216 PTEP 13(2009) 3

Biblid: 1450-5029 (2009) 13; 3; p.216-221 Originalni nauni rad

UDK: 620.9:67.01 Original scientific paper
RAZVOJ I REALIZACIJA SISTEMA NADZORA I UPRAVLJANJA TOKOVIMA
ENERGENATA U PROCESNOJ INDUSTRIJI DEO I: OSNOVNI KONCEPT

DEVELOPMENT AND REALIZATION OF ENERGY MANAGEMENT SYSTEM
IN PROCESS INDUSTRY PART I: BASIC CONCEPT

Dr Filip KULI*, mr Veroslav JANKOVI**,
dr ura OROS*, dr Veran Vasi*
* Fakultet tehnikih nauka, 21000 Novi Sad; Trg Dositeja Obradovia 6
** PRO-ENERGO d.o.o., 21000 Novi Sad, Bulevar Kralja Petra I 28c / IV-13
REZIME
Energetska efikasnost i optimizacija potronje energije je ne samo ekonomsko ve danas sve vie politiko, ekoloko i socijalno
pitanje. Energetska nezavisnost, zatita ivotne sredine i ukljuivanje malih proizvoaa u energetske sisteme su danas centralne te-
me projekata i studija koje se bave energetikom i upravljanjem u energetskim sistemima. Energetski sistemi mogu biti razliiti po svo-
joj nameni, prirodi (struja, gas, vodena para, fosilna goriva...) i veliini, ali svima je u osnovi ispunjavanje istog zadatka: kontinual-
no snabdevati potroae dovoljnom koliinom kvalitetne energije. Iz tog razloga je za sve energetske sisteme mogue koncepcijski
definisati priblino iste module za nadzor i upravljanje, dok se njihova konkretna realizacija moe razlikovati. Industrija, kao najvei
potroa energije na Zemlji je i najvanija oblast ljudske delatnosti za smanjenje i optimizaciju potronje energije. U ovom radu je
prikazan razvoj i realizacija sistema nadzora i upravljanja tokovima energenata u procesnoj industriji. Ovakav sistem se moe bazi-
rati na standardnoj SCADAi uz uvoenje odreenih modifikacija i dodavanje specifinih komponenti. Celokupan razvijeni nadzorno
upravljaki sistem je realizovan i puten u pogon u fabrici Sojaprotein A.D. Beej.
Kljune rei: tokovi energenata, nadzorno upravljaki sistem, procesna industrija, teorija vektora podrke.
SUMMARY
Energy efficiency and energy consumption optimization is not only economical, but today more and more political, ecological and
social question. Energy independency, environment protection and small producer involving into energy systems today are central
topics of projects and studies concerning energy systems and its control. Energy systems might be different in functionality, nature
(electricity, gas, steam, fossil fuel...) and sizes, but all of them basically have the same purpose: continuous supplying of consumers
with enough energy of good quality. Because of that, it is possible to define almost the same modules for supervisory and control for
all kinds of energy systems, while their realization might have different shapes. Industry, as the biggest energy consumer in the World
is the most important area of human activities for energy consumption optimization and reduction. This paper deals with developing
and realization of energy management system in process industry. Such a system should be based on standard SCADA system
following some modifications and adding specific components. The developed energy management system is realized and it operates
in Sojaprotein A.D. Beej, soybean processing factory.
Key words: Energy Flow, Supervisory and Control, Process Industry.

