Andrzej Skaryski

ZIOA
CZYNI CUDA
Scan By Bug for Torrenty.org
SPIS TRECI
Lecznicza moc zi 7
Historia zioowa 9
Czy rolina to planeta? 18
Sygnatury zi 24
Substancje czynne w zioach 27
Witaminy 27
Makro- i mikroelementy 34
Makroelementy 34
Mikroelementy 35
Cukrowce 36
luzy i gumy 38
Glikozydy 38
Alkaloidy 39
Garbniki 40
Olejki eteryczne 41
Flawonoidy 42
Gorycze 42
Antrazwizki 43
Azuleny 43
Fenole ' . 43
Kumaryny 44
Fitoncydy 44
Kwasy organiczne 44
Saponiny 44
Cudowne waciwoci zi 45
Arcydzigiel lekarski 45
Babka zwyczajna 49
Bez czarny 52
Biedrzeniec any 55
Borwka czernica 58
Brzoza brodawkowata 62
Bylica pioun 65
Cebula zwyczajna 68
5
**$*-
Chmiel zwyczajny 71
Chrzan pospolity 74
Czosnek pospolity 77
Db szypukowy 80
Dziewanna wielkokwiatowa 84
Dziurawiec zwyczajny 86
Gg dwuszyjkowy 91
Jaowiec pospolity 95
Jarzb pospolity 98
Kminek zwyczajny 102
Kolendra siewna 105
Koper woski 108
Kozek lekarski 110
Krwawnik pospolity 113
Lipa drobnolistna 116
Lipa szerokolistna 116
Macierzanka piaskowa 119
Melisa lekarska 121
Mita pieprzowa 124
Mniszek pospolity 128
Orzech woski 131
Perz waciwy 135
Pietruszka zwyczajna 137
Podbia pospolity 140
Pokrzywa zwyczajna 143
Poziomka pospolita 147
Ra dzika 150
Rumianek pospolity 152
Skrzyp polny 156
Sosna zwyczajna 158
Szawia lekarska 161
Tatarak zwyczajny 164
Tymianek waciwy 167
Jak zbiera zioa? 171
Zote recepty zioowe 173
Schorzenia ukadu krenia 173
Schorzenia ukadu oddechowego 175
Schorzenia przewodu pokarmowego 176
Schorzenia wtroby, trzustki i pcherzyka ciowego 179
Schorzenia drg moczowych 180
Schorzenia przemiany materii 182
Schorzenia skry 185
Schorzenia kobiece 186
Schorzenia gocowo-reumatyczne 187
Choroby ukadu nerwowego 188
6
LECZNICZA MOC ZI
Wedug farmakologw zioa swoje dobroczynne dziaanie zawdzi-
czaj dajcym si chemicznie scharakteryzowa grupom substancji bd
poszczeglnym substancjom, bdcym w gruncie rzeczy niczym innym
jak produktami przemiany materii poszczeglnych rolin. A upraszcza-
jc nieco, moemy stwierdzi, e kada rolina skada si z przernych
zwizkw chemicznych, najczciej o skomplikowanej budowie, bo
w procesach przemiany materii w organizmie kadego ywego zioa
powstaj np. wglowodany, biaka, tuszcze, a z nich... nowe substancje
niezbdne do ycia. Owa rnorodno zwizkw organicznych
powstajcych w rolinach jest przeogromna. Wystarczy tu wspomnie,
e od 1804 roku, czyli od daty wykrycia w opium morfiny, w laborato-
riach caego wiata wyizolowano ponad 100000 rnych zwizkw
rolinnych, a wiele z nich udao si przebada farmakologicznie.
Ale dzisiaj coraz czciej mwimy rwnie o tym, e swoj
niezwyk lecznicz moc zioa zawdziczaj te cudownym waciwo-
ciom przekazywania organizmowi tzw. bioinformacji. Wydaje si, e
poznawanie na przestrzeni wiekw leczniczych waciwoci rolin byo
niczym innym, jak praktycznym rozszyfrowywaniem zawartych w nich
bioinformacji, co pozwalao na tworzenie wielu skutecznych terapeu-
tycznie receptur,
Kada rolina lecznicza bd mieszanka zioowa jest zatem lekiem
ekologicznym (tzw. ekolekiem) regulujcym mechanizmy samokontroli
organizmu czowieka. adna bowiem aparatura naukowa nie jest
w stanie oceni, co w danej chwili potrzebne jest ustrojowi do
wyrwnania procesw metabolicznych tak dobrze jak sam ustrj
czowieka.
I moe dlatego zioa mog czyni cuda...
7
HISTORIA ZIOOWA
Gdzie maj swj prapocztek dzieje zioolecznictwa i zielarstwa?
Kiedy czowiek pierwotny zainteresowa si leczniczymi waciwociami
rolin? Myl, e spoytkowanie rolin w lecznictwie jest jednym
z pierwszych osigni myli ludzkiej. Bo przecie czowiek dawnych
epok, prawdopodobnie jeszcze paleolitu, poszukujc rolin jadalnych,
musia niewtpliwie natrafia i na takie, ktre najpierw przypadkowo,
a pniej ju dziki ich bliszemu poznawaniu, umierzay ble,
hamoway krwawienia z ran, dziaay pobudzajco lub uspokajajco,
reguloway cay proces trawienia... O tym, e czowiek neolitu posiada
pewn praktyk w leczeniu rolinami wiadcz znaleziska resztek
wielu gatunkw rolin ot choby w palafitach Szwajcarii, w pou-
dniowo-zachodniej czci Niemiec czy wreszcie w Polsce, w Biskupinie
i innych odkrytych przez archeologw osiedlach kultury uyckiej.
Nie ulega wtpliwoci, e ludy pierwotne ywiy si przede
wszystkim pokarmem rolinnym i tworzyy tzw. kultur zbieraczy, tak
waciw ludom koczowniczym. Jak pisz w swojej ksice Zarys
zielarstwa I. Turowska i A. Olesiski U ludw zbieraczy,
w wdrwkach za pokarmem, kobiety w towarzystwie dzieci i mo-
dziey poznaj wiele dzikich rolin, prbuj ich, porwnuj midzy
sob, czciowo wyzyskuj i szukaj dalej. atwo zrozumie, jak
z powyszego wynika, e w dziedzinie pierwotnego zielarstwa gwn
rol odgrywaa kobieta, do ktrej naleao przygotowanie poywienia,
a take leczenie chorych lub rannych bojownikw, myliwcw plemie-
nia oraz dzieci". Zreszt, w przypadku rolin leczniczych zbieractwo
i do dzisiaj jest w rnych szerokociach geograficznych mniej lub
bardziej powszechn form ich pozyskiwania.
Coraz wicej historycznej wiedzy na temat zielarstwa i zioolecz-
9
nictwa dostarcza nam wspczesna etnobotanika, ktra wykazuje
m.in. silne zwizki dziejw rolin leczniczych z wierzeniami religijnymi,
magi i rnymi ludowymi przesdami. W ksice Dzieje upraw
i rolin leczniczych M. Nowiski pisze: Czowiek pierwotny widzia
w nich (zioach przyp. autora) personifikacj si przyrody wiele
z tych zi" traktowa jako roliny wite. Do takich naleaa
staroaryjska tajemnicza soma", by moe po prostu muchomor lub
inny grzyb o waciwociach narkotyczno-trujcych, albo chiski
De-sze", w krajach rdziemnomorskich mandragora, u nas np.
witojaskie ziele" dziurawiec, bylica boe drzewko (przybysz
znad Morza rdziemnego), bylica pospolita itd. Darem bogw",
wedug wierze krajowcw Starego i Nowego wiata, miay by
tropikalne roliny: kakaowiec, herbata, osmta-guarana, kola itd."
Sdz, e kilka oddzielnych zda wypada powici legendarnej
mandragorze, ktra jest pierwszym zioem wymienionym z nazwy
w Starym Testamencie. Ciekawa jest jej biblijna historia, ktr podaj
za ksik Historie zioowe napisan przez M. J. Kawako: Oto
Jakub, syn Izaaka, poj za ony dwie siostry, Le (Li) i modsz od
niej Rachel. Z Le mia on m.in. syna Rubena, za Rachela
pozostawaa przez dugi czas bezpodna, co u Izraelitw uchodzio za
hab i kar Bo. Pewnego razu, podczas niw pszenicznych, Ruben,
znalazszy na polu korze mandragory, ofiarowa go swej matce, jako
rodek majcy sprzyja nastpnym poczciom. Zazdrosna, lecz bardziej
przez Jakuba faworyzowana, Rachela, rzeka: Daj mi mandragory
syna twego. Spotkaa j jednak odmowa Lei: Czy nie do, e mi
zabraa mego ma, i jeszcze chcesz zabra mandragory mego syna?
Zrezygnowana Rachela zawoaa: Niechaj wic pi Jakub z tob tej
nocy za mandragory twego syna! w akt pokory urodziwej Mezo-
potamki zosta przez Jahwe nagrodzony: rwnie i ona porodzia
Jakubowi dwch synw Jzefata oraz Beniamina".
Wedug wielu historycznych zapisw nie tylko na Bliskim Wscho-
dzie, ale rwnie np. w Grecji, Francji czy Hiszpanii wystpowaa
pono mandragora samicza" (eska) i samcza" (mska), a umiesz-
czony w ou korze pierwszej mia oczywicie gwarantowa podno
kobietom, drugiej mczyznom.
Magi tchny nie tylko obrzdy podczas stosowania lekw
zioowych, bowiem bardzo zoone zabiegi magiczne towarzyszyy
czsto rwnie samemu zbieraniu rolin leczniczych. Oto jakich
przepisw, zdaniem czonka Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego
w Wilnie J. Talko-Hryncewicza (zapis z 1893 r.), musieli przestrzega
zbieracze zi wybierajcy si po korze magicznej mandragory:
10
Wstawszy przed wschodem soca w pitek, id do tego miejsca,
gdzie jest korze, zatkawszy sobie uszy i prowadzc ze sob psa
czarnego. Okopawszy korze dookoa, przywizuj go sznurkiem do
psiego ogona. Pokazuj nastpnie psu kawaek misa, za ktrym on
idc, wyrywa korze". A czyme jest owa legendarna rolina? Ot
mandragora lekarska (Mandragora officinarium L.) to wieloletnia
bylina dorastajca do 2530 cm, o grubym, czsto kilkudzielnym
korzeniu i karbowanych oraz zbkowanych liciach. Kwitnie biao lub
niebieskawo, wydajc owoce w postaci tawych jagd o ostrej woni.
Przykad mandragory jest dla mnie pretekstem do stwierdzenia, e
w pewnych okresach historycznych i u rnych ludw pojawia si
bezkrytyczna wrcz wiara w skuteczno lecznicz wybranej roliny
magicznej, ktra staje si przysowiowym panaceum. (Panaceum
gr. panakeia uniwersalny rodek leczniczy przeciw wszelkim
chorobom.)
Po tych refleksjach, nazwijmy je oglnych, czas nieco uporzd-
kowa dzieje rolin leczniczych, a wic przej do pewnej chronologii
wiadomoci historycznych.
Zacz wypada oczywicie od staroytnoci, a konkretniej od
Egipcjan, ktrych kultura zaczyna si okoo IV tysiclecia p.n.e. Roso
wwczas w Egipcie wiele rolin leczniczych, a ich zasoby byy
systematycznie uzupeniane przez kupcw sprowadzajcych zioa
gwnie z Babilonu, Asyrii, Azji i Arabii (zwanej w staroytnoci
krain bogw i kadzida"). Importowane roliny docieray drog
morsk przez centra handlowe przede wszystkim Naukratis, a od
IV w. p.n.e. Aleksandri. Wiedz o wielu rolinach uywanych
w Egipcie czerpiemy z malowide zachowanych do dzi na kamieniach
wity i grobw, w ktrych na mumiach znajdowano te szcztki
wiecw kwiatowych, dziki ktrym naukowcom udao si oznaczy
wiele gatunkw rolin. Oczywicie wicej wiadomoci dostarczaj nam
rne rodzaje pisma: hieratyczne (obrazkowe), hieroglify, ideogramy
(czyli symbole), fonogramy (litery). Ale najwicej wiadomoci o dziejach
egipskiego zielarstwa czerpiemy z papirusw, a konkretniej z wypi-
sanych na nich recept. Najsawniejszym jest ponad 20-metrowy papirus
znaleziony w 1872 roku przez Ebersa, a pochodzcy z 1550 r. p.n.e.
Georg Ebers (18371898) by profesorem egiptologii w Jenie i Lipsku.
Ksig naby w Tebach zim 1872/73 roku. Skadajcy si z 29 czci
manuskrypt zawiera okoo 900 recept.
W staroytnej Grecji zioa stanowiy niema cz towarw, ktre
drog morsk pyny do licznych kolonii. Krokiem milowym w roz-
woju greckiego zielarstwa bya wyprawa wielkiego zdobywcy
11
-**Jf*
Aleksandra (354330 p.n.e.), ktry postanowi zabra ze sob rwnie
botanikw, a nazwane od jego imienia miasto Aleksandria, jak ju
wczeniej wspomniaem, stao si powanym orodkiem handlu ro-
linami leczniczymi. Wiele zi pyno kupieckim statkiem z metropolii
do kolonii, ale wiele te docierao z rnych stron wiata do Grecji.
O licznych gatunkach rolin leczniczych znanych Grekom dowiadujemy
si m.in. z zapisw Hipokratesa, Herodota, Hezjoda, Strabona
i Peryplusa. W kraju tym dziaali tzw. korzeniokrajcy (rizotomicy)
zajmujcy si zawodowo zbiorem i przygotowywaniem rozlicznych
zi i mieszanek zioowych, dajcy tym samym pocztek pniejszej
farmakologii, czyli nauce o leczniczych surowcach rolinnych. Jednym
z najbardziej znanych rizotomikw by niewtpliwie Krataeus (I w.
n.e.). Nie sposb te nie wspomnie, e w Grecji zioami zajmowali si
rwnie tzw. farmakopolowie, czyli sprzedawcy lekw, a wic prekur-
sorzy zawodu aptekarza.
Za ojca botaniki staroytnej uznajemy dzi yjcego w latach
371286 p.n.e. Teofrasta. Ale zotymi zgoskami w historii zielarstwa
zapisa si rwnie inny Grek yjcy w I w. n.e. Dioskorides.
Piszc o staroytnym Rzymie trzeba wspomnie, e ju od V w.
p.n.e. w znacznej mierze uleg on wpywom kultury greckiej, filozofii,
religi, obyczajom... Rzymianie zaczli te przejmowa spucizn greck
w sztuce zielarstwa i zioolecznictwa, tworzc ze swojego kraju olbrzymi
rynek zbytu dla rolinnych surowcw leczniczych i przypraw, ktrymi
w staroytnoci handlowali gownie Helleni i Egipcjanie. Myl, e
krokiem milowym w przenikaniu praktyki i teorii lecznictwa greckiego
bya decyzja senatu rzymskiego o zburzeniu Koryntu (146 r. p.n.e.),
po ktrej cay kraj Hellenw dosta si pod panowanie Rzymu, a na
Pwysep Apeniski zaczli licznie emigrowa lekarze rodem z pod-
bitego kraju. Do najbardziej znanych rzymskich znawcw zielarstwa
trzeba zaliczy Antoniusa Musa, C. Pliniusa Secundusa, L. J. M.
Columeka, P. Vergiliusa Maro wszyscy I w. n.e.; Claudius Galenus
(II w. n.e.), Oribasius Pergamenos (IV w. n.e.).
Piszc o zielarstwie i zioolecznictwie staroytnym trzeba wspomnie
te o Indiach obejmujcych przecie swoim zasigiem obszary o r-
nych klimatach, a wic posiadajcych tak rnorodne bogactwo zi,
e nie potrzeboway ich znikd importowa, same za szybko stay si
ich powanym eksporterem. Sigajca III i II tysiclecia p.n.e.
medycyna wedyjska (Wda lub Wedda to wite ksigi hinduskie
dajce pocztek religii bramiskiej) jest mocno zwizana z obrzdami
odwoujcymi si do pomocy rnych bstw, std w dawnych Indiach
zioa byy czsto przedmiotem zakl czarodziejskich. Jedn z najbar-
12
dziej witych" indyjskich rolin, tzw. som (jaki by to w rzeczywis-
toci gatunek do dzi nie udao si ustali), zbierano wycznie przy
wietle ksiyca, by sporzdzi z niej fermentowany napj zdrowotny.
Za najcenniejsze surowce zielarskie uwaano te, ktre pochodziy
z Himalajw, a cieszca si wspczenie duym zainteresowaniem
medycyna tybetaska wwczas stanowia tylko jeden z wielu odamw
medycyny indyjskiej.
W Chinach, wedug udokumentowanych rde, pocztki lecznictwa
sigaj III tysiclecia p.n.e., a za czasw cesarza Chen-Nung, zwanego
czsto ojcem rolnictwa i lecznictwa (ok. 2700 r. p.n.e.), znano ponad
100 rolin leczniczych. Jak pisze w swojej ksice Dzieje upraw i rolin
leczniczych M. Nowiski Dzielono je (zioa przyp. autora) na
3 klasy: ksic zioa podtrzymujce ycie, nieszkodliwe dla
organizmu, ministersk zwalczajce cikie choroby i przywracajce
siy, wreszcie asystenck leczce pewne choroby, ale trujce i nie
nadajce si do staego uytku".
Do utrwalenia i przetrwania duej wiedzy dawnych Grekw
i Rzymian o rolinach leczniczych niewtpliwie przyczynili si Arabowie
redniowieczni, ktrzy w VII w. podbili Syri, Ma Azj, Persj, Azj
Przedni i rodkow, Egipt, pnocn Afryk, by wreszcie w VIII w.
dotrze do Hiszpanii. Jak pisz w Zarysie zielarstwa I. Turowska i A.
Olesiski Arabowie w VIII w. panowali nad handlem na terenach
przylegych do Oceanu Indyjskiego, Morza Czerwonego i poudnio-
wych wybrzey Morza rdziemnego. Karawany arabskie podroway
po Afryce. Mieli take kontakt z Chinami przez Cejlon. Poprzez
medycyn arabsk dostaway si do medycyny rodkowoeuropejskiej
elementy medycyny indyjskiej, egipskiej, perskiej, greckiej, rzymskiej.
W wiekach X XIII promieniowanie kultury arabskiej na Europ
byo najsilniejsze. Rozwj aptekarstwa arabskiego doprowadzi do
podziau pracy midzy lekarzem i aptekarzem; dotychczas te dwa
zawody byy zczone w jednym rku. Pierwsza apteka powstaa
w Bagdadzie".
Jako ciekawostk warto dopowiedzie, e Arabowie spopularyzo-
wali w Europie nie tylko np. przyprawy indyjskie (imbir, pieprz,
cynamon, godziki), ale rozpowszechnili rwnie uycie cukru, przede
wszystkim poprzez wprowadzanie cukrowych postaci lekw ulep-
kw, sodzi, cukat leczniczych, piguek cukrowych.
Za porednictwem przede wszystkim Grekw, Rzymian i Arabw
idea uprawy i zbioru rolin leczniczych dotara do caej redniowiecznej
Europy najpierw do ogrodw klasztornych, a potem coraz po-
wszechniej nawet do ogrdkw wiejskich. Niektrzy historycy twierdz,
13
-**jr*.
e kamieniem milowym dla rozwoju zielarstwa w redniowieczu
europejskim by edykt Karola Wielkiego Ksiga o wsiach i folwarkach
cesarskich wydany w 812 roku, zgodnie z ktrym ponad 70 rolin
ozdobnych i leczniczych powinno znale si w uprawach we
wszystkich ogrodach. W Europie w redniowieczu zaczy te po-
wstawa szkoy medyczne, a jedna z nich Szkoa Salernitaska (w
Salerno) dziaajca od IX do XVTT w. bya zacztkiem uniwersytetw.
M. Nowiski w Dziejach upraw i rolin leczniczych pisze: A po
koniec redniowiecza botanika nie bya nauk w cisym tego sowa
znaczeniu, ale raczej praktyczn wiedz, opart na znajomoci rolin,
przede wszystkim uytkowych. Roliny te stanowiy podstaw od-
wiecznego lecznictwa, wczesnej farmacji. Apteczny charakter miay
przede wszystkim redniowieczne wirydarze klasztorne i ogrody
zamkowe. A po koniec wieku XVII w wielu pastwach europejskich
istnia obowizek utrzymywania produkcyjnych ogrodw zielarskich,
naoony przez wadze na apteki. W okresie tym aptekarze, olejkarze,
zbieracze zi leczniczych i handlarze nimi pooyli due zasugi dla
rozwoju podstaw botaniki, zwaszcza farmaceutycznej i farmako-
gnozji".
Jednym z przeomowych okresw w historii europejskiego zielars-
twa i zioolecznictwa jest wiek XVI, kiedy to przebudowa i kszta-
towanie nowych pogldw, czyli odrodzenie myli, ogarnia rwnie
wiat lekarski, a popularnym zajciem staje si alchemia wraz z prak-
tycznym stosowaniem leczniczym rodkw sztucznie otrzymywanych
w laboratoriach. Ten kierunek w dziejach medycyny nosi nazw
j a t r o c h e mi c z n e g o , a pionierem chemii lekarskiej by niemiecki
lekarz Paracelsus.
Ale mimo mody na alchemi leki rolinne maj w dalszym cigu
szerokie zastosowanie, a wiek XVII i XVIII to znaczne rozszerzanie
si handlu zielarskiego i okres pojawienia si wielu ciekawych mono-
graficznych opracowa dotyczcych rolin leczniczych (m.in. Lin-
neusza). Trzeba te zaznaczy, e wiek XVII i XVIII to moda na
podrowanie, co niewtpliwie rozszerzao umysy zielarzy i powik-
szao zasb lekw.
W okresie tym nie udao si jednak jeszcze wydzieli z rolin
skadnikw czynnych, w dalszym cigu wic rozpowszechniony by
pogld, e zwizki organiczne tworz si wycznie w organizmach
ywych przy obecnoci tzw. siy yciowej. O zbliajcym si jednak
bujnym rozwoju produkcji lekw syntetycznych tak pisze dr J.
Muszyski w ksice Zioa lecznicze wydanej w Krakowie w 1936 r.:
Dopiero na pocztku wieku XIX chemia staje si nauk cis
14
i zaczyna si niezmiernie szybko rozwija. Ju w drugim dziesitku lat
XIX w. udaje si farmaceutom francuskim (Sertiirner, Palletier,
Ceventou) wykry a l k a l o i d y j ako najsilniej dziaajce skadniki
rolinne. Po alkaloidach przysza pora na wykrycie w rolinach
glikozydw, garbnikw, olejkw eterycznych itp. wiat lekarski, ktry
pod wpywem kierunku jatrochemicznego przyzwyczaja si coraz
bardziej do stosowania czystych zwizkw chemicznych, zaczyna
stosowa coraz chtniej zamiast caych rolin, tylko otrzymane z nich
w stanie czystym alkaloidy, glikozydy, garbniki itp. Te roliny,
w ktrych nie udao si znale silnie dziaajcych alkaloidw lub
glikozydw, zwyczajnie zarzucano. W 1828 roku udaje si niemiec-
kiemu chemikowi Fr. Whlerowi dokonanie pierwszej syntezy or-
ganicznej. Zostaje w ten sposb obalona legenda o sile yciowej
i rozpoczyna si nowa era w dziejach nauk chemicznych, mianowicie
okres tzw, c he mi i s y nt e t y c z ne j . Naturalnie odbywa si gwa-
towna praca w kierunku dokonania syntezy (czyli sztucznego wy-
tworzenia) niektrych alkaloidw. Przy tego rodzaju pracach, zmie-
rzajcych do syntezy chininy udaje si Knorrowi w 1883 roku dokona
syntezy antipiryny, rodka o wybitnym dziaaniu przyciwgorczkowym.
Rok ten stanowi pocztek nowej ery w dziejach lecznictwa, tzw. ery
syntezy lekw".
Postp w rozwoju chemii doprowadzi w drugiej poowie wieku
XIX i w pocztkach wieku XX do krtkotrwaego zaamania
si zioolecznictwa i zielarstwa, a wielu przepowiadao nawet ca-
kowity upadek fitoterapii. Tymczasem warto fizjologiczna wielu
szeroko reklamowanych syntetykw leczniczych okazaa si bardzo
krucha, m.in. z powodu ich niebezpiecznych dziaa ubocznych,
ujawniajcych si czsto po wielu latach gromadzenia si resztek
chemikaliw w organizmie. Powoli zacz krystalizowa si wic
w medycynie pogld, e rolin leczniczych w wielu przypadkach
po prostu nie mona zastpowa syntetykami, a odradzenie fi-
toterapii rozpoczo si w Europie ju podczas I wojny wiatowej.
W okresie midzywojennym we wszystkich krajach obserwujemy
rozszerzenie areaw plantacji rolin leczniczych oraz tendencje
do organizowania zielarstwa na skal pastwow. W 1927 roku
w Wiedniu odby si pierwszy zjazd organizacji wiatowej pod
nazw Federacja Zielarska, ktra niestety rozpada si w czasie
II wojny wiatowej.
Rwnie bujne i ciekawe s dzieje rolin leczniczych w Polsce.
Z czasw prehistorycznych i wczesnohistorycznych niewiele mamy
przekazw, ale zapewne bogata rolinno naszych puszcz, bagien
15
i k bya spichlerzem, z ktrego czerpano nie tylko ywno, ale
rwnie leki. Prekursorami zielarstwa jako dziedziny wiedzy byy
w Polsce zakony klasztorne, bo ju Bolesaw Chrobry sprowadzi
z Woch i Francji Benedyktynw, zaoycieli pniejszych szk
rolniczych i ogrodniczych. Na dworze np. Wadysawa Jagiey duym
powaaniem cieszy si aptekarz Andrzej, ktry zyska szczeglne
uznanie za cukierki pobudzajce trawienie, w skad ktrych wchodziy
m.in. mid, powida z wielu owocw i zioa. W wiekach XV, XVI
i XVII rwnie w Polsce nia zabrako autorw ksig o rolinach,
zwanych zielnikami, herbarzami, herbariami lub herbulariami. Z po-
cztku ksigi te pisane byy jeszcze w jzyku aciskim, pniej ju po
polsku. A pierwsz publikacj by tu przedruk wierszy aciskich O
zioach" wydany przez Szymona z owicza.
Ale w historii naszego zielarstwa powstaway nie tylko ksigi, lecz
rwnie ogrody zioowe. Jeden z nich zaoya np. w XVII w. przy
swoim zamku w Golubinie na Pomorzu Anna Wazwna, a nasz
pose w Stambule (Uchnaski) przysa jej nasiona fasoli tureckiej,
pieprzu tureckiego (czyli papryki) i kukurydzy tureckiej. Historyk S.
Pauli w swoim dziele Wirydarze (ogrody) rne, krlewskie i akademie
wydanym w 1653 roku na szstym miejscu w Europie klasyfikuje dwa
ogrody botaniczne zaoone w Warszawie przez Mari Ludwik
Gonzag, on krla Wadysawa IV, a pniej Jana Kazimierza.
Wielkim mionikiem ogrodnictwa (w tym zielarstwa) by Jan Sobieski
i wielu innych zacnych ludzi w naszej historii.
A oto kilka innych wanych, moim zdaniem, dat w rozwoju
polskiego zielarstwa i zioolecznictwa w wiekach XVIII XX.
Rok 1782Komisja Edukacyjna ustanawia na Uniwersytecie
Jagielloskim pierwsz katedr farmacji praktycznej i farmakologii,
ktr obj J. Szaster.
Rok 1861Dyrektor Ogrodu Botanicznego w Krakowie J. R.
Czerniakowski wydaje wan dla farmacji ksik Botanika lekarska
do wykadw oraz uycia lekarzw i aptekarzw.
W 1913 roku powstaje spka zielarska Nasze zioa, a w 1914 r.
spka Planta.
Rok 1930 to powstanie Polskiego Komitetu Zielarskiego z siedzib
w Warszawie, ktrego celem by rozwj i organizacja zielarstwa.
W lipcu 1945 r. powstaje Polski Zwizek Zielarski, ktrego
zadaniem by m.in. nadzr nad zbiorem zi z ich naturalnego
rodowiska, organizacja szkolenia dla zielarzy oraz stworzenie projektu
ustawy zielarskiej.
