym programy aplikacji s# odizolowane od sprztu przez BIOS i DOS,
ale w rzeczywisto,ci wi elu programistw pisze cz,. swoich programw tak, by nawi#zywa(y
bezpo,redni kontakt ze sprztem, omijaj#c BIOS i DOS. Tak napisany program mo)e dzia(a.
jedynie z okre,lonymi uk(adami, nawet je,li DOS i BIOS udostpniaj# standardowy interfejs
komunikacji nieznanego programi,cie sprztu.
Programy zaprojektowane do bezpo,redniej komunikacji ze sprztem pisane s# w celu
poprawienia wydajno,ci ich dzia(ania. Na przyk(ad wiele programw bezpo,rednio ko-
munikuje si z kartami graficznymi, by poprawi. wydajno,. od,wie)ania obrazu. Te
aplikacje czsto posiadaj# program instalacyjny, ktry wymaga, by, dok(adnie poda(,
jakie uk(ady wystpuj# w Twoim komputerze, dziki czemu program mo)e wgra.
odpowiednie, zale)ne od sprztu procedury dzia(ania aplikacji.
Dodatkowo, niektre programy u)ytkowe, by wykona. swe funkcje, koniecznie musz#
bezpo,rednio komunikowa. si ze sprztem. Na przyk(ad program niskopoziomowo formatuj#cy
U
k(
U
kfad
y
ko
AAAAA
TTTTT
Niestandard
owy
interfejs

BIOS zawarty w
ROM-ie
BIOS zawarty w
ROM-ie
TTT
Standardo
wy
interfejs
III
ttt
Standardo
n n
MS-
DOS

Aplikacja
MS-DOS
Aplikacja
dysk twardy musi bezpo,rednio porozumiewa. si z kontrolerem dysku twardego. Takie programy
s# bardzo zale)ne od okre,lonego kontrolera lub jakiego, rodzaju kontrolerw. Innym typem
oprogramowania zale)nego od sprztu jest mened)er pamici umo)liwiaj#cy postrzeganie przez
DOS pamici XMS jako EMS. Te sterowniki dzia(aj# dziki bezpo,redniemu dostpowi do
procesora i wykorzystywaniu jego specjalnych funkcji.
Cho. mo)e nie wida. tego na pierwszy rzut oka, rwnie) i DOS w niektrych przypadkach
bezpo,rednio komunikuje si ze sprztem. DOS-owy system plikw mo)e zawiera. sterowniki
niskiego poziomu, zaprojektowane, by wspiera. lub zastpowa. kod BIOS-u w komputerze. Gdy
DOS uruchamia si, okre,la typ komputera oraz informacj ID BIOS-u. Nastpnie wgrywa
r)ni#ce si od siebie fragmenty kodu, zale)ne od wykrytej wersji ROM-u. Na przyk(ad w kodzie
DOS-u IBM wystpuj# cztery r)ne sekcje kodu dotycz#cego twardych dyskw, cho. (adowana
jest tylko jedna z nich.
Wzi#(em pojedyncz# dyskietk startow# DOS-u, zawieraj#c# tylko pl i ki systemowe (oraz
COMMA>D.COM i CHKDSK.COM), a nastpnie uruchomi(em z niej komputery AT i XT.
oba z identyczn# ilo,ci# pamici
640 kB. Po uruchomieniu DOS-u CHKDSK wykaza( r)ni#ce si wielko,ci wolnej pamici
- wida. dziki temu, )e DOS nie zajmuje tej samej ilo,ci pamici na r)nych komputerach.
Podsumowuj#c, DOS, BIOS oraz sprzt s# o wiele bardziej ze sob# powi#zane, ni) wydaje
si to wikszo,ci ludzi.



Sk#adniki DOS-u
DOS zawiera dwa podstawowe sk(adniki: system wej,cia/wyj,cia (I/O) oraz
pow(ok. System I/O zawiera podstawowe programy, ktre rezyduj# w pamici
podczas pracy komputera: programy te wgrywane s# jako pierwsze przy
uruchamianiu si DOS-u. System I/O znajduje si w plikach 1O.SYS oraz
MSDOS.SYS (lub IBMIO.COM i IBMDOS.COM) ukrytych na dyskach startowych
DOS-u. Dok(adne ich nazwy nie maj# znaczenia, poniewa) spe(niaj# one t sam#
funkcj we wszystkich wersjach DOS-u.
Interfejs u)ytkownika, lub pow(oka, znajduje si w pliku COMMAND.COM, ktry
rwnie) jest wgrywany podczas standardowego uruchamiania si systemu. Pow(oka
jest cz,ci# DOS-u, poprzez ktr# u)ytkownik komunikuje si z systemem.
Udostpnia ona znak zachty DOS-u oraz umo)liwia dostp do jego wewntrznych
polece%, jak na przyk(ad COPY i DI R.
Poni)sza sekcja opisuje bardziej szczeg(owo system I/O DOS-u, by pomc Ci
rozpoznawa. i rozwi#zywa. problemy zwi#zane bardziej z DOS-em ni) ze
sprztem. Jest tu tak)e wyja,nione, w jaki sposb DOS przydziela miejsce plikom
na dysku.
Poni)sza sekcja opisuje dwa pliki tworz#ce system I/O: IO.SYS (lub IBMIO.COM)
oraz MSDOS.SYS (lub IBMDOS.COM), jak rwnie) interpreter polece% DOS-u
(COMMAND.COM).
IO.SYS (lub IBMBIO.COM)
IO.SYS jest jednym z ukrytych plikw znajduj#cych si na ka)dym dysku
startowym. Plik ten zawiera programy niskiego poziomu, bezpo,rednio
komunikuj#ce si z urz#dzeniami i BlOS-em komputera. Podczas uruchamiania si
sektor startowy dyskietki z DOS-em wczytuje ten plik do pamici podstawowej i
umo)liwia mu przejcie kontroli nad systemem. Ca(y ten plik, poza cz,ci#
inicjuj#c# system, pozostaje w pamici podczas normalnej pracy systemu.
Aby mo)na by(o uruchomi. komputer z dysku, IO.SYS lub jego odpowiednik musi
by. umieszczony jako pierwszy w strukturze plikw oraz musi zajmowa. co
najmniej pierwszy klaster (cluster) na dysku (klaster o numerze 2). Reszta tego pliku
mo)e znajdowa. si w dowolnych innych klastrach, bez wzgldu na ich fizyczne
po(o)enie na dysku. Plik ten jest zazwyczaj zaznaczony jako Ukryty, Systemowy
oraz Tylko do odczytu. Jest on umieszczany na dysku przez polecenie FORMAT (z
parametrem /S) lub te) polecenie SYS.
MDOS.SYS (lub IBMDOS.COM)
MSDOS.SYS, j#dro DOS-u, zawiera programy nadzoruj#ce wsp(prac DOS-u z
dyskiem. Algorytmy zawarte w tym pliku pozwalaj# na odczyt DOS-owych dyskw
i programw obs(uguj#cych urz#dzenia systemowe. MSDOS.SYS jest wgrywany do
pamici podstawowej podczas uruchamiania si systemu z sektora startowego
dyskietki DOS. Podczas zwyk(ej pracy systemu pozostaje w pamici.
Tworzenie dysku startowego
Zapisywanie plikw systemowych DOS na dysk twardy lub
dyskietk nie polega wy(#cznie na zwyk(ym kopiowaniu plikw.
Aby stworzy. dysk startowy, musisz u)y. DOS-owych programw
FORMAT.COM lub SYS.COM. Gdy uruchomisz FORMAT z
parametrem /S, na przyk(ad:
FORMAT A: /S
Program przeprowadzi zwyk(e formatowanie dysku, a nastpnie z
dysku u)ytego do uruchomienia komputera skopiuje pliki IO.SYS,
MSDOS.SYS i COMMAND.COM, umieszczaj#c je we
w(a,ciwych miejscach i ustawiaj#c odpowiednie atrybuty.
Program SYS.COM kopiuje te same pliki i ustawia te same
atrybuty, jednak odbywa si to bez wcze,niejszego formatowania
dysku. Aby SYS.COM mg( stworzy. dysk startowy, na dysku lub
dyskietce musi wystpowa. odpowiednia ilo,. miejsca na pliki.
Windows 9x tak)e posiada programy FORMAT.COM i
SYS.COM, ale zapewnia rwnie) alternatyw w postaci
aplikacji Windows. Gdy w eksploratorze Windows
wybierzesz jaki, dysk i w jego menu kontekstowym
wybierzesz polecenie Formatuj, pojawi si okno
dialogowe daj#ce mo)liwo,. skopiowania plikw
systemowych lub sformatowania dysku. Mo)esz tak)e
stworzy. dysk startowy, uruchamiaj#c w Panelu
sterowania aplikacj Dodaj/Usu% programy i postpuj#c
zgodnie z informacjami zawartymi na zak(adce Dysk
startowy.
MSDOS.SYS lub jego odpowiednik pierwotnie musia( by. umieszczony jako drugi
wpis w g(wnym katalogu ka)dego dysku startowego. Plik ten najcz,ciej
zaznaczony jest jako Ukryty, Systemowy oraz Tylko do odczytu. Jest on zazwyczaj
umieszczany na dysku przez polecenie FORMAT /S lub SYS. Obecnie nie istniej#
specjalne wymagania co do fizycznej pozycji tego pliku na dysku.
Pow#oka lub interpreter polece+ (COMMAND.COM)
COMMAND.COM, interpreter polece% DOS-u, jest cz,ci# systemu, z ktr#
u)ytkownik najcz,ciej ma do czynienia. Polecenia mog# by. rozr)niane ze
wzgldu na pe(nion# funkcj, jednak DOS IBM dzieli je na dwa typy, w zale)no,ci
od tego, w jaki sposb polecenia te s# dostpne: jako rezyduj#ce lub jako chwilowe.
Polecenia rezyduj#ce s# wbudowane w COMMAND.COM i dostp do nich mo)na
uzyska. zawsze, je,li tylko wystpuje znak zachty DOS-u. Generalnie, s# to proste,
czsto u)ywane polecenia, jak na przyk(ad CLS lub DIR. Rezydentne polecenia
wykonywane s# bardzo szybko, poniewa) zosta(y one ju) wcze,niej umieszczone w
pamici. Inaczej mwi#c, programy te rezyduj# w pamici.
Je,li zajrzysz do definicji polece% w podrczniku DOS-u, odnajdziesz tam znaczek
informuj#cy, czy dane polecenie jest rezydentne, czy te) chwilowe. Dziki temu
mo)esz okre,li., co jest wymagane do wykonania okre,lonego polecenia. Prost#
zasad# jest to, )e w trakcie korzystania z interpretera polece% DOS-u wszystkie
rezydentne polecenia s# gotowe do b(yskawicznego wykonania, bez dogrywania
dodatkowych plikw z dysku. Polecenia rezydentne czsto nazywane s# tak)e
poleceniami wewntrznymi. Polecenia, ktrych kod uruchamiany jest z dysku,
nazywane s# zewntrznymi lub chwilowymi, czsto bywaj# tak)e nazywane
programami u)ytkowymi.

Polecenia chwilowe nie rezyduj# w pamici komputera, w zwi#zku z czym instrukcje
wykonania polecenia musz# znajdowa. si na dysku. Poniewa) takie instrukcje
umieszczane s# w pamici komputera jedynie na czas ich wykonywania, a nastpnie
u)ywana przez nie pami. jest zwalniana, nazywane s# poleceniami chwilowymi.
Wikszo,. polece% DOS-u jest chwilowa; gdyby nie to, DOS wymaga(by du)o
wikszej ilo,ci pamici. Polecenia chwilowe s# rzadziej u)ywane i uruchamiaj# si
d(u)ej ni) polecenia rezydentne, poniewa) zanim zaczn# si wykonywa., musz#
zosta. odnalezione i umieszczone w pamici. Chwilowe polecenia DOS-u przybra(y
form indywidualnych programw (na przyk(ad FORMAT.COM czy te)
XCOPY.COM) umieszczonych w katalogu domowym DOS-u (najcz,ciej C:\DOS).
Wikszo,. plikw wykonywalnych dzia(a na tej samej zasadzie co chwilowe
polecenia DOS-u. Instrukcje polecenia musz# zosta. umieszczone na dysku. S# one
umieszczane w pamici tylko na czas wykonywania si programu, a po jego
zako%czeniu s# z niej usuwane.

Procedura poszukiwania plikw przez DOS

Jednym z najcz,ciej wystpuj#cych b(dw DOS-u jest komunikat z(e polecenie lub
nazwa pliku (Bad command or filename), wystpuj#cy, gdy usi(ujesz wyda.
polecenie, ktrego DOS nie potrafi wykona.. B(#d ten mo)e wystpowa. z r)nych
powodw, a prby jego rozwi#zania powiniene, rozpocz#. od najwy)szego poziomu,
samego oprogramowania, zanim zaczniesz podejrzewa. uszkodzenie sprztu.

Zawsze gdy wydajesz polecenie lub uruchamiasz program, DOS usi(uje odnale0. in-
strukcje niezbdne do uruchomienia danego programu, szukaj#c ich w r)nych
miejscach, w ,ci,le okre,lonej kolejno,ci. Instrukcje tworz#ce polecenie lub program
umieszczone s# w jednym lub wikszej ilo,ci plikw. Pliki, ktre mog# zosta.
uruchomione, posiadaj# jedno z trzech rozszerze%: COM (plik polece%), EXE (plik
wykonywalny) lub BAT (zbir polece%). Pliki z rozszerzeniem COM lub EXE to
programy napisane w kodzie maszynowym; pliki z rozszerzeniem BAT zawieraj#
tekst ASCII, precyzuj#cy seri polece% oraz instrukcji udostpnianych przez DOS w
plikach wsadowych. DOS usi(uje odnale0. pliki wykonywalne w aktualnym katalogu
oraz katalogach okre,lonych w poleceniu PATH.

Inaczej mwi#c, je,li wpiszesz kilka znakw, jak na przyk(ad WIN, a nastpnie
naci,niesz ENTER, DOS sprbuje znale0. uruchamialny plik nazywaj#cy si WIN,
przeprowadzaj#c dwu- lub trjpoziomowe poszukiwanie instrukcji programu (pliku).
Jego pierwszym krokiem bdzie sprawdzenie, czy polecenie nie rezyduje w
COMMAND.COM, a w razie jego odnalezienia, uruchomienie wgranego ju)
wcze,niej do pamici programu. Je,li polecenie nie jest rezydentne, DOS sprawdza,
czy w aktualnym katalogu istnieje plik
o nazwie WIN z rozszerzeniem COM, EXE lub BAT (w tej w(a,nie kolejno,ci), a na-
stpnie uruchamia pierwszy odnaleziony plik spe(niaj#cy te kryteria. W zwi#zku z
tym, je,li w katalogu s# umieszczone dwa pliki nazwane WIN.COM oraz WIN.BAT,
w odpowiedzi na polecenie WIN zawsze bdzie uruchamiany WIN.COM.

Je,li polecenie nie jest rezydentne i nie zosta( odnaleziony plik o odpowiedniej
nazwie, DOS zaczyna go poszukiwa. w ka)dym z katalogw sprecyzowanych w
poleceniu PATH. Robi to w trzech krokach, za ka)dym razem dodaj#c inne z
opisanych wcze,niej rozszerze% plikw wykonywalnych. Na koniec, je,li zawiod#
wszelkie prby zlokalizowania polecenia, DOS wy,wietla komunikat o b(dzie: z(e
polecenie lub nazwa pliku (Bad command or filename). Jak wida., komunikat tego
b(du mo)e by. myl#cy. Niezdolno,. DOS-u do wykonania polecenia z ca(#
pewno,ci# znajduj#cego si na dysku mo)e wyda. Ci si co najmniej zagadkowa i
mo)esz zacz#. podejrzewa. dysk o wewntrzne uszkodzenia, podczas gdy problem
pojawia si dlatego, )e instrukcja polecenia nie znajduje si w przeszukiwanych
obszarach dysku.

Wyobra0 sobie, )e podczas korzystania z DOS-u wpiszesz polecenie XYZ i
naci,niesz ENTER. DOS zacznie poszukiwa. instrukcji programu XYZ. Je,li uda mu
sieje odnale0., program zacznie si uruchamia. w ci#gu najbli)szych kilku sekund.
Je,li DOS nie potrafi odnale0. odpowiednich instrukcji, na ekranie pojawia si
komunikat b(du. Poni)ej zosta(o szczeg(owo opisane postpowanie DOS-u:

1.DOS sprawdza, czy polecenie XYZ jest jednym z wewntrznych, rezydentnych
polece%, ktrych kod znajduje si ju) w pamici. Polecenie XYZ nie jest re-
zydentne.

2.DOS sprawdza, czy w aktualnym katalogu b#d0 na aktualnym dysku istnieje
plik o nazwie XYZ.COM, nastpnie XYZ.EXE, a na ko%cu XYZ.BAT.


3.DOS sprawdza, czy istnieje zmienna ,rodowiskowa PATH. Je,li jej nie ma,
poszukiwanie pliku zostaje zako%czone. Je,li jest, DOS przeszukuje ka)dy z
umieszczonych w zmiennej PATH katalogw, a) do odnalezienia pierwszego
pliku o nazwie XYZ.COM, XYZ.EXE lub XYZ.BAT (w tej w(a,nie kolejno,ci).
Cho. w Twojej zmiennej ,rodowiskowej PATH wystpuje wiele katalogw,
DOS nie jest w stanie odnale0. w )adnym z nich odpowiedniego pliku.

4. Poszukiwanie zostaje zako%czone, DOS generuje komunikat z(e polecenie
lub nazwa pliku (Bad command or filename).

Je,li chcesz, by ta procedura odnajdowania i uruchamiania pliku zosta(a uko%czona
pomy,lnie, musisz upewni. si, )e plik uruchamianego programu lub polecenia
znajduje si w aktualnym katalogu bie)#cej stacji.
Innym sposobem jest sprecyzowanie w zmiennej ,rodowiskowej PATH stacji i
katalogu, w ktrym znajduje si program.
Czsto spotykan# praktyk# jest umieszczenie wszystkich plikw prostszych polece%
lub programw u)ytkowych w jednym katalogu i ustawienie zmiennej PATH tak, by
wskazywa(a na ten katalog. Ka)dy z tych programw (lub polece%) jest wwczas
dostpny przez wpisanie jego nazwy, tak samo jakby by( poleceniem rezydentnym.
Ten sposb daje dobre wyniki tylko przy prostszych poleceniach i programach
u)ytkowych. Wiksze aplikacje czsto posiadaj# wiele odrbnych plikw i mog#
mie. problemy z ich za(adowaniem, je,li s# wywo(ywane z innego katalogu lub stacji
poprzez zmienn# PATH. Dzieje si tak dlatego, )e zmienna PATH nie jest
wykorzystywana przy wgrywaniu plikw przez aplikacje, w zwi#zku z czym
uruchamiana aplikacja nie jest w stanie odszuka. swoich zewntrznych plikw z
danymi i ustawieniami.

U)ytkownicy komputerw posiadaj#cych twarde dyski instaluj# zazwyczaj wszystkie
polecenia chwilowe i programy u)ytkowe w odrbnych podkatalogach, a nastpnie
ustawiaj# zmienn# PATH tak, by wskazywa(a na te katalogi. PATH jest po prostu
list# katalogw i podkatalogw sprecyzowanych w pliku AUTOEXEC.BAT, ktra
mwi DOS-owi, gdzie powinien poszukiwa. plikw, ktrych nie znalaz( w
aktualnym katalogu. Zmienna PATH na przyk(adowym twardym dysku mo)e
wygl#da. nastpuj#co:

PATH=C:\DOS;C:\BAT;C:\UTILS;

W powy)szym przyk(adzie wszystkie z pomocniczych programw do(#czanych do
systemu operacyjnego DOS powinny by. natychmiastowo odnalezione, poniewa)
zmienna PATH zawiera(a C:\DOS.

D(ugo,. zmiennej PATH nie mo)e przekroczy. 128 znakw, ((#cznie z
dwukropkami, ,rednikami oraz uko,nikami). W rezultacie tego ograniczenia nie
mo)esz ustawi. zmiennej PATH tak, by zawiera(a wszystkie wa)ne katalogi, je,li ich
nazwy w sumie zajmuj# wicej ni) 128 znakw.

Mo)esz rwnie) definitywnie skrci. procedur poszukiwania plikw przez DOS,
je,li wpiszesz ,cie)k dostpu do pliku, zamiast podawa. tylko jego nazw. Na
przyk(ad zamiast dodawania C:\DOS do zmiennej PATH i wpisywania polecenia:

C:\>CHKDSK

mo)esz wpisa. pe(n# nazw programu:

C: \>DOS\CHKDSK.COM

Ostatnie polecenie natychmiastowo odnajduje i uruchamia program CHKDSK, nie
przeszukuj#c aktualnego katalogu i innych, zdefiniowanych w zmiennej PATH. Ta
metoda uruchamiania programw znacznie przyspiesza ich odnalezienie i uruchomie-
nie. Mo)na to szczeglnie dobrze wykorzysta. przy przyspieszaniu dzia(ania plikw
wsadowych DOS-u. Sposb ten pozwala rwnie) na ca(kowicie pewne
wyeliminowanie zmiennej PATH jako 0rd(a komunikatu Nieprawid(owe polecenie.

Wersje DOS-u

W ci#gu ostatnich kilkunastu lat powsta(o wiele doskona(ych wersji DOS-u, r)nych
producentw. IBM wyda( wersj 1.0 swego systemu operacyjnego w 1981 roku. ale
od wersji 3.x Microsoft rwnie) rozpocz#( wydawa. swj w(asny DOS, zazwyczaj
u)ywaj#c takiej samej jak IBM numeracji wersji. Wczesne wersje DOS-u bywa(y
czsto dostosowane do specyficznej konfiguracji wybranych komputerw. IBM,
Compa# i inni producenci markowych komputerw chcieli posiada. swoje w(asne
wersje DOS-u (tworzone przez IBM lub Microsoft), zaprojektowane tak, by dzia(a(y
tylko na ich komputerach. Zazwyczaj nie mog(e, uruchomi. DOS-owego komputera
IBM, u)ywaj#c dyskietki startowej DOS Compaqa i uzyska. pe(nej funkcjonalno,ci
dzia(ania systemu.

DOS 5.x

Od czasu zrealizowania przez Microsoft DOS-u 5.0 sytuacja zmieni(a si radykalnie.
DOS 5 by( pierwsz# wersj# systemu operacyjnego, ktra trafi(a na p(ki sklepw.
Wersja 5.0 DOS-u, zarwno IBM-a, jak i Microsoftu, dzia(a(a na niemal ka)dym
komputerze i cieszy(a si du)# popularno,ci#.

DOS 5 oferowa( znacznie ulepszon# kontrol pamici i oferowa( wiele nowych
mo)liwo,ci, dziki czemu u)ytkownicy nie musieli polega. na oprogramowaniu z
drugiej rki. Do dzi, niektrzy ludzie nadal u)ywaj# DOS-u 5 i nie maj# zamiaru
uaktualnia. go do wersji 6, twierdz#c )e jest ona tylko troch rozszerzona i nie
oferuje )adnych znacz#cych ulepsze%. W ka)dym razie, nie ma powodu, dla ktrego
jakakolwiek wersja DOS-u poni)ej 5.0 powinna by. u)ywana na jakimkolwiek
komputerze (nie licz#c egzemplarzy muzealnych, zachowanych, by ukaza., jak
wygl#da(y oryginalne wersje komputerw).

IBM i MS DOS 6.xx

Po DOS-ie 5.0 pojawi(o si wiele r)nych wersji DOS-u 6.xx, pochodz#cych
zarwno z firmy Microsoft, jak i IBM. Oryginalna wersja MS DOS 6.0 pochodzi(a z
Microsoftu. Jedn# z nowych mo)liwo,ci wersji 6.0 by(a kompresja dysku
DoubleSpace. Nieszcz,liwie, DoubleSpace mia(o pewne problemy z prawid(owym
dzia(aniem na wielu konfiguracjach komputerw i z wieloma urz#dzeniami. W
midzyczasie IBM zakupi( od Microsoftu DOS 6.0, uaktualni( go, poprawiaj#c wiele
ma(ych b(dw, usun#( kompresj dysku i zacz#( sprzedawa. jako IBM DOS 6.1.
Microsoft mia( wiele problemw z kompresj# dyskw DoubleSpace i stworzy( wersj
6.2 jako darmow# aktualizacj poprawiaj#c# b(dy.

Microsoft zosta( oskar)ony przez Stacker Corporation o z(amanie ich praw
autorskich do algorytmu kompresji zastosowanej w ich programach. Microsoftowi
uda(o si za(atwi. spraw polubownie, nie wcze,niej jednak, nim usun#( mo)liwo,.
kompresji z DOS-u 6.2. Okrojona o kompresj wersja zosta(a wydana jako DOS
6.21. Microsoft szybko opracowa( w(asny, nie naruszaj#cy praw autorskich algorytm
kompresji i zastosowa( go w programie DoubleSpace, ktry zosta( do(#czony do
wersji 6.22 DOS-u, r)ni#cej si od poprzedniej wersji jeszcze tylko kilkoma
drobnymi poprawkami b(dw. IBM pomin#( numer wersji 6.2 i zrealizowa( DOS
6.3 (obecnie nazywany PC DOS), do ktrego do(#czony by( inny typ programu
kompresuj#cego ni) ten, ktrego u)ywa( Microsoft. Dziki pominiciu
oprogramowania DoubleSpace IBM unikn#( b(dw i problemw z legalno,ci#
napotkanych przez Microsoft. Uaktualniona wersja DOS-u IBM zawiera(a rwnie)
zaawansowane polecenia PMCIA i zarz#dzania energi#.
Prace nad rozwojem DOS-u jako samodzielnego oprogramowania systemowego
zosta(y definitywnie zako%czone wersjami MS DOS 6.22 oraz PC DOS 7. Jednak
DOS )yje nadal - systemy Windows, zarwno 95, jak i 98, bazuj# w du)ej mierze na
rozwi#zaniach DOS-u i w dalszym ci#gu go zawieraj#- cho. nie w wersji 6.22, ale
nowszej. Programy diagnostyczne, jak MSD, raportuj# odpowiednio DOS 7 dla
Windows 95 oraz DOS 7. l O dla Windows 98.
Potencjalne problemy z uaktualnianiem DOS-u.

Wiesz ju), )e systemowe pliki DOS-u maj# szczeglne wymagania, co do po(o)enia
na dysku. Czasem te specjalne wymagania powoduj# problemy przy prbie
uaktualnienia DOS-u.

Je,li przyst#pi(e, do uaktualnienia DOS-u do nowszej wersji, musisz u)y. polecenia
DOS: SYS, by zapisa. na dysku nowe, w(a,ciwe dla nowej wersji pliki systemowe.
Polecenie SYS przekopiuje istniej#ce pliki systemowe (umieszczone na dyskietce
startowej z atrybutami Ukryty, Systemowy oraz Tylko do odczytu) na odpowiednie
pozycje w dysku docelowym, nadaj#c im prawid(owe nazwy i atrybuty. Polecenie
COPY nie kopiuje plikw ukrytych lub systemowych (nie umie,ci rwnie) plikw w
odpowiednich miejscach dysku, je,li w celu umo)liwienia przekopiowania ich tym
poleceniem zmienisz im atrybuty). Dodatkowo, polecenie SYS podczas kopiowania
plikw systemowych z jednego dysku na drugi uaktualnia tak)e sektor startowy
dysku docelowego, dziki czemu sektor ten jest prawid(owy dla nowej wersji DOS-u.
Gdy wykonasz polecenie SYS, najcz,ciej uzyskasz jeden z dwch poni)szych
komunikatw:

System transferred
lub
No room for system on destination disk

Je,li zanim sprbowa(e, zapisa. na dysku pliki systemowe, by(y ju) na nim zapisane
jakie, dane, polecenie SYS DOS-u 3.3 lub wcze,niejszego prawdopodobnie nie
powiedzie si, poniewa) nie potrafi ono przemieszcza. plikw na dysku, a mog# one
zajmowa. miejsce, w ktrym powinny znale0. si pliki systemowe. Poniewa)
polecenie SYS DOS-u 4.0 i p0niejszych potrafi ju) przemieszcza. pliki, w
nowszych wersjach DOS-u b(#d ten zdarza si znacznie rzadziej.

Niektrzy u)ytkownicy my,l#, )e komunikat No room (brak miejsca) jest
spowodowany tym, i) pliki systemowe nowszej wersji DOS-u s# zawsze wiksze ni)
wersji starszej i w zwi#zku a tym, nie mieszcz# si ju) na pozosta(ym na dysku
wolnym miejscu. Inni z u)ytkownikw wierz#, )e polecenie nie wykona(o si,
poniewa) wolne miejsce na pocz#tku dysku nie mog(o by. udostpnione plikom
systemowym bez przenoszenia istniej#cych ju) na dysku danych. Oba te pogl#dy s#
b(dne. Polecenie SYS nie wykonuje si w tych przypadkach poprawnie, poniewa)
usi(ujesz zainstalowa. na dysku pliki systemowe DOS-u, ktrych nazwy r)ni# si
od plikw ju) na dysku istniej#cych. Nie ma zwyk(ego powodu, dla ktrego
polecenie SYS nie wykona(oby si poprawnie przy uaktualnianiu dysku, na ktrym
znajduj# si ju) pliki systemowe o tych samych nazwach.

Pliki systemowe mog# by. umieszczone w(a,ciwie w jakimkolwiek obszarze
twardego dysku, nie licz#c pliku IO.SYS (lub jego odpowiednika), ktrego pierwszy
klaster musi by. rwnie) pierwszym klastrem dysku. Dopki warunek ten jest
spe(niony, pliki IO.SYS oraz MSDOS.SYS mog# by. fragmentowane i umieszczone
gdziekolwiek na dysku i nie ma to )adnego wp(ywu na uruchamianie polece%
zaimplementowanych w IO.SYS. Jedynym dodatkowym warunkiem jest to, )e plik
IO.SYS musi by. pierwszym, a MSDOS.SYS drugim wpisem w strukturze
katalogw.

DOS 4.0 i wersje p4niejsze

Poniewa) pliki systemowe musz# zajmowa. zarwno pierwszy klaster dysku (klaster
2), jak i pierwsze dwa wpisy w strukturze g(wnego katalogu, plik IO.SYS w wersji
DOS-u 4.0 i p0niejszych automatycznie przenosi wszystkie pliki nie bd#ce plikami
systemowymi, a zajmuj#ce dwie pierwsze pozycje w strukturze katalogw, do
innych, wolnych pozycji g(wnego katalogu. Polecenie SYS przenosi rwnie) do
innego klastra cz,. jakiegokolwiek obcego pliku zajmuj#c# pierwszy klaster dysku.
W analogicznym wypadku polecenie SYS wcze,niejszych wersji DOS-u nie wykona
si, )#daj#c od u)ytkownika poprawienia ustawie% dysku.

Polecenie SYS DOS-u 5.0 i 6.0 posuwa si o krok dalej, zastpuj#c stare pliki
systemowe nowymi. Nawet je,li stare pliki systemowe mia(y inn# nazw, DOS 5.0 i
p0niejsze upewniaj# si, )e zosta(y one nadpisane nowymi plikami systemowymi.
Dziki rozszerzeniom polecenia SYS DOS-u 4.0 i p0niejszych trudno doprowadzi.
do niepowodzenia procesu uaktualniania wersji DOS-u.

Windows 95

Gdy zainstalujesz Windows 95 na komputerze pracuj#cym dotychczas pod DOS-em,
program instalacyjny zmieni rozszerzenie nazw plikw systemowych DOS-u na
*.DOS, a nastpnie zainstaluje na dysku pliki IO.SYS i MSDOS.SYS systemu
Windows 95. Po zainstalowaniu Windows 95 u)ytkownik mo)e podczas
uruchamiania komputera wywo(a. program Boot Manager, umo)liwiaj#cy w razie
potrzeby uruchomienie komputera pod kontrol# DOS-u. Aby tego dokona., Boot
Manager po prostu zmienia nazwy rozszerze% plikw systemowych Windows 95 na
.W95, a nastpnie zmienia rozszerzenia plikw systemowych DOS-u z powrotem na
.SYS.

Znane b#dy DOS-u

Niewiele jest rzeczy bardziej irytuj#cych, ni) codzienne odnajdowanie b(dw w pro-
gramach, od ktrych jeste, zale)ny. Jeszcze gorsze jest, gdy DOS rwnie) ma b(dy.
Ka)da, kiedykolwiek wyprodukowana wersja DOS-u mia(a b(dy i u)ytkownicy mu-
sieli si nauczy., w jaki sposb ich unika.. Niektre z problemw nigdy nie zosta(y
rozwi#zane, po prostu musisz z nimi )y..

Jednak niekiedy problemy by(y wystarczaj#co powa)ne, by Microsoft i IBM
wydawa(y program je poprawiaj#cy. Obie firmy zbudowa(y poka0n# bibliotek (atek
i informacji, w jaki sposb rozwi#zywa. zaistnia(e w ich oprogramowaniu problemy.
Wszystkie te pliki i informacje mo)esz odnale0. na ich stronach internetowych, pod
poni)szymi adresami:

http://support.microsoft.com/support/
http://service5.boulder.ibm.com/pspfixpk.nsf
Aktualna wersja MS DOS to 6.22. Zawarte s# w niej poprawki do poprzednich
wersji serii 6.2x. IBM wyda( PC DOS 7.0 jako kilka (atek poprawiaj#cych
specyficzne problemy jego systemu operacyjnego. Aktualnie dostpne wydania
poprawek to:
D70DCOMP.ZIP. Polecenie DISKCOMP A: A: generowa(o b(dny
komunikat o uszkodzeniu dysku. Polecenie DISKCOMP B: B: informowa(o,
)e dysk jest skompresowany, mimo )e nie by(.
D70DCOPY.ZIP. Je,li dysk A: jest automatycznie dodawany, wy,wietlany
jest nieprawid(owy komunikat nakazuj#cy u)ytkownikowi w(o)enie dysku do
stacji E:.
D700E.ZIP. Poprawia problem z parametrem TEMPF1LENAME w pliku
E.INI. D70EMM.ZIP. Nie dzia(a(a kombinacja klawiszy Ctrl+Alt+Delete.
D70MODE.ZIP. Podczas wykonywania polecenia mod con rate=xx pojawia(
si b(#d Function not supported.
D70POWER.ZIP. Podczas wywo(ania POWER rejestr DX nie zostawa( za-
chowany, powoduj#c zawieszenie si komputera lub utrat danych.
D70SHARE.ZIP. Wgranie programu SHARE powodowa(o wyst#pienie b(du
Out of Memory.
D70STAC.ZIP. Umo)liwia dzia(anie programu SETUP na komputerach z
procesorem wcze,niejszym ni) 80286.
D70TVL.ZIP. Umo)liwia wykonanie w PC DOS-ie 7.0 polece% XTREE i
PCTOOLS systemu Windows 95.
D70XDF.ZIP. Program XDFCOPY nie potrafi( odzyska. wolnego miejsca na
dysku nie posiadaj#cym wystarczaj#cej ilo,ci miejsca na pliki tymczasowe.

Proces uruchamiania komputera

1ledzenie procesu uruchamiania komputera mo)e okaza. si pomocne w lokalizacji
problemu, je,li sprawdzisz komunikaty o b(dach, ktre komputer wy,wietla, gdy
tylko one nast#pi#. Je,li widzisz komunikat b(du wy,wietlony tylko przez okre,lony
program, mo)esz by. pewien, )e to on zosta(, przynajmniej cz,ciowo, wgrany i
uruchomiony jako ostatni. Po(#cz t informacj z wiedz# o sekwencji uruchamiania
komputera i ju) mo)esz co najmniej powiedzie., jak daleko posun(a si procedura
uruchamiania komputera, zanim wyst#pi( problem. Czsto chcia(by, zobaczy., ktre
pliki lub obszary dysku by(y odczytywane podczas ujawnienia si b(du procesu
uruchamiania komputera. Komunikaty b(dw wy,wietlane podczas uruchamiania
komputera, jak rwnie) te wypisywane podczas normalnej pracy, mog# by. trudne
do rozszyfrowania, ale pierwszym krokiem do ich zrozumienia jest wiedza, sk#d
dany komunikat pochodzi - ktry z aktualnie u)ywanych programw wys(a(
informacj o b(dzie. Poni)sze programy mog# wysy(a. komunikaty b(du podczas
uruchamiania si komputera:

BIOS zawarty w ROM-ie p(yty g(wnej;
Komputer PC, zanim uruchomi du)y system operacyjny, musi najpierw wgra' may program,
ktry przeprowadzi inicjacj! systemu. Od w,czenia zasilania do uruchomienia si! i gotowo$ci do
pracy systemu operacyjnego wyst!puje cay a.cuch zdarze.. Ka)da funkcja jest wywoywana
przez funkcj! poprzedni, i sama rwnie) wywouje kolejn, funkcj!.

BIOS zawarty w ROM-ach kart rozszerze%;
sektor startowy podstawowej partycji;
sektor startowy dyskietki DOS;
pliki systemowe (IO.SYS/IBMIO.COM oraz MSDOS.SYS/IBMDOS.COM);
sterowniki urz#dze% ((adowane poprzez CONFIG.SYS lub rejestr systemu
Windows 95 - SYSTEM.DAT);
programy pow(oki (COMMAND.COM w DOS-ie);
programy uruchamiane przez AUTOEXEC.BAT;
Windows (WIN.COM).

W niniejszej sekcji zosta(a opisana sekwencja startowa komputera. Szczeg(owo
opisano rwnie) wiele komunikatw b(dw, mog#cych wyst#pi. na tym etapie
pracy komputera.

Sposb wgrywania si i uruchamiania DOS-u

Je,li podczas uruchamiania Twojego komputera wystpuj# problemy i potrafisz
okre,li., jaki etap sekwencji startowej jest za nie odpowiedzialny,
najprawdopodobniej bdziesz w stanie wyeliminowa. przyczyn problemu. Podczas
typowego uruchamiania komputer wykonuje poni)sze czynno,ci:

1. Poprzez naci,nicie przycisku dostarczasz pr#d do zasilacza komputera.

2. Zasilacz przeprowadza autotest. Je,li wszystkie napicia s# akceptowalne na
aktualnym poziomie, zasilacz uznaje, )e pr#d jest stabilny i wysy(a sygna( Power
Good do p(yty g(wnej. Czas od naci,nicia przycisku do wys(ania sygna(u
Power Good zazwyczaj mie,ci si w przedziale od 0,1 do 0,5 sekundy.

3. Mikroprocesor ko,ci zegara otrzymuje sygna( Power Good i przestaje wysy(a.
do procesora sygna( resetu.

4. Procesor rozpoczyna wykonywanie kodu zawartego w pamici ROM BIOS-u,
pocz#wszy od adresu FFFF:0000. Poniewa) adres ten znajduje si zaledwie 16
bajtw od samego ko%ca dostpnej pamici ROM, zawiera instrukcj JMP
(skoku) do aktualnego adresu startowego ROM BIOS-u.
5. BIOS przeprowadza test sprztu, weryfikuj#c podstawowe funkcje systemu.
Je,li wyst#pi# jakiekolwiek b(dy, zostanie to zasygnalizowane d0wikami,
poniewa) nie zosta(o jeszcze zainicjowane wy,wietlanie obrazu.
6. BIOS sprawdza, czy w adresach od C000:0000 do C780:0000 znajduje si
ROM karty graficznej umieszczonej w jednym z gniazd rozszerze% komputera.
Je,li odnajdzie w tym obszarze jakikolwiek BIOS, zaczyna testowa. jego sum
kontroln#. Je,li BIOS przejdzie test sumy kontrolnej, zostaje wykonany; karta
graficzna zostaje zainicjowana. Na ekranie pojawia si kursor. Je,li suma kon-
trolna BIOS-u karty graficznej nie jest prawid(owa, na ekranie pojawia si
nastpuj#cy komunikat:

COOO ROM Error

7. Je,li BIOS nie odnajdzie )adnej karty graficznej, to w celu jej zainicjowania
u)yje sterownika ROM-u kart graficznych umieszczonego na p(ycie g(wnej. Na
ekranie pojawi si kursor.

8. BIOS zawarty w ROM-ie p(yty g(wnej przeszukuje w krokach po 2 kB
pami. od adresu C800:0000 do DF80:0000, poszukuj#c jakichkolwiek innych
pamici ROM umieszczanych tam przez inne karty rozszerze%. Zostaje
przetestowana suma kontrolna ka)dego odnalezionego ROM-u, ktry nastpnie
zostaje wykonany. Uruchomione ROM-y kart rozszerze% mog# koegzystowa. z
procedurami BIOS-u b#d0 te) je zastpowa..

9. Uszkodzenie lub nieprawid(owa suma kontrolna ktregokolwiek z modu(w
zawartych w ROM-ie wywo(uje nastpuj#cy komunikat:

XXXX ROM Error

Adres XXXX oznacza segment adresu uszkodzonego modu(u ROM.

10. BIOS sprawdza zawarto,. (s(owo - wr d - dwa bajty) adresu pamici
0000:0472 (), by zobaczy., czy aktualne uruchamianie komputera jest zimne
(cold start], czy te) ciep(e (w ar m start). Warto,. s(owa 1234h umieszczona w tej
lokacji jest flag# oznaczaj#c# ciep(y start komputera, powoduj#cy pominicie
testowania przez POST (Power-On SelfTesf) pamici. Jakakolwiek inna warto,.
s(owa w tej lokacji oznacza zimny start systemu i wykonywanie ca(ego POST-u.

11. Je,li jest to zimny start systemu, wykona si POST. Je,li w trakcie jego
wykonywania wyst#pi# jakiekolwiek b(dy, POST poinformuje o tym poprzez
kombinacj d0wikw i pojawiaj#cych si na ekranie komunikatw b(du.
Poprawne uko%czenie testw POST sygnalizowane jest jednym krtkim
d0wikiem.
12. BIOS szuka sektora startowego dysku DOS, znajduj#cego si na cylindrze O
g(owicy O, w sektorze l (jest to pierwszy sektor na dysku) w stacji dyskw A:.
Sektor ten jest wgrywany do pamici pod adres 0000:7COO, a nastpnie
testowany. Je,li w stacji dyskw nie ma dyskietki lub jest, ale stacja nie potrafi
odczyta. na niej sektora startowego, BIOS przechodzi do kolejnego kroku.

13. Je,li pierwszy bajt kodu wgranego z sektora startowego dyskietki jest
mniejszy ni) 06h lub te) je,li jest on wikszy b#d0 rwny 06h i pierwsze
dziewi. s(w zawiera te same dane, komputer zatrzymuje si i wy,wietla na
ekranie nastpuj#cy komunikat:

14. Je,li dysk zosta( przygotowany przez polecenie FORMAT lub SYS DOS-u
3.3 lub wcze,niejszego i odpowiednie pliki systemowe nie s# dwoma pierwszymi
w strukturze g(wnego katalogu lub je,li podczas ich wgrywania wyst#pi(
problem, na ekranie pojawi si nastpuj#cy komunikat:

Non-System disk or disk error Replace
and strike any key when ready

15. Je,li dysk zosta( przygotowany przez polecenie FORMAT lub SYS DOS-u
3.3 lub wcze,niejszego i jego sektor startowy zosta( uszkodzony, mo)esz
zobaczy. nastpuj#cy komunikat:

Disk Boot failure

16. Je,li dysk zosta( przygotowany przez polecenie FORMAT lub SYS DOS-u
4.0 lub p0niejszego i odpowiednie pliki systemowe nie s# dwoma pierwszymi w
strukturze g(wnego katalogu lub je,li podczas ich wgrywania wyst#pi( problem
lub te) sektor startowy dyskietki jest uszkodzony, mo)esz zobaczy. nastpuj#cy
komunikat:

Non-System disk or disk error Replace
and strike any key when ready

17. Je,li z dyskietki w stacji A: nie da si odczyta. sektora startowego, BIOS
sprawdza sektor startowy podstawowej partycji dysku twardego umieszczony na
cylindrze O, g(owicy O, w sektorze l (jest to pierwszy sektor) pierwszego dysku
twardego. Je,li sektor zostanie odnaleziony, jest on wgrywany do pamici pod
adres 0000:7COO, a nastpnie testowany na obecno,. podpisu.

18. Je,li dwa ostatnie bajty (podpis) sektora startowego partycji podstawowej nie
wynosz# 55AAh, na wikszo,ci komputerw wywo(ywane jest programowe
przerwanie I8h (Int I8h). Na komputerach PS/2 IBM-a wy,wietlany jest spe-
cjalny, graficzny komunikat, przedstawiaj#cy wk(adanie dyskietki do stacji
dyskw A: i naciskanie klawisza Fl. W komputerach IBM innych ni) PS/2 Int I8h
wykonuje znajduj#cy si w ROM-ie BIOS-u interpreter jzyka BASIC. Gdy to
nast#pi, na ekranie pojawia si komunikat podobny do nastpuj#cego:

The IBM Personal Computer Basic Version Cl.10 Copyright IBM Corp 1981
62940 Bytes free Ok.

Poniewa) )adna z wersji BIOS-u przeznaczonego do komputerw innych ni)
produkowane przez IBM nie posiada(a interpretera jzyka BASIC, inni produ-
cenci BIOS-w musieli znale0. inne rozwi#zanie sytuacji, w ktrej komputery
IBM wywo(ywa(y BASIC. Komputery PC posiadaj#ce AMI BIOS wy,wietlaj#
myl#cy komunikat:

NO ROM BASIC - SYSTEM HALTED
602-Diskette Boot Record Terror
Napis ten jest BlOS-owym komunikatem b(du pokazywanym przez AMI BIOS
w tych samych sytuacjach, w ktrych komputery IBM odwo(uj# si do interpre-
tera BASIC-a, ktrego oczywi,cie nie ma w AMI BlOS-ach (i prawd mwi#c, w
)adnym z innych kompatybilnych BIOS-w). Inne wersje BIOS-w wy,wietlaj#
r)ne komunikaty. Na przyk(ad w tych samych sytuacjach BIOS Compa#
wypisuje poni)szy komunikat:

Non-System disk or disk error Replace and strike any key when ready

Jest to troch myl#ce, poniewa) bardzo podobny (lub taki sam) komunikat wyst-
puje w DOS-owym sektorze startowym i jest wy,wietlany, je,li brakuje plikw
systemowych DOS-u lub s# one uszkodzone.
W sytuacji, w ktrej na komputerach IBM zobaczy(by, BASIC, komputer z
BlOS-em Award wy,wietli komunikat:

DISK BOOT FAILURE, INSERT
SYSTEM DISK AND PRESS ENTER

Natomiast BIOS Phoenix w takich wypadkach wy,wietli:

No boot device available -
strike Fl to retry boot, F2 for setup utility

lub

No boot sector on fixed disk -
strike Fl to retry boot, F2 for setup utility

To, czy Phoenix wy,wietli pierwszy, czy te) drugi komunikat, zale)y od
aktualnie wystpuj#cego b(du.
Pomimo i) wy,wietlane komunikaty zmieniaj# si w zale)no,ci od BIOS-u, 0r-
d(em ich powstawania zawsze s# okre,lone bajty w sektorze startowym g(wnej
partycji (Master Boot Record), bd#cym pierwszym sektorem na dysku i fizycz-
nie umieszczonym na cylindrze O, g(owicy O, w sektorze l.

Problem ten dotyczy dyskw, ktre nigdy nie by(y partycjonowane lub na
ktrych uszkodzony zosta( MBR (Master Boot Record). Podczas procesu
uruchamiania komputera BIOS sprawdza, czy w dwch ostatnich bajtach w MBR
(pierwszym sektorze na dysku) zawarty jest podpis" maj#cy warto,. 55AAh.
Je,li dwa ostatnie bajty nie maj# warto,ci 55AAh, zostaje wywo(ane przerwanie
I8h, wywo(uj#ce podprocedur wy,wietlaj#c# odpowiedni komunikat lub, te) na
komputerach IBM, uruchamiaj#c# zawarty w ROM-ie interpreter jzyka BASIC.
MBR ((#cznie z bajtami podpisu) jest zapisywany na dysku twardym przez DOS-
owy program FDISK. Zaraz po niskopoziomowym sformatowaniu twardego dysku
zostaje sprawdzona poprawno,. wszystkich znajduj#cych si na nim sektorw
poprzez zapisanie na nich, a nastpnie odczytanie okre,lonej prbki bajtw.
Powoduje to, )e w pierwszym sektorze nie ma podpisu, maj#cego warto,. 55AAh.
Innymi s(owy, powy)sze komunikaty b(dw generowane przez BIOS s# tym, co
zobaczysz przy prbie uruchomienia komputera z niskopoziomowo
sformatowanego twardego dysku, ktry jeszcze nie zosta( przepartycjonowany.

19. Program umieszczony w sektorze startowym g(wnej partycji sprawdza, czy
w zawartej na dysku tablicy partycji jest zapisany bajt oznaczaj#cy istnienie
partycji rozszerzonej. Je,li program odnajdzie odpowiedni zapis, wgrywa sektor
startowy partycji rozszerzonej z okre,lonej wcze,niej lokacji. Sektor startowy
partycji rozszerzonej rwnie) posiada tablic, ktra zostaje przeszukana w celu
sprawdzenia, czy jest w niej okre,lona pozycja kolejnej partycji rozszerzonej.
Je,li zostanie odnaleziony zapis precyzuj#cy po(o)enie kolejnej partycji rozsze-
rzonej, zostaje wgrany jej sektor startowy. Przeszukiwanie jest kontynuowane a)
do nieodnalezienia kolejnej partycji rozszerzonej lub do uzyskania informacji o
maksymalnej ilo,ci, czyli 24 partycjach rozszerzonych.

20. Procedury zawarte w sektorze startowym g(wnej partycji przeszukuj# tablic
partycji w celu odnalezienia bajtu oznaczaj#cego partycj aktywn#.

21. W komputerach IBM, je,li )adna z partycji nie zosta(a zaznaczona jako
aktywna (startowa), wywo(ywany jest zawarty w BlOS-ie interpreter BASIC-a.
Na wikszo,ci komputerw kompatybilnych z IBM-em wy,wietlany jest jaki,
typ komunikatu o b(dzie dysku.

