anty rak

N O W Y S T Y L Y C I A
odpowiada na pytania klu-
czowe dla ycia i zdrowia wikszoci
ludzi. Jaki tryb ycia prowadzi, aby
zmniejszy ryzyko zachorowania na
raka? Co robi, aby zahamowa roz-
wj choroby i jej nawrt? Co je,
jakie stosowa diety? Czego i jakich
potraw bezwzgldnie unika?
Dr Servan-Schreiber jest neuropsy-
chiatr, zajmuje si terapi osb
cierpicych na nowotwory i inne
cikie schorzenia. Kilkanacie lat
temu, majc 31 lat, dowiedzia si, e
ma guz mzgu. Przey dwie ope-
racje oraz nawrt choroby. Od o-
miu lat nad ni panuje. Stworzy
now koncepcj walki z nowotwora-
mi, opart na stymulacji (przy po-
mocy odpowiednio dobranych diet
oraz stylu ycia) naturalnych mecha-
nizmw obronnych organizmu.
Tytu oryginau:
ANTICANCER. A NEW WAY OF LIFE
Copyright David Servan-Schreiber, MD, PhD, 2007
Ali rights reserved
Polish edition Wydawnictwo Albatros A. Kuryowicz 2008
Polish translation Anna Amsterdamska & Grzegorz Koodziejczyk 2008
Author's cover photo E. Robert Espalieu
Redakcja: Eliza Kujan
Konsultacja medyczna: dr Andrzej Janus
Projekt graficzny okadki: Andrzej Kuryowicz
Skad: Laguna
Druk: Druk-lntro S. A., Inowrocaw
ISBN 978-83-7359-765-5
Warszawa 2008. Wydanie I
Dystrybutor
Firma Ksigarska Jacek Olesiejuk
Poznaska 91, 05-850 Oarw Maz.
t. /f. 022-535-0557, 022-721-3011/7007/7009
www. olesiejuk. pl
Sprzeda wysykowa
www. empik. com
www. merlin. pl
Wydawca
WYDAWNICTWO ALBATROS ANDRZEJ KURYOWICZ
Wiktorii Wiedeskiej 7/24, 02-954 Warszawa
t. (22)-842-9867, e-mail: walbatros@interia. pl
Ksik t dedykuj
Moim kolegom lekarzom, ktrzy niestrudzenie walcz
z cierpieniem i lkiem, czasami wykazujc przy tym tak
sam odwag, jak ich pacjenci. Przede wszystkim mam
nadziej, e uznaj j za przydatn i zechc, tak jak ja,
wczy opisane tu zalecenia do swojej praktyki.
Mojemu synowi Sachy, urodzonemu w tych niespokojnych
czasach, ktry podchodzi do ycia z entuzjazmem,
bdcym dla mnie staym rdem inspiracji.
Zawsze uwaaem, e najwikszy problem medycyny nau-
kowej polega na tym, i nie jest dostatecznie naukowa.
Nowoczesna medycyna stanie si naprawd naukowa
dopiero wtedy, gdy lekarze i pacjenci naucz si kierowa
siami ciaa i umysu, wyraajcymi si poprzez vis
medicatrix naturae [uzdrawiajc moc natury].
Profesor Ren Dubos, Rockefeller University, Nowy
Jork, USA, odkrywca pierwszego dostpnego na rynku
antybiotyku (1939), inicjator pierwszego Szczytu Ziemi
Organizacji Narodw Zjednoczonych
S pis treci
Zastrzeenie 11
Wprowadzenie 13
Rozdzia 1 - Pewna historia 19
Rozdzia 2 - Ucieczka przed statystyk 26
Rozdzia 3 - Niebezpieczestwo i okazja 34
Rozdzia 4 - Saboci raka 44
Cz 1 - Stranicy ciaa - sia komrek odpornociowych 45
Cz 2 - Rak - rana, ktra si nie goi" 54
Cz 3 - Przecicie linii zaopatrzeniowych raka 62
Rozdzia 5 - Przekazanie wiadomoci 75
Rozdzia 6 - rodowisko antyrakowe 79
Cz 1 - Epidemia raka 79
Cz 2 - Powrt do pradawnego sposobu ywienia 87
Cz 3 - Nie sposb by zdrowym na chorej planecie 109
Rozdzia 7 - Lekcje nawrotu 136
Rozdzia 8 - ywno kontra rak 141
Cz 1 - Nowa medycyna ywienia 141
Cz 2 - Dlaczego w konwencjonalnych kuracjach raka wci brakuje
porad ywieniowych 166
Apendyks do rozdziau 8 - Pokarmy antyrakowe w codziennej praktyce. 173
9
Rozdzia 9 - Umys w walce z rakiem 197
Cz 1 - Zwizek ciao-umys 197
Cz 2 - Leczenie zadawnionych ran 215
Cz 3 - czenie si z si ycia 225
Rozdzia 10 - Unieszkodliwianie strachu 253
Rozdzia 11 - Ciao w walce z rakiem 266
Rozdzia 12 - Jak zmieni siebie 284
Rozdzia 13 - Podsumowanie 291
Podzikowania 300
Zastrzeenie
W ksice tej opisuj naturalne metody lecznicze, ktre przyczyniaj si
do zapobiegania nowotworom lub wspomagaj walk z nimi i stanowi
uzupenienie tradycyjnych metod (chirurgii, radioterapii, chemioterapii).
Wiadomoci podane tutaj nie mog zastpi opinii lekarza. Ksika ta nie
powinna by wykorzystywana przy stawianiu diagnoz lub wybieraniu
terapii.
Wszystkie kliniczne przykady, o ktrych tu wspominam, pochodz
z mojej praktyki (z wyjtkiem kilku opisanych przez innych lekarzy
w literaturze medycznej, co kadorazowo odpowiednio zaznaczam). Z oczy-
wistych powodw zostay zmienione imiona i nazwiska pacjentw, a take
szczegy umoliwiajce ich identyfikacj. W niektrych przypadkach, dla
wikszej jasnoci, poczyem kliniczne detale dotyczce kilku pacjentw
w opisie stanu jednej osoby.
Moim celem jest przedstawienie w prosty sposb wspczesnego stanu
wiedzy o nowotworach i naturalnych rodkach obronnych organizmu.
W pewnych przypadkach nie pozwolio mi to jednak opisa penej zoonoci
zjawisk biologicznych oraz szczegw kontrowersji dotyczcych bada
klinicznych. Cho jestem przekonany, e wiernie zaprezentowaem ducha
tych bada, przepraszam bioogw i onkologw za uproszczenie tego, co
dla wielu z nich stanowi wynik pracy caego ycia.
W prowadzenie
Rak spoczywa upiony w kadym z nas. Podobnie jak wszystkie ywe
organizmy, nasze ciaa stale produkuj wadliwe komrki. Tak rodz si
guzy. Jednak nasze ciaa wyposaone s rwnie w mechanizmy, ktre
wykrywaj takie komrki i kontroluj ich rozwj. Na Zachodzie na raka
umiera jedna osoba na cztery, ale trzy na cztery nie. Ich mechanizmy
obronne speniaj swoje zadanie i osoby te umieraj z innych przyczyn
1
'
2
.
Mam raka. Wykryto go pitnacie lat temu. Przeszedem konwencjo-
nalne leczenie i udao si osign remisj, ale pniej nastpi nawrt.
Postanowiem wwczas dowiedzie si wszystkiego, co mogo pomc
mojemu ciau broni si przed t chorob. Jako lekarz, znany naukowiec
i byy dyrektor Centrum Medycyny Integracyjnej Uniwersytetu w Pittsbur-
ghu, miaem dostp do bezcennych informacji o naturalnych metodach
zapobiegania i leczenia nowotworw. Ju od siedmiu lat panuj nad
rakiem. W tej ksice chc opowiedzie o faktach naukowych i osobistych
dowiadczeniach, stanowicych podstaw tego, czego si nauczyem.
Po operacji chirurgicznej i chemioterapii poprosiem onkologa o rad.
Co powinienem zrobi, eby prowadzi zdrowe ycie, i jakie rodki
ostronoci mam podj, by zapobiec nawrotowi? Nie ma nic szczeglnego
do zrobienia. Prosz normalnie y. Bdziemy regularnie wykonywa
tomografi komputerow, zatem jeli nastpi nawrt, wykryjemy guz we
wczesnej fazie" - odpowiedzia wybitny przedstawiciel wspczesnej
medycyny.
Czy nie ma jednak wicze, jakie powinienem wykonywa, albo
diety, do ktrej mam si stosowa? Czy naley skupi si na swoim
nastawieniu psychicznym?" - dociekaem. Odpowied kolegi zaskoczya
mnie. W tym zakresie moe pan robi, co pan chce. Z pewnoci to panu
nie zaszkodzi. Nie dysponujemy jednak adnymi naukowymi dowodami,
e takie metody i zalecenia mog powstrzyma nawrt".
W rzeczywistoci mj lekarz uwaa, e onkologia to niezwykle
skomplikowana dziedzina medycyny, ktra zmienia si z oszaamiajc
prdkoci. I tak z trudem nada za rozwojem nowych metod diagnos-
tycznych i terapeutycznych. Wykorzystywalimy ju wszystkie lekarstwa
i wszystkie uznane metody medyczne, stosowane w takich przypadkach
jak mj. Osignlimy granice obecnej wiedzy naukowej. Mj lekarz
niewtpliwie nie mia czasu ani ochoty zajmowa si bardziej teoretycznymi
koncepcjami z zakresu relacji midzy umysem i ciaem oraz zaleceniami
dotyczcymi ywienia.
Jako lekarz uniwersytecki doskonale znam ten problem. Tkwimy
w swoich specjalnociach i tylko od czasu do czasu docieraj do nas
wiadomoci o fundamentalnych odkryciach publikowane w prestiowych
pismach naukowych, jak Natur" czy Science". Zwracamy na nie uwag
dopiero wtedy, gdy staj si przedmiotem szeroko zakrojonych bada
z udziaem ludzi. Jednak takie przeomowe odkrycia mona niekiedy
wykorzysta do ochrony organizmu na dugo wczeniej, nim one zaowocuj
produkcj nowych lekarstw lub opracowaniem metod terapeutycznych,
ktre w przyszoci wejd do regularnej praktyki lekarskiej.
Potrzebowaem wielu miesicy bada, nim zaczem rozumie, jak
mog pomc mojemu ciau chroni si przed rakiem. Braem udzia
w konferencjach na terenie Stanw Zjednoczonych i w Europie, na ktrych
spotykali si badacze koncentrujcy uwag zarwno na samej chorobie,
jak i na czynnikach wspistniejcych wraz z ni. Przegldaem bazy
danych i czytaem periodyki naukowe. Wkrtce doszedem do wniosku, e
dostpne na temat raka wiadomoci s czsto fragmentaryczne i roz-
proszone. Znaczenie tych informacji mogem doceni w peni dopiero
wtedy, gdy je zebraem i poczyem.
Gdy wemiemy pod uwag wszystkie dane naukowe, moemy dostrzec,
jak istotn rol w walce z rakiem odgrywaj nasze naturalne mechanizmy
obronne. Dziki spotkaniom z innymi lekarzami i terapeutami, ktrzy ju
wczeniej zajli si t problematyk, udao mi si wykorzysta te informacje
w praktyce, rwnolegle do stosowanej terapii.
Oto czego si nauczyem: Cho w kadym z nas tkwi upiony,
potencjalny nowotwr, kady ma rwnie ciao zaprojektowane" do
walki z rozwojem guzw. To od nas zaley, czy wykorzystamy naturalne
systemy obronne organizmu. Inne kultury czyni to znaczenie lepiej od
naszej.
Nowotwory atakujce mieszkacw Zachodu - na przykad piersi,
okrnicy i prostaty - wystpuj tu z czstotliwoci od siedmiu do
szedziesiciu razy wiksz ni w krajach azjatyckich
3
. Mimo to z danych
statystycznych wynika, e w prostatach mczyzn z Azji, ktrzy zmarli
przed ukoczeniem pidziesitego roku ycia z innych powodw ni rak,
znaleziono tyle samo przedrakowych mikroguzw, co u mczyzn z Za-
chodu
4
. Jest zatem co w ich sposobie ycia, co powstrzymuje rozwj tych
mikroguzw. Z drugiej strony czstotliwo wystpowania nowotworw
u Japoczykw, ktrzy osiedlili si na Zachodzie, w cigu jednego lub
dwch pokole zrwnuje si z czstotliwoci w caej populacji
4
. Krtko
mwic w naszym sposobie ycia jest co, co osabia mechanizmy
obronne organizmu walczce z t chorob.
Wszyscy wierzymy w mity, ktre utrudniaj nam walk z rakiem. Na
przykad wiele osb uwaa, e wystpowanie nowotworw jest przede
wszystkim uwarunkowane genetycznie i nie ma zwizku ze stylem ycia.
Gdy jednak przyjrzymy si wynikom bada, moemy stwierdzi, e to
nieprawda.
Gdyby rak by przekazywany przede wszystkim genetycznie, czsto
wystpowania nowotworw wrd adoptowanych dzieci byaby taka sama,
jak wrd ich biologicznych rodzicw. W Danii, gdzie istnieje szczegowy
rejestr genetyczny pozwalajcy przeledzi pochodzenie kadej osoby,
naukowcy odnaleli biologicznych rodzicw ponad tysica dzieci adop-
towanych zaraz po urodzeniu. Ich wnioski, opublikowane w prestiowym
periodyku New England Journal of Medicine", zmuszaj do zmiany
wszystkich naszych zaoe na temat raka. Badacze stwierdzili, e geny
biologicznych rodzicw, ktrzy zmarli na raka przed ukoczeniem pi-
dziesitego roku ycia, nie miay adnego wpywu na zagroenie nowo-
tworami adoptowanych dzieci. Z drugiej strony miertelno z powodu
raka wrd adoptowanych dzieci wzrasta piciokrotnie, jeli jedno z adop-
cyjnych rodzicw (ktrzy przekazuj dzieciom nie geny, ale zwyczaje)
zmaro na chorob nowotworow przed ukoczeniem pidziesitego roku
ycia
5
. Badania te dowodz, e styl ycia ma podstawowe znaczenie dla
podatnoci na raka. Wszystkie badania nowotworw prowadz do zgodnych
wnioskw: czynniki genetyczne s przyczyn nie wicej ni 15% zgonw
z powodu raka. Krtko mwic, nie wisi nad nami genetyczny wyrok.
Wszyscy moemy nauczy si broni*.
Od razu naley stwierdzi, e - jak dotd - nie istnieje adna
alternatywna metoda terapeutyczna umoliwiajca wyleczenie choroby
nowotworowej. Prby leczenia raka bez wykorzystywania najlepszych
osigni konwencjonalnej medycyny zachodniej - chirurgii, chemioterapii,
radioterapii, immunoterapii i (w nieodlegej przyszoci) genetyki moleku-
larnej - byyby cakowicie sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem.
Tak samo jednak jest rzecz nierozsdn polega wycznie na czysto
technicznym" podejciu i zaniedbywa naturalne mechanizmy organizmu,
ktre chroni nas przed guzami. Moemy skorzysta z owej naturalnej
ochrony, eby albo zapobiec chorobie, albo zwikszy skuteczno terapii.
Poniej opowiem, jak z naukowca-badacza, niemajcego pojcia
o naturalnych systemach obronnych ustroju, zmieniem si w lekarza,
ktry przede wszystkim polega na tych mechanizmach. Do tej zmiany
przyczynio si to, e sam zachorowaem na raka. Przez pitnacie lat
uparcie trzymaem t chorob w tajemnicy. Kocham swoj prac neuro-
psychiatry i nie chciaem, aby moi pacjenci odnieli wraenie, e teraz to
oni musz si mn zaj, zamiast pozwoli, ebym nadal im pomaga. Jako
badacz i nauczyciel nie chciaem rwnie, eby kto uzna moje idee
i opinie za owoc osobistych dowiadcze, nie za metody naukowej, na
ktrej zawsze polegaem. Z osobistego punktu widzenia mog stwierdzi,
e -jak wie kady, kto mia raka - pragnem nadal normalnie y. Dzi,
nie bez pewnej niechci i lku, postanowiem o tym opowiedzie. Jestem
bowiem przekonany, i powinienem koniecznie udostpni informacje,
ktre przyniosy mi korzyci, tym wszystkim, ktrzy mog zechcie je
zastosowa.
W pierwszej czci tej ksiki przedstawiam nowy pogld na mechani-
zmy choroby nowotworowej. Koncepcja ta odwouje si do podstawowych,
* Badania wpywu czynnikw genetycznych przeprowadzili rwnie uczeni z In-
stytutu Karoliskiego w Szwecji, gdzie wybierani s kandydaci do Nagrody Nobla.
Wynika z nich, e blinita jednojajowe, ktre maj identyczne geny, zwykle nie s
zagroone rakiem w rwnym stopniu. W artykule opublikowanym w New England
Journal of Medicine" autorzy stwierdzaj: Dziedziczne czynniki genetyczne maj niewielki
wpyw na podatno na wikszo rodzajw neoplazm (n. b. neoplazma = rak). Wskazuje
to, e rodowisko odgrywa zasadnicz rol wrd przyczyn powszechnie wystpujcych
odmian raka
6
.
lecz wci jeszcze mao znanych, zasad dziaania ukadu odpornociowego,
odkrycia procesw zapalnych warunkujcych rozwj guzw nowotworo-
wych i moliwoci zablokowania ich rozprzestrzeniania si przez unie-
moliwienie nowym naczyniom krwiononym dostarczania im poywienia.
Taki pogld na istot choroby nowotworowej prowadzi do przyjcia
czterech nowych zasad postpowania. Kady moe zastosowa je w prak-
tyce, zaprzgajc swoje ciao i umys do tworzenia wasnej, antyrakowej
biologii. Te cztery zasady okrelaj: (1) jak chroni si przed zaburzeniami
rwnowagi w naszym rodowisku, ktre powstay po 1940 roku i przy-
czyniy si do wybuchu obecnej epidemii raka; (2) jak zmieni diet w celu
ograniczenia spoycia substancji sprzyjajcych powstaniu nowotworw
i maksymalnego zwikszenia iloci zwizkw fitochemicznych, ktre
aktywnie walcz z guzami; (3) jak zrozumie i zaleczy psychiczne rany,
ktre wzmacniaj mechanizmy biologiczne sprzyjajce chorobie nowo-
tworowej; (4) jak nawiza gbszy kontakt z wasnym ciaem, stymulujc
w ten sposb ukad odpornociowy i osabiajc mechanizmy powstawania
stanw zapalnych, ktre przyczyniaj si do wzrostu guzw.
Ksika ta nie jest jednak podrcznikiem biologii. Konfrontacja
z chorob stanowi bolesne dowiadczenie wewntrzne. Nie mgbym jej
napisa, nie wracajc myl do radoci i smutkw, odkry i poraek, dziki
ktrym przeywam ycie znacznie intensywniej ni pitnacie lat temu.
Mam nadziej, e dzielc si tym wszystkim z Czytelnikami, umoliwi im
znalezienie drogi uzdrowienia i przygd, wypenionej piknem i radoci.
Cytowana literatura
Ro z d z i a 1
PEWNA HISTO RIA
Mieszkaem w Pittsburghu od siedmiu lat, a ojczysty kraj opuciem
przed dziesicioma laty. Odbywaem sta psychiatryczny, a rwnoczenie
kontynuowaem badania zwizane z moj rozpraw doktorsk z neurologii.
Wsplnie z przyjacielem, Jonathanem Cohenem, prowadziem laboratorium
bada funkcjonalnych mzgu metod obrazowania, finansowane przez
Narodowy Instytut Zdrowia. Usiowalimy zrozumie procesy mylenia,
czc je ze zjawiskami zachodzcymi w mzgu. Ani przez chwil nie
wyobraaem sobie, e te badania doprowadz do wykrycia mojej choroby.
Bardzo przyjaniem si z Jonathanem. Obaj bylimy lekarzami
specjalizujcymi si w psychiatrii. Razem rozpoczlimy studia dokto-
ranckie w Pittsburghu. On pochodzi z kosmopolitycznego rodowiska San
Francisco, ja dotarem tam z Parya przez Montreal. Nieoczekiwanie obaj
znalelimy si w pooonym w gbi kontynentu amerykaskiego Pitts-
burghu, ktry by nam zupenie obcy. Niedawno opublikowalimy artyku
w prestiowym pimie Psychological Review" na temat roli kory
przedczoowej, sabo zbadanego rejonu mzgu, ktra odgrywa pewn rol
w czeniu wiadomoci przeszoci i przyszoci. Dziki komputerowym
symulacjom dziaania mzgu moglimy przedstawi now teori psycho-
logiczn. Artyku wywoa pewne poruszenie, dziki czemu - cho jeszcze
bylimy studentami - otrzymalimy dotacj rzdow na zaoenie labora-
torium badawczego.
Zdaniem Jonathana komputerowe symulacje nie mogy ju doprowadzi
do dalszego postpu naszych bada. Musielimy sprawdzi nasze teorie,
bezporednio obserwujc dziaanie mzgu za pomoc najnowszych technik
badawczych - czynnociowego rezonansu magnetycznego (MRI). W owym
czasie technika ta bya jeszcze w powijakach. Tylko najnowoczeniejsze
orodki naukowe dysponoway precyzyjnymi skanerami. Skanery szpitalne
byy znacznie bardziej rozpowszechnione, ale te bez porwnania mniej
dokadne. W szczeglnoci nikomu jeszcze nie udao si zmierzy
aktywnoci kory przedczoowej - przedmiotu naszych bada - za pomoc
szpitalnego skanera. W odrnieniu od kory wzrokowej, ktrej zmiany
mona atwo mierzy, obserwacje aktywnoci kory przedczoowej s
niezwykle trudne. W celu zademonstrowania jej dziaania na obrazie MRI
trzeba wymyli zoone zadania, ktre pobudziyby" j do ujawnienia
si. W tym samym czasie Doug, mody fizyk specjalizujcy si w tech-
nikach MRI, wpad na pomys nowej metody rejestracji obrazw, mogcej
umoliwi obejcie tej trudnoci. Nasz szpital zgodzi si udostpni nam
skaner w godzinach od smej do jedenastej wieczorem, po godzinach
konsultacji, dziki czemu moglimy sprawdzi nasze koncepcje.
Doug, jako fizyk, zajmowa si aparatur, natomiast Jonathan i ja
wymylalimy zadania umysowe, majce maksymalnie pobudzi ten
rejon mzgu. Po kilku niepowodzeniach udao si nam uchwyci na
ekranach obraz dziaania sawnej kory przedczoowej. To bya wyjtkowa
chwila, kulminacja pewnej fazy intensywnych bada, ktr przeylimy
szczeglnie silnie, gdy wizaa si rwnie z nasz przyjani.
Musz przyzna, e bylimy nieco aroganccy. Wszyscy trzej niedawno
przekroczylimy trzydziestk i zrobilimy doktoraty, a ju mielimy swoje
laboratorium. Dziki nowej teorii, ktra wszystkich zainteresowaa,
Jonathan i ja stalimy si wschodzcymi gwiazdami amerykaskiej
psychiatrii. Opanowalimy najnowsz technik badawcz, ktrej dotd nikt
nie stosowa. Uniwersyteccy psychiatrzy stosunkowo sabo znali metody
komputerowych symulacji sieci neuronowych i czynnociowego obrazowa-
nia mzgu za pomoc rezonansu magnetycznego. Tego roku profesor
Widlcher, wybitny francuski psychiatra, zaprosi Jonathana i mnie do
Parya w celu wygoszenia seminarium w Hospital La Pitie-Salpetriere,
gdzie kiedy pod kierownictwem Charkota studiowa Freud. Przez dwa dni,
wystpujc przed licznie przybyymi francuskimi psychiatrami i neurologa-
mi, wyjanialimy, jak komputerowe symulacje sieci neuronowych mog
pomc zrozumie mechanizmy dziaania i zaburze ludzkiej psychiki.
W wieku trzydziestu lat mielimy z czego by dumni.
yem peni ycia - cho dzi to ycie wydaje mi si nieco dziwne.
Byem pewny sukcesw, ufaem solidnej nauce, nie interesowaem si
nawizaniem kontaktu z pacjentami. Miaem do zaj zwizanych ze
staem i prowadzeniem laboratorium, dlatego unikaem pracy klinicznej.
Pamitam, e kiedy poproszono mnie o zastpienie kogo w programie
szkoleniowym. Podobnie jak wikszo rezydentw, nie zareagowaem na
t propozycj szczeglnie entuzjastycznie. Przez sze miesicy miaem
si zajmowa problemami psychicznymi pacjentw przebywajcych
w szpitalu z powodu rnych dolegliwoci somatycznych - po bajpasach,
przeszczepie wtroby, chorych na raka, tocze, stwardnienie rozsiane...
Nie miaem ochoty na to zastpstwo, gdy uniemoliwioby mi ono
prowadzenie bada laboratoryjnych. Poza tym wszyscy ci ludzie ze
swoimi schorzeniami niewiele mnie obchodzili. Chciaem bada mzg,
publikowa prace naukowe, wystpowa na konferencjach i przyczynia
si do rozwoju wiedzy.
Rok wczeniej pojechaem jako wolontariusz do Iraku, w ramach
dziaalnoci organizacji Lekarze bez granic". Widziaem dziejce si tam
okropiestwa i ze wszystkich si staraem si, dzie po dniu, agodzi
ludzkie cierpienia. To dowiadczenie nie uwiadomio mi jednak, co
mgbym robi po powrocie do szpitala w Pittsburghu. To byy dla mnie
dwa cakowicie rne wiaty. Byem mody i ambitny, tylko to si liczyo.
Dominujce znaczenie pracy w moim yciu niewtpliwie przyczynio
si do bolesnego rozwodu, do ktrego doszo w tym okresie. Przyczyn
zerwania byo wiele, midzy innymi moja ona nie moga zaakceptowa,
i ze wzgldu na karier zawodow postanowiem zosta w Pittsburghu.
Chciaa wrci do Francji lub przynajmniej przeprowadzi si do miasta
takiego jak Nowy Jork, gdzie ycie jest znacznie ciekawsze. Dla mnie
Pittsburgh by miejscem, gdzie mogem szybko zrobi karier naukow.
Nie chciaem zostawia swojego laboratorium i kolegw. W ten sposb
skoczylimy w sdzie i pniej przez rok mieszkaem sam w malekim
domku z sypialni i gabinetem.
Pewnego dnia, gdy szpital praktycznie opustosza - midzy Boym
Narodzeniem i Nowym Rokiem, w najspokojniejszy tydzie roku - zoba-
czyem w stowce mod kobiet czytajc Baudelaire'a. W Stanach
Zjednoczonych rzadko si widuje, by kto w trakcie lunchu czyta
dziewitnastowieczn poezj francusk. Przysiadem si do niej. Bya to
Rosjanka. Miaa wysokie koci policzkowe i due, czarne oczy. Wydawaa
si zdystansowana i niezwykle inteligentna. Chwilami milka, co troch
mnie peszyo. Spytaem, co robi. Przeprowadzam test szczeroci tego, co
pan przed chwil powiedzia" - wyjania. Rozemiaem si. Spodobao
mi si, e sprawuje nade mn taki nadzr. To by pocztek tej znajomoci.
Z biegiem czasu nasz zwizek si pogbi. Nie pieszyem si, ona
rwnie nie.
Sze miesicy pniej wyjechaem do San Francisco, eby latem
pracowa w laboratorium psychofarmakologicznym Uniwersytetu Kalifor-
nijskiego. Szef laboratorium wybiera si ju na emerytur i chcia, ebym
obj po nim stanowisko. Pamitam, jak mwiem Annie, e jeli poznam
kogo w San Francisco, moe to oznacza koniec naszego zwizku.
Zapewniem j, e w peni zrozumiem, jeli ona zrobi to samo. To chyba j
zasmucio, ale chciaem by cakowicie szczery.
Gdy we wrzeniu wrciem do Pittsburgha, Anna przeprowadzia si
do mnie. Zamieszkalimy razem w moim domku dla lalek. Czuem, e co
midzy nami powstaje, i byem szczliwy. Nie miaem jednak pewnoci,
do czego to zmierza. Dobrze pamitam, e zachowywaem ostrono -
nie zapomniaem jeszcze rozwodu, ale moje ycie wygldao coraz lepiej.
W padzierniku przeylimy dwa magiczne tygodnie. Byo babie lato.
Pisaem scenariusz do filmu o swoich dowiadczeniach z pracy dla
Lekarzy bez granic". Anna pisaa wiersze. Zakochaem si. I w tym
momencie w moim yciu nastpi radykalny zwrot.
Pamitam, e by pikny, padziernikowy wieczr. Pojechaem moto-
cyklem do laboratorium MRI ulicami, wzdu ktrych drzewa pony
wszystkimi kolorami jesieni. Jonathan i Doug ju na mnie czekali.
Mielimy przeprowadzi dowiadczenie ze studentami wystpujcymi
w roli winek dowiadczalnych. Za minimalne wynagrodzenie kadli si
w skanerze i wykonywali zlecone zadania umysowe. Fascynoway ich
nasze badania; cieszyli si rwnie, e na koniec sesji otrzymaj cyfrowy
obraz swojego mzgu, ktry bd mogli wysa rodzicom lub powiesi na
komputerze. Pierwszy student przyszed o smej. Drugi mia przyj ok.
dziewitej, ale si nie pojawi. Jonathan i Doug zaproponowali, ebym go
zastpi. Oczywicie si zgodziem. Z nas trzech to ja miaem najmniej
zdolnoci technicznych". Pooyem si w skanerze - wskiej rurze,
gdzie musiaem trzyma ramiona ciasno przy ciele, jak w trumnie. Wielu
ludzi le znosi ograniczenie swobody w skanerze: od 10 do 15% pacjentw
wykazuje tak klaustrofobi, e badanie MRI jest wykluczone.
Le zatem w skanerze. Jak zawsze zaczynamy od serii obrazw,
ktrych celem jest ustalenie struktury mzgu badanego. Mzgi, tak samo
jak twarze, rni si nieco midzy sob. Przed wykonaniem pomiarw
trzeba zrobi co w rodzaju obrazu mzgu w spoczynku (tak zwany obraz
anatomiczny). Porwnuje si go nastpnie z obrazami otrzymanymi, gdy
badany wykonuje zlecone zadania umysowe (obraz czynnociowy).
Podczas pracy skaner gono dzwoni, tak jakby kto wielokrotnie stuka
metalow lask o posadzk. rdem tych dwikw s ruchy elektromag-
nesu, ktry jest szybko wczany i wyczany w celu wywoywania zmian
pola magnetycznego w mzgu. Czstotliwo dzwonienia zaley od tego,
czy wykonywany jest obraz anatomiczny czy czynnociowy. Z tego, co
syszaem, wynikao, e Jonathan i Doug robili obrazy anatomiczne
mojego mzgu.
Po dziesiciu minutach cz anatomiczna jest skoczona. Na maych
ekranach nad moj gow powinny si pojawi zaprogramowane przez nas
zadania umysowe, stymulujce aktywno kory przedczoowej - to wanie
jest celem naszego dowiadczenia. Mam nacisn guzik, ilekro kolejne
litery, szybko pojawiajce si na ekranach, bd takie same (kora
przedczoowa zostaje pobudzona, poniewa jej zadaniem jest zapamitanie
przez kilka sekund liter, ktre ju zniky, w celu porwnania ich z nastp-
nymi). Czekam, a Jonathan zainicjuje zadanie i na charakterystyczny,
pulsujcy dwik skanera rejestrujcego aktywno mzgu. Jednak przerwa
si przedua. Nie rozumiem, co si dzieje. Jonathan i Doug siedz
w pokoju kontrolnym, za wielk szyb. Moemy si kontaktowa tylko
przez interkom. Nagle sysz w suchawkach: David, mamy problem. Co
jest nie tak z tymi obrazami. Musimy je zrobi jeszcze raz". Dobra. Czekam.
Zaczynamy od pocztku. Znowu przez dziesi minut wykonuj obrazy
anatomiczne. Przychodzi pora na zadanie umysowe. Czekam. Suchaj,
co jest le - sysz gos Jonathana. - Idziemy do ciebie". Obaj wchodz
do pomieszczenia skanera i wysuwaj st, na ktrym le. Gdy wyaniam
si z rury, widz, e maj dziwne miny. Jonathan kadzie mi rk na
ramieniu. Nie moemy przeprowadzi eksperymentu. Masz co w mzgu".
Prosz ich, eby pokazali mi obrazy, ktre dwukrotnie zarejestrowa
komputer.
Nie byem ani radiologiem, ani neurologiem, ale widziaem wiele
obrazw mzgu - na tym polegaa nasza codzienna praca. Po prawej
stronie mojej kory przedczoowej wida byo kulk wielkoci orzecha
woskiego. To, co znajdowao si w tym miejscu, mogo by jakim
niegronym guzem, ktry nie naley do najbardziej zoliwych - jak na
przykad oponiak lub gruczolak - i ktry mona usun operacyjnie.
Moga to by te cysta, rodzaj agodnego nowotworu wywoywanego
przez takie choroby, jak na przykad AIDS. Byem jednak zupenie zdrw.
Uprawiaem sport, byem kapitanem druyny suasha. Nie bya to zatem
adna choroba tego typu.
Nie mona byo udawa, e odkrylimy co nieistotnego. Guz mzgu
w zaawansowanej fazie moe spowodowa mier w cigu szeciu tygodni,
jeli nie jest leczony, a jeli podejmuje si terapi - w cigu szeciu
miesicy. Nie miaem pojcia, w jakiej jestem fazie, ale znaem dane
statystyczne. aden z nas nie wiedzia, co powiedzie. Milczelimy.
Jonathan wysa obrazy do dziau radiologii, eby nastpnego dnia spojrza
na nie jaki specjalista. Powiedzielimy sobie dobranoc".
Jechaem motocyklem do mojego maego domku po drugiej stronie
miasta. Bya jedenasta wieczorem, na pogodnym niebie wieci pikny
ksiyc. Anna spaa. Pooyem si do ka i wbiem wzrok w sufit. To
byo nie do pomylenia, e moje ycie mogo si tak skoczy. Trudno mi
byo to sobie wyobrazi. Zbyt dua przepa dzielia to, czego si wanie
dowiedziaem, od wszystkiego, czym yem przez tyle lat - nabraem
rozpdu przed dugim wycigiem, ktry mg si zakoczy znaczcymi
osigniciami. Miaem wraenie, e dopiero teraz zaczynam zbiera
pierwsze naprawd istotne wyniki w mojej pracy. Wiele zainwestowaem
w wyksztacenie i karier zawodow, w moj przyszo. Zdecydowaem
si na wiele ofiar. Teraz nagle stanem w obliczu groby, e nie mam ju
adnej przyszoci.
Poza tym byem sam. Moi bracia przez pewien czas studiowali
w Pittsburghu, ale ju zdobyli dyplomy i wyjechali. Nie miaem ony. Mj
zwizek z Ann by zupenie wiey. Nie wtpiem, e si rozstaniemy, bo
kto ma ochot wiza si z partnerem skazanym na mier w wieku
trzydziestu jeden lat? Czuem si jak kawaek drewna spywajcy z nurtem
rzeki, ktry nagle zosta wyrzucony na brzeg i utkn w stojcej kauy.
Nigdy nie dotrze do oceanu. Zrzdzeniem losu staem si winiem
miejsca, z ktrym nie miaem adnych prawdziwych zwizkw. Miaem
umrze. Samotny. W Pittsburghu.
Pamitam, e gdy tak leaem, wpatrujc si w dym unoszcy si
z niewielkiego, indyjskiego papierosa, stao si co niezwykego. Nie
chciao mi si spa. Pogryem si w rozmylaniach. Nagle usyszaem
w gowie wasny gos. Mwiem agodnym tonem, ale z pewnoci,
jasnoci i przekonaniem, ktre byy dla mnie czym zupenie nowym. To
nie mwiem ja, ale z pewnoci by to mj gos! To nie moe mi si
przytrafi, to niemoliwe", powtarzaem, a jednoczenie drugi gos mwi:
Wiesz co, David? To cakowicie moliwe i wszystko jest w porzdku".
Stao si co, co byo rwnoczenie zdumiewajce i niezrozumiae. Od tej
chwili nie byem ju jak sparaliowany. To byo oczywiste, tak, to byo
moliwe. To stanowio element ludzkiego dowiadczenia. Wielu innych
przeyo to przede mn, nie byem kim wyjtkowym. Nie byo niczego
zego w zwykym, ludzkim losie. Mj umys sam znalaz sposb, eby
odczu ulg. Pniej, gdy znowu zaczem si ba, musiaem nauczy si
poskramia emocje, ale tej nocy udao mi si w kocu zasn. Nastpnego
dnia byem ju gotw zabra si do pracy i podj wszelkie niezbdne
kroki, aby stan oko w oko z chorob i dalszym yciem.
Roz dz i a 2
UCIECZKA PRZED STATYSTYK
Stephen Jay Gould by profesorem zoologii, specjalist w dziedzinie
teorii ewolucji na Uniwersytecie Harvarda. Nalea do najbardziej wpy-
wowych uczonych swojego pokolenia; wielu uwaao go za drugiego
Darwina, gdy sformuowa peniejsz wersj teorii ewolucji.
W lipcu 1982 roku, w wieku czterdziestu lat, Gould dowiedzia si, e
ma midzyboniaka otrzewnej - rzadk i gron odmian raka, przypisy-
wan kontaktom z azbestem. Po operacji spyta lekark: Jakie s najlepsze
naukowe artykuy na temat midzyboniaka?". Dotd lekarka rozmawiaa
z nim bardzo szczerze, ale teraz stwierdzia, e w literaturze medycznej
nie ma na ten temat nic naprawd wartego przeczytania". Prba po-
wstrzymania uczonego takiej klasy przed signiciem do interesujcej go
literatury przypomina nieco -jak napisa pniej Gould - zalecanie cnoty
przedstawicielom homo sapiens, najbardziej skoncentrowanego na seksie
gatunku naczelnych".
Wyszedszy ze szpitala, skierowa si prosto do uniwersyteckiej
biblioteki medycznej i usiad przy stole ze stosem niedawno opub-
likowanych pism naukowych. Godzin pniej z przeraeniem zrozumia,
dlaczego lekarka wolaa udzieli wymijajcej odpowiedzi. Badania nauko-
we nie pozostawiay adnych wtpliwoci: midzyboniak jest nieuleczal-
ny", a mediana czasu przeycia od diagnozy wynosi osiem miesicy.
Podobnie jak zwierz, ktre nagle znalazo si w szponach drapienika,
Gould poczu, jak poddaje si panice. By fizycznie i umysowo wstrz-
nity; potrzebowa dobrych pitnastu minut, eby wzi si w gar.
W kocu zwyciy jego naukowy trening. To uratowao go przed
rozpacz. Ostatecznie przez cae ycie Gould zajmowa si badaniem
i ilociowym opisem zjawisk naturalnych. Z tych bada wynikaa przynaj-
mniej jedna lekcja: w naturze nie obowizuje adna sztywna regua, ktr
stosuje si jednakowo do wszystkiego. Istot natury jest zmienno.
Mediana" to abstrakcja, prawo", ktre umys ludzki narzuca na ogromne
bogactwo indywidualnych przypadkw. Dla Goulda, jako jednostki rnej
od wszystkich innych, zasadnicze pytanie brzmiao, gdzie jest jego miejsce
w zakresie wariacji wok mediany.
Skoro mediana czasu przeycia wynosia osiem miesicy, oznaczao to,
e poowa osb chorych na midzyboniaka ya krcej ni osiem miesicy.
Druga poowa ya duej. Do ktrej poowy on nalea? By mody, nie
pali, cieszy si dobrym zdrowiem (pomijajc raka), nowotwr zosta
zdiagnozowany we wczesnej fazie rozwoju, mg liczy na najlepsz
moliw terapi. Gould z ulg doszed do wniosku, e ma podstawy, aby
przypuszcza, i naley do bardziej obiecujcej poowy. To ju byo co.
Rysunek 1. W ykres czasu przeycia chorych na midzyboniaka, jaki
znalaz Gould.
Nastpnie Gould skupi si na bardziej istotnym problemie. Wszystkie
krzywe ilustrujce czas przeycia maj taki sam asymetryczny ksztat.
W przypadku midzyboniaka poowa przypadkw mieci si po lewej
stronie wykresu, w przedziale od zera do omiu miesicy.
Druga poowa, po prawej stronie, obejmuje przedzia znacznie szerszy
ni osiem miesicy. Krzywa - tak zwany rozkad - zawsze ma ogon, ktry
siga duych wartoci czasu przeycia. Gould nerwowo poszukiwa
w pismach penego wykresu czasu przeycia chorych na midzyboniaka.
Gdy znalaz, przekona si, e ogon krzywej siga a do kilku lat. Nawet
jeli mediana wynosi tylko osiem miesicy, ogon przedstawia nieliczn
grupk chorych, ktrzy yli przez lata od momentu wykrycia choroby.
Gould nie widzia powodu, dlaczego on nie miaby trafi do tego ogona.
Odetchn z ulg.
Podbudowany tymi odkryciami biolog zwrci uwag na trzeci fakt,
rwnie istotny, jak dwa pierwsze: krzywa przeycia, ktr znalaz, dotyczya
ludzi leczonych od dziesiciu do dwudziestu lat wczeniej. Korzystali oni
ze znanych wwczas metod terapii, w warunkach, jakie wtedy panoway.
W takiej dziedzinie jak onkologia dwie rzeczy stale si zmieniaj:
konwencjonalne metody leczenia i wiedza o tym, co kady z nas moe
zrobi, eby zwikszy ich skuteczno. Jeli te dwa czynniki si zmieniy,
musiaa si rwnie zmieni krzywa czasu przeycia. Gould mg liczy
na to, e jeli dopisze mu szczcie, to dziki nowym metodom terapii jego
przypadek bdzie opisywaa nowa krzywa, z wysz median i duszym
ogonem rozkadu - by moe nawet sigajcym staroci i mierci
z przyczyn naturalnych*.
Stephen Jay Gould zmar dwadziecia lat pniej na zupenie inn
chorob. Mia mnstwo czasu na godn podziwu prac naukow. Dwa
miesice przed mierci by wiadkiem wydania swego magnum opus -
The Structure of Evolutionary Theory". y trzydzieci razy duej, ni
przewidywali onkolodzy.
Przykazanie, jakie zawdziczamy temu wielkiemu biologowi, jest
bardzo proste: statystyka to informacja, a nie wyrok. Gdy kto ma raka
i chce walczy z losem, musi dy do tego, eby znale si w ogonie
rozkadu.
Nikt nie jest w stanie precyzyjnie przewidzie przebiegu choroby
nowotworowej. Profesor David Spiegel z Uniwersytetu Stanforda od
trzydziestu lat organizuje grupy wsparcia dla kobiet z przerzutami raka
* Stephen Jay Gould opisa sw reakcj na dane statystyczne dotyczce jego rodzaju
nowotworu w doskonaym eseju The Median isn 't the Message, ktry mona znale na
stronie www. cancerguide. org. Jestem wdziczny Steve'owi Dunnowi za udostpnienie tej
informacji szerszej publicznoci na swojej stronie internetowej.
piersi. W wykadzie dla onkologw, wygoszonym na Harvardzie i opub-
likowanym w New England Journal of Medicine", wyjania przyczyny
swojej dezorientacji: Rak to bardzo dziwna choroba. Znamy pacjentw,
ktrzy mieli guzy wtrne w mzgu [uwaga autora: czsto bardzo grone
zjawisko w przypadku raka piersi] osiem lat temu, a dzi s w doskonaym
stanie. Dlaczego? Nikt nie wie. Jedn z wielkich tajemnic chemioterapii
jest to, e niekiedy guzy znikaj, jakby si roztopiy, i nie maj wpywu na
czas ycia. Zwizek midzy oporem somatycznym i rozwojem choroby,
nawet z czysto onkologicznego punktu widzenia, wci jest bardzo trudny
do ustalenia
1
.
Wszyscy syszelimy historie o cudownych przypadkach uzdrowienia,
o ludziach, ktrzy mieli przed sob tylko kilka miesicy ycia, a jednak
przeyli lata, a nawet dziesiciolecia. Nie zapominajcie - ostrzegaj
nas - e to bardzo rzadkie przypadki". Czsto spotyka si opini, e nie
jest to przykad wyleczenia raka, lecz bdnej diagnozy. W celu wyjanienia
tej sprawy w latach osiemdziesitych dwaj uczeni z Uniwersytetu Erazma
w Rotterdamie systematycznie zbadali przypadki spontanicznej remisji
raka, gdy diagnoza nie budzia ju adnych wtpliwoci. Ku ich wielkiemu
zdumieniu w cigu osiemnastu miesicy bada w niewielkim rejonie
Holandii znaleli a siedem takich przypadkw rwnie niewtpliwych, jak
niedajcych si wyjani
2
. Z ca pewnoci takie przypadki s znacznie
czstsze, ni si powszechnie uwaa.
Uczestniczc w pewnych programach, takich jak w Commonweal
Center w Kalifornii, pacjenci usiuj zapanowa nad rakiem, nauczy si
y w wikszej harmonii z wasnymi ciaami i przeszoci, szuka
wewntrznego spokoju, uprawiajc jog i medytujc, oraz wybiera
jedzenie sprzyjajce walce z rakiem, a unika takiego, ktre przypiesza
jego rozwj. Analiza ich przypadkw wskazuje, e yj dwa lub trzy razy
duej, ni yj przecitnie ludzie majcy taki sam rodzaj raka w tej samej
fazie rozwoju*.
Zaprzyjaniony onkolog z Uniwersytetu w Pittsburghu, ktremu
opowiedziaem o tych danych, mia pewne zastrzeenia: To nie s typowi
pacjenci. S lepiej wyksztaceni, bardziej zmotywowani, w lepszym
oglnym stanie zdrowia. To, e yj duej, niczego nie dowodzi". Nie
* Nie jest to wynik bada naukowych, lecz wniosek oparty na obserwacji stanu
pacjentw uczestniczcych w programie
3
.
mia racji. Nawet jeli te wyniki nie pasuj do kanonw podwjnie
lepych, losowych testw, to i tak dowodz, e niektrzy ludzie mog
wygra ze statystycznym prawdopodobiestwem. Ci, ktrzy wicej wiedz
o swojej chorobie, lepiej troszcz si o swoje ciao i umys, w konsekwencji
otrzymuj to, czego potrzebuj dla poprawy stanu zdrowia; potrafi
zmobilizowa funkcje yciowe organizmu do walki z rakiem.
Bardziej formalnych dowodw dostarczy pniej profesor medycyny
Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco, doktor Dean Ornish,
pionier medycyny integracyjnej. W 2005 roku opublikowa on wyniki
bezprecedensowych bada onkologicznych
4
. Dziewidziesiciu trzech
mczyzn majcych raka prostaty we wczesnej fazie - co potwierdzia
biopsja - zdecydowao si na rezygnacj z operacji, eby - pod nadzorem
onkologw - ledzi rozwj nowotworu. W tym celu regularnie mierzono
poziom PSA (swoisty antygen gruczou krokowego) we krwi. Antygeny
wydzielane przez komrki raka prostaty powoduj wzrost poziomu PSA,
co wskazuje na mnoenie si komrek rakowych i powikszanie si guza.
W czasie prowadzenia obserwacji pacjenci ci zrezygnowali z wszelkich
form konwencjonalnej terapii, co umoliwio ocen dziaania metod
naturalnych. Podzielono ich na dwie grupy metod losowania, dziki
czemu byy one cakowicie porwnywalne. Osoby z grupy kontrolnej
pozostaway po prostu pod nadzorem - regularnie mierzono ich poziom
PSA. Dla pacjentw drugiej grupy doktor Ornish opracowa kompletny
program zabiegw majcych poprawi ich zdrowie fizyczne i psychiczne.
Przez rok przestrzegali oni wegetariaskiej diety z suplementami (anty-
utlenicze - witaminy E, C i selen, gram kwasw tuszczowych omega-3
dziennie), uprawiali wiczenia fizyczne (pgodzinny spacer sze razy
w tygodniu), praktykowali panowanie nad stresem (joga, wiczenia
oddechowe, wiczenia wyobrani i pogbionego relaksu) i raz na tydzie
brali udzia w godzinnym spotkaniu grupy wsparcia, zoonej z pacjentw
uczestniczcych w tym programie.
Przyjcie takiego planu oznaczao radykaln zmian stylu ycia,
zwaszcza dla yjcych w stresie menederw i gw rodzin, odpowiedzial-
nych za wiele spraw. Takie metody dugo uwaano za dziwaczne,
nieracjonalne lub oparte na przesdach. Dwanacie miesicy pniej
wyniki byy zupenie jednoznaczne.
Z czterdziestu dziewiciu pacjentw, ktrzy niczego nie zmienili
w swoim yciu i ograniczyli si do regularnego ledzenia rozwoju choroby,
Rysunek 2. Krew pacjentw uczestniczcych w programie dr. O rnisha siedem
razy skuteczniej blokuje rozwj rakowatych komrek prostaty ni krew
pacjentw, ktrzy niczego nie zmienili w stylu ycia.
stan szeciu wyranie si pogorszy i musieli przej zabieg usunicia
prostaty, a nastpnie chemioterapi i radioterapi. Natomiast aden
z czterdziestu jeden chorych, ktrzy brali udzia w programie poprawy
zdrowia fizycznego i psychicznego, nie musia skorzysta z takiej terapii.
W pierwszej grupie poziom PSA (wskanik rozwoju guza) wzrs rednio
o 6%, pomijajc chorych, ktrzy musieli wycofa si z badania z powodu
pogorszenia stanu zdrowia (ich poziom PSA by jeszcze bardziej niepoko-
jcy - gdyby ich uwzgldni, wzrost redniego poziomu byby jeszcze
wyszy). Ten wynik wskazuje, e ich guzy stale rosy - powoli, ale
systematycznie. Natomiast w drugiej grupie, zoonej z pacjentw, ktrzy
zmienili styl ycia, poziom PSA obniy si rednio o 4%, co dowodzi, e
nastpia regresja w rozwoju guzw.
Jeszcze wiksze wraenie robi zmiana, jaka nastpia w organizmach
pacjentw, ktrzy przyjli nowy styl ycia. Ich krew, w zetkniciu
z typowymi rakowatymi komrkami prostaty (komrkami z linii LNCaP
uywanymi w testach rnych czynnikw stosowanych w chemioterapii)
siedem razy skuteczniej hamowaa rozwj rakowatych komrek ni krew
pacjentw, ktrzy nie zmienili niczego w swoim yciu.
Najlepszym dowodem zwizku midzy zmianami w stylu ycia
i powstrzymaniem rozwoju komrek raka jest to, e im pilniej chorzy
przestrzegali rad doktora Ornisha i stosowali je w praktyce, tym aktywniej
ich krew walczya z komrkami raka! *.
Rysunek 3. Zdolno krwi do zablokowania rozwoju komrek raka prostaty
jest tym wiksza, im bardziej rygorystycznie pacjent realizuje program
poprawy zdrowia fizycznego i psychicznego.
Krtko mwic, dane statystyczne dotyczce czasu ycia po za-
chorowaniu na raka, jakie zwykle widujemy, nie rnicuj ludzi biernie
akceptujcych wyrok lekarza od tych, ktrzy mobilizuj swoje naturalne
systemy obronne. Ta sama mediana uwzgldnia chorych, ktrzy nadal
pal, maj kontakt z substancjami rakotwrczymi, stosuj si do typowej,
zachodniej diety bdcej - jak si przekonamy - prawdziwym nawozem
dla raka oraz sabotuj swj ukad odpornociowy nadmiernymi stresami
i kiepsko kieruj swoimi emocjami lub ktrzy wyrzekaj si swoich cia,
pozbawiajc je fizycznej aktywnoci. Na t sam median skadaj si
rwnie ci, ktrzy yj znacznie duej. Dzieje si tak najprawdopodobniej
dlatego, e oprcz konwencjonalnej terapii w jaki sposb zachcaj do
* Trudno dokadnie okreli, ktre z symultanicznych dziaa doktora Ornisha
i w jakiej mierze przeciwdziaay rozwojowi komrek nowotworowych oraz czy nie jest to
bardziej efektem swoistej synergii. Jest to kwesti dalszych intensywnych bada.
dziaania swoje naturalne mechanizmy obronne. Udao im si poczy
w harmonijn cao nastpujcy kwartet: detoksykacja organizmu z sub-
stancji rakotwrczych, dieta antyrakowa, odpowiednia aktywno fizyczna,
denie do emocjonalnego spokoju.
Nie istnieje naturalna metoda leczenia raka, ale te nikt nie jest
skazany na zagad. Podobnie jak Stephen Jay Gould moemy spojrze na
dane statystyczne z odpowiedniej perspektywy i zrobi wszystko, aby
trafi do dugiego ogona rozkadu po prawej stronie. Nie ma lepszego
sposobu na osignicie tego celu ni poznanie sposobw wykorzystania
potencjau wasnego organizmu, umoliwiajcego dusze i bogatsze ycie.
Nie kady wybiera t drog na mocy wiadomej decyzji. Niekiedy
decyduje o tym choroba. Po chisku sowo kryzys" zapisuje si jako
kombinacj znakw oznaczajcych niebezpieczestwo" i okazj". Rak
jest tak grony, e niekiedy olepia - trudniej nam wtedy doceni jego
twrczy potencja. Choroba zmienia moje ycie pod wieloma wzgldami
na lepsze, i to w sposb, ktrego nie potrafibym sobie wyobrazi, gdybym
sdzi, e jestem skazany. Zaczo si to wkrtce po tym, jak lekarze
postawili diagnoz...
Ro z d z i a 3
NIEBEZPIECZESTW O I OKAZJA
Przemiana w pacjenta
Dowiedziawszy si, e mam guza mzgu, z dnia na dzie odkryem
wiat, ktry do tej pory wydawa si znajomy, ale w rzeczywistoci by mi
cakiem obcy - wiat pacjenta. Neurochirurga, do ktrego natychmiast
zostaem skierowany, poznaem ju wczeniej. Mielimy pacjentw, ktrymi
wsplnie si zajmowalimy, on interesowa si moimi badaniami. Gdy
stwierdzono, e jestem chory, nasze rozmowy zupenie si zmieniy. Koniec
ze wzmiankami o dowiadczeniach naukowych. Poprosi mnie o przedsta-
wienie intymnych szczegw mojego ycia i dokadne opisanie wszystkich
symptomw. Rozmawialimy o blach gowy, mdociach, prawdopodo-
biestwie ataku. Pozbawiony zawodowych atrybutw, znalazem si wrd
zwykych pacjentw. Czuem, e ziemia usuwa mi si spod ng.
W miar monoci staraem si zachowa swj dotychczasowy status.
Na wizyty do lekarza chodziem w biaym fartuchu, z nazwiskiem
wypisanym niebieskimi literami. Wypadao to do aonie. W moim
szpitalu, gdzie hierarchia jest do wyrana, pielgniarki i sanitariusze
zwracali si do mnie z szacunkiem doktorze". Gdy jednak leaem na
noszach, bez biaego fartucha, mwili do mnie pan" lub - czciej -
skarbie". Jak wszyscy siedziaem w poczekalni, przez ktr jako doktor
przechodziem szybkim krokiem, unikajc kontaktu wzrokowego z pacjen-
tami, eby nie mogli mnie zatrzyma. Jak wszystkich, zabierano mnie na
badanie w fotelu na kkach. To, e poza tymi krtkimi chwilami sam
biegaem po korytarzach, nie miao adnego znaczenia Takie s reguy
obowizujce w szpitalu" - tumaczy sanitariusz. Musiaem si podda
i pozwoli, eby traktowano mnie jak kogo, o kim nie wiadomo, czy moe
chodzi.
Znalazem si w wiecie pozbawionym kolorw. W tym wiecie nie
uznaje si kwalifikacji i zawodw. Tu nikogo nie obchodzi, co robie
w yciu i o czym mylisz. Czsto jedyn interesujc rzecz zwizan
z twoj osob jest najnowszy skan. Wikszo lekarzy nie wiedziaa, jak
si do mnie zwraca jako do pacjenta i rwnoczenie kolegi. Pewnego
wieczoru spotkaem na kolacji mojego wczesnego onkologa, znakomitego
specjalist, ktrego bardzo lubiem. Na mj widok poblad, a niedugo
potem wyszed pod jakim kiepskim pretekstem. Nagle poczuem, e
istnieje klub ywych, ktrzy daj mi sygna, e ju nie jestem jego
czonkiem. Przestraszyem si, e stanowi oddzieln kategori ludzi,
zdefiniowan przez chorob. Baem si, e stan si niewidoczny, e
przestan istnie jeszcze przed mierci. Jeli nawet miaem wkrtce
umrze, chciaem normalnie y, a do koca.
Kilka dni po wieczornej sesji eksperymentalnej z Jonathanem i Dou-
giem, do Pittsburgha przyjecha w sprawach subowych mj brat Edward.
Wczeniej nie podzieliem si z wiadomoci z nikim poza Ann. Cho
ciskao mnie w gardle, staraem si normalnie rozmawia z Edwardem.
Nie chciaem sprawia mu przykroci, a rwnoczenie, co dziwne,
wydawao mi si, e ta rozmowa przyniesie mi pecha. W jego piknych,
niebieskich oczach pojawiy si zy, ale nie wpad w panik. Po prostu
mocno mnie obj. Przez chwil pakalimy, potem pogadalimy o mo-
liwych metodach leczenia, danych statystycznych, o wszystkim, z czym
bd musia sobie teraz radzi. Potem udao mu si mnie rozmieszy, co
zawsze wietnie mu wychodzio. Przypomnia mi, e z ogolon gow
bd wreszcie wyglda jak punk, nad czym rozmylaem, gdy miaem
osiemnacie lat, ale wwczas zabrako mi odwagi. Dla niego naleaem do
wiata ywych.
Nastpnego dnia Anna, Edward i ja poszlimy na lunch do restauracji
blisko szpitala. Wyszlimy z niej w doskonaych humorach. Pod wpywem
wspomnie miaem si tak bardzo, e a musiaem oprze si o latarni.
W tym momencie podszed do nas Doug. Wydawa si ponury i zaskoczony.
W jego oczach dostrzegem nawet dezaprobat. Zdawa si pyta: Jak
moesz si tak mia, skoro niedawno otrzymae tak z wiadomo?".
Byem oburzony. Wikszo ludzi najwyraniej sdzi, e ludzie ciko
chorzy nie maj prawa do miechu. Od tej pory do koca ycia miaem si
zachowywa jak osoba skazana na mier.
mier? To niemoliwe...
No i jeszcze przeladowa mnie problem mierci. W pierwszej chwili
po zdiagnozowaniu raka czowiek czsto nie moe w to uwierzy. Gdy
prbujemy sobie wyobrazi wasn mier, umys si buntuje. mier to
co, co zdarza si innym. Tostoj doskonale opisa t reakcj w mierci
Iwana Iljicza. Jak wielu przede mn, rozpoznaem w tym opowiadaniu
siebie. Iwan Iljicz jest sdzi w Sankt Petersburgu. Prowadzi uporzd-
kowane ycie, dopki nie zapada na jak chorob. Nikt mu jednak nie
mwi, jak powanie jest chory. Gdy wreszcie zdaje sobie spraw, e
umiera, jego caa istota buntuje si przeciw temu. To niemoliwe!
W gbi duszy Iwan Iljicz wiedzia, e umiera, jednak nie mg nie
tylko przyzwyczai si do tej myli, ale po prostu nie pojmowa tego,
nie mg tego zrozumie.
Przykad wnioskowania, jakiego si uczy w podrczniku logiki
Kiesewettera: Kaj jest czowiekiem, ludzie s miertelni, dlatego Kaj
jest miertelny, zdawa mu si w cigu caego ycia suszny w za-
stosowaniu do Kaja, ale nigdy do niego. Kaj by czowiekiem,
czowiekiem w oge, i wszystko byo w porzdku; ale on przecie nie
by Kajem i nie czowiekiem w oge, tylko zawsze zupenie, zupenie
innym ni wszyscy stworzeniem; by Wani z mam i tat, z Miti
i Woodi, i z zabawkami, i z furmanem, i z niani; potem z Katiek,
ze wszystkimi radociami, wszystkimi smutkami, wszystkimi unie-
sieniami dziecistwa, chopicych, lat, modoci. Czy to dla Kaja
istnia zapach skrzanej paskowanej piki, ktr tak kocha Wania?
Czy to Kaj tak caowa rk matki i czy to jemu tak szeleci jedwab
przymarszczonej sukni matczynej? Czy to on namawia kolegw
w szkole do buntu z powodu leguminy? Czy to Kaj by taki zakochany?
Czy to Kaj tak umia prowadzi sesje?
Kaj rzeczywicie jest miertelny i musi umrze, ale nie ja, Wania,
Iwan Iljicz, z moimi uczuciami, mylami; ja - to zupenie co innego.
Nie moe tak by, abym ja musia umiera. To byoby zbyt straszne *.
* Lew Tostoj, mier Iwana Iljicza, prze. J. Iwaszkiewicz, Wydawnictwo TPPR
Wsppraca", Warszawa 1985, s. 64-65.
Dopki nie otrzemy si o mier, ycie wydaje si nie mie granic
i wanie tak wolimy o nim myle. Wydaje si, e zawsze bdziemy mie
czas na szukanie szczcia. Najpierw musz skoczy studia, spaci
kredyty, wychowa dzieci, przej na emerytur... O szczciu pomyl
pniej. Gdy odkadamy na jutro poszukiwania rzeczy najwaniejszych,
moemy si przekona, e ycie przecieko nam przez palce, nim
poczulimy jego smak.
O twarcie oczu
Rak niekiedy leczy t dziwn krtkowzroczno, ten taniec waha.
Ujawniajc krtko ycia, diagnoza moe przywrci jego prawdziwy
smak. Kilka tygodni po tym, jak poznaem diagnoz choroby, miaem
dziwne wraenie, e unis si jaki welon, ktry wczeniej utrudnia mi
widzenie. W pewne niedzielne popoudnie, w niewielkim, nasonecznionym
pokoju w naszym domku, patrzyem a Ann. Skupiona i spokojna,
siedziaa na pododze przy stoliku do kawy, prbujc przeoy francuski
wiersz na angielski. Po raz pierwszy zobaczyem j tak, jaka bya, bez
zastanawiania si nad tym, czy wolabym kogo innego. Po prostu
widziaem kosmyk wosw, ktry zsun si jej z czoa, gdy pochylia
gow nad ksik, jej delikatne palce zacinite na pirze. Byem
zdumiony, e nigdy nie zwrciem uwagi, jak wzruszajce s drobne ruchy
jej szczki, gdy ma kopoty ze znalezieniem odpowiedniego sowa. Nagle
zobaczyem j jako j sam, niezalenie od moich pyta i wtpliwoci. Jej
obecno staa si dla mnie niesamowicie poruszajca. To, e byem
wiadkiem tej chwili, wydao mi si ogromnym przywilejem. Dlaczego
nigdy wczeniej nie patrzyem na ni w ten sposb?
W ksice o transformacyjnej sile mierci Irvin Yalom, wybitny
psychiatra z Uniwersytetu Stanforda, cytuje list napisany przez sze-
dziesiciokilkuletniego senatora, wkrtce po tym, jak dowiedzia si, e
jest ciko chory na raka
1
.
Nastpia we mnie zmiana, jak sdz, nieodwracalna. Zagadnienia
prestiu, sukcesy polityczne, status finansowy - to wszystko stao si
dla mnie nieistotne. W cigu pierwszych godzin po uwiadomieniu
sobie, e mam raka, ani przez chwil nie mylaem o miejscu
w senacie, rachunku bankowym czy o przeznaczeniu wolnego wiata...
Od kiedy moja choroba zostaa zdiagnozowana, ani razu nie kciem
si z on. Przedtem czsto zwracaem jej uwag, e wyciska past do
zbw od gry tubki, zamiast od dou, nie dba dostatecznie o za-
spokojenie mojego wybrednego apetytu, sporzdza list goci, nie
konsultujc si ze mn, za duo wydaje na ubrania... Teraz albo nie
zwracam uwagi na takie sprawy, albo wydaj mi si niewane.
Zamiast tego zaczem docenia rzeczy, ktre kiedy wydaway
mi si oczywiste - lunch z przyjacielem, podrapanie Muffeta za
uchem i suchanie jego mruczenia, towarzystwo ony, czytanie ksiki
lub gazet przy nocnej lampce, wypad do kuchni po szklank soku
pomaraczowego z lodwki lub kawaek ciasta. Po raz pierwszy
pomylaem, e dopiero teraz czuj smak ycia. W kocu uwiadomiem
sobie, e nie jestem niemiertelny. Czuj wstrzs na myl o tych
wszystkich okazjach, ktre sam zmarnowaem - nawet gdy cieszyem
si wietnym zdrowiem - z powodu faszywej dumy, sztucznych
wartoci i wydumanych uraz.
Perspektywa bliskiej mierci moe zatem doprowadzi do swoistego
wyzwolenia. W jej cieniu ycie nagle nabiera intensywnoci, wibracji
i smaku, jakich nie znalimy nigdy wczeniej. Oczywicie, gdy nadchodzi
kres, czujemy rozpacz z powodu koniecznoci odejcia, tak jakbymy
egnali si z kim kochanym, wiedzc, e nigdy ju go nie zobaczymy.
Wikszo z nas lka si tego smutku. Czy jednak nie byoby czym
jeszcze gorszym odej, nie znajc penej radoci ycia? Czy nie byoby
gorzej, gdybymy w chwili rozstania nie mieli powodu do smutku?
Musz wyzna, e na pocztku miaem przed sob dug drog. Gdy
Anna przeprowadzia si do mnie, pomagaem jej ustawia ksiki.
Natknem si wtedy na ksik Czego uczy Budda? Dlaczego marnujesz
czas na takie rzeczy?" - spytaem zaskoczony. Teraz dobrze pamitam to
zdarzenie: mj racjonalizm graniczy z tpot. W mojej kulturze Budda
i Chrystus byli w najlepszym razie starowieckimi moralistami i kaz-
nodziejami, a w najgorszym - sprawcami moralnych represji w subie
buruazji. Przeyem niemal szok, gdy stwierdziem, e kobieta, z ktr
miaem y, zajmuje si takimi bzdurami -koncepcjami, ktre przywykem
uwaa za opium dla mas". Anna spojrzaa na mnie z ukosa. Postawia
ksik na pk. Myl, e pewnego dnia to zrozumiesz" - powiedziaa.
Zmiana drogi
W tym czasie odwiedzaem lekarzy i rozwaaem argumenty za
i przeciw rnym metodom leczenia. W kocu zdecydowaem si na
operacj. Szukaem chirurga, ktry wzbudziby we mnie najwiksze
zaufanie. Ten, ktremu w kocu postanowiem powierzy swj mzg, nie
by wprawdzie szczeglnie polecany ze wzgldu na sw technik operacyj-
n, ale miaem wraenie, i najlepiej mnie rozumie. Czuem, e nie porzuci
mnie, jeli co le pjdzie. Nie mg od razu przeprowadzi operacji. Na
szczcie w tej fazie guz rs bardzo wolno, zatem poczekaem kilka
tygodni na okienko w jego rozkadzie zaj. Przez ten czas czytaem
ksiki autorw, ktrzy dociekali, czego moemy nauczy si dziki
konfrontacji ze mierci. Anna kochaa pisarzy ze swojego ojczystego
kraju, dlatego pod jej wpywem czytaem Tostoja, a take Yaloma, ktry
czsto cytuje go w swojej znakomitej ksice o psychoterapii egzystencjal-
nej
1
. Najpierw przeczytaem mier Iwana Iljicza, pniej opowiadanie
Pan i parobek, ktre wywaro na mnie gbokie wraenie.
W tym opowiadaniu panem jest ziemianin majcy obsesj na punkcie
wasnych interesw. Tostoj opisuje jego przemian. Pan, za wszelk cen
pragnc dobi pewnego targu, ktry moe mu przynie marny zysk, mimo
zej pogody wyrusza noc w podr saniami. On i jego parobek, Nikita,
bdz podczas zamieci. Gdy pan zdaje sobie spraw, e moe to by jego
ostatnia noc, radykalnie zmienia swoje nastawienie do wiata. Kadzie si
na marzncym furmanie, eby ogrza go swoim ciaem. Umiera, ale ratuje
Nikit. Tostoj opisuje, jak ofiarowujc siebie, przebiegy ziemianin osiga
stan aski, ktrego nigdy wczeniej nie dowiadczy. Po raz pierwszy yje
teraniejsz chwil. Gdy przenika go mrz, czuje si zjednoczony z Nikit,
tworz jedno. Wasna mier przestaje by dla niego istotna, poniewa
Nikita bdzie y. Wykraczajc poza egoizm, odkrywa prawd zwizan
z istot ycia. W chwili mierci widzi wiato - wielkie, biae wiato na
kocu ciemnego tunelu.
W tym okresie zmieniem kierunek pracy zawodowej. Do tej pory
zajmowaem si nauk, niemal dla niej samej. Teraz stopniowo z tego
rezygnowaem. Jak prawie wszystkie badania w dziedzinie medycyny,
praca laboratoryjna w niewielkim stopniu miaa bezporedni zwizek
z poszukiwaniem sposobw przyniesienia ulgi w cierpieniach. Wielu
naukowcw, takich jak ja, w pocztkowej fazie kariery, z naiwnym
entuzjazmem pogra si w pracy, ktra - jak wierz - doprowadzi do
znalezienia sposobu leczenia choroby Alzheimera, schizofrenii lub raka.
Po pewnym czasie, sami nie wiedzc, jak si to stao, nagle budz si
i stwierdzaj, e z pasj opracowuj lepsze metody mierzenia receptorw
komrkowych reagujcych na specyficzne lekarstwa. Gromadz odpowied-
ni ilo materiau, eby publikowa artykuy w naukowych pismach
i otrzymywa dotacje, dziki ktrym w ich laboratoriach wrze praca.
Jednak to, co robi, jest bardzo odlege od ludzkiego cierpienia.
Hipoteza, ktr badalimy we dwch, Jonathan i ja - dotyczca roli
kory przedczoowej w schizofrenii - jest dzi powszechnie akceptowan
teori w neurologii. W dalszym cigu stanowi podstaw rnych programw
badawczych w laboratoriach na caym wiecie. Z ca pewnoci bya to
przyzwoita, solidna praca naukowa, ale nie pomoga nikogo wyleczy. Nie
przyczynia si nawet do poprawy stanu choby jednego chorego. Teraz,
gdy yem w cigym strachu przed chorob, cierpieniem i mierci, byo
to co, czym postanowiem si zaj.
Po operacji wrciem do pracy naukowej i szpitalnej. Odkryem, e
wbrew temu, co wczeniej sdziem, to wanie praca kliniczna interesowaa
mnie najbardziej. Zupenie tak, jakbym sam odczuwa ulg, ilekro
udawao mi si pomc pacjentowi cierpicemu na bezsenno lub ktrego
chroniczne ble gowy skaniay do myli o samobjstwie. Byo tak,
jakbym wreszcie si z nimi zjednoczy. Z tego punktu widzenia praca
lekarza nie wydawaa mi si ju obowizkiem, lecz wspaniaym przywile-
jem. Poczuem, e w swoim yciu osignem stan aski.
Zagroenie
Pamitam jedno z tych ulotnych zdarze, ktre sprawiaj, e od-
czuwamy krucho ycia i doceniamy cud, jakim jest zwizek z innymi
miertelnikami. To nie byo nic wanego - krtkie spotkanie na parkingu
na dzie przed moj pierwsz operacj. Dla zewntrznego obserwatora
mogoby si wyda banalne, ale dla mnie miao ono szczeglne znaczenie.
Anna i ja przyjechalimy do Nowego Jorku. Zaparkowaem przed
szpitalem. Staem na parkingu, wdychajc wiee powietrze. Zostao mi
kilka minut wolnoci przed przyjciem do szpitala, badaniami i sal
operacyjn. Zauwayem starsz kobiet, ktra niewtpliwie wracaa do
domu po hospitalizacji. Bya sama, niosa torb; poruszaa si o kulach.
Bez pomocy nie bdzie moga wsi do samochodu. Spojrzaem na ni.
Byem zdziwiony, e pozwolili jej wyj w takim stanie. Ona te mnie
zauwaya. Wyraz jej twarzy mwi, e niczego si po mnie nie spodzie-
waa. Niczego. Bylimy przecie w Nowym Jorku, gdzie kady musi sobie
radzi sam. Poczuem, e cignie mnie do niej co, co wynikao z naszej
wsplnoty - oboje bylimy pacjentami. To nie byo wspczucie, ale
gbokie poczucie braterstwa. Czuem, e jestem jej bliski, e jestem
zrobiony z tej samej materii, co ta osoba, ktra potrzebowaa pomocy, cho
o nic nie prosia. Woyem jej torb do baganika, wyjechaem jej
samochodem z miejsca parkingowego, pomogem usi za kierownic.
Z umiechem zatrzasnem drzwi. Przez kilka minut nie bya sama. Byem
szczliwy, e mog udzieli tej skromnej pomocy. W rzeczywistoci to
ona pomoga mnie, poniewa potrzebowaa mnie wanie w tej chwili.
Dziki temu miaem szans poczu, e oboje naleymy do ludzkoci.
Nawzajem si obdarowalimy. Wci widz jej oczy, w ktrych obudziem
co w rodzaju zaufania do innych, poczucie, e yciu mona ufa, skoro
w odpowiedniej chwili na jej drodze pojawi si kto, kto gotw by
pomc. Prawie nie odzywalimy si do siebie, ale jestem pewien, e ona
rwnie czua, jak cenne byo to spotkanie. Poczuem ciepo w sercu. My,
bezbronni, zagroeni ludzie, moemy sobie pomaga i wspiera si
umiechem. Udaem si na operacj z wszechogarniajcym uczuciem
spokoju.
W alka o ycie, a do koca
Wszyscy chcemy czu si potrzebni i uyteczni dla innych. To poczucie
stanowi nieodzowne poywienie dla duszy. Gdy ta potrzeba nie zostanie
zaspokojona, powoduje cierpienie, szczeglnie bolesne w obliczu zbliaj-
cej si mierci. Tak zwany strach przed mierci polega w znacznej mierze
na przekonaniu, e nasze ycie nie miao adnego znaczenia, e ylimy na
prno, a nasze istnienie nie byo istotne dla nikogo i dla niczego.
Pewnego dnia wezwano mnie do Joego, modego mczyzny z licznymi
tatuaami, alkoholika i narkomana, majcego na koncie wiele przestpstw
z uyciem przemocy. Gdy dowiedzia si, e ma raka mzgu, puciy mu
nerwy i zacz niszczy wszystko w pokoju. Przeraone pielgniarki nie
chciay si do niego zbliy. Przedstawiem si jako psychiatra. Joe
sprawia wraenie lwa w klatce, ale zgodzi si ze mn porozmawia.
Usiadem obok niego. Syszaem, jak wiadomo pan wanie otrzyma.
Wiem, e jest pan zdenerwowany i przygnbiony. Wyobraam sobie, jak
bardzo moe to by przeraajce". Joe w odpowiedzi wygosi dug
tyrad, ale po dwudziestu minutach si rozpaka. Jego ojciec by
alkoholikiem, matka osob zamknit w sobie i emocjonalnie nieobecn.
Nie mia przyjaci, tylko kolegw z barw, ktrzy teraz niewtpliwie
wypn si na niego. By zagubiony. Nie wiem, co bd w stanie dla pana
zrobi - odpowiedziaem. - Mog panu jednak obieca, e jeli to panu
pomoe, bd si z panem spotyka raz na tydzie". Uspokoi si
i rzeczywicie przychodzi do mnie raz na tydzie przez sze miesicy, a
do mierci.