W 1947 roku utworzone zostaje w Polsce Zrzeszenie Plantatorw
16
i Zbieraczy Zi, posiadajce w niedugim czasie oddziay wojewdzkie,
powiatowe i gminne.
Rwnie w 1947 roku powstaje zaoony w Poznaniu przez prof.
dra W. J. Straewicza Pastwowy Instytut Naukowy Leczniczych
Surowcw Rolinnych (pniejszy Instytut Przemysu Zielarskiego).
W 1954 roku powoane zostaje pastwowe przedsibiorstwo
Herbapol, a poszczeglne zakady herbapolowskie s do dzisiaj
gwnym odbiorc i przetwrc rolin leczniczych.
2 Zioa czyni cuda 17
CZY ROLINA TO PLANETA?
Pomimo e od tysicy lat czowiek Z zaciekawieniem patrzy
w gwiazdy, to do dzisiaj nie jestemy w stanie okreli dokadnie liczby
planet krcych wok Soca. Przez cae stulecia ludzie sdzili, e
w poczet Ukadu Sonecznego wchodz Merkury, Wenus, Ziemia
(cznie z Ksiycem), Mars, Jowisz i Saturn, a dopiero w 1781 roku
odkryto Uran, w 1846 r. Neptun i 1930 r. Pluton, ktre maj
cznie jeszcze ponad 30 ksiycw. Dzisiaj wiemy te, e w naszym
olbrzymim ukadzie sonecznym istnieje jeszcze zbir okoo 50 tysicy
maych (do 1,5 km rednicy) planetoid, powstaych by moe po
eksplozji duej planety. (Skd twierdzenie o niemoliwoci dokadnego
okrelenia liczby planet naszego ukadu? Ot naukowcy poszukuj
nadal hipotetycznej potnej planety X, prawie 300-krotnie wikszej
od Ziemi i pooonej 65 razy dalej od Soca).
To jest Kosmos blisko" nas, a gdzie gwiazdozbiory Barana, Wagi
i inne, skoro odlego Ziemi od gwiazdy najbliszej Socu Proxima
Centauri wynosi 4,4 roku wietlnego! (Rok wietlny to odlego 9,5
biliona kilometrw, ktr w cigu roku przebywa obiekt poruszajcy
si z prdkoci wiata).
Ten nie w peni odgadniony do dzi Wszechwiat leg u podstaw
prastarej magicznej wiedzy leczniczej, ktra wychodzia z zaoenia, e
gwiazdy wywieraj wpyw na ludzi, zwierzta, roliny, mineray, e
caa natura jest oywiona, e niezliczone tumy niewidocznych dla oka
istot duchowych zamieszkuj eter kosmiczny, ziemi, wod, ogie...
Skoro tak, twierdzili uzdrawiacze okultyci, to rwnie kadej
rolinie przypisa trzeba jak dusz", ktra nadaje jej indywidualne
i niepowtarzalne cechy.
Na pocztku naszej ery Pliniusz Starszy pisa: Wszystko co si
18
**fI**
kosi, wyrywa i zachowuje, robi si bezpieczniej podczas ubywania ni
przybywania Ksiyca". A wspczesny mu Cyceron, mimo e w swoim
dziele O wrbiarstwie astrologi poddaje krytyce, Ksiycowi przyznaje
jednak wpyw na procesy biologiczne.
W snistym traktacie wierszowanym, napisanym okoo 1270 r.,
dominikanin Mikoaj z Polski (czonek dominikaskiego uniwersytetu
w Montpellier) za jeden z kanonw swojego systemu leczenia uznaje
pogld wczesnej astrologii arabskiej, e gwiazdy kierujce losami
caych narodw emanuj si wystpujc w rnym nateniu w caej
przyrodzie.
Twierdzenie, e przy powstawaniu rolin bior udzia czynniki nie
tylko ziemskie, ale i kosmiczne udowadniao w swoich dzieach wielu
synnych autorw. Mdrzec z Hohenheim Paracelsus tak pisze
m.in. o wpywie gwiazd na zioa: Nie tylko sia rolin z ziemi
pochodzi, lecz przede wszystkim od gwiazd, a ich korpus natomiast
z ziemi". I dalej, w innym traktacie tego autora czytamy: Gwiazdy
s modelami, patronami, formami, matrycami wszelkich zi. Przez
sw si przycigajc stwarza kada gwiazda swojego rodzaju zioo
z ziemi".
A wic wedug okultystw kwiaty s gwiazdami ziemi, a gwiazdy
kwiatami nieba". Ale kada gwiazda, planeta ma swoj dusz, ktrej
czstka zawsze znajduje si w kadym miejscu Kosmosu.
O tym, e Ziemia nie jest tu wyjtkiem tak pisa np. synny
astronom Jan Kepler w swojej Harmonices mundi: Ziemia rzeczywicie
ma swoj dusz, wskazuj na to powstawanie burz i zmiany pogody
oraz aspekty planet, ktre s ich powodami... Ziemia jest yjc istot
i odnajdziemy tu podobne stosunki, jakie zachodz w ciele zwierz-
cym... Ziemia posiada pewn si ksztatujc, pewn imaginacj,
ruch, pewne choroby a odpyw i przypyw s jej procesami
oddychania".
Pojcia b o t a n i k i o k u l t y s t y c z n e j , a s t r o l o g i i her -
b a l ne j czy me dy c y ny h e r me t y c z n e j przewijaj si przez
ca histori zielarstwa i zioolecznictwa, s integraln czci rozpo-
wszechnionej na przestrzeni wiekw, bodaje we wszystkich kulturach
wiata, magii leczniczej, o ktrej Henryk Swienko tak pisze w swojej
ksice pt. Magia w yciu czowieka: Magia lecznicza we wszystkich
okresach rozwoju kultury bya technik iluzoryczn, zastpowaa nie
istniejce jeszcze bd sabo rozwinite techniki realne. Stanowia ona
pierwszy fundament, zrb pod przysz medycyn eksperymentalno-rac-
jonaln. Tak wic technika iluzoryczna daa moliwo istnienia
technice realnej. Z magii wyrosa medycyna naukowa, z jednej strony
19
jako jej krytyczna kontynuacja, z drugiej strony jako jej opozycja,
zaprzeczenie, znoszenie.
W magii leczniczej najbardziej widocznie wystpuje element rac-
jonalny, lecy u podstaw kadego zabiegu. Magia lecznicza
pomijajc szalbierk zadaje kam popularnym i faszywym inter-
pretacjom pierwotnej wiadomoci ludowej, wedug ktrych magia
wynikaa z ciemnoty".
Myl, e w praktyce aktualny do dzi pozostaje temat astrologii
herbalnej, a to gwnie za spraw coraz popularniejszej w wiecie idei
tzw. biodynamicznej uprawy rolin, w tym oczywicie (a moe przede
wszystkim) rolin leczniczych. A zatem czym jest owa biodynamika?
Zanim sprbuj odpowiedzie na to pytanie uznaj za niezbdne
nieco blisze przedstawienie czowieka uwaanego za twrc r o l -
ni c t wa b i o d y n a mi c z n e g o , austriackiego filozofa rolnika
Rudolfa Steinera (18611925).
Ten synny okultysta *, kiedy by jeszcze wiejskim chopcem, zacz
odczuwa obecno ywych istot niewidzialnych dla naszego oka.
Urodzi si jako pierwsze dziecko naczelnika maej stacji poudniowo-
austriackiej kolei, ktrego niskie pobory stawiay ycie rodziny na
krawdzi ndzy. Niespena 10-letni Rudolf nie tylko ju zarabia na
ycie i nauk udzielajc korepetycji, ale fascynowa si technik (to
niewtpliwy wpyw kolei) i formuowaniem koncepcji filozoficznych.
Bardzo szybko doszed do wewntrznego przekonania, e wszystkie
idee maj swoje rdo w duchowych istotach. Sta si bliski pogldowi
sformuowanemu po raz pierwszy przez Platona, a potwierdzonemu
pniej przez synnego poet Goethego, e kada rzecz w przyrodzie
ma swj archetyp, czyli swoist ide istniejc w wiecie wyszym.
Pniej stworzy wasn wizj wiata, ktr nazwa antropozofi (z gr.
antropos czowiek, sophia mdro), wedug ktrej np. nie idea
jest pocztkiem wiedzy i zrozumienia, lecz proces uwiadamiania
i mylenia, dziki ktremu owa idea moe si pojawia. Wyrnia te
trzy powoki" czowieka: ciao fizyczne, ciao eteryczne i ciao
astralne (te dwa ostatnie dostrzegalne tylko dla jasnowidzw).
Jedn z idei Steinera, ktra nie tylko przetrwaa, ale u schyku XX
wieku przeywa swj renesans, jest rolnictwo biodynamiczne. W Agri-
culture ten fascynujcy jasnowidz, filozof i rolnik pisa m.in. Co
* Okultyzm w rozumieniu potocznym (wg Encyklopedii Powszechnej PWN) to
wiara w istnienie tajemnych sil w przyrodzie i w czowieku oraz og zwizanych z ni
praktyk typu magicznego, ktrych celem jest wykorzystanie tych si do wywierania
wpywu na zachowanie si czowieka i przebieg zdarze w przyrodzie.
20
musimy wzi pod uwag, gdy pragniemy, by siy kosmiczne hamoway
wzrost roliny, jej kwitnienie i owocowanie, tak eby nie moga si
rozwin? Przypumy, e chcemy, aby rolina nie rozwina ani
odygi, ani lici, lecz pozostaa samym korzeniem. Co musimy zrobi?
Musimy wsadzi j do gleby piaszczystej, gdy w takiej glebie sia
kosmiczna jest przyhamowana; tak naprawd jest ona zapana. (...)
Musimy zawsze umie rozrni, co jest w rolinie kosmiczne, a co
ziemskie. Jak moemy zaadaptowa gleb na Ziemi, wykorzystujc jej
specyficzn konsystencj, eby zagci jej kosmiczny aspekt i skierowa
go na rozwj korzenia i lici? (...) Jeeli mamy morele lub liwki
o dobrym smaku, to ten sam smak, podobnie jak kolor owocw, jest
waciwoci kosmiczn, wyniesion w gr a do owocu. W jabku
jemy Jowisza, a w liwce Saturna (...) Cae gwiadziste niebo mimo
i nie moemy tego udowodni za pomoc dzisiejszych metod nauko-
wych jest w pewnym sensie odbijane z powrotem na Ziemi przez
Ksiyc. Jest to w rzeczywistoci potna, zogniskowana moc kos-
miczna, ktr Ksiyc wysya wraz ze swoimi promieniami do roliny,
tak by posza w nasiona, aby spotgowa si wzrostu do poziomu,
w ktrym bdzie moga si przeksztaci w si rozmnaania".
U schyku ycia, w marcu 1924 r., w Kobierzycach pod Wroc-
awiem, w majtku Keyserlingkw, R. Steiner wygosi cykl wykadw,
ktre stay si podstaw dzisiejszego rolnictwa biodynamicznego,
ktrego istota polega na optymalnym wykorzystaniu energii czowieka
i przyrody poprzez m.in. uwzgldnienie wiadomoci, wraliwoci
i czasami wielopokoleniowych dowiadcze rolnika, oywienie gleby,
maksymalne wykorzystanie energii atmosfery i Kosmosu, uwzgld-
nienie wzajemnie korzystnego wpywu rolin na siebie.
Z obszernego ju dzi zasobu wiedzy o rolnictwie biodynamicznym,
ktrego zasad w Europie i Ameryce Pnocnej zaczyna przestrzega
coraz wicej gospodarstw, postanowiem w swojej ksice nieco
przybliy temat rytmw kosmicznych w uprawie rolin, a wic i zi,
uznajc e ci czytelnicy, ktrzy zechc je uprawia na dziace lub tylko
zbiera w rodowisku naturalnym, uwzgldniajc wpyw planet, mog
uzyska bogatsze plony bd zebra zioa o wikszej sile leczniczej.
Pierwsze badania, w oparciu o wskazania Rudolfa Steinera,
przeprowadzia w latach dwudziestych kobieta Liii Kolisko.
Wykazaa ona poprzez liczne eksperymenty, e przy sianiu, sadzeniu
i zbiorze rolin bardzo wane jest przestrzeganie faz Ksiyca (nowiu,
pierwszej kwadry, peni i trzeciej kwadry), gdy decyduj one o rosncej
lub sabncej sile jego oddziaywania. W okresie od nowiu do peni
soki podaj od korzeni do naziemnych, grnych czci rolin
21
i dlatego warzywa wydajce swj owoc ponad ziemi (fasola, saata,
groch, kapusta, pomidory), drzewa i krzewy owocowe, a take zioa,
z ktrych zbieramy grne czci (licie, kwiaty, owoce, nasiona)
powinnimy sia, sadzi i zrywa w okresie, kiedy Ksiyca przybywa.
Przy Ksiycu ubywajcym od koca peni do koca ostatniej kwadry
siejemy, sadzimy i zbieramy roliny, ktrych uyteczna dla czowieka
pody znajduj si pod ziemi, a wic spord warzyw np. marchew,
buraki, cebula, czosnek, ziemniaki; spord zi zbieramy korzenie lub
kcza, np. kozka lekarskiego, tataraku, opianu, arcydzigla i perzu.
Bardzo wiele rolnictwo biodynamiczne zawdzicza drugiej kobiecie
Marii Thun, ktra swoj dziaalno badawcz rozpocza w latach
pidziesitych naszego stulecia i wydaa m.in. biodynamiczny kalen-
darz zasieww. Wiele uwagi autorka powica rytmowi wznoszenia si
i opadania Ksiyca. Wspomniany rytm to droga tego ciaa niebies-
kiego nad horyzontem, przypominajca nieco roczn wdrwk"
Soca, ktre na pocztku lata najwyej znajduje si na nieboskonie,
pniej opada do punktu najniszego (koo Boego Narodzenia), by
znowu w nastpnym proczu unosi si do gry. Ksiyc odbywa
podobn drog wznoszenia i opadania, ale w cyklu miesicznym,
a najwysz pozycj na horyzoncie zajmuje wtedy, gdy znajduje si
w konstelacji Blinit. I tak podczas poowy cyklu miesicznego (od
Blinit do Strzelca) nazywamy go opadajcym, a podczas nastpnej
(od koca Strzelca do koca Blinit) wznoszcym. W trakcie
opadania Ksiyca soki rolin schodz do czci podziemnej i jest to
dobry okres do zbioru kczy, korzeni czy bulw zi. Wznoszcy si
Ksiyc podnosi soki rolin do gry wtedy powinnimy zbiera
czci naziemne zi (Ucie, kwiaty, nasiona i owoce).
Ze starannie opracowanej przez Mari Thun statystyki rnych
ukadw cia niebieskich najwaniejszy wydaje si pobyt ksiyca
w jednej z 12 konstelacji rzeczywistych (przesunitych przez 2000 lat
o okoo 30 od znakw Zodiaku). Owe konstelacje mona grupowa
w tzw. trygony czce znaki tego samego elementu, a kady trygon
odpowiada okrelonej czci roliny:
ziemia (korze) Byk Panna Kozioroec
woda (licie) Rak Skorpion Ryby
powietrze (kwiaty) Blinita Waga Wodnik
ogie (nasiona, owoce) Baran Lew Strzelec
W zalenoci od tego, jak cz roliny zamierzamy zbiera (np.
kozek lekarski, chrzan, czosnek czy cebula korze; rumianek,
22
fioek kwiat; mita, estragon, dziurawiec licie; jeyna, orzech,
ra owoce) tak dobieramy por wysiewu sadzenia lub zbioru,
aby Ksiyc pozostawa wtedy w konstelacji odpowiedniego trygonu.
I tak np. mit (licie) naley sia i zbiera, kiedy Ksiyc znajduje
si w konstelacjach trygonu wody, a wic konstelacjach Raka,
Skorpiona i Ryb.
Tym, dla ktrych ledzenie drogi Ksiyca okae si zbyt uciliwe,
podaj inn najprostsz zaleno: poranna pora dnia (ale po opad-
niciu rosy) wpywa na roliny podobnie jak wznoszcy si, a wieczo-
rowa jak opadajcy Ksiyc. A wic analogicznie licie, kwiaty,
owoce i nasiona zi powinnimy zbiera rano; korzenie kcza i bulwy
przed wieczorem.
23
SYGNATURY ZI
Jeden z najwikszych zielarzy w historii zioolecznictwa Pa-
racelsus (14931541), zwany te czsto ojcem chemii lekarskiej
(tzw. jatrochemii), by gorcym zwolennikiem interesujcej, moim
zdaniem, teorii: sygnatur rolinnych.
Cay wiat natury, wedug przekona Paracelsusa, jest jedn
wielk aptek, a wic kada choroba ma swj lek w przyrodzie,
trzeba go tylko umie odnale. Tak zwane sygnatury zi s wedug
niego wanym kluczem do rozwizania tej zagadki. Rwnie Uczni
okultyci yjcy jeszcze przed mdrcem z Hohenheim twierdzili, e
kada rolina stanowi sob co wicej ni fizyczny splot yjcych
komrek, a wic jest rwnie odbiciem czstki ducha Wszechwiata
i jako taka zawiera w sobie pewien pierwiastek" nadrzdny,
kierujcy, nadajcy jej fizjonomii" swoisty i niepowtarzalny charak-
ter, jest zatem na Ziemi niepowtarzalnie sygnowana. A oto co pisa
na ten temat Paracelsus: Roliny wskazuj nam same, przez
zewntrzne swe ksztaty, jakie siy i moce, jakie rodki lecznicze
w sobie ukrywaj. Bowiem dziki takim umiejtnociom, jak chiro-
mantia, physionomia i magia jest moliwym od razu, wedug
zewntrznego wygldu, oceni wasnoci i cnoty kadego zioa
i korzenia wedug jego signatus, jego postaci, formy i koloru i nie
trzeba dugich prb i dowiadcze".
redniowieczni zielarze przy pomocy rnie czasami rozumianych
sygnatur intuicyjnie, ale skutecznie dobierali leki rolinne do po-
szczeglnych schorze, wyznajc jednak zawsze filozofi, e sama
rolina stanowi na ziemi tylko zewntrzn form, pod ktr skrywa
si waciwe arcanum", czyli dziaajca moc uzdrawiajca. Leczy
zatem nie tylko materia, ale przede wszystkim principium", czyli
24
swoista zasada duchowa, rozumiana czasem jako transformacja si
kosmicznych.
A oto kilka przykadw interpretacji zi wedug artykuu
Urbana: Nauka o sygnaturach, jako podstawowe prawo w leczeniu
zioami, wydrukowanego w 1921 roku w czasopimie Der He-
ilkundige:
KCZE PERZU. Trawa o dugich, mocno rozgazionych
korzeniach, bdca bardzo trudnym do wyplenienia chwastem w polu
czy ogrodzie. Czy nie wykazuje ona sygnatury (skojarzeniowych
znamion) chronicznego reumatyzmu i podagry, ktre wolno rozprzes-
trzeniaj si w naszym ciele i s rwnie trudne do wytpienia.
I rzeczywicie kcze perzu jest w medycynie ludowej cennym rodkiem
m.in. przeciwko reumatyzmowi.
KORA WIERZBY. Wierzba, wyrastajca najczciej na podmok-
ych terenach przy rzekach, na zalewowych kach i na bagnach od
razu kojarzy si nam z reumatyzmem i rzeczywicie jej kora jest w tym
schorzeniu cenionym lekarstwem.
FASOLA. Poniewa jej nasiono (fasolka) ma wyran sygnatur
nerki, jest skuteczna we wszystkich schorzeniach, w ktrych nie-
dostateczna filtracja nerek uznawana jest za podstawow przyczyn
innych niedomaga. Zewntrzna posta caej roliny jest jednak
wta, w zwizku z tym wymaga ona podpory podobnie jak
chory na chroniczn podagr. Jednake fasola odznacza si du
podnoci i w zwizku z tym powinna pomc wszystkim cierpicym
na bezpodno i niemoc pciow... jednak pod warunkiem, e
ich osobowociowa konstytucja ma jaki zwizek z duchem"
roliny (np. ludzie, ktrzy duo i chtnie pracuj w polu lub
w ogrodzie).
ORZECH WOSKI. Po rozupaniu skorupy pojawia si owoc
swoim ksztatem przypominajcy mzg czowieka, std ju przed
wiekami w niektrych krajach jedzono orzechy dla wzmocnienia
umysu".
W zioowym redniowieczu rni medycy tworzyli wasne systemy
sygnatur, jednak pewne zasady respektowane byy niemal przez
wszystkich. I tak np. przyjmowano do powszechnie, e roliny
z limi w ksztacie nerek dziaaj moczopdnie, z limi symbolizuj-
cymi serce wzmagaj krenie, pucnik dziki swej galaretowatej
budowie (przypominajcej pcherzyki) leczy puca, bulwiasty trdownik
jest skuteczny przy nabrzmieniach gruczow, kujce osty stosowano
przy kuciach w boku, roliny z biaym sokiem powinny przeciwdziaa
luzowatym wyciekom, zioa z tym mleczkiem zwalczay taczk,
25
kwitnce na czerwono miay tamowa krew, niebieskawofioletowe
przeciwdziaay chorobom oczu, brunatne garda.
Zapomniana ju dzi zasada sygnatur rolin przypomina nam, jak
donios rol odegra ongi okultyzm w caym zioolecznictwie. A warto
przypomnie o niej choby dlatego, e prowadzi nas do pradawnego
rda intuicyjnego stosowania przez czowieka rolin leczniczych,
a wic pocztkw zioolecznictwa ludowego.
SUBSTANCJE CZYNNE W ZIOACH
Obecnie moemy przyj, e na Ziemi ronie okoo 450 000 rolin
wyszych, ale tylko okoo 15% z nich zostao szczegowo przebada-
nych chemicznie i farmakologicznie. Z tej liczby okoo 20 000 uznajemy
dzi za lecznicze, w Polsce za okoo 230 rolin. Jakie jest zatem
podstawowe kryterium pozwalajce uzna rolin za lecznicz? Ot
zdaniem medycyny wspczesnej decyduje o tym obecno okrelonych
zwizkw chemicznych, nazywanych umownie zwizkami czynnymi,
czyli wywierajcymi niewtpliwy wpyw na fizjologi ustroju czowieka.
WITAMINY
W 1912 roku polski biochemik doktor Kazimierz Funk wyodrbni
z usek ryowych substancj zapobiegajc gronej chorobie systemu
nerwowego zwanej beri-beri. Substancj t nazwa witamin. I tak
rozpocza si nowa era w naukach zajmujcych si ywieniem,
a take zioolecznictwem.
Dzisiaj wiemy ju, e owe utajone moce tkwice w rolinach to
drobnoczsteczkowe zwizki organiczne o rnorodnej budowie che-
micznej. S one w ywym organizmie biokatalizatorami yciodajnych,
niekiedy bardzo swoistych reakcji biochemicznych. Mona miao
powiedzie, e bez witamin nie ma ycia, gdy nie ma niezbdnej dla
jego trwania przemiany materii. Znamy dzi budow chemiczn
poszczeglnych witamin, otrzymujemy je nawet syntetycznie, chocia
biochemiczna rola wielu z nich w naszym organizmie nie zostaa
jeszcze do koca wyjaniona. Jedno wszak jest pewne organizm
27
ludzki nie jest w stanie sam wytwarza witamin, musz by one
dostarczane w poywieniu i to przede wszystkim rolinnym.
W profilaktyce, w codziennym ywieniu piguki" nie zawsze
wytrzymuj prb czasu, gdy najbardziej yciodajne, najlepiej przez
nas przyswajane s witaminy pochodzce z naturalnego rda.
Syntetyczne speniaj swoje funkcje w leczeniu niektrych ostrych
stanw chorobowych, natomiast na co dzie powinnimy pobiera
witaminy poprzez prawidowo dobrane poywienie.
Ile zatem i jakich witamin powinnimy codziennie dostarczy
naszemu organizmowi, aby mg funkcjonowa prawidowo?
Witamina A (akseroftol)
Jest niezbdna dla procesw wzrostu (szczeglnie organizmw
modych), prawidowego stanu bon luzowych i dla procesu
widzenia.
Jej brak powodowa moe midzy innymi zahamowanie wzrostu,
ziemistote zabarwienie skry (szczeglnie twarzy), zaburzenia
w regeneracji nabonkw komrkowych caego ciaa, co objawia
si na przykad nadmiern suchoci i rogowaceniem skry, su-
choci w gardle, chronicznym nieytem nosa z upoledzeniem
wchu, zmniejszeniem wydzielania si kwasw odkowych. Jej
niedostatek sprzyja powstawaniu kamicy nerkowej, zmniejsza od-
porno na przezibienia, powoduje pieczenie pod powiekami,
upoledzone widzenie o zmierzchu. Ten ostatni objaw zwany po-
pularnie kurz lepot", jest najbardziej typowy. Aby przekona
si, czy organizm nasz nie cierpi na niedobr witaminy A, moemy
wykona prosty test.
Wchodzimy z pomieszczenia jasnego do ciemnego i liczymy,
jak dugo trwa przystosowanie si wzroku do ciemnoci. Jeli
nie duej ni 7 sekund, nasz organizm zawiera dostateczn ilo
witaminy A, czas 812 sekund wiadczy ju o jej niedoborze,
cho niegronym jeszcze dla stanu zdrowia, powyej 12 sekund
to ju grona awitaminoza, ktr trzeba zacz natychmiast li-
kwidowa.
Akseroftol to witamina A, ktr bezporednio uzyskujemy z po-
ywienia pochodzenia zwierzcego, a prowitamina A (karoten) po-
chodzi z rolin.
Poniewa witamina A rozpuszcza si w tuszczach, surwki winny
by bezwzgldnie przyprawione oliw.
28
Podstawowa dawka witaminy A wynosi od 3 do 7 mg na dob.
Prowitamina ma 23 razy sabsze dziaanie od witaminy A. Wita-
min A (okoo 95%) nasz organizm magazynuje w wtrobie, a jej
nadmiar jest rwnie niewskazany jak niedobr i moe by nawet
toksyczny.
Witamina B
x
(tiamina)
Tiamina, usprawniajc mechanizmy energetyczne, wspomaga spa-
lanie wglowodanw i cukrw, jest zatem niezbdna w procesach
trawienia i przyswajania pokarmw.
Jej niedostatek w organizmie wpywa przede wszystkim na
zaburzenia czynnoci nerww i mini, powodujc midzy innymi
zapalenie wielonerwowe zwane popularnie zapaleniem korzon-
kw nerwowych", rnego rodzaju objawy nerwicowe (zmczenie,
nerwowo, koszmary senne, zaburzenia czynnociowe przewodu
pokarmowego, migren), niedowad mini. Brak witaminy B

wywouje piczk cukrzycow, nadmiern otyo spowodowan
przede wszystkim z przemian wglowodanw, spadkiem cinienia
krwi.
Poniewa witaminy Bj nasz organizm nie jest w stanie magazyno-
wa, powinnimy otrzymywa j codziennie wraz z poywieniem;
wedug oficjalnych norm modzie 2 mg, a doroli 3 mg na dob.
S to jednak dawki minimalne, jeli wemiemy pod uwag, e organizm
potrzebuje 0,5 mg tiaminy na spalenie kadego 1000 kalorii. Zapo-
trzebowanie na tiamin gwatownie ronie w sytuacjach stresowych,
w okresach duej aktywnoci fizycznej, po kadej dawce antybiotykw.
Przyswajanie witaminy bardzo utrudnia alkohol, a kawa niszczy j
w okoo 50%.
Witamina B
2
(ryboflawina)
Ta witamina, podobnie jak B
t
, wspomaga w naszym organizmie
spalanie cukrw, bierze te udzia w oddychaniu tkankowym, w syn-
tezie hemoglobiny, tworzy w poczeniu z biakami wiele enzymw
niezbdnych do transportu tlenu, uczestniczy w przemianie na impulsy
nerwowe bodcw wietlnych docierajcych do oka.
Jej niedobr powoduje midzy innymi zaburzenia przemiany
biaek, zahamowanie wzrostu, zmniejszenie ostroci widzenia, zmiany
29
* * & *
chorobowe skry, pkanie luzwki w kcikach ust i na wargach,
niedokrwisto, dychawic oskrzelow, rnego rodzaju objawy
nerwicowe.
Dzienne zapotrzebowanie dorosej osoby na ryboflawin wynosi
2 mg, a w przypadku odywiania si zwikszon iloci misa i innych
produktw biakowych oraz cukrw wzrasta do 3 mg.
