Grka knjievnost

Grka knjievnost
Knjievnost

Osnovni oblici

Roman
Pjesma
Drama

Kratka pria
Pripovjetka
Osnovni anr

Epika

Lirika

Drama

Romansa

Satira

Tragedija

Komedija

Tragikomedija

Autobiografija

Memoari

Dnevnik
Mediji

Performans (predstava)
Knjiga
Tehnike

Proza
Stih
Historija

Drevna (antika

grka

rimska)

Srednjovjekovna (bizantska)

Renesansna

Barokna

Moderna (18.

19.

20.

21.)

Knjievnost po jezicima i porijeklu

albanska

arapska

armenska

Grka knjievnost

bjeloruska

bosanskohercegovaka

bugarska

crnogorska

eka

engleska (amerika

australska)

francuska

grka

hrvatska

indijska

irska

italijanska

japanska

kineska

maarska

makedonska

njemaka

perzijska

poljska

portugalska

ruska

slovenska

srpska

panska

vedska

ukrajinska
Rasprave

Kritika
Teorija
asopisi

Ovaj lanak je o antikoj grkoj knjievnosti. Za srednjovekovnu grku knjievnost v. lanak Vizantijska
knjievnost. Za modernu grku knjievnost v. lanak Novogrka knjievnost.
Grka knjievnost obuhvata knjievno stvaralatvo na grkom jeziku koje zapoinje Homerovim epovima oko 8.
veka pne., a zavrava se okvirno 529. godine nove ere, kada je vizantijski car Justinijan zatvorio Platonovu
Akademiju u Atini, poslednju filozofsku kolu u antici. Grka je knjievnost ne samo presudno uticala na formiranje
rimske knjievnosti, nego je izvrila ogroman uticaj i na celokupnu potonju evropsku knjievnost, kako u tematici
tako i u oblikovanju gotovo svih knjievnih vrsta. U vremenskom rasponu od trinaest vekova u antici osam pre
nove ere i pet nove ere stvarali su mnogi pesnici i prozni pisci, koji su jezikom i kulturom Grci, ali nisu svi rodom
bili Grci: osvajanja Aleksandra Velikog proirila su grku civilizaciju van granica Helade, te su glavni gradovi
Aleksandrovih naslednika Aleksandrija, Antiohija i drugi postali vea sredita grke civilizacije od starih grkih
polisa. S obzirom na drutvene, politike i knjievne prilike, moe se celokupna antika grka knjievnost podeliti na
etiri perioda:
1.
2.
3.
4.

Arhajsko razdoblje (od prvih pisanih spomenika do kraja 6. veka pne.);

Klasino razdoblje (5. i 4. vek pne.);
Aleksandrijsko razdoblje (od 3. do 1. veka pne.);
Rimsko razdoblje (od 30. pne. do 529. nove ere).

Grka knjievnost

Arhajsko razdoblje
KNJIEVNOST

drevni istok

antika

grka knjievnost
rimska knjievnost

srednjovekovna

humanizam

renesansa

barok

klasicizam

prosvetiteljstvo

romantizam

realizam

modernizam

esteticizam
avangarda
kasni modernizam
postmodernizam

Najstarije poznato grko pismo jeste mikenski silabiki linear B, koji nam je ostao sauvan na glinenim tablicama iz
toga doba. Te tablice sadre zapise, najee jednostavno u vidu razliitih spiskova, koji se odnose na trgovinu:
prave knjievnosti tu nema, a njeno odsustvo objanjava se na razliite naine. Prema jednoj teoriji, mikenska se
knjievnost, kao to je sluaj i s kasnijim Homerovim i drugim delima kikline epike, prenosila usmenim putem,
posebno s obzirom na to da linear B nije bio sasvim prilagoen glasovima grkoga jezika. Prema drugoj teoriji,
knjievna dela budui element drutvene elite bila su zapisana na nekom finijem materijalu, koji se meutim nije
sauvao.

Epsko pesnitvo
Homer
Na poetku grke knjievnosti tako stoje dva njena najvea dela, Homerovi epovi Ilijada i Odiseja, te nekoliko
neznatnih metrikih zapisa iz 8. veka pne. Ali te dve pesnike tvorevine svojom sloenom strukturom i stilizacijom
daleko odskau od svakoga poetnitva: jasno je da one, zapravo, predstavljaju vrhunac jedne epske tradicije iji
poeci i razvitak ostaju u tami onih vekova koji se nazivaju mranim dobom Grke (od 12. do 8. veka pne.). Homer
() je prvi pisac grke knjievnosti i istovremeno najvei epski pesnik svih vremena. Pretpostavlja se da je
iveo negde u 8. veku pne., ali pouzdanih podataka o njemu i njegovom ivotu zapravo nema. Antika tradicija nam
kazuje da je Homer bio slepi peva, ali to je najverovatnije samo preslikavanje lika slepoga pevaa Demodoka iz
Odiseje na linost samoga pesnika. Stoga se jo od antike pa sve do naih dana stvorio itav korpus veoma razliitih
teorija o prvom helenskom pesniku, koji obrauje tzv. homersko pitanje.

Grka knjievnost

Homerova se dela tako moraju shvatiti kao vrhunac dugogodinjeg

razvoja usmene narodne knjievnosti u Maloj Aziji. Danas se
pretpostavlja da su Homerovi prethodnici moda bili pevai
rapsodi (), koji su lutali od grada do grada i zabavljali
stanovnike pesmama o "slavnim delima junaka" ( ) i
meu koje tradicija obino ubraja i samoga Homera, te aedi
(), koji bi se smestili na dvoru kakvog vladara i onde na
zabavama ili po potrebi pevali o junakim delima junaka mitskoga
razdoblja. Prema nekim razmiljanjima, ti su rapsodi i aedi
prenosili junake pesme kroz mnoge vekove. Da je u Helena i pre
Homera cvetala epska poezija, potvruju i Homerovi epovi, u
kojima nalazimo savrenu epsku tehniku, umetniki izraz,
knjievni jezik, okretan stih, mnotvo ukrasnih prideva, tzv.
stalnih epiteta, za koje nema opravdanja u Homerovom tekstu
(npr. "brzonogi Ahilej", premda nijedna scena u epovima ne
opravdava taj epitet), oblike (formule) koje se uvek ponavljaju kad
god se u pripovedanju doe do odreenog mesta u opisu bitke,
plovidbe lae, i na kraju tipine brojeve. Sve te pojave nesumnjivo
su plod dugotrajne umetnike prakse. Moe se pretpostaviti da su
Homer
helenskoj herojskoj epopeji prethodile krae pesme u kojima se uz
pratnju muzikog instrumenta pevalo o junakim delima. Te su
pesme, kako se ini, bile delo Eoljana Ahejaca, koji su doli iz Tesalije i drugih delova grkoga kopna i prvi se
uvrstili na maloazijskom primorju, u Troadi i susednim ostrvima. Pesme s likovima i motivima iz kopnene Grke
meale su se s onima u novoj domovini, a bile su podreene jednoj osnovnoj temi borbi sa stanovnicima u novom
kraju. Negovanjem tih pesama tokom vekova stvoren je vrst temelj za veliku narodnu epopeju koja je najvie
umetniko ostvarenje dobila u Ilijadi i Odiseji otprilike u 8. veku pne.
Ilijada (, 24 knjige, 15.693 heksametra) nosi ime po Iliju (), drugom imenu grada Troje. Sadraj joj je
uzet iz ciklusa pria o trojanskom ratu, ali pesnik nije obradio dugo vremensko razdoblje, nego je ograniio grau
prikazavi dogaaje koji su se dogodili tokom 51 dana u desetoj godini rata. Glavna je tema ovoga epa svaa izmeu
Ahileja i Agamemnona zbog otmice robinje Briseide, a zatim Ahilejev gnev na trojanskog junaka Hektora, koji je
ubio Ahilejevog prijatelja Patrokla.
Odiseja (, 24 knjige, 12.110 heksametara) nosi ime prema glavnom junaku Odiseju i opeva Odisejev
povratak na Itaku. Nakon desetogodinjeg ratovanja pod trojom Odisej luta deset godina po raznim morima i
doivljava mnogo opasnih pustolovina. Izgubivi u brojnim opasnostima sve prijatelje, vraa se na Itaku, gde se uz
pomo sina Telemaha osveuje proscima koji su maltretirali njegovu vernu enu Penelopu i na gozbama rasparavali
njegovu imovinu. Tako okosnicu ovoga speva ine Odisejev povratak i osveta proscima, ali su ti motivi obogaeni
sintetikim i dramatskim prikazom prethodnih junakovih desetogodinjih lutanja, a pripoveda ih sam junak na dvoru
feakoga kralja Alkinoja (912. pevanja). Osim toga, u spev je umetnut i motiv o sinu koji kree u potragu za ocem
(14. pevanje). Prema tome, kompozicija Odiseje je perpletena, za razliku od kompozicije Ilijade, koja je
jednostavna, a to je primetio jo Aristotel, koji u Poetici 1459b kae: "Svaka mu je naime od pesama sastavljena:
Ilijada jednostavna i puna trpnje, a Odiseja prepletena i mirna". Homer je genijalni pesnik kome je uspelo da
narodnu epsku poeziju uzdigne na umetniku visinu, koju otada vie niko nije dostigao. Homerova poezija je puna
ivog pripovedanja, jasnog izraavanja, paljivog crtanja ljudskih karaktera, svee ivotne dinamike i humanizma.
Nijedno delo svetske knjievnosti nije izvrilo tako snaan i dugotrajan uticaj kao Homerovi epovi.
Prvobitno su se u antici Homeru pripisivala ne samo ova dva epa, nego gotovo celokupno epsko stvaralatvo
arhajskoga razdoblja, premda je problem Homerovih dela ve od 5. veka pne. podstakao ozbiljnu kritiku, koja i

Grka knjievnost
danas traje, a naziva se homerskim pitanjem. Pod tzv. Malim Homerom podrazumevaju se manja pesnika dela koja
su se pripisivala Homeru. Meu njima je svakako najznaajniji zbornik od 33 homerske himne () napisane u
heksametrima i epskom stilu, u vremenskom rasponu od 7. do 5. veka pne., koje proslavljaju razliita boanstva. Ove
su se himne prvobitno zvale "uvodi" (), to govori da to zapravo i nisu bile himne, nego su sluile
rapsodima kao uvod u njihovo recitovanje epskih pesama. Neke od njih su po broju stihova prave male poeme. Tako
Himna Demetri obrauje priu o otmici Persefone i tekoj boli Demetre koja luta po svetu traei kerku. Himna
Apolonu opeva roenje ovoga boga na Delosu i njegove doivljaje tokom osnivanja proroita u Delfima. Himna
Afroditi obrauje ljubavnu avanturu ove boginje s Anhizom, dok je Himna Hermesu puna humora i pria o tome
kako je tek roeni Hermes nestanim lukavstvom prevario svoga brata Apolona. Pored himni, ovamo pripadaju Boj
aba i mieva (, 303 stiha) koja parodira sadrinu i stil epske pesme, ali koja je verovatno nastala
tek u helenistiko doba, Margit (, od = budala) koja na podsmeljiv nain govori o nekom
junakubudali koji je mnogo znao ali sve naopako, te Kerkopi () koja je prikazivala dva brata veta
kradljivca koje je uhvatio Herakle, ali su ga oni tako nasmejali svojim dosetkama da ih je pustio na slobodu.
Kikilike epopeje
Epska je poezija nastavila da cveta u Joniji i celom helenskom svetu i nakon Homera, tako da je nastao veliki broj
pesama koje su se takoe, bar neko vreme, pripisivale Homeru. Te se pesme nazivaju kiklinim epovima jer ine
nekoliko epskih ciklusa: u njima je, naime, hronoloki prikazan neprekinut krug () mitskih dogaaja u
sadrajnoj celini. Kiklike pesme su se takoe nalazile na recitatorskom repertoaru rapsoda i pruile su bogatu
mitoloku grau lirskim, horskim i dramskim pesnicima. Meutim, Ilijada i Odiseja potisnule su kikline pesme u
drugi plan, pa su nam se ove uglavnom izgubile i do danas su nam se sauvale samo u oskudnim fragmentima,
premda nam je njihov sadraj poznat. Tebanskom ciklusu pripadale su pesme Edipodija (, 6.600 stihova)
o Edipovom ubistvu vlastita oca, pobedi nad Sfingom, incestuoznom braku s majkom i smrti Edipovoj, zatim
Tebaida (, 7.000 stihova) o ratu sedmorice junaka protiv Tebe i izvrenju Edipovog prokletstva meusobnim
ubistvom Polinika i Eteokla, Epigoni (, 7.000 stihova) o ratu sinova sedmorice junaka protiv Tebe i,
naposletku, Alkmeonida o tome kako je Alkmeon ubio svoju majku i potom se istio od greha.[1]
Trojanskom ciklusu pripadala je Kiparska pesma (, 11 knjiga) koja je opevala dogaaje koji su se dogodili
pre radnje Ilijade, zatim Etiopida (, 5 knjiga) koja je opisivala dogaaje nakon Ilijade, ukljuujui kako
Ahilej ubija amazonku Pentesileju, etiopskog vou Memnona ali i kako sam gine od Parisove strele, zatim Mala
Ilijada ( , 4 knjige) koja je opisivala nadmetanje za Ahilejevo oruje izmeu Ajanta i Odiseja, Ajantovo
samoubistvo, pogibiju Parisa od Filoktetove strele, dolazak Ahilejeva sina Neoptolema koji ubija Telefova sina
Euripila, gradnju drvenog konja i pad Troje. Pesma Razorenje Ilija ( , 2 knjige) obuhvatala je prizor o
drvenom konju, Laokoontovu smrt, Enejin beg, zauzee Troje, smrt Prijama i Astijanakta, oskvrnjenje Kasandre,
podelu plena, poar grada i rtvovanje Poliksene na Ahilejevom grobu. Povratak (, 2 knjige) opevala je
povratak helenskih junaka iz Troje, dok se Telegonija naslanjala na sadraj Odiseje i zapoinjala opisom sahrane
Penelopinih prosaca, a nazvana je po Telegonu, sinu Odiseja i Kirke, koji u potrazi za ocem dolazi na Itaku i u
neznanju ubija Odiseja, uzima Penelopu za enu, a Telemah Kirku.
Hesiod
Velike drutvene i ekonomske promene koje su zahvatile gotovo celu Heladu u drugoj polovini 8. veka pne. jasno se
ogledaju u delu drugog znamenitog pesnika arhajske epike. Hesiod (, moda kraj 8. v. pne.), iz sela Askre u
Beotiji, prvi je grki pesnik koji o sebi daje biografske podatke te se moe smatrati prvom individualizovanom
pojavom u grkoj knjievnosti. Njegova Teogonija ( = Postanak bogova, 1022 heksametra) predstavlja
prvu grku mitoloku sintezu u kojoj je prikazana istorija postanja sveta i genealogija bogova. Ideja joj je da prikae
Zevsa kao simbol pravednosti, koji pobedom nad Titanima i drugim nemanima iz prolosti postaje svemogui uvar
pravde. Isticanje moralnih problema i tenja za sistemskim shvatanjem sveta najavljuju poetak ruenja
tradicionalnog pogleda na svet. Moralna pitanja i vladavina pravde u svetu idejna su osnova i Hesiodovog drugog

Grka knjievnost
dela koje nosi naziv Poslovi i dani ( , 828 heksametara). To je poema rada, u kojoj pesnik svome
bratu rasipniku upuuje opomene i savete o tome kako e stei imovinu na astan nain. Meutim, pesnikovo
obraanje bratu samo je okvir za pouke koje upuuje svojim savremenicima o tome da se ovek moralnom energijom
i radom mora osloboditi bede, a to se ilustruje mitom o Prometeju i Pandori te mitom o pet rodova koji govore da je
ljudski ivot nekada bio sladak, a sada je gorak. Rad i pravda temelj su Hesiodove etike, a u svakoj dravi koja eli
biti utemeljena na poretku i napretku moraju vladati rad, pravda i moral, a ne la, prevara i nasilje vladara. Premda je
Hesiodov pogled na ivot pesimistian velikim delom upravo zbog prilika koje su tada vladale ipak se on u
svojoj duboko vaspitnoj poeziji pokazuje kao nosilac novih, gotovo revolucionarnih drutvenih stremljenja u odnosu
na prethodni ratniki ideal herojske epohe.