W czasie tych spotka nie miaem mu wiele do powiedzenia. Suchaem
go. Troch pracowa, by elektrykiem. Latami nie potrafi dugo utrzyma
pracy i y z zasikw. Nie rozmawia z rodzicami. Caymi dniami oglda
telewizj. By potwornie samotny. Wkrtce stao si jasne, e perspektywa
mierci bya dla niego tak trudna do zniesienia, poniewa niczego nie
potrafi zrobi ze swoim yciem. Spytaem, czy w czasie, jaki mu jeszcze
zosta, mgby zrobi co uytecznego dla innych. Nigdy o tym nie
pomyla. Zastanawia si przez chwil. Niedaleko mnie jest koci -
odpowiedzia wreszcie. - Myl, e mog co zrobi dla proboszcza. Chce
zaoy klimatyzacj. Mog si tym zaj". Zachciem go, eby poroz-
mawia z ksidzem, ktry oczywicie bardzo si ucieszy z tej propozycji.
Joe wstawa codziennie rano i udawa si do kocioa instalowa
klimatyzacj. Praca sza mu powoli. Z powodu duego guza mzgu mia
kopoty z koncentracj, ale si nie pieszy. Parafianie przywykli do jego
widoku na dachu. Odzywali si do niego, przynosili mu kanapki i kaw na
drugie niadanie. Gdy o tym opowiada, mia zy w oczach. Po raz
pierwszy w yciu robi co, co miao znaczenie dla innych. Zmieni si
i ju nigdy nie wybuchn gniewem. W rzeczywistoci za jego szorstk
powierzchownoci kryo si dobre serce.
Pewnego dnia Joe nie mg ju pj do pracy. Zadzwoni do mnie
onkolog, eby powiedzie, e Joe jest w szpitalu, zblia si koniec i trzeba
go umieci w hospicjum. Poszedem do jego szpitalnego pokoju zalanego
socem. Joe lea na ku, by spokojny, jakby spa. Pielgniarki usuny
ju wszystkie kroplwki. Usiadem na brzegu ka, eby si poegna.
Otworzy oczy. Chcia co powiedzie, ale zabrako mu siy. Unis rk
i wskaza, ebym si zbliy. Przyoyem prawe ucho do jego ust. Niech
pana Bg bogosawi - wymamrota. - Uratowa mi pan ycie".
Dobrze zapamitaem t lekcj. Mona uratowa czyje ycie, nawet
gdy kto jest ju na progu mierci. To dao mi do siy, ebym podj si
jakiego zadania i by gotw, gdy nadejdzie mj czas. W pewien sposb
Joe take uratowa moje ycie.
Niedawno obchodziem czternast rocznic" diagnozy. Nie pamitam
dokadnej daty tej sesji dowiadczalnej przy skanerze z Jonathanem
i Dougiem. To musiao by okoo pitnastego padziernika. Dlatego okres
od pitnastego do dwudziestego padziernika ma dla mnie specjalne
znaczenie, troch jak Jom Kippur, Wielki Tydzie lub ramadan. To
osobisty rytua. W tym czasie jestem sam. Czasami odbywam co w rodzaju
prywatnej pielgrzymki" do kocioa, synagogi lub jakiego witego
miejsca. Myl o tym, co mi si przydarzyo, o cierpieniu, strachu,
kryzysie. Dzikuj za przemian, gdy teraz, po moich drugich narodzinach,
jestem znacznie szczliwszym czowiekiem
1
.
Cytowana literatura
1. Yalom I., Existential Psychotherapy (Psychoterapia egzystencjalna), Nowy
Jork, Basic Books, 1977.
Roz dz i a 4
SABO CI RAKA
W obliczu ataku raka na wojn wyrusza cae ciao. Komrki raka
naprawd zachowuj si jak uzbrojeni bandyci, stale amicy prawo. Nie
powstrzymuj ich adne ograniczenia, jakie szanuje zdrowy organizm. Ze
swymi anomalnymi genami nie poddaj si mechanizmom kontrolnym
normalnej, zdrowej tkanki. Na przykad nie umieraj po pewnej liczbie
podziaw. Staj si niemiertelne". Ignoruj sygnay z otaczajcej je
tkanki - zaalarmowanej tokiem - eby przestay si mnoy. Co gorsza,
zatruwaj otoczenie wydzielanymi substancjami. Te trucizny powoduj
lokalne zapalenie, ktre, kosztem ssiadw, jeszcze bardziej stymuluje
rozwj raka. W kocu, niczym maszerujca armia szukajca zaopatrzenia,
nowotwr rekwiruje najblisze naczynia krwionone. Zmusza je do rozwoju
i dostarczania tlenu oraz poywienia, koniecznego do wzrostu nowotworu,
ktry wkrtce zmienia si w guz.
W pewnych warunkach dziaania tych dzikich band s zakcane
i przestaj by grone: (1) gdy ukad odpornociowy mobilizuje przeciw
nim wszystkie siy, (2) gdy ciao nie dopuszcza do powstania stanu
zapalnego, bez ktrego nie mog one atakowa nowych terenw, (3) gdy
naczynia krwionone nie rozwijaj si i nie dostarczaj surowcw
koniecznych do rozbudowy guza. Dziaanie tych mechanizmw mona
wzmocni, eby zapobiec rozwojowi choroby. Gdy guz ju istnieje, aden
z tych naturalnych mechanizmw nie moe zastpi chemioterapii lub
radioterapii. Mona je jednak wykorzysta, obok konwencjonalnych metod
terapii, eby w peni zmobilizowa ukad odpornociowy organizmu do
walki z rakiem.
Cz 1
S T RA N I C Y C IA A - S IA KO MREK
O DPO RN O C I O W Y C H
Zniszczenia powodowane przez komrki S180
Ze wszystkich szczepw komrek raka, wykorzystywanych przez
badaczy, najbardziej zoliwe s komrki SI80 - sarkomy (misaka) 180.
Komrki te, pochodzce od pewnej myszy ze szwajcarskiego laboratorium,
hoduje si w masowych ilociach. S uywane na caym wiecie do
badania raka w identycznych warunkach. Komrki te s wyjtkowo
anomalne, gdy zawieraj nietypow liczb chromosomw. Wydzielaj
obficie cytokiny - toksyczne substancje niszczce bon komrek, z ktrymi
maj kontakt. Po wstrzykniciu myszy komrek SI80 mno si one tak
szybko, e masa guza powiksza si dwukrotnie co dziesi godzin.
Atakuj otaczajc j tkank i niszcz wszystko na swej drodze. W jamie
brzusznej ich wzrost szybko przekracza moliwoci ukadu limfatycznego
do usuwania ciekw. Tak zwane pyny puchlinowe zbieraj si w brzuchu
jak w wannie z zapchanym odpywem. w jasny pyn stanowi idealne
rodowisko dla rozwoju komrek SI80. Rozmnaaj si one tak dugo, a
wreszcie zostanie zniszczony jaki wany organ wewntrzny lub due
naczynie krwionone, co powoduje mier.
Prawa zwierzt
W ksice tej, a zwaszcza w tym rozdziale, opisuj liczne badania
prowadzone na laboratoryjnych myszach i szczurach. Kocham zwierzta
i nie lubi myle o cierpieniach, jakie musz znosi w eksperymentach
tego typu. Jednak jak dotd ani obrocy praw zwierzt, ani naukowcy
przejmujcy si ich losem, nie znaleli alternatywnych metod wykonywania
takich dowiadcze. Jak si przekonamy, dziki nim pewnego dnia wielu
ludzi - dzieci i dorosych - bdzie mona leczy skutecznie i bez cierpie.
Skorzystaj z tego rwnie liczne zwierzta, ktre - j ak my - take czsto
choruj na raka.
Mysz odporna na raka
W swoim laboratorium na Uniwersytecie Wake Forest w Karolinie
Pnocnej profesor biologii, doktor Zheng Cui, nie bada raka, lecz
metabolizm tuszczw. Do eksperymentw potrzebowa antycia, zatem eby
je otrzyma, wstrzykn myszy komrki SI80. Komrki spowodoway
produkcj pynu puchlinowego, z ktrego mona byo atwo wydzieli
przeciwciaa. adna z myszy, ktre otrzymay kilka tysicy komrek SI80, nie
przeya duej ni miesic, zatem ta standardowa procedura wymaga staego
odnawiania inwentarza". A wreszcie pewnego dnia stao si co dziwnego.
Moda uczona, Liya Qin, wstrzykna dwiecie tysicy komrek SI80
grupie myszy. Bya to standardowa dawka dla tej procedury. Jedna z nich,
mysz numer 6, nie zareagowaa na zastrzyk. Wci miaa paski brzuch.
Liya powtrzya zastrzyk. Bez powodzenia. Za rad Zheng Cui, ktry
nadzorowa jej badania, dwukrotnie powikszya dawk. Wci bez efektu.
Zwikszya dziesiciokrotnie liczb komrek, do dwch milionw. Ku jej
zaskoczeniu oporna mysz nie zachorowaa na raka i nie miaa puchliny
brzusznej. Zheng Cui zacz mie wtpliwoci, czy jego asystentka
waciwie wykonuje zastrzyki. Postanowi zaj si tym osobicie. Dla
pewnoci wstrzykn myszy dwadziecia milionw komrek i upewni si,
czy pyn rzeczywicie wnikn do jamy brzusznej. Dwa tygodnie pniej
mysz nadal bya zdrowa! Sprbowa wstrzykn jej dwiecie milionw
komrek - tysic razy wicej, ni wynosi standardowa dawka - bez skutku.
Dotd w jego laboratorium ani jedna mysz, ktrej wstrzyknito komrki
SI 80, nie przeya dwch miesicy. Mysz numer 6 ya ju smy miesic,
mimo wstrzyknicia jej astronomicznych dawek komrek rakowych prosto
w brzuch, gdzie zwykle rozmnaaj si najszybciej. Zheng Cui zacz
podejrzewa, e natknli si na co niemoliwego - mysz wykazujc
naturaln odporno na raka.
W ubiegym wieku w literaturze medycznej i naukowej pojawiay si
doniesienia o pacjentach, uwaanych za miertelnie" chorych na raka,
u ktrych nowotwory nagle zaczy si zmniejsza i w kocu cakowicie
zniky
1 7
. Takie przypadki zdarzaj si jednak bardzo rzadko. Rzecz jasna,
trudno je bada, poniewa s nieprzewidywalne i nie mona ich odtworzy
na danie. Zwykle przypisuje sie je bdom w diagnozie (to zapewne nie
by rak") lub opnionej reakcji na wczeniejsz, konwencjonaln terapi
(zapewne wreszcie zadziaaa ta zeszoroczna chemioterapia").
Jednak kady, kto nie jest uprzedzony, musi przyzna, e takie niewyja-
nione przypadki remisji dowodz istnienia sabo poznanych mechanizmw
przeciwdziaajcych rozwojowi raka. W cigu ostatnich dziesiciu lat
niektre z tych mechanizmw udao si zidentyfikowa i zbada w laborato-
rium. Mysz numer 6 profesora Zheng Cui rzucia wiato na pierwszy z nich:
potg cakowicie zmobilizowanego ukadu odpornociowego.
Gdy Zheng Cui nabra przekonania, e synna mysz - znana teraz jako
Supermysz" -jest odporna na raka, skupi si na nowym problemie. Mia
tylko jedn Supermysz, a myszy yj co najwyej dwa lata. Gdy ta
zdechnie, jak bdzie mona bada jej niesamowit odporno? A jeli
zapie jakiego wirusa lub dostanie zapalenia puc? Zheng Cui rozwaa
zachowanie jej DNA lub sklonowanie jej. Akurat wczeniej pojawiy si
doniesienia o pierwszych udanych prbach klonowania myszy. Wwczas
jeden z jego kolegw zada mu proste pytanie: A czy rozwaae
moliwo, eby po prostu wyhodowa jego potomstwo (by to samiec)?".
Rysunek 4. S upermysz - mysz numer 6, odporna na raka. Za zgod dr. Zheng
C ui, Uniwersytet W ake Forest.
Supermysz miaa liczne potomstwo z normaln, pozbawion odpornoci
na raka samic. Poowa jej wnukw odziedziczya po nim odporno na
komrki SI80 *. Podobnie jak dziadek, myszy te z powodzeniem znosiy
* Zheng Cui nie sprawdza odpornoci dzieci Supermyszy, poniewa obawia si, e
wszystkie zdechn, jeli gen odpowiedzialny za odporno na raka jest recesywny.
zastrzyk dwch milionw komrek SI80 - teraz ju standardowej dawki
w laboratorium Zheng Cui. Byy w stanie znie nawet wstrzyknicie
dwch miliardw komrek SI80 - to 10% masy wagi normalnej myszy. To
tak, jakby czowiekowi wstrzyknito od szeciu do omiu kilogramw
nadzwyczaj zoliwych komrek raka.
T ajemniczy mechanizm
W pewnym momencie Zheng Cui musia opuci laboratorium na kilka
miesicy w zwizku z dugim urlopem na badania naukowe. Wrciwszy,
podj dowiadczenia z odpornymi myszami. Czekao go jednak powane
rozczarowanie. Po dwch tygodniach od wstrzyknicia im zwykej dawki
komrek SI80 wszystkie miay nowotworow puchlin brzuszn. Wszyst-
kie, bez wyjtku. Co si stao? Dlaczego podczas jego nieobecnoci
straciy odporno? Zheng Cui rozmyla nad tym przez kilka dni
i zastanawia si, gdzie popeni bd. Wikszo jego kolegw ju
wczeniej zapowiadaa, e to odkrycie" jest zbyt pikne, aby mogo by
prawdziwe. Poczu takie rozczarowanie, e w ogle przesta zaglda do
myszy laboratoryjnych. Cztery tygodnie po wstrzykniciu im komrek
SI80 ju pewnie wszystkie zdechy. Gdy w kocu z cikim sercem wrci
do laboratorium i podnis pokryw klatki, dozna kolejnego wstrzsu:
myszy yy, a puchlina brzuszna znika.
Po kilku dniach gorczkowych eksperymentw udao mu si znale
wyjanienie. W pewnym wieku - szeciu miesicy w przypadku myszy, co
odpowiada pidziesiciu latom u czowieka - mechanizm zapewniajcy
odporno ulega osabieniu. Po wstrzykniciu myszom komrek S180 zacz
si rozwija nowotwr, co wyjania puchlin brzuszn. Mniej wicej dwa
tygodnie pniej (rok lub dwa w ludzkiej skali czasowej) obecno guza
spowodowaa uaktywnienie mechanizmu odpornociowego organizmu.
Guzy malay z minuty na minut i w cigu dwudziestu czterech godzin
(miesic lub dwa w ludzkiej skali) cakowicie zniky. Myszy wrciy do
normalnego trybu ycia, w tym rwnie do aktywnego ycia seksualnego. Po
raz pierwszy uczeni dysponowali powtarzalnym modelem eksperymental-
nym spontanicznej regresji raka
8
. Wci jednak naleao wyjani mecha-
nizm tajemniczej resorpcji guza. T tajemnic przenikn doktor Mark S.
Miller, kolega Zheng Cui, specjalista w dziedzinie rozwoju komrek raka.
Badajc pod mikroskopem prbki komrek S180 pobranych z brzuchw
cudownych myszy, Mark Miller odkry prawdziwe pole bitwy. Zamiast
normalnych komrek raka - okrgych, wochatych i agresywnych - znalaz
gadkie, uszkodzone i pene dziur. Komrki raka zaciekle walczyy
z biaymi komrkami krwi, midzy innymi ze synnymi komrkami NK -
czyli naturalnymi zabjcami" (natural killer). Millerowi udao si nawet
sfilmowa pod mikroskopem atak biaych komrek krwi na komrki SI80
(patrz: Ryc. 3A, 3B, 3C na wkadce kolorowej). Znalaz wyjanienie
tajemnicy. Odporne myszy byy w stanie broni si dziki systemowi
odpornociowemu, nawet gdy choroba nowotworowa ju si rozwina
9
.
A genci specjalni walczcy z rakiem
Naturalni zabjcy - komrki NK - to agenci specjalni systemu
odpornociowego. Jak wszystkie biae komrki, stale patroluj organizm
w poszukiwaniu bakterii, wirusw lub nowych komrek raka. W przeci-
wiestwie do innych komrek ukadu odpornociowego, ktre musz mie
wczeniej kontakt z agentami" choroby, eby rozpozna i podj walk,
komrki NK nie potrzebuj wczeniejszego spotkania z przeciwciaem,
eby si zmobilizowa. Po nawizaniu kontaktu komrki NK - niczym
obracajca si wieyczka czogu - kieruj swoje naturalne instrumenty na
cel. Tymi naturalnymi instrumentami s pcherzyki napenione truciznami.
Po zetkniciu z powierzchni komrki raka pcherzyki s oprniane
i chemiczna bro komrek NK - perforin i granzymy - przenika przez bon.
Czsteczki perforinu maj ksztat mikroskopijnych piercieni, te za ukadaj
si w rurk, ktr - przez bon komrkow - przepywaj granzymy.
Wewntrz komrki raka granzymy aktywuj mechanizmy zaprogramowanej
autodestrukcji. To tak, jakby komrka raka otrzymaa rozkaz popenienia
samobjstwa i nie moga odmwi jego wykonania. W odpowiedzi na ten
sygna jdro komrki rozpada si, a komrka raka ginie. Resztki komrki
stanowi pokarm dla makro fagw, czyli zbieraczy mieci ukadu odporno-
ciowego, zawsze wdrujcych ladami komrek NK
10
'
11
.
Podobnie jak komrki ukadu odpornociowego myszy Zheng Cui,
komrki NK w organizmie czowieka s w stanie niszczy komrki
rnych rodzajw raka, midzy innymi misaka oraz nowotworw piersi,
prostaty, puc i okrnicy
12
.
Trwajce dwanacie lat badania grupy siedemdziesiciu siedmiu kobiet
chorych na raka piersi dowiody, jak due znaczenie maj te komrki dla
powrotu do zdrowia. Prbki guza z piersi kadej kobiety, pobrane w okresie
stawiania diagnozy, hodowano razem z jej komrkami NK. Komrki NK
niektrych pacjentek nie reagoway, zupenie jakby z jakiego tajemniczego
powodu utraciy naturaln witalno. Komrki NK innych pacjentek
podejmoway walk, co wskazywao na aktywno systemu odporno-
ciowego chorej. Dwanacie lat pniej, pod koniec eksperymentu, zmara
niemal poowa (47%) pacjentek, ktrych komrki NK nie reagoway
w laboratorium, natomiast nadal yje 95% chorych, ktrych ukad
odpornociowy by aktywny podczas obserwacji mikroskopowych
13
.
Inni uczeni otrzymali podobne wyniki: im mniej aktywne s komrki
NK i inne biae komrki krwi obserwowane przez mikroskop, tym szybciej
rozwija si rak i tym czciej rozprzestrzenia si w organizmie w postaci
przerzutw
14
, co zmniejsza szanse przeycia jedenacie lat od diagnozy
15
.
ywotne komrki odpornociowe s konieczne do skutecznej walki ze
wzrostem guzw i przerzutami
1617
.
Rak na uwizi
Mary-Ann, Szkotka, ktra bynajmniej nie bya chora na raka, przekonaa
si w okrutny sposb, jak wan rol odgrywa ukad odpornociowy
w zapobieganiu nowotworom. Cierpiaa na... powan chorob nerek,
ktra powoduje, e nie mog one filtrowa krwi. W organizmie gromadz
si zatem toksyczne substancje. W celu uniknicia dializ, na ktre musiaaby
chodzi do szpitala kilka razy na tydzie, Mary-Ann zdecydowaa si na
przeszczep nerki. Przez rok ya prawie tak, jak kay zdrowy czowiek,
musiaa tylko codziennie zaywa leki immunosupresyjne. Jak wskazuje
nazwa, lekarstwa takie tumi dziaanie ukadu odpornociowego, eby
organizm nie odrzuci przeszczepu, ktremu zawdziczaa ycie. Po szeciu
miesicach zacza odczuwa uporczywy bl w okolicach przeszczepionej
nerki. Podczas rutynowej mammografu w jej lewej piersi znaleziono
anomaln grudk. Biopsja wykazaa podwjny przerzut czerniaka, gronego
nowotworu skry. Nie znaleziono natomiast pierwotnego rda czerniaka,
z ktrego pochodziy te przerzuty. Wezwana na konsultacj dermatolog
Rona MacKie rwnie nie potrafia wyjani tajemniczego przypadku
czerniaka-zjawy. Lekarze robili, co mogli, eby uratowa Mary-Ann.
Przestaa zaywa rodki immunosupresyjne, usunito jej przeszczepion
nerk. Byo ju jednak za pno. Sze miesicy pniej zmara z powodu
oglnej inwazji czerniaka, ktrego pierwotnego rda nigdy nie udao si
ustali.
Niedugo potem George, drugi pacjent, ktremu przeszczepiono nerk
w tym samym szpitalu, rwnie zachorowa na czerniaka i tak samo jak
Mary-Ann mia przerzuty bez pierwotnego guza. Tym razem doktor MacKie
nie uwierzya w przypadek i nie chciaa odwoywa si do nieprzenikalnych
tajemnic medycyny. Korzystajc z rejestru przeszczepianych organw,
stwierdzia, e obie nerki pochodziy od jednej dawczyni. Jej stan zdrowia by
zgodny ze wszystkimi zwykymi kryteriami: adnego zapalenia wtroby, HIV
i, oczywicie, adnego raka. Rona MacKie nie daa jednak za wygran.
Znalaza nazwisko dawczyni w bazie danych pacjentw chorych na czerniaka.
Osiemnacie lat wczeniej przesza operacj - usunito jej maleki (0, 26 cm)
nowotwr skry. Przez pitnacie lat znajdowaa si pod opiek kliniki
onkologicznej. W kocu, na rok przed przypadkow mierci - zupenie
niezwizan ze star". chorob, zostaa uznana za cakowicie wyleczon".
W organach pacjentki uznanej za cakowicie zdrow przetrway jednak
mikroskopijne guzy, utrzymywane pod kontrol ukadu odpornociowego. Te
mikroskopijne guzy zostay przeszczepione do nowych organizmw - Geor-
ge'a i Mary-Ann - ktrych systemy odpornociowe zostay osabione, eby
zapobiec odrzuceniu przeszczepu. Nie napotykajc adnych przeszkd ze
strony osabionych systemw, guzy szybko podjy zmasowan inwazj.
Dziki tej detektywistycznej pracy doktor MacKie zdoaa przekona
kolegw z wydziau transplantacji nerek, eby przestali podawa drugiemu
pacjentowi rodki immunosupresyjne. Zamiast nich George otrzyma leki
stymulujce dziaanie ukadu odpornociowego, eby jego organizm jak
najszybciej odrzuci przeszczep zawierajcy komrki czerniaka. Kilka
tygodni pniej usunito przeszczepion nerk. Cho George musia
wrci do dializ, dwa lata pniej y i nie wykazywa adnych objaww
czerniaka. Gdy jego ukad odpornociowy odzyska naturaln moc, wykona
swoje zadanie i zlikwidowa nowotwory*.
* Przypadki Mary-Ann i George'a (imiona zmienione) zostay opisane w artykule
opublikowanym w New England Journal of Medicine", z ktrego zaczerpnem podane
informacje
18
.
N atura nie czytaa naszych podrcznikw"
Dziki myszom Zheng Cui naukowcy wykazali, e biae komrki krwi
w cigu kilku tygodni mog wyeliminowa a dwa miliardy komrek
rakowych. Zaledwie sze godzin po zastrzykniciu komrek rakowych
w brzuchu takiej myszy zbiera si sto szedziesit milionw biaych komrek
krwi. Taka kontrofensywa powoduje, e po dwunastu godzinach ginie
dwadziecia milionw komrek rakowych. Przed dowiadczeniami z Super-
myszi jej potomkami nikt nawet nie przypuszcza, e ukad odpornociowy
moe si a tak zmobilizowa. Nikt nie wierzy, e moe sobie poradzi
z rakiem, ktrego masa wynosi 10% masy ciaa. Nikt nie miaby wyobrazi
sobie czego takiego, a ju na pewno aden immunolog. Panujcy konsensus
w sprawie granic moliwoci ukadu odpornociowego zapewne sprawiby, e
aden konwencjonalny immunolog nie zwrciby uwagi na niezwyke zdrowie
myszy numer 6. Tak uwaa midzy innymi Lloyd Old, profesor immunologii
Sloan-Kettering Cancer Center w Nowym Jorku. Powinnimy by wdziczni, e
nie jest Pan immunologiem. W przeciwnym razie z pewnoci bez wahania
wyrzuciby Pan t mysz - napisa Old w licie do Zheng Cui. Powinnimy si
cieszy, e natura nie czyta naszych podrcznikowi - odpisa Zheng Cui
19
.
Wspczesna nauka wci zbyt czsto nie docenia zasobw ciaa i jego
moliwoci zwalczania chorb. Oczywicie w przypadku Supermyszy jej
nadzwyczajna odporno bya uwarunkowana genetycznie. A co z tymi,
takimi jak wikszo czytelnikw i ja, ktrzy nie zostali wyposaeni w tak
niezwyke geny? W jakiej mierze moemy liczy na to, e zwyky" ukad
odpornociowy poradzi sobie z niezwykymi zadaniami?
Odpowied na to pytanie zaley od ducha walki naszych komrek systemu
odpornociowego, bdcych gwnymi uczestnikami wojny z rakiem.
Moemy pobudzi ich energi, a przynajmniej nie tumi jej. Supermyszom
udao si to lepiej ni innym, ale kady z nas moe przycisn" swoje biae
komrki krwi, eby w konfrontacji z rakiem day z siebie wszystko. Z wielu
bada wynika, e -jak onierze - komrki ukadu odpornociowego walcz
lepiej, gdy (1) s traktowane z szacunkiem (to znaczy, s dobrze odywione
i chronione przed toksynami), (2) ich dowdca zachowuje chodn gow
(panuje nad emocjami i wykazuje spokj w dziaaniach).
Jak si przekonamy, badania aktywnoci komrek ukadu odpornocio-
wego (w tym komrek NK) dowodz, e dziaaj najlepiej, gdy przestrzegamy
zdrowej diety, yjemy w czystym rodowisku, a nasza aktywno fizyczna
obejmuje cae ciao (a nie tylko mzg i rce). Komrki ukadu odpornociowe-
go s rwnie wraliwe na przeywane przez nas emocje. Reaguj
pozytywnie, gdy w naszym stanie emocjonalnym dominuj rado i poczucie
zwizku z otoczeniem. To tak, jakby mobilizoway si szczeglnie wtedy, gdy
su obronie ycia, ktre obiektywnie jest warte obrony. W dalszych
rozdziaach zetkniemy si jeszcze z tymi wiernymi stranikami, gdy bdziemy
rozwaa naturalne metody, ktre powinny towarzyszy wszystkim zabiegom
majcym na celu zapobieganie i leczenie raka *.
Tabela 1. C zynniki blokujce i pobudzajce komrki
systemu odpornociowego
Blokujce
Tradycyjna dieta zachodnia
(sprzyja zapaleniom)
Stumione emocje
Stres, gniew, depresja
Izolacja spoeczna
Negowanie swej prawdziwej
tosamoci (np. homoseksualizmu)
Siedzcy tryb ycia
Pobudzajce
Dieta rdziemnomorska, indyjska,
azjatycka (przeciwdziaa zapaleniom)
Emocje wyraone
Spokj, rado
Wsparcie ze strony otoczenia
Akceptacja siebie, swoich wartoci
i historii
Regularna aktywno fizyczna
* Zwizek midzy aktywnoci ukadu odpornociowego i rozwojem raka jest lepiej
potwierdzony w dowiadczeniach z myszami ni na podstawie obserwacji ludzi. Niektre
odmiany raka s niewtpliwie zwizane z wirusami (np. wtroby i szyjki macicy), a zatem
silnie zale od stanu systemu odpornociowego, ale z innymi odmianami sprawa nie jest tak
jasna. Gdy ukad odpornociowy jest osabiony - jak u pacjentw chorych na AIDS lub
otrzymujcych due dawki rodkw immunosupresyjnych - wzrasta czsto wystpowania
tylko niektrych typw nowotworw, takich jak choniak, biaaczka i czerniak. Z drugiej
strony, wiele bada wykazuje, e ludzie, ktrych ukad odpornociowy jest szczeglnie
aktywny w walce z rakiem, s chronieni przed wieloma rodzajami nowotworw (piersi,
jajnikw, puc, okrnicy, odka), w odrnieniu od tych, ktrych ukad odpornociowy jest
bierny, a gdy maj guzy, prawdopodobiestwo przerzutw jest mniejsze
15
'
, 7
'
20
~
22
.
Cz 2
RA K - RAN A, KT RA S I N IE GO I "
Podwjne oblicze zapalenia
Wszystkie ywe organizmy maj zdolno naprawiania tkanek uszko-
dzonych w wyniku zranienia. U zwierzt i ludzi podstawowym mechaniz-
mem tego procesu jest zapalenie. Dioskorides, grecki chirurg yjcy
w I wieku n. e., opisa zapalenie tak prosto, e jego sowa wci s
powtarzane w akademiach medycznych: rubor, tumor, color, dolor. Miejsce
zapalenia jest: czerwone, spuchnite, ciepe i bolesne. Te proste oznaki
zewntrze skrywaj jednak bardzo skomplikowane procesy.
Gdy tylko dojdzie do zranienia tkanki - wskutek szoku, cicia, oparzenia,
infekcji - ran wykrywaj pytki krwi. Gromadz si wok uszkodzonego
miejsca i wydzielaj substancj chemiczn, tak zwany pytkowy czynnik
wzrostu (PDGF - platelet-derived growth factor). PDGF alarmuje biae
komrki ukadu odpornociowego, ktre z kolei wytwarzaj inne substancje
przekazujce sygnay. Maj one dziwne nazwy i powoduj wiele efektw. Te
cytokiny, chemokiny, prostaglandyny, leukotrieny, tromboksany koordynuj
napraw tkanek. Najpierw poszerzaj naczynia otaczajce uszkodzone
miejsce, eby uatwi przypyw innych komrek ukadu odpornociowego,
wezwanych na pomoc. Nastpnie zamykaj wejcie, inicjujc koagulacj
krwi wok zebranych pytek, oraz sprawiaj, e tkanka staje si przepusz-
czalna. Komrki ukadu odpornociowego mog przedosta si do miejsca
zranienia i zaatakowa intruzw, gdziekolwiek si znajduj. Na koniec
inicjuj wzrost komrek uszkodzonej tkanki. Brakujcy fragment tkanki
zostaje odtworzony, powstaj te niewielkie naczynia krwionone, dostar-
czajce w rekonstruowane miejsce tlen i substancje odywcze.
Te mechanizmy maj fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania
organizmu. Ciao wykorzystuje procesy odbudowy, gdy radzi sobie z agresj
i wypadkami, ktre s nieuniknione. Gdy procesy te s dobrze wyregulo-
wane i dostosowane do innych funkcji komrek, przebiegaj z cudown
harmoni i same si kontroluj. Oznacza to, e rozwj nowej tkanki
zatrzymuje si natychmiast po zakoczeniu rekonstrukcji. Komrki ukadu
odpornociowego pobudzone do zwalczania intruzw wracaj do swojego
normalnego stanu; s gotowe do dziaania. Jest to konieczne, eby nie
zaatakoway one zdrowej tkanki.
W ostatnich latach przekonalimy si, e rak niczym ko trojaski
wykorzystuje proces naprawy, eby zaatakowa organizm i doprowadzi
do jego zniszczenia. To jest wanie podwjne oblicze zapalenia: ma ono
prowadzi do uzdrowienia przez odtworzenie tkanki, ale moe rwnie
zosta wykorzystane do wsparcia rozwoju raka.
N iegojce si rany
Doktor Rudolf Virchow by znakomitym niemieckim lekarzem i twrc
nowoczesnej patologii - nauki zajmujcej si zwizkami midzy chorob
i procesami zachodzcymi w tkankach. W 1863 roku zaobserwowa
u kilku pacjentw nowotwory w miejscach uderze lub wielokrotnie
dranionym przez but albo narzdzia robocze. Badajc tkanki rakowe pod
mikroskopem, zauway w nich wiele biaych komrek krwi. Wysun
wtedy hipotez, e rak jest wynikiem nieudanej prby naprawy rany. Ten
opis wydawa si zbyt anegdotyczny, niemal zbyt poetycki i nigdy nie
zosta powanie potraktowany. Mniej wicej sto trzydzieci lat pniej
wrci do tej koncepcji dr Harold Dvorak, profesor patologii Uniwersytetu
Harvarda. W artykule Rak: niegojca si rana
11,
przedstawi silne argumenty
przemawiajce za oryginaln teori Virchowa. W swej pracy wykaza
zaskakujce podobiestwo midzy mechanizmami wystpujcymi natural-
nie w przypadku zapalenia i rozwojem rakowatej tkanki.
Harold Dvorak zwrci rwnie uwag na to, e czciej ni raz na
sze przypadkw rak jest bezporednio zwizany z chronicznym stanem
zapalnym (patrz tabela 2). Jest tak w przypadku raka szyjki macicy, ktry
najczciej stanowi konsekwencj chronicznej infekcji wirusem papilloma,
a take raka okrnicy, bardzo czsto spotykanego u pacjentw cierpicych
na chroniczne zapalenie jelit. Rak odka zwizany jest z infekcj
bakteriami Helicobacter Pylon (bdcych rwnie przyczyn choroby
wrzodowej odka i dwunastnicy), a rak wtroby z wirusowym zapaleniem
typu B i C. Przyczyn midzyboniaka jest czsto zapalenie spowodowane
przez kontakt z azbestem, raka puc za - bronchit wywoany licznymi
toksynami w dymie papierosowym.
T abela 2. N iektre odmiany raka bezporednio zwizane z zapaleniami
(z Balkwill i Mantovani, L ancet", 2001 )
24
Rodzaj raka
Choniak MALT
Oskrzeli
Midzyboniak
Przeyku
Wtroby
Przewodu
pokarmowego
Misak Kaposiego
Pcherza
Okrnicy i odbytu
Jajnikw
Szyjki macicy
Przyczyna zapalenia
Helicobacter pylori
Krzemionka, azbest, dym papierosowy
Azbest
Metaplazja Barretta
Wirusowe zapalenie typu B i C
Zapalenie powodowane przez bakterie
Helicobacter pylori
Ludzki herpeswirus typu 8
Schistosomatoza
Zapalenie jelit
Zapalenie dna miednicy, talk, odbudowa tkanki
Wirus papilloma
Niemal dwadziecia lat po ukazaniu si pionierskiego artykuu Harolda
Dvoraka Narodowy Instytut Raka opublikowa raport, w ktrym podkrela
znaczenie bada zapalenia czsto ignorowanych przez onkologw
25
.
Autorzy raportu szczegowo opisuj procesy, dziki ktrym komrki
rakowe powoduj zakcenia w dziaaniu mechanizmw naprawy tkanek.
Podobnie jak komrki ukadu odpornociowego przygotowujce si do
naprawy ran, komrki rakowe musz wywoa zapalenie, podtrzymujce
ich rozwj. W tym celu obficie produkuj te same substancje powodujce
zapalenie - cytokiny, prostaglandyny, leukotrieny - ktre wystpuj
w naturalnych procesach gojenia ran *. Dziaaj one jak chemiczne nawozy
sztuczne, wspomagajce reprodukcj komrek - w tym przypadku komrek
rakowych. Rosnce guzy wykorzystuj te substancje do rozwoju i zwik-
szenia przepuszczalnoci otaczajcych je barier. Ten sam proces, ktry
umoliwia systemowi odpornociowemu leczenie ran i eliminacj przeciw-
nikw w zaktkach ciaa, wykorzystywany jest przez komrki rakowe do
reprodukcji i rozprzestrzeniania si w organizmie. Dziki wytwarzanemu
przez nie zapaleniu wnikaj do ssiednich tkanek, przenikaj do krwi,
przenosz si i zakadaj kolonie, czyli przerzuty.
Bdne koo sednem raka
W przypadku normalnie gojcych si ran produkcja substancji chemicz-
nych powodujcych zapalenie koczy si wraz z odtworzeniem tkanki,
natomiast w przypadku raka zachodzi ona nieustannie. Nadwyka tych
substancji w ssiednich tkankach blokuje z kolei naturalny proces tak
zwanej apoptozy - samobjstwa komrek. Apoptoza jest genetycznie
zaprogramowana w kadej komrce, eby zapobiec anarchii zwizanej
z nadmiernym rozrostem tkanek. Komrki ulegaj apoptozie w odpowiedzi
na sygnay wiadczce, e powstao do komrek do utworzenia zdrowej
tkanki. Zatem komrki rakowe nie tylko stymuluj swj rozwj, ale
rwnie zabezpieczaj si przed mierci. Kombinacja tych dwch
czynnikw powoduje stopniowy wzrost guza.
Dodajc oliwy do ognia zapalenia, guzy wywouj jeszcze jedno
zaburzenie. Rozbrajaj" komrki ukadu odpornociowego w swoim
otoczeniu. Krtko mwic, nadprodukcja czynnikw zapalnych powoduje
chaos wrd biaych komrek krwi
26
'
27
. Komrki NK i inne zostaj
zneutralizowane. Nie prbuj nawet walczy z rakiem, ktry jawnie si
rozrasta
28
.
To bdne koo, jakie tworz komrki rakowe, jest jednym z gwnych
mechanizmw rozwoju raka. Zachcajc komrki systemu odporno-
* Dzieje si tak wskutek pocztkowej produkcji cyklooksygenazy wzbudzonej
(cox-2) przez komrki rakowe. Cox-2 to kluczowy enzym konieczny do zachodzenia
Procesw zapalnych; jest on celem kilku nowoczesnych lekarstw przeciwzapalnych,
danych jako inhibitory cox-2.
ciowego do wywoania stanu zapalnego, guz skania ciao do wytwarzania
paliwa, potrzebnego mu do rozwoju i inwazji okolicznych tkanek. Im
wikszy guz, tym powaniejsze zapalenie i tym lepiej podtrzymuje on
swj wzrost (patrz: Ryc. 5 i Ryc. 6).
T hipotez doskonale potwierdzaj przeprowadzone ostatnio badania,
opisane w magazynie Science". Udowodniono, e im skuteczniej rak
prowokuje lokalne zapalenie, tym jest agresywniejszy i atwiej rozprze-
strzenia si na due odlegoci, a dociera do wzw chonnych i powstaj
przerzuty
29
.
Pomiar zapalenia
Proces zapalny wywoany przez raka jest niezwykle wany, albowiem
pomiar produkcji czynnikw powodujcych zapalenie przez guz pozwala
przewidzie czas przeycia (dotyczy to zwaszcza nowotworw okrnicy,
piersi, prostaty, macicy, odka i mzgu)
30
.
Onkolodzy ze szpitala w Glasgow w Szkocji ju od lat dziewi-
dziesitych mierz wskaniki zapalenia w krwi pacjentw chorych na
rne odmiany raka. Wykazali, e chorzy z najniszym poziomem zapalenia
maj dwukrotnie wiksz szans przeycia kilku lat ni pozostali. Pomiar
tych wskanikw nie jest trudny*. Ku zaskoczeniu lekarzy z Glasgow s
one lepsz podstaw rokowa ni oglny stan zdrowia pacjenta w chwili
diagnozowania
31-33
. To tak, jakby chroniczny stan zapalny organizmu by
gwnym czynnikiem determinujcym ocen zdrowia. Tak jest nawet
wtedy, gdy zapalenie wydaje si niegrone i nie powoduje adnych
objaww (takich jak ble staww lub choroba naczyniowa).
Pewne badania wykazay, e ludzie, ktrzy regularnie zaywaj
lekarstwa przeciwzapalne (Advil, Nuprofen, Ibuprofen, etc. ) s mniej
podatni na nowotwory
34
"
36
. Niestety, lekarstwa te maj rwnie skutki
uboczne, midzy innym znaczco zwikszaj ryzyko choroby wrzodowej
* Uczeni z Glasgow opracowali bardzo proste kryterium oceny indywidualnego
zagroenia, oparte na dwch badaniach krwi ukazujcych poziom zapalenia. C-reaktywne
biako < 10 mg/l i albumina > 35 g/l = minimalne zagroenie; C-reaktywne biako > 10
mg/l lub albumina < 35 g/l = umiarkowane zagroenie; C-reaktywne biako > 10 mg/l
i albumina < 35 g/l = wysokie zagroenie.
odka i nieytu ukadu trawiennego. Nowe lekarstwa przeciwzapalne,
takie jak Vioxx i Celebrex, wzbudziy pocztkowo wielkie nadzieje. S to
inhibitory bardzo szkodliwej cyklooksygenazy wzbudzonej (cox-2) - en-
zymu wydzielanego przez komrki rakowe w celu przypieszenia rozwoju.
W kilku badaniach moliwoci zastosowania tych lekw do walki z rakiem
otrzymano zachcajce wyniki. Niestety, w 2004 roku okazao si, e
powoduj one wzrost zagroenia chorobami naczyniowymi, co zgasio
pocztkowy entuzjazm. Obecnie nie s one stosowane w praktyce klinicznej
w przypadkach chorb nowotworowych.
Czarny rycerz raka
Dziki nieustannym wysikom naukowcw doskonale znamy ju pit
achillesow mechanizmu sprawiajcego, e nowotwory powoduj zapale-
nie. Naukowcy z laboratorium doktora Michaela Karina, profesora far-
makologii na Uniwersytecie San Diego, korzystajc ze wsparcia niemieckiej
fundacji *, rozwizali ten problem, wykonujc dowiadczenia na myszach.
Rozmnaanie si i rozprzestrzenianie komrek rakowych zaley w znacznej
mierze od jednego czynnika sprzyjajcego zapaleniu, wydzielanego przez
komrki guza. To co w rodzaju czarnego rycerza, bez ktrego guz jest
znacznie sabszy. Jest to tak zwany jdrowy czynnik transkrypcyjny
NF-kappaB. Zablokowanie jego produkcji sprawia, e wikszo komrek
rakowych znowu staje si miertelna". Uniemoliwia im take tworzenie
przerzutw
37
. Kluczowa rola czynnika NF-kappaB w rozwoju raka jest
dzi tak dobrze okrelona, e doktor Albert Baldwin, profesor Uniwersytetu
Karoliny Pnocnej, stwierdzi w Science", i niemal kady rodek
zapobiegajcy chorobie nowotworowej jest inhibitorem NF-kappaB
29
.
W istocie wiele naturalnych metod polega na blokowaniu dziaania tej
kluczowej substancji. Autor artykuu w Science" zauway, nie bez ironii,
e cay przemys farmaceutyczny szuka dzi inhibitorw NF-kappaB, cho
molekuy przeciwdziaajce tej substancji s powszechnie dostpne.
W artykule podane s dwa przykady, uwaane za prymitywne": katechiny
(flawonoidy), zawarte w zielonej herbacie, oraz resweratrol, wystpujcy
w czerwonym winie
29
. W rzeczywistoci w poywieniu mona znale
* Deutsche Forschungsgemeinschaft.
wiele rodzajw takich moleku, a niektre s znacznie aktywniejsze od
wymienionych powyej. Omwimy je dokadniej w rozdziale powiconym
jedzeniu sucemu walce z rakiem.
S tres - dolewanie oliwy do ognia
Jedn z przyczyn nagej nadprodukcji substancji wywoujcych stany
zapalne, o jakiej rzadko jest mowa w rozwaaniach na temat raka, jest
psychiczny stres. Emocjonalne wybuchy, panika i gniew mog spowodowa
wydzielanie noradrenaliny (znanej jako hormon reakcji walcz lub uciekaj")
i kortyzolu. Hormony te przygotowuj organizm na moliwe obraenia,
stymulujc midzy innymi czynniki powodujce zapalenie, potrzebne do
naprawy tkanek. Tym samym s nawozem dla guzw nowotworowych -
utajonych lub ju istniejcych
38
'
39
.
Odkrycie kluczowej roli zapalenia we wzrocie i rozprzestrzenianiu si
raka jest stosunkowo wieej daty. Przegld bazy danych Medline
w poszukiwaniu artykuw po angielsku na temat stanw zapalnych
wskazuje, e uczeni dopiero zaczynaj interesowa si t koncepcj (dwa
artykuy w 1990 roku, trzydzieci siedem w 2005 roku). To midzy innymi
z tego powodu, kiedy szukamy rady, jak zapobiega rakowi i jak go leczy,
rzadko napotykamy wzmianki o krokach, jakie moemy podj, eby
ograniczy zapalenie*. Poza tym lekarstwa przeciwzapalne powoduj
zbyt wiele efektw ubocznych, eby mona je byo uzna za waciwe
rozwizanie problemu. Moemy natomiast przeciwdziaa zapaleniom,
stosujc metody naturalne, dostpne wszystkim. To po prostu kwestia
wyeliminowania z otoczenia toksyn wywoujcych zapalenia, przyjcia
antyrakowej diety, denia do emocjonalnej rwnowagi i zaspokojenia
potrzeby wysiku fizycznego. W dalszych rozdziaach wrcimy jeszcze do
tych wtkw.
Prawdopodobiestwo, e nasi lekarze zasugeruj zastosowanie takich
metod, jest niewielkie. Z definicji nie mona opatentowa zmiany w trybie
* Istotnym wyjtkiem jest Prevenir (Zapobiec) - niezwykle wyczerpujca pozycja
autorstwa Philippe'a Preslesa i Catherine Solano, lekarzy specjalizujcych si w profilak-
tyce, ktrzy jako jedni z pierwszych we Francji pooyli nacisk na porady oparte na
naukowych badaniach stanw zapalnych.
* Jajka Kolumba - nowy typ jajek, wprowadzony do produkcji w 1998 roku. Znosz
je kury karmione mieszank ziaren i warzyw. Producenci twierdz, e jaja te zawieraj
mniej niezdrowego tuszczu nasyconego, a wicej wielonienasyconych oraz duo biaka,
witamin, mineraw i kwasw tuszczowych omega-3 (przyp. tum. ).
Zaostrza
Tradycyjna dieta zachodnia
Cukry proste, biaa mka
Oleje zawierajce duo omega-6
(z kukurydzy, sonecznika, szafranu
barwierskiego, soi)
Nabia z mleka przemysowo
hodowanego byda (zwaszcza
penotusty)
Jajka z przemysowych hodowli kur
(karmionych kukurydz i soj)
Stres, gniew i depresja
Mniej ni dwadziecia minut
aktywnoci fizycznej dziennie
Dym papierosowy, zanieczyszczenia
atmosfery, rodki zanieczyszczajce
rodowisko domowe
agodzi
Dieta rdziemnomorska, kuchnia
indyjska, kuchnia azjatycka
Cukry zoone, mka penoziamista
Oliwa z oliwek, olej z siemienia
lnianego, olej rzepakowy
Tuste ryby, zawierajce duo omega-3
Nabia z mleka byda karmionego
gwnie traw
Jajka Kolumba* lub kur hodowanych
w warunkach naturalnych
miech, pogoda ducha, harmonia
wewntrzna
Pidziesiciominutowy spacer trzy
razy w tygodniu lub trzydziestominutowy
sze razy na tydzie
Czyste rodowisko
ycia, a zatem nie jest to lekarstwo i jako takie nie wymaga recepty.
Oznacza to, e lekarze nie uwaaj tych metod za rodki ze swojego
krlestwa. Kady musi osobicie zadecydowa, czy chce je zastosowa.
Tabela 3. Gwne czynniki wpywajce na zapalenia
Cz 3
PRZEC IC IE L IN II ZA O PA T RZEN IO W Y C H RA KA
Na wzr zwycistwa ukowa pod Stalingradem
Walka z rakiem czsto skania do stosowania wojskowych metafor.
Wedug mnie szczeglnie adekwatne jest porwnanie jej z najwiksz
bitw, jak stoczono w Europie podczas drugiej wojny wiatowej.
Jest sierpie 1942 roku. Na przedpolach Stalingradu, miasta pooo-
nego nad Wog, Hitler koncentruje najpotniejsze siy zniszczenia
w ludzkiej historii. Ponad milion dowiadczonych onierzy, ktrym nie
sprosta dotd aden wrg. Dywizje pancerne, dziesi tysicy armat,
tysic dwiecie samolotw. Opr stawia wyczerpana i le wyposaona
armia rosyjska, w ktrej suy wielu nastolatkw lub nawet uczennic.
Wikszo z nich nigdy wczeniej nie widziaa broni palnej, ale wszyscy
broni swego kraju, swoich domw i rodzin. Toczy si niesychanie
zacieka walka, a rosyjscy onierze, wspomagani przez ludno cywiln,
broni si przez ca jesie. Walcz bohatersko, ale przeciwnik ma
ogromn przewag liczebn. Zwycistwo nazistw wydaje si tylko
kwesti czasu. W tym momencie marszaek Gieorgij ukw cakowicie
zmienia strategi. Zamiast ataku frontalnego, ktry nie rokuje szans na
zwycistwo, kieruje resztki swojej armii na niemieckie tyy, gdzie
stacjonuj oddziay odpowiedzialne za utrzymanie linii zaopatrzenio-
wych. To wojska rumuskie i woskie, znacznie mniej wojownicze,
niezdyscyplinowane. Nie stawiaj dugo oporu. W cigu kilku dni ukw
radykalnie zmienia sytuacj na polu bitwy, cho jeszcze niedawno
zwycistwo Niemcw wydawao si nieuchronne. Po przeciciu linii
zaopatrzeniowych 6. armia generaa Paulusa nie moe duej walczy
i w kocu kapituluje. W lutym 1943 roku niemiecka ofensywa zostaje
odparta.
Stalingrad by punktem zwrotnym w przebiegu drugiej wojny wiatowej.
Od tej bitwy rak nazizmu w Europie zacz si cofa
40
.
onierze dobrze rozumiej znaczenie zaopatrzenia armii na froncie,
natomiast uczeni zajmujcy si rakiem bardzo dugo uwaali, e taki
sposb mylenia o walce z nowotworami jest dziwaczny. By moe nie
byo przypadkiem, e na ten pomys jako pierwszy wpad wanie chirurg
wojskowy.
pomys chirurga marynarki wojennej
Doktor Judah Folkman w latach szedziesitych suy w marynarce
wojennej. Powierzono mu opracowanie metody przechowywania zapasw
krwi potrzebnych do operacji podczas wielomiesicznych rejsw pierw-
szych atomowych lotniskowcw. W celu sprawdzenia swojego systemu
konserwacji krwi Folkman przeprowadzi eksperyment: chcia zbada, czy
krew zaspokaja potrzeby maego, ywego organu. Wyizolowa tarczyc
krlika w szklanej komorze, tzn. in vitro, po czym nasczy j zachowan
krwi. Przekona si, e krew utrzymaa tarczyc przy yciu. Nasuwao si
pytanie, czy ten system bdzie dziaa rwnie w przypadku szybko
mnocych si komrek, na przykad podczas procesu gojenia si rany?
eby to sprawdzi, Folkman wstrzykn w wyizolowany gruczo tarczycy
komrki raka, znany z szybkiego cyklu reprodukcji. Wtedy spotkaa go
niespodzianka.
Komrki rakowe utworzyy wprawdzie guzy, ale aden z nich nie
przekroczy rozmiarw gwki od szpilki. Pocztkowo sdzi, e te komrki
rakowe byy martwe, ale gdy wstrzykn je myszom, bardzo szybko
zmieniy si w potne, miertelne guzy. Na czym zatem polegaa rnica
midzy tarczyc krlika in vitro i yw mysz? Jedna rnica bya dla
Folkmana zupenie oczywista: w przeciwiestwie do guzw w tarczycy
umieszczonej w szklanej komorze przez guzy rosnce w organizmie
myszy przenikay naczynia krwionone. To spostrzeenie prowadzio do
hipotezy, e zoliwy nowotwr po prostu nie moe si rozwin, jeli nie
zdoa wykorzysta ich naczy krwiononych.
Ta hipoteza staa si dla Folkmana prawdziw obsesj. W swojej
chirurgicznej praktyce znalaz wiele potwierdzajcych j dowodw.
Wszystkie nowotworowe guzy, ktre operowa, byy obficie ukrwione
przez delikatne i poskrcane naczynia krwionone. Zupenie jakby naczynia
te powstaway zbyt popiesznie.
Folkman szybko doszed do wniosku, e adna ywa komrka nie
moe dugo przetrwa, jeli nie ma kontaktu z malekimi, cienkimi jak
ludzki wos naczyniami krwiononymi - tak zwanymi naczyniami kapilar-
nymi. Kapilary dostarczaj komrkom tlen i substancje odywcze oraz
odprowadzaj odpady z procesw metabolicznych zachodzcych w komr-
kach. Komrki rakowe rwnie musz importowa poywienie oraz
eksportowa odpady. Guz moe przetrwa tylko wtedy, gdy przenikaj go
liczne naczynia kapilarne. Skoro guzy rosn bardzo szybko, to rwnie
nowe naczynia krwionone musz si szybko rozwija. Folkman nazwa
ten proces angiogenez" - od greckich sw angio - naczynie i genesis -
narodziny.
Naczynia krwionone stanowi na og stabiln infrastruktur. Komrki
ich cian nie rozmnaaj si i, poza szczeglnymi sytuacjami, nie tworz
nowych kapilar. Nowe naczynia krwionone powstaj wtedy, gdy konieczne
jest zaleczenie rany lub po menstruacji. Ten mechanizm normalnej"
angiogenezy sam si ogranicza i pozostaje pod cis kontrol. Naturalne
ograniczenia angiogenezy nie pozwalaj na powstawanie delikatnych
naczy, ktre mogyby zbyt atwo pka i krwawi. Komrki rakowe
przejmuj kontrol nad procesem powstawania nowych naczy, eby go
wykorzysta do wzrostu guza. Folkman argumentowa, e mona zapobie-
ga rozwojowi raka, uniemoliwiajc mu przejmowanie naczy krwiono-
nych. Guzy nie mogyby osign wwczas wikszych rozmiarw ni
gwka szpilki. Atakujc naczynia krwionone komrek rakowych, zamiast
samych komrek, powinnimy zasuszy" guz, a moe nawet spowodowa
jego regresj (patrz: Ryc. 4A i 4B)
41
'
42
.
Przejcie przez pustyni
Nikt ze rodowiska uczonych nie chcia mie nic wsplnego z t
hydrauliczn" teori wymylon przez chirurga. Judah Folkman by tylko
fizycznym robolem, przyzwyczajonym do naprawiania ciekw, ktry
prawdopodobnie nie mia zielonego pojcia o biologii komrek rakowych.
By jednak rwnie profesorem Szkoy Medycznej Uniwersytetu Harvarda
i szefem oddziau chirurgii znanego Szpitala Dziecicego. W 1971 roku
redakcja New England Journal of Medicine" zgodzia si na publikacj
artykuu o jego ekscentrycznej hipotezie
42
.
Pniej Folkman przytoczy rozmow, jak odby z ssiadem ze
szpitalnego laboratorium, profesorem Johnem Enderem, laureatem Nagrody
]sfobla. Folkman zastanawia si, czy nie mwi za wiele o swoich
koncepcjach i czy publikujc ten artyku, nie spowodowa, e rywalizujce
laboratoria skopiuj jego program badawczy. Jeste cakowicie zabez-
pieczony przed intelektualnym zodziejstwem - odpowiedzia z umiechem
Ender, pykajc fajk. - Nikt ci nie uwierzy".
Rzeczywicie artyku Folkmana nie wywoa adnej reakcji. Co gorsza,
koledzy zaczli okazywa mu dezaprobat. Gdy wystpowa na konferen-
cjach, haaliwie podnosili si z krzese i wychodzili z sali. Szeptali, e
naciga wyniki, tak aby pasoway do teorii. Nazywali go szarlatanem, co
dla lekarza jest najgorsz obelg. Twierdzili, e zmarnowa wspania
karier chirurga i zszed na z drog. Studenci, ktrzy s potrzebni, aby
laboratorium mogo y i funkcjonowa, zaczli go unika. Nie chcieli
kompromitowa si jakimikolwiek zwizkami z wariatem. Pod koniec lat
siedemdziesitych Folkman straci nawet stanowisko kierownika oddziau
chirurgii.
Mimo tych oznak lekcewaenia Folkman nie rezygnowa. Dwadziecia
lat pniej wyjani to w ten sposb: Wiedziaem co, czego nikt inny nie
wiedzia. W sali operacyjnej spdziem cae ycie. To nie chirurdzy mnie
krytykowali, tylko uczeni zajmujcy si badaniami podstawowymi, a wielu
z nich widziao komrki rakowe tylko na pytce. Wiedziaem, e nie widzieli
tego, co ja. Pomys, e guz rozwija si w trzech wymiarach i potrzebuje
naczy krwiononych - w oku, otrzewnej, tarczycy i wielu innych
miejscach, caa koncepcja nowotworw in situ i upionych guzw - to
wszystko widziaem na wasne oczy. Dlatego powtarzaem: Moim zdaniem
te koncepcje s suszne, ale trzeba czasu, eby ludzie to zrozumieli"
43
.
Folkman wytrwale eksperymentowa i formuowa podstawowe idee
nowej teorii raka:
1. Mikroguzy nie mog zmieni si w grone nowotwory bez utworze-
nia nowej sieci naczy krwiononych, ktre zapewniaj im poy-
wienie.
2. W tym celu wytwarzaj zwizek chemiczny, tak zwany angio-
genin", ktry zmusza naczynia krwionone do zblienia si do guza
i wytworzenia nowych odgazie.
3. Nowe komrki rakowe, ktre rozprzestrzeniaj si w caym ciele -
przerzuty - s grone tylko wwczas, gdy rwnie spowoduj
powstanie nowych naczy krwiononych.
4. Due, pierwotne guzy s rdem przerzutw, ale - podobnie jak
kolonialne imperium - d do tego, aby takie odlege kolonie nie
stay si zbyt wane. W tym celu produkuj inn substancj, ktra
hamuje rozwj nowych naczy krwiononych - angiostatyn". (To
wyjania, dlaczego przerzuty po operacyjnym usuniciu gwnego
guza zaczynaj czasem rosn).
Coraz wicej danych dowiadczalnych potwierdzao teori Folkmana,
ale dla wikszoci uczonych wydawaa si ona zbyt prosta. Przede
wszystkim, jak to si czsto dzieje w rodowisku naukowym, nie
traktowano jej powanie, poniewa nie by znany mechanizm, ktry
pozwala guzom przej kontrol nad naczyniami krwiononymi. Koniecz-
ny by dowd, e rzeczywicie istniej takie substancje jak angiogenin"
i angiostatyna".
Iga w stogu siana
Judah Folkman nie zaama si z powodu krytyki. Nigdy nie straci
pewnoci, e jego koledzy uznaj dowody, gdy ju zobacz dostatecznie
duo danych. Zapewne myla o powiedzeniu Schopenhauera: Kada
wielka prawda przechodzi przez trzy fazy: najpierw jest wymiewana,
potem krytykowana, wreszcie uznawana za oczywist. Folkman postanowi
udowodni istnienie czynnikw zdolnych do blokowania rozwoju nowych
naczy krwiononych.
Jak jednak mia je znale wrd tysicy rnych biaek produkowanych
przez rozwj tkanki rakowej? Przypominao to szukanie igy w stogu
siana. Po wielu latach i porakach Judah Folkman by ju bliski rezygnacji,
ale w kocu dopisao mu szczcie.
Michael 0'Reilly by modym chirurgiem i naukowcem, ktry podj
prac w laboratorium Folkmana. Zamierza szuka angiostatyny w moczu
myszy odpornych na przerzuty. By rwnie wytrway jak jego szef. Przez
dwa lata filtrowa setki litrw mysiej uryny. (Pniej narzeka, e to
okropnie mierdzi). Wreszcie znalaz biako, hamujce rozwj naczy
krwiononych w embrionach kurczakw (w ktrych normalnie naczynia
krwionone powstaj bardzo szybko). Nadesza chwila prawdy. Teraz
mogli wyprbowa t potencjaln angiostatyn na ywych zwierztach
laboratoryjnych, eby sprawdzi, czy rozwj naczy krwiononych w y-
wym organizmie zostanie zablokowany.
0'Reilly wszczepi w grzbiety dwudziestu myszy zoliwe nowotwory,
ktre agresywnie przerzucaj si do puc i szybko rosn po usuniciu
pierwotnego guza. Natychmiast po usuniciu tego guza zastrzykn poowie
myszy angiostatyn. Druga poowa stanowia grup kontroln - 0'Reilly
pozwoli, eby u tych myszy choroba rozwijaa si bez przeszkd. Kilka
dni pniej niektre myszy miay ju symptomy choroby nowotworowej.
Nadesza chwila ostatecznego testu teorii.
Folkman wiedzia, e jeli wyniki bd pozytywne, nikt mu nie
uwierzy, dlatego zaprosi do laboratorium wszystkich kolegw z pitra.
W obecnoci wiadkw 0'Reilly otworzy klatk piersiow pierwszej
myszy, ktra nie otrzymaa zastrzyku angiostatyny. Puca byy czarne,
z licznymi przerzutami. Nastpnie otworzy klatk piersiow myszy, ktra
dostaa angiostatyn. Puca byy zdrowe, rowe, bez adnych oznak raka.
0'Reilly nie wierzy wasnym oczom. Wszystkie myszy, ktrym nie
wstrzykn lekarstwa, zostay wrcz poarte przez raka. Wszystkie, ktrym
wstrzykn angiostatyn, byy cakowicie zdrowe. W 1994 roku, po
dwudziestu latach atakw krytykw, wyniki jego zostay opublikowane
w pimie Cell"
44
. Z dnia na dzie angiogeneza staa si jednym z gwnych
celw w badaniach nowotworw.
Wyjtkowe odkrycie
Pniej Folkman zdoa wykaza, e angiostatyna powstrzymuje rozwj
wielu odmian raka, midzy innymi trzech rodzajw ludzkiego raka
wszczepianego myszom. Ku powszechnemu zaskoczeniu spoecznoci
uczonych i lekarzy wstrzymanie powstawania nowych naczy krwiono-
nych moe nawet wywoa regresj raka. Podobnie jak nazici po ataku
marszaka ukowa na ich linie zaopatrzeniowe, guzy pozbawione zaopat-
rzenia zaczynay si kurczy. Zredukowane do mikroskopijnej wielkoci,
staway si zupenie niegrone. Ponadto angiostatyna atakuje szybko
rosnce naczynia krwionone, ale w najmniejszej mierze nie wpywa na
istniejce ju naczynia. Nie atakuje rwnie zdrowych komrek ciaa,
w przeciwiestwie do tradycyjnych metod leczenia, takich jak chemiotera-
pia i radioterapia. Mwic jzykiem wojskowym, nie powoduje ubocznych
zniszcze". Dziki temu stanowi znacznie mniej radykaln metod ni
chemioterapia. Artyku opublikowany w Natur" na temat tych wynikw
koczy si zdaniem: Do tej pracy brakuje w literaturze opisu regresji
pierwotnych guzw bez efektw toksycznych. Za tym lakonicznym jzykiem
typowym dla nauki kryje si dreszcz podniecenia wywoanego wyjtkowym
odkryciem
45
.
Tymi dwoma artykuami Folkman i 0'Reilly udowodnili, e angio-
geneza odgrywa wan rol w metabolizmie komrek rakowych. Zmienili
rwnie radykalnie koncepcj leczenia raka. Jeli moemy kontrolowa
wroga, atakujc jego linie zaopatrzeniowe, to moemy te wyobrazi sobie
dugofalow terapi polegajc na przeciwdziaaniu prbom tworzenia
nowych naczy krwiononych. Jak w strategii wojskowej tak terapi
mona czy z precyzyjniejszymi uderzeniami metodami chemioterapii
i radioterapii. Dugofalowe leczenie wymaga terapii upionych guzw",
eby obroni si przed pojawieniem si pierwszego guza, unikn nawrotw
po leczeniu oraz zapobiec gwatownemu rozwojowi przerzutw moliwemu
po operacji chirurgicznej.
N aturalne mechanizmy obronne blokujce angiogenez
Obecnie firmy farmaceutyczne pracuj nad wieloma lekarstwami
podobnymi do angiostatyny (takimi jak Avastin), ale ich dziaanie
w leczeniu ludzi, gdy nie s wspomagane innymi rodkami, przynioso
rozczarowanie. Wprawdzie lekarstwa te spowalniaj rozwj niektrych
typw raka i znane s nawet efektowne przypadki regresji guzw, rezultaty
nie s jednak tak regularne, jak w dowiadczeniach na myszach. Poza tym
cho rodki te s lepiej tolerowane ni zwyka chemioterapia, inhibitory
angiogenezy rwnie powoduj bardziej kopotliwe efekty uboczne, ni
si spodziewano. Z tych wzgldw nie mona ich uzna za od dawna
poszukiwane cudowne lekarstwo na raka. Nie jest to jednak niespodziank.
Rak to wielowymiarowa choroba, ktra rzadko ulega pod wpywem
pojedynczego rodka. Podobnie jak w potrjnej terapii AIDS, naley
poczy kilka metod, eby wsplnie okazay si skuteczne.
Jest jednak faktem, e kontrola angiogenezy ma zasadnicze znaczenie
w leczeniu raka. Zamiast czeka na cudowne lekarstwo, mona wykorzysta
metody naturalne, ktre silnie wpywaj na angiogenez, nie powodujc
efektw ubocznych. Mona je doskonale czy z konwencjonaln
terapi. S to:
1. Specyficzna dieta (niedawno odkryto wiele naturalnych rodzajw
jedzenia, ktre hamuj angiogenez - jadalne grzyby, niektre
rodzaje zielonej herbaty, korzeni i zi)
46-48
;
2. Wszystko, co przyczynia si do eliminacji stanw zapalnych,
bdcych bezporedni przyczyn rozwoju nowych naczy krwio-
nonych
46, 49
(patrz rozdzia 8).
Rak to fascynujce i przewrotne zjawisko. Zapoycza sw niepokojc
inteligencj od naszych funkcji yciowych, eby je opanowa i w kocu
wykorzysta przeciw nim samym. Przeprowadzone ostatnio badania
ujawniy, jak przebiega ten proces. Niezalenie od tego, czy rak powoduje
zapalenie, czy powstawanie nowych naczy krwiononych, naladuje
nasz zdolno do regeneracji, zmierzajc do przeciwnego celu. Niszczy
nasze zdrowie, osabia witalno. Nie oznacza to jednak, e jest nie-
zwyciony. Przeciwnie - ma saboci, ktre nasz system odpornociowy
potrafi wykorzystywa w naturalny sposb. Stojce na swoich posterunkach
komrki ukadu odpornociowego - w tym nasze komrki NK - stanowi
potn chemiczn armi, ktra niestrudzenie niszczy raka w zarodku.
Wszystkie fakty potwierdzaj ten wniosek; wszystko, co wzmacnia cenne
komrki systemu odpornociowego, wstrzymuje tym samym rozwj raka.
Stymulujc dziaanie tych komrek, walczc z zapaleniami (przestrzegajc
diety, uprawiajc wiczenia fizyczne i zachowujc rwnowag emocjonal-
n), hamujc angiogenez, hamujemy te ekspansj raka. Dziaajc
rwnolegle do konwencjonalnych metod medycznych, moemy wzmocni
nasze ciaa. Cena, jak trzeba za to zapaci, to bardziej wiadome,
zrwnowaone i - w ostatecznym rachunku - pikniejsze ycie.
Cytowana literatura
Rozdzi a 5
PRZEKAZANIE W IA DO MO C I
Powana choroba bywa bardzo samotn podr. Gdy niebezpie-
czestwo zagraa, stadu map, te instynktownie tul si i gorczkowo
iskaj. Nie zmniejsza to wprawdzie zagroenia, ale agodzi poczucie
samotnoci. Nasz zachodni system wartoci, z jego uwielbieniem dla
konkretnych wynikw, olepia nas na gboko zwierzc potrzeb
obecnoci, gdy mamy do czynienia z niebezpieczestwem i niepewno-
ci. agodna, staa, niezawodna obecno jest czsto najcenniejszym
darem, jaki mog nam ofiarowa bliscy. Jednak niewielu z nas zdaje
sobie z tego spraw.
Miaem w Pittsburghu bardzo bliskiego przyjaciela, rwnie lekarza.
Obaj lubilimy na nowo urzdza wiat, wiodc niekoczce si dyskusje.
Pewnego ranka przyszedem do jego gabinetu, eby przekaza mu z
wiadomo o mojej chorobie. Gdy mwiem, z jego twarzy zniky wszelkie
kolory. Mimo to nie okaza emocji. Jako lekarz instynktownie chcia
zasugerowa, co mam zrobi, i w jaki konkretny sposb pomc mi podj
decyzj. Ja jednak byem ju u kilku onkologw. W tej dziedzinie nie mg
mi niczego zaoferowa. Usiujc co mi doradzi, zwrci uwag na kilka
praktycznych spraw. Nie okaza jednak, jak emocjonalnie zareagowa na
to, co mi si przytrafio.
Gdy pniej wrcilimy do tej rozmowy, wyjani mi z pewnym
zakopotaniem, e nie wiedzia, co powiedzie". Zapewne nie o to
chodzio, eby co powiedzie.
Niekiedy okolicznoci zmuszaj nas do odkrycia znaczenia obecnoci.
Doktor David Spiegel opowiada histori swojej pacjentki, dyrektorki,
ktrej m by szefem innej firmy. Oboje byli pracoholikami. Przywykli
szczegowo informowa si wzajemnie o wszystkim, co si wydarzyo.
Gdy ona zachorowaa, dugo rozmawiali o moliwych sposobach leczenia,
ale niewiele mwili o swoich wewntrznych przeyciach. Pewnego dnia
bya tak wyczerpana po kolejnej chemioterapii, e upada w salonie na
dywan i nie potrafia wsta. Po raz pierwszy w historii ich maestwa
si rozpakaa. Niezalenie od tego, co mwiem, czua si jeszcze go-
rzej - wspomina jej m. - Nie wiedziaem, co zrobi, wic pooyem si
obok niej i te si rozpakaem. Sdziem, e zupenie j zawiodem,
poniewa nie potrafiem nic zrobi, eby poczua si lepiej. W rzeczywis-
toci jednak wanie to jej pomogo - gdy ju przestaem prbowa co
zrobi".
W naszej kulturze kontroli i dziaania czyja obecno znacznie
stracia na wartoci. W obliczu zagroenia lub cierpienia nasz wewntrzny
gos podpowiada nam: Nie stj tak. Zrb co!". Jednak w pewnych
sytuacjach mamy ochot powiedzie naszym bliskim: Prosz, przesta
prbowa co zrobi. Po prostu ze mn bd!".
Niektrzy znajduj sowa, ktre najbardziej pragniemy usysze.
Spytaem kiedy pacjentk, ktra wiele wycierpiaa podczas dugiej i ostrej
kuracji raka piersi, co najbardziej dodawao jej si. Mylaa o tym przez
kilka dni, po czym odpowiedziaa mi elektronicznie:
Na pocztku mojej choroby m wrczy mi pocztwk w kopercie.
Przypiam ja na tablicy z informacjami nad moim biurkiem w pracy.
Czsto j czytam. Na kopercie napisa:
Otwrz kopert i trzymaj pocztwk blisko siebie. Teraz mocno
cinij ".
A w rodku:
Jeste dla mnie wszystkim - radoci o poranku (nawet w te dni,
gdy si nie kochamy!), moim seksownym, serdecznym i wesoym
marzeniem przed poudniem, moim urojonym kompanem podczas
lunchu, przyczyn narastajcego podniecenia po poudniu, rdem
spokojnej radoci, gdy widz Ci po powrocie do domu, moim
dekompresorem, moim szefem kuchni, towarzyszk i kochank,
wszystkim ".
Dalej napisa: Wszystko bdzie dobrze". A poniej:,, Bd cay
czas przy Tobie, zawsze.
Z mioci, PJ".
Rzeczywicie cay czas by u mego boku. Ta pocztwka miaa dla
mnie wielkie znaczenie i pozwolia mi przetrwa t dug drog.
Skoro pytae,
Mish
Zwykle najtrudniej jest powiedzie prawd najbliszym. Przez lata, nim
sam znalazem si w takiej sytuacji, wygaszaem wykady Jak przekaza
z wiadomo" dla lekarzy w szpitalu. Wkrtce, gdy sam musiaem
wprowadzi te rady w ycie, przekonaem si, e jest to znacznie trudniejsze.
W rzeczywistoci lkaem si tej chwili tak bardzo, e cigle j odkadaem.
Ja mieszkaem w Pittsburghu, rodzina zostaa w Paryu. Najpierw porozma-
wiaem z trzema brami, po kolei. Ku mojej wielkiej uldze zareagowali
w prosty i bezporedni sposb. Nie wpadli w panik, nie prbowali dodawa
otuchy mnie lub sobie, wygaszajc jakie wielkie sowa. Nie powiedzieli te:
Na pewno nie jest tak le, wyjdziesz z tego, sam zobaczysz". Takie banalne
sowa wydaj si pociech, ale budz lk u tych, ktrzy zastanawiaj si, j akie
maj szanse przeycia. Bracia znaleli sowa, eby wyrazi swoje przygnbie-
nie z powodu tego, co mnie spotkao. Zapewnili, e bd mnie wspiera
emocjonalnie, a w istocie tylko tego potrzebowaem.
Gdy zadzwoniem do rodzicw, to mimo praktyki" z brami, nie miaem
pojcia, co zrobi. Byem przeraony. Mama zawsze bya niezomna w obliczu
nieprzychylnych zrzdze losu, ale ojciec ju si postarza. Czuem, e brakuje
mu odpornoci. Nie miaem jeszcze dzieci, ale wiedziaem, e wiadomo
o chorobie dziecka moe by znacznie bardziej bolesna ni o wasnej.
Odebrawszy telefon po drugiej stronie Atlantyku, ojciec wyranie si
ucieszy, e mnie syszy. Zrobio mi si ciko na sercu. Pomylaem, e zaraz
wbij mu sztylet w pier. Postpowaem zgodnie z reguami, ktrych uczyem
swych kolegw. Krok po kroku. Punkt pierwszy, krtko przedstaw fakty,
zgodnie z rzeczywistoci: Tato, dowiedziaem si, e mam raka mzgu.
Wszystkie badania dajzgodne wyniki. To do powana sprawa, ale mogo
by gorzej. S due szanse, e poyj jeszcze wiele lat. Nie czuj blu".
Punkt drugi, chwil zaczekaj. Nie wypeniaj ciszy pustymi zwrotami.
Syszaem, jak z trudem wykrztusi: Och, David, to niemoliwe... ".
Zwykle nie artujemy na takie tematy. Wiedziaem, e tata zrozumia.
Poczekaem jeszcze chwil. Wyobraziem go sobie za biurkiem, w dobrze
mi znanej pozycji, wyprostowanego, gotowego do zajcia si dan spraw,
jak przez cae ycie. Nigdy nie waha si przed podjciem walki nawet
w najbardziej niesprzyjajcych okolicznociach. Teraz jednak nie czekaa
go adna walka. Nie mg ukada planu bitwy, napisa zjadliwego
artykuu do gazety. Przeszedem do punktu trzeciego - rozmowa o kon-
kretnych krokach. Zamierzam poszuka chirurga, ktry jak najszybciej
wykona operacj. W zalenoci od tego, co stwierdz podczas operacji,
zapadnie decyzja w sprawie chemioterapii lub radioterapii". Tata usysza,
co powiedziaem, i przyj to do wiadomoci.