UVOD
Energetska efikasnost je jedan od osnovnih zahteva koji se
postavlja pred savremeno inenjerstvo. tednja i racionalno ko-
rienje energije je obaveza koja se ve due vreme postavlja
kao jedan od dominantnih zahteva svake industrijske proizvod-
nje. Utroak energije po jedinici proizvoda je jedna od osnovnih
mera kvaliteta proizvodnog procesa i pokazatelj koji bitno utie
na konkurentnost proizvoda na tritu. Sve aktivnosti koje se
poduzimaju u cilju racionalizacije potronje energije u industriji
su od izuzetnog znaaja ne samo za odreenu industrijsku granu
ve za celokupnu ljudsku zajednicu.
Projekti energetske efikasnosti posebnu panju posveuju
elektrinoj energiji kao najplemenitijem izvoru energije [4,14].
Utede u njenoj potronji je mogue ostvariti na razliite naine i
na razliitim mestima ali se najvei efekti postiu u industriji
poto najvei deo svetske potronje elektrine energije ine in-
dustrijski pogoni. Poveanje energetske efikasnosti elektromo-
tornih pogona je oblast u kojoj se ve dugo vri veliki broj istra-
ivanja i postiu odlini rezultati [10]. U naoj zemlji, s obzirom
na nivo potronje energije, postoje brojne mogunosti za njenu
utedu. Prethodnu reenicu potvruje i podatak da se u Srbiji
potroi 3 kWh elektrine energije za 1$ bruto nacionalnog doho-
tka, dok je u zemljama Evropske zajednice to ispod 0,5 kWh
[10].
Pored elektrine energije u Srbiji je znaajna potronja pri-
marnih oblika energije pre svega uglja i nafte koji obezbeuju
preko 80% energije. Potronja obnovljivih (Sunce, vetar...) i
ekolokih izvora (biomasa, biogas...) je trenutno zanemariva.
Racionalizacija potronje primarnih energenata je jako bitna iz
vie razloga, ali se oni mogu grub podeliti u tri osnovne grupe:
Ekonomski razlozi koji znae racionalniju proizvodnju, sma-
njenje trokova, poveanje konkurentnosti na tritu.
Politiki razlozi koji znae smanjenje zavisnosti od uvoza
energenata sa tendencijom ka postizanju energetske nezavis-
nosti ime se jaa meunarodna pozicija svake drave.
Ekoloki razlozi koji znae smanjenje emisije tetnih gasova i
otpada uopte sa ciljem zatite i ouvanja ivotne sredine.
Ako se posmatra procesna industrija, koja je i predmet inte-
resovanja ovog rada, prethodno navedeni ciljevi se mogu ostva-
rivati na vie naina ali se oni mogu svrstati u dva osnovna prav-
ca:
Tehnoloki izmene u samoj tehnologiji proizvodnje. Zamena
starih proizvodnih i tehnolokih linija novim, efikasnijim i sa
energetske strane mnogo racionalnijim reenjima. Ovaj pristup
PTEP 13(2009) 3 217
zahteva angaovanje znaajnih novanih i materijalnih sred-
stava, kao i ljudskih resursa.
Ne tehnoloki izmene u okviru nadzorno - upravljakih sis-
tema gde se minimalnim izmenama hardvera i preteno sof-
tverskim reenjima, bez zadiranja u samu tehnologiju, vri op-
timizacija i minimizacija potronje energenata [11].
U ovom radu e biti prikazan sistem energetskog menad-
menta sa stanovita informacionih tehnologija (Energy Mana-
gement Information System - EMIS) [9]. Cilj upotrebe savreme-
nih informacionih tehnologija je unapreenje postojeih nadzor-
no upravljakog sistema koji bi na taj nain u sebi objedinili sve
kvalitete i prednosti savremenih tehnologija primenjenih u upra-
vljanju industrijskim sistemima. Akcenat je na upotrebi savre-
menih tehniko tehnolokih reenja kako sa hardverske tako i sa
softverske strane [1,3,5,6,12]. Pri realizaciji projekata ovakvog
tipa jedan od oslonaca je i ideja distribuiranih upravljakih sis-
tema (DCS) kao polazne osnove za razvoj svih nadzorno-
upravljakih aplikacija u procesnoj industriji i danas sve vie u
energetskim, i posebno, u elektroenergetskim sistemima [7]. Va-
an inilac nadzorno-upravljakog sistema i jedno od vanih me-
rila njegovog kvaliteta jeste sprega sa operatorima i ljudima koji