Ryboflawina dobrze znosi podwyszon temperatur (gotowanie),
natomiast nie lubi wiata. Na przykad mleko postawione na oknie
w przezroczystej butelce ju po 2,5 godzinach traci prawie poow
witaminy B
2
.
Witamina ta rozpuszcza si w wodzie, dlatego odlewajc wod po
ugotowaniu produktw zawierajcych witamin B
2
pozbawiamy si
prawie caej ryboflawiny. Dietetycy zalecaj zatem wykorzystanie tej
wody do innych potraw.
Witamina B
6
(pirydoksyna)
Pirydoksyna jest niezbdna w metabolizmie biaka oraz cia
tuszczowych. Jej niedostatek prowadzi wic do zaburze przemiany
biaek i tuszczw, co objawia si moe otyoci, zaburzeniami snu,
samoistnym dreniem rk, zaburzeniami psychicznymi, zmianami
chorobowymi skry, spadkiem limfocytw we krwi.
Czowiek powinien otrzymywa dziennie 2 mg witaminy B
6
, wielu
lekarzy twierdzi jednak, e norm t mona z powodzeniem podwoi.
Pirydoksyna rozpuszcza si w wodzie, nie ulega rozpadowi w trakcie
gotowania.
Witamina B
12
(kobalamina)
Pobudza wzrost kadej komrki w organizmie, szczeglnie za
przyspiesza dojrzewanie komrkowych skadnikw krwi. Odgrywa
istotn rol w prawidowym dziaaniu ukadu nerwowego.
Niedobr B
1 2
powoduje przede wszystkim anemi, a w konsekwen-
cji wszystkie towarzyszce jej objawy: chroniczne zmczenie, osabienie,
bezsenno, zaburzenia odkowe. Przy jej niedoborze zaleca si
stosowanie przede wszystkim wtroby wieprzowej i woowej, drody,
przetworw mlecznych, ryb, razowego chleba i kiekw pszenicy.
U zdrowych ludzi zapotrzebowanie na kobalamin moe by
zaspokajane za porednictwem drobnoustrojw przewodu pokarmowego.
30
Witamina B
3
(niacyna)
Zwana te witamin PP lub kwasem nikotynowym. Niacyna jest
potrzebna kadej komrce do prawidowego przebiegu reakcji utlenia-
nia i redukcji, a szczeglnie w metabolizmie cukrw i hemoglobiny
krwi. Jest niezbdna dla prawidowego funkcjonowania ukadu ner-
wowego, skry i bon luzowych.
Zapotrzebowanie czowieka na t witamin wynosi okoo 15
mg na dob.
Hipowitaminoza, czyli niedobr, kwasu nikotynowego powodowa
moe zaburzenia czynnoci ukadu nerwowego, przewodu pokar-
mowego, stany zapalne jamy ustnej, rnego rodzaju zmiany skrne,
wcznie z uszczeniem si, bezsenno, wewntrzny niepokj.
Witamina H (biotyna)
Jest kwasem organicznym wpywajcym gwnie na metabolizm
tuszczu i stan komrek skry.
Jeli mamy niedobr biotyny, niewtpliwie podstawowym sygnaem
bdzie uszczenie si skry (nazwa witaminy H" pochodzi od
niemieckiego sowa Haut skra). Drugim symptomem moe by
lojotokowe zapalenie skry gowy i wypadanie wosw. Moemy te
odczuwa osabienie i zauway objawy szybkiego mczenia si.
Dzienne zapotrzebowanie na witamin H jest stosunkowo niewielkie
i wynosi 0,2 mg, a ilo t otrzymujemy praktycznie w kadym
poywieniu, ale najwicej biotyny znajduje si w drodach, wtrobie,
nerkach i grochu.
W skad witamin grupy B wchodz jeszcze kwasy: pantotenowy
i foliowy, ktrych szczegowo nie omawiam.
Witamina C (kwas askorbinowy)
Kwas askorbinowy uszczelnia rdbonki naczy krwiononych,
podnosi odporno naszego organizmu na rnego rodzaju zakaenia,
a poprzez wpyw na tkank czn przyspiesza gojenie si ran.
Niedobr witaminy C powoduje krucho naczy krwiononych,
a w konsekwencji pkanie naczy woskowatych, co moe objawia
si przede wszystkim krwawieniem dzise i powstawaniem sicw na
ciele nawet podczas ucisku. Wynikiem tego niedoboru jest rwnie
31
'***!*'
szkorbut (gnilne zapalenie dzise), odsonicie przyzbnej zwane
paradentoz, zmiany w ozbnej ktrych konsekwencj moe by
nawet wypadanie zbw. Ponadto brak witaminy C powoduje
nieokrelone ble w koczynach i krgosupie, skonno do przezi-
bie i nieytw drg oddechowych, brak odpornoci na zakaenia,
zahamowanie przyrostu wagi u dzieci i nadmierne chudnicie u doros-
ych, wrzody odka i dwunastnicy, przedwczesn skleroz i objawy
uwidu starczego, rnego rodzaju dolegliwoci sercowe.
Nasze minimalne dzienne zapotrzebowanie na witamin C jest
due i wynosi wedug rnych rde od 80 do 100 mg. Poniewa
witamina ta utrzymuje si w organizmie najwyej dwie doby, musi by
systematycznie uzupeniana.
Najwikszym naturalnym rdem kwasu askorbinowego jest
owoc ry. 10 dag dzikiej ry zawiera 470 mg witaminy C, ra
Rugoza 840 mg, ra Jubileuszowa a 1480 mg, a odmiana
Skolimw-Konstancin nawet 3100 mg.
Zapotrzebowanie na kwas askorbinowy jest wiksze u palaczy,
poniewa gorzej go przyswajaj. Jeli kto wypala ponad jedn paczk
papierosw dziennie, potrzebuje o 50% witaminy C wicej, czyli okoo
150 mg na dob. Wicej wysokowitaminowego poywienia potrzebuj
rwnie ludzie pijcy systematycznie alkohol. Duo witaminy C zuy-
waj ludzie szczeglnie naraeni na sytuacje stresowe. Potrzebujemy
jej rwnie wicej w rnego rodzaju stanach przezibieniowych
i innych zakaeniach bakteryjno-wirusowych. Profesor Pauling
dwukrotny laureat Nagrody Nobla twierdzi, e podczas przezi-
bienia powinno si podawa do 1000 mg kwasu askorbinowego!
Ponadto formuujc warunki sprzyjajce przedueniu ycia czowie-
kowi o 20 lat, na pierwszym miejscu stawia dostatek witaminy C.
Witamina C rozpuszcza si w wodzie, nie lubi dugiego gotowania,
rozkada si w zetkniciu z elazem, ubywa jej take w czasie
przechowywania produktw.
Witamina D (kalcyferol)
Kalcyferol bierze udzia w gospodarce wapniem i fosforem naszego
organizmu. W jego obecnoci obydwa te pierwiastki zachowuj
najkorzystniejsz wzajemn proporcj, we waciwej iloci koncentruj
si we krwi i odkadaj w kociach. Wedug niektrych rde witamina
D czyni organizm odporny na wszelkiego rodzaju zakaenia.
Brak tej witaminy u dzieci powoduje krzywic. U osb dorosych,
32
ktre przekroczyy 50 rok ycia, struktura kostna sabnie i rozwija si
tak zwane rzeszotnienie koci, powodujce czsto ble podobne do
reumatycznych. Podawanie witaminy D w znacznym stopniu agodzi
te dokuczliwe dolegliwoci.
Bogatym, cho porednim rdem witaminy D s promienie
soneczne, ktre zamieniaj na kalcyferol zwizek chemiczny z grupy
steroli wystpujcy w naszej skrze.
Witamina D rozpuszcza si w tuszczach i atwo utlenia szcze-
glnie w temperaturze przekraczajcej 100C.
Witamina E (tokoferol)
Ju sama nazwa tokoferol tokos (rodzenie) i phero (nosi)
wskazuje, e jest witamin podnoci, niezbdn podczas syntezy
hormonw gonadotropowych w przysadce mzgowej. Witamina
E uczestniczy w procesach oksydoredukcyjnych, zapobiegajc midzy
innymi starzeniu, a w konsekwencji kurczeniu si czerwonych krwinek
pod wpywem tlenu. Zwizana jest z metabolizmem azotu i od-
dychaniem komrkowym. Wpywa na metabolizm naszych mini.
Tokoferol dodaje nam energii i witalnoci, zdecydowanie poprawia
nastrj.
Niedostatek witaminy E powoduje oglny odpyw energii yciowej,
zaburzenia procesw rozrodczych, dystrofi mini, dolegliwoci
sercowe, miadyc ttnic, nadcinienie.
Witamina E rozpuszcza si w tuszczach, jest odporna na tem-
peratur do 120C, a wic wytrzymuje proces gotowania.
Dorosy, zdrowy czowiek potrzebuje dziennie od 15 do 30 mg
tokoferolu.
Witamina K (fillochinon)
Witamina ta bierze udzia w krzepniciu krwi. Przy jej niedoborze
proces ten nie moe przebiega prawidowo, co objawia si dugim
okresem gojenia ran. Zdrowy organizm dziki drobnoustrojom sam
jest w stanie wytworzy j w jelicie grubym. Poza tym sporo
fillochinonu znajduje si w otrbach pszennych, ziemniakach, selerach,
koperku, pomidorach, male i fasoli szparagowej.
Dzienne zapotrzebowanie na t witamin wynosi 12 mg. Fil-
lochinon jest rozpuszczalny w tuszczach i mao odporny n temperatur.
3 Zioa czyni cuda 33
MAKRO- I MIKROELEMENTY
W ostatnim dwudziestoleciu ywieniowcy we wszystkich krajach
coraz wicej uwagi powicaj biopierwiastkom, nazywajc je wprost
pierwiastkami ycia. Skadniki mineralne (pierwiastki i nieorganiczne
ich poczenia), stanowice zaledwie okoo 4% ciaru naszego ciaa,
utrzymuj na przykad cinienie osmotyczne, wchodz w skad wielu
enzymw bd powoduj ich zwikszon aktywno. Uczestnicz wic
porednio lub bezporednio w licznych reakcjach biochemicznych. Nie
odgrywajc zatem roli energotwrczej, steruj najoglniej mwic
przemian materii. A zatem ich niedobr lub nadmiar musi wywiera
niekorzystny wpyw na nasze samopoczucie i zdrowie.
Pierwiastki, ktre znajdujemy w naszym organizmie w wikszych
ilociach, takie jak: tlen, wgiel, sd, potas, wap, chlor, wodr
nazywamy makroelementami; pierwiastki wystpujce w ilociach
ladowych (od 10~
2
do 10~
n
%), np. zoto, srebro, ind, mied, cynk,
mangan, wolfram, platyna to mikroelementy.
MAKROELEMENTY
Sd (Na), chlor (Cl), potas (K)
Jony sodu i chloru s niezbdne dla utrzymania staego cinienia
osmotycznego i do produkcji kwasu solnego w odku. Czowiek
powinien otrzyma w codziennym poywieniu okoo 10 g soli kuchennej
(NaCl).
Jony potasu odgrywaj wan rol w procesach oksydacyjnych,
w polaryzacji elektrycznej, a poza tym dziaaj odwadniajce Wraz
z poywieniem powinnimy otrzymywa okoo 3 g potasu na dob.
Bardzo wana dla naszego organizmu jest tak zwana rwnowaga
sodowo-potasowa.
Wap (Ca)
Prawie 99% wapnia znajduje si w kociach, reszta w miniach
i we krwi. Jego gospodark w organizmie reguluje przede wszystkim
hormon tarczycy, przytarczyce oraz witamina D, ktra usprawnia
wchanianie wapnia w jelitach cienkich.
34
****f**
Ten makroelement wpywa w istotny sposb na stan koci
i uzbienia, obnia poziom cholesterolu we krwi, ktry dziki
jego zwizkom jest prawidowo wydalany z organizmu; wywiera
wpyw na funkcjonowanie nerww i mini (jego niedobr powoduje
na przykad bolesne skurcze mini); przeciwdziaa zwapnieniu
naczy krwiononych (!); reguluje wiele innych funkcji caego
ustroju.
Dorosy czowiek powinien pobra dziennie w poywieniu okoo
3 g wapnia. Niektre rda podaj, e wystarczy tylko 1 g, ale jest to
moim zdaniem dawka zaniona, gdy pierwiastek ten jest wchaniany
przez organizm do trudno.
Ilo zjadanych produktw zawierajcych wap powinnimy znacz-
nie zwikszy w okresie od pojawienia si pierwszych zielonych
nowalijek, a do pnej jesieni. Dlaczego? Ot wiele warzyw, przede
wszystkim za rabarbar, szczaw i szpinak, zawiera kwas szczawiowy,
ktry wie wap i w ten sposb czyni go nieprzydatnym dla naszego
organizmu. Nie oznacza to, e naley unika tych warzyw, gdy
zawieraj one wiele innych cennych skadnikw. Trzeba po prostu pi
wicej mleka i zjada wicej serw.
MIKROELEMENTY
elazo (Fe)
Poowa elaza, ktre zawiera nasz organizm, znajduje si w he-
moglobinie krwi, a wic z powodu niedoboru Fe cierpi przede
wszystkim proces tworzenia krwi. Pierwszym objawem niedoboru
elaza, a czsto i anemii, jest ustawiczne nieuzasadnione oglne
zmczenie.
Dorosy czowiek potrzebuje w cigu doby okoo 15 mg elaza.
Mied (Cu)
Mied potrzebna jest organizmowi podobnie jak elazo. W procesie
tworzenia krwi elazo jest w jej obecnoci lepiej przyswajane. Mied
jest te konieczna do sprawnego dziaania niektrych enzymw
oksydoredukcyjnych. W cigu doby kady z nas potrzebuje 23 mg
miedzi.
35
Oto, podana w przyblieniu, zawarto Cu (w mg) w 1 kg suchej
masy niektrych produktw spoywczych:
szpinak 70
saata 40
owies 20
ziemniaki 18
Duo miedzi zawiera te wtroba woowa i wieprzowa.
W procesach wytwarzania krwi, obok elaza i miedzi, wan rol
odgrywa kobalt oraz mangan. Ten ostatni biopierwiastek agodzi
ponadto toksyczne waciwoci wielu zwizkw.
Magnez (Mg)
Magnez, podobnie jak wap, spotykamy przede wszystkim we
krwi, miniach i kociach.
Pierwiastek ten ma swj wany udzia w pracy mini i systemu
nerwowego, a jego niedobr powodowa moe wiele bardzo przykrych
objaww, midzy innymi: drtwienie koczyn, skurcze mini, nadmierne
wypadanie wosw, amliwo paznokci, zawroty gowy, arytmi serca,
bezsenno, poranne zmczenie, rnego rodzaju wdrujce" ble.
Dla utrzymania dobrej kondycji fizycznej potrzeba nam wedug
rnych rde od 400 do 700 mg magnezu na dob.
Cynk (Zn)
Cynk koncentruje si przede wszystkim w miniach, wtrobie
i nerkach. Jest niezbdny do prawidowej przemiany biakowej i wg-
lowodanowej, w procesach wzrostu i rozwoju caego organizmu. Przy
niedoborze tego minerau nastpuje zachwianie metabolizmu, zmniejsza
si moliwo przyswajania elaza.
Dorosy czowiek potrzebuje w cigu doby minimum 20 mg cynku.
CUKROWCE
Roliny zawierajce chlorofil w wyniku procesu fotosyntezy
mog syntetyzowa z dwutlenku wgla i wody tzw. cukrowce.
W trakcie naturalnej reakcji najpierw powstaj cukry proste (mono-
36
zy), a najwaniejszymi z nich s niewtpliwie glukoza i fruktoza.
Monozy cz si nastpnie po dwa, tworzc tzw. dwucukry (biozy),
a jednym z nich jest sacharoza, czyli cukier, ktrym na co dzie
sodzimy. W trakcie dalszej syntezy i doczania po jednym cukrze
prostym powstaj trjcukry, czterocukry, a wreszcie wielocukry
(poliozy) o przernej ju budowie chemicznej, konsystencji i wa-
ciwociach fizycznych. Surowce rolinne o znacznej iloci cukrw s
zwykle cennym rdem odywczym.
Najbardziej chyba znanym wielocukrem, zoonym z licznych
drobin glukozy, jest skrobia bdca najwaniejszym poywieniem
wglowodanowym czowieka. Wystpuje w komrkach rolinnych
w formie mikroskopijnych ziaren. Spoywamy j najczciej w po-
staci mki i ziemniakw. W rolinach leczniczych gromadzi si
przede wszyskim w kczach, korzeniach, odygach, bulwach i na-
sionach.
W naszym przewodzie pokarmowym z wglowodanw i rnych
cukrw zawartych w poywieniu powstaj cukry proste. (Ze skrobi
pod wpywem dziaania odpowiednich enzymw najpierw powstaje
maltoza rozpadajca si nastpnie na czsteczki glukozy.) Do krwi
wchania si glukoza, fruktoza i galaktoza. Pamitajmy, e cukry
proste stanowi podstaw przemian energetycznych w naszym ustroju
W produkcji farmaceutycznej ze skrobi przyrzdza si opatki
apteczne, dodaje si j do tabletek, bo pczniejc w przewodzie
pokarmowym przyspiesza rozpad tabletki, w nieytach odka
i jelit zaleca si spoywanie kleikw skrobiowych. Ten biay
sypki proszek bez zapachu (posta handlowa) jest wreszcie pod-
stawowym surowcem w produkcji pudrw, przysypek i maci
osuszajcych.
Bony komrkowe wszystkich rolin (z wyjtkiem grzybw) utwo-
rzone s z bonnika, a wic drugiego po skrobi wanego wielo-
cukru, zwanego rwnie celuloz. Jej czsteczka zbudowana jest
niekiedy nawet z kilku tysicy poczonych ze sob resztek glukozy.
I chocia bonnik nie jest trawiony i przyswajany przez organizm
czowieka, to szczeglnie w ostatnich latach fizjologowie coraz
goniej mwi o znaczeniu dla prawidowej pracy przewodu
pokarmowego diety tzw. bogato resztkowej, a wic zasobnej w pcz-
niejcy pod wpywem wody bonnik, dziki ktremu nie wystpuj
bardzo nieprzyjemne i grone dla zdrowia stany zapalne przede
wszystkim jelita grubego.
37
LUZY I GUMY
luzy i gumy to wielocukry tzw. bezpostaciowe, ktre w wodzie
pczniej, tworzc roztwory koloidalne o duej lepkoci. luzy wy-
stpuj w komrkach, gumy (nie myli z kauczukiem!) s produktami
powstajcymi w wyniku patologicznych zmian bon komrkowych.
Wyciekajce gumy mona najatwiej i najczciej zaobserwowa na
wini i liwie. Obydwie substancje stosuje si jako rodki powlekajce,
a wic agodzce stany zapalne bon luzowych. luzy wykazuj
ponadto dziaanie przeciwkaszlowe.
GLIKOZYDY
Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami) to substancje organicz-
ne stanowice poczenia cukrw prostych (najczciej glukozy,
galaktozy, arabinozy, ksylozy i ramnozy) z rnymi zwizkami
niecukrowymi (np. flawonami, antocyjanami, fenolami, kumaryna-
mi). Skadaj si wic zawsze z dwch czci cukrowej zwanej
glikonem i niecukrowej zwanej aglikonem. Poniewa w czeniu
glikonu z aglikonem uczestnicz rne pierwiastki moemy wyrni
z tego punktu widzenia rne typy glikozydw: O-glikozydy (cz-
nikiem jest tlen), C-glikozydy (cznik stanowi tu wgiel), S-glikozy-
dy (czenie przez siark), N-glikozydy (z azotem jako cznikiem).
Glikozydy wytwarzane s w procesie fotosyntezy, gwnie w li-
ciach, a powstaj pod wpywem specyficznych enzymw, tzw. glikozy-
daz. Gromadz si najczciej w tkankach spichrzowych korzeni lub
kczy, w korze, nasionach i owocach. S ciaami staymi, krystalicz-
nymi, w wikszoci rozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet
barwnymi (np. glikozydy flawonoidowe s te, a antocyjanowe
czerwone, fioletowe lub niebieskie). Nie nale do zwizkw trwaych
i pod wpywem specyficznych enzymw wystpujcych w komrkach
rolinnych i w naszym przewodzie pokarmowym nastpuje ich
rozpad (tzw. hydroliza enzymatyczna) na czci skadowe. Rozpad
rwnie atwo zachodzi pod wpywem kwasw, a nawet rodkw
utleniajcych.
Z medycznego punktu widzenia najwiksze znaczenie maj gliko-
zydy nasercowe (zwane niekiedy te kardenolidowymi, naparst-
nicowymi, digitaloidowymi, sterydowymi), ktre przyczyniaj si do
wzmocnienia minia sercowego, a zawiera je na przykad naparst-
38
nica (przede wszystkim wenista i purpurowa), miek wiosenny
i konwalia majowa. Dla porzdku trzeba wspomnie, e odkrycie
naparstnicy jako wspaniaego leku w chorobach serca zawdziczamy
angielskiemu lekarzowi Wiliamowi Witheringowi z Birmingham
(1785 rok). (Ale uwaga glikozydy naparstnicy s rodkiem silnie
dziaajcym fizjologicznie i ju w niewielkich dawkach mog by
trujce!)
Z innych glikozydw warto wymieni jeszcze antraglikozydy
(znajduj si m.in. w aloesie, rzewieniu i kruszynie) stosowane
w schorzeniach przewodu pokarmowego, przede wszystkim jako rodki
przeczyszczajce; antocyjanowe (znajdujemy je w owocach np. czarnej
porzeczki i borwki czernicy) te wzmacniaj woskowate naczynia
krwionone, bior udzia w wielu reakcjach utleniania i redukcji,
poprawiaj wzrok; gorczyczne (zawiera je np. gorczyca czarna i nas-
turcja) dezynfekuj i powoduj lepsze ukrwienie skry; fenolowe
(spotykane np. w mcznicy lekarskiej i pierwiosnku lekarskim) to
substancje o dziaaniu moczopdnym, dezynfekujcym i przeciwzapal-
nym. Do grupy glikozydw rolinnych zalicza si jeszcze glikozydy
flawonoidowe (nieco bliej przedstawi je pod hasem flawonoidy"),
saponinowe, irydoidowe, cyjanogenne, alkaloidowe i inne.
ALKALOIDY
Stanowi bardzo liczn grup substancji organicznych zawieraj-
cych w swojej czsteczce jeden lub wicej atomw azotu, co nadaje im
charakter mniej lub bardziej zasadowy. W rolinie znajduje si
najczciej kompleks tych substancji, a tak w ogle poznano dotychczas
kilkaset alkaloidw! Zaliczamy je do najskuteczniejszych i najwaniej-
szych rolinnych substancji czynnych. Pierwszy alkaloid morfin
wyodrbni z opium w 1804 r. Fryderyk Wilhelm Serturner, w nastp-
nych latach uzyskano szereg innych, np. strychnin (1818), chinin
(1820), nikotyn (1828), atropin (1833). Czsteczki alkaloidw, oprcz
wspomnianego ju azotu, zawieraj zawsze wgiel, wodr i bardzo
czsto tlen, s z reguy substancjami staymi, krystalicznymi (chocia
np. nikotyna jest pynem), o smaku czsto gorzkim.
Przebadane dotychczas alkaloidy moemy podzieli midzy
innymi na:
pochodne tropanu (np. atropina, hioscyjamina, skopolamina,
kokaina),
39
pochodne pirydyny (np. nikotyna, lobelina),
pochodne chinoliny (np. chinina, cynchonina, chinidyna),
pochodne izochinoliny (np. papaweryna, kuraryna, tuboku-
raryna),
pochodne indolu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina),
pochodne puryny (np. kofeina, teobromina, teofilina),
pochodne fenantrenu (np. morfina, kodeina).
Alkaloidy mog wywiera na nasz organizm bardzo rne dziaanie,
czasami bardzo silne, a nawet gwatowne i trujce (np. kurara czy
strychnina). Wykazuj przede wszystkim silny wpyw na tkank
nerwow jedne dziaaj pobudzajco, inne hamujco, a jeszcze inne
nawet poraajco.
W oto przykady alkaloidw (i ich dziaania) zawartych w znanych
nam rolinach:
pieprz piperyna (pobudza zakoczenia nerwowe w przewodzie
pokarmowym, wzmagajc przede wszystkim wydzielanie soku
odkowego),
papryka kapsaicyna (przyspiesza syntez enzymw trawien-
nych, wzmaga krenie krwi przy okadach powoduje m.in.
przekrwienie skry),
mak kodeina (stosowana jako rodek przeciwko kasz-
lowi),
kawa kofeina (przyspiesza prac serca, znosi uczucie znuenia
i sennoci),
herbata teina (znosi uczucie zmczenia, reguluje ruchy
robaczkowe jelit, agodzi ble),
glistnik jaskcze ziele papaweryna (dziaa przeciwblowo
i rozkurczowo),
ruta fagaryna (znosi skurcze mini gadkich).
GARBNIKI
Garbnikami nazywamy zwizki organiczne o charakterze wielo-
fenoli, wystpujce w rolinach, nie stanowice jednak jednolitej grupy
chemicznej. Ze wzgldu na budow dzielimy je na dwie podgrupy:
zwizki hydrolizujce (np. tanoidy i depsydy) oraz zwizki skonden-
sowane, nie hydrolizujce (np. katechiny, pochodne kwasu elagowego).
Ich czsteczki zbudowane s z czci cukrowej i aglikonu (kwas
galusowy lub jego pochodne). Wszystkie garbniki, bez wzgldu na
40
struktur chemiczn, maj cierpki smak, waciwoci cigajce oraz
zdolno tworzenia z biakiem skry (tzw. kolagenem) nieodwracalnych
pocze nierozpuszczalnych i nie podlegajcych gniciu. Dlatego
przyjte doustnie dziaaj cigajco na bony luzowe, hamuj ich
przepuszczalno, zapobiegajc np. mikrokrwawieniom z woskowatych
naczy krwiononych (przede wszystkim w przewodzie pokarmowym),
unieczynniaj te bakterie i wytwarzane przez nie toksyny. Poniewa
daj trudno rozpuszczalne osady z metalami cikimi i alkaloidami,
mog by uywane jako odtrutka przeciwko tym substancjom. Ze-
wntrznie uywamy ich rwnie do okadw na skr uszkodzon, np.
na czyraki, rany, oparzenia. Wodne stone roztwory garbnikw
stosuje si do garbowania i wyprawiania skry, ktra dziki nim staje
si nieprzepuszczalna dla wody.
Garbniki wystpuj w wielu rolinach, ale najwicej jest ich
w korze dbu, owocach borwki czernicy i borwki brusznicy, rdecie
wowniku, orzechu woskim, tymianku, majeranku, korze wierzby,
herbacie. Musz jednak przestrzec, e naduywanie rolin bogatych
w garbniki (np. zbyt czste picie herbaty) nie jest korzystne, bowiem
utrudnia wchanianie w przewodzie pokarmowym m.in. witamin oraz
makro- i mikroelementw.
OLEJKI ETERYCZNE
Olejki s pynnymi mieszaninami liczcymi nawet do stu kilku-
dziesiciu zwizkw. (Oprcz wglowodanw znajdujemy w nich
zwizki tlenowe alkohole, aldehydy, ketony, kwasy, estry, rodanki,
nitryle, fenole, laktony, siarczki).
S to ciecze lotne nie rozpuszczajce si w wodzie, o intensywnym
zapachu, najczciej bezbarwne, tawe, zielonkawe lub niebieskawe.
Z czasem kn lub brunatniej, staj si gste i ywicowate.
Olejki eteryczne wystpuj w wielu rolinach, u ktrych spotykane
s jako wydzieliny w specjalnych komrkach i zbiorniczkach. Ich
zastosowanie lecznicze jest do rnorodne.
Oto przykady dziaania terapeutycznego najpopularniejszych
olejkw:
ciopdnie dziaaj np. olejki mitowy i tymiankowy;
moczopdnie pietruszkowy i jaowcowy;
wykrztunie sosnowy, eukaliptusowy, szawiowy, mitowy;
uspokajajco walerianowy, tatarakowy, z melisy;
41
przeciwbakteryjnie mitowy, sosnowy, anyowy, majeran-
kowy.