22. Je,li ktry, ze wska0nikw uruchamiania znajduj#cych si w sektorze starto-
wym g(wnej partycji jest nieprawid(owy lub je,li wicej ni) jedna partycja
zaznaczona jest jako aktywna, komputer przestaje si uruchamia. i wy,wietla
nastpuj#cy komunikat:

Invalid partition table

23. Je,li w sektorze startowym podstawowej partycji zosta(a zdefiniowana
aktywna partycja, jej sektor startowy

24. zostaje wgrany i przetestowany.

25. Je,li w ci#gu piciokrotnie powtarzanych prb, z powodu b(dw odczytu,
nie uda si odczyta. sektora startowego DOS-owego dysku, komputer zatrzymuje
si i wy,wietla komunikat:

Error loading operating system

26. Rozpoczyna si test podpisu sektora startowego DOS-owego twardego dysku.
Je,li sektor startowy dysku DOS nie zawiera prawid(owego podpisu, jako dwch
ostatnich bajtw rwnych 55AAh, komputer zatrzymuje si. a na ekranie pojawia
si nastpuj#cy komunikat:

Missing operating system

27. Sektor startowy dysku zostaje wykonany jako program. Program ten
sprawdza, czy w g(wnym katalogu dysku twardego jako pierwsze dwa znajduj#
si pliki IO.SYS (lub IBMIO.COM) oraz MSDOS.SYS (lub IBMDOS.COM).
Je,li pliki istniej#, zostan# za(adowane.

28. Je,li dysk zosta( przygotowany poleceniem FORMAT lub SYS DOS-u 3.3
lub wcze,niejszego i odpowiednie pliki systemowe nie s# dwoma pierwszymi
plikami w g(wnym katalogu lub je,li podczas ich wgrywania wyst#pi( problem,
na ekranie pojawi si nastpuj#cy komunikat:

Non-System disk or disk error Replace
and strike any key when ready

29. Je,li dysk zosta( przygotowany przez FORMAT lub SYS DOS-u 3.3 lub
wcze,niejszego i jego sektor startowy zosta( uszkodzony, mo)esz zobaczy.
nastpuj#cy komunikat:

Disk Boot failure

30. Je,li dysk zosta( przygotowany przez FORMAT lub SYS DOS-u 4.0 lub p0-
niejszego i odpowiednie pliki systemowe nie s# dwoma pierwszymi w strukturze
g(wnego katalogu lub je,li podczas ich wgrywania wyst#pi( problem czy te)
sektor startowy dyskietki jest uszkodzony, mo)esz zobaczy. nastpuj#cy ko-
munikat:

Non-System disk or disk error Replace
and strike any key when ready

31. Je,li nie wyst#pi# )adne problemy, sektor startowy DOS-owego dysku
wykona IO.SYS/IBMIO.COM. W systemie operacyjnym Windows 9x mo)na
uruchomi. menu startowe, naciskaj#c klawisz F8 podczas startu komputera, a
nastpnie uruchomi. system operacyjny, ktry mamy zamiar uruchomi..

32. Kod inicjacji zawarty w IO.SYS/IBMIO.COM kopiuje si do najwikszego
ci#g(ego obszaru pamici DOS-u i przekazuje kontrol kopii. Nastpnie kod
inicjacji kopiuje i przemieszcza MSDOS.SYS na cz,. IO.SYS umieszczon# w
pamici podstawowej i zawieraj#c# kod inicjacji, poniewa) kod inicjacji nie jest
ju) d(u)ej tam potrzebny. Plik IO.SYS systemu Windows 95 (#czy funkcj DOS-
owego IO.SYS oraz MSDOS.SYS.

33. Kod inicjacji wykonuje MSDOS.SYS (lub IBMDOS.SYS), ktry inicjuje
podstawowe sterowniki urz#dze%, okre,la konfiguracj komputera, resetuje
system dyskowy, resetuje i inicjuje urz#dzenia peryferyjne, a nastpnie ustawia
domy,ln# konfiguracj systemu.

34. Jest ju) aktywny ca(y system segregacji DOS-u, kontrola powraca do kodu
inicjacji z IO.SYS.

35. Kod inicjacji z IO.SYS wielokrotnie odczytuje CONFIG.SYS. W systemie
Windows 95 IO.SYS sprawdza rwnie) plik rejestru SYSTEM.DAT.

36. Podczas obrbki pliku CONFIG.SYS pierwszymi z wykonywanych (w
kolejno,ci, w ktrej wystpuj#) s# polecenia DEYICE, wszystkie sterowniki
urz#dze% s# wgrywane, a nastpnie uruchamiane. Nastpne s# polecenia
INSTALL, wykonywane rwnie) w kolejno,ci wystpowania, wszystkie
zdefiniowane w nich programy zostaj# wgrane i uruchomione. Kolejnym
wykonywanym poleceniem jest SHELL, ktre powoduje wgranie i uruchomienie
interpretera polece% wraz z ustawionymi parametrami. Je,li CONFIG.SYS nie
zawiera polecenia SHELL, zostanie uruchomiony standardowy interpreter
polece% COMMAND.COM. Wgrywanie interpretera polece% usuwa z pamici
kod inicjacji (poniewa) system zosta( ju) uruchomiony).

W systemie Windows 95 COMMAND.COM wgrywany jest tylko w celu uru-
chomienia polece% zawartych w pliku AUTOEXEC.BAT, o ile on istnieje.
Podczas ko%cowego odczytywania CONFIG.SYS wszystkie pozosta(e polecenia
zostaj# odczytane i wykonane zgodnie z kolejno,ci# ich wystpowania. Z tego
powodu kolejno,. umieszczenia w CONFIG.SYS polece% innych ni) DEYICE,
INSTALL oraz SHELL nie ma znaczenia.

37. Je,li AUTOEXEC.BAT nie zosta( odnaleziony, COMMAND.COM wykonuje
wewntrzne polecenia DAT: oraz TIME, wy,wietla informacj o prawach
autorskich oraz wy,wietla znak zachty DOS-u.
W systemie Windows 95 IO.SYS automatycznie wgrywa HIMEM.SYS.
IFSHLP.SYS oraz SETVER.EXE. Na koniec wgrywa WIN.COM i od tego mo-
mentu oficjalnie jest ju) uruchomiony Windows 95.

Istnieje mo)liwo,. wyst#pienia pewnych zmian w obrbie powy)szego scenariusza,
spowodowanych na przyk(ad przez zawarte w ROM-ach kart rozszerze% programy.
W zale)no,ci od umieszczonych w BlOS-ie programw mog# wystpowa. r)nice w
niektrych spo,rd komunikatw b(dw, a tak)e w kolejno,ci realizacji poszczegl-
nych podpunktw. Generalnie rzecz bior#c, komputer przeprowadza ten ca(y (a%cuch
zdarze% przy budzeniu si do )ycia".
Mo)esz modyfikowa. procedur uruchamiania si komputera poprzez zmienianie
plikw CONFIG.SYS oraz AUTOEXEC.BAT lub rejestru Windows 95. Pliki te
konfiguruj# ustawienia DOS-u oraz Windows 95 i umo)liwiaj# wykonywanie za
ka)dym uruchamianiem komputera okre,lonych programw.

Nadzr nad plikami

DOS u)ywa wielu elementw i struktur w celu zachowania i odczytu informacji na
dysku. Te elementy i struktury umo)liwiaj# DOS-owi poprawn# komunikacj z
zawartym w ROM-ie BlOS-em, jak rwnie) udostpniaj# DOS-owym aplikacjom
mo)liwo,. wykonywania operacji na plikach. Zrozumienie tych struktur, a tak)e
tego, w jaki sposb s# one ze sob# powi#zane, umo)liwi Ci dokonywanie ich
naprawy oraz u(atwi rozwi#zywanie zwi#zanych z nimi b(dw.

DOS przydziela na dysku miejsce dla pliku na )#danie (miejsce nie jest wcze,niej
rezerwowane). Miejsce jest przydzielane po jednym klastrze (cluster) lub inaczej
jednostce alokacji. Klaster zawsze zajmuje co najmniej jeden sektor (w celu
uzyskania wikszej ilo,ci informacji o sektorach zajrzyj do rozdzia(u 14. Napdy
dyskw twardych").

Dysk jest podzielony na klastry, by zminimalizowa. ruchy g(owicy na
wielostronnych urz#dzeniach. DOS alokuje ca(e miejsce na cylindrze dysku, zanim
przejdzie do nastpnego cylindra. Robi to poprzez zapisanie sektorw znajduj#cych
si pod pierwsz# g(owic#, nastpnie wszystkich sektorw znajduj#cych si pod
nastpn# g(owic#, i tak dalej, a) do momentu, w ktrym wszystkie sektory na
wszystkich g(owicach zosta(y ju) u)yte. Nastpnym u)ywanym sektorem jest sektor
1. zerowej g(owicy nastpnego cylindra. (Wicej informacji o stacjach dyskw i
dyskietkach odnajdziesz w rozdziale 13. Stacje dyskietek", natomiast o twardych
dyskach w rozdziale 14. Napdy dyskw twardych".)

Algorytm u)ywany do przydzielania miejsca dla plikw w DOS-ie 3.0 i wy)szych
nazywany jest algorytmem nastpnego dostpnego klastra (Next Available C luster
algorithm). W algorytmie tym poszukiwanie dostpnych do zapisu pliku klastrw
rozpoczyna si nie od pocz#tku dysku, lecz od miejsca ostatniego zapisu. Z tego
powodu miejsce zwolnione na dysku poprzez usunicie pliku niekoniecznie jest od
razu ponownie u)ywane. DOS ustawia wska0nik ostatnio zapisanego klastra (Last
Written Cluster pointer) skierowany na ostatnio zapisany klaster i rozpoczyna
poszukiwanie od tego w(a,nie miejsca. Wska0nik ostatnio zapisanego klastra
znajduje si w pamici i jest tracony przy re-secie lub restarcie komputera. Jest
tracony rwnie) po zmianie dyskietki w stacji dyskw.

Algorytm nastpnego dostpnego klastra u)ywany w DOS-ie 3.0 i p0niejszych jest
szybszy ni) algorytm pierwszego dostpnego klastra u)ywany przez wcze,niejsze
wersje DOS-u. Jego zastosowanie minimalizuje fragmentacj dysku. Czasami ten typ
algorytmu nazywany jest poszukiwaniem windowym, poniewa) operacje zapisu
wystpuj# w coraz wy)szych i wy)szych klastrach dysku, a) do osi#gnicia jego
ko%ca. W tym ostatnim wypadku wska0nik ostatniego zapisu zostaje zresetowany i
poszukiwanie wolnych klastrw dla zapisu rozpoczyna si znowu od pocz#tku dysku.
Pliki bd#ce w ci#g(ym u)yciu s# przez nowy algorytm fragmentowane, poniewa)
wska0nik ostatniego zapisu jest resetowany po restarcie, zmianie dysku lub gdy
zostanie osi#gnity koniec dysku. Tym niemniej wspania(# korzy,ci# nowszej
metody jest zwikszona szansa na odkaso-wanie plikw, nawet je,li od czasu ich
usunicia na dysku zosta(y zapisane jakie, dane. Dzieje si tak dlatego, )e miejsce po
dopiero co usunitym pliku nie staje si od razu celem kolejnej operacji zapisu.
Prawd mwi#c, mo)e up(yn#. troch czasu, zanim zwolnione przez usunity plik
klastry zostan# ponownie zapisane.

Nawet je,li plik jest nadpisywany w wersji DOS-u 3.0 i p0niejszych, u)ywane przez
niego klastry nie zostaj# nadpisane. Na przyk(ad je,li przypadkowo zapiszesz na dysk
plik, u)ywaj#c tej samej nazwy, ktr# posiada inny wa)ny plik, istniej#cy ju)
wcze,niej na dysku, klastry istniej#cego pliku oznaczane s# jako dostpne, ale nowy
plik (o tej samej nazwie) fizycznie zapisywany jest na dysku w innych klastrach.
Dziki temu nadal istnieje mo)liwo,. odzyskania oryginalnej kopii. Mo)esz
kontynuowa. t procedur poprzez nagrywanie na dysku innej kopii pliku z t# sam#
nazw# i ka)da nowa kopia pliku zostanie zapisana w innych, coraz wy)szych
klastrach. P0niej ka)da wcze,niej nadpi-sana wersja nadal mo)e by. odzyskana z
dysku. Proces ten mo)e by. kontynuowany a) do restartu systemu lub do osi#gnicia
ko%ca dysku. Po restarcie lub osi#gniciu ko%ca dysku znacznik ostatniego zapisu
jest ustawiany na pierwszy klaster i poprzednie dane plikw zostaj# zast#pione.

Poniewa) DOS przy tworzeniu lub zapisie pliku zawsze u)ywa pierwszej dostpnej
pozycji katalogu, nadpisane lub usunite pliki, ktrych dane nadal mo)na odzyska. z
dysku, nie wystpuj# ju) na li,cie katalogu. Z tego powodu nie istnieje )aden
komercyjny lub jakikolwiek inny program umo)liwiaj#cy szybkie odkasowywanie
plikw, bd#cy w stanie odnale0. jakikolwiek zapis usunitego lub nadpisanego
pliku -jest to oczywiste, skoro programy te sprawdzaj# jedynie, czy w strukturze
katalogu istnieje zapis usunitego pliku. Niektre programy odkasowuj#ce posiadaj#
rezyduj#cy w pamici program ,ledz#cy operacje usuwania i najcz,ciej tworz#cy
swj w(asny spis zawarto,ci katalogw, niezale)ny od DOS-u. Je,li program
odkasowuj#cy posiada t funkcj, lecz nie zosta(a ona uaktywniona przed usuniciem
pliku, to nie bdzie on w stanie odzyska. usunitego pliku, je,li informacja o nim
zosta(a usunita ze struktury katalogu.

Poniewa) programy odkasowuj#ce nie sprawdzaj# FAT-u czy te) klastrw danych
(dopki nie zostanie uaktywnione ,ledzenie usuni.), nie odnajduj# zapisu
,wiadcz#cego o istnieniu pliku. Poprzez przeskanowanie wolnych klastrw dysku,
jeden po drugim, mo)esz zlokalizowa. dane pochodz#ce z nadpisanych b#d0
usunitych plikw, a nastpnie rcznie uaktualni. FAT i struktur katalogw,
u)ywaj#c narzdzia pozwalaj#cego na bezpo,redni# edycj dysku. Dziki tej
metodzie mo)esz odzyska. usunite pliki, nawet je,li na dysku od momentu ich
usunicia dokonano operacji zapisu.

Komunikacja z napdami dyskowymi

W celu umo)liwienia uzyskania dostpu do plikw DOS u)ywa kombinacji
algorytmw zarz#dzaj#cych dyskiem. Wystpuj# pewne r)nice pomidzy
algorytmami na dyskietkach i na twardych dyskach, zale)# one tak)e od wielko,ci
dysku. Algorytmy okre,laj#, w jaki sposb dany dysk bdzie widziany przez DOS i
jego aplikacje. Ka)dy komponent przeznaczony do wyznaczenia systemu dysku
wystpuje jako warstwa w ca(o,ci systemu. Ka)da warstwa komunikuje si z
warstwami po(o)onymi bezpo,rednio obok niej. Gdy wszystkie komponenty
wsp(pracuj# ze sob#, aplikacje mog# u)ywa. dysku, by odczyta. i zapisa. dane. W
tabeli 23.1 wypisane zosta(y specyfikacje DOS-owych formatw dyskietek.

Tabela 23.1. Specyfikacje DOS-owych formatw dyskietek
Wielko,. dysku (cal) 3
,
5
5
,
2
5
Pojemno,. dysku (kB) 2
8
8
0
1

4
4
0
Bajt opisu no,nika F
O
h
F
O
h
Stron (g(owic)

2

2

1cie)ek na stron 8
0
8
0
Sektorw na ,cie)k 3
6
1
8
Bajtw na sektor 5 5
1
2
1
2
Sektorw na klaster 2 2
D(ugo,. FAT (w sektorach) 9 9
Liczba FAT-w 2 2
D(ugo,. g(wnego katalogu (w
sektorach)
1
5
1
5
Maksymalna ilo,. pozycji w
gl. katalogu
2
4
0

2
2
4
Ca(kowita ilo,. sektorw na
dysku
5
7
6
0
2
8
8
0
Ca(kowita ilo,. dostpnych
sektorw
5
7
2
6
2

8
4
7
Ca(kowita ilo,. dostpnych
klastrw
2
8
6
3
2
8
4
7

Cztery podstawowe warstwy interfejsu pomidzy uruchomion# w systemie aplikacj#,
a jakimkolwiek do(#czonym do komputera dyskiem, zawieraj# procedury potrafi#ce
wykona. wiele funkcji, najcz,ciej u)ywanych do komunikacji z przylegaj#cymi po-
ziomami. Poziomy te zosta(y wyszczeglnione w poni)szej li,cie:

procedury dostpne w DOS-owym przerwaniu 21 h (Int 21 h);
procedury dostpne w DOS-owych przerwaniach 25/26h (Int 25/26h);
procedury dostpne w BlOS-owym przerwaniu dyskowym 13h (Int 13h);
polecenia przesy(ane na port I/O kontrolera dysku.



Ka)dy poziom akceptuje r)ne polecenia, spe(nia odmienne funkcje oraz generuje
wyniki. Interfejs ten jest dostpny zarwno dla twardych dyskw, jak i stacji dyskw,
pomimo i) obs(uguj#ce je procedury zawarte w 13h zdecydowanie si od siebie
r)ni#. Kontrolery twardych dyskw i stacji dyskw s# bardzo odmienne, lecz
poziomy umo)liwiaj# przeprowadzenie tych samych funkcji zarwno na dyskach
twardych, jak i na dyskietkach.

Przerwanie 21h

Procedury DOS-owego przerwania 2lh s# umieszczone na najwy)szym poziomie i
udostpniaj# najwicej mo)liwo,ci przy najmniejszym nak(adzie pracy. Na przyk(ad
je,li program aplikacji musi stworzy. na dysku podkatalog, wywo(uje funkcj 39h
przerwania 21 h. Funkcja ta przeprowadza wszystkie czynno,ci wymagane do
stworzenia na dysku podkatalogu. (#cznie z uaktualnieniem odpowiedniego katalogu
i modyfikacj# sektorw FAT. Jedyn# wymagan# przez funkcj informacj# jest nazwa
zak(adanego podkatalogu. DOS-owe przerwanie 21 h tak naprawd wykonuje
znacznie wicej pracy, u)ywaj#c do stworzenia katalogu jednej z zawartych w
ni)szych poziomach metod dostpu do dysku. Wikszo,. aplikacji odczytuje dysk
poprzez ten poziom interfejsu.

Przerwanie 25h i 26h

DOS-owe procedury zawarte w Int 25h i Int 26h umo)liwiaj# dostp do dysku
ni)szego poziomu, ni) procedury przerwania 21 h. Int 25h tylko odczytuje okre,lony
sektor z dysku, natomiast Int 26h tylko zapisuje okre,lony sektor na dysk. Je,li
chcia(by, napisa. program, ktry u)ywa(by tych funkcji przy tworzeniu katalogu na
dysku, nak(ad w(o)onej przez Ciebie pracy musia(by by. o wiele wikszy, ni)
gdyby, u)ywa( procedur zawartych w Int 21 h. Na przyk(ad Twj program musia(by
przeprowadzi. nastpuj#ce czynno,ci:

dok(adnie obliczy., ktre sektory z zajmowanych przez FAT i katalog musz#
zosta. uaktualnione;
u)y. Int 25h, by odczyta. te sektory;
w(a,ciwie zmodyfikowa. odpowiednie sektory, by zawiera(y informacje o
nowym podkatalogu;
u)y. Int 26h, by zapisa. zmodyfikowane sektory.

Ilo,. krokw mo)e si zwikszy. w zale)no,ci od trudno,ci dok(adnego okre,lenia
sektorw, ktre maj# zosta. zmodyfikowane. Dla Int 25/26h ca(y mo)liwy do zaadre-
sowania przez DOS obszar dyskowy zawiera sektory numerowane od zera. Program
zaprojektowany tak, by korzysta( z Int 25/26h, musi zna. pozycje wszystkich danych
znajduj#cych si w okre,lonym sektorze. Mo)e okaza. si, )e tak zaprojektowany
program musi by. modyfikowany, by dzia(a( na dyskach o innej liczbie sektorw,
innych katalogach oraz innych rozmiarach i pozycji FAT-u. Z powodu tych
wszystkich komplikacji, wynikaj#cych przy wykonywaniu przez program prostej
czynno,ci, programi,ci zazwyczaj rezygnuj# z korzystania z dysku za pomoc# tej
metody i wybieraj# po(o)one na wy)szym poziomie przerwanie Int 21h - ktre
wykona wszystkie te czynno,ci automatycznie.

Dostp do dysku za pomoc# Int 25/26h wykorzystuj# zazwyczaj tylko programy
edytu-j#ce sektory lub dyski. Programy dzia(aj#ce na tym poziomie dostpu mog#
edytowa. tylko obszary dysku zdefiniowane wcze,niej przez DOS jako dysk
logiczny (posiadaj#cy liter). Na przyk(ad za pomoc# w(a,nie tego poziomu dostpu
program DEBUG odczytuje i zapisuje sektory na dysku.

Przerwanie 13h

Kolejnym ni)szym poziomem porozumiewania si z napdami s# umieszczone w
BlOS-ie procedury przerwania Int 13h, znajduj#ce si najcz,ciej w uk(adach ROM
na p(ycie g(wnej lub kontrolerze karty w gnie0dzie rozszerze%. Procedury Int 13h
mog# zosta. rwnie) zaimplementowane poprzez programowy sterownik
za(adowany podczas uruchamiania komputera. Poniewa) DOS wymaga dostpu do
Int 13h, by uruchomi. si z napdu (a programowy sterownik nie mo)e zosta.
za(adowany, zanim DOS nie uzyska dostpu do napdu, z ktrego ma si
uruchomi.), DOS mo)na uruchamia. wy(#cznie z napdw, do ktrych dostp
uzyskuje si poprzez procedury Int 13h bazuj#ce na BlOS-ie. Procedury Int 13h
wymagaj# bezpo,redniego dostpu do kontrolera przy u)yciu jego portw I/O. Z tego
powodu kod Int 13h jest bardzo zale)ny od kontrolera.

Tabela 23.2 zawiera list r)nych funkcji udostpnianych poprzez interfejs BJOS-
owego przerwania 13h. Niektre z funkcji s# dostpne wy(#cznie dla twardych
dyskw lub stacji dyskw, wszystkie pozosta(e s# dostpne dla obu typw napdw.
W tabeli 23.3 wypisane s# kody b(dw zwracanych przez BlOS-owe procedury
przerwania Int 13h. Mo)esz je czasami ujrze., gdy u)ywasz programu
niskopoziomowo formatuj#cego dyski, edytora dysku lub innego programu
uzyskuj#cego bezpo,redni dostp do dysku poprzez BIOS.
Je,li zaprojektujesz swoje w(asne urz#dzenie kontroluj#ce dyski, musisz napisa.
kompatybilny z IBM-em pakiet us(ug przerwania 13h i zainstalowa. go w ROM-ie
BIOS-u karty, by by( do(#czany do systemu przy uruchamianiu si komputera. Aby
u)y. procedur Int 13h, program musi dok(adnie sprecyzowa. numer cylindra,
g(owicy, ,cie)ki i sektora, na ktrym ma by. dokonana operacja odczytu lub zapisu.
Dodatkowo, ka)dy program zaprojektowany, by dzia(a. na tym poziomie, musi
zawiera. bardzo precyzyjne informacje o parametrach dyskw komputera, na ktrym
ma pracowa.. Funkcje przerwania Int 13h musz# odczytywa. parametry dysku,
formatowa. ,cie)ki, odczytywa. i zapisywa. sektory, parkowa. g(owice oraz
resetowa. napd.
Tabela 23.2 Funkcje dyskowe BIOS-owego przerwania Int 13h

Funkcja Stacja Dysk twardy Opis
dyskw






Program formatuj#cy niskopoziomowo dyski ST-506/412 musi wykonywa.
operacje dyskowe na poziomie Int 13h lub ni)szym. Wikszo,. programw
formatuj#cych przeznaczonych dla kontrolera ST-506/507 dzia(a poprzez Int 13h,
poniewa) znajduj# si w nim wszystkie wymagane przez te programy procedury.
Jednak)e nie jest to prawd# dla innych typw kontrolerw (jak IDE, SCSI lub
ESDI), w ktrych nieprawid(owe mapowanie i inne operacje znacznie r)ni# si od
wystpuj#cych w ST-506/412. Kontrolery te musz# wykonywa. specjalne operacje
podczas przeprowadzania niskopoziomowego formatowania. Na przyk(ad
definiowanie parametrw dysku w celu uniewa)nienia BlOS-owych tablic napdu
nie zadzia(a w )adnym z programw formatuj#cych u)ywaj#cych standardowego
interfejsu Int 13h.

Z tych powodw wikszo,. kontrolerw wymaga u)ywania dostosowanych do nich
programw formatuj#cych, pomijaj#cych interfejs oferowany przez 13h. Wikszo,.
programw oglnego u)ytku formatuj#cych niskopoziomowo dyski osi#ga dostp do
polece% formatu kontrolera dysku poprzez procedury przerwania Int 13h (cz,ciej,
ni) dzia(aj#c bezpo,rednio). Z tego powodu programy te nie mog# by. u)ywane do
wstpnego niskopoziomowego formatowania dysku, ktre musi zosta.
przeprowadzone przez dostosowany do specyficznego kontrolera program.
Wiele bardzo rozbudowanych dyskowych programw u)ytkowych, w odr)nieniu
od podstawowego oprogramowania formatuj#cego, potrafi porozumiewa. si z
dyskiem poprzez poziom Int 13h. DOS-owy FDISK komunikuje si na poziomie Int
13h. DISKEDIT i inne starsze programy Norton Utilities s# jednymi z niewielu
programw naprawiaj#cych dyski, potrafi#cymi komunikowa. si z dyskiem poprzez
poziom Int 13h. Programy te s# bardzo wa)ne, poniewa) mog# zosta. u)yte w
najgorszych dla odzyskiwania danych sytuacjach, gdy dojdzie do uszkodzenia tablic
partycji. Poniewa) tablice partycji, rwnie) tych nie DOS-owych, istniej# poza
obszarem dysku zdefiniowanym przez DOS, dostp do nich maj# tylko programy
pracuj#ce na poziomie Int 13h. Wikszo,. odzyskuj#cych dane programw
u)ytkowych bazuje na DOS-owych przerwaniach Int 25/26h, a co za tym idzie, nie
maj# one dostpu do obszarw dysku nie nale)#cych do DOS-u.
Polecenia portu I/O kontrolera dysku
Na najni)szym poziomie interfejsu programy porozumiewaj# si bezpo,rednio z kon-
trolerem dysku w specyficznym dla danego kontrolera jzyku. Aby to zrobi.,
program musi wysy(a. polecenia kontrolera poprzez port I/O przypisany dla danego
kontrolera. Polecenia te s# specyficzne dla poszczeglnych kontrolerw i czasami
r)ni# si nawet pomidzy kontrolerami tego samego typu, na przyk(ad pomidzy
r)nymi kontrolerami ESDI. BIOS zawarty w ROM-ie komputera musi by.
zaprojektowany specjalnie dla danego kontrolera, poniewa) BIOS porozumiewa si z
kontrolerem na poziomie portu I/O. Wikszo,. programw formatuj#cych
niskopoziomowo dyski rwnie) musi bezpo,rednio porozumiewa. si z kontrolerem,
poniewa) po(o)ony na wy)szym poziomie interfejs Int 13h nie udostpnia
wystarczaj#co specyficznych mo)liwo,ci wielu znajduj#cych si na rynku
kontrolerw ST-506/412, ESDI oraz SCSI.

Rysunek 23.2 ukazuje sposb, w jaki wikszo,. aplikacji pos(uguje si interfejsem
przerwania Int 21 h, konwertuj#cego rozkazy na BlOS-owe polecenia Int 13h, ktre
to znowu s# konwertowane przez BIOS na bezpo,rednie polecenia kontrolera.
Kontroler wykonuje zadane mu polecenia i zwraca rezultat poprzez poszczeglne
poziomy, a) informacja dotrze do oczekuj#cej na ni# aplikacji. Dziki temu
procesowi programi,ci mog# pisa. aplikacje, nie martwi#c si o niskopoziomowe
detale, o ktre zadba zamiast nich DOS i BIOS. Inn# korzy,ci# jest umo)liwienie
aplikacjom dzia(ania na znacznie r)ni#cych si od siebie typach sprztu, o ile tylko
zostanie on prawid(owo rozpoznany i obs(u)ony przez BIOS i DOS.


Rysunek 23.2





Ka)de oprogramowanie mo)e pomin#. jakikolwiek poziom interfejsu i bezpo,rednio
porozumiewa. si z poziomem le)#cym poni)ej, ale robienie tego wymaga o wiele
wicej pracy. Najni)szym mo)liwym do uzyskania poziomem interfejsu jest
bezpo,rednia komunikacja z kontrolerem poprzez u)ywanie jego portw I/O. Tak jak
by(o to pokazane na rysunku 23.2, ka)dy typ kontrolera ma inaczej umieszczone
porty I/O, r)nice wystpuj# tak)e w,rd polece% akceptowanych przez r)ne porty,
a tylko kontroler bezpo,rednio porozumiewa si z napdem dyskowym.

Gdyby DOS nie wykorzystywa( BlOS-owego interfejsu Int 13h, dla ka)dego
dostpnego typu twardego dysku i stacji dyskw musia(aby by. napisana odrbna
wersja DOS-u. Zamiast tego, DOS porozumiewa si z BlOS-em, u)ywaj#c
standardowych funkcji 13h, t(umaczonych przez interfejs 13h na specyficzne
polecenia danego sprztu. Dziki standardowemu interfejsowi BIOS-u DOS mg(
zosta. napisany w jednej wersji niezale)nej od specyficznego sprztu dyskowego i
wspiera wiele r)nych typw dyskw i kontrolerw.

Windows 3.1

Platformy 16-bitowych systemw Windows - Windows 3.1, Windows 3.11 i
Windows for Workgroups - w rzeczywisto,ci nie powinny by. nazywane systemami
operacyjnymi. S#jedynie ,rodowiskami graficznymi na(o)onymi na DOS,
wykorzystuj#cymi t sam# technologi dostpu do dysku, jaka by(a opisana we
wcze,niejszej cz,ci rozdzia(u. Windows jednak wykorzystuje rozszerzone
mo)liwo,ci procesora Intel 80386 w sposb, w jaki DOS nie potrafi.

>| Patrz Tryby pracy procesorw", rozdzia( 6

Windows rozwija tak)e kilka podstawowych koncepcji wprowadzonych w DOS-ie,
u(atwiaj#cych prac ze ,rodowiskiem graficznym. Wcze,niej czyta(e, o tym, jak
DOS, w po(#czeniu z systemowym BlOS-em, udostpnia interfejs do pamici na
dyskach. Ten interfejs pozwala programistom na wywo(ywanie oglnych funkcji
dostpu do dysku, ktre mog# zosta. zastosowane do dowolnego typu sprztu
obs(ugiwanego przez system operacyjny. Jednak gdy instalowa(e, aplikacj DOS-u,
czsto musia(e, wybiera. sterowniki dla urz#dze% takich, jak karta graficzna, karta
d0wikowa czy drukarka, poniewa) DOS nie zapewnia( niczego ponad podstawowy
dostp do tych urz#dze%.

Z drugiej strony, Windows potrafi wykorzysta. unikatowe mo)liwo,ci sprztu
zainstalowanego w systemie. Gdy instalujesz Windows, wybierasz sterowniki dla
konkretnej karty graficznej, karty d0wikowej oraz drukarki, wykorzystuj#ce
wszystkie mo)liwo,ci tych urz#dze%. W rezultacie aplikacje Windows nie musz#
posiada. w(asnych sterownikw tych urz#dze%, poniewa) samo ,rodowisko
dostarcza standardowego zestawu wywo(a% funkcji, tworz#cego uniwersalny interfejs
do wszelkiego sprztu zainstalowanego w systemie.






16-bitowe wersje Windows
Popularna nazwa 16-bitowy Windows" lub Windows 3.1" w rzeczywisto,ci mo)e
odnosi. si do jednego z trzech produktw. R)nice pomidzy wersjami s# do,. nie-
wielkie i (atwiej mo)na je rozr)ni. na podstawie interfejsu u)ytkownika. Oglnie,
gdy w tym rozdziale odwo(am si do Windows 3.K bd mia( na my,li ka)dy z tych
trzech produktw.
Windows 3.1 pojawi( si w 1992 roku i sta( si standardow# 16-bitow# graficzn#
platform# dla systemw opartych na procesorach Intel. Windows 3.11 pojawi( si w
1994 roku i zawiera( aktualizacje kluczowych plikw Windows:

COMMDLG.DLL
GDI.EXE
KRNL386.EXE
PSCRIPT.DRY
SHELL.DLL
UNIDRV.DLL
USER.EXE

Aktualizacja systemu do wersji 3.11 nie powodowa(a znacz#cego wzrostu
wydajno,ci i w zwi#zku z tym czsto by(a ignorowana przez wielu u)ytkownikw i
administratorw odpowiedzialnych za konserwacj systemw Windows.

Zarwno Windows 3.1, jak i 3.11 nie zawiera(y wbudowanej obs(ugi sieci. W czasie
gdy zosta(y wydane, dominuj#c# platform# sieciow# dla ,wiata biznesu by( Novell
NetWare, ktry zapewnia( oprogramowanie klienta potrzebne do po(#czenia
systemw DOS i Windows z serwerami NetWare. Jednak mniej wicej w tym
samym czasie Microsoft zacz#( promowa. w(asne ,rodowisko sieciowe, czego
kulminacj# by(o wypuszczenie w 1993 roku systemu Windows NT.

Windows for Workgroups jest ,rodowiskiem niemal identycznym z Windows 3.1, z
wyj#tkiem tego, )e zawiera klienta sieci Windows umo)liwiaj#cego pod(#czenie
systemu do serwera Windows NT lub innego systemu Windows for Workgroups w
sieci typu peer-to-peer. Windows for Workgroups obs(ugiwa( tak)e zewntrznych
klientw, na przyk(ad sieci NetWare, dziki czemu mo)na by(o tworzy. sieci
mieszane, zawieraj#ce zarwno zasoby sieci Microsoft Network, jak i sieci Novell
NetWare.

W chwili gdy ujrza(y ,wiat(o dzienne, Windows for Workgroups i inne sieciowe
produkty Microsoftu opiera(y komunikacj sieciow# na protokole NetBEUI. Z
czasem jednak standardowym protoko(em sta( si TCP/IP, wic Microsoft, jako
uzupe(nienie, wypu,ci( klienta TCP/IP dla Windows for Workgroups, nosz#cego
nazw TCP/IP-32. W dalszym ci#gu istnieje wiele komputerw, ktre w firmowych
sieciach dzia(aj# w(a,nie w takiej kombinacji produktw.





L$dowanie Windows 3.1

Jak ju) wspomniano, Windows 3.1 nie jest systemem operacyjnym sensu stricto.
Zanim za(adujesz ,rodowisko Windows, zawsze musisz uruchomi. komputer w
systemie DOS. Z tego powodu proces uruchamiania systemu jest identyczny z
opisanym wcze,niej w tym rozdziale. Jednak gdy Windows si (aduje, zmienia tryb
pracy procesora systemowego i tworzy dodatkow# warstw interfejsu pomidzy
sprztem a Twoimi aplikacjami.

Gdy poprzez wpisanie polecenia WIN w linii polece% (adujesz Windows 3.1, system
wykonuje program WIN.COM, ktry sprawdza mo)liwo,ci sprztu w komputerze i
(aduje Windows w odpowiednim trybie obs(ugiwanym przez ten sprzt. Gdy
powstawa( Windows 3.1, ,wiat komputerw osobistych by( podzielony pomidzy
procesory 80286, a 80386. Je,li posiada(e, system z procesorem 286, Windows
(adowa( si w trybie standardowym; w przypadku procesora 386 i nowszych system
uruchamia( si w trybie rozszerzonym. Oczywi,cie, w dzisiejszych czasach
procesory 286 s# prze)ytkiem i praktycznie wszystkie systemy Windows
uruchamiaj# si w trybie rozszerzonym 386.

Oba tryby pracy Windows wymaga(y dostpu do pamici XMS (extended memory
spe-cification), zapewnianej przez mened)er pamici rozszerzonej, taki jak
HIMEM.SYS, (adowany w pliku CONFIG.SYS podczas uruchamiania komputera.
Aby mc odwo(a. si do pamici XMS, program WIN.COM prze(#cza( procesor z
trybu rzeczywistego do trybu chronionego, robi#c to, czego DOS nie potrafi(. W
trybie chronionym programowi mo)e zosta. przydzielony obszar pamici, ktry jest
chroniony przed ingerencj# innych programw.

Zwr. uwag, )e tryb rzeczywisty i tryb chroniony s# trybami pracy procesora i jako
takie nie powinny by. mylone z trybem standardowym i trybem rozszerzonym 386,
ktre s# trybami pracy systemu Windows.

Gdy WIN.COM wykry( procesor 286 lub wcze,niejszy, (adowa( Windows w trybie
standardowym poprzez uruchomienie pliku o nazwie DOSX.EXE (MS-DOS
Extended for Windows). W trybie standardowym Windows mg( odwo(ywa. si do
pamici rozszerzonej w celu prze(#czania zada%. Prze(#czanie zada% nastpowa(o
wtedy, gdy w systemie operacyjnym dzia(a(y dwie lub wicej aplikacji, ale jedynie
aktywne okno mia(o dostp do zasobw procesora. System uruchamia( dwa pliki,
WSWAP.EXE i DSWAP.EXE, w celu prze(#czania odpowiednio: aplikacji
Windows i aplikacji DOS.

Gdy Windows (adowa( si w trybie 386 enhanced mod, WIN.COM uruchamia( plik
o nazwie WIN386.EXE, ktry z kolei (adowa( pliki wyszczeglnione w sekcji
[386enh] pliku SYSTEM.INI. Rozszerzony tryb 386 umo)liwia( wykorzystanie
pamici wirtualnej, czyli przestrzeni na lokalnym dysku twardym, zastpuj#cej
pami. RAM w celu zapewnienia wikszej przestrzeni adresowej do uruchamiania
aplikacji. Z pomoc# pamici wirtualnej system Windows w trybie 386 enhanced
mg( pracowa. \vielozadanio~wo, tzn. uruchamia. w tym samym czasie kilka
programw, z ktrych ka)dy mia( swj okre,lony czas dostpu do procesora.

Cho. prawdziwa wielozadaniowo,. wymaga osobnego procesora dla ka)dego z
zada%, jednak przyj(o si stosowanie tego terminu do podzia(u cykli pojedynczego
procesora pomidzy zadania, tak jak to si dzieje w przecitnym komputerze
osobistym.
Oczywi,cie czas dostpu do dysku jest o wiele d(u)szy ni) czas dostpu do pamici
(czas dostp do dysku jest mierzony w milisekundach, tysi#cznych cz,ciach
sekundy, za, czas dostpu do pamici w nanosekundach, miliardowych cz,ciach
sekundy), wic pami. wirtualna nawet w przybli)eniu nie jest tak wydajna jak
pami. RAM. Jednak dziki mo)liwo,ci przerzucenia danych z pamici RAM na
dysk zyskano mo)liwo,. uruchamiania wikszej ilo,ci kodu ni) w przypadku samej
pamici RAM.


Kluczowe pliki Windows

Po za(adowaniu plikw obs(uguj#cych odpowiedni tryb Windows (aduje kluczowe
komponenty zapewniaj#ce podstawow# funkcjonalno,. ,rodowiska. Do plikw
tych nale)#:

KRNL286.EXE lub KRNL386.EXE. Plik j#dra (odpowiedni dla procesora w
systemie) jest odpowiedzialny za zarz#dzanie zasobami systemowymi, takimi
jak pami. i cykle procesora, a tak)e za (adowanie aplikacji i obs(ug zdarze%
systemowych.
USER.EXE. Ten program jest odpowiedzialny za manipulowanie oknami,
ikonami i innymi elementami sk(adaj#cymi si na interfejs u)ytkownika
Windows. Gdy u)ywasz myszki lub klawiatury do otwarcia, zamknicia,
przesunicia lub zmiany rozmiaru okna, USER.EXE przekazuje polecenia
aplikacji powi#zanej z tym oknem.
GDI.EXE. GDI jest graficznym interfejsem urz#dzenia, odpowiedzialnym za
generowanie obrazw ekranu i innych operacji graficznych.

Po za(adowaniu i uruchomieniu kluczowych plikw Windows (aduje zestaw
sterownikw urz#dze% obs(uguj#cych sprzt zainstalowany w systemie. Te
sterowniki tworz# interfejs umo)liwiaj#cy aplikacjom skorzystanie ze sprztu. W
odr)nieniu od DOS-u, jedynie kilka aplikacji Windows odwo(uje si do sprztu
bezpo,rednio. Takimi wyj#tkami, podobnie jak w DOS-ie, s# zwykle narzdzia
dyskowe, wymagaj#ce ni)szego poziomu dostpu do sprztu ni) oferuj# sterowniki
Windows.

32-bitowy dostp do dysku

W normalnych warunkach interfejs sprztu dostarczany przez sterowniki urz#dze%
Windows dzia(a jako uzupe(nienie innych interfejsw dostarczanych przez DOS i
systemowy BIOS. Na przyk(ad, gdy aplikacja Windows chce uzyska. dostp do
ekranu, wywo(uje odpowiedni# funkcj sterownika wideo w Windows. Jednak w
przypadku dostpu do dysku ta sama aplikacja zwykle u)yje standardowego
wywo(ania Int 21 h, tak samo jak aplikacja DOS. W odpowiedzi DOS wywo(uje
przerwanie Int 13h systemowego BIOS-u, ktry odwo(a si do sterownika twardego
dysku.

Problem takiego rozwi#zania polega na tym, )e mimo i) Windows i aplikacja
dzia(aj# w trybie chronionym, DOS i Windows wymagaj#, by procesor dzia(a( w
trybie rzeczywistym (zwanym w Windows trybem wirtualnym 8086). Z tego powodu
podczas procedury dostpu do dysku, je,li procesor dzia(a w trybie chronionym,
musi zosta. prze(#czony do wirtualnego trybu rzeczywistego w celu obs(u)enia
wywo(ania Int 21 h, a nastpnie z powrotem prze(#czony do trybu chronionego. Gdy
DOS ko%czy przetwarzanie wywo(ania

Int 21 h, generuje wywo(anie Int 13h BIOS-u, w zwi#zku z czym procesor musi
ponownie zosta. prze(#czony w tryb wirtualny i z powrotem w celu obs(ugi tego
przerwania. Gdy wywo(anie dotrze w ko%cu do kontrolera dysku, dysk odczytuje z
no,nika )#dane informacje i ca(y proces zaczyna si jeszcze raz, tym razem w celu
przes(ania odczytanych danych do aplikacji.

Takie prze(#czanie trybw procesora znacznie wyd(u)a procedur dostpu do
dysku, podobnie jak stosunkowo powolne dzia(anie wikszo,ci wersji BIOS-u.
Windows 3.1 zawiera wic mechanizm o nazwie 32-bitowy dostp do dysku (lub
fastdisk), ktry przyspiesza ca(y proces poprzez wyeliminowanie wywo(a% BIOS-u
i cz,ci prze(#cze% trybu pracy procesora.

Fastdisk to w rzeczywisto,ci sterownik urz#dzenia dzia(aj#cy w trybie chronionym,
ktry komunikuje si bezpo,rednio z kontrolerem twardego dysku, zastpuj#c w tym
systemowy BIOS. Aplikacje dzia(aj# normalnie, generuj#c wywo(anie Int 21h DOS-u
i wymuszaj#c prze(#czenie procesora do trybu wirtualnego. Jednak gdy procesor
powrci do trybu chronionego w celu przechwycenia przerwania Int 13h
wygenerowanego przez DOS. nie przekazuje ju) sterowania do BIOS-u. Zamiast
tego sterownik fastdisk przetwarza wywo(anie Int 13h i sam komunikuje si z
kontrolerem twardego dysku, ca(y czas pozostaj#c w trybie chronionym.

Poniewa) sterownik fastdisk komunikuje si bezpo,rednio z kontrolerem dysku,
obs(uguje jedynie sprzt zgodny z modelem kontrolera Western Digital 1003,
u)ywanym przez wszystkich producentw dyskw IDE. W przypadku dyskw SCSI
nie mo)na wykorzysta. sterownika fastdisk.

Patrz Polecenia ATA", rozdzia( 15. str. 892

W wielu systemach Windows mo)na zauwa)y. znaczne zmniejszenie czasu dostpu
do dysku wynikaj#ce z u)ycia mechanizmu fastdisk. Fastdisk pozwala tak)e na
uruchamianie, przy tej samej ilo,ci pamici, wikszej ilo,ci programw dla DOS.
Poniewa) DOS nie zajmuje si ju) odwo(aniami do BIOS-u, jest lepiej przygotowany
na wykorzystanie w maszynach wirtualnych.

Windows 9x
Pomimo i) wielu u)ytkownikw nadal polega na linii polece% DOS-u, to jednak
DOS nie jest ju) ,rodowiskiem wybieranym przez wikszo,. ,wiata PC. Windows
3.1 do niedawna by( najbardziej powszechnym interfejsem u)ytkownika, jednak
zosta( ju) wyparty przez gwa(townie nabieraj#cy popularno,ci Windows 95 i ostatnio
przez Windows 98. Ostatecznie, Windows 3.1 nie mo)e by. uwa)any za system
operacyjny (cho. akurat nad tym od lat tocz# si dyskusje). Dzia(a on, bazuj#c na
DOS-ie i jest ca(kowicie zale)ny od mechanizmw DOS-u w kwestiach
uruchamiania si, przechowywania plikw oraz ich utrzymywania.
Problemy sprztowe a problemy programowe

Jedna z najbardziej irytuj#cych sytuacji przy naprawie komputera wystpuje wtedy,
gdy po otwarciu obudowy i przetestowaniu ca(ego sprztu okazuje si, )e problem
le)y w oprogramowaniu, a nie w sprzcie. Wielu osobom zdarza(o si wyda.
poka0ne sumy na wymian sprztu tylko dlatego, )e wydawa(o im si, )e problem
le)y w b(dnie dzia(aj#cym sprzcie, podczas gdy rzeczywistym winowajc# by(o
oprogramowanie. W celu wyeliminowania takich pomy(ek, czasem do,. drogich, po-
winiene, umie. odr)nia. problemy ze sprztem od problemw z oprogramowaniem.
Na szcz,cie dokonanie takiego os#du jest stosunkowo (atwe. Problemy z
oprogramowaniem s# zwykle powodowane przez sterowniki urz#dze% i programy
rezydentne (adowane w plikach CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT. Jedn# z
pierwszych rzeczy, jakie powiniene, uczyni., przystpuj#c do naprawy 0le
dzia(aj#cego systemu, jest uruchomienie komputera z dyskietki DOS, na ktrej w
ogle nie ma plikw CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT. Nastpnie sprawd0, czy
wystpuje problem. Je,li znikn#(, przyczyna najprawdopodobniej le)y w zawarto,ci
jednego z tych plikw.

Aby wyizolowa. problem, zacznij odtwarza. sterowniki urz#dze% i programy
rezydentne (adowane w plikach CONFIG.SYS i AUTOEXEC.BAT. Odtwarzaj po
jednym sterowniku naraz (zaczynaj#c od pliku CONFIG.SYS). Na przyk(ad
przywr. jedno wywo(anie w pliku CONFIG.SYS, uruchom ponownie komputer i
sprawd0, czy problem pojawi( si ponownie. Gdy odkryjesz, ktry sterownik lub
program rezydentny powoduje problemy, by. mo)e bdziesz mg( temu zaradzi.,
zmieniaj#c kolejno,. (adowania sterownikw w plikach CONFIG.SYS i
AUTOEXEC.BAT. Mo)esz jednak by. zmuszony do zaktualizowania sprawiaj#cego
k(opoty sterownika lub programu rezydentnego.

Windows 95 mo)e by. nazywany systemem operacyjnym, ale na poziomie systemu
wcale nie jest tak# rewelacj#, jak przypuszczano przed jego ukazaniem si. Prawd
mwi#c, Windows 95 jest kombinacj# nowej wersji DOS-u (wed(ug polecenia VER
jest to DOS 7.0) oraz nowego interfejsu Windows (nazwanego Explorer). Windows
95 (#czy ,rodowisko DOS-u i Windows w bardziej spjny system, ni) kombinacja
DOS/Windows 3.1. Windows 95 automatycznie uruchamia graficzny interfejs
u)ytkownika, ale zmiana jednego znaku w pliku tekstowym MSDOS.SYS powoduje
uruchamianie si komputera w trybie DOS-u, z ktrego mo)na uruchomi. graficzny
interfejs Windows poprzez wpisanie WIN. Brzmi znajomo?

Porwnanie Windows 95 z DOS-em

Wiele elementw Windows 95 bazuje na tych samych rozwi#zaniach, co DOS i
Windows 3.11, stanowi jednak ich logiczne rozwinicie. W Windows 95 wystpuj#
nadal te same pliki systemowe 1O.SYS oraz MSDOS.SYS, z tym )e ca(y kod
zawarty jest w IO.SYS, a MSDOS.SYS sta( si plikiem tekstowym, konfiguruj#cym
proces uruchamiania komputera.

Podczas uruchamiania komputera IO.SYS automatycznie (aduje do pamici
odpowiedniki plikw HIMEM.SYS, IFSHLP.SYS oraz SETVER.EXE. W plikach
CONFIG.SYS oraz AUTOEXEC.BAT nadal mo)na umieszcza. sterowniki urz#dze%
i programy, ale 32-bitowe sterowniki urz#dze% u)ywane przez Windows 95 oraz
wikszo,. konfiguracji systemu wgrywane s# poprzez wpisy Rejestru Windows 95.
Na koniec uruchamiany jest plik WIN.COM i Windows 95 zostaje oficjalnie
uruchomiony.

Rejestr jest baz# danych informacji, ustawie% konfiguracyjnych oraz parametrw
przez ca(y czas dostpnych dla wszystkich modu(w Windows 95. Zastpuje on
w(a,ciwie nie tylko funkcje plikw AUTOEXEC.BAT i CONFIG.SYS, ale tak)e i
plikw *.INI kon-figuruj#cych Windows 3.1. Opisan# wcze,niej procedur
rozwi#zywania problemw mo)na rwnie dobrze zastosowa. przy Rejestrze
Windows 95.