uestvuju u voenju procesa. Navedena veza se ostvaruje preko
sprege ovek-maina (HMI Human Machine Interface) kome
se posveuje znaajna panja tokom realizacije projekata [1,6].
U okviru projekata se, takoe, detaljno obrauju pitanja daljin-
skog nadzora i upravljanja industrijskim sistemima i to pre svega
koristei znaajne potencijale Interneta primenom savremenih
Web Based tehnologija. Tu se pre svega misli na ostvarivanje
komunikacije izmeu ureaja i softvera razliitih proizvoaa
preko TCP/IP protokola a uz obavezno potovanje standarda po-
stavljenih OLE specifikacijama u okviru OPC fondacije. Na taj
nain se znaajno proiruju naini primene SCADA sistema i jo
poveava njihov znaaj u nadzoru i upravljanju energetskim to-
kovima u industrijskim procesima. Upotrebom klijent-server
konfiguracije omoguavaju se znaajna poboljanja u komunika-
ciji a samim time i bolji nadzor i upravljanje industrijskim pro-
cesima uz znaajno smanjenje angaovanja svih neophodnih re-
sursa a pre svega ljudskih i energetskih.
Na ovakav nain bi se formirao sistem prilagodljiv razliitim
zahtevima korisnika, poevi od veoma razliitih radnih reima
u okviru jednog pogona pa do primene u pogonima sa znaajnim
razlikama u veliini, dinamici, sloenosti i zahtevanom nainu
rada. Veoma vana karakteristika ovakvog naina upravljanja
jeste mogunost direktnog upravljanja potronjom elektrine
energije (upravljanje elektrinim optereenjem) ime se postie
znaajna uteda. Nadzorno upravljaki sistemi razvijeni na ovaj
nain su primenljivi kako na razliite tipove industrijskih proce-
sa pri razliitim radnim reimima, tako i na razliite konfiguraci-
je u istom procesu [2,11].
EMIS (Energy Management Information System) danas
predstavljaju state-of-the-art reenja za nadzor i upravljanje
energetskim tokovima [9]. Na osnovu izmerenih i prikupljenih
podataka vri se analiza i predlau upravljake akcije u cilju
unapreenja energetskih performansi celog procesa. Osnovni
rezultati rada EMIS su detekcija slabih, odnosno loih, energet-
skih performansi procesa, podrka odluivanju i kreiranje pravo-
vremenih i tanih energetskih izvetaja. Karakteristike EMIS su
arhiviranje podataka, proraun optimalnih ciljeva i naina potro-
nje energenata, kao i uporeivanje trenutne potronje sa zada-
tom, odnosno eljenom, optimalnom. Elementi ovih sistema su
senzori, razliiti tipovi meraa potronje i tokova energenata,
hardver i softver. Posebna panja pri projektovanju i realizaciji
EMIS se danas posveuje integraciji obnovljivih i ekolokih iz-
vora u energetske sisteme razliitih struktura, prirode i namene
[2,7] kao i primeni savremenih upravljakih algoritama baziranih
pre svega na metodama raunarske inteligencije [2,8].
Detekcija loih energetskih performansi u stvari predstavlja
prepoznavanje loe postavljenih referentnih vrednosti u regula-
cionim krugovima, otkrivanje opreme koja nepotrebno radi kao i
rano otkrivanje opreme i ureaja koji su neispravni ili pokvareni.
Na osnovu ovih detektovanih nepravilnosti, nakon izvrene ana-
lize koja obuhvata trenutnu konfiguraciju sistem, stanje procesa i
opreme predlae se korektivna akcija koja za cilj ima pribliava-
nje potronje energenata eljenoj, unapred zadatoj, optimalnoj
vrednosti. Podrka odluivanju (predlaganje korektivnih akcija)
se obino zasniva na ekspertskim sistemima (expert systems, or
knowledge-based systems) ili uenju iz podataka (data mining)
[13].
Na osnovu prethodno navedenog kreira se vei broj razliitih
izvetaja koji se kasnije koriste kao polazna osnova za unapre-
enje postojeeg EMIS, pre svega i fazi analize prikupljenih po-
dataka i predlaganja reenja konkretnih, tekuih, problema.
MATERIJAL I METOD
Osnovni koncept sistema za nadzor i
upravljanje energetskim tokovima u
industrijskim postrojenjima