Wiele olejkw rolinnych poprawia smak potraw, napojw; wielkie
ich iloci zuywa przemys perfumeryjny, mydlarski i chemii go-
spodarczej.
FLAWONOIDY
Tworz bardzo liczn grup zwizkw nadajcych rolinom rno-
rodne zabarwienie flawony to barwniki te, antocyjany za,
w zalenoci od kwasowoci rodowiska, maj barwy od pomara-
czowoczerwonej przez purpurow do fioletowej.
Flawonoidy s pochodnymi y-pironu, a cz z nich jest zwizana
z cukrami prostymi i tworzy grup glikozydw tzw. flawonoido-
wych. (Zwizki te charakteryzuje wystpowanie w aglikonie czyli
czsteczce niecukrowej flawonolu, flawonu i izoflawonu). Mimo
do jednorodnej budowy wykazuj rnorodne dziaanie na or-
ganizm czowieka. Flawony np. uczestnicz czynnie w reak-
cjach utleniania i redukcji, dziaaj moczopdnie, obniaj ci-
nienie ttnicze krwi, wspomagaj magazynowanie witaminy C,
a szczeglnie duo gromadzi si ich w naszych owocach oraz
w pokrzywie, gryce, rucie czy kwiatach bzu czarnego. Antocyjany
uatwiaj trawienie, peni rol enzymw oddechowych, dezyn-
fekuj drogi moczowe, a due ich iloci gromadz np. owoce
czarnej porzeczki, wini, bzu, borwki czernicy, a take buraki
wikowe.
GORYCZE
S to nietrujce, bezazotowe substancje o rnym skadzie chemicz-
nym, charakteryzujce si gorzkim smakiem. Poprzez pobudzanie
wydzielania soku odkowego wzmagaj czynnoci trawienne, wyka-
zuj te sabe dziaanie antyseptyczne i przeciwrobacze. Goryczami s
niektre alkaloidy (np. strychnina i chinina), glikozydy (np. gencjana),
a ich zwizki stwierdzono m.in. w liciach bobrka trjlistnego, zielu
krwawnika, dziurawca, mniszka, piounu, tysicznika, melisy lekarskiej,
tymianku, estragonu i szawii. W medycynie stosujemy je najczciej
42
w formie win i rnorodnych nalewek alkoholowych. Niektrzy
zielarze twierdz, e wycigi alkoholowe goryczy dziaaj lekko
uspokajajco i oglnie wzmacniajco i dlatego chtnie aplikuj je
rekonwalescentom. Trzeba te wspomnie, e tzw. zioa gorzkie
uywane s do produkcji wermutw i gorzkich likierw odkowych.
ANTRAZWIZKI
Nazywane czasami antraglikozydami s pochodnymi antrace-
nu, zawieraj jedn lub kilka grup hydroksylowych i tworz czsto
poczenia z cukrami prostymi. Antrazwizki to liczna grupa posiada-
jca zdolnoci do czenia si po dwa zwizki i tworzenia tzw.
dimerw. Wystpuj m.in. w korze kruszyny, w liciach i owocach
senesu, w strczycu, korzeniach rzewienia i aloesie. Wycigi tych
rolin, dziki zawartym w nich antrazwizkom, dranic jelito grube
dziaaj przeczyszczaj co. Nie naley ich jednak zbyt dugo stosowa,
trzeba natomiast zaniecha w ostrych chorobach zapalnych przewodu
pokarmowego, niewydolnoci nerek i w okresie ciy, gdy mog
niekiedy prowadzi do poronie.
AZULENY
Azuleny to wglowodory o dziaaniu przeciwuczuleniowym, prze-
ciwzapalnym, hamujcym rozwj wielu rodzajw bakterii (nierzadko
rwnie gronkowcw). W lecznictwie najbardziej rozpowszechniony
jest chamazulen, ktry wystpuje m.in. w rumianku, piounie i krwa-
wniku.
FENOLE
Te sabe kwasy, przypominajce swoj budow alkohole, s silnymi
rodkami przeciwbakteryjnymi. atwo te przenikaj przez bon
komrkow, powodujc denaturacj biaka. Wystpuj m.in. w korze
dbu, arnice i czarnym bzie.
43
-***$&**
KUMARYNY
Tworz grup zwizkw zblionych strukturalnie do flawonoidw,
a niektre z nich wystpuj jako glikozydy. Znajduj si m.in.
w rumianku, kasztanowcu i pooniczniku. Dziaaj rozkurczowo,
lekko moczopdnie i uspokajajco.
FITONCYDY
S to substancje pochodzenia rolinnego zawarte w olejkach
eterycznych, a obdarzone zdolnoci niszczenia niektrych szczepw
bakterii, grzybw i pierwotniakw. Bogate w fitoncydy s takie
roliny, jak czosnek, cebula, chrzan, pietruszka, seler, kolendra, koper
ogrodowy, gorczyca biaa, mita i jaowiec.
KWASY ORGANICZNE
S zwizkami wgla zawierajcymi grup karboksylow, groma-
dzcymi si w odygach, liciach, korzeniach, owocach i nasionach
rolin. W organizmie czowieka dziaaj korzystnie na trawienie i ca
przemian materii, przeciwdziaaj te nadmiernej fermentacji w jeli-
tach. Najczciej spotykane kwasy to octowy, mrwkowy, jabkowy
i walerianowy.
SAPONINY
Te zwizki o charakterze glikozydowym posiadaj zdolno ob-
niania napicia powierzchniowego cieczy, a take pienienia ich.
Saponiny, dranic agodnie bon luzow jamy ustnej i garda,
stosowane s jako neutralne leki wykrztune. Wystpuj m.in. w myd-
lnicy, pierwiosnku, nagietku, kozieradce i konwalii.
44
CUDOWNE WACIWOCI ZI
Arcydzigiel lekarski
(Archangeica officinalis Hoffm.)
Inne nazwy: dzigiel wielki, litwor, arcydzigiel litwor, archangelika,
angelika, anelika, andelika, dzigiel szerokoliciowy, dzigiel wielki,
ciengiel, arcydzigiel kartuzw, dzigielnica, ziele w. Ducha, lubscza,
lubszcza, gobie pokrzywy, anielskie ziele, anielski korze.
Angielska: Garden Angelica. Francuska: Archangeliue. Niemiec-
ka: Garten-Engelwurz. Rosyjska: Djagil aptecznyj.
Nazwa tej wanej dla zioolecznictwa roliny Archangeica
owiana jest legend, wedug ktrej sam archanio Gabriel w czasie
epidemii dziesitkujcej ludzi zstpi z niebios na ziemi, objawi si
pewnemu zacnemu medykowi, ktremu przekaza wiadomo, e
wystarczy u korze dzigla, aby si przed chorobami uchroni. Tak
gosi legenda, ale faktem jest, e archangelika wczenie wprowadzona
zostaa do licznych obrzdw i kultw religijnych. Znana ju w czasach
przedhistorycznych (o czym np. w Polsce wiadcz wykopaliska
biskupiskie). Arcydzigiel od dawna znany by ludom nordyckim
i Lapoczykom, ktrzy z jego baldachw i z mleka reniferw
wytwarzali specjalny rodzaj sera, zjadali te odygi, kcza i korzenie
tej jednej z nielicznych rolin jadalnych wystpujcych w ostrym
klimacie. W krajach nordyckich arcydzigiel zyska tak wielk popular-
no, e wprowadzono jego ochron, co niewtpliwie dao pocztek
uprawom tego cennego zioa. A z XII-wiecznych zapiskw wynika
jasno, e dzierawca opuszczajcy gospodarstwo zgodnie z obowizu-
45
jcym prawem powinien pozostawi poow upraw arcydzigla swoje-
mu nastpcy, co byo rwnie elementem kompleksowej ochrony
roliny. Wiemy te, e ju w XII wieku upraw litworu w ogrdkach
przyklasztornych rodkowej Europy zajli si zakonnicy, nazywajcy
rolin zielem w. Ducha, wedug ktrych ucie korzenia miao
stanowi gwarancj dugowiecznoci. Arcydzigiel lakarski wchodzi
w skad wielu cudownych lekw i mikstur redniowiecza, m.in.
uniwersalnego medykamentu teriaku, komandorskiego balsamu
(na wszelkie owrzodzenia) i wody karmelickiej (na nerwy i popraw
trawienia). Wiek XV i XVI w Europie, a wic okres Odrodzenia,
charakteryzuje si m.in. burzliwym rozwojem miast i wikszych osiedli
ludzkich oraz... licznymi epidemiami, I wanie w tym okresie histo-
rycznym arcydzigiel zyskuje najwiksz popularno jako lek przeciw-
ko rnym chorobom zakanym. Rwnie w Polsce w XVI w.
Herbarz Szymona Syreskiego wymienia arcydzigiel pord warzyw
powszechnie uprawianych.
Arcydzigiel lekarski to rolina lecznicza sigajca daleko na
pnoc. Stwierdzenie, e ronie dziko w pnocnej Europie to za mao,
gdy wystpuje na caym Pwyspie Skandynawskim, na Grenlandii
i Islandii, a nietrudno spotka j rwnie w pnocnej Azji. W Polsce,
gdzie jest chroniony, w stanie dzikim spotykamy go rzadko
przewanie w Sudetach i Karpatach, za to znacznie czciej bywa
uprawiany w ogrdkach przydomowych i na dziakach. Trzeba tu
wspomnie, e arcydzigiel lekarski mona atwo pomyli z dziglem
lenym (Angeiica sihesths) i rosncym na wybrzeach Batyku
dziglem przybrzenym (Angeiica litorais), ktre nie s uznawane za
roliny lecznicze.
Archangelica officinalis to rolina dwuletnia z rodziny baldasz-
kowatych (Umbelliferae); w pierwszym roku wytwarza rozet przyziem-
nych dugoogonkowych lici, podwjnie lub potrjnie pierzastych oraz
kcze i korzenie; w drugim roku wyrasta wysoki (niekiedy nawet
2-metrowy) rozgaziony pd kwiatowy o liciach odygowych mniej-
szych od dolnych, pojedynczo pierzastych, z duymi pochwami
obejmujcymi odyg. Kwitnie w czerwcu i lipcu wytwarzajc na
kocach odygi due, prawie kuliste, 2040-promienne baldachy
niepozornych tawych lub zielonawych kwiatw. Caa rolina
charakteryzuje si silnym aromatem przypominajcym pimo.
Arcydzigiel na dziace czy w ogrodzie atwo rozsiewa si samo-
rzutnie, a dla potrzeb wasnych wystarczy uprawia nie wicej ni 10
rolin i wysiewa nasiona corocznie. Propagatorka uprawy zi
Danuta Tyszyska-Kownacka tak pisze o arcydziglu w swojej ksice
46
Zioa w polskim domu: W ogrodzie sadzi si go pod potem, gdzie nie
bdzie naraony jako rolina krucha i amliwa na zniszczenie.
Mona go rwnie wyeksponowa jako rolin ozdobn na otwartym
terenie. Lubi gleb gboko uprawion i yzn, zasobn w wilgo.
Udaje si zarwno na miejscu nasonecznionym, jak i w pcieniu,
Najlepiej wysiewa go od razu po zbiorze nasion, tj. w kocu lipca, do
skrzynek, a nastpnie po wytworzeniu dwch par lici waciwych
przesadza do gruntu. Wschody ukazuj si po 2 tygodniach".
Podstawowym surowcem zielarskim s korzenie i kcza zbierane
jesieni (najczciej w drugiej poowie wrzenia) nawet ju po pierwszym
roku uprawy lub wczesn wiosn w drugim roku, zanim jeszcze
"wybije" pd kwiatowy. Wykopane korzenie puczemy starannie i cae
lub krojone starannie suszymy w temperaturze okoo 35C. Susz
przechowujemy zawsze w miejscu suchym i chodnym, a take
osonitym przed wiatem, najlepiej w szczelnie zamykanych puszkach,
poniewa czsto atakowany jest przez szkodniki.
Korze arcydzigla lekarskiego zawiera 11,5% olejku etery cz-
-ego, ktrego gwnym skadnikiem jest /?-felandren, ale znajduj si
te takie terpeny, jak: pinen, cymen, kamfen i limonen. Wanym
skadnikiem Utworu, z zielarskiego punktu widzenia, s te zwizki
kumarynowe (m.in. umbeliferon, pragolaryna i ostenol) oraz kwasy
organiczne (angelikowy, bursztynowy, malonowy, fumarowy, kawowy,
szczawiowy i cytrynowy). Inne wykryte zwizki to flawonoidy,
fitosterole, trjterpeny, gorycze, garbniki, ywice, cukry proste, a take
witarnina C i B.
Arcydzigiel zwiksza przede wszystkim wydzielanie soku od-
kowego oraz pobudza wytwarzanie enzymw trawiennych (pepsyny
i pentagastryny), przez co uatwia i przyspiesza trawienie, normuje
fermentacj i usuwa nagromadzone gazy. Jest zalecany w nadmiernej
pobudliwoci, bezsennoci, stanach wskazujcych na wyczerpanie
nerwowe, w blach gowy i osabieniach. Dziki zwikszaniu wy-
dzielania moczu i potu ma zdolnoci czyszczenia organizmu ze
zbdnych produktw przemiany materii. Jest take sprawdzonym
rodkiem antybakteryjnym.
Napar z korzenia arcydzigla. 1 pask yk rozdrobnionych
korzeni zalewamy 1 szklank wrzcej wody i parzymy przez 20 minut
pod przykryciem. Pijemy 23 razy dziennie na godzin przed
jedzeniem dla pobudzenia apetytu, lub po posiku dla poprawy
trawienia. Herbatka arcydziglowa dziaa te agodnie uspokajajco.
Nalewka z arcydzigla. 100 g rozdrobnionego korzenia zalewamy
100 g spirytusu i odstawiamy na 2 tygodnie. Pijemy 2030 kropli na
47
cukier lub wod 23 razy dziennie po jedzeniu przy zaburzeniach
trawiennych, a take dla zagodzenia zatru nikotynowych i al-
koholowych. Musz tu jednak przestrzec, e nalewka ma niezwyk
moc, gdy korze przedziwnie wzmaga waciwoci spirytusu i niekiedy
wystarczy jeden may kieliszek mikstury, by tgiemu chopu mocno
zakrcio si w gowie.
Kpiel uspokajajca. 100150 g rozdrobnionego korzenia gotujemy
przez 2 minuty w 2 1 wody. Przecedzamy odwar i wlewamy go do
wanny. Kpiel powinna trwa okoo 20 minut. Niektrzy zielarze
zalecaj siedmiodniow kuracj uspokajajc powtarzan po miesicz-
nej przerwie.
Kandyzowane pdy arcydzigla. Wiosn cinamy mode, nie zdrew-
niae ogonki liciowe i pdy kwiatowe, kroimy na 5-centymetrowe
odcinki, delikatnie zeskrobujemy wierzchni skrk i smaymy okoo
20 minut w gstym syropie uzyskanym przez poczenie 1 kg cukru
z 3/4 szklanki wody. Odstawiamy. Nastpnego dnia znw krtko
smaymy. Wyjmujemy z syropu, obsypujemy cukrem-pudrem i powoli
suszymy. Kandyzowane pdy ujemy przy zapaleniu jamy ustnej
i dzise.
Mog te suy do dekoracji tortw, kremw, a posiekane do
aromatyzowania wielu ciast.
Piszc o arcydziglu warto wspomnie synny francuski likier
zioowy zwany benedyktynk, ktrego twrc by w 1510 roku
zakonnik Bernard Vincelli z opactwa ojcw benedyktynw w Fecamp.
Oto przepis (wg L. wierczakiewiczowej) zaczerpnity z ksiki I.
Gumowskiej Zika i my.
10 g korzenia arcydzigla, 15 g korzenia tataraku, 30 g suszonych
skrek pomaraczowych, 3 sztuki maych, zielonych, gorzkich poma-
raczek, 8 g aloesu, lask wanilii, 2 g gaki muszkatoowej, 3 g szafranu,
4 g imbiru i 4 godziki namoczy w p kwarty najlepszego spirytusu
na trzy dni, nie duej. Odcedzi, zrobi syrop z 5 funtw (1 funt
okoo 454 g) cukru, biorc kwaterk gorcej wody na funt, dola do
spirytusu i zostawi na p roku. Nastpnie zla do butelek i szczelnie
zakorkowa". Na koniec wypada wyjani, e kwarta to 1 litr,
kwaterka 0,25 litra, za funt ok. 45 dag.
Wspomniaem ju, e w XVI w. synny Syreniusz zaliczy arcy-
dzigiel do warzyw powszechnie uprawianych. Ten sam autor pisze
o waciwociach dzigla wielokrotnie. I tak przyznaje mu moce
magiczne: Z przypadku jakiego nieszczcia frasujcym si i bardzo
troskliwym korze zbierany pod wschodem Lwa niebieskiego i zaraz
na szyj zawieszony frasunek odpdza i serce wesoe czyni". W innym
48
**&+
miejscu docenia jego waciwoci lecznicze: proch z tego korzenia
piersi i puca z grubych wilgotnoci wyswobadza (...) tako sok
z korzenia warzonego w winie lub miodzie jady i trucizny z ciaa
wywodzi".
Inny synny zielarz ksidz Sebastian Kneipp herbatk z korzenia
arcydzigla zaleca dla likwidowania zgagi, czyli niestrawnoci, przy
katarach, zapaleniu puc i oskrzeli...
Babka zwyczajna
(Plantago major L.)
Inne nazwy: babka szerokolistna, babka wielka, babka szeroka,
skoojna, skoojrza, podrnik.
Angielska: Great Plantain. Francuska: Grand Plantain. Niemiecka:
Breiter Wegerich. Rosyjska: Podoronik bolszoj.
Babka (zarwno zwyczajna, jak i lancetowata) jest niewtpliwie
star ludow rolin lecznicz, uznawan ju przez staroytne ludy.
W Chinach ponad 3 tysice lat temu zbierano w celach leczniczych nie
tylko licie, ale rwnie nasiona babki zwyczajnej, ktre pod nazw
cze-cia-czy stosowano jako skuteczny rodek wykrztuny, moczopdny
i leczcy bezpodno. Uzdrawiajca moc tych nasion znana bya
rwnie w staroytnej Grecji i Rzymie, gdzie ca rolin uwaano
wrcz za zioo panaceum, najskuteczniejsze w zwalczaniu czerwonki,
chocia Pliniusz Starszy wymienia a 24 choroby, ktre poddaj si
wanie babce. W X wieku rolin zaczynaj wprowadza do leczniczych
zestaww zioowych lekarze perscy i arabscy. Jako lek znana bya w.
Hildegardzie i Albertowi Wielkiemu. Pniej opisali j Bock, Paracelsus
i Matthiolus. Litwini wieego soku tej roliny zmieszanego z czerwo-
nym winem uywali na krwawienia wewntrzne. W rosyjskim lecznict-
wie ludowym jak pisz P. Czikow i J. apiew w ksice Roliny
lecznicze i bogate w witaminy nasionami babki zawierajcymi duo
luzu leczono stany zapalne odka i jelit, licie zalecano przy ostrym
zapaleniu oskrzeli, skaleczeniach, ropniach, urazach, oparzeniach,
blach uszu i zbw (pukanie odwarem lub przykadanie nalewki do
zba). Z innych rde wiemy, e w medycynie ludowej uywano jej
powszechnie do okadania trudno gojcych si ran, a po zmieszaniu
z biakiem nawet ran powstaych po ugryzieniu przez mije. Sproszko-
wane nasiona podawano chorym na febr i przewleke nieyty jelit.
A trudno uwierzy, e botanikom znanych jest okoo 200 gatun-
4 Zioa czyni cuda
49
kw babki! Ale tylko trzy z nich wystpujce w naszym kraju maj
waciwoci lecznicze: babka zwyczajna, czyli szerokolistna, babka
lancetowata (zwana inaczej wskolistn, barankowym jzykiem, jzycz-
kami polnymi czy biczykami) i babka pesznik najrzadziej spotyka-
na, rosnca przede wszystkim w uprawach zielarskich.
Babka zwyczajna rozprzestrzeniona jest w caej Europie. W Polsce
wystpuj bardzo powszechnie jako rolina przede wszystkim zbioro-
wisk kowo-pastwiskowych, ale czsto spotykamy j rwnie na
polach, miedzach i przydroach, na wysypiskach, skrajach lasw
i brzegach wd, w Tatrach dochodzi a do wysokoci 1529 m n.p.m.
Jest bylin wysokoci 1540 cm o krtkim grubym kczu,
z korzeniem palowym zamierajcym ju w pierwszym roku. Licie
roliny wycznie odziomkowe, w nieduej rozecie paskiej lub ukonie
wzniesionej, ogonkowe, szerokojajowate, calobrzegie, o blaszkach
dugoci do 30 cm, z 59 wystajcymi nerwami. Gbiki kwiatowe
zwykle nieco dusze od lici, wzniesione, ze szczytowymi kosami
o dugoci do 30 cm. Kwitnie od maja do pocztku wrzenia,
wytwarzajc kwiaty 4-krotne, zrosopatkowe o koronie boniastej,
tawobiaej. Owocem jest jajowatostokowata torebka z 810
drobnymi, kanciastymi nasionami, ktrych rolina moe wyda nawet
kilkadziesit tysicy.
Zbieramy w okresie kwitnienia licie babki (zarwno szeroko-, jak
i wskolistnej) cinajc je tu nad ziemi. Suszymy w cieniu, rozoone
pojedyncz warstw, poniewa atwo mog si zaparzy i sczernie.
Licie babki zawieraj luzy, garbniki, flawonoidy, pektyny, enzymy
inwertyn i emulsyn, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy, askor-
binowy i nikotynowy), liczne mikroelementy (m.in. elazo, mied,
magnez, mangan, cynk i krzem), a take witaminy A, C i K.
Przetwory z lici dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy
ustnej, garda i przewodu pokarmowego, pobudzaj wydzielanie soku
odkowego, s agodnym rodkiem wykrztunym w nieytach drg
oddechowych, przyspieszaj gojenie ran i regeneracj naskrka.
Napar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrzcej
wody, przykrywamy i odstawiamy na 15 minut. Pijemy po przecedze-
niu, 3 razy dziennie po 1 szklance w nieycie przewodu pokarmowego,
a take do pukania ust i garda, przemywa i okadw.
(Niektrzy zielarze zalecaj odwar z babki wtedy Ucie gotujemy
przez 5 minut na maym ogniu.)
Syrop wykrztuny. (Receptura z ksiki A. Oarowskiego i W.
Jaroniewskiego Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie)
100 g wieych lici babki poci na mae kawaki, doda 100 ml
50
kw babki! Ale tylko trzy z nich wystpujce w naszym kraju maj
waciwoci lecznicze: babka zwyczajna, czyli szerokolistna, babka
lancetowata (zwana inaczej wskolistn, barankowym jzykiem, jzycz-
kami polnymi czy biczykami) i babka pesznik najrzadziej spotyka-
na, rosnca przede wszystkim w uprawach zielarskich.
Babka zwyczajna rozprzestrzeniona jest w caej Europie. W Polsce
wystpuj bardzo powszechnie jako rolina przede wszystkim zbioro-
wisk kowo-pastwiskowych, ale czsto spotykamy j rwnie na
polach, miedzach i przydroach, na wysypiskach, skrajach lasw
i brzegach wd, w Tatrach dochodzi a do wysokoci 1529 m n.p.m.
Jest bylin wysokoci 1540 cm o krtkim grubym kczu,
z korzeniem palowym zamierajcym ju w pierwszym roku. Licie
roliny wycznie odziomkowe, w nieduej rozecie paskiej lub ukonie
wzniesionej, ogonkowe, szerokojajowate, caobrzegie, o blaszkach
dugoci do 30 cm, z 59 wystajcymi nerwami. Gbiki kwiatowe
zwykle nieco dusze od lici, wzniesione, ze szczytowymi kosami
o dugoci do 30 cm. Kwitnie od maja do pocztku wrzenia,
wytwarzajc kwiaty 4-krotne, zrosopatkowe o koronie boniastej,
tawobiaej. Owocem jest jjowatostokowata torebka z 810
drobnymi, kanciastymi nasionami, ktrych rolina moe wyda nawet
kilkadziesit tysicy.
Zbieramy w okresie kwitnienia Ucie babki (zarwno szeroko-, jak
i wskolistnej) cinajc je tu nad ziemi. Suszymy w cieniu, rozoone
pojedyncz warstw, poniewa atwo mog si zaparzy i sczernie.
Licie babki zawieraj luzy, garbniki, flawonoidy, pektyny, enzymy
inwertyn i emulsyn, kwasy organiczne (m.in. cytrynowy, askor-
binowy i nikotynowy), liczne mikroelementy (m.in. elazo, mied,
magnez, mangan, cynk i krzem), a take witaminy A, C i K.
Przetwory z lici dziaaj przeciwzapalnie na bony luzowe jamy
ustnej, garda i przewodu pokarmowego, pobudzaj wydzielanie soku
odkowego, s agodnym rodkiem wykrztunym w nieytach drg
oddechowych, przyspieszaj gojenie ran i regeneracj naskrka.
Napar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrzcej
wody, przykrywamy i odstawiamy na 15 minut. Pijemy po przecedze-
niu, 3 razy dziennie po 1 szklance w nieycie przewodu pokarmowego,
a take do pukania ust i garda, przemywa i okadw.
(Niektrzy zielarze zalecaj odwar z babki wtedy licie gotujemy
przez 5 minut na maym ogniu.)
Syrop wykrztuny. (Receptura z ksiki A. Oarowskiego i W.
Jaroniewskiego Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie.)
100 g wieych lici babki poci na mae kawaki, doda 100 ml
50
+*&*
wody przegotowanej i ostudzonej i zmiksowa lub zemle przez
maszynk, wycisn sok z miazgi, przesczy i rozpuci w nim 100
g cukru, po czym ogrzewa do wrzenia. Rozla do maych buteleczek
i przechowywa w lodwce. Stosowa po 1 yeczce do 1/2 yki kilka
razy dziennie jako rodek wykrztuny i przeciwkaszlowy dla dzieci
i modziey".
Okady z lici. Licie dokadnie umy gorc (ale nie wrzc) wod
i po zmiadeniu przykada na trudno gojce si rany lub inne chore
miejsca.
Szymon Syreski (Syreniusz) zaleca zaywanie babki w trzech
postaciach: naparu, soku i proszku do zasypywania. Pisze m.in. e
napar, czyli herbata suy we wszystkich zaflegmieniach drg od-
dechowych, w chorobach pcherza; w zimnicach, czyli febrze, naley
szklank herbaty albo yeczk soku poda na 2 godziny przed
atakiem; wszelkie karbunkuy, czyli ropnie i liszaje, oraz fiskuy leczy
znakomicie sok z babki oraz posypywanie proszkiem z tego ziela.
Rany oparzelinowe goi tuczony misz z lici babki i przykadany na
miejsca bolce. (...) Zmczone i nabrzmiae od chodzenia nogi nabieraj
wierzoci i siy od okadw z babki. Kto duo chodzi musi dobrze
jest, gdy pod podeszw nogi trzyma wiee licie z babki. Naley je
czsto zmienia, a nogi nie odczuj zmczenia".
Inny synny zielarz i naturalista ksidz Sebastian Kneipp,
skrupulatny zbieracz recept medycyny ludowej w jej najbardziej
pierwotnej formie tak pisze: Gdy wieniak skaleczy si przy pracy, to
szuka prdko licia babki i tak dugo go rozgniata, pki nie ukae si
par kropli soku. Wprost na wie ran leje si sok lub macza w nim
pateczek i na ran przykada. Jeeli li nie wyda soku, tylko zwilgnie
natarty, to przykadaj take rozduszone licie. Czy jest moe przy tem
niebezpieczestwo zakaenia krwi? Wcale nie. Owszem, taki opatrunek
w pierwszej chwili cho pojedynczy, nieraz jednak jest najlepszym, bo
goi rany prdko. Sok z babki, jak gdyby ni zota, ciga rozdart ran".
Mode licie babki w wielu krajach Europy wchodz w skad
bogatych w witaminy saatek wiosennych, przede wszystkim razem
z pokrzyw i mniszkiem lekarskim. Niekiedy rolina ta gotowana jest
podobnie jak kapusta.
Nasiona babki, bogate w tuszcze i biako, s cennym dodatkiem
do karmy dla ptakw dzikich i hodowanych szczeglnie kanarkw.