Lirsko pesnitvo
Postanak i ujedno najvii domet helenske lirike
pada u 7. i 6. vek pne., kada je epska poezija bila
ve na zalasku. Ona je zapravo melodiki i ritmiki
usavreno narodno pesnitvo. Razvoj umetnike
grke lirike uslovila su dva kljuna uzroka. Prvi
ine nove drutvene prilike tokom kojih dolazi do
dubokih promena u politikim, socijalnim i
ekonomskim odnosima, do pokretanja zamane
Grki svet oko 550. pne.
grke kolonizacije irom Mediterana te do izgradnje
i uvrivanja polisa kao osnovnog dutvenog i
dravnog okvira u Heladi. Drugi uzrok nalazimo u epohalnoj promeni u muzici otkrie harmonije i usavravanje
muzikih instrumenata. Kada su Grci prodrli u tajne muzike, ona je kod njih u irem smislu obeleavala razvitak
velikog dela duevnog ivota, pa je izraz (= muziki ovek) nasuprot izraza (=
nemuziki ovek) oznaavao obrazovanog oveka. Muzika je imala vaan poloaj u grkoj kulturi, i sva se grka
lirika razvijala uz nju: u najstarije vreme nema pesme bez muzike niti muzike bez pesme. Celokupna je helenska
muzika naalost propala, ali znamo da su meu najeim muzikim instrumentima bili lira, kitara, forminga i frula.
Naziv lirika stvoren je u vreme aleksandrijskih filologa i oznaava prvobitno samo one starogrke pesme koje su se
pevale uz pratnju ianih instrumenata, i to pre svega lire sa sedam ica sami Grci arhajskoga doba umesto ovoga
imena koristili su stari naziv melika (od = pesma). Ta se melika delila na monodijsku liriku i horsku liriku:
osim to su se razlikovale po metrima koji su se u njima obino upotrebljavali, ove dve vrste lirike karakterisalo je to
to je prva bila namenjena solo pevanju, a druga horskom izvoenju. Aleksandrijski su filolozi, dakle, u svom
kanonu starogrke lirske poezije obuhvatili samo meliku, tj. monodijske liriare Alkeja, Sapfu i Anakreonta i horske
liriare Alkmana, Stesihora, Ibika, Simonida, Bakhilida i Pindara. Meutim, mi danas u helensku liriku ubrajamo i
recitativne oblike poezije: elegiju i jamb.
Elegija
Spoljanja oznaka elegije kojom se razlikovala od drugih pesnikih vrsta jeste posebna metrika graa, tzv. elegijski
distih. Elegija, kako se ini, nastaje u Maloj Aziji kao tubalica i naricaljka, da bi se u kopnenoj Grkoj esto
preobrazila u svojevrsni bojni pokli. Grka se elegija najpre i razvila u onom kraju i plemenu gde je epska poezija
dostigla vrhunac, tj. kod maloazijskih Jonjana. Iz epa je uzela oblik, a iz svakodnevnog ivota sadraj. Ratni uas i
navala severnog naroda Kimerana u Malu Aziju podstakli su pesniko stvaralatvo Kalina (), koji se ubraja
meu najstarije elegiare i koji je iveo negde u prvoj polovini 7. veka pne. Od njega nam se sauvao, osim nekoliko
fragmenata, poetak jedne elegije u kojoj je pozivao svoje sugraane na oruje protiv neprijatelja: to je pravi, glasan
i estok ratni pokli, a sadri ujedno sjajnu pohvalu dobrom borcu koji se ne plai smrti, te junaki pada u borbi.
Ratniku elegiju pisao je i Tirtej (), koji se prema legendi preselio iz Atine u Spartu i tamo tokom drugog

Grka knjievnost

mesenskog rata (645628. pne.) svojim pesmama tako raspalio vojnike da su Spartanci njemu pripisivali zasluge za
pobedu nad Mesenjanima. Tirtej je, osim elegija koje je pisao u dorskom dijalektu, pisao i opomene ili savete
(), i to u jonskom dijalektu s neto dorizama. Njegova je poezija ratna i graanska: glavni su mu motivi
odluna borba protiv neprijatelja, smrt za domovinu i poreenje junaka s kukavicom i njihove razliite sudbine.
Sasvim je drugaiji elegiar Mimnermo (, druga polovina 7. veka pne.), najverovatnije iz Kolofona, ija
je poezija usredsreena na lina oseanja koja su bila uslovljena i prilikama u kojima je pesnik iveo. Njegova je
poezija melanholina i ljubavna. Ljubav, uivanje i radost za pesnika su eljena dobra kojima se on veseli, dok se
melanholija uvlai kada on pomisli da je lepoj mladosti sueno da precvate i proe, a umesto nje e doi starost,
bolest i smrt. Zbirka Mimnermovih intimnih pesama nazvana je po sviraici Nani () koju je pesnik snano
ljubio. Mimnermovi stihovi, napisani uglavnom epskim dijalektom, puni su enje i odzvanjaju muzikom.
Pesmama s drutveno-politikom tematikom vraa se Atinjanin Solon
(, oko 638558. pne.), veliki zakonodavac i reformator
atinskoga ustava. On je u elegijama i jambima izloio svoje etike
ideje i refleksije, objanjenja i opravdanje vlastitoga politikog rada.
Pre no to se 594. pne. kao arhont eponim prihvatio reformatorskoga
posla, svojom elegijom Salamina podstakao je Atinjane da zauzmu
ostrvo Salaminu koje su tada drali Megarani i suzbijali slobodu
atinske trgovine. Ukupan Solonov pesniki rad obuhvatao je oko 5.000
stihova, danas sauvanih samo fragmentarno, koji su pisani uglavnom
u jonskom i epskom dijalektu s dosta atikih elemenata. Pored
Salamine, u njegov pesniki opus ulaze Opomene Atinjanima, elegije u
kojima Solon opravdava i objanjava svoj reformatorski rad, te
Opomene samome sebi, u kojima izlae svoja etika shvatanja.
U drugoj polovini 6. veka pne. ivi i deluje Teognid (),
elegijski pesnik iz Megare, od kojeg nam je sauvano 1.389 stihova.
To su sentencije i fragmenti koje je neko sakupio iz njegovih elegija, s
gnomskom i moralnom tendencijom, ali ni ti stihovi nisu svi
Teognidovi, nego su vremenom bili njima dodati i neki stihovi drugih
Solon
pesnika. O Teognidu se zna tek toliko da je bio aristokratskog porekla i
uverenja, te da je uestvovao u sukobima izmeu aristokrata i demosa
koji su razdirali njegovu zemlju. Kako je iz tih sukoba na kraju demokratska stranka izala kao pobednik, aristokrati
su morali beati iz Megare, a meu njima i Teognid, koji otada ivi na Siciliji, na Eubeji i u Sparti. Sve ove politike
borbe i tekoe nale su odraza u Teognidovim elegijama, iji glavni deo ine (= opomene), koje su
upuene mladom plemiu Kirnu, pesnikovom eromenosu, i koje su ponegde ispunjene arom, strau i bolom zbog
iskustva oveka koji je ivot proveo u neprekidnoj borbi, u nevolji i siromatvu. Moralna pouka Teognidova
uglavnom je pesimistina: mladost i sam ivot su nestalna dobra, smrt i siromatvo vrebaju na svakom koraku, dobri
propadaju, a zli trijumfuju. Ipak, pomisao na smrt izaziva kod pesnika uivanje u radosti i mladosti, pa u njegovoj
poeziji nalazimo i veselih trenutaka.
Savremenik je Teognidov bio Fokilid (), ije elegije i pesme u tetrametrima imaju didaktiki karakter, ali
se ne odlikuju dubokim sadrajem kao Solonove ili Teognidove elegije. U sauvanom fragmentu od osam stihova
oponaa Semonida Amorginca i u satiri na ene razlikuje etiri vrste ena: jedna je nastala od kuje, druga od pele,
trea od svinje, a etvrta od kobile, pri emu je dakako najbolja ona koja potie od pele. Na osnovu malog broja
fragmenata ne moe se dati prava i potpuna karakteristika Fokilidove poezije. U drugoj polovini 6. veka pne. iveo je
i prvi helenski pesnik-filozof, Ksenofan iz Kolofona ( , oko 565 oko 473. pne.), koji je
po tradiciji bio osniva elejske filozofske kole. Pored epskih poema Osnivanje Kolofona i Naseljavanje Eleje, pisao
je elegije te prvi u grku knjievnost uveo novu vrstu poezije pod nazivom (= Rugalice), gde je na satiriki

Grka knjievnost
nain otro kritikovao i ironisao narodna verovanja i ljudske mane. Ksenofan nije veliki pesnik, ali je otrom
kritikom tradicionalne percepcije antropomorfnih boanstava i religijskih verovanja i obreda uopte jaao veru ljudi
u njihove vlastite snage i podsticao ih na samopromiljanje.
Jambografija
Jampsku poeziju pratila je muzika, ali se nije pevalo: to je bila tzv. , tj. ritmika recitacija s
muzikom pratnjom, a muziki instrumenti bili su jambika i klepsijamb. Svi jambografi bili su poreklom Jonjani, pa
je i njihov dijalekt jonski, ali vrlo blizak atikom dijalektu. Jamb doputa itav niz razliitih tonova, od smeha do
poruge i prezira, s lirizmom u kojem linost dolazi do takvog izraaja kakav elegija nije poznavala. Najstariji je i
istovremeno najsnaniji pesnik jamba bio Arhiloh () s ostrva Parosa, koji je iveo u 7. veku pne., burnim i
nemirnim ivotom, punim nevolja i pustolovina, kako se vidi i iz sauvanih fragmenata. Izgubivi svu imovinu,
preselio se na Tasos i tamo stupio kao plaenik u vojsku Tasoana koji su ratovali s Traanima, ali bezuspeno, pa se
pesnik vratio na Paros. Zna se da je ponovo bio vojnik i da je poginuo u borbi protiv Naksoana. ovek estoke udi,
nagle i iskrene, uvek spreman da napada jambima, esto i otrim, protivnike i sve one koji su mu se zamerili takav
utisak stiemo o Arhilohu iz sauvanih fragmenata. Pesnik zna biti i duboko oseajan i plemenit, ali strasna i
neuzvraena ljubav prema Neobuli, kerki paroskog aristokrata Likamba, koja je proizvela istinski nene i oseajne
ljubavne pesme, pretvorila se u besnu mrnju kad je Likamb odbio pesniku dati svoju kerku za suprugu. Otada ih je
Arhiloh oboje napadao tako otrim i zajedljivim pesmama, da im prema legendi nije preostalo drugo do da se
obese. Arhilohova poezija bila je raznovrsna i kretala se od draesnih i plemenitih slika do najee ironije i prostote.
Arhilohov uticaj na potonje grke liriare bio je ogroman, a meu rimskim pesnicima posebno se na njega ugledao
Horacije.
U 7. veku pne. iveo je i Arhilohov savremenik Semonid Amorginac ( ), roen na Samosu i
osniva kolonije na ostrvu Amorgosu. Pisao je elegije i jambe, od kojih su sauvani fragmenti, iz kojih se vidi da mu
je poezija bila pouna i refleksivna. Najpoznatiji je ipak po jampskoj satiri O enama ( ), gde
duhovito i ironino ocrtava deset tipova enskog karaktera, koje izvodi iz razliitih ivotinja i elemenata: prljava
ena potie od svinje, lukava od lisice, brbljiva od kuje, troma i lenja od zemlje, prevrtljiva od mora itd. Pogled na
ivot to ga iskazuje ovaj mizogini pesnik prilino je pesimistian: bolest, starost, rat, brodolomi i samoubistva to
je preovlaujui okvir njegove ivotne stvarnosti. Otprilike jedan vek kasnije iveo je Hiponakt () iz Efesa,
ije je stvaralatvo cvetalo oko polovine 6. veka pne. On je prvi sasvim izgraeni pesnik realista, pravi i iskreni
pesnik-prosjak, oznaen kao pesnik najbednijih drutvenih slojeva. Od njegove pesnike produkcije najznaajniji su
jambi, od kojih su sauvani samo fragmenti, ali se iz njih moe rekonstruisati niz situacija i tipova, npr. gozba gde se
pije iz vedra, javne kue s prostitutkama, smrdljive krme pune insekata, trg s prizorima telesnih kazni. Pesmama
kao glavni likovi provejavaju siromasi, surovi i goli koji drhte od hladnoe, meu njima i sam pesnik. Hiponaktova
poezija je nesporedna, silovita, otro individualizovana, realistina, gorka, ponekada podrugljiva i ironina, pa se
moe smatrati dalekim prethodnikom kinikog morala.
Monodija
Uporedo s elegijom i jambom prilagoavale su se i druge vrste narodne poezije temama koje je isticalo doba
raslojavanja helenskoga drutva. Tako se i grka melika razvijala u vezi sa ivotom naroda i folklornim pesmama, a
korak dalje u obradi subjektivnih oseanja i crta line biografije nainili su eolski pesnici, ije je knjievno i muziko
sredite bilo ostrvo Lezbos. S ovog ostrva je i Alkej (, roen oko 630. pne.), iji su rodni grad Mitilenu
razdirale unutranje borbe, te se aristokratska oligarhija jedva odupirala demokratskoj stranci. U tim je borbama
uestvovao i aristokrata Alkej, koji se borio protiv demokratskih tirana i uestvovao u zaveri koja je dovela do
ubistva tiranina Melanhra 612. pne., ali je novi tiranin Mirsil prognao Alkeja. Kad je i Mirsil pao i na vlast doao
mudri Pitak, pesnik je nastavio s borbom i zaverama. Pitak se, meutim, nakon deset godina dobrovoljno odrekao
vlasti, te se Alkej vratio u domovinu gde je mirno iveo do kraja ivota. Njegove su pesme filolozi podelili na
politike i ratnike pesme (), ljubavne (), vinske ( ili ) i himne bogovima, ali

Grka knjievnost

nijedna njegova pesma nije do nas dola potpuna. Ipak, iz oko 150 sauvanih fragmenata, vidimo da je Alkejev stil
bio uzvien i kratak, draestan i snaan, posebno u politikim pesmama koje su u sebi imale govorniku estinu
(plerumque oratori similis, kae rimski pisac Kvintilijan), ali iskrenu i bez optereujue retorike. U politikim
pesmama estok, vatren, neobuzdan i beskompromisan, Alkej u drugim pesmama peva i o veselju na gozbama i o
ljubavi: boanska Dionisova tenost nala je u njemu sjajnoga i vatrenoga pristalicu. Mnoge njegove pesme ispevane
su u alkejskoj strofi, nazvanoj po njemu.
I najslavnija grka pesnikinja Sapfa (, druga polovina 7. veka pne.)
bila je s ostrva Lezbosa. Njena je porodica pripadala aristokratiji, pa se Sapfa,
kada je oko 596. pne. vladajua demokratija proterala plemstvo, sklonila na
Siciliju, odakle se vratila kada je Mitilenom zavladao Pitak. O Sapfi su kolale
mnoge legende: da je runa, da se bacila s Leukadske stene jer joj mladi
Faon nije uzvraao ljubav, te da je naprotiv bila lezbejka po njoj je, najzad,
i nazvana istopolna ljubav izmeu ena. Nevezano za legende, iz njene je
poezije vidljivo kako je Sapfa znala snano ljubiti. Okupljala je oko sebe
mlade devojke koje je pouavala muzici i poeziji, pa je zato svoj dom nazvala
"kuom Muza". Alkej ju je zvao "istom" (), Platon ju je nazvao
"desetom Muzom", a Strabon "neim udnovatim" ( ).
Njene su pesme antiki filolozi svrstali prema metru u devet knjiga, uz
zasebnu knjigu epitalamija (svadbenih pesama). Najbolje su joj i umetniki
svakako najvrednije bile ljubavne pesme, pisane u safikoj strofi, nazvanoj po
njoj. Sapfina poezija odie dubokim ljubavnim arom, proeta je lepim
mislima, puna ljupkih slika i ispevana lepim jezikom i savrenim stilom.
Ljubav, cvee, no puna meseine, priroda, zvuk, boja to su motivi i slike
koji se skladno razlivaju u njenim stihovima.