Razlozi za racionalizaciju potronje primarnih energenata,
kao to je prethodno navedeno, se grubo dele u tri osnovne gru-
pe: ekonomski, politiki i ekoloki. Rezultati analize i uvoenja
mera energetske efikasnosti se ogledaju u formiranju novih zah-
teva koji se postavljaju pred sisteme snabdevanja energijom:
smanjenje zahteva (tednja energije);
upotreba fosilnih goriva na najistiji mogui nain;
maksimalno korienje obnovljivih izvora energije;
to je prikazano na slici 1.

Sl. 1. Energetski zahtevi
Fig. 1. Energy demand

Najvei svetski potroai energije danas su:
transport troi oko 25% ukupno proizvedene energije na
svetskom nivou i energetski je izuzetno neefikasan;
zgrade (poslovni i stambeni objekti) oko 85% njihove potro-
nje odlazi na zagrevanje vode i prostorija;
industrija najvei broj industrijskih procesa zahteva visoku
temperaturu i pokretaku energiju koja proizvodi otpadnu to-
plotu. J edna od najveih potencijalnih uteda jeste iskorienje
otpadne toplote za zagrevanje u krugu fabrike ili okolnim ob-
jektima;
U industriji se utede energije mogu ostvariti kroz dva vida
mera: tehnoloke i ne tehnoloke. Tehnoloke mere podrazume-
vaju promenu tehnologije u cilju iznalaenja novih i drugaijih
naina da se realizuje odreeni posao uz manje energetske zah-
teve. Promenom tehnologije omoguuje se i uvoenje kogenera-
cije, istovremene proizvodnje toplotne i elektrine energije uz
poveanje stepena korisnog dejstva termoenergetskih postroje-
nja. J edna od tehnolokih mera jeste i zamena klasinih goriva
ekolokim, kao to je npr. zamena mazuta biomasom ili uvoe-
nje istijih tehnologija upotrebe klasinih goriva uz poveano
218 PTEP 13(2009) 3
filtriranje, bolje sagorevanje i znaajnu redukciju emisije gasova
sa efektom staklene bate (Green House Gasses GHG). Iz na-
vedenog se vidi da tehnoloke mere zahtevaju znaajna materi-
jalna ulaganja i povrat investicije moe biti pod velikim uticajem
trita i drave (akcize na cenu biogoriva, odnos cene npr. priro-
dni gas elektrina energija, itd.), to znai nesiguran. J edan
primer loe investicije u ekoloke izvor energije jeste solarni ko-
lektor za proizvodnju elektrine energije na bazi fotoelektrinog
efekta. Pri trenutnoj ceni elektrine energije za domainstva u
Srbiji uz nepostojanje podrke drave izgradnji obnovljivih izvo-
ra energije, period otplate jednog takvog postrojenja je 20 godina
to je vie ili jednako njegovom veku trajanja.
Ne tehnoloke mere utede energije se pre svega baziraju na
unapreenju upravljanja i redukcijom potronje energije prime-
nom savremenih upravljakih algoritama i optimizacijom proiz-
vodnog procesa. Ne tehnoloke mere se mogu sprovesti uz zna-
ajnije manja materijalna ulaganja nego tehnoloke uz zagaran-
tovan i mnogo krai period povrata uloenih sredstava. Danas je
uobiajeno uvoenje raunarski voenih nadzorno-upravljakih
sistema pomou kojih se vri horizontalno i vertikalno povezi-
vanje svih elemenata procesa. Hijerarhijski se raunarski nad-
zorno-upravljaki sistem sastoji iz pet nivoa:
Nivo 0: nivo senzora i aktuatora;
Nivo 1: nivo direktnog i lokalnog upravljanja;
Nivo 2: nadzor i upravljanje celokupnim pogonom i/ili proce-
som;
Nivo 3: upravljanje i menadment proizvodnjom;
Nivo 4: upravljanje kompanijom nivo korporativnog mena-
dmenta.

Sl. 2. Hijerarhijska arhitektura distribuiranog raunarskog nad-
zorno-upravljakog sistema
Fig. 2. Hierarchical architecture of distributed computer con-
trolled systems

Na slici 2 je prikazana hijerarhijska arhitektura distribuira-
nog raunarskog nadzorno-upravljakog sistema. Vano je pri-
metiti da na svakom nivou upravljanja postoje komunikacije ko-
je omoguavaju horizontalnu, ali i vertikalnu integraciju celoku-
pnog sistema. U ovom radu e teite biti na nivou 2, to jest nad-
zoru i upravljanju celokupnim pogonom, odnosno procesom.
Scada i sistemi za nadzor i upravljanje
tokovima energije u industrijskim
postrojenjima

SCADA je skraenica od Supervisory Control And Data
Acquisition. Pod SCADA sistemom se najee podrazumeva
centralni sistem koji nadgleda i kontrolie celokupan tehnoloki
proces sa velike udaljenosti [1]. Prikupljanje podataka poinje na
nivou programabilnih logikih kontrolera (PLC-a, Nivo 1 na sli-
ci 2) koji oitava podatke direktno iz sistema (Nivo 0 na slici 2).
Podaci se zatim obrauju i formatiraju u oblik pogodan za ko-
munikaciju i alju na SCADAu. SCADA zatim vri vizualizaciju
podataka u oblik koji je pogodan za rad operatera i ako je potre-
bno alje upravljake podatke nazad na PLC koji ih izvrava i
utie na rad sistema. Kod manjih sistema celokupna SCADA se
nalazi na jednom PC raunaru, dok kod veih sistema moe da
se nalazi na vie raunara.
SCADA najee podatke o sistemu prezentuje grafiki. To
znai da operater moe videti ematsku prezentaciju fabrike i
sistemske veliine kao to su nivo, struja motora, protok i slino.
Komunikacija izmeu SCADAe i PLCa moe biti beina ili
direktna serijska, kao i modemska. Kod serijske komunikacije
najee se koriste protokoli Profibus, Modbus ili slini, mada se
u poslednje vreme sve vie koristi TCP/IP, prvenstveno zbog
ekspanzije Interneta [1].
Razvoj nadzorno-upravljakih sistema predstavlja sloen
problem zbog velikog broja razliitih merno-akvizicionih i upra-
vljakih ureaja i povezivanja sa njima. Pri realizaciji nadzorno-
upravljakih sistema primenom SCADA softvera pretpostavlja
se da postoji postrojenje sa prateom mernom opremom i izvr-
nim organima, da je data tehnoloka ema i opis postrojenja, kao
i elektro projekat na nivou postrojenja. Tada se SCADA softver
projektuje tako da omogui jednostavno specificiranje svih ele-
menata sistema, kao i jednostavno projektovanje operatorskog
interfejsa i dispeerskih stanica. Pri tome se mora specificirati
nain komunikacije, vorovi u mrei, vreme skeniranja pojedinih
stanica ili pojedinih signala u stanici, kao i skup (baza) podataka
koji se prate i obrauju. Danas veliki broj proizvoaa razvija
SCADA softver, ali svi oni imaju u osnovi istu arhitekturu, pri-
kazanu na slici 3. Na taj nain je mogue postojanje slinih pod-
sistema kao to su: Podsistem za definisanje procesnih veliina;
Podsistem za alarme; Podsistem za prikaz trendova; Podsistem
za recepture; Podsistem za izvetaje; Grafiki podsistem; Komu-
nikacioni podsistem; Podsistem za pristup bazama i Mreni pod-
sistem. Na slici 3 su prikazani podsistemi nadzorno-upravljakog
programskog sistema i njihovi meusobni odnosi.