Rolin chtnie zjadaj dzikie zwierzta na przykad w pierwszych
dwch tygodniach ycia u kolt saren stanowi a okoo 25%
poywienia. W niektrych krajach wysiewa si j razem z koniczyn
w przekonaniu, e jest doskona karm dla owiec.
51
Bez czarny
(Sambucus nigra L.)
Inne nazwy: dziki bez czarny, dziki bez, bez czarny, bez biay, bez
lekarski, bez aptekarski, bzowina, hyka, hyczka, holunder, bez psi,
gobia pokrzywa.
Angielska: Elder. Francuska: Surean noir. Niemiecka: Gemeiner
Holunder. Rosyjska: Buzina cziornaja.
Bez czarny, o czym wiadcz m.in. wykopaliska z epoki kamiennej,
jest jedn z najstarszych rolin leczniczych, z ktr w przeszoci
wizay si take zabobony i praktyki magiczne wielu rnych ludw.
W wierzeniach staroytnych Germanw patronk bzu bya bogini
Hoda (albo pani Holle rwnie opiekunka domowego ogniska),
std niemiecka nazwa bzu: Holunder. U starych Prusakw zabronione
byo cinanie, a nawet zranienie krzewu witego" czarnego bzu,
a kiedy przycicie gazi stawao si niezbdne, ojciec rodziny pada
przed bzem na kolana i prosi krzew o przebaczenie. Na wsiach
kresowych istnia przesd, e wykarczowanie hyczki to czyn wito-
kradczy i moe sprowadzi rych mier. Na wschodzie Polski dugo
utrzymywao si przekonanie, e zy czowiek, ktry wykopie krzak
bzu bdzie pniej cierpia na bolesne kurcze rk i ng. W wielu
krajach europejskich (szczeglnie w XVII w.) nie wolno byo pali
bzem w piecu, bo mogo to wywoa u caej rodziny parch na gowie
i na twarzy, a w najlepszym wypadku wrzody na rnych czciach
ciaa. Miejsce pod koron bzu miao moc magiczn, dlatego matki
zanosiy tam nieuleczalnie chore dzieci, wierzc, e demony dopomog
w ich uzdrowieniu. Krzew, jeli zmarnia wiosn z niejasnej przyczyny,
wry niechybnie susz na polach i w studni. W niektrych rejonach
Polski wieniacy jeszcze tu przed wojn uchylali nakrycia gowy,
przechodzc koo krzaka bzu, gdy ten rs niedaleko domu. Od
niepamitnych czasw Sambucus nigra, o czym wspomina m.in. rzymski
historyk Tacyt (okoo 55120 r. n.e.), by uywany w rnych
obrzdach zwizanych z grzebaniem zmarych. W redniowieczu
i pniej czarnym bzem otaczano kociki i kaplice ufajc, e oddala
uderzenia piorunw, W wiekach rednich istnia te przesd, e
bzowina chroni konie przed chorobami i dlatego masztalerze sadzili
masowo zarwno bez czarny, jak i podobny do niego, ale mniejszy
bez hebd, obok zamkw rycerskich, gdzie przetrwa do dzi przy wielu
ruinach.
Bez czarny wystpuje w caej Europie, w Azji Zachodniej i Ameryce
Pnocnej. W Polsce ronie dziko w zarolach, parkach, na skrajach
52
lasw, lenych zrbach, przydroach, przychaciach i rumowiskach.
Rozsiewaj go ptaki, ktre zjadaj owoce, ale nie trawi nasion. Bywa
te sadzony jako rolina lecznicza i ozdobna (za pomoc odkadw
lub sadzonek) w ogrodach, szczeglnie w zachodniej czci kraju. Jest
krzewem, rzadziej drzewem, osigajcym 310 m wysokoci, o cha-
rakterystycznym niemiym zapachu, ktry jest bardzo niky, jeli bez
ronie na podou wapiennym.
Modsze pdy ma zielone, starsze pokryte szar lub brunatno-
szar kor, czsto podunie spkan i pokryt licznymi brodaw-
kami. Wewntrz gbczasty biay rdze o waciwociach korka.
Licie due, ciemnozielone o 57 eliptycznych (czasem podugowa-
tych) listkach z nierwno pikowanymi brzegami. Kwitnie w maju
i czerwcu duymi baldachami drobniutkich, biaych, kremowych lub
tawych kwiatw o silnym, wrcz odraajcym zapachu. Owoce,
dojrzewajce w kocu sierpnia i we wrzeniu, to lnice czarno-
fioletowe jagody o krwistoczerwonym soku. (I wanie od intensyw-
nie czerwonego soku pochodzi nazwa rodzajowa roliny Sam-
bucus, po grecku sambyx).
Kwiaty jako surowiec zielarski zbieramy w such pogod w po-
cztkach kwitnienia, kiedy cz z nich nie jest jeszcze rozwinita
zdecydowanie nie naley zrywa kwiatostanw, w ktrych opadaj
korony kwiatowe. Ukadamy je luno w koszu, suszymy rozoone
cienk warstw na sitach, pocztkowo w temperaturze 30, a pniej
45C. Wysuszone kwiaty osmykujemy rcznie lub ocieramy na sitach,
odsiewamy starannie z odyek, resztek szypuek i pyu. Baldachy
z owocami cinamy sekatorem, noyczkami lub ostrym noem, kiedy
zdecydowana wikszo z nich jest ju zupenie dojrzaa. Po zebraniu
z baldachw odrzucamy jagody jeszcze zielone, gdy zawieraj tzw.
kwas pruski (cyjanowodory) i s toksyczne (zwizek znika w miar
dojrzewania owocw). Jagody rozoone cienk warstw suszymy
w dobrym przewiewie, pocztkowo w temperaturze 35, a pniej
55
C
C. Z wysuszonych baldachw owoce ocieramy na sitach lub
obrywamy rcznie.
Kwiaty bzu zawieraj flawonoidy, kwasy wielofenolowe i or-
ganiczne, garbniki, aminy, sole mineralne (do 9%) oraz nie poznany
dotd zwizek zwikszajcy wydzielanie potu. W dojrzaych owocach
znaleziono cukry redukujce (okoo 20%), pektyny, garbniki, kwasy
wielofenolowe i organiczne, witamin C i B, sole mineralne.
Kwiaty dziaaj przede wszystkim napotnie i lekko moczopdnie.
Owoce zdecydowanie zwikszaj wydzielanie potu, podobnie jak kwiaty
s moczopdne, a przede wszystkim nale do zi skutecznie usuwa-
53
jcych z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. Wykazuj
te zdolno zmniejszania blu.
A oto przetwory z kwiatw i owocw bzu czarnego, ktre moemy
przygotowa w naszym domu.
Napar z kwiatw. yk kwiatw zalewamy szklank wrzcej
wody, pozostawiamy na 15 minut pod przykryciem, odcedzamy
i pijemy 34 razy dziennie po szklance w przezibieniach jako
wspomagajcy rodek przeciwgorczkowy i napotny lub dla zwik-
szenia wydzielania moczu.
Odwar z owocw. 12 yki owocw zalewamy szklank wody,
podgrzewamy do wrzenia, gotujemy przez 5 minut na maym ogniu,
odstawiamy na kwadrans i przecedzamy. Pijemy 1/31/2 szklanki
dziennie jako rodek moczopdny, agodnie przeczyszczajcy i wspo-
magajcy w reumatyzmie, chorobie gocowej, chorobach zakanych
i niektrych schorzeniach skrnych.
Sok z owocw. Surowe owoce bzu czarnego od razu miksujemy,
przecieramy przez sito, sodzimy dodajc 30 dag cukru na litr soku,
rozlewamy do starannie umytych butelek i pasteryzujemy, czyli
wstawiamy w butelkach do duego garnka z wod, doprowadzamy do
wrzenia i gotujemy przez 2030 minut. Sok pijemy 23 razy dziennie
po 12 yek w grypie, przezibieniach, w migrenie, rwie kulszowej,
zapaleniu nerwu trjdzielnego i innych nerwoblach.
Powida. Owoce gotujemy z miodem, a zgstniej. yk powide
moemy rozpuci w szklance wody i pi codziennie przy objawach
zej przemiany materii. (We Francji do powide dodaje si nieco
zagszczonego soku z malin i czarnych jagd).
Wino z dojrzaych owocw. Do 7 1 wody dodajemy 22,5 kg
cukru, zagotowujemy, studzimy, wsypujemy 3 1 wieych owocw bzu
czarnego, podgrzewamy nie dopuszczajc do wrzenia, po czym
studzimy pod przykryciem, dodajemy 2 dag drody, dokadnie
mieszamy i przelewamy do gsiora, postpujc dalej jak z kadym
domowym winem. Wino z owocw bzu (im starsze tym lepsze)
reguluje trawienie, poprawia apetyt, usuwa zbdne zogi, a podgrzane
mona podawa take w przezibieniu.
Niegdy sokiem z bzu wzmacniano barw innych win, zwaszcza
typu porto.
Kwiaty czarnego bzu wchodz w skad mieszanki Py r o san,
owoce No r mo s a n , a wycig pynu Be t a s o 1.
Bez czarny doceniany by przez zioolecznictwo od najdawniejszych
czasw. Jeden z najwikszych lekarzy staroytnoci Hipokrates
(460377 r. p.n.e.) zaleca korze bzu jako najlepszy rodek napotny.
54
W 19 r. n.e. Plinius pisze, e Licie, korzonki i kwiaty bzu gotowane
w starym winie, wypdzaj wod z organizmu. Wywaru tego pi naley
dwie filianki dziennie. Napj ten dziaa take chodzco przy
sparzeniach, a zmieszany z mk kukurydzian i ugotowany na papk
leczy ukszenie wciekego psa. wiee i mode listki bzu, posolone
i spoywane z oliw, wydalaj z odka flegm i ". W praktykach
plemion sowiaskich kwiat zerwany 24 czerwca w poudnie i usmaony
stosowany by przeciwko febrze. A Syreski pisze: Ukszonym od
jaszczurki z korzenia warzonego pi dobrze i ran wymywa. Biaogo-
wom za czarno wosy farbuje mazane sokiem jagodowym". Jako
rodek napotny i w przezibieniach zachwala go w latach trzydziestych
naszego stulecia dr Breyer: Gdy tylko czujemy po zzibniciu ub
przemczeniu dreszcze, naley pooy si do ka, przykry dobrze
i wypi kilka szklanek herbaty z kwiatu bzowego, a najczciej nie
dopucimy do powanej choroby".
Due, biae lub lekko kremowe kwiatostany oraz czarne, lnice
owoce czarnego bzu sprawiaj, e jest on take pikn (i poyteczn)
ozdob naszych ogrodw.
Biedrzeniec any
(Pimpinela anisum L.)
Inne nazwy: any, anyek, hany, ongi.
Angielska: Anise. Francuska: Anis. Niemiecka: Anis. Rosyjska:
Biedreniec anis.
Nazwa: any pochodzi od greckiego anison, ale Grecy zapoyczyli
j prawdopodobnie z arabskiego anysum.
Pierwsze wzmianki o anyu wyczyta moemy ju w Biblii i papi-
rusach egipskich sprzed 1500 r. p.n.e. Przez wielu autorw dzie
botanicznych uznawany jest za jedn z najstarszych znanych rolin
uprawnych. Uprawiali i zbierali go od niepamitnych czasw Arabowie
i Izraelici, znany by w Chinach i Indiach. Ale any szczeglnie by
rozpowszechniony w Grecji i staroytnym Rzymie, gdzie ceniono go
jako rolin lecznicz i przyprawow. Synny Dioskorides Pedanios
Anazarboes (I w. n.e.), grecki botanik i lekarz w subie cezarw
z czasw Nerona pisa, e: (...) Any daje oddechowi wieo,
obliczu modzieczy wygld i oddala cikie sny(...)". Wchodzi jako
jedno z wielu zi w skad tzw. teriaku, synnego wszechleku krla
Pontu Mitrydata,
55
Upraw anyu w Europie rozpowszechnili Rzymianie, a do Europy
rodkowej (w tym rwnie do Polski) przyniesiony zosta praw-
dopodobnie przez Benedyktynw, ktrzy wysiewali to zioo w swoich
ogrdkach przyklasztornych...
Biedrzeniec any jest rolin jednoroczn o specyficznym anyowym
aromacie. Z cienkiego wrzecionowatego korzenia wyrasta do 30 cm
wzwy oba, rozgaziona odyga. Licie na pdach siedzce, 35-
krotnie pierzastodzielne, ale najwysze czsto nie podzielone. W lipcu
i sierpniu na szczytach pdw wyrastaj w formie baldachw biae,
drobne kwiaty. Owocem jest brunatnozielonkawa rozupka odwrotnie
gruszkowatego ksztatu, rozpadajca si niekiedy na dwie nieupki.
Owoce anyu zawieraj olejek eteryczny, zwizki tuszczowe,
wglowodany i zwizki biakowe. Skutecznie pobudzaj wydzielanie
bon luzowych w gardle, krtani, tchawicy; wzmagaj wydzielanie
soku odkowego i poprawiaj prac caego przewodu pokarmowego;
dziaaj mlekopdnie, co ma due znaczenie dla wielu matek kar-
micych. Leczniczo any stosowany jest m.in. w leczeniu nieytu
oskrzeli, wszelkich niedomg trawienia, nerwic przewodu pokar-
mowego, anginy, rnych form przezibienia przebiegajcych z zafleg-
mieniem puc.
Anyu jako przyprawy uywamy przede wszystkim do wypieku
piernikw i innych ciast. Kilka mielonych ziaren mona doda do
mleka lub biaej kawy pitej na niadanie, co skutecznie obudzi cay
nasz organizm, ale nie wicej, gdy ziele dziaa pobudzajco na
mzg, rdze krgowy i cay wegetatywny system nerwowy. Dodanie
odrobiny anyu do kompotu przyspieszy strawienie obiadu. Any-
kiem zmieszanym p na p z czarnuszk mona te posypywa
chleb.
Nalewka z anyu. Jedn torebk (20g) anyu wsypujemy do butelki
zawierajcej 0,25 1 spirytusu i odstawiamy na dwa tygodnie do szafki
lub w inne ciemne miejsce. Po tym okresie pyn zlewamy. Do
wyugowanych ziarn dodajemy 0,25 1 czystej wdki i odstawiamy
butelk na nastpne dwa tygodnie. Obydwie nalewki czymy i do-
sadzamy miodem. Zaywamy 3 razy dziennie po 1520 kropli
w yeczce pynu lub cukru przy silnym mczcym kaszlu jako
rodek wykrztuny, w blach brzucha i dla pobudzenia trawienia.
Napar. 1 yk owocw zalewamy 1 szklank wrzcej wody,
przykrywamy spodkiem i odstawiamy na 1520 minut. Pijemy 4 razy
dziennie po 1/4 szklanki naparu przed jedzeniem w zaburzeniach
trawienia lub po posikach jako rodek wykrztuny w przypadku
silnego kaszlu.
56
'**&*+
Any z powodzeniem moemy uprawia w ogrodzie. Najlepiej
ronie w miejscu odkrytym, sonecznym, w ziemi ogrodowej, z do-
stateczn iloci wapnia. W kocu kwietnia wysiewamy 2 g nasion na
1 m
2
, na gbokoci ok. 1 cm, w rzdkach odlegych od siebie o 3035
cm. Any wschodzi mniej wicej w dwa tygodnie po wysianiu
i w pierwszym okresie wymaga bardzo starannego odchwaszczenia.
Okoo poowy czerwca wyronite ju pdy trzeba koniecznie z obu
stron obredli. W pewnym okresie swojego wzrostu any tworzy
rozet zbkowanych lici, z ktrych wyrasta pd. We wrzeniu powstae
z kwiatw owoce brunatniej i zaczynaj atwo si wykrusza
wtedy cinamy pdy na wysokoci ok. 12 cm nad ziemi, wiemy
m mae pczki i suszymy w przewiewnym miejscu.
Wspomniaem ju, e w Polsce any uprawiany by od czasw
redniowiecza, a mwic konkretniej liczne jego zagony wystpoway
na pewno w XV i XVI wieku, kiedy to uywano tej roliny przede
wszystkim do zaprawiania gorzaki. O pewnej wczesnej modzie na
hany wiadczy zdanie, ktre wyczyta mona w synnym Zielniku
Syreniusza (15411611), e tu u nas w rozkoszniejszych ogrodach
poczynaj go rozmnaa". Zreszt ten ceniony doktor medycyny
i botanik uwaa, e hany polny" rodzi nasienie dwojakiego
przyrodzenia" zalenie od okresu zbioru suce albo dla biaogw-
skiej pci (a wic tylko kobietom), albo te przydatne wycznie dla
mczyzn.
W kadym razie biedrzeniec any by od czasw redniowiecza
szczeglnie poszukiwan i drog przypraw, wchodzc w skad
licznych specjaw, m.in. gatunkowej gorzaki, miodu, rozlicznych
konfitur (m.in. orzechowych), a wraz z kolendra, kminkiem, limi
laurowymi i cynamonem suy do przyprawiania mis, galaret,
marmolad, a take ciast i sodyczy.
Rwnie jako lek zioowy znajdowa biedrzeniec any coraz czstsze
zastosowanie w medycynie ludowej, przede wszystkim na dolegliwoci
odkowe i na suchy, uporczywy kaszel, a take dla poprawy smaku
i skutecznoci dziaania innych mikstur zioowych.
Z historii uprawy anyu wynika, e zioo to od najdawniej-
szych czasw uywane byo przy paleniu gorzaki". Ot olejek
anyowy do dzisiaj uywany jest w niektrych krajach do aroma-
tyzowania wdek, m.in. anywki, a take do wyrobu likieru
bugarskiego o nazwie Mastika, francuskiego Anisett czy tureckiego
Koki.
57
Borwka czernica
(Vaccinium myrtilus L.)
Inne nazwy: czarna jagoda, czernica, borwka czarna, borwka,
borowina, jagodzina, lena jagoda.
Angielska: Whortleberry. Francuska: Myrtille. Niemiecka: Heidel-
beere. Rosyjska: Czernika.
Wydarzyo si to w carskiej Rosji okoo 1900 roku na dworze
Mikoaja II. Carewicz Aleksy cierpia na upart dyzenteri (cze-
rwonk) i aden z wczesnych sawnych lekarzy z arsenaem naj-
lepszych lekw nie by w stanie go uzdrowi, a zrozpaczony car
postanowi sign po znachorw. I oto jeden z nich, chop z to-
bolskiej guberni urodzony w 1864 roku Grigorij J. Nowych
(czyli synny pniej Rasputin) podaje obonie choremu... odwar
z czarnych jagd i dokonuje cudownego uzdrowienia, odnoszc
nie tylko sukces medyczny, ale zyskujc tym samym sympati
i zaufanie na dworze Mikoaja II. Co si wydarzyo pniej,
wiemy ju z historii: wpywy znachora, ktry nazywa siebie witym
i prorokiem, z biegiem lat signy tak daleko, e podczas I wojny
wiatowej w Rosji bez jego zgody nie mianowano adnego ministra
i wyszego dowdcy.
Chocia o czarnych jagodach pisz Dioskorides, Pliniusz, Paracelsus
i w. Hildegarda, to w staroytnoci (a w redniowieczu w poudniowej
Europie) naleay one do mao znanych rolin leczniczych. Od
najdawniejszych czasw borwki czernice zbieray natomiast plemiona
sowiaskie, a w pnocnej Europie s jednym z najstarszych lekw
zioowych.
Borwka czarna jest krzewink, ktra wystpuje na bardzo
rozlegych obszarach pkuli pnocnej swoim zasigiem obejmuje
prawie ca Europ, pnocn i czciowo rodkow Azj oraz
zachodni cz Ameryki Pnocnej (od Kolorado do Alaski). W Polsce
ronie masowo na caym niu, w grach dociera a do wysokoci
okoo 1800 m n.p.m. Najlepiej czuje si" w borach sosnowych
i sosnowo-wierkowych, gdzie bardzo czsto stanowi gwny skadnik
runa lenego. Jest rolin o duej sile rozrodczej i dlatego w lasach
tworzy nie tylko kpy, ale take lite any. yje dugo nawet do 30
lat, dorastajc w dobrych warunkach glebowych i klimatycznych do
wysokoci znacznie powyej 50 cm, chocia czsto spotykamy any"
czarnych jagd, ktre nie wyrastaj ponad 2030 cm.
Borwka czernica to krzewinka o zielonych sztywnych, sprystych,
wzniesionych do gry, kanciastych odygach i liciach do 2 cm
58
* * * & '
dugich, jajowatych (u nasady sercowatych) o krtkich ogonkach.
Mode licie s jasnozielone, na brzegach drobno pikowano-
-zbkowane, starsze przybieraj barw ciemnozielon. Kwitnie
w kwietniu i maju (w zalenoci od stanowiska), czyli wkrtce po
wiosennym rozwoju lici, wytwarzajc w ich ktach zielonkawo-ro-
wawe, nike, pojedyncze, dzbanuszkowate kwiatki, na ktrych a
si roi od owadw (niektrzy twierdz, e mona naliczy 100
i wicej gatunkw). Owoc, ktry wszyscy przecie znamy, to czarna
kulista jagoda (dojrzewajca po 56 tygodniach od pocztku
kwitnienia) pokryta granatowym woskowatym nalotem, w rodku
zawierajca ciemnoczerwony, soczysty misz.
Czarna jagoda, jak ju wspomniaem, silnie rozprzestrzenia si na
pkuli pnocnej, a w Polsce stanowi okoo 11% powierzchni lasw
i ponad poow zbiorw wszystkich owocw lenych. Dlaczego? Ot
rolina na nowy teren przenosi si za pomoc nasion, ale pniej
pojedyncza krzewinka rzec mona metodycznie zajmuje coraz
wiksz powierzchni poprzez koncentryczny rozwj kczy, z ktrych
coraz dalej od rodka" rozrastaj si krzewinki potomne. Z czasem
tzw. klony (czyli rozmnaane wegetatywnie potomstwo jednego
osobnika) cz si, a nawet wzajemnie przeplataj, tworzc rozlegy
an jagodziska. Trzeba jednak wspomnie, e borwka czernica zakwita
i owocuje dopiero po piciu latach od momentu, kiedy nasienie
przyjmie si w glebie.
W zioolecznictwie stosuje si zarwno licie, jak i owoce
borwki czernicy. Licie bogate s w garbniki, flawonoidy, trj-
terpeny, kwasy organiczne, cukry i sole mineralne z du za-
wartoci przede wszystkim manganu. W suszonych owocach a
2020% stanowi atwo przyswajalne cukry, prawie 10% pe-
ktyny, okoo 6% kwasy organiczne (m.in. jabkowy, cytrynowy
i bursztynowy), a ponadto garbniki, witaminy (A, C, D, Bj),
sole mineralne.
Licie przede wszystkim obniaj poziom cukru we krwi, dziaaj
bakteriobjczo i przeciwzapalnie na bony luzowe przewodu pokar-
mowego. Musz jednak wspomnie, e stosujemy je nie duej ni 23
tygodnie, gdy przedawkowanie staje si grone dla zdrowia. Przed
kuracj bezwzgldnie trzeba poradzi si lekarza.
Owoce hamuj przepuszczalno bon luzowych jelit (zapobiegaj
wic biegunkom), mog niszczy drobnoustroje chorobotwrcze,
a take robaki jelitowe (m.in. owsiki), s skuteczne w stanach zapalnych
drg moczowych, poprawiaj ostro widzenia o zmierzchu, obniaj
gorczk, dziaaj korzystnie przy cukrzycy.
+*mp/*-
Licie zbieramy pod koniec owocowania rolin, a wic od
sierpnia do wrzenia, w dni pogodne zawsze po obeschniciu
rosy osmykujc je rk z dobrze ulistnionych, zdrowych gazek,
ale trzeba pozostawi na krzewince co najmniej 30% listkw i zwra-
ca uwag, by nie urywa wierzchokw gazek. Licie usychaj
bardzo atwo, dlatego wystarczy suszy je w suszarniach natu-
ralnych.
Jagody zbieramy do lekkiego, paskiego, ale mocnego i sztyw-
nego kosza (jeli bdzie zmienia" swj ksztat, owoce zbyt si
ugniot), w ktrym ukadamy je niezbyt grub warstw. Z krzewinki
zbieramy rcznie tylko jagody dojrzae (pomijajc niedojrzae) na
tyle delikatnie, eby owocw nie zgniata, nie kaleczy i nie zetrze
z nich woskowego nalotu. (Uwaga uywanie grzebieni" do
zbioru jagd jest w Polsce zabronione!) Owoce najlepiej suszy
rozoone cienk warstw w suszarni termicznej w temperaturze
pocztkowej okoo 30C, ktra pniej powinna jednak wzrosn do
60, a nawet do 70C. Owoce dobrze wysuszone nie powinny by
zlepione i przypalone.
Odwar z lici. 1 pask yk suszonych lici zalewamy 1 szklank
wody, doprowadzamy do wrzenia i gotujemy 5 minut pod przykryciem
na wolnym ogniu. Pijemy 3 razy dziennie po p szklanki pomidzy
posikami przeciwko biegunce lub w zakaeniach ukadu moczowego.
Z dodatkiem innych zi (strkw fasoli, lici pokrzywy i ziela
rutwicy) wywar jest pomocny przy leczeniu cukrzycy, ale pod cis
kontrol lekarza.
Odwar z owocw. 12 paskie yki suszonych owocw zalewamy
1 szklank wody i gotujemy przez 5 minut pod przykryciem na
wolnym ogniu. Odstawiamy a do wystygnicia i pijemy 23 razy
dziennie po posikach p szklanki lub nieco wicej tylko rano
i wieczorem w przypadku biegunki, w miadycy i nadcinieniu, przy
kopotach z kreniem, przeciwko rnego rodzaju wewntrznym
zakaeniom (odwarem moemy te puka gardo w anginach i prze-
wlekych nieytach).
Owoce pasteryzowane. Do plitrowego soika nasypujemy prawie
do pena umytych jagd, zalewamy do 2/3 przegotowan wod,
dodajemy 2 yeczki cukru, szczelnie zakrcamy i pasteryzujemy
w wodzie przez 15 minut, liczc czas od pocztku wrzenia. Tak
przygotowane mona przechowywa nawet przez 2 lata. Podajemy
dorosym 25 yek 2 razy dziennie, a 13 yki dzieciom i modziey
w biegunkach, nieycie jelit, rnego rodzaju zatruciach pokarmowych
(przede wszystkim niedokadnie umytymi owocami).
60
Sok z jagd. Na 1 kg wieych, starannie umytych jagd dodajemy
0,8 kg cukru i gotujemy w sokowniku. Otrzymanywysokoslodzony
sok rozlewamy do butelek i dodajemy do herbaty jako rodek
dezynfekujcy przewd pokarmowy i przewody moczowe, a take
jako naturalne rdo witamin i mikroelementw.
Czarne jagody w kuracjach domowych bardzo ceni ksidz Kneipp,
ktry tak pisa: Midzy nastojami naszej domowej apteki jest
borowiak (nastj z borwek) pierwszym i nieodzownym. 23 pene
garci (wieych) borwek daje si do flaszki i polewa dobr wdk
(45%) lub spirytusem. Tm duej namoczone stoj, chociaby cay rok,
tern lepszy jest wycig, ostrzej i lepiej dziaa jako lekarstwo". (Od
siebie dodam, e w wymienionych ju dolegliwociach wycznie
doroli zaywaj 2030 kropli na wod 3 razy dziennie nalewki
z borwki czernicy). W przedwojennym Kurierze Polskim znalazem
tak oto wypowied T. Lewickiego: Czarne jagody s nie tylko
smaczn poywk, lecz i doniosem lekarstwem. Nale one do
wielkich bogactw Polski, oczywicie, niedo wyzyskanych. Z czasem
mog one Polsk bogaci nie mniej, ni winna jagoda bogaci kraje
poudniowe..."
I rzeczywicie, borwki czernice stanowi dzi okoo 90% eksportu
wszystkich owocw lenych.
Czarn jagod mona pomyli z borwk bagienn, ktra
'jest krzewink znacznie wysz, o brunatnych, okrgych i owo-
sionych gazkach oraz liciach caobrzegich, lekko brzegiem pod-
winitych. Wystpuje w zasadzie tylko w bardzo wilgotnych lasach
sosnowych i na torfowiskach wysokich. Bardzo rzadko moemy
te spotka kilka innych form borwki, m.in. o jagodach kulistych,
biaych, zielonkawych, woskowotych, czerwono nakrapianych
grustkowatych biaych, wreszcie czarnych, ale bez nalotu wos-
kowego.