Sapfa

Nakon eolske melike javlja se jonska s Anakreontom (, roen oko 570. pne.), Jonjaninom iz grada Teosa
na maloazijskoj obali. Kad je Kir Stariji osvojio Teos oko 545. pne., iselio se Anakreont s jo nekim sugraanima u
grad Abderu u Trakiji, a kasnije ga nalazimo na dvoru samoskog tiranina Polikrata, koji je tada bio na vrhuncu moi
i sjaja. Nakon Polikratova ubistva, doveo je Anakreonta u Atinu Hiparh, Pizistratov sin, a kada je oko 514. pne. i
Hiparh pao s vlasti, o Anakreontovu ivotu ne znamo nita pouzdano: po nekima je iveo kod Aleuada Ehekratida u
Tesaliji, a po drugima opet u Teosu. Po predaji, umro je kao starac u 85. godini u Abderi. Premda Jonjanin,
Anakreont je bio pravi nastavlja subjektivne eolske poezije Alkejeve i Sapfine, iako ne s tako dubokom
oseajnou. Njegova poezija, od koje je sauvano samo oko 100 kratkih fragmenata, ima preteno erotski i
simpotiki karakter i slavi Dionisa i Erosa. Dva sauvana fragmenta bila su deo himni posveenih Dionisu i
Artemidi, a pisao je i elegije, jambe i epigrame. Sadraj Anakreontovih pesama je bezbrino uivanje ivota, ali
erotika mu nije neposredna i duboko proivljena kao kod Eoljana: ar njegove strasti je veliki, ali brzo gasne. Ipak,
Anakreontovo pesnitvo vedrog i ugodnog raspoloenja steklo je veliku popularnost ve u antici, pa su se kasniji
pesnici ugledali na njega pevajui pesme istoga sadraja: sauvano je oko 60 takvih pesmica lagodnog sadraja
nazvanih Anacreontea (). Na njega se ugledao i veliki rimski pesnik Horacije.
Horska lirika
Iz Sarda u Lidiji bio je Alkman (, druga polovina 7. veka pne.), ali je iveo u Sparti, gde je sastavljao himne,
peane (sveane obredne pesme u Apolonovu ast), hiporheme (vesele i ivahne plesne pesme uz pratnju kitare ili
frule), skolije (gozbene pesme) i erotske pesme, ali se najvie proslavio partenijima, pesmama koje su u ast bogova
pevali devojaki horovi. Od oskudnih fragmenata koji su doli do nas najdui je odlomak od stotinu stihova iz pesme
koja je, kako se ini, spevana u ast Dioskura i Artemide, ali u kojoj pesnik od pohvale boginji naglo prelazi na
pohvalu ljupke lepote devojaka, uesnica hora, proetu sjanim slikama iz njihovih svakodnevnih ivota. Ni o

Grka knjievnost

10

Stesihoru (, kraj 7. i poetak 6. veka pne.), koji se moda rodio u Metauru u junoj Italiji ali je iveo u
Himeri na Siciliji, nije mogue dati neki odreeni sud, jer se sauvalo premalo fragmenata, od kojih najdui ima est
stihova. Ovaj pesnik, kome se pripisuju inovacije u muzici i metrici meu kojima je najvanija bila podela horske
pesme na trijade koje ine strofa, antistrofa i epoda obraivao je i narodne prie lokalnog karaktera o strastvenim i
nesrenim ljubavima, npr. o pastiru Dafnisu koga je zbog nevere oslepila ljubomorna nimfa. Iz june Italije bio je i
Ibik (, poetak 6. veka pne.) iz grada Regija, koji je meutim veliki deo ivota proveo na dvoru samoskog
tiranina Polikrata, gde je upoznao i Anakreonta. Uz vrlo oskudne fragmente sauvan je jedan vei odlomak na
papirusu koji sadri pohvalu Polikratova mladog sina. U antici je Ibik bio cenjen kao pesnik enkomija, tj. pohvalnih
pesama u ast znamenitih savremenika, i homoerotskih pesama u kojima je iznosio vatrenu ljubavnu strast prema
mladiima.
Simonid Kejanin (, 556468. pne.) rodio se na ostrvu Keosu, iveo na dvorovima razliitih tirana
(Pizistratidi u Atini, Skopadi u Kranonu i Aleuadi u Larisi u Tesaliji) i umro u dubokoj starosti u Agrigentu na
Siciliji. Na poetku grko-persijskih ratova nalazio se u Atini, gde je postao pesnikom borbe helenskog naroda protiv
Persijanaca: opevao je sve grke pobede i proslavio u elegijama junake poginule u borbama kod Termopila,
Maratona, Salamine i Plateje. Horske pak pesme zahvatale su sve dotada poznate vrste: enkomije, ditirambe (pesme
u ast Dionisa), partenije, peane i himne, a bio je poznat i kao jedan od stvaralaca nove vrste poezije epigrama. U
antici je Simonid bio naroito poznat po dubini oseaja koje je svojim tualjkama umeo pobuditi kod slualaca.
Simonidova lirika s jasnim i jednostavnim stilom te ivim slikama i
jakim oseajima, zadahnutim blagim pesimizmom, otvorila je u grkoj
knjievnosti novi horizont na kome blistaju Bakhilid i Pindar. Bakhilid
(, oko 518450. pne.), neak Simonida Kejanina, rodio se
na ostrvu Keosu. O njegovom se ivotu ne zna mnogo, ali izgleda da je
bio u Atini, u Tesaliji, na Egini i u Sirakuzi na dvoru Hijerona, gde se
nadmetao s Pindarom u slavljenju Hijeronovih pobeda u grkim
narodnim takmienjima. Sve do kraja 19. veka od njegovih smo
pesama imali tek neznatne fragmente, ali je 1896. na egipatskim
papirusima pronaeno 14 epinikija (pesama u ast pobednika na
atletskim takmienjima) i 6 ditiramba, pa nam je sada Bakhilid posle
Pindara najbolje poznati horski liriar. Bakhilidov epinikij ima istu
strukturu kao i Pindarov, tj. aktuelnost (hvali se pobednik u nekom
takmienju, njegovi preci i grad) mit (govori se o nekom heroju kao
pretku pobednika ili se obrauje neki mit vezan za grad pobednika ili
mit o lokalitetu takmienja ili o uvoenju takmienja) aktuelnost
(gnomski saveti i opomene kojih se pobednik treba drati). Bakhilidovi
ditirambi nalikuju baladama jer se u njima epizode iz mitova razrauju
na lirski nain. Zanimljiv je ditiram Tezej (), koji je ceo u
obliku dijaloga izmeu Tezejeva oca Egeja i hora koji ine Atinjani.

Pindar

Pindar (, 522. ili 518442. pne.) iz Kinoskefala kod Tebe poticao je iz ugledne aristokratske porodice, pa
mu je itavo pesnitvo duboko proeto duhovnim idealima helenske aristokratije. Pindarov pesniki rad, vrlo bogat i
raznolik, obuhvatao je sve vrste horske lirike: himne, peane, ditirambe, prozodije (ophodne pesme), partenije,
hiporheme, enkomije, trenose (tubalice za mrtvima) i epinikije. U potpunosti je, pored fragmenata, sauvano 44
epinikija ili oda, koje se prema mestu na kome je postignuta pobeda dele u etiri grupe: Olimpijske (),
Pitijske (), Nemejske () i Istamske (). Pindarove ode, koje odlikuje velika
raznolikost ritma i metrikih oblika, strukturisane su redovno prema uobiajenoj shemi aktuelnost mit
aktuelnost. Ali pesnikova panja zaustavlja se na spoljanjim obelejima atletske pobede: samo takmienje nikada ne
opisuje, jer njega pobeda zanima samo kao ispoljavanje vrline koju slavi kod pobednika. Sledi nagli prelaz u

Grka knjievnost
podruje mita (tzv. pindarski let), koji zahvata najdui deo ode i gde najvie dolazi do izraaja pesnikov duh, njegovi
pogledi na ivot i njegovi ideali. Duboko religiozan, Pindar iz mita uklanja sve negativne crte heroja i bogova.
Veliku slavu postigao je ve u antici, smatran esto najveim helenskim liriarem kome je pripalo prvo mesto u
kanonu alkesandrijskih filologa, a neposredan njegov uticaj naroito je vidljiv u horskim delovima tragedije.

Prozno stvaralatvo
Poeci knjievne helenske proze padaju u 6. vek pne., premda se ona upotrebljavala i ranije za potrebe
svakodnevnog ivota, pisanje zakona, ugovora, za spiskove pobednika na narodnim igrama, spiskove svetenika i
inovnika te za natpise svake vrste. Proza je nastala u Joniji, gde su se tada nalazili najnapredniji i najbogatiji
gradovi u celom grkom svetu. Jonjani su bili paljivi posmatrai prirode i prvi su, u obliku kratkih sinteza, pokuali
ponuditi odgovore na teke probleme koje im je postavljala priroda: tako su nastale filozofija i nauka. Jonski filozofi
otvorili su novu eru u filozofiji pitanjem o prapoetku svega to postoji, pitanjem o bitku. Jonjani kao prvi prozni
pisci piu svojim jonskim dijalektom, koji se ustalio kao jezik najstarije grke proze. Ve se u antici raspravljalo da li
je prvi prozni pisac bio istoriar Kadmo iz Mileta (poetak 6. veka pne.) koji je sastavio spis Osnivanje Mileta i cele
Jonije ili njegov savremenik, filozof Ferekid sa Sirosa sa svojim kosmogonijskim spisom Heptamih (= Peina sa
sedam skrovita).
Prvi pravi grki filozofi i zaetnici nauke bila su trojica Mileana, ija uenja ine tzv. miletsku kolu. Prvi od njih,
Tales ( ili , 624547. pne.) koji izgleda nije ostavio nita napisano kae da je prauzrok svega u
prirodi voda, Anaksimen (, sredina 6. veka pne.) smatra da sve stvari nastaju zgunjavanjem i
razreivanjem vazduha, dok je najapstraktniji odgovor dao Anaksimandar (, 610547), koji
prauzrokom svega smatra neodreenu materiju zvanu apeiron (), iz koje usled suprotnosti toplo-hladno
nastaje svet. Anaksimandar je neto stariji od Anaksimena i sastavio je prvi filozofski spis, pod naslovom O prirodi
( ), a zatim je i Anaksimen svoje misli zapisao u jednom spisu istoga naslova. estom veku pripada i
Pitagora (), koji nije ostavio nita napisano i koji smatra da harmonija, koja vlada svetom, proizlazi iz
odreenih brojevnih odnosa koji vladaju svetom: broj je savrenstvo. Pitagora je izvrio ogroman uticaj na antiku
filozofiju i nauku, to neposredno to preko svoje pitagorejske kole.
Najstariji grki istoriografi i geografi obino se nazivaju logografima ( = prozni pisac), a tako su se u
Atini nazivali i oni govornici koji su za svoje klijente sastavljali sudske govore. Najvaniji logograf bio je Hekatej iz
Mileta ( ), koji je iveo za vreme persijskog kralja Darija (vladao 525485. pne.) i koji je
napisao dva dela: Genealogije () sa priama o mitskim junacima gde je nastojao uneti i nekog
hronolokog reda i naivnim racionalizmom ukloniti pojedinosti koje su mu se inile neverovatnima, te Opis Zemlje
( ) s geografskim opisima Evrope i Azije te podacima o narodima i njihovim obiajima.
Prvim piscem evropske basne smatra se Ezop (, 6. vek pne.), premda se koreni basne kao knjievne vrste
nalaze u dalekoj prolosti i moda su nastali u Indiji. Ezop je bio rodom iz Frigije u Maloj Aziji i kao rob sluio je
vie gospodara. Kako se ini, on svoje basne nije pisao, ve ih je priao u prozi, a kasnije su se irile usmenom
predajom i u svojoj jezgri sauvale su se u dosta neiskvarenom obliku. Meutim, tokom vekova svaka se basna
poela pripisivati njemu, pa je pod Ezopovim imenom sauvan itav zbornik basana. Svaka Ezopova basna je prava
mala drama sa zapletom, kulminacijom i raspletom, esto odie sveim humorom, a svoju etiku i pedagoku
vrednost uva i danas.

11

Grka knjievnost

Klasino razdoblje
U drugoj polovini 6. veka pne. Jonija pada pod
persijsku vlast i gubi prvenstvo u kulturnom razvoju
grkoga sveta, koje e otada pa tokom itavog 5. i 4.
veka pne. pripadati Atini. Kulturna hegemonija Atine
tako se potpuno podudara s njenom politikom
hegemonijom, koja je zapoela sjajnim atinskim
pobedama kod Maratona, Salamine i Plateje tokom
grko-persijskih ratova i uvrstila se izgradnjom
Atinskog pomorskog saveza. Atika knjievnost u 5.
veku pne. obrauje razliita pitanja koja su postavljale
savremene drutvene i politike prilike dravnu
politiku, moral, vaspitanje, privredu a u sreditu svih
tih pitanja nalazi se ovek, njegov poloaj i uloga u
Atinski pomorski savez oko 450. pne.
drutvu, kao i njegova moralna odgovornost za odluke
koje donosi. Osnovna su obeleja klasine knjievnosti
bliska povezanost s narodom, obrada svakodnevnih ivotnih problema, monumentalnost i humanizam. Od knjievnih
vrsta glavno mesto zauzima drama tragedija i komedija koja, uz Homerove epove, predstavlja najvaniji
doprinos Helena evropskoj knjievnosti.