D
B
M
S


Sl 3. Podsistemi SCADA sistema
Fig. 3. Subsystems of SCADA system
PTEP 13(2009) 3 219


Sl. 4. Podsistemi sistema energetskog menadmenta bazirani na
SCADA arhitekturi
Fig. 4. Subsystems of energy management system based on
SCADA architecture

Na osnovu SCADA arhitektura, a uzimajui u obzir zahteve
koji se postavljaju pred sistem nadzora i upravljanja energetskim
tokovima mogue je povui odreene paralele i uspostaviti ana-
logije. Na osnovu prethodnog teksta i slike 3, mogue je defini-
sati module sistema energetskog menadmenta (EMS) na sledei
nain:
1. Ureaji u polju kod EMS su: senzori (ampermetri, merai
protoka, nivoa, pritiska) i upravljaki ureaji (prekidai, re-
gulacioni ventili, pumpe, kompresori);
2. Procesne veliine EMS su: nafta, gas, para, voda, elektrina
energija...
3. Vizualizacija procesa EMS je dijagram tokova energije i
energenata;
4. Trendovi EMS su dijagrami potronje energije;
5. Alarmi EMS predstavljaju indikaciju izlaska potronje
energije van zadatih granica (donjih ili gornjih);
6. Izvetaji EMS se periodino generiu (dnevni, nedeljni, me-
seni...);
7. Recepture EMSa su algoritmi za upravljanje odsecanjem
optereenja, kao i restoraciju sistema nakon prolaska dejs-
tva poremeaja, upravljanje potronjom (dozvola ili zabrana
ukljuenja novih potroaa), vremensko pomeranje (dispe-
ing) optereenja.
Podsistemi sistema nadzora i upravljanja tokovima energena-
ta bazirani na SCADA arhitekturi su prikazani na slici 4.
REZULTATI I DISKUSIJA
Realizacija nadzorno-upravljakih sistema
tokova energenata u postrojenjima procesne
industrije
U fabrici Sojaprotein A.D. u Beeju, postavljen je sistem
za praenje i bilansiranje potronje energenata. Sistem je zasno-
van na sledeim kljunim elementima: mernim mestima, vor-
nim takama za prikupljanje podataka u lokalnom okruenju,
kanalima za transfer podataka, bazi podataka, web aplikaciji,
odnosno programima za obradu i prezentaciju podataka, kao i
web linkovima preko kojih korisnici mogu pristupiti traenim
podacima.
Sistem je zasnovan na merenju fizikih veliina u tehnolo-
kom okruenju. Pogodnim rasporedom mernih mesta predvieno
je praenje svih osnovnih energetskih tokova u fabrici Sojapro-
tein A.D., Beej. Integralni nadzorno upravljaki (NU) Web
sistem obuhvata praenje dela sirovinskih tokova, protoka i pot-
ronje prirodnog gasa, proizvodnje i potronje pare, potronje
elektrine energije, proizvodnje i potronje komprimovanog va-
zduha, proizvodnju i potronju omekane vode, potronju vode,
kao i raspored optereenja po odgovarajuim trafostanicama.
Sistem meutim ne omoguava praenje veliina stanja (pritisak
i temperatura pare, pritisak komprimovanog vazduha). Ovi pa-
rametri se prate preko odgovarajuih SCADA sistema postavlje-
nih po pogonima. Sistem za praenje i bilansiranje potronje
energenata kompletiran je u toku 2006. godine i od tada se kon-
tinualno radi na njegovim poboljanjima.
Na slikama 5 10 su prikazani ekrani EMSa. Podacima
EMSa se pristupa jednostavno preko bilo kojeg Web itaa. Na
slici 5 su prikazana mesta prikljuenja mernih ureaja EMS u
krugu fabrike. Na slici 6 se vidi trenutna potronja elektrine
energije u fabrici, po pogonima, dok slike 7 i 8 predstavljaju
dnevne, odnosno mesene izvetaje o potronji elektrine energi-
je na nivou cele fabrike. Inae, sistem omoguuje i generisanje
izvetaja i na nivou pojedinanog pogona, mesta potronje.
Slika 9 prikazuje trenutnu potronju vodene pare u fabrici, a sli-
ka 10 potronju komprimovanog vazduha.
Postojanje sistema za akviziciju, skladitenje i vizualizaciju
podataka o potronji energenata u fabrici je osnovni preduslov za
realizaciju naprednih funkcija EMS, pre svega predikcije potro-
nje i upravljanje optereenjem.