Niedugo potem zdaem sobie spraw, e choroba pozwala mi cieszy si
now tosamoci. Ta nowa sytuacja miaa swoje zalety. Od dawna
przeladowa mnie strach, e zawiod ogromne nadzieje, jakie pokada we
mnie ojciec. Byem najstarszym synem najstarszego syna. Wiedziaem, e
wiele po mnie oczekiwa, podobnie jak jego rodzice wiele oczekiwali po
nim. Cho nigdy tego jasno nie powiedzia, z pewnoci by rozczarowany,
e zostaem tylko lekarzem". Wolaby, ebym zaj si polityk, tak jak on,
i moe odnis sukces w dziedzinie, w ktrej nie w peni udao mu si
zrealizowa swoje ambicje. adne rozczarowanie nie mogo jednak by dla
niego silniejszym ciosem ni wiadomo, e w wieku trzydziestu lat jestem
powanie chory. Nieoczekiwanie jednak, z powodu choroby, odzyskaem
wolno. Poczucie obowizku, ktre przygniatao mnie od dziecistwa, teraz
zniko. Nie musiaem ju by najlepszym uczniem w klasie lub przewodzi
w swojej dziedzinie bada naukowych. Zostaem zwolniony z wiecznego
wycigu, w ktrym miaem wykazywa swoj inteligencj i realizowa
ambicje. Po raz pierwszy w yciu miaem poczucie, e mog odoy bro
i odetchn. W tym samym tygodniu Anna nastawia dla mnie spiritual,
ktry wzruszy mnie do ez, tak jakbym cae ycie czeka na te sowa:
I'm gonna lay down my heavy load
Down by the riverside
I'm gonna study war no mor,
l'm gonna lay my sword and shield
Down by the riverside
Ain't gonna study war no mor... *.
* Zo moje cikie brzemi na brzegu rzeki. Nie bd uczy si wojowa. Zo
mj miecz i tarcz na brzegu rzeki. Nie bd uczy si wojowa.
Roz dz i a 6
RODOW ISKO ANTYRAKO W E
Cz 1
EPIDEMIA RA KA
W latach siedemdziesitych doktor Michael Lerner, wykadowca
Uniwersytetu Yale, przeprowadzi si do Kalifornii. Mia w gowie
niezwyky plan: zamierza stworzy orodek, gdzie styl ycia mg po-
mc - fizycznie i emocjonalnie - ciko chorym ludziom. W tym wyjtkowo
spokojnym miejscu, na wysokim brzegu ponad Pacyfikiem, nieco na pnoc
od San Francisco, mieszkacy spoywaj wycznie organiczn ywno.
Dwa razy dziennie wicz jog. Mog swobodnie rozmawia ze wszystkimi.
Chorzy na raka lekarze przyjedaj tu niekiedy w poszukiwaniu odpowie-
dzi, ktrych nie znaleli w akademii medycznej.
W cigu ubiegych trzydziestu lat Michael Lerner i jego partnerka,
doktor Rachel Remen, pomogli wielu pacjentom i z wieloma si zaprzyja-
nili. Niektrzy wyjedali std cudownie odrodzeni, inni wrcili do
zdrowia, jeszcze inni zmarli. Z biegiem lat w orodku zauwaono, e
wrd zmarych jest coraz wicej modych ludzi. Obecnie rak czsto
atakuje tych, ktrzy nigdy nie palili i prowadzili zrwnowaone" ycie.
Jaka ukryta, niezrozumiaa przyczyna sprawia, e trzydziestoletnia kobieta
ma raka piersi z przerzutami, a modzi, pozornie zdrowi mczyni cierpi
na choniaki, raka okrnicy lub prostaty. Wydaje si, e nie ma adnego
dobrego wytumaczenia, dlaczego coraz modsi ludzie choruj na raka.
To, co Michael i Rachel zauwayli w swoim orodku, jest wiatowym
zjawiskiem potwierdzonym przez statystykw. Od 1940 roku liczba chorych
na raka wzrasta we wszystkich uprzemysowionych krajach. Ta tendencja
przybraa na sile od 1975 roku i jest szczeglnie wyrana wrd ludzi
modych. W Stanach Zjednoczonych, w okresie od 1975 do 1994 roku
czstotliwo wystpowania raka wrd kobiet poniej czterdziestego
pitego roku ycia wzrastaa o 1, 6% rocznie, a wrd mczyzn o 1, 8%'.
W niektrych krajach europejskich - midzy innymi we Francji - czstot-
liwo zachorowa na raka wzrosa o 60% w cigu ostatnich dwudziestu
lat
2
. Trudno w tej sytuacji nie zastanawia si, czy nie stoimy w obliczu
epidemii.
Rysunek 5. W zrost liczby zachorowa na raka piersi w S tanach Zjed-
noczonych w latach 1940-2000 (dane skorygowano tak, aby uwzgldni
starzenie si populacji)
3, 4
.
Gdy trzy lata temu zadaem to pytanie znanemu profesorowi onkologii,
udzieli wielu odpowiedzi, ktre miay uspokoi opini publiczn. Nie ma
nic zaskakujcego w tym zjawisku - stwierdzi. - Skoro obecnie ludzie
yj duej ni w 1940 roku, to jest rzecz normaln, e czstotliwo
wystpowania raka jest wiksza. Poza tym kobiety rodz dzieci w pniej-
szym wieku, s zatem bardziej naraone na raka piersi. Skoro rak jest
wczeniej wykrywany, to oczywicie rejestrujemy wiksz liczb przypad-
kw". Sens jego wypowiedzi by jasny: nie powinnimy da si zwie
alarmistycznym krzykom o Bg raczy wiedzie jakich tajemniczych
czynnikach chorobotwrczych. Powinnimy raczej powici wicej energii
badaniom majcym na celu ulepszenie metod terapii i wczesnego wy-
krywania raka - dwch filarw wspczesnej onkologii. Jak wielu moich
kolegw i wielu pacjentw, chciaem mu wierzy. To byo bardziej
pocieszajce nastawienie.
Dzi jednak nawet ten arcykonserwatywny onkolog zmieni zdanie.
Fakty s druzgoczce. Doktor Annie Sasco, ktra od szeciu lat kieruje
wydziaem epidemiologicznym zapobiegania raka WHO, wskazuje dane,
ktre zapewne nakoniy osoby wolce nie dostrzega pewnych faktw do
zmiany zdania. Wzrostu liczby zachorowa na raka nie mona wyjani
wycznie jako efektu starzenia si populacji. WHO zwrcia uwag na ten
fakt w pimie Lancet" w 2004 roku: od 1970 roku szczeglnie silnie
wzrosa midzy innymi czstotliwo wystpowania chorb nowotworo-
wych wrd dzieci i modziey
5
. To prawda, e istnieje niewielki wzrost
zagroenia wrd kobiet, ktre rodz pierwsze dziecko po ukoczeniu
trzydziestu lat, ale ten czynnik wyjania tylko bardzo niewielk cz
wzrostu czstoci zachorowa na raka. Czstotliwo raka prostaty (ktry
z definicji jest chorob wycznie mczyzn) wzrosa jeszcze bardziej ni
raka piersi w krajach Zachodu
6
. W wielu krajach europejskich w latach
1978-2000 wzrosa o 200%, a w Stanach Zjednoczonych o 258% w tym
samym okresie
2
'
7
. Nie moe tego wyjani rwnie wczeniejsze wy-
krywanie raka, poniewa wzrost czstotliwoci zachorowa dotyczy
rwnie nowotworw, ktre nie s rutynowo poszukiwane (trzustki, puc,
mzgu, jder, gruczow chonnych), a moe nawet jest jeszcze wyraniej-
szy
3, 7
'
8
.
Naprawd mamy do czynienia z epidemi raka na Zachodzie *. Mona
nawet cakiem precyzyjnie okreli jej pocztek: zacza si w trakcie
drugiej wojny wiatowej. Wane badania, ktrych wyniki opublikowano
w Science", wykazay, e ryzyko zachorowania na raka piersi przed
* cilej biorc, sowa epidemia" uywamy wtedy, gdy mamy do czynienia
z
szybko rosnc liczb zachorowa. Nie dotyczy to jednak wszystkich rodzajw raka.
W ostatnich latach powanie zmalaa czstotliwo wystpowania raka odka i ENT na
zachodzie. Jednak wzrost liczby chorych na raka piersi, puc, mzgu, skry (czerniaka)
1
gruczow chonnych (choniaka) ma niewtpliwie charakter epidemii.
ukoczeniem pidziesiciu lat u kobiet majcych geny powodujce
wzrost zagroenia (BRCA-1 lub BRCA-2) jest niemal trzy razy wiksze
wrd kobiet urodzonych po wojnie ni przed wojn
9
*.
Starsi lekarze, z ktrymi rozmawiaem, s tym zdziwieni i zaskoczeni.
W ich czasach rak wrd modych ludzi by czym bardzo rzadkim. Jeden
z nich wspomina, jak w akademii medycznej widzia trzydziestopiciolet-
ni kobiet majc raka piersi: wszyscy studenci z pobliskich wydziaw
zostali zaproszeni, eby j zbada. W latach pidziesitych stanowia
wyjtkowy przypadek". Czterdzieci lub pidziesit lat pniej ja
zachorowaem, majc trzydzieci jeden lat, dwaj moi kuzyni - jeden
w Europie, drugi w Stanach - w wieku czterdziestu lat. Czterdziestka -
w tym wieku zmara rwnie moja koleanka ze szkoy podstawowej,
ktra pierwsza w klasie miaa biust. Zmara z powodu raka w piersiach,
z powodu ktrych chichotalimy na szkolnym dziedzicu, kiedy zaczy
rosn. Niestety, dane epidemiologiczne nie s tylko abstrakcyjnymi
liczbami.
C horoba ludzi bogatych
Genera de Gaulle, czowiek wyjtkowo dalekowzroczny, zaoy
w ramach WHO pierwszy midzynarodowy orodek majcy okreli
przyczyny raka". Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem (IARC)
powstaa w Lyonie w 1964 roku. Dzi jest to najwikszy na wiecie
orodek bada epidemiologicznych raka. Epidemiologia to prawdziwie
detektywistyczna praca; na podstawie skojarze i dedukcji naukowcy
usiuj zidentyfikowa przyczyny chorb i ich rozprzestrzeniania si.
Nauka ta narodzia si w czasach, kiedy miasta w Europie i Ameryce
systematycznie atakowaa cholera. W poowie XIX wieku nie znano
jeszcze mikrobw, nie potrafiono zatem wytumaczy cholery, co sprawiao,
e jej epidemie byy jeszcze bardziej przeraajce.
Dopki epidemiolodzy nie wykryj przyczyn choroby, wadze medycz-
ne mog wymyla pocieszajce wyjanienia, majce zwikszy wiar
w skuteczno podejmowanych rodkw zaradczych. W 1832 roku
* W innych badaniach dotyczcych Europy wykazano, e ryzyko zoliwego raka
mzgu rwnie trzykrotnie wzroso dla osb urodzonych po wojnie
2
.
Amerykanie stanli w obliczu kolejnej epidemii cholery, a Komisja
Zdrowia Nowego Jorku znowu bya bezradna. Komisja opublikowaa
wwczas owiadczenie, e ofiarami cholery byy osoby albo niepowcig-
liwe, nieostrone lub skonne do konsumpcji nieodpowiednich lekarstw.
W celu uniknicia zaraenia komisja radzia unikanie napojw alkoholo-
wych, przecigw i regularny tryb ycia
10
. W 1883 roku Robert Koch
odkry bakterie cholery. Potwierdzono wwczas, e surowa saata sprzyja
rozprzestrzenianiu si choroby, ale caa reszta bya, mwic wprost,
szarlataneri*.
Annie Sasco wspomina, e jako dwunastoletnia dziewczynka zapisaa
w pamitniku, e pewnego dnia zostanie lekarzem i bdzie pracowa
w WHO. Zapewne chocia czciowo chciaa pokaza ojcu, sierantowi
policji i uczestnikowi francuskiego ruchu oporu, e ona rwnie bdzie
zdolna do walki o wielkie sprawy. Po ukoczeniu akademii medycznej we
Francji i doktoracie z epidemiologii na Uniwersytecie Harvarda, przez
dwadziecia dwa lata pracowaa w Midzynarodowej Agencji Bada nad
Rakiem. Dc do uzyskania wiarygodnych danych, prowadzia badania
terenowe w Chinach, Brazylii, Ameryce rodkowej i Afryce. Mapy
wystpowania raka, jakie opracowaa na podstawie tych bada, dostarczaj
wskazwek wyjaniajcych szybkie rozprzestrzenianie si choroby. Jej
mapy komputerowe pokazuj czstotliwo wystpowania rnych odmian
raka i pozwalaj porwna kraje najbardziej i najmniej dotknite epidemi.
Pierwsza mapa jest uderzajco jasna: dla tych samych grup wiekowych rak
piersi, prostaty i jelita grubego to choroby wiata przemysowego,
a zwaszcza krajw Zachodu. Zachorowalno na te choroby jest dziewi
razy wiksza w Stanach Zjednoczonych i pnocnej Europie ni w Chinach,
Laosie lub Korei i cztery razy wiksza ni w Japonii (patrz: Ryc. 1 i Ryc. 2).
Przyjrzawszy si tym mapom, trudno nie zastanawia si, czy geny
mieszkacw Azji chroni ich przed tymi nowotworami. Jednak to nie
geny stanowi odpowied na pytanie o rnice w liczbie zachorowa na
* Jestem wdziczny dr Sandrze Steingraber za wskazanie tego historycznego
Przykadu. Pochodzi on z jej ksiki Living Downstream - wanej pozycji na temat
zwizku midzy zanieczyszczeniem rodowiska i epidemi raka". W innej znakomitej
ksice o raku i rodowisku dr Devra Lee Davis wskazuje, e w XIX wieku wadze nie
czekay na jasne dowody, lecz ju wczeniej dyy do poprawy higieny i stanu
sanitarnego miast. To uratowao wielu ludzi, nim jeszcze mikrobiolodzy zidentyfikowali
zarazki cholery'
2
.
raka w rnych regionach wiata. Przeprowadzajc swoje badania w Chi-
nach, Annie Sasco zapytaa koleg po fachu narodowoci chiskiej, czym
tumaczy nisk zachorowalno na nowotwory w swoim kraju. To choroba
zamonych kobiet - odpar ten z umiechem rozbawienia. - Znajdzie j
pani w Hongkongu, ale nie tutaj".
Liczba zachorowa na raka wrd Chinek i Japonek na Hawajach
i w Chinatown w San Francisco szybko zrwnuje si z liczb zachorowa
na t chorob wrd kobiet z Zachodu
1314
. W ostatniej dekadzie za-
chorowalno na raka piersi w najwikszych miastach Chin oraz w Hong-
kongu si potroia
12
.
Rysunek 6. Rak piersi (na 100 tysicy kobiet) wrd imigrantek chiskich
w San Francisco w porwnaniu z Chinkami, ktre pozostay w ojczynie
13
.
Rak jest chorob typow dla zachodniego stylu ycia.
We wprowadzeniu do raportu Midzynarodowej Agencji Bada nad
Rakiem dyrektor generalny WHO napisa: Nawet 80% przypadkw
zachorowa na nowotwory moe wynika z wpywu czynnikw zewntrznych
takich jak styl ycia i rodowisko. W istocie najwikszym triumfem
zachodniej medycyny w wojnie z nowotworami jest pozorny zanik raka
odka w krajach uprzemysowionych. Wszyscy studenci medycyny
w latach szedziesitych znali dobrze t powan i rozpowszechnion
chorob, gdy cierpicych na ni pacjentw mona byo spotka na
kadym oddziale internistycznym. Dzi prawie nie omawia si jej na
uczelniach medycznych. Zniknicie nowotworw odka w cigu zaledwie
czterdziestu lat przypisuje si lepszemu chodzeniu ywnoci i mniejszemu
wykorzystaniu azotanw i soli do jej konserwacji. Mona zatem powiedzie,
e jest to zmiana o charakterze czysto rodowiskowym
15
.
Obecnie wielu specjalistw z krgw biologii i medycyny uwaa, e
liczne substancje toksyczne wystpujce w rodowisku odgrywaj pewn
rol w powstawaniu komrek rakowych w organizmie, a nastpnie w ich
przeksztacaniu si w guzy o charakterze zoliwym. Proces ten okrela si
mianem karcenogenezy. W niedawno opublikowanym raporcie eksperci
z Amerykaskiego Narodowego Instytutu Raka podkrelaj, e proces ten
nie tylko zapocztkowuje chorob, lecz pniej trwa rwnolegle z ni
16
.
Tak wic jest bardzo wane, by chroni si przed toksynami - zarwno
kiedy jestemy zdrowi, jak rwnie wtedy, gdy choroba ju nas dotkna.
Detoksykacja to jedno z fundamentalnych poj wikszoci staroytnych
nurtw medycznych, od tradycji Hipokratesa poczynajc, a na Ajurwedzie
koczc. Rwnie dzisiaj jawi si ona jako konieczno *.
Tak jak kady pacjent, u ktrego wykryto raka, chciaem wiedzie, jak
mogem by mu zapobiec i co musz zrobi, eby nie powrci. Ku
mojemu zaskoczeniu usyszaem jedynie wymijajce i zdawkowe od-
powiedzi: Nie mamy pewnoci co do przyczyny paskiej choroby. Prosz
nie pali papierosw. Tylko tyle moemy panu doradzi". Wszystko to jest
prawd: poza tym, e istnieje zwizek midzy paleniem tytoniu i rakiem
puc, bardzo niewiele mona powiedzie o tym, e jaki element naszego
stylu ycia czy wykonywanego zawodu na pewno prowadzi do powstania
konkretnej odmiany raka. Jak si jednak przekonamy, jest wiele jedno-
znacznych przesanek wiadczcych o tym, e niezwocznie powinnimy
si zacz chroni. Tym bardziej e nie wymaga to wielkiego wysiku.
* Koncepcja detoksykacji zwykle mieci w sobie dwa pojcia: zakoczenie groma-
dzenia oraz aktywn eliminacj substancji trujcych. Autor niniejszej ksiki rozumie pod
i zaprzestanie akumulacji toksyn.
Dwudziestowieczny potop
Rak jest coraz bardziej rozpowszechniony na Zachodzie; wzrost liczby
zachorowa obserwuje si od lat czterdziestych ubiegego wieku. Musimy
zatem przyjrze si zmianom, ktre zaszy w krajach zachodnich po
drugiej wojnie wiatowej.
W cigu minionych pidziesiciu lat trzy zasadnicze czynniki w sposb
drastyczny zmieniy nasze rodowisko naturalne:
1. W naszej diecie zwikszya si ilo oczyszczonego cukru.
2. Nastpiy zmiany w uprawie rolin i hodowli zwierzt, ktre
spowodoway zmiany w skadzie chemicznym spoywanej przez
nas ywnoci.
3. Stykamy si z ogromn liczb produktw chemicznych, ktre nie
istniay przed 1940 rokiem.
Nie s to zmiany bagatelne. Mamy wszelkie powody uwaa, e
wanie te trzy zjawiska odgrywaj czoow rol w rozpowszechnieniu si
raka. By chroni si przed chorob, powinnimy je najpierw zrozumie.
Cz 2
PO W RT DO PRA DA W N EGO S PO S O BU Y W IEN IA
Nasze geny wci nosz w sobie lady tego, e wyksztaciy si
kilkaset tysicy lat temu, gdy bylimy myliwymi i zbieraczami. Z czasem
przystosoway si do rodowiska naszych przodkw, a zwaszcza do
spoywanej przez nich ywnoci i od tego czasu niewiele si zmieniy
17
.
Obecnie nasze organizmy wci oczekuj diety podobnej do tej, ktr
stosowalimy wtedy, gdy zjadalimy to, co zdoalimy zebra i upolowa.
Skadaa si ona z duej iloci jarzyn i owocw, a czasem z misa lub jaj
dzikich zwierzt. Zapewniaa rwnowag pomidzy podstawowymi kwa-
sami tuszczowymi (omega-6 i omega-3), zawieraa bardzo niewiele cukru
i nie byo w niej mki. (Jedynym rdem oczyszczonego cukru dla
naszych przodkw by mid, gdy nie jadali oni zboa).
Wspczesne badania skadu poywienia pokazuj, e 56% spoywa-
nych przez nas kalorii pochodzi z trzech rde, ktre nie istniay w czasach,
gdy tworzyy si ludzkie geny
18
:
- oczyszczonego cukru (z trzciny i burakw, z syropu kukurydzianego,
fruktozy etc),
- biaej mki (biay chleb, makarony, biay ry etc),
- olejw rolinnych (sojowego, sonecznikowego, kukurydzianego,
tuszczw nienasyconych).
Tak si skada, e rda te nie zawieraj adnych biaek, witamin,
mineraw ani kwasw tuszczowych z rodziny omega-3, potrzebnych do
funkcjonowania naszych organizmw. Jednoczenie w sposb bezporedni
przyczyniaj si do rozwoju raka.
Rak ywi si cukrem
Spoycie rafinowanego cukru poszybowao w gr. Nasze geny
rozwijay si w rodowisku, w ktrym rocznie na osob przypaday
najwyej dwa kilogramy cukru w miodzie. W 1830 roku spoycie cukru
wynosio pi kilogramw, a pod koniec XX wieku osigno szokujc
warto siedemdziesiciu kilogramw.
Rysunek 7. Zmiany w iloci spoycia oczyszczonego cukru: 2 kg na osob
w okresie paleolitu (kiedy ksztatowao si ciao ludzkie); 5 kg rocznie w 1820
roku; 70 kg rocznie w 2000 roku
18
.
Niemiecki biolog Otto Heinrich Warburg zdoby Nagrod Nobla
w dziedzinie medycyny za odkrycie, e metabolizm guzw zoliwych jest
w duej mierze uzaleniony od spoycia glukozy. (Glukoza to odmiana
strawionego cukru w organizmie). Badania typu PET, stosowane w celu
wykrycia raka, czsto polegaj na zidentyfikowaniu w ciele obszarw
pochaniajcych najwicej glukozy. Jeli jaki jego fragment wyrnia si
na tle reszty wchanianiem zbyt wielkiej iloci glukozy, bardzo praw-
dopodobn przyczyn tego zjawiska jest rak.
Kiedy spoywamy cukier lub bia mk - substancje odznaczajce si
wysokim indeksem glikemicznym - poziom glukozy we krwi gwatownie
ronie, poniewa organizm natychmiast uwalnia dawk insuliny po-
zwalajc glukozie wnikn do komrek. Wydzielaniu insuliny towarzyszy
uwalnianie innego zwizku zwanego IGF (insulinopodobny czynnik
wzrostu), ktrego zadaniem jest stymulowanie wzrostu komrek. Innymi
sowy cukier odywia tkanki i sprawia, e rosn szybciej. Ponadto insulina
oraz IGF wywouj pewien wsplny efekt: podsycaj procesy zapalne,
ktre - o czym przekonalimy si w rozdziale 4 - stymuluj wzrost
komrek i su jako odywka dla guzw.
Obecnie wiadomo ju, e nage skoki poziomu wydzielania insuliny
i IGF nie tylko podsycaj wzrost komrek rakowych
19
, lecz take ich
zdolno wnikania do ssiadujcych tkanek
20
. Naukowcy wszczepili
myszom komrki raka piersi i okazao si, e s one mniej podatne na
chemioterapi, kiedy wydzielanie insuliny w ich organizmie zostao
wzmocnione za pomoc cukru
21
. Badacze wycignli z tego wniosek, e
do zwalczania raka potrzebny jest nowy rodzaj lekw: takich, ktre bd
zmniejsza wydzielanie do krwi insuliny oraz IGF.
Nie czekajc na nowe rodki, kady z nas moe zredukowa ilo
oczyszczonego cukru i biaej mki w diecie. Wykazano, e zwyczajne
zmniejszenie zawartoci tych skadnikw byskawicznie oddziauje na
poziom insuliny i IGF we krwi. Innym efektem takiego dziaania jest
poprawa stanu zdrowia skry.
Zwizek midzy poziomem cukru we krwi i stanami zapalnymi moe
si wydawa nacigany. Jak bowiem cukierek, kostka cukru w filiance
kawy lub kromka biaego chleba z demem miaaby wpywa na fizjologi
ludzkiego organizmu? Tymczasem, gdy przeprowadzimy analiz wyprys-
kw na skrze, stwierdzimy, e zwizek ten jest oczywisty.
Doktor Loren Cordain zajmuje si badaniami nad odywianiem na
Uniwersytecie Kolorado. Usyszawszy, e pewne spoecznoci, ktrych styl
ycia bardzo rni si od naszego, nie cierpiana trdzik (trdzik jest midzy
innymi efektem zapalenia naskrka), postanowia zbada to zagadnienie, gdy
to twierdzenie wydao jej si niedorzeczne. Trdzik jest czym w rodzaju
rytuau przejcia w doroso, dotykajcego od 80 do 95% nastolatkw
w krajach zachodnich. Doktor Cordain zgromadzia zesp dermatologw,
ktrzy mieli zbada skr tysica dwustu nastolatkw yjcych na odcitych od
wiata wyspach Kitavan w Nowej Gwinei oraz stu trzydziestu Indian
z
plemienia Ache w Paragwaju. Badacze nie wykryli w tych grupach ani ladu
trdziku. W artykule zamieszczonym w czasopimie Archives of Dermatolo-
y" przypisujto sposobowi odywiania przebadanych nastolatkw. Diety tych
Wspczesnych odosobnionych populacji ludzkich przypominaj diety naszych
dalekich przodkw, nie zawieraj bowiem cukru i biaej mki, a - co za tym
idzie - w ich krwi nie dochodzi do nagych skokw poziomu insuliny i IGF
22
.
W Australii uczeni przekonali nastolatkw do ograniczenia na
trzy miesice spoycia cukru i biaej mki. W cigu kilku tygodni
zmniejszy si u nich poziom insuliny i IGF, a take dotkliwo
trdziku
23
'
24
.
Rysunek 8. W zrost iloci insuliny (ktra stymuluje wzrost i rozprzestrze-
nianie si komrek rakowych) u ludzi spoywajcych ywno o wysokim
indeksie glikemicznym (linia ciga) i niskim indeksie glikemicznym (linia
przerywana)
25
.
W drugiej poowie XX wieku w diecie mieszkacw krajw zachodnich
pojawi si i rozprzestrzeni niczym chwast nowy skadnik: uzyskiwany
z kukurydzy syrop z du zawartoci fruktozy (mieszanka fruktozy
i glukozy). Ludzki organizm mia ju kopoty z przyswajaniem duej iloci
oczyszczonego cukru, ktry mu serwowalimy, a teraz zosta zalany
syropem wszechobecnym w przetworzonych produktach spoywczych.
w koncentrat jest mniej wicej tym, czym opium w makach. Wyizolowany
z naturalnej macierzy (fruktoza znajduje si we wszystkich owocach)
i zmieszany z glukoz, przestaje si poddawa dziaaniu insuliny, ktr bez
szkody wytwarzaj nasze organizmy. Staje si zatem toksyczny.
Wiele wskazuje na to, e eksplozja spoycia cukru przyczynia si do
rozwoju epidemii raka, gdy zwizana jest z raptownym wzrostem
zawartoci insuliny i IGF w organizmie ludzkim. Myszy ze wstrzyk-
nitymi komrkami raka piersi wykorzystano do porwnania skutkw
wywieranych na guz przez rozmaite rodzaje poywienia ze zrnicowan
zawartoci cukru. Po upywie dwch i p miesica dwie trzecie mszy
(szesnacie z dwudziestu czterech), u ktrych poziom cukru gwatownie
wzrasta, nie yo, natomiast spord dwudziestu karmionych produktami
o niskim indeksie glikemicznym pada tylko jedna
26
. Naturalnie tego
eksperymentu nie daoby si przeprowadzi na ludziach. Jednak porw-
nanie spoeczestw azjatyckich ze spoeczestwami zachodnimi wskazuje
na to samo zjawisko. Azjaci, spoywajcy produkty o niskiej zawartoci
cukru, pi do dziesiciu razy rzadziej zapadaj na raka wywoywanego
przez hormony ni ci, ktrzy spoywaj duo cukru oraz ywnoci wysoko
przetworzonej. A wanie taka dieta przewaa w wikszoci krajw
uprzemysowionych
27
.
Wiadomo, e u diabetykw (ktrzy maj zwikszon zawarto
cukru we krwi) ryzyko zachorowania na raka ksztatuje si powyej
redniej
28
. Doktor Susan Hankinson z Harvard Medical School w toku
badania przeprowadzonego wsplnie z naukowcami z Kanady wykaza-
a, e w grupie kobiet poniej pidziesitego roku ycia te, u ktrych
poziom IGF jest najwyszy, s siedem razy bardziej naraone na raka
piersi ni te, ktre maj najniszy poziom tego skadnika we krwi
29
.
Inny zesp, zoony z naukowcw z Harvardu, z Uniwersytetu Kalifor-
nijskiego w San Francisco w USA oraz Uniwersytetu McGill w Kana-
dzie, udowodni wystpowanie tego samego zjawiska w przypadku raka
prostaty: w badanej przez uczonych grupie mczyzn zagroenie byo
a dziewi razy wiksze u tych, ktrzy mieli najwyszy poziom
IGF
30
'
31
. Dodatkowe badania pozwoliy stwierdzi, e wysoki indeks
glikemiczny ma podobny zwizek z rakiem trzustki, okrnicy i jaj-
nikw
32
"
35
.
We wszystkich publikacjach naukowych znajdujemy t sam wskazw-
k: ludzie chccy chroni si przed rakiem powinni znacznie ograniczy
spoycie cukru i biaej mki. Oznacza to picie kawy bez cukru (atwiej jest
zrezygnowa z cukru w herbacie) oraz poprzestawanie na dwch, najwyej
trzech deserach tygodniowo. (Nie ma ograniczenia spoycia owocw, jeli
nie s sodzone cukrem lub syropem). Mona uywa naturalnych
substytutw cukru, jeli nie powoduj one wzrostu poziomu glukozy lub
insuliny we krwi (patrz tabela 4).
N ektar z agawy
Niedawno zesp uczonych z Uniwersytetu w Sydney, ktry wprowadzi
pojcie indeksu glikemicznego, wskaza naturalny substytut biaego cukru
o bardzo niskim indeksie glikemicznym. Jest nim nektar z agawy. Wycig
z soku kaktusa (wykorzystywany przy produkcji tequili) ma wspaniay
smak, porwnywalny ze sabym miodem. Jest trzy razy sodszy od biaego
cukru, lecz jego indeks glikemiczny jest cztery do piciu razy niszy ni
indeks miodu. Mona go wykorzystywa do sodzenia herbaty, kawy,
owocw i deserw zamiast cukru lub syropw.
Spoywanie chleba wieloziarnistego (z mki zmieszanej z owsiank,
ytem, siemieniem etc. ) rwnie odgrywa bardzo wan rol w spowal-
nianiu przyswajania cukrw pochodzcych z pszenicy. Mona take
wybiera tradycyjny chleb pieczony na zaczynie (zakwasie), zamiast
popularnego chleba z drody piekarskich, ktre bardziej podnosz poziom
cukru we krwi. Z tego samego powodu powinno si unika biaego ryu
i zastpowa go brzowym lub biaym ryem basmati o znacznie niszym
indeksie glikemicznym. A przede wszystkim - o czym przekonamy si
w rozdziale powiconym produktom zwalczajcym raka - spoywa
warzywa i owoce rolin strczkowych (fasol, groch, soczewic). Charak-
teryzuj si one niskim indeksem glikemicznym, a poza tym zawarte
w nich chemiczne zwizki rolinne intensywnie zwalczaj raka.
Niesychanie wane jest unikanie cukierkw i przeksek midzy
posikami. Gdy w tym czasie podjadamy ciastka (albo cukier), nic nie
powstrzymuje wzrostu poziomu insuliny. Tylko ich czenie z innymi
produktami, zwaszcza z wknami warzyw i owocw lub przyjaznymi
tuszczami (takimi jak oliwa z oliwek bd maso organiczne), spowalnia
asymilacj cukru i zmniejsza skoki insuliny. W taki sam sposb niektre
owoce i warzywa - takie jak cebula, czosnek, jagody, winie i maliny -
ograniczaj wzrost zawartoci cukru we krwi *.
* Dieta oparta na produktach o niskim indeksie glikemicznym ogranicza ryzyko
wzrostu raka. Zesp badawczy szpitala Hotel-Dieu w Paryu wykaza, e jednoczenie
pozwala ograniczy ilo tkanki tuszczowej na rzecz tkanki miniowej
36
.
W ysoki
(ograniczy albo unika)
Cukier biay, brzowy, mid,
syrop klonowy, kukurydziany,
dekstroza
Mka pszenna: biae
pieczywo, makaron (zbyt
dugo gotowany), ry
oczyszczony, patki pszenne,
chaka, sodkie pieczywo,
placki ryowe, patki
niadaniowe z dodatkiem
cukru
Ziemniaki (z wyjtkiem
rzadkiej odmiany Nicola),
zwaszcza puree
ziemniaczane, patki
kukurydziane, ry dmuchany
(i wikszo mieszanek
niadaniowych)
Konfitury, galaretki,
owoce gotowane w cukrze,
owoce w syropie
Napoje sodzone, soki
wytwarzane na skal
przemysow, napoje
gazowane, alkohol poza
posikami
N iski
(preferowa)
Naturalne ekstrakty sodzce: syrop z agawy,
kwas aminooctowy (glicyna), cukier brzozowy,
czarna czekolada (powyej 70%), stewia
Zboa pene i mieszane: pieczywo
wieloziarniste (nie tylko pszenne) albo
pieczywo na tradycyjny zakwasie, ry
nieuskany i basmati, kluski i makarony
al dente (najlepiej penoziamiste albo
z mieszanki zboowej), komosa, jczmie,
proso, gryka
Bataty, ignam chiski, soczewica,
groch, fasola, patki owsiane (owsianka),
muesli, patki niadaniowe All-Bran
i Special K lub ich zamienniki
Surowe owoce, zwaszcza jagody, winie,
maliny, ktre pomagaj w uregulowaniu
poziomu cukru (mona dodawa syrop
z agawy, aby je dosodzi)
Woda z cytryn lub tymiankiem, szawi,
skrk pomaraczy lub mandarynki
ekologicznej, zielona herbata, ktra ma
bezporednie oddziaywanie antyrakowe
(bez cukru lub z syropem z agawy),
kieliszek wina dziennie podczas posiku
Czosnek, cebula, szalotka jako dodatek
do potraw wpywaj na obnienie
poziomu insuliny
Zagroony acuch ywnociowy
Kady zna kogo, kto ma nadwag. Na przykad koleank, ktra
zawsze bya pyzata. Pomimo najrozmaitszych diet i regularnych wi-
cze fizycznych nigdy nie miaa normalnej" figury. Dziewczyna
martwi si, e jej biodra nie chc zeszczuple. Nawet jeli zdoa
trzyma si diety, nie traci wiele wagi, a pniej gdy tylko zaprze-
stanie jej stosowania, odzyskuje straszne kilogramy. Starannie unika
masa (od dwudziestu lat jada wycznie margaryn). Moe nawet
stosuje do przyrzdzania potraw zbilansowane" wielomolekuowe
nienasycone tuszcze sonecznikowe lub rzepakowe, czsto polecane
przez dietetykw.
Jedn z wielkich zagadek wspczesnej epidemiologii - obok ra-
ka - jest epidemia otyoci. Po tytoniu stanowi ona najwikszy czyn-
nik ryzyka zachorowania na nowotwr. Dopiero niedawno stwierdzono
zwizek midzy otyoci i rakiem. Dopiero teraz zaczynamy rozu-
mie, e maj wsplne korzenie. Przyjrzyjmy si pierwszej zagadce
otyoci.
W latach 1976-2000 Amerykanie znacznie obniyli konsumpcj
tuszczw (o 11%), a nawet cakowite spoycie kalorii (o 4%). Mimo to
otyo wzrasta w oszaamiajcym tempie; w tym samym okresie podniosa
si o 31%
38
. Szef najwikszej katedry epidemiologii ywienia, doktor
Walter Willet z Uniwersytetu Harvarda, dobitnie opisa t sytuacj
w artykule Dietary fat plays a major role in obesity: NO (Tuszcz w diecie
odgrywa gwn rol w otyoci - NIE)
39
. Zjawisko wzrostu poziomu
otyoci przy jednoczesnym zmniejszeniu spoycia tuszczu, zwane
amerykaskim paradoksem", dotyka obecnie wszystkich Europejczykw,
a Izraelczykw w jeszcze wikszym stopniu
40
.
Jako pierwszy rozwiza ten paradoks pewien zesp francuskich
naukowcw. Gerard Ailhaud, szedziesiciokilkuletni uczony z lekk
nadwag, w ktrego oczach byszczy inteligencja i ciekawo, wyszed od
prostego spostrzeenia. Win za epidemi otyoci wszyscy obarczali tzw.
mieciow ywno i brak wicze fizycznych, on za wskaza saby punkt
tego pogldu. W Stanach Zjednoczonych ilo tkanki tuszczowej u dzieci
poniej pierwszego roku ycia podwoia si w latach 1970-1990. W fas-
cynujcej ksice, ktra opowiada histori dokonanego odkrycia, Pierre
Weill, biochemik i farmer, przytacza uwag swojego przyjaciela, Gerarda
Ajlhauda: Jeli dziecko ma 6-11 miesicy, to win za jego nadwag nie
mona obarcza hamburgerw, pojadania midzy posikami, telewizji
i braku ruchu!
40
.
Niemowlta nie s przekarmiane, wci dostaj tak sam ilo
mleka od matki lub innego. Gerard Ailhaud i jego kolega Philippe
Guesnet wykazali, e win za dziecic otyo ponosi rodzaj mleka
spoywanego od lat pidziesitych XX wieku
41
'
42
. Charakteryzujca je
nierwnowaga oddziauje zarwno na wzrost otuszczenia, jak i rozwj
komrek rakowych.
mieciowa ywno dla krw i kurczakw
W naturalnym cyklu rozrodczym krowa rodzi ciel wiosn, kiedy
trawa jest najobfitsza, i daje mleko przez kilka miesicy a do koca
lata. Wiosenna trawa jest szczeglnie bogata w kwasy tuszczowe
omega-3 - koncentruj si one zatem w mleku krw wychowanych na
pastwiskach oraz w pochodnych mleka: male, mietanie, jogurcie
i serze. Kwasy omega-3 wystpuj rwnie w woowinie z byda
karmionego traw i jajkach swobodnie erujcych kur (a nie karmionych
ziarnem).
Od lat pidziesitych popyt na produkty mleczne i woowin
wzrs tak bardzo, e farmerzy musieli poszuka drg na skrty w na-
turalnym cyklu produkcji mleka i ograniczy obszar wypasania potrzebny
krowie o wadze 750 kilogramw. Zrezygnowano z pastwisk i zastpiono
je hodowl masow. Kukurydza, soja i pszenica, ktre stay si gwnymi
skadnikami diety byda, prawie w ogle nie zawieraj tuszczw
omega-3, obfituj natomiast w kwasy omega-6. Kwasy tuszczowe
omega-3 i omega-6 nazywane s podstawowymi, gdy organizm ludzki
ich nie wytwarza. Dlatego kwasy omega-3 i omega-6 w naszych
ciaach pochodz wycznie ze spoywanej przez nas ywnoci. Ich
ilo w naszej ywnoci zaley z kolei od tego, co jedz spoywane
Przez nas krowy i kurczaki. Jeli ywi si traw, wwczas w misie,
mleku i jajkach od nich istnieje idealna rwnowaga kwasw omega-3
i omega-6 (ich stosunek jest zbliony do 1: 1). Jeli ywi si kukurydz
i soj, wynika z tego nierwnowaga w naszych organizmach wynoszca
1: 15, a nawet 1: 40
43
.
Karmienie w 100% na pastwisku zapewnia idealn rwnowag
kwasw tuszczowych
Rysunek 9. I lo kwasw omega-3 i omega-6 w mleku od krw hodowanych
na pastwisku (po lewej stronie) w porwnaniu z iloci tych samych kwasw
od krw karmionych ziarnem i soj (po prawej stronie)
44
.
Kwasy omega-3 i omega-6 nieustannie wspzawodnicz w naszych
organizmach o kontrol nad ich funkcjami. Kwasy omega-6 pomagaj
gromadzi tuszcz, prowadz do utwardzania komrek, krzepnicia krwi
i rozwoju procesw zapalnych w reakcji na agresj z zewntrz. Od
pocztku ycia czowieka stymuluj powstawanie komrek tuszczowych.
Kwasy omega-3 dziaaj zupenie inaczej: pomagaj rozwija ukad
nerwowy, czyni cianki komrek elastycznymi i zapobiegaj zapaleniom.
Ograniczaj rwnie wytwarzanie komrek tuszczowych
41
'
45
. Nasza
rwnowaga fizjologiczna zaley w znacznej mierze od rwnowagi midzy
kwasami tuszczowymi omega-3 i omega-6 w naszych organizmach, czyli
w naszej diecie. Okazuje si, e w cigu ostatnich pidziesiciu lat
wanie ta rwnowaga ulega najwikszej zmianie.
Rysunek 10. N ierwnowaga midzy kwasami omega-3 i omega-6 w naszej
diecie sprzyja ogniskom zapalnym i krzepniciu krwi, a take uatwia przyrost
komrek tuszczowych i nowotworowych.
Krowy nie s jedynymi zwierztami hodowlanymi dotknitymi t
zmian. Dieta kurczt take zmienia si w radykalny sposb. Jajka, ta
esencja naturalnej ywnoci, nie zawieraj ju tych samych podstawowych
kwasw tuszczowych co przed pidziesiciu laty. Doktor Artemis
Simopoulos jest wybitnym amerykaskim dietetykiem, ktra staa na czele
departamentu ywienia Narodowego Instytutu Zdrowia. W niecodziennym
badaniu opisanym w czasopimie New England Journal of Medicine"
doktor Simopoulos wykazuje, e jaja od kur hodowanych na kukurydzy
(co jest obecnie niemal powszechn praktyk) zawieraj dwadziecia razy
wicej kwasw omega-6 ni kwasw omega-3. Jaja pobrane z greckiego
gospodarstwa, w ktrym si wychowaa, wci zachowuj stosunek
tuszczw 1: 1
46
.
Rysunek 11. Zmiany w stosunku kwasw omega-6 do kwasw omega-3
w acuchu pokarmowym od roku 1960 do 2000
42, 46
.
Dieta zwierzt ulega radykalnej zmianie, one same za czsto
poddawane s dziaaniu hormonw takich jak estradiol i zeranol, przy-
pieszajcych ich wzrost *. Hormony te gromadz si w tkance tuszczowej
i wydzielaj si w mleku. Ostatnio na farmach hodowlanych wprowadzono
do uytku nowy hormon o nazwie rBGH (rekombinowany hormon wzrostu
krw, zwany take BST) stymulujcy wytwarzanie mleka przez krowy.
Oddziauje on na gruczoy mleczne krw i moe znacznie zwikszy
produkcj mleka. Szeroko stosowany w Stanach Zjednoczonych, wci
jest zakazany w Europie i w Kanadzie. Wszelako za spraw porozumie
handlowych znajdzie on drog, by trafi na stoy na caym wiecie za
porednictwem importowanych skadnikw poywienia pochodzcych
* Obowizujce w Europie przepisy zakazuj stosowania tego hormonu w krajach
Unii Europejskiej, mog one jednak zosta zniesione.
Rysunek 12. Hormon rBGH, ktry amerykascy farmerzy wstrzykuj krowom
mlecznym w celu zwikszenia produkcji mleka. Wystpuje w zwyczajnym
(nieorganicznym) mleku. Moe stymulowa wytwarzanie insuliny oraz wzrost
komrek nowotworowych u ludzi.
z amerykaskiego mleka. Skutek oddziaywania rBGH na organizmy
ludzkie pozostaje nieznany. Wiemy jednak, e stymuluje on wytwarzanie
IGF u krw, e wystpuje w ich mleku i e-nie ulega zniszczeniu
w procesie pasteryzacji. Jak ju wiemy, IGF to wany czynnik potgujcy
wzrost komrek tuszczowych i nowotworw zoliwych.
Francuski ser ma wicej CLA ni zwyczajny amerykaski ser
Rysunek 13. Zawarto kwasu tuszczowego CLA (mogcego spowalnia
wzrost raka) w serze z mleka od krw ywi onych kukurydz i soj w porw-
naniu z serem uzyskanym z mleka krw ywionych traw
50
.
Przejcie od ywienia traw do paszy kukurydziano-sojowej niesie te
ze sob kolejny niekorzystny skutek uboczny. Jednym z bardzo rzadkich
skadnikw naszej diety pochodzenia zwierzcego, mogcym przeciw-
dziaa nowotworom, jest kwas tuszczowy o nazwie CLA (zwizany kwas
linolowy)
47
. Jako pierwszy na jego dziaanie zapobiegajce rozwojowi
komrek rakowych zwrci uwag doktor Philippe Bougnoux, ktry sta
na czele francuskiego zespou badawczego w INRA (Narodowy Instytut
Bada Agronomicznych w Tours)
48
'
49
. CLA wystpuje na og w serze,
lecz tylko wwczas, gdy ser pochodzi od zwierzt karmionych traw.
Zmieniajc diety krw, kz i owiec, wyeliminowalimy jedyny czynnik
przeciwdziaajcy rakowi, ktrego te zwierzta mogy nam dostarcza.
Margaryna - o wiele wiksze zagroenie ni maso
Ostatnim czynnikiem, ktry zmieni si na gorsze w naszej diecie od lat
szedziesitych ubiegego stulecia, jest pojawienie si margaryny oraz
nasyconych lub czciowo nasyconych tuszczw typu trans. W latach
pidziesitych, gdy dostrzeono zwizek midzy tuszczami zwierzcymi
i chorobami serca, wielu dietetykw i przedstawicieli przemysu spoywczego
wykorzystao swoj si perswazji, by zachca do stosowania przemysowej
rolinnej" margaryny zamiast masa. Przeoczyli jednak fakt, e margaryny
zawieraj olej sonecznikowy (siedemdziesiciokrotnie wicej omega-6 ni
omega-3), olej sojowy (siedem razy wicej) i rzepakowy (w tym przypadku
nierwnowaga jest najmniejsza, gdy wynosi zaledwie trzy do jednego) *.
Zmiana ta pomoga obniy poziom cholesterolu, spowodowaa jednak nagy
wzrost zachorowa zwizanych ze stanami zapalnymi, a w niektrych krajach
nawet wzrost liczby atakw serca. W Izraelu zasady religijne zabraniaj
spoywania misa i przetworw mlecznych w tym samym posiku, tak wic
maso jest praktycznie wykluczone. Do przygotowania posikw wykorzystu-
je si zatem gwnie margaryn rolinn bogat w kwasy tuszczowe omega-6
oraz oliw sonecznikow, znacznie tasz od oliwy z oliwek. Pojawi si
paradoks izraelski, rny od paradoksu amerykaskiego. Polega on na tym, e
jednemu z najniszych poziomw cholesterolu w krajach zachodnich
towarzyszy jeden z najwyszych wskanikw liczby zawaw i otyoci
51
.
* Kwasy tuszczowe omega-3 i omega-6 s lepiej zbilansowane w produktach
sprzedawanych pod niektrymi nowymi markami.
Profesor Elliot Berry z katedry ywienia Uniwersytetu Hadassah
wskaza zwizek pomidzy chorobami serca, otyoci i wysokim pozio-
mem kwasw omega-6 u Izraelczykw. Odwiedzi go Pierre Weill, by
podyskutowa o zwizkach diety i zdrowia. Elliot Berry, praktykujcy yd,
powiedzia do niego z umiechem: Wie pan, ja wierz w Boga, a poza tym
vv znaczenie proporcji kwasw omega-6 i omega-3!"
40
.
ywno przetworzona. Pojawienie si tuszczw typu trans
Nasz przychylno zdobya nie tylko margaryna, lecz take prze-
tworzona ywno taka jak ciastka, krakersy, tarteletki, uiche i chrupki
zawierajce nasycone lub czciowo nasycone oleje rolinne (tuszcze
typu trans). S to oleje omega-6 (zwaszcza sojowy, czasem palmowy lub
rzepakowy), przetworzone tak, by pozostawa w stanie staym w tem-
peraturze pokojowej (tymczasem zwykle s one pynne, nawet jeli
znajduj si w lodwce). Zmiany te czyni je jeszcze trudniejszymi do
strawienia i bardziej sprzyjajcymi stanom zapalnym ni kwasy omega-6
w stanie naturalnym. Tuszcze te maj jednak wielk zalet praktyczn:
nie jeczej. Wanie dlatego wykorzystuje si je do produkcji niemal
wszystkich rodzajw przetworzonej ywnoci, ktra ma sta tygodniami
i miesicami na pkach supermarketw. Te szkodliwe tuszcze roz-
panoszyy si zatem wycznie z powodu swej uytecznoci przemysowej
i handlowej. Przed drug wojn wiatow nie istniay, ich spoycie
dosownie wystrzelio w gr po 1940 roku.
Wystarczy przeczyta dowolny opis na opakowaniu ywnoci, by
przekona si, e skadniki te s wszechobecne. Jak to wyglda w przypadku
porcji zwykej pizzy z pepperoni i serem? 192 gramy, 490 kalorii, co
stanowi ponad jedn czwart zapotrzebowania dziennego i 39% dziennego
zapotrzebowania na tuszcz. A to tylko jedna porcja w jednym posiku.
Tuszcze te, pochodzce z sera i wieprzowiny ze wi karmionych
kukurydz, obfituj w kwasy omega-6 i s pozbawione kwasw omega-3.
Ponadto prawie jedna pita z nich (4, 5 grama) to tuszcze typu trans. Do
tego dochodzi 48 gramw wglowodanw (1/8 dziennego zapotrzebowa-
nia).
Jedna porcja takiej pizzy zawiera zatem nie tylko mnstwo kalorii, ale
take trzy razy wicej tuszczu ni zwyczajny stek. A tuszcze te s
jednymi z najbardziej szkodliwych dla naszego zdrowia. Zagroenie to
zostao rozpoznane i od lata 2007 roku tuszcze typu trans zostay zakazane
w restauracjach w Nowym Jorku i Filadelfii, a take w caym przemyle
spoywczym Danii.
Rysunek 14. W zrost produkcji olejw z grupy omega-6 do spoycia przez
ludzi w XX wieku
52
.
Zebraem te wszystkie dane w jednym wykresie, ktry w dobitny
sposb ukazuje poczone skutki dziaania tych czynnikw. Widzimy
rwnoczesny wzrost 1) powszechnego spoycia rolinnych kwasw
tuszczowych omega-6; 2) otyoci i symptomw zapalenia z tym zwiza-
nych* oraz 3) raka piersi.
Te wspbiene trendy nie stanowi dowodu, lecz wskazuj na istnienie
zwizku. Poza tym stwierdzono ju, e zbyt dua zawarto kwasw
omega-6 w ywnoci stymuluje przyrost komrek tuszczowych i ognisk
zapalnych sprzyjajcych rozszerzaniu si raka piersi. Wanie dlatego
zwizek ten powinni traktowa powanie wszyscy ci, ktrzy chc si
chroni przed chorob.
* Zwany obecnie syndromem metabolicznym, kojarzony jest ze znacznym wzrostem
znacznikw zapalenia takich jak C-reaktywne biako
53, 54
.
Rysunek 15. Zmiany zawartoci oleju rolinnego omega-6, wzrost otyoci
i podklinicznego syndromu zapalnego (syndromu metabolicznego) oraz
wzrost liczby zachorowa na raka piersi w S tanach Zjednoczonych w latach
1960-2000 (dane zostay dostosowane do wykresu - nie ma danych na temat
otyoci i zapale w latach 1960 i 1980)
27 52 53
.
Nareszcie mamy wyjanienie rwnoczesnych epidemii raka i otyoci.
Zmiany w naszej diecie, ktre zaszy w cigu ostatniego pwiecza,
wskazuj winnego: nierwnowag podstawowych kwasw tuszczowych,
wynikajc z nadmiernego spoycia kwasw omega-6. Wanie ta dys-
proporcja jest czynnikiem zwizanym z pewnymi odmianami nowotworw,
co wykaza francuski zesp naukowy pod kierownictwem profesora
Bougnoux
55
.
Proste rozwizanie gastronomiczne
Zwierzta hodowlane, ktre nas karmi, s trzymane w warunkach
niekorzystnych dla naszego i ich zdrowia. Jak wykazaa niezwykle
szczegowa analiza paszy zwierzt w Stanach Zjednoczonych, prze-
prowadzona przez Michaela Pollana, cierpi one jeszcze bardziej od
nas
5 6 - 5 8
jednak badanie zespou Gerarda Ailhauda udowodnio, e poziom
kwasw tuszczowych omega-6 i omega-3 mona zmieni, i to nie poprzez
modyfikacj naszej diety, lecz take diety zwierzt, od ktrych pochodzi
nasza ywno. Po prostu naley im zapewni zbilansowane poywienie!
Siemi lniane, uprawiane ju od staroytnoci, byo skadnikiem
greckiego chleba spoywanego przez Rzymian. Tak si skada, e siemi
jest jedynym nasieniem w caym krlestwie rolin, zawierajcym wicej
kwasw omega-3 ni omega-6; jest go tam trzy razy wicej. Jeli zwierzta
jedz odpowiednio przygotowane siemi, moe ono podnie zawarto
kwasw omega-3 w misie, male, serze i jajach, nawet jeli stanowi
zaledwie 5% ich paszy
59
.
Rozwizawszy zagadk amerykaskiego paradoksu, zesp zaoony
przez Gerarda Ailhauda, Pierre'a Weilla i Philippe'a Guesneta rozszerzy
si o kolejnych lekarzy, agronomw, biologw i statystykw. Poddali oni
badaniu dwie identyczne grupy zwierzt (krw, kur i wi) tych samych
gatunkw, wyhodowanych w tych samych warunkach. Pierwsza bya
karmiona tradycyjnie, podobnie jak inne zwierzta, lecz do ich paszy
dodawano 5% gotowanego siemienia. Drug grup karmiono nowoczesn
mieszank kukurydzy, soi i pszenicy. Nastpnie uczeni zebrali ochotnikw
i podzielili ich na dwie grupy. Kada z tych grup przez trzy miesice
otrzymywaa domowe posiki. Jedna grupa spoywaa wycznie produkty
zwierzce (woowin, szynk, jagnicin, kurczaka, maso, ser i jaja) od
zwierzt, ktrych pasza zawieraa siemi. Druga jada podobne iloci tych
samych produktw od tych samych gatunkw, lecz w karmie zwierzt nie
byo dodatku siemienia. Po trzech miesicach wszystkim uczestnikom
przeprowadzono badanie krwi. Ochotnicy z drugiej grupy, otrzymujcy
standardowe produkty, mieli bardzo niekorzystn dla zdrowia proporcj
kwasw omega-3 do omega-6, podobn do tej, ktr zaobserwowano we
wszystkich badaniach mieszkacw krajw zachodnich (1: 15). U ochot-
nikw z pierwszej grupy, ktrzy spoywali produkty od zwierzt kar-
mionych starowieck" pasz zawierajc siemi, zawarto kwasw
omega-3 bya trzy razy wysza. W cigu trzech miesicy ilo kwasw
tuszczowych we krwi ochotnikw z pierwszej grupy niemal idealnie
zrwnaa si z zawartoci tych skadnikw we krwi mieszkacw Krety,
ktrych rdziemnomorska dieta suy jako modelowa w badaniach
naukowych. Dla smakoszy krzepice moe by to, e osignito ten wynik
bez ograniczania iloci spoywanych produktw zwierzcych
43
.
Eksperyment powtrzono dwa lata pniej z pacjentami chorymi na
cukrzyc, obcionymi znaczn nadwag. Wwczas badaczy spotkaa
nastpna niespodzianka. Pacjenci karmieni starowieck diet stracili na
wadze 1, 3 kilograma, mimo e spoywali dokadnie takie same iloci
produktw zwierzcych jak pacjenci z grupy otrzymujcej standardowe
produkty
40
.
Pynie z tego prosta nauka: jeli szanujmy potrzeby i organizmy
2wierzt, ktre nas karmi, nasze wasne organizmy utrzymuj si w lepszej
rwnowadze. Jeszcze bardziej zaskakujce jest to, e nasze ciaa maj
zdolno wyczuwania owej rwnowagi. Uczeni zlecili niezalenemu
laboratorium przeprowadzenie lepych bada smakowych: Pidziesiciu
ochotnikw umieszczonych w odizolowanych kabinach smakowao miso,
ser i maso, w ktrych iloci kwasw omega-3 i omega-6 byy dobrze
zrwnowaone dziki diecie zwierzt. Ochotnicy porwnywali ich smak
ze standardowymi produktami sprzedawanymi w supermarketach, nie
znajc, rzecz jasna, rda ich pochodzenia. Ogromna wikszo uczest-
nikw wskazaa produkty od zwierzt karmionych zdrow, zbilansowan
pasz
42
. Wyglda na to, e ludzkie kubki smakowe rozpoznaj to, co jest
dobre dla komrek naszego organizmu, i przekazuj nam t informacj,
inaczej reagujc na zdrow ywno.
Detoksykacja ywnoci
Doktor Annie Sasco wci nie moe si nadziwi zagadkom kryjcym
si w wiatowej mapie wystpowania nowotworw, sporzdzonej przez
WHO: Po tylu latach bada nadal nie ma cakowitej pewnoci. Ale
spjrzmy na t osobliwo, ktr jest Brazylia. Poziom rozwoju kraju
nadal jest niski, ale liczba zachorowa na raka piersi dorwnuje tej
w najbardziej uprzemysowionych krajach Zachodu. Niektrzy zastanawiaj
si, czy zjawisko to nie jest spowodowane spoywaniem misa prawie trzy
razy dziennie i szerokim a do niedawna stosowaniem wszelkiego rodzaju
hormonw, ktre miay przypieszy przyrost masy zwierzt hodowlanych.
Najwyraniej istnieje bezporedni zwizek midzy poziomem liczby
zachorowa na nowotwory i spoyciem wdlin oraz produktw mlecznych.
I odwrotnie: im wicej w diecie mieszkacw danego kraju warzyw i rolin
strczkowych (grochu, fasoli i soczewicy), tym mniej zachorowa na raka.
Rysunek 16. Zachorowa na raka piersi i prostaty jest znacznie mniej
w krajach, w ktrych spoywa si mao misa, a duo warzyw i rolin
strczkowych (grochu, fasoli i soczewicy). (Dane pochodz z publicznej bazy
danych IA RC na temat zachorowa na raka w rnych grupach wiekowych
27
i przeprowadzonego na Uniwersytecie Kalifornijskim w S an Francisco
badania proporcji misa i produktw rolinnych w diecie mieszkacw
rnych krajw)
60
*.
Badania zwierzt i badania epidemiologiczne wrd ludzi nie stanowi
dowodu, lecz daj bardzo wyrane wskazwki. Sugeruj bowiem, e
zakciwszy rwnowag w diecie, stworzylimy w naszych organizmach
* Analiz t jako pierwsza przedstawia doktor Janet Plant w pionierskiej pracy na
temat raka piersi Your Life is in Your Hands (Twoje ycie jest w twoich rkach)
61
.
optymalne warunki dla rozwoju nowotworw. Jeli przyjmiemy, e rozwj
raka jest w znacznym stopniu stymulowany toksynami pochodzcymi ze
rodowiska, to aby zwalczy nowotwory, musimy przede wszystkim
odtru to, co jemy.
W obliczu tego przytaczajcego materiau dowodowego mona
sformuowa proste zalecenia, ktrych stosowanie moe spowolni wzrost
epidemii raka:
1. Cukier i bia mk naley spoywa w niewielkich ilociach;
sodzi mona nektarem z agawy (lub innymi produktami), do
pieczenia uywa wieloziarnistej mki, je chleb pieczony na
tradycyjnym zaczynie (zakwasie).
2. Naley unika wszelkich nasyconych tuszczw rolinnych - tusz-
czw typu trans - (wystpujcych rwnie w rogalikach i ciastkach
pieczonych bez uycia masa) oraz tuszczw zwierzcych ob-
fitujcych w kwasy omega-6. Oliwa z oliwek jest doskonaym
tuszczem rolinnym, niesprzyjajcym stanom zapalnym. Maso
(nie margaryna) oraz sery z odpowiedni iloci kwasu omega-3
take nie sprzyjaj stanom zapalnym.
Tuszcze omega-3 wystpuj w produktach organicznych pochodzcych
od zwierzt karmionych traw lub pasz z dodatkiem siemienia. Powinni-
my systematycznie wybiera te produkty, aby pomc naszym organizmom
zwalcza choroby *. Postpujc w ten sposb, przyczynimy si rwnie do
odtworzenia zdrowej diety zwierzt stanowicych cz naszego acucha
pokarmowego. Dodatkow korzyci bdzie to, e pomoemy zmniejszy
nasze uzalenienie od pl pszenicy i soi, ktrymi karmi si zwierzta
* Uwaga: Organiczne miso i jaja nie zawsze zawieraj odpowiedni ilo kwasw
omega-3. Jeli zwierzta byy po prostu karmione organiczn kukurydz i soj (a nie
traw), w ich misie i jajkach pozostaje bardzo duo sprzyjajcych stanom zapalnym
kwasw omega-6. W celu zapewnienia zdrowej rwnowagi kwasw tuszczowych
zwierzta powinny by karmione traw lub ich pasza powinna by wzbogacona mczk
z siemienia lnianego. Naley zwraca uwag na to, ktre produkty maj w opisie
Wyraenia karmione traw" lub dua zawarto omega-3". (Informacje o producentach
troszczcych si o prawidowe odywianie zwierzt s dostpne na stronach internetowych,
takich jak www. americangrassfed. com lub w europejskich zwizkach skupionych pod
znakiem Tradilin").
hodowlane. Kukurydza i soja zuywaj wicej ni inne roliny wody
a take nawozw i pestycydw zatruwajcych rodowisko naturalne
57, 58
*
Dopenieniem programu detoksykacji powinna by ochrona przed
drugim szkodliwym zjawiskiem zwizanym z rozpowszechnieniem raka
w krajach zachodnich: przyrostem iloci rakotwrczych chemikaliw
w naszym bezporednim otoczeniu.
* Dwie trzecie kalorii spoywanych na wiecie pochodzi z upraw czterech zb.
Gwnymi s kukurydza i soja. (Dwie pozostae to pszenica i ry).
Cz 3
NIE S PO S B BY ZDRO W Y M N A C HO REJ PL A N EC IE
Niedwiedzie polarne yj z dala od cywilizacji. Szerokie przestrzenie
niegu i lodu, ktrych potrzebuj do przeycia, nie ulegaj urbanizacji
i uprzemysowieniu. Mimo to ze wszystkich zwierzt na wiecie to wanie
niedwiedzie polarne s najbardziej zatrute toksycznymi chemikaliami,
tak bardzo, e zagroony jest ich ukad immunologiczny i rozrodczy. Te
potne ssaki ywi si fokami i duymi rybami, zjadajcymi mniejsze
ryby, ktre jedz jeszcze mniejsze ryby, ywice si planktonem i rolinami
wodnymi.
Zanieczyszczenia, ktre wylewamy do rzek i strumieni, trafiaj
do morza. Wiele z nich jest trwaych, co oznacza, e nie ulegaj
rozkadowi i zostan wchonite przez biomas ziemi i oceanu. Przez
kilka lat wdruj po oceanach, by w kocu osi na dnie. Gromadz
si rwnie w organizmach zwierzt (s bioakumulatywne), a szczeglnie
w tuszczu. Uczeni twierdz, e s rozpuszczalne w tuszczu, wystpuj
wic w sadle zwierzcym. Najpierw dostaj si do tuszczu maej
ryby, pniej wikszej, ktra j zjada, a wreszcie do organizmw
zwierzt erujcych na duych rybach. Im wysze miejsce w acuchu
pokarmowym zajmuje dane zwierz, tym wiksza zawarto trwaych
zanieczyszcze organicznych w jego tuszczu
62
. Niedwied polarny
znajduje si na samym szczycie acucha zanieczyszczonego od pocztku
do koca - si rzeczy jest zatem najbardziej dotknity narastajc
koncentracj zanieczyszcze w rodowisku.
Istnieje inny ssak zajmujcy miejsce na szczycie acucha pokar-
mowego, ktrego habitat nie cieszy si tak dobr ochron jak habitat
niedwiedzia polarnego: czowiek.
Daniel Richard jest prezesem francuskiego oddziau najwikszej
organizacji ekologicznej na wiecie - WWF (World Wildlife Fund -
wiatowy Fundusz na rzecz Dzikich Zwierzt). Jego pasj jest ochrona
rodowiska naturalnego. Przez dwanacie lat mieszka w Camargue na
skraju dobrze chronionego rezerwatu ochrony przyrody. Kiedy w 2004
roku europejski oddzia WWF podj prb zmierzenia iloci zanieczysz-
cze chemicznych, ktre nosz w sobie ludzie, Daniel zgosi si na
ochotnika. Ze zdumieniem dowiedzia si, e w jego ciele wystpuje
prawie poowa (czterdzieci dwa ze stu dziewiciu) poddanych prbie
substancji. Prawie tyle samo co w niedwiedziach polarnych. Dlaczego?
Jem miso", odpowiada Daniel. Identycznemu badaniu poddao si
trzydziestu dziewiciu czonkw Parlamentu Europejskiego, a take
czternastu ministrw zdrowia i ochrony rodowiska z kilkunastu krajw
Europy. Wszyscy nosili w sobie znaczne iloci substancji, ktrych
toksyczno dla ludzkiego organizmu jest stwierdzona. Trzynacie rodzajw
zanieczyszcze (ftalanw i zwizkw fluoropochodnych) wykryto u wszyst-
kich czonkw Parlamentu. U ministrw stwierdzono midzy innymi
wystpowanie dwudziestu piciu identycznych substancji chemicznych:
rodka zmniejszajcego palno, dwch pestycydw oraz dwudziestu
dwch PCB (polichlorowanych bifenyli)
63
. Zanieczyszczenie to nie ogra-
nicza si ani do wysokich urzdnikw, ani do Europejczykw. W Stanach
Zjednoczonych uczeni z Center for Disease Control wykryli obecno stu
czterdziestu omiu toksycznych rodkw chemicznych we krwi i moczu
Amerykanw ze wszystkich grup wiekowych
64
.
Podobnie jak nagy wzrost spoycia cukru i zaburzenie proporcji
kwasw tuszczowych omega-6 i omega-3, pojawienie si tych substancji
toksycznych w naszym rodowisku i organizmach jest zjawiskiem ca-
kowicie nowym. Ono take wystpio po drugiej wojnie wiatowej.
Roczna produkcja syntetycznych zwizkw chemicznych wzrosa z miliona
ton w roku 1930 do dwustu milionw ton obecnie
65
.
Kiedy doktor Devra Lee Davis, byskotliwa i elokwentna moda
epidemioloka, w 1979 roku po raz pierwszy opublikowaa te dane,
zarzucono jej, e wyciga zbyt pochopne wnioski. Ona za swj artyku
w czasopimie Science" zatytuowaa miao Cancer and industrial
chemicalproduction (Rak a przemysowa produkcja chemiczna). Nikt nie
chcia sysze o tym zagadnieniu, publikacja wrcz zagrozia dalszej
karierze naukowej doktor Davis. Ta jednak nie dawaa za wygran. Po
opublikowaniu wielu artykuw i wydaniu dwch pionierskich ksiek
12
'
66
,
w 2005 roku otrzymaa propozycj objcia kierownictwa pierwszego na
wiecie Centrum Bada Onkologii rodowiskowej (Center for Environ-
mental Oncology), stworzonego dla niej na Uniwersytecie w Pittsburghu.
Dzi ju prawie nie kwestionuje si istnienia zwizku midzy nowotworami
i rodowiskiem naturalnym.
Rysunek 17. Produkcja syntetycznych rodkw chemicznych, midzy innymi
pestycydw, jest nowym zjawiskiem charakterystycznym dla koca XX
wieku
65
.
Midzynarodowa Agencja Bada nad Rakiem (International Agency
for Cancer Research), bdca czci wiatowej Organizacji Zdrowia,
sporzdzia list substancji rakotwrczych wystpujcych w rodowisku.
W cigu minionych trzydziestu lat przebadaa dziewiset potencjalnie
podejrzanych zwizkw (uamek z liczby ponad stu tysicy wytwa-
rzanych przez przemys od lat czterdziestych ubiegego wieku w iloci
kilkunastu milionw ton rocznie)
67
. Spord dziewiciuset przekazanych
Agencji do zbadania - zwykle przez agendy rzdowe, stowarzyszenia
medyczne i zwizki konsumenckie - tylko jedna okazaa si niegrona
dla zdrowia. Dziewidziesit pi okrelono mianem stwierdzonych
karcenogenw" (przeprowadzono wystarczajc liczb bada epide-
miologicznych, by okreli przyczyn i skutek). Trzysta siedem to
prawdopodobne" lub moliwe" karcenogeny (badania na zwierztach
s przekonujce, lecz nie wykonano bada na ludziach lub wykonano
ich zbyt mao, by dowie ich toksycznoci). Czterysta dziewidziesit
siedem pozostaje nieklasyfikowanych" (nie oznacza to, e s bez-
pieczne, tylko e skutki ich dziaania nie zostay dostatecznie zbadane,
czsto ze wzgldu na brak rodkw).
W wielu przypadkach substancje te s nadal szeroko stosowane. Tak
jest z benzenem i karcenogenem, rakotwrczym zwizkiem wystpujcym
w benzynie, niektrych plastikach, ywicach i klejach, a take w smarach,
barwnikach, detergentach i pestycydach
68
. Przemysowcy broni tej
praktyki, utrzymujc, e konsumenci maj kontakt z jedn setn dawki
toksycznej dla zwierzt. Doktor Sandra Steingraber, biolog specjalizujca
si w zagadnieniach ochrony rodowiska, zauwaya, e wystarczy wykona
kilka oblicze, by argument ten straci wiarygodno. W 1995 roku
w ramach narodowego programu badania toksyn przeprowadzono na
zwierztach testy czterystu zwizkw chemicznych. Uznano t liczb za
reprezentatywn dla siedemdziesiciu piciu tysicy wystpujcych ww-
czas na rynku. Wniosek badaczy: 5-10% przebadanych substancji powinno
by uznanych za rakotwrcze u ludzi. Owe 5-10% oznacza, e regularnie
mamy kontakt z liczb od 3750 do 7500 karcenogenw, zatem stwierdzenie,
e kady z nich wystpuje w iloci jednej setnej dawki gronej dla
zdrowia, nie jest zbyt pocieszajce
11
. Ich oglna toksyczno przekracza
bowiem 37 lub 75 razy dawk uznawan za szkodliw dla zwierzt. Dua
grupa lekarzy, naukowcw i przedstawicieli organizacji ekologicznych
spotkaa si w europejskiej siedzibie UNESCO i dosza do tego samego
wniosku. Wsplnie podpisali oni tak zwany Apel Paryski; organizatorem
tej inicjatywy by doktor Dominiue Belpomme, profesor onkologii
w Europejskim Szpitalu im. Georges'a Pompidou. Dokument ten wzywa
do stosowania zasady ostronoci przed wprowadzeniem do rodowiska
kadego nowego, potencjalnie gronego rodka chemicznego. Podkrela,
e w polityce opracowywania nowych chemikaliw, tak jak w yciu,
znacznie lepiej jest zapobiega zagroeniu, ni pniej poszukiwa
odpowiedniej ochrony przed nim. Zasad t wikszo z nas spontanicznie
stosuje do siebie i swoich dzieci, lecz nigdy nie wymagano tego od
przemysu chemicznego
69
'
70
.
Wiele substancji wywoujcych nowotwory gromadzi si w tuszczu,
w tym te, ktre wystpuj w dymie papierosowym, midzy innymi
benzo(a)piryt - jeden z najbardziej rakotwrczych zwizkw chemicz-
nych
71
. Wrd odmian raka, ktrych liczba najbardziej wzrosa na
Zachodzie, znajduj si nowotwory tkanek zawierajcych tuszcz bd przez
nie otoczonych: piersi, jajowodw, prostaty, wyrostka, naczy chonnych.
Niektre z tych odmian nowotworu s wraliwe na hormony krce
^ organizmie. Nazywa sieje hormonozalenymi. Dlatego te leczy sieje
jodkami zwalczajcymi hormony - raka piersi tamoxifenem, a raka
prostaty - antyandrogenami. W jaki sposb hormony oddziauj na wzrost
nowotworu? Przyczepiajc si do pewnych receptorw na powierzchni
komrek, dziaaj jak klucz otwierajcy zamek. Jeli komrki szrakowa-
c
iae, hormon uruchamia reakcj acuchow powodujc chorobliwy
wzrost.
Liczne rodki zanieczyszczajce rodowisko nale do grupy tak
zwanych faszywych hormonw. Oznacza to, e struktura ich budowy
przypomina pewne ludzkie hormony; mog one zatem wnika do zamkw"
komrek i w sposb sztuczny je aktywowa. Kilka z nich naladuje
estrogeny. Devra Lee Davis nazwaa je xenoestrogenami" (od greckiego
sowa xenos, czyli obcy"). Wystpujce w niektrych herbicydach
i pestycydach substancje przycigane s przez tuszcz zwierzt hodow-
lanych i gromadz si w nim. Jednak pewne rodzaje xenoestrogenw
pochodz z niektrych rodzajw plastiku i produktw ubocznych odpadw
przemysowych, z ktrymi mamy regularny kontakt. Czsto wystpuj
w produktach kosmetycznych i rodkach czystoci, stosowanych w gos-
podarstwie domowym
68
. (Na kocu rozdziau znajduje si lista produktw,
ktrych naley unika).
W dugofalowym badaniu, prowadzonym przez dwanacie lat na
grupie dziewidziesiciu jeden tysicy pielgniarek, uczeni z Wydziau
Epidemiologicznego Uniwersytetu Harvarda wykazali, e ryzyko za-
chorowania na raka piersi w okresie przed menopauz jest dwa razy
wysze u kobiet spoywajcych czerwone miso wicej ni raz dziennie,
ni u tych, ktre jedz je mniej ni trzy razy w tygodniu. Zatem
niebezpieczestwo nowotworu piersi mona zmniejszy o poow przez
zwyczajne ograniczenie spoycia czerwonego misa. Szeroko zakrojone
europejskie badania EPIC, w ramach ktrych prowadzi si obserwacj
czterystu siedemdziesiciu tysicy osb w dziesiciu krajach, doprowadzio
uczonych do tego samego wniosku w odniesieniu do raka wyrostka:
ryzyko zachorowania byo dwa razy wiksze u tych, ktrzy zjadali due
iloci misa, w porwnaniu z osobami spoywajcymi mniej ni 20
gramw dziennie. (Przy regularnym jedzeniu ryb, ktrych miso jest
bogate w kwasy omega-3, niebezpieczestwo zmniejszao si o poow)
72
.
Nie wiadomo, czy zagroenie wynikajce z jedzenia misa spowodo-
wane jest przez magazynowane w tuszczu zanieczyszczenia z grupy
wglowodorw chlorowanych, gdy zwizki stosowane jako konserwanty
w zimnym misie take s znanymi karcenogenami. Spraw dodatkowo
komplikuj xenoestrogeniczne folie, w ktre miso jest pakowane i prze-
chowywane, a take potencjalne nastpstwa jego przygotowywania do
spoycia. W czasie grillowania misa wydzielaj si zwizki zwane
aminami heterocyklicznymi. Moliwe take, e zagroenie bierze si std,
i osoby spoywajce duo misa jedz mao ywnoci o dziaaniu
antyrakowym, niemal w caoci skadajcej si z warzyw.
Wiadomo ju na pewno, e z misa i produktw mlecznych (a take
z duych ryb znajdujcych si na kocu acucha pokarmowego) pochodzi
ponad 90% szkodliwych rodkw, z ktrymi stykaj si ludzie. Nale do
nich dioksyny, PCB oraz pewne pestycydy, wci wystpujce w rodowis-
ku, mimo e ich stosowania zakazano przed wieloma laty*. Wiemy
rwnie, e typowe warzywa zawieraj jedn setn iloci zanieczyszcze
znajdujcych si w misie, a mleko organiczne jest mniej zanieczyszczone
ni zwyczajne
74
'
75
.