B#d0 bardzo ostro)ny podczas uaktualnienia Windows 3.1 do Windows 95 - wiele
ustawie% i plikw *.INI starszej wersji znajdzie si w Rejestrze Windows 95. Gdy
to nast#pi, zmiana plikw INI nie da po)#danych rezultatw, poniewa) programy
korzystaj# z ustawie% zapisanych w rejestrze.

Rejestr systemu jest zapisywany w dwch plikach na dysku: SYSTEM.DAT oraz
USER.DAT. SYSTEM.DAT zawiera ustawienia specyficzne dla danego
komputera, w pliku USER.DAT zawarto konfiguracj dostosowan# do
zalogowanego w systemie u)ytkownika. Dziki utrzymywaniu wielu plikw
USER.DAT, tego samego komputera mog# u)ywa. r)ni ludzie, tworz#c
dostosowane do siebie konfiguracje systemu i pulpitu. Pliki rejestru mog# by.
importowane, eksportowane, zmieniane, mo)na tworzy. ich kopie bezpiecze%stwa,
a nastpnie je przywraca. - wszystko to w celu utrzymania, modyfikacji oraz
zabezpieczania ustawie% poszczeglnych u)ytkownikw komputera.

Windows 95 nadal standardowo u)ywa tego samego co DOS systemu plikw FAT, z
zachowaniem struktury MBR (Master Boot Record), DBR (DOS Boot Record),
FAT-w oraz katalogw. Podstawowym rozszerzeniem systemu plikw jest zdolno,.
do u)ywania d(ugich nazw plikw i katalogw (a) do 255 znakw), wraz z
zachowaniem zgodno,ci wstecz z poprzednimi wersjami FAT-u i narzdzi
dyskowych.
Windows 95 dokonuje tego poprzez przechowywanie dwch nazw ka)dego pliku i
katalogu - d(ugiej nazwy oraz nazwy obcitej - zachowuj#cej zgodno,. z DOS-owym
standardem 8.3. Dziki temu ka)dy plik Windows 95 mo)e zosta. odczytany przez
aplikacje DOS i Windows 3.1, cho. zapisanie w nim zmian mo)e spowodowa.
utracenie d(ugiej nazwy pliku. Je,li na przyk(ad uruchomisz starsz# wersj programu
diagnozuj#cego i naprawiaj#cego struktur plikw na dysku -jak Norton Disk Doctor
- na napdzie z FAT-em Windows 95, mo)esz utraci. d(ugie nazwy wszystkich
plikw i katalogw. Uaktualnione wersje wikszo,ci aplikacji Windows 95 s# w
stanie obs(u)y. d(ugie nazwy plikw.

Wersje


Od czasu pierwszego wydania Windows 95 Microsoft wypu,ci( ca(kiem sporo popra-
wek, a tak)e dwa znacz#ce kolejne wydania. Windows 95 OEM Service Release 2
(OSR2) jest obecnie dostpny jedynie przy zakupie nowego komputera lub dysku u
autoryzowanego OEM (original e#uipment manufacturer) Microsoftu. Wynika to
g(wnie z tego, )e w nowej wersji wystpuje najnowszy system plikw FAT32,
zaprojektowany w celu znacznego poprawienia efektywno,ci wikszych dyskw
twardych, sprzedawanych obecnie w komputerach osobistych.

Wersja OSR2 Windows 95 zosta(a wprowadzona w ten sposb nie po to, aby
zirytowa. miliony u)ytkownikw (co uczyni(a), ale po to, aby zabezpieczy. ich
przed niezgodno,. ia-mi, ktre mog(yby zaistnie. w wyniku zainstalowania tej wersji
na starszym sprzcie. Wikszo,. innych poprawek i ulepsze% systemu operacyjnego
zawartych w OSR2 mo)e by. zastosowana do istniej#cych systemw Windows 95 i
jest za darmo dostpna na internetowym serwerze Microsoftu.

Windows 98 posiada wbudowan# obs(ug dyskw FAT32; umo)liwia tak)e
konwersj istniej#cych partycji FAT16 na partycje FAT32. W Windows 98 istnieje
wiele innych nowych w(a,ciwo,ci i narzdzi, jednak w stosunku do OSR2 zmieni(o
si niewiele elementw odnosz#cych si do sprztu.

Arhitektura Windows 9x

Wikszo,. elementw architektury systemu Windows 9x jest podobna do Windows
3.1. tyle )e przepisana w 32-bitowym kodzie. Kluczowe elementy systemu
operacyjnego w dalszym ci#gu znajduj# si w modu(ach Kernel, User i GDI, jednak
wszystkie trzy modu(y wystpuj# teraz w wersjach 16- i 32-bitowych. Wersje 32-
bitowe zapewniaj# lepsz# wydajno,. i obs(ug 32-bitowych aplikacji, podczas gdy
wersje 16-bitowe zosta(y pozostawione w celu zapewnienia zgodno,ci wstecz.

Mened&er maszyn wirtualnych

W Windows 9x aplikacje dzia(aj# w oddzielnych, odizolowanych ,rodowiskach
zwanych maszynami wirtualnymi. Utworzona przez Mened)er maszyn wirtualnych
(ktry zast#pi( modu( WIN386.EXE z Windows 3.1), ka)da maszyna wirtualna
zawiera wszystkie us(ugi potrzebne do dzia(ania aplikacji. Poprzez odizolowanie
ka)dej z aplikacji wewn#trz w(asnego ,rodowiska Windows 9x jest w stanie
zabezpieczy. reszt systemu przed skutkami awarii pojedynczej, b(dnie napisanej
aplikacji.

Plug and Play
Prawdopodobnie najwiksz# zmian# w Windows 9x z punktu widzenia sprztu jest
wprowadzenie obs(ugi mechanizmu Plug and Play (PnP). Plug and Play jest
standardem umo)liwiaj#cym systemowi operacyjnemu automatyczn# negocjacj
zasobw systemowych potrzebnych poszczeglnym urz#dzeniom i odpowiedni#
konfiguracj tych urz#dze%. Wikszo,. produkowanych obecnie urz#dze%
zewntrznych dla komputerw

osobistych jest zgodna ze standardem PnP, dziki czemu instalacja nowego sprztu
zwykle sprowadza si do w(o)enia karty do gniazda lub pod(#czenia kabla do odpo-
wiedniego portu.

Aby mc zaimplementowa. t funkcj, Windows 9x u)ywa modu(u o nazwie
Mened)er konfiguracji (Configuration Manager). Mened)er konfiguracji sk(ada si z
wielu mirne-ratorw magistrali (bus emtmerators) odpowiedzialnych za skanowanie
r)nych magistrali rozszerze% systemu w celu wykrycia pod(#czonych do nich
urz#dze%. Te numeratory tworz# drzewo sprztu zawieraj#ce wszystkie magistrale i
urz#dzenia w systemie.

Gdy inwentaryzacja sprztu w systemie zostanie zako%czona, Mened)er konfiguracji
(aduje sterownik dla ka)dego urz#dzenia w drzewie urz#dze%. Wszystkie sterowniki
Windows 9x s# 32-bitowymi programami dzia(aj#cymi w trybie chronionym, dziki
czemu mog# by. (adowane do pamici du)o efektywniej ni) ich rzeczywiste
odpowiedniki z Windows 3.1, ktre do za(adowania wymaga(y pamici
konwencjonalnej (pamici poni)ej 640 kB).

Po za(adowaniu sterownikw Mened)er konfiguracji u)ywa tzw. arbitratorw
zasobw (resource arbitrators] w celu wynegocjowania zasobw sprztowych, jakie
maj# zosta. przydzielone ka)demu z urz#dze%. Te arbitratory rozwi#zuj# wszelkie
konflikty, jakie mog# zaistnie. pomidzy urz#dzeniami i wyznaczaj# najlepsz#
kombinacj ustawie% dla danego sprztu.

FAT32

Oryginalna wersja Windows 95 posiada(a tylko system FAT, wersje p0niejsze
oferowa(y now# alternatyw - FAT 32. Windows 95 Service Release 2 jest
sprzedawany wy(#cznie wraz z nowymi komputerami. Wikszo,. innych poprawek i
ulepsze% systemu operacyjnego jest udostpniana za darmo na internetowej stronie
Microsoftu, ale FAT32 mo)na naby. w sklepach jedynie wraz z Windows 98 (o
nazwie kodowej Memphis).

Podstawow# zalet# FAT32 jest jego zdolno,. do obs(ugiwania wikszych twardych
dyskw. Gdy projektowano FAT, na pewno nikt nawet nie wyobra)a( sobie, )e
zwyk(e komputery domowe bd# posiada(y dyski o pojemno,ci sigaj#cej ponad 2
GB, co sta(o si dzi, standardem. S# to tak)e najwiksze dyski, jakie jest w stanie
obs(u)y. system plikw FAT. Innym problemem zwi#zanym z u)ytkowaniem FAT-u
na du)ych dyskach twardych jest olbrzymi rozmiar klastrw (jednostek alokacji),
powoduj#cy bardzo du)# utrat wolnego miejsca, wynikaj#c# z r)nic pomidzy
rzeczywist# wielko,ci# plikw, a rozmiarami jednostek alokacji.
FAT32 pokonuje oba te problemy, umo)liwiaj#c obs(ugiwanie dyskw o wielko,ci
do 2 TB (2000 GB), a zarazem wykorzystuj#c du)o mniejsze klastry. Na dysku o
pojemno,ci 2 GB FAT stosuje klastry o rozmiarze 32 kB, podczas gdy wielko,.
klastra na tym samym dysku w systemie plikw FAT32 wynosi tylko 4 kB.
Rezultatem wikszej efektywno,ci systemu plikw jest mo)liwo,. zapisywania od
10 do 15 procent wicej danych. Nawiasem mwi#c, je,li wydaje Ci si, )e 2 TB to
niemo)liwa do wykorzystania ilo,. wolnego miejsca, zwr. uwag na fakt, )e w
ci#gu 15 lat pojemno,. twardych dyskw przecitnego PC-ta wzros(a z 10 MB do 2
GB, czyli o 20000 procent. W tym tempie wzrostu Twj domowy komputer w roku
2010 powinien posiada. twardy dysk o pojemno,ci 400 TB (najprawdopodobniej
dzia(aj#cy pod kontrol# systemu plikw FAT256).
FAT32 prze(amuje rwnie) wiele innych oczywistych ogranicze% systemu FAT. Na
przyk(ad FAT32 mo)e korzysta. tylko z jednej z kopii FAT-u i w razie jej
uszkodzenia, prze(#czy. si na kopi drug#, wykorzystywan# jako kopia
bezpiecze%stwa. Nie musi ju) by. okre,lana wielko,. g(wnego katalogu -jest ona
przydzielana w miar potrzeb. Struktura g(wnego katalogu w systemie FAT32 mo)e
by. umieszczona w dowolnym miejscu na dysku i stanowi (a%cuch klastrw
tworzony w ten sam sposb co podkatalogi.

Pomimo i) nie zosta(o to jeszcze zaimplementowane, rozwi#zania zastosowane w
systemie plikw FAT32 by. mo)e pozwol# na zmienianie w razie potrzeby wielko,ci
partycji. Zdolno,. ta mo)e okaza. si rwnie wielkim prze(omem, jak umo)liwienie
przez DOS 4.0 zak(adania partycji powy)ej 32 MB.

System plikw FAT32 zosta( wprowadzony przez FDISK wersji SR2 systemu Win-
dows 95. Je,li sprbujesz za(o)y. partycj wiksz# ni) 512 MB, program zapyta Ci,
czy chcesz w(#czy. wspieranie du)ych dyskw. Je,li odpowiesz tak", wszystkie
partycj powy)ej 512 MB bd# korzysta. z systemu plikw FAT32.

FAT32, jak i sam Windows 95, jest tak zaprojektowany, by nie trac#c swych
rozszerzonych funkcji, zapewnia( maksymaln# kompatybilno,. wstecz. Nadal
obs(uguje DOS-owe programy w trybie rzeczywistym, jak rwnie) te obecne - w
trybie chronionym. Oznacza to, )e mo)esz uruchomi. komputer z jakiejkolwiek
dyskietki DOS i nadal mie. dostp do danych na twardym dysku. Niestety,
oprogramowanie wykorzystuj#ce bezpo,redni dostp do twardego dysku, jak na
przyk(ad niektre programy naprawiaj#ce dyski, nie bdzie dzia(a. i mo)e
spowodowa. uszkodzenia struktur FAT32.

Z powodu udostpniania tak wielu mo)liwo,ci FAT32 utraci( troch z dodatkowej
prdko,ci. Prawd mwi#c, dysk sformatowany w systemie FAT32 nie bdzie
szybszy, a nawet mo)e by. troch wolniejszy, od dysku w systemie FAT.

Widows NT

W zupe(nym przeciwie%stwie do DOS, Windows 3.1 czy te) Windows 95, Windows
NT jest 32-bitowym systemem operacyjnym zaprojektowanym na podstawie przewi-
dywa% przysz(ego rozwoju komputerw domowych i sieci. Podstawowym
problemem hamuj#cym rozwj technologii komputerowych jest kompatybilno,.
wstecz. Trudno jest sprzeda. produkt zmuszaj#cy u)ytkownika do pogodzenia si z
utrat# pienidzy zainwestowanych w dotychczasowy sprzt i oprogramowanie.

Windows 95 jest znacznie bli)szy kombinacji DOS-u i Windows 3.1, ni) Windows
NT. Du)e firmy nie bd# rozwa)a. przej,cia na nowy system operacyjny, je,li ma to
je kosztowa. utrat milionw dolarw wydanych na 16-bitowe oprogramowanie i
szkolenie u)ytkownikw. Windows NT jest w(a,nie takim produktem i jego udzia( na
rynku od oryginalnego wydania w 1993 roku stopniowo, lecz stale ro,nie. Windows
NT korzysta zarwno z interfejsu Explorera Windows 95, jak i programu rynkowego,
maj#cego na celu wywo(anie masowej produkcji oprogramowania 32-bitowego.
Cho. w przesz(o,ci sprzeda) systemu operacyjnego Windows NT zosta(a op0niona
z powodu ma(ej ilo,ci u)ytecznych aplikacji 32-bitowych, popularno,. systemu
Windows 95 radykalnie t sytuacj odmieni(a.

Windows NT jest zupe(nie innym systemem operacyjnym ni) DOS. Pomimo i)
mo)esz otworzy. okno sesji DOS-u podczas pracy w GUI, nie jest to jego pow(oka w
tradycyjnym sensie. Jest to bardziej emulacja DOS-u, stworzona w celu
udostpnienia u)ytkownikom znajomego interfejsu linii polece%. Wiele DOS-owych
programw nie uruchomi si w sesji DOS-u w Windows NT, nie jest rwnie)
mo)liwe uruchomienie systemu operacyjnego w trybie tekstowym poprzedzaj#cym
uruchomienie graficznego interfejsu u)ytkownika (GUI), tak jak w Windows 95.

Windows NT, tak samo jak Windows 95, przechowuje ustawienia konfiguracji i
list wgrywanych sterownikw w Rejestrze systemu. Nie wystpuj# w nim pliki
*.INI, AUTOEXEC.BAT czy te) CONFIG.SYS. Co wicej, nie ma mo)liwo,ci
uaktualnienia Windows 95 do Windows NT. Po zainstalowaniu i skonfigurowaniu
Windows NT musisz ponownie zainstalowa. i skonfigurowa. wszystkie dotychczas
u)ywane aplikacje.

Windows NT mo)e u)ywa. systemu plikw FAT w przypadku, gdy chcesz
uruchomi. komputer z dysku DOS i nadal mie. dostp do jego napdw. Jednak
niektre z najbardziej zaawansowanych mo)liwo,ci Windows NT s# udostpniane
tylko przez NTFS (NT File System). NTFS (jak FAT32) umo)liwia tworzenie
partycji do 2 TB, ale dodatkowo udostpnia kompresj plikw, funkcje
zabezpieczaj#ce oraz sprawdzaj#ce, bardzo wa)ne przy komputerach pracuj#cych w
,rodowisku sieciowym.

Podczas procesu instalacji Windows NT wszystkie ustawienia inicjuj#ce
dokonywane s# na dysku FAT, ktry to, je,li zechcesz, zostanie przekonwertowany
przy ko%cu instalacji na NTFS. Konwersj dysku mo)esz przeprowadzi. rwnie)
p0niej, za pomoc# dostarczanego wraz z systemem operacyjnym programu
CONVERT.EXE. Jest to jeden z niewielu przypadkw, w ktrych mo)esz dokona.
konwersji istniej#cego napdu na inny system plikw, nie trac#c przy tym danych.
Pamitaj jednak, )e od momentu konwersji na NTFS zawarto,. partycji nie bdzie
dostpna dla innych systemw operacyjnych. By powrci. do Windows 95,
Windows 3.1 lub DOS-u, partycja NTFS musi zosta. usunita, a nastpnie na jej
miejscu nale)y utworzy. partycj FAT.

Wersje

Pierwsza wersja Windows NT nosi(a nazw 3.1, poniewa) zosta(a wydana w 1993
roku, kiedy Windows 3.1 by( pierwszym 16-bitowym produktem z serii Windows.
Interfejs graficzny by( identyczny z Windows 3.1, nawet je,li kryj#ca si pod nim
infrastruktura by(a ca(kowicie odmienna.
Kolejne wersje (3.5 i 3.51) wprowadzi(y wiksze r)nice pomidzy wersje Server i
Workstation tego systemu operacyjnego, gdy) pojawi(a si mo)liwo,. tworzenia
grup komputerw z Windows NT, zwanych domenami. W tych wersjach
poprawiono tak)e wykryte b(dy, zastosowano pewne zmiany architektury (na
przyk(ad uczynienie TCP/IP domy,lnym protoko(em) oraz dodano nowe us(ugi, takie
jak DHCP i WINS.
Wersja 4.0 Windows NT by(a pierwsz#, w ktrej wprowadzono znacz#ce zmiany w
wygl#dzie systemu operacyjnego, dodaj#c do niej ten sam interfejs Eksploratora, jaki
zastosowano w Windows 9x.

Uruchamianie Windows NT
Gdy uruchamiasz system Windows NT, proces (adowania jest identyczny z procesem
(adowania DOS-u do momentu, w ktrym system odczytuje sektor startowy aktywnej
partycji. Zamiast plikw 1O.SYS i MSDOS.SYS Windows NT u)ywa tzw. loadera
(programu (aduj#cego) systemu operacyjnego, pliku o nazwie NTLDR, ktry
uruchamia proces wykrywania sprztu i umo)liwia wybr systemu operacyjnego,
ktry ma zosta. uruchomiony. Je,li, na przyk(ad, zainstalowa(e, Windows NT w
systemie z ju) dzia(aj#cym innym systemem operacyjnym, masz do wyboru
mo)liwo,. uruchomienia tego systemu operacyjnego. Opcje uruchamiania s#
przechowywane w pliku o nazwie BOOT.INI.

Gdy zdecydujesz si na (adowanie systemu operacyjnego Windows NT, (adowany
jest plik o nazwie NTDETECT.COM i rozpoczyna si wykrywanie sprztu w
komputerze. Zaraz po tym do pamici jest (adowane j#dro systemu Windows NT
(NTOSK.RNL.EXE) oraz warstwa interfejsu sprztu (hardware abstraction layer,
plik HAL.DLL). J#dro jest odpowiedzialne za inicjalizacj wikszej cz,ci systemu
operacyjnego, (#cznie ze sterownikami urz#dze%, podsystemem Windows NT oraz
us(ugami, a tak)e plikiem stronicowania pamici. Proces uruchamiania ko%czy si
jednak dopiero wtedy, gdy wci,niesz kombinacj klawiszy Ctrl+Alt+Del w celu
za(ogowania si do systemu.

Komponenty Windows NT

J#dro (kernel) Windows NT jest odpowiedzialne za rozdzielanie zada% i zarz#dzanie
w#tkami. W#tek (thread) jest najmniejsz# jednostk# aktywno,ci procesora, jak# mo)e
obs(u)y. Windows NT. Poniewa) Windows NT jest wielow#tkowym systemem
operacyjnym, kernel jest odpowiedzialny za to, aby wszystkie uruchomione w#tki
nale)#ce do r)nych procesw otrzyma(y swoj# cz,. czasu procesora, oczywi,cie
po wziciu pod uwag ich priorytetw.

Windows NT zosta( zaprojektowany jako modularny system operacyjny, niezale)ny
od zastosowanego sprztu (czytaj: procesora). Aby to mog(o by. mo)liwe, modu( o
nazwie HAL (hardware abstraction layer - warstwa abstrakcji sprztu) tworzy
wirtualny interfejs sprztu zainstalowanego w komputerze. Zamiast komunikowa.
si ze sprztem bezpo,rednio, j#dro systemu operacyjnego oraz sterowniki urz#dze%
u)ywaj# w(a,nie tego interfejsu. Poniewa) sam interfejs jest niezale)ny od sprztu,
stosunkowo (atwo jest przenie,. ca(y system (tj. j#dro, sterowniki urz#dze% i inne
komponenty) na inn# platform sprztow#, na przyk(ad opart# na procesorze Digital
Alpha.

Windows NT posiada dwa tryby pracy: tryb j#dra oraz tryb u)ytkownika. Tryb j#dra
zapewnia dostp do wszystkich zasobw systemu i instrukcji procesora. J#dro
systemu operacyjnego i HAL, oba dzia(aj# w trybie j#dra, podobnie jak Windows NT
Executive. Executive sk(ada si z nastpuj#cych sk(adnikw systemu operacyjnego:

Mened)er obiektw (Object Manager). Wszystkie zasoby Windows NT,
w(#cznie z plikami i kartotekami, w#tkami i procesami oraz segmentami i
sekcjami pamici, s# reprezentowane przez abstrakcyjne formacje zwane
obiektami. Mened)er obiektw zapewnia hierarchiczny system nazywania
tych obiektw, ktry umo)liwia ,ledzenie tworzenia i wykorzystania
poszczeglnych obiektw.

Mened)er l/O (l/O Manager}. Mened)er I/O jest odpowiedzialny za wszelkie
funkcje wej,cia i wyj,cia w Windows NT oraz za zapewnienie dzia(ania
wszelkich urz#dze% komunikacyjnych zawartych w systemie.

Monitor odwo(a% ochrony (Security Reference Monitor}, Monitor odwo(a%
ochrony (SRM) wsp(dzia(a z podsystemem ochrony trybu u)ytkownika w
celu kontroli dostpu do obiektw systemu Windows NT. Wszystkie )#dania
dostpu do obiektu przechodz# przez SRM, ktry przegl#da list kontroli
dostpu do obiektu i porwnuje jaz prawami dostpu.


Mened)er procesw (Process Manager}. Mened)er procesw kontroluje
tworzenie i usuwanie obiektw procesw oraz w#tkw sk(adaj#cych si na
procesy.

Mened)er pamici wirtualnej (Yirtual Memory Manager}. Mened)er pamici
wirtualnej jest odpowiedzialny za alokowanie chronionej przestrzeni
adresowej dla ka)dego procesu dzia(aj#cego w systemie. Tak jak Windows
9x, Windows NT jako pami. wirtualn# mo)e wykorzysta. przestrze% na
dysku i zaalokowa. ca(kowit# ilo,. pamici wiksz# ni) ilo,. pamici RAM,
jaka jest zainstalowana w systemie.

Mniej uprzywilejowany jest tryb u)ytkownika, w ktrym procesy dzia(aj# w
przestrzeniach odizolowanych od systemu operacyjnego i nie mog# go uszkodzi..
W trybie u)ytkownika dzia(aj# aplikacje wsp(pracuj#ce z u)ytkownikiem. Taki
podzia( trybw umo)liwia dzia(anie zarwno aplikacjom zaprojektowanym dla
Windows, jak i aplikacjom systemw OS/2 i POSIX, nie daj#c im bezpo,redniego
dostpu do j#dra.
Systemy plikw i odzyskiwanie danych
Dyski twarde i inne no,niki zapewniaj# przechowanie danych. Jednak dane, ktre
przechowuj#, musz# by. w pewien okre,lony sposb formatowane - a wic
segregowane w pliki i katalogi. Dopiero w ten sposb pojcie przechowywania
danych" nabiera rozs#dnej postaci. Rodzaj formatowania danych okre,la
zastosowany system plikw (fde system). Systemy plikw s# najcz,ciej
zintegrowane z systemem operacyjnym, jednak niektre z nich potrafi# korzysta. z
kilku r)nych systemw plikw.
Najpowszechniej dzi, stosowanym systemem jest system oparty na tablicy alokacji
plikw (file allocation table). Jest to system stosowany od samego pocz#tku w
DOS-ie i sta( si on tak popularny, )e dzisiaj praktycznie ka)de oprogramowanie
systemowe go rozpoznaje. W dalszej cz,ci tego rozdzia(u przedstawione s#
struktury tego systemu plikw, jak rwnie) znajduje si omwienie innych
systemw: FAT32 oraz NTFS zastosowany w Windows NT.

Struktury dyskowe FAT
By zarz#dza. plikami na dysku i umo)liwi. wszystkim aplikacjom zobaczenie jego
zawarto,ci, interfejs dyskowy nie jest zale)ny od typu u)ywanego dysku. DOS
u)ywa wielu struktur. W poni)szej li,cie wymienione zosta(y wszystkie struktury i
obszary dysku definiowane i u)ywane do zarz#dzania dyskami przez DOS, mniej
wicej w tej samej kolejno,ci, w jakiej wystpuj#:

sektory startowe partycji podstawowej i rozszerzonej;
sektor startowy dysku DOS;
g(wny katalog;
tablice alokacji plikw (FAT);
klastry (jednostki alokacji);
obszar danych;
cylinder diagnostyczny operacji zapisu i odczytu.

Na twardym dysku znajduj# si wszystkie z powy)szych struktur zarz#dzania
dyskami, dyskietki rwnie) je posiadaj#, nie licz#c cylindra diagnostycznego i
sektorw startowych partycji rozszerzonej. Struktury te s# tworzone przez DOS-owy
program FDISK, ktrego nie mo)na u)ywa. dla dyskietek, poniewa) dyskietki nie
mog# zosta. podzielone na partycje. Rysunek 23.3 zawiera prosty diagram ukazuj#cy
wzgldne po(o)enie DOS-owych struktur zarz#dzania dyskiem na 32 MB twardym
dysku komputera IBM AT Model 339.
Lokalne wywoywanie procedur (Local Procedur! Cali}. Mechanizm lokalnego
wywoywania procedur zapewnia komunikacj! pomi!dzy procesami serwera i klienta
w tym samym systemie, podobnie jak mechanizm Remote Procedur! Cali jest
wykorzystywany do komunikacji klient/serwer pomi!dzy r)nymi systemami.


Niektre napdy dyskw wymiennych, takie jak Iomega Zip, funkcjonuj# jako
napdy dyskietek o wysokiej pojemno,ci. Nie posiadaj# g(wnego rekordu
startowego ani cylindra diagnostycznego i nie mog# by. partycjonowane tak jak
dyski twarde. Inne napdy dyskw wymiennych, takie jak Iomega Jaz, mog# by.
partycjonowane jak dyski twarde.

Ka)dy obszar dysku posiada swoje przeznaczenie i funkcj. Je,li jeden z tych
specjalnych obszarw zostanie uszkodzony, mog# z tego wynikn#. powa)ne
konsekwencje. Zniszczenie jednej z wra)liwych struktur zwykle powoduje efekt
domina, ograniczaj#c dostp do innych obszarw dysku lub powoduj#c inne
problemy z u)ywanie dysku. Na przyk(ad DOS nie potrafi odczyta. lub zapisa.
plikw, je,li FAT zostanie zniszczony lub uszkodzony. Z tego powodu powiniene,
dobrze pozna. te struktury, aby mc w razie potrzeby je naprawi.. Umiejtno,.
odbudowy specjalnych tablic i obszarw na dysku jest podstawow# sztuk# przy
odzyskiwaniu danych.

Rysunek 23.3. Struktury zarz#dzaj#ce dyskiem w systemie DOS, na przyk(adzie
dysku Western Digital Caviar AC12100

Sektory startowe g#wnej partycji
By dysk by( dostpny dla wielu systemw operacyjnych, musi zosta. podzielony na
jedn# do czterech partycji podstawowych. Ka)dy system operacyjny, (#cznie z DOS-
em (do wersji 3.2), mo)e posiada. tylko jedn# partycje. DOS 3.3 i p0niejsze
wprowadzi(y rozszerzon# partycje DOS-u, umo)liwiaj#c# za(o)enie wielu DOS-
owych partycji na jednym dysku. W DOS-owym programie FDISK mo)esz wybra.
wielko,. ka)dej partycji. Informacje o poszczeglnych partycjach s# umieszczone w
ich sektorach startowych oraz w g(wnej tablicy po(o)onej w sektorze startowym
g(wnej partycji. Sektor startowy g(wnej partycji jest zawsze umieszczany w
pierwszym sektorze ca(ego dysku (cylinder O, g(owica O, sektor I). Sektory startowe
partycji rozszerzonych s# umieszczone na pocz#tku ka)dej z partycji.

Sektor startowy g(wnej partycji (master partition boot sector) zawsze znajduje si w
pierwszym sektorze ca(ego dysku (cylinder O, g(owica O, sektor 1) i zawiera
nastpuj#ce struktury:
G(wna tablica partycji (master partition table). Zawiera list partycji na dysku
oraz po(o)enie ich sektorw startowych dysku. Ta tabela jest bardzo niewielka i
mo)e zawiera. najwy)ej cztery pozycje. Z tego powodu, aby mc doda. wicej
partycji, systemy operacyjne, takie jak DOS, mog# podzieli. pojedyncz# partycje
rozszerzon# na kilka logicznych dyskw.
Podstawowa i rozszerzona partycja DOS-u
DOS jest zaprojektowany do obs(ugi maksymalnie 24 partycji na pojedynczym dysku
twardym (reprezentowanych przez litery od C: do Z:), jednak tablica partycji w
sektorze startowym g(wnej partycji mo)e pomie,ci. maksymalnie cztery pozycje.
Aby obej,. ten problem, program FDISK umo)liwia tworzenie dwch rodzajw
partycji FAT: podstawowej partycji DOS-u oraz rozszerzonej partycji DOS-u.
Pierwsza partycja FAT stworzona na dysku powinna by. podstawow# partycja,
wystpuj#c# w g(wnej tablicy partycji i dla systemu operacyjnego widoczn# jako
pojedyncza litera dysku.

Rozszerzona partycja DOS-u tak)e wystpuje w g(wnej tablicy partycji, jednak
r)ni si tym, )e mo)esz wykorzysta. jej powierzchni do stworzenia wielu
logicznych partycji, czyli tzw. wolumenw. Na pojedynczym dysku twardym mo)esz
stworzy. tylko jedn# rozszerzon# partycj DOS-u, dziki czemu w g(wnej tablicy
partycji nigdy nie wyst#pi# wicej ni) dwie pozycje odnosz#ce si do dyskw FAT.
Dyski logiczne stworzone w rozszerzonej partycji DOS-u s# dla systemu
operacyjnego widoczne jako osobne litery dyskw, jednak nie wystpuj# w g(wnej
tablicy partycji. Dyski logiczne nie mog# by. tak)e partycjami aktywnymi, w
zwi#zku z czym nie da si z nich uruchomi. systemu. W rozszerzonej partycji DOS-u
mo)na utworzy. do 23 wolumenw (zak(adaj#c, )e stworzono wcze,niej
podstawow# partycj DOS-u, z ktr# liczba dostpnych partycji wzrasta do 24).

Ka)da z logicznych partycji (wolumen) w rozszerzonej partycji DOS-u zawiera
rozszerzon# tablic partycji (extended partition table) zawieraj#c# informacje o
danym wolumenie. Pozycja g(wnej tablicy partycji odnosz#ca si do partycji
rozszerzonej zawiera odwo(anie do rozszerzonej tablicy partycji pierwszego
wolumenu. Ta z kolei tablica zawiera odwo(anie wskazuj#ce lokalizacj tablicy
partycji drugiego wolumenu. Ten (a%cuch odwo(a% (#czy wszystkie logiczne
partycj, dziki czemu mo)na si do nich odwo(a. z g(wnej tablicy partycji dysku.
Oczywi,cie, niewiele osb ma powody do tworzenia 24 partycji FAT na
pojedynczym dysku, jednak istnienie rozszerzonej partycji DOS-u pozwala na
uniknicie ograniczenia do czterech pozycji g(wnej tablicy partycji.

G(wny kod startowy (master boot code). Ma(y program wykonywany przez
systemowy BIOS; g(wn# funkcj# tego programu jest przekazanie sterowania do
systemu zapisanego w partycji, ktra zosta(a wyznaczona jako aktywna
(startowa).

Poniewa) g(wny sektor startowy zawiera pierwszy program wykonywany przez sys-
tem podczas uruchamiania komputera, czsto staje si on celem ataku twrcw
wirusw komputerowych. Wirus, ktry zniszczy lub uszkodzi g(wny sektor
startowy, mo)e uniemo)liwi. odszukanie przez BIOS aktywnej partycji,
uniemo)liwiaj#c tym samym uruchomienie systemu. Poniewa) g(wny sektor
startowy zawiera pierwszy program wykonywany przez system, zapisany w nim
wirus (adowany jest do pamici przed jakimkolwiek innym programem, ktry
mg(by wykry. jego obecno,.. Aby usun#. wirusa g(wnego sektora startowego,
musisz najpierw uruchomi. system z czystej, niezainfekowanej dyskietki, a nastpnie
uruchomi. program antywirusowy.

Ka)da DOS-owa partycja zawiera w swoim pierwszym sektorze DOS-owy sektor
startowy. W DOS-owym programie u)ytkowym FDISK mo)esz ustawi. ka)d# z
podstawowych partycji jako aktywn# (lub startow#). Sektor startowy g(wnej
partycji oddaje kontrol sektorowi startowemu partycji aktywnej za ka)dym
uruchomieniem lub restartem komputera. Dodatkowe partycj podstawowe mog#
by. ustawione dla Novell NetWare, HPFS (OS/2), NTFS, AIX (UNIX), XENIX, a
tak)e innych systemw operacyjnych. Partycj innych systemw operacyjnych nie
mog# zosta. odczytane pod DOS-em, partycj DOS-owe natomiast nie mog# by.
zazwyczaj odczytane pod innymi systemami operacyjnymi (OS/2 i Windows NT
potrafi# odczyta. partycj FAT, system plikw HPFS (High Performance File
System) jest u)ywany wy(#cznie przez OS/2, natomiast NTFS jest u)ywany tylko
przez Windows NT). Twardy dysk musi zosta. partycjono-wany, by mg( by.
u)ywany przez system operacyjny. Musisz partycjonowa. dysk, nawet je,li chcesz
stworzy. tylko pojedyncz# partycj. W tabeli 23.4 ukazany jest format tablic
partycji w g(wnym wpisie startowym MBR (Master Boot Record).

W tabeli 23.5 ukazane s# standardowe warto,ci i znaczenia bajtu okre,laj#cego
system (System Indicator Byte).







DOS-owy sektor startowy napdu
Sektor startowy partycji jest pierwszym sektorem na ka)dym z obszarw dysku
adresowanego jako napd (lub dysk logiczny DOS-u). Na przyk(ad przy stacji
dyskw sektor ten jest pierwszym sektorem na dyskietce, poniewa) DOS
rozpoznaje dyskietk jako napd bez potrzeby jej partycjonowania. Przy twardym
dysku sektor lub sektory startowe napdu umieszczane s# w pierwszym sektorze
obszaru dysku zajtego przez nierozsze-rzon#partycj lub jakikolwiek inny obszar
rozpoznawany przez DOS jako napd.
Boot sector (sektor startowy partycji) przypomina sektor startowy partycji MBR z
dwch powodw:
Blok parametrw dysku (Disk paratneter block lub Media parameter block).
Zawiera specyficzne dane o napdzie, jak rozmiar, ilo,. u)ytych sektorw, rozmiar
jednostek alokacji oraz nazw partycji.
Kod sektora startowego - jest to program rozpoczynaj#cy (adowanie systemu
operacyjnego. Dla DOS i Windows 9x jest to plik IO.SYS.
Te specjalne sektory zawieraj# program oraz pewne szczeglne tablice danych,
przypominaj#c w tym zreszt# sektor startowy g(wnej partycji. W wypadku stacji
dyskw BIOS wgrywa pierwszy sektor startowy, przy twardych dyskach wgrywany
jest sektor startowy g(wnej partycji. Program zawarty w sektorze startowym
przejmuj kontrol nad komputerem, przeprowadza kilka testw, a nastpnie usi(uje
wgra. pierwszy plik systemowy DOS-u (IO.SYS). Sektor startowy napdu jest
niewidoczny dla uruchomionego ju) DOS-u, znajduje si poza obszarem danych, na
ktrym przechowywane s# pliki.

Wiele dzisiejszych systemw umo)liwia uruchamianie komputera z r)nych,
niekoniecznie standardowych, dyskw. Ich obs(uga zale)y od BIOS-u komputera.
Stosowane dzi, napdy, rozpoznawane poprawnie przez BIOS jako urz#dzenia
startowe, to najcz,ciej, prcz standardowych, napdy CD-ROM ATAPI, dyski ZIP
lub LS-120.

Sektor startowy napdu tworzysz, u)ywaj#c polecenia DOS: FORMAT (format
wysokiego poziomu). Twarde dyski posiadaj# sektory startowe napdu na pocz#tku
ka)dej partycji, zarwno podstawowej, jak i rozszerzonej. Pomimo i) wszystkie
dyski logiczne posiadaj# obszar programu oraz obszar tablicy danych, wykonywany
jest wy(#cznie program zawarty w sektorze startowym aktywnej partycji twardego
dysku. Inne sektory startowe s# odczytywane podczas uruchamiania si DOS-u, ale
wy(#cznie w celu odczytania tablic danych i okre,lenia parametrw napdu.
Sektor startowy napdu zawiera program i dane. Pojedyncze tablice danych w tym
sektorze nazywane s# blokiem parametrw no,nika lub blokiem parametrw dysku.
DOS wymaga zawartych w nim informacji by zweryfikowa. pojemno,. napdu
dyskowego oraz do lokalizacji wa)nych obszarw dysku, jak na przyk(ad tablicy
FAT. Format tych danych jest bardzo specyficzny.

B(dy mog# powodowa. problemy z dostpem do dysku oraz uruchamianiem si
komputera z dysku. Niektre wersje OEM DOS-u nie stosuj# standardowych
ustawie% tych danych, co mo)e powodowa. problemy z wymian# dyskw
formatowanych pod r)nymi wersjami DOS-u. Niektre p0niejsze wersje mog# by.
bardziej wymagaj#ce, wic je,li podejrzewasz, )e r)nice w sektorze startowym
uniemo)liwiaj# dostp do dysku, mo)esz u)y. programu u)ytkowego, jak DOS-owy
DEBUG lub Norton Utilities, by skopiowa. sektor startowy nowszej wersji DOS-u
na dysk sformatowany wersj# starsz#. Krok ten umo)liwi nowej wersji DOS-u
odczytywanie dysku, a zarazem nie powinien powodowa. problemw ze starsz#,
mniej wymagaj#c# wersj#. Problem ten nigdy nie wystpuje przy u)ywaniu r)nych
wersji DOS-u z tego samego wydania OEM, ale mo)esz si na niego natkn#., je,li
sprbujesz odczyta. dysk w DOS-ie innego wydania. Tabela 23.6 ukazuje format i
uk(ad DOS-owego rekordu startowego DBR (DOS Boot Record).
Katalog g#wny
Katalog g(wny to prosta baza danych zawieraj#ca informacje o plikach zapisanych
w partycji FAT. Ka)dy rekord tej bazy danych ma 32 bajty d(ugo,ci, przy czym po-
szczeglne pola i rekordy nie s# rozdzielone )adnymi specjalnymi znakami.
Kartoteka zawiera prawie wszystkie informacje, jakie system operacyjny ma na
temat pliku, w(#cznie z wymienionymi poni)ej.


Nazwa pliku i rozszerzenie. O,mioznakowa nazwa i trzyznakowe rozszerzenie
pliku. Kropka pomidzy nazw# a rozszerzeniem pliku jest wstawiana domy,lnie,
ale nie wystpuje w tablicy. (Aby zobaczy., jak Windows 9x rozszerza nazwy
plikw do 255 znakw wewn#trz standardowej struktury kartoteki 8.3, zajrzyj do
sekcji VFAT i d(ugie nazwy plikw" w tym rozdziale.)
Bajt atrybutw pliku. Bajt zawieraj#cy znaczniki reprezentuj#ce standardowe
atrybuty pliku DOS-u, wykorzystuj#cy format pokazany w tabeli 23.8.
Data/czas ostatniej modyfikacji. Data i czas, w ktrym plik zosta( utworzony lub
ostatnio zmodyfikowany.
Rozmiar pliku. Rozmiar pliku w bajtach.
Wska0nik na pierwszy klaster. Numer klastra w partycji, w ktrym zapisany jest
pocz#tek pliku. Aby pozna. wicej informacji na temat klastrw, zajrzyj do sekcji
Klastry (jednostki alokacji)" w dalszej cz,ci tego rozdzia(u.

Istniej# informacje o pliku, ktre nie s# zawarte w katalogu. Nale)# do nich lista
pozosta(ych klastrw zajtych przez plik oraz informacja, czy plik jest
pofragmentowany, czy w ca(o,ci. Te informacje s# zawarte w tablicy FAT.

Istniej# dwa podstawowe typy katalogw: katalog g(wny oraz podkatalogi. Ka)dy
napd mo)e posiada. tylko jeden katalog g(wny, jest on zapisany zawsze w sta(ej
pozycji na dysku, zaraz za dwiema kopiami tablicy FAT. Wielko,. g(wnych
katalogw jest zmienna, w zale)no,ci od typu i pojemno,ci dysku, ale jego po(o)enie
na danym dysku jest sta(e. G(wny katalog po utworzeniu ma sta(# d(ugo,. i nie
mo)e zosta. rozszerzony w celu pomieszczenia wikszej ilo,ci wpisw. Twarde
dyski posiadaj# zazwyczaj g(wny katalog umo)liwiaj#cy przechowanie 512
wpisw. Podkatalogi przechowywane s# na dysku jako pliki i w zwi#zku z tym nie
maj# sta(ego ograniczenia d(ugo,ci.

Tabela 23.7. Limity wpisw katalogu g(wnego poszczeglnych urz#dze%)



Jedn# z zalet typu plikw FAT32 jest brak ograniczenia w rozmiarze katalogu
g(wnego, a to dziki mo)liwo,ci umieszczenia go w dowolnym la dysku.

Katalogi oraz podkatalogi s# organizowane w taki sam sposb. Katalog jest ma(#
baz# danych ze sta(#, 32-bajtow# d(ugo,ci# poszczeglnych wpisw. W zapisach
bazy danych przechowywane s# wa)ne informacje o pojedynczych plikach, wraz z
ich nazw#. Informacja o katalogu jest po(#czona z FAT-em poprzez pocz#tkowy
wpis klastra. Prawd mwi#c, gdyby na dysku nie by(o plikw zajmuj#cych wicej
ni) jeden klaster, FAT nie by(by potrzebny. Katalogi zawieraj# wszystkie
informacje potrzebne DOS-owi do zarz#dzania plikami, poza l i sta zajmowanych
przez plik klastrw innych ni) pierwsze. FAT zawiera wymagane informacje o
pozosta(ych zajmowanych przez plik klastrach.

By odnale0. plik na dysku, musisz odczyta. jego wpis w katalogu, z ktrego
uzyskasz informacje o pierwszym zajmowanym przez plik klastrze oraz jego
d(ugo,ci. Nastpnie musisz przej,. do tablicy alokacji plikw, w ktrej mo)esz
pod#)y. za (a%cuchem zajmowanych przez plik klastrw, a) do osi#gnicia ko%ca
pliku.
DOS-owe wpisy katalogw zajmuj# 32 bajty i maj# format ukazany w tabeli 23.8.


W tabeli 23.9 opisany zosta( bajt atrybutu DOS-owych plikw.
Tabela 23.9. Bajt atrybutu DOS-owych plikw


Tablice alokacji plikw
Tablica alokacji plikw (FAT) jest tablic# liczb okre,laj#cych alokacj ka)dego
klastra na dysku. Ka)dy klaster dyskowego obszaru danych posiada pojedynczy
wpis w tablicy alokacji plikw. Sektory w innych obszarach dysku (nie danych)
znajduj# si poza obszarem kontrolowanym przez FAT. Poza zasigiem FAT-u
znajduj# si rwnie) sektory startowe, sektory u)ywane przez g(wny katalog oraz
przez sam FAT.

FAT nie zarz#dza ka)dym sektorem danych z osobna, lecz (#czy je w klastry
nazywane tak)e jednostkami alokacji. Klaster jest jednym lub wiksz# ilo,ci#
sektorw przeznaczonych przez DOS na jednostk alokacji wolnego miejsca.
Najmniejszym mo)liwym obszarem zu)ywanego przez plik miejsca na dysku jest
jeden klaster; wszystkie pliki zajmuj# miejsce w ca(ych klastrach (klastry nie mog#
zosta. podzielone na mniejsze jednostki). Je,li plik jest o jeden bajt wikszy ni)
jeden klaster, zajmie dwa. DOS okre,la wielko,. klastrw podczas
wysokopoziomowego formatowania dysku poleceniem DOS-u FORMAT.

Mo)esz my,le. o FAT jako typie arkusza kalkulacyjnego ,ledz#cego alokacj
klastrw dysku. Ka)da komrka arkusza kalkulacyjnego odpowiada pojedynczemu
klastrowi dysku; numer zawarty w komrce jest kodem okre,laj#cym, czy klaster jest
u)ywany przez plik, a je,li tak, gdzie znajduje si kolejny.

Liczby zawarte w tablicach FAT s# zapisywane w systemie szesnastkowym (Hex) i
maj# 12- lub 16-bitow# d(ugo,.. 16-bitowe liczby w tablicach FAT mo)na w prosty
sposb edytowa., poniewa) ka)da z nich zajmuje 2 bajty. Poniewa) wikszo,.
edytorw za jednostk danych przyjmuje bajt, a 12-bitowe liczby zajmuj# l" bajtu,
przy ich edycji mog# wyst#pi. problemy. Edytuj#c FAT, musisz wykona. pewne
przeliczenia z systemu szesnastkowego na binarny, by skonwertowa. wy,wietlan#
jednostk na numer FAT-u. Na szcz,cie (o ile nie u)ywasz DOS-owego programu
DEBUG), wikszo,. dostpnych programw u)ytkowych posiada tryb edycji FAT-u,
ktry automatycznie przeprowadza wymagan# konwersj. Wikszo,. z nich,
wy,wietla liczby w formacie dziesitnym, co dla wikszo,ci ludzi stanowi
dodatkowe udogodnienie.

Pierwsze dwa wpisy FAT zawieraj# informacje o tablicy. Wpisy zawieraj#ce
informacje o wolumenie rozpoczynaj# si po tych dwch. Wikszo,. wpisw FAT
zawiera odno,niki do poszczeglnych jednostek alokacji zawieraj#cych kontynuacj
danego pliku. Jednak niektre wej,cia posiadaj# warto,ci charakterystyczne. S# to:

0000. Oznacza, )e jednostka nie jest u)ywana przez plik.
FFF7. Oznacza, )e przynajmniej jeden sektor w jednostce jest uszkodzony i
)e jednostka nie powinna przechowywa. danych.
FFF8-FFFF. Oznacza zako%czenie pliku i brak odno,nika do nastpnej jego
cz,ci.

DOS-owy program FDISK okre,la, czy na dysku zostanie zapisany 12-, czy te) 16-
bitowy FAT, pomimo i) FAT jest zapisywany przy wysokopoziomowym
formatowaniu dysku (FORMAT). Na wszystkich dyskietkach zapisywany jest FAT
12-bitowy. Na twardych dyskach o pojemno,ci wikszej ni) 16 MB (32768
sektorw) DOS zapisuje 16-bitowy FAT, na dyskach mniejszych zapisywany jest
FAT 12-bitowy.

DOS tworzy dwie kopie FAT-u. Ka)da z nich zajmuje ci#g(# przestrze% na dysku,
druga kopia jest zapisywana zaraz po poprzedniej. Niestety, DOS u)ywa drugiej
kopii FAT-u tylko wtedy, gdy nast#pi uszkodzenie sektorw kopii pierwszej. Je,li
pierwsza kopia FAT-u zostanie uszkodzona, co zdarza si do,. czsto, DOS nie
zacznie u)ywa. drugiej kopii. Nawet polecenie DOS-u CHKDSK nie sprawdza i nie
weryfikuje drugiej kopii FAT-u. Co wicej, za ka)dym razem, gdy DOS uaktualnia
pierwszy FAT, du)a jego cz,. zostaje przekopiowana do drugiej kopii.

Je,li pierwsza kopia zosta(a uszkodzona, a nastpnie uaktualniona przez DOS, du)a
cz,. pierwszego FAT-u zostanie skopiowana na jego drug# kopi, rwnocze,nie
przenosz#c na ni# uszkodzenie. Po uaktualnieniu druga kopia najcz,ciej stanowi
lustrzane odbicie pierwszej, wraz ze wszystkimi uszkodzeniami. Bardzo rzadko
zdarza si. by obie kopie FAT-u r)ni(y si przez d(u)szy czas od siebie. Je,li r)ni#
si one od siebie, a DOS zapisze co, na dysku, uaktualniaj#c pierwsz# kopi FAT-u,
uaktualni rwnie) drug# kopi, zapisuj#c w niej dane z kopii pierwszej. Dlatego
w(a,nie programy naprawiaj#ce struktury dyskw i odzyskuj#ce dane, ostrzegaj# Ci
by, przesta( pracowa. zaraz po wykryciu r)nic pomidzy poszczeglnymi kopiami
FAT-u. Programy, takie jak Norton Disk Doctor, u)ywaj# drugiej kopii FAT-u jako
odno,nika do naprawy kopii pierwszej, lecz je,li DOS uaktualni( ju) drug# kopi,
naprawa mo)e okaza. si niemo)liwa.