Sl. 5. Grafiki prikaz mesta prikljuivanja mernih ureaja u kru-
gu fabrike
Fig. 5. Graphical representation of connection points of measur-
ing devices in factory



Sl. 6. Trenutna potronja elektrine energije
Fig. 6. Actually consumption of electric energy
220 PTEP 13(2009) 3

Sl. 7. Glavno merenje potronje elektrine energije dnevni
pregled
Fig. 7. Main measuring of electric power consumption daily
report


Sl. 8. Glavno merenje potronje elektrine energije meseni
pregled
Fig. 8. Main measuring of electric power consumption monthly
report


Sl. 9. Trenutna potronja vodene pare u fabrici
Fig. 9. Actually consumption of steam in factory

Profitabilnost uljarske industrije se bazira iskljuivo na obe-
zbeivanju jeftinih energenata, tako da vodee svetske zemlje u
ovoj grani (Brazil, Argentina i SAD) upotrebljavaju iskljuivo
otpad iz proizvodnje za proizvodnju toplotne energije. Znai i
proizvodnja ulja bi bila isplativija i znatno energetski efikasnija
ukoliko bi se postojei parni kotlovi na mazut zamenili kotlovi-
ma na vrsto gorivo, to se i ini u fabrici ulja Victoriaoil u idu
i u Sojaproteinu u Beeju. Veoma brzo, u narednom periodu e
se pokazati da li je ovakva investicija pored energetske i
ekonomski opravdana.



Sl. 10. Trenutna potronja komprimovanog vazduha u fabrici
Fig. 10. Actually consumption of air brick compressed in factory