Tragedija
Postanci grke drame padaju u 6. vek pne., a njeni vrhunci u 5. i 4. vek pne. Najstarije i gotovo jedine podatke o
postanku tragedije nalazimo u Aristotelovoj Poetici, gde itamo da je nastala od improvizovanog poetka, i to od
onih koji su zapoinjali pevati ditiramb, da je prola kroz mnogo promena dok je zadobila svoj uobiajeni oblik.
Prikazivanje tragedije u staroj je Grkoj bila sluba boanstvu, deo dravnoga kulta. Dva bitna obeleja tragedije
jesu kult boga Dionisa i mit. Na razvitak tragedije posebno je uticalo uspostavljanje tiranije u mnogim polisima, jer
su se tirani posebno oslanjali na seljatvo, meu kojima je popularno boanstvo bio Dionis, koji nije pripadao
"aristokratskom" Olimpu. Herodot kae da je Arion iz Metimne "prvi spevao ditiramb, dao mu naslov i prikazao ga u
Korintu", a Suidina enciklopedija: "Kau da je Arion izumeo tragiki nain, i da je prvi sastavio hor i spevao
ditiramb, i prozvao tako ono to je hor pevao, i uveo da satiri govore stihovima". Dakle, on je od ditiramba stvaorio
satirsku pesmu kada je uveo obiaj da Dionisa slavi njegova pratnja, tj. satiri, koji se u prenesenom smislu, zbog
brade i bludnosti, a moda i zbog kostima, nazivaju (= jarci). Odatle je i postala re tragedija, tj. pesma koju
su pevali ljudi preodeveni u satire.
Atinski tiranin Pizistrat uveo je dve vane svetkovine: Panateneje i Velike Dionisije, za vreme kojih je 534. pne. prvi
put prikazana jedna tragedija pesnika Tespida, koga tradicija smatra "ocem tragedije". On je prema horu postavio
jednog silena kao glumca, koji je horu govorio neto to je hor podsticalo na pevanje ili je s horovoom zametao
razgovor. Za govor toga glumca, koji je poeo prikazivati viestruke likove, upotrebljen je oblik jampske pesme, tj.
trohejski tetrametar i jampski trimetar. Moe se, dakle, zakljuiti da je tragedija postala u Atini od satirskog
ditiramba, koji je u nju doao s Peloponeza. Ali tragedija svoj prirodni oblik dobija tek posle pada Pizistratida, jer
ono to je stvorio Tespid jo uvek ima vie karakter satirske igre.
Drugi atiki tragiki pesnik, nakon Tespida, bio je Heril, za koga Suida kae da je napisao oko 160 drama, ali je
poznat samo naslov jedne drame: to je Alopa, sa graom iz eleusinskog mita. Najvaniji tragiki pesnik pre Eshila
bio je Frinih iz Atine, za koga Suida kae da je prvi tragiku poeziju izneo na pozornicu, prvi uveo enski lik,
izumeo tetrametre (to znai da aleksandrijski filolozi nisu imali tragiarskih tekstova starijih od Frinihovih) te
napisao devet tragedija. Meu ovih devet tragedija su i dve s istorijskom tematikom: Zauzee Mileta i Fenianke

12

Grka knjievnost
(koja slavi salaminsku pobedu). Frinihova tragedija ve ima umetniki doteran govor, kako pokazuju dva odlomka iz
njegovih Pleuronjanki, ali prave radnje jo uvek nema mnogo, jer postoji samo jedan glumac. Tragiki pesnik bio je
i Frinihov sin Polifrasimon, za koga Suida pominje da je naposao tetralogiju Likurgija. Peti tragiar bio je Pratina,
koji je navodno napisao 50 drama, od kojih 32 satirske igre. Po imenu su poznate dve njegove drame: Satiri rvai i
Dismene ili Karijatide. Misli se da se u ovoj drugoj drami radilo o dva hora koji se prepiru: naime, Karijatidama su
se nazivale igraice u kultu Artemide u Kariji na severnoj granici Lakonije i Arkadije, a Dismenama seoske
bakhantkinje u Sparti, pa bi ova drama prikazivala sukob izmeu apolonsko-kitaristike i dionizijsko-auletske
muzike. I Pratinin sin Aristija pisao je tragedije: 467. pne. prikazao je oevu satirsku igru Satiri rvai, a po naslovu
su poznate njegove drame Persej, Tantal, Antej, Atalanta, Kiklop i Orfej.
Pravim tvorcem helenske tragedije smatra se Eshil (, 525456. pne.), roen u Eleusini blizu Atine, koji je
uveo drugoga glumca i smanjio ulogu hora, a kasnije je od Sofokla preuzeo i treega glumca. Grau za svoje
tragedije uzimao je iz bogate riznice grke mitologije, a naroito je rado obraivao domete ljudske sudbine kojom
upravljaju boanska pravda i veni zakoni kojima se ljudi moraju pokoravati. Pored Sedmorice protiv Tebe (
) o borbi Edipovih sinova Eteokla i Polinika i Okovanog Pometeja o kazni koju Prometej trpi od Zevsa
zbog svoje pomoi ljudskom rodu, Eshil je autor i jedine sauvane trilogije u helenskoj knjievnosti, pod naslovom
Orestija (), koja obrauje tragediju Atrejeva roda, gde grozni zloini uzrokuju nove zloine. Prvi deo
trilogije je Agamemnon () koja govori o tome kako Agamemnona po povratku iz Troje ubijaju njegova
ena Klitemnestra i njen ljubavnik Egist, zatim sledi rtva na grobu ili Hoefore () o tome kako
Agamemnonov sin Orest na Elektrin nagovor ubija majku da bi osvetio mrtvoga oca, a trilogija se zavrava
tragedijom Eumenide () koja govori o tome kako Oresta zbog ubistva majke proganjaju Erinije, koje na
nagovor Atene i nakon izmirenja i zadovoljenja pravde postaju blage (Eumenide).
Mlai savremenik Eshilov bio je Sofokle (, 495406.
pne.), roen u Kolonu blizu Atine, pravi predstavnik Periklova doba.
Na scenu je uveo i treega glumca, ime je poveao dramatiku
radnje, a broj lanova hora poveao je sa dvanaest na petnaest. U
odnosu na Eshila, Sofokle karaktere svojih likova crta s mnogo vie
panje i trudi se da im d to vie ljudskih svojstava te sloeniji i
bogatiji duevni ivot. Tragedija Elektra () govori o
Agamemnonovoj kerki Elektri koja ivi za osvetu uekujui brata
Oresta da ubije majku Klitemnestru. Najbolja mu je drama Kralj
Edip (o o) koja govori o tome kako je tebanski kralj
Edip u neznanju ubio svog oca, oenio se vlastitom majkom te na
vrhuncu slave i moi, istraujui uzroke kuge, otkriva straan greh u
kojem ivi te oslepljuje sama sebe i odlazi u dobrovoljno izgnanstvo.
Antigona () govori o Edipovoj kerki Antigoni koja nakon
smrti brae Eteokla i Polinika eli po boanskom zakonu sahraniti
brata Polinika koji se borio protiv grada, to kralj Kreont zabranjuje i
Antigonu kanjava smru, to prouzrokuje i njegovu vlastitu propast.
Edip na Kolonu (Oo ) govori o slepom izgnaniku
Edipu koji, po Apolonovom uputstvu, kod Kolona trai smirenje i
Eshil
oienje od greha, i to na samrti i dobija, zahvaljujui i atinskom
kralju Tezeju. Sauvane su jo drame Ajant () o ludilu koje je
spopalo Ajanta nakon to je Ahilejevo oruje dosueno Odiseju, Trahinjanke (T) o tome kako Dejanira
nehotice ubija svoga mua Herakla, te Filoktet () o tome kako Grci polazei na Troju ostave Filokteta na
ostrvu Lemnosu jer mu se iz rane iri nepodnoljiv smrad, ali kasnije shvate da ne mogu osvojiti Troju bez

13

Grka knjievnost
Heraklova luka i strela koje se nalaze kod Filokteta, te ga poseuju Odisej i Neoptolem, koji meutim ne uspeju
dobiti to vano oruje, pa se pojavljuje sam Herakle kao deus ex machina i nareuje Filoktetu da im preda oruje i
sam poe u Troju.
Trei veliki tragiki pesnik Euripid (, oko 480406. pne.) rodio se na Salamini, ali je vei deo ivota
proveo u Atini. Euripid je predstavnik novog doba koje nastupa oko sredine 5. veka pne., kada poinje kriza atinske
demokratije i kada nastupa nova generacija koja je pod uticajem naprednog uenja sofistike i
materijalistiko-atomistike filozofije. ovek i sudbina ostaju glavni problemi kod Euripida, ali ih on reava u duhu
svog vremena. Jedan odlomak iz Euripidovog Belorofonta glasi: "Ako bogovi ine neto sramotno, nisu bogovi":
Euripid, dakle, religiju meri moralom i vodi teomahiju, tj. borbu protiv konvencionalnih i antropomorfnih bogova,
koji su moralno prevrtljivi i nedosledni. Ali to nije nije ateizam, nego religiozna prosveenost, koja ima istije i
uzvienije predstave o sutini boanstva. Euripid prvi u dramu unosi psiholoku analizu likova, otkrivajui dotad
nepoznat svet duevnog i emocionalnog ivota, u kome se strast pojedinca sukobljava sa optim principima ve
ustaljenog obiaja i miljenja. Poseban Euripidov znaaj za svetsku knjievnost zasniva se na njegovim enskim
likovima. Pored jedne satirske igre, sauvalo nam se njegovih sedamnaest tragedija, meu kojima se posebno
izdvajaju etiri. Medeja () obrauje temu strastvene ene ija se ljubav pretvara u mrnju, koja je podstie na
grozna dela, ukljuujui ubistvo vlastite dece. Motiv strasti obrauje i Hipolit ovenani (
), koji govori o tome kako Tezejevu enu Fedru mui ljubav prema svom posinku Hipolitu, koja na
kraju i nju i Hipolita odvodi u propast. Ifigenija u Tauridi ( ) sagraena je na intrigi:
Agamemnonova kerka Ifigenija trebalo je da bude rtvovana u Aulidi, ali ju je spasila Artemida i uinila je svojom
svetenicom u Tauridi, kamo sad stie i njen brat Orest u pratnji prijatelja Pilada da bi se oistio od greha zbog
ubistva majke Klitemnestre. Ifigenija ga je, kao i svakoga stranca, morala rtvovati, ali dolazi do prepoznavanja i oni
se zajedno vraaju u domovinu. Zanimljiva je Euripova Elektra jer obrauje istu tematiku kao i Eshilove Hoefore i
Sofoklova Elektra, ali na drugaiji nain: Eshil se pita o opravdanosti ubistva majke, Sofokle to opravdava voljom
bogova, a Euripid ubice Oresta i Elektru prikazuje ne kao junake nego kao kolebljive i prestraene nesretnike
dostojne saaljenja. Euripid se ubraja meu najvee pesnike svih vremena.

Komedija
Premda je u antici postojalo i miljenje da je re komedija () postala od dorske rei (= selo), zbog
ega su Dorani iz Megare sebi prisvajali prvenstvo u pronalaenju ove pesnike vrste, ipak je danas opte prihvaeno
drugo tumaenje, prema kojem taj termin potie od rei = buna druina veseljaka koji pripiti nakon gozbe u
dionisijskoj razuzdanosti idu po gradu i pevaju pesme podrugljiva sardraja. Komedija, dakle, nastaje od
improvizovanih poetaka, i to od pevanja falikih pesama tokom ophoda u kojima se nosio falos ( = muki
polni organ, napravljen od duguljastog komada drveta presvuenog crvenom koom) kao simbol plodnosti i raanja
ljudi, ivotinja i zemlje. Meutim, pre razvoja komedije u Atini nezavisno od nje razvila se megarska farsa i dorska
ili sicilijska komedija, koje su izvrile odreeni uticaj i na atiku komediju. Od 6. veka pne. javljaju se u dorskim
krajevima tipovi komikih izvoaa, koji se na Siciliji i u junoj Italiji zovu flijaci ( = brbljivac kojem govor
provaljuje na usta). Ti izvoai prikazivalu su radnju zasnovanu na improvizovanom oponaanju hromih i grbavih
staraca i starica, kradljivaca, lekara arlatana, budala, izjelica, seljaka itd. Tako se radnja i komika flijake farse
zasnivala uglavnom na fizikim karakteristikama, razuzdanoj ali, prederavanju, batinanju i svakodnevnim
zgodama.
Megarska je komedija u osnovi flijaka, anonimna i prilino gruba, ali je dobila i svoju umetniku obradu u delima
Epiharma (, 528438. ili 431. pne.) iz Sirakuze, kojem je Platon davao prvenstvo ispred atikih
komediografa. Od njegovih drama ostalo je 37 natpisa i oko 200 fragmenata. Neke su drame bile inspirisane
Heraklom, npr. Herakle na osvajanju pojasa ( ), druge Odisejem, npr. Odisej dezerter
( ), a bilo je i drama vezanih za mit o Dionisu, za trojansku priu, kao i za Tezeja, Edipa i
druge mitoloke likove. Neke drame obraivale su prizore iz svakodnevnog ivota, npr. Seljanin (),
Grabei (), Megaranka () itd. Osnovne razlike izmeu sicilijske i atike komedije jesu u tome to