Trzeba te wspomnie, e w Polsce prowadzi si z coraz wikszym
powodzeniem aklimatyzacj amerykaskiej odmiany czarnej borwki.
Rolin t nazywa si borwk wysok, bo swoim wygldem przypo-
mina raczej rozwinite krzewy czarnej porzeczki ni krzewinki borwki
czernicy, a i owoce ma kilkakrotnie wiksze, o zielonkawym miszu
(bez czerwonego plamicego soku), ale zblionych do czernicy wa-
ciwociach odywczych i leczniczych.
61
Brzoza brodawkowata
(Betula verrucosa Ehrh.)
Inne nazwy: brzezina, brzoza zwisa, brzoza biaa.
Angielska: Common Birch. Francuska: Bouleau verruqueux. Nie-
miecka: Rauh-Birke. Rosyjska: Bierjoza.
W pradawnych czasach, w zimnym i bardzo suchym okresie tzw.
preborealnym brzoza dominowaa wrd drzew w Europie, o czym
wiadcz niepodwaalnie skrupulatne badania ziaren pyku i zarod-
nikw rolin wspczesnych i kopalnych. Nic zatem dziwnego, e
powszechnie znana bya ju w staroytnoci. W Grecji na przykad
pczki drobnych gazek, zwane czarcimi miotami, zalecano jako
poywienie ludziom o zbyt niskim wzrocie i modym zwierztom
pono dziki takiej kuracji przybywao im kilkanacie centymetrw
rocznie! Oczywicie drzewo to odwiecznie zwizane jest rwnie
z kultur materialn Sowian, ktrzy uwaali je przede wszystkim za
zwiastuna wiosny. Wicej, pogascy Sowianie, yjcy przecie bez
uporzdkowanego kalendarza, okres w ktrym zakwitay brzozy
nazywali po prostu: brzezie. A niektre plemiona sowiaskie na
biaych zwitkach kory brzozowej czyniy swoje pierwsze zapiski.
W pniejszej historii polskiej kultury ludowej paczce gazki
brzozy przewijaj si w licznych obrzdach religijnych. Wchodziy
w skad migusowych mioteek, tak popularnych gdzieniegdzie do dzi
w drugi dzie wit Wielkiej Nocy, ktrymi smaga si oblewane wod
dziewczta; cienkimi i modymi pdami strojono te chaty i otarze na
Zielone wita i w Boe Ciao; rwnie ju w czasach chrzecijaskich
na grobach powszechnie stawiano mae krzyyki brzozowe, widoczne
z daleka dziki bieli okrywajcej je kory. W Polsce od najdawniejszych
lat brzoza uznawana bya za drzewo szczliwe, obdarzone samymi
dobrymi znamionami. A po dzie dzisiejszy zachowalimy dla niej
wiele sentymentu...
Brzoza to jedno z najbardziej polskich drzew, ronie w caym
naszym kraju (na niu i w grach), spotka moemy j w lesie, przy
drogach i w parkach.
Jest drzewem jednopiennym, o jajowato-piramidalnej koronie
i biaej cienkiej korze, uszczcej si okrnie, ktra jednak grubieje
w dole pnia, gdzie jest czarniawa i gboko spkana. Brzoza brodaw-
kowata ma bardzo charakterystyczne mode gazki: cienkie, wiotkie,
zwisajce (std zwane niekiedy paczcymi") pokryte ywicznymi
gruczoami. Listki drobne, jajowato-romboidalne, nagie, dugoogon-
kowe, o brzegach podwjnie pikowanych. Kwitnie w kwietniu i maju,
62
a wiatropylne kwiaty w postaci kotkw rozwijaj si najczciej jeszcze
przed limi. Owocami s oskrzydlone orzeszki, ktre podmuchy
wiatru roznosz bardzo daleko.
Innym gatunkiem, ktry rwnie czsto spotka moemy w Polsce
jest brzoza omszona, nisza od brodawkowatej, o gazkach znacznie
bardziej wzniesionych do gry. Ale jej najbardziej chyba charakterys-
tyczn cech jest omszenie modych gazek i gste owosienie odroli.
Brzoz zaliczy trzeba do drzew mao wybrednych, odpornych nie
tylko na zmiany klimatyczne, ale take wysiewajcych si samorzutnie
jna glebach suchych, jaowych.
W zielarstwie cenione s przede wszystkim licie brzozy, ktre
zbieramy, kiedy s jeszcze mode, a wic w drugiej poowie maja i na
pocztku czerwca, i suszymy rozoone cienk warstw w miejscach
zacienionych i przewiewnych. Z gazek brzozy citych zim lub
bardzo wczesn wiosn (czsto nawet do wyrobu miote) zbiera si
pczki. W medycynie ludowej wykorzystuje si rwnie hub brzozow
czarn, czyli ciemne, guzowate narol bdce grzybem pasoytniczym
o nazwie wknouszek ukony, ktre jesieni lub na przedwioniu
odcina si od pni drzew ywych i starannie suszy.
Li brzozy zawiera wiele zwizkw flawonoidowych (m.in. hiper-
ozyd i mirycetyn), ywice, garbniki, olejek lotny, trjterpeny, kwasy
organiczne, sporo witaminy C i mikroelementy.
W pczkach jest znacznie mniej flawonoidw, natomiast wicej
olejkw eterycznych.
W hubie brzozowej wykryto m.in. trjterpeny, sterole i kwasy
tuszczowe.
Licie pobudzaj przede wszystkim wydalanie moczu, a wraz z nim
szkodliwych produktw przemiany materii, dezynfekuj drogi
moczowe. Dziaaj te ochronnie na misz wtroby. Pczki brzozowe
(obecnie bardzo rzadko stosowane) dziaaj przeciwzapalnie i zwik-
szaj wydzielanie potu. Silne waciwoci przeciwzapalne wykazuje
rwnie huba, ktra wzmacnia i zwiksza odporno organizmu.
Odwar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrztku
i gotujemy na maym ogniu przez okoo 5 minut. Pijemy w 23
porcjach pomidzy posikami
Napar z lici. 1 yk suszu zalewamy szklank wrzcej wody
i parzymy pod przykryciem okoo 10 minut. Pijemy 23 razy dziennie
pomidzy posikami.
Sok z lici. Okoo 100 g wieych lici przepuszczamy przez
maszynk do misa, z uzyskanej zielonej masy przez gst gaz lub sito
wyciskamy sok, ktry moemy utrwali na cay rok mieszajc go p
63
na p ze spirytusem. Pijemy 3040 kropli soku na kieliszek wody
23 razy dziennie, p godziny przed jedzeniem.
Wszystkie przetwory z lici brzozy pijemy w kamicy moczowej,
przy zmniejszonym wydzielaniu moczu, w gocu przewlekym, a take
pomocniczo w schorzeniach skry np. trdziku modzieczym
i uszczycy.
Napar z pczkw. 1 yk suszonych pczkw zalewamy szklank
wrztku i parzymy przez 15 minut. Po przecedzeniu pijemy w 23
porcjach w schorzeniach wtroby i woreczka ciowego, a take jako
rodek wykrztuny.
Odwar z huby. 1 pask yk wysuszonej i sproszkowanej
huby zalewamy wrztkiem i gotujemy na maym ogniu przez
10 minut. Po przecedzeniu pijemy w 23 porcjach pomidzy
posikami w celu podniesienia odpornoci i oglnego wzmocnienia
organizmu.
Trzeba te wspomnie o soku brzozowym, ktry otrzymuje si
wiosn przez wywiercenie gbokiego otworu w pniu zbiera go do
naczynia po zaoeniu w otworze specjalnej rurki. Z duej brzozy, bez
szkody dla drzewa, mona uzyska 34 litry soku, ktry nadaje si
do przechowywania w lodwce przez okres 45 dni. Po zebraniu
soku otwr w pniu trzeba koniecznie mocno zakorkowa! A najlepiej
pozyskiwa go z drzew przeznaczonych do wyrbu. Pijemy przez 23
tygodnie po p lub penej szklance soku, przeprowadzajc w ten
sposb wiosenn kuracj wzmacniajc.
Przed wojn osko", czyli wanie sok brzozowy, tak zachwala
w Kur jer ze lekarskim profesor Uniwersytetu Wileskiego, dr J.
Muszyski: Sfermentowany sok brzozy pospolitej by swego rodzaju
winem narodw Pnocy. Lud wiejski, zwaszcza na kresach wschod-
nich, dotychczas jeszcze zbiera wczesn wiosn beczuki soku brzozo-
wego. Bogaty w cukier sok brzozowy zaczyna fermentowa i ju po
upywie kilku dni daje przyjemny w smaku, musujcy pyn, zawierajcy
35% alkoholu. (...) Przyrzdzanie butelkowego brzozowiaku, do
ktrego dodawano rodzynki, zawierajce na swej powierzchni szlachet-
ne drode winne, miao miejsce i w dworach kresowych. Sok brzozowy
jest nie tylko napojem odwieajcym, lecz swego rodzaju rodkiem
dietetycznym i remineralizujcym, albowiem zawiera sole organiczne
potasu, wapnia, magnezu oraz krzemionk rozpuszczaln". Wedug
innych cenionych przed wojn zielarzy Wyyckiego i Dziarkows-
kiego sok brzozowy pdzi mocz, pomocny jest na kamie, a nawet
zapobiega dalszemu tworzeniu si tego; uspokaja przy tern boleci
z niego pochodzce. Mocz dzielniej pdzi ni inne zioa".
64
W medycynie ludowej brzoza bya lekiem zioowym powszechnie
stosowanym. Wspomniany ju sok brzozowy zalecano na cer(przeciw-
ko piegom), a take do nacierania skry na gowie przy upieu
i wypadaniu wosw. Uwaano go za cudowny napj pomocny
w utrzymaniu siy i piknoci ciaa. Rnego rodzaju rany wiejscy
znachorzy leczyli przykadajc na nie cieniutk zewntrzn warstw
kory brzozowej. Z kory wycinano te specjalne wkadki do butw,
ktre miay ,,od wyczerpania uwalnia". Wyrabiano z niej rwnie
dziegie" przeciwko glistom, wszom i innemu robactwu. Pczki
brzozowe smaone w smalcu byy skutecznym smarowidem w dokucz-
liwych blach reumatycznych. Na obolae stawy kadziono rwnie
wiee licie. Powszechne zastosowanie miao picie huby brzozowej.
Dzisiaj licie brzozy wchodz w skad wielu preparatw produko-
wanych przez przemys zielarski: Be t a g r a n u , Re u mo g r a n u ,
Ur o g r a n u , Py r o s a nu , a wycigi alkoholowe znajdujemy w py-
nie B e t a s o 1 i pacie F i t o 1 i z y n a.
Bylica pioun
(Artemisia absinthium L.)
Inne nazwy: pioun, piounek, poy, pole, pioli polny, bielica
poun, bilica pioun, psia ruta, absynt, wermut.
Angielska: Cammon Wormwood. Francuska: Absinthe. Niemiecka:
Wermut. Rosyjska: Poy gorkaja.
Polska nazwa tej roliny wywodzi si od prasowiaskiego sowa:
pioy, oznaczajcego gorycz.
Pioun znany by ju w staroytnym Egipcie, a prawdopodobnie
rwnie w Palestynie. Wymienia go synny papirus Ebersa (o ktrym
pisz w rozdziale Historia zioowa"). W swoich obrzdach roliny
uywali rwnie kapani Izydy. Stosowali j niewtpliwie lekarze greccy
i rzymscy. W Rzymie pioun dodawany by do specjalnego, niemal
rytualnego, napoju przeznaczonego dla zwycizcy zawodw. Dioskori-
des grecki botanik i lekarz z czasw Nerona wspomina o piounie
jako dodatku do wina, a take jako symbolu smutku i goryczy. Twierdzi
te, e dodanie zioa do atramentu chroni ksigi przed gryzoniami.
Wybitny przyrodnik rzymski Pliniusz Starszy zaleca wkadanie ziela
piounu pod poduszk dla przywrcenia mocnego snu, a take midzy
bielizn w skrzyni, by odpdzi mole, pchy, wszy i inne robactwo.
Pniej o absyncie pisz m.in. Walafridus Strabus, w. Hildegarda,
5 Zioa czyni cuda 65
+*Q$P&-
Paracelsus i Matthiolus. W redniowieczu zielem piounu zamawiano"
trudne do wyleczenia choroby, odczyniano czary, a wdrowcy wykada-
li nim obuwie, co koio zmczone stopy. Pioun opasujcy goe ciao
umierza mia dokuczliwe ble nerek, podany w formie herbaty koi
nerwy gniewnych kobiet, a trunki zaprawione sproszkowanym zielem
wzmacnia miay odek i wtrob. Rolin przez cae wieki doceniali
rwnie pszczelarze, ktrzy masowo sadzili j wok pasiek jako
skuteczne antidotum na szerzce si choroby pszcz.
Bylica pioun jest gatunkiem euroazjatyckim, zawleczonym do
Ameryki Pnocnej i Poudniowej, rozpowszechnionym obecnie niemal
w caej Europie.
W Polsce wystpuje na caym obszarze, szczeglnie na nieuytkach,
przydroach, miedzach, miejscach kamienistych, zrbach, polanach
lenych i rumowiskach, jest take zioem uprawianym na plantacjach.
Pioun to rolina o odygach czsto drewniejcych, wyrastajcych
do 120 cm ponad ziemi, rozgazionych. Licie (z wierzchu szaro-
zielone, spodem biaawe) s jedwabistofilcowate dolne wiksze,
osadzone na dugich ogonkach, podwjnie pierzaste, a grne mniejsze,
lancetowate, pojedynczo pierzaste. Kwitnie od lipca do wrzenia,
kiedy na szczytach pdw tworzy groniastowiechowate kwiatostany
zoone z maych kulistych, jasnotych koszyczkw kwiatowych.
Owocami s drobne jasnobrunatne nieropki.
Bylica pioun zawiera gorycze gwajenolidowe, olejek lotny (w
skad ktrego wchodzi przede wszystkim tujon, tujol, azulen i pinen),
garbniki, ywice, flawonoidy, kwasy organiczne, witamin C i mikro-
elementy (min. elazo, mied i potas).
Najczciej do celw leczniczych wykorzystujemy przyziemne licie
wyrose w pierwszym roku wegetacji roliny, ktre pozyskujemy
w cigu lata. U rolin starszych w okresie zakwitania cinamy grne
czci pdw. Zarwno licie, jak i ziele suszymy w suszarniach
naturalnych w miejscach zacienionych i przewiewnych.
Pioun przede wszystkim zwiksza wydzielanie sokw trawiennych
(wtroby, trzustki, jelit i odka), poprawia przyswajanie pokarmw,
dziaa rozkurczowo na cay przewd pokarmowy, wykazuje te
waciwoci moczopdne i przeciwrobacze.
Napar piounowy. 1 yeczk rozdrobnionego ziela lub lici zalewamy
szklank wrzcej wody i trzymamy 20 minut pod przykryciem. Po
przecedzeniu pijemy 1 yk stoow co 2 godziny przed posikami
przez tydzie dla poprawy trawienia i przyswajania pokarmw.
Wino piounowe. 5 yek rozdrobnionego ziela zalewamy 150 g
wdki czystej, pozostawiamy w butelce przez dob, dolewamy butelk
66
biaego wytrawnego wina, odstawiamy na nastpne 24 godziny
i przesczamy. Pijemy po 1 yeczce od herbaty 3 razy dziennie przed
posikiem dla pobudzenia apetytu.
Nalewka piounowa. 5 yek rozdrobnionego ziela zalewamy 1/4
1 spirytusu i odstawiamy na tydzie. Dobrze jest butelk raz dziennie
mocno wstrzsn. Pijemy 1020 kropli w kieliszku wody na godzin
przed posikiem 3 razy dziennie dla pobudzenia sokw trawiennych.
Uwaga! Pioun zaywany w zbyt duych dawkach i przez zbyt dugi
okres moe dziaa nawet trujco (ze wzgldu na zawarto tujolu
i tujonu). Wielu zielarzy twierdzi, e lekw z bylicy nie naley
stosowa duej ni przez 1 miesic. Niestosowanie si do tych zalece
moe powodowa zawroty, ble gowy, omdlenia, a nawet ataki
epileptyczne. Pod adnym pozorem nie wolno podawa przetworw
z tej roliny kobietom w okresie ciy, gdy nierozsdnym po-
stpowaniem mona wywoa nawet poronienie.
Lecznicze waciwoci piounu doceniane byy ju w redniowieczu,
rwnie w Polsce (o innych krajach ju wspominaem).
Jako przykad zacytuj fragmenty dotyczce tego zioa z zielnika
z 1556 roku opracowanego przez Hieronima Spiczyskiego, lekarza
krla Zygmunta Augusta: odek zimny rozgrzewa, take wtrob
osabion posila. Ch do jedzenia utracon pobudza, bd sok bd
proch z winem albo piwem, albo miodem, albo polewk jakkolwiek,
albo z ciep wod uywany. Krew w yach poleruje, czyci od
zagnicia i od skazy zachowuje. Dychawicznym jest ratunkiem, wolne
im tchnienie czynic. (...) W melancholii woda z warzonego piounu
jest uytecznym trunkiem. (...) Guchot oddala pioun w winie
warzony, par ciepo w uszy lejkiem puszczajc. (...) Komary i inne
chrobactwa z komory i gmachw wygania, z wieczora nim kadzc.
(...) Pszczoy pioun precz odgania, przeto midzy ulami ani w pobliu
nie ma by miany. (...) Owoc z drzewa na pitrach na spichlerzach od
gnicia i skazy zachowuje, podcielajc go i czsto go na nim zruszajc".
Od setek lat pioun mia zastosowanie przy produkcji wermutu,
likierw i wdki piounwki zwanej absyntem, szczeglnie rozpo-
wszechnionej we Francji, Szwajcarii romaskiej i we Woszech. Ze
wzgldu na szkodliwo dla zdrowia przy piciu w nadmiarze (drenie
rk, bl gowy, omdlenia) wyrb tego napoju alkoholowego we
Francji i kilku innych krajach jest zakazany. W Bawarii dawniej
uywano piounu przy produkcji piwa. stosujc go zamiast chmielu.
Odrobina suchych, starannie rozkruszonych lici tej roliny moe si
przyda w naszej kuchni mona doda je w maych ilociach do
rnych mis pieczonych, a take do nalenikw i omletw.
67
Cebula zwyczajna
(Alium cepa L.)
Inne nazwy: dymka, skulibaba, cebula ogrodowa.
Angielska: Onion. Francuska: Oignon. Niemiecka: Zwiebel. Rosyj-
ska: uk repczatyj.
Ta prastara jarzyna znana bya i uprawiania od tysicleci. Na
przykad za czasw faraona Ramzesa II (12921234 r. p.n.e.)
wysiewano j masowo na obrzeach duych miast. Znajduje si te na
czoowym miejscu w spisie ywnoci dla ciko pracujcych niewol-
nikw, budowniczych piramid.
Ale, co ciekawe, w staroytnym Egipcie nie wolno byo jada
cebuli w radosne dni wit narodowych bo wyciskajc zy z oczu
czyni by moga je bardzo smutnymi.
Niegdy cebula bya pokarmem powszednim gotowana w oso-
lonej wodzie stanowia codzienne poywienie najbiedniejszych ludzi,
przede wszystkim w Azji rodkowej, Azji Mniejszej i w krajach basenu
Morza rdziemnego. Jako kuchenn przypraw i jako zioo cenimy
j od wiekw rwnie w Polsce.
Oto w starych zapiskach gospodarskich czytamy m.in.: Cebula
wyciska zy z oczu, lecz jest doskonaym rodkiem odywczo-lecz-
niczym. Penowartociowe skadniki cebuli to: elazo, krzemie, siarka,
fosfor, sole wapienne, olej; dlatego powinno jej si spoywa jak
najwicej w stanie surowym smaona, pieczona, gotowana traci
wiele skadnikw odywczych".
Rolina pochodzi prawdopodobnie z terenw dzisiejszego Afganis-
tanu, Iranu i Turcji, a by moe jej przodkiem jest gatunek Allium
oschanii, wystpujcy do dzisiaj w stanie naturalnym w Azji rodkowej.
W kadym razie do Europy cebul sprowadzili Grecy i Rzymianie.
Jest rolin dwuletni: w pierwszym roku wytwarza pytko pod
ziemi pojedyncz cebul, w ktrej gromadzi substancje zapasowe,
dopiero za w drugim kwitnie i owocuje. (Liczne zielonkawobiae
kwiaty o dugich szypukach zgrupowane s w kulistym kwiatostanie).
Uprawiamy j z nasion lub z tzw. dymki, tj. drobnych cebulek
pochodzcych z letniego siewu, zebranych jesieni i przechowanych
przez zim w odpowiedniej temperaturze.
Najwicej cebuli uprawiaj Egipt, Hiszpania i Wgry. Nasz kraj
zajmuje tu 11 miejsce na wiecie, a cebula w Polsce udaje si
szczeglnie dobrze w wojewdztwach warszawskim, dzkim, pozna-
skim, lubelskim i wrocawskim. Uprawiamy zreszt wiele jej odmian,
m.in. Dako (wczesna, simie spaszczona, agodna w smaku). Wolsk
68
(dua, ksztatna o agodnym, sodkim smaku), Sochaczewsk (pna,
bardzo plenna, doskonaa do przechowywania), ytawsk (spaszczona,
do ostra w smaku, dobrze si przechowuje), Holendersk czerwon
i bia (delikatne w smaku; mog by z powodzeniem spoywane na
surowo; uprawiane wycznie na przechowywanie zimowe). Trzeba
wspomnie, e wczesn wiosn mona zbiera tzw. szczypiorek, czyli
cebul siedmiolatk (Alium schoenoprasum), ktra raz posadzona
ronie na tym samym miejscu bez przesadzania przez kilka lat.
Cebula zwyczajna to rolina o duych wartociach odywczych.
Tylko w 100 jej gramach zjadamy np. 1,2 g biaka rolinnego, 6,1
g wglowodanw, 0,4 g tuszczu, 0,7 g bonnika, liczne makro-
i mikroelementy, w tym a 22 mg wapnia, 12 mg fosforu, 6,7 mg
magnezu, 1,1 mg elaza, witaminy: A (36 j.m.), B
x
(0,05 mg), B
2
(0,03
mg), PP (0,2 mg), C (5,3 mg), luzy, pektyny, zwizki siarkowe oraz
olejek eteryczny, ktrego gwny skadnik stanowi dwusiarczek
i trjsiarczek n-propylu, trjsulfonian propylu dwumetylotiofen (to
wanie od tych skadnikw zaley swoisty aromat cebuli).
Kiedy kroimy lub zgniatamy cebul, uwalniaj si z niej substancje
lotne, tak zwane fitoncydy. Zarwno one, jak i pewne zwizki
nielotne, nadaj rolinie wasnoci bakteriobjcze. Hamuje wic ona
rozwj bakterii w nieytach grnych drg oddechowych, w przewodzie
pokarmowym, przy trudno gojcych si ranach, czyrakach i owrzo-
dzeniach.
Jest te wanym produktem wzbogacajcym nasz organizm w na-
turalne witaminy i mikroelementy.
Z cebuli moemy otrzyma kilka prostych przetworw domowych
o waciwociach leczniczych i dietetycznych.
Syrop z cebuli. Dobrze utart lub zmielon cebul mieszamy
z miodem lub syropem w proporcjach 1:1, podgrzewamy i wyciskamy
przez gaz bd lniane ptno. Pijemy yk stoow 35 razy
dziennie po jedzeniu przy kaszlu lub bronchicie. Dzieci pij 35 razy
dziennie po yeczce od herbaty.
Sok z cebuli. Cebul drobno posiekan lub pokrojon w cienkie
talarki przesypujemy cukrem i pozostawiamy pod przykryciem na
kilka godzin w ciepym miejscu. Sok zlewamy do soiczka i pijemy
24 razy dziennie przy przezibieniu, dla naturalnej dezynfekcji
przewodu pokarmowego oraz przy nadcinieniu.
Wino cebulowe. Okoo 300 g cebuli zmielonej w maszynce do misa
mieszamy ze 100 g miodu i butelk biaego wytrawnego wina.
Macerujemy przez 45 dni, codziennie starannie mieszajc. Przece-
dzamy i pijemy 13 razy dziennie po maym kieliszku jako rodek
69
oglnie wzmacniajcy, zapobiegajcy szkorbutowi i miadycy naczy
krwiononych.
Miazga z cebuli (do okadw). wie cebul rozcieramy, roz-
smarowujemy na gazie i przykadamy na miejsca zaatakowane przez
reumatyzm. Okad zdejmujemy, jeli wystpi uczucie palenia.
Ma cebulowa. Jedn du cebul ucieramy na tarce. Do miazgi
dodajemy 1 yk miodu, 1 yeczk mki pszennej, 1/2 tuby maci
Tormentiol. Wszystkie te skadniki zarabiamy na gst past. Przy-
kadamy na czyraki, wrzody i trudno gojce si rany. (Przepis z ksiki
Roliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie A. Oarowskiego i W.
Jaroniewskiego).
Wspomniaem ju, e cebula jest wan przypraw jarzynow
w naszej kuchni. W wielu krajach i regionach mno si przepisy na
zupy cebulowe. Oto przepis na zup z zioami, ktra smakuje
najbardziej: 6 cebul redniej wielkoci obieramy, puczemy, kroimy
w kostk, dusimy do mikkoci na male, pod koniec dodajc 3 yki
mietany. Wczeniej z 50 dag misa woowego gotujemy ros z dodat-
kiem hyzopu, lubczyka i majeranku. Gdy cebula bdzie mikka,
przecieramy j przez sito i dodajemy do rosou. Gotow zup podajemy
z grzankami.
W starych ksikach kucharskich mona odszuka te przepis na
zup cebulow a la Stanislaus. Histori zapisu tego specjau podaj za
ksik I. Gumowskiej Czy wiesz, co jesz? Ot krl polski Stanisaw
Leszczyski podczas jednej z podry do Wersalu (gdzie odwiedza
krlow Francji, swoj crk Mari) zatrzyma si w przydronej
obery w Chalous. Tam podano mu tak wspania zup cebulow, e
postanowi asystowa kucharzowi i zdoby tajemnic jej przyrzdzania.
Oto relacja, pono krlewska: Kucharz w obery kroi chleb (bez
skrki) w kostki, podgrzewa na patelni, ciepe grzanki smarowa
wieym masekiem i znw wstawia na krtko na ogie. Na drugiej
patelni, rwnie na male, przysmaa cebul, a gdy ta si ozocia
dodawa do niej grzanki i znw podgrzewa, a zbrzowieje. Dopiero
teraz zalewa wszystko wrztkiem, przykrywa i pozostawia na
kilkanacie minut". Myl, e warto sprbowa tej krlewskiej" zupy
cebulowej.
A skoro ju powrciem do historii, to przez wielu synnych
zielarzy cebula uwaana bya za rolin, ktra ywi i leczy". Wedug
Sebastiana Kneippa jest nie tylko zapraw korzenn i poywieniem,
ale nadto rodkiem leczniczym i czyszczcym. Jako przyprawa potrawy
poprawia trawienie i czyni czowieka wesoym i swobodnym".
Szymon Syreski (Syreniusz) pisze: Nacieranie sokiem z cebuli
70
ysiejcej gowy porost wosw przywraca. (...) Bolczki i gruczoy
twarde rozmikcza i rop wyprowadza cebula warzona z figami
i rodzynkami i plastrowana. Rzeczy w ciele tkwice wyciga, jako
kolce, trzaski, elezca, szka i inne rzeczy. W tym celu naley j
rozgniecion na bolce miejsce przykada".
W czasie II wojny wiatowej w radzieckich szpitalach wojskowych
cebula uznawana bya za oficjalny lek sucy do odkaania ro-
piejcych ran.
Chmiel zwyczajny
(Humuus lupulus L.)
Inne nazwy: chymel, wilczek, czerwieniak gruszkowaty.
Angielska: Hop. Francuska: Houblon commun. Niemiecka: Hop-
fen. Rosyjska: Chmiel obyknowiennyj.