Klastry (jednostki alokacji)
Termin klaster zasta( zmieniony na termin jednostka alokacji w DOS-ie 4.0. Nowszy
termin jest poprawny, poniewa) klaster jest najmniejsz# jednostk# alokacji, ktr#
DOS jest w stanie uchwyci. podczas zapisu lub odczytu pliku. Klaster jest rwny
jednemu lub wikszej ilo,ci sektorw. Cho. klaster mo)e mie. wielko,. jednego
sektora, najcz,ciej jednak jest wikszy. Posiadanie przez klastry wikszej ilo,ci
sektorw zmniejsza wielko,. i czas przetwarzania FAT-u i umo)liwia DOS-owi
szybsze dzia(anie dziki znacznej redukcji ilo,ci zarz#dzanych jednostek. Cen# tego
udogodnienia jest utrata cz,ci miejsca na dysku. Poniewa) DOS mo)e nadzorowa.
przydzielanie miejsca tylko ca(ymi klastrami, miejsce na dysku zajmowane przez
ka)dy plik jest zaokr#glane do pe(nego klastra.

Tabela 23.10 ukazuje standardowe wielko,ci klastrw (jednostek alokacji)
u)ywanych przez DOS przy r)nych formatach dyskietek.

Tabela 23.10. Standardowe wielko,ci jednostek alokacji


Dziwnym mo)e si zdawa., )e dyski HD, posiadaj#ce o wiele wicej pojedynczych
sektorw ni) dyski DD, maj# czasem mniejsze klastry. Zwiksza to FAT, DOS musi
zarz#dza. wiksz# ilo,ci# wpisw i w zwi#zku z tym wolniej dzia(a. Powolno,. ta
jest spowodowana nadmiern# ilo,ci# oblicze% wymaganych do zarz#dzania
wszystkimi pojedynczymi klastrami; im wicej ich jest, tym wolniej wszystko dzia(a.
Jest to cena p(acona za umieszczenia na dysku klastra o minimalnej wielko,ci.

Mniejsze klastry zmniejszaj# utrat miejsca na dysku (wynikaj#c# z r)nicy
pomidzy aktualnym ko%cem ka)dego z plikw, a ko%cem zajmowanej przez plik
jednostki alokacji). Przy wikszych klastrach wzrasta ilo,. traconego miejsca.
Poniewa) stacje dyskw wysokiej gsto,ci (HD) s# szybsze od ich odpowiednikw
DD (stacji o ma(ej gsto,ci), IBM oraz Microsoft zadecydowali, )e stacje HD bd#
mia(y obni)on# wielko,. jednostek alokacji, dziki czemu zmniejsz# si straty
miejsca za cen pewnego zwolnienia pracy stacji oraz zwikszenia si tablic FAT na
dyskietkach.

Wielko,. jednostek alokacji dla twardych dyskw zmienia si w zale)no,ci od
wielko,ci twardego dysku i wersji DOS-u. W tabeli 23.11 ukazany jest rozmiar
klastrw dla okre,lonych pojemno,ci DOS-owych dyskw.






W wikszo,ci przypadkw powy)sze wielko,ci klastrw, wybrane przez polecenie
DOS-u FORMAT, s# najni)szymi mo)liwymi wielko,ciami dla partycji o danej
wielko,ci. Zatem 8 kB to najmniejszy mo)liwy rozmiar jednostki alokacji dla
partycji wikszej ni) 256 MB. Wikszo,. wersji DOS-u stosuje si do wielko,ci
podanych w powy)szej tabeli., jednak niektre wersje mog# u)ywa. klastrw o
innych ni) podane rozmiarach.

U)ywanie przez dysk wikszych jednostek mo)e by. bardzo widoczne. Dysk
zawieraj#cy oko(o 5000 plikw, ze ,redni# utrat# miejsca wynikaj#c# ze struktury
jednostek alokacji, traci oko(o 20 MB (5000 x [0,5 * 8] kB) wolnego miejsca.

Warto odnotowa., )e Windows NT oraz OS/2 maj# bardziej satysfakcjonuj#ce
systemy plikw, nie posiadaj#ce struktury FAT i w zwi#zku z tym nie maj#ce
wynikaj#cych z niej ogranicze%. Do(#czony do Windows 95 OSR2 system plikw
FAT32 pozwala na u)ywanie jednostek alokacji wikszych ni) 64 kB. Poniewa)
umo)liwione zosta(o rwnie) posiadanie wikszej ilo,ci klastrw, poszczeglne
klastry mog# by. mniejsze. Rozwi#zanie to (agodzi problem z ich rozmiarem na
du)ych dyskach oraz rozszerza maksymalny rozmiar partycji z 2 GB do 2 TB.
Wielko,ci klastrw w systemie FAT32 rwnie) zale)# od rozmiaru partycji i s#
nastpuj#ce:


Windows NT umo)liwia stosowanie 64 kB jako rozmiaru jednostek alokacji w
przypadku tablic FAT16, zezwalaj#c na tworzenie dyskw o rozmiarze do 4 GB.
Jednak ogrom miejsca traconego w przypadku stosowania takich dyskw skutecznie
zniechca do stosowania tego rozwi#zania.

Obszar danych
Obszar danych jest umieszczony na ka)dym dysku zaraz za sektorem startowym,
tablicami alokacji plikw oraz g(wnym katalogiem. Obszar ten jest zarz#dzany
przez FAT i g(wny katalog. DOS dzieli go na jednostki alokacji, czasami nazywane
klastrami. Wszystkie zwyk(e pliki s# przechowywane na dyskach w klastrach.
Cylinder diagnostyczny operacji zapisu i odczytu
Program partycjonuj#cy FD1SK zawsze rezerwuje ostatni cylinder twardego dysku
na cele specjalnych testw diagnostycznych operacji odczytu i zapisu. Poniewa) ten
cylinder jest zarezerwowany, FD1SK zawsze podaje mniejsz# ilo,. cylindrw na
dysku, ni) wynika(oby to ze specyfikacji dysku okre,lonej przez producenta. DOS (i
ka)dy inny system operacyjny) nie u)ywa tego cylindra, poniewa) znajduje si on
poza przeparty-cjonowanym obszarem dysku.
Na komputerach z kontrolerami IDE, SCSI lub ESDI mo)e si zdarzy., )e dysk lub
kontroler przydzieli dodatkowy obszar za logicznym ko%cem dysku na tablic uszko-
dzonych sektorw oraz sektory zapasowe. Ta sytuacja mo)e powodowa. dodatkowe
niezgodno,ci pomidzy danymi producenta, a programem FDISK.

Umieszczony na dysku obszar diagnostyczny umo)liwia oprogramowaniu
diagnostycznemu (na przyk(ad dostarczonemu wraz z dyskiem przez producenta)
przeprowadzenie testw odczytu i zapisu twardego dysku bez jakiegokolwiek
naruszania danych u)ytkownika. Programy niskopoziomowo formatuj#ce dyski
czsto u)ywaj# tego sektora jako notatnika podczas przeprowadzania wstpnych
testw oraz dla przechowywania danych podczas wykonywania niedestruktywnego
formatowania twardego dysku. W dyskach nie posiadaj#cych mechanizmu
automatycznego parkowania g(owicy cylinder ten jest czsto u)ywany jako cylinder,
na ktrym umieszczana jest parkowana g(owica.

FAT i d#ugie nazwy plikw
Oryginalna wersja Windows 95 u)ywa(a prawie dok(adnie takiego samego systemu
plikw FAT co DOS, zawieraj#cego jednak kilka istotnych ulepsze%. Tak jak
wikszo,. pozosta(ych elementw Windows 95, obs(uga systemu plikw w systemie
operacyjnym zosta(a przepisana przy u)yciu 32-bitowego kodu i zosta(a nazwana
VFAT (Yirtual F ile Allocation Tab/e). W celu zapewnienia lepszej wydajno,ci
systemu plikw VFAT dzia(a w po(#czeniu z 32-bitowym programem YCACHE
(dzia(aj#cym w trybie chronionym), ktry zast#pi( 16-bitowy program SMARTDrive
dzia(aj#cy w trybie rzeczywistym, u)ywany dot#d w DOS i Windows 3.1. Jednak
chyba najwa)niejsz# cech# systemu plikw VFAT jest obs(uga d(ugich nazw plikw.
DOS i Windows 3.1 przez wiele lat by(y dziedzicznie" obci#)one standardowym
systemem nazw 8.3, wic obs(uga d(ugich nazw plikw w Windows 95 mia(a dla
Microsoftu ogromne znaczenie, zw(aszcza )e d(ugie nazwy ju) od dawna by(y
dostpne w systemach OS/2 i Macintosh.

Najwa)niejszym zagadnieniem i jednocze,nie najwikszym problemem dla
projektantw Windows 95, czsto zreszt# pojawiaj#cym si w r)nych postaciach w
przemy,le komputerowym, by(o zachowanie zgodno,ci wstecz z istniej#cymi
aplikacjami. Nie jest czym, szczeglnie trudnym zastosowanie d(ugich nazw plikw
w momencie tworzenia ca(kiem nowego systemu operacyjnego, na przyk(ad tak jak
w przypadku tworzenia nowego systemu plikw NTFS dla Windows NT. Projektanci
Windows 95 musieli jednak doda. obs(ug d(ugich nazw plikw do ju) istniej#cego
systemu FAT, przy zachowaniu mo)liwo,ci przechowywania tych nazw na
istniej#cych wolumenach DOS-u oraz przy zapewnieniu poprzednim wersjom DOS-u
i Windows mo)liwo,ci dostpu do plikw.

VFAT zapewnia mo)liwo,. zastosowania nazwy pliku lub katalogu (folderu) o
d(ugo,ci do 255 znakw ((#cznie ze znakami ,cie)ki dostpu). Trzyznakowe
rozszerzenie nazwy pliku zosta(o zachowane, poniewa), tak jak w poprzednich
wersjach Windows, Windows 95 wykorzystuje to rozszerzenie do powi#zania typw
plikw z konkretnymi aplikacjami. D(ugie nazwy plikw w systemie VFAT mog#
zawiera. spacje, a tak)e inne znaki, ktre nie mog(y wystpowa. w standardowych
nazwach 8.3: +,;=[].

Najwa)niejszym problemem podczas opracowywania obs(ugi d(ugich nazw plikw
by(o zagadnienie udostpnienia plikw tak)e poprzednim wersjom DOS-u i 16-
bitowym aplikacjom Windows, ktre zna(y jedynie nazwy plikw zapisane w
schemacie 8.3. Rozwi#zaniem tego problemu okaza(o si zastosowanie dla ka)dego z
plikw dwch nazw: d(ugiej nazwy pliku oraz tzw. nazwy alias, u)ywaj#cej
tradycyjnej konwencji 8.3. Gdy w Windows 9x tworzysz plik z d(ug# nazw#, VFAT
tworzy odpowiadaj#cy jej alias 8.3, postpuj#c zgodnie z poni)sz# procedur#:

1. Pierwsze trzy znaki po ostatniej kropce w d(ugiej nazwie pliku staj# si rozsze-
rzeniem nazwy alias.
2. Pierwsze sze,. znakw d(ugiej nazwy pliku (z wy(#czeniem spacji, ktre s#
ignorowane) zostaje zamienione na wielkie litery i staje si pierwszymi
sze,cioma znakami nazwy alias. Je,li ktry, z tych sze,ciu znakw nie mo)e
wyst#pi. w standardowej nazwie 8.3 (tj. +,;=[ lub ]), VFAT konwertuje go na
znak podkre,lenia.
3. VFAT dodaje dwa znaki ~l jako sidmy i smy znak nazwy alias, chyba )e
powstaje konflikt z ju) istniej#c# nazw#; w takim wypadku stosowana jest
ko%cwka ~2, ~3 itd.

Mo)esz zmieni. zachowanie mechanizmu VFAT obcinaj#cego nazwy i dodaj#cego
przyrostek. Mo)esz sprawi., )e nazwa alias bdzie sk(ada(a si z pierwszych o,miu
znakw d(ugiej nazwy, a nie z sze,ciu znakw i przyrostka ~1. W tym celu dodaj
now# warto,. binarn# do klucza Rejestru
KEY_LOCAL_MACHINE\System\CurrentControlSet\ control\FileSy-stem. Warto,.
powinna mie. nazw NameNumericTail i powinna mie. warto,. 0. Zmiana warto,ci
na l spowoduje przywrcenie standardowego mechanizmu obcinania d(ugich nazw
plikw.

VFAT przechowuje nazwy alias w standardowych polach nazw pozycji tablicy
plikw. Dziki temu dowolna wersja DOS-u lub 16-bitowego Windows mo)e bez
problemu odwo(a. si do pliku, u)ywaj#c nazwy alias. Pozostaje jednak wa)ne
pytanie: gdzie umie,ci. d(ug# nazw pliku? Oczywi,cie nie mo)na 255-znakowej
nazwy zapisa. w 32-bitowej pozycji kartoteki plikw (poniewa) ka)dy znak zajmuje
jeden bajt). Z drugiej strony, modyfikacja struktur)' pozycji kartoteki plikw
uniemo)liwi(aby skorzystanie z niej poprzednim wersjom DOS-u.
Projektanci VFAT rozwi#zali ten problem, u)ywaj#c dodatkowych pozycji kartoteki
plikw do przechowania d(ugich nazw plikw. Ka)da z pozycji kartoteki w dalszym
ci#gu ma 32 bajty d(ugo,ci, dlatego do przechowania pojedynczej d(ugiej nazwy
mo)e by. wymaganych osiem takich pozycji. Aby zapewni., )e te dodatkowe
pozycje kartoteki nie zostan# b(dnie zinterpretowane przez starsze wersje DOS-u,
VFAT nadaje im kombinacj atrybutw, ktra jest niemo)liwa w przypadku
normalnego pliku: Tylko do odczytu, Ukryty, Systemowy oraz etykieta wolumenu.
Takie ustawienie atrybutw powoduje, )e DOS ignoruje pozycje kartoteki
zawieraj#ce d(ugie nazwy plikw, zabezpieczaj#c je rwnocze,nie przed
przypadkowym zapisaniem innymi danymi.
U)ywaj#c d(ugich nazw plikw w standardowych partycjach FAT, dobrze jest unika.
przechowywania ich w g(wnym katalogu dysku. Pliki z d(ugimi nazwami,
zajmuj#ce wielokrotnie wicej pozycji kartoteki plikw ni) pliki z nazw# zgodn# z
konwencj# 8.3, mog# (atwo doprowadzi. do przekroczenia limitu pozycji kartoteki
plikw. W przypadku partycji FAT32 ten problem ju) nie wystpuje, gdy) na takich
partycjach nie ma ograniczenia ilo,ci pozycji g(wnej kartoteki dysku.
To rozwi#zanie, zapewniaj#ce w Windows 9x zarwno mo)liwo,. stosowania
d(ugich nazw plikw, jak i zgodno,. ze starszymi systemami, cho. mo)na uwa)a. za
genialne, nie jest pozbawione pewnych wad. Wikszo,. tych problemw wynika z
u)ycia aplikacji, ktre mog# korzysta. jedynie z przypisanych do plikw nazw alias
8.3. W pewnych przypadkach, je,li w takim programie otworzysz plik posiadaj#cy
d(ug# nazw, po czym zapiszesz go ponownie, nastpuje zerwanie po(#czenia z d(ug#
nazw# pliku, ktra zostaje utracona.

Jest to szczeglnie istotne w przypadku starszych wersji narzdzi dyskowych, takich
jak Norton Disk Doctor, ktre nie zosta(y stworzone do obs(ugi VFAT. Wikszo,.
starszych aplikacji ignoruje dodatkowe pozycje kartoteki (z powodu kombinacji
przypisanych im znacznikw), ale narzdzia do naprawy dysku s# szczeglnie
wyczulone" na takie nieprawid(owo,ci i z dzik# rado,ci# zabieraj# si do
poprawiania" tego, co uznaj# za b(dne. W zwi#zku z tym uruchomienie starszej
wersji programu Norton Disk Doctor na partycji zawieraj#cej d(ugie nazwy plikw
powoduje w rezultacie utrat wszystkich d(ugich nazw plikw. W podobny sposb
dzia(aj# tak)e starsze programy do tworzenia kopii zapasowych nie zaprojektowane
do korzystania z VFAT; one tak)e powoduj# utrat wszystkich d(ugich nazw plikw
na dysku.

Je,li posiadasz dysk z systemem plikw VFAT, zdecydowanie zalecane jest
korzystanie wy(#cznie z narzdzi dyskowych i programw do tworzenia kopii
zapasowych przeznaczonych do pracy z tym systemem. Windows 9x posiada
narzdzia do naprawy, defragmentacji i tworzenia kopii zapasowych zgodne z
systemem VFAT. Je,li jednak z jakich, powodw jeste, zmuszony do u)ycia
starszych programw, nie obs(uguj#cych VFAT, Windows 9x oferuje pewne
rozwi#zanie, ktre, cho. niewygodne, spe(nia swoj# funkcj.
Na instalacyjnej p(ytce Windows 9x znajduje si program LFNBK.EXE. Nie jest
instalowany razem z systemem operacyjnym, ale mo)esz u)y. go do wydzielenia z
wolumenu VFAT d(ugich nazw plikw i zapisania ich w pliku tekstowym o nazwie
LFNBK.DAT. Nastpnie mo)esz operowa. na plikach, tak jakby posiada(y
wy(#cznie standardowe nazwy 8.3. Po zako%czeniu operacji na wolumenie mo)esz
ponownie u)y. programu LFNBK.EXE w celu przywrcenia oryginalnych d(ugich
nazw plikw (zak(adaj#c, )e struktura plikw i kartotek nie uleg(a zmianie). Takie
rozwi#zanie nie jest ani wygodne, ani zalecane i powinno by. stosowane jedynie w
wyj#tkowych okoliczno,ciach, kiedy nie masz innego wyboru.

Kolejny problem z d(ugimi nazwami plikw w systemie VFAT powstaje w wyniku
sposobu tworzenia nazw alias 8.3. VFAT tworzy nowy alias za ka)dym razem, gdy
tworzysz lub kopiujesz plik do innej kartoteki, co sprawia, )e alias mo)e ulega.
zmianom. Na przyk(ad za()my, )e posiadasz plik o nazwie Wydatki-Styczen98.doc
zapisany w kartotece jako alias WYDATK~-1.DOC. Je,li u)yjesz Eksploratora
Windows 9x do skopiowania tego pliku do foldera, ktry ju) zawiera plik o nazwie
Wydatki-Grudzien97.doc, oka)e si, )e istniej#cy w folderze plik ju) posiada alias
WYDATK~1.DOC. W takim przypadku VFAT przypisze kopiowanemu plikowi
alias WYDATK~2.DOC, w )aden sposb Ci o tym nie ostrzegaj#c. Nie jest to
problemem dla aplikacji obs(uguj#cych VFAT, gdy) d(uga nazwa pliku pozostaje
niezmieniona. Je,li jednak u)ytkownik korzysta ze starszej aplikacji, mo)e otworzy.
plik WYDATK.~1.DOC, oczekuj#c listy wydatkw ze stycznia 1998 roku, lecz
zamiast tego otwieraj#c list wydatkw z grudnia 1997 roku.

FAT32
Gdy system plikw FAT by( opracowywany, nikomu nie ,ni(o si jeszcze o dyskach
o pojemno,ci 2 GB, nikt te) nie spodziewa( si, )e ograniczenie w rozmiarze partycji
wynik(e z zastosowania 16-bitowej tablicy FAT oraz klastry o rozmiarze 32 kB bd#
jakim, problemem. Obecnie jednak nawet przecitne komputery s# wyposa)one w
dyski przekraczaj#ce 2 GB, za, niczym szczeglnym nie s# dyski o pojemno,ci 6 i 8
GB. Je,li posiadaj#c tak du)y dysk, u)yjesz standardowego systemu plikw FAT,
bdziesz musia( utworzy. kilka partycji, z ktrych ka)da bdzie musia(a mie,ci. si
w obszarze oko(o 2 GB. Dla wielu u)ytkownikw konieczno,. posiadania kilku
dyskw mo)e by. do,. k(opotliwa, sprawiaj#c im trudno,. w organizowaniu i
lokalizowaniu plikw.

Aby wyj,. naprzeciw temu zagadnieniu, Microsoft stworzy( rozszerzon# wersj
systemu plikw FAT, nosz#c# nazw FAT32. W odr)nieniu do VFAT, ktry jest
wprowadzon# w Windows 9x innowacj# wykorzystuj#c# struktur systemu plikw,
FAT32 jest ulepszeniem samego systemu FAT. Innymi s(owy, o ile VFAT jest
implementowany jako cz,. Mened)era Maszyn Wirtualnych w Windows 9x
(VMM.VXD), o tyle FAT32 jest implementowany przez program FDISK,
uruchamiany jeszcze przed za(adowaniem interfejsu graficznego Windows. FAT32
pierwszy raz pojawi( si w Windows 95 OEM Service Release 2 (OSR2), stanowi
tak)e cz,. Windows 98 i bdzie obs(ugiwany w Windows NT 5.0.

Poniewa) FAT32 jest zak(adany w programie FDISK stosowanym do
partycjonowania dysku, nie mo)esz u)y. go w przypadku dyskietki czy dysku
wymiennego, ktre nie maj# tablicy partycji. Mo)esz go jednak u)y. w przypadku
ka)dego dysku, ktry mo)na podzieli. przy pomocy programu FDISK, na przyk(ad
wymiennego dysku typu Jaz.
Najwiksz# zalet# systemu FAT32 jest u)ycie 32-bitowych warto,ci dla pozycji
tablicy FAT, zamiast standardowych pozycji 16-bitowych. Dziki temu maksymalna
ilo,. klastrw w pojedynczej partycji wzrasta z 65 536 (216) do 268 435 456. Ta
warto,. odpowiada liczbie 2
24
, a me 2
32
, gdy) cztery z trzydziestu dwch bitw s#
zarezerwowane do innych celw. FAT32 stosuje tak)e 32-bitowe warto,ci dla
niskopoziomowych wywo(a% funkcji systemowych stosowanych w celu dostpu do
specyficznych sektorw dysku.

Te poszerzone warto,ci prze(amuj# ograniczenie rozmiaru partycji do 2 GB;
partycje FAT32 teoretycznie mog# mie. rozmiar do 2 TB (l terabajt = l 024
gigabajtw). Ta liczba wynika z nowego maksimum, 4 294 967 296 (2
32
)
dostpnych 512-bajtowych sektorw. Poszczeglne pliki mog# mie. d(ugo,. do 4
GB, co wynika z ograniczenia w d(ugo,ci pola rozmiaru pliku w pozycji kartoteki
plikw, ktra ma cztery bajty d(ugo,ci. Poniewa) klastry s# numerowane przy
u)yciu 32-bitowych warto,ci, zamiast warto,ci 16-bitowych, musia( nieco zosta.
zmieniony format pozycji kartoteki dyskw FAT32. Dwubajtowe pole (#cza do
pocz#tkowego klastra zosta(o wyd(u)one do czterech bajtw, wykorzystano przy
tym dwa z dziesiciu bajtw (bajty od 12 do 21), ktre w pozycji katalogu by(y
zarezerwowane do wykorzystania w przysz(o,ci.

Kolejna wa)na r)nica w partycjach FAT32 wyst#pi(a w naturze g(wnego katalogu.
W partycjach FAT32 katalog g(wny nie zajmuje ju) ustalonej pozycji na dysku, tak
jak dzia(o si to w partycjach FAT16. Zamiast tego mo)e znajdowa. si w dowolnym
miejscu partycji i zajmowa. dowoln# ilo,. miejsca. Eliminuje to ograniczenie ilo,ci
pozycji w katalogu g(wnym oraz zapewnia infrastruktur potrzebn#, aby partycje
FAT32 mog(y mie. dynamicznie zmieniany rozmiar. W Windows 9x Microsoft nie
zaimplementowal jeszcze tej mo)liwo,ci, istniej# jednak niezale)ne programy (takie
jak Partition Magie firmy PowerQuest), ktre pozwalaj# z niej skorzysta..

Podstawow# wad# systemu FAT32 jest jego brak zgodno,ci z poprzednimi wersjami
DOS-u oraz z Windows 95. Na dysku FAT32 nie mo)esz uruchomi. systemu w
poprzedniej wersji DOS-u lub Windows 95 wcze,niejszych ni) OSR2; tak)e system
uruchomiony z dysku startowego DOS lub Windows 95 nie zobaczy partycji FAT32.
Jak dot#d, jedynym systemem, poza Windows 95 OSR2 i Windows 98, posiadaj#cym
wbudowan# obs(ug FAT32 jest Linux.

Rozmiary klastrw w FAT32

Poniewa) partycje FAT32 mog# zawiera. o wiele wicej klastrw ni) partycje
FAT16. klastry w partycjach FAT32 mog# by. mniejsze. U)ycie mniejszych
klastrw redukuje ilo,. zmarnowanej powierzchni dysku. Na przyk(ad ta sama,
wspomniana wcze,niej partycja 2 GB z picioma tysi#cami plikw w FAT32 u)ywa
klastrw po 4 kB, a nie 32 kB tak jak w przypadku FAT16. Zak(adaj#c t sam# ilo,.
niewykorzystanego miejsca dla ka)dego z plikw, mniejszy rozmiar jednostek
alokacji na partycji FAT32 sprawia. )e ca(kowita ilo,. niewykorzystanego miejsca
na tym dysku maleje z ponad 78 MB do mniej ni) 10 MB.

PC Magazine wyda( darmowy program dla DOS-u, o nazwie CHKDRV, ktry
oblicza ilo,. niewykorzystanego miejsca na dyskach FAT16 i FAT32. Mo)esz go
,ci#gn#. z Internetu, spod adresu ftp://ftp.zdnet.com/pcmag/1995/0627/chkdrv.zip.
Tabela 23.12 przedstawia rozmiary klastrw dla partycji FAT32 o r)nych
rozmiarach.

Tabela 23.12. Rozmiary klastrw FAT32


Oczywi,cie, u)ycie ma(ych klastrw oznacza, )e musi ich by. o wiele wicej, musi
by. tak)e o wiele wicej pozycji w tablicy FAT. Partycja 2 GB u)ywaj#ca FAT32
wymaga 524 288 pozycji w tablicy FAT, podczas gdy ten sam dysk z systemem FAT
16 wymaga tylko 65 536 pozycji w tablicy FAT. Tak wic rozmiar jednej kopii
tablicy FAT16 wynosi 128 kB (65 536 pozycji x 15 bitw = l 048 576 bitw / 8 =
131 072 bajtw / l 024 = 128 kB), podczas gdy pojedyncza kopia tablicy FAT32
zajmuje 2 MB.

Rozmiar tablicy FAT ma du)y wp(yw na wydajno,. systemu plikw. Windows 9x
u)ywa swojego programu YCACHE prbuj#c ca(y czas zachowa. tablic FAT w pa-
mici w celu przyspieszenia dostpu do plikw. Ze wspomnianych wzgldw u)ycie
klastrw o rozmiarze 4 kB w dyskach o pojemno,ci do 8 GB jest rozs#dnym
kompromisem przy za(o)eniu, )e komputer posiada przecitn# ilo,. pamici. Gdyby
w celu zminimalizowania niewykorzystanego miejsca system plikw korzysta( z
klastrw o rozmiarze odpowiadaj#cym pojedynczemu sektorowi dysku (l sektor =
512 bajtw), wtedy tablica FAT dla dysku o pojemno,ci 2 GB zawiera(aby 4 194 304
pozycje i zajmowa(aby 16 megabajtw.

W przecitnym systemie oznacza(oby to zajcie wikszo,ci dostpnej pamici RAM,
co w rezultacie doprowadzi(oby do znacznego spadku wydajno,ci ca(ego systemu.
Cho. w pierwszym momencie mo)e si wydawa., )e 2 MB tak)e zajmuje ca(kiem
sporo pamici, zw(aszcza w porwnaniu ze 128 kB, nale)y jednak pamita., )e
obecne dyski twarde s# o wiele szybsze ni) dyski, ktre istnia(y w momencie, gdy
powstawa( system FAT 16. W praktyce zaimplementowanie systemu FAT32 w
systemie Windows 9x zwykle nie powoduje znacz#cej (tj. wikszej ni) 5%) poprawy
wydajno,ci systemu plikw. W przypadku systemw, ktre dokonuj# bardzo wielu
sekwencyjnych zapisw na dysk, mo)na zaobserwowa. nawet nieznaczne obni)enie
wydajno,ci.
Mirroring tablicy FAT
FAT32 czerpie du)e korzy,ci z dwch kopii tablicy FAT przechowywanych w
partycji. W partycjach FAT16 pierwsza kopia tablicy FAT stanowi zawsze kopi
podstawow#, z ktrej dane s# kopiowane do zapasowej tablicy FAT i czasem
podczas tego procesu ulegaj# uszkodzeniu. W przypadku partycji FAT32, gdy
system wykryje problem z podstawow# kopi# tablicy FAT, mo)e prze(#czy. si do
kopii zapasowej, ktra automatycznie staje si kopi# podstawow#. System mo)e
tak)e wy(#czy. mechanizm mirroringu tablic FAT, zabezpieczaj#c tablic FAT przed
uszkodzeniem przez inn# kopi. To zapewnia wikszy stopie% odporno,ci na b(dy w
partycjach FAT32, czsto umo)liwiaj#c naprawienie zniszczonej tablicy FAT bez
konieczno,ci natychmiastowego zawieszenia pracy systemu czy utraty danych z
tablicy.
Tworzenie partycji FAT32
Mimo podstawowych zmian wprowadzonych przez FAT32, nowy system plikw nie
korzysta ze szczeglnie zmienionych procedur tworzenia i zarz#dzania partycjami.
Nowe partycje FAT32 w Windows 9x s# tworzone przy pomocy programu FDISK z
linii polece%, podobnie jak dzia(o si to przy tworzeniu partycji FAT16. Gdy
uruchamiasz FDISK, program sprawdza Twj twardy dysk i je,li jego pojemno,. jest
wiksza ni) 512 MB, wy,wietla nastpuj#cy komunikat:

Ten komputer ma dysk wikszy ni# 512 MB. Ta wersja systemu Windows
obejmuje udoskonalon& obs(ug du#ych dyskw, z czego wynika wydajniejsze
wykorzystanie miejsca na du#ych dyskach i co umo#liwia formatowanie
dyskw o rozmiarach ponad 2 GB jako pojedynczych woluminw.
WA)NE: Je+li w(&czysz obs(ug du#ych dyskw i utworzysz nowe dyski na tym
dysku, nie bdzie mo#liwy dostp do nowych dyskw przy u#yciu innych
systemw operacyjnych, w tym niektrych wersji Windows 95 i Windows NT
oraz
wcze+niejszych wersji systemu Windows i MS-DOS. Ponadto programy u#ytkowe, ktre nie
by(y zaprojektowane dla systemu plikw FAT32, nie bd& mog(y
z nim wsp(pracowa.. Je+li chcesz mie. dostp do tego dysku z innych systemw
operacyjnych albo ze starszych programw obs(ugi dyskw, nie w(&czaj obs(ugi du#ych
dyskw.

Czy chcesz w(&czy. obs(ug du#ych dyskw (T/N)...........? [T]

Je,li odpowiesz twierdz#co (wci,niesz klawisz T), wtedy wszystkie utworzone
partycje o rozmiarze powy)ej 512 MB bd# partycjami FAT32. Je,li chcesz stworzy.
partycje wiksze ni) 2 GB, to musisz u)y. FAT32. W przeciwnym wypadku mo)esz
wybra. system plikw, ktry bardziej Ci odpowiada. Wszystkie nastpne ekrany i
polecenia programu s# takie same, jak w przypadku wcze,niejszych wersji aplikacji
FDISK.

Zwykle rozmiar klastra, jaki zostanie u)yty przy formatowaniu dysku, jest
wyznaczany przez program FDISK w oparciu o rozmiar partycji i u)yty system
plikw. Mo)esz jednak wymusi. inny rozmiar, ni) wybra( FDISK, u)ywaj#c
nieudokumentowanego parametru programu FORMAT. Je,li u)yjesz polecenia
FORMAT /Z:n
gdzie n pomno)one przez 512 odpowiada )#danemu rozmiarowi klastra (w bajtach),
mo)esz utworzy. partycje, w ktrej klastry s# wiksze lub mniejsze od domy,lnego
rozmiaru klastrw dla danej partycji i systemu plikw.

Parametr /Z nie znosi ograniczenia do 65 536 klastrw w partycji FAT16, zaleca si
wic u)ywanie go tylko w przypadku partycji FAT32. Oprcz tego nie powiniene,
u)ywa. tego parametru w komputerze przeznaczonym do pracy, je,li wcze,niej nie
przetestujesz dok(adnie dzia(ania dysku po sformatowaniu. Modyfikacja rozmiaru
klastra mo)e zwikszy. lub zmniejszy. ilo,. niewykorzystanego miejsca, mo)e mie.
jednak tak)e znaczny wp(yw na wydajno,. ca(ego dysku.

Konwersja FAT16 na FAT32

Windows 95 OSR2 mo)e tworzy. partycje FAT32 tylko w wolnym obszarze dysku.
Je,li chcesz zamieni. istniej#c# partycje FAT16 na FAT32, musisz stworzy. kopi
danych, usun#. partycje FAT16, stworzy. now# partycje FAT32, a nastpnie
odtworzy. dane. W Windows 98 istnieje ju) specjalny kreator konwersji FAT32,
ktry umo)liwia bezpo,redni# konwersj istniej#cych partycji FAT16.

Kreator zbiera informacje potrzebne do przeprowadzenia konwersji, informuje Ci o
konsekwencjach przej,cia do systemu FAT32 oraz zachca do zabezpieczenia
danych i usunicia b(dw na dysku. Gdy wybierzesz dysk, ktry chcesz
przekonwertowa., kreator sprawdza, czy na dysku wystpuj# aplikacje (takie jak
narzdzia dyskowe), ktre mog# nie dzia(a. poprawnie na przekonwertowanej
partycji, daj#c mo)liwo,. ich usunicia. Przed przyst#pieniem do konwersji kreator
zachca do stworzenia zapasowej kopii danych. Nawet je,li nie u)ywasz programu
Kopia zapasowa oferowanego przez kreator, stworzenie takiej kopii le)y w Twoim
dobrze pojtym interesie.

Gdy odpowiesz na wszystkie pytania kreatora i potwierdzisz ch. dokonania
konwersji, system zostanie ponownie uruchomiony w linii polece% DOS-u. Sama
konwersja odbywa si w systemie DOS, dziki czemu mog# by. konwertowane tak)e
dyski z zainstalowanym systemem Windows 98. Poniewa) oprcz stworzenia
nowego sektora startowego, FAT-u i klastrw, konwersja ma do czynienia z
istniej#cymi danymi, ca(y proces mo)e trwa. o wiele d(u)ej, ni) partycjonowanie i
formatowanie pustego dysku. W zale)no,ci od ilo,ci danych na dysku oraz nowego
rozmiaru klastra, konwersja mo)e trwa. nawet kilka godzin.

Gdy dokonasz konwersji partycji FAT16 na FAT32, nie mo)na przekonwertowa. jej
z powrotem przy pomocy narzdzi dostarczanych z Windows 98, chyba )e
zdecydujesz si na usunicie partycji i ponowne jej za(o)enie przy pomocy
programemu FDISK. Z tego powodu dobrze rozwa) swj zamiar, zanim przyst#pisz
do konwersji. Dobrze jest tak)e postpowa. zgodnie z zaleceniami kreatora przed
przyst#pieniem do konwersji, na przyk(ad pod(#czy. system do UPS-a. Awaria
zasilania podczas konwersji mo)e (atwo doprowadzi. do utraty danych na dysku.





FAT32 i Partition Magie

Windows 95 OSR2 i Windows 98 posiadaj# jedynie podstawowe narzdzie do
tworzenia partycji FAT32, istnieje jednak osobny program o nazwie Partition
Magie, stworzony przez firm PowerQuest, ktry posiada o wiele wicej
mo)liwo,ci manipulacji partycjami. Partition Magie potrafi dokona.
bezpo,redniej konwersji partycji FAT16 na FAT32, podobnie jak kreator
konwersji FAT32 w Windows 98. W odr)nieniu jednak od Windows 98,
potrafi tak)e dokona. konwersji odwrotnej, tj. z FAT32 do FAT16.
Midzy wieloma innymi rzeczami, program ten potrafi tak)e zmienia. rozmiar
partycji FAT16 i FAT32 bez utraty zapisanych na nich danych. Potrafi
zwiksza. lub zmniejsza. rozmiary klastrw, a tak)e mo)e poinformowa. Ci,
ile miejsca zaoszczdzisz dziki zmianie tego rozmiaru. Partition Magie
korzysta z wbudowanych mo)liwo,ci systemw FAT16 i FAT32, ktre
prawdopodobnie zostan# wykorzystane tak)e w przysz(ych wersjach systemu
Windows.
B#dy systemu plikw FAT
B(dy systemu plikw mog# oczywi,cie wynika. z b(dnego dzia(ania sprztu,
najcz,ciej jednak powstaj# w wyniku za(ama% programw i niew(a,ciwej obs(ugi
systemu. Wy(#czenie komputera bez w(a,ciwego zamknicia systemu Windows
mo)e doprowadzi. do sytuacji, w ktrej niektre klastry s# b(dnie traktowane jako
u)ywane, mimo )e nie nale)# do )adnego pliku. W nastpnych sekcjach zostan#
omwione najcz,ciej wystpuj#ce b(dy, jakie mog# si pojawi. w partycjach FAT.
Zagubione klastry
Prawdopodobnie najczstszy b(#d w systemie plikw, zagubione klastry, powstaje
wtedy, gdy pewne klastry s# w tablicy FAT zaznaczone jako u)ywane, podczas gdy
w rzeczywisto,ci nie nale)# do )adnego z plikw. Ten b(#d najcz,ciej powodowany
jest przez przerwanie procesu dostpu do systemu plikw czy to z powodu za(amania
aplikacji, czy te) zamknicia systemu. Pozycja tablicy FAT, do ktrej nie odwo(uje
si )aden plik z kartoteki, mo)e wskazywa. na nastpny klaster pliku, tworz#c ca(y
(a%cuch zagubionych klastrw, ktre do nikogo nie nale)#.

Programy naprawy dysku wyszukuj# zagubione klastry, przetwarzaj#c (a%cuchy w ta-
blicy FAT dla ka)dego pliku i podkatalogu w partycji, buduj#c w pamici obraz
tablicy FAT. Po skompilowaniu listy wszystkich pozycji tablicy FAT wskazuj#cych
poprawnie zaalokowane klastry program porwnuje obraz tablicy z rzeczywist#
tablic#. Wszelkie pozycje prawdziwej tablicy FAT wskazuj#ce na zaalokowane
klastry i nie wystpuj#ce w obrazie tablicy zbudowanym przez program s#
traktowane jako zagubione klastry, gdy) nie nale)# do )adnego poprawnego (a%cucha
klastrw.

Program naprawy dysku przed wyczyszczeniem tablicy FAT zwykle daje mo)liwo,.
zapisania do plikw danych wystpuj#cych w zagubionych klastrach. Je,li za(amanie
systemu lub awaria zasilania nast#pi(a na przyk(ad podczas pracy z edytorem tekstu,
dziki temu mo)esz by. w stanie odzyska. z zagubionych klastrw swj tekst. Je,li
nie zostan# naprawione, zagubione klastry pozostaj# niedostpne dla systemu
operacyjnego, redukuj#c ilo,. wolnego miejsca na dysku.
Skrzy&owane pliki
Skrzy)owane pliki wystpuj# wtedy, gdy dwie pozycje kartoteki niew(a,ciwie
odwo(uj# si do tego samego klastra pocz#tkowego. W rezultacie ka)dy z plikw
wykorzystuje ten sam (a%cuch klastrw w tablicy FAT. Poniewa) klastry mog#
przechowywa. dane tylko jednego pliku, praca z jednym z plikw mo)e doprowadzi.
do zniszczenia danych nale)#cych do drugiego pliku.

Dla programu naprawczego wykrycie skrzy)owanych plikw jest stosunkowo
prostym zadaniem, poniewa) musi sprawdzi. jedynie pozycje kattoteki plikw, a nie
same klastry plikw. Jednak gdy program wykryje taki b(#d. dane z jednego lub obu
plikw prawdopodobnie ju) uleg(y uszkodzeniu, cho. by. mo)e bdziesz w stanie
odzyska. cz,. plikw z zagubionych klastrw.
Niew#a.ciwe pliki lub kartoteki
Czasem informacja w pozycji kartoteki dla pliku lub podkatalogu mo)e zosta. uszko-
dzona jedynie na tyle, )e pozycja kartoteki nie jest b(dna, lecz niew(a,ciwa. Pozycja
mo)e zawiera. odwo(anie do klastra czy te) dat, ktra jest niedozwolona lub w jaki,
inny sposb narusza za(o)ony format struktury pozycji. W wikszo,ci przypadkw
oprogramowanie naprawcze radzi sobie z takimi b(dami, przywracaj#c dostp do
pliku.
B#dy tablicy FAT
Jak wspomniano ju) wcze,niej, uszkodzenia tablicy FAT mog# czasem zosta.
naprawione na podstawie poprawnej kopii tej tablicy. Programy naprawy dyskw
zwykle korzystaj# z tej techniki, odtwarzaj#c zniszczon# tablic FAT, je,li tylko
kopia nie zosta(a uszkodzona w wyniku procesu mirroringu. W przypadku tablic
FAT32 prawdopodobie%stwo odtworzenia jest jeszcze wiksze, poniewa) bardziej
dopracowane techniki mirroringu zmniejszaj# ryzyko uszkodzenia zapasowej tablicy.

DOS-owe programy
odzyskuj$ce dane i dyski

CHKDSK, RECOYER oraz SCANDISK stanowi# rodzin DOS-owych programw
odzyskuj#cych dane z uszkodzonych dyskw. Polecenia te s# prymitywne, a
podejmowane przez nie akcje drastyczne, ale czasem s# wszystkim, czego potrzeba
do odzyskania danych. RECOYER s(u)y do odzyskiwania danych, CHKDSK
najcz,ciej u)ywany jest do sprawdzania struktury plikw. Wielu u)ytkownikw
nie zdaje sobie sprawy, )e CHKDSK jest w stanie naprawia. uszkodzone struktury
plikw. DEBUG, prymitywny, rcznie obs(ugiwany program, mo)e pomc w
przypadku uszkodzenia dysku, je,li tylko bdziesz w stanie go obs(u)y..

ScanDisk jest bezpieczniejszy, bardziej zautomatyzowany, a zarazem ma wiksze
mo)liwo,ci ni) CHKDSK i RECOYER razem wzite. Powiniene, go u)ywa.
zamiast tych dwch programw, je,li tylko posiadasz DOS 6 lub nowszy.

Polecenie CHKDSK
U)yteczne i dysponuj#ce pot)nymi mo)liwo,ciami polecenie DOS-u CHKDSK
bywa czsto niedoceniane. Dla przypadkowego u)ytkownika podstawow# funkcj#
CHKDSK zdaje si by. wy,wietlanie informacji o alokacji miejsca na dysku oraz
wolnej pamici. CHKDSK wykonuje wszystkie te czynno,ci, ale jego podstawow#
funkcj# jest odnajdowanie, definiowanie oraz naprawianie problemw z DOS-owymi
katalogami i systemem FAT na dyskach. CHKDSK jest u)ytecznym narzdziem
przy rozwi#zywaniu problemw z odzyskiwaniem danych, pomimo i) jest
prymitywny i uproszczony w porwnaniu z niektrymi spo,rd realizuj#cych
podobne funkcje programw niezale)nych producentw.
Dane wyj,ciowe generowane przez program CHKDSK po uruchomieniu na
typowym (no, mo)e nie typowym, ale moim w(asnym) twardym dysku s#
nastpuj#ce:



Ma(o znan# funkcj# CHKDSK jest jego zdolno,. do generowania raportu o
fragmentacji okre,lonego pliku (lub grup plikw). CHKDSK mo)e rwnie)
wypisywa. list wszystkich znajduj#cych si na dysku plikw ((#cznie z plikami
systemowymi i ukrytymi), dzia(aj#c jak ulepszone polecenie DIR. Jednak
zdecydowanie najwa)niejsz# cech# tego programu jest jego zdolno,. do detekcji i
poprawiania problemw z DOS-owym systemem plikw.

Nazwa CHKDSK jest myl#ca, wydaje si bowiem by. skrtem od CHECK DISK.
Tymczasem program nie sprawdza integralno,ci dysku, ani te) plikw na nim zawar-
tych. CHKDSK nie potrafi rwnie) przetestowa. twardego dysku na obecno,.
b(dw, wyszuka., wskaza. ani zaznaczy. uszkodzonych sektorw. Prawdziw#
funkcj# CHKDSK jest sprawdzenie poprawno,ci struktury FAT-u oraz katalogw.
CHKDSK nie wykrywa (i nie informuje) o b(dach w pliku, sprawdza on jedynie
FAT i obszary katalogw (czyli tablic zawarto,ci) twardego dysku.

CHKDSK potrafi rwnie) testowa. ci#g(o,. plikw. Pliki zajmuj#ce ci#g(y obszar
,cie)ek i sektorw dyskietek lub dysku twardego s# w naturalny sposb bardziej
efektywne. Dostp do pliku porozrzucanego w r)nych obszarach twardego dysku
znacznie si wyd(u)a. DOS zawsze zna pozycje wszystkich cz,ci pliku dziki
liczbom zawartym we wska0nikach FAT-u. Wska0niki te zawieraj# dane
umo)liwiaj#ce DOS-owi przej,cie do nastpnego fragmentu pliku. Czasami, z
r)nych powodw, wska0niki te mog# zosta. zagubione lub mo)e doj,. do ich
uszkodzenia. DOS nie potrafi wwczas odnale0. fragmentu pliku. CHKDSK mo)e
ostrzec Ci o tym stanie, a tak)e umo)liwi. odzyskanie niewykorzystywanej
przestrzeni dysku.

Sk#adnia polece+ programu CHKDSK
Sk(adnia polece% programu CHKDSK jest nastpuj#ca:

CHKDSK [d:\path\] [filename] [/F] [/V]

Parametr d: okre,la, ktry z dyskw ma zosta. poddany analizie. Opcje path i
filename okre,laj# pliki, ktrych fragmentacja zostanie przetestowana w dodatku do
analizy dysku. Dozwolone jest u)ycie w nazwie pliku znakw specjalnych,
umo)liwiaj#cych przetestowanie ci#g(o,ci grup plikw w okre,lonym katalogu.
Jedyn# wad# testu jest brak mo)liwo,ci sprawdzenia ci#g(o,ci plikw w wielu
r)nych katalogach, niestety umo)liwia on wybranie tylko jednego katalogu.

Parametr /F (Fix) umo)liwia poprawianie znalezionych przez CHKDSK problemw
w strukturze katalogw i FAT-u. Je,li CHKDSK zostanie uruchomiony bez
parametru /F, program nie bdzie mg( zapisywa. na dysku i nie zostan# naniesione
)adne poprawki.

Parametr /V (Yerbose) powoduje wyszczeglnienie przez program wszystkich
wpisw we wszystkich katalogach dysku oraz udzielanie szczeg(owych informacji
w razie natrafienia na b(dy.

Parametry okre,laj#ce dysk, ,cie)k oraz pliki s# opcjonalne. Je,li nie zostanie
sprecyzowany )aden z nich, CHKDSK u)yje standardowego napdu lub dysku i nie
dokona sprawdzenia ci#g(o,ci plikw. Je,li okre,lisz parametry [path] (,cie)ka) i
[filename] (nazwa pliku), CHKDSK sprawdzi, czy okre,lone pliki s# zapisane na
dysku w sposb ci#g(y. Jako rezultat testu na ekranie pojawi si jeden z dwch
komunikatw:

Ali specified file(s) ar contiguous
lub
[filename] Constains xxx non-contiguous blocks

Drugi komunikat pojawia si za ka)dym wykryciem sfragmentowanego pliku,
wy,wietlana jest tak)e informacja o ilo,ci fragmentw tworz#cych plik. Plikiem
sfragmentowanym jest plik, ktry nie znajduje si w jednym, ci#g(ym obszarze, lecz
jest podzielony na fragmenty porozrzucane na obszarze ca(ego dysku.
Sfragmentowane pliki wczytuj# si wolniej ni) ci#g(e, co obni)a wydajno,. dysku.
Gdy struktura katalogw lub FAT-u zostanie uszkodzona, sfragmentowane pliki s#
znacznie trudniejsze do odzyskania.

Je,li posiadasz jedynie DOS, masz wiele mo)liwo,ci przeprowadzenia pe(nej defrag-
mentacji. By zdefragmentowa. pliki na dyskietce, mo)esz sformatowa. nowy dysk. a
nastpnie poleceniem COPY lub XCOPY przekopiowa. pliki na now# dyskietk.
Przy twardym dysku musisz wykona. kopi zapasow# twardego dysku, nastpnie go
sformatowa., a na koniec przegra. na nowo sformatowany dysk pliki z kopii
zapasowej. Poniewa) procedura ta jest bardzo pracoch(onna i niebezpieczna, zosta(o
stworzonych wiele programw defragmentuj#cych.

Ograniczenia CHKDSK
CHKDSK w wielu przypadkach nie dzia(a lub dzia(a tylko w ograniczonym zakresie.
CHKDSK nie dzia(a na napdach lub cz,ciach napdw stworzonych jednym z
poni)szych sposobw:

napdy polecenia SUBST;
napdy polecenia ASSIGN;
napdy polecenia JOIN;
napdy sieciowe.
SUBST
Polecenie SUBST tworzy wirtualny napd, ktry tak naprawd jest podkatalogiem
napdu istniej#cego ju) wcze,niej, lecz posiada r)ni#c# si od niego liter. By
analizowa. pliki zawarte w podkatalogu stworzonym przez SUBST, musisz nada.
TRUENAME (prawdziw# nazw) lub inaczej aktualn# ,cie)k do plikw.
TRUENAME jest nieudokumentowanym poleceniem DOS-u 4.0 i p0niejszych,
s(u)y do pokazywania aktualnej ,cie)ki nazwy dysku stworzonego przez polecenie
SUBST.