Uvoenjem sistema energetskog menadmenta postignute su
odreene utede i optimizacija potronje energenata i konkretna
tehnoekonomska analiza za potronju elektrine energije je
prikazana u narednom tekstu. Ukupna prerada soje, kukuruza i
penice je bila 2005. 224.091 t, a 2006. godine 226.302 t.
Ukupna potronja elektrine energije (aktivna snaga) je bila
2005. 24.683.560 kWh, a 2006. 24.867.840 kWh. Potronja po
toni preraene sirovine iznosi, za 2005. 110,15 kWh/t a za 2006.
109,90 kWh/t. Vidi se da je potronja po jedinici preraene
sirovine priblino ista, ali ako se uzme u obzir putanje novog
pogona poetkom 2006. godine, SP laboratorije, instalisane
snage 700 kW (sa faktorom jednovremenosti 0,45 to daje realni
potroa snage 300 kW) koja radi priblino 5800 sati godinje i
ako se to odbije od prethodno navedene potronje, dobija se da je
u fabrici ostvarena redukcija potronje elektrine energije od
1.740.000 kWh na godinjem nivou, odnosno smanjenje
potronje reda veliine 7%. Prema ceni elektrine energije od
2,14 din/kWh za veu i 0,71 din/kWh za manju tarifu to je iznos
od 2.958.000dinara/godinje. Podaci za 2008. godinu trenutno
nisu kompletno dostupni, ali prema dosad dostupnim
informacijama za 2007. se oekuje da e biti na nivou 2006. koja
je bila prelomna godina jer je tada poeo sa eksploatacijom
sistem praenja tokova energenata u Sojaprotein A.D. Beej, a
tada je poela sa radom i SP laboratorija.
Gde je ostvarena uteda? Prvo smanjena je neproizvodna
potronja jer se sistemom nadzora lako utvrdilo da neki potroai
odreeni deo dana rade nepotrebno (npr. rasveta i klimatizacija
kada administracija ne radi). Drugo, na velike potroae su
postavljeni frekventni regulatori (npr. ventilator u ekstrakciji
snage 500 kW) ime je optimizovan proces i smanjena potronja.
Tree, omoguena je rana detekcija kvarova ime se smanjuje
vreme praznog hoda maina i ureaja i nepotrebno rasipanje
energije (primer je kompresorska stanica gde je zbog ranog
otkrivanja gubitaka na instalacijama skraeno vreme
nepotrebnog rada kompresora). Ukupna ulaganja u realizaciju
sistema centralizovanog nadzora i praenja tokova i potronje
energenata, na ovom nivou, su bila reda veliine 100.000 Eur i
cela se investicija isplatila za manje od godinu dana. S druge
strane, moe se primetiti da je u fabrici Sojaprotein A.D. Beej
dodat novi potroa, velike snage, praktino besplatno,
odnosno bez dodatnog poveanja trokova za utroenu elektrinu
energiju.
PTEP 13(2009) 3 221
ZAKLJUAK
U ovom radu je prikazan nain razvoja i implementacije sis-
tema za nadzor i upravljanje tokovima energije i energenata u
procesnoj industriji sistem energetskog menadmenta (Energy
Management System - EMS). Kompletan EMS je razvijen, reali-
zovan i puten u rad u fabrici Sojaprotein A.D. Beej. Teite
ovog rada je bilo na informacionom delu celog sistema koji vri
integraciju lokalnih nadzorno-upravljakih jedinica, distribuira-
nog nadzorno-upravljakog sistema (SCADA sistemi po pogo-
nima u fabrikom krugu) i poslovno-informacionog sistema fab-
rike (u ovom sluaju Baan).
EMS je koncipiran i razvijen na osnovu standardne SCADA
arhitekture uz dopunu funkcijama specifinim za nadzor i uprav-
ljanje tokovima energije i energenata. Uvoenje EMS je ne teh-
noloka modifikacija sistema poto ne zadire u samu tehnologiju
i ne zahteva njene izmene, ve se vri optimizacija potronje
energije sa postojeim ureajima i opremom na nivou trenutne
tehnologije u fabrici. Iako je ovakva investicija jeftinija i brzo
isplativa mora se napomenuti da se prave utede u potronji
energije i energenata postiu tek zamenom starih neefikasnih
tehnologija novijim i istijim.
Kompletan sistem energetskog menadmenta koji je bio pre-
dmet ovog rada je realizovan u Sojaprotein A.D. Beej i peri-
od njegove otplate je bio manji od godinu dana. Vano je napo-
menuti da bi ovaj period bio i znatno krai da su implementirani
algoritmi za upravljanje optereenjem koji su predmet trenutnih
istraivanja, dalje implementacije i proirenja i nadogradnje pos-
tojeeg EMS.