Chmiel pochodzi prawdopodobnie z Azji, a jego nazwa od
Czuwaszw humla albo z tatarskiego chomlak i dopiero pniej
zostaa zastosowana w nazewnictwie aciskim. W staroytnoci
dostrzegano, zdaniem wielu badaczy historii zioolecznictwa, wycznie
smakowe, a w pewnym sensie nawet przyprawowe walory chymelu.
wiadczy moe o tym m.in. fakt, e Pliniusz zaleca go jako... jarzyn.
Jego dziaaniu w obrzdach ludowych (przede wszystkim weselnych)
przypisywano tajemne moce miosne. Rolin wprowadzono do
medycyny dopiero we wczesnym redniowieczu, najpierw jako lek dla
mnichw i duchowiestwa w ogle. Na przeomie XV i XVI w. botanik
i lekarz Jana Tczyskiego, wojewody podolskiego, Stefan Falimierz
tak pisa o uspokajajcym dziaaniu chmielu: Ma moc umierzajc
boleci, ktre z gorcej przyczyny pochodz, a tak ma moc ugaszajc
ognistego zapalenia, a czyni wolno ywota. Sam chmiel nie ma by
czsto spoywany, albowiem otwiera koce yek (...)".
W Europie chmiel ronie od Wielkiej Brytanii i Szwecji po kraje
rdziemnomorskie i Kaukaz, ale spotka go mona rwnie na
Syberii i w Ameryce Pnocnej, a nie wystpuje na przykad w Indiach
I i na Dalekim Wschodzie.
Jest czsto spotykanym pnczem rosncym dziko w caym naszym
kraju, ale najczciej spotykamy go w lasach i wilgotnych zarolach,
zwaszcza nadwodnych. Wystpuje take do czsto w ogrodach
i parkach, a take uprawiany jest na plantacjach zakadanych dla
potrzeb przemysu fermentacyjnego (wyrobu piwa) i zielarskiego.
71
Chmiel to rolina pnca si dookoa drzew i krzeww, z ktrych
zwisaj jego pdy dochodzce do kilku metrw dugoci. Ta wijca si
cienka, kanciasta odyga z haczykowatymi woskami czepnymi wyrasta
z silnie rozgazionych, misistych korzeni zwanych karpami. Z pod-
ziemnych rozogw wyrastaj nowe pdy, a take w wspomniany ju
silny system korzeniowy. Licie parami naprzemianlege, doniasto
35-klapowane, na brzegu grubo zbkowane, z wierzchu szorstkie.
Kwitnie od lipca do wrzenia, wytwarzajc zielonkawe kwiaty roz-
dzielnopciowe, wiatropylne: mskie zebrane w zwise wiechy
osadzone w ktach lici, eskie bez okwiatu, podobne do drobnych
szyszeczek o charakterystycznym ywicznym aromacie. Znaczenie dla
zioolecznictwa maj tylko egzemplarze eskie, czyli wytwarzajce
najpierw jasnozielone, a pniej knce i brunatniejce szyszki.
Szyszki chmielu zbieramy w dni pogodne, w sierpniu, na pocztku
ich dojrzewania, a wic kiedy przybieraj tozielony odcie. Suszy
trzeba je szybko, rozoone cienk warstw w cieniu, w miejscach
suchych i przewiewnych. Przechowujemy je w naczyniach szczelnie
zamknitych.
Na powierzchni kadej szyszki wystpuj woski gruczoowe
wypenione t lub czerwonawot substancj, ktre w trakcie
suszenia szyszek okruszaj si przybierajc posta lepkiego proszku,
zwanego lupulin, a stanowicego rwnie cenny surowiec zielarski.
Szyszki chmielu zawieraj przede wszyskim olejek eteryczny,
w skad ktrego wchodzi ponad 20 skadnikw (m.in. humulen,
mircen i farnezen), a ponadto ywice, flawonoidy, zwizki purynowe,
garbniki, cholin i woski.
W lupulinie wystpuje m.in. olejek eteryczny, ywice, woski
i zwizki siarkowe.
Chmiel (zarwno szyszki, jak i lupulina) dziaa uspokajajco,
pobudza czynnoci odka, uatwiajc trawienie i przyswajanie
pokarmw, wykazuje waciwoci przeciwbakteryjne, zmniejsza popd
pciowy.
Napar z szyszek chmielowych. 1 yk suszonych szyszek zalewamy
szklank wrzcej wody, pozostawiamy 15 minut pod przykryciem
i pijemy 23 razy dziennie po szklance naparu 3040 minut przed
jedzeniem w celu poprawy trawienia oraz jako rodek wzmacniajcy,
rozkurczowy i agodnie uspokajajcy.
Pukanka do wosw, 2 yki szyszek chmielowych i 1 yk
kwiatw rumianku zalewamy litrem wody i gotujemy przez 15 minut
pod przykryciem na wolnym ogniu. Wywar odcedzamy, okoo p
litra pozostawiamy do zmoczenia wosw, a pozosta cz wlewamy
72
do garnka z czyst wod suc do ich pniejszego spukania. Po
zmoczeniu wosw pierwszym pynem palcami masujemy starannie
skr gowy i odczekujemy okoo 5 minut, po czym wosy puczemy
wod z dodatkiem odwaru. Jest to pukanka przeciwdziaajca
wypadaniu wosw, a take skuteczna przy ojotoku i upieu.
Wycig z szyszek chmielowych wchodzi w skad gotowych prepa-
ratw uspokajajcych: Ne r v o s o l u (krople) i Pa s s i s p a s mi n y
(syrop).
Wycig z chmielu. Oto stary angielski przepis, doskonay pono
przy osabionym trawieniu, braku apetytu i kwasach odkowych
zaczerpnity z przedwojennego poradnika zielarskiego: Na 3 funty
caych chmielowych szyszek wlej 9 funtw wrzcej wody i zostaw to
w spokoju przez godzin 12, poczem postaw na ogniu, a gdy przy
cigem mieszaniu zawre, zdejm natychmiast z ognia, zlej, przeced
i wygnie do innego naczynia; po 6 godzinach zlej ostronie czysty
odwar i nakoniec wyparuj w ani wodnej do gstoci wycigu".
Zalecano picie codziennie po jednym gramie takiego wycigu rozpusz-
czonego w czystej wodzie lub... kuflu piwa.
Szparagi chmielowe". A teraz inny, przedwojenny polski przepis:
,Z modych pdw na wiosn przyrzdzi mona smaczn i zdrow
jarzyn. W tym celu cina sieje, gdy jeszcze nie dochodz 60 cm, wie
w mae pczki i gotuje jak szparagi. Niektrzy mocz te wyrostki
w winie i podaj z dobrym skutkiem jako rodek krew czyszczcy,
zwaszcza w przewlekych chorobach skrnych".
A moe warto i dzi (z pewnymi modyfikacjami) zastosowa
ludow metod skutecznego leczenia kataru, zwaszcza u dzieci. Oto
ona: Napenij garnek gliniany szyszkami chmielowymi, zalej je
kwasem zboowym takim, jakiego pospolicie na wsi uywaj. Nakryj
garnek pokryw, zlep szpary ciastem i wstaw go do pieca gorcego na
4 godziny. Poczem otwrz garnek, postaw go przed dzieckiem, okryj
mu gow chustk tak, aby para nie uchodzia: tak pozostaw przez p
godziny. Zwykle w krtkim czasie ustpuje pod wpywem tego
naparzenia nawet najsilniejszy katar".
Pijc herbat czy wycig z chmielu trzeba pamita, e znane s
przypadki nadwraliwoci na to zioo oraz, e dotykanie wieych
rolin moe powodowa reakcj alergiczn.
73
Chrzan pospolity
(Cochlearia armoracia L.)
Inne nazwy: chrzan zwyczajny, chrzan warzcha, krenos (nazwa
cygaska).
Angielska: Horse-radish. Francuska: Raifort. Niemiecka: Meerret-
tich. Rosyjska: chrien.
Chocia uprawiany by w czasach bardzo dawnych (ponad 2000 lat
temu), nie wiadomo, na ile znali chrzan staroytni Grecy i Rzymianie,
bo wzmianki o tej rolinie w dzieach Dioskoridesa czy Pliniusza s
do nieklarowne. Na pewno jednak wspomina ju o nim w XII wieku
w. Hildegarda, a w XV w. jego uprawy w Niemczech rozpowszechnia
margrabia Johannes Alchimista. W 1593 roku Marcin z Urzdowa
w swoim Herbarzu polskim stwierdza, e chrzan, ziele znakomite
w Polsce jest prawie jak pieprz". A Syreniusz poleca go na bolenie
gowy... i polepszenie trawienia".
Na polskiej wsi od stuleci chrzan jest ludowym, naturalnym
konserwantem sok z korzenia dodany do mleka hamuje jego
przedwczesne kwanienie (szczeglnie latem w dni burzowe), oseka
masa oboona limi chrzanu znacznie wolniej jeczeje, pokrojone
korzenie rozoone w spiarni zapobiegaj psuciu si przetworw,
a wrzucone do soi przeciwdziaaj mikniciu kwaszonych ogrkw
i marynowanych grzybw. Najlepszy wiejski chleb piecze si na
chrzanowym Uciu. Suszony chrzan noszony w kieszonce niweluje
szkodliwe dla czowieka promieniowania, m.in. gronych pyncych
pod ziemi y wodnych. Niektrzy rolnicy do dzisiaj sadz chrzan
w maych przyzagrodowych, nie opryskiwanych sadach, co hamuje
rozwj grzybni na drzewach.
Chrzan pochodzi prawdopodobnie z Europy Wschodniej, zwaszcza
z rejonu Woga Don. Do Europy rodkowej sprowadzony zosta
przez Sowian, a w Polsce znany jest na pewno ju od XII wieku.
Dzisiaj jego uprawa obejmuje prawie wszystkie kontynenty.
Na terenie caej Polski ronie rwnie dziko w miejscach wilgotnych
koo roww, nad brzegami rzek, w ogrodach, parkach, na
przypociach i przy miedzach.
Chrzan jest rolin skadajc si z licznych, misistych, biao-
tawych korzeni, ktre mog osiga rednic do 10 cm i dugo do
60 cm i wicej. Cz jadaln stanowi korze gwny dugi,
cylindryczny o biaym, nieco wknistym miszu. odyga roliny
prosto wzniesiona wyrasta do 1 metra i jest pokryta na caej swojej
dugoci siedzcymi limi, rwnowskimi, o rnym od dou ku grze
74
ksztacie. Pdy kwiatowe, dochodzce do wysokoci nawet powyej
1 metra, wyrastaj na wierzchoku pdu gwnego albo z ktw lici.
Niestety, mimo obfitego kwitnienia w czerwcu i lipcu (tworz si
groniaste kwiatostany z drobnymi biaymi kwiatkami) w naszych
warunkach chrzan nie zawizuje nasion i dlatego rozmnaa si
wycznie wegetatywnie (na korzeniach powstaj tzw. pki przybyszo-
we, z ktrych rozwijaj si nowe roliny).
Chocia w Polsce uprawia si jedn odmian tej roliny, to jednak
moemy wyodrbni sporo typw lokalnych rnicych si wielkoci
i si wzrostu korzenia, ostroci smaku czy ulistnieniem i ksztatem
lici. Najczciej na naszych polach uprawiamy chrzan Maliski,
Czeski, Bawarski i lski.
Wspomniaem ju, e rolina rozmnaa si wycznie wegetatywnie.
Jesieni, na przeomie padziernika i listopada, po zbiorze korzeni
gwnych (tzw. konsumpcyjnych) z odrostw bocznych tnie si 2040-
centymetrowe sadzonki, ktre przechowujemy przez zim i wysadzamy
jak najwczeniej na wiosn, skoro tylko gleba nadaje si do uprawy.
Korzenie zebrane jesieni (podorane, a potem wybrane rcznie)
oczyszcza si z ziemi, obcina ostrym noem wszystkie odrosty boczne
(odpowiednio grube bd sadzonkami), przycina nie skoszone wczeniej
resztki lici. Tak przygotowany chrzan przechowuje si przez zim,
najczciej w specjalnych rowach, okryty som i ziemi.
Korze chrzanu zawiera bakterio- i grzybobjcze fitoncydy, gor-
czyczny olejek eteryczny o znacznej zawartoci siarki izotiocyjanian
allilu, flawonoidy, enzymy, cukry,, biaka, aminokwasy, witaminy
prowitamin A, B, C (a 100 mg w 100 g suchej masy) i E, sole
mineralne m.in. wap, magnez, elazo, fosfor i potas.
Tarty chrzan ma due znaczenie dietetyczne uatwia trawienie
biaek zwierzcych, pobudza wydzielanie sokw trawiennych, uatwia
przyswajanie pokarmw, usprawnia ca przemian materii. Poniewa
dziaa zabjczo na niektre bakterie, skutecznie odkaa grne drogi
oddechowe. Jego waciwoci rozgrzewajce przynosz ulg w reuma-
tyzmie, blach korzonkowych i rnego rodzaju nerwoblach. Jest
wreszcie dostarczycielem naturalnych witamin, przede wszystkim kwasu
askorbinowego (wit. C), skutecznie likwidujc m.in. krwawienia
z dzise.
Z chrzanowego korzenia moemy domowym sposobem przygoto-
wa przetwory dietetyczne i lecznicze.
Chrzan jako przyprawa. wieo utarty korze zakwaszamy sokiem
z cytryny, kwaskiem cytrynowym lub octem winnym. Z dodatkiem
odrobiny cukru i mietany stanowi doskona przypraw trawienn
75
do mis, ryb, sosw, a nawet do tustych serw. Doskonale czy si
rwnie z gotowanymi i utartymi burakami wikowymi powstaje
w ten sposb staropolska wika z chrzanem".
Syrop chrzanowy. Okoo 100 g wieego utartego chrzanu mieszamy
z 1/2 szklanki przegotowanej ostudzonej wody, odstawiamy pod
przykryciem na 30 minut, wyciskamy przez ptno i dodajemy 100
g miodu. Powstay syrop pijemy 3 razy dziennie po yce stoowej przy
kaszlu i nieycie grnych drg oddechowych. Dzieci jedn yeczk od
herbaty.
Wino chrzanowe. 100 g utartego chrzanu zalewamy butelk wina.
Po 24 godzinach przecedzamy przez gste ptno. Pijemy 3 razy
dziennie po yeczce przy awitaminozie i fizycznym wyczerpaniu.
Piwo chrzanowe. Okoo 50 g wieego korzenia drobno siekamy
i zalewamy litrem piwa, pozostawiamy pod przykryciem na 1 dzie,
odcedzamy i pijemy maymi porcjami w cigu 23 dni w celu
oczyszczenia nerek ze zbdnych zogw. Kuracj mona powtrzy
kilkakrotnie, ale z 45-dniow przerw.
Nalewka chrzanowa. Okoo 100 g tartego chrzanu zalewamy
szklank czystej wdki, odstawiamy na tydzie w zakrconej butelce,
odcedzamy przez gste ptno (a nawet wyciskamy pozostao).
Powsta nalewk smarujemy chore miejsca przy blach korzon-
kowych, rwie kulszowej, reumatyzmie.
Okad z miazgi. Utarty chrzan przykadamy na chore miejsce,
przykrywamy ceratk i trzymamy a do uczucia silnego pieczenia. Po
zdjciu okadu skr wycieramy do sucha i smarujemy cienk warstw
wazeliny kosmetycznej.
Zalety tej roliny sawio w historii polskiego zioolecznictwa wielu
autorw, a o jej wszechstronnym dziaaniu dowiadujemy si m.in.
z zielnika Spiczyskiego (1556 r.): Chrzan przychodzi nie tylko do
przysmaku stoowego uywania, ale do lekarstw. Staroytni czynili
z chrzanu lekarstwo przeciwko boleniu gowy zazibionej tym sposo-
bem: chrzan drobno pokrajawszy suszyli i miako utartego po yce
z winem ciepem choremu pi dawali, kac mu si zaraz w pocieli
co najlepiej poci (...) Mocz nad przyrodzenie zatrzymany potnie
wywodzi utarty a w winie i w male smaony, a na ono i na
krzye co najcieplej przykadany (...) Kamie krzy i moczem wy-
wodzi, jako i rzodkiew, w talarki nakrajany i w winie biaem
przez noc moczony i trunkiem uywany (...) Zimny odek za-
grzewa i przeto sposobny do trawienia czyni (...) Duszno w pie-
rsiach ukada, rozgrzaniem swem truciznom i jadom odpr daje
76
Czosnek pospolity
(Alium sativum L.)
Inne nazwy: biae ziele, czosnek domowy, czosnek kuchenny,
czosnek siewny, czosnek ogrodowy,
Angielska: Garlic. Francuska: Ail. Niemiecka: Knob-Lanch. Rosyj-
ska: Czesnok.
Ju w mitologii greckiej mia czosnek moce tajemne. Bogini
Pharmakis Hekate powierzya innej bogini Artemis stra nad
swoim ogrodem zioowym w Phasis na Kolchidzie. Crkami Hekate
byy Medea i Circe, ktre wspaniale znay si na rolinach leczniczych.
Apollo, ktry by lekarzem bogw, leczy piwoni Plutona i Hermesa,
a Odyseuszowi da dla przeciwdziaania czarom rzucanym przez Circe
ziele moly, nazwane przez botanikw Allium magicum czosnek
magiczny.
Sumerowie, tworzcy najstarsz znan kultur terenu Mezopotamii,
ju 5 tysicy lat przed nasz er leczyli zaklciami i magi, posugujc
si przy tym czciami rolin m.in. cebuli i czosnku, ktre zreszt
uprawiali.
Wedug najdawniejszych wierze ludowych czosnek przeciwdziaa
czarom, urokom i rnym zaraliwym chorobom. Dodawany do
napojw lub noszony na szyi jak korale (ilu wrogw tyle zbkw
czosnku) strzeg od nieprzyjaci, odpdza ze oko".
W Europie Wschodniej bukiety kwitncych rolin wieszano w ok-
nach, by odpdza wampiry, a jedno z przysw poudniowych Sowian
twierdzio wrcz, e zmyka, jak czarownica od czosnku". Rwnie
w Italii bardzo dugo przetrwa zwyczaj noszenia czosnku przeciwko
zemu spojrzeniu", a w niektrych krajach Wschodu dawano dzieciom
czosnek przeciwko urokom.
Czosnek jako przypraw uprawiano powszechnie w staroytnym
Egipcie i Grecji. W staroytnym Rzymie powszednim poywieniem
onierzy byo tzw. moretum, sporzdzone z utartego czosnku
z octem, oliw i orzechami. Zreszt, od rzymskich legionistw potraw
przejli pniej Iberowie oraz Gallowie i spopularyzowali u siebie pod
nazw aillee" do tego stopnia, e jeszcze po wielu wiekach specja na
tyle by popularny wrd poudniowych Francuzw, e nazywano ich
wrcz przeuwaczami czosnku". (Zreszt podobnie wyraa si
kiedy o Grekach rzymski pisarz Horacy). Czosnek wreszcie by te
ulubionym pokarmem Hebrajczykw. A wymieniaj go i opisuj jego
waciwoci lecznicze Hipokrates i Galen, a take liczni autorzy
redniowiecza.
77
Skd si zatem wzia ta popularna od wiekw rolina przyprawowa
i lecznicza? Pochodzi z Dungarii i stepw kirgiskich, skd bardzo
wczenie Mongoowie przenieli j do Chin. Dzisiaj rodzaj Allium L.
(czyli czosnek) uprawiany jest niemal we wszystkich krajach wiata
i obejmuje kilkaset gatunkw! W Polsce dziko ronie 12 gatunkw tej
roliny, a 7 jest uprawianych.
Czosnek jest rolin wieloletni wyksztacajc pod ziemi
kulist cebul (zwan czsto gwk), ktra skada si z kilku
lub kilkunastu cebulek bocznych (tzw. zbkw) otoczonych bia
lub czerwon papierowat usk. Rozdzielanie cebuli na czci
dawniej nazywano czosaniem, std nazwa czosnek. Z cebuli wyrasta
prosta odyga otoczona do wskimi (okoo 1 cm) i paskimi
limi. Na szczycie wyksztaca si kwiatostan zawierajcy drobne,
rowobiae kwiaty oraz mae, najwyej centymetrowe, bulwkowate
rozmnki. Czosnek, nie posiadajc nasion, rozmnaa si wege-
tatywnie z cebulek powstaych w kwiatostanie lub poprzez dzielenie
cebuli.
Zbki sadzimy w ziemi wiosn lub jesieni. Dojrzae gwki
zbieramy, kiedy czci nadziemne roliny zaczynaj kn i prze-
chowujemy najczciej w postaci splecionych warkoczy", ktre
zawieszamy w kuchni.
Zbki czosnku zawieraj przede wszystkim mieszanin lotnych
bakteriobjczych zwizkw, ktre w 1928 roku radziecki uczony
Borys Tokin nazywa fitoncydami. W skad olejku lotnego wchodz
zwizki siarkowe, a wrd nich alliina bezwonna, ktra po roztarciu
(pod wpywem enzymw) rozkada si, w wyniku czego powstaje
alliicyna (dwusiarczek alliilu) i wanie ona ma tak ostry, nieprzyjemny
zapach. (Cay ten skomplikowany proces prowadzcy do powstawania
zapachu czosnku udao si rozszyfrowa dopiero w 1947 r.). Oprcz
cennych fitoncydw rolina zawiera cukry, flawonoidy, fitosterole,
pektyny, witaminy (m.in. witamin C, kwas nikotynowy i jego
amid) oraz sole mineralne (m.in. wap, elazo, magnez, cynk,
jod i fosfor).
Czosnek przede wszystkim dziaa bakteriobjczo niszczy liczne
drobnoustroje, wirusy, drode i grzyby. Zabija te lub obezwadnia
pasoyty jelitowe. Zwiksza wydzielanie sokw trawiennych, pobudza
wydzielanie ci, przeciwdziaa nadmiernej fermentacji w jelitach,
uatwia przyswajanie skadnikw pokarmowych. Wywiera korzystne
dziaanie na ukad krenia (obnia m.in. cinienie krwi) i na drogi
oddechowe, uznawany jest ponadto za skuteczny rodek przeciwmia-
dycowy (obnia we krwi poziom cholesterolu i kwasw tuszczowych.)
78
Naley zatem do grupy rolin dobrych na wszystko" i cho kiedy
nazywano go lekiem uniwersalnym dla ubogich, dzisiaj powszechnie
ceniony jest w zioolecznictwie. A zaywa moemy go w rnych
formach.
Czosnek w plasterkach. Kroimy 12 zbki czosnku na plasterki
Pnie rozgryzajc ich poykamy, popijajc 1/4 szklanki letniej przego-
towanej wody. Najlepiej poyka czosnek w plasterkach tu przed
posikiem dla pobudzenia trawienia i lepszego przyswajania skadnikw
pokarmowych.
Napar z czosnku. Siekamy drobno 34 zbki czosnku i zalewamy
szklank gorcego mleka. Pijemy codziennie na noc dla wzmocnienia
lub w przewlekych schorzeniach drg oddechowych.
Nalewka czosnkowa. Okoo 15 dag wieego czosnku ucieramy na
tarce, zalewamy 0,5 1 czystej wdki 40% i pozostawiamy w zamknitej
butelce przez 5 dni, czsto wstrzsajc. Po odcedzeniu na gstym sicie
i przesczeniu przez gaz nalewk przechowujemy w lodwce. (Jeli
zamierzamy przetrzymywa j w temperaturze pokojowej do zalania
powinien by uyty spirytus). Zaywamy 520 kropli w 1/4 szklanki
mleka lub kefiru 23 razy dziennie na wzmocnienie, przeciw miadycy
naczy krwiononych, dla poprawy trawienia. Po miesicznej kuracji
trzeba zrobi 23 tygodniow przerw.
Winko" z czosnku. Okoo 20 rednich, rozgniecionych zbkw
czosnku zalewamy sokiem z 4 cytryn i litrem przegotowanej ciepej
wody. Mieszanin przetrzymujemy przez ca dob w cieple w przy-
krytym naczyniu. Nastpnie starannie odcedzamy i przechowujemy
| w szafce w zakorkowanej butelce. Pijemy winko" rano i wieczorem
po maym kieliszku dla poprawy samopoczucia, uodpornienia or-
ganizmu, dla zapobiegania miadycy.
W sprzeday s rwnie preparaty zawierajce czosnek: A11 i o fi 1
(tabletki) i Al l i o s t a b i l (krople).
Ju w dawnych czasach czosnek uywany by przeciwko chorobom
tzw. zaraliwym, std zwyczaj u wielu ludw Wschodu i u ydw
jadania surowych zbkw roliny i noszenia ich przy sobie. (W
Talmudzie czosnek zalecany jest te przeciwko niemocy pciowej i jako
lek sprzyjajcy dugowiecznoci.)
Wiemy rwnie, e Egipcjanie (dla ochrony przed licznymi
chorobami) karmili nim robotnikw ciko pracujcych przy budowie
I
piramid. W salernitaskiej ksidze zdrowia z Xl wieku czytamy:
Pokarmem dobrym czynisz, kiedy dodasz wina, a kiedy przydasz
czosnku bdzie medycyna". Falimierz w swoim Zielniku podaje:
Te czosnek dobry jest bardzo ludziom prostym kmiotkom, ktrzy
* * f ^
jadaj grube rzeczy zimne, a pij wod, tedy czosnek trawi w nich ty
karmie i niemocy broni...". Synny Syreniusz w 1613 roku tak pisze
o czosnku: Wtrobne yy zamulone otwiera... wyciera i gadzi
piszczak, przez ktr tchnienie miewamy... kaszel zastarzay uspoka-
ja... ciao rumiane y twarzy rumiecu dodawa... czerw wszelaki
w ywocie morzy". A ksidz Kluk w swoim Dykcyonarzu twierdzi, e
czosnek bardzo skuteczny jest we flegmiastym kaszlu", podczas gdy
wspczesny mu Dykcyonarz medyki i chirurgii zaleca mie gwk
czosnku w ustach lub j nosi przy sobie, aby by bezpieczniejszym od
zarazy".
Tymczasem czosnek by i pozosta do dzisiaj nie tylko cennym
lekiem rolinnym, ale przede wszystkim przypraw wszechobecn
w kuchni przede wszystkim francuskiej, chiskiej, krajw rdziem-
nomorskich i Ameryki Poudniowej. Rwnie i w Polsce dodawany
jest do mis, ryb i sosw, a bez niego trudno sobie wyobrazi dobry
ur i wiejsk kiebas. Ksiki kucharskie zawieraj wiele przepisw
na zupy, sosy i inne potrawy czosnkowe. Zatem podaj tylko przepis
na staroytne moretum:
23 zbki czosnku ucieramy z sol, orzechami woskimi, sokiem
z cytryny (lub octem winnym) i oliw. Powsta mas smarujemy
chleb.
Niestety, kuracje oraz potrawy czosnkowe maj rwnie swoje
minusy zapach czosnku wydziela si z ust i przez skr jeszcze przez
kilka godzin po zjedzeniu. Dlatego w staroytnym Rzymie wykwint-
niejsze sfery maskoway niemi dla otoczenia wo, spoywajc czosnek
razem z naci pietruszki lub selera. Sposb ten praktykowany jest do
dzi. Nieco agodz wo czosnku rwnie gryzione ziarnka kawy,
owoce czarnuszki i jaowca oraz godziki.
Db szypukowy
{Quercus robur L.)
Inne nazwy: db pospolity, db krlewski.
Angielska: Oak. Francuska: Chene. Niemiecka: Eiche. Rosyjska:
Dub.
Kiedy zastanawiam si, dlaczego u wikszoci pierwotnych ludw
biaych dby byy drzewami witymi, dochodz do wniosku, e
powodw byo kilka: imponujce rozmiary tych drzew (wysoko
sigajca kilkudziesiciu metrw i rozoysta korona zoona z grubych
80
konarw), due siy witalne (yj rednio 500 lat) i wreszcie fakt, i
w lesie pioruny najczciej uderzaj w dby (dlatego nasi praprzodkowie
utosamiali sobie boga gromw z tym wanie drzewem). Jak pisze M.
Zikowska w Gawdach o drzewach W Grecji db by drzewem
Zeusa, najwyszego boga, pana wiatoci i nieba. Spenia rol
boskiego wieszcza. Dodona, najdawniejsze siedlisko wyroczni greckiej
w Epirze, pysznia si caym gajem witych dbw wrbitw".