14

Grka knjievnost
sicilijska nema hora i to njen obim ne prelazi 300400 stihova. Svojevrstan Epiharmov nastavlja bio je Sofron
(, roen oko 480. pne.) iz Sirakuze, o kome znamo vrlo malo. Sastavljao je mime, vrstu narodne lakrdije, u
kojoj je oponaao smene i ponekad ozbiljne prizore iz svakodnevnog ivota. On je mimu dao umetniki oblik i
svoje mime podelio na muke i enske, prema likovima koji se u njima javljaju.
U razvoju atike komedije razlikuju se tri perioda: stara, srednja i nova komedija. Glavne odlike stare komedije jesu
hor kostimiran u neobine kostime, parabaza, otra lina poruga te obrada tema iz savremenog politikog i
drutvenog ivota. Svoj umetniki oblik komedija je dobila nakon tragedije, pa je i njena struktura delimino
oblikovana po uzoru na tragediju. O najstarijim atikim komediografima, Hionidu i Magnetu, ne znamo gotovo nita,
dok je malo bolja situacija sa Kratinom i Eupolidom, starijim Aristofanovim savremenicima. Kratin (,
519423. pne.) iz Atine napisao je 21 komediju, od kojih su sauvani neki fragmenti. U nekim komedijama otro je
napadao Perikla i krug oko njega, dok u nekima parodira mitoloke teme. Najoriginalnija mu je komedija Pljoska ili
Boca (), u kojoj je prikazao samoga sebe: njegova zakonita ena Komedija preti mu razvodom braka jer ju je
prevario s ljubavnicom Pijanstvom (Flaom), meutim posredovanjem prijatelja dolazi do izmirenja. Kratin je bio
osniva politike komedije koga je krasila velika i originalna pesnika snaga. Atinjanin Eupolid (, 446411.
pne.) napisao je 17 komedija, od kojih su takoe sauvani neki fragmenti. Uglavnom je pisao komedije s politikom
tematikom, napadajui Perikla i demagoga Hiperbola. Satira na drutvene i politike obiaje onoga vremena bila je
komedija Gradovi () koja je kritikovala atinsku politiku prema saveznicima. Prema nekima, jedna od
najboljih bila mu je komedija Optine (): iz Hada dolaze Solon, Miltijad, Aristid i Perikle i pomau tekom
poloaju Atine kanjavajui zloince i dounike.
Najvei grki komediograf bio je Aristofan (, oko
445385. pne.) iz Atine, glavni predstavnik stare atike komedije. Po
svojim politikim i etikim shvatanjima Aristofan je konzervativan i
brani stare obiaje, kritikuje novotarije i sofistiku prosvetu. Politiki
napadi upereni su uglavnom na demokratske dravnike, a posebno su
otroj poruzi izvrgnuti demagozi voe radikalne demokratije.
Predmet komedije ima fantastini karakter: najee se ostvaruje neki
nemogui plan izmene drutvene stvarnosti, a satira se izlae u obliku
utopije, pa neverovatnost radnje stvara izrazito jak komiki efekat. Od
44 komedije koje su se pripisivale Aristofanu sauvano je jedanaest.
Komedija Aharnjani (, 425. pne.) proeta je jakim antiratnim
duhom i pesnikovom strasnom eljom za okonanjem peloponeskog
rata, a govori o tome kako neki seljak sklapa za svoju porodicu
Aristofan
separatni mir sa Spartom i uiva sve ivotne radosti. U Vitezovima
(, 424. pne.) otro se napada voa radikalne demokratije Kleon
koji je tada bio na vrhuncu moi. Oblaci (, 423. pne.) kritikuju sofistiko obrazovanje, predstavljajui
Sokrata kao karikaturu sofistike i prikazujui nadmetanje Pravednog i Krivinog govora, gde prvi hvali staro i strogo
vaspitanje, a drugi dokazuje da nema pravde i da se zakoni mogu kriti. Ose (, 422. pne.) ismejavaju strast
Atinjana za parnienjem prikazujui sudski proces protiv psa koji je ukrao sir. Komedija Mir (, 421. pne.)
prikazana je nekoliko dana pre Nikijinog mira: jedan seljak odlazi na nebo da oslobodi boginju mira koju zarobljenu
dri bog rata, oslobaa je i donosi za zemlju uprkos protivljenju proizvoaa oruja. Najduhovitija je komedija Ptice
(, 414. pne.) koja parodira politike, socijalne i verske planove o poboljanju sveta: dva Atinjanina lete
prema pticama i izmeu neba i zemlje osnivaju ptije carstvo, odakle e ptice vladati ljudima i bogovima. enska
skuptina u Tesmoforiju (, 411. pne.) parodira moderne tragike pesnike, posebno Euripida,
kojeg ene osuuju na smrt zbog njegove mizoginije. Lizistrata ( = ona koja rasputa vojsku, 411. pne.)
prikazana je posle atinskog poraza kod Sirakuze i ima antiratnu tendenciju: ene zaraenih strana uskrauju spolne

15

Grka knjievnost
odnose svojim muevima i time ih prisiljavaju na sklapanje mira. abe (, 405. pne.) su napisane nakon
Euripidove smrti: Dionis, zabrinut zbog sudbine tragedije, odlazi u Had da dovede na svet Euripida, a u drugom delu
komada nadmeu se Eshil i Euripid citatima iz svojih tragedija, gde pobedu odnosi Eshil. Komedija ene u narodnoj
skuptini (, 392. pne.) ismeva ene, koje umesto narodnih demagoga preuzimaju dravnu upravu i
uspostavljaju zajednitvo imovine, ena i mueva: to je jedini eksperiment kae pesnik koji Atina jo nije
probala. U komediji Pluto ( = Bogatstvo, 388. pne.) ali se pesnik na nepravedno raspodeljeno bogatstvo, a
naroito je uspela scena nadmetanja Bogatstva i Siromatva.
O srednjoj komediji, koja otprilike obuhvata razdoblje od 385. do
330. pne., ne znamo gotovo nita, ali je produkcija bila veoma
bogata, sa oko 800 komedija od 57 pisaca. Od svega toga, osim
sasvim kratkih fragmenata i mnogo naslova, nije nam se sauvalo
nita. ini se da su najpoznatiji pisci srednje komedije bili Antifan
(), Anaksandrid () i Aleksid ().
Tematika srednje komedija bila je raznovrsna: mitoloka parodija,
intrige i ljubavne zgode, prizori iz svakodnevnog ivota.
U novoj komediji, koja obuhvata razdoblje od oko 330. pne. do
oko 260. pne., hor vie ne uestvuje u radnji nego svojim
pesmama ispunjava razmake izmeu inova, lini napadi su rei i
bezazleniji, upereni redovno protiv parazita, hetera i filozofa. Na
strukturu radnje nove komedije posebno je uticala tragedija, i to
naroito Euripid. Osnovni motivi nove komedije su svakodnevni
porodini ivot i ljubav: zaljubljeni mladi mora savladati razne
prepreke kako bi doao do devojke koju voli, a u tome mu pomae
njegov lukavi rob, koji nalazi izlaz iz svake tekoe. Motiv
spaavanja devojke spaja se s motivom izloenog i naenog deteta:
silovana devojka raa i izlae dete koja biva spaeno i na toj
Menandar
osnovi razvija se zamrena intriga koja dovodi do srenog
zavretka. Najvei pesnici nove komedije bili su Filemon, Difil i Menandar, ali od prve dvojice sauvani su previe
kratki fragmento da bi se mogla dati ocena o njihovoj umetnosti. Menandar (, oko 343oko 291. pne.) iz
Atine napisao je 105 komedija, od kojih su sauvani brojni kratki fragmenti, znatniji odlomci komedija Samljanka
(), Devojka s podrezanom kosom () i Parniari (), ali i jedna cela komedija
ovekomrzac (, 317316. pne.). Osnovni motiv Menandrovih komedija jeste privatni ivot atinskih
graana, naroito ljubav i savlaivanje raznih prepreka ka srenom zavretku. Pesnikova originalnost sastoji se u
pronalaenju neoekivanih reenja i manevrisanju u strogim okvirima nove komedije. Pesnik uspeva da
individualizuje tipske likove (starca, mladia, roba, hetere, parazita itd.) i uini ih umetniki uverljivim. Komedije
esto odiu sentimentalnou i romantikom, humor je blag i diskretan, s malo isto akcionih scena. Menandar je,
posebno preko svojih rimskih podraavalaca Plauta i Terencija, snano uticao na evropsku dramsku tradiciju do
modernih vremena.

Filozofija
U klasinom razdoblju antika filozofija doivljava svoje najvee vrhunce. Od presokratskih filozofa hronoloki je
prvi Heraklit (, oko 535oko 475. pne.), koji je smatrao da je praelement svega vatra i da se osnovni
zakon prirode sastoji u neprestanom nastajanju, u neprestanoj promeni i kretanju koje se vri sukobom suprotnosti, i
koji premda je pisao u prozi svoje misli izraava u pravim pesnikim slikama kratkim i jedrim stilom. Parmenid
(, oko 515. pne.), glavni predstavnik elejske kole, svoje miljenje o jednom, venom, nepokretnom i
nepromenljivom bitku izloio je u poemi O prirodi ( ), od koje su sauvani oskudni fragmenti iz kojih

16

Grka knjievnost
se vidi da je bio osrednji pesnik ali veliki mislilac. Zenon iz Eleje branio je i tumaio filozofsku misao svog uitelja
Parmenida i u poznatim aporijama nastojao dokazati nemogunost kretanja. Empedokle (, oko
495435. pne.) iz Agrigenta na Siciliji smatra se osnivaem atomizma, a pripisuju mu se dva epa u heksametrima: O
prirodi ( ) i Oienja (), gde objanjava da se sve postojee sastoji od etiri elementa
zemlje, vode, vatre i vazduha, koje u pokret stavljaju dva suprotstavljena principa ljubav i mrnja. Na ovu misao
naslanja se Anaksagora (, oko 500428. pne.), ali je razvija u apstraktnije tumaenje: svet se sastoji iz
jednako deljivih i nepromenljivih estica koje on zove homeomerije ( ), a koje su nekada bile
sastavljene u jednu masu, u celinu, ali ih je u pokret stavio svetski um (), prvi pokreta. Anaksagora je
pripremio teren atomizmu Leukipa (), o kome ne znamo nita pouzdano, i Demokrita (, oko
470oko 360. pne.), koji za bitak uzimaju atome ( = nedeljiv, termin koji potie od njih), koji se razlikuju po
obliku, redu i poloaju i nalaze se neprekidno u kretanju. Od Demokritovih 60 dela u jonskom dijalektu sauvani su
fragmenti. Svojom materijalistikom flozofijom Demokrit je preko Epikura uticao na sva duhovna strujanja u
grkom svetu do kraja helenizma, a mnogo je pristalica imao i u Rimu. Njegov je savremenik bio i najvei antiki
lekar Hipokrat (, oko 460oko 377. pne.), otac naune medicine, pod ijim su imenom sauvana 52
spisa, ali ne potiu svi od Hipokrata. U njima se mogu nai i genijalna predvianja koje je moderna nauka potvrdila,
npr. teorija o ustrojstvu ljudskog organizma, koja se zanova na teoriji o etiri soka (krv, sluz, uta i crna u) od
kojih zavisi karakter i zdravlje svakog oveka; moderne teorije o hormonima predstavljaju svojevrsni povratak
Hipokratu. Znameniti su njegovi Aforizmi (), koji su bili raireni u srednjem velu ("ivot je kratak, a
umee dugo") i spis O vazduhu, vodi i mestima ( , , ) u kojem se ispituju odnosi izmeu
klime i zdravlja.
Na dalji razvoj filozofije snano su uticale drutvene, politike i ekonomske
prilike. Nakon pobede nad Persijancima razvio se u Atini vrlo iv privredni,
politiki i prosvetni rad. Filozofsko razmiljanje tada naputa problematiku
prirode i usredsreuje se na na oveka () i celokupnu drutvenu
problematiku time poinje antropoloki period grke filozofije. Drutvena
previranja unuar same demokratske Atine, zatim peloponeski rat, odvodili su
interes ljudi od od pitanja kosmosa i njegovih zakona, a u prvi plan stavljali
oveka, njegovu drutvenost, sposobnost njegove spoznaje, njegovu optu
vrednost itd. U toj situaciji pojavljuju se sofisti (), putujui uitelje
koji su sebi uzeli u zadatak da govorima, predavanjima i polemikama
obrazuju slobodne grke graane. Najznamenitiji sofist bio je Protagora
(, oko 481411. pne.) iz Abdere u Trakiji, iji je stav da je
"ovek merilo svih stvari, postojeih da jesu, a nepostojeih da nisu" izazvao
je jo u staroj Grkoj velike polemike: jedni su smatrali da Protagora misli da
je mnenje jedini stupanj u mogunosti ljudske spoznaje i da je s tim u vezi
Sokrat
istinito samo ono to neki pojedinac moe spoznati, dok su drugi drali da je
pod "ovekom" Protagora ipak mislio na oveka kao generiko bie, a ne individualno. U polemikama je Protagora
argumentima i protivargumentima izotravao misli zadivljujui tom svojom sposobnou sve prisutne. Sve dok je
jedan argument podnosio protivargument, Protagora nije smatrao da je doao do istine. Taj je moment do krajnjih
granica izotrio sofist Gorgija (, oko 480oko 370. pne.) iz Leontina na Siciliji, koji je bio vie govornik
nego sofist. On je smatrao da se uopte nita ne moe dokazati, izrazivi time krajnju skepsu u mogunost dolaenja
do istine. Relativizmu i skepsi u spoznaji odgovara kod svih sofista relativizam i skepticizam u etici: nema
optevaeih etikih normi, one se razlikuju od naroda do naroda, od vremena do vremena.
Glavni protivnik Sofista bio je Atinjanin Sokrat (, oko 470399. pne.) koji je, kao i sofisti, oveka uinio
sreditem svoga prouavanja. ini se da on nikada nije zapisao svoje misli, tako da njegovo uenje poznajemo iz
Ksenofontovih, Platonovih i Aristotelovih dela. Zainteresovan u prvom redu za etiku problematiku, koja je kao

17

Grka knjievnost
"etika" bila ugroena sofistikim tumaenjem moralnih normi, Sokrat je nastojao da utvrdi pojmovnu vrednost
pojedinih moralnih normi, ime je eleo da pobije sofistiki relativizam u etici, koji se zasnivao na
ulno-pojedinanom kriteriju. Postupak je pritom bio dijalektiki, to znai da je u toku razgovora (dijaloga) tako
dugo argumentima i protivargumentima obarao pojedine stavove (svoje ili sagovornikove) dok ne bi na kraju
iskristalisao potpuno jasnu definiciju odreenog pojma. Njegove javne diskusije, u kojima je induktivnom metodom
"ironije" () iskuavao neproverene etike stavove u cilju jasnog definisanja pojmova, predstavljale su otru
kritiku sofistikog naina filozofiranja. A sofisti su, objektivno uzevi, bili ideolozi demokratije, koja je tada u Atini
predstavljala nastupajuu snagu i upravo proivljavala tekoe uspona.
Najgenijalniji Sokratov uenik i jedan od najveih svetskih idealistikih filozofa uopte bio je Atinjanin Platon
(, 427347. pne.), utemeljitelj Akademije, koji je uglavnom pisao dela u obliku dijaloga. On nije samo veliki
mislilac, nego i originalni umetnik. Premda se dijalog kao knjievni postupak javlja i ranije, ipak je filozofski dijalog
pravu umetniku obradu dobio tek u Platonovim spisima. U njegovim dijalozima raspravljaju filozofi, pesnici i mladi
ljudi iz Sokratovog drutva. Sva ta lica su istorijske linosti, i dijalog obino nosi naziv po nekome od njih, a glavni
lik u veini dijaloga je upravo Sokrat, i ti su dijalozi meu najuspelijima s knjievne take gledita (Gozba, Fedon,
Fedar). Platonovi dijalozi pokazuju autorovu sposobnost za ivo postavljanje scene, kojoj ne nedostaje ni dramatike,
kao to je okupljanje graana povodom dolaska jednog uvenog sofiste u Protagori, gozba posle pobede na
tragikim takmienjima u Gozbi, izlet za vreme vrueg letnjeg dana u Fedru, Sokratov sastanak s prijateljima pred
smrt u Fedonu. Platon je veliki majstor potretisanja likova: sva su lica potpuno individualizovana, ime se istiu
njihovi meusobni kontrasti. Mnoga su, posebno Platonu mrski sofisti, dati satiriki. Od svih likova najuspeliji je
Sokratov. Dijalozi su proeti sjajnim pesnikim slikama i poreenjima, koje esto predstavljaju sredstvo Platonovog
knjievnog stila, posebno u motivima koje ispunjavaju praznine u njegovom filozofskom sistemu. Meu knjievno
najuspelijim dijalozima jesu: Odbrana Sokratova, koji je ceo duboko poetian i proet herojskim arom Sokrata koji
ide u smrt ostajui veran svojoj misiji; Fedon, u kome prevladava tuga koju Sokrat svojom vedrinom uspeva ublaiti;
Fedar, koji sadri mnogo pesnikih slika, od pejzaa do drugog Sokratovog govora; te Gozba, verovatno najbolje
Platonovo delo s knjievnog stanovita, u kome filozofija zauzima samo malo mesta i u kome se uz ive iskre
ivotne radosti pria o ljubavi.
Najuniverzalniji filozof antike bio je Aristotel (, 384322. pne.),
uenik Platonov i osniva peripatetike filozofske kole. Napisao je ogroman
broj spisa koji su se bavili svim podrujima znanja. U njegovom duhovnom
razvoju mogu se razlikovati tri razdoblja: u prvom on je sledbenik i nastavlja
Platona, u drugom podvrgava Platonovu filozofiju otroj kritici, posebno
teoriju ideja, dok u treem razdoblju razrauje svoju vlastitu filozofiju i
posveuje se prouavanju prirodnih nauka. Od filozofskih spisa najznaajniji
mu su Organon ( = Orue filozofiranja), gde se pokazuje kao
osniva formalne logike, te Metafizika gde se raspravlja o odnosu materije i
forme i o sutini entelehije, dakle o najoptijim principima koji su osnova
svega pojedinanoga. Za istoriju knjievnosti posebno su znaajna dva
Aristotelova spisa: Retorika ( ), gde se daju uputstva za
govornitvo, i znamenita Poetika ( = O pesnikom umeu),
Aristotel
gde se daje opti uvod o pesnitvu, razmatra se epika i najzad analizira sutina
i znaenje tragedije. Kao i za Platona, i za Aristotela umetnost je oponaanje
() ljudi i prirode, ali ne ropsko, nego ono koje je stvaralako i kreira tipove, dakle ono opte, koje je bolje i
vie od pojedinanoga. Cela Poetika, posebno deo o katarzi, tj. oienju afekata saaljenjem i strahom, ime
tragedija postie svrhu, proeto je protestom protiv Platonove negacije umetnosti. Najznaajniji je Aristotelov uenik
bio Teofrast (, oko 372oko 287. pne.) koji se nakon Aristotela dugo vremena nalazio na elu