Pestycydy s gwnym rdem toksyn w rodowisku. Stany Zjed-
noczone s najwikszym na wiecie konsumentem pestycydw. Drugie
miejsce zajmuje Japonia, a trzecie Francja. W 2004 roku we Francji zuyto
siedemdziesit sze tysicy ton aktywnych skadnikw chemicznych
(obrt wynis niemal 1, 8 miliarda euro)
76
. Rwnie i te rodki prawie nie
istniay przed 1930 rokiem.
Unia Europejska jest gwnym producentem pestycydw na wiecie,
a 72% procent produkcji trafia do sprzeday w nalecych do niej krajach. Ich
stosowanie nie ogranicza si do rolnictwa i przemysu. Ocenia si, e 80-90%
ludnoci Europy jest naraonych w rodowisku domowym na kontakt
z pestycydami pochodzcymi z trzech lub czterech rnych produktw
76
.
Podobnie jak DDT czterdzieci lat temu, atrazyna jest tak opacalnym
ekonomicznie pestycydem, e zagroenie zwizane z ni dugo uwaano
za akceptowalne dla rodowiska i dla ludzi. Jednak jest ona rwnie
silnym xenoestrogenem, potraficym zmieni funkcjonowanie ukadu
* Uczeni z Francuskiej Agencji Bezpieczestwa ywnoci wykazali, e sprzedawane
obecnie mleko zawiera dioksyn i PCB. Kilka przeprowadzonych w Europie bada
pozwolio stwierdzi, e zawiera ono rwnie pestycydy takie jak DDT i lindan, ktre
nadal wystpuj w rodowisku mimo wprowadzonego przed wieloma laty zakazu
73, 74
'
75
-
pciowego ab w rzekach, do ktrych trafia
77
'
78
. Dopiero w 2003 roku,
po licznych bataliach naukowcw z przemysowcami, zakazano stoso-
wania atrazyny we Francji, a w 2006 roku w caej Unii Europejskiej.
W Europie uywano jej na masow skal przez ponad czterdzieci lat,
od 1962 roku.
Spora cz guzw mzgu takich jak ten, ktrego wykryto u piszcego
te sowa, jest wraliwa na dziaanie xenoestrogenw
79
. Ostatnio prze-
prowadzone badanie pozwolio stwierdzi, e robotnicy w krajach produ-
kujcych wino, ktrzy s ustawicznie naraeni na dziaanie pestycydw
i rodkw grzybobjczych, znacznie czciej zapadaj na nowotwory
nizgu
80
. W latach 1963-1970, midzy drugim a dziewitym rokiem ycia,
bawiem si na polach kukurydzianych spryskanych atrazyn, otaczajcych
nasz wiejski domek w Normandii. Przez cae ycie, a do dnia, w ktrym
stwierdzono u mnie raka, piem mleko, spoywaem jajka, jogurty i miso
pochodzce od zwierzt karmionych ziarnem spryskiwanym pestycydami.
Jadem nieobrane jabka, ktre pitnacie razy spryskiwano pestycydami,
zanim trafiy na pk w sklepie. Piem kranwk czerpan z zanieczysz-
czonych strumieni i wd gruntowych (wikszo systemw oczyszczania
wody nie eliminuje atrazyny). Moje dwie kuzynki chorujce na raka piersi
bawiy si na tych samych polach w Normandii, piy t sam wod i jady
t sam ywno co ja. Nigdy si nie dowiemy, jak rol w naszych
chorobach odegraa atrazyn i inne zanieczyszczenia rolnicze. To prawda,
e wiele dzieci wychowanych w tym regionie nie zapado na raka, ale skd
wiadomo, czy zagroenie jest akceptowalne?
ywno organiczna?
Stan Waszyngton, lecy midzy wybrzeem oceanu a acuchem
grskim, jest jednym z najpikniejszych na wielkim amerykaskim
Zachodzie. Jak to si czsto zdarza w okolicach, w ktrych urzeka uroda
natury, jej mieszkacy s zwolennikami postpu. Wok Seattle a roi si
od spdzielni produkujcych ywno organiczn i supermarketw
prowadzcych jej sprzeda. Znaczna cz mieszkacw regionu preferuje
tak wanie ywno. Tak jak w Europie, produkty oznaczone znakiem
"organiczny" uprawiane s na naturalnych nawozach, bez uycia chemicz-
nych pestycydw. Jednak ywno organiczna czsto bywa krytykowana,
gdy jest drosza i bywa czciowo zanieczyszczona pestycydami z ssied-
nich pl. Czy moe ona w istotny sposb zmniejszy nasze zagroenie
rodkami chemicznymi?
Doktor Cynthia Curl z Uniwersytetu Stanu Waszyngton postanowia
sprawdzi, czy organiczna ywno, ktr jej znajomi karmili dzieci, jest
naprawd zdrowsza. Zdoaa zebra grup czterdzieciorga dwojga dzieci
w wieku od dwch do piciu lat, kontaktujc si z rodzinami, gdy ci
wychodzili albo ze zwyczajnego supermarketu, albo z takiego, w ktrym
sprzedaje si ywno organiczn. Rodzice musieli przez trzy dni dokadnie
spisywa, co dawali dzieciom do jedzenia i picia. Diet uznawano za
organiczn, jeli ponad 75% ywnoci byo oznaczone jako organiczna, a za
zwyczajn, jeli w ponad 75% ywno organiczna nie bya. Nastpnie
doktor Curl przeprowadzia pomiary zawartoci pestycydw z grupy
wglowodorw chlorowanych (najpospolitszych) w moczu dzieci. Stwier-
dzia, e poziom pestycydw w organizmach dzieci organicznych" kszta-
towa si wyranie poniej minimum wyznaczonego przez Agencj Ochro-
ny rodowiska. Stanowi jedn szst poziomu tych substancji wystpujce-
go u dzieci zwyczajnych". W organizmach dzieci na diecie zwyczajnej
czterokrotnie przekracza oficjalny poziom bezpieczestwa
81
'
82
. Tak wic
okazao si, e ywno organiczna zmienia sytuacj, gdy iloci substancji
toksycznych w organizmach badanych dzieci byy znacznie nisze *.
Z artykuu w New York Timesie" wynika, e reakcje na wyniki bada
Cynthii Curl byy typowe. Doktor David Klurfeld, ceniony specjalista od
ywienia z Uniwersytetu Stanowego Wayne w Detroit, stwierdzi, e nie
ma jasnoci co do tego, jaki wpyw wywieraj owe pestycydy na organizm
ludzki. Nie mwi, e nie istnieje zagroenie dla zdrowia. Musimy jednak
zachowa realizm i nie wywoywa paniki z powodu wynikw tych bada.
Poznaem je i nie zamierzam zmienia zwyczajw ywieniowych panujcych
w mojej rodzinie.
* W Europie Claude Aubert, agronom nazywany czsto ojcem chrzestnym europej-
skiego rolnictwa organicznego, przeprowadzi podobny eksperyment. W 1986 roku
wykaza w ten sposb, e kobiety, ktre w czasie ciy spoyway konwencjonaln
ywno, miay w mleku trzy razy wicej pestycydw z grupy wglowodorw chloro-
wanych ni te, ktrych dieta bya w 90% organiczna
83
.
Rysunek 18. Ilo pestycydw z grupy wglowodorw chlorowanych w moczu
23 dzieci w wieku 3-11 lat, ktrym przez 15 kolejnych dni podawano ywno
konwencjonaln, pniej organiczn, a potem znw konwencjonaln. lady
Pestycydw znikaj niemal cakowicie z moczu, kiedy stosowano diet
0r
ganiczn (dni od pitego do dziewitego).
S jednak specjalici, ktrzy widz spraw w innym wietle. John
Wargo z Wydziau Bada rodowiska na Uniwersytecie Yale od lat
obserwuje wpyw zmian rodowiskowych na zdrowie dzieci. Jego reakcja
na
wyniki bada doktor Curl bya diametralnie rna: Te badania
potwierdzaj znaczenie diety organicznej" i pokazuj, e tego rodzaju
ywno pozwala ograniczy kontakt dziecka z zanieczyszczeniami. Prze-
mysowcy mwi pokacie mi ciaa ofiar". Nie chc, eby uprawiali ten
hazard kosztem moich pociech.
Na tej samej uczelni przeprowadzono w pniejszym czasie drugie
badanie, ktre potwierdzio pierwotne wyniki. Dwadziecia troje dzieci
przebadano po kilku dniach stosowania konwencjonalnej diety. W ich
moczu stwierdzono obecno pestycydw. Nastpnie te same dzieci
spoyway wycznie ywno organiczn. W cigu kilku dni z ich moczu
zniky wszelkie lady pestycydw. Po powrocie do normalnej diety poziom
pestycydw byskawicznie wrci do stanu pocztkowego
84
.
Przypumy, e istniaby rodek, ktrym mona byoby prysn na
stek, owoc lub szklank mleka. Jedna kropla tego rodka, zmieniajc
zabarwienie, ujawniaaby obecno pestycydw. Przemys spoywczy
musiaby z dnia na dzie radykalnie zmieni stosowane metody, by speni
najbardziej elementarne wymogi postpowania z podejrzanymi substan-
cjami, wprowadzonymi do ywnoci od lat czterdziestych XX wieku.
Jednak substancje te s pozbawione zapachu, koloru i smaku. Czy s
akceptowalne wycznie dlatego, e pozostaj niewykrywalne dla zmysw?
Czy ich istnieniem powinni si niepokoi jedynie ci, ktrych nowotwr ju
dotkn?
Kiedy epidemiolodzy bd pewni...
Zwizek midzy chorobami nowotworowymi i rodowiskiem, od dawna
zaprztajcy ekologw, jest obecnie terenem uznanych i aktywnych prac
badawczych. Zaalarmowani ich wynikami eksperci z INSERM (Francuska
Rada Bada Medycznych) napisali w 2005 roku: Do powszechnie uznaje
si, e zmiany w rodowisku s odpowiedzialne za wikszo odmian
nowotworw. Palenie tytoniu stanowi okoo 30% tych przypadkw
85
. Co
do wikszoci pozostaych, nie istnieje oficjalna wykadnia. Rak rozwija
si w organizmie czowieka przez pi do czterdziestu lat. Czsto jedyne
przekonujce badania zdoano przeprowadzi na zwierztach, ktrych
ycie trwa o wiele krcej. W opinii wielu czonkw spoecznoci nauko-
wej - a ich rozumowanie jest ze wszech miar dopuszczalne - badania te
nie stanowi ostatecznego dowodu, pozwalajcego nam stwierdzi, e za
choroby nowotworowe u ludzi win ponosz zmiany w rodowisku
naturalnym.
W 2002 roku w Wiktorii w Kanadzie ofiary epidemii raka piersi
zorganizoway konferencj z ekspertami w dziedzinach epidemiologii
i biologii. Swoje pogldy przedstawia rwnie doktor Annie Sasco,
wiatowej klasy epidemiolog. W czasie wykadu zaprezentowaa wyniki
swoich prac badawczych prowadzonych od dwudziestu piciu lat. Kobietom
pragncym pozna przyczyn swojej choroby oznajmia: Wszystkie te dane
zdecydowanie wskazuj na istnienie zwizku midzy wzrostem zachorowa
na raka i zmianami w rodowisku naturalnym, ktre zaszy w cigu
minionych pidziesiciu lat. Mimo to wci brak jest niezbitego dowodu
naukowego, wskazujcego na istnienie bezporedniego zwizku. Jedna
obecnych kobiet chwycia mikrofon. Jeli ze zrobieniem czego bdziemy
czeka, a epidemiolodzy uzyskaj pewno, adna z nas tego nie doczeka!
Annie Sasco musiaa jej przyzna racj.
przeszkody na drodze do zmian
W latach pidziesitych ubiegego wieku 80% mczyzn w krajach
zachodnich palio tyto. Nawet lekarze uwaali ten nawyk za zupenie
nieszkodliwy. Reklamy Winstonw i Marlboro ukazyway si na amach
czasopism medycznych. Wanie tego roku doktorzy Evarts Graham
i Richard Doli z Uniwersytetu w Oksfordzie - sami bdcy palaczami, tak
jak wikszo wczesnych lekarzy - udowodnili ponad wszelk wtpliwo,
e tyto jest bezporednim sprawc gwatownego wzrostu liczby za-
chorowa na raka puc. U mczyzn palcych ponad jedn paczk
papierosw dziennie ryzyko zachorowania zwikszao si nawet trzydzies-
tokrotnie! *. Miny dwadziecia dwa lata, zanim rzd brytyjski podj
pierwsze kroki zmierzajce do ograniczenia palenia tytoniu. Dzi wy-
twarzanie, palenie i eksport papierosw wszdzie s wci cakowicie
legalne.
Zwizku midzy zachorowaniami na raka i tuszczami zwierzcy-
mi - majcymi zbyt du zawarto kwasw omega-6 i toksycznych
chemikaliw - nie udao si stwierdzi tak jednoznacznie jak zwizku raka
z paleniem tytoniu. Palacze naraaj si dwadziecia do trzydziestu razy
bardziej od osb niepalcych
87
. Wzrost zagroenia wynikajcego z nierw-
nowagi kwasw i toksycznoci tuszczw waha si od 1, 5 do 8 w zalenoci
od rodzaju badania i intensywnoci kontaktu z substancjami toksycznymi.
Jednak gdy w gr wchodzi choroba zagraajca yciu ludzkiemu, nie
sposb przej nad tym do porzdku dziennego **.
* Odkrycie zwizku midzy paleniem tytoniu i nowotworem puc przypisuje si
zwykle doktorowi Richardowi Dollowi, jednak gwoli cisoci historycznej naley
Wspomnie, i doktor Ernst L. Wynder, niemiecki epidemiolog pochodzenia ydowskiego,
ktry wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, trzy miesice przed Doiem opublikowa
W JAMA" wyniki podobnego badania
86
.
** Decyzj o podniesieniu akcyzy od sprzeday papierosw podj w 1972 roku Denis
Healey, brytyjski kanclerz skarbu.
Podobnie jak w przypadku tytoniu, istniej nadzwyczaj silne przesanki
ekonomiczne zniechcajce do dokadniejszego zbadania sprawy. Wielu
politykw ywi przekonanie, e pestycydy zwikszaj produktywno
rolnictwa, cho istnieje niewiele dowodw na poparcie tej tezy
88
. Niektrzy
twierdz, e stosowanie konwencjonalnych chemikaliw rolniczych pozwala
utrzyma poziom aktywnoci ekonomicznej i zatrudnienia na terenach
wiejskich. Zabezpiecza ono take interesy przemysu chemicznego. Wszelkie
zmiany polityki upraw rolnych, polegajce na promowaniu praktyk uwzgld-
niajcych ochron rodowiska naturalnego i ludzkiego zdrowia, natychmiast
pocigaj za sob niekorzystne skutki, gdy wymagaj zmiany ustalonych
metod dziaania. Do ich wprowadzenia konieczne jest wsparcie dla rozwoju
rolnictwa organicznego. I druga analogia z paleniem tytoniu: korzyci
ekonomiczne pynce z tych zmian, takie jak na przykad odczuwalne
zmniejszenie kosztw opieki zdrowotnej, postrzegane jest w perspektywie
dugoterminowej. Inne jednak mog si pojawi od razu, na przykad poprawa
jakoci wody oraz zdrowia i bezpieczestwa pracownikw.
W filmie dokumentalnym powiconym globalnemu ociepleniu, zatytuo-
wanym Niewygodna prawda, Al Gore cytuje sowa synnego dwudziesto-
wiecznego dziennikarza amerykaskiego Uptona Sinclaira: Trudno jest
przekona czowieka, by co zrozumia, jeli owo zrozumienie wie si
z obnik jego pensji. Nie moemy oczekiwa od politykw i przemysow-
cw, by podejmowali za nas trudne decyzje. Jedna z kobiet chorych na raka
piersi, ktra podczas konferencji w Wiktorii chwycia za mikrofon, miaa
racj: jeli bdziemy czeka, a epidemiolodzy uzyskaj pewno, moemy
tego nie doy. Z drugiej jednak strony kady z nas ma moliwo podjcia
rodkw zapobiegawczych na wasn rk. Moemy wybiera to, co
spoywamy. Jeli w najbliszym sklepie nie ma produktw organicznych,
wystarczy si o nie upomnie. Jeli uczyni to wystarczajco wielu z nas, ceny
spadn tak samo jak w niektrych supermarketach w Stanach Zjednoczonych.
Ceny ywnoci organicznej zbliyy si w nich do cen zwyczajnych
produktw.
Trzy zasady detoksykacji
Kiedy palacz rzuca papierosy, ryzyko zachorowania przez niego na
raka raptownie spada. Jeli przestaniemy uatwia komrkom rakowym
wzrost w naszych organizmach, wcz si naturalne mechanizmy kontrol-
ne ktre ogranicz tempo ich wzrostu.
By chroni si przed nowotworami, moemy ograniczy nasz kontakt
z czynnikami toksycznymi wystpujcymi w rodowisku. Spord ju
zidentyfikowanych (lub budzcych silne podejrzenia) wybraem trzy, ktre
wydaj mi si najistotniejsze i najatwiejsze do wyeliminowania:
1. Nadmierne spoycie oczyszczonego cukru i biaej mki (ktre
stymuluj procesy zapalne i rozrost komrek za porednictwem
insuliny i IGF (insulinopodobnego czynnika wzrostu).
2. Nadmierne spoycie kwasw omega-6 w margarynie, olejach
rolinnych (w tym tuszczw typu trans) oraz tuszczach zwierzcych
(misie, produktach mleczarskich, jajach) pochodzcych z hodowli
prowadzonych metodami rozpowszechnionymi po drugiej wojnie
wiatowej.
3. Kontakt z zanieczyszczeniami, ktre przenikny do rodowiska po
1940 roku i gromadz si w tuszczach zwierzcych.
Pierwsze dwa wymienione tutaj czynniki s w duej mierze od-
powiedzialne za powstawanie ognisk zapalnych sprzyjajcych rozwojowi
raka. Zatem pierwszym krokiem w kadym procesie detoksykacji powinno
by znaczne ograniczenie iloci spoywanego cukru, biaej mki i tuszczw
zwierzcych, a take ywnoci nieorganicznej. Tych ostatnich nie trzeba
eliminowa cakowicie, lecz naley je jada sporadycznie, a nie traktowa
jako podstaw diety. Zamiast steku z odrobin jarzyn musimy sobie
wyobrazi, e jemy niewielk ilo misa (z odpowiedni zawartoci
kwasw omega-3), stanowicego dodatek do dania gwnego, ktrym s
warzywa. Wanie tak postpuj Wietnamczycy, Hindusi i Chiczycy.
To co spada na ziemi, spada te na synw Ziemi
Gdybymy wszyscy stosowali tak zbilansowan organiczn diet, nie
tylko pomoglibymy naszym ciaom w odtruciu si, ale take uatwilibymy
odzyskanie Ziemi rwnowagi. Raport Organizacji Narodw Zjednoczonych
o ywnoci i rolnictwie koczy si wnioskiem, e panujce obecnie
metody hodowli zwierzt przeznaczonych do spoycia przez ludzi stanowi
jedn z gwnych przyczyn globalnego ocieplenia. Wpyw hodowli zwierzt
na efekt cieplarniany jest jeszcze wikszy ni wpyw transportu. Z hodowli
zwierzt pochodzi 65% emisji podtlenku azotu - gazu, ktry przyczynia
si do globalnego ocieplenia 296 razy bardziej ni dwutlenek wgla.
Metan wydalany przez krowy jako produkt uboczny sabego trawienia
kukurydzy przyczynia si do ocieplenia 23 razy bardziej ni CO2. 37%
metanu na wiecie pochodzi od byda. Jedna trzecia ziemi ornej prze-
znaczona jest pod upraw kukurydzy i soi, ktre podaje si zwierztom
w postaci paszy. A poniewa ziemi ornej jest wci za mao w stosunku do
popytu, wycina si lasy, osabiajc tym samym zdolno Ziemi do
wchaniania dwutlenku wgla. Raport ONZ stwierdza rwnie, e hodowla
zwierzt jest jednym z rodzajw ludzkiej dziaalnoci w najwikszym
stopniu wpywajcych na pogorszenie stanu zasobw wodnych, ze wzgldu
na masowe iloci nawozw, pestycydw i odchodw zwierzcych, ktre
trafiaj do rzek i strumieni.
Przecitny Hindus spoywa pi kilogramw misa rocznie, a jego
zdrowie na rnych etapach ycia jest lepsze od zdrowia mieszkaca
krajw zachodnich. Amerykanin potrzebuje do nasycenia godu sto
dwadziecia cztery kilogramy misa - 25 razy wicej ni Hindus
89
.
Stosowane przez nas metody produkcji i konsumpcji misa rujnuj nasz
planet. Wszystko wskazuje na to, e niszcz take nas samych.
Na koniec kadego dnia zapisuj w dzienniku kilka sw powiconych
temu, co sprawio mi najwicej radoci. Zwykle chodzi o rzeczy bardzo
proste. Czsto dziwi si, jak przyjemno sprawio mi to, i jadem
wycznie jarzyny, fasol i owoce (z odrobin chleba wieloziarnistego).
Zauwaam, e przez cay dzie czuem si lejszy i bardziej rzeki.
Z radoci myl o tym, e troszk mniej ci planecie, ktra mnie na
sobie nosi i ywi.
Powiciwszy dwadziecia lat opiece nad chorymi na raka, Michael
Lerner mia do ogldania ludzi w wieku 30-40 lat, ktrzy nigdy nie
powinni trafi do jego programu. Program dziaa nadal, lecz Michael
powica wikszo energii ochronie rodowiska; chce zapobiega choro-
bie, docierajc do podoa problemu. Sytuacj podsumowuje prostymi
sowami: Nie da si y zdrowo na chorej planecie".
W 1854 roku Seattle, wdz Indian pnocnozachodnich, z najwysz
powag przekaza swoje terytorium i nard pod zwierzchnictwo Stanw
Zjednoczonych. Wygoszona przeze przy tej okazji mowa sto lat pniej
staa si inspiracj dla ruchu ekologicznego, ktry na nowo odczyta
szczeglnie wakie sowa wodza. Zwraca si w nich do potomkw biaych
osadnikw - czyli do nas - z naglcym apelem:
Uczcie swoje dzieci tego, czego mymy nauczyli swoje, e ziemia
jest nasz matk. To co spada na ziemi, spada te na synw Ziemi.
Jeli ludzie pluj na ziemi, pluj na siebie.
Wiemy jedno: to nie ziemia naley do ludzi, ale czowiek naley
do ziemi. To wiemy. Wszystkie rzeczy s ze sob poczone jak krew
jednoczca rodzin. Wszystkie rzeczy s ze sob poczone.
Podsumowanie: dieta odtruwajca
T abela 5. Podsumowanie najwaniejszych krokw majcych na celu ochron
naszej codziennej diety przed toksynami
N aley ograniczy
Pokarmy o wysokim indeksie
glikemicznym (cukier, biaa mka
etc. )- Patrz tabela na str. 93
Nasycone lub czciowo nasycone
oleje. Oleje sonecznikowe, sojowe
i kukurydziane. Zwyczajne produkty
mleczarskie (ze zbyt du
zawartoci kwasw omega-6).
Dania smaone, frytki, smaone
przystawki
Nieorganiczne czerwone miso.
Skra drobiu
Skrki owocw i jarzyn
nieorganicznych (pestycydy
przywieraj do ich skrek)
Woda z kranu na terenach
intensywnych upraw rolnych, ze
wzgldu na obecno azotanw
i pestycydw. (Od wadz lokalnych
mona uzyska charakterystyk
zawartoci wody, uwzgldniajc
obecno azotanw, pestycydw
i innych zanieczyszcze)
C zym mona zastpi
Owoce, mka i skrobie o niskim
indeksie glikemicznym. Patrz tabela
na str. 93
Oliwa z oliwek, z siemienia i rzepaku.
Produkty mleczarskie z farm
stosujcych hodowl organiczn
(o zrwnowaonej proporcji
omega-6: omega-3, wolne od RGB*)
mleko sojowe, jogurty sojowe. Humus,
oliwki, pomidory cherry
Jarzyny, roliny strczkowe (groch,
fasola, soczewica), tofu. Drb i jaja
organiczne. Organiczne czerwone
misa z hodowli naturalnej (najwyej
200 g tygodniowo). Ryby (makrele,
sardynki, oso - nawet z hodowli)
Owoce i jarzyny obrane lub umyte,
albo oznaczone jako organiczne
Ulepszona woda z kranu pochodzca
z lokalnych uj. Przefiltrowana woda
z kranu (z urzdzenia z filtrem
wglowym) albo jeszcze lepiej
oczyszczona w procesie odwrconej
osmozy (urzdzenie mona
zainstalowa przy zlewozmywaku
kuchennym). Woda mineralna lub
rdlana w plastikowych butelkach,
pod warunkiem, e butelki nie podgrzay
si w socu i woda nie wydziela woni
plastiku. To wiadczyoby bowiem
o obecnoci zwizkw PCW
* Patrz uwagi o soi i raku piersi w rozdziale 8 powiconym ywieniu i produktom
spoywczym przeciwdziaajcym rozwojowi nowotworw.
Tabela 6. N ajbardziej zanieczyszczone gatunki owocw i jarzyn oraz te, ktre
s mniej zanieczyszczone (rdo: T he Erwirontmental W orking Group,
YYWW. foodnews. org)
90
N ajbardziej zanieczyszczone
owoce i jarzyny
(naley wybiera organiczne)
Jabka, gruszki, brzoskwinie,
nektarynki, truskawki, winie, maliny,
winogrona
Papryka, seler, groszek zielony,
ziemniaki, szpinak, saata, ogrek,
cukinia, dynia
Mniej zanieczyszczone
owoce i jarzyny
(metody uprawy mniej wane)
Banany, pomaracze, mandarynki,
ananasy, grejpfruty, melony, arbuzy,
liwki, kiwi, jagody, mango, papaja
Brokuy, kalafior, kapusta, pieczarki,
szparagi, pomidory, cebula czerwona,
bakaan, fasolka, chrzan, awokado
Tabela 7. Produkty codziennego uytku, ktrych naley unika
N aley unika, o ile to moliwe
Czterochloroetylen stosowany przy
praniu chemicznym
Dezodoranty i antyperspiranty
zawierajce aluminium (powinny go
unika zwaszcza kobiety golce
pachy, gdy dziki temu metal atwiej
przenika do skry)
Kosmetyki, szampony, pyny, ele,
farby do wosw, lakiery do paznokci,
kremy do opalania zawierajce
estrogen lub produkty oyskowe
(czsto spotykane w rodkach do
Pielgnacji wosw w stylu afro),
z
parabenami lub ftalanami. Ftalany
DBP j DEHP. Parabeny: nipagina,
Poliparaben, izoparaben,
butylparaben
C zym mona zastpi
Przez kilka godzin naley wietrzy
wypran na sucho odzie na wieym
powietrzu przed woeniem na siebie.
Ewentualnie pra na mokro,
w pynnym CO2 lub silikonie
Naturalne dezodoranty bez aluminium
Naturalne i organiczne produkty wolne
od parabenw, ftalanw i estrogenw.
Wiele organicznych" kosmetykw nie
zawiera parabenw i ftalanw.
Niektre firmy, takie jak Body Shop
i Aveda, wytwarzaj produkty wolne
od ftalanw
Cytowana literatura
rodki do uytku domowego
z pestycydami oraz rodki
owadobjcze
Perfumy zawierajce ftalany (niemal
wszystkie)
ywno i napoje (kawa, herbata,
pokarm dla dzieci) podgrzewane
w plastikowych pojemnikach
(w trakcie podgrzewania polistyrenu
lub styropianu uwalnia si
zwizek PCW)
Jedzenia przyrzdzane
w porysowanych naczyniach
z teflonu
Pospolite rodki czyszczce takie jak
pynne detergenty, rodki
dezynfekujce, do czyszczenia
toalet, zawierajce alkifenole
(nonoksynol, octoksynol,
nonylofenol, oktylfenol etc. )
Pestycydy wytwarzane z olejkw
eterycznych, kwasu bornego lub
diatomitu. Patrz lista rodkw
alternatywnych dla wikszoci
pestycydw i rodkw owadobjczych
na www. panna. org
Nie uywa perfum lub stosowa wod
kolosk, ktra zawiera mniej ftalanw
Naley uywa pojemnikw szklanych
bd ceramicznych
Nieporysowany teflon lub naczynia
niepokryte teflonem, takie jak patelnie
ze stali nierdzewnej
Zielone" lub oznaczone europejskim
znakiem Ecolabel". Zastpi biaym
octem (do blatw i podg), sod
oczyszczon lub biaym mydem
Ryc-1
zachorowalno na raka piersi w rnych rejonach wia-
ta w tej samej grupie wiekowej. Kraje o najwikszej licz-
bie zachorowa to wYSokouprzemystowione pastwa
zachodnie. Podobna sytuacja dotyczy zachorowa na in-
ne nowotwory (jajnikw, okrnicy, trzustki, jder etc. ) bez
wzgldu na istnienie systemw wczesnego wykrywania.
Patrz: www. dep. iarc. fr
Ryc. 2
Zachorowalno na raka prostaty na wiecie (w tej sa-
mej grupie wiekowej). Widoczne zbienoci z rakiem
piersi. Baza Danych CIRC OMS.
Patrz: www. dep. iarc. fr
Komrka nowotworowa przed atakiem
Prawidowa komrka zabjczym"
V 1
Zniszczona komrka nowotworowa
Ryc. 3 A
Komrka rakowa S180 z mikrokosm-
kami w jamie brzusznej myszy po-
datnej na nowotwory.
Ryc. 3 B
W brzuchu myszy odpornej: ko-
mrka rakowa S180 jest atakowana
przez komrki zabjczynie systemu
immunologicznego.
Ryc. 3 C
Powierzchnia staje si gadka (traci
mikrokosmki) i podziurawiona. Traci
mas i kulisty ksztat.
Ryc. 4 A
Angioneza to proces tworzenia nowej siatki naczy
krwiononych. Proces ten przeksztaca ma grup
komrek rakowych (guz in situ) w potn mas, zdoln
do ogarmicia innych narzdw.
Ryc. 4 B
Procesy, ktre spowalniaj angiogenez, mog zmniej-
sza guz i utrzyma go w stanie utajonym.
Ryc. 5
Normalny proces zapalny. Uszkodzenie tkanki powoduje skupienie komrek immunologicznych; te niszcz bakterie
i pobudzaj namnaanie komrek oraz wzrost naczy krwiononych, aby naprawi uszkodzenia. Gdy tkanka zosta-
nie odbudowana, sytuacja wraca do normy.
Ryc 6
Bdny krg raka. Komrki nowotworowe zakcaj naturalne procesy zapalne, aby nasila wasny rozrost.
Dziaaj jak niegojca si rana; same wytwarzaj substancje pobudzajce zapalenie, te nasilaj wzrost guza, roz-
rost naczy krwiononych, ktre s im potrzebne, oraz przycigaj komrki immunologiczne, ale rozbrojone", te
bowiem wytwarzaj jeszcze wicej potrzebnych substancji.
Ryc. 7
Obieg mzgowy" ulega zakceniu - stres psychiczny powoduje wydzielanie si noradrenaliny i korytozolu.. Te
zaburzaj funkcjonowanie komrek immunologicznych - nadprodukcja substancji prozapalnych i zahamowanie
zwalczania komrek rakowych. Wtedy substancje wytwarzane przez komrki immunologiczne oddziauj na mzg.
Roz dz i a 7
LEKCJE NAWROTU
Od mojej pierwszej operacji upyno kilka lat i wydawao si, e
wszystko wrcio ju do normy. Pewnego dnia po poudniu piem herbat
ze znajom. Naleaa ona do garstki bliskich osb, ktre wiedziay o mojej
chorobie. Rozmawialimy o przyszoci, gdy znajoma zwrcia si do
mnie z wahaniem: Davidzie, musz ci o to zapyta. W jaki sposb
zajmujesz si swoj sfer?".
Wiedziaa, e nie podzielam jej entuzjazmu dla zielarstwa i homeopatii.
Dla mnie koncepcja sfery - o ktrej nigdy nie syszaem w akademii
medycznej - leaa poza granicami medycyny naukowej i jako taka
w ogle mnie nie interesowaa. Powiedziaem, e bardzo dobrze si mn
zaopiekowano i e nie pozostaje nic do zrobienia; mona tylko mie
nadziej, e guz nie powrci. Potem zmieniem temat.
Pamitam, jak si w tym czasie odywiaem. Aby zaoszczdzi czas
w szpitalu, nauczyem si w porze lunchu poprzestawa na daniu gwnym,
ktre bez trudu mona byo zje podczas wykadu lub nawet w windzie.
Niemal codziennie jadem chile con carne, bajgla i popijaem col.
Z perspektywy czasu wiem, e taki zestaw stanowi wybuchow mieszank
biaej mki i cukru, tuszczw zwierzcych obfitujcych w kwasy omega-6,
a take hormonw i toksyn rodowiskowych. Podobnie jak wikszo
ludzi, ktrzy otrzymali pierwsze ostrzeenie o raku i wydobrzeli, po-
stanowiem potraktowa chorob tak, jak traktuje si zapalenie puc albo
zamanie koci. Zrobiem, co do mnie naleao, i zostawiem spraw za
sob. Pochonity prac i narodzinami syna, znacznie ograniczyem ilo
wicze fizycznych. Porzuciem take przelotne zainteresowanie medytacj,
powstae pod wpywem lektury Junga. Nigdy nie dopuszczaem do siebie
myli, e skoro zapadem na raka, stao si tak prawdopodobnie dlatego, i
co w mojej sferze pozwolio mu si rozwin, a ja powinienem si zaj
sob, by ograniczy ryzyko jego nawrotu.
Kilka miesicy pniej towarzyszyem pacjentce w czasie indiaskiej
ceremonii jednoczcej rodzin i bliskich przyjaci chorej. Szaman wzywa
duchy, by pomogy jej pokona chorob. Zrobi na mnie wraenie czowieka
penego empatii, szczerego i wraliwego. W bardzo prostych sowach
opisa poszczeglnych uczestnikw ceremonii i da pacjentce odczu, jak
bardzo kady z nich chce wspomc jej pragnienie ycia, a wic i zdrowie.
Nie miaem najmniejszych wtpliwoci, e szaman przez sam swoj
obecno osign znakomity efekt terapeutyczny.
Zaintrygoway mnie tajemnicze moce przypisywane owemu czowie-
kowi. Po ceremonii poprosiem, eby dotkn mojej czaszki i powiedzia,
czy co wyczuwa. Delikatnie pooy rk na mojej gowie, zamkn oczy
i po kilku sekundach rzek:
- Mogo tam co by, ale odeszo. Teraz nic nie zostao.
Jego sowa zbytnio mi nie zaimponoway. Wiedziaem, e z choroby
nic nie zostao, bo wskazyway na to wyniki rocznych bada okresowych.
Szaman mg wyczu moj pewno siebie. Po chwili z szelmowskim
byskiem w oku doda:
- Ludzie przychodz do mnie, ale prawdziw szamank jest moja matka.
Nazajutrz udaem si do niej. Miaa dziewidziesit lat, bya drobna
i szczupa. Ledwie sigaa mi gow do podbrdka. Jak na swj wiek
poruszaa si nader wawo i mieszkaa sama w przyczepie. Miaa
pomarszczon twarz i bya praktycznie bezzbna. Jednak gdy umiechna
si swoimi przenikliwymi oczyma, wydaa mi si moda. Pooya do na
mojej gowie i przez chwil si koncentrowaa. Co tam jest nie
w porzdku - oznajmia. - Miae powan chorob i ona wrcia. Ale nie
martw si, wszystko bdzie dobrze".
Potem gospodyni powiedziaa, e jest zmczona, i moja wizyta
dobiega koca.
Nie przywizywaem duej wagi do tej przepowiedni, wolaem ufa
wynikom badania sprzed trzech miesicy. Jednak byo we mnie co, co
okazao si podatne na przestrog szamanki, gdy na nastpne badanie nie
czekaem tak dugo jak zwykle. Dowiedziaem si, e kobieta miaa racj:
rak powrci dokadnie w tym samym miejscu.
Syszc po raz pierwszy, e masz raka, przeywasz szok; czujesz si
zdradzony przez ycie i przez swoje ciao. Jednak kiedy powiedz ci
o nawrocie, jeste zdruzgotany. To tak, jakby nagle odkry, e potwr,
ktrego, jak ci si zdawao, zostawie daleko za sob, wci w tobie tkwi.
Przez cay czas podkrada si w pmroku i znw ci dopad. Czy nigdy nie
da ci spokoju? Wstrznity, w jednej chwili przypomniaem sobie
cierpienie i strach, ktrych dowiadczyem za pierwszym razem. Powie-
dziaem sobie, e nie mam do siy, by przechodzi przez to wszystko
powtrnie. Odwoaem wizyty pacjentw i wyszedem na saniotny spacer.
Buzowao mi w gowie. Wci pamitam wzburzenie, ktre mnie ogarno.
Chtnie porozmawiabym wtedy z Bogiem. Tylko e w niego nie wierzyem.
W kocu zdoaem skupi si na oddychaniu, wyciszy si i zwrci do
wewntrz. Przybrao to form modlitwy: Moje ciao, moje istnienie, moja
sio ycia, przemwcie do mnie! Pomcie wyczu, co si z wami dzieje.
Pomcie zrozumie, dlaczego nie daycie sobie rady. Powiedzcie, czego
wam trzeba, co was odywia, wzmacnia i chroni. Powiedzcie, jak moemy
sobie wsplnie poradzi, bo sam, uywajc gowy, poniosem porak i nie
wiem, co dalej czyni". Po chwili odnalazem si i wiar i zaczem
zasiga opinii specjalistw.
Pacjenci dziwi si czasem, e lekarze, ktrych si radz, zalecaj im
tak odmienne rodzaje kuracji. Jednak rak przybiera tak nadzwyczaj
zrnicowane formy, e medycyna prbuje go atakowa z rozmaitych
stron. W obliczu tak zoonego zjawiska kady lekarz ucieka si do
metody, ktr najlepiej opanowa i ktrej ufa. Dlatego aden znany mi
lekarz nie powierzyby zdrowia swojego ani czonka swojej rodziny
poradzie pierwszego specjalisty, do ktrego si udaje; zasignby opinii
co najmniej dwch lub trzech kolegw. W zalenoci od kultury medycznej,
do ktrej lekarze nale, ich preferencje lecznicze znacznie si od siebie
rni. Na przykad w Stanach Zjednoczonych dugo uwaano, e wszystkie
przypadki raka piersi wymagaj nie tylko usunicia caej piersi, lecz take
wzw chonnych po stronie dotknitej nowotworem, a nawet mini
ksztatujcych pach. Wydawao si, e technika ta jest nieodzowna dla
zapobieenia nawrotowi choroby. W tym samym czasie francuscy i woscy
chirurdzy zaczli usuwa guzki, a nastpnie stosowa radioterapi. Usuwali
sam nowotwr, a reszta piersi i ciaa pozostawaa nienaruszona. Pniej
okazao si, e rezultaty dugookresowe byy dokadnie takie same, przy
czym europejska metoda charakteryzowaa si znacznie mniejszymi
uszczerbkami cielesnymi i psychologicznymi.
Jak unikn szarlatanw
Jest kilka prostych zasad, ktre wystarczy stosowa, by nie wpa
w puapki hochsztaplerw:
- unika terapeutw odmawiajcych wsppracy z onkologiem i na-
kaniajcych do przerwania leczenia konwencjonalnego
- zalecajcych kuracj, ktrej skutecznoci nie dowiedziono, a ktra
wie si z niezaprzeczalnym ryzykiem
- zalecajcych leczenie, ktrego cena jest nieproporcjonalna do
spodziewanych korzyci
- obiecujcych, e ich metoda daje gwarancj skutecznoci pod
warunkiem, e twoje pragnienie wyzdrowienia jest autentyczne
Jak to czsto bywa w przypadku nowotworu, chirurg, do ktrego si
udaem, orzek, e najlepsza bdzie operacja, radiolog doradza nawiet-
lania, a onkolog kaza si zastanowi nad chemioterapi. Istniaa rwnie
moliwo czenia na rne sposoby wszystkich kuracji. Jednak kada
z nich miaa powane mankamenty.
Operacja wymagaa przecicia zdrowej tkanki na znacznej dugoci, by
pozostawi jak najmniej zaraonych rakiem komrek. Lecz przy tego
rodzaju guzie pewna ich ilo zawsze pozostaje. Radioterapia wizaa si
z ryzykiem - niewielkim, ale znaczcym - e po dziesiciu lub pitnastu
latach pojawi si demencja. Jeli szanse wyzdrowienia s znikome, jest to
moliwo, do ktrej zawsze mona si w ostatecznoci uciec. Ja jednak
wolaem liczy na znacznie dusze ycie. Jeden z najzdolniejszych
neurochirurgw, z jakimi pracowaem, zapad na demencj kilka lat po
radioterapii guza mzgu, ktry nawet nie by zoliwy. Prawdopodobiestwo
byo nike, lecz jemu nie dopisao szczcie. Nie chciaem skoczy tak
samo jak on. Jeli chodzi o chemioterapi, to jest ona z definicji
zatruwaniem organizmu. Chemioterapia najpierw zabija komrki mnoce
si byskawicznie - to znaczy nowotworowe - lecz niszczy rwnie
komrki jelit oraz te, ktre s odporne na raka, a take mieszki wosowe.
Moe te prowadzi do bezpodnoci. Nie widziaem nic zachcajcego
w myli, e przez kilka miesicy bd musia y z tak trucizn
w organizmie. Tym bardziej e metoda nie dawaa gwarancji sukcesu,
gdy guzy mzgu maj skonno do raptownego uodparniania si na
chemioterapi.
Naturalnie usyszaem rwnie wiele rad na temat alternatywnych
metod leczenia, ktrych opisy zabrzmiay nazbyt optymistycznie. Mimo to
rozumiaem, jakie to kuszce uwierzy w moliwo cakowitego wyle-
czenia, pozwalajcego zarazem unikn cikiej kuracji oraz skutkw
ubocznych. C
Podobnie jak wikszo pacjentw, w miar napywu informacji czuem
si coraz bardziej zdezorientowany. Kady badajcy mnie lekarz przed-
stawia przekonujce fakty na poparcie tej bd innej metody, a inne,
rwnie wiarygodne, znajdowaem w kadym przeczytanym artykule i na
kadej stronie internetowej. Jak tu wybiera? Dopiero gbokie wniknicie
w samego siebie pozwolio mi odnale to, co zadwiczao prawdziwie
w moich uszach. Zrezygnowaem z najnowoczeniejszej metody, w ktrej
ruchami chirurga kieruje komputer. Chirurg, ktry mi j zaproponowa,
opowiada wycznie o technice i wydawa si bardziej zainteresowany
swoim robotem ni moimi obawami, wtpliwociami i nadziejami. Wolaem
tego, ktry uj mnie spojrzeniem w oczy i ciepem. Czuem si pod dobr
opiek nawet wwczas, gdy mnie bada. Niewiele do tego trzeba: umiechu,
intonacji gosu, paru sw. Spodobao mi si to, co powiedzia: Nigdy nie
wiadomo, co si odkryje w rodku czaszki, a ja nie mog panu niczego
obieca. Mog tylko zapewni, e zrobi wszystko, co bdzie w mojej mocy.
Czuem, e mwi szczerze i e naprawd zrobi wszystko, co w jego
mocy. Takiej wanie wiary byo mi trzeba; nie za robota, cudu nowoczes-
nej techniki.
Po operacji zdecydowaem si na roczn chemioterapi, by wyelimino-
wa jak najwicej komrek nowotworowych. Wanie wtedy zagbiem
si w literatur naukow, by pokona niesprzyjajce mi dane statystyczne.
Tym razem do mnie dotaro: zamierzaem na serio zaj si moj sfer.
Roz dz i a 8
YW NO KONTRA RAK
Cz 1
NOW A MEDY C Y N A Y W I EN I A
Zasada tybetaska
Moja wizja medycyny zacza si zmienia na ulicach Dharamsali,
siedziby rzdu dalajlamy na wygnaniu w Indiach. W czasie misji humanitarnej
na rzecz tybetaskich sierot dowiedziaem si, e w Dharamsali funkcjonuj
dwa systemy opieki zdrowotnej. Orodkiem pierwszego by szpital Dalac,
nowoczesna zachodnia placwka z chirurgi, typow aparatur radiograficzn
i ultrasonograficzn oraz konwencjonalnymi lekarstwami. Wok szpitala
rozmiecili prywatne gabinety lekarze z Indii, Wielkiej Brytanii i Stanw
Zjednoczonych, praktykujcy zachodni medycyn. W rozmowach powoy-
walimy si na te same podrczniki, z ktrych korzystaem w akademii
medycznej. Mwilimy tym samym jzykiem i doskonale si rozumielimy.
Jednake w tym samym miecie znajdowaa si rwnie szkoa
medyczna, w ktrej nauczano tradycyjnej medycyny tybetaskiej, oraz
manufaktura wytwarzajca tybetaskie lekarstwa zioowe; byli te tybeta-
scy lekarze stosujcy metody leczenia cakowicie odmienne od tych, ktre
znaem. Badali ciao tak, jak my ogldamy ziemi w ogrodzie. Nie szukali
objaww choroby, ktre czsto s widoczne goym okiem. Szukali zaburze
sfery - tego, czego potrzeba ciau, by samo obronio si przed chorob.
Chcieli zrozumie, jak to konkretne ciao, ta gleba moe by wzmocniona,
by moga stawi czoo chorobie, ktra kazaa pacjentowi szuka pomocy.
Nigdy nie patrzyem w ten sposb na schorzenia i to podejcie mnie
zbulwersowao. Tym bardziej e tybetascy koledzy w celu wzmocnienia
ciaa uciekali si do lekw, ktre wydaway mi si ezoteryczne i najpraw-
dopodobniej pozbawione wszelkiej skutecznoci. Prawili o akupunkturze,
medytacji oraz naparach zioowych i czsto rozwodzili si na temat
poprawy diety. Wedle mojego systemu odniesie byo oczywiste, e adna
z tych metod nie moe da prawdziwych efektw. W najlepszym razie
wszystkie te rodki zaradcze mogy przynie pacjentowi odrobin ulgi
i zaj go, dajc jednoczenie zudzenie, e robi dla siebie co dobrego.
Zachodziem w gow, jak bym postpi, gdybym by Tybetaczykiem
i zachorowa. Gdybym mia do wyboru dwa rwnolege systemy opieki
zdrowotnej, ktry bym wybra? Przebywajc w Dharamsali, zadawaem to
pytanie wszystkim, z ktrymi pracowaem albo ktrych poznaem. Zapyta-
em o to ministra zdrowia, ktry mnie tam zaprosi, i brata Dalajlamy,
w ktrego domu mieszkaem; pytaem wielkich tybetaskich lekarzy,
ktrym mnie przedstawiono. Rozmawiaem o tym ze zwykymi ludmi,
ktrych napotkaem, chodzc pieszo po miecie. Zdawao mi si, e stawiam
ich przed dylematem: czy wybraliby zachodni medycyn, nowoczesn
i skuteczn, czy te wasn, staroytn, kierujc si umiowaniem tradycji?
Spogldali na mnie, jakbym zada gupie pytanie. Ale to oczywis-
te - odpowiadali wszyscy jak jeden m. - Jeli jest to ostra choroba, taka
jak zapalenie puc, zawa albo zapalenie wyrostka, trzeba i do lekarza
z Zachodu. Oni maj szybkie, skuteczne leki na kryzysy zdrowotne
i wypadki. Ale jeli choroba jest chroniczna, trzeba si zwrci do lekarza
tybetaskiego. Ich kuracje trwaj duej, ale dotykaj gbi sfery. Na
dusz met jest to jedyna rzecz, ktra naprawd dziaa".
A rak? Ocenia si, e komrka rakowa potrzebuje od roku do
czterdziestu lat, by zmieni si w grony nowotwr. Czy w takim razie jest
to ostra dolegliwo, czy przewleka choroba? Co my na Zachodzie
robimy, by dotrze w gb sfery"?
Pidziesiciu naukowcw i nutraceutyki
Doktor Richard Beliveau, biochemik i profesor Uniwersytetu w Mont-
realu, kieruje jednym z najwikszych na wiecie laboratoriw medycyny
molekularnej, specjalizujcych si w badaniu biologii raka. W cig
11
dwudziestu lat wsppracowa z najwikszymi firmami farmaceutycznymi,
takimi jak Astra-Zeneca, Novartis, Sandoz, Wyeth i Merck, w celu
rozpoznania mechanizmw, ktre mogyby poprawi skuteczno lekw
antyrakowych. Ich zrozumienie pozwolioby opracowa nowe rodki,
ktrych dziaanie bdzie nioso ze sob mniej efektw ubocznych. Beliveau
i jego zesp skoncentrowali si na zagadnieniach biochemicznych,
odlegych o cae lata wietlne od trosk pacjentw cierpicych na raka.
Pewnego dnia laboratorium doktora Beliveau zostao przeniesione do
nowej siedziby, mieszczcej si w szpitalu dziecicym Uniwersytetu
w Montrealu. Tam wszystko si zmienio.
Nowy ssiad szefa placwki, kierownik dziau hematoonkologii,
poprosi doktora Beliveau, by zaj si poszukiwaniem komplementarnych
metod ograniczenia toksycznoci i zwikszenia skutecznoci chemioterapii
i radioterapii. Jestem otwarty na wszystko, co pan znajdzie, byleby
pomogo to nam w opiece nad dziemi - powiedzia. - Wszystko, co
mona doczy do istniejcych kuracji. Nawet gdyby miao si wiza
z diet".
Koncepcja diety bya obca farmakologii medycznej, ktr Richard
Beliveau praktykowa przez dwadziecia lat. Jednak od czasu przepro-
wadzki, w drodze do laboratorium codziennie przechodzi przez oddzia
dla dzieci z biaaczk. Rodzice czsto zatrzymywali go na korytarzu. Czy
mona zrobi co jeszcze dla naszej creczki? Moe jakie lekarstwo
w fazie prb? Jestemy gotowi na wszystko". Ale najtrudniej byo wtedy,
gdy zatrzymyway go same dzieci i zadaway te same pytania. Doktor by
wstrznity, w jego mzgu zaczy si wykluwa najrozmaitsze pomysy,
czasem w rodku nocy. Oprzytomniawszy, uwiadamia sobie, e nie s nic
warte. Nazajutrz zabra si do przegldania literatury w poszukiwaniu
jakiego tropu, ktrym mgby pody. W ten wanie sposb pewnego
dnia trafi na przeomowy artyku opublikowany w prestiowym czasopi-
mie Natur".
Od kilku lat cay przemys farmaceutyczny zajmowa si poszukiwa-
niem syntetycznej molekuy zdolnej do blokowania rozwoju nowych
naczy krwiononych, potrzebnych guzom do wzrostu (patrz rozdzia 4
Powicony angiogenezie). Dwaj naukowcy z Instytutu Karoliskiego
w Sztokholmie, doktorzy Yihai Cao i Renai Cao, po raz pierwszy dowiedli,
Ze tak zwyczajny pyn jak herbata (po wodzie najbardziej rozpowszechniony
napj na wiecie) jest w stanie blokowa angiogenez za pomoc takiego
samego mechanizmu, jaki wykorzystuj istniejce lekarstwa. Wystarczyy
tylko dwie lub trzy filianki zielonej herbaty dziennie
1
.
Pomys olni doktora Beliveau, oznacza bowiem, e szuka naley
w krlestwie produktw spoywczych! Wszystkie dane epidemiologiczne
potwierdzay odkrycie szwedzkich uczonych. Najistotniejsza rnica
midzy spoeczestwami z najwyszymi i najniszymi wskanikami
zachorowa na raka tkwia w ywnoci! Kiedy mieszkaniec Azji zapada
na raka piersi lub prostaty, guz by zwykle mniej zoliwy ni u mieszkaca
Zachodu. Fakty byy takie, e wszdzie, gdzie obficie pito zielon herbat,
nowotwory wystpoway rzadziej. Beliveau po raz pierwszy zada sobie
pytanie, czy zwizki chemiczne zawarte w niektrych rodzajach ywnoci
s silnymi rodkami antyrakowymi. Co wicej, ludzie wyprbowali je
przez pi tysicy lat, co dobitnie wiadczyo o tym, e s nieszkodliwe.
Wreszcie natrafi na co, co mona byo zaproponowa dzieciom, nie
naraajc ich na najmniejsze ryzyko: antyrakowy produkt spoywczy albo,
jak to nazwa Beliveau, nutraceutyk.
Laboratorium medycyny molekularnej przy Szpitalu Dziecicym im.
w. Justyny w Montrealu byo jednym z najlepiej przygotowanych do tego,
by podda analizie skutki dziaania rozmaitych moleku na wzrost komrek
rakowych oraz angiogenez naczy krwiononych potrzebnych do ich
odywiania. Gdyby Beliveau postanowi wykorzysta swj pidziesicio-
osobowy zesp badawczy i sprzt wart dwadziecia milionw dolarw do
poszukiwania antyrakowych produktw spoywczych, moliwy byby
byskawiczny postp. Bya to jednak ryzykowna decyzja. Jako e ywnoci
nie da si opatentowa, nie mona byo liczy na rentowno - kto zatem
miaby zapaci za badania? Skoro nie istnia namacalny dowd susznoci
podejcia do zagadnienia, podanie tym tropem wydawao si nieuzasad-
nione ekonomicznie. Samo ycie pchno doktora Beliveau do skoku,
ktrego nie zaryzykowao jeszcze adne laboratorium na wiecie.
Rak bez choroby
W pewien czwartkowy wieczr Richard Beliveau odebra rozpaczliwy
telefon, z ktrego dowiedzia si, e jego przyjaciel ma zoliwego raka
trzustki. Lenny mieszka w Nowym Jorku. W szpitalu Sloan-Kettering
Memoria, jednym z gwnych orodkw leczenia raka w Stanach
Zjednoczonych, usysza, e zostao mu zaledwie kilka miesicy ycia.
Rak trzustki jest jednym z najbardziej zowrogich nowotworw.
Lenny, rosy mczyzna, lubicy gromko si mia, by postaci jak
z powieci, a jego napady gniewu byy wprost legendarne. Poza tym
uwielbia pokera i hazard. Tym razem dosta ze karty, lecz tak jak zawsze
zamierza gra o zwycistwo do samego koca. Chcia wiedzie, czy
Beliveau moe mu co zaproponowa. Lenny gotw by pojecha choby
na koniec wiata, by wzi udzia w jakiejkolwiek procedurze eks-
perymentalnej terapii.
ona Lenny'ego ledwo mwia przez telefon. Mamrotaa, e spdzili
wsplnie trzydzieci dwa lata, e nigdy si nie rozstawali. Nie moga sobie
wyobrazi, e nagle to wszystko si koczy w taki sposb. Bagaa
o jeszcze troch czasu.
Beliveau poprosi o przysanie karty leczenia, a nazajutrz rano przejrza
midzynarodowe bazy danych w poszukiwaniu najnowszych programw
badawczych. Jednak programy leczenia raka trzustki byy bardzo nieliczne,
a do tych, ktre istniay, nie przyjmowano z tak zaawansowan chorob.
Doktor Beliveau z cikim sercem zadzwoni wieczorem do ony Len-
ny'ego, by powiedzie jej o porace. Kobieta wybuchna paczem.
Wiedziaa o zaangaowaniu doktora w badania nad ywnoci i rakiem.
Mwia, e bdzie si opiekowa mem od witu do nocy, a do ostatniej
chwili. I e Lenny zrobi wszystko, co mu powie, a jeli doktor Beliveau ma
jakiekolwiek sugestie, oni je wyprbuj. Nie mieli nic do stracenia.
W istocie tak byo. Beliveau stwierdzi, e jeli jego przemylenia id
waciw drog, nadszed moment, by pozwoli komu potrzebujcemu
z nich skorzysta. Przez cay weekend przeglda baz danych MedLine *.
http: //www. mp. pl/medline/index. php?_tc=1CE387535A0D49A7BEE7D5265F40840E
Wyszuka artykuy z najrozmaitszych rde dotyczce produktw spoyw-
czych, co do ktrych istniaa pewno, e zwalczaj nowotwory. Obliczy
zawartoci fitochemikaliw moliwych do uzyskania z iloci produktw
uywanych do przyrzdzania posikw, oszacowa stopie ich wchaniania
przez ukad pokarmowy i tkanki. Po dwch dniach intensywnej pracy
stworzy pierwsz list pokarmw przeciwdziaajcych nowotworom, na
Podstawie ktrej miaa pniej powsta ksika
2
. Na licie znalazy si
midzy innymi rne rodzaje kapusty, brokuy, czosnek, soja, zielona
Skomputeryzowane archiwum wszystkich artykuw medycznych opublikowanych
na wiecie, prowadzone przez Narodow Bibliotek Medyczn w Waszyngtonie.
herbata, szafran indyjski, maliny, borwki i ciemna czekolada. W niedziel
wieczorem Beliveau zadzwoni do ony Lenny'ego, by przekaza jej list
wraz z instrukcjami: Rak jest jak cukrzyca, codziennie trzeba mu
powica uwag. Macie kilka miesicy, pokarmy z tej listy Lenny musi
je przy kadym posiku, bez wyjtkw. Nie chodzi o to, eby spoywa
je od czasu do czasu. I nie wolno od nich odstpowa". Doda, e wszelkie
tuszcze z wyjtkiem olejw z oliwek, rzepaku siemienia, s zakazane,
gdy zawieraj kwas omega-6 sprzyjajcy stanom zapalnym. Poleci kilka
japoskich przepisw, ktre zna i szczeglnie lubi. ona Lenny'ego
zanotowaa i obiecaa, e bdzie je codziennie przyrzdza. Bya to jedyna
nadzieja, ktrej moga si chwyci.
Z pocztku dzwonia czsto. Skrupulatnie wypeniaa zalecenia, lecz
drczy j lk. Szlochaa przez telefon: Nie chc go straci... ". Po dwch
tygodniach jej gos si zmieni. Lenny wsta z ka pierwszy raz od
czterech miesicy. Jad dzisiaj z apetytem". Stan Lenny'ego poprawia si
z dnia na dzie. Czuje si lepiej... chodzi... wyszed na spacer". Beliveau
nie wierzy wasnym uszom. W kocu by to rak trzustki, spadajcy na
czowieka jak grom, jeden z najbardziej zjadliwych nowotworw. Nie
ulega jednak wtpliwoci, e w wycieczonym organizmie Lenny'ego
zachodzi jaka zmiana.
Lenny przey cztery i p roku. Guz dugo utrzymywa si w stabilnym
stanie, a nawet zmniejszy si o jedn czwart. Mczyzna znw mg
podrowa i realizowa swoje pasje. Jego nowojorski onkolog stwierdzi,
e nigdy czego podobnego nie widzia. Przez pewien czas Lenny chodzi
z rakiem, jak gdyby nigdy nic, ale w kocu jego ciao si poddao.
Opowiadajc jego histori, Richard Beliveau niemal si czerwieni.
Pierwszy raz daem komu takie zalecenia. Pojedynczy przypadek, nie
naleao wyciga z niego adnych wnioskw. Ale gdyby jednak byo to
moliwe... ?".
Dla badacza, ktry powici ycie biologii i chemioterapii, by to
szok. Lecz z drugiej strony, co waciwie nie pozwala nam lepiej si
odywia w czasie chemioterapii lub po niej? Wszak nie ma adnych
przeciwwskaza. Po dowiadczeniu, ktrym okazaa si terapia Lenny'ego,
Richard Beliveau nadal zrywa si ze snu w rodku nocy. Co z tym
zrobi? - myla. - Czy mam prawo zbagatelizowa spostrzeenie tak
istotne dla zdrowia publicznego? Czy wolno zrezygnowa z systematycz-
nego, naukowego badania dietetycznej metody leczenia?". Po dugich
wahaniach postanowi rozpocz w swoim laboratorium najwikszy w histo-
rii program bada biochemicznych skutkw oddziaywania produktw
ywnociowych zwalczajcych nowotwory. Ich wyniki radykalnie zmieniy
pojcie o najlepszych metodach przeciwdziaania rakowi. Jak do tego doszo?
Nasienie i gleba
Doktor T. Colin Campbell, profesor Uniwersytetu Cornell, jest autorem
najwszechstronniejszego jak dotd badania zwizku raka z nawykami
ywieniowymi. Dziecistwo spdzi na farmie i by moe jego znajomo
rodowiska wiejskiego okazaa si poyteczna, gdy dziki niej zdoa
w niesychanie przekonujcy sposb wyrazi relacje midzy diet i roz-
wojem nowotworu
3
. Przyrwna trzy fazy wzrostu guza - pocztkow,
rozrostow i postpow - do rozwoju chwastu. W fazie pocztkowej
rolina staje si chwastem, pleni si w sposb niekontrolowany, wdziera
si na grzdki, cieki i dociera a do chodnika. Rolina, ktra si nie
rozprzestrzenia, nie jest chwastem*.
Faza pocztkowa - obecno potencjalnie gronego nasienia - jest
w znacznym stopniu uzaleniona od naszych genw i iloci toksyn
w otoczeniu (promieniowania, karcenogennych chemikaliw etc). Jednak
wzrost owego nasienia zaley od tego, czy zaistniej niezbdne dla niego
warunki: czy bdzie miao sprzyjajc gleb, wod i soce.
W ksice opowiadajcej o prowadzonych przez trzydzieci pi lat
badaniach nad rol czynnikw dietetycznych w rozwoju raka Campbell
pisze na koniec: Rozwj raka jest procesem odwracalnym, zalenym od
tego, czy we wczesnej fazie nowotwr mia odpowiednie warunki do
wzrostu. Wanie dlatego tak wane s czynniki dietetyczne. Niektre
sprzyjaj rakowi, odywiaj go, a inne go zwalczaj. Wzrost raka spowalnia
si bd zatrzymuje, gdy te drugie uzyskuj przewag. Jest to proces
przeciwsobny. Trzeba z ca moc podkrela jego odwracalno
2
.
* To samo odnosi si do guzw. Na przykad pieprzyki s guzami. Mog si
pojawia, rozrasta si albo znika, lecz zachowuj si w sposb cywilizowany". Nie
lakuj ssiadujcej ze sob tkanki, osigaj wielko zaledwie kilku milimetrw i nigdy
nie przenosz si na inne organy lub obszary ciaa. Nie s chwastami" i - tak jak
kwiaty - maj nawet walor estetyczny.
Nawet jeli zaistniej optymalne warunki dietetyczne dla fazy wzros-
towej nowotworu - tak jak to si dzieje w dietach mieszkacw krajw
zachodnich - specjalici uwaaj, e mniej ni jedna komrka rakowa na
dziesi tysicy staje si guzem zdolnym do atakowania tkanek
4, 5
. Zatem
dziaajc na glebie, na ktrej wystpuj nasiona raka, mona znacznie
ograniczy moliwoci ich rozwoju. Prawdopodobnie tak wanie ma si
sprawa z Azjatami, noszcymi w ciaach tyle samo mikroguzw co
mieszkacy Zachodu, lecz ktrych guzki nie przeksztacaj si w nowo-
twory zoliwe. I tak samo jak w ogrodzie, moemy nauczy si kontrolowa
wzrost chwastw za pomoc skadu gleby, ograniczajc im dopyw
skadnikw odywczych i dostarczajc w duej iloci tych, ktre je
zwalczaj.
To wanie uwiadomi sobie wybitny angielski chirurg Stephen Paget.
W 1889 roku w czasopimie Lancet" opublikowa artyku przedstawiajcy
hipotez, ktra dzi, po upywie stu dwudziestu lat, wci uwaana jest za
suszn. Tytu, ktry mu nada, godzien jest bajek Ezopa: The seed and soil
hypothesis (Hipoteza nasienia i gleby)
6
.
Sto lat pniej, w czasopimie Natur", naukowcy z Instytutu Bada
nad Rakiem przy Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco wykazali
suszno tezy Pageta w odniesieniu do bardzo agresywnych komrek
rakowych. Jeli otoczenie guza pozbawi si czynnikw zapalnych potrzeb-
nych im do wzrostu, guz nie zdoa si rozpleni
7
. Prawda za jest taka, e
owe czynniki zapalne - nawozy dla raka - dostarczane s wraz z naszym
pokarmem. Najwaniejsze z nich to oczyszczony cukier, pobudzajcy
zapaleniotwrcz insulin i IGF, niedostateczna ilo kwasw omega-3
wraz z jednoczesnym nadmiarem kwasw omega-6, zmieniajcych si
w molekuy ognisk zapalnych, oraz hormony wzrostu obecne w misie
i nieorganicznych produktach mleczarskich, rwnie stymulujcych wzrost
IGF. I na odwrt: poywienie moe dostarcza organizmowi rodkw
zwalczajcych raka, takich jak fitochemikalia, skadniki niektrych jarzyn
i owocw, ktre bezporednio przeciwdziaaj mechanizmom powstawania
zapale. (Patrz poniej).
Omawiajc diet mieszkacw Zachodu w wietle tych odkry,
Richard
Beliveau nie kryje troski. W cigu lat bada wiele si nauczyem, le
cZ
gdyby poproszono mnie o opracowanie diety maksymalnie wspomagajcej
rozwj raka, nie zdoabym wymyli niczego lepszego od naszej codziennej
diety!".
Rysunek 19. ywno czy zwizki antyrakowe? Niektre roliny jadalne
zawieraj molekuy uznane przez spoeczno naukow za szczeglnie silne
rodki przeciwdziaajce nowotworom. Oto zestawienie lekko zmodyfikowane
w stosunku do tego, ktre zostao opublikowane na amach midzynarodo-
---o czasopisma Natur"
8
.
Pokarmy, ktre dziaaj jak lekarstwa
Niektre rodzaje poywienia stanowi nawozy dla guzw, inne za
nios w sobie cenne zwizki antyrakowe. Najnowsze badania pokazuj, e
jest ich o wiele wicej anieli znane od dawna witaminy, mineray
i antyoksydanty.
W przyrodzie warzywa nie mog ani uciec przed napaci, ani si
przed ni ochroni. By przetrwa, musz by wyposaone w silne molekuy
zdolne broni si przed bakteriami, owadami i niesprzyjajc pogod. S
nimi zwizki fitochemiczne obdarzone waciwociami zabijajcymi
mikroby, grzyby i insekty, oddziaujce na mechanizmy biologiczne
potencjalnych agresorw. Maj rwnie waciwoci antyutleniaczy,
chronice komrki roliny przed wilgoci i promieniami sonecznymi
(antyoksydanty nie pozwalaj na utworzenie komrkowej rdzy", gdy
kruche mechanizmy komrki s naraone na korozyjne dziaanie tlenu).
Zielona herbata blokuje zaraanie komrek i angiogenez
Zielona herbata, rosnca w strefach o szczeglnie wilgotnym klimacie,
zawiera liczne polifenole zwane katechinami. Jeden z nich, epigallocatechin
galusan, inaczej EGCG, naley do najsilniejszych zwizkw spoywczych
przeciwdziaajcych powstawaniu nowych naczy krwiononych zasilaj-
cych komrki rakowe. Ulega zniszczeniu w procesie fermentacji koniecz-
nym do wytworzenia czarnej herbaty, lecz wystpuje w duych ilociach
w herbacie, ktra nie zostaa mu poddana i dziki temu pozostaa zielona.
Po wypiciu dwch lub trzech filianek zielonej herbaty krew obfituje
w EGCG. Zwizek ten rozprowadzany jest w organizmie za pomoc
naczy wosowatych, otaczajcych i odywiajcych kad komrk ciaa.
EGCG osiada na powierzchni kadej komrki i blokuje przeczniki"
(receptory), ktrych zadaniem jest wysanie sygnau pozwalajcego na
przeniknicie do jej wntrza ssiadujcym komrkom, na przykad
rakowym
9
. EGCG potrafi take blokowa receptory wysyajce rozkazy
tworzenia nowych komrek
1
. Zablokowane przez EGCG molekuy nie
reaguj ju na polecenia wysyane przez komrki nowotworowe za
porednictwem czynnikw sprzyjajcych powstawaniu ognisk zapalnych,
by zaatakowa tkank i stworzy nowe naczynia potrzebne do wzrostu guza.
Rysunek 20. A ktywne molekuy zielonej herbaty wzmacniaj efekt oddziay-
wania radioterapii na komrki guza mzgu, uwraliwiajc go na promienio-
wanie
11
.
Metod terapii dla dzieci cierpicych na guzy mzgu jest niewiele. Radio-
terapia, czsto stosowana u dorosych pacjentw, bywa zbyt niebezpieczna
dla mzgu w fazie rozwoju. Ale komrki dziecicego cewiaka nerwowego
staj si o wiele bardziej podatne na bardzo mae dawki nawietlania, jeli
zostay wczeniej uwraliwione na aktywne - a przy tym cakowicie
nieszkodliwe - zwizki zielonej herbaty
11
.
W laboratorium medycyny molekularnej w Montrealu Richard Beliveau
i jego zesp przebadali skutki oddziaywania EGCG wyizolowanego
z zielonej herbaty na kilka szczepw komrek nowotworowych. Zaobser-
wowali, e znacznie zwalniaj one postp biaaczki, raka piersi, prostaty,
nerki, skry i jamy ustnej
10
.
Zielona herbata dziaa take jako odtruwacz organizmu. Uruchamia
w wtrobie mechanizmy, ktre szybciej eliminuj z ciaa rakotwrcze
toksyny. Wykazano, e u myszy zielona herbata zablokowaa dziaanie
chemicznych karcenogenw odpowiedzialnych za raka piersi, puc, prze-
yku, odka i okrnicy
10
.
Skutek wywierany na organizm przez ECGC zdumiewa jeszcze bardziej
w kombinacji z dziaaniem innych zwizkw powszechnie wystpujcy^
w azjatyckiej diecie, na przykad gdy zielona herbata czy si z soj
Naukowcy z Laboratorium ywienia i Metabolizmu w Harvardzie wykazali
e poczenie zielonej herbaty i soi potguje ochronne skutki dziaania obu
czynnikw z osobna. Dzieje si tak zarwno w przypadku raka prostaty
jak i raka piersi
12, 13
. We wnioskach artykuu uczeni napisali: Nasze
badania wskazuj, e fitochemikalia zawarte w soi i zielonej herbacie
mog by wykorzystywane jako skuteczny rodek dietetyczny powstrzymu-
jcy postp estrogenozalenego raka piersi. Te nadzwyczaj Ostrone
sowa, cechujce artykuy naukowe powicone nowotworom (peen
rezerwy styl naukowcw z Harvardu jest tego dobitnym przykadem),
naley uzna za bardzo znaczce.
S oja blokuje dziaanie gronych hormonw
Take soja zawiera silne fitochemikalia przeciwdziaajce mechani-
zmom potrzebnym do przetrwania i rozwoju raka. S to izoflawony,
z ktrych najwaniejszymi s genisteina, daidzeina i glyciteina. Nazy-
wa si je fitoestrogenami, gdy molekuy te s bardzo podobne do
eskich estrogenw. Znaczna ilo naturalnych i chemicznych est-
rogenw u kobiet mieszkajcych w krajach zachodnich stanowi jedn
z gwnych przyczyn epidemii raka piersi
14
. Wanie dlatego terapi
hormonaln przepisuje si obecnie tylko kobietom po menopauzie, i to
z wielk doz ostronoci, gdy wie si z ni podwyszone za-
groenie rakiem piersi*. Fitoestrogeny zawarte w soi s tysic razy
mniej aktywne biologicznie ni naturalne eskie estrogeny. Dziaaj
podobnie do tamoxifenu, leku powszechnie stosowanego do przeciw-
dziaania nawrotom raka piersi. Ich obecno we krwi znacznie
ogranicza nadmierne pobudzanie organizmu przez estrogeny i w kon-
sekwencji moe spowolni wzrost guzw estrogenolubnych. Dziaanie
soi, hamujce rozwj raka piersi, udowodniono jednak tylko u tych
kobiet, ktre przyjmoway j od dziecistwa. Nie zdoano dotd
wykaza, e jest skuteczne, jeli przyjmowanie soi rozpoczo si
w dorosym wieku. Jeden z izoflawonw sojowych, genisteina, bardzo
przypomina mskie hormony stymulujce rozwj raka prostaty, zatem
ten sam mechanizm ochronny dziaa przypuszczalnie u mczyzn
regularnie spoywajcych soj.
Niektrym pacjentkom cierpicym na raka piersi odradzano spoywanie
produktw sojowych. Jednak w literaturze fachowej panuje zgoda co do
tego, e soja nie stanowi zagroenia w przypadku raka piersi. Wyjtek
stanowi pewne suplementy diety przyjmowane w duych ilociach.
Spoywana regularnie (codziennie) soja moe zmniejszy zagroenie
xenoestrogenami, zwaszcza jeli stanowi cz diety bogatej w skadniki
antyrakowe (zielona herbata, warzywa krzyowe etc. ) i wystpuje w nor-
malnych ilociach spoywczych (naley unika suplementw izoflawono-
wych). W oczekiwaniu na dokadniejsze dane Francuska Agencja Bez-
pieczestwa ywnoci (AFSSA) zaleca, by kobiety, ktre przeszy raka
piersi, ograniczyy spoywanie soi do umiarkowanej iloci (nie wicej ni
jeden jogurt sojowy dziennie lub jedna szklanka mleczka sojowego")
16
.
Podejrzewa si, e skoncentrowane ekstrakty izoflawonw sprzedawane
jako suplement diety w czasie menopauzy sprzyjaj rozwojowi nowo-
tworw, naley ich zatem unika.
Zawarte w soi izoflawony, podobnie jak EGCG w zielonej herbacie,
blokuj angiogenez, tak wic odgrywaj wan rol w przeciwdziaaniu
wielu innym odmianom raka, nie tylko nowotworw piersi i prostaty.
Rne postacie soi (tofu, tempeh, miso, fasola mung, pdy fasoli etc. )
stanowi zatem poyteczny skadnik diety antyrakowej.
Kurkuma jest silnym rodkiem przeciwzapalnym
Nastpny godny uwagi produkt spoywczy take pochodzi z Azji.
Tym razem jest to przyprawa o zdumiewajcych waciwociach:
kurkuma.
Hindusi spoywaj rednio 1, 5 do 2 gramw kurkumy dziennie (1/4 - 1/2
yeczki). Z korzenia kurkumy otrzymuje si ty pyek, stanowicy
gwny skadnik tego curry. Jest rwnie jednym z najpopularniejszych
ajurwedyjskich lekw o dziaaniu przeciwzapalnym. aden inny produkt
spoywczy nie dziaa tak silnie. Najwaniejszym zwizkiem odpowiedzial-
nym za to dziaanie jest kurkumin. W badaniach laboratoryjnych okazao
si, e kurkumin ogranicza wzrost wielu rodzajw raka: midzy innymi
nowotworw okrnicy, wtroby, odka i jajnikw, a take biaaczki.
Oddziauje rwnie na angiogenez i zmusza komrki rakowe do ob-
umierania (w procesie zwanym apoptoz, ktry mona porwna do
samobjstwa). U myszy kurkumin zapobiega rozwojowi kilku rodzajw
guzw spowodowanych przez chemiczne karcenogeny
17
. Nie powinno
zatem dziwi, e Hindusi zapadaj na raka puc osiem razy rzadziej ni
mieszkacy krajw zachodnich, dziewi razy rzadziej na raka okrnicy,
pi razy rzadziej na raka piersi i dziesi razy rzadziej na raka nerek
18
.
Dzieje si tak mimo tego, e Hindusi s naraeni na dziaanie licznych
karcenogenw wystpujcych w rodowisku, czsto na wiksz skal ni
na Zachodzie.