By uzyska. prawdziw# nazw przyk(adowego napdu, mo)esz u)y. rwnie)
polecenia SUBST. Wyobra0 sobie, )e stworzy(e, w nastpuj#cy sposb wirtualny
napd E:, bd#cy katalogiem C:\AUTO\SPECS:

C:\>SUBST E: C:\AUTO\SPECS

Je,li sprbujesz przetestowa. poleceniem CHKDSK pliki znajduj#ce si na dysku E:,
otrzymasz nastpuj#cy komunikat b(du:

E:\>CHKDSK +.+

Cannot CHKDSK a SUBSTed or ASSIGNed drive

By przetestowa. pliki znajduj#ce si na wirtualnym napdzie E: poleceniem
CHKDSK. musisz odnale0. aktualnie reprezentowan# przez ten napd ,cie)k.
Mo)esz tego dokona. u)ywaj#c polecenia SUBST (bez )adnych dodatkowych
parametrw):
E:\>SUBST
E: => C:\AUTO\SPECS
Aktualn# ,cie)k mo)esz rwnie) odnale0., wykorzystuj#c nieudokumentowane
polecenie TRUENAME (tylko w DOS-ie 4.0 i p0niejszych):
E:\>TRUENAME E: C:\AUTO\SPECS
Po odnalezieniu ,cie)ki dostpu do plikw mo)esz ju) wyda. odpowiednie polecenie
CHKDSK, ktre sprawdzi dysk oraz pliki:
E:\>CHKDSK C:\AUTO\SPECS\+ . *
Dane wyj,ciowe polecenia CHKDSK, zawieraj#ce w(a,ciwo,ci dysku, s#
nastpuj#ce:



Problemy z ASSIGN
CHKDSK nie przeprowadzi rwnie) testw dysku, ktry zosta( zmieniony
poleceniem ASSIGN. Na przyk(ad je,li u)yjesz polecenia ASSIGN A=B, nie
bdziesz mg( analizowa. stacji A:, zanim nie odwrcisz operacji przypisania. Robi
si to rwnie) za pomoc# polecenia ASSIGN, w nastpuj#cy sposb:

ASSIGN A=A.

Problemy z JOIN
CHKDSK nie przetworzy sekcji drzewa katalogw stworzonej poprzez polecenie
JOIN (ktre przy(#cza dysk fizyczny do innego dysku jako jego podkatalog), ale nie
dlatego, )e przetwarza(by aktualnie przy(#czony dysk fizyczny, lecz dlatego, )e tak
przy(#czony dysk nie jest dla DOS-u prawid(owo okre,lony. Na dyskach, na ktrych
u)y(e, polecenia JOIN, CHKDSK przetworzy aktualn# cz,. napdu, a nastpnie
wy,wietli ostrze)enie o b(dzie:

Directory is joined
tree past this point not processed

Komunikat ten ma na celu poinformowanie, )e polecenie nie by(o w stanie
przetworzy. katalogu stworzonego poprzez JOIN. Po wy,wietleniu komunikatu
ostrze)enia CHKDSK kontynuuje przetwarzanie dalszej cz,ci dysku, a na koniec
wy,wietla wymagane informacje o napdzie.

Problemy z sieci$
CHKDSK nie potrafi przetworzy. dyskw sieciowych (udostpnionych), tak)e od
strony serwera i stacji roboczej. Mwi#c innymi s(owy, nie mo)esz u)y. programu
CHKDSK na )adnym z napdw serwera plikw, do ktrych maj# zdalny dostp
stacje sieciowe. Na ka)dej stacji sieciowej polecenie CHKDSK mo)esz uruchomi.
wy(#cznie na napdach fizycznie do niej przy(#czonych - nie ma tej mo)liwo,ci dla
napdw dostpnych poprzez oprogramowanie sieciowe. Je,li sprbujesz uruchomi.
CHKDSK na serwerze lub na napdzie stacji roboczej udostpnionym dla sieci,
zobaczysz nastpuj#cy komunikat b(du:

Cannot CHKDSK a network drive

Je,li chcesz uruchomi. CHKDSK na takim dysku, musisz przej,. do komputera, na
ktrym dysk ten jest fizycznie zamontowany, wy(#czy. lub zawiesi. udostpnianie
dysku dla sieci i dopiero wwczas uruchomi. program CHKDSK.

Dane wyj.ciowe polecenia CHKDSK
CHKDSK standardowo pokazuje nastpuj#ce informacje o przebadanym dysku:
nazw dysku wraz z dat# jego utworzenia:
numer seryjny dysku;
ca(kowit# pojemno,. dysku (w bajtach);
ilo,. ukrytych plikw oraz zawartych w nich bajtw danych;
ilo,. plikw oraz bajtw danych w katalogach;
ilo,. plikw u)ytkownika oraz zawartych w nich bajtw danych;
ilo,. bajtw w uszkodzonych sektorach (nieprzydzielonych klastrom);
ilo,. bajtw dostpnych na dysku;
ilo,. bajtw ca(ej pamici (RAM);
ilo,. bajtw wolnej pamici;
komunikaty b(dw, je,li zosta(y napotkane b(dy na dysku.

Dziki u)yciu parametrw opcjonalnych CHKDSK mo)e pokazywa. tak)e:
nazwy i liczb fragmentw nieci#g(ych plikw;
nazwy wszystkich katalogw i plikw na dysku.

Je,li badany dysk nie posiada nazwy lub numeru seryjnego, informacje te nie zostan#
wy,wietlone. Je,li na dysku nie ma klastrw zaznaczonych w tablicy FAT jako
uszkodzone, CHKDSK nie wy,wietli informacji o bajtach w uszkodzonych
sektorach.

Wyobra0 sobie na przyk(ad, )e dysk zosta( sformatowany pod DOS-em 6.2
nastpuj#cym poleceniem:

C:\>FORMAT A: /F:720 /U /S /V:floppy_disk

Informacje wyj,ciowe polecenia FORMAT bd# wygl#da. nastpuj#co:



Informacja statusu polecenia FORMAT jest bardzo podobna do danych wyj,ciowych
polecenia CHKDSK. Dane wyj,ciowe polecenia CHKDSK po uruchomieniu na tym
samym dysku bd# wygl#da(y nastpuj#co:



W powy)szym przypadku polecenie CHKDSK pokazuje numer seryjny i nazw
dysku, poniewa) polecenie FORMAT dziki zastosowaniu parametru /V: nada(o
dyskowi nazw. Numer seryjny w wersjach DOS-u 4.0 i p0niejszych zapisywany
jest ju) automatycznie. Warto zauwa)y., )e na dysku znajduj# si ju) trzy pliki, w
tym dwa z atrybutem ukryte. Wcze,niejsze ni) 5.0 wersje DOS-u wykrywaj# nazw
dysku FLOPPY_DISK jako trzeci plik ukryty. Aby ujrze. ukryte pliki, musisz
uruchomi. polecenie CHKDSK z parametrem /V, tak jak poni)ej:

CHKDSK z parametrem /V wypisuje nazwy wszystkich katalogw i plikw na
ca(ym dysku (w tym przypadku s# to tylko trzy pliki). CHKDSK nie sprawdza, czy
pliki s# ukryte, po prostu wypisuje je wszystkie. Pliki systemowe DOS-u s#
pierwszymi dwoma plikami na dysku startowym i zazwyczaj posiadaj# atrybuty
Ukryty, Systemowy oraz Tylko do odczytu.
Podczas przyk(adowego formatowania dyskietki program FORMAT nie odnalaz( na
niej )adnych nieodczytywalnych sektorw. W zwi#zku z tym )aden z sektorw nie
zosta( zaznaczony w strukturze FAT jako uszkodzony i CHKDSK nie wy,wietli(
komunikatu:
xxxxxxxxx Bytes in bad sectors

Nawet je,li po sformatowaniu dysk zosta( uszkodzony, CHKDSK nie wypisze
informacji o ilo,ci bajtw w uszkodzonych sektorach, poniewa) nie przeprowadza on
testw no,nika i w zwi#zku z tym nie przeprowadza takich oblicze%. CHKDSK
odczytuje FAT, a nastpnie informuje, co FAT mwi o uszkodzonych sektorach na
dysku. CHKDSK tak naprawd nie liczy sektorw, lecz klastry, poniewa) FAT
operuje w(a,nie tymi jednostkami.

Pomimo i) bajty w uszkodzonych sektorach brzmi# jak problem lub komunikat o
b(dzie, wcale nim by. nie musz#. Informacja ta oznacza tylko to, )e okre,lona ilo,.
jednostek alokacji zosta(a zaznaczona jako uszkodzona i w zwi#zku z tym DOS nie
bdzie zaznaczonych w ten sposb klastrw u)ywa(. Poniewa) niemal)e wszystkie
dyski s# produkowane i sprzedawane z uszkodzonymi obszarami, komunikat ten nie
jest nieznany. Prawd mwi#c, dostpne na rynku dyski wy)szej jako,ci maj#
tendencje do posiadania wikszej ilo,ci uszkodzonych obszarw ni) dyski o jako,ci
ni)szej. Mo)na tak wnioskowa., patrz#c na dostarczan# przez producentw wraz z
dyskiem list uszkodze% (zawieraj#c# wszystkie znane uszkodzone miejsca). Wiele z
najnowszych kontrolerw twardych dyskw pozwala na oszczdzanie ,cie)ek i
sektorw poprzez mapowanie uszkodze% poza obszarem odczytywalnym przez DOS.
dziki czemu DOS nigdy nie bdzie w stanie ich uchwyci.. Procedura ta sta(a si ju)
niemal)e standardem przy dyskach posiadaj#cych wewntrzny kontroler, jak na
przyk(ad dyski IDE (Integrated Drive Electronics] lub SCSI (Smali Computer
Systems Interface).

Wyobra0 sobie, )e posiadasz program u)ytkowy, ktrym zaznaczy(e, w tablicy FAT
jako uszkodzone dwie jednostki alokacji (na przyk(ad 150. i 151.) uprzednio
sformatowanej dyskietki 720 kB. CHKDSK wypisze nastpuj#ce informacje o
dyskietce:


CHKDSK informuje o 2048 bajtach w uszkodzonych sektorach, co dok(adnie
odpowiada dwm zaznaczonym przed chwil# klastrom. Klastry te s# oczywi,cie
zupe(nie dobre - Ty tylko zaznaczy(e, je jako uszkodzone w strukturze FAT-u.
U)ywaj#c edytora dyskw, na przyk(ad programu u)ytkowego Disk Editor z Norton
Utilities, mo)esz zmienia. FAT prawie na ka)dy sposb.

Operacje CHKDSK
Pomimo i) bajty w uszkodzonych sektorach nie zawiera(y b(dw, CHKDSK
informowa( jednym z wielu opisowych komunikatw o b(dach w strukturze
katalogw lub FAT-u. Komunikaty te zmieniaj# si w zale)no,ci od wykrytych przez
CHKDSK b(dw. Czasami mog# by. niezrozumia(e lub myl#ce. CHKDSK nie
informuje, w jaki sposb zaistnia(y problem powinien zosta. uchwycony, nie
informuje rwnie), czy jest w stanie naprawi. problem, czy te) powiniene, u)y. do
tego innego narzdzia. Nie s# rwnie) podawane informacje o mo)liwych
konsekwencjach prby naprawienia b(du. CHKDSK nie informuje rwnie), co by(o
przyczyn# powstania problemu i jak unika. powstawania podobnych problemw w
przysz(o,ci.

Podstawow# funkcj# CHKDSK jest porwnywanie, w ktrych miejscach struktura
FAT-u zgadza si ze struktur# katalogw, a w ktrych si od niej r)ni - czy
wszystkie dane o plikach zawarte w katalogach (jak na przyk(ad pocz#tkowy klaster i
rozmiar pliku) zgadzaj# si z danymi z FAT-u (na przyk(ad z (a%cuchem klastrw a)
do znacznika ko%ca (a%cucha). CHKDSK sprawdza rwnie) wpisy plikw
podkatalogw oraz specjalne wpisy kropka (.) \ podwjna kropka (..) (#cz#ce ze sob#
system podkatalogw.

Drug# funkcj# CHKDSK jest wprowadzanie poprawek do struktury dysku. Poprawki
wprowadzane przez CHKDSK maj# na celu uzgodnienie obrazu dysku
umieszczonego w tablicach FAT i katalogach. Z punktu widzenia naprawy
zrozumienie czynno,ci CHKDSK jest relatywnie (atwe. CHKDSK niemal zawsze
modyfikuje struktur katalogw, tak by odpowiada(a danym zawartym w tablicach
FAT. Istnieje bardzo niewiele przypadkw, w ktrych CHKDSK dokonuje zmian w
tablicach FAT. Je,li ju) jednak to zrobi, dokonane przez niego modyfikacje FAT-u
zawsze ograniczaj# si do prostych zmian tego samego typu.

My,l o umiejtno,ciach naprawiania, posiadanych przez polecenie CHKDSK, jako o
poprawkach struktury katalogw. Poniewa) CHKDSK nie potrafi efektywnie
naprawi. wikszo,ci typw uszkodze% FAT-u, zamiast naprawia. je. modyfikuje po
prostu struktur katalogw, by odzwierciedla(a wszystkie problemy znalezione w
tablicach FAT.

CHKDSK nie jest zbyt dobrym programem naprawiaj#cym i czsto podczas
naprawiania dysku powoduje wiksze uszkodzenia, ni) gdyby zostawi. dysk samemu
sobie. Czsto zdarza si, )e zawarte w katalogach informacje s# poprawne i mog#
by. u)yte (przez jaki, program u)ytkowy) do naprawienia tablic FAT-u. Je,li
uruchomisz CHKDSK z parametrem /F, znajduj#ce si w katalogach informacje
zostan# zast#pione, co uniemo)liwi dokonanie prawid(owej naprawy FAT-u.
Nigdy nie powiniene, uruchamia. programu CHKDSK z parametrem /F, zanim nie
okre,lisz, czy i jakie uszkodzenia zaistnia(y na dysku, uruchamiaj#c go w trybie tylko
do odczytu (bez parametru /F).

CHKDSK z parametrem /F powiniene, uruchamia. dopiero po ostro)nym
sprawdzeniu twardego dysku i okre,leniu, w jaki sposb CHKDSK bdzie usi(owa(
naprawi. b(dy. Je,li przy uruchamianiu programu nie wprowadzisz parametru /F,
CHKDSK nie bdzie mg( zapisywa. zmian na dysku. Dokonywane przez niego
prby naprawy czsto s# Rozbudowa i naprawa komputerw PC ca(kowicie
chybione. Dziki temu ograniczeniu jeste, bezpieczny, poniewa) CHKDSK nie mo)e
niczego zrobi., nim Ty nie zorientujesz si, na czym polega problem i czy CHKDSK
jest w stanie sobie z nim poradzi.. Po stwierdzeniu, )e CHKDSK poczyni(
prawid(owe przypuszczenia co do rodzaju uszkodzenia, mo)esz zechcie. uruchomi.
go z prze(#cznikiem /F.

Niektrzy umieszczaj# w swym pliku AUTOEXEC.BAT polecenie CHKDSK /F -
jest to bardzo niebezpieczny zwyczaj. Je,li zostanie uszkodzony FAT i struktura
katalogw dysku systemowego, prba wgrania programu, ktrego wpisy w katalogu
i tablicach FAT zosta(y uszkodzone, mo)e zawiesi. komputer. Je,li po
zresetowaniu komputera wywo(any przez AUTOEXEC.BAT program CHKDSK
sprbuje naprawi. problem, mo)e doj,. do nieodwracalnego uszkodzenia struktury
plikw na dysku. W wielu przypadkach CHKDSK powoduje w sumie wiksze
uszkodzenia od istniej#cych przed jego uruchomieniem, a co gorsza, nie istnieje
)aden prosty sposb, by odwrci. naniesione przez niego zmiany. Poniewa)
CHKDSK jest bardzo prostym programem u)ytkowym, czsto usi(uj#cym naprawi.
b(dy w nieodpowiedni sposb, powiniene, bardzo uwa)a., je,li zdecydujesz si na
uruchomienie go z parametrem /F.

Rozpoznawane przez CHKDSK problemy s# najcz,ciej problemami z
oprogramowaniem, nie ze sprztem. Pomimo i) jest to mo)liwe, bardzo rzadko
zachodzi sytuacja, w ktrej utracone klastry, b(dy alokacji lub skrzy)owane pliki s#
b(dami powodowanymi bezpo,rednio przez sprzt. Najczstsz# przyczyn#
zaistnienia tych b(dw s# 0le napisane lub uszkodzone programy, ktre zosta(y
zatrzymane, nim zd#)y(y zamkn#. pliki lub opr)ni. bufory. Uszkodzenie sprztu
mo)e spowodowa. zatrzymanie si programu, ale wielu ludzi my,li, )e b(dy te
zawsze sygnalizuj# uszkodzenie uk(adw dysku, co niemal nigdy nie odpowiada
prawdzie.

Je,li posiadasz twardy dysk, powiniene, uruchamia. CHKDSK co najmniej raz
dziennie, poniewa) wa)ne jest jak najszybsze wykrycie wszystkich b(dw struktury
plikw. W zwi#zku z tym umieszczenie programu CHKDSK w pliku
ALJTOEXEC.BAT jest dobrym pomys(em, ale tylko je)eli nie stosujesz parametru
/F. Na przyk(ad, gdy u)ywany przez Ciebie program niespodziewanie zako%czy
prac lub z jakiego, powodu zawiesi si system, zawsze uruchamiaj program
CHKDSK, by sprawdzi., czy nie dosz(o do uszkodzenia struktury plikw.

B#dy
CHKDSK potrafi tylko odczyta. informacje zawarte w FAT i stwierdzi., czy s# one
poprawne oraz porwna. je z innymi. W zwi#zku z tym CHKDSK potrafi rozpozna.
tylko niektre rodzaje problemw. Gdy CHKDSK odkryje rozbie)no,ci pomidzy
strukturami katalogw a FAT-em, prawie zawsze klasyfikuje je jako b(dy jednej z
poni)szych kategorii (b(dy te s# najcz,ciej wykazywanymi przez CHKDSK):

utracone jednostki alokacji;
b(dy alokacji;
skrzy)owane pliki;
nieprawid(owe jednostki alokacji.

Polecenie RECOVER
Polecenie DOS-u RECOYER jest przeznaczone do zaznaczania klastrw w tablicach
FAT jako uszkodzone, gdy klastry te nie mog# zosta. prawid(owo odczytane. Je,li
plik nie mo)e zosta. odczytany, poniewa) na dysku zosta( uszkodzony sektor,
polecenie RECOYER mo)e go zaznaczy. w tablicach FAT jako uszkodzony, dziki
czemu nie bdzie on u)ywany przez )aden inny plik na dysku. Program ten mo)e by.
bardzo niebezpieczny, je,li zostanie niepoprawnie u)yty.

Wielu u)ytkownikom wydaje si, )e polecenie RECOYER s(u)y do odzyskiwania
danych w uszkodzonych plikach. Tak naprawd, po wykonaniu polecenia
RECOYER odzyskiwana jest jedynie cz,. pliku poprzedzaj#ca miejsce
uszkodzenia. RECOYER oznacza w tablicach FAT nieodczytywalne miejsce jako
uszkodzone, a nastpnie zaznacza wszystkie klastry zajmowane uprzednio przez
cz,. pliku za uszkodzonym miejscem jako dostpne, co niszczy nienaruszone cz,ci
pliku. Zawsze twrz kopie plikw, zanim u)yjesz polecenia RECOYER, poniewa)
polecenie COPY potrafi odczyta. ca(o,. danych, (#cznie z danymi po(o)onymi poza
uszkodzeniem.

Wyobra0 sobie, )e u)ywasz edytora tekstu. Uruchomi(e, program i kaza(e, mu wgra.
plik DOKUMENT.TXT. Sektor twardego dysku wykorzystywany przez cz,. tego
pliku zosta( uszkodzony. W zwi#zku z tym po,rodku wgrywania dokumentu ujrza(e,
na ekranie komunikat:

Sector not found error reading drive C Abort, Retry, Ignore, Fail?

Mo)esz dokona. ponownej prby odczytu pliku, wic prbuj wiele razy. Je,li
podczas ktrego, z powtrze% uda Ci si odczyta. plik, zapisz wgran# wersj jako
plik o innej nazwie, dziki czemu dane pliku znajd# si w innych sektorach dysku.
Nadal musisz naprawi. struktur dysku, by komputer nie przechowywa( w
uszkodzonym sektorze jakichkolwiek danych.

Je,li po wielu powtrkach nadal nie jeste, w stanie odczyta. pliku, odzyskanie
danych bdzie o wiele trudniejsze. Operacja ta ma nastpuj#ce dwie fazy:

zachowanie jak najwikszej mo)liwej ilo,ci danych z pliku;
zaznaczenie FAT-u w celu uniemo)liwienia ponownego wykorzystania
uszkodzonych sektorw lub klastrw na dysku.

Zachowywanie danych
By odzyska. dane z pliku, skopiuj go pod inn# nazw#, u)ywaj#c DOS-owego
polecenia COPY. Na przyk(ad je,li uszkodzony plik ma nazw DOKUMENT.TXT, a
ty chcesz by kopia nazywa(a si DOKUMENT.NEW, wpisz polecenie:
COPY dokument.txt dokument. New
Po,rodku kopiowania znw ujrzysz komunikat Sector not found". Kluczem
powodzenia operacji jest wybranie opcji I (Ignoruj). Uszkodzone sektory zostan#
dziki temu zignorowane i operacja kopiowania bdzie kontynuowana a) do
osi#gnicia ko%ca pliku. Uzyskana kopia zawiera nienaruszone dane pliku
0rd(owego, nie licz#c danych umieszczonych w uszkodzonym sektorze. Dane
pochodz#ce z uszkodzonego sektora w nowo powsta(ym pliku wygl#daj# jak ,mieci
lub be(kot, ale nowa kopia jest odczy-tywalna. Wgraj now# kopi do edytora tekstu i
rcznie usu% lub popraw dane pochodz#ce z uszkodzonego miejsca.

Je,li uszkodzony plik by( plikiem binarnym (na przyk(ad cz,ci# programu), mo)esz
uzna., )e zosta( ca(kowicie utracony, poniewa) nie ma mo)liwo,ci poprawienia
bajtw tworz#cych struktur programu. Jedyn# nadziej# jest wwczas zast#pienie
pliku jego odpowiednikiem z kopii bezpiecze%stwa. Krok ten wype(nia faz
pierwsz#, w ktrej odzyskujesz tak wiele danych, jak to tylko mo)liwe. Teraz
powiniene, przej,. do fazy drugiej, zaznaczaj#c uszkodzone sektory dysku, dziki
czemu nie bdziesz ich wykorzystywa( w przysz(o,ci.
Zaznaczanie uszkodzonych sektorw
Uszkodzone sektory na dysku zaznaczasz za pomoc# polecenia RECOYER. W celu
zaznaczenia uszkodzonych sektorw po prbach odzyskania danych wykonujesz je w
nastpuj#cy sposb:

RECOVER dokument.txt

W tym przypadku dane wyj,ciowe polecenia RECOYER wygl#daj# nastpuj#co:

Press any key to begin recovery of the file(s) on drive C: XXXXX of YYYYY bytes
recovered

Plik DOKUMENT.TXT nadal znajduje si na dysku, lecz zosta( ucity w miejscu
wyst#pienia b(du. Ka)dy sektor, ktrego nie potrafi odczyta. RECOYER, zostaje
zaznaczony jako uszkodzony, co zostanie uwidocznione przy nastpnym
uruchomieniu programu CHKDSK. Mo)esz uruchomi. CHKDSK przed i po
wykonaniu polecenia RECOYER, dziki czemu zobaczysz, w jaki sposb zmieni( si
obraz dysku. Zmiany te zosta(y dokonane dziki zaznaczeniu pozycji uszkodzonych
sektorw w tablicach FAT.

Po u)yciu RECOYER usu% plik DOKUMENT.TXT, poniewa) wykona(e, ju) jego
kopi, zawieraj#c# wszystkie poprawne dane mo)liwe do odzyskania.

Krok ten zako%czy faz drug# oraz ca(# operacj. Masz ju) nowy plik, zawieraj#cy
wszystkie mo)liwe do odzyskania dane pliku pocz#tkowego, a w tablicach FAT na
dysku zosta(y ju) zaznaczone pozycje uszkodzonych sektorw.

B#d0 bardzo ostro)ny podczas u)ywania polecenia RECOVER. Jego nieprawid(owe
u)ycie mo)e spowodowa. du)e uszkodzenia plikw i FAT-u. Je,li wpiszesz
polecenie RECOVER bez )adnych dodatkowych parametrw, program przyjmie, )e
chcesz odzyska. wszystkie pliki na dysku i zacznie operowa. na wszystkich
znajduj#cych si na dysku plikach i katalogach. Przekonwertuje wszystkie katalogi
na pliki, umie,ci nazwy plikw w g(wnym katalogu, a nastpnie nada im nowe
nazwy (FILEOOOO.REC, FILE0001.REC itd.). Proces ten w(a,ciwie usuwa z
powierzchni dysku ca(y system plikw. Nie u)ywaj polecenia RECOVER bez
podania nazwy pliku, na ktrym ma operowa.. Program ten mo)e by. rwnie
niebezpieczny jak polecenie FORMAT.

SCANDISK
Dobrym pomys(em jest regularne sprawdzanie partycji FAT w celu uchronienia si
przed problemami omawianymi w tym rozdziale i trudno,ciami, ktre mog# z nich
wynikn#.. Du)o prostszym i bardziej efektywnym rozwi#zaniem ni) omawiane
programy CHKDSK i RECOYER jest program SCANDISK, do(#czany do DOS-u w
wersji 6.0 i wy)szych, a tak)e do Windows 9x. Ten program jest bardziej
uniwersalny i dok(adny ni) CHKDSK i RECOYER, (#cz#c funkcje obu narzdzi,
potrafi#c przy tym du)o wicej. Windows 95 OSR2 i Windows 98 zawieraj# wersj
programu SCANDISK obs(uguj#c# tak)e partycje FAT32.

SCANDISK przypomina okrojon# wersj samodzielnych programw do naprawy
dysku, takich jak Norton Disk Doctor, i potrafi zweryfikowa. zarwno struktur
plikw, jak i poprawno,. sektorw dysku. Gdy SCANDISK wykryje problem,
potrafi naprawi. zarwno struktur kartotek, jak i tablic FAT. Je,li program
wykryje b(dne sektory zajmowane przez plik, w tablicy FAT klastry zawieraj#ce
b(dne sektory zaznacza jako z(e, po czym podejmuje prb odczytania danych z
b(dnych sektorw i zapisania ich w innym miejscu.

Windows 9x zawiera program SCANDISK w wersji dla DOS i dla Windows, odpo-
wiednio w plikach SCANDISK.EXE i SCANDSKW.EXE. Windows 9x sprawdza
dyski na pocz#tku procesu instalacji systemu oraz automatycznie wywo(uje DOS-
ow# wersj programu za ka)dym razem, gdy system nie zosta( prawid(owo
zamknity. Mo)esz tak)e uruchomi. ten program z linii polece% DOS-u lub
wewn#trz pliku wsadowego, u)ywaj#c poni)szej sk(adni:

SCANDISK [dysk: /ALL] [/CHECKONLY | /AUTOFIX [/NOSAVE]]
[/SURFACE]

Aby zbada. i naprawi. odinstalowany skompresowany wolumen DriveSpace, u)yj
sk(adni:

SCANDISK dysk:\DRVSPACE.nnn [/CHECKONLY | /AUTOFIX[/NOSAYE]]

Aby zbada., czy plik nie jest pofragmentowany, u)yj nastpuj#cej sk(adni:

SCANDISK /FRAGMENT [dysk:][,cie)ka]nazwapliku

Aby anulowa. naprawy poprzednio przeprowadzone, u)yj nastpuj#cej sk(adni:
SCANDISK /UNDO [dysk:]
Dla [dysk:] nale)y okre,li. stacj zawieraj#c# dysk Cofnij.
/all bada i naprawia wszystkie dyski lokalne.
/autofix usuwa uszkodzenie bez monitowania.
/CHECKONLY bada dysk, ale nie usuwa )adnych uszkodze%

/GUSTOM konfiguruje i uruchamia program ScanDisk zgodnie z
ustawieniami wplikuSCANDISK.INI.

/NOSAVE z prze(#cznikiem /AUTOFIX, usuwa zagubione klastry, nie
zapisuj#c ich jako pliki.
/NOSUMMARY z prze(#cznikiem /CHECKONLY lub /AUTOFIX zapobiega
zatrzymywaniu wy,wietlania podsumowa% po ka)dym ekranie.

/SURFACE przeprowadza skanowanie powierzchni po innych badaniach
/MONO konfiguruje program ScanDisk do pracy z ekranem monochromatycznym.
Plik SCANDISK.INI, domy,lnie znajduj#cy si w kartotece
C:\W1NDOWS\COMMAND w systemie Windows 9x, zawiera wyczerpuj#ce i
dobrze udokumentowane parametry, ktrych mo)esz u)y. do kontrolowania
dzia(ania programu. Pamitaj jednak, )e opcje opisane w pliku SCANDISK.INI
odnosz# si jedynie do DOS-owej wersji programu i nie odnosz# )adnego efektu w
wersji przeznaczonej dla Windows.

Wersj przeznaczon# dla Windows mo)esz uruchomi., otwieraj#c menu Start,
Programy, Akcesoria, Narzdzia systemowe. Obie wersje programu sprawdzaj# i
naprawiaj# tablice FAT oraz struktur plikw i kartotek, usuwaj# problemy z d(ugimi
nazwami plikw, a tak)e potrafi# sprawdza. wolumeny skompresowane przy u)yciu
programu DriveSpace lub DoubleSpace.

SCANDISK udostpnia dwie podstawowe metody testowania: standardow# i
dok(adn#. R)nica pomidzy nimi polega na tym, )e po wybraniu dok(adnego
sprawdzania program sprawdza integralno,. powierzchni ca(ego dysku, a nie tylko
wymienione wcze,niej obszary. Mo)esz tak)e wskaza., czy chcesz uruchomi.
program interaktywnie, czy te) pozwoli. na automatyczne usunicie napotkanych
b(dw.

Wersje programu dla DOS i dla Windows 9x w r)ny sposb sprawdzaj# tablic
FAT. Wersja dla DOS przegl#daj# i, je,li potrzeba, naprawia jej podstawow# kopi.
Nastpnie naprawiona podstawowa kopia tablicy jest zapisywana w miejsce kopii
zapasowej. Z drugiej strony, wersja programu dla Windows przegl#da obie kopie
tablicy FAT. Gdy program wykryje r)nice pomidzy kopiami, u)ywa danych
pochodz#cych z tej kopii tablicy, ktra wydaje si by. bardziej poprawna,
oryginalny FAT odtwarzany jest wic na podstawie najlepszych danych z obu
tablic.

SCANDISK posiada tak)e okno dialogowe zaawansowanych opcji, pozwalaj#ce na
ustawienie nastpuj#cych parametrw:

czy program na ko%cu pracy ma wy,wietla. podsumowanie;
czy program ma zapisywa. podsumowanie do dziennika;
jak powinny by. traktowane skrzy)owane pliki (dwie pozycje kartoteki wska-
zuj#ce na ten sam klaster);
jak powinny by. naprawiane utracone fragmenty plikw;
czy pliki maj# by. sprawdzane pod k#tem nieprawid(owych nazw, dat i
czasw.

Cho. SCANDISK jest dobrym programem i stanowi du)y postp w stosunku do
CHKDSK, w przypadku powa)niejszych problemw z dyskiem zaleca(bym jednak
u)ycie jednego z komercyjnych pakietw, takiego jak Norton Disk Doctor.
Komercyjne pakiety potrafi# znacznie wicej ni) programy naprawcze zawarte w
DOS i Windows 9x.

Defragmentacja dysku
Ca(a koncepcja systemu plikw FAT opiera si na zapisie danych w klastrach, ktre
mog# znajdowa. si w r)nych miejscach na dysku. Dziki temu system mo)e w
ka)dej chwili zapisywa. pliki o dowolnym rozmiarze, ograniczonym jedynie
pojemno,ci# dysku. Proces ,ledzenia (a%cucha w tablicy FAT w celu kolejnego
odczytu wszystkich klastrw zajmowanych przez plik mo)e wymaga. od twardego
dysku odczytania sektorw rozrzuconych po ca(ej powierzchni dysku. Z powodu
fizycznej pracy zwi#zanej z ruchem g(owic dysku pomidzy ,cie)kami odczytanie
mocno pofragmentowanego pliku z konieczno,ci trwa d(u)ej ni) pliku zapisanego w
kolejnych klastrach.

Gdy przez pewien czas regularnie dodajesz, przenosisz i usuwasz pliki z dysku, staj#
si one coraz bardziej pofragmentowane, co powoduje obni)enie wydajno,ci pracy
dysku. Mo)esz temu zapobiec, okresowo uruchamiaj#c program do defragmentacji
dysku, na przyk(ad program dostarczany wraz z Windows 9x. Gdy uruchamiasz
defragmentator, program odczytuje ka)dy z plikw na dysku, korzystaj#c z tablicy
FAT w celu dotarcia do wszystkich klastrw plikw, bez wzgldu na ich po(o)enie
na dysku.

Nastpnie program zapisuje plik do kolejno po(o)onych klastrw, po czym usuwa
orygina(. Kolejno odczytuj#c, zapisuj#c i usuwaj#c pliki, program doprowadza do
sytuacji, w ktrej wszystkie pliki na dysku s# u(o)one w kolejnych klastrach. W
rezultacie dysk mo)e odczyta. ka)dy plik przy minimalnym wymaganym ruchu
g(owic, co w przypadku wikszych plikw daje zauwa)aln# r)nic w szybko,ci
odczytywania.

Program Defragmentator dysku z Windows 95 zapewnia jedynie podstawowe
funkcje defragmentacji. Umo)liwia tak)e skonsolidowanie wszystkich wolnych
klastrw w jeden du)y obszar (wtedy ca(e defragmentowanie trwa d(u)ej). Wersja z
Windows 98 posiada tak)e mo)liwo,. grupowania plikw programw wed(ug
czsto,ci ich wykorzystania, najcz,ciej u)ywane pliki programw przenosz#c na
pocz#tek dysku, dziki czemu aplikacje uruchamiaj# si szybciej.

Niezale)ne programy do defragmentacji dysku, takie jak program Speed Disk z
pakietu Norton Utilities, posiadaj# dodatkowe umiejtno,ci, na przyk(ad mo)liwo,.
zaznaczenia konkretnych plikw w celu przesunicia ich na pocz#tek dysku. Speed
Disk potrafi tak)e przeprowadzi. defragmentacj pliku wymiany Windows 9x, a
tak)e plikw z atrybutami Ukryty lub Systemowy, ktrych Defragmentator dysku
nawet nie rusza.

Cho. narzdzia defragmentacji dysku w Windows 9x i komercyjnych pakietach
dzia(aj# w sposb wysoce bezpieczny, powiniene, jednak zawsze pamita., )e
defragmentacja dysku jest potencjalnie niebezpieczn# procedur#. Program odczytuje,
usuwa i ponownie zapisuje ka)dy plik na dysku, co w wyniku niew(a,ciwego
przerwania pracy mo)e doprowadzi. do utraty danych. Cho. osobi,cie nigdy nie
s(ysza(em o jakichkolwiek stratach w wyniku dzia(ania tych programw, nietrudno
jednak wyobrazi. sobie mo)liwo,. powstania b(dw na przyk(ad w wyniku
wy(#czenia zasilania podczas pracy programu. Przed przyst#pieniem do
defragmentacji gor#co zalecam sprawdzenie dysku programem SCANDISK, a tak)e
przygotowanie aktualnej kopii zapasowej.

Programy niezale&nych producentw
Gdy ujrzysz komunikat sector not found odnosz#cy si do dysku C:, z pewno,ci#
najlepszym rozwi#zaniem jest u)ycie jednego z komercyjnych pakietw do naprawy
dysku, a nie DOS-owego programu RECOYER ani nawet SCANDISK. Pakiet
Norton Utilities firmy Symantec ju) od dawna dzier)y palm pierwsze%stwa, je,li
chodzi o narzdzia do odzyskiwania danych. Ten pakiet jest bardzo rozbudowany i
potrafi automatycznie naprawi. wikszo,. problemw na dysku.

Programy takie jak Norton Disk Doctor potrafi# przeprowadzi. du)o bardziej
szczeg(owe naprawy, przy zachowanym du)o wikszym stopniu bezpiecze%stwa.
Je,li problem zdarzy( si na dyskietce, przed u)yciem Norton Disk Doctora u)yj
programu Norton DiskTool. Ten program powsta( specjalnie w celu odzyskiwania
danych z dyskietek. Disk Doctor i DiskTool staraj# si odzyska. mo)liwie jak
najwiksz# ilo,. danych z pliku, tak)e w tablicy FAT zaznaczaj# klastry i sektory
jako z(e, aby nie by(y wykorzystywane w przysz(o,ci. Oprcz tego te programy
zapisuj# informacje pozwalaj#ce na cofnicie ca(ej operacji.

Disk Doctor i DiskTool stanowi# cz,. pakietu Norton Utilities firmy Symantec,
zawieraj#cego o wiele wicej u)ytecznych narzdzi. Na przyk(ad Norton Utilities
posiada wy,mienity edytor zawarto,ci sektorw dysku, pozwalaj#cy na przegl#danie
i modyfikacj dowolnego sektora na dysku, (#cznie z sektorami startowymi dysku i
wolumenu, tablicy FAT oraz innych obszarw zwykle nie zajmowanych przez pliki.
Obecnie nie ma innych programw tak rozbudowanych i wygodnych je,li chodzi o
edycj dysku na poziomie sektorw. Disk Editor zawarty w pakiecie Norton Utilities
daje profesjonali,cie mo)liwo,. pracy z dowolnym sektorem dysku, jednak wymaga
to doskona(ej wiedzy na temat struktur dysku i formatw sektorw. Tak)e
dokumentacja dostarczana wraz z pakietem jest wy,mienita i mo)e stanowi.
doskona(e 0rd(o cennych informacji.

Odtwarzanie danych mo)e by. lukratywnym zajciem, ktrego mog# podj#. si
osoby bardziej zaawansowane. Wiele osb jest sk(onnych zap(aci. du)o wicej za
odtworzone dane ni) za nowy dysk.

Oprcz automatycznego odzyskiwania jak najwikszej ilo,ci danych, Norton Utilities
posiada szereg innych u)ytecznych modu(w. Disk Doctor i Calibrate s# dwoma
modu(ami do(#czonymi do pakietu (zarwno w wersji 8.0 dla DOS/Windows, jak i w
wersji 3.0 dla Windows 95). Razem zapewniaj# wyczerpuj#ce testowanie struktur
danych i sektorw dysku. Disk Doctor pracuje zarwno z twardymi dyskami, jak i z
dyskietkami. Testuje mo)liwo,. pracy napdu z systemem, ktry jest na nim
zainstalowany, w(#cznie z sektorem startowym, tablic# alokacji plikw (FAT),
struktur# plikw oraz obszarami danych. Calibrate. ktry jest u)ywany do najbardziej
intensywnego testowania obszaru danych na dysku, potrafi dok(adnie przetestowa.
tak)e elektronik dysku.

Mo)esz u)y. programu Calibrate do przeprowadzenia dog(bnego testu dyskw IDE
i SCSI przy pomocy wzorw bitowych. Podczas tego procesu w ka)dym sektorze
dysku dokonywany jest zapis milionw bajtw danych w celu sprawdzenia, czy dysk
jest w stanie poprawnie przechowa. wszystkie dane. Je,li sektor nie wydaje si by.
pewny, zawarte w nim dane s# przenoszone w inne miejsce. Nastpnie w tablicy
FAT taki sektor jest zaznaczany jako z(y.
Z powodu istnienia wy,mienitego Disk Editora ka)dy, kto powa)nie chcia(by si
zaj#. odzyskiwaniem danych, powinien zaopatrzy. si w pakiet Norton Utilities.
Rwnie) wiele z pozosta(ych modu(w pakietu jest bardzo dopracowanych i
u)ytecznych. Najnowsze wersje zawieraj# program NDIAGS, rozbudowane
narzdzie diagnostyki sprztu w komputerze.

Najwa)niejszym elementem, jaki powiniene, wzi#. pod uwag przy zakupie
komercyjnego pakietu do naprawy dysku, jest system plikw, dla ktrego pakiet
zosta( przeznaczony. Na przyk(ad Norton Utilities jest dostpny w wersji dla DOS i
dla Windows 9x i tylko druga z nich potrafi obs(u)y. partycje FAT32.
NTFS
NTFS jest oryginalnym systemem plikw Windows NT. Cho. NT obs(uguje tak)e
partycje FAT, NTFS zapewnia wiele dodatkowych zalet, do ktrych nale)# d(ugie
nazwy plikw, mo)liwo,. zapisu wikszych plikw, poszerzone atrybuty oraz
rozbudowan# ochron. NTFS, podobnie jak ca(y Windows NT, zosta(
zaprojektowany ca(kowicie od pocz#tku, bez dziedzicznego" obci#)enia
poprzednich systemw. Zapewnienie zgodno,ci ze starszymi systemami
operacyjnymi Microsoftu nie by(o najwa)niejsze, wic projektanci mogli po,wici.
si ca(kowicie tworzeniu nowej 32-bitowej platformy. W rezultacie )aden system
oprcz Windows NT nie potrafi odczyta. partycji NTFS.
To wa)na informacja. Wszystkie inne systemy operacyjne Windows by(y oparte na
systemie DOS i w specjalnych sytuacjach pozostawia(y mo)liwo,. uruchomienia
systemu jako linii polece% DOS-u. Gdy trzeba by(o uruchomi. specjalny program
DOS-u do konfiguracji sprztu lub wykonania awaryjnej naprawy dysku, aplikacje
DOS-u zawsze by(y pod rk#.
Windows NT nie jest oparty na DOS-ie. Mo)esz otworzy. okno udostpniaj#ce lini
polece% systemu DOS, ale to okno jest jedynie emulacj# DOS-u, a nie rzeczywist#
pow(ok#. Nie da si, tak jak na przyk(ad w Windows 9x, pomin#. interfejsu
graficznego i uruchomi. systemu w linii polece%. Mo)esz oczywi,cie ca(kowicie
pomin#. system NT, uruchamiaj#c komputer z dyskietki z DOS-em, ale je,li na
dysku znajduj# si partycje NTFS, z systemu DOS nie bdziesz mia( do nich dostpu.
NTFS obs(uguje nazwy plikw o d(ugo,ci do 255 znakw, mog#ce zawiera. spacje,
kropki i inne standardowe znaki z wyj#tkiem nastpuj#cych: *?A;<>. Poniewa)
offsety plikw w NTFS s# 64-bitowe, pliki i partycje mog# by. naprawd potwornie
wielkie: o rozmiarze do 16 EB (eksabajtw; l eksabajt = 2M bajtw = 17 179 869
184 terabajtw)! Aby da. Ci pewne pojcie, jak wiele jest to danych, zosta(o
obliczone, )e wszystkie s(owa wymwione przez wszystkich )yj#cych dot#d ludzi
zaj(yby tylko" 5 EB danych.

Architektura NTFS
Cho. partycje NTFS wewntrznie bardzo r)ni# si od partycji FAT, s# zgodne z
ogln# struktur# partycji na dysku opisan# wcze,niej w tym rozdziale. Partycje NTFS
s# wymienione w g(wnej tabeli partycji w g(wnym rekordzie startowym dysku,
podobnie jak partycje FAT, posiadaj# tak)e sektor startowy wolumenu, cho. jest on
sformatowany nieco inaczej.
Partycja NTFS jest oparta na strukturze o nazwie Master File Table (MFT, g(wna
tablica plikw). Koncepcja MFT rozszerza koncepcj zastosowan# przy
projektowaniu tablicy FAT. Zamiast u)ycia tablicy odwo(a% do klastrw, MFT
zawiera du)o bardziej szczeg(owe informacje o plikach oraz kartotekach
wystpuj#cych w partycji. W pewnych przypadkach zawiera nawet same pliki lub
katalogi.

Pierwszy rekord w MFT nosi nazw deskryptora i zawiera informacje o samej MFT.
Sektor startowy wolumenu partycji NTFS zawiera odwo(anie wskazuj#ce na
po(o)enie rekordu deskryptora. Drugi rekord w MFT to wierna kopia deskryptora,
zapewniaj#ca wiksz# odporno,. na b(dy na wypadek uszkodzenia pierwszej kopii.
Trzeci rekord to rekord pliku dziennika. Wszystkie transakcje NTFS s# zapisywane
do dziennika, ktry mo)e by. wykorzystany do odzyskania danych w wypadku
jakich, problemw z dyskiem. Pozosta(a, wiksza cz,. MFT sk(ada si z rekordw
odnosz#cych si do plikw i kartotek zawartych w partycji. Pliki NTFS maj# posta.
obiektw, posiadaj#cych atrybuty zarwno systemowe, jak i u)ytkownika. Atrybuty
w partycjach NTFS s# o wiele bardziej rozbudowane ni) kilka znacznikw partycji
FAT. Wszystkie informacje o pliku NTFS s# zapisane w postaci atrybutw tego
pliku. W rzeczywisto,ci nawet same dane pliku s# atrybutem. W odr)nieniu od
pliku FAT, atrybuty pliku NTFS stanowi# cz,. samego pliku; nie s# wymienione
osobno w pozycji kartoteki. Kartoteki NTFS rwnie) stanowi# rekordy MFT,
sk(adaj# si jednak g(wnie z indeksw zawieraj#cych spis plikw w kartotece; nie
zawieraj# rozmiaru, daty, czasu i innych informacji o poszczeglnych plikach.

Tak wic tablica MFT partycji NTFS to co, wicej ni) lista klastrw tablicy FAT; w
rzeczywisto,ci jest ona g(wn# struktur# danych partycji. Je,li plik lub kartoteka s#
wzgldnie ma(e (mniejsze ni) oko(o 1500 bajtw), ca(y plik lub kartoteka mog# by.
przechowywane w samej tablicy MFT. W przypadku wikszych ilo,ci danych rekord
MFT dla pliku lub kartoteki zawiera wska0niki do zewntrznych klastrw partycji.
Te zewntrzne klastry s# zwane rozszerzeniami. Wszystkie rekordy MFT, (#cznie z
de-skryptorem i plikiem dziennika, s# w stanie wykorzysta. rozszerzenia w celu
przechowania dodatkowych atrybutw. Atrybuty pliku stanowi#ce cz,. rekordu
MFT s# nazywane atrybutami rezydentnymi. Atrybuty przechowywane w
rozszerzeniach s# nazywane atrybutam i nierezydentnymi.

Zgodno.2 NTFS
Cho. partycje NTFS nie s# bezpo,rednio dostpne dla DOS-u i innych systemw
operacyjnych, Windows NT zosta( zaprojektowany do pracy w sieci, wic oczekuje
si, )e pliki NTFS bd# dostpne tak)e w innych systemach operacyjnych. Z tego
powodu NTFS nie zrezygnowa( z obs(ugi standardowych atrybutw plikw DOS-u i
konwencji nazw 8.3 systemu plikw FAT.

Jednym z g(wnych powodw u)ycia NTFS jest ochrona, jak# ten system zapewnia
plikom i kartotekom. Atrybuty ochrony NTFS s# nazywane uprawnieniami i zosta(y
wprowadzone po to, aby administrator systemu mg( kontrolowa. dostp do plikw i
kartotek, nadaj#c u)ytkownikom i grupom odpowiednie prawa. Takie podej,cie
umo)liwia o wiele precyzyjniejsz# kontrol, ni) przy pomocy atrybutw plikw
systemu FAT, ktre odnosz# si do wszystkich u)ytkownikw.
W dalszym ci#gu istnieje jednak mo)liwo,. zastosowania atrybutw systemu FAT
dla plikw NTFS. S(u)# do tego standardowe programy do operowania plikami w
Windows NT, (#cznie z Eksploratorem Windows NT i poleceniem DOS-u
ATTRIB. Gdy poprzez sie. kopiujesz plik FAT na partycje NTFS, atrybuty FAT
pozostaj# niezmienione a) do momentu, w ktrym zdecydujesz si wprost na ich
usunicie. Nale)y o tym pamita., poniewa) atrybuty FAT maj# wiksze znaczenie
ni) atrybuty NTFS. Na przyk(ad plik w partycji NTFS oznaczony atrybutem FAT-u
Tylko do odczytu nie mo)e zosta. usunity przez u)ytkownika Windows NT, nawet
je,li ten u)ytkownik posiada uprawnienia NTFS zapewniaj#ce mu pe(ny dostp do
tego pliku.
Aby DOS i 16-bitowy Windows mog(y poprzez sie. odwo(ywa. si do plikw na
partycji NTFS, system plikw zachowuje nazwy alias 8.3 dla ka)dego pliku i
kartoteki na partycji. Algorytm tworzenia nazwy alias na podstawie d(ugiej nazwy
pliku jest taki sam, jak u)ywany przez system VFAT w Windows 95. Windows NT
udostpnia swoje partycje FAT z takim samym typem obs(ugi d(ugich nazw plikw,
jaki jest u)ywany przez VFAT, alokuj#c dodatkowe pozycje kartoteki w celu
przechowania d(ugich nazw plikw.

Tworzenie dyskw NTFS
NTFS mo)e by. zastosowany jedynie na twardych dyskach. Nie da si utworzy.
dyskietek NTFS (cho. da si tak sformatowa. wymienne dyski w rodzaju Iomega
Zip lub Jaz). Trzy proste sposoby utworzenia partycji NTFS s# nastpuj#ce:
Utworzenie nowego wolumenu NTFS w pozbawionym partycji obszarze dysku
podczas procesu instalacji Windows NT lub ju) po instalacji, przy pomocy
programu Administrator dyskw.
Sformatowanie istniej#cej partycji jako partycji NTFS (powoduj#c usunicie
wszystkich istniej#cych na niej danych), u)ywaj#c w Windows NT okna dialo-
gowego Formatuj (dostpnego z Eksploratora Windows NT lub Administratora
dyskw) lub polecenia FORMAT w linii polece% (z prze(#cznikiem /fs:ntfs).
Konwersja istniej#cej partycji FAT na partycj NTFS (z zachowaniem
istniej#cych na niej danych) podczas procesu instalacji Windows NT lub ju) po
instalacji, przy pomocy programu CONYERT w linii polece%.
Narzdzia NTFS
Poniewa) partycj NTFS posiadaj# specyficzn# architektur, praktycznie )adna z
omawianych wcze,niej technik nie ma zastosowania w ich przypadku. Nie pomog#
tak)e )adne narzdzia dyskowe przeznaczone do u)ycia z parrycjami FAT. Windows
NT posiada jedynie szcz#tkowe mo)liwo,ci sprawdzania dysku i wyszukiwania
b(dw systemu plikw i z(ych sektorw, ale poza nimi system operacyjny nie
posiada innego narzdzia do naprawy lub defragmentacji dysku.