18

Grka knjievnost

19

peripatetike kole. Za knjievnost mu je najznaajnije delo Karakteri ( ), u kojem je skicirao

trideset tipinih nosilaca neke ljudske mane ili slabosti (laskavac, brbljivac, klevetnik, pristalica oligarhije,
praznoveran ovek itd.), a zatim dao primere kako odreeni tip postupa u svakodnevnom ivotu. Ovim su delom
udareni prvi temelji karakterologije.

Istoriografija
Prvim pravim istoriografom smatra se Herodot (484oko 425. pne.) iz
Halikarnasa. Osnovna tema njegove Istorije ( , tj.
izlaganje onoga to je ispitivanjem saznao) jeste grko-persijski sukob, ali u
tom okviru pria nam Herodot i ono to je tom sukobu prethodilo i ono to
mu je usledilo, unosei i mnoge ekskurse o drugim narodima i zemljama,
od kojih je najpoznatiji onaj o Egiptu, koji zauzima itavu drugu knjigu.
Delo je podeljeno na devet knjiga, nazvanih prema imenima Muza, ali ta
podela potie od aleksandrijskih filologa. Herodot je ovim delom znatno
obogatio spoznaje iz etnografije, geografije i istorije onih podruja koja
opisuje. Opisujui grko-persijske ratove nastoji prikazati Atinu kao
spasiteljicu Helade. Sa stanovita naune istoriografije Herodot, i pored
svih nedostataka, daleko premauje svoje prethodnike jonske logografe,
a sa knjievne take gledita, Herodotov se stil odlikuje jednostavnou i
jasnoom, te se moe uporediti sa stilom narodnih pripovedaka.
Herodotovo pripovedanje odvija se mirno, bez estine ili strasti. Plastinost
slikanja, iva karakterizacija i jasan stil ine Herodota velikim majstorom
pripovedanja, to je naroito vidljivo u novelistikim delovima njegove
istorije.

Tukidid

Pravi nauni istoriar je Tukidid (, oko 460oko 399. pne.).

Naslov njegovog dela: Istorija peloponeskog rata (
) izvodi se iz prve reenice uvoda, a podela na osam knjiga pripada aleksandrijskim filolozima. Tukidid je
nameravao opisati ceo peloponeski rat, ali ga je u tome spreila smrt, pa se njegovo delo zavrava dogaajima iz
411. pne. Tukidid u istoriografsko pripovedanje unosi strogu kritiku, koja razlikuje istinito od lanoga, dokazano od
verovatnoga, te otkriva veze izmeu razliitih dogaaja. Da bi to bolje dokumentovao dogaaje, uneo je u delo i
neke isprave. Posebno su vani govori dravnika i vojskovoa, jer sadre komentar istorijskih zbivanja, a pievom
izlaganju daju dramatinost i ivost. Posebnu vrednost daju saeti i plastini opisi, od kojih je najznamenitiji opis
kuge u Atini u drugoj knjizi.
Plodan pisac bio je Ksenofont (, oko 430354. pne.) iz Atine, iji je ivot bio obeleen prijateljstvom sa
Sokratom, kako se posebno vidi u njegovom delu Uspomene na Sokrata (). Kao pisac nije samo
istoriar, nego i filozof, politiar i didaktiar. Uestvovao je u Pohodu deset hiljada koji je Kir Mlai pokrenuo protiv
svoga brata Artakserksa 401. pne., o emu pie u svom delu Anabaza ( = tj. uspinjanje), u kojem
opisuje Kirovu smrt i povratak grkih plaenika kroz Persiju. U Helenskoj istoriji () nastavlja prikaz grke
istorije na mestu gde je Tukidid zavrio, tj. od 411. do 362. pne., slavei Spartu i kralja Agesilaja. Sliku idealnog
vladara prikazao je u delu Kirupedija ( = Kirovo vaspitanje), gde prikazuje ivot Kira Starijeg
(558529. pne.), osnivaa velike persijske drave, kao uzora vladara i vojskovoe. Ksenofont pie atikim
dijalektom, jednostavnim i jasnim jezikom. Njegov je izraz pun elegancije i istoe, pa su ga zato nazvali atikom
muzom ili pelom. Samo oskudni fragmenti sauvani su od dela manjih istoriara 4. veka pne., meu kojima su se
najvie isticali Efor (, oko 400330. pne.), koji je prvi napisao veliku optu istoriju cele Grke, i Teopomp
(, oko 375306. pne.), koji je, izmeu ostaloga, u delu Helenska istorija () dao nastavak
Tukididove istorije od 410. pne. do bitke kod Knida 394. pne.

Grka knjievnost

Govornitvo
Najstariji atiki govornik bio je Antifont (, 480411. pne.), koji je bio logograf, odnosno pisao je govore za
druge ljude, koji su morali govoriti na sudu. Iz sauvanih petnaest govora, od kojih je njih dvanaest napisano za
izmiljene sluajeve, vidi se da je po jezgrovitom stilu i antitetinou rei i mislio bio Tukididov pretea. Vie
istorijski nego knjievni dokument predstavljaju nekoliko sauvanih govora Atinjanina Andokida (,
440385. pne.). Poreklom iz Sirakuze bio je Lisija (, oko 445oko 380. pne.), koji se rano preselio u Atinu i
tu iveo kao metek, tj. stranac bez graanskih prava. U govoru Protiv Eratostena (' , 403. pne.)
optuio je Eratostena, jednog od Tridesetorice tirana, kao ubicu svoga brata. Jednostavnim prianjem izvranredno
jasno izlae Lisija svu pohlepu, nasilje i okrutnost Tridesetorice. Kao metek i logograf radio je u Atini i Isej ()
iz Halkide na Eubeji, koji je bio Iskoratov uenik i Demostenov prijatelj i ija delatnost pada u period izmeu 390. i
344. pne.. Uzor mu je bio Lisija kojemu je slian po jasnoi i kratkoi stila, a po snazi izlaganja, saetosti i
izbruenom izrazu on je bio uzor Demostenu. Meu najpoznatijim govornicima i najveim proznim piscima uopte
bio je Isokrat (, 436338. pne.), koji je kao uenik sofista stekao dobro obrazovanje i zatim 390. pne. u
Atini otvorio svoju kolu, gde se pored opteg obrazovanja pouavala i teorija i praktina primena govornitva. Od
sauvanih dela (21 govor i 9 pisma) najuveniji je govor Panegirik (, 380. pne.) u kojem se svi Heleni
pozivaju na slogu i podstiu da pod vodstvom Atine krenuo u rat protiv Persije. Govor je pohvala Atine, a u antici je
smatran stilistikim remek-delom. U Panatenejskom govoru (, 399. pne.) ponovo zanosno hvali
Atinu, ali i tato velia samoga sebe. Najvea je Isokratova zasluga u tome to je usavrio umetniku prozu i uticao
na sve potonje antike pisce, a posebno na Cicerona.
Najvei grki govornik bio je Demosten (, 384322.
pne.), koji je meu prvima naslutio opasnost koju je za nezavisnost
Helade predstavljao Filip II Makedonski, pa se strasno upustio u
politiku borbu i sav ivot povezao s istorijom svoga grada.
Najpoznatija su mu tri govora Protiv Filipa ( ),
koja su kod nas poznata kao Filipike, u kojima otro napada
makedonskog kralja i podstie Atinjane na otpor njegovim
osvajakim ambicijama. Protiv Filipa i promakedonske stranke u
samoj Atini uperena su i tri Olintska govora ( ' ' ').
uveni govor O vencu ( ) za povod ima odbranu
nekog Ktesifonta, koji je bio optuen da je nezakonito predloio da
Demosten bude odlikovan zlatnim vencem, ali zapravo ovim
svojim najduim govorom Demosten je ne samo odbranio svoga
klijenta, ve i sebe samoga i svoju politiku delatnost. Govornika
veliina Demostenova lei u snazi njegovog patriotizma,
usredsreenosti na cilj dokazivanja, tonu duboke ozbiljnosti i
blagoj dramatici, kao i u lucidnoj upotrebi argumenata.
Iz Atine je bio i Eshin (, roen oko 390. pne.), govornik i
Demosten
politiar konzervativnih ubeenja, koji je bio pristalica Filipa II i
voa promakedonske stranke u Atini. Odlikovao se jednostavnom
elegancijom svojih govora, od kojih je najvaniji govor O krenju poslanike dunosti ( ), u
kojem se branio, i odbranio, od Demostenovih optubi da je prekrio poslaniku dunost pri sklapanju tzv.
Filokratovog mira time to se dao podmititi i to je podneo netaan izvetaj. U govoru Protiv Ktesifonta (
) optuio je ovoga da je nezakonito predloio da Demosten bude ovenan zlatnim vencem, ali se
Demosten uspeno odbranio govorom O vencu, pa je Eshin morao otii u progonstvo. Govornik Likurg (,
oko 390324. pne.) bio je vatreni pristalica Demostenove politike. Od 75 njegovih govora sauvan je samo onaj
Protiv Leokrata ( ), koga optuuje za izdaju. Nedostatak govornikog dara nastoji da nadoknadi

20

Grka knjievnost
uenou, pa su mu govori bili puni citata iz pesnika. Od ostalih manjih govornika ovoga razdoblja znaajni su jo
Hiperid (, 389322. pne.) iji je Nadgrobni govor () znaajan kao jedini nadgrobni govor koji
je zaista i odran, zatim Dinarh (, roen oko 360. pne.), koji je bio pripadnik promakedonske stranke u
Atini i iji je govor Protiv Demostena o Harpalovom blagu znaajan jer je pun istorijskih podataka, i najzad Demad
() koji je posle atinsko-tebanskog poraza kod Heroneje 338. pne. kao pristalica Makedonaca snano uticao
na politike prilike u Atini, i koji svoje govore nikada nije objavio.

Aleksandrijsko razdoblje
Helenizam obuhvata razdoblje od 3. veka pne. do prve
treine 6. veka nove ere, ali u grkoj knjievnosti u
okviru ovog dugog razdoblja treba zapravo razlikovati
dva perioda, od kojih se prvi najee naziva
aleksandrijskim, zbog toga to Aleksandrija postaje
sreditem ekonomske i kulturne moi tadanjeg
helenskog sveta, koji traje do osvajanja Egipta od
strane Oktavijana Avgusta 30. pne., dok se drugi period
Carstvo Aleksandra Velikog
naziva rimskim, koje traje sve do 529. nove ere.
Porazom kod Heroneje 388. pne. grka su polisi
izgubili svoju nezavisnost i potpali pod vlast Makedonije, koja meutim nije dirala u kulturne tekovine osvojene
zemlje jer je i sama stajala pod njenim jakim uticajem. Osvajanja Aleksandra Velikog proirila su grku kulturu sve
do Indije i Etiopije. Nakon Aleksandrove smrti 323. pne. raspala se njegova ogromna drava na Egipat Ptolemeida,
Siriju Seleukida te mnoge manje dravice, od kojih su najznaajnije bile Bitinija, Antiohija i Pergam. Atina gubi sav
politiki znaaj, ali uz Aleksandriju i Pergam, ostaje jednim od kulturnih sredita helenizma. Uz izuzetak Atine i
demokratske republike Rodosa, sve su helenistike drave bile monarhije, u kojima nestaje aktivne uloge graanina,
pa stoga ovek, s jedne strane, od graanina skuenog polisa postaje "graaninom sveta", a s druge se okree
samome sebe i svom intimnom ivotu: tako su kosmopolitizam i individualizam osnovne odlike helenistike kulture
i provejavaju kroz sve vane filozofske pravce toga vremena epikureizam, stoicizam, kinizam. Do velikih promena
dolazi i na podruju religije: tradicionalna mitologija gubi aktuelnost i shvata se kao kulturna vrednost prolosti, a
njeno mesto zauzimaju razliiti mistini kultovi koji obeavaju spas nakon smrti. Zato egzaktne nauke doivaljavaju
veliki procvat, sve vie se izdvajajui iz krila filozofije i stupajui u blii dodir s naunim dostignuima Vavilona i
Egipta. U ovom je razdoblju nauno zasnovana i filologija, i to pre svega u Aleksandrijskoj biblioteci. Menja se i
sadraj knjievnosti: u uslovima helenistikih monarhija govornitvo nestaje ili se u retorskim kolama bavi
izmiljenim predmetima, ali se zato obogauje patetikom. Knjievnost s politikih i drutvenih tema prelazi na
porodinu tematiku, privatni ivot i individualne oseaje.