Profesor Bharat Aggarwal z Centrum Bada nad Rakiem im. Andersona
w Houston uwaany jest za byskotliwego obrazoburc. Stoi na czele
laboratorium pracujcego nad eksperymentalnymi terapiami nowotworw
i jest jednym z najczciej cytowanych specjalistw
19
. Dowiadczenie
w dziedzinie biochemii i farmakologii nie przeszkodzio mu, podobnie jak
doktorowi Beliveau z Montrealu, pozosta otwartym na wszelkie nowinki,
ktre mogyby si okaza pomocne w walce z rakiem. Bharat Aggarwal
powiada, e kiedy jako mody czowiek mieszka w Batali w stanie
Pendab, medycyna ajurwedyjska bya jedyn dostpn. I doskonale
pamita jej skuteczno.
Obroniwszy doktorat na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley,
zosta pierwszym biologiem zatrudnionym przez Genentech - synn firm
zajmujc si inynieri genetyczn - do opracowania nowych molekular-
nych terapii chorb nowotworowych. W latach dziewidziesitych, juz
jako pracownik Genentechu, odkry rol ognisk zapalnych w rozwoju raka,
midzy innymi niesawnego NF-kappaB. Napisa pniej, e okieznanie
szkodliwego dziaania NF-kappaB u chorych na raka jest kwesti ycia
i mierci
20
. Od tej pory nieustannie poszukuje sposobw przeciwdziaano
odkrytym przez siebie mechanizmom karcenogennym.
O kurkuminie pisze si w tekstach medycznych Indii, Chin, Tybetu
i krajw Bliskiego Wschodu od ponad dwch tysicy lat. Aggarwal
pamita, e ty proszek stale by obecny w kuchni jego matki w Indiach.
Jako dorosy czowiek zaj si jego badaniem z tak sam ciekawoci
naukow, z jak podchodzi do kadego nowego specyfiku stworzonego
przez przemys farmaceutyczny.
Profesor Aggarwal jako pierwszy udowodni, e kurkumin dziaa
przeciwko rakowi we wntrzu komrek
21
. W 2005 roku wykaza, e
oddziauje na raka piersi wszczepionego myszom, mimo e komrki te nie
reagoway ju wwczas na chemioterapi z uyciem taxolu*.
U myszy kurkumin w dawkach spoywczych znacznie ograniczy
przerzuty. Wprawdzie w pucach wci wystpoway mikroguzy, lecz
w wikszoci przypadkw nie byy ju w stanie si rozrasta i nie
stanowiy powanego zagroenia dla organizmu
22
.
W oczach tradycjonalistycznie mylcych onkologw z Centrum
Bada nad Rakiem im. Andersona te wydumane eksperymenty czerpice
z medycyny ludowej nie zasugiway na uwag. Jaki czas temu prezes
orodka, doktor John Mendelsohn, jeden z najbardziej wpywowych
onkologw w Stanach Zjednoczonych, znalaz si na konferencji nauko-
wej, w ktrej uczestniczy te Aggarwal. Postanowi zosta na jego
prezentacji. Zdumiony, podszed do niego natychmiast po jej zakoczeniu.
Nie wiedziaem, e paskie badania maj tak solidn podstaw nauko-
w", oznajmi.
Po powrocie do Houston Mendelsohn postanowi rozpocz trzy prby
kliniczne z kurkuminem. Pierwsza dotyczya jednej z najczstszych
odmian nowotworu krwi (szpiczaka mnogiego), druga raka ukadu roz-
rodczego, a trzecia - zapobiegania rakowi puca u bardzo zagroonych
pacjentw. Badania te s obecnie w toku i nic nie wiadomo o ich
wynikach.
Kurkumin jest znakomitym przykadem korzyci pyncych z wielkich
tradycji kulinarnych, jake rnicych si od spoywania wyizolowanych
substancji pokarmowych. Naukowcy z Tajwanu podjli prb leczenia
guzw nowotworowych kurkuminem w kapsukach i odkryli, e ukad
trawienny wchania go bardzo le
23
. Jeli nie zmiesza si go z papry-
Taxol uwaa si za jeden z niewielu lekw zachowujcych skuteczno w leczeniu
^ piersi na etapie przerzutw, lecz dziaa on w mniej ni poowie przypadkw.
k - a w takiej wanie postaci wystpuje on zawsze w curry - kurkumin
nie jest w stanie pokona bariery jelitowej. Papryka zwiksza wchanianie
kurkuminu dwa tysice razy
24
. Tak oto staroytna hinduska mdro
wyprzedzia wspczesn nauk w odkrywaniu naturalnych powinowactw
wystpujcych midzy rnymi produktami spoywczymi.
Poszukujc informacji na temat mojego nowotworu, przeczytaem ze
zdziwieniem, e nawet najbardziej agresywne odmiany raka, takie jak
budzcy groz glejak, s znacznie bardziej podatne na chemioterapi, jeli
jednoczenie podaje si pacjentowi kurkumin
25
.
Zdaniem uczonych z zespou Aggarwala w Houston nadzwyczajna
skuteczno kurkuminu w duej mierze wynika z jego zdolnoci
bezporedniego oddziaywania na czarnego rycerza nowotworw, kt-
rego poznalimy w rozdziale 4, NF-kappaB, chronicego komrki
rakowe przed dziaaniem mechanizmw obronnych organizmu. Cay
przemys farmaceutyczny poszukuje nowych nietoksycznych zwizkw
zdolnych przeciwdziaa mechanizmowi rozprzestrzeniania si raka.
Wiadomo ju, e kurkumin skutecznie zwalcza NF-kappaB, a stosujc
go przez dwa tysice lat w swojej kuchni, Hindusi dowiedli, e
jest cakowicie niegrony dla zdrowia. Kurkumin mona spoywa
z produktami sojowymi, zastpujcymi zwierzce biaka i dostarcza-
jcymi do organizmu genistein, ktra odtruwa ciao i powstrzymuje
angiogenez. Dodajmy do tego jeszcze filiank zielonej herbaty i wy-
obramy sobie silny koktajl pozbawiony skutkw ubocznych, ktry
trzyma w szachu trzy najwaniejsze mechanizmy rozprzestrzeniania
si raka.
Grzyby stymulujce dziaanie ukadu immunologicznego
W Japonii grzyby shiitake, maitake, kawaratake i enokitake stanowi
cz codziennej diety. Obecnie grzyby te mona znale rwnie
w szpitalach, gdzie podaje si je pacjentom w czasie chemioterapii
26
"
Zawieraj one zwizek zwany lentinianem, ktry wraz z innymi poli-
sacharydarni (grzyby maj ich w sobie du ilo) bezporednio pobudza
ukad immunologiczny. Liczba zachorowa na raka odka jest o poow
mniejsza u japoskich chopw spoywajcych due iloci tych grzybw
ni u tych, ktrzy ich nie jedz
30
. W trakcie badania przeprowadzonego
przez japoskich naukowcw okazao si, e u pacjentw, ktrym podano
ekstrakt z grzybw, znacznie wzrosa liczba i aktywno komrek
obronnych; nasilia si ona nawet we wntrzu guzw
28
'
31
"
34
. Badacze
z Uniwersytetu Kyushu w Japonii udowodnili, e kiedy grzyby te podaje
si w czasie chemioterapii albo po niej, pacjenci chorzy na raka okrnicy
yj duej
28
. Dzieje si tak prawdopodobnie dlatego, e uaktywnienie
ukadu immunologicznego spowalnia wzrost guza.
W laboratorium kierowanym przez doktora Beliveau przebadano
rozmaite grzyby pod wzgldem skutecznoci w walce z rakiem piersi.
Okazao si, e grzyby azjatyckie nie s jedynymi, ktre wywouj
korzystne skutki. Niektre, takie jak boczniaki, potrafi niemal cakowicie
powstrzyma rozwj raka w komrkach (rysunek 21).
Rysunek 21. Rne rodzaje grzybw oddziauj bezporednio na zahamowa-
nie wzrostu komrek raka piersi (komrki z grupy MDA -231)
35
.
Jeyny, maliny, truskawki, jagody...
W walce z rakiem przemys farmaceutyczny energicznie poda tropami
lekw antyangiogenicznych.
Richard Beliveau od poowy lat dziewidziesitych pracuje nad
lekarstwami przedstawionymi mu do zbadania przez firmy farmaceutyczne.
Badania polegaj na wyhodowaniu in vitro komrek naczy krwiononych"
stymulowanych chemicznymi przypieszaczami" wzrostu, takimi jak te
ktre s wytwarzane przez guzy nowotworowe. Za pomoc mikropipetki
umieszcza si odrobin testowanego leku na komrkach, by zmierzy
jego zdolno do zapobiegania powstawaniu nowych naczy krwiono-
nych. Rezultat, nierzadko bardzo subtelny, mona wykry dopiero po
kilku dniach.
Beliveau pamita poranki, gdy przychodzi do laboratorium, z niecierp-
liwoci pragnc sprawdzi, czy ten lub inny nowy zwizek pozytywnie
przeszed prb. Za kadym razem, gdy efekt by obiecujcy, podskakiwa
mu poziom adrenaliny. Dzwoni do producenta i triumfalnie oznajmia:
Trafilimy!".
Zachcajce wyniki skaniay firm do zainwestowania wikszych sum
w badania i wkrtce okazywao si, e doktor Beliveau kieruje szeroko
zakrojonym programem badawczym. Wszelako na tym optymistycznym
obrazie zawsze kadzie si pewien cie. W tego rodzaju badaniach 95%
obiecujcych syntetycznych zwizkw odchodzi w niepami, gdy zostaj
poddane badaniom na zwierztach, a nastpnie na ludziach. Jeli nawet
okazuj si skuteczne w walce z komrkami nowotworowymi w probwce,
s zwykle zbyt toksyczne, by nadaway si do zastosowania w leczeniu.
Dzi jednak w laboratorium medycyny molekularnej Szpitala w. Justyny
panuj zupenie inne nastroje.
Zamiast ocenia warto lecznicz nowego zwizku chemicznego,
Beliveau postanowi zbada angiogeniczny potencja ekstraktu z malin.
Kwas elagowy to polifenol wystpujcy w duych ilociach w malinach
i truskawkach (obecny jest take w orzechach laskowych i woskich).
W dawkach zblionych do normalnych iloci spoywczych tych owocw
zawarto kwasu elagowego znacznie spowolnia rozwj guzw u myszy
poddanych dziaaniu agresywnych karcenogenw.
Prowadzc badania w sposb rwnie rygorystyczny jak w przypadku
kadego innego leku, Beliveau stwierdzi, e kwas elagowy w malinach
ma potencjalnie tak sam skuteczno, jak lekarstwo spowalniajce
wzrost naczy krwiononych. Okazao si, e kwas elagowy przeciwdziaa
dwm najpospolitszym mechanizmom stymulacji naczy krwiononych
(VEGF i PDGF)
36
. Richard Beliveau zdawa sobie spraw z wagi tego
odkrycia. Gdyby dotyczyo zwizku farmaceutycznego, faks w laboratorium
pracowaby przez cay dzie, granty za napywayby szerokim strumie-
niem. Tym bardziej e w tym wypadku nie istniao ryzyko, i w toku
dalszych eksperymentw molekua okae si zbyt trujca, by mona j
byo zastosowa w terapii ludzi - wszak istoty czekoksztatne spoywaj
maliny od czasw prehistorycznych. Beliveau nie wiedzia jednak, do
kogo ma si zwrci. Nie sposb opatentowa malin, nie mg wic
zadzwoni do kogo, kto podzieli jego entuzjazm i zadeklaruje ogromn
kwot na badania.
Drobne owoce, takie jak truskawki i maliny (lub orzechy woskie,
laskowe albo pekany), s jeszcze bardziej obiecujce. Inaczej ni
w przypadku typowych lekw antyangiogenicznych, ich dziaanie nie
ogranicza si do zapobiegania jednemu mechanizmowi rakotwrczemu.
Kwas elagowy take odtruwa komrki: zapobiega przeksztacaniu si
karcenogenw rodowiskowych w substancje toksyczne i stymuluje ich
usuwanie
36
. Toksyny te s grone, gdy wchodz w reakcje z DNA
i wywouj mutacje genetyczne potencjalnie zagraajce yciu. Tak
wic kwas elagowy dziaa na kilku frontach i nie wywouje skutkw
ubocznych.
Innymi owocami zawierajcymi czynniki antyrakowe s winie.
Znajdujcy si w nich kwas D-glukarowy odtruwa organizm, uatwiajc
eliminacj estrogenu pochodzcego z chemikaliw znajdujcych si
w rodowisku
37
. Jagody zawieraj antocjanidyn i proantocjanidy-
n - zwizki, ktre potrafi zmusza komrki rakowe do samounicest-
wienia (apoptoza)
38
. W laboratorium oddziauj one na kilka odmian
nowotworw i s szczeglnie skuteczne w przypadku raka okrnicy.
Innymi bogatymi rdami proantocjanidyny s urawina, cynamon
i gorzka czekolada
39
.
Przyprawy i zioa w tej samej lidze co Gleevec
W 2001 roku Urzd ywnoci i Lekarstw pobi wszelkie rekordy,
zatwierdzajc nowy lek przeciwrakowy o nazwie Gleevec. Jest on
skuteczny zarwno w leczeniu pospolitej biaaczki, jak i bardzo rzad-
kiego raka jelit. Doktor Lany Norton, onkolog i byy prezes Amery-
kaskiego Stowarzyszenia Onkologii Klinicznej, jeden z gwnych
lekarzy szpitala Memoria Sloan-Kettering w Nowym Jorku, w entuz-
jastycznym wywiadzie opublikowanym w New York Timesie" nie
przebiera w sowach. Okreli skutki dziaania Gleevecu mianem
cudu
40
.
I rzeczywicie dla onkologw Gleevec otwiera cakiem now epok
w leczeniu nowotworw. Zamiast tru komrki rakowe (jak to si
dzieje w chemioterapii), Gleevec blokuje mechanizmy komrkowe,
pozwalajce rakowi rozrasta si z dnia na dzie. Lek oddziauje na
jeden z genw stymulujcych wzrost raka, lecz obecnie uwaa si, e
kluczem do jego skutecznoci jest take blokowanie jednego z przecz-
nikw" pobudzajcych tworzenie nowych naczy (receptorw PDGF).
Podawany codziennie, moe ograniczy wzrost nowotworu, ktry w kon-
sekwencji przestaje by grony. W ten sposb dochodzimy do stadium
raka bez choroby", jak go okreli Judah Folkman, odkrywca angio-
genezy
41
.
Tak si skada, e wiele zi i przypraw dziaa w podobny sposb
jak Gleevec. Zioa z rodziny kargowcw - mita, tymianek, maje-
ranek, oregano, bazylia i rozmaryn - zawieraj mnstwo kwasw
tuszczowych z rodziny terpenw, ktre czyni je wyjtkowo aro-
matycznymi. Udowodniono, e terpeny dziaaj na wiele odmian gu-
zw, ograniczajc rozwj ich komrek lub doprowadzajc je do ob-
umierania.
Jeden z owych terpenw - wystpujcy w rozmarynie karnozol -
wpywa na zdolno komrek rakowych do atakowania ssiednich tkanek.
Nie mogc si rozszerza, rak traci zoliwo. Naukowcy z Narodowego
Instytutu Raka wykazali ponadto, e ekstrakt z rozmarynu wspomaga
chemioterapi w oddziaywaniu na komrki rakowe. W badaniach prowa-
dzonych na kulturach tkanek zmniejszy odporno komrek raka piersi na
chemioterapi
42
.
Dowiadczenia prowadzone przez doktora Beliveau pozwoliy ustali,
e apigenina, obficie wystpujca w pietruszce i selerze, zdecydowanie
osabia proces tworzenia nowych naczy krwiononych potrzebnych
guzowi do rozwoju, i to w mniej wicej takim samym stopniu jak Gleevec.
Efekt nastpuje ju po podaniu bardzo niewielkich dawek, zblionych do
tych, ktre obserwuje si we krwi po spoyciu pietruszki
35
.
Synergia pokarmw
Lista produktw spoywczych, ktrych zwizki przeciwdziaaj nowo-
tworom, jest na szczcie znacznie dusza, ni si ludziom wydaje. Jedn
z nich (rzecz jasna niewyczerpujc) zamieciem w apendyksie na str. 173
niniejszej ksiki*.
Oto krtkie podsumowanie niektrych najwaniejszych wynikw
opisanych dotd bada:
1. Pewne rodzaje ywnoci wspomagaj rozwj raka, wzmacniajc
mechanizmy sprzyjajce jego wzrostowi. Omawialimy je w roz-
dziale 6.
2. Inne produkty przeciwdziaaj nowotworom, blokujc dziaanie
mechanizmw koniecznych do jego wzrostu lub zmuszajc komrki
rakowe do obumierania.
3. Produkty ywnociowe dziaaj na organizm codziennie, i to
trzykrotnie. Maj zatem znaczny wpyw na mechanizmy biologiczne
przypieszajce lub spowalniajce rozwj nowotworu.
Medycyna oddziauje zwykle na jeden czynnik. Twrcy lekw
antyrakowych najnowszej generacji chlubi si tym, e dziaaj one
celowo. Oznacza to, e lekarstwa wkraczaj do akcji na pewnym etapie
procesw molekularnych, co ogranicza zasig skutkw ubocznych.
Produkty spoywcze dziaaj na wiele mechanizmw jednoczenie
i czyni to w sposb agodny, nie wywoujc adnych skutkw ubocznych.
Produkty czone w czasie posikw za pozwalaj oddziaywa na jeszcze
wiksz liczb mechanizmw rakotwrczych. Wanie to sprawia, e tak
trudno podda je badaniu w laboratorium, liczba moliwych kombinacji
jest bowiem astronomiczna. Jednak ta obfito czyni je zarazem tak
obiecujcymi.
W Centrum Leczenia Raka M. D. Anderson w Houston Isaiah Fidler,
lekarz i weterynarz, szef Wydziau Bada nad Rakiem, sprawdza warunki,
w jakich komrki rakowe wdzieraj si - lub nie - do innych tkanek.
* Richard Beliveau i wsppracujcy z nim od dwudziestu lat biochemik Denis
Gingras wydali wspaniale ilustrowan ksik, w caoci powicon pokarmom przeciw-
dziaajcym rakowi. Gorco j polecam
2
.
Pokazuje koledze mikroskopowe zdjcie raka trzustki. Jego zesp zdoa
zabarwi komrki wedug rnych czynnikw wzrostu i odywek, na
ktre reaguj. Czynniki wzrostu pozwalaj guzowi si zagniedzi
wzrosn i opiera kuracjom. Komrki poddane dowiadczeniu s zielone
czerwone i te dziki dziaaniu czynnikw wzrostu; jdro komrki
wyglda jak niebieska plama. Obecno tych kolorw wskazuje, e
wikszo komrek guza wykorzystuje kilka rnych czynnikw wspo-
magajcych wzrost. Co to oznacza? - pyta Fidler, zwracajc si do
suchaczy i wskazujc slajd ze zdjciem kolorowego guza. - Jeli
zajmiemy si leczeniem czerwonego obszaru, pacjenta zabije zielony. Jeli
uderzymy w zielony, pacjenta zabije czerwony. Jedynym wyjciem jest
atak na wszystkie czynniki wzrostu"
43
.
Naukowcy z Uniwersyteckiego Kolegium Medycznego w New Delhi,
bez wtpienia dziaajc pod wpywem wielkiej tradycji medycznej Ajur-
wedy, wykazali, do jakiego stopnia kombinacje produktw ywnociowych
dziaaj synergicznie, chronic ciao przed karcenogenami
44
. Chroniczne
naraenie samic myszy na znany karcenogen DMBA wywoywao guzy
gruczow piersiowych u 100% z nich. Byo tak, dopki nie zaczto im
podawa pewnych substancji pospolicie wystpujcych w zdrowej ywno-
ci. Byy to selen (skadnik organicznych zb i jarzyn, a take ryb
i skorupiakw), magnez (wystpujcy w szpinaku, orzechach woskich
i laskowych, migdaach, zboach penoziarnistych i niektrych rodzajach
wody mineralnej), witamina C (wystpujca w wikszoci owocw i ja-
rzyn - zwaszcza w cytrusach i zielonych warzywach - a take w kapucie
i truskawkach) oraz witamina A (wystpujca we wszystkich owocach
i jarzynach o jasnym zabarwieniu, a take w jajach). 50% myszy,
otrzymujcych obok substancji rakotwrczej tylko jeden z tych kom-
ponentw, zapado na raka. Spord tych, ktre otrzymyway dwa
komponenty naraz, zachorowaa tylko jedna trzecia. Jeli poczono trzy
komponenty, choroba rozwina si tylko u jednej pitej myszy, a jeli
podawano wszystkie - liczba zachorowa spada do jednej dziesitej. Ze
statystyki wynika zatem, e dziki spoywaniu skadnikw zwyczajnej
ywnoci stuprocentowe zagroenie nowotworem spado do 10%
44
. Ta
uderzajca rnica najprawdopodobniej wynika z synergii rnych elemen-
tw wsppracujcych w celu spowolnienia bd zablokowania mechaniz-
mw wzrostu raka. Takie wanie synergiczne, kombinacyjne podejcie
sugeruje w terapii Isaiah Fidler.
Rysunek 22. Kombinacja skadnikw ywnociowych odnosi znacznie wik-
szy skutek ni jeden z nich. Jeden zmniejsza o 50% zagroenie rakiem
u myszy naraonych na dziaanie silnego karcenogenu. C ztery skadniki
podawane wsplnie zmniejszaj zagroenie o 90%
44
.
Koktajl warzywny zwalczajcy raka
Jeli hipoteza doktora Beliveau jest suszna, synergia pokarmw
antyrakowych spoywanych codziennie powinna znacznie spowolni
rozwj raka. Wydaje si wic uzasadnione poczenie ich w koktajlu
warzywnym.
W laboratorium Szpitala w. Justyny naukowcy z zespou Beliveau
ocenili skuteczno dziaania koktajlu na stan powanie chorych myszy.
Tak zwane goe myszy obarczone s wad genetyczn, pozbawiajc je
zarwno futerka, jak i ukadu odpornociowego. S zupenie bezbronne
wobec zakae i nie odrzucaj wszczepionych komrek ludzkich nowo-
tworw. Po wszczepieniu pod skr komrek raka puc tworz si u nich
guzy odpowiadajce 5% ich wagi. Proporcjonalny guz u czowieka wayby
3-4 kilogramy.
Koledzy doktora Beliveau z zespou pamitaj, e przyrzdzany dla
myszy koktajl wydziela apetyczn wo, przyjemnie kontrastujc z typo-
wym laboratoryjnym odorem zwizkw chemicznych i odczynnikw.
Rysunek 23. Myszy pozbawione ukadu odpornociowego, spoywajce
codziennie koktajl antyrakowy (obok zwykego poywienia) s zdrowsze
(z prawej), a ich zoliwe guzy s o wiele mniej grone ni u myszy, ktrym
podawano wycznie zwyczajne poywienie (z lewej)
45
.
Czy podobny mechanizm pozwoli Lenny'emu przey tak dugo ze
zoliwym nowotworem? Czy posiki przygotowywane przez jego on
trzymay raka w szachu, blokujc dziaanie rnych czynnikw wzrostu
raka trzustki jednoczenie? Nie mamy co do tego pewnoci, pewne
* Szczegowy opis 250 ml porcji koktajlu (objto jednego kubka) znajduje si
w apendyksie.
Mieszanka zawieraa pdy brukselki, brokuy, czosnek, szalotk, kurkum
pieprz, urawin, grejpfrut, a nawet szczypt zielonej herbaty. Jej ilo
obliczono tak, by odpowiadaa temu, co czowiek jest w stanie spoy
w cigu dnia: 100 gramw kapusty, 50 gramw jagd, 2 gramy herbaty etc *
Naukowcy codziennie karmili i wayli myszy. Nosili sterylne maski
i rkawiczki, by chroni podatne na infekcj zwierzta. W cigu zaledwie
tygodnia u myszy, ktrym nie podawano mieszanki, pojawiy si pod
skr nieforemne guzy. Te, ktre karmiono mieszank pokarmw an-
tyrakowy eh, byy w znacznie lepszej formie: wawiej si poruszay,
okazyway wiksz ciekawo i miay lepszy apetyt. A przede wszystkim,
mimo e byy pozbawione ukadu odpornociowego i miay komrki
raka pod skr, guzy pojawiay si u nich znacznie pniej i wolniej
si rozwijay (rysunek 23).
Nieleczone Karmione mieszank antyrakow
natomiast jest to, e stosujc tak diet, Lenny nie mg narazi swojego
zdrowia na szwank.
Spoywajc codzienne posiki, moemy chroni organizm przed
atakiem nowotworu na rne sposoby:
- neutralizujc substancje karcenogenne,
- wspierajc nasz ukad odpornociowy,
- blokujc powstawanie nowych naczy krwiononych potrzebnych
do wzrostu raka,
- zapobiegajc powstawaniu ognisk zapalnych wspomagajcych rozwj
nowotworu,
- blokujc mechanizmy pozwalajce nowotworowi atakowa ssied-
nie tkanki,
- wzmacniajc dziaanie czynnikw sprzyjajcych obumieraniu ko-
mrek rakowych.
ywno jest waniejsza od zanieczyszcze
Zdolno produktw spoywczych do eliminowania karcenogenw ma
szczeglne znaczenie. Dziki temu, jeli nawet pewne nieorganiczne
owoce i jarzyny s zanieczyszczone pestycydami, pozytywne oddziaywa-
nie zwizkw antyrakowych przewaa nad negatywnymi skutkami obec-
noci karcenogenw. Jak to ujmuje doktor Colin Campbell z Uniwersytetu
Cornell, jeli idzie o ywno, za kadym razem przebija ona zanieczysz-
czenia"
3
.
Cz 2
DL A C ZEGO W KO N W EN C JO N A L N Y C H KURA C JA C H
RA KA W C I BRA KUJE PO RA D Y W I EN I O W Y C H
Przez pi tysicy lat wszystkie wielkie tradycje medyczne wykorzys-
tyway diet do oddziaywania na przebieg chorb. Nasza tradycja nie
jest tu wyjtkiem. W V wieku p. n. e. Hipokrates powiedzia: Niech pokarm
bdzie twoim lekiem, a lekarstwo twoim pokarmem
46
. W 2003 roku
w czasopimie Natur" opublikowano artyku zakoczony w nowoczes-
nym stylu: Chemioprewencja poprzez spoywanie jadalnych fitochemika-
liw jest obecnie uwaana za niedrog, dostpn i atw do akceptacji
metod kontroli rozwoju raka
8
.
Dieta pozostaje filarem medycyny ajurwedyjskiej, chiskiej i arabskiej,
jak jednak postpuj w praktyce lekarze na Zachodzie?
Po drugiej operacji, ktr przeprowadzono po nawrocie nowotworu
w mzgu, udaem si do mojego onkologa przygotowany na rok chemiote-
rapii. Zapytaem go, czy powinienem zmieni diet, by jak najlepiej
wykorzysta leczenie i unikn kolejnego nawrotu. Mimo e zajmowa si
mn z powiceniem, cierpliwoci i wspczuciem - jak przystao na
lekarza, ktry od lat ma do czynienia z gboko udrczonymi pacjenta-
mi - odpowiedzia mi cakowicie stereotypowo: Jedz to, co lubisz, i tak
nie ma to znaczenia. Ale bez wzgldu na wszystko utrzymuj wag ciaa".
Przejrzaem podrczniki onkologii, bdce podstaw ksztacenia wielu
moich kolegw. Najlepszy ich przykad stanowi ksika Cancer: Principles
and Practice of Oncology (Rak. Zasady i praktyka onkologii)
47
. Jest to
podstawowa lektura przyszych onkologw, autorstwa profesora Vincenta T.
DeVity, byego dyrektora Narodowego Instytutu Raka, ktry wsawi si
odkryciem terapii choroby Hodgkina, polegajcej na zastosowaniu czonej
chemioterapii. W najnowszym wydaniu tej nadzwyczajnej pracy, nadajcej ton
onkologii na caym wiecie, nie ma jednak ani jednego rozdziau powicone-
go roli odywiania si w leczeniu raka i zapobieganiu nawrotom choroby-
Tak jak kady, kto chorowa na raka, co p roku przechodz rutynowe
badania majce stwierdzi, czy mj organizm radzi sobie z komrkami
nowotworowymi, gdy pewna ich cz zawsze uchodzi cao z operacji
i chemioterapii. W poczekalni duej kliniki uniwersyteckiej na pacjentw
czekaj wszelkiego rodzaju ulotki. W czasie poprzedniej wizyty uwanie
przeczytaem jedn z nich, zatytuowan Odywianie osoby chorej na raka
w czasie leczenia, przewodnik dla pacjentw i ich rodzin
4
*. Znalazem tam
kilka rozsdnych porad, mwicych na przykad o tym, eby je wicej
owocw i jarzyn, eby w cigu tygodnia spoywa kilka posikw
bezmisnych, a take o tym, by ograniczy spoycie tustych potraw
i alkoholu. Jednak w rozdziale traktujcym o odywianiu po kuracji
natknem si na mao budujce stwierdzenie: Niewiele jest bada
wskazujcych na to, e rodzaj spoywanej ywnoci moe zapobiec
nawrotowi raka *.
Moi koledzy lekarze onkolodzy ocalili mi ycie i gboko ich podziwiam
za powicenie, z jakim dzie po dniu nios pomoc pacjentom dotknitym
t niesychanie wycieczajc chorob. Musz jednak zapyta, jak ci
wyjtkowi lekarze mog szerzy tak faszywe pogldy? Po rozmowach
z niektrymi spord nich - tymi, ktrych zaliczam do moich przyja-
ci - zdoaem pozna odpowied na to pytanie. W istocie nie jest to jedna
odpowied, lecz kilka.
Gdyby to bya prawda, wiedzielibymy o tym"
Onkolodzy, tak jak wszyscy lekarze, bez ustanku poszukuj osigni
naukowych, ktre mogliby wykorzysta w leczeniu pacjentw. Co rok
uczestnicz w konferencjach, by poznawa najnowsze metody terapii.
Prenumeruj czasopisma naukowe, w ktrych publikuje si wyniki nowych
bada, a take czasopisma branowe o charakterze bardziej komercyjnym,
w ktrych dziennikarze prezentuj panujce pogldy medyczne. Kilka
razy w miesicu spotykaj si z przedstawicielami handlowymi firm
farmaceutycznych, ktrzy przedstawiaj im najnowsze leki dostpne na
W tej samej broszurze natrafiem na list poywnych przeksek", majcych mi
Pomc w czasie chemioterapii. Znalazy si w niej ciastka, lody, biay chleb, precle,
sodkie buki, koktajle mleczne, a nawet kogel-mogel - innymi sowy pokarmy o wysokim
indeksie glikemicznym, obfitujce w niezbilansowane tuszcze zwierzce, stymulujce
Powstawanie ognisk zapalnych w organizmie. Na dziewidziesiciu siedmiu stronach
broszurki nie znalazem ani jednej wzmianki o kurkumie, zielonej herbacie, soi, malinach
czy grzybach wzmacniajcych ukad odpornociowy.
rynku. Uwaaj zatem, e wiedz o wszystkim, co si dzieje w ich
dziedzinie medycyny, i rzeczywicie na og tak jest.
Jednak w wiecie medycyny zmiana zalecenia przekazywanego pa-
cjentom jest dopuszczalna tylko pod jednym warunkiem, takim mianowicie,
e przeprowadzono szereg lepych testw, ktre dowiody skutecznoci
dziaania kuracji na ludziach. Tylko przy spenieniu tego wymogu mona
mwi o medycynie opartej na dowodach.
W porwnaniu z eksperymentalnymi badaniami na ludziach epidemiologia
wydaje si jedynie rdem hipotez. Onkolog spdzajcy z pacjentami cae
dnie nie bierze take pod uwag laboratoryjnych bada na komrkach
rakowych ani na myszach. Dopki ich wynikw nie potwierdz przeprowadzo-
ne na du skal badania na ludziach, nie stanowi one dla dowodw. Nawet
jeli zostan opublikowane w Natur" czy Science", nie pojawi si w krgu
zainteresowa specjalistw nie majcych czasu na zajmowanie si ogromn
mas eksperymentw laboratoryjnych. Dopki wic nie usysz o nich
z wasnych rde, myl: to nie moe by prawda, bobym o tym wiedzia".
Zatwierdzenie leku antyrakowego w drodze odpowiednich dowiadcze
na ludziach kosztuje od piciuset milionw do miliarda dolarw. Inwestycja
tej skali jest uzasadniona, wziwszy pod uwag, e stosunkowo mao
znaczcy lek antyrakowy, taki jak taxol, przynosi miliard rocznie firmie
bdcej wacicielem patentu. Z drugiej za strony jest nie do pomylenia,
by kto zechcia zainwestowa tak sum w badania majce dowie
skutecznoci brokuw, malin czy zielonej herbaty, gdy nie mona ich
opatentowa, a ich sprzeda nie zrwnoway kosztw wstpnej inwestycji.
Mimo e si je prowadzi, badania produktw ywnociowych zwal-
czajcych raka pod wzgldem skali nigdy nie dorwnaj badaniom lekw.
Badania na zwierztach s tasze i czciej przeprowadzane, i mog nas
poprowadzi we waciwym kierunku. Niestety, panuje powszechny pogld,
e wyniki dowiadcze na myszach nie s miarodajne dla ludzi.
Dlatego jest tak niesychanie wane, by zachca instytucje publiczne
i fundacje do finansowania bada produktw ywnociowych o dziaaniu
antyrakowym na ludziach. Piszcy te sowa jest przekonany, e aby
wczy tego rodzaju produkty do diety, nie trzeba czeka na wyniki takich
zakrojonych na wielk skal bada. Ustalono ponad wszelk wtpliwo,
e dieta, ktr zastosowaem i ktr zalecam w niniejszej ksice, nie
zagraa zdrowiu, a jej dobroczynne skutki nie ograniczaj si tylko do
przeciwdziaania rakowi. Moe ona w korzystny sposb zapobiega
zapaleniu staww, chorobom sercowo-naczyniowym i chorobie Alzheimera
(by wymieni tylko kilka)
3, 49- 54
.
Nie zanudzajcie nas diet!"
Bardziej niepokojcy jest fakt, e w akademiach medycznych prawie
w ogle nie powica si uwagi diecie. W wikszoci uczelni pojcia
z zakresu ywienia rozsiane s po innych dyscyplinach, takich jak
biochemia i epidemiologia. Moja wiedza na ten temat przed podr do
Tybetu bya znacznie mniejsza ni wiedza przecitnego czytelnika Cos-
mopolitan". Z niewielk przesad w taki oto sposb mona streci to,
czego mnie nauczono:
- Poywienie skada si z wglowodanw, lipidw, biaek, witamin
i mineraw.
- Ludzie cierpicy na otyo powinni spoywa mniej kalorii.
- Chorzy na cukrzyc musz je mniej tuszczu, nadcinieniowcy mniej
soli, a ci, ktrzy cierpi na choroby sercowe - mniej cholesterolu.
Moja ignorancja w dziedzinie ywienia dugo kazaa mi traktowa
pogardliwie lecznicz rol pokarmw. Ja take preferowaem kuracje
pochodzce ze szlachetnej dziedziny medycyny farmaceutycznej. Dobrze
pamitam, jak w latach dziewidziesitych zostaem zaproszony na
kolacj kardiologw, w czasie ktrej miaem wygosi pogadank o zwizku
depresji z chorob serca. By skoni zapracowanych lekarzy do przyjcia,
firma farmaceutyczna organizujca spotkanie zaprosia nas do jednej
z najlepszych restauracji w Pittsburghu, ktrej kuchnia stanowia wyraz
kultu dla amerykaskiej woowiny. Gdy przyszo do zamawiania, jedna
z kardioloek odrzucia sugesti maitre d'hotel, ktry zaproponowa
doskonay stek Chateaubriand o wadze 700 gramw. Wyjania dyp-
lomatycznie, e stara si kontrolowa poziom cholesterolu, i poprosia
o ryb. Zayj lipitor i nie zanudzaj nas swoj diet!", artowali koledzy *.
* Lipitor jest lekiem przynoszcym najwiksze dochody w caym przemyle
farmaceutycznym. Firmy zarabiay na nim milion dolarw na godzin przez 365 dni
w roku, co dawao 9 miliardw dolarw rocznie.
Wwczas ich reakcja nawet mnie zbytnio nie zdziwia. Doskonale
ilustruje ona naturalny stan umysu nas, lekarzy: jeli istnieje choroba, jest
na ni lekarstwo. Nawet wrd kardiologw, ktrzy przyznaj, e zagroenie
chorobami serca mona ograniczy, zmieniajc nawyki ywieniowe
przewaa kultura medyczna skaniajca do bagatelizowania roli diety
i preferowania rozwiza farmakologicznych.
Nawet specjalici rni si w tej kwestii"
W 1977 roku towarzyszyem mojemu ojcu w czasie spotkania z senato-
rem McGovernem w jego waszyngtoskim biurze. Przypominam sobie, e
wydawao mi si ono bardzo mae jak na siedzib kogo, kto by
kandydatem demokratw w wyborach prezydenckich. Pamitam rwnie
osobliw map jego rodzinnego stanu, Dakoty Poudniowej, wiszc na
cianie nad krzesem gospodarza. Wygldaa jak duy, niemal pusty
prostokt z zaznaczonym mnstwem maych miasteczek, ktrych nazw
nigdy przedtem nie syszaem. McGovern by przybity i zmartwiony.
Grozio mu niebezpieczestwo powaniejsze ni zakusy Nixona na siedzib
Partii Demokratycznej w Watergate w czasie wyborw w 1972 roku.
Wanie popeniem najwikszy bd w caej mojej karierze politycznej",
oznajmi. Senator zgodzi si przewodniczy komisji Kongresu, od-
powiedzialnej za sporzdzenie raportu o zdrowym ywieniu. Specjalici
skadajcy owiadczenia dla komisji przedstawili jednoznaczne wyniki.
Stwierdzili, e liczba zachorowa na choroby wiecowe wzrosa raptownie
po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej, tymczasem w krajach, ktrych
mieszkacy spoywaj wicej warzyw ni produktw zwierzcych, choroby
te prawie nie wystpuj. Epidemiolodzy odnotowali rwnie, e w czasie
wojny, gdy produkty zwierzce i mleczarskie byy racjonowane, liczba
przypadkw chorb serca wyranie zmalaa.
Komisja w najlepszej wierze opublikowaa raport, napisany w ca-
kowitej zgodzie ze zdrowym rozsdkiem. Jedna z jego czci nosia tytu
Cele ywnociowe dla Stanw Zjednoczonych. Autorzy naiwnie zalecili
w niej ograniczenie spoycia misa i produktw mleczarskich.
Od czasu tej publikacji McGovern znalaz si w samym rodku burzy
politycznej, ktrej nie by w stanie opanowa. Rozpali wcieko caego
amerykaskiego przemysu misnego i mleczarskiego. Ogromne puste
prerie Dakoty Poudniowej zamieszkiwao niewiele wicej ludzi, ni byo
tam sztuk byda. Tego dnia McGovern wyzna nam, e s sprawy, ktrych
lepiej nie rusza.
Trzy lata pniej datki od potnego przemysu misnego trafiy do
iego politycznego oponenta i kariera polityczna senatora dobiega koca.
Przygnbienie McGoverna wskazywao, e ju wtedy wiedzia, co go
czeka. Wszelkiej maci eksperci, finansowani przez przemysowcw,
twierdzili, e byoby powanym bdem stawianie na cenzurowanym
jakiegokolwiek rodzaju ywnoci. Uczonym jzykiem tumaczyli, e
tuszcze nasycone przedstawione we wspomnianym raporcie w wyjtkowo
zym wietle wystpuj nie tylko w misie i produktach mleczarskich, lecz
take w rybach (jest to prawda, tyle e wystpuje ich tam znacznie mniej!).
Reprezentanci k przemysowych zdoali doprowadzi do zmiany zalece
w taki sposb, e nie znalazo si w nich jakiekolwiek stwierdzenie
dotyczce ograniczenia spoycia jednego konkretnego rodzaju ywnoci.
Tym samym komisja wprowadzia chaos do opinii publicznej, by moe na
dziesitki lat. To, co powinno stanowi jasny i prosty przekaz, zmienio si
w bekot, ktrego nikt nie rozumia. Michael Pollan, profesor dziennikarstwa
w Berkeley, napisa w artykule w New York Times Magazine", e
jedynym przesaniem, ktre trafio do opinii publicznej, byo to, e autorzy
niczego nie chc zmienia i e wrd specjalistw panuj rne opinie
55
.
Podobnie jak pacjenci, lekarze tkwi niczym w kleszczach w uchwycie
dwch potnych gazi przemysu. Z jednej strony stoi przemys far-
maceutyczny, dziaajcy zgodnie ze swoj naturaln logik i oferujcy
rozwizania farmakologiczne zamiast zachca pacjentw, by brali swoje
zdrowie we wasne rce. Z drugiej za strony swoich interesw zazdronie
strzee przemys spoywczy, zniechcajc do rozpowszechniania zbyt
jednoznacznych informacji o zwizkach chorb ze spoywan ywnoci.
Wsplne dla tych dwch gazi jest gbokie pragnienie, eby wszystko
zostao po staremu.
Dla ludzi takich jak ja, pragncych chroni si przed rakiem, dalsze
trwanie w roli biernej ofiary si ekonomicznych jest nie do przyjcia. Nie
ma innego wyboru, jak tylko uzbroi si we wszelkie dostpne informacje
o tym, co moe pomc wzi chorob w karby, nie zagraajc jednoczenie
organizmowi. Cieszy moe to, e istnieje ju wystarczajco wiele danych
o skutkach dziaania pokarmw antyrakowych, by kady mg zacz
samodzielnie stosowa ten rodzaj terapii.
L udzie nie chc si zmienia"
Czy naprawd jestemy gotowi, by sobie pomc? Pamitam rozmow
z koleg lekarzem w czasie konferencji, podczas ktrej przedstawiem
informacje o pogorszeniu nawykw ywieniowych po drugiej wojnie
wiatowej. Podkreliem konieczno ich skorygowania. Moe i masz
racj, Davidzie, ale ludzie nie chc si zmienia - odpar kolega. -
Powtarzanie im tego wszystkiego jest strat czasu. Oni chc tylko wzi
tabletk i zapomnie o sprawie".
Nie mam pewnoci, czy tak wyglda smutna rzeczywisto. Wiem, e
ze mn jest inaczej i wol wierzy, e nie jestem w swoich przekonaniach
osamotniony.
Pewne natomiast jest to, e instytucjom trudno jest si zmieni. Po
ostatnim badaniu w klinice uniwersyteckiej wszedem do stowki pod
szklanym dachem, nieopodal wejcia do gmachu. Znalazem tam osiem
rnych rodzajw herbaty i napojw: Darjeeling, Earl Grey, rumiankow
oraz kilka owocowo-zioowych. Byo ich sporo jak na szpitaln stowk,
lecz zielonej zabrako.
Zielona herbata
Bogata w polifenole, midzy innymi katechiny (zwaszcza epigal-
locatechin galusan), ograniczajce rozwj nowych naczy krwiononych
* W raporcie wiatowego Funduszu Bada nad Rakiem z 2007 roku zaleca si
spoywanie najwyej 500 gramw czerwonego misa na tydzie
56
.
Apendyks do r ozdzi a u 8
PO KA RMY A N T Y RA KO W E W C O DZI EN N EJ
PRA KT Y C E
Nowy standardowy posiek
Dieta antyrakowa skada si gwnie z jarzyn (oraz nasion rolin
strczkowych), oliwy z oliwek (lub oleju rzepakowego bd oleju z sie-
mienia), masa organicznego, czosnku, zi i przypraw. Miso i jaja s
dodatkami. Nie stanowi gwnych skadnikw posiku, maj dodawa mu
smaku*. Jest to wic przeciwiestwo typowego posiku mieszkacw
Zachodu, w ktrym rodek talerza zajmuje dua porcja misa, a obok niej
ley odrobina jarzyn.
potrzebnych nowotworowi do wzrostu i tworzenia przerzutw. Jest rwnie
silnym antyoksydantem (aktywuje w wtrobie enzymy eliminujce toksyny
z organizmu) i przypiesza samoistn mier komrek rakowych. W labo-
ratorium zwiksza skuteczno dziaania radioterapii na komrki rakowe.
Czarna herbata poddawana jest procesowi fermentacji, ktry niszczy
znaczn cz polifenoli. Herbata Oolong przechodzi fermentacj; jest
czym porednim midzy herbat zielon i czarn. Zielona herbata
bezkofeinowa zachowuje zawarto polifenoli.
Japoska zielona herbata (Sencha, Gyokuro, Matcha) jest jeszcze
bogatsza w EGCG ni chiska.
Zielon herbat naley parzy co najmniej 5 do 8 minut - a najlepiej 10
minut - by uwolniy si z niej katechiny.
Najlepszy sposb uycia: parzy 2 g zielonej herbaty przez dziesi
minut w czajniczku i wypi w cigu godziny. Wypija 6 filianek dziennie.
Nie naley jej przechowywa, gdy po godzinie lub dwch traci cenne
polifenole.
Uwaga: niektrzy ludzie s wraliwi na kofein zawart w zielonej
herbacie i mog mie trudnoci z zasypianiem, pijc herbat po godzinie
szesnastej. W takim wypadku mona stosowa zielon herbat bez kofeiny.
Kurkuma i curry
Kurkuma (ty proszek bdcy jednym ze skadnikw tego curry)
jest najsilniejszym znanym obecnie naturalnym rodkiem przeciwzapalnym.
Wspomaga take stymulacj apoptozy komrek rakowych i zapobiega
angiogenezie. W laboratorium wzmacnia skuteczno chemioterapii i ogra-
nicza wzrost guza.
Uwaga: by zosta przyswojona przez organizm, kurkuma musi by
zmieszana z czarnym pieprzem (nie tylko z papryk). W idealnych
warunkach powinna by take rozpuszczona w oliwie (najlepiej z oliwek,
rzepaku lub siemienia). W dostpnych w sklepach mieszankach curry
kurkuma stanowi tylko 20% zawartoci, lepiej wic kupowa j osobno.
Zastosowanie: zmiesza
X
U yeczki proszku kurkumowego z
l
h
yeczki oleju z oliwek i du szczypt czarnego pieprzu. Dodawa do
saatek, zup i sosw saatkowych. Kilka kropel nektaru z agawy pomoe
si pozby gorzkawego smaku.
imbir
Ta przyprawa rwnie dziaa jak silny rodek przeciwzapalny i antyoksy-
dant (jest skuteczniejsza od witaminy E). Zwalcza niektre komrki rakowe,
a ponadto ogranicza powstawanie nowych naczy krwiononych. Napar
z imbiru pomaga pozby si nudnoci po chemioterapii i radioterapii
57
'
58
.
Zastosowanie: doda zmielonego imbiru do mieszanki jarzynowej
przygotowywanej w garnku lub na patelni. Mona take marynowa
owoce w soku z limonki z dodatkiem zmielonego imbiru (odrobina nektaru
z agawy doda marynacie sodyczy).
Jako napj: pokroi kawaek imbiru na plasterki i zamoczy we
wrztku na 10 do 15 minut. Mona pi na gorco lub na zimno.
W arzywa krzyowe
Rne rodzaje kapusty (brukselka, bok choy, kapusta chiska, brokuy,
kalafior etc. ) zawieraj sulforafan oraz indolo-3-carbinole, silne zwizki
o dziaaniu antyrakowym. Sulforafan i zwizki 13C mog odtruwa
niektre substancje karcenogenne. Nie pozwalaj komrkom zarodkowym
nowotworw przeksztaca si w zoliwe. Uatwiaj take obumieranie
komrek nowotworowych i blokuj angiogenez
5961
.
Uwaga: nie naley gotowa kapusty i brokuw, gdy proces ten
niszczy sulforafan i indolo-3-carbinole.
Zastosowanie: dusi krtko pod przykryciem lub smay, mieszajc
z niewielk iloci oliwy z oliwek.
C zosnek, cebula, por, szalotka i szczypiorek
Czosnek jest jednym z najstarszych zi leczniczych (recepty na
czosnek mona znale na sumeryjskich tabliczkach z trzeciego tysiclecia
p. n. e. ). Ludwik Pasteur ju w 1858 roku odkry jego waciwoci
bakteriobjcze. W czasie pierwszej wojny wiatowej szeroko stosowano
go w bandaach do zapobiegania infekcjom; rosyjscy onierze uywali go
jeszcze podczas drugiej wojny wiatowej. Nie majc antybiotykw, sigali
po niego w takich ilociach, e czosnek zaczto nazywa rusk penicylin".
Zwizki siarki pochodzce od rolin z rodziny alliaceous osabiaj
karcenogenne dziaanie nitrozoamin i zwizkw n-nitrozo, powstajcych
w spalonym na grillu misie i podczas spalania tytoniu. Sprzyjaj apoptozie
(obumieraniu komrek) raka okrnicy, piersi, puc i prostaty, a take
biaaczki.
Badania epidemiologiczne wskazuj na zmniejszenie raka nerki i pros-
taty u tych chorych, ktrzy spoywaj najwiksze iloci czosnku.
Wszystkie jarzyny z tej rodziny pomagaj obniy poziom cukru we
krwi, a to z kolei prowadzi do zmniejszenia wydzielania insuliny i IGF,
a wic i zmniejszenia wzrostu komrek nowotworowych.
Uwaga: aktywne zwizki czosnku, wyzwalajce si podczas jego
kruszenia, s znacznie atwiej przyswajalne, gdy rozpuci sieje w niewiel-
kiej iloci oliwy.
Zastosowanie: posiekany czosnek i cebul mona delikatnie podsmay
w odrobinie oliwy, zmiesza z duszonymi lub podsmaonymi warzywami
i poczy z curry lub kurkum. Mona go take spoywa na surowo
i dodawa do saatek lub kanapek z chleba penoziarnistego z masem
organicznym (lub z oliw z oliwek).
Jarzyny i owoce bogate w karotenoidy
Marchew, bataty, jamy, cukinia, dynia, pewne odmiany kabaczka
potimarron (kabaczek Hokkaido), ziemniaki, persymona, morele, buraki
oraz wszystkie owoce i warzywa o jasnym zabarwieniu: pomaraczowym,
czerwonym, tym i zielonym - zawieraj witamin A i likopen, ktry to
zwizek dowid skutecznoci w ograniczaniu wzrostu komrek kilku
rodzajw raka, midzy innymi szczeglnie zoliwych, takich jak glejak.
Luteina, likopen, fitoen i canthaxanthine stymuluj przyrost komrek
ukadu immunologicznego i zwikszaj ich zdolno do atakowania
komrek rakowych. Czyni komrki NK bardziej agresywnymi w walce
z komrkami nowotworw.
W czasie szecioletniej obserwacji kobiet chorych na raka piersi
okazao si, e te, ktre spoyway najwicej pokarmw bogatych
w karotenoidy, yy duej od tych, ktre przyjmoway ich mniej
62
.
Ziemniaki j sos ziemniaczany
Udowodniono, e likopen zawarty w ziemniakach przeduy ycie
mczyzn chorych na raka, ktrzy przynajmniej dwa razy w tygodniu
spoywali sos ziemniaczany w czasie posikw
63
.
Uwaga: aby z ziemniakw wyzwoli si likopen, naley je ugotowa.
Oliwa z oliwek poprawia jego przyswajanie.
Zastosowanie: puszkowany sos ziemniaczany z oliw z oliwek, bez
cukru. W domu mona ugotowa ziemniaki na wolnym ogniu, z niewielk
iloci oliwy z oliwek. Doda cebuli, czosnku, toru lub jaj omega-3,
a take kminu, kurkumy, pieprzu etc.
Soja
Izoflawony sojowe (genisteina, daidzeina i glyciteina) blokuj stymula-
cj komrek nowotworowych przez hormony pciowe takie jak estrogeny
i testosteron. Przeciwdziaaj rwnie angiogenezie. Liczba zachorowa
na raka piersi wrd Azjatek spoywajcych soj od wieku dojrzewania
jest znacznie mniejsza ni u pozostaych. Kiedy zapadaj na t chorob,
wystpujce u nich guzy s o wiele mniej zoliwe, a odsetek tych, ktre
przeywaj - znacznie wyszy.
Uwaga: suplementy ywnociowe zawierajce izoflawony (w postaci
tabletek) wizano z pogorszeniem stanu kobiet chorych na pewne rodzaje
raka piersi. Nie dotyczy to jednak soi przyjmowanej w formie pokarmu.
Uwaga: w wielu czciach wiata soja uprawiana jest w postaci
genetycznie zmodyfikowanej (GMO). Wpyw rolin zmodyfikowanych
genetycznie na wzrost raka jest jeszcze nieznany, wobec czego bezpieczniej
jest spoywa soj organiczn.
Zastosowanie: na niadanie, zamiast zwyczajnych produktw mlecz-
nych, spoywa mleko lub jogurty sojowe. Ziarna soi i mung mona
gotowa tak samo jak fasol szparagow lub spoywa w postaci kiekw.
Spoywa rwnie tofu, tempeh i miso. To fu mona je na surowo lub
gotowane; przyjmuje ono wwczas smak innych skadnikw: cebuli,
czosnku, curry etc, oraz sosw, z ktrymi jest przyrzdzane. Mona je
take atwo dodawa do zup. Jest doskonaym rdem kompletnych
biaek, ktrymi mona zastpi miso.
W zajemne oddziaywanie soi i taxolu
Wydaje si, e genisteina zawarta w soi moe wchodzi w reakcj
z taxolem. W oczekiwaniu na potwierdzenie tego faktu w badaniach na
ludziach lepiej jest nie spoywa pokarmw opartych na soi w czasie
chemioterapii z zastosowaniem taxolu. (Naley je odstawi na kilka dni
przed rozpoczciem terapii i wrci do nich kilka dni po jej zakoczeniu).
Grzyby
Shiitake, maitake, enoki, Rimini, portabello, boczniak ostrygowaty,
thistle oyster, trametes (coriolus) versicolor - wszystkie te grzyby zawieraj
polisacharydy i lentinian, ktre stymuluj reprodukcj i aktywno komrek
ukadu odpornociowego. W Japonii czsto stosuje si je jako uzupenienie
chemioterapii w celu wzmocnienia ukadu immunologicznego (praw-
dopodobnie najsilniej dziaaj maitake i coriolus versicolor).
Zastosowanie: do zup, rosou z kurczaka i warzywnego, pieczone na
ruszcie albo smaone z warzywami.
Zioa i przyprawy
Zioa stoowe takie jak rozmaryn, tymianek, oregano, bazylia i mita s
bardzo bogate w olejki z rodziny terpenowych, ktrym zawdziczaj swj
zapach.
Sprzyjaj apoptozie komrek rakowych i ograniczaj ich rozszerzanie,
blokujc dziaanie enzymw, ktrych potrzebuj one do zaatakowania
ssiednich tkanek. Karnozol znajdujcy si w rozmarynie jest silnym
antyoksydantem i rodkiem przeciwzapalnym, udowodniono jego zdolno
do wzmacniania skutkw niektrych chemioterapii.
Pietruszka i seler zawieraj rwnie apigenin - silny rodek przeciw-
zapalny sprzyjajcy apoptozie i blokujcy angiogenez za pomoc tego
samego mechanizmu, ktry wykorzystuje Gleevec.
Wodorosty morskie
Kilka odmian morskich wodorostw, spoywanych powszechnie w Azji,
zawiera zwizki spowalniajce wzrost nowotworw, zwaszcza raka piersi,
prostaty, skry i okrnicy. Brzowe wodorosty morskie wyduaj cykl
menstruacyjny dziki przeciwdziaaniu estrogenowi. Fucoidan, wystpujcy
w wodorostach kombu i wakame, stymuluje apoptoz komrek rakowych
i dziaanie komrek ukadu odpornociowego, midzy innymi NK, czyli
tych, ktre s bezporednio odpowiedzialne za zabijanie zoliwych
komrek
64
'
65
. Fucoxanthin jest skadnikiem niektrych odmian wodorostw,
nadajcym im brzow barw. Jest to karotenoid z tej samej rodziny co
likopen w ziemniakach. Jeszcze skuteczniej od swego kuzyna powstrzymuje
wzrost komrek nowotworowych w raku prostaty.
Gwne wodorosty jadalne to nori, kombu, wakame, arame i dulse.
Nori jest jednym z niesychanie rzadkich gatunkw rolin zawierajcych
dugoacuchowe kwasy tuszczowe omega-3, najskuteczniej zwalczajce
stany zapalne i niezbdne do prawidowego funkcjonowania neuronw.
Na co dzie: wodorosty mona dodawa do zup i saatek, a take do
fasolki i soczewicy (podobno kombu skraca czas gotowania rolin
strczkowych i czyni je atwiej przyswajalnymi).
Kwasy tuszczowe omega-3
Dugoacuchowe kwasy tuszczowe omega-3 wystpuj w misie
tustych ryb (lub w wysokiej jakoci suplementach diety zawierajcych
oczyszczony rybi tran). W kulturach komrkowych ograniczaj one
rozprzestrzenianie wielu rodzajw raka (puc, piersi, okrnicy, prostaty,
nerki etc). Ich dziaanie zmniejsza rwnie zasig przerzutw. Kilka bada
przeprowadzonych na ludziach wykazao, e zagroenie rakiem jest znacznie
mniejsze u tych, ktrzy jedz ryby co najmniej dwa razy w tygodniu
63, 66
^
72
*.
* W dwch wanych artykuach opublikowanych w 2006 roku zakwestionowano
znaczne zmniejszenie zagroenia rakiem, zwizane ze spoyciem ryb
7374
. Jednak tezy
zawarte w tych artykuach zostay podwaone, midzy innymi dlatego, e autorzy nie
uwzgldnili najnowszych szeroko zakrojonych bada takich jak to, ktre przeprowadzi
europejski EPIC na czterystu siedemdziesiciu piciu tysicach uczestnikw. W duej
mierze potwierdziy one ochronne dziaanie spoycia ryb
7
.
Uwaga: im wiksza ryba (na przykad tuczyk, ale jeszcze bardziej
dotyczy to rekinka i miecznika), tym zajmuje wysze miejsce w acuchu
pokarmowym i jest bardziej zanieczyszczona rtci, PCB i dioksynami,
ktre gromadz si na dnie oceanu. Najlepszymi rdami tustego rybiego
misa s sardele, mae makrele i sardynki (take w puszce, pod warunkiem
e s zakonserwowane w oliwie z oliwek, a nie w oleju sonecznikowym,
w ktrym jest zbyt duo omega-6). oso jest take dobrym rdem
kwasw omega-3, a stopie jego zanieczyszczenia nie przekracza dopusz-
czalnej normy. Ryby mroone stopniowo trac zawarto omega-3.
Siemi jest bogate w krtkoacuchowe kwasy omega-3 oraz w liniany.
Te fitoestrogeny zmniejszaj szkodliwe skutki dziaania hormonw sprzy-
jajcych wzrostowi nowotworw. W eksperymencie przeprowadzonym
niedawno na Uniwersytecie Duke dzienna dawka 30 gramw mielonego
siemienia lnianego zmniejszya wzrost istniejcych nowotworw prostaty
od 30 do 40%.
Zastosowanie: zmieli siemi w mynku rcznym i zmiesza z mlekiem
organicznym lub sojowym (albo z organicznym lub sojowym jogurtem).
Mielone siemi mona dodawa do patkw niadaniowych lub do saatki
owocowej, by nada jej orzechowy aromat. Mona je rwnie zastpi
olejkiem z siemienia, ktry jest atwiejszy w uyciu (cho nie zawiera
takiej iloci linianw). Olej naley jednak trzyma w lodwce w pojemniku
wiatoodpornym, by unikn utlenienia i niewieego zapachu. Nie
powinno si przechowywa go duej ni trzy miesice.
Pokarmy bogate w selen
Selen jest oligoelementem wystpujcym w glebie. Warzywa i zboa
uprawiane organicznie take zawieraj znaczne iloci selenu. (Intensywne
uprawy uszczuplaj zawarto selenu w glebie, pierwiastek ten sta si
wic rzadkoci w uprawianych w Europie warzywach i zboach
75
).
Wystpuje rwnie w misie ryb, skorupiakw, podrobach i odpadkach
poubojowych. Selen stymuluje komrki ukadu odpornociowego, a zwasz-
cza komrki NK zabijajce zoliwych intruzw (w jednym z bada
zanotowano wzrost ich aktywnoci o 80%
76
). Pierwiastek ten potguje
take dziaanie mechanizmw przeciwdziaajcych utlenianiu w orga-
nizmie.
W itamina D
Komrki skry wytwarzaj witamin D, kiedy skra wystawiona jest
na dziaanie soca. Skra ludzi yjcych daleko od rwnika wytwarza
mniej witaminy D i czasem moe u nich wystpowa jej niedobr. Dlatego
dzieciom w krajach pnocnych dugo zalecano zjadanie yki tranu
z wtroby dorsza, by zapobiega krzywicy. Niedawno wykazano, e
znaczna ilo witaminy D dostarczana do organizmu powanie ogranicza
zagroenie kilkoma rnymi odmianami raka (o ponad 75% przy dziennym
spoyciu tysica jednostek 25 hydroxyvitam D - wedug badania prze-
prowadzonego na Uniwersytecie Creighton, ktrego wyniki opublikowano
w 2007 r.
77
).
Obecnie kanadyjskie Stowarzyszenie Leczenia Raka zaleca wszystkim
obywatelom przyjmowanie tysica jednostek witaminy D w miesicach
jesiennych i zimowych (ze wzgldu na niskie nasonecznienie obszaru
kraju), a przez cay rok ludziom po szedziesitym pitym roku ycia lub
tym, ktrzy z powodu trybu ycia lub ze wzgldw religijnych mao
przebywaj na socu
78
. Dwadziecia minut przebywania na socu
w poudnie zapewnia organizmowi od 8000 do 10 000 jednostek (trzeba
jednak uwaa, by nie przesadzi, gdy zwiksza to zagroenie rakiem
skry).
Pokarmy zawierajce najwicej witaminy D to: olej z wtroby dorsza
(1460 j. w yce stoowej), oso (360 j. w 100 g), makrela (345 j. w 100 g),
sardynki (270 j. w 100 g) i wgorz (200 j. w 100 g). Mleko wzbogacone
witamin D zawiera tylko 98 j. na szklank, jajko 25 j . , a wtroba cielca
20 j . na 100 g.
Probiotyki
W jelitach znajduj si zwykle przyjazne flory bakteryjne, pomagajce
w trawieniu i pobudzajce je do waciwego ruchu. Odgrywaj one take
Wan rol stabilizujc w ukadzie odpornociowym. Jednymi z najpos-
politszych bakterii tego rodzaju s lactobacillus acidophilus i lactobacillus
bifidus.
Udowodniono, e bakterie probiotyczne powstrzymuj wzrost ko-
mrek raka okrnicy. Ich dziaanie, przypieszajce ruch jelit, zmniejsza
take zagroenie nowotworem okrnicy, ograniczajc czas kontaktu
cianek wntrznoci z karcenogennymi substancjami znajdujcymi si
w pokarmach. Tak wic probiotyki odgrywaj wan rol w detoksykacji
organizmu
79
.
Organiczne jogurty i kefiry s dobrymi rdami probiotykw. Jogurty
sojowe s zwykle wzbogacone szczepami bakterii probiotycznych. Te
cenne bakterie wystpuj rwnie w kapucie kiszonej i w kimchee.
Niektre rodzaje pokarmw s probiotykami, gdy zawieraj polimery
fruktozy, stymulujce wzrost iloci bakterii probiotycznych. Zaliczaj si
do nich czosnek, cebula, pomidory, szparagi, banany i pszenica.
Rnego rodzaju jagody
Truskawki, maliny, jagody, jeyny i urawina zawieraj kwas elagowy
oraz du ilo polifenoli. Stymuluj one mechanizmy eliminacji substancji
karcenogennych i powstrzymuj angiogenez. Anthocyanidiny i proant-
hocyanidiny sprzyjaj take apoptozie komrek rakowych.
Zastosowanie: na niadanie mona spoywa mleko sojowe i patki
penoziaraiste z dodatkiem owocw. W odrnieniu od standardowych
patkw takich jak patki kukurydziane, nie podnosz one poziomu
cukru, insuliny i IGF we krwi. (Najlepsze patki to muesli oraz kombinacje
patkw owsianych, otrbw, siemienia lnianego, ryu, jczmienia, or-
kiszu etc).
Jagody nadaj wiey sodki smak saatkom owocowym i przekskom
midzy posikami, nie wywoujc skokw indeksu glikemicznego we
krwi. Zamraanie nie niszczy zwizkw antyrakowych zawartych w tych
owocach, zim mona zatem spoywa mroone zamiast wieych.
O woce cytrusowe
Pomaracze, mandarynki, cytryny i grejpfruty zawieraj flawonoidy
o dziaaniu przeciwzapalnym.
Stymuluj rwnie wtrob do usuwania z organizmu karcenogenw.
Wykazano nawet, e flawonoidy zawarte w skrce mandarynek "
tangeritin i nobiletin - przenikaj do komrek nowotworu mzgu,
wywoujc ich apoptoz i ograniczajc zdolno atakowania ssiadujcych
tkanek. (Jeli zamierzamy wykorzysta skrki mandarynek, naley kupowa
owoce organiczne)
80
'
81
.
Stosowanie: zmielon skrk cytrusw mona posypywa saatki i patki
niadaniowe. Skrki mona take moczy w herbacie i gorcej wodzie.
Sok z granatu
Sok z granatu przez tysice lat wykorzystywany by w perskiej
medycynie. Potwierdzono jego waciwoci przeciwzapalne i antyok-
sydacyjne, a take zdolno do znacznego ograniczania rozwoju raka
prostaty (midzy innymi), nawet jego najbardziej zoliwych odmian.
U ludzi codzienne spoywanie soku z granatu spowalnia istniejcego ju
raka prostaty o 67%
82
.
Stosowanie: jedna szklanka (225 ml) dziennie soku z granatu do
niadania.
Czerwone wino
Czerwone wino zawiera wiele polifenoli, w tym synny resweratrol.
Polifenole wydzielaj si w czasie fermentacji, dlatego ich koncentracja
w winie jest znacznie wiksza ni w soku winogronowym. A poniewa
pochodz ze skrek i nasion winogron, w biaym winie nie ma ich wiele.
Metody przechowywania wina chroni je przed dziaaniem tlenu, dziki
czemu resweratrol nie jest naraony na gwatowne utlenianie, jak sok
winogronowy i rodzynki, ktre trac wikszo polifenoli.
Resweratrol dziaa na geny zwane sirtuinami, o ktrych wiadomo, e
chroni zdrowe komrki przed starzeniem. Moe take spowalnia raka
we wszystkich trzech fazach rozwoju, blokujc dziaanie NF-KappaB
83, 84
.
Stosowanie: wyniki te osignito przy koncentracjach zblionych do
te, ktra wystpuje po wypiciu jednego kieliszka czerwonego wina
dziennie (wicej nie jest zalecane, gdy moe prowadzi do rozwoju raka).
Szczeglnie du zawarto resweratrolu ma wino Pinot Noir toczone
w Burgundii, gdzie panuje wilgotny klimat.
Gorzka czekolada
Gorzka (ciemna) czekolada (ponad 70% kakao) zawiera wiele antyok-
sydantw, proanthocyanidw i polifenoli (tabliczka czekolady ma ich dwa
razy wicej ni lampka czerwonego wina i prawie tyle samo co filianka
prawidowo zaparzonej zielonej herbaty). Zwizki te spowalniaj wzrost
komrek rakowych i ograniczaj angiogenez.
Spoycie 20 gramw dziennie (jedna pita tabliczki) oznacza przyjcie
dopuszczalnej iloci kalorii. Czsto zapewnia wicej przyjemnoci ni
zjedzenia cukierka czy deseru, a skuteczniej agodzi apetyt. Indeks
glikemiczny gorzkiej czekolady (zdolno do podnoszenia poziomu cukru
we krwi i wywoywania szkodliwych skokw insuliny i IGF) jest
umiarkowany, znacznie mniejszy ni w przypadku biaego chleba.
Uwaga: mieszanie produktw mlecznych z czekolad niweczy dob-
roczynne dziaanie moleku kakao. Naley unika czekolady mlecznej.
Zastosowanie: kilka kawakw ciemnej czekolady zamiast deseru na
koniec posiku (z zielon herbat). Mona take rozpuci gorzk czekolad,
a pniej pola ni gruszki lub inne owoce. Wymienicie smakuje rwnie
z mielonym imbirem lub mielon skrk mandarynki.
Koktajl warzywny, ktry zastosowano w dowiadczeniu na myszach
przeprowadzonym w laboratorium doktora Beliveau
100 g czosnku
100 g pdw brukselki
100 g buraczkw
100 g urawin
100 g szalotki
100 g brokuw
100 g szpinaku
100 g fasolki nerkowej
100 g grejpfruta
10 ml proszku kurkumowego zmieszanego z olejem z siemienia
lnianego
2, 4 g polifenoli zielonej herbaty, co odpowiada okoo 6 filiankom
zielonej herbaty oraz 2 g lici herbacianych
2 yeczki czarnego pieprzu
Z 900 gramw owocw i jarzyn uzyskuje si 270 mililitrw (1 1/8
kubka) czystego koktajlu warzywno-owocowego. Myszom podaje si 100
mikrolitrw dziennie w postaci dodatku do zwykego pokarmu. Dla
czowieka rwnaoby si to 240 mililitrw dziennie. Taka ilo pieprzu nie
wydaje si konieczna. Dua szczypta wystarczy do zwikszenia przy-
swajalnoci kurkuminu. Naley pamita, e dziaanie koktajlu nie zostao
przebadane na ludziach, tak wic nie wolno go zaleca jako rodka
wspomagajcego leczenie nowotworw u ludzi.
Pokarmy bogate w omega-3
Gatunek ryby
_Tunczyk biay, w puszcze,
wjey
Sardynka
atlantycki z hodowli
oso atlantycki dziki
Makrela
led atlantycki
z Pacyf|ku
Pstrg nodowlany
dziki
Halibut
atlantycki
Dorsz z Pacyfiku
Wtusz srebrzysty
Sum hodowlany
dziki
Sola/Limanda
Ostrygi atlantyckie
z Pacyfiku
Homar
Krab, Alaskan King
Rozpoka japoska
Omuki
Wskazane spoycie
(aby dostarczy 1 g dwch gwnych
kwasw tuszczowych omega-3: EPA i DHA)
120 g
75-350 g
60-100 g
45-75 g
60-100 g
60-250 g
60 g
45 g
100 g
120 g
100-225 g
400 g
700 g
450 g
600 g
450 g
200 g
80 g
200 g
250g-1, 3kg
250 g
350 g
550 g
Dane zaczerpnite z http: //www. nal. usda. gov/fnic/foodcomp/search/
84
oraz oparte na zaleceniach Amerykaskiego Towarzystwa Kardiologicznego
85
.
Poziom kwasw omega-3 u kadego gatunku ryb ulega wahaniom do 300% w zalenoci od
podgatunku, pory roku, metod przechowywania i przygotowania do spoycia. S to zalecane dane
szacunkowe. Warto zaznaczy, e u ryb hodowlanych zawarto omega-3 jest wysza ni u dziko
yjcych, poniewa tracc mniej energii, te pierwsze s bardziej tuste.
Ryby stanowi gwne rdo kwasw omega-3 (EPA i DHA). Zalenie od gatunku, pochodzenia,
warunkw hodowli i pory poowu, s w nie bogatsze lub ubosze.
Cytowana literatura
Roz dz i a 9
UMYS W WALCE Z RAKIEM *
Cz 1
ZW IZEK C I A O -UMY S
Czy to jest moja wina?
W wieku pidziesiciu piciu lat, u szczytu wspaniaej kariery
aktorskiej, Bernard dowiedzia si, e ma raka nerki. Wprawdzie po
leczeniu rak ustpi, ale po piciu latach powrci. Kiedy Bernard opowiada
dzisiaj o chorobie, jej przyczyny wydaj mu si oczywiste:
Pewnie pana zaskocz: spodziewaem si jej, tak wic ta informacja nie
zszokowaa mnie. Byem niewolnikiem szalonego stylu ycia, utrzymujce-
go mnie w cigym stanie egzystencjalnego niepokoju, do pospolitego
w moim zawodzie. Instynktownie czuem, e co si ze mn stanie. Po
pierwszej operacji postanowiem zrobi wszystko, eby zmieni swoje
ycie: planowaem spdza wicej czasu z bliskimi, jak najlepiej wykorzys-
tywa kad woln chwil. Niebawem jednak znw wpadem w wiat
pozorw i stresujcego, gorczkowego tempa kariery aktorskiej - w nurt
niezdrowego ycia. Pi lat pniej otrzymaem drugie ostrzeenie. Miaem
przerzut w pucach. Poprosiem zaprzyjanionego lekarza, by zerkn na
wyniki bada krwi, ktre przechowywaem od kilku lat. Ilekro szykujesz
* Szczegln wdziczno pragn wyrazi Michaelowi Lernerowi, Rachel Naomi
Remen, Davidowi Spiegelowi, Francine Shapiro i Jonowi Kabat-Zinnowi. Najistotniejsze
treci zawarte w tym rozdziale s w duej mierze inspirowane przez spotkania z nimi oraz
lektur ich prac.
si do wyjcia na scen, twoje hormony stresowe podskakuj, a metabolizm
traci rwnowag - oznajmi mj przyjaciel. Teraz nie masz wyboru,
powiedziaem sobie. Musisz szybko zmieni swoje postpowanie i inaczej
spojrze na ycie, jeli nadal chcesz si nim cieszy".
Badania pokazuj, e znaczna cz kobiet, u ktrych wykryto raka, jest
przekonana, e choroba pojawia si w wyniku powanego stresu takiego jak
aborcja, rozwd, choroba dziecka lub utrata pracy, na ktrej bardzo im
zaleao
1
. Lekarze od dawna czyli rwnie raka z napiciem psychicznym.
Dwa tysice lat temu rzymski lekarz Galien odnotowa, e szczeglnie
podatni na chorob s ludzie w depresji. W 1759 roku angielski chirurg
napisa, e rak idzie w parze z yciowymi katastrofami, niepokojem
i alem"
2
. W 1846 roku brytyjskie wadze medyczne orzeky, e Nieszczcie
psychiczne, nage przeciwnoci losu i wrodzona pospno charakteru
stanowi najsilniejsz przyczyn choroby... Autor tego artykuu, doktor Walter
Hyle Walshe, wspaniay chirurg i najwybitniejszy w poowie XIX wieku
autorytet w kwestiach zwizanych z nowotworami, doda swoje wasne
spostrzeenie: Osobicie zetknem si z przypadkami, w ktrych zwizek ten
wydawa si tak jasny, e jego kwestionowanie byoby walk z rozumem.
Do dzi wrd onkologw panuj kontrowersje co do trafnoci
i zasadnoci tych spostrzee. Nauka wci nie daa odpowiedzi na
pytanie, czy naprawd sami moemy cign na siebie raka.
Zwykle potrzeba od dziesiciu do czterdziestu lat, by zalek" raka
w formie zaburzenia komrkowego przeksztaci si w wyrany guz
nowotworowy. Zalek taki rodzi si w zdrowej komrce za spraw
zwyrodniaych genw albo - co zdarza si czciej - kontaktu z promie-
niowaniem, zanieczyszczeniami rodowiskowymi lub innymi karcenoge-
nami, takimi jak benzo(a)piren w dymie papierosowym. Jak dotd nie
zidentyfikowano czynnika psychologicznego, ktry sam byby w stanie
stworzy zalek nowotworu.
Jednak stres psychiczny gboko oddziauje na gleb, na ktrej w
zalek si rozwija. Wikszo znanych mi pacjentw pamita okres
szczeglnego napicia w miesicach lub latach poprzedzajcych diagnoz.