System plikw NTFS posiada jednak w(asne, wbudowane mo)liwo,ci automatycznej
naprawy. Oprcz wbudowanych w Windows NT mechanizmw odporno,ci na b(dy,
takich jak mirroring dysku (przechowywanie tych samych danych na dwch r)nych
twardych dyskach) oraz podzia(u dysku z parzysto,ci# (podzielenia danych na kilka
dyskw i u)ycie informacji o parzysto,ci w celu rekonstrukcji danych), system
operacyjny wykorzystuje tak)e technik usuwania b(dw zwan# remapowaniem
klastrw.

Dziki remapowaniu klastrw, gdy Windows NT wykryje na partycji NTFS z(y
sektor, automatycznie przenosi do innego klastra dane z klastra zawieraj#cego ten
sektor. Je,li dysk jest cz,ci# odpornej na b(dy tablicy dyskw, wszelkie utracone
dane s# rekonstruowane na podstawie kopii zapisanej na innym dysku lub dyskach.
Mimo wszystkich tych mechanizmw, w dalszym ci#gu brakuje prawdziwego
programu do naprawy i defragmentacji dysku w Windows NT. D(ugo czekali,my, ale
wreszcie pojawi(y si takie niezale)ne programy, potrafi#ce naprawia. i
defragmentowa. partycj NTFS.



Rozdzia# 24.

Rodzina komputerw
osobistych IBM PC



Cho. IBM nie jest ju) w stanie ustanawia. wa)nych standardw PC (wydaje si, )e
t rol przej(y firmy Intel i Microsoft), wszystkie specyfikacje i standardy
oryginalnych komputerw PC zosta(y ustanowione przez IBM i zastosowane w jego
oryginalnej linii komputerw osobistych. Z oryginalnych komputerw IBM PC, XT
oraz AT pochodzi wiele standardw, do ktrych obecnie produkowane komputery
nadal musz# si stosowa.. S# to wymiary i parametry p(yt g(wnych, sposb
zasilania komputera, architektura szyny ISA, u)ytkowanie zasobw systemu,
architektura i mapowanie pamici, interfejs systemu, z(#cza oraz wiele innych. W
dodatku niemal ka)dy kompatybilny z PC komputer na rynku bazuje na jednej lub
wielu formach oryginalnych produktw IBM. Oryginalna linia komputerw czsto
nazywana jest Industry Standard Architecture (ISA) lub Classic PCs. IBM u)ywa
nazwy Family/1 systems.

W niniejszym rozdziale zosta(y zawarte informacje techniczne rodziny oryginalnych
komputerw osobistych IBM. Wikszo,. informacji tu zawartych stanowi jakby
lekcj historii; (atwo mo)esz dostrzec, jak daleko zasz(y komputery kompatybilne z
IBM, je,li porwnasz je z oryginalnymi standardami PC, na ktrych gruncie
powsta(y. Uwa)am, )e s# to warto,ciowe informacje, dziki ktrym mo)na nauczy.
innych ludzi 0rde( pochodzenia tego, co dzi, nazywamy komputerami
kompatybilnymi z PC.

Poniewa) komputery kompatybilne z PC w wikszo,ci bazuj# na komputerach IBM
XT. a ju) szczeglnie AT, mo)esz przekona. si, sk#d pochodz# projekty p(yt g(w-
nych, obudw, zasilaczy, pozycji gniazd rozszerze%, portw i innych komponentw
p(yty g(wnej. Mo)esz rwnie) ujrze. i porwna. wydajno,ci oferowane przez te
oryginalne komputery.
Pomimo i) up(yn(o wiele czasu od zaprzestania produkcji tych komputerw, by(em
zdumiony, jak wielu z nich nadal si u)ywa. Nadal natrafiam na te stare komputery,
bd#ce w u)yciu przez prywatne osoby, du)e korporacje, biura rz#dowe, wojsko.
Czsto jedyn# cz,ci# pozosta(# z oryginalnych komputerw jest obudowa i zasilacz,
poniewa) nowsze p(yty Baby-AT z (atwo,ci# mo)na umie,ci. w oryginalnych
komputerach IBM.


Cechy poszczeglnych modeli
W poni)szej cz,ci omwione zosta(y sk(adniki wszystkich wersji oryginalnych
komputerw IBM. Omwione s# tu rwnie) ich detale techniczne i specyfikacje.
Ka)dy komputer posiada wiele standardowych cz,ci. Podstawowym komponentem
jest p(yta g(wna, na ktrej umieszczany jest CPU (g(wna jednostka przetwarzania
lub mikroprocesor) oraz inne podstawowe sk(adniki komputera. Ka)dy komputer
produkowany przez IBM posiada rwnie) obudow z wbudowanym zasilaczem,
klawiatur, pewne standardowe kontrolery lub karty rozszerze%, czsto te) jaki,
rodzaj napdu dyskowego.

Mo)esz odnale0. tu zarwno opisy r)nic pomidzy modelami, jak i opisy
poszczeglnych podmodeli wraz z ich cechami charakterystycznymi. Ukazane s#
rwnie) zmiany zachodz#ce midzy nastpuj#cymi po sobie wersjami modeli.

W celu zwikszania Twojej wiedzy dodane zosta(y informacje o numerach
kodowych niektrych systemw i opcji. Informacje te nie s# szczeglnie przydatne i
mog# pos(u)y. jedynie dla zaspokojenia Twojej ciekawo,ci; wszystkie te komputery
nie s# ju) produkowane i w(a,ciwie nie s# dostpne. Jednak warto zauwa)y., )e IBM
nadal posiada zapasy i sprzedaje cz,ci do tych nie produkowanych ju) komputerw.
IBM nadal posiada cz,ci zamienne nawet do oryginalnych komputerw PC, XT
oraz AT!

Oryginalne komputery IBM mog# zosta. zidentyfikowane nie tylko dziki swej
nazwie, ale te) za pomoc# numeru przypisanego do ka)dego rodzaju komputera.
IBM zazwyczaj umieszcza nazw komputera na ma(ej, mierz#cej oko(o l x l cala
metalowej p(ytce umieszczanej na przedniej cz,ci obudowy; numer komputera
znajduje si na podobnej p(ytce, najcz,ciej znajduj#cej si na tylnej cz,ci spodu
komputera. Nazwy modeli i numery zwi#zane s# ze sob# w nastpuj#cy sposb:
Numer wersji Nazwa komputera

4860 PCjr
5140 PC Convertible (laptop)
5150 PC
5155 Portablc PC (dok(adniej - przeno,ny XT)
5160 XT
5162 XT-286( dok(adniej-AT)
5170 AT


Warto wiedzie., )e nowoczesne komputery czsto s# zaprojektowane tak, by by(y fi-
zycznie kompatybilne z oryginalnymi komputerami IBM, dziki czemu mo)esz (i
czsto powiniene,) wymieni. jak#kolwiek uszkodzon# lub przestarza(# cz,.
starszego, oryginalnego komputera IBM na uk(ad nie wyprodukowany przez IBM.
Dziki temu mo)esz nabywa. nowsze lub ulepszone cz,ci o jako,ci porwnywalnej
do orygina(w, ale za du)o ni)sz# cen. Na przyk(ad w jednym z oryginalnych
komputerw 286 IBM AT mam w tej chwili p(yt g(wn# pod Pentium MMX, 64
MB RAM, 9 GB dysk SCSI. CD-ROM 12x i wiele innych rozszerze%. Oczywi,cie,
jedyne elementy pochodz#ce z oryginalnego komputera IBM to zasilacz i obudowa,
ktre maj#ju) ponad 14 lat!

Wprowadzenie do komputerw PC (5150)

12 sierpnia 1981 r. IBM zaprezentowa( Komputer Osobisty (PC) IBM". Komputer
ten zosta( oficjalnie wycofany ze sprzeda)y 2 kwietnia 1987 r. Podczas prawie
sze,cioletniego istnienia PC na rynku IBM dokona( tylko kilku podstawowych zmian
w komputerze. W kwietniu 1983 r. zmieniono projekt podstawowych obwodw p(yty
g(wnej w celu umo)liwienia korzystania z 64 kB ko,ci RAM. Powsta(y rwnie)
trzy wersje BIOS-u, jednak wikszo,. innych specyfikacji pozosta(a niezmieniona.
Poniewa) komputery PC maj# stosunkowo niewielkie mo)liwo,ci rozbudowy, a IBM
ju) ich nie sprzedaje, standard PC w porwnaniu do wikszo,ci innych jest
przestarza(y.

Standardowy zasilacz umo)liwia pod(#czenie tylko stacji dyskw lub dyskw
zewntrznych z w(asnym zasilaniem. IBM, co prawda, nigdy nie oferowa( dyskw
wewntrznych dla PC, ale wielu niezale)nych od niego producentw wype(ni(o t
luk. Jednostka systemowa by(a sprzedawana w wielu konfiguracjach, z
pojedynczymi lub podwjnymi stacjami dyskw. Na samym pocz#tku jedna z wersji
ukaza(a si bez stacji dyskw, inne zawiera(y jednostronne stacje dyskw.

P(yta g(wna komputerw PC bazowa(a na 16-bitowym mikroprocesorze 8088 Intela
i zawiera(a wbudowany w ROM interpreter jzyka BASIC Microsoftu - Microsoft
Casette BASIC. Standardowa konfiguracja PC posiada(a tylko 16 kB RAM (gdy
komputer ten zosta( po raz pierwszy zaprezentowany), p0niejsze wersje mog(y
obs(u)y. do 256 kB RAM na p(ycie g(wnej. Stosowano dwa projekty p(yty g(wnej.
Komputery sprzedawane przed marcem 1983 r. posiada(y p(yt g(wn#
umo)liwiaj#c# zamontowanie co najwy)ej 64 kB RAM, komputery sprzedawane
p0niej umo)liwia(y zamontowanie na p(ycie g(wnej 256 kB RAM. W obu
przypadkach ilo,. pamici zwiksza(o si, umieszczaj#c karty pamici w gniazdach
rozszerze%.

Pierwszy bank ko,ci pamici ka)dego PC przylutowywrano do p(yty g(wnej.
Przyluto-wana pami. jest bardziej niezawodna, ale uniemo)liwia dokonywanie
(atwych napraw, poniewa) nie da si w (atwy sposb wymieni. uszkodzonych ko,ci
pamici znajduj#cych si w pierwszym banku. Uszkodzone ko,ci musz# zosta.
wylutowane, a na ich miejsce powinno zosta. zamontowane gniazdo rozszerze%, w
ktre mo)na bdzie w(o)y. ko,ci zastpcze. IBM proponuje wymian ca(ej p(yty
g(wnej, gdy serwisuje uszkodzon# pami.. Bior#c pod uwag dzisiejsz# warto,.
tych komputerw, lepszym rozwi#zaniem jest zamiana uszkodzonej p(yty g(wnej na
jedn# z wielu dostpnych na rynku kompatybilnych p(yt g(wnych. Naprawa takiego
samego uszkodzenia w komputerze XT jest znacznie prostsza, poniewa) ca(a pami.
XT umieszczana jest w gniazdach.

Jedynym produkowanym przez IBM napdem dyskowym dla komputerw PC jest
dwustronna (320 lub 360 kB) stacja dyskw. W komputerze PC mo)esz zainstalowa.
najwy)ej dwie stacje dyskw IBM lub te) cztery, o po(ow ni)sze, stacje
sprzedawane przez producentw niezale)nych.
Jednostka systemowa posiada pi. gniazd, w ktre mo)esz w(o)y. karty rozszerze%
dodatkowych urz#dze% lub pamici. Do wszystkich gniazd mo)na wk(ada. karty
rozszerze% o pe(nej d(ugo,ci. W wikszo,ci konfiguracji PC komputer posiada co
najmniej umieszczony na karcie rozszerze% sterownik stacji dyskw. Drugie gniazdo
musisz przeznaczy. na kart graficzn#, co pozostawia Ci trzy wolne gniazda, w
ktrych mo)esz umie,ci. dodatkowe karty rozszerze%.
Wszystkie wersje PC posiadaj# 63,5 watowy zasilacz ch(odzony wentylatorkiem.
Niska moc zasilacza nie pozwala na wykorzystanie wielu mo)liwych rozszerze%, a
ju) szcze-Slnie tych, ktre poch(aniaj# du)e ilo,ci energii. Takimi w(a,nie
rozszerzeniami s# na przyk(ad twarde dyski. Czsto zdarza si, )e s(aby zasilacz musi
zosta. wymieniony na zasilacz o wikszej mocy, umieszczany na przyk(ad w
komputerach XT. Rysunek 24.1 przedstawia wygl#d wntrza jednostki systemowej
PC.

Standardowym elementem PC jest 83-klawiszowa klawiatura pod(#czana z ty(u
komputera za pomoc# sze,ciostopowego kabla. Na rysunku 24.2 zosta( ukazany tylny
panel PC.

Wikszo,. konfiguracji PC zawiera nastpuj#ce g(wne komponenty:

mikroprocesor Intel 8088;
zawarte w ROM-ie programy diagnostyczne (POST);
zawarty w ROM-ie interpreter jzyka BASIC;
256 kB dynamicznej RAM;
kontroler stacji dyskw;
jedn# lub dwie stacje dyskw 360 kB;
zasilacz 63,5 W;
pi. gniazd rozszerze% I/O;
gniazdo pod koprocesor matematyczny 8087.
Modele i mo&liwo.ci PC
Cho. przed marcem 1983 r. dostpnych by(o wiele r)nych konfiguracji komputera
IBM PC, w p0niejszym czasie mo)na by(o kupi. tylko dwie wersje. Modele te
r)ni(y si tylko ilo,ci# stacji dyskw jedn# lub dwiema. IBM oznaczy( je w
nastpuj#cy sposb:

IBM PC 5150 Model 166. 256 kB RAM, jedna stacja dyskw 360 kB. IBM PC 5150
Model 176. 256 kB RAM, dwie stacje dyskw 360 kB.
Komputery IBM PC nigdy nie by(y dostpne z fabrycznie montowanym twardym
dyskiem (model XT by( sprzedawany z twardymi dyskami) g(wnie dlatego, )e
jednostka systemowa mia(a ograniczone miejsce na rozszerzenia oraz oferowa(a zbyt
ma(o zasobw. Po rozpoczciu przez IBM sprzeda)y komputerw XT zjedna stacj#
dyskw (od 2 kwietnia 1985 r.) komputery PC sta(y si w gruncie rzeczy
przestarza(e. Komputery XT oferowa(y du)o wicej mo)liwo,ci za praktycznie t
sam# cen, wic po ukazaniu si na rynku komputerw XT dalsze inwestycje w PC
w(a,ciwie straci(y sens.

IBM oficjalnie wycofa( z rynku komputery PC 2 kwietnia 1987 r. Plany IBM
odno,nie tego komputera sta(y si oczywiste, gdy firma nie zapowiedzia(a nowego
modelu z rozszerzon# klawiatur#, podczas gdy zapowiedzi takiej udzieli(a w
stosunku do wszystkich innych produkowanych przez ni# systemw. Z perspektywy
czasu zdumiewaj#cy jest fakt, )e komputer ten niewiele si zmieni( przez ca(y,
sze,cioletni okres sprzeda)y, a mimo to cieszy( si du)# popularno,ci#.
W tabeli 24.1 ukazane zosta(y numery modeli komputerw IBM PC i ich cz,ci
dodatkowych.



Przydatny Tobie komputer mo)esz stworzy. poprzez dokupienie wymaganych
komponentw, jak na przyk(ad 640 kB pamici, twardego dysku czy te) stacji
dyskw. Tylko Ty decydujesz, w rozbudow jakiej cz,ci komputera zainwestujesz
swe pieni#dze.

Zanim pomy,lisz o rozbudowie komputera PC ponad podstawow# konfiguracj,
musisz zmieni. nastpuj#ce jego elementy:

BIOS (wersj);
63,5 watowy zasilacz.

Poniewa) wszystkie komputery PC sprzedawane po marcu 1983 maj# ju) najnowszy,
dostpny dla nich BIOS, najczstszym problemem przy rozbudowie komputera PC
jest zasilacz o ma(ej mocy. Je,li posiadasz wcze,niejsz# wersj komputera PC,
musisz uaktualni. ROM, poniewa) jego wczesne wersje nie posiada(y wielu
wymaganych mo)liwo,ci i funkcji. Najpowa)niejsz# ich wad#jest to, )e nie
sprawdzaj#, czy w pamici w zakresie COOOO-DFFFF (UMA) znajduj# si ROM-y
kart rozszerze%.

Wersje BIOS-u PC
W komputerach IBM PC stosowano trzy r)ne wersje BIOS-u. Mog# one zosta. zi-
dentyfikowane dziki swojej dacie oraz poni)szym cechom:

24 kwietnia 1981 r. Pierwsza wersja BIOS-u PC; potrafi obs(u)y. do 544 kB RAM,
w dodatku nie sprawdza, czy w UMA znajduj# si pamici ROM kart rozszerze%.
Takie pamici s# umieszczane na przyk(ad przez karty graficzne EGA/YGA,
kontrolery twardych dyskw, kontrolery SCSI. BIOS ten jest ju) bardzo trudno
napotka. i jakikolwiek komputer, ktry go posiada, jest niemal)e okazem
kolekcjonerskim, a zarazem jednym z pierwszych komputerw PC.

19 pa0dziernika 1981 r. Druga wersja BIOS-u PC; nadal posiada te same
ograniczenia - potrafi obs(u)y. maksymalnie zaledwie 544 kB RAM, nie skanuje
UMA - poprawiono w nim jednak par niewielkich b(dw wy,wietlania. Ten BIOS
rwnie) nie jest zbyt znany.

27 pa0dziernika 1982 r. Trzecia i ostateczna wersja BIOS-u PC; potrafi obs(u)y.
pe(ne 640 kB RAM pamici podstawowej, poszukuje tak)e w obszarze UMA ROM-
w kart rozszerze%. Komputer PC, by w ogle by( u)yteczny, musi posiada. w(a,nie
t wersj BIOS-u. Je,li posiadany przez Ciebie BIOS jest jedn# ze starszych wersji,
zwr. uwag, )e IBM sprzedaje zestaw uaktualniaj#cy BIOS (opcja o numerze
1501005).

W tabeli 24.2 zosta(y wypisane wersje BIOS-w r)nych komputerw (PC, XT
oraz AT) Family/1 IBM. Zosta(o rwnie) wyja,nione znaczenie poszczeglnych
bajtw ID. podmodelu oraz wersji, ktre mog# zosta. okre,lone poprzez wywo(anie
systemowej funkcji:

Int 15h, CO = zwraca parametry konfiguracji komputera

Niektre z komputerw, jak na przyk(ad PC oraz pocz#tkowe wersje XT i AT,
zwracaj# tylko bit ID; gdy projektowano te komputery, bity wersji i podmodelu nie
by(y jeszcze okre,lone. W tabeli zawarta jest rwnie) ilo,. dyskw obs(ugiwanych
przez BIOS poszczeglnych komputerw AT i XT-286.

Tabela 24.2. Daty BIOS-u systemowego komputerw Familv l IBM


Informacje o dacie BIOS-u mo)na odnale0. w pamici ka)dego komputera
kompatybilnego z PC pod adresem FFFF5H. Adres ten mo)na obejrze. za pomoc#
prostego polecenia DOS-u DEBUG. Aby zobaczy. dat BIOS-u, wykorzystuj#c
polecenie DEBUG, wykonaj nastpuj#ce polecenia w linii komend DOS-u:

C:\>DEBUG
-D FFFF:5 L 30 31 2F-32 32 2F 39 37 FFFF:0000 01/22/97
-Q

W powy)szym przyk(adzie komputer zawiera BIOS z dat# 01/22/97.
Weryfikacja techniczna PC
Poni)ej zosta(y wypisane dane techniczne komputerw osobistych PC i klawiatury.
Znajdziesz tu informacje o architekturze systemu, konfiguracjach i pojemno,ci
pamici, standardowych cechach komputera, napdach dyskowych, a tak)e
specyfikacje fizyczne i ,rodowiskowe. Ten rodzaj informacji mo)e by. pomocny
przy okre,laniu cz,ci, niezbdnych do naprawy lub rozbudowy komputera. Na
rysunku 24.3 zosta(o ukazane rozmieszczenie poszczeglnych komponentw na
p(ycie g(wnej komputera PC.














W tabelach 24.3 oraz 24.4 zosta(y wypisane konfiguracje prze(#cznikw na p(ycie
g(wnej PC (oraz XT). Komputery PC posiadaj# dwa dziewiciopozycyjne bloki
prze(#cznikw (Blok prze(#cznikw l. oraz Blok prze(#cznikw 2.). Komputery
XT posiadaj# tylko Blok prze(#cznikw 1. W komputerach PC dodatkowy blok
prze(#cznikw u)ywany jest do ustalania ilo,ci pamici, jak# rozpozna komputer.
Komputery XT automatycznie wykrywaj#, ile zainstalowano pamici.



Wprowadzenie do komputerw PC Corwertible (5140)
IBM zaznaczy( sw# obecno,. na rynku laptopw 2 kwietnia 1986 r., wprowadzaj#c
do sprzeda)y komputer o nazwie IBM 5140 PC Convertible. Komputer ten wypar(
wcze,niejszy, nie produkowany ju) model, o nazwie 5155 Portable PC. Komputer
IBM 5140 nie odnis( zbyt du)ych sukcesw. Inne laptopy posiada(y dyski o
wikszej pojemno,ci, szybsze procesory, wy,wietlacze oferuj#ce bardziej czytelny
obraz, by(y te) ta%sze i mia(y mniejsze wymiary. To wszystko zmusi(o IBM do
dokonania ulepsze% w swoim komputerze przeno,nym. Poniewa) jednak ulepszenia
te sprowadzi(y si jedynie do poprawienia jako,ci obrazu wy,wietlacza, komputery
PC Convertible nigdy nie zaj(y powa)nego miejsca na rynku. S# one jednak wa)ne
z dwch powodw: pierwszym z nich jest zaznaczenie przez IBM swojej obecno,ci
na rynku przeno,nych laptopw i notebo-okw, rynku, na ktrym IBM odnosi
obecnie olbrzymi sukces dziki komputerom ThinkPad. Drugim wa)nym powodem
jest to, )e komputery PC Convertible by(y pierwszymi komputerami IBM
wyposa)anymi w stacje dyskw 3 1/2".


Komputery PC Corwertible by(y dostpne w dwch wersjach, sprzedawanych jako
Model 2 i Model 22. Model 2 posiada( mikroprocesor 80C88 4,77 MHz, 64 kB
ROM, 256 kB statycznej RAM, od(#czalny wy,wietlacz ciek(okrystaliczny LCD 80
x 25, dwie stacje dyskw 3 1/2", 78-klawiszow# klawiatur, zasilacz AC oraz
akumulatory. Zawiera( rwnie) pakiet programw: Application Selector,
SystemApps, Tools, Exploring The IBM PC Convertible oraz Diagnostics. Model
022 sk(ada( si z tych samych cz,ci i dodatkowo zawiera( oprogramowanie
diagnostyczne. Pami. obu wersji mo)na by(o rozszerzy. do 512 kB, u)ywaj#c 128
kB kart pamici. Dodatkowo, w jednostce systemowej mo)na by(o zamontowa.
wewntrzny modem 1200 bps. Dziki dostpnym na rynku rozszerzeniom
komputery IBM PC Convertible mog(y posiada. 640 kB pamici.
Pomimo i) komputery taktowane czstotliwo,ci# 4,77 MHz by(y bardzo wolne,
posiada(y wart# odnotowania cech - u)ywa(y uk(adw pamici statycznej. Pami.
statyczna SRAM (Static RAM), w odr)nieniu od standardowo montowanej
pamici dynamicznej DRAM (Dynamie RAM}, nie wymaga sygna(u od,wie)ania,
ktrego wysy(anie na standardowych komputerach IBM PC oraz XT poch(ania(o
oko(o 7 procent czasu procesora. Oznacza to, )e komputery IBM PC Cotwertible s#
oko(o 7 procent szybsze od komputerw PC lub XT, pomimo i) s# taktowane z t#
sam# czstotliwo,ci#. Dziki wikszej niezawodno,ci pamici Static RAM (w
porwnaniu z DRAM) wykorzystanej w PC Convertible, w komputerach tych nie
dokonuje si kontroli parzysto,ci pamici. Dodatkow# zalet# uk(adw Static RAM
jest ich zmniejszone zapotrzebowanie na energi.

Z ty(u ka)dej jednostki systemowej znajduje si interfejs szyny rozszerze%. To 72-
pinowe z(#cze umo)liwia do(#czanie do komputera drukarki, portu szeregowego lub
rwnoleg(ego oraz karty graficznej CRT. Ka)de rozszerzenie jest zasilane z jednostki
systemowej. Karta graficzna CRT dzia(a tylko wwczas, gdy komputer jest zasilany
ze standardowego zasilacza AC. Dodatkowy monitor, pod(#czany do karty graficznej
CRT, musi posiada. odrbne zasilanie.

Ka)da jednostka systemowa posiada od(#czalny wy,wietlacz LCD. Gdy komputer
znajduje si w sta(ym miejscu, ekran LCD mo)e zosta. zast#piony zewntrznym
monitorem. Gdy wy,wietlacz LCD znajduje si w pozycji zamknicia, tworzy
pokryw na klawiatur i stacje dyskw. W okresie popularno,ci PC Convertible IBM
oferowa( do niego trzy r)ne wersje wy,wietlaczy. Pierwszym z nich by(
standardowy wy,wietlacz LCD, ktry nie oferowa( dobrego kontrastu, w zwi#zku z
czym wystpowa(y problemy z odczytywaniem wy,wietlanych przez niego danych.
Z powodu narzeka% IBM wykona( ulepszony model, oferuj#cy du)o wikszy kontrast
i nazwa( go Super Twisted. Trzeci, ostatni wy,wietlacz, r)ni( si od pierwszego
tylko fluorescencyjnie pod,wietlanym ekranem, dziki czemu mo)na by(o u)ywa.
komputera rwnie) w s(abiej o,wietlonych miejscach.

Jednostka systemowa PC Convertible posiada(a nastpuj#ce cechy:

komplementarny mikroprocesor 80C88 (w technologii CMOS), taktowany
czstotliwo,ci# 4,77 MHz;
dwa uk(ady CMOS ROM, w ktrych zawarto:

POST (Power-On Self Test) komponentw komputera;
BIOS (Basic Input Output System);
interpreter jzyka BASIC;

256 kB pamici CMOS Static RAM (rozszerzalnej do 512 kB);
dwie stacje dyskw 3 1/2", 720 kB;
od(#czalny wy,wietlacz LCD, o rozdzielczo,ci 80 kolumn na 25 linii (tryby
graficzne 640 x 200 oraz 320 x 200);
kontroler LCD;
16 kB bufor pamici obrazu;
8 kB RAM czcionek LCD;
kontroler opcjonalnej drukarki (#4010);
profesjonalna klawiatura (78 klawiszy);
zasilacz AC;
Baterie.

Do komputerw 5140 PC Corwertible mo)na by(o zakupi. nastpuj#ce dodatki:

128 kB kart pamici Static RAM (#4005);
drukark (#4010);
kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego (#4015);
kart graficzn# CRT (#4015);
modem wewntrzny (#4025);
kabel drukarki (#4055);
(adowark baterii (#4060);
zasilacz samochodowy (#4065).

Dla komputerw PC s# opcjonalnie dostpne dwa modele monitorw:

IBM 5144 PC Convertible Monochrome Display Model l (monitor mono-
chromatyczny);
IBM 5144 PC Convertible Color Display Model l (monitor kolorowy).

Specyfikacja komputerw przeno.nych PC Corwertible
Poni)ej wypisano specyfikacj techniczn# komputerw IBM 5140 PC Convertible.
Poniewa) w komputerach przeno,nych bardzo wa)ny jest ci)ar, zosta(a wypisana
waga jednostki systemowej i urz#dze% dodatkowych. Rysunek 24.4 ukazuje
rozmieszczenie poszczeglnych komponentw p(yty g(wnej komputera PC
Convertible.













Rysunek 24.4


Aby poprawnie pracowa. na komputerze IBM 5140 PC Convertible, musisz posiada.
PC DOS w wersji 3.2 lub nowszej. Nie mo)na pracowa. pod wcze,niejszymi
wersjami DOS-u, poniewa) nie obs(uguj# one stacji dyskw 720 kB.

Modele i cechy komputerw PC Corwertible

W tej cz,ci omwiono dodatki oraz szczeglne cechy komputerw PC Convertible.
Istnieje wiele rozszerze% tych komputerw, od dodatkowej pamici do zewntrznych
kart graficznych, kontrolera portu szeregowego/rwnoleg(ego, modemw, a tak)e
drukarek.

Karty pamici
Karty pamici 128 lub 256 kB rozszerzaj# podstawow# pami. jednostki
systemowej. Mo)esz zamontowa. w komputerze obie karty, uzyskuj#c 640 kB
pamici podstawowej.

Dodatkowa drukarka
Dla komputerw PC Convertible dostpna jest specjalna drukarka, ktr# pod(#cza si
bezpo,rednio do gniazda z ty(u komputera. Mo)na j# rwnie) pod(#czy. za pomoc#
opcjonalnego kabla. Dziki specjalnej, ergonomicznej budowie bazuj#cej na
mikroprocesorze, oraz bezuderzeniowej, ig(owej technice druku z prdko,ci# 40
znakw na sekund drukarka komputerw PC Convertible pobiera znacznie mniej
energii ni) inne modele. Zasilanie drukarki jest kontrolowane przez komputer.
Drukarka posiada 24-elementow# g(owic, potrafi drukowa. zarwno ma(ymi, jak i
du)ymi literami 96 standardowych znakw ASCII. Mo)liwy jest tak)e wydruk
grafiki. U)ywaj#c papieru termicznego lub podajnika ta,my z g(adkim papierem,
mo)esz uzyska. doskona(#jako,. wydruku.

Dostpny jest rwnie) specjalny, 22 calowy (0,6 metra) kabel do drukarki,
umieszczany w 72-pinowym gnie0dzie z ty(u komputera. Wykorzystuj#c go, mo)esz
u)ywa. drukarki, gdy nie jest bezpo,rednio do(#czona do komputera.
Kontroler portu szeregowego/rwno leg#ego
Kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego pod(#czany jest z ty(u komputera.
Udostpnia on kompatybilny z komputerami osobistymi IBM interfejs drukarki oraz
asynchronicznej komunikacji poprzez port RS-232C.
Adapter kineskopowy (CRT Adapter)
Adapter ten instaluje si z ty(u komputera. Po zainstalowaniu mo)esz do niego
pod(#czy. oddzielny monitor. Takim monitorem jest na przyk(ad PC Convertible
Monochrome Display (monochromatyczny) czy te) PC Convertible Color Display
(kolorowy). Po u)yciu dodatkowych przej,ciwek mo)esz do niego pod(#czy.
rwnie) standardowe monitory CGA (Color Graphics Adapter}. Poniewa) karta
posiada wyj,cie Composite Video, mo)na do niej pod(#czy. tak)e zwyk(y odbiornik
telewizyjny.
Modemy wewntrzne
IBM oferuje dwa modele modemw wewntrznych dla komputerw PC Convertible.
Oba obs(uguj# protoko(y Bell 212A (1200 bps) lub Bell 103A (300 bps). Ka)dy z
tych modemw by( produkowany jako zestaw do (atwego monta)u, zawieraj#cy dwie
karty po(#czone kablem. Ca(y zestaw instalowa(o si w ,rodku komputera. Pierwszy
projekt modemu zosta( wykonany dla IBM przez Novation i nie obs(ugiwa(
standardu polece% i protoko(w Hayes. Z tego powodu modem nie by( kompatybilny
z popularnym oprogramowaniem, ktre zazwyczaj obs(ugiwa(o wy(#cznie standard
Hayes. W celu uniknicia problemw z oprogramowaniem IBM zmieni( modem na
jeden z w pe(ni kompatybilnych ze standardem Haney. IBM nigdy nie wyprodukowa(
modemu szybszego ni) 1200 bps dla komputerw Convertible. Na szcz,cie, mo)esz
u)ywa. standardowego modemu pod(#czanego do portu szeregowego, cho. nie jest
to tak wygodne, jak korzystanie z modemu wewntrznego.

;adowarka akumulatorw/zasilacz samochodowy
5adowarka jest przeznaczona do pracy z napiciem zasilaj#cym 110 V. Moc, ktr#
dysponuje, nie wystarcza do pracy na komputerze podczas (adowania baterii.
Zasilacz samochodowy umieszcza si w samochodowym gniazdku zapalniczki,
dostarczaj#cym pr#d o napiciu 12 volt. Podczas u)ywania zasilanego w ten sposb
komputera (adowane s# rwnie) baterie.
Monitory
Monitor monochromatyczny dla komputerw PC Convertible (o przek#tnej ekranu 9
cali) pod(#czany jest do karty adaptera kineskopowego. Do(#czana jest do niego
wtyczka zasilaj#ca oraz kabel sygna(owy (#cz#cy monitor z tym adapterem. Sam
monitor nie jest ani podobny, ani kompatybilny z monitorem monochromatycznym
IBM dla wikszych komputerw osobistych. w adapter wysy(a sygna( analogiczny
do wysy(anego przez kart graficzn# CGA zwyk(ych komputerw. Jest on wic
ekwiwalentem karty CGA komputerw osobistych.

Kolorowy monitor dla komputerw PC Convertible posiada wiksz#, 13 calow#
przek#tn# ekranu. Tak samo jak monitor monochromatyczny, jest pod(#czany do
wyj,cia adaptera CRT (kineskopu). Do(#czane s# do niego g(o,niki, wtyczka
zasilaj#ca oraz kabel sygna(owy (#cz#cy monitor z adapterem CRT. Monitor ten jest
rwnie) kompatybilny z kart# graficzn# CGA.

W tabeli 24.5 zosta(y wypisane numery przypisane do poszczeglnych wersji
komputerw PC Convertible IBM.

Tabela 24.5. Numery komputerw PC Convertible IBM

Jednostka systemowa 5140 PC Corwertible Numer
Dwie stacje. 256 kB. z aplikacjami systemowymi 5140002
Dwie stacje. 256 kB. be/. aplikacji systemowych 5140022

Wprowadzenie do komputerw XT (5160)
Komputer PC XT, po raz pierwszy zaprezentowany 8 marca 1983 r., posiada(
(pocz#tkowo standardowo, p0niej jako opcj) 10 MB dysk twardy. Spowodowa(o to
rewolucj w konfiguracjach komputerw osobistych. Wtedy posiadanie 10 MB
twardego dysku by(o czym, szczeglnym. Nazwa XT jest skrtem od rozszerzony"
(ang. eXTended). IBM wybra( t nazw, poniewa) komputery IBM PC XT zawiera(y
wiele nowo,ci, ktre nigdy nie by(y dostpne w standardowych komputerach PC. XT
posiada osiem gniazd rozszerze% umo)liwiaj#cych szersze rozbudowanie mo)liwo,ci
komputera oraz zasilacz o zwikszonej mocy. Ca(a jego pami. znajduje si w
bankach, a w dodatku p(yta umo)liwia rozbudow pamici do 640 kB bez
zajmowania gniazd rozszerze%. Mo)liwe jest rwnie) zainstalowanie wewntrznego
dysku twardego. Wszystkie te mo)liwo,ci zosta(y osi#gnite dziki zupe(nie nowemu
projektowi uk(adw p(yty g(wnej komputera XT.
Komputer XT by( sprzedawany w wielu konfiguracjach, r)ni#cych si od siebie
g(wnie posiadanymi dyskami: jedna stacja dyskw 360 kB, dwie stacje dyskw 360
kB, jedna stacja dyskw i jeden dysk twardy czy te) dwie stacje dyskw i twardy
dysk. W pierwszych wersjach XT stacje dyskw mia(y najcz,ciej pe(n# wysoko,.,
w wersjach p0niejszych stacje dyskw mia(y tylko po(ow wysoko,ci. Komputery
XT IBM w standardowej konfiguracji posiada(y dwie stacje dyskw i twardy dysk.
Dziki zastosowaniu stacji dyskw o zmniejszonej wysoko,ci wszystkie napdy
zajmowa(y razem trzy z czterech zaczepw w obudowie. Dziki temu zostawa(
wolny zaczep na dodatkowy twardy dysk.

IBM oferowa( twarde dyski tylko pe(nej wysoko,ci, o pojemno,ci 10 lub 20 MB. W
niektrych przypadkach instalowa( wprawdzie twarde dyski o po(ow ni)sze, ale
nigdy w sposb umo)liwiaj#cy umieszczenie dwch twardych dyskw w jednym za-
czepie. Je,li chcia(e, umie,ci. oba dyski w jednym koszyku, musia(e, albo
zaopatrzy. si w dyski innego producenta, albo zmodyfikowa. po(o)enie
zamontowanych przez IBM ni)szych dyskw. Na szcz,cie na rynku by(o
dostpnych wiele zestaww do takiego monta)u twardych dyskw.

IBM u)ywa( tak)e stacji dyskw o r)nej wysoko,ci. Wikszo,. p0niejszych
modeli komputera XT posiada(a stacje 3 1/2 cala, 720 kB. By(y one dostpne
zarwno w wersji wewntrznej, jak i zewntrznej. Korzystaj#c z oryginalnych
napdw IBM, mo)na by(o zainstalowa. w komputerze maksymalnie dwie stacje
dyskw i dysk twardy. U)ywaj#c o po(ow ni)szych twardych dyskw, mo)na by(o
zainstalowa. w tym samym komputerze dwa twarde dyski.

XT bazuje na stosowanym rwnie) w komputerach PC 8- i 16-bitowym
mikroprocesorze Intel 8088 (CPU posiada 16-bitowe rejestry, ale tylko 8-bitow#
szyn danych), taktowanym z czstotliwo,ci# 4,77 MHz. Nie licz#c dysku twardego,
komputer XT jest takim samym komputerem jak PC. Wszystkie wersje posiadaj# co
najmniej jedn# 360 kB stacj dyskw oraz klawiatur. Standardowa pami. XT na
p(ycie g(wnej zawiera si w przedziale od 256 do 640 kB. W komputerach XT nie
zmieniono interfejsu twardych dyskw.

Komputer XT posiada dziewi. gniazd, w ktrych mo)na umie,ci. karty
sterownikw dodatkowych urz#dze% czy te) karty pamici. W dwch gniazdach
mo)na umieszcza. tylko krtkie karty, poniewa) w dalszej cz,ci obudowy
znajduj# si stacje dyskw. XT standardowo posiada co najmniej kart kontrolera
stacji dyskw (w wersji tylko ze stacjami dyskw). W wersji z twardym dyskiem
we wntrzu komputera montowana jest rwnie) karta sterownika twardych dyskw.
Z tego powodu dla u)ytkownika (w zale)no,ci od wersji komputera) dostpnych
jest pi. lub siedem gniazd rozszerze%.

Na rysunku 24.5 ukazane zosta(o wntrze komputera XT.


Poniewa) komputery XT posiadaj# zwikszone mo)liwo,ci rozbudowy i twarde
dyski, montowany jest w nich ch(odzony powietrzem, 130 watowy zasilacz. Jest on
w stanie znie,. ponad dwukrotnie wiksze obci#)enie ni) zasilacz komputera PC i
w zupe(no,ci wystarcza do zapewnienia energii pe(nemu kompletowi dyskw i kart
rozszerze%.
Standardowym elementem wczesnych wersji XT by(a 83-klawiszowa klawiatura,
ktra w p0niejszych modelach zosta(a zast#piona rozszerzon#, 101-klawiszow#
klawiatur#. Klawiatura jest po(#czona z komputerem p(torametrowym kablem.

Wszystkie konfiguracje komputera PC XT zawieraj# nastpuj#ce g(wne
komponenty:
mikroprocesor Intel 8088;
zawarty w ROM-ie interpreter jzyka BASIC;
kontroler stacji dyskw;
jedn# stacj dyskw 360 kB;
twardy dysk l O MB lub 20 MB wraz z kontrolerem (rozszerzone wersje
XT);
port szeregowy (rozszerzone wersje XT);
zasilacz 135 W;
dziewi. gniazd rozszerze% I/O;
gniazdo pod koprocesor matematyczny 8087.

Modele komputera XT i ich cechy
Komputer XT by( sprzedawany w wielu r)nych konfiguracjach, ale pocz#tkowo do-
stpna by(a tylko jedna wersja. Model ten zawiera( 10 MB twardy dysk, bd#cy po
raz pierwszy standardowym wyposa)eniem komputerw osobistych. Po raz pierwszy
rwnie) by( on poprawnie obs(ugiwany przez system operacyjny i urz#dzenia
peryferyjne. Komputer ten pomg( zmieni. fabryczny standard komputerw
osobistych, pocz#tkowo zak(adaj#cy posiadanie przez nie tylko stacji dyskw. Po
ukazaniu si komputerw XT standardem sta(o si posiadanie przez komputery
osobiste jednego lub wicej twardych dyskw.

Dzi, komputer bez twardego dysku by(by dla wikszo,ci ludzi bezu)yteczny.
Oryginalne komputery XT by(y drogie, a w dodatku nie istnia(a mo)liwo,. kupienia
ich bez twardych dyskw. Wprowadzi(o to wyra0ny podzia( pomidzy komputerami
XT a PC i zmyli(o wielu ludzi nie wierz#cych, )e r)nica pomidzy tymi
komputerami w zasadzie ogranicza(a si tylko do twardego dysku. Dopiero po
pewnym czasie od ukazania si komputerw XT IBM zacz#( je sprzedawa. rwnie)
bez twardych dyskw.

Oryginalny Model 087 komputera XT zawiera( 10 MB twardy dysk, 128 kB RAM
oraz standardowy port szeregowy. Po pewnym czasie IBM zwikszy( ilo,.
standardowo montowanej pamici do 256 kB we wszystkich komputerach
osobistych. Wersja XT ze zwikszon# ilo,ci# pamici ukaza(a si jako Model 086.
Pierwszy dostpny bez twardego dysku komputer XT zosta( wprowadzony do
sprzeda)y 2 kwietnia 1985 r. Dziki temu mo)na by(o obni)y. koszty pocz#tkowego
zakupu, a twardy dysk dokupi. p0niej. Komputery XT bez twardych dyskw
kosztowa(y tylko o 300 dolarw wicej ni) komputery PC, a dziki zasilaczowi o
wikszej mocy, u(atwionej wymianie pamici oraz dziewiciu gniazdom kart
rozszerze% oferowa(y o wiele wiksze mo)liwo,ci rozbudowy. Wobec takiej
alternatywy zakup komputera PC sta( si nieop(acalny.

Wy)sza cena XT by(a uzasadniona o wiele lepszym zasilaczem. Wprowadzono na
rynek dwie wersje komputerw IBM PC XT bez twardych dyskw:
51650068 z jedn# stacj# dyskw 360 kB,
51250078 z dwiema stacjami dyskw 360 kB.

Obie wersje tych komputerw posiada(y standardow# obudow, zasilacz oraz p(yt
g(wn# komputerw XT. W wersji standardowej nie posiada(y kontrolera portu
szeregowego (komunikacji asynchronicznej).
2 kwietnia 1986 r. IBM zaprezentowa( wiele nowych modeli PC XT. Modele te
znacznie r)ni(y si od wersji poprzednich. Najbardziej oczywist# r)nic# by(a nowa,
101-klawiszowa klawiatura. Dodatkowo posiada(y one wiksze, 20 MB dyski oraz
jedn# lub dwie niskie (maj#ce po(ow wysoko,ci standardowych) stacje dyskw.
Dziki zmniejszonej wysoko,ci obie stacje dyskw mo)na by(o umie,ci. w jednej
kieszeni. W celu uzyskania kompatybilno,ci z komputerami PC Convertible IBM
zacz#( montowa. w komputerach PC XT nowe stacje dyskw 3 1/2 cala, 720 kB. W
nowszych wersjach komputerw XT zosta(a zastosowana nieco inna technika
monta)u pamici, umo)liwiaj#ca zainstalowanie 640 kB na p(ycie g(wnej bez
potrzeby korzystania z dodatkowych kart pamici. Rozwi#zanie to obni)y(o koszt
komputera, zwikszy(o jego niezawodno,. i dodatkowo zmniejszy(o
zapotrzebowanie na energi.

Dla modeli 267 i 268 komputerw XT standardem by(a jedna niska stacja dyskw 5
1/4 cala 360 kB oraz 256 kB pamici na p(ycie g(wnej. W modelach 277 i 278
dodatkowo montowano stacj dyskw 5 1/4 cala. Modele 088 oraz 089 posiada(y
wszystkie cechy modeli 267 i 268 i by(y dodatkowo wyposa)one w kontroler
twardych dyskw, 20 MB twardy dysk, port szeregowy oraz 512 kB pamici na
p(ycie g(wnej.

W poni)szej li,cie wypisano najwa)niejsze cechy nowych modeli:

modele 268, 278 oraz 089 standardowo posiada(y now#, rozszerzon#
klawiatur (101 klawiszy) nie posiadaj#c# diod statusu (interfejs XT nie
potrafi( ich obs(u)y.);
w modelach 267, 277 oraz 088 montowano standardow# klawiatur PC XT;
wiksza pojemno,. dyskw (20 MB);
standardowo montowana niska stacja dyskw 5 1/4 cala, 360 kB;
dostpna niska stacja dyskw 3 1/2 cala, 720 kB;
mo)liwo,. umieszczenia w jednym komputerze czterech urz#dze% do prze-
chowywania danych;
mo)liwo,. rozszerzenia pamici do 640 kB na p(ycie g(wnej bez u)ycia
gniazd rozszerze%.

Najnowsze modele XT posiada(y bardzo zmieniony BIOS. Zajmowa( 64 kB i we-
wntrznie przypomina( BIOS komputerw AT. Zosta(y rozszerzone testy POST,
dodano obs(ug nowej klawiatury i stacji dyskw 3 1/2 cala.

Pocz#tkowo nowe wersje komputerw XT by(y niekompatybilne z niektrymi
programami. Problemy koncentrowa(y si wok( nowej, 101-klawiszowej klawiatury
oraz sposobu adresowania ROM-u. Problemy te nie by(y jednak powa)ne i zosta(y
szybko usunite przez producentw oprogramowania.

Warto zda. sobie spraw, jak bardzo IBM zmieni( swj komputer, nie zmieniaj#c
podstawowych za(o)e% projektu p(yty g(wnej. Zmieni( si ROM, p(yta g(wna by(a
w stanie obs(u)y. 640 kB pamici bez wykorzystania gniazd rozszerze%. W
przypadku pamici zastosowano bardzo proste rozwi#zanie. IBM od pocz#tku
przewidzia( tak# mo)liwo,., ale udostpni( j# dopiero w nowszych modelach XT.

W okresie popularno,ci komputerw XT przerobi(em wiele z nich, na,laduj#c sposb
IBM-a. Po dodaniu do p(yty zworki i jednego uk(adu mo)na ju) by(o instalowa. na
niej 640 kB pamici, nie korzystaj#c z gniazd rozszerze%. Po zainstalowaniu
dodatkowego uk(adu zmienia si adresowanie pamici. W dwch bankach nale)y
wwczas umie,ci. ko,ci 256 kB, a w dwch pozosta(ych ko,ci 64 kB. W sumie daje
to 640 kB pamici.
Wersje BIOS-u XT
W komputerach IBM PC XT instalowano trzy wersje BIOS-u. Mo)na je rozpozna.
dziki dacie i nastpuj#cym cechom:

8 listopada 1982 r. Oryginalny BIOS XT posiada( wszystkie cechy ostatnich
(z dat# 10/27/82) BIOS-w PC, (#cznie z obs(ug# 640 kB pamici i
skanowaniem UMA. BIOS ten u)ywany by( rwnie) w p(ytach g(wnych XT
instalowanych w komputerach przeno,nych IBM Portable PC (PPC).
10 styczenia 1986 r. W drugiej wersji BIOS-u XT dodano obs(ug 101-klawi-
szowej klawiatury rozszerzonej oraz stacji dyskw 3 1/2 cala, 720 kB.
9 maja 1987 r. Ostateczna wersja zawiera(a kilka poprawek niewielkich
b(dw w obs(udze rozszerzonej klawiatury.

W tabeli 24.2 wypisano wersje BIOS-u komputerw Family/1 (PC, XT oraz AT)
IBM. Wyja,nione zosta(o tak)e znaczenie poszczeglnych bajtw ID, podmodelu
oraz wersji, ktre mog# zosta. okre,lone poprzez wywo(anie systemowej funkcji:

Int 15h, CO = zwraca parametry konfiguracji komputera

Niektre z komputerw, jak na przyk(ad PC oraz pocz#tkowe wersje XT i AT,
zwracaj# tylko bit ID; gdy projektowano te komputery, bity wersji i podmodelu nie
by(y jeszcze okre,lone. W tabeli zawarta jest rwnie) ilo,. dyskw obs(ugiwanych
przez BIOS poszczeglnych komputerw AT i XT-286.

Informacje o dacie BIOS-u mo)na odnale0. w pamici ka)dego komputera
kompatybilnego z PC, pod adresem FFFF5h. Adres ten mo)na obejrze. za pomoc#
prostego polecenia DEBUG. Aby zobaczy. dat BIOS-u, wykorzystuj#c polecenie
DEBUG, wykonaj nastpuj#ce polecenia w linii komend DOS-u:

C:\>DEBUG
-D
FFFF:5 L FFFF:0000 30 31 2F-32 32 2F 39 37 01/22/97
-Q

W powy)szym przyk(adzie komputer zawiera BIOS z dat# 01/22/97.
Specyfikacja techniczna XT
Poni)ej zosta(y wypisane dane techniczne komputerw osobistych XT. Znajdziesz tu
informacje o architekturze systemu, konfiguracjach i pojemno,ci pamici,
standardowych cechach komputera, napdach dyskowych, gniazdach rozszerze%,
specyfikacji klawiatury, a tak)e specyfikacjach fizycznych i ,rodowiskowych. Na
rysunku 24.6 ukazane zosta(o rozmieszczenie poszczeglnych komponentw na
p(ycie g(wnej komputera XT.
Rysunek 24.6 P(yta XT







W tabeli 24.6 zosta(y wypisane konfiguracje prze(#cznikw na p(ycie g(wnej XT.
P(yta g(wna komputerw XT jest konflgurowana za pomoc# jednego
dziewiciopozycyjnego banku prze(#cznikw.
Tabela 24.6. Ustawienia prze(#cznikw p(yty g(wnej PCI XT BLOK
PRZE56CZNIKW 1. (PC LXI)



W tabeli 24.7 zosta(y wypisane numery cz,ci i modeli komputerw XT.