Pesniko stvaralatvo
Na poetku aleksandrijskog razdoblja grke knjievnosti stoji poezija koja zbog toga to su njeni najistaknutiji
predstavnici iveli i radili u Aleksandriji nosi naziv aleksandrijska poezija. Ta poezija obrauje uene i mitoloke
teme s preteno ljubavnim sadrajem, a zaetnikom se smatra Fileta sa Kosa (, oko 340285. pne.), koji je
pisao melanholine elegije posveene voljenoj Bitidi. Elegije takve sadrine pisao je i njegov uenik Hermesijanakt
(, roen oko 300. pne.), dok je Fanokle () u elegijama opevao ljubav bogova i heroja prema
lepim deacima. Najznaajniji je elegiar toga doba bio Kalimah (, oko 310240. pne.), koji u elegijama
pod naslovom Uzroci (, 4 knjige) pie o poreklu obiaja i kultova vezanih za mit. Posebno je znaajna elegija
Berenikina kosa, sauvana fragmentarno, ali poznata po obradi rimskog pesnika Katula (carm. 66). Smatrajui
"veliku knjigu velikim zlom" stvara mali ep, tzv. epilij, Hekala (), u kojem praktino ostvaruje svoje teorijske
nazore o knjievnosti: mali obim, neobinost i novost predmeta i briljivu i originalnu tehniku obradu. Kalimah je

21

Grka knjievnost
veliki majstor stila, ali zbog tenje ka "uenou" i erudiciji ve je njegovim savremenicima bio potreban komentar.
Meu najvee pesnike ovoga razdoblja pripada Teokrit (, oko 300oko 250. pne.), koji je stvorio posebne
pesnike kompozicije idile, kojih nam je sauvano oko trideset i koje se dele na dve grupe. Prvu ine pastirske ili
bukolske pesme, u kojima grubi i neuki, ali slobodni i bezbrini pastiri postaju idealni likovi koji vreme provode
uvajui svoja stada i pevajui o svojim draganama. Ove su idile prava mala remek-dela, u kojima se Teokrit
pokazuje kao majstor u slikanju ljubavnih zanosa, ali i u dinaminom opisivanju prirode. Druga grupa pesama
predstavlja male prizore iz gradskog ivota s obinim ljudima kao glavnim likovima. Teokrit je snano uticao na
Vergilija u njegovim Eklogama, ali i na kasnije pesnike pastoralne lirike. Neposredno se na Teokritovo pesnitvo
nastavljaju Bion iz Smirne (, kraj 2. veka pne.), od koga je sauvano 17 manjih pesama, i Mosho (, oko
150. pne.), koji je pored idila napisao i omanji epilij Europa ().
Ponovni procvat u ovom razdoblju doivljava i mim, iji je glavni predstavnik bio Heronda (, 3. vek pne.).
Premda je u svoje mime nastojao uneti odreenu dozu "uenosti", ipak nije zazirao od vulgarnosti karakteristine za
mimsku poeziju. Najee su mu teme svodnici, ljubomorne ene, zanatlije, malograanke itd.
Kalimahov uenik Apolonije Roanin (, oko 300230. pne.) krenuo je sasvim suprotnim putem od
svoga uitelja te je stvorio najobimnije delo helenistike knjievnosti spev Doivljaji Argonauta (, 4
knjige sa 5.835 heksametara), koji za osnovu ima priu o putovanju Argonauta u Kolhidu po zlatno runo i o
njihovom povratku. Ep nema unutranjeg jedinstva i radnja nije kao kod Homera koncentrisana oko jednog
dogaaja. Osim toga, Apolonije u svoje delo unosi mnotvo "uenih" digresija, fantastinih geografskih i
etnografskih podataka, tumai manje poznate etimologije. Sluei se istovremeno lakim i jasnim pripovedanjem te
ivim i slikovitim opisima, ova je poema pobudila znatan interes, posebno kod rimskih epiara. Najistaknutiji pesnik
didaktike epike ovog doba bio je Arat (, oko 305oko 240. pne.), koji je napisao astronomski ep Pojave
() delo suvoparno i bez pesnikog zanosa, ali zbog zanimljivosti teme veoma popularno u antici.
Nikandar (, 2. vek pne.) svojim Preobraenjima (), u kojima pie o pretvaranju ljudi u
ivotinje i bilje, uticao je na Ovidija (Metamorfoze), a svojim Georgikama () na Vergilija (Georgike).
Karakteristian oblik u kome je svoj izraz nala helenistika poezija bio je epigram, koji obrauje najraznovrsnije
teme: filozofske, gozbene, ljubavne. Do nas su epigrami doli u dve velike zbirke nastale u Vizantiji. Prva je i
poznatija Palatinska antologija, nastala poetkom 10. veka, sa oko 4.000 epigrama na grkom jeziku od vremena
grko-persijskih ratova pa sve do vizantijskog srednjeg veka. Druga i manje poznata je Planudska antologija, koju je
u 14. veku sastavio monah Maksim Planud. Meu mnogim epigramatiarima aleksandrijskoga razdoblja nalaze se i
dve ene: Anita (, oko 300. pne.), predstavnica peloponeske kole, i Nosida () ije su pesme uglavnom
vezane za kult Afrodite. Uz Asklepijada, Leonidu i mnoge druge, ipak je navei helenistiki epigramatiar bio
Meleagar iz Gadare (, 1. vek pne.), koji je sastavio zbirku epigrama pod naslovom Venac ().
Od oko 130 sauvanih epigrama veina je ljubavnog karaktera. On je, uz Filodema (, oko 11040. pne.),
takoe epigramatiara te epikurejskog filozofa i teoretiara umetnosti, izvrio jak uticaj na rimske elegijske pesnike.
Od drugih posrednika izmeu aleksandrijske i rimske knjievnosti istiu se Euforion (, roen oko 276.
pne.) koji je pisao epilije i elegije optereene uenou i nejasnoom, i Partenije (, 1. vek pne.) koji je kao
zarobljenik doao u Rim, a zatim bio osloboen i postao Vergilijev prijatelj, i od koga su nam sauvane samo
ljubavne pripovesti u prozi, pod naslovom Ljubavne patnje ( ), to ih je sakupio od razliitih
autora i posvetio Korneliju Galu.

Prozno stvaralatvo
Za razliku od pesnike, prozna produkcija ovoga razdoblja sauvana je u vrlo malom obimu, pa se nae znanje o njoj
uglavnom zasniva na vestima iz antike i na izvodima i odrazima u rimskoj knjievnosti. U prozi su pre svega pisali
istoriografi, geografi, filozofi, govornici, gramatiari, naunici, dakle uglavnom oni koji su se vie zanimali za
naunu stranu nego za umetniku obradu odreenog predmeta, ali ima i onih koji se i u proznom stvaralatvu
pribliavaju svojim pesnikim savremenicima. Osvajanja Aleksandra Velikog proirila su znanje Helena o novim i

22

Grka knjievnost
nepoznatim zemljama, pa raste zanimanje za istoriju, geografiju, etnografiju i sline discipline, ali i u tim delima
prevladava "uenost" u vezi sa zanimljivim detaljima. Istorija prestaje biti ispitivanje istine i ispunjava se
novelistikim, retorikim i dramatskim elementima.
Meu onima koji su pratili Aleksandra na njegovim pohodima izdvaja se Aristotelov neak Kalisten (),
koji u Helenskoj istoriji () obrauje period od 387. pne. do 357. pne., i pod ijim se imenom sauvao i spis
O Aleksandrovim delima ( ). Ovo Pseudo-Kalistineovo delo postalo je veoma popularno i
tokom mnogih vekova preraeno je na mnoge druge jezike. Tu se Aleksandrov ivot pretvara u legendu, a njegovi
pohodi u putovanja po bajkovitim i legendarnim krajevima. Lokalnu istoriju obradio je Timej (, oko
345250. pne.), ija je Istorija Sicilije () u 38 knjiga obuhvatala razdoblje od najstarijih vremena do 289.
pne. U Atini su tzv. atidografi analistiki beleili dogaaje u Atini i u Atici. Slinoga su oblika bile i hronike, meu
kojima je vaan tzv. Parski mermer (Marmor Parium), mramorna ploa naena 1627. na ostrvu Parosu, na kojoj su
ispisani dogaaji u Atici od mitskog kralja Kekropa do 263. pne.
Najznaajniji je istoriar ovoga doba bio Polibije (, oko 201120. pne.), jedan od retkih koji je tada shvatio
ulogu Rima u svetskoj istoriji. Za vreme treeg makedonskog rata (171168. pne.) aktivno je delovao u Ahejskom
savezu pa je nakon poraza stigao kao zarobljenik u Rim, gde se upoznao sa aristokratskim porodicama i uao u krug
Scipiona Mlaeg. Uz manje spise glavno mu je delo Istorija (, 40 knjiga), gde je opisao istoriju Rima i
Kartagine od 266. pne. do 221. pne., zatim optu istoriju Grke, Azije, Italije i severne Afrike, irenje Rima i sukobe
s Hanibalom i Antiohom, te najzad osvajanje Grke i pad Kartagine. U celini je sauvano prvih pet knjiga, a ostale
fragmentarno. Posebno je zanimljiva Polibijeva analiza ustava Rimske Republike i njegova teorija pragmatike
istoriografije: smatrao je, naime, da je za istoriara osnovno prouavanje dokumenata, ali i lino upoznavanje s
popritem istorijskih zbivanja i lino politiko iskustvo.
Promenom politikih prilika govornitvo gubi svoj raniji znaaj i karakter i povlai se u retorske kole, gde postaje
veba u raspravljanju o temama esto sasvim udaljenih od stvarnog ivota. U nedostatku sadraja retori tee za
formalnim efektima, pa su se na toj osnovi razlikovala dva osnovna pravca u govornitvu: azijski i atiki. Prvi se
posebno negovao u Maloj Aziji, pa mu odatle i ime, i bio je kien, pun patetike i traenih metafora.
Do velikih promena dolo je i na polju filozofije. Sve filozofske kole toga doba u sredite panje postavljaju
probleme etikog delovanja oveka, traenje smisla ivota i puta do njega. Najsnanija linost helenistike filozofije
bio je Epikur (, 341270. pne.), koji je prihvatio Demokritov atomizam i zastupao materijalistipko
shvatanje sveta, odbacujui mitoloka i religijska verovanja, te smatrajui da samo osloboen zabluda i neznanja
ovek moe postii nepomuenost (). Izvrio je snaan uticaj na rimskog pesnika i filozofa Lukrecija.
Stoicizam, koji je zaeo Zenon iz Kitija (, 331264. pne.), u etici je dosta slia Epikuru, premda polazi od
drugaijih osnova. Stoici postavljaju zahtev za povratkom prirodi i spoznajom prirode i njenih zakona kako bi ovek
mogao iveti u skladu s njom, jer je i sam deo te stvaralake i umne prirode.
Od brojnih znaajnih naunika, filologa, geografa i drugih uenjaka toga vremena meu kojima su matematiku
proslavili Euklid (, oko 300. pne.) i Arhimed (, oko 237212. pne.) najsvestraniji je bio
Eratosten (, oko 275195. pne.), ije je glavno delo Geografija (, 3 knjige), gde je
raspravljao i o obliku Zemlje, koju je smatrao kuglom i pokuao odrediti njen poluprenik izmerivi luk jednog
meridijana od Aleksandrije do Sijene.
Na istorijskoj, poluistorijskoj i mitolokoj tradiciji (Odiseja) razvila se pripovedna proza. Euhemer (,
poetak 3. veka pne.) pie Sveti zapis ( ), neku vrstu utopije koja govori o idealnom ureenju ostrva
Panheje, koje je Euhemer navodno posetio. Aristid iz Mileta (, kraj 2. veka pne.) sastavio je jednu od
prvih zbirki ljubavnih pripovedaka lascivno-erotskog sadraja, pod naslovom Miletske prie (). Poseban
knjievni oblik, koji je po njemu dobio i ime, stvorio je Menip iz Gadare (, 3. vek pne.), koji je pisao spise
sa satirinom notom, i to meavinom proze i stiha, pa se taj oblik naziva menipskom satirom. U tom je obliku
napisan poznati Petronijev Satirikon.

23

Grka knjievnost

Rimsko razdoblje
Rimsko razdoblje grke knjievnosti zapoinje padom Egipta pod rimsku vlast 30. pne. i traje sve do 529. pne., kada
su po Justinijanovom nareenju u Atini bile zatvorene i poslednje filozofske kole, premda hrianske pisce ovoga
razdoblja iz vie razloga treba zapravo smatrati delom vizantijske knjievnosti. Ve u 2. veku pne., a naroito od 1.
veka pne. (Grka je pokorena 146. pne.) poinje ekspanzija Rima na helenistiki Istok. Helenistike drave jedna za
drugom postaju rimske provincije, a na elo im umesto dotadanjih monarha dolaze rimski prokonzuli. ivot u
provincijama polako zamire, a grka inteligencija poinje da se seli u Rim i meu Rimljanima iri interes za grka
kulturna dostignua. S propau republike i s osnivanjem principata nastaje dugotrajni mir koji postepeno vraa
odreenu ekonomsku snagu istonim provincijama. To se naroito osetilo u doba Antonina u 2. veku, kada je Italija
izgubila ekonomski primat u Rimskom carstvu.
Veliki deo proznoga stvaralatva u ovom razdoblju pripada istoriografiji. Diodor Sicilijski (, 1. vek pne.),
koji je iveo u Rimu, napisao je opseno delo u 40 knjiga pod naslovom Biblioteka (), od kojeg nam je u
potpunosti sauvano samo 15 knjiga, i koje je nazvano tako jer je prenosila odlomke iz razliitih drugih dela, a
analistiki je obraivala razdoblje od mitskih vremena do polovine 1. veka pne. Meu grkim piscima koji su
obraivali rimsku istoriju bio je i Dionisije Halikarnaanin ( , 1. vek), koji je napisao
Staru rimsku istoriju ( ) koja je obraivala period do prvog punskog rata, dakle do poetka
Polibijeve Istorije. Od 20 knjiga sauvano je prvih deset i prvi deo jedanaeste, iz kojih vidimo da je voleo kieni stil i
da je na istoriju gledao kao na vrelo primera za ljudsko delovanje. Pisao je i spise o istoriji i teoriji govornitva, te
rasprave o Demostenu i Tukididu. Teorijom govornitva bavi se i anonimni spis O uzvienom ( ),
verovatno s polovine 1. veka, u kome se osuuje i suvoparnost aticistikog stila i bujnost azijanizma, pa i "uenost"
helenistikih pisaca, te se promovie povratak na obrasce klasine epohe helenske knjievnosti. Vie geografijom
nego istoriografijom bavio se Strabon (, oko 64. pne.19. n.e.), koji je napisao Istorijske napomene o
vremenu pre i posle Polibijeve Istorije, ali koji je mnogo poznatiji po svojoj Geografija (, 17 knjiga)
gde je opisao tada poznate krajeve Evrope, Azije i Afrike.
Jevrejsku istoriju obradio je Josip Flavije (, oko 3797), koji je napisao delo O judejskom ratu (
), gde opisuje Vespazijanove i Titove pobede u tzv. judejskom ratu (6470), te spis Stara
judejska istorija ( ), gde nastoji pokazati kako je Biblija starija od grke istorije.
Jedan od najpopularnijih pisaca, ne samo helenistike, nego itave antike
knjievnosti bio je Plutarh (, 46posle 120), iz Heroneje u
Beotiji, ija se velika knjievna batina od preko 120 naslova deli na dve
velike grupe. Prvu ine Etiki spisi (, lat. Moralia), u kojima sa
stanovita etike problematike obrauje najraznovrsnije teme filozofiju,
religiju, knjievnost, politiku, muziku, vaspitanje ali bez vlastite misaone
orginalnosti, ve na osnovi goleme naitanosti. Drugu grupu naslova ine
Paralelni ivotopisi ( ), paralelne biografije po jedne rimske i
jedne grke istotrijski znaajne linosti, od kojih je sauvano ukupno 46
biografija (23 para) i 4 bez para. Ponegde su se poreenja nametala sama od
sebe (npr. Ciceron i Demosten), ali veinom su vetaka (npr. Tezej i Romul),
Plutarh, Johann Rudolf Holzhalb
premda to nema znaaja jer svaka biografija ini zasebnu celinu. Prema
(17231806)
izvorima koje koristi Plutarh se ne odnosi kritiki. Meutim, Plutarh i nije
istoriograf, niti je on to sam hteo biti: svaka linost iji ivot opisuje treba zapravo da posluio kao jedan moralni
primer, bilo lo bilo dobar. Zbog toga su linosti koje opisuje previe statine s ve izgraenim karakternim
osobinama, ali nadareno pripovedanje, interes za zanimljive anegdotske detalje i isticanje etikih vrednosti doneli su
Plutarhovim ivotopisima veliku slavu u potonjim vremenima.
Dugotrajni mir i procvat istonih provincija u 2. veku nove ere doveli su do kulturnog oivljavanja koje se naziva
"drugom sofistikom" ili "grkim preporodom", tokom kojega se budi interes za starinu, za oivljavanje starih kultova