Zwykle wypywa ono z czego, co wywouje dotkliwe poczucie bezradno-
ci. Wielu z nas mierzyo si z jakim dugotrwaym konfliktem, ktry
zdawa si nie do rozwizania, lub z przytaczajcymi zobowizaniami
wywoujcymi poczucie zdawienia. Sytuacje te nie wywouj raka, lecz -
jak zauwaa autor artykuu opublikowanego w 2006 roku w czasopimie
"Natur" - wiemy obecnie, e moe mu da impuls do szybszego
rozwoju
3
. Czynniki sprzyjajce rakowi s tak liczne i zrnicowane, e
nikt nie powinien obarcza si win za to, e zapad na t chorob. Gdyby
zachorowa twj kot, nigdy nie przyszoby ci na myl, e to jego wina.
Jednak kady czowiek, u ktrego wykryto nowotwr, ma sposobno
nauczy si inaczej y i bardzo moliwe, e pomoe sobie wrci do
zdrowia. To wanie i ja musiaem uczyni.
Zdawione emocje
Byem najstarszym synem ojca, ktry take przyszed na wiat jako
pierworodny syn. Zaraz po urodzeniu odsunito mnie od ramion i piersi
matki, bo uznano to za nieodpowiednie. Oddano mnie do obka, pod
opiek pielgniarek karmicych mnie mlekiem w proszku. Uwaano, e
taki system jest nowoczeniejszy i korzystniejszy dla dziecka, ktre ma
przeduy lini rodu. Duo pakaem, przypuszczalnie dlatego, e - tak
jak wszystkie dzieci - wolaem by w ramionach matki, a nie w czym
w rodzaju inkubatora za szyb dwikoszczeln. Moja matka miaa
dwadziecia dwa lata, kiedy mnie urodzia. Mimo inteligencji i siy
charakteru w porwnaniu z trzydziestosiedmioletnim mem, szefem
czoowego magazynu informacyjnego w kraju, bya zaledwie dzieckiem.
Bardzo szybko babka ze strony ojca orzeka, e moja mama nie ma
odpowiednich kwalifikacji, by opiekowa si jej wnukiem, wic trafiem
na stae do obka. Mama bardzo cierpiaa z powodu tej rozki. Pamita,
e kiedy nie wolno byo jej do mnie przyj w nocy, z jej piersi cieko
mleko. Pniej nie udao si ju naprawi naszych relacji, mielimy za
sob zbyt wiele rozki i cierpienia.
Niebawem przybyo mi trzech braciszkw, do ktrych mama bardzo
przywizaa si uczuciowo. Brakowao mi jej przez cay okres dziecistwa.
Nawet dzisiaj, gdy kto opowiada z przejciem o tym, jak wana bya dla
niego matka, nie potrafi go do koca zrozumie. W moim ciele zachowao
si wspomnienie bolesnej pustki, ktrej doznaem jako mae dziecko.
Zdoaem odnale rwnowag emocjonaln gwnie dziki niani, ktra
opiekowaa si mn od czasu, gdy miaem trzy miesice. Jej mio, cho
czasem niezrcznie okazywana (wszak miaa wtedy zaledwie osiemnacie
lat!) bya szczera i niezmienna; staa si dla mnie tlenem, ktrego
potrzebowaem w tej uczuciowej pustce, jaka mnie wypeniaa. Nigdy
jednak nie zapomniaem, e aby zmusi mnie do posuszestwa - czsto
straszya mnie, e odejdzie, jeli nie bd grzeczny. Groby te wpdzay
mnie w stan przeraliwej rozpaczy i bezsilnoci. Szybko zrozumiaem,
czego oczekuje si ode mnie jako od pierworodnego syna. adnych
wybuchw emocjonalnych, adnej histerii - tylko dyscyplina i utrzymy-
wanie pozorw. Chyba dobrze odgrywaem swoj rol, ukrywajc uczucia,
aby nie utraci swojej pozycji.
Kiedy trzydzieci lat pniej poznaem Ann, wci nie byem w stanie
cakowicie zaufa kobiecie. Nie wierzyem, e bdzie tolerowaa moje wady,
nie groc przy tym odejciem. Jednak gdy Anna dowiedziaa si, e
zapadem na potencjalnie mierteln chorob, nie opucia mnie. Pomyla-
em, e w jej spokojnej i piknej twarzy odnalazem cakowit, bezwarunko-
w mio, ktrej nigdy nie dane mi byo zazna. Staa si opok, na ktrej
zbudowaem moje ycie - modego, dorosego czowieka. Bdc sam,
zamykaem oczy - a wtedy pojawia si jej obraz i czuem jej obecno.
Cz jej istoty wnikna we mnie i ya w moim ciele. By powiedzie
kocham ci", amazoscy Indianie Yanomani mwi ya pihi irakema, co
oznacza zaraziem si twoj istot. Innymi sowy - cz ciebie wesza we
mnie i tam yje i wzrasta. Wanie to czuem w stosunku do Anny. Jej cz
ya we mnie. Tu po pierwszej operacji, gdy na mojej ogolonej gowie
widniaa szeroka blizna w ksztacie litery L, zapytaem j niemiao, czy za
mnie wyjdzie. Chwila, w ktrej otwarcie i bez wahania, z gbokim
przekonaniem udzielia mi odpowiedzi, bya jedn z najszczliwszych
w moim yciu. Mj racjonalny umys nie potrafi poj, jak taka kobieta,
inteligentna, silna i pena ycia, moe zgodzi si na zwizek ze sabym
i raczej mao atrakcyjnym czowiekiem, jakim wwczas byem. Jednak
w gbi serca wiedziaem, e wyrazia zgod ca swoj istot i e cz nas
wizy silniejsze od samej mierci. Nasza mio odsuna na bok wszelki lk.
Pamitam nasz miesic miodowy, spdzony w okolicy Przyldka
Strachu. Nie byem zbyt wprawnym nawigatorem. Znaczn cz tych
kilku dni przeylimy bez elektrycznoci, wody i paliwa. Lecz Anna bya
radosna i bylimy w sobie tak bardzo zakochani, e kada niedogodno
stawaa si szans do wsplnego miechu, przygotowania posiku, mioci
lub spogldania w gwiazdy, gdy wyldowalimy na takim odludziu, e
pomoc moga przyby dopiero nazajutrz. Od tej pory nasze wsplne ycie
przenika ten sam duch beztroski. Nasz miesic miodowy trwa dwa lata.
Czuem si niezwyciony. Jeli tylko bylimy razem, nie istniaa prze-
szkoda, ktrej nie moglibymy pokona. Po raz pierwszy miaem wraenie,
e poznaem, czym jest dobre ycie.
Anna zapragna dziecka. Nigdy nie omielibym si jej o to poprosi,
bo nie chciaem, by spad na ni obowizek jego samotnego wychowania.
Nie chciaem te, eby dziecko wyroso z nikym wspomnieniem prawie
nieznanego ojca. Byem zatem gboko wzruszony, gdy Anna oznajmia,
e jest gotowa, nie boi si i chce mie dziecko bez wzgldu na wszystko.
Anna nie bya kobiet impulsywn, wiedziaem, e wiele nad tym mylaa
i e ma si, by wychowa samotnie dziecko. Zaraz potem zasza w ci.
Dzie narodzin syna by drugim najpikniejszym dniem w moim yciu.
Anna chciaa, by pord odby si w jak najbardziej naturalny sposb, a ja
patrzyem na ni tak, jak si patrzy na maratoczyka w czasie olimpiady.
Bya cakowicie skupiona na olbrzymim i cudownym zadaniu wydania na
wiat nowego ycia. Czasem, midzy jednym skurczem a drugim,
spogldaa na mnie i ciskaa moj rk. Sacha urodzi si w nocy, na samym
pocztku wiosny, gdy liwy na ulicach Pittsburgha pokrywaj si biaym
kwieciem. Przez ca noc trzymaa go na piersi. Nie wiedziaem, e mio,
ktra wydaa mi si taka pikna, jest zapowiedzi koca naszego uczucia.
Sacha bardzo le sypia. Bralimy go na noc do ka i Anna nie
chciaa si z nim rozstawa. W cigu dnia spa tylko w jej ramionach. Nie
chciaa, by zajmowaa si nim wynajta opiekunka. Przez pi lat nie
spdzilimy sam na sam ani jednego weekendu. Po czci podziwiaem
nadzwyczajne oddanie i matczyn mio Anny, jednak inna cz mojej
istoty nie moga znie intensywnoci tego nowego zwizku uczuciowego,
ktry nas od siebie oddala. Niebawem poczuem si rwnie samotny jak
przed poznaniem Anny. Wyczerpana, czekaa, a wrc do domu i troch
jej pomog; wymagaa te, bym powica Sachy wicej uwagi, ni
mogem. Odniosem wraenie, e nie jestemy razem, e brakuje mi
energii, ktr czerpaem z naszego zwizku. Narobiem sporych zalegoci
w pracy badawczej. Coraz czciej spdzaem samotne noce w biurze,
obok mojego psa. To bya sytuacja nie do wytrzymania. Traciem wszystko,
co nadawao sens mojemu yciu: sukces zawodowy, mio ony i przy-
wizanie do syna. Przez kilka lat zmuszaem si, by robi to, czego si ode
mnie oczekuje, mimo e nie czerpaem ju z tego adnej satysfakcji.
Straciem wszelk nadziej, e uda si odbudowa nasz zwizek partnerski.
Na swj sposb moje ycie powrcio do schematu, ktry poznaem
w dziecistwie: miaem tylko tyle mioci, by mc przetrwa, i tyle
obowizkw, e z trudem udawao mi si podtrzymywa pozory. Dobrnem
do momentu, w ktrym zabrako mi si. Dwa tygodnie po opuszczeniu
domu i konstatacji, e moje maestwo ju nie istnieje, dowiedziaem si,
e rak powrci. Podobnie jak Bernard mog powiedzie, e nie byem
specjalnie zaskoczony.
O sobowo przycigajca raka?
Doktorzy Lydia Temoshok i Andrew Kneier, naukowcy z Uniwersytetu
Kalifornijskiego w San Francisco, porwnali reakcje emocjonalne pacjen-
tw chorych na raka z reakcjami tych, ktrzy cierpi na choroby serca.
Poddawali ich sabym impulsom elektrycznym i mierzyli reakcje, a nastp-
nie prosili pacjentw z obu grup, aby opowiedzieli o swoich wraeniach
w czasie eksperymentu. Z pomiarw wynikao, e pacjenci chorzy na raka
reagowali na wstrzsy silniej ni ludzie cierpicy na chorob serca. Jednak
odpowiadajc na pytania badaczy, wanie ci pierwsi starali si minimalizo-
wa nieprzyjemne wraenia
4
. Lydia Temoshok zasugerowaa, by dla
okrelenia pacjentw chorych na raka stworzy kategori osobowoci
typu C (pacjenci sercowcy s czsto niecierpliwi i wykazuj skonno do
gniewu; zalicza si ich do typu osobowoci A)
5
. Wikszo psychoterapeu-
tw, ktrzy pracowali z chorymi na nowotwory - tacy jak doktorzy Carl O.,
Stephanie Simonton, Lawrence LeShan i Ian Gawler - zaobserwowali u nich
cechy psychologiczne zblione do tego wanie typu osobowoci
6-8
.
Ludzie z osobowoci typu C to ci, ktrzy - majc po temu powody
bd nie - nigdy nie czuli si szczliwi w okresie dziecistwa. Ich rodzice
mogli zdradza skonno do przemocy, irytacji albo po prostu byli
chodni, zdystansowani i wymagajcy. Takie dzieci nie otrzymyway
zachty i rozwino si w nich poczucie saboci i niskiej wartoci.
Pniej, by zaskarbi sobie mio, postanawiay robi wszystko, czego si
od nich oczekuje, zamiast poda za swoimi naturalnymi skonnociami.
Rzadko wpadaj w gniew (czasem nigdy!), a z wiekiem staj si szalenie
mili, zawsze chtni do pomocy, niemal wici"! Unikaj konfliktw
i odsuwaj swoje potrzeby i aspiracje na drugi plan, czasem przez cae
ycie. W celu zapewnienia sobie emocjonalnego bezpieczestwa, ktre tak
ceni, nierzadko przesadnie inwestuj w jeden aspekt swojego ycia:
karier zawodow, maestwo lub dzieci. Jednak gdy nagle co zaczyna
zagraa owej inwestycji" lub gdy zostaje ona utracona - ze wzgldu na
niepowodzenie zawodowe, rozwd, przejcie na emerytur albo gdy ich
latorole po prostu wylatuj z gniazda - dziecicy al powraca. Bywa
czsto tym dotkliwszy, gdy wywouje poczucie, e cokolwiek czowiek
zrobi - i tak nie umknie przed cierpieniem. Ta wtrna trauma powoduje
wraenie bezradnoci, rozpaczy i opuszczenia. S to emocje - zwaszcza
bezradno - ktre mog bardzo silnie zaciy na rwnowadze psychicznej
i biologicznej. Jeden z moich kolegw terapeutw uywa w odniesieniu do
tego zjawiska okrelenia trafiony-zatopiony", nawizujc do dziecicej
gry w okrty. Pierwsza rana, ta z dziecistwa, jest gboka, lecz mona da
sobie z ni rad. Gdy jednak nastpuje drugie trafienie, dokadnie w to
samo miejsce, caa konstrukcja psychologiczna i fizyczna moe run *.
Pracownicy laboratorium doktora Charlesa B. Nemeroffa z Uniwersytetu
Emory w Atlancie opublikowali ostatnio wyniki bada pasujce do modelu
trafiony-zatopiony". U pogronych w depresji dorosych pacjentw
z zadawnion dziecic traum ogniska zapalne - te, ktre przyczyniaj
si do rozwoju raka - ze szczegln si reaguj na wywoane laboratoryjnie
sytuacje stresowe
10
**.
Pewien eksperyment przeprowadzony na szczurach doskonale ilustruje
sposb, w jaki stres moe wpyn na przebieg raka. W laboratorium
doktora Martina Seligmana z Uniwersytetu Pensylwanii wstrzyknito
szczurom ilo komrek rakowych, ktra wywouje miertelnego guza
u 50% zaraonych zwierzt. Niektre szczury pozostawiono samym sobie.
W cigu trzech miesicy - zgodnie z oczekiwaniami - poowa z nich pada
ofiar choroby. Szczury zostay podzielone na trzy grupy. Zwierzta
z grupy kontrolnej zostay zaraone, lecz w aden sposb nimi nie
manipulowano. Szczury z drugiej grupy poddawano lekkim wstrzsom
elektrycznym, ktrych mogy unika, uczc si naciskania na odpowiedni
dwigienk w klatce. Zwierzta z trzeciej grupy take byy poraane, lecz
nie dano im mechanizmu samoobrony.
* Freud jako pionier bada psychologicznych opisa podobne zjawisko i nazwa je
szokiem/szokiem wtrnym" (machtrdglich)
9
.
** Zwaszcza w tym wypadku zaobserwowano wyran aktywacj NF-kappaB,
jednego z czynnikw przyczyniajcych si do wzrostu i rozwoju raka, ktry omawialimy
w
rozdziale 4.
Rysunek 24. S zczury poddane wstrzsom elektrycznym, ktrych nie mog
kontrolowa, zapadaj na zoliwy nowotwr. T e, ktre ucz si unika
wstrzsw, o wiele skuteczniej odrzucaj guzy
11
.
W ielki spokj lana Gawlera
Jeli bezradno i rozpacz sprzyjaj rozwojowi raka, czy uspokojenie
zadziaa przeciwnie i go zahamuje? Pewne wyjtkowe przypadki wskazuj,
e moe tak si sta. an Gawler, mody weterynarz z Melbourne
Wyniki opublikowane pniej w magazynie Science" okazay si
bardzo jednoznaczne: w miesic po zaraeniu 63% szczurw otrzymujcych
wstrzsy, lecz mogcych unika czci z nich dziki naciskaniu dwigienki,
odrzucio wszczep raka. Odsetek tych, ktre przeyy, by wyszy ni
w grupie kontrolnej (tej, ktrej nie poddawano wstrzsom); przeyo 50%
zwierzt. Spord tych, ktrym aplikowano wstrzsy bez moliwoci
ucieczki przed nimi, tylko 23% zdoao przezwyciy raka. Bezradno
przypieszya postp choroby
11
. Wynika z tego bardzo wana nauka: to nie
sam stres - owe wstrzsy, ktrych nie szczdzi nam ycie - sprzyjaj
rozwojowi nowotworu. Poczucie kontroli nad swoj sytuacj lub bezradno
wpywa na reakcj organizmu na chorob.
w Australii, tu po ukoczeniu nauki dowiedzia si, e jego nog
zaatakowa grony kostniakomisak (nowotwr koci). Po roku nieskutecz-
nego konwencjonalnego leczenia, ktre nie zahamowao wzrostu raka,
nastpia amputacja nogi. Nowotwr zaatakowa jednak jego biodro i klatk
piersiow, powodujc widoczn deformacj. Onkolog przewidywa, e an
poyje kilka tygodni, moe miesic. Nie majc nic do stracenia, an - przy
wsparciu ony - zacz intensywnie wiczy medytacj. W cigu tych dni,
ktre mu pozostay, pragn cieszy si spokojem, osiganym dziki
wiczeniom jogi. Jego lekarz, doktor Meares, pozna medytacj w Indiach,
gdzie zetkn si z tamtejszymi wybitnymi mistykami. Wielkie wraenie
zrobi na nim spokj, ktry zdoa osign mody pacjent. Przypisywa go
charakterystycznej beztrosce ostatnich dni przed mierci. Jednak po kilku
tygodniach wicze an, ku zdumieniu wszystkich, zacz odczuwa
popraw stanu zdrowia. Po paru miesicach intensywnej medytacji (trzy
razy dziennie po godzinie!) oraz utrzymywania cisej diety an odzyska
siy. Okropne znieksztacenia klatki piersiowej zaczy ustpowa, a kilka
miesicy pniej cakowicie zniky. Doktor Meares zapyta lana, czym
tumaczy to nadzwyczajne ozdrowienie. Myl, e to dziki naszemu
stylowi ycia, temu, jak go dowiadczamy", odpar an, mwic w imieniu
swoim i ony. Doktor Meares wyjania, e pacjent zdawa si wypeniony
spokojem, ktrego dowiadcza w czasie godzin intensywnej medytacji
12
.
Mino trzydzieci lat, a an Gawler wci yje. Od swojego wyzdrowienia
powica wikszo czasu pracy z grupami pacjentw chorych na raka,
pomagajc im wprowadzi do ycia medytacj i inne zdrowe nawyki*.
Dowd na istnienie zwizku ciaa i umysu
Nowoczesny racjonalny umys nie bez wysiku przyjmuje informacje
o takich przypadkach. W wydanej w 1994 roku ksice Michael Lerner
opisuje zrealizowan w latach osiemdziesitych prezentacj dla grupy
* an opowiada o swoim niezwykym wyzdrowieniu w pitej ksice zatytuowanej
You Can Conquer Cancer" (Moesz pokona raka). Medytacja i cile naturalna dieta nie
byy jedynymi metodami, do ktrych sign. Korzysta z wielu rnych naturalnych
terapii psychologicznych i duchowych. Jednake swoje wyzdrowienie przypisuje w gwnej
mierze wewntrznemu spokojowi.
lekarzy, ktrej autorem by wybitny naukowiec specjalizujcy si w badaniu
zwizkw midzy stresem i chorobami nowotworowymi. Uczony za-
prezentowa bezsporne skutki oddziaywania czynnikw psychologicznych
na rozprzestrzenianie si raka w organizmie. Po kilku minutach pewien
zirytowany chirurg zawoa z widowni: Chyba nie wierzy pan na serio
w te bzdury?!"
2
.
W owym czasie pojcie fizjologicznych reakcji na stany psychiczne
i emocjonalne nie byo jasne ani te powszechnie rozumiane. Wydawao
si nieprawdopodobne, by poczucie bezradnoci, nieumiejtno wyraania
uczu lub brak wewntrznego spokoju mogo sprzyja rozwojowi guza
bd ogranicza skuteczno chemioterapii.
Przeamujc wewntrzny opr, doktor David Spiegel, psychiatra z Uni-
wersytetu Stanforda, postanowi zakwestionowa konwencjonalne przeko-
nania na temat zwizku stresu i szans przeycia w najciszych przypadkach
raka. Jako student ostatniego roku uczszcza na zajcia z filozofii na
Uniwersytecie Yale. Pasjonoway go idee Kierkegaarda i Sartre'a; w ich
pismach znalaz klucz, ktry wskaza mu drog kariery zawodowej: w celu
osignicia peni czowieczestwa ludzie powinni utrzymywa z innymi
moliwie najbardziej autentyczne stosunki. By tego dokona, muszjednak
wyj poza typowe wyobraenia o sobie i o innych. Powinni wiedzie, e
maj w sobie wewntrzn wolno, pozwalajc im odbudowa i przemie-
ni siebie, i e t sam potg wolnoci naley przypisywa innym.
Po ukoczeniu studiw medycznych i psychiatrycznych na Harvardzie
David Spiegel powici badania warunkom, ktre pozwalaj czowiekowi
osign t dajc si autentyczno i otwarto na innych. Podobnie jak
Sartre gboko wierzy, e mierzc si z lkiem przed mierci, ludzie staj
si w peni sob. Jako mody psychiatra na Uniwersytecie Stanforda mia
okazj wsppracowa z wybitnym psychoterapeut, doktorem Irvinem
Yalomem, ktry podda t hipotez badaniu. Wsplnie prowadzili grup
wsparcia dla powanie chorych kobiet. Wszystkie cierpiay na raka piersi
z przerzutami, szacowano, e zostao im od kilku miesicy do kilku lat
ycia. Jeli zatem hipoteza bya prawdziwa, nadszed wanie najod-
powiedniejszy dla nich moment, by w peni stay si sob.
Omio- i dziesicioosobowe grupy kobiet spotykay si raz na tydzie.
Opowiaday o swoim strachu, o samotnoci, o gniewie i pragnieniach,
a take o sposobach radzenia sobie z chorob. Wkrtce poznay jedn
z fundamentalnych lekcji ycia: kady jest zraniony w mniejszym lub
wikszym stopniu i kady nauczy si tego wstydzi. Kobiety nalece
do grup wsparcia byy powanie dotknite chorob. Nie miay nic do
ukrycia. Mogy o tym gono mwi i dzieli si najskrytszymi mylami
z innymi.
Niektre po raz pierwszy w yciu dowiadczyy krzepicego spokoju,
ktry daje tego rodzaju zaufanie. W cakowicie naturalny sposb wydarzy
si cud: ich spotka nie wypenia al ani beznadzieja, lecz miech
i poczucie wsplnoty. Tak jakby ich wasne rany otworzyy drog dla
pozytywnych emocji, radoci, pragnienia ycia, satysfakcji z bycia razem
tu i teraz.
Czasem, rzecz jasna, niektre z nich zabieraa choroba. Wtedy pozostae
rozmawiay o utracie wsplnej przyjaciki. Wspominay jej serdeczny
miech, gdy opisywaa gupstwa popeniane przez ma, jej uwane
spojrzenie, gdy wsuchiwaa si w relacj koleanki z grupy opowiadajcej
o komplikacjach przy zabiegu, ktry przesza, czy pogody ducha, z jak
znosia bl. Bez skrpowania daway ujcie alowi. To byy bardzo trudne
chwile, lecz wszyscy czuli, e nieobecna bdzie ya w ich sercach
i wspomnieniach. Kobiety miay wiadomo, e kiedy nadejdzie ich
kolej, one take zostan w taki sam sposb uczczone i bd yy w sercach
towarzyszek niedoli.
Jedna z pacjentek, Emily, opisaa swoje zetknicie ze mierci: Na
pocztku naszych spotka odniosam wraenie, e to, czym si tutaj
zajmujemy, przypomina strach podobny do tego, ktry odczuwasz, stojc
na dachu wysokiego budynku lub na krawdzi Wielkiego Kanionu.
Najpierw boisz si nawet spojrze w d (ja na przykad nie lubi
wysokoci), ale stopniowo uczysz si tego i widzisz, e upadek byby
katastrof. Mimo to jeste z siebie zadowolona, bo potrafia tam spojrze.
Wanie to czuj w zwizku ze mierci, o ktrej mwimy na naszych
spotkaniach: potrafi teraz na ni spojrze. Nie mog powiedzie, e
odczuwam beztrosk, ale umiem na ni patrze".
Kobiety spotykay si przez rok, a pniej kada posza wasn drog.
Dla celw badania David Spiegel porwna stan psychiczny uczestniczek
ze stanem tych, ktre miay t sam diagnoz i byy w taki sam sposb
leczone, lecz nie uczestniczyy w spotkaniach grupy. Te, ktre dziki
wsparciu grupy nauczyy si stawia czoo lkowi, wyraa uczucia
i przeywa swoje zwizki emocjonalne w bardziej autentyczny sposb,
byy naraone na mniejsz depresj, niepokj, a nawet fizyczny bl
13, 14
.
Poprawi si ich stan emocjonalny, dokadnie tak, jak przewidywa
doktor Spiegel. Nie mia jednak wyobraa sobie skutkw oddziaywania
spotka w grupie wsparcia dla przebiegu choroby, a tym bardziej dla szans
przeycia uczestniczek. W istocie by nawet przekonany, e nie istnieje
aden zwizek midzy stanem psychicznym pacjenta i rozwojem raka. Ci,
ktrzy przypisywali powstawanie nowotworw konfliktom psychologicz-
nym, zocili go. Mia wraenie, e takie podejcie wywouje u pacjentw
bolesne poczucie, e z wasnej winy zachorowali na raka. By raz na
zawsze obali t hipotez, zapragn udowodni, e kobiety, ktre
uczestniczyy w spotkaniach grupy wsparcia i ktrych stan psychiczny si
poprawi, wcale nie yy duej od tych, ktre do grupy nie naleay.
Rozpocz badanie i wtedy spotkaa go wielka niespodzianka.
Kiedy zadzwoni do rodzin uczestniczek grupy wsparcia, trzy spord
nich odebray telefon, a byo to dziesi lat po tym, jak wykryto u nich
raka. Wydawao si to wprost niewiarygodne. Z grupy porwnawczej,
liczcej trzydzieci sze kobiet, ani jedna tak dugo nie przeya.
Przeprowadziwszy wywiady z rodzinami, dowiedzia si, e uczestniczki
spotka grupy wsparcia yy przecitnie dwa razy duej od innych
chorych. Rnica zaznaczya si nawet midzy tymi, ktre uczszczay
regularnie, i tymi, ktre byway na spotkaniach sporadycznie. Im czciej
pacjentka przychodzia, tym duej ya pomimo choroby*.
Publikacja wynikw badania w czasopimie Lancet" wywoaa
poruszenie wrd medycznego establishmentu. Doktor Troy Thompson,
profesor psychiatrii w Jefferson Medical College w Filadelfii, tak charak-
teryzuje panujcy wwczas sposb mylenia: Bybym gotw zaoy si
o kade pienidze, e nikt nie uzyska takich wynikw
15
.
Dziki badaniom doktora Spiegela zwizek midzy stanem psychicznym
pacjenta a rozwojem choroby, dotd traktowany jak wydumana dywagacja
spod znaku New Age, zyska status uznanej hipotezy naukowej **.
* Naley podkreli, e na pocztku eksperymentu wszystkie pacjentki miay zblione
diagnozy, a wyboru tych, ktre przystpiy do grupy wsparcia, dokonano drog losow.
Dziki temu wiadomo, e dusze ycie uczestniczek grupy wsparcia nie wyniko
z lepszego stanu ich zdrowia ani z ich predyspozycji psychologicznych.
** Od tego czasu przeprowadzono wiele bada, ktre potwierdziy opisan hipotez.
W czterech z nich zanotowano wyniki podobne do wynikw uzyskanych na Uniwersytecie
Stanforda
16
^
19
. W szeciu nie zaobserwowano adnych rezultatw. Jednak w trzech
spord tych ostatnich stan psychologiczny pacjentek nie uleg adnej poprawie, nie
Dzi David Spiegel jest jednym z dyrektorw Wydziau Psychiatrii na
Uniwersytecie Stanforda i jednym z najbardziej znanych psychiatrw
akademickich. Poproszony pitnacie lat temu o skomentowanie za-
skakujcego wyniku swoich bada, odpar: Uczucia, ktrych nie moesz
wyrazi, staj si psychiczn zawalidrog. Wykorzystuj zasoby si
wewntrznych, ktrych do koca nie rozumiemy. Wyraenie i zaakcep-
towanie tych uczu sprawia, e przestaj wykorzystywa energi konieczn
do utrzymywania ich poza wiadomoci. Wci nie rozumiemy, jak
przekada si to na walk organizmu z chorob, ja jednak uwierzyem, e
ten zwizek istnieje. Powoli zaczynamy dochodzi do zrozumienia jego
mechanizmw"
27
.
Mobilny mzg psychoneuroimmunologii
Dzi znacznie lepiej rozumiemy skutki oddziaywania stresu na rozwj
raka. Wiadomo, e stres powoduje wyzwalanie hormonw aktywujcych
systemy alarmowe", takie jak reakcja zapalna, sprzyjajce rozwojowi
i przerzutom guzw
3
'
28
. Jednoczenie spowalnia wszystkie funkcje, ktre
mog by trzymane w ryzach, czyli trawienie, regeneracj tkanek i dziaanie
ukadu immunologicznego.
W cigu ostatnich dwudziestu lat powstao nowe pole bada naukowych,
zajmujce si bezporednio zwizkiem czynnikw psychologicznych
i dziaaniem ukadu immunologicznego. Okrela si je mianem psycho-
neuroimmunologii. Zajmijmy si pokrtce trzema wymiarami tej nowej
dziedziny, to znaczy psychologi, neurologi i immunologi. Aspekt
psychologiczny odnosi si do stresu, ktry odczuwamy w reakcji na trudne
dowiadczenia yciowe lub bl emocjonalny. Kiedy ludzie czuj, e nie
naleao wic oczekiwa wpywu na dugo ycia. W sumie w piciu badaniach
zanotowano przeduenie ycia pacjentek, a trzy nie przyniosy adnego skutku
20
"
25
.
W powtrzonym niedawno badaniu z udziaem stu dwudziestu piciu pacjentek doktor
David Spiegel i jego zesp zanotowali trzykrotne przeduenie ycia uczestniczek grupy
wsparcia, lecz tylko u tych, u ktrych nie wykryto braku receptorw estrogenu. U tych,
ktre przyjmoway tamoxifen lub inne antyestrogeny, przeduenie ycia (zwizane
z uczszczaniem na spotkania grupy wsparcia) nie nastpio. Wynik ten sugeruje, e lek
zapewni im ju ochron wywoywan, by moe, przez leczenie psychologiczne (w 1989
roku, kiedy opublikowano wyniki pierwszego badania, antyestrogeny jeszcze nie istniay)
26
.
panuj nad swoim yciem albo e jest w nim wicej cierpienia ni radoci
(aspekt psychologiczny), reakcja neurologiczna polega na wyzwoleniu
hormonw stresu, takich jak noradrenalina i kortyzol. Hormony te
uaktywniaj ukad nerwowy, przypieszajc bicie serca, podnoszc cinienie
krwi i wywoujc napicie mini, by przygotowa je na wysiek lub
obroni si przed atakiem (aspekt neurologiczny). Ta reakcja neurologiczna
nazywana jest czsto postaw walcz lub uciekaj". Obecnie wiemy jednak,
e jej skutki s znacznie szersze. Te same substancje chemiczne, ktre
aktywuj odruchy neurologiczne i naczyniowe stresu, oddziauj rwnie
na komrki ukadu odpornociowego. Biae krwinki maj na powierzchni
receptory wykrywajce obecno hormonw stresu i reaguj zgodnie
z wahaniami poziomu owych hormonw w strumieniu krwi. Niektre
reaguj, wyzwalajc zapaleniotwrcze cytokiny i chemokiny. Noradrenalina
i kortyzol blokuj dziaanie komrek NK (naturalnych zabjcw), ktre
tkwi bezczynnie przyczepione do cianek naczy krwiononych, zamiast
atakowa wirusy i anormalne prekursorowe komrki raka.
Jednym z naukowcw pracujcych nad poszerzaniem naszej wiedzy
o tych zwizkach jest doktor Candace Pert, ktra kierowaa oddziaem
Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego, zajmujcym si biochemi
mzgu. Doktor Pert bya jednym z pierwszych uczonych, ktrzy ziden-
tyfikowali zwizek midzy malekimi molekuami wyzwalanymi przez
mzg w reakcji na emocje (neuropeptydami) a aktywnoci ukadu
odpornociowego. Wykazaa take, e komrki ukadu immunologicznego
wysyaj sygnay chemiczne do emocjonalnej" czci mzgu na zasadzie
sprzenia zwrotnego.
Wspczesna neurologia definiuje myl - albo umys" - jako efekt
wzajemnych reakcji pomidzy komrkami mzgu nazywanymi neuronami,
ktre wymieniaj midzy sob informacje. Przed publikacj wynikw
bada doktor Candace Pert uwaano, e myl jest wycznie produktem
interakcji neuronowej, co umiejscawiao umys cakowicie w obrbie
czaszki. Wszelako odkrycia w dziedzinie psychoneuroimmunologii ozna-
czaj, e umys jest take przejawem dziaania ukadu immunologicznego.
W ksice omawiajcej to odkrycie Candace Pert pisze, e wbrew temu, co
do tej pory sdzia, bya zmuszona stwierdzi, i liczne interakcje midzy
molekuami emocji i ukadem odpornociowym stanowi to, co okrelia
mianem mobilnego mzgu"
29
'
30
. Jak rol w mobilny mzg peni
w odniesieniu do raka?
Komrki ukadu immunologicznego a wola ycia
W rozdziale 4 przekonalimy si, e myszy zdolne w peni zmobilizo-
wa komrki swojego ukadu odpornociowego, potomkowie Supermyszy,
pozostaj uodpornione na raka, nawet jeli wstrzyknie si im ogromne
dawki nadzwyczaj zoliwych komrek. Idc tym tropem, naukowcy
z laboratorium doktora Rona Herbermana z Narodowego Instytutu Raka
(doktor Herberman jest obecnie szefem Instytutu Raka na Uniwersytecie
w Pittsburghu) zajli si badaniem komrek NK w organizmach kobiet,
u ktrych niedawno zoperowano raka piersi. Okazao si, e im aktywniej-
sze byy te komrki w okresie kilku tygodni po zabiegu, tym wiksze
szanse przeycia miay pacjentki w duszej perspektywie
31
'
32
*.
Rysunek 25. Biae krwinki ukadu immunologicznego atakuj komrk
rakow. O dbieraj sygnay z czci mzgu zajmujcej si emocjami i reaguj,
wysyajc sygnay zwrotne do mzgu. Komrki ukadu odpornociowego s
zatem czci tego, co doktor C andace Pert okrelia mianem mobilnego
mzgu".
* Japoski zesp badawczy z Centrum Bada Raka Saitama potwierdzi te wyniki
dziesi lat pniej, po przeprowadzeniu obserwacji liczniejszej grupy pacjentek
3334
.
Nieopodal Waszyngtonu, w pobliu laboratorium Candace Pert w Na-
rodowym Instytucie Raka, znajduje si laboratorium doktora Herbermana.
Wykaza on, e w organizmach kobiet chorych na raka piersi, lepiej
radzcych sobie psychicznie z chorob, zabjcy komrkowi" s bardziej
aktywni ni w organizmach tych pacjentek, ktre pogryy si w depresji
i poczuciu bezradnoci
35
. W 2005 roku doktor Susan Lutgendorf z Uniwer-
sytetu Iowa potwierdzia te wyniki, badajc kobiety chore na raka jajnikw.
Te, ktre czuy si kochane, wspierane i nie poddaway si przygnbieniu,
miay bardziej waleczne komrki NK ni te, ktre czuy si osamotnione,
porzucone i przybite emocjonalnie
36
.
Wszystko wskazuje na to, e biae krwinki ukadu immunologicznego -
komrki NK oraz limfocyty T i B - s szczeglnie wraliwe na
poczucie bezradnoci, przekonanie, e nic nie da si zrobi w celu
pokonania choroby - oraz nastpujc po nich utrat woli ycia.
Szczury Martina Seligmana, naraone na wstrzsy elektryczne, ktrych
nie mogy unikn, okazyway bezradno w sposb bardzo zbliony do
przygnbionych ludzi. Ich zachowanie wskazywao, e cakowicie
utraciy wiar we wasne moliwoci. Stajc wobec przeciwnoci, byy
bierne i ulege. Atakowane, nie broniy si. Wanie w takich okolicz-
nociach ich ukad odpornociowy si zaama. Stan emocjonalny
objawiajcy si na zewntrz jako zachowanie osobnika znajduje swoje
dokadne odzwierciedlenie w aktywnoci komrek ukadu immunolo-
gicznego. Kiedy szczur - albo czowiek - poddaje si, czujc, e nie
warto duej y, ukad immunologiczny take skada bro. Jak to uja
Candace Pert, s to w istocie dwa aspekty funkcjonowania tego samego
mzgu" (patrz Ryc. 7).
Z drugiej za strony odnalezienie w sobie woli ycia czsto stanowi
punkt zwrotny w przebiegu choroby.
W wieku pidziesiciu dwch lat Helen dowiedziaa si, e cierpi
na zoliw odmian choniaka. Pierwszych sze serii chemioterapii nie
przynioso efektu. Dwie kolejne kuracje tylko spotgoway zoliwo
nowotworu. Jedyna nadzieja chorej leaa w szczeglnie niebezpiecznym
zabiegu autologicznego przeszczepu szpiku kostnego. Wymaga on
zastosowania lekw tak toksycznych, e prowadz do cakowitego
wyniszczenia ukadu odpornociowego. Po transplantacji Helen musiaa
spdzi trzy tygodnie w izolatce. Zgodnie z surowymi procedurami
sterylizacyjnymi jej gocie wchodzili do pomieszczenia w kostiumach
przypominajcych skafandry kosmiczne; Helen miaa niemie wraenie,
e nie yje ju na tej samej planecie co oni i e zapewne nigdy nie wrci
do domu.
Po trzech tygodniach jej stan uleg pogorszeniu, nie moga wyj
z izolatki. Odwiedzajcy j bliscy widzieli, e schuda i zmizerniaa, bali
si, e widz j ostatni raz. Nie mogli jej ani uciska, ani potrzyma za
rk. Nie mogli si nawet umiechn, bo ich twarze skryway sterylne
maski. Nadzieja Helen wisiaa na wosku, kobieta miaa wraenie, e jej
ciao poddaje si chorobie. Uchwycia si myl jedynej rzeczy, ktra
nigdy jej nie zawioda niczym wierny i troskliwy przyjaciel: oddechu
w piersi. Wczuwajc si w kady z nich, poczya si z wol ycia w gbi
swojej istoty. Ta sia zdawaa si wiza Helen ze wszystkim, co byo
wok niej ywe: okrytym listowiem drzewem za oknem, miechem
i okrzykami dzieci przechodzcych korytarzem, a czasem z gwiazdami,
ktre widziaa o zmroku. Doznaa poczucia osobliwego spokoju. Czerpaa
pociech ze wiadomoci, e przepywajce przez ni ycie bdzie trwao
w wiecie na zewntrz.
Dzi, po upywie dwunastu lat, Helen wrcia do pracy i wiedzie
normalne ycie. Wci nie moe si nadziwi sile, ktr czerpaa
z gbokiego, niemal pierwotnego wraenia zwizku z energi otaczajcego
j ycia w czasie, gdy jej ycie zdawao si dobiega kresu.
S zamani a wola ycia
We wszystkich kulturach wszystkich czasw, a do wspczesnoci,
sztuk wskazywania chorym drogi do zdrowia parali si wyjtkowi ludzie
zwani czarownikami lub szamanami. Carl Jung zaobserwowa, e od-
prawiane przez nich rytuay s do siebie podobne na wszystkich kontynen-
tach. Od niepamitnych czasw u podoa tej sztuki leaa jedna niezmienna
zasada: leczenie pacjenta skupia si na roznieceniu w nim na powrt siy
yciowej
2
. Kada tradycja szamaska wykorzystuje jak metod, ktrej
zadaniem jest uwolnienie pacjenta od demonw" zagraajcych jego -
lub jej
_
woli ycia. Wikszo polega na odprawianiu obrzdw od-
woujcych si do si mistycznych czy te transcendentnych. Czsto prosi
si o interwencj duchy, przodkw lub zwierzta totemiczne, tak aby dusza
cierpicego znw staa si jednoci.
Psychoterapeuci, mimo i nie wierz w istnienie demonw, rwnie
zrozumieli, jak istotne jest wzmocnienie w pacjencie woli ycia. Pierwszym
krokiem w tego rodzaju terapii jest rozpoznanie i uporanie si z dawnymi
traumami, ktre w pewien sposb wci yj w ich psychice i zaburzaj
ich yciow perspektyw. Drugi krok polega na tym, by nauczy pacjenta
wzbudza i utrzymywa w sobie stan wewntrznego spokoju, odsuwajc
na bok napicie i wspomagajc proces powrotu do zdrowia.
Wiele jest sposobw kultywowania stanu wewntrznego zadowolenia.
Z niektrymi miaem do czynienia zarwno jako terapeuta, jak i pacjent;
zyskay one mj szacunek i podziw. Chciabym przedstawi najwaniejsze
z nich.
Cz 2
L EC ZEN IE ZA DA W N IO N Y C H RA N
Osamotnienie Mary
Na wie, e wskaniki raka piersi w jej organizmie si podnosz,
Mary nie bya zaskoczona. Od kilku miesicy czua si tak zdesperowana
i przygnbiona, e czasem mylaa o samobjstwie. Stwierdzia, e jeli
ciao dokona tego za ni, to tym lepiej. W wieku pidziesiciu piciu lat
przeya najwikszy romans w yciu z mczyzn modszym o dwadziecia
lat. Powtarza jej raz po raz, e jest mioci jego ycia, e nie wyobraa
sobie bycia z inn, e zmienia jego ycie, daa mu spenienie i otworzya
przed nim wiat. Mary wierzya w szczero jego niezwykej, a zarazem
niesabncej namitnoci. Po raz pierwszy w yciu zdaa si na pene
delikatnoci, opiekucze uczucie. W cigu szeciu lat, bo tyle trwa w
zwizek, odcia si od wiata. I raptem pewnego dnia Paul odszed.
Dzikujc Mary za to, e pomoga mu zrozumie samego siebie, oznajmi,
e zapragn mie dzieci i e znalaz kobiet, z ktr moe speni to nowe
marzenie. Mary poczua si zdruzgotana i bezsilna. Gdy bya dzieckiem,
ojciec zostawi rodzin i nigdy wicej nie powici jej ani odrobiny
uwagi. Pniej jej mody m znalaz sobie kochank i wzili rozwd.
Podobnie jak szczury w eksperymencie Martina Seligmana, naraone na
nieuchronne wstrzsy elektryczne, Mary wycigna ze swoich dowiadcze
nauk, e nie ma sensu prbowa si broni. Poczucie bezradnoci
doprowadzio j do myli samobjczych. By moe przyczynio si
rwnie do tego, e podniosy si jej wskaniki rakowe.
Doktor Kirsi Lillberg z Uniwersytetu Helsiskiego przeprowadzia
obserwacj dziesiciu tysicy kobiet i wykazaa, e zerwanie wanego
zwizku emocjonalnego podwaja zagroenie rakiem piersi. Rozstania
i bolesne rozwody maj bardziej bezporedni zwizek z rakiem ni mier
maonka
37
. Utrata mioci wywouje dojmujce poczucie bezradnoci
u wielu ludzi, by moe dlatego, e zahacza o rany emocjonalne doznane
W dziecistwie, wywoane odrzuceniem bd krytyk.
Poczucie bezradnoci moe zmieni bolesne wydarzenie w siln traum.
Wiedz o tym onierze, ktrzy przeyli wojn. Najstraszniejsze wspo-
mnienia nie dotycz bitew, w ktrych walczyli. Najgorsze s wspomnienia
sytuacji, gdy nie mogli nic zrobi, by ocali towarzysza lub gdy wpadli
w puapk bez moliwoci obrony ani walki, tak jak na przykad
dugotrwae bombardowanie.
Wstrzs jest szczeglnie silny i grozi chorob, gdy nie ma nikogo, kto
pomgby si z nim upora; tak wanie byo w wypadku Mary, gdy krg
jej przyjaci bardzo si zawzi. W jednym z bada okazao si, e
zagroenie rakiem piersi moe by dziewi razy wiksze u osb, na ktre
spada taki cios emocjonalny
38
. Tak wic by odsun niebezpieczestwo,
konieczne jest przezwycienie poczucia bezradnoci *.
Bezradno rodzi traum
Trauma to okrelenie szoku (lub ich serii), ktry pozostawia bolesny
i gboki lad w umyle pacjenta. Niewielkie wyzwania lub przeszkody
napotykane w normalnym yciu mog zachwia kim na kilka dni, lecz
umys potrafi si z nich uleczy. Tak jak niewielkie zacicie na skrze goi
si bez ladu, tak samo umys wyposaony jest w mechanizmy pozwalajce
si goi ranom emocjonalnym. Nie pozostawiaj one blizny, a czsto
stanowi bodziec do dojrzewania i rozwoju osobowoci.
Pewne wydarzenia bywaj jednak tak bolesne, e druzgocz w czo-
wieku obraz samego siebie lub jego ufno wobec otaczajcego wiata.
Dotyczy to zgwace, wypadkw zagraajcych yciu lub wyjtkowo
przeraajcych, a nawet rozsta kochankw. Dzieje si tak rwnie
w przypadku braku lub utraty mioci bd wielokrotnych upokorze
w dziecistwie, gdy jest to wiek, w ktrym ludzie s szczeglnie wraliwi
emocjonalnie i psychicznie. Rany takie nierzadko tworz co w rodzaju
psychologicznego wrzodu. Umys stara si je odizolowa i otoczy jak
* Stan aoby i stres po traumie w sposb oczywisty wi si z pogorszeniem
dziaania ukadu immunologicznego, spadkiem aktywnoci biaych krwinek i komrek
NK
39
^
1
. Jeszcze waniejsze jest to, e wstrzsy psychiczne maj zwizek z wieloma
schorzeniami oraz ze skrceniem czasu ycia po przeszczepie serca, a zwaszcza ze
znacznym zwikszeniem liczby zachorowa na raka
42
"
45
. Na szczcie traumy mona
leczy za pomoc krtkich terapii, takich jak terapia behawioralna oraz EMDR (odczulenie
i przetworzenie za pomoc ruchw gaki ocznej; patrz poniej)
4<Mt9
.
najszczelniejsz barier, wiadomo moe si nawet wyprze takiego
wydarzenia. Kiedy jednak naciniemy na wrzd, okae si, e on
wci reaguje na bl. ycie tak samo moe w brutalny sposb przy-
pomnie czowiekowi o jego bolesnej przeszoci, sprawiajc, e
uwiadamia on sobie istnienie psychicznej rany, nadal mu doskwie-
rajcej.
Przywoane w ten sposb niegdysiejsze traumy mog cakowicie
zaburzy psychiczne i fizyczne funkcjonowanie czowieka. Kiedy Paul
opuszcza Mary, traumatyczne wspomnienie odejcia ojca przed pi-
dziesiciu laty i wspomnienie rozwodu z mem trzydzieci lat pniej
znw staj si dla niej przeraajc rzeczywistoci. Kobieta zaczyna
wierzy, e nie zasuguje na mio, do niczego si nie nadaje i jest
skazana na porak. Wypenia j ten sam smutek, pacze tymi samymi
zami; w jej ciele pojawiaj si takie same jak wwczas skurcze odka,
a ciao przyjmuje pozycj maej dziewczynki, zgarbionej i obejmujcej si
rkami za kolana.
Rana emocjonalna wpywa na gbokie procesy yciowe. Tak jak liszaj
na skrze uruchamia mechanizm naprawy, rana psychiczna wprawia
w ruch mechanizm reakcji na stres: wyzwalaj si kortyzol, adrenalina
i czynniki zapaleniotwrcze, spowalnia si dziaanie ukadu odporno-
ciowego. Publikacje w czasopismach Natur Cancer Reviews" i Lancet"
przekonuj, e psychologiczne mechanizmy stresu mog w bardzo istotny
sposb przyczyni si do wzrostu i rozwoju raka
3
'
50
.
Jednake niezagojone rany po traumach wpdzaj czowieka w faszywe
poczucie bezradnoci. I cho ta bezradno moga niegdy istnie,
niekoniecznie stanowi odbicie obecnej sytuacji. Kluczem do terapii jest
pokazanie pacjentowi, e ulega zudzeniu.
Lekarz Mary znalaz prosty i bezporedni sposb rozbudzenia w niej
wewntrznej siy. Jako e bya dziennikark i pisark, zachci j do
opisania historii jej mioci i druzgoczcej klski tego uczucia. Pomys
zafrapowa Mary, mimo e bya ciko chora. Wystukujc na klawiaturze
sowa skadajce si na opowie o utraconym uczuciu, stopniowo wracaa
do ycia. Po opublikowaniu ksiki udaa si do swojego lekarza. Nie
do, e zostawia za sob myli samobjcze, to jej wskaniki rakowe
Wrciy do cakowicie normalnego poziomu. Wyrazisty i osigalny cel
pozwoli Mary odrzuci zudzenie bezsilnoci i odzyska pragnienie ycia.
Organizm take zareagowa, wracajc do zdrowia i biorc w karby
potencjalnego raka*. Powicenie si pisaniu dao Mary rdo energii,
co w rodzaju siy ycia. Dla innych moe to by planowanie upragnionej
wycieczki, zbudowanie wymarzonego domu lub gbsze zaangaowanie
si w ycie rodziny i przyjaci. Najwaniejsze jest to, by dziaanie byo
dla zainteresowanego bogate w znaczenia i pozwolio mu przybliy si do
jego siy yciowej.
Umiech Michaela
Dla mnie zaczo si od spojrzenia przyjaciela. Po nawrocie choroby
i roku chemioterapii ja take zaczem traci oparcie w yciu. Musiaem
przesta pracowa, bo nie miaem ju siy ani do prowadzenia swojego
oddziau psychiatrycznego i orodka medycyny integracyjnej na uczelni,
ani nawet do tego, by spotyka si z pacjentami. Jeli chodzi o moje ycie
osobiste, Anna i ja nie zgadzalimy si ju w adnej kwestii dotyczcej
wychowania syna. Napicie wywoywane t niezgod byo tak wielkie, e
Anna w kocu zgodzia si pj na terapi dla par. Prby ocalenia naszego
maestwa spezy na niczym, by moe po czci dlatego, e napicie
spowodowane moj chorob utrudniao wzajemne ustpstwa. Traciem
on, rodzin, prac i zdrowie jednoczenie. Czuem, e ycie przecieka
mi midzy palcami. Baem si, e korzystne skutki mojego leczenia stoj
pod znakiem zapytania ze wzgldu na stres zwizany ze zrujnowanym
yciem. I wanie wtedy poznaem Michaela Lernera.
Michael nie jest lekarzem, tylko socjologiem i psychoterapeut, kieruje
take kilkoma organizacjami pozarzdowymi. Byy profesor socjologii na
Uniwersytecie Yale, zaoyciel Wsplnoty Leczenia Raka w Kalifornii
i autor fundamentalnego opracowania na temat rnych metod terapii
nowotworw, sta si jednym z wielkich amerykaskich mylicieli,
badajcych wspzaleno midzy medycyn i jednostk we wspczes-
nym wiecie
2
. W czasie pracy badawczej pozna setki pacjentw i te
dowiadczenia ogromnie wzbogaciy jego wiedz.
* Doktor Keith Petie z Akademii Medycznej w Auckland w Nowej Zelandii wraz
z kolegami wykazali, e samo opisywanie przez cztery kolejne dni najtrudniejszych
wydarze w yciu zwiksza zdolno ukadu immunologicznego do wytwarzania
przeciwciaa w reakcji na szczepionk zapalenia wtroby
51
.
Kiedy si spotkalimy, postawi mi kilka zasadniczych pyta. Zamiast
skupia si na tym, co w moim yciu szwankuje, kaza mi opowiada
o tym, co sprawia mi najwicej przyjemnoci. Na przykad, jaka jest
muzyka ycia, przy ktrej chciabym zataczy. Jaka jest pie - moja
jedyna, osobista - ktr pragnbym zapiewa przynajmniej raz. Syszc
te pytania, zarazem bezporednie i pene taktu, poczuem, e serce zaczyna
mi bi szybciej.
Odpowiadajc z niejakim wahaniem, zaczem mwi o przedsiwzi-
ciu, o ktrym od pewnego czasu mylaem, a take o obawie, e moe to by
tylko mrzonka. Widziaem si mianowicie przy pisaniu ksiki o tym, czego
nauczyem si jako neurobiolog korzystajcy z naturalnych metod w lecze-
niu depresji i stresu. Jednak nigdy przedtem nie pisaem ksiek i ambicja ta
wydawaa si przekracza moje umiejtnoci, zwaszcza w czasie zmaga
z wyczerpujc chorob. Podniosem wzrok i zobaczyem, e Michael mi si
przyglda. Tryska zadowoleniem, gdy natrafi na to, czego szuka.
Davidzie - rzek. - Nie wiem, co jeszcze powiniene zrobi w yciu, ale
wiem na pewno, e musisz napisa t ksik".
Wkrtce potem, majc w sercu jego sowa i umiech, zabraem si do
pisania. I, podobnie jak Mary, odnalazem swoj drog. Michael, niczym
plemienny szaman, zdoa roznieci w niky pomie ycia, ktry kilka
miesicy wczeniej zacz si we mnie chwia.
EMDR ratuje przed poczuciem bezradnoci
adna terapia zmierzajca do wyzwolenia siy yciowej w czowieku
nie zrobia na mnie takiego wraenia jak EMDR (odczulenie i prze-
tworzenie za pomoc ruchw gaki ocznej). Metoda ta, ktrej nazwa
odnosi si do ruchw gaki ocznej zwykle towarzyszcych terapii,
zostaa opracowana przez kalifornijsk psycholog, doktor Francine Sha-
piro, pod koniec lat osiemdziesitych i w cigu zaledwie dwudziestu
lat staa si jedn z najpowszechniej stosowanych metod leczenia na-
stpstw urazw psychicznych.
Tak jak wszyscy psychiatrzy, znaem problem stresw bdcych
Ustpstwem traum i baem si ich, gdy wikszo terapii daje znikomy
efekt. Nawet lekarstwa, ktre musz by stosowane przez duszy czas,
Jeli maj przynie jak ulg, zazwyczaj zmniejszaj objawy zaledwie
o jedn trzeci
52 55
. Z wielkim sceptycyzmem zareagowaem wic na
informacj o terapii polegajcej na tym, e pacjenci poruszaj gakami
ocznymi w jedn i w drug stron, wracajc myl do najboleniejszych
dowiadcze w swoim yciu. Jednak wszystkie badania potwierdzaj, e
naprawd mona mwi o uleczeniu metod EMDR, gdy ponad 60%
pacjentw po kilku spotkaniach przestaje si uskara na objawy zwizane
z bolesnymi wspomnieniami. W niektrych badaniach uzyskano nawet
pozytywn reakcj w 80% (jest to odsetek porwnywalny ze skutecznoci
antybiotykw w leczeniu zapalenia puc u hospitalizowanych pacjen-
tw)
46
'
48
'
49
'
56-61
Wkrtce po zakoczeniu mojego szkolenia w zakresie EMDR miaem
okazj obserwowa, w jakim stopniu skuteczne zastosowanie tej metody
moe wpyn na stan fizyczny pacjenta. Pewna szedziesiciopicioletnia
pacjentka bya przywoona do szpitala trzy razy w cigu jednego tygodnia,
poniewa nie moga oddycha z powodu silnego zaostrzenia chronicznego
zapalenia oskrzeli, na ktre cierpiaa. Za trzecim razem pulmonolog zacz
podejrzewa, e na jej stan mog oddziaywa jakie czynniki psycho-
logiczne i w zwizku z tym wezwa mnie na konsultacj. Spytawszy
pacjentk, czy w jej yciu nastpiy ostatnio jakie wydarzenia, dowiedzia-
em si, e w jej obecnoci m zmar na zawa. Tydzie pniej dostaa
pierwszego ataku dusznoci. Gdy tylko skoczya o tym mwi, wybuch-
na paczem i nie moga zapa tchu. Potrafi sobie wyobrazi, co czu
mj kolega na wie, e doprowadziem pacjentk do takiego stanu.
Pacjentka po poudniu miaa wyj ze szpitala, tote postanowiem na
miejscu sprbowa terapii EMDR. W obecnoci sceptycznie nastawionych
internistw poprosiem j, by przywoaa obraz umierajcego ma.
Nastpnie kazaem jej ledzi wzrokiem ruch mojej rki z prawej strony ku
lewej i skupia si jednoczenie na swoich doznaniach fizycznych. Sesja
zrobia na wszystkich niezwyke wraenie. Pacjentka znw bya w swoim
domu i patrzya, jak twarz jej ma robi si czerwona i sina, a potem
teje. Po kilku sekundach poruszania gakami ocznymi kobieta wydaa
krzyk i cae napicie jej ciaa nagle zelao. Spojrzaa na nas nieco
oszoomiona. Skoczyo si, obraz znikn", oznajmia.
Z jej twarzy bia ulga, oddech wrci do normy. Po seansie ataki ustay,
kobieta nie potrzebowaa ju wraca do szpitala. Byo jasne, e pokonawszy
przytaczajce poczucie bezradnoci, uwolnia si od napicia ciskajcego
jej oskrzeliki pucne.
Po tym dowiadczeniu zaczem bez maa systematycznie praktykowa
EMDR z pacjentami chorymi na raka. Prosiem ich o sporzdzenie listy
dziesiciu najbardziej bolesnych wydarze w yciu. Wyobraaem je sobie
jako ruby na powierzchni wielkiej metalowej pyty, miadcej ich
pragnienie ycia. Gdy udawao sie je odkrci, pacjenci czsto budzili si
w zupenie innym wiecie. Uwolniwszy si od ciaru dwiganego na
barkach, byli w stanie na wszystko spojrze inaczej. Jakkolwiek nie jest to
terapia antyrakowa, czsto pozwala naturalnym mechanizmom obronnym
organizmu odzyska si i prno, te za z kolei pomagaj zwalczy
nowotwr.
L ilian pokonuje lk
Lilian bya nauczycielk uczestniczc w renomowanym programie
nauczania na uniwersytecie. Lk by uczuciem, ktre doskonale znaa,
wiedziaa te wszystko, co mona wiedzie o samokontroli. A mimo to
przysza do mnie po pomoc, gdy jej stary wrg strach znw chwyci j
w kleszcze. Kilka lat wczeniej przesza operacj wyjtkowo niebez-
piecznego miniakomisaka (nowotworu mini) i wrcia do dobrego
zdrowia. Nagle dowiedziaa si, e guz si odnowi i e prawdopodob-
nie zostao jej kilka miesicy ycia. Opowiadajc o chorobie, bya tak
przeraona, e rwa jej si oddech i nie moga dokoczy zdania.
Staraem si pomc Lilian odzyska spokj, lecz cay mj wysiek
speza na niczym. Pan tego nie zrozumie - powtarzaa, szlochajc. -
Nikt nie moe zrozumie. Ja umr i nikt nie moe mi pomc". Jaki
czas temu zaczem roczn chemioterapi po nawrocie choroby. W so-
wach Lilian pobrzmieway echa mojego wasnego lku. Przyjem
zasad nierozmawiania o mojej chorobie z pacjentami, lecz tego dnia
po raz pierwszy i ostatni j zamaem. Nasza sesja bya nagrywana na
wideo, miaa suy jako materia instruktaowy terapii EMDR. Od-
piem mikrofon, wstaem i wyszeptaem jej na ucho: Lilian, nigdy
o tym nie mwi, ale ja te mam raka i boj si. Mog powiedzie
tylko tyle, e odnalezienie w sobie spokoju i siy jest moliwe. To
bardzo wane, bo w ten sposb czowiek daje sobie szans, by wy-
zdrowie. Wanie to chciabym pomc pani osign". Niemal natych-
miast Lilian przestaa paka. Odwrcia si do mnie z ulg. Nie bya
ju sama. Obejmowalimy si przez kilka chwil, a pniej moglimy
powrci do pracy*.
Dowiedziaem si, e dawno temu ojciec Lilian kilka razy j zgwaci.
Bezradno, ktra obezwadniaa j teraz w obliczu choroby, bya przypusz-
czalnie echem bezsilnoci, ktrej dowiadczya w dziecistwie. Ze
szczegami pamitaa dzie, w ktrym jako szecioletnia dziewczynka
przecia sobie udo, zawadziwszy nim o bram w ogrodzie. Ojciec zabra
j do lekarza i siedzia obok, gdy bez znieczulenia zakadano jej szwy a
do ona. Po powrocie do domu pooy j na brzuchu i przytrzymujc rk
jej szyj, pierwszy raz j zgwaci.
Lilian zacza od informacji, e w cigu kilku lat konwencjonalnej
terapii obszernie opowiadaa o kazirodztwie i swoich relacjach z ojcem.
Nie sdzia, e warto bdzie wraca do tych zadawnionych wspomnie.
Naprawd mam to ju za sob", stwierdzia. Jednake zwizek midzy
scen z dziecistwa - czcy w sobie wtki choroby, bezsilnoci i stra-
chu - oraz niepokj drczcy j obecnie w zwizku z rakiem wyday mi si
zbyt wane, by odsun je na bok. Po duszej namowie zgodzia si
przywoa jeszcze raz te wspomnienia dla potrzeb seansu EMDR.
Po pierwszej serii ruchw gaki ocznej (z ktrych kady trwa nie
duej ni minut), towarzyszcych przywoywaniu wspomnienia wydarze
z dziecistwa, Lilian dowiadczya w swoim ciele dawnego strachu.
Powrcia myl, ktra wwczas zakiekowaa w jej gowie: A jeli to
moja wina? Przecie to ja przewrciam si w ogrodzie, a w czasie wizyty
u doktora tata zobaczy moje podbrzusze i wanie dlatego mi to zrobi".
Tak jak niemal wszystkie ofiary przemocy seksualnej, Lilian poczuwaa
si do czciowej odpowiedzialnoci za bestialskie czyny gwaciciela.
Poprosiem j, eby mylaa o tym, co przed chwil powiedziaa, wykonujc
jednoczenie kolejn seri ruchw gakami oczu. Po trzydziestu sekundach,
zaprzestawszy poruszania oczami, stwierdzia, e wie ju, i nie bya to jej
wina. Bya maym dzieckiem, ktrym ojciec powinien si opiekowa i je
chroni. Stao si dla niej jasne, e nie zrobia niczego, co usprawied-
* Napisaem ju o Lilian w mojej poprzedniej ksice The Instinct to Heal (Instynkt
uzdrawiania), nie wspominajc o scenie dotyczcej autora. Szczegy naszej pierwszej
sesji EMDR s takie same jak przedstawione w The Instinct to Heal. Nie podaem tam
tylko informacji, e Lilian przeya siedem lat po tym, jak dowiedziaa si o silnym
nawrocie choroby w 2000 roku.
liwiaoby tak brutaln napa. Ona si tylko przewrcia, nic wicej. C
bardziej naturalnego w yciu maej, ciekawej wiata dziewczynki?
Widziaem, jak tworzy si pomost midzy perspektyw dorosego czowieka
i zadawnionym dziecinnym urazem, zachowanym w postaci emocjonalnej
blizny.
W czasie nastpnej serii ruchw oczu emocje pacjentki ulegy zmianie.
Strach przemieni si w uzasadniony gniew: Jak on mg zrobi mi co
takiego? Jak matka moga na to pozwala przez cae lata?".
Zmieniy si take doznania fizyczne Lilian, ktre, jak si zdawao,
miay nie mniejsze znaczenie ni jej tok mylenia. Dowiadczywszy na
nowo ucisku na kark i lku w gbi brzucha, poczua silne napicie
w klatce piersiowej i szczce, takie jak te, ktre niesie ze sob gniew. Kilka
szk psychoterapii za cel leczenia ofiar gwatw stawia doprowadzenie
ich do punktu, w ktrym lk i bezsilno zmieniaj si w usprawiedliwion
zo. W EMDR terapia przebiega tak samo, a pacjent dostrzega zachodzce
w jego wntrzu zmiany.
Po kilku kolejnych seriach ruchw gaek Lilian ujrzaa siebie jako ma
dziewczynk - samotn, porzucon emocjonalnie i okaleczon fizycznie.
Ogarn j gboki smutek i wspczucie dla tego skrzywdzonego dziecka.
Tak jak to opisuje Elizabeth Kiibler-Ross
62
, jej gniew przeszed w smutek.
Nagle Lilian zdaa sobie spraw, e wiadoma dorosa kobieta, ktr si
staa, moe si zaopiekowa tym dzieckiem. Wszak sama wyznaa
wczeniej, e swoich dzieci bronia jak lwica. Na koniec opowiedziaa
histori ojca, ktry na pocztku wojny nalea do ruchu oporu w Holandii,
zosta schwytany i poddano go torturom. Matka i dziadkowie Lilian stale
powtarzali, e ju nigdy nie by taki sam jak wczeniej. Przywoujc te
wspomnienia, poczua wzbierajc w niej fal wspczucia. Dostrzega
w nim mczyzn rozpaczliwie akncego mioci i wspczucia, ktrych
ona, kobieta chodna i szorstka, nigdy mu nie daa. Nie otrzyma ich take
od rodzicw, tkwicych w tradycji nieprzywizujcej wagi do emocji. By
zbkan, niewiadom dusz, ktra doznaa tyle cierpienia, e - jak to
uja Lilian - kady na jego miejscu postradaby rozum. Po chwili dodaa:
Teraz jest biednym starcem, tak sabym, e z trudem si porusza. Jego
ycie jest bardzo trudne. al mi go".
W cigu dwudziestu minut Lilian przebya drog od przeraenia maej
zgwaconej dziewczynki do akceptacji, a nawet wspczucia dla tego,
ktry wyrzdzi jej krzywd. Trudno o lepszy wyraz dojrzaoci dorosego
czowieka. adna faza alu, tak jak opisuje si je w podrcznikach
konwencjonalnej psychoterapii, nie zostaa pominita. Tak, jakby miesice
a nawet lata terapii udao si skondensowa w jednej sesji, za pomoc
stymulacji mechanizmw leczenia ruchami oczu przecign nitki midzy
wydarzeniami z przeszoci i perspektyw dorosej kobiety. Kiedy wreszcie
owe nici powstay, traumatyczne wspomnienie zostao wchonite i stracio
zdolno uruchamiania przytaczajcych i obezwadniajcych emocji. Lilian
moga zwyczajnie odnie si do pierwszego zgwacenia przez ojca
i patrze na nie bez blu: Mam wraenie, jakbym bya zwyk obser-
watork przygldajc si temu z oddali. To tylko wspomnienie, obraz".
Pozbawione adunku emocjonalnego, traumatyczne wspomnienie traci
zjadliwo, jego ucisk sabnie. To pierwszy wielki krok. Jednak rozbrajanie
traum nie ogranicza si do neutralizacji starych wspomnie. Otwiera przed
ludmi dotknitymi traum now drog ycia. Gdy wstrzsajce dziecice
wspomnienie zostao zneutralizowane, Lilian znalaza w sobie wewntrzn
si, ktrej istnienia nigdy nie podejrzewaa. Moga spojrze na swoj
chorob, a take na perspektyw mierci, ze znacznie wiksz pogod.
Dziki uzdrawiajcemu dowiadczeniu odkrya w sobie na powrt energi
witaln. Rozwietlia j wewntrzna jasno, ktra imponowaa wszystkim,
ktrzy si z ni pniej zetknli*.
Raka nie potrafi wyleczy ani szamani, ani EMDR. Jednak szamani
umiej czasem uleczy czowieka z poczucia bezsilnoci, a za pomoc
EMDR udaje si to prawie zawsze**.
* W trakcie koczenia pracy nad ksik otrzymaem smutn wiadomo o mierci
Lilian. Przez siedem lat po tym, jak dowiedziaa si o nawrocie choroby, ya peni ycia.
** Skuteczno EMDR jest w duej mierze potwierdzona. Kiedy pisaem niniejsz
ksik, poddawano j osiemnastu badaniom kontrolowanym i szeciu metaanalizom.
Mechanizmu prowadzcego do byskawicznego wyleczenia si z traumatycznych wspo-
mnie za pomoc stymulacji ruchw gaek ocznych (oraz innych technik stosowanych
w EMDR) nie udao si jednak w peni wyjani. W czasie snu poruszamy oczami
w praw i lew stron (faza REM), by moe EMDR uruchamia te same mechanizmy co
sny, prowadzce jednak do innego uporzdkowania wspomnie
63
'
64
.
Cz 3
C ZEN IE S I Z S I Y C I A
Kiedy goj si dawne rany, uwalnia si te energia, ktra bya
wykorzystywana do wypierania przeszoci. Co jednak dzieje si ze
zwykymi porakami i triumfami naszego codziennego ycia? Reakcje na
wyzwania codziennoci wywouj zmiany fizjologiczne, te za z kolei
mog osabia nasz obron przed rakiem. Unikanie stresu za wszelk
cen jest niewykonalne, mona jednak regularnie uwalnia napicie.
Dowiadczenie pozwala nauczy si puszcza stres mimo, wwczas spywa
on po nas tak jak woda po kaczce.
W trudnych chwilach ycia, by nie straci z oczu tego co najwaniejsze,
czsto przypominaem sobie sowa Dalajlamy. Pewien dziennikarz zapyta
go, czy napa Chin na jego kraj, zburzenie wity, uwizienie i tortury
zadawane tak wielu przyjacioom nie zakciy jego spokoju ducha.
Chiczycy odebrali mi wszystko - odpar Dalajlama. - Nie pozwol im
odebra sobie duszy". Jak wic zwykli ludzie mog ratowa swoje dusze,
gdy ycie kadego dnia je nadwtla?
Wielkie tradycje szamaskie i pradawne metody leczenia zawsze
odwoyway si do zdolnoci umysu, ktry potrafi oywia tkwice
gdzie gboko siy ciaa. Staroytny chiski ideogram oznaczajcy sowo
myl" skada si z dwch znakw: mzg" i serce". W staroytnej
filozofii chiskiej aktywno umysu postrzegano jako poczenie rozumu
i emocji. Wspczesna medycyna wykazaa, e nie jest to poetycka
metafora, lecz gbokie rozumienie funkcjonowania organizmu, ktre
mona wykorzysta.
Wszystkie mzgi ciaa
W sercu znajduje si czterdzieci tysicy neuronw stanowicych co
w rodzaju maego, na poy autonomicznego mzgu. Za ich porednictwem
utrzymuje ono cisy zwizek z mzgiem waciwym, umieszczonym
w czaszce. Niektrzy neurolodzy i kardiolodzy, tacy jak doktor J. Andrew
Armour z Uniwersytetu w Montrealu, mwi o zintegrowanym ukadzie
serce-mzg
65-66
.
Rysunek 26. S taroytny chiski ideogram oznaczajcy sowo myl" skada
si z dwch znakw: mzg" (u gry) i serce" (u dou).
Wntrznoci zaopatrzone s w kilka milionw neuronw, ktre zdaniem
doktora Michaela Gershona, szefa Wydziau Patologii i Biologii Komrki
na Uniwersytecie Columbia, tworz jeszcze jeden mzg"
67
. Tymczasem,
jak przekonalimy si we wczeniejszym rozdziale, doktor Candace Pert
z Amerykaskiego Instytutu Zdrowia wykazaa, e ukad immunologiczny
nieustannie wymienia z mzgiem czstki informacji
29, 30
. W XVII wieku
holenderski filozof Baruch Spinoza przewidzia, a wielki neurolog Antonio
Damasio - obecnie pracownik Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii w Los
Angeles - na przeomie XX i XXI wieku udowodni, e kade zdarzenie
dostpne wiadomoci wywouje wibracje we wszystkich organach ciaa,
nie tylko w mzgu
68
'
69
. W naszych ciaach nieprzerwanie toczy si
rozmowa. To, co nazywamy autonomicznym ukadem nerwowym, bez
ustanku wymienia informacje. Poza wiedz wiadomoci, bez sterowania
wol, ukad ten reguluje bicie serca, cinienie krwi, oddychanie etc
ponadto organy wewntrzne wymieniaj rwnie informacje za pored-
nictwem hormonw - tak jak opisuje to Candace Pert - tworzc
rwnolegy system komunikacyjny. W wyniku tego pojedyncze impulsy,
pragnienia i decyzje s tylko zewntrznym objawem owego brzczenia"
moleku, z ktrych kada na swj sposb stara si podtrzyma otaczajce
j ze wszystkich stron ycie. One take oddziauj na te pulsacje. Zdrowie
jest rezultatem rwnowagi panujcej pomidzy tymi wszystkimi zmiana-
mi - harmonijnej wszechobecnej wibracji. To dusza, ktrej siedliska nie
stanowi aden pojedynczy organ, lecz ktra powstaje w wyniku wsp-
dziaania wszystkich elementw. Zjawisko to najlepiej ilustruje trjkt
widoczny na poniszym rysunku po lewej stronie (autorstwa nieyjcego
ju doktora Davida Marra z MIT, profesora, ktry zajmowa si badaniem
sposobu, w jaki mzg tworzy obrazy). Mimo i jego zarys nie zosta
nakrelony, trjkt wyania si z ukadu otaczajcych go obiektw. Jeli
ich relacje zostaj zakcone (tak jak na rysunku po prawej stronie),
trjkt - dusza, homeostaza, zdrowie czy jakkolwiek to nazwiemy -
znika.
Rysunek 27. Zdrowie nie zaley od jednego organu lub konkretnej funkcj i ,
lecz od relacji panujcych midzy organami. Harmonijne relacje prowadz
do wyaniania si waciwoci. Nie s zwizane z j ednym organem lub jedn
funkcj, co pokazuje biay trjkt po lewej stronie. Kiedy owe relacje zostaj
zachwiane, wyaniajcy si z nich ukad (w tym wypadku zdrowie) zanika
(rysunek po prawej stronie).
S kupienie na jani w teraniejszoci
Kady moe sam pielgnowa rwnowag pozwalajc wyoni si
owemu trjktowi. Od piciu tysicy lat wszystkie wielkie tradycje
filozoficzne i duchowe Wschodu, takie jak joga, medytacja, tai-chi,
czi-kung, nauczaj, e czowiek moe kierowa swoj wewntrzn istot
i funkcjonowaniem ciaa. Mona to osign za pomoc koncentracji
umysu i skupienia si na oddechu. Obecnie dziki licznym badaniom
wiemy, e opanowanie tej metody jest jednym z najlepszych sposobw
pozwalajcych ograniczy wpyw stresu*. Jest take jedn z najlepszych
metod przywracania harmonii organizmu, a - co za tym idzie - stymulacji
naturalnych mechanizmw obronnych czowieka.
Pierwszym krokiem na drodze do opanowania wasnego organizmu
jest nauka skupiania uwagi i kierowania jej do wewntrz. Nie wystarczy
powiedzie, e wikszo nas nie powica na to odpowiednio duo czasu.
Wszystko w naszym codziennym yciu odciga nas bowiem od naszego
wntrza.
Joel i mapi umys
Spotkawszy Joela, odniosem wraenie, e nie zdoaem go pozna.
Przyszed do naszego Orodka Medycyny Integracyjnej w Pittsburghu na
komplementarne leczenie raka prostaty z przerzutami, ktre dotary do
krgosupa. Wysoki, szczupy, ubrany zbyt elegancko jak na spotkanie
konsultacyjne z lekarzem, mwi tak duo, e z trudem udawao mi si
wtrci jakiekolwiek pytanie. Trudno mu byo skupi si na jednym
temacie, przeskakiwa z jednego na drugi z oszaamiajc prdkoci. Jego
ycie producenta filmowego w Los Angeles nacechowane byo tym
samym chaosem, co nasza rozmowa. Zamiast opowiada mi o nowotworze,
opisywa, w jaki sposb wykorzystuje nowoczesne techniki komunikacji
do ograniczenia stresu. Dziki telefonowi Blackberry (jednemu z pierw-
* Omawiaem szczegowo to zagadnienie w mojej poprzedniej ksice The Instinct
to Heal (Instynkt uzdrawiania). Uwaga: ksika nosi taki tytu w Wielkiej Brytanii.