NAPOMENA: Ovaj rad je nastao kao rezultat rada na FP7
projektu iz oblasti Informaciono-komunikacionih tehnologija
pod nazivom PRODI Power plants Robustification based On
fault Detection and Isolation algorithms ugovor broj 224233
finansiran od strane Evropske Komisije, Generalnog Direktora-
ta za Informacionu zajednicu i Medije.
LITERATURA
[1] Bailey, D, Wright, E: Practical SCADA for Industry, Else-
vier, Oxford, Great Britain, 2003, p.288.
[2] Bugarski, V, Kuli, F, J elii, Z, Vasi, V, Oros, : Konce-
pcija i realizacija sistema daljinskog nadzora i upravljanja u
procesu proizvodnje mineralnih ubriva, PTEP asopis za
procesnu tehniku i energetiku u poljoprivredi, 11(2007)4,
s.187- 190.
[3] Clarke, G, Reynders, D: Practical Modern SCADA Proto-
cols, Elsevier, Oxford, UK, 2004, p.537.
[4] ongradac, V, Kuli, F: HVAC system optimization with
CO2 concentration control using genetic algorithms, Energy
and Buildings, (2009) 41, p.571577.
[5] DeBlasio, R, Cherry T: Standards for the Smart Grid, Pro-
ceedings of International Conference IEEE Energy 2030,
Atlanta, Georgia, USA, 17-18 November 2008, p.1-7.
[6] Francuski, Lj, Kuli, F, Dumni, B: Fuzzy PI Controller for
Vector Control of Induction Machine, CD Proceedings of
9th Symposium on Neural Network Applications in Electri-
cal Engineering, NEUREL-2008, Faculty of Electrical En-
gineering, University of Belgrade, Serbia, September 25-27,
2008.
[7] Hasnain, S.M: Review on sustainable thermal energy stora-
ge technologies, Part I: heat storage materials and
techniques, Energy Conversion & Management, 39
(1998)11 p.1127-1138.
[8] Hasnain, S.M: Review on sustainable thermal energy stora-
ge technologies, Part II: cool thermal storage, Energy Con-
version & Management, 39 (1998)11 p.1139-1153.
[9] Hooke, J .H, Landry, B.J , Hart, D: Energy Management In-
formation Systems, Office of Energy Efficiency, Canada,
2004. p.93.
[10] J ankovi, V: Integralni nadzorno-upravljaki sistemi ener-
getskih postrojenja u procesnoj industriji, Magistarska teza,
FTN, Novi Sad, 2008, s.152.
[11] Kanovi, , Erdeljan, A, J elii, Z, apko, D: Optimizacija
rada pumpi sa promenjivim brojem obrtaja u vodovodnom
sistemu, Voda i sanitarna tehnika, 37 (2007)4-5, s.55-64.
[12] Kecman, V: Learning and Soft Computing, The MIT Press,
New York, USA, 2001, s.557.
[13] Krutz, L.R: Securing SCADA Systems, Wiley Publishing,
Indianapolis, Indiana, USA, 2006, p.240.
[14] Kukolj, D, Kuzmanovi, S, Levi, E, Kuli, F: Design of nea-
roptimal, wide range fuzzy logic controller, Fuzzy sets and
systems, 120 (2001)1, Elsevier, p.17-34.
[15] Kuli, F, ongradac, V, Nikoli, P: Tehno-ekonomska ana-
liza primene razliitih tipova komunikacije u sistemu daljin-
skog nadzora i upravljanja vodovodnim sistemom, Voda i
sanitarna tehnika, 37 (2007) 4-5, s.45- 53.
[16] Kuli, F, J elii, Z, Francuski, Lj, Lendak, I, Zari, S: J edno
reenje sistema daljinskog nadzora i upravljanja vodovod-
nim sistemom upotrebom beine komunikacije, Vodopriv-
reda, (2007)39, s.228- 234.
[17] Love, J : Process Automation Handbook, Springer, London
Ltd, UK, 2007, p.1093.
[18] Lu, C.N: Neural Network Based Short Term Load Forecast-
ing, IEEE Trans. on Power Systems, 8 (1993)1, p.336-341.
[19] Lubosny, Z, Bialek, J .W: Supervisory Control of a Wind
Farm, IEEE Trans. on Power Systems, 22 (2007)3, p.985-
994.
[20] Mati, D, Dumni, B, Kuli, F, Vasi, V: GA optimization
of PI controller in MRAS structure for induction motor spe-
ed estimation, CD Proceedings of 9th Symposium on Neural
Network Applications in Electrical Engineering, NEUREL-
2008, Faculty of Electrical Engineering, University of Bel-
grade, Serbia, September 25-27, 2008.
[21] Mitrovi, J , Uroevi, D, J ankovi, V: Iskorienje otpadnih
ulja, PTEP - asopis za procesnu tehniku i energetiku u po-
ljoprivredi, 12 (2008)4, s.245-248.
[22] Oros, , Vasi, V, Kuli, F, Mareti, D: Karakteristike in-
dustrijskih elektromotornih pogona napajnih iz izvora pro-
menljive uestanosti, PTEP - asopis za procesnu tehniku i
energetiku u poljoprivredi, 12(2008)4, s.196-202.
[23] Petrovaki, D, Kuli, F, J elii, Z, i saradnici: Primena up-
ravljako-informacionih tehnologija u poboljanju procesa
upravljanja energetskim sistemima - konani izvetaj o is-
traivanju, Nacionalni program energetske efikasnosti, pro-
jekat broj NPEE 232020, FTN, Novi Sad, jun 2008.
[24] Rapai, M.R, Kanovi, , J elii, Z.D: Discrete Particle
Swarm ptimization Algorithm for Solving Optimal Sensor
Deployment Problem, J ournal of Automatic Control, 18
(2008)1, p.9-14.
[25] Reznik, L: Fuzzy controllers, Victoria University of
Technology, Melbourne, Australia, 1997. p.307.
[26] Stum, K, Mosier, R, Haasl, T: Energy Management Systems
- a Practical Guide, Portland Energy Conservation Inc. (PE-
CI), USA, 1997, p.116.

Primljeno: 08.07.2009. Prihvaeno: 30.08.2009.