24

Grka knjievnost

25

i obiaja, a otvaraju se i slubene filozofske i retorske kole koje potpomae drava. Ponovo se razvija javno
govornitvo, a putujui uitelji, koji sebe nazivaju sofistima, pouavaju deklamatorskoj vetini raspravljanja. I
premda je druga sofistika podstakla interes za stare atike govornika, bila je previe sadrajno isprazna i izvetaena
da bi znaajnije doprinela knjievnosti. Najpoznatiji sofista toga doba bio je Dion Hrizostom ( ,
umro oko 112), od koga je sauvano oko 80 govora o raznim moralnim i knjievnim temama. Filozofska misao ovog
razdoblja, preteno eklektika, ivotari bez originalnosti u filozofskim kolama: novih sistema nema, ve se
obnavljaju stari pravci. Filon (, roen oko 20. pne., umro izmeu 41. i 54) pokuao je povezati Mojsijevo
uenje s grkom filozofijom, pre svega Platonom.
Filozof i istoriar Flavije Arijan (, 95175), Epiktetov uenik, objavio je svoje beleke s predavanja, na
kojima se uglavnom i zasniva nae znanje o ovom filozofu. Glavno je Arijanovo delo Aleksandrova anabaza
( , 7 knjiga), koja je na trezven nain i s osloncem na pouzdane istorijske izvore obraivala
itav ivot Aleksandra Velikog. Indijska istorija () vie je geografija nego istorija Indije, Taktika (
) obrauje vojnu vetinu, dok je spis O lovu () dopuna istoimenog Ksenofontovog dela. Stoika
je filozofija imala mnogo pristalica u Rimu, pa je tako na tragovima stoicizma i car Marko Aurelije (121180)
napisao u obliku aforizama u 12 knjiga delo Razmiljanja sa samim sobom ( ). Popularna je bila i
filozofija skeptika, iji je glavni predstavnik Sekst Empirik (, oko 200) koji je prikazao filozofiju Pirona,
osnivaa skepticizma, u delu Pironove postavke ( ). Za istoriju filozofije od velikog je
znaaja zbornik Diogena Laertija ( , 2. vek) ivoti i miljenja znamenitih filozofa (
, 10 knjiga).
Jedan od najjaih filozofskih pravaca ovoga doba jeste neoplatonizam, koji stoji pod jakim uticajem raznih
religioznih shvatanja i na kraju zapada u misticizam. Zaetnik neoplatonizma je Plotin (, 204270), ije je
spise sredio i izdao Porfirije (, 233304) pod naslovom Eneade ( = devetice, po 9 knjiga).
Poslednji znaajni neoplatoniari bili su Jamblih (, oko 330), Porfirijev uenik i osniva neoplatonike
kole u Siriji, zatim Proklo (, 410485), koji je uglavnom pisao komentare na Platonova dela, te Simplikije
(, 6. vek), poznati komentator Aristotelovih spisa.
Istoriografija 2. i 3. veka dala je, osim Arijana, jo nekoliko imena, ali ona nemaju veliku vrednost za istoriju
knjievnosti, premda su za istoriju veoma znaajne. Apijan (, 2. vek) napisao je Rimsku istoriju
() obradivi dogaaje od Enejina dolaska u Italiju pa sve do svoga vremena. Najistaknutiji grki istoriar
carskog razdoblja bio je Dion Kasije (, oko 150235), ija je Rimska istorija ( ) u 80 knjiga
najopsenija rimska istorija. Ovo je delo vaan izvor za poznu republiku i rano carstvo i pisano je plastinim stilom,
s oiglednim uticajima Tukidida. Veliki je znaaj Pausanijinog (, 2. vek) putopisnog dela Opis Helade
( , 10 knjiga), koje donosi opis spomenika, graevina, skulptura, slika itd. iz razliitih
delova Grke, koje je veinom sam video. Glavni izvor za istoriju 4. veka je Zosim (, 6. vek) koji je obradio
rimsku istoriju od Oktavijana Avgusta do Teodosija II.
Ovom razdoblju pripada najpoznatiji grki satiriar Lukijan (, oko 120180)
iz Samosate u Siriji, koji je kao uitelj retorike proputovao veliki deo carstva. Sauvano
nam je vie od 80 njegovih spisa, veinom u dijalokom obliku, koji obrauje razliite
strane ivota: filozofiju, umetnost, knjievnost, religiju, moral itd. U poetku aljov i
duhovit, Lukijan u starosti postaje otar kritiar i sarkastiar. Glavni predmeti njegove
kritike su glupost, sujeta, licemerje, filozofska pretencioznost, praznoverice, verski
fanatici, ukljuujui i hriane. Na primer, Razgovori bogova ( )
prikazuju bogove kao nemoralne i nitavne linosti koji sve vreme samo spletkare jedni
protiv drugih; Tragini Zevs ( ) je najsnanija satira protiv praznoverja
gde se prepiru po jedan epikurejac i stoiar; Istinite pripovesti ( ) satira
su na raun neverovatnih pria raznih romanopisaca o udesima bogova i heroja.

Lukijan

Grka knjievnost
Meu naunim piscima ovoga razdoblja vani su geograf Klaudije Ptolemej (, 2. vek), autor Velikog
sistema astronomije u kojem zastupa geocentrini sistem i lekar Klaudije Galen (, 2. vek), uz Hipokrata
najpoznatiji antiki lekar, iji spisi sadrinski predstavljaju vrhunac antike medicine.
U 4. veku sofistika je zastupljena jo nizom istaknutih imena od kojih su najznaajniji Libanije (,
314393), Temistije (), Himerije (, oko 315386) i car Julijan Apostata (, 331363).
Tematika privatnog ivota i intimnih oseaja obrauje novi oblik, koji su antiki teoretiari nazvali "pripoveu o
osobama", a koja je danas, pomalo anahrono, dobila naziv roman. Od grkih romana sauvani su uglavnom oni koji
obrauju ljubavnu tematiku: tu se veinom opisuju izmiljena lica, i to zaljubljeni par koji se mora rastati, a zatim
nakon mnogih pustolovina i muka ponovo nalaze jedno drugo i nastavljaju sraan ivot. Najvaniji od sauvanih
antikih grkih romana jesu Haritonova (, 2 vek) Povest o Hereji i Kaliroji (
) te Efeske prie () Ksenofonta iz Efesa (, 2 vek). Sredinom 2. veka na roman
poinje uticati druga sofistika, pa on postaje jedan od oblika sofistike proze, kako se najbolje vidi iz dela Longa
(, 23. vek), autora pastirskog ljubavnog romana Dafnis i Hloja ( ). Novina u prikazu
ljubavnih zgoda sastoji se tu u tome to je za pozadinu radnje uzeta pastirska sredina i to se umesto uobiajenih
lutanja i pustolovina opisuju etape otkrivanja ljubavnih oseaja. Meu sofistike romane pripadaju jo Heliodorove
(, 3. vek) Etiopske prie o Teagenu i Harikleji i Prie o Leukipi i Klitofontu Ahileja Tatija (
, 3. vek).
Dominacija proze na gotovo svim knjievnim poljima potisnula je u drugi plan poeziju. Na kratko je u 4. veku
zablistala epska poezija. Kvint Smirnjanin ( ) sastavio je poduu poemu Posle Homera (
' ) o dogaajima u trojanskom ratu nakon Ilijade, Nono () je napisao veliki ep o Dionisu
(, 48 knjiga), a Muzej sastavio je Priu o Heroji i Leandru ( ' ) draesnu
priu o mladiu Leandru koji je s azijske obale Helesponta svake noi plivao na evropsku obalu svojoj voljenoj
Leandri, ali se jednom prilikom utopio, pa je u smrt za njim krenula i njegova dragana. Od lirskih vrsta najdue se
zadrao epigram, a polovinom 6. veka sastavio je Agatija () zbirku njemu savremenih epigrama, od kojih
100 iz njegovog pera, koja je posluila kao jedan od izvora za Palatinsku antologiju.
kola neoplatonizma bila je uperena protiv hrianstva, koje je sve vie prodiralo u sve slojeve helenistikog drutva,
pa je car Justinijan 529. godine naredio zatvaranje filozofskih kola u Atini. Time se zavrava antika grka
knjievnost, hrianstvo postaje drutveni i kulturni pokret novog doba koje je upravo nastupilo, a Evropa ubrzano
zaboravlja gotovo svu kulturnu batinu stare Helade. Proi e skoro hiljadu godinu pre no to e ueni ljudi na
Zapadu ponovo otkriti grku knjievnost i, oduevljavajui se njome, njene vrednosti odluno uperiti protiv
hrianskih dogmi u nastojanju da od religije emancipuju drutvo, kulturu, nauku i filozofiju, zapoinjui tako period
humanizma i renesanse.

Reference
[1] uri 1991, str. 114115.

Literatura
uri, Milo N. (1991). Istorija helenske knjievnosti. Beograd.
Easterling, P.E.; Kenney, E.J. (2003). The Cambridge History of Classical Literature. Vol. I: Greek Literature.
Cambridge.
Sironi, Milivoj; Salopek, Damir (1977). Povijest svjetske knjievnosti, knj. 2. "Grka knjievnost". Zagreb.

Eksterni linkovi
Greek Authors on the Web (http://users.telenet.be/herman.lauvrys/authors.htm)
Synopsis of the most famous works and author pictures (http://www.pinellasfla.com/litgreeks.htm)

26

Grka knjievnost

27
lanak Grka knjievnost je odabran u kategoriju izabranih lanaka.
Pozivamo vas da unaprijedite i potom predloite neki lanak za izabrani.

Article Sources and Contributors

Article Sources and Contributors

Grka knjievnost Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?oldid=5165006 Contributors: Edgar Allan Poe, FriedrickMILBarbarossa, Igorwindsor, Koh-i-Noor, Loshmi, OC Ripper,
Orijentolog, Rjecina2, Suner, Vatrena ptica, 7 anonymous edits

Image Sources, Licenses and Contributors

Datoteka:Old book bindings.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Old_book_bindings.jpg License: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported
Contributors: Tom Murphy VII
Datoteka:Homer Musei Capitolini MC559.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Homer_Musei_Capitolini_MC559.jpg License: Public Domain Contributors:
User:Jastrow
Datoteka:Location greek ancient.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Location_greek_ancient.png License: Public Domain Contributors: User:ChrisO
Datoteka:Solon.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Solon.jpg License: Public Domain Contributors: Bibi Saint-Pol, DenghiComm, G.dallorto, Gabor, Kpjas,
Ptyx, 6 anonymous edits
Datoteka:Head of Sappho Smyrna Istanbul Museum Hellenistic period.JPG Source:
http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Head_of_Sappho_Smyrna_Istanbul_Museum_Hellenistic_period.JPG License: GNU Free Documentation License Contributors: Pvasiliadis
Datoteka:Pindar statue.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Pindar_statue.jpg License: GNU Free Documentation License Contributors: Amada44, Bibi Saint-Pol,
Ctac, DenghiComm, G.dallorto, Jastrow, Joseolgon, Nevit
Datoteka:Athenian empire atheight 450 shepherd1923.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Athenian_empire_atheight_450_shepherd1923.png License: Public
Domain Contributors: Original uploader was Jengod at en.wikipedia
Datoteka:Aischylos Bste.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Aischylos_Bste.jpg License: Public Domain Contributors: User:Gabor
Datoteka:Aristophanes - Project Gutenberg eText 12788.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Aristophanes_-_Project_Gutenberg_eText_12788.png License:
Public Domain Contributors: Bibi Saint-Pol, Tagishsimon, 2 anonymous edits
Datoteka:Menander Chiaramonti Inv1453.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Menander_Chiaramonti_Inv1453.jpg License: Public Domain Contributors:
User:Jastrow
Datoteka:Socrates.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Socrates.png License: Public Domain Contributors: Original uploader was Magnus Manske at en.wikipedia
Later versions were uploaded by Optimager at en.wikipedia.
Datoteka:Aristotle Altemps Inv8575.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Aristotle_Altemps_Inv8575.jpg License: Public Domain Contributors: User:Jastrow
Datoteka:Thucydides-bust-cutout_ROM.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Thucydides-bust-cutout_ROM.jpg License: Public Domain Contributors: Bibi
Saint-Pol, Captmondo, Daderot, G.dallorto, Skeezix1000, Themedpark, Vsop.de
Datoteka:Demosthenes orator Louvre.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Demosthenes_orator_Louvre.jpg License: Creative Commons Attribution-Sharealike 2.5
Contributors: User:Sting, User:Sting
Datoteka:MacedonEmpire.jpg Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:MacedonEmpire.jpg License: GNU Free Documentation License Contributors: Bjankuloski06en,
Captain Blood, Doctor Che, Ellin Beltz, Emijrp, Flappiefh, Herbythyme, Jackaranga, Kallerna, LX, Pici3k, Shakko, SilvioRusso, Tacsipacsi, Zykasaa, 19 anonymous edits
Datoteka:Plutarch.gif Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Plutarch.gif License: Public Domain Contributors: Bestiasonica, LX, Martin H., Menchi, Odysses,
Tacsipacsi, Tomisti, 1 anonymous edits
Datoteka:Lucian Samosata.warj.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Lucian_Samosata.warj.png License: Public Domain Contributors: Jonathan Gro, Rl, Viejo
sabio, W.A. Ribeiro Jr., 1 anonymous edits
Datoteka:Cscr-featured.png Source: http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Datoteka:Cscr-featured.png License: GNU Lesser General Public License Contributors: Users CanadianCaesar,
Protarion, Cool Cat, Harrisonmetz, Alkivar, Jon Harald Sby, Optimager, CyberSkull, ClockworkSoul on en.wikipedia

Licenca
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/

28