Australii i Nowej Zelandii. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie brzmi on Healing
without Freud or Prozac (Uzdrawianie bez Freuda i prozacu)
70
.
szych) zawsze by pod rk i mg pracowa wszdzie. Najwiksz frajd
sprawiao mu to, e odbiera telefony i e-maile, twierdzc, e jest w biurze,
gdy tymczasem siedzia w domu. Mg gra z synem w szachy, odczytujc
jednoczenie wiadomoci. A gdy udao mu si postawi syna w sytuacji
wymagajcej chwili do namysu, wykorzystywa t sposobno, by
odpowiedzie na e-maile. Zastanawiaem si, gdzie przebywa naprawd,
gdy nie byo go ani w biurze, ani w domu. Joel nie powica penej uwagi
ani korespondentom, ani synowi. Nie bdc rzeczywicie z nikim,
przypomina bezcielesn zjaw zawieszon w pustce. Wszyscy spdzaj
duo czasu zawieszeni w pustce. W tradycjach wschodnich taki stan
nazywa si mapim mzgiem". Myli skacz wwczas na wszystkie
strony niczym zdenerwowana mapa zamknita w klatce.
Trudnociami w nawizaniu kontaktu z Joelem podzieliem si z koleg,
ktrego spotkaem w czasie jednego z egzaminw. Umiechn si. Wiem
dobrze, o czym mwisz. Zanim uda nam si mu pomc, powinien spdzi
dwa tygodnie, siedzc samotnie na jakiej skale na pustyni. To pomogoby
mu odzyska skupienie. Co najmniej dwa tygodnie... ". artowa, ale nie do
koca. Wielu z nas, podobnie jak Joel, wyobcowao si ze swojego
wewntrznego wiata, zgubio drog w gszczu spraw, ktre wydaj si
pilniejsze i waniejsze: korespondencji elektronicznej, programach telewi-
zyjnych, rozmowach telefonicznych. I tak jak Joel, wielu powinno zacz
od nawizania kontaktu ze sob*.
Pozytywna uwaga to sia wpywajca korzystnie na wszystko, z czym
si zetknie. Dzieci, psy i koty czsto wiedz o tym lepiej od nas. Przy-
chodz do nas bez konkretnego powodu, by pokaza narysowany obrazek,
znalezion ko lub mysz zapan w ogrodzie. Czasem tylko po to, by si
przytuli albo zosta podrapanym pod brod. Wiemy, jakie to dla nich
wane, i chtnie zaspokajamy t potrzeb. A kiedy okazujemy t dob-
roczynn uwag samym sobie?
W orodku Commonweal, a obecnie w wikszoci staych seminariw
dla pacjentw chorych na raka, jest to pierwsza rzecz, ktrej ucz si
Pacjenci: przez tydzie prawie adnych telefonw, e-maili i telewizji.
* W swojej najnowszej ksice zatytuowanej Corning to Our Senses (Jak dochodzimy
do zmysw) Jon Kabat-Zinn pisze, e im silniej jestemy poczeni ze wiatem
zewntrznym (za pomoc telefonu komrkowego, e-maila, Internetu), tym sabszy jest
nasz kontakt ze swoim wntrzem
71
.
Zamiast tego uczestnicz codziennie w dwch godzinnych sesjach jogi lub
medytacji. Doktor Jon Kabat-Zinn, niegdy biolog na MIT, naucza
pacjentw medytacji od trzydziestu lat. Zapocztkowany przez niego
program stosuje si obecnie w dwustu pidziesiciu szpitalach w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie (midzy innymi w duych klinikach uniwer-
syteckich takich uczelni jak Duke, Stanford, Pittsburgh, Uniwersytet
Kalifornijski w San Francisco, Uniwersytet Stanu Waszyngton, Uniwersytet
Sloan Kettering, Uniwersytet Stanu Wisconsin, Uniwersytet w Toronto
i in. ), a take w Europie *.
Kabat-Zinn nieustannie podkrela, e spdzenie ze sob pewnej iloci
czasu kadego dnia jest miaym aktem mioci. Podobnie jak w nauczaniu
szamanw, ktrzy zawsze zalecaj, aby obrzdu oczyszczenia dokonywa
w samotnoci, ta wypeniona refleksj samotno jest bowiem pod-
stawowym warunkiem zharmonizowania wewntrznych si pozwalajcych
ciau si uzdrowi.
O ddech, nasza biologiczna brama
W jodze, medytacji, czi-kung i nowoczesnych zachodnich metodach
bram prowadzc do naszego wntrza jest oddech.
Zacznij od tego, e usidziesz wygodnie z wyprostowanymi plecami;
tybetaski mistrz Sogyal Rinpocze nazywa t pozycj postaw godnoci
72
.
Pozwala ona na swobodny przepyw powietrza przez nozdrza do garda,
oskrzeli i puc, a nastpnie w odwrotn stron. Skupiwszy si, zrb na
pocztek dwa gbokie, wolne oddechy. W klatce piersiowej i ramionach
poczujesz przyjemn lekko i swobod. Powtarzajc to wiczenie,
nauczysz si pozwala uwadze kierowa wasnym oddechem i na nim
spoczywa. Odprajc si, poczujesz, e twj umys staje si niczym li
unoszcy si na wodzie, koyszcy si w gr i w d w rytm przebiegaj-
cych pod nim fal.
Twoja uwaga towarzyszy odczuciu, e po kadym nabraniu powietrza
i dugim jego wypuszczeniu powietrze uchodzi z ciaa agodnie i powoli a
* W europejskich szpitalach w Niemczech, Holandii, Szwecji, Norwegii, Wielkiej
Brytanii, Belgii i Szwajcarii program ten oferowany jest pod nazw ograniczenia stresu
za pomoc wiadomoci".
do koca, tak e w pucach pozostaje jego znikoma ilo. Potem
nastpuje pauza. W czasie tej przerwy uczysz si coraz gbiej zapada
w siebie. Czsto wanie wtedy, w tej krciutkiej chwili, czujesz
najbliszy kontakt ze swoim ciaem. Nabywszy pewnej wprawy, po-
czujesz bicie serca, ktre od wielu lat niestrudzenie podtrzymuje twoje
ycie. Pod koniec pauzy zauwaasz, e gdzie w gbi twojego ciaa
samorzutnie rozpala si maleka iskierka, rozpoczynajc nowy cykl
oddechu. Poczue iskr ycia, ktra jest w nas od zawsze, a dziki
procesowi skupienia uwagi i odprenia by moe odkrye j po raz
pierwszy.
Po paru minutach w sposb nieunikniony twj umys odrywa si od
zadania i kieruje ku zewntrznemu wiatu, dawnym troskom i przyszym
zobowizaniom. Istot owego miaego aktu mioci jest uczynienie tego,
co uczyniby dla dziecka wymagajcego niepodzielnej uwagi. Zdajesz
sobie spraw z wagi nawiedzajcych ci myli, lecz cierpliwie zapewniajc,
e zajmiesz si nimi w swoim czasie, odsuwasz je na bok i wracasz do
osoby, ktra naprawd ci w tej chwili potrzebuje - czyli siebie samego.
Nauczywszy grup pacjentw tej praktyki w sposb prosty i pozbawiony
ozdobnikw, nierzadko widuje si spywajce po twarzach zy, tak jakby ci
ludzie po raz pierwszy doznali agodnoci i spokoju. Odkrywaj wspaniae
poczucie prostego zadowolenia, ktrego brakowao w ich codziennym
yciu. Po upywie pewnego czasu medytujcy dowiaduj si, e w kadej
chwili mog osign w stan bogiego spokoju, ktry poznali w czasie
medytacji. Nabywszy nieco wprawy, bd go szukali, stojc w kolejce
w supermarkecie, tkwic w ulicznym korku lub znoszc obraliwe
komentarze kolegi z biura. Do poczenia si ze rdem tego spokoju
wystarczy skupienie uwagi na dugim wydechu i pauzie, ktra po nim
nastpuje.
Oddychanie to jedyna instynktowna funkcja ciaa, ktra jest cakowicie
autonomiczna wzgldem wiadomoci (podobnie jak to si dzieje z trawie-
niem czy biciem serca, oddychamy nawet wwczas, gdy o tym nie
mylimy), a zarazem atwo poddaje si naszej woli. Orodek kontroli
oddechu, ulokowany w podstawie mzgu, jest wraliwy na dziaanie
moleku - neuropeptydw, o ktrych pisze Candace Pert - nieustannie
wymienianych midzy mzgiem i organami ciaa, midzy innymi ukadem
odpornociowym. Skierowanie uwagi na oddech przyblia ludzi do pulsacji
procesw yciowych ciaa i czy je ze wiadom myl. Na szczcie nie
trzeba koniecznie wierzy w to zjawisko, by go dowiadczy i skorzysta
z jego dobrodziejstw. Istnieje cakowicie obiektywny sposb, by zmierzy
zwizek pomidzy wiczeniami takimi jak joga i medytacja a tym, co
dzieje si w naszych organizmach.
Mantra i raniec
Doktor Luciano Bernardi z Uniwersytetu Pavia we Woszech od
pitnastu lat interesuje si autonomicznymi rytmami ciaa, stanowicy-
mi podstaw funkcjonowania organizmu: wahaniami rytmu bicia serca,
cinienia krwi, oddechu etc. Bada sposb, w jaki owe rytmy zmieniaj
si z minuty na minut i o rnych porach dnia. Doktor Bernardi
wiedzia, e prawidowa rwnowaga midzy tymi rozmaitymi bioryt-
mami jest by moe najprecyzyjniejszym wskanikiem dobrego zdro-
wia. Wyniki niektrych bada wskazuj, e za pomoc jej pomiarw
mona dokadnie przewidzie, jakie bdzie zdrowie badanego za czter-
dzieci lat
73, 74
.
Luciano Bernardi przeledzi warunki prowadzce do chwilowego
zaburzenia tych rytmw i zbada, jak ciao wraca po nich do rwnowagi.
By to uczyni, kaza badanym wykonywa obliczenia i czyta na gos.
Mierzy w tym czasie drobne wahania bicia serca, cinienia krwi, przepyw
krwi do mzgu i rytm oddechu. Zdoa w ten sposb ustali, e nawet
najmniej stresujce wiczenie umysowe wywiera bezporedni wpyw na
owe rytmy. Reaguj, przystosowujc si do wykonywanego wysiku,
nawet jeli wysiek ten jest minimalny. Jednak najwiksz niespodziank
okaza si stan tak zwanej kontroli.
W celu zmierzenia zmian fizjologicznych spowodowanych przez
wiczenia umysowe naley je porwna ze stanem neutralnym, w ktrym
badani mwi na gos bez wysiku umysowego lub stresu. W eksperymen-
cie doktora Bernardiego stan neutralny polega na tym, e badani recytowali
tekst znany im na pami, niewymagajcy szczeglnej uwagi. Badani
pochodzili z Lombardii, regionu, w ktrym wiara katolicka jest bardzo
silna, doktorowi si rzeczy przyszo zatem na myl, by kaza im odmawia
raniec.
Gdy uczestnicy eksperymentu zaczli wypowiada po acinie Zdrowa
Mario, urzdzenia pomiarowe w laboratorium zanotoway pewne nie-
spodziewane zjawisko. Wszystkie rytmy biologiczne zaczy rezonowa.
Uruchamiay si jeden po drugim, nawzajem si wzmacniajc i tworzc
pynny harmonijny wykres. Cud? Niekoniecznie. Doktor Bernardi rycho
zda sobie spraw, e wytumaczenie jest znacznie prostsze. We Woszech
wierni odmawiaj raniec na zmian z ksidzem. Kada fraza jest
wypowiadana na jednym wydechu. Wdech nastpuje, kiedy przychodzi
kolej ksidza*. Badani, odmawiajc modlitw w czasie eksperymentu,
cakiem niewiadomie przyjli ten rytm. Czynic to, mechanicznie -
i podwiadomie - przystosowali si do czstotliwoci szeciu oddechw na
minut, ktry jest naturalnym rytmem waha funkcji biologicznych
mierzonych przez doktora Bernardiego (bicie serca, cinienie krwi,
przepyw krwi do mzgu).
Okazao si, e rytmy poszczeglnych funkcji synchronizuj z pozo-
staymi, wzajemnie si potgujc. Podobnie jest, gdy bujamy si na
hutawce: wyrzucajc nogi do przodu, jednoczenie unosimy rce do gry
i w ten sposb wzmacniamy energi ruchu.
Zaintrygowany Luciano Bernardi wysnu wniosek, e skoro rytm
odmawiania Zdrowa Mario moe modulowa rytm biologiczny ludzkiego
organizmu, porwnywalny skutek mog wywoywa inne praktyki religijne.
Postawi hipotez, e efekt moe by silniejszy w systemach religijnych,
w ktrych u sedna praktyk duchowych ley wiadomo ciaa, takich jak
hinduizm czy buddyzm. By j zbada, kaza osobom, ktre nigdy przedtem
nie praktykoway orientalnej dyscypliny, recytowa najbardziej znan
mantr buddyzmu: Om-Mani-Padme-Hum. Badani nauczyli si wypowia-
da te sowa tak, by kada wybrzmiewajca sylaba wibrowaa im
w gardach. Wydychali powietrze dopty, dopki nie poczuli, e mog
zaczerpn tchu do kolejnego powtrzenia mantry. Bernardi odnotowa
wyniki takie same jak przy odmawianiu Zdrowa Mario. Oddech uczest-
nikw eksperymentu samoistnie przystosowa si do tempa szeciu
oddechw na minut; nastpio zharmonizowanie z rytmami innych
autonomicznych funkcji fizjologicznych. Doktor Bernardi zacz si
zastanawia, czy to zdumiewajce podobiestwo odlegych od siebie
* Zdrowa Mario brzmi nastpujco: ksidz mwi Ave Maria, gratia plena, Dominus
tecum. Benedicta tu en mulieribus, et benedictus fructus ventris tui, Jesus. Wierni
odpowiadaj: Sancta Maria, Mater Dei, ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis
nostrae. Amen.
praktyk religijnych moe wynika z ich wsplnych korzeni. W jednym ze
rde historycznych znalaz zapis sugerujcy, e raniec przywieli do
Europy krzyowcy, ktrzy przejli go od Arabw, ci za nauczyli si go
odmawia od tybetaskich mnichw i mistrzw jogi w Indiach
75
. Naj-
wyraniej wic odkrycie praktyk harmonizujcych rytmy biologiczne,
pozwalajcych ludziom czu si lepiej i zdrowiej, pochodzi z bardzo
odlegej przeszoci.
Rysunek 28. S ynchronizacja rytmw biologicznych po kilku minutach recy-
tacji mantry Om-Mani-Padme-Hum i Zdrowa Mario po acinie. O d gry: rytm
oddechu, rytm serca, rytm zmian cinienia krwi, rytm tempa przepywu krwi
w mzgu. W arto zwrci uwag na wygadzenie i wyduenie amplitudy
krzywych. W yniki bada opublikowane przez doktora Bernardiego w czaso-
pimie T he British Medical Journal"
75
.
W 2006 roku Julian Thayer i Esther Stemberg, naukowcy z Uni-
wersytetu Ohio i amerykaskiego Narodowego Instytutu Zdrowia, opu-
blikowali w pimie Annals of The New York Academy of Sciences"
przegld wynikw wszystkich bada zwizanych z amplitud i zmiana-
mi rytmw biologicznych. Wycignli z nich wniosek, e wszystko, co
wzmacnia zrnicowanie - na przykad stany rezonansu lub koherencji
opisane przez Bernardiego - korzystnie dziaa na zdrowie
76
*. Dotyczy
to zwaszcza:
- lepszego funkcjonowania ukadu immunologicznego,
- agodzenia stanw zapalnych,
- poprawienia regulacji poziomu cukrw we krwi.
S to trzy najwaniejsze czynniki przeciwdziaajce rozwojowi nowo-
tworw.
Po narodzinach amplituda zmian rytmw biologicznych jest najwiksza,
najmniejsza za jest tu przed mierci. W cigu ycia zmniejsza si
w przyblieniu o 3% rocznie
77
. Oznacza to, e ciao stopniowo traci
zdolnoci adaptacyjne, coraz trudniej jest mu utrzyma rwnowag
w obliczu zagroe pyncych z naszego rodowiska fizycznego i emocjo-
nalnego. Osabienie tej rwnowagi funkcji fizycznych wynika z problemw
zdrowotnych wicych si ze starzeniem: podwyszeniem cinienia krwi,
niewydolnoci serca, powikaniami cukrzycowymi, osabieniem serca,
nagymi zgonami i, naturalnie, rakiem
73
. Tak si jednak skada, e owa
rwnowaga - ktr atwo oceni za pomoc pomiaru amplitudy zmian
tempa bicia serca -jest jedn z tych funkcji biologicznych, ktre najlepiej
reaguj na trening w oddychaniu i koncentracji (rysunek 29). Wanie to
odkry doktor Bernardi, pokazujc wpyw staroytnych praktyk, takich jak
powtarzanie buddyjskich mantr i odmawianie raca.
Podobnie jak uczestnicy eksperymentw doktora Bernardiego, kady
z nas moe nauczy si oddziaywa na rwnowag autonomicznych
* Parametrem najczciej wykorzystywanym jako wskanik rytmw biologicznych
jest zmienno tempa bicia serca, i wanie jemu powicony jest artyku J. Thayera i E.
Sternberg. Mierzy si go za pomoc metod biologicznego sprzenia zwrotnego,
skupionych na koherencji serca (patrz The Instinct to Heal). Warto zauway, e stan
koherencji wie si z wikszym zrnicowaniem (amplitud zmian) tempa uderze
serca. O regularnoci koherencji stanowi nie samo bicie serca, lecz ukad zmian.
rytmw ciaa, ktre s podstaw zdrowia. Niektrzy bd w tym celu
recytowa mantry lub odmawia modlitwy. Wikszo ludzi osignie j,
kierujc po prostu uwag na swoje wntrze.
Rysunek 29. Chaos i koherencja. W stanach napicia, niepokoju, depresji lub
gniewu naturalne zmiany rytmu bicia serca sabn, staj si nieregularne
i chaotyczne. W stanach zadowolenia, empatii, wdzicznoci lub wtedy, gdy
nasza uwaga skupia si na oddychaniu, zmienno wzrasta i staje si
koherentna: zrnicowanie midzy przypieszeniami i zwolnieniami bicia
serca j est regularne i dostosowuje si do innych rytmw biologicznych. Taki
sam stan wywouje recytowanie buddyjskiej mantry Om-Mani-Padme-Hum
lub raca po acinie
75
. (Wykres pochodzi z programu Freeze-Framer,
opracowanego w Instytucie Heartmath w Boulder Creek w Kalifornii).
Medytacja w laboratorium
Richard Davidson z Uniwersytetu Wisconsin zajmuje si w swoim
laboratorium zmianami aktywnoci mzgw ludzi od lat uprawiajcych
medytacj. W eksperymencie wzio udzia kilku tybetaskich mni-
chw, midzy innymi doktor Matthieu Ricard, biolog komrkowy,
ktry zosta buddyjskim mnichem i filozofem i ktry pomg w zor-
ganizowaniu tego eksperymentu. W czasie medytacji rytmy mzgu
charakteryzuj si wiksz amplitud waha w porwnaniu ze stanami
niemedytacyjnymi. Aktywno mierzona w rnych obszarach mzgu
zaczyna harmonijnie oscylowa. Mwi si, e zostaj zsynchronizowa-
ne. Jest to zjawisko porwnywalne z koherencj procesw biologicz-
nych zachodzcych w organizmie. Davidson i jego wsppracownicy
odkryli ponadto, e synchronizacja trwa jeszcze po zakoczeniu medy-
tacji
78
.
Na szczcie korzyci zdrowotne pynce z osigania takich stanw
mog czerpa nawet pocztkujcy. W tym samym laboratorium prze-
prowadzono eksperyment z udziaem dyrektorw duej firmy biotech-
nologicznej. Badaniu poddano dwie grupy. Czonkowie pierwszej nie
zmieniali niczego w swoich zwyczajach, ci z drugiej za przeszli szkolenie
z medytacji umysowej, takiej, jak prowadzi si w ramach programu
szpitalnego stworzonego przez Jona Kabat-Zinna. Po zaledwie omiu
tygodniach u tych, ktrzy do swojego programu dnia wczyli krtk
medytacj, zasza w mzgu zmiana aktywnoci elektrycznej, mierzonej
za pomoc EEG. Obszary kojarzone z pozytywnym nastawieniem
i optymizmem (lewy pat czoowy) stay si wyranie aktywniejsze
w porwnaniu z wynikami wczeniejszych pomiarw i pomiarw
aktywnoci mzgowej grupy kontrolnej. Efekt ten nie ogranicza si
jedynie do mzgw badanych: okazao si, e ukad odpornociowy ich
organizmw silniej reaguje na szczepionk grypy ni ukady immunolo-
giczne czonkw grupy kontrolnej. Wszystkie te zmiany zanotowano po
zaledwie dwch miesicach wicze
79
.
W Calgary w Kanadzie zesp badawczy profesor Lindy Carlson
z Uniwersyteckiego Centrum Raka przeprowadzi badanie pacjentw
chorych na nowotwory piersi i prostaty, ktrzy uczestniczyli w tym samym
programie medytacyjnym. Po okoo omiu tygodniach uczeni stwierdzili,
e pacjenci lepiej sypiaj, s wyranie mniej zestresowani i czuj, i ich
ycie si wzbogacio. Medytacja wpyna pozytywnie take na ich ukad
odpornociowy. Biae komrki krwi, midzy innymi NK, wrciy do
normalnego stanu i ze znacznie wikszym wigorem przystpiy do
zwalczania raka*.
Bob, szedziesicioletni mczyzna, pracownik Komisji Edukacji,
w 1999 roku dowiedzia si, e ma raka prostaty. Po zakoczeniu
chemioterapii przystpi do programu medytacyjnego w szpitalu w Calgary.
Z pocztku medytowa pi do dziesiciu minut dziennie, lecz po kilku
tygodniach odkry, w jaki sposb atwo przeduy wiczenia do p
godziny. Medytacja daje mi takie panowanie nad umysem i ciaem,
jakiego nigdy nie miaem - mwi Bob. - Uspokaja mnie tak, e na
wszystko mog spojrze z waciwej perspektywy i odkry, co si dzieje
nie tylko wok, ale take w moim wntrzu. Zabrzmi to zapewne jak sowa
obkanego, lecz gdybym mia by cakowicie szczery, musiabym przy-
zna, e jestem wdziczy, e mam raka, gdy medytacja pokazaa mi inn
ciek ycia. Zmienia sposb, w jaki yj z rodzin i z ludmi, ktrzy
mnie otaczaj. Daa mi poczucie, e do czego zmierzam, poczucie,
ktrego nigdy dotd nie miaem".
Po upywie omiu lat Bob nadal wietnie sobie radzi. W trakcie bada
profesor Carlson zmierzya reakcje ukadu odpornociowego przed, w czasie
i po dwunastu miesicach od pocztku jego przystpienia do programu
medytacyjnego. Poprawiy si wyranie bardzo; Linda Carlson stwierdzia
spadek iloci zapeleniotwrczych cytokin, TNF alfa i interferonu gamma,
a take wzrost iloci interleukinu 10, ktry zwalcza stany zapalne.
Jednoczenie w organizmie Boba zmniejszya si ilo kortyzonu. Tak
wic zarwno jego umys, jak i ciao zdoay si wyciszy dziki odkryciu
nowej drogi ycia.
* Wynik te s porwnywalne z innymi, ktre uzyskano w laboratorium Richarda
Davidsona. Pokazuj one, e wiksza aktywno lewej pkuli mzgu - taka, jak
zaobserwowano po medytacji - powoduje rwnie zwikszenie aktywnoci komrek NK
i silniejsze reakcje na szczepionki
80
. Profesor John Gruzelier z Imperial College w Londynie
przeprowadzi eksperyment z pacjentami chorymi na AIDS i uzyska podobne wyniki. Ci,
u ktrych aktywno lewej pkuli mzgu jest wiksza (na przykad dziki medytacji), s
bardziej odporni psychicznie, a ich organizm lepiej przeciwdziaa rozprzestrzenianiu si
choroby
81
. Na Uniwersytecie Stanowym Ohio profesor Kiecolt-Glaser wykaza, e
u pacjentw w starszym wieku, ktrzy przez miesic stosowali techniki relaksacyjne,
znacznie wzrosa aktywno komrek NK
82
.
Bob, ktry zacz wiczy medytacj z wasnej woli, nie ma wtpliwoci
co do jej dobroczynnych skutkw, natomiast Joelowi (dziki ktremu
poznalimy okrelenie mapi umys") medytacja sprawia wielk trudno.
Joel po raz pierwszy siada spokojnie
Pomiary wykazay, e rytmy fizjologiczne organizmu Joela s tak samo
niezborne jak jego umys. W zmianach rytmu bicia jego serca byo 100%
chaosu i ani krzty koherencji. Poza tym mia ogromny kopot ze skierowa-
niem uwagi do wewntrz. Wtpi, czy usiedziaby dwadziecia minut,
koncentrujc si na oddychaniu, gdyby nie ch zerkania na wykresy
swoich funkcji biologicznych widocznych na ekranie monitora. Suchajc
moich wskazwek, co dwie lub trzy minuty obraca si i wierci na krzele.
Zmarszczone czoo wiadczyo, e Joel stara si i za moimi radami,
lecz - jak to czsto bywa w przypadkach wicze skierowanych na
wntrze - im bardziej stara si skupi, tym gorzej mu to wychodzio.
Najpierw musia si nauczy sucha, by cierpliwym i wykonywa
polecenia z dobr wol. Jon Kabat-Zinn porwnuje ten wstpny okres
zawieszenia aktywnoci do sytuacji fotografa robicego zdjcia dzikich
zwierzt. Osoba taka musi dyskretnie zaj miejsce i trwa w bezruchu,
dopki zwierz nie poczuje si na tyle bezpieczne, by si pokaza. Jeli
fotograf bdzie zachowywa si nerwowo i niecierpliwie, ma nike szanse
na to, by cho przelotnie ujrze pikne stworzenie w jego naturalnym
rodowisku.
Wikszo z nas nauczya si poniewiera nasz wewntrzn istot.
Tak jak Joel przez lata wiczylimy si w ignorowaniu jej. Skupiajc si na
konkretnych celach - uporaniu si z trudn sytuacj, znalezieniu partnera
yciowego, opiece nad dziemi, zaspokajaniu oczekiwa rodzicw, przy-
jaci, szefa, kolegw etc. - postanowilimy tumi te tkwice gboko
(lecz natrtne) wewntrzne pomruki.
Gdybymy si jednak w nie wsuchali, usyszelibymy przypuszczalnie
co takiego: Nie czuj si dobrze. Pozbawiono mnie tego, co jest dla mnie
naprawd wane. Potrzebuj wicej spokoju, pikna, wyrozumiaoci,
radoci, czuoci... Ale to nie wszystko... Brak mi tego, co niezbdne... ".
atwiej jest nie sysze i spdza wicej czasu z telefonem przy uchu,
przed telewizorem, z butelk wina, papierosem, skrtem lub innym
narzdziem otpiania umysu. Wszystko umyka, jeli nie skierujemy
uwagi na to rozedrgane wewntrzne zwierz, wobec ktrego ywimy
obaw, e nigdy nie zdoamy go w peni zaspokoi. A gdy ta zaniedbana
wewntrzna istota robi nam jakiekolwiek nieprzyjemnoci, tak jak to si
zdarzyo Joelowi, ktry poczu si bardzo nieswojo, skupiajc si na
swoim oddechu, wpadamy w irytacj. Co ja tu u licha robi? Jest tysic
ciekawszych zaj!". Rzecz jasna owo zdenerwowanie jeszcze bardziej
powiksza w nas poczucie dyskomfortu, a to sprawia, e tym chtniej
ucieklibymy od naszego wntrza.
Pierwsza prba osignicia wewntrznego spokoju sfrustrowaa Joela.
Jednak inteligencja pozwolia mu zarejestrowa obraz na ekranie, ktry
wyranie wskazywa na to, e z jego fizjologi co jest nie w porzdku.
Zauway take, e rozproszenie i dyskomfort w czasie zwracania si ku
swojemu wntrzu tylko pogarszaj t sytuacj.
Nawet jeli Joel nie wierzy w medytacj, zaintrygowao go to, co na
jej temat usysza i zobaczy. Bez zapau, lecz z charakterystyczn
ciekawoci wszystkiego co nowe i niechci do odrzucania czegokolwiek
bez sprbowania tego (dziki tym dwch cechom sta si cenionym
producentem) przyj moj propozycj. Zgodzi si siedzie spokojnie dwa
razy dziennie, wsuchiwa si w swj oddech i krok po kroku uczy si
oswaja swoje funkcje yciowe.
Przekazaem mu instrukcje podane w ksice lana Gawlera, te, ktre
pomogy autorowi upora si z rakiem. Jedyny wysiek zwizany z wi-
czeniami polega na znalezieniu czasu, by je wykona. Naleao pogodzi
si z faktem, e na dziesi minut medytacja uzyska pierwszestwo przed
wszystkim innym. Reszta nie jest kwesti wysiku, lecz wycznie chci
i dobrej woli. Pozwl oczom si zamkn, skieruj uwag do wewntrz
i pamitaj, e jest to chwila powicona mocy uzdrawiajcej"
8
. Dwie
dziesiciominutowe sesje dziennie to niewiele, lecz dla Joela stanowiy
olbrzymi krok naprzd.
Opuciwszy orodek, poszed kupi wiec, ktr zamierza zapala
w czasie dwch przerw w cigu swojego dnia; zosta poinstruowany, e ma
j uwaa za wit. Maleki pomie mia mu przypomina, e ta chwila
nie naley do planu zwykych zaj i rni si od zaprztajcych go na co
dzie spraw. W czasie tych dziesiciu minut mia prawo odci si od
swojego wiata, nie myle ani o przeszoci, ani o przyszoci. Przeszo
odesza i nigdy nie powrci, a przyszo jest niepoznawalna. Pomyk
symbolizowa rwnie to, co Joel usiowa w sobie znale: migotanie
ycia, chwiejcego si w podmuchach szalejcych na zewntrz wichrw
zdarze, sabe i nike, lecz nigdy niegasnce.
Pierwsze sesje okazay si atwiejsze, ni Joel przypuszcza; niebawem
wiedzia ju, co robi, by dziesi minut szybko upywao. W trakcie
medytacji odkry zjawisko, ktre go rozbawio. Kiedy zaczynaa go
rozprasza jaka myl (Koniecznie musz zadzwoni do Jacka i pogada
o pomyle na nowy film"), wystarczyo, e na wydechu powiedzia sobie:
Nie teraz. Zajm si tym za dziesi minut". Czsto w jej miejsce
pojawiaa si inna tego samego rodzaju: Przez cay dzie nie miaem
wiadomoci od dzieci", odpywaa jednak rwnie atwo, a zupenie znikaa
po nastpnym wydechu. Myli byy niczym bbelki wynurzajce si na
powierzchni wiadomoci, ktre pkaj bezgonie i odchodz w niebyt.
Joel nigdy dotd nie uwiadomi sobie, e myli te - na pozr wane,
naglce, niecierpice zwoki - mog by tak lekkie, e jeli nie zwrci na
nie uwagi, to same ulec.
W cigu niespena dwch tygodni Joel z wasnej woli przeduy
wiczenia do kwadransa. Im wiksze robi postpy, tym bardziej dostrzega
dyskomfort, ktry sprawiao mu wewntrzne napicie. Jednoczenie
powiedzia sobie, e skoro go sobie uwiadomi, to z pewnoci nie
odzwierciedla on caoci jego istoty. Czu niepokj, ani przez moment nie
przestajc go obserwowa. Nie jestem moim niepokojem". O dziwo
zauway, e ta nowa perspektywa niesie ze sob pewne uspokojenie.
Przed wyjazdem z Los Angeles ponownie zbada koherencj bicia
swojego serca. Z przyjemnoci wykonywa wiczenia w pokoju hotelo-
wym, sam, bez moliwoci obserwowania krzywej na monitorze. W ten
sposb po dziesiciu dniach zdoa zmniejszy chaos panujcy w zr-
nicowaniu tempa bicia serca do 30%. Osign siedemdziesicioprocentowy
wskanik koherencji.
Gdy Joel wyjecha z Los Angeles, nie zerwalimy kontaktu. W miar
zdobywania dowiadczenia w medytacji zauwaa, e jego umys pracuje
inaczej take poza czasem sesji. Czu si rzeki, bywa rozbawiony,
aktywniej reagowa na toczce si wok niego wydarzenia. By te
bardziej oywiony. Grajc z synem w szachy, nie odpowiada ju na
e-maile. Wyczy w telefonie Blackberry opcj informowania go o kadej
nowej wiadomoci. Po prostu co jaki czas zaglda do skrzynki pocztowej.
Po p roku tak si rozsmakowa w tym nowym wewntrznym wymiarze
ycia, e kadego ranka wstawa wczeniej, eby przez p godziny
pomedytowa. Medytacja staa si dla niego jednym z najwaniejszych
elementw dnia, oddechem, w czasie ktrego pozwala sobie odczu, kim
naprawd jest, nie dajc si rozproszy mylom i troskom. W cigu tych
trzydziestu minut po prostu by i czu.
Dwa lata pniej zadzwoni do mnie, by powiedzie, jak wanym
punktem zwrotnym staa si dla medytacja. Nowotwr przesta si
rozprzestrzenia, lecz w tym samym czasie spotkao go jedno z najwik-
szych yciowych rozczarowa: film, w ktry bardzo duo zainwestowa,
zrobi wielk klap. Joel uchwyci si medytacji niczym tratwy ratunkowej.
Tam spotyka si ze swoimi lkami, gniewem, nadziejami i przyjmowa je
jako cz swojej istoty. Nie mam pojcia, co bym zrobi bez tych chwil
wewntrznego spokoju, w czasie ktrych nawizuj czno z si
drzemic w gbi mojej istoty. Nie wiem, jak przedtem sobie radziem.
Dzikuj za te trudne chwile przeyte w Pittsburghu".
Na koniec okazao si, e Joel nie musi siedzie na pustyni. Potrzebowa
jedynie oddechu.
W szystkie rodzaje medytacji si zbiegaj
Najstarsz metod denia do wewntrznej wiadomoci jest joga.
W sanskrycie terminem joga" okrela si szereg praktyk zmierzajcych
do poczenia ciaa i umysu w celu osignicia wewntrznego spoko-
ju -jest to droga kadego czowieka do jego wewntrznej istoty wyszej".
Tradycja ta kieruje si zasad, e nie ma jednej cieki. Wprost przeciw-
nie - kada kultura i kada jednostka musi znale ciek najbardziej
odpowiedni dla siebie. Punktem wsplnym dla wszystkich tych praktyk
jest przejciowe odwrcenie uwagi od wiata zewntrznego i skupienie jej
na wybranym przedmiocie medytacji.
Przedmioty medytacji rni si w zalenoci od szkoy. Mog dotyczy
ciaa i jego dozna, tak jak w hatha-jodze, w ktrej pracuje si nad postaw
i oddychaniem. Tradycje tai chi, czi-kung, nidra-jogi, sofrologii i metoda
koherencji serca to rozmaite odmiany medytacji skupionej na ciele.
Hipnoza, ktra koncentruje uwag w szczeglnie silny sposb, take
polega na mobilizacji gbokich si ciaa. Mona skupi si na pomieniu
wiecy, witym wizerunku, sowie (czsto su do tego celu sowa
mio", pokj", shalom"), modlitwie (Zdrowa Mario, buddyjskie
mantry, sufickie Dhikr etc. ) lub krajobrazie (pejzau jeziora, gr czy
drzewa).
W nauczanej przez Jona Kabat-Zinna wiadomej medytacji wielokrotnie
skupia si uwag na tym, co dzieje si w wiadomoci w danej chwili, bez
dugiego zatrzymywania si na czymkolwiek; po prostu obserwuje si
spontanicznie napywajce zdarzenia. Jeli przychodzi myl, nazywa siej
myl i przenosi uwag dalej. Jeli ukazuje si emocja, nazywa si j
emocj i nie zatrzymuje na niej. Tak samo postpuje si z odczuciami,
dyskomfortem, pragnieniem, by przerwa wiczenie etc *.
Tradycja jogi dopuszcza take praktyki wyszego rzdu, takie jak
studiowanie witych tekstw oraz dziaalno humanitarna uprawiana
pod warunkiem, e nie traci si z pola widzenia wiadomoci chwili
obecnej. Kluczem jest zawsze kontrola uwagi. Kada z tych drg, dziki
rygorystycznemu panowaniu nad uwag, daje moliwo uzyskania tego
samego stanu wewntrznej koherencji, sprzyjajcego integracji i harmonij-
nemu funkcjonowaniu rytmw biologicznych.
Techniki i ich poszczeglne zastosowania nie s tym, co liczy si
najbardziej. Nie istnieje sekretne magiczne haso, za pomoc ktrego
mona uleczy raka. W jodze tantrycznej nie ma jednej pozycji, ktra
pozwoliaby idealnie zsynchronizowa wszystkie moce ciaa. Najistotniej-
sze dla ich mobilizacji jest codzienne odnawianie kontaktu - ze szczeroci,
dobr wol i spokojem - z si yciow, ktra nieustannie wibruje
w naszych ciaach. I pokonienie si jej.
Cytowana literatura
Roz dz i a 10
UN IESZKO DLIW IAN IE STRACHU
Samo wypowiedzenie sowa rak" wywouje lk przed mierci.
Strach paraliuje, taka ju jego natura. Kiedy antylopa wyczuje obecno
lwa, jej ukad nerwowy wysya sygna i zwierz zamiera. Ewolucja
zaprogramowaa antylop tak, by zachowaa minimaln szans przeycia
w skrajnie niekorzystnych warunkach: stojc w bezruchu, zwierz ma
szans unikn wykrycia. Moe lew przejdzie w pobliu i jej nie
zauway.
Na wie o tym, e naszemu yciu zagraa powane niebezpieczestwo,
czsto dowiadczamy tego osobliwego paraliu. Ale choroba nie przejdzie
mimo. Lk blokuje nasz si ycia akurat wtedy, gdy potrzebujemy jej
najbardziej.
Walka z rakiem polega na tym, by nauczy si pielgnowa ycie,
ktre w nas jest. Niekoniecznie jednak musi to by walka ze mierci. To
rodzaj terminowania, w ktrym dotykamy esencji ycia, znajdujemy jego
peni i spokj, ktre czyni je pikniejszym. mier moe stanowi cz
tego obrazu. Niektrzy ludzie przeywaj ycie, nie doceniajc jego
prawdziwej wartoci. Inni yj ze mierci, odnajdujc w tym takie
bogactwo i godno, e patrzc z boku, podziwiamy ich nadzwyczajn
postaw, nadajc dodatkowe znaczenie wszystkiemu, czego dotd do-
wiadczyli. Przygotowujc si w ten sposb na mier, wyzwalamy
niekiedy energi potrzebn do ycia.
Pocig do O maha
Przez kilka tygodni, ktre nastpiy po tym, jak wykryto u mnie raka,
pdziem z jednego spotkania na drugie. Na koniec deszczowego popoudnia
czekaem na swoj kolej w poczekalni na pitnastym pitrze. Stojc przed
wielkim przeszklonym oknem, spogldaem w d na malekie postaci
ludzi, ktrzy uwijali si niczym mrwki. Nie byem ju czci ich wiata.
Oni yli, mieli wane sprawy do zaatwienia, plany na przyszo. Moj
przyszoci bya mier. Opuciem mrowisko i ogarn mnie strach.
Przypomniaem sobie wtedy wiersz, ktry zacytowa psychiatra Scott Peck
1
.
Poeta opowiada o pocigu pdzcym z maksymaln prdkoci po
bezkresie Wielkich Rwnin. Zna ostateczny cel podry stalowych
wagonw - zomowisko - oraz przeznaczenie kobiet i mczyzn, ktrzy
siedz w przedziaach i miej si wesoo - proch. Pyta ssiada, dokd
zmierza. Ten odpowiada: Do Omaha" *.
W kocu wszyscy zmierzamy do tego samego miejsca, nawet jeli
mrwki o tym nie wiedz. Nie do Omaha, tylko do mierci. Ostatni
przystanek bdzie taki sam dla wszystkich. Jedyna rnica polegaa na
tym, e inni o tym nie rozmylali, a ja owszem.
mier, podobnie jak narodziny, jest czci ycia. Mojego rwnie.
Nie byem adnym wyjtkiem. Czemu wic si baem? W cigu miesicy
i lat, ktre potem przyszy, moi pacjenci nauczyli mnie, jak rozpoznawa
strach i bra si z nim za bary.
Dziki ich dowiadczeniom pojem, e lk przed mierci nie jest
jednym strachem, lecz wieloma. A gdy przyjrzymy si kademu po kolei,
przestaj nas obezwadnia.
* Carl Sandburg, Limited
Mkn pocigiem ekspresowym, jedn z byskawic
amerykaskiej kolei.
W niebiesk mg i ciemne powietrze
pdzi pitnacie stalowych wagonw z tysicem ludzi.
(Wagony zardzewiej na zomowisku, a mczyni
i kobiety, miejcy si w przedziaach,
obrc si w proch).
Pytam mczyzn w przedziale dla palcych, dokd jedzie,
a on odpowiada: Omaha".
S trach przed cierpieniem, strach przed nicoci
W chwili gdy poznaem Denisa, szykowaem si na mier w wieku
trzydziestu dwch lat. Bylimy prawie rwienikami, Denis, podobnie
jak ja, by lekarzem. Od kilkunastu miesicy poera go choniak,
kuracje nie przynosiy ju efektu. Nie wiedzc o tym, co przechodz,
musia wyczu moje zrozumienie dla swojego lku i poprosi o regularne
spotkania. Powiedzia, e chce zachowa pen wiadomo mimo strachu,
a nawet spojrze w oblicze pustki. Przewanie to on mwi, ja za
suchaem. Szczerze powiedziawszy, wydawao si, e rozumie znacznie
wicej ode mnie.
Z pocztku pomogo mi to, e pewnego ranka uwiadomiem sobie, e
nie jestem jedynym, ktry musi umrze. Nagle zrozumiaem, e jeli nawet
umr modo, to i tak wszyscy jedziemy na tym samym wzku. Ludzie na
ulicy, prezenter telewizyjny, prezydent, nawet ty - mwi, odwracajc
wzrok. - Ty te umrzesz. To brzmi jak obd, ale ta myl dodaa mi otuchy.
Ten nasz wsplny los oznacza, e jestem w peni czowiekiem, nieroze-
rwalnie zwizanym z wami, z naszymi przodkami i potomkami. Nie
utraciem karty czonkowskiej".
W snach Denis musia czsto ucieka przed wampirami. Symbolizoway
mier, ktra go cigaa. Zawsze budzi si, zanim go dopady, lecz
pewnego dnia sen skoczy si inaczej. Wampiry go dogoniy, zatopiy ky
i szpony w jego ciele. Denis krzycza przez sen i obudzi si. Do chwili
rozmowy ze mn nie myla o tym, co udao mu si zrozumie: Boj si
nie tylko mierci, ale take tego, e bdzie bolesna".
Jako modzi lekarze mielimy wiadomo, e niewiele wiemy o umie-
raniu. Nie wiedzielimy nawet, czy ono naprawd boli. W akademii
medycznej uwaano, e nie warto si tym zajmowa. Obaj czytalimy
wic ksiki o tym, jak ciao i umys przechodz faz przygotowania do
mierci
2
'
3
. Z ulg dowiedzielimy si, e sama mier nie jest bolesna.
W ostatnich dniach umierajcy nie odczuwaj ju godu ani pragnienia.
Organizm stopniowo si odwadnia. Nie ma ju wydzielin, moczu ani
stolca, flegmy w pucach. Oznacza to mniejszy bl w brzuchu, mniejsze
mdoci. Zanikaj wymioty i kaszel. Cae ciao spowalnia. Umierajcemu
zasycha w ustach, lecz atwo temu zaradzi, dajc mu do ssania bryk
lodu lub mokr szmatk. Ogarnia go wyczerpanie, spoglda na wszystko
jakby z daleka, czuje si dobrze, czasem nawet odczuwa lekkie uniesienie.
Nie ma ochoty rozmawia. Wystarczy, e trzyma kogo za rk, spoglda
przez okno na soce, sucha piewu ptakw albo piknej muzyki.
W ostatnich godzinach ycia czsto syszy si inny oddech, zwany
miertelnym charkotem. Pniej nastpuje kilka niepenych oddechw
(ostatnie tchnienie) i mimowolne skurcze ciaa i twarzy, ktre s czym
w rodzaju oporu przed utrat siy ycia. Nie zdradzaj one cierpienia, lecz
stanowi oznak braku tlenu w tkankach. Potem minie daj za wygran
i wszystko si koczy.
Denis obawia si, e jego liczne guzy nie pozwol mu skona
w spokoju. Pewnego razu jego nerwy si cigny i ten bl by
przeraajcy. Pocieszyo go, kiedy wsplnie z onkologiem sporzdzilimy
szczegowy plan. Denis chcia, by w razie koniecznoci podawano mu
tyle rodkw, ile potrzeba do cakowitego zagodzenia blu. Mia wiado-
mo, e mog go one doprowadzi do takiego spokoju, ktry powstrzyma
oddychanie. Jednak niebezpieczestwo, e nieco skrci sobie ycie, tracio
znaczenie wobec pewnoci, e nie bdzie cierpia.
Pniej Denisowi przyni si kolejny sen, ktry dokadnie mi opisa:
By koniec wiata. Znajdowaem si na zadaszonym stadionie. Byli tam
moi szkolni koledzy, stalimy pord ogromnego tumu. Wiedzielimy, e
zostao nam zaledwie kilka godzin, moe noc. Ludzie bkali si,
wrzeszczeli jak optani. Niektrzy kochali si z kim popado, inni popeniali
samobjstwo albo zabijali si nawzajem. Ten strach by nie do wytrzymania.
Obudziem si z poczuciem, e za chwil pknie mi gowa. Ledwie
mogem oddycha. Nigdy w yciu si tak nie baem. A jednak ten sen
wszystko zmieni, bo scena, ktr ujrzaem, bya o wiele gorsza ni myl
o mojej mierci. Tak, ja umr, ale to nie bdzie koniec wiata!".
Denis by ateist do cna, tote poczucie ulgi, ktre go wwczas
ogarno, wprawio go w zdumienie. Zawsze wyobraa sobie, e wraz
z kocem jego wiadomoci wiat take zniknie. Jakie to ma znaczenie,
e bdzie istnia po mnie? Skd ta ulga?".
Wsplnie przeczytalimy prac Victora Frankla, wiedeskiego psychiat-
ry, studenta Freuda i Adlera, ktry trafi jako wizie do obozw
w Auschwitz i Dachau. Po wyzwoleniu opracowa now form psycho-
terapii, ktr nazwa logoterapi (logos oznacza sens", znaczenie");
miaa ona ogranicza lk, pomagajc ludziom znale sens w yciu, nawet
w chwili mierci
4
. Pamitam urywek z tej ksiki, powicony kobiecie
umierajcej w baraku, ktra spoglda przez malekie okno na ga
koyszc si na tle nieba. Widzisz ten listek? - mwi do swojej
towarzyszki. - Nic nie jest wane, bo ycie toczy si dalej".
Ujrzaa may li, nawet nie ywego czowieka. Poczucie jednoci,
opisane przez Frankla, siga bardzo daleko, obejmujc nie tylko ludzko,
ale ca przyrod. Wielu ludzi stojcych w obliczu bliskiej mierci
odkrywa, podobnie jak Denis, uniwersalny wymiar istnienia, dajcy gbok
pociech. Zdarza si to nawet tym, ktrzy nigdy nie patrzyli na wiat w ten
sposb.
Denis odkry to, co nazwa pniej swoj dusz. Wybory, ktrych
dokonywa, kady jego uczynek odcisny si na zawsze na losie wiata za
porednictwem nieskoczonych reperkusji. Tak jak przysowiowy motyl
w teorii chaosu, ktry poruszajc skrzydekami w Chinach, wywouje
huragan w Ameryce. Denis uwiadomi sobie wag kadej myli, kadego
wypowiedzianego sowa - zwaszcza okazywania mioci innym ludziom,
a nawet ziemi. W kadym uczynku dostrzega ziarno wiecznego zboa. Po
raz pierwszy mia wraenie, e yje tu i teraz. Czu pieszczot promieni
sonecznych na skrze, dotyk wody, ktra chodzia mu gardo. Tego
samego soca, ktre dao kiedy ycie dinozaurom, tej samej wody, ktra
gasia ich pragnienie. Ta woda bya czci ich komrek, zanim znw staa
si chmurami, potem oceanami. Skd bierze si ta wdziczno we mnie,
w czowieku, ktry stoi nad grobem?". Opowiada o dotyku wiatru na
twarzy. Wkrtce ja te bd wiatrem, wod i socem. A przede wszystkim
iskr w oczach mczyzny, ktrego matk si opiekowaem, albo kobiety,
ktrej dziecko ocaliem. Widzisz, to jest moja dusza. To, czym siebie
uczyniem, co ju yje wszdzie i bdzie y zawsze".
Kiedy poczu si naprawd saby, pooy si do ka w domu, gdzie
zapewniono mu opiek. Siostra i garstka przyjaci odwiedzali go
regularnie. Dbali o to, by Denisowi byo wygodnie. Wygadzali pociel,
myli go, przynosili do pokoju kwiaty i nastawiali muzyk, ktr lubi.
Wchodziem tam niczym do sanktuarium. Umiech Denisa by jak
bogosawiestwo.
W ostatnich dniach ycia lubi rozmawia o tym, co si dzieje po
mierci. aden z nas nie by wierzcy. Jednak wielkie wraenie wywary
na nas dowiadczenia niektrych naszych pacjentw, ktrzy byli w stanie
mierci klinicznej i wrcili do ycia. Nikt naprawd nie wie, jak traktowa
tak zwane NDE {near death experience), czyli relacje ludzi, ktrzy
powrcili zza granicy mierci. Dowiedzielimy si, e ich najwaniejsze
cechy charakterystyczne wystpuj na staroytnych malowidach i red-
niowiecznych freskach. Okazao si rwnie, e wystpuje zdumiewajce
podobiestwo w opisach NDE, niezalene od rnic kulturowych, religij-
nych i historycznych. Badania kliniczne, a take sawny artyku w czaso-
pimie Lancet" wskazuj, e s one bardzo czste (dowiadcza ich niemal
co pita osoba, ktrej serce przestao bi na jaki czas i ktra bya
reanimowana za pomoc zabiegw medycznych)
5
'
6
. W Tybetaskiej ksidze
ycia i umierania lamy Sogyala Rinpocze znalelimy co w rodzaju
podrcznika przygotowujcego czowieka na mier. Autor opisuje za-
praszajce biae wiato i po prostu radzi, eby si ku niemu zwrci.
Pniej wszystko dzieje si samo
7
.
Te opisy przyniosy Denisowi pociech. Zachowa dystans do hipo-
tetycznego potem", nie sta si wierzcy. Nie patrzy ju jednak na mier
wycznie jako na potwierdzenie wielkiej nicoci, o ktrej rozprawiaj
nihilici. Dla niego staa si ona tajemnic, czym bardziej otwartym,
rodzajem powrotu do zagadki tego, czym by, zanim sta si embrionem
w matczynym onie.
Kiedy nadeszy ostatnie dni, Denis prawie przesta mwi. Zmar
pnym wieczorem. Jeden z moich przyjaci masowa mu akurat stopy.
Nazajutrz rano znalazem na biurku kartk od mojego asystenta z informacj
Denis M., CTB (ceased to breathe). W szpitalnym argonie oznacza to
zaprzesta oddycha". A mnie przyszo do gowy, e by moe dopiero
zacz.
S trach przed samotnoci
Lkowi przed cierpieniem i nicoci czsto towarzyszy strach przed
samotnoci wobec tego, co Tostoj nazwa wielkim i solennym aktem
swojej mierci. Boimy si, e kiedy nadejdzie koniec, nie bdzie nikogo,
kto w tej przeraajcej sytuacji nas pocieszy. Owa samotno budzi czsto
wicej cierpienia ni fizyczny bl.
Pewnego dnia poproszono mnie, ebym pomwi z on pacjenta,
ktra bya wzburzona i zakcaa spokojn prac oddziau. Zadrczaa
pielgniarki i lekarzy pytaniami, co powinno si robi, a czego nie
powinno, eby pomc jej mowi. W korytarzu rozbrzmiewa jej pod-
niesiony gos, niepokojc innych pacjentw. Deborah i jej m mieli po
pidziesit dwa lata. wietnie si uczyli na jednej z najlepszych uczelni,
potem zostali wysokiego lotu handlowcami. Jednak rok wczeniej Paul
zapad na powane zapalenie wtroby. Teraz walczyli oboje. Przeszli przez
wszystkie moliwe kuracje, stosowali si do najsurowszych diet. Nic nie
pomogo, lekarze nie pozostawili Deborah adnej nadziei. Postanowia nie
mwi o tym Paulowi. Blada na twarzy, gwatownie gestykulujc, wyjania
mi, e na pewno jaka kuracja moe jeszcze poskutkowa, a m powinien
zachowa optymizm. W adnym razie nie wolno mu myle, e umiera.
Wygld Paula budzi lito. Z natury zapadnite policzki wychudy
jeszcze bardziej pod wpywem taczki. Kiedy si sobie przedstawialimy,
pomarszczonymi domi nerwowo wygadzi pociel. Mimo e szanowaem
stanowisko Deborah, zapytaem go, co sdzi o swoim stanie i co jego
zdaniem bdzie dalej. Uwaa, e moe wyzdrowie, e nie powinien
traci wiary. Nadzieja jest wana dla kadego z nas do samego koca. Ale
czy mimo wszystko nie boi si, e sprawy mog przybra zy obrt? Paul
zamilk na dusz chwil. Odpar, e cho czsto o tym myli, to
zachowuje to tylko dla siebie, bo ona mogaby tego nie znie.
Zrobio mi si ich al. Tak dobrze si wzajem chronili, e nie mogli
z tego powodu rozmawia o tym, co budzio ich najwikszy lk. W ten
sposb skazali si na straszliw samotno! Rozmawialimy o ich
najszczliwszych wsplnych wspomnieniach, o tym, jak po dugich
wahaniach postanowili mie dziecko. Na koniec zapytaem Paula, co by
zrobi, gdyby ich role si odwrciy. Jak by zareagowa, gdyby Deborah
znalaza si na jego miejscu, gdyby mylaa, e umrze, i postanowia mu
o tym nie mwi. Gdyby pewnego ranka odesza po cichu, nie dajc mu
szansy podzielenia si z ni tym, co czuje. Obieca si nad tym zastanowi.
Kiedy wrciem tam po kilku dniach, Deborah bya jak odmieniona.
Przywitaa si ze mn spokojniej, jej twarz miaa normalny kolor; w nocy
chyba zdoaa zasn. Paul podzieli si z ni obaw, e nie ma ju dla
niego nadziei. Czu si winny, e zawodzi j, bo jest bardzo chory. Mia
sobie za ze, e nie bdzie mg dzieli z ni przyszoci, ktr sobie
zaplanowali. Odpowiedziaa, e w caym ich yciu nic nie liczyo si tak,
jak zwizek z nim. Kolejne kilka dni spdzili na wspomnieniach; Paul
opowiedzia onie o wszystkim, co byo dla najwaniejsze. Czsto mwi
o drobiazgach, ktrych ona nawet wwczas nie zauwaaa. Deborah
powiedziaa o swoim lku i o tym, jak bardzo bdzie tskni, gdy on
bdzie musia odej. Wreszcie zebraa si na odwag. Jeli poczujesz, e
nadszed czas, moesz odej". To byo niesychanie smutne. Popakali si.
Ale znw byli razem. Paul zmar kilka dni pniej, trzymajc on za rk.
Mimo wszystko nie umar w samotnoci.
Doktor David Spiegel, ktry przez trzydzieci lat prowadzi grup
wsparcia dla ciko chorych ludzi, gboko wierzy, e humor i optymizm
stymuluj naturalne mechanizmy obronne ciaa. Czsto jednak przypomina
pacjentom, by nie pozwolili si zamkn w tym, co nazywa wizieniem
pozytywnego mylenia". Bardzo wiele wskazuje na to, e ciko chorzy,
narzucajc sobie unikanie mwienia o lku przed mierci, jeszcze bardziej
pogbiaj swoj samotno i pogarszaj swj stan.
Badania pokazuj, e zwizek pomidzy spoeczn izolacj i za-
groeniem mierci jest rwnie silny jak ten midzy cholesterolem czy
paleniem papierosw i zagroeniem ycia
8
"
12
. Wszystko, co odgradza nas
od autentycznego zwizku z ludmi, zblia nas jednoczenie do mierci.
Mantra, ktr David Spiegel lubi powtarza swoim pacjentom, wydaje
mi si znacznie roztropniejsza i poyteczniejsza od naiwnych przykaza
pozytywnego mylenia. Credo realisty brzmi: najwaniejsze jest mie
nadziej, e wszystko dobrze si uoy, lecz by przygotowanym na to, e
uoy si jak najgorzej.
S trach przed tym, e bdzie si dla kogo ciarem
Czsto jestemy bardziej przyzwyczajeni do tego, e opiekujemy si
innymi, ni e kto si nami opiekuje. Przywizujemy ogromn wag do
samodzielnoci. Myl o powolnym zblianiu si do mierci jest przeraajca
take dlatego, e skazuje nas na zaleno od innych wanie wtedy, gdy
nie mamy im ju czego da.
Jednak w cigu ostatnich dni naszego ycia musimy dokona jednej
z najwikszych przemian. Do kadego z nas myl o wasnej mierci
przychodzi zwykle wraz z przykadami mierci dziadkw, rodzicw, braci,
sistr lub przyjaci, ktrych osobicie dowiadczylimy, przy ktrych
bylimy. Sceny te stan si dla nas wskazwkami, gdy przyjdzie nasza
kolej. Jeli pokazali nam, jak si przysposobi, jak si poegna, jak
zachowa w sobie spokj, bdziemy si czu przygotowani na ten ostatni
etap ycia. Zbliajc si do mierci, my take bdziemy kim w rodzaju
pionierw i przewodnikw dla tych, ktrzy nas otaczaj- nie za ciarem.
W Akademii Medycznej w Harvardzie nauka ta wykracza poza krg
rodziny. Pacjenci stojcy na progu mierci s zapraszani, by spotyka si
ze studentami pierwszego roku i opowiada o tym, czego dowiadczaj.
Emerytowana nauczycielka szkoy redniej, umierajca na zjadliw
biaaczk, zgodzia si spotka z kilkoma z nich. Kiedy przyszed jej m,
spojrzaa na niego ze zami w oczach i powiedziaa: Kochanie, wanie
przeprowadziam moj ostatni lekcj"
13
.
Mnie rwnie si poszczcio, bo miaem wspania nauczycielk,
moj babci. Zachowywaa si z rezerw i niewiele o sobie opowiadaa,
lecz zawsze bya obecna w trudnych chwilach mojego dziecistwa. Kiedy
byem modym, ale ju dorosym mczyzn, poszedem j odwiedzi.
Oboje wiedzielimy, e spoczywa na ou mierci. Bya spokojna i wy-
gldaa piknie w nieskazitelnie biaej koszuli nocnej. Wziem j za rce
i powiedziaem, jak wiele znaczya dla dziecka, ktrym kiedy byem.
Oczywicie si popakaem i nie wiedziaem, co zrobi ze swoimi zami.
Babcia wzia jedn z nich na palec i pokazaa mi j, umiechajc si
agodnie. Twoje sowa i zy s dla mnie perami, zabior je ze sob". Ja
zabraem ze sob obraz ostatnich dni jej ycia. Mimo e stracia niezale-
no, a ciao j zawiodo, daa dzieciom i wnukom dar mioci, ktry
zawsze pozostaje, gdy nie ma ju niczego, co mona da.
S trach przed pozostawieniem dzieci
Czsto wydawao mi si, e najstraszniejszym z lkw jest lk matki
lub ojca, ktry nie bdzie mg pomaga swoim dzieciom w czasie
dorastania. Leslie miaa czterdzieci pi lat i dwoje dzieci w wieku
dwunastu i trzynastu lat. Rak jajnikw da przerzuty; po drugiej chemiote-
rapii, ktra nie odniosa skutku, lekarze stwierdzili, e zostao jej p roku
ycia. Najbardziej przeraao j to, e porzuci swoje dzieci. Zajlimy si
tym w czasie sesji terapeutycznej; Leslie wyobraaa sobie najgorsze
rzeczy, ktre mog si przytrafi dzieciom po jej mierci. Ujrzaa siebie
w postaci ducha, ktry widzi dzieci pochonite wasnymi sprawami, lecz
nie moe ich dotkn ani do nich przemwi. Byy smutne i zagubione,
a ona nie moga ich pocieszy. To byo poruszajce. Na widok tych
obrazw jej pier ciskaa si tak, e uniemoliwiaa oddychanie. Zasuge-
rowaem, ebymy przestali, ale chciaa kontynuowa. Nagle zobaczya,
e crka wybiera si na koncert wiolonczelowy, na ktre Leslie zawsze
z ni chodzia. Maa Sophie nie wiedziaa, co zrobi, majc wiadomo,
e teraz musi i tam sama. Na scenie siedziaa z opuszczonymi ramionami,
patrzya przed siebie pustym wzrokiem. Twarz Leslie cigna si jeszcze
bardziej, a ja baem si, e nasza sesja wyrzdzi jej krzywd. Jednak
w chwili gdy chciaem interweniowa, Leslie zobaczya, e crka si
umiecha. Usyszaa jej myli: Mamy tu nie ma, ale dobrze pamitam, jak
ze mn przychodzia... Sysz jej sowa zachty, rozbrzmiewaj w mojej
gowie. Czuj jej si. Czuj jej mio w sercu. Tak jakby teraz tu ze mn
bya... ". Zacza gra jak nigdy dotd, w wydobywanych z instrumentu
dwikach bya gbia i dojrzao. zy spywajce po policzkach Leslie
byy teraz zami uspokojenia. Jej wiadomo powiedziaa jej, e moe
odej w spokoju, bo wiele zdya przekaza swoim dzieciom. Pi lat
pniej dostaem list od Leslie. Wci ya i przechodzia leczenie. Tamta
sesja utrwalia jej si w pamici jako jeden z najtrudniejszych momentw
w yciu. Jednak odpuszczenie sobie strachu i uspokojenie pozwoliy jej
walczy dalej z chorob.
S trach przed niedokoczonymi historiami
mier to ostateczne odejcie. eby odej w pokoju, musimy si
poegna. Bardzo trudno jest odwrci stron z niespenionymi ambicjami,
marzeniami o podrach lub zwizkach, ktre kiedy byy wane, lecz
zostay przedwczenie zerwane. Czsto najlepszym sposobem, by si
poegna, jest podjcie jeszcze jednej prby. Napisanie wierszy, ktre
zawsze chcielimy napisa, wybranie si w podr, o ktrej marzylimy,
pki to jeszcze moliwe. S to ostatnie prby, wic nawet jeli co nie
wychodzi tak, jak bymy chcieli, nie zwracajmy uwagi na drobne
niedocignicia. Najtrudniejsze bywa jednak rozstanie ze zwizkiem,
ktry bolenie naznaczy nasze ycie.
Jennifer miaa trzydzieci sze lat i cierpiaa na wyjtkowo zoliw
odmian raka piersi, ktry nie reagowa ju na leczenie. Ojciec zostawi
rodzin, kiedy Jennifer miaa sze lat, a jej brat jedenacie. Mieszka
w Meksyku i nigdy nie prbowa si z nimi zobaczy. Dugo si wahaa,
nim postanowia do niego napisa. Jak zareaguje? Czy po trzydziestu
latach nieobecnoci bdzie si wstydzi odpisa? A moe okae obojtno
i w ogle si nie odezwie? Czy, jeli tak si stanie, Jennifer poczuje si
zdruzgotana? mier otwiera jednak nawet najbardziej zatwardziae serca.
Ojciec Jennifer przyjecha. Ba si, wstydzi, ale mimo wszystko przyjecha.
W czasie jedynej rozmowy, ktr odbyli jako doroli ludzie, powiedziaa
mu, e zawsze chciaa go pozna, pragna, by j chroni i nauczy tego, co
wiedzia o yciu. Pokazaa mu zdjcia syna i swoje jeszcze sprzed choroby,
gdy promieniaa radoci. Patrzc na zmizerowane ciao i twarz crki,
ojciec nie mia sumienia broni si i usprawiedliwia. Sucha. Na koniec
powiedzia, e on te auje. e zrobi to, co mg w tamtych okoliczno-
ciach, poddany emocjom i rozterkom wieku, w ktrym wtedy by, e teraz
pewnie postpiby inaczej, ale jest ju za pno. Baga crk o przebacze-
nie. Jennifer zmara wkrtce potem, z nieco wikszym spokojem w sercu.
Bycie wrd ywych
Czsto si syszy, e ludzie, ktrzy doznali nagego ataku serca, mieli
dobr mier. Jednak taki koniec ycia nie daje nam szansy przygotowania
si, wymiany lub podzielenia si swoimi dowiadczeniami, okazji do-
mknicia niespenionego zwizku. Ja bym tak nie chcia.
Dzi rak nie jest ju synonimem mierci, lecz niesie ze sob jej cie.
Dla wielu pacjentw, take dla mnie, w cie staje si okazj do refleksji
nad swoim yciem, nad tym, co pragniemy z nim zrobi. Okazj, by zacz
przeywa je w taki sposb, ebymy w dniu mierci mogli spojrze na nie
godnie i dojrzale. ebymy mogli si egna, majc spokj w sercu. Ten
swoisty realizm odnalazem w postawie nieomal wszystkich ludzi, ktrzy
yli z rakiem duej, ni wynikao to ze statystyk. Tak, moe umr
wczeniej, ni powinienem. Ale jest te moliwe, e bd y duej.
Cokolwiek si zdarzy, od tej chwili bd y najlepiej jak umiem. To
najlepszy sposb, by przygotowa si na to, co mnie czeka".
Jak zacz rozmow o prawdopodobiestwie mierci
Nigdy nie wolno narzuca rozmowy o mierci komu, kto nie jest na
tak rozmow przygotowany. Na ten brak gotowoci naley by szczeglnie
wyczulonym i dyplomatycznie wrci do tematu przy pniejszej okazji.
W rozmowie z kim, komu nie powiedziano, jak powana jest jego
choroba, mona wybada, o czym chce mwi, pytajc po prostu: Co
pan/pani sdzi o tym, co mwi lekarze? Zastanawia si pan/pani czasem,
czy o czym zapomnieli powiedzie?". Jeli za pierwszym razem odpowied
brzmi nie", pytanie pozwoli rozmwcy wrci do tematu pniej.
Rozmawiajc z kim, kto zna diagnoz, lecz nie chce o tym mwi,
mona zacz od pytania otwartego: Myli pan/pani czasem o tym, co si
moe zdarzy, jeli leczenie nie poskutkuje?". Jeli pada odpowied:
Czemu pan o to pyta?", mona odpowiedzie: Bo czasem sam si nad
tym zastanawiam i przyszo mi do gowy, e pan/pani te". Taki pocztek
daje szans na odbycie szczerej rozmowy, w ktrej waniejsze jest
suchanie ni mwienie.
Cytowana literatura
R o z d z i a 11
CIAO W WALCE Z RAKIEM
Dotyka tak, jak matka dotyka dziecka
Przybywajc na siedem dni do orodka Commonweal, Linda bya na
granicy wytrzymaoci. Przesza kilka operacji, chemioterapii i radioterapii
i miaa wraenie, e nic nie zostao jej oszczdzone. Cito mnie, truto
i przypalano", mwia, odnoszc si do najdotkliwszych ladw, ktre
rne rodzaje terapii pozostawiy na jej ciele. Nie patrzya ju na siebie
w lustrze. Zamiast piersi miaa blizny, jej koczyny zamieniy si w skr
i koci, cera poszarzaa. Widok wasnego odbicia wpdza j w przy-
gnbienie.
Masa stanowi element kuracji, lecz kiedy przychodzio do rozbierania
si, Lindzie nie byo atwo. Sam widok jej ciaa by nieprzyjemny, kto by
chcia go dotyka? Jednak w filtrowanym wietle, wrd wieego zapachu
rozsiewanego przez olejki, uspokojona uroczym umiechem i troskliwoci
Michelle, Linda zgodzia si pooy na stole do masau, przykryta
cienkim przecieradem, pokazujc tylko plecy. Michelle zaczynaa od
lekkiego masau skry gowy i skroni. Linda si odprya. Powoli nabraa
pewnoci na tyle, by odwrci si i pokaza tuw. Michelle delikatnym,
lecz mocnym i krzepicym ruchem pooya jedn rk na jej sercu,
w miejscu, w ktrym kiedy znajdowaa si lewa pier Lindy. Pozostawia
j tam bez ruchu przez kilka minut. Linda czua to kojce dotknicie
i wtedy co si w niej pko. Szloch, zrazu niesyszalny, wzmaga si coraz
bardziej. Zapaa Michelle za rk niczym dziecko, ktre nie chce si
puci matki.
Przygnieciona dugimi miesicami kuracji, ponownie uwiadomia
sobie istnienie strachu, ktry od dawna w sobie nosia. Teraz jednak k
poczy si z ogromn czuoci dla wasnego wychudzonego, pokiere-
szowanego ciaa, ktre tyle znioso. Michelle nie odzywaa si ani nie
poruszaa. Szloch zamar w sposb rwnie tajemniczy, w jaki si pojawi.
W miejscu, z ktrego si wydoby, Linda czua teraz wielki spokj i ciepo;
powitaa to uczucie z radoci, tak jak wita si soce po burzy. Michelle
prawie si nie odzywaa. Na twojej twarzy pojawiy si kolory - oznaj-
mia. - Masz teraz rowe policzki". Po masau kobiety ciskay si przez
minut i dopiero potem si poegnay.
Michael Lerner i doktor Rachel Naomi Remen, ktrzy wsplnie kieruj
orodkiem Commonweal, przywizuj du wag do masau, ktry sta si
integraln czci programu. Dotykanie to bardzo stara metoda lecze-
nia - wyjania doktor Remen. - Trzeba dotyka tak, jak matka dotyka
dziecko, bo ona przez swj dotyk mwi yj. W dotyku jest co, co
wzmacnia nasz ch ycia. Uzdrawianie jest roznieceniem w drugim
czowieku woli ycia. Nie chodzi o to, by co robi, lecz by da drugiemu
odczu, e jego bl, cierpienie i lk s wane. Naprawd wane".
Na oddziaach intensywnej opieki dla wczeniakw znaczenie dotyku
uwiadomiono sobie w latach osiemdziesitych
1
. Pomimo doskonaych
warunkw - kontrolowanej temperatury, wiata ultrafioletowego, idealnej
wilgotnoci i dopywu tlenu, diety obliczonej z dokadnoci co do
miligrama, sterylnego rodowiska - drobne wte istotki czsto nie chciay
rosn. Fizyczny ludzki kontakt nie stanowi czci procedury gwnie
dlatego, e pielgniarkom i rodzicom radzono, by nie dotykali dzieci.
Wszystko to zmienia pewna pielgniarka dyurujca noc. Nie mogc
znie ich rozpaczliwego paczu, zacza uspokaja malekich pacjentw,
gaszczc ich delikatnie po pleckach. I cho z pocztku nikt nie umia tego
wytumaczy, dzieci zaczy rosn.
Doktor Saul Schanberg z Duke University i jego zesp zaprezentowali
biologiczny mechanizm tego zjawiska w szeregu eksperymentw na
maych szczurach odizolowanych po urodzeniu od matek. Udowodnili, e
przy braku fizycznego kontaktu komrki ciaa dosownie nie chc si
dzieli i rosn. W kadej z nich cz genomu odpowiedzialna za
wytwarzanie enzymu potrzebnego do wzrostu nie speniaa swojej roli,
tote cay organizm wchodzi w stan podobny do hibernacji. Potarcie
grzbietu maego szczura mokr szczotk, na podobiestwo dotyku matki
reagujcej na pacz dzieci, natychmiast wyzwala produkcj enzymw,
a wraz z ni wzrost
2
. Z tego eksperymentu mona wyprowadzi wniosek,
e sam czuy kontakt fizyczny, taki jak masa wykonywany z dobr
intencj, stymuluje si ycia u dorosych ludzi, nie tylko na poziomie
emocjonalnym, lecz take na poziomie wntrza komrek.
Przykad Lindy pokazuje, e dotyk sprzyja take akceptacji ciaa,
nawet jeli jest bardzo okaleczone. Ciao na swj sposb reaguje na ukryt
fizyczn informacj, e jest wane, akceptowane, i e wci ma miejsce
midzy ludmi. Doktor Tiffany Field z Uniwersytetu w Miami prowadzi
instytut badawczy zajmujcy si masaem. We wsppracy z laboratorium
doktora Schanberga jej zesp wykaza, e trzy pgodzinne sesje masau
w tygodniu zmniejszyy wytwarzanie hormonw stresu i zwikszyy
aktywno komrek NK u kobiet z rakiem piersi
3, 4
. Kobiety te byy
take pogodniejsze i odczuway mniejszy bl fizyczny ju po pierwszej
sesji - jest to dobrze znany skutek masau
5
.
C iao w ruchu
Istnieje wiele sposobw zasygnalizowania naszemu ciau, e jest
wane, kochane i szanowane, i przekonania go, by poczuo swoje pragnienie
ycia. Najlepiej jest zapewni mu to, do czego zostao stworzone: ruch
i aktywno fizyczn. Wyniki wielu bada pokazuj, e ukady regulacji
i obrony, odgrywajce wan rol w zwalczaniu raka, mog by bezpo-
rednio stymulowane przez wiczenia.
Jacqueline miaa pidziesit cztery lata, gdy dowiedziaa si, e ma
rzadk odmian raka jajowodu. Kilku czonkw jej rodziny zmaro
wczeniej na raka, spodziewaa si wic, e i na ni przyjdzie kolej. Lekarz
oznajmi jej otwarcie, e ma znikome szanse przeycia, lecz powinna
sprbowa kadej istniejcej kuracji. Po zabiegu operacyjnym rozpocza
proczn chemioterapi, by ograniczy niebezpieczestwo przerzutw.
Jednak onkolog, ktry mia par oryginalnych pomysw, na tym nie
poprzesta.
Doktor Thierry Bouillet, dyrektor medyczny Instytutu Radioterapii
w Orodku Medycznym Avicenny przy Uniwersytecie Paryskim, jest
posiadaczem czarnego pasa karate. By niegdy lekarzem francuskiej
reprezentacji w tej dyscyplinie. Jako znawca medycyny sportowej naturalnie
zainteresowa si wynikami wielu bada, wskazujcymi na to, e u osb
aktywnych fizycznie rak wystpuje rzadziej, a nawrotw nowotworu jest
mniej ni u innych pacjentw cierpicych na t sam chorob
6
"
20
.
Doktor Bouillet osobicie leczy pacjentw, u ktrych regularne
wiczenia odgryway wan rol w kuracji. Szczeglnie dobrze zapamita
trzydziestodziewicioletniego pilota linii lotniczych, byego maratoczyka,
ktry zachorowa na raka puc z przerzutami. Mimo e lekarze dawali mu
najwyej dwa lata ycia, mczyzna chcia do samego koca utrzyma
ciao w dobrej kondycji. Usunito mu prawe puco i przeszed cik
chemioterapi, ale gdy tylko stao si to moliwe, znw zacz biega.
Pocztkowo biega na dwiecie metrw i po pewnym czasie tak zdoa
zwikszy sprawno oddechow lewego puca, e znw mg biega
w skrconych maratonach. Jeszcze bardziej imponujce jest to, e siedem
lat pniej wci y.