Wprowadzenie do komputerw Portable PC
IBM po raz pierwszy zaprezentowa( komputer Portable PC 16 lutego 1984 r.
Komputer Portable PC zosta( zaprojektowany tak, by w (atwy sposb mo)na by(o go
przenosi.. Ma on wielko,. ma(ej walizki, posiada wbudowany monitor
monochromatyczny; jedn# stacj dyskw 5 C cala o po(owie wysoko,ci (wraz z
miejscem na dodatkow# stacj dyskw), 83-klawiszow# klawiatur, dwie karty
rozszerze%, kontroler stacji dyskw oraz kart graficzn# CGA. Komputer posiada
rwnie) uniwersalny zasilacz, przystosowany do pracy zarwno z napiciem 110/60
Hz, jak i 220/50 Hz. Na rysunku 24.7 zosta( ukazany wygl#d komputera Portable PC.


Rysunek 24.7


W komputerach Portable PC zastosowano p(yt g(wn# komputerw XT z 256 kB
pamici. Dziki temu dostpnych jest osiem gniazd rozszerze%, cho. z powodu
ogranicze% rozmiaru obudowy tylko w dwch gniazdach mo)na umieszcza. karty
rozszerze% pe(nej d(ugo,ci. Zasilacz jest w(a,ciwie taki sam jak w komputerach
XT, cho. zosta( dostosowany do innych wymiarw obudowy komputerw Portable
PC. Dodatkowo, niewielka cz,. mocy zasilacza zu)ywana jest na dostarczanie
energii do wbudowanego monitora. Komputery Portable PC maj# te same
mo)liwo,ci co podobnie skonfigurowane komputery XT i osi#gaj# porwnywaln#
do nich wydajno,..

Drugiego kwietnia 1986 r. IBM wycofa( z produkcji komputery Portable PC, co
zbieg(o si z wej,ciem na rynek pierwszych produkowanych przez IBM laptopw -
PC Convertible. Komputery Portable PC s# bardzo rzadkie, poniewa) sprzedano
ich bardzo niewiele, cho. w wielu zastosowaniach okazywa(y si lepsze od
odnosz#cego wwczas du)e sukcesy konkurencyjnego komputera Compaq
Convertible. Portable PC nie zosta(y docenione przez pras i spo(eczno,.
u)ytkownikw. Wikszo,. z nich nie zrozumia(a, )e by(y to po prostu przeno,ne
XT i oferowa(y du)o wicej ni) standardowe komputery PC. Mo)e gdyby IBM
nazwa( je Portable XT, sprzedawa(yby si lepiej.

Rysunek 24.8.



Jednostka systemowa komputera Portable PC zawiera nastpuj#ce wa)ne
komponenty:

mikroprocesor Intel 8088, 4,77 MHz; + zawarte w ROM-ie programy
diagnostyczne (POST);
zawarty w ROM-ie interpreter jzyka BASIC;
256 kB dynamicznej pamici RAM;
dziewi. gniazd rozszerze% (dwa d(ugie gniazda, jedno gniazdo o l' d(ugo,ci
oraz pi. gniazd krtkich);
gniazdo pod koprocesor matematyczny 8087;
karta graficzna CGA;
9" monitor monochromatyczny (bursztynowy);
interfejs stacji dyskw;
4 jedn# lub dwie stacje dyskw 360 kB o po(owie wysoko,ci;
115 watowy uniwersalny zasilacz (l 15-230 V, 50-60 Hz);
lekk#, 83-klawiszow# klawiatur;
obudow z uchwytem do przenoszenia;
torb podr)n# na jednostk systemow#.

W komputerach Portable PC zastosowano p(yt g(wn# komputerw XT. Mo)esz j#
zobaczy. na rysunku 24.6 Poni)ej zosta(y wypisane dane techniczne komputerw
Portable PC:










W tabeli 24.8 zosta(y wypisane numery cz,ci i modeli komputerw Portable PC.



W komputerach Portable PC wykorzystano t sam# stacj dyskw co w
komputerach PCjr. Gdy po raz pierwszy zaprezentowano Portable PC, takiej stacji
dyskw u)ywano jedynie w komputerach PCjr.

Wprowadzenie do komputerw AT
IBM po raz pierwszy zaprezentowa( komputery AT (Advanced Technology) 14
sierpnia 1984 r. Komputery IBM AT posiada(y wiele cech niedostpnych dla
wcze,niejszych komputerw PC. Osi#ga(y wiksz# wydajno,., posiada(y
zaawansowany, 16-bitowy mikroprocesor, stacje dyskw wysokiej gsto,ci (HD),
twarde dyski, wiksz# ilo,. pamici oraz zaawansowany koprocesor. Pomimo tak
du)ych zmian komputery AT zachowa(y niezwyk(# kompatybilno,. z wikszo,ci#
oprogramowania i sprztu przeznaczonego dla ich poprzednikw.

Ten sam program uruchomiony zarwno na IBM XT, jak i IBM AT, na tym
ostatnim wykonywa( si trzy, cztery razy szybciej. Tak du)e zwikszenie
wydajno,ci zosta(o osi#gnite dziki mniejszej ilo,ci cykli wymaganych do
wykonania wikszo,ci polece% procesora 80286, zwikszonej czstotliwo,ci
taktowania procesora, 16-bitowej pamici oraz zastosowaniu szybszego kontrolera
i twardego dysku.

Komputery AT sprzedawano w wielu wersjach: jako podstawowy model (068),
posiadaj#cy tylko stacje dyskw, oraz wiele innych, rozszerzonych o twarde dyski.
Ka)dy model bazowa( na wydajnym, 16-bitowym mikroprocesorze Intel 80286.
Wszystkie AT posiada(y zapisany w ROM-ie interpreter jzyka BASIC oraz
umieszczony w uk(adach CMOS (Complementary Metal Oxide Semiconductor)
podtrzymywany bateryjnie zegar czasu rzeczywistego wraz z dat#. Wszystkie
modele posiada(y rwnie) stacje dyskw wysokiej gsto,ci (1,2 MB) oraz
klawiatur z zamkiem blokuj#cym. Podstawowe modele komputerw AT
posiada(y 256 kB pamici, modele rozszerzone sprzedawane by(y z 512 kB.
Dodatkowo, rozszerzone modele posiada(y rwnie) 20 lub 30 MB twardy
dysk i kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego. Wszystkie wersje AT mog(y
zosta. rozbudowane przez u)ytkownika. Umieszczaj#c odpowiedni uk(ad na p(ycie
g(wnej, mo)na by(o zwikszy. ilo,. pamici w modelu podstawowym do 512 kB.
We wszystkich wersjach AT mo)na by(o zainstalowa. do 16 MB RAM,
korzystaj#c z kart pamici. Nie licz#c dyskw standardowo montowanych w
komputerach, IBM oferowa( tylko dwie wersje twardych dyskw dla komputerw
AT:

30 MB twardy dysk,
20 MB twardy dysk.

IBM oferowa( dla komputerw AT rwnie) trzy typy stacji dyskw:

druga stacja dyskw wysokiej gsto,ci (l ,2 MB);
stacja dyskw podwjnej gsto,ci (320/360 kB);
nowa stacja dyskw 3 1/2", 720 kB.

BlOS-y oryginalnych modeli 068 i 099 komputerw AT nie obs(ugiwa(y stacji
dyskw 720 kB. W zwi#zku z tym, aby stacja dzia(a(a poprawnie, trzeba by(o
wgrywa. specjalny sterownik (w DOS-ie by( to DRIYER.SYS). W p0niejszych
wersjach AT stacje dyskw 720 kB by(y ju) bezpo,rednio obs(ugiwane przez
BIOS. W BlOS-ie nowszych wersji AT dodano obs(ug stacji dyskw wysokiej
gsto,ci 3 1/2", 1,44 MB, cho. IBM nigdy nie wprowadzi( do sprzeda)y tak
wyposa)onych AT.







Na p(ycie g(wnej komputerw AT znajduje si osiem gniazd rozszerze%, w
ktrych mo)na umieszcza. karty pamici, sterowniki dodatkowych urz#dze% oraz
karty rozszerze%. W sze,ciu gniazdach mo)na umie,ci. 8- lub 16-bitowe karty. W
dwch pozosta(ych mog# znale0. si tylko karty 8-bitowe. We wszystkich
modelach jedno z 16-bitowych gniazd rozszerze% wykorzystywane jest przez
kontroler twardych dyskw i stacji dyskw. Dodatkowo, w modelach
rozszerzonych standardowo umieszczana jest karta kontrolera portu
szeregowego/rwnoleg(ego, zajmuj#ca jedno z gniazd 8-bitowych. W zwi#zku z
tym u)ytkownicy modelu podstawowego posiadaj# siedem wolnych gniazd
rozszerze%, a u)ytkownicy modeli rozszerzonych mog# umieszcza. dodatkowe
karty rozszerze% tylko w sze,ciu gniazdach. Na rysunku 24.9 zosta(o ukazane
wntrze komputera AT.

Wszystkie modele komputerw AT posiadaj# 192-watowy zasilacz, wentylatorek
ch(odz#cy o obrotach regulowanych temperatur# oraz zamek blokuj#cy klawiatur.
U)ytkownik musi wybra. tryb pracy zasilacza w zale)no,ci od napicia zasilania
wystpuj#cego w jego miejscu zamieszkania. Dziki dostosowywaniu prdko,ci
obrotw wentylatorka ch(odz#cego do temperatury panuj#cej w obudowie
komputera znacz#co obni)y(a si g(o,no,. jego pracy. Gdy komputer jest
zamknity na zamek, uniemo)liwione zostaje uniesienie pokrywy, uruchomienie
systemu oraz wprowadzanie jakichkolwiek polece% lub danych z klawiatury.
Dziki temu zostaje znacznie zwikszone bezpiecze%stwo znajduj#cych si w
komputerze danych.

Rysunek 24.9.
W komputerze AT maksymalnie mo)esz zainstalowa' dwie stacje dyskw i jeden twardy dysk lub te)
dwa twarde dyski i jedn, stacj! dyskw. By poprawnie u)ywa' stacji dyskw 5 1/4", musisz
korzysta' ze specjalnych dyskietek. Z powodu r)nic w zapisie szeroko$ci $cie)ek pomi!dzy
stacjami wysokiej (1,2 MB) i podwjnej (360 kB) g!sto$ci, w celu zachowania kompatybilno$ci ze
standardowymi komputerami PC i XT, mo)na byo naby' stacj! podwjnej g!sto$ci dla
komputerw AT. Korzystaj,c z odpowiedniej metody i rozumiej,c proces zapisywania danych przez
stacje dyskw, mo)na wymienia' dyskietki pomi!dzy stacjami 1,2 MB i 360 kB. W celu
przeniesienia danych pomi!dzy komputerem posiadaj,cym stacj! 1,2 MB, a komputerem ze stacj,
360 kB, nale)y je nagra' na stacji 1,2 MB, u)ywaj,c czystej, nieu)ywanej wcze$niej dyskietki 360
kB. Nic wi!cej nie jest potrzebne do przeniesienia danych tym sposobem. Dokadne informacje na
ten temat znajduj, si! w rozdziale 13. Stacje dyskietek". IBM zaleca kupno stacji dyskw 360 kB,
dzi!ki czemu osi,ga si! pen, niezawodno$' oraz znaczne uproszczenie procesu przenoszenia
danych.



Klawiatur pod(#cza si do komputera za pomoc# blisko 2-metrowego kabla,
dziki czemu mo)na j# umie,ci. w dogodnym dla u)ytkownika miejscu. W celu
poprawienia funkcjonalno,ci zosta(o ulepszone rozmieszczenie klawiszy,
klawiatura posiada rwnie) wska0niki trybu pracy. Na rysunku 24.10 pokazany
zosta( tylny panel AT.
Wszystkie jednostki systemowe komputera PC AT zawieraj# nastpuj#ce g(wne
komponenty:
mikroprocesor Intel 80286;
gniazdo pod koprocesor matematyczny 80287;
osiem gniazd rozszerze% I/O (sze,. 16-bitowych, dwa 8-bitowe);
256 kB dynamicznej pamici RAM (model podstawowy);
512 kB dynamicznej pamici RAM (modele rozszerzone);
zawarte w ROM-ie programy diagnostyczne (POST);





zawarty w ROM-ie interpreter jzyka BASIC;
kontroler stacji i twardych dyskw;
stacj dyskw wysokiej gsto,ci 1,2 MB;
twardy dysk 20 lub 30 MB (modele rozszerzone);
interfejs portu szeregowego/rwnoleg(ego (modele rozszerzone);
CMOS ustawienia konfiguracji wraz z podtrzymywanym bateryjnie
zamek blokady klawiatury (Keylock);
standardow#, 84-klawiszow# klawiatur (w nowszych modelach -
rozszerzon# 101 -klawiszow# klawiatur);
zasilacz uniwersalny.
Modele komputera AT i ich cechy
Sprzedano wiele modeli komputerw AT od czasu ukazania si ich na rynku. Na
pocz#tku IBM wprowadzi( dwa modele: model podstawowy (068) oraz model
rozszerzony (099). Podstawow# r)nic midzy nimi stanowi( twardy dysk,
montowany tylko w modelu rozszerzonym. P0niej IBM wprowadzi( jeszcze dwa
inne modele komputerw AT, posiadaj#ce wiele nowych mo)liwo,ci w porwnaniu
do swych poprzednikw.

Pierwsze komputery AT posiada(y procesor taktowany z czstotliwo,ci# 6 MHz.
Czstotliwo,. taktowania decyduje o prdko,ci wykonywania polece% przez
procesor. Ka)da operacja wykonywana przez komputer wymaga co najmniej
jednego, a najcz,ciej wielu cykli. Z tego powodu komputery o identycznej
konfiguracji, r)ni#ce si wy(#cznie taktowaniem zegara, bd# dzia(a. z r)n#
szybko,ci#. Szybciej bdzie pracowa. komputer z wiksz# czstotliwo,ci#
taktowania, a r)nica prdko,ci bdzie proporcjonalna do r)nicy prdko,ci
zegarw. Czstotliwo,. taktowania, prdko,. zegara czy te) czas cyklu to po prostu
r)ne nazwy tej samej cechy. Poniewa) nie wszystkie komputery AT pracuj# z t#
sam# szybko,ci# zegara, przed zakupem jednego z nich powiniene, sprawdzi., z
jak# czstotliwo,ci# jest taktowany.

Wszystkie modele AT posiadaj# po(#czony kontroler twardego dysku i stacji
dyskw. Karta ta jest wynikiem po(#czenia dwch oddzielnych kontrolerw. Zosta(a
zaprojektowana przez IBM i Western Digital (WD). a nastpnie wyprodukowana dla
IBM przez WD. Na kontrolerze nie umieszczono BIOS-u, ktry na przyk(ad znajduje
si na karcie kontrolera Xebec. stosowanego w komputerach XT. W komputerach
AT wszystkie procedury obs(ugi dyskw znajduj# si w BlOS-ie na p(ycie g(wnej.
W celu zapewnienia obs(ugi r)nych typw dyskw IBM zakodowa( w BlOS-ie
tabel parametrw obs(ugiwanych dyskw. W pierwszej wersji AT (posiadaj#cej
BIOS z dat# 01/10/84) tabela zawiera(a tylko 14 typw dyskw. Typ 15. zosta(
zarezerwowany dla wewntrznego u)ytku i nie mg( by. wykorzystywany. Pozosta(e
pozycje tabeli (od 16. do 47.) nie by(y u)ywane i wype(nia(y je same zera. W
p0niejszych wersjach komputerw AT dodawano nowe typy twardych dyskw.

Pierwsze dwa modele komputerw AT oznaczono jako model 068 (wersja
podstawowa) oraz model 099 (wersja rozszerzona). Model 068 posiada( 256 kB
pamici na p(ycie g(wnej oraz jedn# stacj dyskw 1,2 MB. Model 099 by( lepiej
wyposa)ony, posiada( 20 MB twardy dysk, kontroler portu
szeregowego/rwnoleg(ego oraz 512 kB pamici na p(ycie g(wnej. IBM oznaczy(
p(yt g(wn# tych komputerw jako Typ l, by(a ona wiksza ni) p(yta g(wna
oznaczona jako Typ 2. Pami. umieszczano w czterech bankach po 128 kB - dawa(o
to maksymaln# ilo,. 512 kB pamici na p(ycie g(wnej. Konfiguracja ta brzmi
sensownie dopki nie u,wiadomisz sobie, )e nie ma 128 kB ko,ci pamici
dostosowanych do komputerw IBM AT. IBM tworzy( ten typ pamici,
umieszczaj#c na sobie dwie ko,ci pamici 64 kB, a nastpnie sprzedaj#c je razem.
Przypuszczam, )e IBM posiada( zbyt wiele ko,ci pamici 64 kB i w komputerach AT
znalaz( uj,cie dla ich nadwy)ki.

2 pa0dziernika 1985 r. IBM wprowadzi( na rynek now# wersj komputera AT,
oznaczon# jako Model 239. Komputer ten r)ni( si od modelu 099 tylko
pojemno,ci# twardego dysku, wynosz#c# 30 MB. Dostpny by( rwnie) drugi,
opcjonalny twardy dysk, rwnie) o pojemno,ci 30 MB, dziki czemu maksymalna
ilo,. danych mo)liwych do przechowywania na twardych dyskach Modelu 239
wzros(a do 60 MB. Zastosowana w komputerze p(yta g(wna drugiej generacji (Typ
2), by(a o oko(o 25 procent mniejsza od poprzednich p(yt g(wnych (Typ 1), lecz w
celu zapewnienia kompatybilno,ci wszystkie gniazda by(y umieszczone w tej samej
pozycji. Inne wa)ne ulepszenie p(yty g(wnej dotyczy(o pamici. Zamiast 128 kB,
banki obsadzane by(y ko,.mi 256 kB. Dziki temu wymagane by(o obsadzenie tylko
dwch bankw, by uzyska. 512 kB pamici na p(ycie g(wnej.

Komputery AT Model 239 posiadaj# nastpuj#ce elementy:

512 kB RAM (standardowo);
6 MHz p(yt g(wn# Typ 2, o bankach obsadzanych ko,.mi 256 kB;
kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego (standardowo);
30 MB twardy dysk (standardowo);
nowy BIOS (data 06/10/85), obs(uguj#cy stacje dyskw 3 1/2", 720 kB,
bez potrzeby uruchamiania zewntrznego sterownika. W BlOS-ie
wpisane s# rwnie) 22 typy obs(ugiwanych twardych dyskw, (#cznie z
do(#czanym standardowo do komputera twardym dyskiem 30 MB.
POST poprawia" czstotliwo,. taktowania, by wynosi(a 6 MHz.

Projekt p(yty g(wnej Typ 2 jest znacznie ulepszony w porwnaniu z projektem p(yty
Typ l. Poprawione zosta(y czasy taktowania wewntrznych operacji p(yty oraz
roz(o)enie poszczeglnych elementw. Ulepszenia te powoduj# oglne podniesienie
wydajno,ci komputera.

W modelu 239 zmieniono znajduj#ce si w ROM-ie oprogramowanie. Nowa wersja
BIOS-u obs(uguje wicej typw twardych dyskw i stacji dyskw, a nowe procedury
POST uniemo)liwiaj# zwikszanie czstotliwo,ci taktowania powy)ej
standardowych 6 MHz. Poniewa) w nowych ROM-ach dodano obs(ug 30 MB
twardych dyskw. IBM zacz#( sprzedawa. zestaw zawieraj#cy nowy ROM i
uaktualniaj#cy starsze komputery o 30 MB twardy dysk. Kosztowa( on 1795
dolarowi by( jedyn# mo)liwo,ci# uaktualnienia ROM-u.

Zestaw uaktualniaj#cy komputery AT Model 068 i Model 099 o twardy dysk 30 MB
posiada( wszystkie cechy 30 MB twardego dysku przeznaczonego dla komputerw
AT Model 239. Zestaw uaktualniaj#cy zawiera( rwnie) nowy BIOS obs(uguj#cy 22
typy dyskw (wraz z 14 obs(ugiwanymi przez wcze,niejsze wersje AT), (#cznie z
nowym twardym dyskiem 30 MB. W celu zapewnienia w(a,ciwej obs(ugi nowego
dysku do zestawu uaktualniaj#cego do(#czany by( podrcznik oraz dyskietka z
oprogramowaniem diagnostycznym.

Zestaw uaktualniaj#cy o 30 MB twardy dysk zawiera( nastpuj#ce elementy:
30 MB twardy dysk;
dwa modu(y nowego ROM BIOS-u;
podprk twardego dysku;
ta,m danych pod(#czan# pomidzy kontrolerem a twardym dyskiem;
dysk instalacyjny i diagnostyczny ;
instrukcj wyja,niaj#c# sposb monta)u twardego dysku w komputerach AT.

Niektrych ludzi denerwowa(o, i) nowsze komputery IBM automatycznie
poprawiaj#" czstotliwo,. taktowania procesora, by wynosi(a dok(adnie 6 MHz, co
uniemo)liwia(o jakiekolwiek prby jego przetaktowania. Wielu zauwa)y(o, )e kwarc
zegara w komputerach AT umieszczany by( w gnie0dzie, co umo)liwia(o jego (atw#
wymian na szybszy. Co wicej, poniewa) projekt obwodw AT jest modu(owy,
wymiana kwarcu nie wywo(uje )adnych zmian w innych obwodach komputera, tak
jak to si dzia(o w komputerach PC 1 PC XT. Za cen nowego kwarcu (od l do 300
dolarw) i czasu potrzebnego do jego umieszczenia w gnie0dzie na p(ycie g(wnej
uzyskiwa(o si nawet 30-procentowe przyspieszenie pracy komputera. Niestety,
nowa wersja testw POST uniemo)liwi(a tak proste polepszenie wydajno,ci
komputera.

Wielu ludzi uwa)a(o, )e zmiana ta zosta(a dokonana w celu uniemo)liwienia
istnienia zbyt szybkich" komputerw AT, ktre mog(yby konkurowa. z
minikomputerami IBM. W rzeczywisto,ci starsze p(yty g(wne celowo zosta(y
zaprojektowane do pracy z czstotliwo,ci# 6 MHz, poniewa) IBM uwa)a(, )e
oprogramowanie BIOS-u i krytyczne czasy oczekiwania systemu nie bd# dzia(a.
poprawnie przy wikszych czstotliwo,ciach. W dodatku IBM zastosowa( wiele
uk(adw przeznaczonych do pracy przy czstotliwo,ci 6 MHz, poczynaj#c od
samego procesora. U)ytkownicy zwikszaj#cy taktowanie wcze,niejszych
komputerw AT czsto otrzymywali DOS-owe informacje o b(dach. W niektrych
przypadkach dochodzi(o do ca(kowitego zawieszenia si komputera z powodu
b(dw w uk(adach dzia(aj#cych nieprawid(owo przy wy)szych czstotliwo,ciach.

Wiele firm sprzedawa(o zestawy przyspieszaj#ce prac komputera, wraz z
oprogramowaniem pozwalaj#cym przezwyci)y. niektre problemy. Oficjalnym
rozwi#zaniem zalecanym przez IBM by( zakup nowego komputera, pracuj#cego z
wiksz# czstotliwo,ci# zegara. Chc#c zwikszy. prdko,. komputera, .niezale)nie
od posiadanego modelu, mo)na by(o zaopatrzy. si w sprzedawane przez wiele firm
specjalne uk(ady instalowane w miejsce kwarcu. Uk(ady te potrafi(y przeczeka.
procedury testuj#ce POST-u i dopiero po ich wykonaniu zwikszy. czstotliwo,.
taktowania. Niestety, nie znam nikogo, kto nadal wykonywa(by i sprzedawa( te
uk(ady.

2 kwietnia 1986 r. IBM zaprezentowa( modele 319 i 339 komputerw PC AT. By(y
one ostatnimi i najlepszymi wersjami komputerw AT. Podstawow# r)nic
pomidzy nimi a modelami wcze,niejszymi stanowi( szybszy, 8 MHz zegar. Model
239 posiada( now#, 101-klawiszow#, rozszerzon# klawiatur. Model 319 by( taki sam
jak Model 239, ale posiada( standardow#, oryginaln# klawiatur.

Poni)sza lista zawiera podsumowanie cech modeli 319 i 339 komputerw AT:
wiksza prdko,. procesora (8 MHz);
p(yta g(wna Typ 2 z 256 kB ko,.mi pamici; + 512 kB RAM
(standardowo);
kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego (standardowo);
30 MB twardy dysk (standardowo);
nowy BIOS (data 11/15/85) obs(uguj#cy 22 typy twardych dyskw oraz
stacje dyskw 3 1/2" o pojemno,ci zarwno 720 kB, jak i 1,44 MB;
POST poprawia" czstotliwo,. taktowania, by wynosi(a 8 MHz;
101-klawiszowa klawiatura rozszerzona (standardowo w Modelu 339).

Najbardziej znacz#c# fizyczn# r)nic# pomidzy nowymi wersjami AT by(a
rozszerzona klawiatura w Modelu 339. Klawiatura ta posiada(a 101 klawiszy, tak
samo zreszt# jak klawiatura 3270. Mo)na j# nazwa. firmow#" klawiatur# IBM,
poniewa) jest standardem we wszystkich nowych komputerach domowych. W
nowych, 8 MHz wersjach AT nadal dostpna by(a 83-klawiszowa klawiatura
do(#czana do Modelu 319.

Nowe, 8 MHz wersje komputerw AT dostpne by(y tylko w wersji rozszerzonej, z
30 MB twardym dyskiem. Chc#c posiada. wikszy dysk, trzeba by(o dokupi. i za-
montowa. drugi dysk twardy lub po prostu wymieni. standardowo instalowany dysk
na wikszy.
W modelach tych ROM obs(uguje stacje dyskw 3 1/2" zarwno 720 kB, jak i 1,44
MB. Te ostatnie by(y montowane tylko w modelach 339 i 319. Co ciekawe, IBM
nigdy nie sprzedawa( stacji dyskw 1,44 MB jako urz#dze% dodatkowych, pomimo i)
by(y obs(ugiwane przez BIOS i kontroler. Oznacza to, )e program konfiguracyjny
znajduj#cy si na dysku Diagnostics and Setup" nie oferowa( mo)liwo,ci wyboru
stacji dyskw l ,44 MB przy konfiguracji systemu! Ka)dy, kto chcia( wyposa)y.
komputer w tak# stacj dyskw, musia( u)y. jednego z programw public domain,
zastpuj#cych oryginalny program konfiguracyjny, lub te) ukra,." taki program z
jednego z komputerw kompatybilnych z IBM. Dodanie do AT stacji dyskw 1,44
MB by(o jednym z najcz,ciej dokonywanych rozszerze% tego komputera, poniewa)
nowsze komputery posiada(y t stacj w wyposa)eniu standardowym. Wcze,niejsze
wersje komputerw AT mog(y korzysta. ze stacji dyskw 720 kB i 1,44 MB, ale
trzeba by(o albo uaktualni. BIOS (zalecane), albo zainstalowa. programowy
sterownik, umo)liwiaj#cy obs(ug tych stacji.

Wersje BIOS-u AT
W komputerach IBM PC AT instalowano trzy wersje BIOS-u. Mo)na je rozpozna.
dziki dacie i nastpuj#cym cechom:

l stycznia 1984 r. Pierwsza wersja BIOS-u AT, obs(uguj#ca
bezpo,rednio tylko stacje dyskw 360 kB i 1,2 MB. Obs(ugiwanych jest
tylko 14 typw twardych dyskw. Ta wersja BIOS-u by(a instalowana
w modelach 068 i 099 z p(yt# g(wn# Typ 1.
10 czerwca 1985 r. W drugiej wersji BIOS-u AT dodano bezpo,redni#
(nie s# wymagane jakiekolwiek sterowniki) obs(ug stacji dyskw 3
1/2", 720 kB. Dodano rwnie) obs(ug dodatkowych twardych dyskw,
dziki czemu BIOS by( w stanie obs(u)y. 22 typy tych urz#dze%.
Dodano nowy test POST uniemo)liwiaj#cy uruchomienie komputera po
wykryciu czstotliwo,ci taktowania r)ni#cej si od 6 MHz. Ta wersja
BIOS-u by(a montowana w modelu 239 z p(yt# g(wn# Typ 2.
15 listopada 1985 r. W trzeciej i ostatniej wersji BIOS-u AT dodano
bezpo,redni# (nie s# wymagane jakiekolwiek sterowniki) obs(ug stacji
dyskw 3 1/2", l,44 MB. Dodano rwnie) obs(ug rozszerzonej, 101-
klawiszowej klawiatury. Testy POST sprawdzaj#, czy komputer dzia(a z
czstotliwo,ci# taktowania 8 MHz i w razie wykrycia innej
czstotliwo,ci nie pozwalaj# go uruchomi.. Ta wersja BIOS-u by(a
montowana w modelu 319 z p(yt# g(wn# Typ 2.

W tabeli 24.2 zosta(y wypisane wersje BIOS-w r)nych komputerw (PC, XT oraz
AT) Family/1 IBM. Wyja,nione zosta(o tak)e znaczenie poszczeglnych bajtw ID,
podmodelu oraz wersji, ktre mog# zosta. okre,lone poprzez wywo(anie systemowej
funkcji:
Int 15h, CO =zwraca parametry' konfiguracji komputera

Niektre z komputerw, jak na przyk(ad PC oraz pocz#tkowe wersje XT i AT.
zwracaj# tylko bit ID; gdy projektowano te komputery, bity wersji i podmodelu nie
by(y jeszcze okre,lone. W tabeli zawarta jest rwnie) ilo,. dyskw obs(ugiwanych
przez BIOS poszczeglnych komputerw AT i XT-286.

Informacje o dacie BIOS-u mo)na odnale0. w pamici ka)dego komputera
kompatybilnego z PC, pod adresem FFFF5h. Adres ten mo)na obejrze. za pomoc#
prostego polecenia DEBUG. Aby zobaczy. dat BIOS-u, wykorzystuj#c polecenie
DEBUG, wykonaj nastpuj#ce polecenia w linii komend DOS-u:
C:\>DEBUG
-D FFFF:5 L
FFFF:0000 30 31 2F-32 32 2F 39 37 01/22/97
-Q

W powy)szym przyk(adzie komputer zawiera BIOS z dat# 01/22/97.

Ile twardych dyskw zawarte w BlOS-ie Pycie g#wnej
komputerw AT
BIOS komputerw AT zawiera specjalne tabele wykorzystywane przez kontroler
twardego dysku do ustalenia parametrw pod(#czonego do niego urz#dzenia. Po
instalacji twardego dysku w komputerze AT typ" zainstalowanego dysku zostaje
zapisany w pamici CMOS. P0niej, przy ka)dym uruchamianiu si komputera,
parametry twardego dysku odczytywane s# z odpowiedniej pozycji w tabelach
twardych dyskw zawartych w BlOS-ie. Z tego powodu starsze komputery
obs(ugiwa(y mniejsz# ilo,. dyskw, ogranicza(a si ona tylko do wcze,niej
zdefiniowanych typw zapisanych w tabelach BIOS-u. Tabele u)ywane przez
komputery AT i PS/2 zosta(y wypisane w dalszej cz,ci tego rozdzia(u.

R)ne wersje komputerw AT i PS/2 niekoniecznie musia(y posiada. wszystkie z
pokazanych tu wpisw. Numery poszczeglnych wpisw zawartych w r)nych
wersjach BIOS-u s# zale)ne od wersji i mog# si midzy sob# r)ni.. Na przyk(ad
oryginalny BIOS AT (01/10/84) obs(ugiwa( tylko typy 1-14, podczas gdy p0niejsze
wersje BIOS-u AT (06/10/85 i 11/14/85) obs(ugiwa(y typy 1-14 i 16-23. XT-286
obs(ugiwa( typy 1-14 i 16-24. Niektre z komputerw PS/1 i PS/2 posiada(y tabele
wype(nione a) do typu 44.

W komputerach nie produkowanych przez IBM szybko wprowadzono typ User
Defmable" (definiowane przez u)ytkownika, ktry zamiast wybiera. z wcze,niej
okre,lonych typw, mg( rcznie wpisa. prawid(owe warto,ci) lub te) Auto Detect"
(w ktrym komputer automatycznie odczytywa( wymagane informacje bezpo,rednio
z twardego dysku).

Je,li posiadasz komputer kompatybilny z PC, ale nie wyprodukowany przez IBM,
zawarte w ksi#)ce tabele mog# si r)ni. od tabel zapisanych w BlOS-ie Twojego
komputera. W takim przypadku powiniene, sprawdzi. tabele, korzystaj#c z
programu konfiguracyjnego (Setup) zawartego w BlOS-ie. Wikszo,. programw
konfiguracyjnych wy,wietla dostpne typy twardych dyskw. Innym rozwi#zaniem
jest sprawdzenie dokumentacji Twojego komputera, p(yty g(wnej lub BIOS-u, w
ktrych mog# si znajdowa. tabele prawid(owe dla Twojego komputera. Ostatni#
alternatyw# jest u)ycie programu podobnego do napisanego przez Seagate
FINDTYPE, ktry skanuje BIOS komputera, odnajduje zawarte w nim tabele
twardych dyskw, a po odnalezieniu umo)liwia dokonanie wydruku ich zawarto,ci.
Program ten mo)e zosta. zgrany z BBS-u lub strony domowej firmy Seagate. W
wikszo,ci BIOS-w komputerw kompatybilnych z IBM tabela zgadza si przez
co najmniej 15 pierwszych pozycji.

Wikszo,. komputerw PS/2 zapisuje dane mapy wadliwych obszarw dysku w
pierwszym cylindrze poza cylindrem figuruj#cym jako ostatni na dysku. Te specjalne
dane s# odczytywane przez program formatuj#cy niskopoziomowo, znajduj#cy si na
dysku Advanced Diagnostics" komputerw PS/2. Dziki temu proces ten zostaje
zautomatyzowany, co eliminuje mo)liwo,. wyst#pienia b(du pope(nionego przez
cz(owieka, przynajmniej dopki u)ywasz tego programu do niskopoziomowego
formatowania twardego dysku.

Tabel tego typu nie stosuje si przy kontrolerach twardych dyskw IBM ESDI
(Enhanced Smali Device Interfacc) oraz SCSI, poniewa) odczytuj# one wymagane
dane bezpo,rednio z twardych dyskw i nie potrzebuj# dodatkowych informacji. Co
ciekawe, w wikszo,ci BIOS-w komputerw PS/2 nadal mo)na odnale0. wpisy
konfiguracji twardych dyskw kontrolera ST-506/412, pomimo i) obs(uguje on dyski
wykonane w standardzie ESDI lub SCSI.

W tabeli 24.9 zosta(a zawarta lista parametrw twardych dyskw kontrolerw ST-
506/412. umieszczona w BlOS-ie na p(ycie g(wnej komputerw AT lub PS/2.




Modyfikacja zawartych w BlOS-ie tabel parametrw twardych
dyskw
Poniewa) tabele IBM-a w komputerach AT i XT-286 (a tak)e wielu
kompatybilnych) nie zmienia(y si, czsto przy instalacji nowego dysku zachodzi(a
konieczno,. jednoczesnej modyfikacji BIOS-u. Na przyk(ad doda(em dwa nowe
typy twardych dyskw do jednego z moich starych komputerw AT. Te typy - 25 i
26 - posiada(y nastpuj#ce parametry:


W moim starym komputerze AT powy)sze wpisy tabeli by(y niewykorzystane
(wype(nia(y je zera). Dotyczy(o to zreszt# wszystkich dalszych typw z zakresu 27-
47. Dziki zapisaniu w ROM-ach nowych ustawie%, zawieraj#cych te wpisy, mog(em
u)ywa. dysku Maxtor XT 1140, korzystaj#c z kontrolera MFM (jako Typ 25) lub te)
z kontrolera RLL (jako Typ 26). Stosuj#c t metod, nie potrzebujesz dodatkowego
kontrolera z w(asnym BlOS-em, ktry podmienia(by zawarte w standardowym B(OS-
ie p(yty g(wnej warto,ci tabel twardych dyskw. Oszczdzasz dziki temu pami.
UMA w segmentach COOO lub DOOO, gdzie zazwyczaj rezyduje ROM kontrolera
twardego dysku.

Je,li jeste, zainteresowany przeprowadzeniem tej modyfikacji, zaopatrz si w IBM
AT Technical Reference Manua( (sprzedawany przez IBM lub Annabooks). Zosta(a
w nim opisana pozycja i format znajduj#cych si w BlOS-ie tabel twardych dyskw.

Weryfikacja techniczna AT
W poni)szej cz,ci zosta(y zawarte dane techniczne komputerw osobistych AT.
Znajdziesz tu informacje o architekturze systemu, konfiguracjach i pojemno,ci
pamici, standardowych cechach komputera, napdach dyskowych, gniazdach
rozszerze%, specyfikacji klawiatury, a tak)e specyfikacjach fizycznych i
,rodowiskowych. Ten rodzaj informacji mo)e by. bardzo u)yteczny przy okre,laniu,
jakich cz,ci potrzebujesz do rozbudowy lub naprawy komputera AT. Na rysunkach
24.11 i 24.12 ukazane zosta(o rozmieszczenie poszczeglnych komponentw na
dwch r)nych p(ytach g(wnych komputerw AT.








Wstp do XT Model 286
9 wrze,nia 1986 r. IBM zaprezentowa( nowy komputer AT, umieszczony w
obudowie XT. XT Model 286 posiada( wicej pamici, mikroprocesor 80286 Intela i
a) trzy wewntrzne standardy napdw. W komputerze tym po(#czono stosunek
wydajno,ci do kosztw komputera XT z elastyczno,ci# oraz szybko,ci# i
wydajno,ci# technologii procesora Intel 80286. Model ten wygl#da( jak XT, ale w
obudowie skrywa( si komputer AT.
Wikszo,. aplikacji dzia(a(a na komputerach IBM XT Model 286 ponad trzy razy
szybciej, ni) na wcze,niejszych modelach XT. Komputer ten standardowo posiada(
640 kB pamici. Dziki wielu opcjonalnym kartom rozszerze% mo)liwe by(o
zamontowanie na tych komputerach 16 MB pamici.

Standardowo w komputerze znajdowa(a si stacja dyskw 5 1/4 cala, 1,2 MB, twardy
dysk 20 MB, karta kontrolera portu szeregowego/rwnoleg(ego oraz rozszerzona
klawiatura IBM. Opcjonalnie mo)na by(o wybra. jedn# z poni)szych, dodatkowych
wewntrznych stacji dyskw:

stacja dyskw 3 1/2 cala, 720 kB o po(owie wysoko,ci;
stacja dyskw 3 1/2 cala, 1,44 MB o po(owie wysoko,ci;
stacja dyskw 5 1/4 cala, 1,2 MB o po(owie wysoko,ci;
stacja dyskw 5 1/4 cala, 360 kB o po(owie wysoko,ci.

IBM XT Model 286 wysok# wydajno,. zawdzicza( przede wszystkim zastosowanej
w nim p(ycie g(wnej AT, posiadaj#cej 16-bitowe gniazda I/O, oraz taktowanemu
czstotliwo,ci# 6 MHz procesorowi Intel 80286. W(a,nie typ procesora, prdko,.
zegara oraz architektura pamici s# podstawowymi czynnikami wp(ywaj#cymi na
wydajno,. komputera. W zale)no,ci od modelu AT czstotliwo,. taktowania
wynosi(a 6 lub 8 MHz z jednym cyklem oczekiwania. XT Model 286 przetwarza(
dane z czstotliwo,ci# 6 MHz, nie stosuj#c cykli oczekiwania. Eliminacja cykli
oczekiwania zwikszy(a wydajno,. komputera dziki zmniejszeniu czasu dostpu do
pamici i zwikszeniu szybko,ci przetwarzania danych. Dziki temu XT Model 286
dzia(a( o wiele szybciej ni) podobnie skonfigurowany AT, pracuj#cy z t# sam#
czstotliwo,ci#. Jego prdko,. mo)na by(o porwnywa. z komputerami AT z
zegarem 8 MHz. Z testw wynika(o, i) komputer ten by( oko(o trzy razy szybszy od
komputerw XT.

Poniewa) komputer XT Model 286 jest klasy AT, procesor by( w stanie pracowa. za-
rwno w trybie rzeczywistym, jak i w chronionym. Dzia(aj#c w trybie rzeczywistego
adresowania, procesor 80286 jest kompatybilny z 8088; dziki temu mo)na u)ywa.
wikszo,ci oprogramowania przeznaczonego dla standardowych PC. W trybie
adresowania rzeczywistego komputer by( w stanie obs(u)y. tylko l MB pamici.
Tryb chroniony udostpnia( wiele dodatkowych mo)liwo,ci, dziki ktrym stawa(a
si mo)liwa praca wielozadaniowa. Tryb chroniony oddziela i chroni dane
poszczeglnych programw pracuj#cych w ,rodowiskach wielozadaniowych. W
trybie chronionym 80286 potrafi( zaadresowa. do 16 MB pamici rzeczywistej oraz
do l GB pamici wirtualnej. Gdy komputer dzia(a( w tym trybie, mo)na by(o na nim
uruchomi. zaawansowane systemy operacyjne, takie jak OS/2 czy LTNIX. Gdy XT
Model 286 zosta( wprowadzony na rynek, by( najta%szym komputerem, na ktrym
mo)na by(o uruchomi. prawdziwy system wielozadaniowy.

IBM XT Model 286 posiada( standardowo 640 kB pamici RAM. Dziki wielu
opcjonalnym kartom rozszerze% mo)liwe by(o zamontowanie na tych komputerach
16 MB pamici, czyli du)o powy)ej 640 kB limitu komputerw PC XT. W dodatku,
je,li u)ywa(e, niektrych systemw operacyjnych (jak na przyk(ad OS/2 czy UNIX),
mog(e, korzysta. z jeszcze wikszej ilo,ci pamici.

Standardowym wyposa)eniem tych komputerw by( twardy dysk 20 MB oraz stacja
dyskw 5 1/4 cala, 1,2 MB. Podobn# stacj dyskw standardowo instalowano we
wszystkich modelach AT. Dziki temu mo)na by(o odczyta. dyskietki zarwno
sformatowane na komputerach XT Model 286, jak i AT. Stacja dyskw 1,2 MB
potrafi(a odczytywa. rwnie) dyskietki zapisywane przez komputery posiadaj#ce
tylko stacj 360 kB. Na rysunku 24.13 zosta(o ukazane wntrze komputera XT 286.
Do komputerw XT Model 286 do(#czano rozszerzon# klawiatur z diodami trybu
pracy. Do wielu komputerw do(#czano klawiatury rozszerzone, ale XT 286 by(
pierwszym komputerem, w ktrym do(#czane klawiatury posiada(y diody trybu
pracy.

W piciu gniazdach rozszerze% mo)na by(o umieszcza. zaawansowane, 16- lub 8-
bitowe karty; trzy gniazda obs(ugiwa(y tylko karty 8-bitowe. W dwch z trzech 8-
bitowych gniazd mo)na by(o umieszcza. tylko krtkie karty.

Standardow# cech# komputera XT Model 286 by(a karta kontrolera twardego dysku i
stacji dyskw. Ta wielofunkcyjna karta zajmowa(a tylko jedno 16-bitowe gniazdo
rozszerze%, a obs(ugiwa(a a) cztery napdy (dwie stacje dyskw i dwa twarde dyski).

Kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego, inna standardowa cecha tych
komputerw, jest (#czon# kart# zajmuj#c# tylko jedno gniazdo (obu typw) i
udostpniaj#c# port szeregowy i rwnoleg(y. Do portu rwnoleg(ego mo)na by(o
pod(#cza. urz#dzenia wysy(aj#ce 8-bitowe dane, takim urz#dzeniem jest na przyk(ad
drukarka. W pe(ni programowalny, asynchroniczny port szeregowy umo)liwia(
przesy(anie danych z prdko,ci# od 50 do 9600 bps, cho. wszystkie wy)sze
prdko,ci wymaga(y odpowiedniego oprogramowania. Do kontrolera nale)a(o
pod(#czy. opcjonalny kabel lub z(#cze. Po pod(#czeniu kabla lub z(#cza udostpniane
s# wszystkie sygna(y zgodne z interfejsem EIA RS-232C. Do portu szeregowego
mo)esz pod(#czy. midzy innymi modem, mysz, kabel (#cz#cy z innym
komputerem, a tak)e wiele innych urz#dze%. Komputer XT potrafi obs(u)y. a) dwa
kontrolery portu szeregowego/rwnoleg(ego.

Rysunek 24.13.

Standardowe komputery XT Model 286 posiada(y nastpuj#ce cechy:

procesor 80286 taktowany zegarem 6 MHz, bez cykli oczekiwania;
640 kB pamici na p(ycie g(wnej;
stacj dyskw 1,2 MB;
20 MB twardy dysk;
pi. 16-bitowych i trzy 8-bitowe gniazda rozszerze%;
kontroler twardego dysku i stacji dyskw (zajmuj#cy jedno 16-bitowe
gniazdo rozszerze%);
kontroler portu szeregowego/rwnoleg(ego (zajmuj#cy jedno 16-bitowe
gniazdo rozszerze%);
rozszerzon#, 101-klawiszow# klawiatur z diodami trybu pracy;
umieszczony w CMOS podtrzymywany bateryjnie zegar czasu
rzeczywistego.

Komputera XT 286 i ich cechy
Procesor komputera XT Model 286 jest trzy razy szybszy od innych procesorw
rodziny XT i o oko(o 25 procent szybszy ni) procesor stosowany w komputerach AT
Model 239 (w zale)no,ci od aplikacji). Standardowym wyposa)eniem komputerw
XT Model 286 by( 20 MB twardy dysk oraz stacja dyskw 5 1/4 cala, 1,2 MB.
Dodatkowa wewntrzna stacja dyskw mo)e zosta. zainstalowana jako napd B:.
Jako napd B: mo)e zosta. zainstalowany jakikolwiek typ stacji dyskw, (#cznie z
wersjami o podwjnej i wysokiej gsto,ci. Chc#c mie. mo)liwo,. odczytu
standardowych dyskietek 5 1/4 cala zapisanych dla XT Model 286 na innym
komputerze, mo)na by(o dokupi. stacj dyskw 5 1/4 cala, 360 kB. Dziki temu
uzyskiwa(o si pe(n# kompatybilno,. z tymi komputerami. By(o to spowodowane
tym, i) stacja dyskw 1,2 MB nagrywa w)sze ,cie)ki danych ni) stacje 360 kB i nie
jest w stanie poprawnie zast#pi. informacji, ktre zosta(y wcze,niej zapisane na
dyskietce przez stacj 360 kB. Je,li pe(na kompatybilno,. zapisu i odczytu nie by(a
istotna, mo)na by(o dokupi. drug# stacj wysokiej gsto,ci, 1,2 MB.

Doda. mo)na by(o jak#kolwiek stacj 3 1/2 cala, (#cznie z wersjami o pojemno,ci
720 kB i 1,44 MB. Poniewa) stacja dyskw 1,44 MB jest w stanie poprawnie
zarwno odczyta., jak i zapisa. dyskietki w formacie 720 kB, celowe by(oby
zaopatrzy. si raczej w ni#, ni) w stacj 720 kB. Stacje dyskw 1,44 MB s# niedu)o
dro)sze od stacji 720 kB, a oferuj# dwukrotnie wiksz# pojemno,.. Wiele osb nie
wie, )e w BlOS-ie komputera XT Model 286 przewidziano pe(n# obs(ug stacji
dyskw l,44 MB. Niestety, poniewa) IBM nigdy nie oferowa( stacji 1,44 MB jako
wyposa)enia dodatkowego, program Setup nie umo)liwia jej wybrania. W zwi#zku z
tym, trzeba u)y. jednego z wielu dostpnych programw public domain
konfiguruj#cych komputery AT. Innym wyj,ciem jest ukradniecie" takiego
programu z jednego z komputerw kompatybilnych z AT.

Specyfikacja techniczna komputerw XT Model 286
W poni)szej cz,ci zosta(y zawarte dane techniczne komputerw osobistych XT
Model 286. Znajdziesz tu informacje o architekturze systemu, konfiguracjach i
pojemno,ci pamici, standardowych cechach komputera, napdach dyskowych,
gniazdach rozszerze%, specyfikacji klawiatury, a tak)e specyfikacjach fizycznych i
,rodowiskowych. Ten rodzaj informacji mo)e by. bardzo u)yteczny przy okre,laniu,
jakich cz,ci potrzebujesz do rozbudowy lub naprawy komputera. Na rysunku 24.14
ukazane zosta(o rozmieszczenie poszczeglnych komponentw na p(ycie g(wnej
komputera XT Model 286.











Rysunek 24.14























Rozdzia( 25.
Podsumowanie
W ksi#)ce zosta(y opisane sk(adniki komputerw kompatybilnych z PC. Czytaj#c j#,
odkrywasz, w jaki sposb pracuj# i wsp(dzia(aj# ze sob# poszczeglne elementy
komputera, uczysz si, jak powinny zosta. skonfigurowane i zainstalowane.
Dowiadujesz si, kiedy mo)e doj,. do uszkodzenia cz,ci i jakie s# tego objawy.
Poznajesz sposoby diagnostyki i rozwi#zywania b(dw, dziki czemu mo)esz
zlokalizowa. i wymieni. uszkodzone elementy. Uzyskujesz rwnie) informacje o
uaktualnieniach komponentw, o tym, jakie uaktualnienia s# dostpne, jakie korzy,ci
p(yn# z ich zainstalowania, a tak)e w jaki sposb je zdoby. i zainstalowa.. Poniewa)
uszkodzone elementy czsto s# ju) technicznie przestarza(e, mo)e zaj,. konieczno,.
po(#czenia naprawy z uaktualnieniem i wymiany uszkodzonej cz,ci na uaktualnion#
lub oferuj#c# lepsz# wydajno,..