Istnieje wiele mechanizmw, za pomoc ktrych wiczenia fizyczne
poprawiaj funkcjonowanie caego organizmu i doktor Buillet dobrze
o tym wie. Po pierwsze, zmniejszaj ilo nadmiernej tkanki tuszczowej,
gwnego magazynu karcenogennych toksyn w organizmach ludzi, a take
niedwiedzi polarnych (patrz rozdzia 6). Doktor Devra Lee Davis,
kierowniczka Centrum Onkologii rodowiskowej przy Uniwersytecie
w Pittsburghu, powiada, e tuszcz to toksyczne wysypisko w ciele
czowieka. Jej zdaniem kada forma aktywnoci fizycznej, mogca
ograniczy ilo tuszczu, a wic i ilo zanieczyszcze, stanowi doskona
metod detoksykacji ciaa.
wiczenia fizyczne modyfikuj nasz rwnowag hormonaln. Zmniej-
szaj nadmiar estrogenw i testosteronu, ktre stymuluj wzrost raka
(zwaszcza nowotworw piersi, prostaty, jajnikw, macicy i jder)
21
.
wiczenia ograniczaj take poziom cukru we krwi, a - co za tym idzie -
wydzielanie insuliny i IGF (patrz rozdzia 6), czynnikw potgujcych
stany zapalne oraz wzrost i rozprzestrzenianie raka
15
'
22
'
23
. Oddziauj
bezporednio na cytokiny odpowiedzialne za zapalenia, obniajc ich
poziom we krwi
24
. Wywieraj te, podobnie jak medytacja, bezporedni
wpyw na ukad odpornociowy, chronic go przed stresem wywoanym
zymi wieciami.
Doktor Arthur LaPerriere z Uniwersytetu w Miami zbada ochronne
oddziaywanie wicze fizycznych na stres. Jako temat badania wybra
szczeglnie bolesne dowiadczenie: informacj o tym, e u badanego
wykryto wirus HIV. W tamtych czasach, na dugo przed wprowadzeniem
potrjnej terapii przeciwretrowirusowej, taka diagnoza byo rwnoznaczna
z wyrokiem mierci. Od samego pacjenta zaleao, czy bdzie w stanie
radzi sobie psychicznie z sytuacj. U wikszoci tych, ktrzy dowiedzieli
si o swoim pooeniu, poziom komrek NK raptownie opad. Reakcji tej
nie odnotowano u tych pacjentw (wybranych losowo), ktrych na miesic
przed diagnoz skierowano do sali gimnastycznej (trzy razy w tygodniu po
czterdzieci pi minut wiczyli na rowerze)
25
. W innym badaniu prze-
prowadzonym na tej samej grupie efekt wicze na popraw funk-
cjonowania ukadu immunologicznego (wzrost liczby CD4) by porw-
nywalny z dziaaniem AZT, leku na AIDS
26
.
Buillet wiedzia, e jeli udzieli Jacqueline porady na podstawie tych
informacji, przerazi j. Wiedzia rwnie, e niektrzy z jego kolegw nie
do koca wierz w t metod. Jednak trudno mu byo oprze si danym
naukowym. Jaculine, to moe si okaza trudne, ale po rozpoczciu
chemioterapii musisz take wiczy". Poleci klub karate, specjalizujcy
si w opiece nad chorymi na raka*. Pomys wyda si pacjentce do
osobliwy. Kiedy uprawiaa gimnastyk, lecz nigdy nie przypuszczaa, e
zacznie wiczy sztuki walki. Poza tym wcale nie miaa ochoty uczestniczy
w zajciach grupy zoonej wycznie z pacjentw chorych na nowotwr.
To bya ostatnia rzecz, ktr chciaa robi w czasie wolnym.
W alczca energia
Dotarszy do dodzio na przedmieciu, zdziwia si na widok modych
ludzi w biaych kimonach, ktrzy powitali j umiechami. Kilku z nich
ukoczyo niedawno czterdzieci lat. Jedna kobieta miaa ogolon gow
po chemioterapii, lecz poza tym w wygldzie i zachowaniu obecnych nic
nie zdradzao choroby. Jacqueline nagle uwiadomia sobie, e jej wygld
take jej nie zdradza. To byo krzepice. Przed rozpoczciem wicze
uczniowie japoskim zwyczajem uklkli twarz do instruktora. Nastpnie
pokonem oddali cze temu, co zamierzali wsplnie zrobi: wyrazi
szacunek dla swoich cia, by w kontakcie ze swoj si yciow. Jacqueline
wyczuwaa spokojn determinacj w ludziach, ktrzy cierpieli tak samo
jak ona, ktrzy postanowili walczy i tak jak ona byli peni nadziei. To j
* Stowarzyszenie CAMI - Cancer Martial Arts and Information na przedmieciach
Parya zostao zorganizowane i jest prowadzone przez byego mistrza Europy w karate,
Jeana-Marca Descotesa.
poruszyo. Od tej chwili wiedziaa, e przychodzc na zajcia, postpia
susznie.
Wstaa, a wwczas mody nauczyciel - byy mistrz Europy - zwrci
jej uwag, e stoi pochylona, ze wzrokiem wbitym w podog. Jacqueline
przyjrzaa si sobie w lustrze i przyznaa mu racj. Po dwch operacjach
przyja postaw maej staruszki. Czua, e wewntrznie te si postarzaa.
Mistrz stan obok niej i zademonstrowa uderzenia. Patrzya, jak si
porusza - najpierw powoli, a pniej z pen szybkoci. Jego ruchy byy
energiczne, pene skupienia i mocy, i towarzyszy im tradycyjny okrzyk,
wydobywajcy si z gbi ciaa. Jacqueline si umiechna. Stwierdzia,
e to nie dla niej. Nigdy w yciu si nie bia, nawet nie odmawiaa niczego
rodzinie i przyjacioom, ktrzy od dawna to wykorzystywali. Z pewnoci
nie czua si karatek. Jednak od pocztku kuracji gos doktora Bouilleta
stanowi dla niej wsparcie. Zobaczy pani, to jest wspaniae". Wszystkie
jego przewidywania si sprawdziy, Jacqueline postanowia zatem zmobi-
lizowa ciao i z cichym, niemiaym okrzykiem zada wyimaginowany
cios. Krzyk by prawie niesyszalny, ale dla niej okaza si wielkim
krokiem naprzd.
Na koniec pierwszego treningu Jacqueline ociekaa potem. Rozcigaa
i wysilaa ciao w sposb, ktry do tej pory wydawa jej si niemoliwy.
Mcia powietrze domi i stopami. Krzyczaa. Poczua swoj si... Bya
gboko zdumiona energi, ktr odkrya w gbi siebie, a ktrej istnienia
nigdy nawet nie podejrzewaa. Dziki tej wyczerpujcej fizycznie sesji
czua si naenergetyzowana.
W cigu szeciu cykli chemioterapii, ktre miaa przej, uczszczaa
na zajcia z niemal religijnym zapaem. Czasem bya tak wyczerpana, e
wyobraaa sobie mier. Jadc metrem do klubu, czsto miewaa mdoci.
Trudno jej byo usta na nogach. W takich chwilach wtpia, czy da rad.
Nie poddawaa si jednak. Dzisiaj wie, e przyjaciele, ktrych poznaa
w klubie, pomogli jej zachowa ducha. Nawet gdy opadao j zwtpienie,
na widok ludzi tak samo jak ona przytoczonych chorob, a mimo to tak
penych wigoru, przypominaa sobie, e wci yje. Ruchy ciaa i okrzyki
z gbi piersi wbrew chorobie, wbrew wszystkiemu, co przechodzia -
odbudowyway jej si fizyczn. W czasie treningw karate Jacqueline
czua, e niestrudzenie walczy ze swoimi wrogami, niewidzialnymi
wrogami, ktrzy prbowali skra jej ycie. Na koniec kadego treningu
czua si mniej zmczona ni na pocztku.
Wielu pacjentw pamita stan skrajnego zmczenia w pewnych
okresach chemioterapii. Wspominaj, jak przez dwa tygodnie po wstrzyk-
niciu pynnych rodkw chemicznych, ktre jednoczenie lecz i truj,
zwlekali si z ka i natychmiast kadli na kozetce. Wyczerpanie rakiem,
nakadajce si na wyczerpanie kuracj, jest jednym z najbardziej
przygnbiajcych aspektw choroby. Dotyka dziewiciu na dziesiciu
pacjentw i czasem cignie si latami po zakoczeniu leczenia. Od-
poczynek nic nie daje, podobnie jak sen. Cae ciao jest jakby obcione
oowiem.
Czterdzieci lat temu pacjentom cierpicym na chorob wiecow
tumaczono po zawale, e ich zmczenie bierze si ze saboci serca.
Wycigali z tego wniosek, e s sercowymi kalekami. Zalecano im
cigy odpoczynek, lecz nie pomaga on pozby si wyczerpania i nie
poprawia samopoczucia. Obecnie takim pacjentom nakazuje si rozpo-
czyna wiczenia, kiedy tylko zaczynaj by do tego zdolni. W on-
kologii ta rewolucja w myleniu dopiero si zaczyna, takie rady syszy
niewielu pacjentw. Jednak doktor Amit Sood z Kliniki Mayo w Sta-
nach Zjednoczonych przekonuje, e wiczenia fizyczne s jednym
z najlepiej sprawdzonych sposobw na zmniejszenie wyczerpania po
chorobie
27
.
Uwaga: niektre wiczenia mog by niebezpieczne
Pewne odmiany raka dotykajce okrelonych czci ciaa czyni
niektre wiczenia niebezpiecznymi (ruchy ramion pacjentw po operacji
pachy, bieganie chorych cierpicych na przerzuty raka koci et c). Nim
pacjenci zdecyduj si na okrelony rodzaj aktywnoci fizycznej, zawsze
musz zasign opinii onkologa, ktry pomoe im dostosowa wiczenia
do stanu zdrowia.
Jacqueline nie przestaa uprawia karate. Cztery i p roku po pierwszej
diagnozie onkolog oznajmi jej, e uwolnia si od choroby. Przeycie tego
rodzaju raka naley do rzadkoci, sowa lekarza oznaczay wic, e
choroba zostaa odparta. Jednak Jacqueline zasmakowaa w nowym rodzaju
kontaktu z ciaem i swoim yciem, z odkrywaniem na nowo swojej
fizycznoci w czasie kadego treningu. Czua, e moe na nie oddziaywa
i szuka energii gboko w sobie. Karate stao si dla niej sposobem
trzymania choroby w szachu. Dwa razy w tygodniu wkada biae kimono
i przyjmuje postaw bojow. Staje wyprostowana, odwanie patrzc przed
siebie. Wyrzuc ci", mwi gono do cienia swojego raka, w razie gdyby
zamierza powrci.
wiczc dalej, Jacqueline postpuje susznie. Wszystko wskazuje na
to, e regularne wiczenia fizyczne znacznie ograniczaj niebezpiecze-
stwo nawrotu choroby. Jeli chodzi o raka piersi, w komentarzu redak-
cyjnym zamieszczonym w najlepszym midzynarodowym czasopimie
onkologicznym, Journal of Clinical Oncology", doktor Wendy Demark-
-Wahnerfried z Uniwersytetu Duke napisaa, e wiczenia zmniejszaj
ryzyko nawrotu o 50-60%. Skutek jest tak silny, e nie wahaa si
przyrwna go do efektw dziaania chemioterapii herceptinem (stoso-
wanej w przypadku guzw piersi HER 2) - przeomowym lekiem, ktry
w 2005 roku okrelono mianem punktu zwrotnego na drodze zapobiega-
nia cierpieniu i mierci od raka piersi*. Jednak w odrnieniu od
leczenia farmakologicznym rodkiem antyhormonalnym, ochronne dzia-
anie wicze nie ogranicza si do raka piersi spowodowanego przez
estrogen.
Dwa badania, przeprowadzone w Klinice Mayo i na Uniwersytecie
Karoliny Pnocnej, pokazuj porwnywalne efekty oddziaywania wicze
na pacjentki cierpice na odmiany raka piersi z negatywnym wskanikiem
estrogenu
14
'
18
. wiczenia dziaaj dobroczynnie na stan pacjentek z wieloma
rodzajami raka. Porwnywalne efekty ochronne, przeciwdziaajce na-
wrotom i pogorszeniu stanu zdrowia pacjentw, zaobserwowano w przypad-
ku raka prostaty (70% spadek zagroenia mierci mczyzn w wieku
powyej szedziesiciu piciu lat), okrnicy i odbytnicy. Udokumen-
towano rwnie dziaanie wicze fizycznych przeciwko rakowi jajnikw,
macicy, jder i puc
7 2 0
**.
* Doktor Andrew C. von Eschenbach, dyrektor amerykaskiego Narodowego Instytutu
Raka
28
.
** Ilo wicze fizycznych potrzebnych do ograniczenia zagroenia nawrotom raka
okrnicy jest wiksza (co najmniej godzina marszu pi do szeciu razy w tygodniu),
a jeszcze wiksza jest konieczna w przypadku raka prostaty (wyniki bada wskazuj, e
powinno to by pi godzin tygodniowo wicze takich jak jogging, tenis, jazda rowerem,
pywanie etc).
Pokrzepienie dla ducha
Nie dam rady... To i tak na nic... Nie ma sensu prbowa... Nigdy nie
mam szczcia... To moja wina... Swoj chorob sprawiam wszystkim
zawd... Inni moe wyzdrowiej, ale mnie brakuje energii, siy, odwagi,
charakteru, etc". Rak czsto niesie ze sob ciemne, pesymistyczne myli
deprecjonujce chorego, a nawet innych. Nabieraj one tak automatycznego
charakteru, e trudno jest oceni, w jakim stopniu wyraaj chorob
zamiast obiektywnej prawdy.
Od czasu wydania w latach szedziesitych znakomitej ksiki doktora
Aarona Becka, psychiatry z Filadelfii i twrcy terapii kognitywnej, wiemy,
e nieustanne powtarzanie takich stwierdze podtrzymuje depresj. Beck
wykaza rwnie, e zaprzestanie powtarzania ich na gos lub w mylach
kieruje pacjenta na drog do lepszej rwnowagi psychicznej
29
. Jednym
z dobrodziejstw duszego wysiku fizycznego jest to, e pomaga on
eliminowa ten nieprzerwany potok rozmyla, przynajmniej na jaki
czas. Pesymistyczne myli rzadko pojawiaj si spontanicznie w czasie
wicze. A nawet jeli, to odpdza je pynny ruch, ktry wymaga skupienia
na oddechu, kontakcie stp z podoem lub poczuciu, e stoi si prosto.
Ludzie uprawiajcy jogging mog zawiadczy, e po dwudziestu lub
trzydziestu minutach staego wysiku wchodz w stan, w ktrym spon-
tanicznie napywaj im do gowy pozytywne lub nawet twrcze myli.
Mniej skupiajc si na sobie, wpadaj w rytm, ktry niesie ich ze sob.
Nazywa si to potocznie uniesieniem biegacza. Ten stan mona osign
po kilku tygodniach wicze. Nawet jeli przejawia si w subtelny sposb,
moe uzaleni. Niektrzy nie mog si oby bez dwudziestominutowej
przebieki nawet przez jeden dzie. Badania wskazuj, e uniesienie
biegacza stanowi przykad wiczenia fizycznego poprawiajcego nastrj.
Skutek jest tak nadzwyczajny, e brytyjskie Ministerstwo Zdrowia zaleca
ruch jako pierwsze lekarstwo na depresj, na rwni ze rodkami anty-
depresyjnymi
30
.
Klucze do sukcesu
Kilka bardzo prostych sekretw uatwia wejcie w nowy rodzaj kontaktu
ze swoim ciaem.
Zaczynaj powoli i agodnie. Kiedy nowicjusz wraca ze sklepu
sportowego z nowymi teniswkami, czsto popenia bd, chcc od razu
biega szybko i pokonywa dugie dystanse. Nie istnieje magiczne tempo
ani magiczna odlego taka sama dla wszystkich. Doktor Michai
Csikszentmihalyj, badacz tzw. stanw pynnoci, w byskotliwy sposb
wykaza, e w optymalny stan umysowej i psychicznej pynnoci wprawia
nas podtrzymywanie wysiku na granicy naszych moliwoci
31
. Na granicy,
a nie poza ni. Dla kogo, kto dopiero zaczyna biega, musi to oznacza
krtk odlego, przemierzan maymi krokami. Pniej, aby osign
i utrzyma t pynno, bdzie mona biega szybciej i dalej, ale wymaga
to czasu. W przypadku biegania zwykle zaleca si, by nie przekracza
prdkoci, przy ktrej mona mwi, ale nie da si piewa. Po treningu
trzeba si czu mniej zmczonym ni przed nim, a nie na odwrt.
wicz wszdzie, gdzie si da. Po pierwsze trzeba wiedzie, e nie
musimy duo robi, wane jest wyksztacenie nawyku. Badania kobiet
chorych na raka piersi pokazuj, e dwie do piciu godzin spaceru
tygodniowo w zwykym tempie skutecznie zapobiega nawrotom. Nie ma
potrzeby si poci. Spacer do stacji metra, do biura lub po codzienne
sprawunki te si liczy. O wiele lepiej jest wczy niewielk ilo wicze
do swojego rozkadu dnia, ni raz w tygodniu doprowadzi si do
wyczerpania w sali gimnastycznej i wicej tam nie powrci. Znam
pacjentw, ktrzy wymienili samochd na rower; ja te tak postpiem.
W Paryu poruszanie si po miecie rowerem zajmuje mi tyle samo czasu,
co metrem, ale spdzam czas na wieym powietrzu i czuj, e moje ciao
yje. Pniej mam pewno, e zamiast marnowa minuty ycia w wagonie
kolei podziemnej, powiciem pewn ilo czasu na wiczenia i czuem,
e jestem na urlopie.
Wybieraj atwe wiczenia. Joga czy tai-chi agodnie stymuluj ciao
i mog by uprawiane przez niemal wszystkich pacjentw cierpicych na
raka, bez wzgldu na ich stan. Nie ma bada wskazujcych, e s tak samo
skuteczne jak wiczenia wymagajce wikszego wysiku, lecz mona
dziki nim utrzyma kontakt z ciaem i z jego energi. Pomagaj rwnie
pogbi i zharmonizowa oddech, a wic wietnie wpywaj take na
koherencj bicia serca. Wyniki kilku bada pokazuj take, e poprawiaj
kondycj psychiczn
32
^
37
.
Przystp do grupy. Zachta i wsparcie innych lub po prostu na-
ladowanie czonkw grupy w trakcie wykonywania tego samego wiczenia
bardzo uatwiaj realizacj ustalonego programu. Aktywno towarzyska
daje motywacj w deszczowe dni, kiedy nie wykonalimy naszego planu
albo gdy w telewizji daj dobry film. Ludzie wiczcy w grupie zwracaj
wiksz uwag na regularno, ktra stanowi klucz do sukcesu.
Baw si wiczeniami. Wane jest, by wybra rodzaj wicze sprawia-
jcy ci frajd. Im przyjemniejsze wiczenia, tym atwiej jest je dugo
i systematycznie uprawia. W Stanach Zjednoczonych w wielu firmach
istniej nieoficjalne zespoy koszykarskie i softballowe. Samo spotkanie
si trzy razy w tygodniu godzin po pracy daje bardzo duo. To samo tyczy
si siatkwki czy piki nonej, pod warunkiem e treningi odbywaj si
regularnie (i e nie stoisz zawsze na bramce!). Jeli lubisz pywa, a nie
cierpisz biegania, nie zmuszaj si. I tak nie wytrwasz.
wiczenia z obrazkami. Ta rada okazaa si dobra dla kilku moich
pacjentw, a i ja z niej skorzystaem. Dziki odtwarzaczowi DVD da si
poczy korzystanie z roweru stacjonarnego, bieni mechanicznej lub
orbitreku z rozrywk. Mona wtedy wiczy, ogldajc film akcji. Metoda ta
ma kilka zalet: po pierwsze, filmy akcji, podobnie jak muzyka taneczna,
skaniaj do aktywnoci, zachcaj do ruchu. Po drugie, dobry film wywiera
efekt hipnotyzujcy, ktry sprawia, e zapomina si o upywie czasu. Zanim
pomylisz o tym, by spojrze na zegarek, dwudziestominutowy trening mija.
I wreszcie, jeli zgodnie z zasad nie ogldasz filmu po zakoczeniu wiczenia,
masz ochot wrci do niego nazajutrz choby po to, by pozna dalszy cig.
Obliczaj dawki. Wyniki bada wskazuj, e wiczenia fizyczne
pomagaj organizmowi walczy z rakiem. Jednak odpowiednia ich dawka
nie jest taka sama dla wszystkich rodzajw nowotworu. Oblicza si je
w jednostkach zwanych MET *. U kobiet chorych na raka piersi wymierny
efekt pojawia si po trzech do piciu godzin w tygodniu spaceru ze zwyk
prdkoci (9 MET tygodniowo). W przypadku raka okrnicy i odbytnicy
do uzyskania porwnywalnego efektu potrzebna jest dwukrotnie wiksza
dawka (18 MET). Oznacza to, e trzeba chodzi dwa razy wicej albo dwa
razy duej, lub te znale wiczenie wymagajce wikszego wysiku (na
przykad jazda rowerem z odpowiedni prdkoci rwna si liczbie MET
* Jeden MET to energia potrzebna do tego, by spokojnie usi. U dorosego
czowieka odpowiada to okoo jednej kalorii na kady kilogram ciaa na godzin. Kto,
kto way 75 kg, spala w przyblieniu 70 kalorii na godzin, kiedy siedzi lub pi. W trakcie
aktywnoci na poziomie 5 MET wydatkuje si pi razy wicej energii.
dwa razy wikszej ni chodzenie). Dwa treningi karate tygodniowo, na
ktre uczszczali pacjenci doktora Bouillet, odpowiadaj dawce 18 MET.
eby zadziaa na raka prostaty, potrzebnych jest 30 jednostek MET
tygodniowo, co rwna si trzem godzinom biegania w tygodniu. (Mona to
rozoy na sze treningw po p godziny).
Energia ycia
Moja chemioterapia trwaa trzynacie miesicy. Co cztery tygodnie
musiaem przyswoi dzienn dawk lekarstwa na pi dni. Na moje
szczcie prawdopodobnie nie byo ono tak silne jak inne. By moe
dziki temu, co robiem dla swojego zdrowia rwnolegle z leczeniem,
niemal do samego koca mogem pracowa. Koledzy wspaniaomylnie
organizowali prac w taki sposb, ebym nie musia przychodzi przed
poudniem. I cho zostawaem w szpitalu do dwudziestej, moja praca bya
atwiejsza. Spaem w osobnym pokoju w domu z naszym psem Mishk,
owczarkiem niemieckim o brzowych oczach. Kiedy budziem si z mdo-
ciami, a czasem strachem w trzewiach, Mishka podchodzi i kad mi
gow na kolanach. Klepaem go delikatnie i od razu czuem si lepiej.
Rano medytowa razem ze mn. (Czy aby psy nie medytuj zawsze, czy
bez wysiku, same z siebie nie yj tu i teraz?).
Pniej przeciga si z na wp zamknitymi oczami, jak gdyby joga
bya dla niego czym naturalnym. A potem spoglda na mnie, przechylajc
eb. Znaczyo to, e nadszed czas na wsplne bieganie.
Biegalimy tego roku kadego ranka - tak mi si zdaje - i zawsze po
dwadziecia minut. Kiedy by nieg, wkadaem kilka warstw polarw
i nauszniki, kiedy pada deszcz, miaem na sobie ortalion; wiosn biegaem
w koszulce, latem, kiedy na Wschodnim Wybrzeu jest wilgotno, wkada-
em opask na czoo, eby pot nie zalewa mi oczu. Jeli nie wychodziem
z domu dla siebie, robiem to dla Mishki. Utrzymywalimy t sam
prdko, ale to on cign mnie za sob. Czuem w ciele wciek si
lekarstwa, ktre przypieszao bicie mojego serca i wysysao energi.
Jednak kady kolejny krok, kady haust powietrza dawa mi poczucie, e
przezwyciam chorob. Wierzyem, e czuj uzdrawiajc moc lekarstwa,
ktre kryo w moich komrkach, niwelujc toksyczno. Miaem
wraenie, e wsppracujemy - lekarstwo, moje ciao i ja.
Ilo energii wydatkowana w czasie rnych zaj w MET na godzin
38
To szczcie, e miaem psa. Nie kady atwo znajduje drog do tego
rodzaju wicze, ktry mu najbardziej odpowiada. Nawet tym, ktrzy bez
reszty stosuj si do zasad, bardzo trudno jest wczy regularne wiczenia
do swojego planu dnia. Tym bardziej wwczas, gdy s wycieczeni
chorob lub kuracj. Nie ma jednak wtpliwoci, e jest to jedna
z najwaniejszych rzeczy, ktre moemy zrobi, by sobie pomc. Trzeba
bowiem zdecydowa, czy poddajemy si chorobie, czy staramy si
podtrzyma w sobie energi ycia.
R o z d z i a 12
JAK ZMIEN I SIEBIE
Przekonalimy si, e raka moe zapocztkowa wiele czynnikw, lecz
choroba rozwinie si dopiero wwczas, gdy trafi na podatny grunt. Nie da
si zapobiec nowotworowi lub spowolni jego wzrostu bez dogbnej
zmiany owego gruntu. Wojna" czy nawet walka" nie s metaforami,
ktre mogyby odpowiednio zilustrowa waciw reakcj na raka. W tym
przypadku znacznie lepszy skutek przyniesie jedynie zmiana mentalnoci
chorego. Naczeln zasad, ktr winnimy si kierowa, jest poszerzanie
wiadomoci, ktra umoliwi komrkom funkcjonowanie w zupenie inny
sposb. Trzeba sobie jednak zada pytanie, do jakiego stopnia naprawd
moemy si zmieni. Doktor William Fair, jeden z najwybitniejszych na
wiecie chirurgw zajmujcych si leczeniem chorych na raka, dowiadczy
takiej wewntrznej transformacji, chocia nie do koca z wasnej woli.
Przemiana doktora Faira
William Fair sta na czele prestiowego oddziau urologicznego szpitala
Memoria Sloan-Kettering w Nowym Jorku, kiedy dowiedzia si, e ma
raka okrnicy w bardzo zaawansowanym stadium. Przeszed dwie operacje
i roczn chemioterapi doyln - co jednak nie przeszkadzao mu
w wykonywaniu kilku zabiegw dziennie - a mimo to guz powrci. Za
drugim razem okaza si jeszcze bardziej zjadliwy -by tak agresywny, e
lekarze wybrani spord jego kolegw ze smutkiem oznajmili, e nowotwr
jest nieuleczalny i e pozostao mu zaledwie kilka miesicy ycia. Bill
wspomina pniej, e czu si zbyt zdruzgotany emocjonalnie, by na to
zareagowa. Sprawy wzia w swoje rce jego ona, bya pielgniarka
wojskowa. Zakomunikowaa mu, e wreszcie nadszed czas, by na powanie
zaj si swoj sfer wewntrzn. William Fair - pracoholik, ktry spdza
w szpitalu siedem dni w tygodniu, czsto pracujc po trzydzieci sze
godzin bez przerwy - za namow ony zapisa si na medytacj i jog.
Przesta kupowa byle jakie jedzenie w barze szybkiej obsugi i zacz
poznawa dobrodziejstwa diety wegetariaskiej. Jako wybitny czonek
elity zachodniej medycyny nigdy nie interesowa si osigniciami innych
tradycji medycznych. Dopiero teraz William pozna badaczy, ktrzy
zgbiali tajniki tradycyjnej chiskiej medycyny w Narodowym Instytucie
Zdrowia w Waszyngtonie. Transformacja doktora Faira nie przebiega
atwo. Inteligentny, obdarzony citym jzykiem i charakterystyczn dla
chirurgw arogancj, od dawna mia w gbokiej pogardzie alternatywne
metody leczenia. Jego syn pamita, jak wypowiada si o bezsensownych
obmacywankach rodem z Zachodniego Wybrzea"
1
. Zebrawszy si na
odwag i okazujc mnstwo cierpliwoci, ona Billa zdoaa przekona go,
e nie ma nic do stracenia. Zasugerowaa, eby potraktowa to dowiad-
czenie jak naukowiec badajcy alternatywne sposoby ycia, biorc z nich
to, co jest dla niego odpowiednie, a reszt ignorujc. Argumentowaa, e
moe zachowa krytyczne spojrzenie, wsuchujc si jednoczenie w to,
co podpowiada mu instynkt badacza. William Fair przysta na ten
eksperyment, cho nie bez oporu. Po odbyciu treningu relaksacyjnego
w Kalifornii, zamiast pooy si spa, jeszcze tego samego wieczoru
wsiad do samolotu, bo nazajutrz rano chcia by w pracy. Jednak krok po
kroku, dziki jodze, medytacji i starannie dobranej diecie, William Fair
zdoa si zmieni. Wadczy, pewny siebie i nieznoszcy sprzeciwu
chirurg, uczony i autor ponad trzystu artykuw opublikowanych w midzy-
narodowych czasopismach naukowych uspokoi si. Sta si delikatniejszy
i yczliwszy dla innych. Nauczy si te staranniej dobiera ludzi, z ktrymi
spdza czas, i powica im ca swoj uwag. Pod wpywem wraenia,
jakie wywaro na nim to, czego si o sobie dowiedzia, a take za spraw
nowego spojrzenia na swoje ciao, umys i otaczajcych go ludzi, w cigu
kilku lat William Fair sta si czowiekiem, jakim w gruncie rzeczy zawsze
chcia by. Zapytany trzy lata pniej, co sdzi o korzyciach pyncych ze
skupienia si na swojej sferze wewntrznej, odpar: yj ju trzy razy
duej, ni prognozowali moi koledzy. Jako naukowiec wiem, e niczego
to nie dowodzi, e by moe dopisuje mi szczcie. Jednego jednak jestem
pewien: cho nie wiem, czy przeduyem sobie ycie, na pewno je
wzbogaciem". Do tej pory zawsze Bill y pod presj bycia najinteligent-
niejszym z inteligentnych i utrzymania z niemaym trudem zdobytego
stanowiska na samym szczycie jednej z wielkich placwek medyczno-
-badawczych. Uwielbia swoj prac, ale w gbi serca nigdy nie by
zachwycony intensywnoci i brutalnoci stylu jej uprawiania, tak
powszechnego wrd czoowych chirurgw. Aby mc funkcjonowa
w rodowisku, w ktrym kategoryczne sdy maj si ciosw i w ktrym
czowiek uczy si odpaca piknym za nadobne, musia przywdzia
prawdziwy pancerz.
Choroba staa si dla Billa okazj do odkrycia metod, ktrymi
niegdy pogardza, one za przyniosy mu spokj i wytchnienie, ktre
zaczy dla bardzo wiele znaczy. Poczu si tak, jakby zrzuca z siebie
kolejne warstwy dawnej osobowoci. Podobnie jak wielu pacjentw,
zacz zwraca wiksz uwag na to, co naprawd jest dla niego wane,
niezalenie od opinii innych ludzi. Nie musia ju gra roli prymusa
w klasie. William Fair nie wyrzek si lekarskiej pasji ani rygorw
pracy naukowej, zawsze podkrela pierwszorzdne znaczenie konwen-
cjonalnego leczenia raka i konieczno poddawania metod komplemen-
tarnych surowej ocenie. Jednak z miesica na miesic stawa si coraz
bardziej szczery, cierpliwy i agodny, otwarty na tajemnic i bogactwo
ycia. Zacz broni alternatywnych metod leczenia nowotworw, pla-
nowa nawet wczy je do programw naukowych i terapeutycznych.
Zorganizowa spotkanie dla kilkunastu dziekanw i wybitnych onkolo-
gw z nowojorskich akademii medycznych, by mogli pozna jednego
z najbardziej szanowanych amerykaskich aktywistw, Ralpha W. Mossa,
dziennikarza naukowego i gorcego propagatora komplementarnych
metod w onkologii. W czasie kolacji Fair nachyli si do Mossa i po-
wiedzia: Dziesi lat temu nie przyszoby ci do gowy, e zasidziesz
z tymi ludmi przy jednym stole". Dziesi lat temu nie przyszoby mi
do gowy, e usid przy jednym stole z tob"
2
- odpowiedzia Moss.
William Fair doprawdy bardzo si zmieni *.
Droga, ktr wybra doktor Fair, stoi otworem przed kadym, kto
zechce na ni wstpi. Dla niego, czowieka gboko zanurzonego
w rodowisku systematycznie deprecjonujcym poszukiwania wasnej
* Sposb mylenia Williama Faira i jego przemiana stay si w Stanach Zjednoczonych
przedmiotem kilku publikacji.
drogi, byo to trudniejsze ni dla innych. Jeli jednak nawet kto taki jak
William Fair zdoa tak radykalnie zmieni swj stosunek do ycia, to
kady z nas moe pj za jego przykadem.
Przemiana osobowoci
Doktor Alastair Cunningham, psycholog z Uniwersytetu w Toronto, od
trzydziestu lat opiekuje si grupami pacjentw chorych na raka, prowadzc
zajcia z relaksacji, wizualizacji, medytacji i jogi. Pomaga im odnale
si, by stali si sob i aby jak najbardziej zbliyli si do swoich
najgbszych wartoci. Czsto zdarza mu si pracowa z pacjentami
cierpicymi na nieuleczalne" nowotwory, ktrym lekarze daj kilka
miesicy ycia. Dziki systematycznej obserwacji zdoa ustali, jakie
nastawienie psychiczne daje pacjentowi szans ycia duej, ni to
przewiduj prognozy
3, 4
. Niektrzy spord pacjentw z tej grupy przeyli
swoj prognoz o ponad siedem lat. Z dowiadcze doktora Cunninghama
wynika, e s to ci ludzie, ktrzy - zachowujc spokj - zadali sobie
fundamentalne pytania, takie jak: Kim naprawd jestem?" i Jak drog
chc pj?", a nastpnie wycignli z tego konsekwencje. Jeden z pacjen-
tw uj to w taki sposb:
Rak niejako zmieni kierunek mojego rozwoju, a take cele, do
ktrych dyem. Przedtem byem cakowicie skupiony na powikszaniu
siebie. Podaem drog powszechnie przyjt w naszej kulturze. Kiedy
pewnego dnia okazao si, e - by moe - ju dugo nie poyj,
uwiadomiem sobie, e wszystko, co mam, zniknie, i zadaem sobie
pytanie, kim jestem bez tego. Zmienio si cae moje zapatrywanie na
ycie. Teraz uwaam, e mgbym przeywa je peniej i akceptowa
takim, jakie jest, by jego czci i czerpa z niego rado".
Im bardziej pacjenci Alastaira Cunninghama zbliali si do swoich
prawdziwych wartoci, tym mniejszy odczuwali przymus postpowania
z myl o przedmiotach, z poczucia obowizku bd z lku przed
rozczarowaniem i utrat sympatii otaczajcych ich ludzi.
Oto sowa innego pacjenta: Zawsze stosowaem si do regu i chciaem
wszystkich zadowoli; uwaam, e dopiero teraz czuj si wygodniej
w miejscu, ktre zajmuj w yciu, ni przed diagnoz. Zdecydowanie tak".
Wikszo pacjentw odkrya przyjemno z dokonywania wyborw,
ktrych wczeniej sobie odmawiaa, a nawet z mwienia nie". Kolejny
pacjent, ktry przey wyjtkowo dugo z beznadziejn diagnoz, wypo-
wiada si w ten sposb: Teraz uywam sowa nie, ale przedtem budzio
ono we mnie paranoiczny lk. Potrafi powiedzie Nie, dzisiaj nie mam
na to ochoty. Nie czuem wyrzutw sumienia, gdy zdecydowaem, e nie
wracam w nastpnym roku do pracy. Po prostu tego nie chc. Jestem
zadowolony z tego, co teraz robi, o wiele atwiej jest mi podejmowa
decyzje pod wpywem chwili, i do kina, bo chc obejrze jaki film, albo
rysowa, cho wiem, e nie jestem w tym dobry. Ale to jest przyjemne
i daje mi poczucie spokoju. Tak po prostu".
Doktor Cunnigham powiada, e tym pacjentom udao si dokona
w swoim yciu wielkiej sztuki wyzwolenia si z osobowoci typu C",
charakteryzujcej si unikaniem wszelkiej konfrontacji (patrz rozdzia 9).
Zamiast biernie i potulnie i przez ycie, krok po kroku nauczyli si
walczy o swoj wolno, swoj autentyczno i autonomi. Cunnigham
nazywa ten proces wyzbywaniem si elementu C".
Zmiana ta widoczna jest take w podejciu pacjentw do leczenia,
a zwaszcza w tym, e staraj si oni stymulowa swj naturalny system
obronny. Zapytaem doktora Davida Spiegela, czym rniy si od innych
trzy kobiety z grupy wsparcia, ktre przeyy z rakiem piersi w fazie
przerzutw ponad dziesi lat. Nie wyrniay si na tle grupy - od-
powiedzia doktor Spiegel. - Czsto byway ciche i spokojne, miay jednak
bardzo jasno uksztatowany pogld na to, co chc, a czego nie chc robi,
eby sobie pomc. Pewne rodzaje terapii akceptoway, innych za nie.
Wydawao si, e przenika je jaka spokojna sia".
Postawa wiadomoci i wolnego wyboru obecna jest take w natural-
nych metodach leczenia: w jodze, terapii psychologicznej, w stosowaniu
diety. Metody te nie maj takiej samej wartoci dla wszystkich i w kadym
czasie. Jednego dnia najwiksz korzy przyniesie medytacja, innego
pisanie dziennika, a nastpnego wiczenia fizyczne. U pacjentw, ktrzy
wyjtkowo dugo przeywaj z najciszymi odmianami choroby, daje si
jednak zauway nadzwyczajna umiejtno stwierdzenia Teraz potrzebuj
wanie tego" oraz zdecydowane - lecz nacechowane elastycznoci -
podenie wasn drog.
Przemiana, o ktrej tu mwimy, nie sprowadza si jedynie do nauczenia
si odmawiania i dokonywania wyborw w zgodzie ze swoj wol.
Wewntrzna sia pacjentw, ktrzy zdoali dugo przey ze miertelnym
nowotworem, ma jeszcze inny wymiar, ktrego wielu z nich wczeniej nie
znao. Jest to wdziczno. Nauczyli si oni dostrzega ten wymiar ycia,
ktry wczeniej uchodzi ich uwagi. Niczym za pomoc promieni rentgena
zaczli widzie przez wszechobecn mg powszednioci. Jeden z pacjen-
tw opowiedzia, e ktrego dnia przy kolacji jego ona zacza si kci
z dziemi. Ta niemal rytualna scenka zawsze wyprowadzaa go z rwno-
wagi. Jednak tego wieczoru, zamiast si zoci, spostrzeg, e wszystkich
siedzcych przy stole przepenia uczucie. Rozpalali si, poniewa troszczyli
si o siebie i o to, co nawzajem o sobie myl. Mio obecna w rodzinie
nagle staa si dla tak namacalna, e zy napyny mu do oczu i ogarno
go poczucie ogromnej wdzicznoci.
Dowiadczyem czego podobnego kilka lat po rozstaniu z Ann.
Rozwd by bolesny. Procedury prawne zajy trzy lata, ktre okazay si
dla nas bardzo trudne. Znw usiedlimy razem przy kuchennym stole
w maym, niebieskim drewnianym domku w Pittsburghu, w ktrym
mieszkalimy. Cisz wypenia trzask ognia w elaznym piecyku, podczas
dugich chwil, gdy nie wiedzielimy, co powiedzie, i gdy nie moglimy na
siebie spojrze. Sacha, wwczas ju jedenastoletni, bawi si sam na grze.
Uwielbiaem kiedy t kuchni, ogie i ogrd, w ktrym w obecnoci
Sachy posadziem niemal wszystkie drzewa. I kochaem kobiet, z ktr
w tym domu mieszkaem. Odnalazem sowa. Powiedziaem, e jeli
rozwd by dla mnie takim trudnym przeyciem, to by moe dlatego, e
wci pozostao we mnie duo mioci do niej i do wszystkiego, co razem
stworzylimy. I e za tym, co by moe uczyniem w gniewie, kryo si
moje cierpienie. Anna przypuszczalnie mogaby powiedzie to samo.
Dodaem, e jestem wdziczny za uczucie, ktre midzy nami pozostao,
gdy ono pomoe dojrzewa naszemu synowi. Anna przez wikszo
czasu milczaa i tylko ocieraa zy, ktre spyway po jej twarzy. Kiedy
wychodziem z domu, pooya rce na moich ramionach, zupenie tak, jak
kiedy, i umiechna si niemiao. Ja te ci kocham", powiedziaa. Tak
si rozstalimy.
Najlepsz ochron przed rakiem jest zmiana nastawienia do ycia,
wynikajca z procesu poszerzenia wiadomoci, tak cenionego przez
wszystkie wielkie tradycje psychologiczne i duchowe. Opisujc rdo siy
yciowej, Arystoteles uywa sowa entelechia", ktre oznacza potrzeb
samospenienia majc swj pocztek w nasieniu i realizujc si w peni
w dojrzaym drzewie. Jung mwi o procesie indywidualizacji", w trakcie
ktrego czowiek staje si osob rn od wszystkich innych, zdoln
w peni wyrazi swj unikalny potencja. Abraham Maslow, twrca ruchu
na rzecz rozwoju potencjau ludzkiego, nazywa to samorealizacj"
5
"
7
.
Z kolei w tradycjach duchowych zachca si adeptw do przebudzenia"
osignitego za pomoc rozwinicia w sobie tego, co jedyne i niepo-
wtarzalne, innymi sowy wite
8
.
To bardzo wane, bymy umieli okreli nasze najbardziej autentyczne
potrzeby i stosowa je w postpowaniu oraz w zwizkach z innymi ludmi.
Dopiero z tego pynie poczucie wdzicznoci dla ycia takiego, jakim ono
jest, a nasze ciao i zachodzce w nim procesy rozkwitn w jego cieple.
Roz dz i a 13
PODSUMOW ANIE
Zakoczylimy przegld niektrych tajemnic raka oraz elementw
naszego naturalnego systemu obronnego. Jakie s najwaniejsze rzeczy,
o ktrych powinnimy pamita, by zapobiec chorobie lub j zwalcza?
Jak pomaga ludziom, ktrzy by moe s zagroeni nowotworem?
Ratowa nasz planet, niemogc ju zapewnia nam rodowiska sprzy-
jajcego zdrowiu? Najwaniejsze przemylenia, ktre przedstawiem
w niniejszej ksice i z ktrych korzystam na co dzie dla wasnej ochrony,
mona podsumowa w trzech punktach:
- znaczenie naszej sfery wewntrznej,
- wiadome ycie,
- synergia si naturalnych.
Przyjrzyjmy si im nieco bliej.
Znaczenie sfery wewntrznej"
Moi tybetascy koledzy chtnie przyznaj, e zachodnia medycyna,
wykorzystujca specyficzne lekarstwa lub sigajca do interwencji chirur-
gicznej w czasie kryzysu zdrowotnego, okazuje si wrcz cudownie
skuteczna. Kadego dnia ratuje ycie wielu ludziom dziki temu, e
lekarze przeprowadzaj operacje wyrostka, przepisuj penicylin, by
wyleczy chorego z zapalenia puc, i epinefryn, gdy pacjent cierpi na
siln alergi.
Jednak ta sama zachodnia medycyna zdradza swoje ograniczenia,
gdy idzie o choroby chroniczne. Zawa minia sercowego jest praw-
dopodobnie najbardziej jaskrawym tego przykadem. Pacjent trafia na
sal intensywnej terapii na granicy mierci, jest blady, dusi si i drczy
go przeraliwy bl w piersiach. Zesp medyczny bardzo dokadnie
wie, co ma robi, a to dziki badaniom przeprowadzonym na dziesit-
kach tysicy pacjentw. Ju po chwili rurkami wprowadzonymi w nos
chorego pynie tlen, do jego y wscza si nitrogliceryn, dziaanie
beta-blockera spowalnia bicie jego serca, dawka aspiryny zapobiega
powstawaniu dalszych zatorw, a morfina agodzi bl. W cigu nie-
spena dziesiciu minut ycie czowieka jest uratowane. On lub ona
normalnie oddycha, rozmawia z rodzin, a nawet si umiecha. Oto
cud medycyny w swojej najbardziej spektakularnej i godnej podziwu
postaci!
Medycyna odniosa kolejny oszaamiajcy triumf, lecz zabieg prze-
prowadzony w sali operacyjnej nie wpyn na sam chorob - nie usun
postpujcych zatorw naczy, blokowanych przez pytki cholesterolu,
nie uwolni te naczy krwiononych od chronicznego zapalenia. Nawet
skomplikowane technicznie wprowadzenie do ttnicy sercowej specjalnej
rurki, przywracajcej przepyw krwi, nie zapobiegnie nawrotowi choroby.
By go unikn, pacjent musi zmieni swoj sfer wewntrzn: poprawi
diet, zmieni swoje nastawienie do ycia i wzmocni ciao za pomoc
wicze*.
Najnowsze odkrycia, dotyczce mechanizmw wzrostu raka, prowadz
nas do podobnego wniosku. Rak jest typowo chroniczn chorob. Nie
zdoamy go wypleni, skupiajc wszystkie nasze wysiki na nowych
technikach wykrywania guzw i klinicznego ich leczenia. Tak jak
w przypadku choroby serca, trzeba si zaj sfer wewntrzn". W raporcie
wiatowego Funduszu Bada nad Rakiem opublikowanym w 2007 roku
podkrela si, e metody kadce nacisk na wzmocnienie naturalnych
mechanizmw obronnych organizmu, takie jak dieta i wiczenia fizyczne,
zapobiegaj jednoczenie nowotworom i znacznie przyczyniaj si do ich
* Wyniki przeprowadzonych niedawno bada, opublikowane w czasopimie Journal
of the American Association of Cardiology", wskazuj, e wiczenia fizyczne s
skuteczniejsze od skomplikowanego technicznie zabiegu, jakim jest umieszczenie rurki
w naczyniu krwiononym
1
.
leczenia. Bazujc na dziaaniu naturalnych procesw, przekraczaj granic
midzy prewencj i leczeniem. Z jednej strony nie pozwalaj w peni
rozwin si mikroguzom, ktre wszyscy w sobie nosimy (prewencja),
z drugiej za wzmacniaj dziaanie zabiegw chirurgicznych, chemioterapii
i radioterapii, ktre maj zapobiega nawrotom choroby (leczenie).
Kady zna kogo, kto chorowa na raka (czasem na bardzo gron jego
odmian) i kto zwalczy nowotwr dziki terapii i pniej normalnie y.
Czasami na zdjciach rentgenowskich wida guzy, ktrych rozmiary
znacznie si zmniejszyy. W taki czy inny sposb naturalne siy obronne
organizmu trzymaj chorob w szachu i nie pozwalaj jej zaburzy
zdrowia. Jak stwierdzi w czasopimie Nature" Judah Folkman, odkrywca
angiogenezy, ludzie ci s nosicielami raka bez choroby"
2
.
Rene' Dubos, ktry cae swoje ycie zawodowe spdzi na Uniwersytecie
Rockefellera w Nowym Jorku, uwaany jest za jednego z wielkich
biologw mylicieli XX wieku. To wanie on odkry pierwsze medyczne
zastosowanie antybiotyku *. Doktor Dubos sta si gorcym zwolennikiem
ekologii, poniewa dostrzeg wspzaleno midzy organizmami ywymi
i ich rodowiskiem. Sowa otwierajce niniejsz ksik, bdce zarazem
punktem pocztkowym podry, ktr wsplnie podjlimy, zostay
napisane pod koniec jego kariery: Zawsze uwaaem, e najwikszy problem
medycyny naukowej polega na tym, i nie jest dostatecznie naukowa.
Nowoczesna medycyna stanie si naprawd naukowa dopiero wtedy, gdy
lekarze i pacjenci naucz si kierowa siami ciaa i umysu, wyraajcymi
si przez vis medicatrix naturae (uzdrawiajc moc natury).
Ren Dubos uwaa, e - paradoksalnie - stalimy si niewiadomymi
ofiarami imponujcych osigni zachodniej medycyny. Chirurgia, anty-
biotyki i radioterapia - wszystko to s przykady nadzwyczajnego postpu.
Doprowadziy nas one jednak do tego, e nie dostrzegamy wewntrznej
uzdrawiajcej mocy naszych organizmw. Jest wszelako moliwe - o czym,
mam nadziej, przekonaem Czytelnikw - korzystanie jednoczenie
z dobrodziejstw medycyny i z mechanizmw obronnych, danych nam
przez sam natur.
* Bya to gramicydyna, ktr stosowano przez kilka lat przed pierwszym uyciem
penicyliny.
wiadome ycie
Kady z nas moe skorzysta z rewolucji, jaka dokonaa si w naszej
wiedzy o raku, by si przed nim broni i jak najlepiej dba o swoje
zdrowie. W pierwszej kolejnoci wymaga to jednak przeprowadzenia tej
rewolucji w naszej wiadomoci. Przede wszystkim musimy mie wiado-
mo wartoci i pikna ycia, ktre w nas rozkwita. Musimy zwraca na
nie baczn uwag i zajmowa si nim tak, jak zajmowalibymy si maym
dzieckiem powierzonym naszej opiece. Dziki tej wiadomoci unikniemy
niszczenia swoich organizmw i wspomagania nowotworw. Pozwoli nam
ona jak najlepiej wykorzystywa wszystko, co podtrzymuje i wzmacnia
nasz si yciow.
Nie trzeba zachorowa na raka, by traktowa ycie powanie i zacz
dostrzega jego urod. Im jestemy bliej naszych wartoci i im peniejsze
jest nasze wyczulenie na pulsujce pikno ycia, tym wiksze s szanse, e
obronimy si przed chorob i w peni wykorzystamy nasz przemijajc
bytno na ziemi.
Wybierajc wiadomy styl ycia, nie pomagamy tylko i wycznie
sobie. Domagajc si, by nasza ywno pochodzia od zwierzt hodowa-
nych z uwzgldnieniem ich potrzeb biologicznych, stopniowo uruchamiamy
reakcj acuchow, ktrej efekty bd stale rosn. W ten sposb nasze
przebudzenie bdzie miao dobroczynne konsekwencje dla rzek i strumieni,
gdy przyczynimy si do tego, e bd mniej zanieczyszczone przez
pestycydy pochodzce z pl kukurydzy i odchody zwierzt karmionych
pasz przemysow. Podejmowane przez nas decyzje pomog utrzyma
rwnowag i ponownie ody polom, z ktrych dzi pozostay tylko ugory.
Pomog nawet zwierztom, dajcym nam swoje mleko, jaja i miso,
gdy -jeli bd karmione w sposb naturalny - poprawi si ich zdrowie.
Nasza wiadomo bdzie rwnie miaa skutki o zasigu globalnym: jak
przekonalimy si w rozdziale 6, spoywanie mniejszej iloci produktw
zwierzcych i domaganie si, by zwierzta otrzymyway zdrowsz pasz,
przyczynia si do znacznego ograniczenia efektu cieplarnianego. wiado-
mo, jak przekonuje Budda (ktrego wreszcie przeczytaem!), naprawd
wywiera uniwersalne skutki.
Brak wiadomoci stanowi obcienie dla nas wszystkich, a najbardziej
dla ludzi yjcych w ubstwie. Przywrcenie globalnej rwnowagi
rodowiska pozwoli zmniejszy jeden z najjaskrawszych przejaww
niesprawiedliwoci spoecznej, ofiarami raka bowiem padaj najczciej
najbiedniejsi czonkowie zachodnich spoeczestw
3
. S oni najbardziej
naraeni na dziaanie si ekonomicznych, albowiem musz zadowala si
najtaszymi rodzajami produktw ywnociowych, ktre s zarazem
najszkodliwsze dla zdrowia (zawieraj najwiksze iloci cukru i kwasw
tuszczowych omega-6) i najbardziej zanieczyszczone pestycydami. S
take najbardziej naraeni na skutki oddziaywania produktw sprzyjaj-
cych rozwojowi raka (pokrycia cian i podg, farby, rodki czystoci etc).
Domostwa ludzi biednych skupiaj si najczciej w najbardziej zanieczysz-
czonych okolicach (w pobliu spalarni odpadw, wysypisk mieci, dymi-
cych fabryk etc), przez co ich mieszkacy naraeni s na dziaanie
odpadw przemysowych, ograniczajcych skuteczno dziaania natural-
nych mechanizmw, ktre chroni organizm przed rakiem
4
. Ubodzy s
ofiarami w naszym wiecie opywajcym w dostatek, a to wanie oni
najbardziej potrzebuj naturalnej ochrony przed nowotworami.
S ynergia si natury
Na szczcie nie musimy broni si przed biologicznymi mechanizmami
rozwoju raka, stosujc literalnie zalecenia wszystkich metod, ktre
pozytywnie oddziauj na zdrowie. Ciao to ogromny system pozostajcy
w rwnowadze, w ktrym wszystkie funkcje wzajemnie na siebie od-
dziauj. Wystarczy dokona zmiany w jednej, by zmieniy si wszystkie.
Tak wic kady z nas moe wybra, od czego chce zacz: od diety,
wicze fizycznych czy pracy psychologicznej; mona take wybra inn
metod, ktra nada wikszy sens naszemu yciu i poszerzy nasz
wiadomo. Kada sytuacja jest inna, tak jak inny jest kady czowiek,
zatem kady wybiera wasn drog. Najistotniejsze jest to, by umacnia
nasze pragnienie ycia. Jedni zapisz si w tym celu do chru, inni bd
tworzy poezj, pisa pamitnik lub zaczn okazywa wiksze zaintereso-
wanie wnukom. Okazuje si, e wiksza wiadomo w jednej dziedzinie
niemal automatycznie pociga za sob postp w innych sferach. Colin
Campbell, naukowiec pracujcy na Uniwersytecie Cornella, zauway na
przykad, e szczury karmione jarzynami zamiast misem zaczy by
wawsze, jak gdyby zrwnowaona dieta uatwiaa im poruszanie si
5
. Na
tej samej zasadzie medytacja lub joga wi wiadomo z ciaem.
Stopniowo, krok po kroku, tracimy ochot na poywienie cikie dla
odka i caego organizmu. Tracimy take ch na palenie papiero-
sw, ktre utrudniaj oddychanie i prowadz do przypieszenia akcji
serca, pozostawiajc rwnie swj zapach na wosach i palcach. Prze-
staje nas take pociga alkohol, ktry w oczywisty sposb odbiera
nam jasno mylenia i pynno ruchw. Zdrowie stanowi jedn
cao, tak jak wyaniajcy si z linii biay trjkt zamieszczony
w rozdziale 9. Kady krok, ktry zblia nas do rwnowagi, czyni
nastpny atwiejszym *.
Ponne nadzieje?
Na koniec musz wyzna, e z niepokojem myl o tym, jak przyjm
niniejsz ksik moi koledzy lekarze i naukowcy. Lekarze, a zwaszcza
onkolodzy, musz si bowiem starannie wystrzega dawania faszywej
nadziei. Nauczylimy si, e nic nie jest dla pacjenta bardziej bolesne ni
poczucie zawodu spowodowane niespenionymi obietnicami. Istnieje
rwnie niebezpieczestwo, e niektrzy pacjenci naiwnie uwierz, e
dziki stosowaniu naturalnych metod leczenia bd mogli dalej pali
papierosy, zaniedbywa regularne badania czy rezygnowa z trudnych
metod terapeutycznych, takich jak chemioterapia. Ze wzgldu na te
cakowicie realne zagroenia moi koledzy czsto z gry odrzucaj metody
wychodzce poza konwencjonalne praktyki lecznicze. To jednak byoby
rwnoznaczne z zaoeniem, e ograniczamy si do koncepcji medycyny
odbierajcej nam prawo do dbania o siebie. A przecie moemy podej-
* Wyniki trzech rnych bada, przeprowadzonych na Uniwersytecie Kalifornijskim
w San Francisco (rozdzia 2)
6
, na Uniwersytecie Stanforda (rozdzia 9)
7
oraz na
Uniwersytecie w Toronto (rozdzia 12)
8
, doprowadziy uczonych do podobnych wnioskw:
u pacjentw, ktrzy ju maj raka, regularne stosowanie praktyk poprawiajcych styl
ycia wpywa na popraw funkcjonowania mechanizmw obronnych. Im bardziej pacjent
zaangauje si w poprawianie swojej sfery wewntrznej", tym wiksze odnosi korzyci.
Kady musi sam postanowi, od czego zacz, i kady zrobi to inaczej, lecz musi trzyma
si wyznaczonego programu z determinacj, a nawet z pewn doz upodobania. Naukowcy
z Uniwersytetw w San Diego i Stanforda wykazali, e u pacjentek cierpicych na raka
piersi, ktre jednoczenie zmieniy diet i zaczy regularnie wiczy, wychodzc sze
razy w tygodniu na pgodzinny spacer, zagroenie nawrotem choroby zmniejszyo si
prawie o poow
9
.
mowa dziaania aktywnie chronice nas przed nowotworem, i to zarwno
przed pojawieniem si choroby, jak rwnie w czasie jej trwania.
Bierno prowadzi bowiem do beznadziejnoci.
Na domiar zego jest to faszywa beznadziejno, gdy wyniki
wszystkich bada naukowych wskazuj, e mamy znaczny wpyw na
zdolno naszych organizmw do przeciwdziaania rozwojowi raka.
Wanie taki by wydwik raportu opublikowanego przez wiatowy
Fundusz Bada nad Rakiem, w ktrym mona przeczyta, e w zasadzie
wszystkim rodzajom raka mona zapobiega. Autor niniejszej ksiki nie
podda si biernoci i nie uleg faszywej beznadziei, lecz zacz prak-
tykowa wszystkie przedstawione w niej metody. Piszc j, nie zamierzaem
jednak narzuca zmiany stylu ycia tym ludziom, ktrzy - by moe - nie
sana to gotowi. Kady z nas sam decyduje o tym, co jest najodpowiedniej-
sze w jego sytuacji. Pragnem jednak podzieli si moimi dowiadczeniami
i tym, czego dowiedziaem si z literatury naukowej, ze wszystkimi, ktrzy
chcieliby sprawdzi, jak aktywnie oddziaywa na swoje zdrowie. Chc
wierzy, e wikszo moich kolegw spojrzy przychylnie na ten sposb
rozumowania i utosami si z nim.
C iepe wiato
W czasie mojej ostatniej rutynowej wizyty u neuroonkologa usyszaem
od niego co, co mnie zaskoczyo. Nie wiem, czy powinienem ci to
mwi - rzek, z niejakim zakopotaniem marszczc brwi - ale zawsze si
ciesz na twj widok. Jeste jednym z moich nielicznych pacjentw, ktrzy
dobrze sobie radz". Zadraem. yczliwe sowa lekarza przypomniay mi
bowiem o cieniu, wiszcym nad moj gow - cieniu, o ktrym czsto
zdarza mi si ostatnio zapomina. Opisujc mj przypadek w ksice,
naraam si na to, e ludzie bd przypomina mi o mojej chorobie
czciej, nibym sobie tego yczy.
Mam wiadomo, e moja osobista historia moe wywoa dwa
rodzaje reakcji tych, ktrzy niechtnie akceptuj wszystko, co zbacza
z utartych cieek. Niektrzy z nich powiedz: Jeli yje i ma si dobrze,
to dlatego, e jego nowotwr nie by a tak grony". Bardzo bym chcia,
by - pomimo nawrotu choroby, dwch operacji i trzynastu miesicy
chemioterapii - ta opinia bya prawdziwa. Mj neuroonkolog powiedzia
kiedy: To dziwne. Analiza genetyczna wskazuje, e twj guz ma charakter
agresywny, ale w twojej gowie zachowuje si nader potulnie". Owszem,
moe to by zwyczajny ut szczcia. A moe dzieje si tak z powodu tego,
co robi dla siebie kadego dnia, a co opisaem na kartkach tej ksiki. Tak
czy inaczej mj przypadek nie jest eksperymentem naukowym i nie stanowi
dowodu zamykajcego debat. Tylko nieustanne badania mog doprowadzi
do zmiany metod zapobiegania rakowi i leczenia go.
Istnieje jeszcze jedna typowa" reakcja na opis mojego przypadku,
ktra przypuszczalnie moe si pojawi - reakcja, ktra w pewnym sensie
sprowadza si do zakadu o ycie. Niektrzy sceptycy powiedz bowiem:
Zanim zaczniesz stosowa porady autora tej ksiki, poczekaj i zobacz,
czy za rok bdzie jeszcze y". Innymi sowy, zamiast przyjrze si swoim
z gry powzitym zaoeniom, ich zwolennicy wol, eby nikt nie
wykracza poza norm. Odpowiem im, e nie wiem, czy za rok, dwa lub za
szedziesit lat nadal bd wrd ywych. Maj racj, nie jestem
nietykalny. Jednego jednak jestem pewny: nigdy nie bd aowa, e yj
dzisiaj tak, jak yj, poniewa zdrowie i bogatsza wiadomo, ktre
przyniosa mi ta osobista przemiana, naday mojemu yciu wiksz
warto. W gruncie rzeczy jest tylko jedno yczenie, ktre chciabym na
koniec przekaza Czytelnikom mojej ksiki. Bez wzgldu na to, czy
jestecie zdrowi czy chorzy, mam nadziej, e w peni otworzycie si na
wiadomo, do ktrej jako ludzie macie pene prawo i e dziki niej
wasze ycie opromieni jej ciepe wiato.
Cytowana litera rura
Podzikowania
To nie ja wpadem na pomys napisania tej ksiki. Nabra on ksztatw
w pewien majowy wieczr w maej woskiej restauracyjce, w ktrej jadem kolacj
z moim bratem Franklinem. Rozmawialimy o planach na przyszo. Franklin
uwaa, e w moim yciu brakuje pasji. Kiedy wreszcie opowiesz o tym, co ci si
przydarzyo i czego si dowiedziae, poszukujc sposobw na zachowanie zdro-
wia?" - zapyta. I po chwili, spogldajc na mnie w charakterystyczny dla siebie
sposb, przenikliwie, ale z yczliwoci doda: Nie wolno ci tego trzyma
wycznie dla siebie". Nie uwaaem, ebym mia wystarczajco duo materiau na
ksik, a w kadym razie nie na tak ktra okae si naprawd pomocna innym
ludziom. Franklin zacz indagowa, co najbardziej mnie zmienio. W czasie tej
rozmowy mialimy si i pakalimy, lecz udao nam si ustali najwaniejsze
zaoenia ksiki. Przez kilka dni nie mogem przesta o niej myle. Tak jak zdoa
to uczyni z wieloma osobami, ktre maj szczcie go zna, Franklin rozpali we
mnie ogie, ktry ponie po dzi dzie.
Byskawicznie zasignem rady trzech kobiet, o ktrych przy kadej okazji
mwi, e s nadzwyczajne. Znaem je dobrze, lecz nigdy nie omawiaem z nimi
historii mojej choroby.
Porozmawiaem z Nicole Lattes, wydawczyni mojej poprzedniej ksiki, ktrej
inteligencja promieniuje ciepem. Peen niepewnoci i zmieszania, zaproponowaem
jej ponown wspprac, a ona zareagowaa yczliwie, mdrze i wyrozumiale.
Dokadnie wiedziaa, jak z pomysu stworzy ksik. Nicole jest nadzwyczajna.
Poradziem si rwnie Susanny Lea, mojej agentki, ktrej urok i wrodzona
wiadomo tego, co jest mdre i suszne, budz moje gbokie zaufanie i stanowi
zacht do pracy. Szybko sporzdzilimy oglny zarys tego, co powinno znale si
w ksice, oraz plan pracy, ktry pozwoli mi powici si pisaniu niemal przez rok.
W tym czasie odbywalimy cudowne, dugie rozmowy i nie jedlimy ciastek
w najlepszej paryskiej cukierni. Susanna, nigdy nie zdoam wyrazi, jaka jeste
wspaniaa.
Na koniec spotkaem si na sonecznym tarasie paryskiej kawiarenki z Ursul
Gauthier, francusk dziennikark, ktr darz wielkim podziwem. Zapytaem j, czy
zechciaaby pracowa ze mn przez cay tydzie; chciaem, by pomoga mi zoy
moje dowiadczenia w walce z rakiem w cao. Poprosiem j take o redagowanie
rkopisu na bieco, w trakcie pisania. Temat by zbyt trudny, bym odway si o nim
pisa bez monoci odwoania si do inteligencji i oceny Ursuli. Tego dnia przez trzy
godziny rozmawialimy o moim projekcie. Ursula najpierw stwierdzia, e jest za
bardzo zajta, by bra si do czego nowego, lecz nazajutrz zadzwonia i powiedziaa,
e odoy wszystko na bok, bo nie chce pozbawia si przyjemnoci wsppracy nad
tego rodzaju projektem. Byem wniebowzity - Ursulo, bez Ciebie ta ksika nigdy
by nie powstaa. Wypowiadaem te sowa wiele razy, pozwl, e teraz je napisz:
Jeste nadzwyczajna!
Sowa zachty usyszaem rwnie od Abela Gerschenfelda, redaktora, ktry
pracowa ze mn przy poprzedniej ksice. Kiedy przedstawiem mu pomys, by
poruszony. Wanie ta do nietypowa dla niego reakcja przekonaa mnie, e ten
projekt jest wartociowy. Abelu, tym razem ze mn nie pracowae, ale czsto
syszaem w gowie Twj gos i yczliwe podpowiedzi.
W miejscowoci Logan w stanie Utah, na zboczach Gr Skalistych mieszka
kobieta, ktra powica ca swoj energi na leczenie raka za pomoc diety. Jeanne
Wallace ma w tej dziedzinie doktorat, ale nie jest lekark. Jednak jej znajomo
mechanizmw biochemicznych, ktre mog wspomaga rozwj raka lub go ograni-
cza, wywara na mnie ogromne wraenie. Wyniki swoich bada przedstawia na
konferencji zorganizowanej przez Narodowy Instytut Zdrowia w 2001 roku.
Naukowcy z Instytutu potwierdzili, e wielu spord pacjentw Jeanne -jednoczenie
korzystajcych z konwencjonalnej terapii - yo znacznie duej, ni prognozowano.
Ja take od tamtego spotkania stosuj si do jej porad. Zawdziczam Jeanne wiele
kluczowych pomysw do niniejszej ksiki, zwaszcza jeli chodzi o naukow
analiz rnorodnych czynnikw, skadajcych si na sfer wewntrzn oraz
o naturalne metody oddziaywania na nie. Prawdopodobnie zawdziczam jej take
dobre zdrowie, dziki ktremu mogem pisa i czerpa z tego rado.
Wiele osb udzielao mi przyjacielskich wskazwek, ktre mnie zainspiroway.
Szczeglnie gorco pragn podzikowa Francine Shapiro, twrczyni terapii EMDR,
ktrej osobowo w wyjtkowy sposb czy wraliwo, inteligencj i zacno,
Michaelowi Lernerowi (w poprzednim wcieleniu bez wtpienia by moim starszym
bratem), ktry postrzega jednostk i spoeczestwo niczym jasnowidz, Jonowi
Kabat-Zinnowi, ktry wprowadzi medytacj do wielu szpitali na caym wiecie,
ogromnie przyczyniajc si do rozwoju medycyny i poprawy stanu zdrowia mnstwa
pacjentw.
W Pittsburghu poznaem ludzi, ktrzy mnie inspirowali i pomagali mi od czasu,
gdy zaczem si zajmowa medycyn integracyjn (stanowic poczenie medycyny
konwencjonalnej z naukowo udokumentowanymi metodami naturalnymi). Mam tu
na myli Emily Dorrance, ktra w wieku dwudziestu czterech lat odesza ze
spokojem witej, zapadszy nagle na raka, oraz jej rodzicw, Susanne i Roya.
Pomimo blu po stracie crki otworzyli przede mn serca. Dzielili si ze mn swoj
duchow si, respektujc mj cakowity brak religijnoci, a czasem i zupen
niewraliwo na ni. Podarowali mi zdjcie umiechnitej Emily, ktre pod-
trzymywao mnie na duchu, gdy przysza moja kolej na niepokj i cierpienie,
nieodcznie zwizane z t straszn chorob.
Chciabym take wyrazi swoj wdziczno dla Michele Klein-Fedyshin,
bibliotekarki w szpitalu Shadyside w Pittsburghu. Spotykalimy si kilka razy
w tygodniu, prbujc si upora z trzystu siedemdziesicioma picioma odnonikami do
publikacji naukowych, zawartymi w niniejszej ksice; poza tym rozmawialimy
o yciu i dowiadczeniach pacjentw chorych na raka, ktrzy zwracali si do niej
w poszukiwaniu informacji o trudnych wyborach, przed ktrymi stanli.
Tohrze Chalandon serdecznie dzikuj za przyjazne wsparcie i inspiracj
intelektualn. Niektre kluczowe ustpy ksiki udao si udokumentowa dziki
temu, e powicia mnstwo czasu na poszukiwanie w Internecie trudnych do
zdobycia danych, czasem rozmylnie ukrytych. Latem dugo pywalimy w morzu
i byy to chwile prostego i czystego szczcia.
Aktorowi Bernardowi Giraudeau chc podzikowa za to, e szczerze i z odwag
rozmawia ze mn o swojej chorobie. Jest wzorem dla wielu, ktrzy podyli t sam
drog, poszukujc siy w wiadomoci. Midzy innymi dla mnie.
Chciabym zoy wyrazy wdzicznoci Marie-France Gizard. Miaa racj, kiedy
cierpliwie tumaczya mi, bym przedstawi w ksice mj pogld na zwizek ciaa
i umysu w relacji do nowotworu. Umiaa take mnie przekona, ebym w opisie mojego
rozwoju psychicznego poszed znacznie dalej, ni pocztkowo zamierzaem. Nie wiem,
czy okae si to pomocne dla Czytelnikw, tak jak sugerowaa Marie-France, lecz
wysiek, ktry woyem w t prac, z pewnoci by owocny dla mnie.
Pragn wymieni najwaniejsze postaci ze wiata medycyny i nauki, ktre -
mimo nawau zaj - znalazy czas, by si ze mn spotka i odpowiedzie na moje
pytania, a take by zrecenzowa wstpn wersj rkopisu. Chc szczeglnie podkreli
yczliwo Annie Sasco, Davida Spiegela, Devry Lee Davis, Richarda Beliveau,
Denisa Gingrasa, Bharata Aggarwala, Zheng Cui, Luciana Bernardiego, Lindy
Carlson, Susan Lutgendorf, Alastaira Cunninghama, Pierre'a Weilla, Jeana-Claude'a
Lefeuvre'a i Claude'a Auberta, a take francuskich onkologw, z ktrymi odbyem
owocne rozmowy: Jean-Marie Andrieu, Bernarda Asselaina, Thierry'ego Bouilleta,
Yvana Coscasa i Jeana-Marca Cosseta.
Jestem wdziczny wszystkim wymienionym osobom za to, co w tej ksice
suszne. Odpowiedzialno za to, z czym nie zawsze si godziy, w caoci bior na
siebie.
Onkolodzy i chirurdzy uratowali mi ycie, a ja oddaj cze namitnoci, z jak
uprawiaj swj czsto wyczerpujcy zawd. Dzikuj take za otwarto, z jak
traktowali moje wasne pomysy terapeutyczne, nie zawsze zbiene z ich wyob-
raeniami. Niektrzy nawet zachcali mnie, ebym schodzi z utartego szlaku; ich
wsparcie wiele dla mnie znaczyo. Dzikuj Richardowi Fraserowi, L. Dade'owi
Lunsfordowi, Davidowi Schiffowi, Cliffowi Scholdowi, Frankowi Liebermanowi
i Hidehowi Okadzie.
Przedstawiona w niniejszej ksice historia jest moj histori, lecz jest take
histori matki mojego syna. Zanim rozdzieliy nas nieporozumienia, ktre sprawiy
nam obojgu wiele blu, bardzo si kochalimy. Niezalenie od tego, co si pniej
stao, pozostaj jej wdziczny za to, e udzielia mi wsparcia w czasie, gdy lkaem
si przyszoci. Nie sposb wyrazi, jak bardzo jestem jej wdziczny za to, e wydaa
na wiat naszego syna Sach, oraz za to, e obdarowaa go tak wielk mioci.
Na koniec chciabym z wdzicznoci wspomnie tych, ktrzy mnie dzisiaj
otaczaj i ktrzy wspierali mnie przez cay czas, cierpliwie znoszc dugie okresy
mojej nieobecnoci: moj mam Sabin, wyrozumia i pen staoci, potrafic
czasem olni swoj inteligencj; moich dwch braci Emile'a (ktry wybra zdjcie
na okadk europejskich wyda ksiki) i Edwarda (pierwszego, ktry opowiedzia
mi o bitwie pod Stalingradem); mojego syna Sach; urocz i cierpliw Gwenalle za
energi, ktr w sobie znalelimy i za miech; wujka Jeana-Louisa i cioci Perl,
stanowicych prawdziwe ostoje mdroci i pogody ducha; kuzynk Florence za urok
i ywotno, ktrymi emanuje; kuzynk Pascaline za to, e natchna mnie chci
zostania lekarzem, gdy mielimy po pi lat; kuzynk Simon za dojrzao
i niekoczce si salwy miechu w Oksfordzie i w Montrealu; cioci Bernadett,
ktra dawaa mi bezwarunkow opiek; nieocenion Lilian, ktra przez czterdzieci
pi lat, zrcznie i pewn rk, kierowaa yciem naszej rodziny; moj asystentk
Delphine, ktra umiaa wzi na siebie wszystkie moje poboczne obowizki w czasie,
kiedy byem zajty pisaniem, i bez ktrej nie wykonabym zadania tak skutecznie;
moj przyjacik Daniele Stern, anioa stra w Pittsburghu, ktra jest dla mnie
prawie drug matk; i naturalnie Madelaine Chapsal, w ktrej domu napisaem
niemal ca ksik midzy latem a zim i latem nastpnego roku; dzikuj za
przyjemno, jak byo mieszkanie obok niej w jej domu na wyspie Re. Jej wiate
zachty, wsparcie i ciepe sowa inspiroway mnie do pisania i przekraczania
wasnych granic.
Niektrzy spord moich przyjaci zechcieli przeczyta pierwsze wersje
tych rozdziaw i podzieli si ze mn swoimi spostrzeeniami. Wykorzystaem
ich wielkoduszno najlepiej, jak umiaem. Pragn w zwizku z tym podzikowa
Guy Sautaiowi, Pauline Guillerd, Claudii i Annie Senik, Randzie Chahal, Pascalowi
Bertiemu, Christianowi Regouby'emu, Francisowi Lambertowi, Christophe'owi
Beguinowi oraz Denisowi Lazatowi, z ktrym si przyjani od jedenastego
roku ycia, honorowemu bratu i pierwszemu wegetarianinowi, ktrego poznaem
(i z ktrego tak czsto stroiem sobie arty!). Dzikuj take Ann Schofield-Guy,
ktra zechciaa podzieli si ze mn swoj dogbn znajomoci angielskiego
i przenikliwym wyczuciem tego, co jest trafne w angielskim przekadzie i co
dobrze w nim brzmi.
W czasie, gdy pisaem t ksik, zmar mj ojciec. Ju nigdy jej nie przeczyta.
Jednak od dziecistwa zawdziczam mu moj pasj badania nieznanych cieek,
sigania wzrokiem poza to, co powierzchowne, i poszukiwania tego, co pozwala
odzyska si, ktr nosi w sobie kady z nas. Czasem w trakcie porannej medytacji
odczuwam jego obecno, zwaszcza w trudnych chwilach. Jestem pewien, e stanie
przy mnie, gdy bd potrzebowa siy do propagowania idei, ktre zawarem w tej
ksice.
Wyspa Re, sierpie 2007