Informacje, ktre zawar(em w tej ksi#)ce, s# wynikiem wielu lat obcowania z
komputerami kompatybilnymi z PC. Ka)dy z rozdzia(w powsta( na drodze
po(#czenia wielu bada% i docieka%. Dziki zawartym tu informacjom firmy
zaoszczdzi(y tysi#ce dolarw. Czytaj#c t ksi#)k, tak)e korzystasz z zawartych w
niej informacji i rwnie) mo)esz zaoszczdzi. czas swj i firmy, a co wa)niejsze,
pieni#dze!

Wykonywanie napraw i uaktualnie% komputerw w miejscu pracy to jeden z najlep-
szych sposobw zaoszczdzenia pienidzy. Wyeliminowanie wikszo,ci przypadkw
konieczno,ci korzystania z serwisu i skrcenie czasu, podczas ktrego nie mo)na
korzysta. z komputera, to tylko dwie z wielu korzy,ci wynikaj#cych z zastosowania
znajduj#cych si w tej ksi#)ce informacji. Jak ju) wiele razy pisa(em, mo)esz
rwnie) zaoszczdzi. pieni#dze, kupuj#c sprzt bezpo,rednio u producenta i unikaj#c
dziki temu po,rednikw.

Znajduj#ca si w dodatku A lista producentw jest najlepszym 0rd(em
umo)liwiaj#cym nawi#zanie z nimi kontaktu. Je,li zamierzasz produkowa. swoje
w(asne komputery, lista producentw bardzo Ci si przyda, gdy) znajdziesz w niej
adresy firm produkuj#cych komponenty niezbdne do sk(adania komputerw - od
,rubek i za,lepek a) do obudw, zasilaczy i p(yt g(wnych. My,l, )e ta lista jest
najcz,ciej wykorzystywanym fragmentem ksi#)ki. Wielu ludzi nie potrafi(o
dokona. bezpo,rednich zakupw u producentw, poniewa) takie zakupy wymagaj#
nowego poziomu zrozumienia powi#za% midzy elementami komputera. Mam
nadziej, )e przeczytanie tej ksi#)ki dostarczy(o Ci wystarczaj#cej wiedzy i
do,wiadczenia, by, mg( kupowa. cz,ci bezpo,rednio u producentw, oszczdzaj#c
z czasem wiele pienidzy.

Aby uzyska. zawarte w tej ksi#)ce informacje, korzysta(em z wielu 0rde(,
poczynaj#c od moich w(asnych do,wiadcze%. Zawarte tu informacje przekazywa(em
rwnie) podczas seminariw organizowanych w ci#gu ostatnich 15 lat przez moj#
firm, Mueller Technical Research. Podczas tych seminariw czsto pytano mnie,
sk#d mo)na uzyska. wicej informacji tego typu oraz czy mam jakie, sekretne
sposoby" zdobywania tej wiedzy. C), nie chc mie. )adnych sekretw. Tylko dziki
czterem 0rd(om informacji Ty rwnie) mo)esz zosta. ekspertem w dziedzinie
uaktualniania i naprawy komputerw PC. Tymi 0rd(ami s#:
4 podrczniki,
4 modemy,
4 urz#dzenia,
4 czasopisma.
J rczniki
Podrczniki
Podrczniki s# jednym z najwa)niejszych 0rde( informacji o komputerze. Niestety,
podrczniki s# rwnie) jednym z najcz,ciej przeoczanych 0rde(. Wiele mojej
wiedzy pochodzi z zag(biania si w informacje techniczne znajduj#ce si w
dostarczanych wraz ze sprztem podrcznikach. Nigdy nie kupi(bym komputera, do
ktrego nie by(by do(#czony podrcznik zawieraj#cy szczeg(owe dane techniczne.
Twierdzenie to odnosi si rwnie) do ka)dej cz,ci komputerowej - czy jest to
stacja dyskw, twardy dysk, zasilacz, p(yta g(wna czy te) karta pamici. Musz
posiada. szczeg(owy podrcznik, ktry powinien pomc mi dowiedzie. si, czy i
jakie s# mo)liwo,ci p0niejszych uaktualnie% oraz jakie wsparcie dla danego
produktu oferuje jego producent. W podrczniku powinienem rwnie) odnale0.
informacje, w jaki sposb prawid(owo zainstalowa. dane urz#dzenie oraz w jaki
sposb mam je u)ytkowa..

Czsto zdarza si, )e podrczniki mo)na otrzyma. jako OEM do kupionego sprztu,
poniewa) sprzedaj#cy lub odsprzedaj#cy ich nie posiada. Je,li jest to mo)liwe,
powiniene, sprbowa. zorientowa. si, kto jest prawdziwym producentem ka)dej
cz,ci OEM, a nastpnie sprbowa. uzyska. od niego dokumentacj na temat danego
produktu czy cz,ci.

Wiksi producenci, jak na przyk(ad Intel, IBM, Compaq, czy Hewlett Packard. nie
tylko produkuj# swoje cz,ci, ale i zaopatruj# si w nie z innych 0rde(. Wielu z tych
producentw -jak na przyk(ad IBM - tworzy rwnie) kompletn# dokumentacj
techniczn# swoich produktw, dostpn# dla wszystkich zainteresowanych.
Dokumenty te s# szczeg(owe, ale niestety czsto rwnie) drogie. Bardzo dobrze i
szczeg(owo opisano w nich operacje CPU, pami., magistrale oraz inne elementy
architektury komputerw. Informacje zawarte w tych dokumentach mo)na odnie,.
rwnie) do komputerw kompatybilnych, poniewa) wikszo,. ich elementw musi
by. kompatybilna z IBM. Inaczej mwi#c, dokumentacja IBM mo)e by. przydatna
nawet komu,, kto nie posiada wyprodukowanego przez t firm komputera.

Inne firmy (jak na przyk(ad Compaq i HP) rwnie) posiadaj# szczeg(ow#
dokumentacj swych produktw. IBM, HP oraz Compaq udostpniaj# te dokumenty
w bardzo wygodnej i (atwej do przeszukiwania wersji na CD-ROM-ie. Na p(ytach
CD zosta(y zawarte szczeg(owe informacje o produkowanych przez te firmy
komputerach PC. Firmy takie jak IBM, Compaq oraz HP posiadaj# swoje w(asne
BBS-y udostpniaj#ce pomoc techniczn#. Telefony do BBS-w firm oraz adresy ich
stron WWW znajdziesz na li,cie producentw.

Znaczenie podrcznikw oraz innych 0rde( zawieraj#cych informacje o sposobach
naprawy i obs(ugi danego urz#dzenia mo)esz w (atwy sposb sobie u,wiadomi.,
przeprowadzaj#c prost# analogi. Porwnaj swoj# firm u)ywaj#c# komputerw do
firmy przewo)#cej ludzi. Taka firma musi zakupi. samochody, by u)ywa. ich jako
takswek. Jej w(a,ciciele nie kupuj# jednego, lecz wiele samochodw. Jak my,lisz,
czy kupiliby wiksz# ilo,. samochodw tylko na podstawie ich solidno,ci, osi#gw
czy te) statystyki zu)ywanego paliwa? Czy zlekcewa)yliby mo)liwo,. posiadania w
pobli)u firmy serwisu tych samochodw? Czy kupiliby wiele samochodw, ktre
mog(yby by. serwisowane tylko przez producenta, samochody, ktrych cz,ci s#
trudne do zdobycia? Jak my,lisz, czy kupiliby samochd, do ktrego nie zosta(
do(#czony szczeg(owy podrcznik serwisowania i naprawy? Czy kupiliby pojazd,
do ktrego brakuje cz,ci i ktry jest obs(ugiwany przez nieliczn# sie. dealerw z
niewielkim serwisem, przez co d(ugo trzeba czeka. na jak#kolwiek cz,. i
nieuchronny serwis? Odpowied0 na te wszystkie pytania to (oczywi,cie) nie, nie i
nie!

Ju) chyba wiesz, dlaczego wikszo,. firm przewo)#cych ludzi, a tak)e policja,
u)ywa standardowych" samochodw, takich jak Chevrolet Caprice czy te) Ford
Crown Yictoria (oczywi,cie w USA - przyp. t(um.). Je,li kiedykolwiek by(aby mowa
o standardowych" samochodach, te z pewno,ci# by si do nich zakwalifikowa(y!
Dealerw, cz,ci oraz dokumentacj tych modeli mo)na odnale0. wszdzie. Cz,ci
tych aut s# stosowane rwnie) w innych samochodach, co u(atwia ich utrzymanie i
naprawy.

Czy twoja firma (szczeglnie je,li jest du)a) u)ywa wielu komputerw? Je,li tak,
porwnaj te wszystkie komputery do samochodw firmy przewo)#cej ludzi -je,li jej
takswki nie bd# je0dzi. bezpiecznie i niedrogo, szybko wypadnie z interesu. Teraz
ju) wiesz, dlaczego samochd Checker Marathon jest tak popularny w,rd
takswkarzy: jego projekt niewiele si zmieni( od 1956 r., gdy po raz pierwszy zosta(
zaprezentowany, a) do lipca 1982 r., gdy zaprzestano jego produkcji. (Wed(ug
ostatnich danych tylko jeden z nich nadal by( w rejestrach serwisw w Nowym
Yorku!)

Standard komputerw kompatybilnych z XT i AT na wiele sposobw przypomina
szacowny samochd Checker Marathon. Bardzo (atwo mo)esz zdoby. informacje
techniczne o tych komputerach. Cz,ci i uaktualnienia mo)esz zdoby. z tak wielu
0rde(, )e wszystko, co tylko mo)e by. Ci potrzebne, jest zawsze dostpne i to po
obni)onych cenach. Nie chc jednak, by, my,la(, i) twierdz, )e powiniene,
stosowa. si do standardw, u)ywaj#c starszych modeli komputerw XT i AT.
Dobrym pomys(em jest natomiast posiadanie komputera bazuj#cego na tych
samych rozwi#zaniach, co standardowe komputery, ale posiadaj#cego nowsze
elementy. Dziki temu komputer jest ca(kowicie nowoczesny w sferze wydajno,ci i
mo)liwo,ci, a dodatkowo, (atwo jest uzyska. dla niego wsparcie, (atwo go naprawi.
czy te) dokona. jego aktualizacji.

To niezwyk(e, i) ludzie kupuj# komputery nie posiadaj#ce dokumentacji technicznej
oraz zapasowych programw czy te) komputery, ktrych cz,ci mo)na kupi. tylko
poprzez dealera. W ka)dej firmie mo)liwo,ci uaktualniania, naprawy oraz
utrzymania sprztu powinny mie. wikszy priorytet ni) jego wydajno,. i wygl#d.

Poza dodawanymi do komputerw podrcznikami OEM lubi te) gromadzi.
dokumentacj innych producentw, wytwarzaj#cych cz,ci u)ywane w wikszo,ci
komputerw. Na przyk(ad ostatnio pracowa(em na komputerach Gateway 2000 oraz
Hewlett Packard i w obu by(y zamontowane stacje dyskw firmy Epson. Poniewa)
dokumentacja OEM tych komputerw nie zawiera(a szczeg(owych informacji o
stacjach dyskw Epsona, skontaktowa(em si z t# firm# i zamwi(em podrczniki
zawieraj#ce specyfikacj techniczn# tych stacji. Zamwi(em rwnie) podrczniki
zawieraj#ce specyfikacj techniczn# kilku innych stacji dyskw u)ywanych w tych
komputerach, (#cznie z twardymi dyskami Western Digital i Quantum. Dziki temu
posiadam szczeg(owe informacje o tych napdach, zawieraj#ce ustawienia zworek,
informacje, w jaki sposb serwisowa. i naprawia. te urz#dzenia, oraz inne, nigdzie
indziej nie przedstawiane dane techniczne.

Zalecam, by, dokona( spisu wszystkich najwa)niejszych komponentw komputera
pod wzgldem producenta i numeru modelu. Je,li nie posiadasz specyfikacji lub
podrcznikw zawieraj#cych informacje techniczne o tych komponentach, zapytaj o
nie producentw (pomo)e Ci w tym lista producentw umieszczona w dodatku A).
Bdziesz zaskoczony bogactwem informacji, ktre mo)esz uzyska..

Je,li poszukujesz informacji o elektronice i uk(adach komponentw komputera,
skontaktuj si z producentami danych urz#dze% i zdob#d0 ich ksi#)ki danych. Intel na
przyk(ad udostpnia wiele informacji o swoich procesorach, chipsetach p(yt
g(wnych, ko,ciach kontrolerw cache oraz innych produkowanych przez niego
uk(adach. Inni producenci chipsetw posiadaj# ksi#)ki danych o swoich uk(adach, z
ktrych mo)esz dowiedzie. si wszystkiego na temat tajemniczych ustawie%, ktre
widzisz po uruchomieniu zawartego w CMOS programu Setup. Wikszo,.
producentw BIOS-w rwnie) tworzy dokumentacj specyficzn# dla danej wersji
BIOS-u. Sprawd0 list firm umieszczon# w dodatku A, by uzyska. adresy
producentw elementw twojego komputera, a nastpnie skontaktuj si z nimi, by
zobaczy. jak# dokumentacj udostpniaj#.
Urz$dzenia
Pisz#c urz#dzenia, mam na my,li karty rozszerze% i inne elementy, stanowi#ce w
sumie komputer. Urz#dzenia s# jednym z moich najlepszych 0rde( informacji. Na
przyk(ad wyobra0 sobie, )e mam odpowiedzie. na pytanie - czy kontroler SCSI XYZ
obs(uguje stacj napdw ta,mowych ABC? Najprostsz# metod# uzyskania
odpowiedzi jest po prostu w(o)enie wszystkiego do komputera i naci,nicie
prze(#cznika. (5atwo si mwi, ot co).

Powa)niej, eksperymentowanie i obserwowanie dzia(aj#cych komputerw jest
jednym z najlepszych sposobw uczenia si, jakie tylko masz do dyspozycji.
Zalecam, by, prbowa( wszystkiego; bardzo rzadko si zdarza, by podczas takich
prb dosz(o do uszkodzenia sprztu. Ale oczywi,cie co, takiego mo)e si wydarzy.,
wic dobrze by by(o, gdyby, przed ka)d# prb# zabezpiecza( swe dane. Do
eksperymentw nie powiniene, u)ywa. komputera, na ktrym pracujesz na co dzie%;
je,li to tylko mo)liwe, u)yj innego. Ludzie czasem niechtnie podchodz# do
eksperymentw z drogimi przecie) komputerami, ale podczas bezpo,rednich testw i
obserwowania systemw mo)na si naprawd wiele nauczy.. Gdy zainstaluj jaki,
produkt i uruchomi kilka testw, czsto okazuje si, )e dostarczone przez
producenta informacje s# po prostu myl#ce. Je,li nie jeste, pewien, czy co,
rzeczywi,cie dzia(a, upewnij si, czy gwarancja producenta umo)liwia zwrot sprztu
i odzyskanie pienidzy, je,li sprzt nie spe(ni twoich oczekiwa%.

Informatycy pracuj#cy w du)ych firmach maj# dostp do ilo,ci programw i sprztu,
o jakiej ja mog tylko pomarzy.. Niektre wiksze firmy posiadaj # sklepy z
zabawkami, w ktrych regularnie kupuj# ekwipunek przeznaczony tylko do testw i
oceny. Dealerzy i producenci rwnie) posiadaj# dostp do olbrzymiej ilo,ci
r)norodnego sprztu. Je,li pracujesz na takim stanowisku, korzystaj z dostpu do
ekwipunku i zdobywaj wiedz z tego 0rd(a. Gdy tylko zostanie zakupiony nowy
komputer, zrb notatki o jego konstrukcji i elementach.

Za ka)dym razem gdy napotkam komputer, na ktrym jeszcze nie pracowa(em,
natychmiast otwieram go i zaczynam robi. notatki. Chc zna. producenta i model
ka)dego wewntrznego elementu - stacji dyskw, zasilacza, p(yty g(wnej. Je,li nie
znam wykorzystanej w komputerze p(yty g(wnej, zapisuj numery umieszczonych
na niej podstawowych uk(adw IC, czyli na przyk(ad procesora, zintegrowanego
chipsetu, ko,ci kontrolera dyskietek, ko,ci kontrolera klawiatury, chipsetu karty
graficznej oraz innych wa)niejszych ko,ci na p(ycie. Wiedz#c jakie uk(ady zosta(y
zastosowane w komputerze, czsto mo)esz zorientowa. si o jego dodatkowych
mo)liwo,ciach, jak na przyk(ad rozszerzonym programie Setup czy te)
mo)liwo,ciach konfiguracji.

Lubi wiedzie., jaka wersja BIOS-u znajduje si w komputerze i zawsze tworz jego
kopi na dyskietce. Traktuj j# jako kopi bezpiecze%stwa, a zarazem dobry materia(
do dalszych studiw nad komputerem. Chc zna. umieszczone w BlOS-ie tablice
twardych dyskw oraz inne szczeglne wymagania ustawiania i instalacji systemu.
Zapisuj, jaki typ baterii znajduje si w komputerze, dziki czemu mog zaopatrzy.
si w bateri zapasow#. Zaznaczam sobie, czy w konstrukcji komputera zastosowano
jakie, unikalne zaczepy lub rozwi#zania (na przyk(ad ,ruby imbusowe), dziki
czemu mog si odpowiednio przygotowa., je,li w przysz(o,ci zajdzie potrzeba
serwisowania komputera. Istniej# programy przeznaczone do pomocy w utrzymaniu
inwentarza komputerw i sprztu, ale zawsze okazywa(o si, )e nie umo)liwia(y
przechowywania potrzebnych mi szczeg(owych informacji.

Tak oto dotar(em do swego ulubionego konika. Nic nie jest w stanie zirytowa. mnie
bardziej, ni) zamieszczane w wa)nych czasopismach opisy komputerw, w ktrych
przedstawiane s# wyniki testw, powiedzmy, wydajno,ci twardego dysku i karty gra-
ficznej. Ale testuj#cy nie otwieraj# komputerw i nie mwi# mi (i ca(emu ,wiatu),
jakie cz,ci zosta(y zastosowane w tych komputerach! Chc dok(adnie wiedzie., jaki
kontroler twardego dysku, twardy dysk, karta graficzna, BIOS itd., zosta(y
zastosowane przy budowie testowanych komputerw. Inaczej wszystkie
prezentowane w te,cie informacje s# dla mnie po prostu bezu)yteczne.

P0niej testuj#cy wykonuj# testy wydajno,ci twardych dyskw komputerw z takimi
samymi napdami i kontrolerami, a nastpnie (bez )adnych oporw) twierdz#, )e
jeden z nich dzia(a( o kilka milisekund szybciej od drugiego i zwyci)y( w te,cie.
Jest po prostu oczywiste, )e wystpuj# drobne r)nice w osi#gach pojedynczych
kontrolerw takiego samego typu i uzyskane wyniki po prostu nie maj#
najmniejszego znaczenia. Powiniene, by. bardzo ostro)ny, je,li chodzi o wyniki
testw zamieszczanych w zwyk(ych czasopismach. Je,li testuj#cy napisz#, jakie
elementy testowali, bd mg( wyci#gn#. w(asne wnioski i nawet porwna.
otrzymane wyniki z wynikami innych komputerw, niekoniecznie uwzgldnionych
w te,cie.
Modemy
Modemy s(u)# do zdobywania oglno dostpnych i prywatnych informacji oraz
korzystania z us(ug online. Dziki modemowi mo)esz korzysta. zarwno z lokalnych
BBS-w (Buletin Board Systems], jak i du)ych sieci informacji, takich jak
CompuServe czy te) internetowe strony WWW (Word W id Web}. Wiele firm
oferuj#cych oprogramowanie lub sprzt umo)liwia uzyskanie poprzez Internet
pomocy technicznej, a czasem nawet uaktualnie% swych produktw. Sieci
oglnodostpne, takie jak Internet, CompuServe oraz BBS-y, sprzyjaj# tworzeniu si
organizacji z(o)onych z technikw i entuzjastw komputerw. Dziki temu poprzez
modem mo)esz poprosi. o rad ludzi doskonale znaj#cych si zarwno na
oprogramowaniu, jak i sprzcie. Dziki BBS-om mo)esz zarwno uzyska. rady, jak i
zaopatrzy. si w doskona(e oprogramowanie, ktre mo)e znacz#co u(atwi. Ci prac.
Czeka na Ciebie ,wiat oprogramowania public domain oraz wicej wiedzy
technicznej i do,wiadcze%, ni) mog(e, sobie wyobrazi..

W dodatku A znajduj# si nie tylko adresy, nazwy i telefony firm, ale rwnie) (je,li
tylko by(y dostpne) adresy firm w Internecie oraz numery ich BBS-w. Je,li
potrzebujesz pomocy technicznej lub wikszej ilo,ci informacji o danej firmie,
sprbuj wykorzysta. us(ugi online. Wiele firm prowadzi serwisy online, dziki
czemu mo)esz w (atwiejszy sposb zaopatrzy. si w uaktualnione oprogramowanie
czy te) sterowniki. Prowadzenie przez firm us(ug online jest dla mnie wa)n#
pozycj#, czasem nawet decyduj#c# o zakupie danego produktu. Dziki us(ugom
online zaoszczdzi(em wiele czasu i pienidzy.

Wikszo,. firm udostpnia us(ugi online raczej poprzez sieci oglnodostpne (jak
Internet czy CompuServe), ni) BBS-y. Compuserve Information Sennce (CIS) jest
oglnodostpn# sieci# informacji, do ktrej mo)esz w(#czy. si za pomoc# telefonu z
jakiegokolwiek miejsca na ,wiecie, loguj#c si na jeden z jej serwerw
(umieszczonych w Ohio). W,rd zasobw CompuServe znajduj# si grupy
dyskusyjne, sponsorowane lub odwiedzane przez wikszo,. najwa)niejszych firm
oraz wszelkiego rodzaju entuzjastw. Poprzez CompuServe mo)esz uzyska. dostp
do Internetu, (#cznie z mo)liwo,ci# przegl#dania internetowych stron WWW.
CompuServe lub inni dostawcy Internetu mog# znacznie zwikszy. Twoje
mo)liwo,ci zdobywania wiedzy z innych 0rde(.

Prawd mwi#c, najpewniejszym i najszybszym sposobem skontaktowania si ze
mn# jest poczta elektroniczna CompuServe. Mj numer CompuServe ID to
73145,1566 (w Internecie jest to scottmueiier@compuserve.com). Je,li masz
jakiekolwiek pytania, chcia(by, przes(a. komentarz czy te) posiadasz u)yteczne
informacje, ktre mog(yby mnie zainteresowa., je,li tylko zechcesz, wy,lij mi
wiadomo,.. Poniewa) odpowied0

na zwyk(# poczt wymaga wykonania wielu czynno,ci i zabiera wiele czasu, wysiane
do mnie zwyk(e listy czsto d(ugo oczekuj# nawet na przeczytanie, a co dopiero na
odpowied0. Zupe(nie inaczej jest z poczt# elektroniczn#, ktra ma dla mnie o wiele
wikszy priorytet, a wys(anie odpowiedzi na ni# zabiera mi o wiele mniej czasu. Je,li
jednak wysy(asz do mnie zwyk(y list i chcia(by,, bym Ci odpowiedzia(, nie zapomnij
do(#czy. do niego zaadresowanej koperty zwrotnej ze znaczkiem.
Czasopisma
Ostatnie 0rd(o informacji, czasopisma, jest jednym z najlepszych 0rde( przegl#dw
i danych technicznych. W czasopismach mo)na odnale0. informacje o poprawkach
b(dw, ostrze)enia o problemach oraz dane o nowinkach sprztowych. Niezwykle
trudne i chyba nawet niemo)liwe jest wydawanie drukowanego czasopisma
zawieraj#cego aktualne informacje o najnowszych wydarzeniach w przemy,le
komputerowym. Pomys(y zmieniaj# si zbyt szybko, by tak wydawane czasopismo
mog(o dotrzyma. im kroku. Prenumeruj wikszo,. najwa)niejszych czasopism o
tematyce komputerowej i czsto odczuwam naciski, by wskaza. jedno z nich jako
najlepsze. Nie mog jednak tego dokona., poniewa) one wszystkie s# dla mnie
wa)ne, gdy) w ka)dym z nich odnajduj inne informacje, a nawet je,li informacje si
pokrywaj#, to czsto autorzy artyku(w komentuj# je z innych punktw widzenia.
Dziki czasopismom mog przynajmniej us(ysze. o produktach, ktre dot#d by(y mi
nieznane, cho. prawd mwi#c, zawarte w czasopismach przegl#dy sprztu czsto
nie s# dla mnie wystarczaj#ce. Wikszo,. czasopism komputerowych dostpna jest
rwnie) na p(ytach CD, co bardzo upraszcza gor#czkowe poszukiwania informacji, o
ktrych pamitasz, )e gdzie, tu je ju) czyta(e,. Je,li wersja na p(ycie CD to zbyt
wiele jak na Twoje potrzeby, przydatn# dla Ciebie informacj# mo)e by. to, )e za
pomoc# Internetu mo)esz uzyska. dostp do wikszo,ci wa)nych czasopism. Ta
mo)liwo,. jest bardzo przydatna, gdy chcesz odnale0. jak najwicej informacji na
okre,lony temat.

Jedn# z najlepiej ukrytych tajemnic przemys(u komputerowego jest istnienie
doskona(ych bran)owych czasopism oferuj#cych darmow# subskrypcj. Cho. wiele
z tych czasopism jest adresowanych do hurtowni lub technicznego ko%ca produkcji,
uwa)am, )e warto je prenumerowa.. Niektre z moich ulubionych czasopism to:

Computer Design
Electronic News
Computer Hotline
Electronic Products
Computer Reseller News
*Processor
Electronic Design News
Test and Measurement World
Electronic Engineering Limes

Te czasopisma oferuj# darmow# subskrypcj wszystkim wykwalifikowanym
osobom. Poniewa) s# one przeznaczone dla ludzi z przemys(u komputerowego i
elektronicznego, zawieraj# znacznie wicej szczeg(owych danych technicznych, ni)
bardziej znane czasopisma publiczne".


Spis tre)ci
O autorze
Wstp

Gwne cele ksi!)ki
Dla kogo jest ta ksi!)ka
Co znajdziesz w tej ksi!)ce?
o CD-ROM sprzedawany wraz z ksi!)k!

Rozdzia# 1. Historia komputera osobistego

Pierwsze komputery i ich dzieje
Komputer osobisty IBM
Rynek komputerem osobistych po 17 latach

Rozdzia# 2. Omwienie systemu komputerowego

Co to jest komputer PC
o Kto posiada kontrole nad oprogramowaniem komputerw PC?
o Kto wyucza nowe rozwi!zania w sprz$cie komputerw PC?
o Specyfikacja PC 9x
Typy komputerw
Dokumentacja
o Podstawowa dokumentacja - Podr$cznik u)ytkownika
o Dokumentacja podzespow i urz!dze/ zewn$trznych
o Dokumentacja chipsetw
o Dokumentacja producenta komputera
Gwarancja i umowa serwisowa

Rozdzia# 3. Demonta- i konserwacja komputera
Wa&ciwe narz$dzia
o Podr$czne narz$dzia
o Lutowanie
Przyrz!dy testowe
o Wtyczki p$tIowe (Loopback Connectors)
o Mierniki
o Prbniki logiczne i impulsatory logiczne
o Testery gniazd
o Testery pami$ci
1rodki chemiczne
1rubki, nakr$tki i inne drobiazgi
System calowy i metryczny
.lak zdemontowa- komputer
o Przygotowanie
o Demonta) komputera
o Instalacja pyty gwnej
Czynno&ci diagnostyczne i archiwizacja danych
Konserwacja komputera
o Procedury aktywnej konserwacji
o Kopie zapasowe systemu
o Konserwacja twardego dysku
o Procedury konserwacji biernej
Rozdzia# 4. P#yty g#wne
Wymiana pyty gwnej na nowsz!
Czym nale)y si$ kierowa- przy zakupie pyty gwnej
Dokumentacja
Kompatybilno&- ukadw ROM BIOS pochodz!cych od r)nych producentw
Niezale)ni producenci pyt gwnych (OEMs)
o AMI
o Award
o Phoenix
Synchronizacja cz$stotliwo&ci podzespow komputera
Format pyty gwnej
o Pyty gwne w formacie Backplane
o Penowymiarowa Pyta AT" (ang. Full-Size AT)
o Baby-AT
o LPX
o ATX
o NLX
o Rozwi!zania firmowe
Z!cza na pycie gwnej
Zawarto&- pami$ci CMOS RAM

Rozdzia# 5. Gniazda i karty rozszerzaj$ce
Czym jest magistrala
o Magistrala procesora
o Magistrala pami$ciowa
o Magistrala adresowa
Zastosowania gniazd rozszerzaj!cych
Arbitra) magistrali (bus mastering)
Typy magistrali zewn$trznej
o Magistrala ISA
o Magistrala Micro Channel
o Magistrala EISA
o Automatyczne konfigurowanie
o Magistrale lokalne
o AGP (Accelerated Graphics Port)
Zasoby komputera
o Przerwania (IRQ)
o Kanay DMA
o Adresy portw I/konfliktw
Rozwi!zywanie konfliktw w dost$pie do zasobw
o R$czne rozwi!zywanie konfliktw
o Wykorzystanie szablonu konfiguracji sprz$towej
Rozwi!zywanie problemw z kartami specjalizowanymi
o Karty d,wi$kowe
o Karty adapterw SCSI
o Karty sieciowe
o Karty portw szeregowych
o USB (Universal Serial Bus
o Inne karty
Komputery Plug and Play
o Sprz$t PnP
o BlOS PnP
o System operacyjny PnP

Rozdzia# 6. Mikroprocesory i chipsety p#yt g#wnych
Parametry procesorw
o Szybko&- procesora
o Magistrala danych
o Rejestry wewn$trzne Magistrala adresowa
o Wewn$trzna (level 1) pami$- podr$czna
o Tryby pracy procesorw
o Technologie stosowane w dzisiejszych procesorach
o Wytwarzanie procesorw
o Obudowy procesorw
o Napi$cia zasilania procesorw
o Ciepo i problemy z jego odprowadzaniem
Koprocesory arytmetyczne
B$dy w procesorach
o Wymiana procesora
Nazwy kodowe procesorw Inlet
Ukady kompatybilne z procesorami Inlet
o Procesory AMD
o Procesory Cyrix
o IDT Winchip
Typy procesorw
o P1 (086) Procesory pierwszej generacji
o P2 (286) Procesory drugiej generacji
o P3 (386) Procesor) trzeciej generacji
o P4 (486) Procesor) czwartej generacji
o P5 (586) Procesory pi!tej generacji
o Procesory pseudopi!tej generacji
o P6 (686) Procesor) szstej generacji
o Procesor) pseudoszstej generacji
o Procesory sidmej generacji P7 (786)
Uaktualnienie procesora
o Procesory i gniazda OverDrive
Testy wydajno&ci procesora
Chipsety
o Chipsety Intela
o Wczesne chipsety Intela dla 386/486
o Chipsety pi!tej generacji (Klasy P5 Pentium)
o Chipsety klasy P5 Pentium producentw niezale)nych
o Chipsety szstej generacji (klas) P6 Pentium Pro/Pentium II)
o Chipsety klasy P6 producentw niezale)nych



Rozdzia# 7. Pami+

Podstawowe wiadomo&ci o pami$ci
Typy pami$ci
o ROM
o Odwzorowywane pami$ci ROM [Mask ROM]
o PROM
o FPROM
o EEPROM/Flash ROM
o DRAM
Szybko&- pami$ci
o lFPM (Fast Page Mode) DRAM
o EDO RAM
o BurstFDO
o SDRAM
Przysze technologie pami$ci DRAM
o RDRAM
o DDR SDRAM
Pami$- podr$czna SRAM
Fizyczna pami$- komputera
o Rozkad ko/cwek moduw SIGM
o Zorganizowanie oraz pojemno&ci pami$ci RAM
o Banki pami$ci
o Czas dost$pu ukadw pami$ci RAM
o Zoto i cyna
Niezawodno&- pami$ci
o Kontrola parzysto&ci
o ECC (Kod korekcji b$dw)
Rozszerzanie pami$ci komputera
o Mo)liwe strategie rozszerzania pami$ci
o Wybr i instalacja pojedynczych ukadw pami$ci oraz moduw SIMM i DIMM
o Zast$powanie moduw SIMM i DIMM modularni o wi$kszej pojemno&ci
o Karty rozszerzaj!ce pami$-
o Instalowanie pami$ci w komputerze
Organizacja logiczna pami$ci komputera
o Pami$- podstawowa
o Pami$- grna (ang. Upper Memory Area. UMA)
o Pami$- powy)ej pierwszego megabajta (ang. extended memory)
o Pami$- XMS
o Obszar pami$ci "wysokiej" (ang. High Memory Area - HMA) i linia adresowa A20 procesora
286
o Pami$- EMS (expanded memory - FMS)
o Zapobieganie konfliktom i nakadaniu si$ obszarw pami$ci ROM BIOS
o Przepisanie zawarto&ci pami$ci ROM do RAM (shadow ROM)
o Cakowity rozmiar pami$ci komputera a pami$- dost$pna dla programw
o Konfigurowanie i optymalizacja pami$ci kart rozszerzaj!cych
o Instalacja w komputerze nowszej wersji ROM BIOS

Rozdzia# 8. Zasilacze

Rola zasilacza w komputerze i jego dziaanie
o Standardowe rodzaje zasilaczy
o Z!cza rozprowadzaj!ce zasilanie w komputerze
o Sygna Power_Goud
o Obci!)enie zasilacza PC
o Warto&ci napi$-, pr!dw i mocy zasilacz
o Parametry zasilacza
o Certyfikaty na zasilanie
o Obliczanie poboru mocy komputera
Pozostawi- komputer w!czony czy wy!czy- go?
Zarz!dzanie energi!
o Komputery Energy Star
o Zaawansowane zarz!dzanie energi!(APM)
Problemy z zasilaczem
Rozwi!zywanie problemw z zasilaczem
o Multimetry cyfrowe
o Specjalistyczne przyrz!dy testowe
Naprawa zasilacza
Wymiana zasilacza w komputerze
o Wybr zasilacza
o Gdzie mo)na zdoby- nowy zasilacz?
Systemy zabezpieczaj!ce zasilanie
o Dawiki
o Dawiki zabezpieczaj!ce lini$ telefoniczn!
o Urz!dzenia formuj!ce napi$cie
o Zasilacze awaryjne
Baterie RTC/NVRAM

Rozdzia# 9. Urz$dzenia wej)ciowe

Klawiatura
o Rodzaje klawiatury
o Technologia wykonania klawiatury
o Rozwi!zywanie problemw z klawiatur! i jej naprawa
o Dodatkowe publikacje
Mysz
o Interfejs myszy
o Rozwi!zywanie problemw z niesprawn! mysz!
o Mysz Microsoft IntelliMouse
o Trackpoint II/III
o Gilidepoint
Adapter portu gier

Rozdzia# 1O. Monitory i karty graficzne

Monitory
o Technologie budowy monitorw
o Monochromatyczny czy kolorowy?
o Wielko&- monitora
o Rozdzielczo&- monitora
o Monitory z przeplotem i bez przeplotu
o Pobr energii i bezpiecze/stwo
o Kryteria doboru monitora
Karty graficzne
o Przestarzae karty graficzne
o Standard VGA
o Standardy VESA SVGA
o Skadniki podzespou graficznego
o Rodzaje pami$ci stosowanej w kartach grafiki
o Kart graficzne do zastosowa/ multimedialnych
o Akceleratory grafiki 3D
Problemy z kartami graficznymi i monitorami

Rozdzia# 11. Porty komunikacyjne i sieci komputerowe

Porty i urz!dzenia komunikacyjne
o Porty szeregowe
o Testowanie portw szeregowych
o Porty rwnolegle
o Konfigurowanie portu rwnolegego
Nowe typy portw
o USB(Universal Serial Bus)
o FireWire (IEEE 1394)
Modemy synchroniczne
o Standardy modemw
o Modemy 56 kb
o zlecenia dotycz!ce modemu
ISDN (Integrated Services Digital Network)
o Usugi ISDN
o Sprz$t ISDN
3!cza dzier)awione
o 3!cza 1-1
o 3!cza T-3
Sieci telewizji kablowej (CATV)
o Modemy kablowe
o Pasmo przenoszenia sieci kablowej
o Bezpiecze/stwo w sieciach telewizji kablowej
o Wydajno&- sieci telewizji kablowej
Bezpo&rednie po!czenie kablowe
o Kable Null Modem
o Oprogramowanie do bezpo&redniego po!czenia kablowego
Lokalne sieci komputerowe
o Podstawy sieci
o Sprz$towe skadniki sieci LAN
o Protoky warstwy !cza danych
o Technologie szybkich sieci komputerowych
o Ethernet 100 Mb/S
ATM
TCP/IP i Internet
o IPX
o NetBEUI
Rozdzia# 12. Sprzt audio

Zastosowania kart d,wi$kowych
o Gry
o Multimedia
o Pliki d,wi$kowe
o Pliki MDI
o Prezentacje
o Nagrywanie
o Adnotacje gosowe
o Rozpoznawanie gosu
o Konferencje
o Odsuchiwanie
o Pyty kompaktowe
o Mikser d,wi$ku
Poj$cia i terminy zwi!zane z kartami d,wi$kowymi
o Natura d,wi$ku
o Standardy gier
o Charakterystyka cz$stotliwo&ciowa
o Prbkowanie (sampling)
o D,wi$k 8-bitowy a d,wi$k 16-bitowy
Wa&ciwo&ci kart muzycznych
o Z!cza
o Regulacja go&no&ci
o Synteza
o Kompresja/dekompresja
o Procesory sygnaowe o wielu zastosowaniach
o Z!cze CD-ROM
o Sterowniki d,wi$kowe
Wybr karty d,wi$kowej
o Konsument czy producent?
o Kompatybilno&-
o Oprogramowanie dodatkowe
Instalowanie kart d,wi$kowych
o Instalowanie karty d,wi$kowej
o U)ywanie wie)y stereo zamiast go&nikw
Rozwi!zywanie problemw zwi!zanych z kart! d,wi$kow!
o Konflikty sprz$towe
o Inne problemy zwi!zane z kartami d,wi$kowymi
o Rozwi!zywanie problemw z joystickiem
o Inne problemy
Go&niki
Mikrofon

Rozdzia 13. Stacje dyskietek

Historia rozwoju nap$dw dyskietek
o Elementy skadowe nap$du
o Nap$d gowic
o Silnik nap$dowy dyskietki
o Pytki z obwodami elektronicznymi
o Kontroler
o Pyta czoowa
o Z!cza
Urz!dzenia konfiguracje nap$du
o Zworka wyboru nap$du (drive select)
o Rezystory terminuj!ce
o Sygna DC
o Czujnik rodzaju no&nika
Kontroler stacji dyskietek
Fizyczne parametry dyskietek i ich dziaanie
o Wa&ciwo&ci magnetyczne dyskietki
o Logiczna struktura dyskietki
Rodzaje nap$dw dyskietek
o Nap$d 5,25" DD (360 kB)
o Nap$d 5,25" HD (1.2 MB)
o Nap$d 3.5" DD (720 kB)
o Nap$d 3.5" HD (1.44 MB)
o Nap$d 3.5" ED (2.88 MB)
o Rozwi!zywanie problemw zwi!zanych z zapisem w nap$dach 3,5" HD (1,44 MB)
Konstrukcja dyskietki
o Rodzaje dyskietek i ich parametry
o Obsuga nap$dw i dyskietek
o Lotniskowe aparaty rentgenowskie i wykrywacze metali
Instalowanie nap$du
Rozpoznawanie i usuwanie problemw
o Problem nieistniej!cych katalogw (sygna DC)
o Niesymetryczny uchwyt dyskietki
Naprawa nap$dw dyskietek
o Czyszczenie nap$dw dyskietek
o Ustawianie gowic w nap$dzie
Nap$dy Iomega ZIP
Nap$dy typu Floptical
o Nap$dy floptical o pojemno&ci 21 MB
o Nap$dy floptical LS-120 (120 MB)

Rozdzia 14. Nap$dy dyskw twardych

Definicja dysku twardego
o Miary pojemno&ci dyskw twardych
o Budowa dyskw twardych
o G$sto&- powierzchniowa
Dziaanie dysku twardego
o Wspczesne analogie nap$du dyskw
o Magnetyczny zapis danych
o Schematy kodowania danych
o Porwnanie schematw kodowania
o Sektory
Podstawowe skadniki dysku twardego
o Talerze dysku twardego (dyski)
o No&nik informacji
o Gowice odczytujaco-zapisujace
o Konstrukcja gowicy odczytuj!co-zapisuj!cej
o 1ci!gacze gowic
o Mechanizm gowic
o Serwomechanizm osadzony
Serwomechanizm dedykowany
o Automatyczne parkowanie gowic
o Filtry powietrza
o Aklimatyzacja temperaturowa dysku twardego
o Silniki nap$dowe talerzy
o Pasek uziemiaj!cy trzpie/
o Pytki logiczne
o Kable i z!cza
o Elementy konfiguracyjne
o Pyta czoowa
Cechy dyskw twardych
o Niezawodno&-
o Wydajno&-
o Zabezpieczania przeciw wstrz!sowe
o Koszt
o Pojemno&-
o Szczegowe wskazwki

Rozdzia# 15. Interfejsy dyskw twardych

Rodzaje interfejsw
Interfejs ST-506/412
Schematy kodowania i zwi!zane z nim problemy
Interfejs ESDI
Interfejs IDE
o Pocz!tki IDE
o Rodzaje magistrali IDE
o 8-bitowa magistrala XT-Bus IDE
o MCA IDE
Wprowadzenie do SCSI
IDE kontra SCSI
o Wydajno&-
o SCSI vs IDE: przewagi i ograniczenia
o Zalecane kontrolery i host-adaptery
o Zalecane host-adaptery SCSI
Ograniczenia sprz$towe i programowe dyskw
o Ograniczenia pojemno&ci interfejsu dyskowego
o Ograniczeniu pojemno&ci ROM BIOS-u
o Ograniczenia pojemno&ci systemu operacyjnego

Rozdzia# 16. Instalacja dysku twardego

Procedury instalacji dysku twardego
o Konfigurowanie dysku
o Konfigurowanie kontrolera
o Sposoby montowania dysku
o Konfigurowanie systemu
o Formatowanie i instalacja oprogramowania
Naprawa dyskw twardych i rozwi!zywanie problemw z nimi zwi!zanych
Kody b$dw sprz$towych 17x\, 104xx i 210xx

Rozdzia#17. Napdy CD-ROM

Czym jest CD-ROM?
o Krtka historia CD-ROM-u
o Technologia CD
o Wewn!trz pyty CD-ROM
Dost$pne typy nap$dw
o Dane techniczne CD-ROM-u
o Interfejs
o Mechanizm l!dowania dyskw
o Inne wa&ciwo&ci nap$dw
Formaty dyskw i nap$dw CD-ROM
o Standard danych: ISO 9660
o Format High Sierpa
o CD-DA (cyfrowe audio)
o CD-ROM XA, czyli Architektura rozszerzona
o CD z mieszanymi rodzajami &cie)ek
o PhotoCD
o CD-R
o CD-E
DVD
o Historia DVD
o Specyfikacje DVD
Multimedia CD-ROM
Instalowanie napadu
o Unikanie konfliktw: poustawiaj swoje karty
o Konfigurowanie nap$du
o Pod!czanie zewn$trznego nap$du (SCSI) CD-ROM
o Instalowanie nap$dw wewn$trznych
o Kabel a z!cze brzegowe karty
o Magistrale SCSI: wewn$trzna, zewn$trzna, po cz$&ci z ka)dej strony
o Oprogramowanie CD-ROM-u
3adowanie oprogramowania
o CD-ROM a Microsoft Windows 3.X
o CD-ROM a Windows 95 i Windows NT 4.0
Rozwi!zywanie problemw przysparzanych przez nap$dy CD-ROM

Rozdzia# 18. Urz$dzenia pamici masowej

Nap$dy ta&mowe
o Historia powstania standardw archiwizacji z wykorzystaniem nap$dw ta&mowych
o Standard QIC
o Ta&my QIC
o Kompatybilno&- ta&m QIC
o Inne nap$dy o wysokiej pojemno&ci
o Wybr najlepszego nap$du
o Instalacja streamerw
o Oprogramowanie archiwizuj!ce
Nap$dy na wymienne no&niki
o Rodzaje nap$dw na wymienne no&niki
o Nap$dy magnetyczne
o Nap$dy magneto optyczne
o Porwnanie nap$dw na wymienne no&niki
Nagrywarki CD-ROM
o CD-R
o CD-RW

Rozdzia# 19. Drukarki

Technologia drukowania
o Rozdzielczo&- druku
o J$zyki opisu strony (PDL)
o Kody steruj!ce
o Pami$- drukarek
o Czcionki
o Sterowniki drukarki
Jak dziaaj! drukarki
o Drukarki laserowe
o Drukarki atramentowe
o Drukarki igowe
Drukowanie w kolorze
o Atramentowe drukarki kolorowe
o Kolorowe drukarki laserowe
o Drukarki wykorzystuj!ce proces sublimacji barwnika
o Drukarki wykorzystuj!ce proces cieplnego przenoszenia wosku
Wybr typu drukarki
o Ile drukarek?
o Urz!dzenia !czone
o Pr$dko&- drukowania
o Rodzaje papieru
o Koszty u)ytkowania
Instalacja obsugi drukarki
o Sterowniki systemu DOS
o Sterowniki systemu Windows
Konserwacja sprz$tu
o Drukarki laserowe i atramentowe
o Drukarki igowe
o Wybr najlepszego papieru
Najcz$stsze problemy z drukowaniem
Sprz$towe problemy drukarek
o Problemy z pod!czeniem
o Problemy ze sterownikiem
o Problemy aplikacji

Rozdzia# 20. Samodzielny monta- komputera

Cz$&ci skadowe komputera
o Obudowa i zasilacz
o Pyta gwna
o Porty
o Nap$d dyskietek
o Dysk twardy
o Nap$dy CD-ROM
o Klawiatura i myszka
o Karta graficzna i monitor
o Karta muzyczna i go&niki
o Urz!dzenia zewn$trzne USB
o Wyposa)enie dodatkowe
Monta) komputera

Rozdzia# 21. Komputery przeno)ne

Typy komputerw przeno&nych
o Laptopy
o Notebooki
o Mininotebooki
Specyfika komputerw przeno&nych
Rozbudowa i naprawa komputerw przeno&nych
Budowa komputera przeno&nego
o Wy&wietlacze
o Procesory
o Obudowy procesorw Mobile
o Chipsety
o Pami$-
o Twarde dyski
o Inne urz!dzenia pami$ci zewn$trznej
o Standard PC Card
o Klawiatury
o Urz!dzenia wskazuj!ce
o Akumulatory
Dodatkowe wyposa)enie
o Zewn$trzne monitory
o Stacje dokuj!ce
o 3!czno&-

Rozdzia# 22. Programowe i sprztowe narzdzia diagnostyczne

Oprogramowanie diagnostyczne
Test przy w!czaniu (POST)
o Co jest testowanie
o D,wi$kowe kody b$dw POST
o Wizualne kody b$dw generowane przez POST
o Kody generowane przez POST w portach I/O
Programy diagnostyczne IBM
o Zaawansowane programy diagnostyczne IBM
Programy diagnostyczne oglnego u)ytku
o AMIDiag
o CheckitPro
o Microscope
o Programy diagnostyczne Norton Utilities
o PC Technician
o QAPIus/FE
o Diagnostyka systemu operacyjnego
Programy diagnozuj!ce dyski
o Drive Probe
o Disk Manager
Narz$dzia odzyskuj!ce dane
Programy diagnostyczne shareware oraz public-domain

Rozdzia# 23. Oprogramowanie systemowe, rozwi$zywanie problemw

Dyskowy System Operacyjny (DOS)
o Podstawy systemu operacyjnego
o Systemowy BIOS
o Skadniki DOS-u
o IO.SYS (lub IBMBIO.COM)
o MSDOS.SYS (lub IBMDOS.COM)
o Powlok! lub interpreter polece/ (COMMAND.COM)
Procedura poszukiwania plikw przez DOS
o Wersje DOS-u
o Potencjalne problemy z uaktualnianiem DOS-u
o Znane biedy DOS-u
o Proces uruchamiania komputera
o Sposb wgrywania si$ i uruchamiania DOS-u
o Nadzr nad plikami
o Komunikacja z nap$dami dyskowymi
Windows 3.1
o 16-bitowe wersje Windows
o 3adowanie Windows 3.1
o Kluczowe pliki Windows
o 32-bitowy dost$p do dysku
Windows 9x
o Porwnanie Windows 95 z DOS-em
o Wersje
o Architektura Windows 9x
o FAT32
Windows NT
o Wersje
o Uruchamianie Windows NT
o Komponenty Windows NT
Systemy plikw i odzyskiwanie danych
o Struktury dyskowe FAT
o Katalog gwny
o VFAT i dugie nazwy plikw
o FAT32
o Rozmiary klastrw w FAT32
o Mirroring tablicy FAT
o Tworzenie partycji FAT32
o Konwersja FAT 16 na FAT32
Biedy systemu plikw FAT
o Zgubione klastry
o Skrzy)owane pliki
o Niewa&ciwe pliki lub kartoteki
o Biedy tablicy FAT
DOS-owe programy odzyskuj!ce dane i dyski
o Polecenie CHKDSK
o Polecenie RECOVER
o SCANDISK
o Defragmentacja dysku
o Programy niezale)nych producentw
NTFS
o Architektura NTFS
o Zgodno&- NTFS
o Tworzenie dyskw NTFS
o Narz$dzia NTFS
Rozdzia# 24. Rodzina komputerw osobistych IBM PC

Cechy poszczeglnych modeli
o Modele i cechy komputerw PC Convertible
o Karty pami$ci
o Wprowadzenie do komputerw XT (5160)
o Wprowadzenie do komputerw Portable PC
o Wprowadzenie do komputerw AT
o Wst$p do XT Model 286

Rozdzia# 25. Podsumowanie

o Podr$czniki
o Urz!dzenia
o Modemy
o Czasopisma


Dodatki
Dodatek A Lista sprzedawcw sprztu
Dodatek B S#ownik
Skorowidz