W Helladzie i Ttalii stare dby byy w ogle drzewami wyrocznymi,
personifikacj boga. Staroytni Rzymianie powicali to drzewo wadcy
bogw i ludzi Jowiszowi. Rwnie Sowianie utosamiali dbr
(starosowiaska nazwa dbu) z bogiem m.in. byskawic i ognia,
a najbardziej rozoystemu drzewu w lesie oddawali bosk cze,
u jego stp skadajc liczne ofiary; tutaj te odbyway si sdy i narady
wojenne.
Wspomniaem, e uwaano dby za drzewa wrebne z ich lici
i odzi przepowiadano np. ze lub dobre plony, urodzaje lub klski
ywioowe. Rok, w ktrym obficie obrodziy odzie, zapowiada
powodzenie w hodowli zwierzt gospodarskich. Jeli licie na drzewach
czerwieniay wczeniej ni zwykle, mogo to zapowiada klski poa-
rw. A masowe opadanie wszystkich lici wczesn jesieni ostrzegao
przed rych i srog zim. Przypisywano dbom te waciwoci
magiczne suszone licie wkadano w strzechy lub ciany domostw,
by rodzin ustrzegy od zych urokw.
Rwnie w redniowieczu db stanowi symbol siy, dostojestwa,
powagi, szlachetnoci, sawy i dugowiecznoci. Std jego odzie
i licie tak czsto spotykamy w herbach rycerskich i monarszych, na
orderach i w haftach wojskowych. W Europie rodkowej i Pnocnej
dbowymi wiecami (niby greckimi wawrzynami) obdarowywano
zwyciskich wodzw i innych zacnych ludzi.
O rozpowszechnieniu dbw w naszym kraju wiadcz po dzi
dzie nazwy wielu wsi i miejscowoci (Dbno, Dbrowa, Dbrwka,
Dblin, Dbie Wielkie), a take nazwisk o rdosowach zwizanych
z dbem i dbrowami (Db, Dbek, Dbrowa, Dbrowski, Dembiski,
Dbkowski, odziowski).
Jest jednym z najstarszych drzew wiata rs ju okoo 65
milionw lat temu. Obecnie w strefie umiarkowanej pkuli pnoc-
nej spotykamy ponad 200, a w Polsce 3 gatunki dbw (szypu-
kowy, bezszypukowy, omszony) i ich mieszace. W naszym kraju
db szypukowy rozpowszechniony jest w lasach liciastych i miesza-
nych na caym niu oraz w Karpatach i Sudetach do wysokoci 700
m n.p.m.
6 Zioa czyni cuda 81
*y
Stary db jest drzewem o rozoystej, nieregularnie rozgazionej
koronie, zoonej z grubych konarw i potnym walcowatym pniu
pokrytym do okoo 30 roku ycia srebrnoszar i gadk, a pniej
ciemn, gboko popkan kor. Moe doczeka wieku a 2000 lat.
rednio yje jednak 500 lat i wyrasta do wysokoci a 40 m! Licie
dbu o dugoci do 14 cm s skrzaste, odwrotnie jajowate,
nieregularnie klapowate z 47 parami zaokrglonych klap, u nasady
zwykle zaopatrzone w uszka. Zakwita w kwietniu i maju, a jego
wiatropylne, niepozorne kwiaty (mskie w zwisych przerywanych
kotkach, eskie w gronach dwu- do kilkukwiatowych na dugich
szypukach) rozwijaj si jenoczenie z limi. Z kwiatw powstaj
orzechy (odzie) o jajowatym pokroju, tpo cite u podstawy,
najpierw zielone, z czasem brzowiejce, ujte w zdrewnia miseczk.
Dojrzewaj we wrzeniu i padzierniku, a drzewo szczeglnie
intensywnie owocuje co 4 lata, tj. w latach zwanych wprost
odnymi.
Znaczenie lecznicze ma przede wszystkim kora dbu, czasami
za tylko licie i odzie oraz narol na liciach, czyli galasy
(dbianki). Kor zbiera si wiosn, w marcu i kwietniu (kiedy
tylko rusz soki), z modszych, gadkich 35-letnich gazi, wycznie
z wyrbw lenych lub podczas przewietlania" modnikw przez
sub len. Drzew nie wolno korowa na ywo", dlatego zdejmuje
si szarobrunatn lub srebrzystoszar kor przez odpowiednie na-
cinanie bd przez struganie wycznie odcitych gazi. Suszy
si j na socu lub w suszarni powietrznej w temperaturze okoo
50C. Galasy (czyli patologiczne narol na modych pdach, w kt-
rych s jajeczka owada galaswki) zbiera si wczesn wiosn
lub pn jesieni.
Kora dbu zawiera 1015% garbnikw (galasy nawet do 70%!),
kwasy fenolowe, flawonoidy, trjterpeny, zwizki ywicowe i sole
mineralne. Owoce (odzie) s zasobne w wglowodany, zawieraj
ponad 35% skrobii i kilka procent cukrw, nieco garbnikw
i sporo mikroelementw; kawa z nich jest zatem poywnym na-
pojem.
Wycigi z kory zawieraj duo garbnikw, dziki ktrym dziaaj
cigajco na nabonek (garbniki tworz z biakami trwae poczenia),
dziki czemu doskonale przeciwdziaaj np. biegunce, zapobiegaj
odwodnieniu naszego organizmu, ubytkowi wanych dla zdrowia soli
mineralnych. Garbniki mog te niszczy (nawet odporne na anty-
biotyki) chorobotwrcze bakterie jamy ustnej i przewodu pokar-
mowego. Wycigi z kory stosujemy wic przede wszystkim w nieytach
82
odka i jelit, w chorobach z nadmiern iloci luzu w jelitach (co
pogarsza przyswajanie pokarmw), w leczeniu stanw zapalnych
luzwek jamy ustnej i garda.
Odwar z kory. yk suszonej kory dbowej zalewamy szklank
wody i gotujemy przez 5 minut. Odstawiamy na kwadrans, przecedza-
my i pijemy w 23 porcjach w przypadkach biegunek oraz nieytw
odka i jelit.
Do 15 minutowej kpieli gotujemy przez 10 minut odwar z 5 yek
kory w litrze wody. Kpiel stosujemy w zapaleniu skry, infekcji
bakteryjnej, grzybiczej lub drodakami.
Poczony odwar kory dbowej i rumianku tworzy doskonay
rodek zioowy do moczenia ng w przypadku ich nadmiernej
potliwoci.
Nalewka z galasw. Okoo 100 g galasw zalewamy 0,5 1 70%
spirytusu. Nalewk mona stosowa ju po 2 tygodniach: 12 yeczki
nastoju" na szklank letniej przegotowanej wody do pukania
jamy ustnej i garda w przypadku infekcji.
Kawa odziowa (przepis przedwojenny z 1936 r. wg J. H.
Goga). W jesieni, kiedy dojrzae odzie opadaj z dbw, zbiera
si je, oczyszcza z szypuek i mierzy litrem. Na kady litr wieych
odzi nalewamy podwjn ilo mikkiej rdlanej wody i po-
zostawiamy tak na przecig 24 godzin. Po upywie doby wod
si zlewa i daje tak ilo wieej, w ktrej odzie musz si
krtko zagotowa, a potem zupenie ostygn. Zimne, odcedza
si z wody, przesusza i obiera z upin. Wyuskane rodki pali
si jak zwyk kaw prawdziw (np. na patelni przyp. autora)
i przechowuje w szczelnym zamkniciu". Kaw odziow parzymy
jak naturaln i moemy pi jako codzienny napj do niadania
czy kolacji na oglne wzmocnienie caego organizmu.
Kora dbowa wchodzi w skad gotowych mieszanek zioowych
Vag os an, a wycig z niej jest skadnikiem preparatu He mo s t i n.
Nasi przodkowie uwaali odzie za niezwykle poywny pokarm.
Na przykad Pliniusz podaje, e byy one pokarmem ludzi wczeniej
ni pszenica. W badaniach szwajcarskich osad z czasw neolitu
archeolodzy odkryli, e byy one zbierane masowo, jak orzechy
laskowe. Niektrzy botanicy twierdz wrcz, e odzie przed wieloma
wiekami stanowiy podstawowe poywienie dla wielu mieszkacw
pkuli pnocnej. Pewne jest natomiast, e ludzko sigaa po nie
w okresach godu palone i mielone dodawano do chleba i innych
wypiekw. Podczas I wojny wiatowej w Niemczech i Austrii groma-
dzono cae wagony odzi, ktre wojsko i ludno cywilna zjadaa
83
wanie w chlebie jako poywny dodatek. Do dzisiaj s skadnikiem
poywienia Indian w pnocnej Kalifornii w Stanach Zjednoczonych.
Bogatymi w wglowodany owocami dbu wprost zajadaj si
zwierzta lene. Jak pisze w Wiadomociach Zielarskich dr S. Kossak
z Instytutu Badawczego Lenictwa w Biaowiey: Jesieni zwierzta
gromadz zapasy tuszczu na trudne, zimowe miesice. Gdy znajd
odzie, to rozpoczynaj okres wielkiego obarstwa. ubry, jelenie,
dziki, sarny, wiewirki i myszy schodz si pod owocujce dby na
uczt. Nawet sjki rezygnuj z wybierania si za morze" i wrzask-
liwymi gromadami przeszukuj korony drzew. Wybredna i delikatna
sarna potrafi w cigu jednego posiku, ktry trwa okoo 1,5 godziny,
zje nawet 100 odzi (okoo 20 dag)".
Za odziami przepadaj rwnie nasze udomowione winie.
Kiedy jesieni wypasano w dbrowach cae ich stada. Jak pisa ju
w 1616 roku Teodor Zawadzki: Kdy od albo bukiew (orzeszki
bukowe przyp.autora) jest, puszczaj winie na od o w.
Michale (29 wrzenia) albo je ni w karmikach karmi".
Trzeba te wspomnie, e trwae, cikie, brunatnawe drewno
dbowe jest bardzo wysoko cenione w budownictwie, meblarstwie,
koodziejstwie czy szkutnictwie.
Db (drzewo owiane legendami) by natchnieniem wielu poetw.
Midzy innymi w Beniowskim pisze o nim Juliusz Sowacki:
By to w sawny db, gadua stary,
Jak czarownica krzywy i wybadiy.
Ogniste zesche kora miaa szpary.
Z konarw licie na poy opady.
Li, co pozosta zwidy i zwalany,
Szumia po drzewie jak krwawe achmany.
Dziewanna wielkokwiatowa
(Verbascum thapsiforme Schr.)
Inne nazwy: dziwizna, dziewizna, dziewana, dziewanna wizkowata,
dziewanna kutnerowata, dziewanna podobna, dziewanna lekarska,
kdzierzawica lena, kdzierzawica polna, knotnica lena, knotnica
polna, gorzyknot, gorzygrot, szabla, krlewska wieca.
Angielska: Wool Mullein. Francuska: Bouillon blanc. Niemiecka:
Grossblumige Knigskerze. Rosyjska: Korowiak wysokij.
84
Jej obecna polska nazwa dziewanna pochodzi od synonimu
pierwotnego dziewizna, co oznaczao rolin dziko rosnc. Jako
zioo ceniona bya ju w staroytnoci, a jej szczegowe opisy
znajdujemy u tak sawnych medykw, jak Hipokrates, Arystoteles,
Dioskorides, Pliniusz, a nieco pniej rwnie w. Hildegarda i Paracel-
sus. Wiele uwagi powicali dziewannie wielkokwiatowej rwnie
i polscy zielarze. I tak na przykad ju w 1568 roku Marcin Siennik
stwierdza autorytatywnie, e kwiecie tej roliny chroni przed czarami
i odpdza ze duchy, a w roku 1613 Szymon Syreski zachwala nie
tylko kwiat, ale rwnie korze dziewanny jako doskonay rodek na
rne dolegliwoci, m.in. na puca, febr i ble zbw. Przez wieki cae
w medycynie ludowej z kutneru sporzdzano najprzerniejsze medy-
kamenty: herbatki, odwary, maci, wino, wdk, olej, konfekty, suchy
proszek i inne specyfiki.
Ta pikna rolina, pochodzca z poudniowo-zachodniej Azji,
wystpuje obecnie w stanie naturalnym niemal w caej Europie.
W Polsce jest pospolita na niu i niszych pogrzach, gdzie ronie
najczciej na glebach jaowych, piaszczystych i kamienistych. Zbieracze
zi szukaj jej najczciej na sonecznych pagrkach, na wszelakich
odogach i nieuytkach, kamiecach, zrbach lenych, przydroach,
starych gruzowiskach.
Jest rolin dwuletni, tworzc w pierwszym roku rozet duych,
eliptycznych, krtkoogonkowych lici. Dopiero w drugim roku wybija
w siln, niekiedy nawet 2-metrow ulistnion odyg zakoczon
duym kosowatym kwiatostanem, na ktrym gsto, w pczkach po
35, osadzone s due, zocistote kwiaty, ktre rozwijaj si
w lipcu i sierpniu stopniowo, od dou ku grze.
Owocem jest odwrotnie jajowata, zaostrzona torebka z licznymi,
brunatnymi lub brunatnoczarnymi nasionami.
Do celw leczniczych zbieramy kwiaty dziewanny bez kielicha.
Oto szczegowa instrukcja dla zielarzy, ktr wyczytaem w przed-
wojennej ksice J. H, Goga Zioa lecznicze: Zbiera naley same
korony kwiatw, wyskubujc je z kioskw. Zbioru dokonywa mona
tylko we dnie soneczne, w poudnie, aby nie byo rosy ani rannej, ani
wieczornej; suszy cieniutkimi warstwami na socu, aby proces ten
trwa jak najkrcej. Jeeli suszone s nieodpowiednio i zmieni barw,
nie nadaj si do celw leczniczych. Wysuszony dokadnie kwiat
chowa si w suchych, mocno zatkanych naczyniach."
Kwiaty dziewanny zawieraj saponiny o bliej nieznanej jeszcze
budowie, luzy, flawonoidy, kwasy organiczne, zwizki tuszczowe,
olejek eteryczny i liczne biopierwiastki, m.in. elazo, wap i krzem.
85
Zioo dziaa osaniajco na bony luzowe, zmikczajco, wy-
krztunie, cigajco, przeciwskurczowo i napotnie.
Napar z kwiatw. 1 yk suszonych kwiatw zalewamy szklank
wrztku i odstawiamy pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu
pijemy 23 razy dziennie po p szklanki po jedzeniu w suchym,
mczcym kaszlu, w chrypce, w przewlekych stanach zapalnych
odka i jelit.
Odwar z kwiatw. 2 yki suszonych kwiatw zalewamy 2 szklan-
kami wody i gotujemy przez 15 minut na maym ogniu. Po przecedzeniu
odstawiamy na 10 minut i pijemy w 4 porcjach po jedzeniu w cigu
dnia jako rodek agodnie uspokajajcy. Odwaru moemy uywa
rwnie do pukania garda i na okady w przypadku oparze,
stucze i rnych stanach ropnych skry.
Nalewka z kwiatw. 100 g wieych kwiatw zalewamy 0,5
1 spirytusu, mocno wstrzsamy i odstawiamy butelk na 14 dni.
Pijemy 2 razy dziennie 1520 kropli w kieliszku wody w przezibie-
niach. Nalewk moemy te wciera w skr w blach kostnych
i stawowych.
Wiejscy zielarze dziewann leczyli nie tylko ludzi, ale rwnie
zwierzta domowe. Wysuszony i rozdrobniony korze dodawano
bydu do paszy w chorobach pucnych. Utuczone licie i kwiat
przykadano na zagwodone kopyta koskie. Okadami z gotowanych,
gorcych jeszcze lici leczono u rnych zwierzt przerne guzy
i zgrubienia na ciele. Przezibionym kotom do mleka dodawano p
na p napar z kwiatw dziewanny. Wreszcie zmielone korzenie tej
roliny wymieszane z mk i kasz wpywaj tuczco na drb,
szczeglnie kury.
Dziurawiec zwyczajny
{Hypericum perforatum L.)
Inne nazwy: ziele w. Jana, ziele witojaskie, dzwoneczki,
dzwoniec, dzwonek, dzwonek czerwony, dzwonki Panny Maryi, krewka
Matki Boskiej, boa krewka, przestrzelon, krzyowe ziele, obieywiat,
wrzosowiec, zwierzobj.
Angielska: St. Johns Wort. Francuska: Herbe a mille trous.
Niemiecka: Durchlchertes Johanniskraut. Rosyjska: Zwieroboj pro-
nzjennolistnyj.
Nazwa: dziurawiec wywodzi si bez wtpienia od jasnych pun-
86
' * * $ * ! ! * * * "
kcikw, jakie moemy dostrzec, jeli licie i patki kwiatw tej
roliny obserwowa bdziemy pod wiato. Owe dziureczki" s
w rzeczywistoci niemal mikroskopijnymi zbiorniczkami olejku
lotnego, ktry nadaje rolinie delikatny balsamiczny zapach. Legenda
za gosi, e to sam diabe poprzekuwa licie dziurawca, bowiem
pozazdroci anioom, lenym duszkom, zwierztom i ludziom tej
niezwykej mocy leczniczego ziela. Zazdrosny czart musia si
mocno napracowa, skoro np. ludowa medycyna niemiecka nadaa
rolinie nazw Tausendlochkraut, czyli ziele o tysicu dziur".
Ale przyzna te trzeba, e diabe mia czego nam pozazdroci,
skoro synny Paracelsus (14931541) pisze w swoim zielniku:
Wasnoci leczniczych tego ziela nie da si wprost opisa. Nie
ma lekarstwa, ktre by z takim powodzeniem mona stosowa
w rnego rodzaju przypadociach, jak dziurawiec". Ten synny
zielarz i mdrzec z Hohenheim w swojej praktyce medycznej uzna
dziurawiec za wszechlek i aplikowa go obonie chorym, uzyskujc
wiele cudownych uzdrowie, ktre zjednay mu jednak tylu en-
tuzjastw co nieprzejednanych wrogw. Rwnie wielu innych
legendarnych zielarzy, m.in, Hipokrates z Kas, Awicenna, Albertus
Magnus, w. Hildegarda, Jasnowidzca z Prevorst, Szymon Syreniusz
uwaaj dziurawiec za lek o prawdziwie cudownych waciwociach.
A dziurawiec w Polsce ronie pospolicie. Ten niski (dochodzcy do
60 cm) pkrzew o drobnych, owalnych liciach i tych kwiatach
zabranych na szczytach pdw spotka mona w lasach liciastych,
iglastych i mieszanych, na wyrbach, boniach, kach, w dolnych
partiach grskich, w rnego rodzaju zarolach, na suchych wzgrzach,
a nawet na miedzach. Rolina zakwita zwykle w okresie w. Jana (24
czerwca) std niewtpliwie jedna z ludowych nazw witojaskie
ziele" i wyksztaca kwiaty promieniste o rednicy okoo 3 cm,
o tej koronie, zebrane na szczycie ziela w tzw. baldachogrona.
Kwitnienie trwa niekiedy od czerwca a do wrzenia i koczy si
wytworzeniem owocu torebki o dugoci do 1 cm, otwierajcej si
trzema klapkami, napenionej mnstwem drobnych ciemnobrunatnych
nasion.
Waciwociami leczniczymi charakteryzuje si nadziemna cz
roliny, a ziele dziurawca zbieramy w pocztkach jego kwitnienia
konkretniej ju wtedy, gdy cz rolin w peni kwitnie, a reszta
pozostaje w pkach kwiatowych. Pamitajmy jednak, eby zawsze
cina pdy okoo 10 cm nad ziemi, co umoliwi dalsze ich odrastanie.
Zebrane ziele dziurawca trzeba suszy w miejscu przewiewnym,
ciepym, ale zacienionym, a wic nigdy na socu. Zioo rozkadamy
87
cienk warstw na biaym papierze, na sitach lub lnianym ptnie
i gdy pdy ju zupenie wyschn, wykruszamy z nich ziele, ktre
przechowujemy w torbach papierowych.
Nazwa botaniczna dziurawca Hypericum wywodzi si z Grecji,
od sw oznaczajcych nad podziw" co naley oczywicie
rozumie jako nad podziw skuteczny. W jednym ze swoich utworw
Horacjusz wypowiada najbardziej chyba znamienne dla tego zioa
zdanie Cur moriatur homo, dum Hypericum crescet in horto?"
(Dlaczego czowiek umiera, jeli w ogrodzie ronie witojaskie
ziele?). A synny lekarz naturalista ksidz Kneipp pisze: To ziele
wywiera wielki wpyw na wtrob, a herbata jest znakomitem dla
niej lekarstwem. Skutki lecznicze mona widzie w moczu, w ktrym
cae kosmyki pywaj materyj chorobotwrczych. Ble gowy po-
chodzce z wodnistych cieczy albo gniecenie w odku, mae
zaflegmienie piersi i puc leczy odwar dziurawca bardzo szybko".
Inni znani zielarze Bock (w 1568 roku) i Matthiolus (w roku
1626) zalecaj ten naturalny lek m.in. przeciwko dokuczliwej rwie
kulszowej, atakom apoplektycznym, kamieniom ciowym i owrzo-
dzeniom. W przedwojennym opracowaniu Warto lecznicza zi
krajowych dr Bohm okrela dziurawiec jako skuteczny lek naturalny
przeciwko rnego rodzaju rozstrojom nerwowym, uszkodzeniom
nerww, chronicznym blom gowy, przemczeniom umysowym
wszelkiego pochodzenia. Rwnie przed wojn inny znany lekarz
zielarz dr Bryliski w czasopimie Therapia Nova tak wyraa si
o zioowym wszechleku": W pewnych etapach yciowych na-
gromadzaj si we krwi i w tkankach rne pierwiastki jako produkt
yciowych czynnoci organizmu, wskutek czego wytwarzaj si
zaburzenia rwnowagi kwasowo-zasadowej we krwi, czyli tzw.
kwasica ustrojowa. (...) W ogle we wszystkich niedomaganiach
organizmu kwasica jest przyczyn powstawania rnych chorb,
zasadowy za stan organizmu jest oznak wyzdrowienia. (...) Wejcie
wic w biochemizm protoplazmatycznej komrki soku dziurawca
i naparu ziek z tej roliny (przewanie zoonych) staje si
tym niezbdnym czynnikiem, ktry w stosunkowo krtkim czasie
przeistacza organizm i z zakwaszonego czyni go zasadowym i zdro-
wym".
Wedug wspczesnej nauki o rolinach leczniczych, dziurawiec
zawiera wiele zwizkw tzw. czynnych (m.in. garbniki, cholin,
flawonaidy, pektyny, wglowodany, kwasy wielofenolowe, fitosterole,
tuszcze, sole mineralne). Jeli zmiadymy w palcach kwiat roliny,
wydzieli si z nich krwistoczerwony oleisty barwnik hiperycyna,
zwany w medycynie ludowej krwi Jana, ktry zwiksza zdolno
pochaniania przez nasz organizm (szczeglnie drog optyczn
dziki tczwce oka) promieniowania nadfioletowego, co sdzc na
podstawie bada wspczesnej bioelektroniki stanowi najprostsz
drog dostarczania energii osabionym organom naszego ustroju. Ale
nie mona te zapomina, e zaywajc dziurawiec musimy unika
opalania si, gdy atwo moe doj do poparze sonecznych.
Dziki obecnoci rnych skadnikw ziele dziurawca wykazuje
dziaanie wielokierunkowe, a obwoanie go w historii wszechlekiem
dzisiejsza nauka o zielarstwie zaczyna w peni potwierdza. W licznych
wspczesnych ksikach powiconych zioolecznictwu przeczyta
mona, e dziurawiec znalaz zastosowanie w stanach zapalnych
i skurczowych drg ciowych, pocztkowych objawach kamicy
ciowej, w osabieniu czynnoci wtroby, w kamicy nerkowej,
zastojach krenia obwodowego krwi, w leczeniu stanw zapalnych
i zaburze czynnoci przewodu pokarmowego, w psychozach i stanach
nerwicowo-depresyjnych, w chorobach skry i w przypadku trudno
gojcych si ran...
W oto formy leczniczego stosowania ziela dziurawca zwyczajnego.
Napar z ziela. 1 pask yk stoow rozkruszonego ziela dziurawca
zalewamy szklank wrzcej wody, przykrywamy spodkiem i od-
stawiamy na okoo 15 minut. Pijemy 23 razy dziennie przed lub po
jedzeniu albo przed snem jako rodek uspokajajcy.
Wywar z ziela. 2 yki stoowe ziela gotujemy przez 5 minut na
wolnym ogniu w 0,5 1 wody. Po przecedzeniu wywar przelewamy do
termosu i pijemy 23 razy dziennie przed jedzeniem.
Zimny wycig wodny. Do 0,5 1 zimnej wody wsypujemy wieczorem
2 yki ziela i pozostawiamy na 68 godzin. Rano wycig odlewamy,
przegotowujemy i pijemy ciepy pyn. Uwaga! Poniewa uczulajca
nas na wiato hiperycyna nie rozpuszcza si w wodzie, po wypiciu
wycigu wodnego moemy bez obaw opala si na socu.
Nalewka. Okoo 100 g suszonego ziela zalewamy 0,5 1 70%
spirytusu i odstawiamy w ciemne miejsce na 840 dni. Uzyskan
w ten sposb pikn purpurow nalewk moemy pi po 2030
kropli 23 razy dziennie w kieliszku wody przed jedzeniem. Nalewk
moemy stosowa do naciera w przypadku blw stawowych i ko-
rzonkowych.
Wycig olejkowy. 1 cz wieych kwiatw dziurawca zala 10
czciami oleju sonecznikowego (lub innego oleju rolinnego), pozo-
stawi w butelce lub soiku przez 4 tygodnie w jasnym, suchym miejscu
(najlepiej na wietle sonecznym) po czym olejek o gbokiej czerwonej
89
w*
barwie starannie przechowywa, tym razem jednak w butelce z ciem-
nego szka.
Olej dziurawcowy stosujemy w leczeniu wszelkich ran, oparze,
niewielkich wrzodw, a take nacieramy nim ciao przy urazach
sportowych, przy reumatyzmie i artretyzmie.
Ziele dziurawca wchodzi w skad wielu preparatw leczniczych
produkowanych przez Herbapol: ze wieej roliny sporzdza si m.in.
sok Succus Hyperici, wycigi z dziurawca wchodz w skad
He r b o g a s t r i n u , ziele suszone jest jednym z komponentw granu-
latu Ga s t r o g r a n i No r mo g r a n , a take mieszanek zioowych
Ch o l a g o g a l i III.
Piszc o dziurawcu nie mog nie wspomnie moich spotka
z nieyjcym ju znanym propagatorem zioolecznictwa Witoldem
Poprzckim, ktry co roku w dniu imienin Andrzeja (30 listopada)
wrcza mi butelk doskonaej 40-procentowej nalewki z dziurawca,
ktr nazywa poprzckwk". Pamitam jak dzi, kiedy w andrzejki
1979 roku prbowalimy wsplnie nalewk, a Witold unis swj
kieliszek do gry i powiedzia: Czy wiesz, e od dzi przejdziesz do
historii? Dlaczego? zapytaem. Odpowiedzia: Dlatego, e pijesz
poprzckwk z samym Poprzckim. Trudno tego zdarzenia nie
utrwali w tej ksice.
Dziurawiec jest zioem tak wrzechstronnym", e nie powinno go
zabrakn w adnej apteczce domowej i dlatego warto nie tylko
zbiera t rolin w naturalnym rodowisku, ale take uprawia j we
wasnym ogrdku czy na dziace w miejscu, w ktrym moe
pozostawa na stae przez 23 lata. Wysiewamy Hypericum na
zagonach lub w jednym rzdzie (niektrzy umieszczaj to zioo nawet
midzy bylinami ozdobnymi lub w ogrdku skalnym), pamitajmy
jednak o tym, e ronie do wysoko i moe przysania lub guszy
ssiadujce z nim roliny. witojaskie ziele jest najbardziej cenne,
jeli ronie na glebach niezbyt yznych, bo im wiksza i bujniej
krzewica si rolina, tym wikszy udzia w niej zdrewniaych, a wic
bezwartociowych zielarsko pdw. Bierzemy jednak pod uwag fakt,
e wiata i soca temu czerwonemu dzwonkowi" nigdy nie moe
zabrakn!
Nasiona najlepiej kupi w firmowym sklepie Herbapolu, a w przy-
padku trudnoci z zakupem mona zebra je ze stanu naturalnego.
Dziurawiec wysiewamy wprost do gruntu nie wiosn, a jesieni,
w padzierniku, po to, eby przez zim nasiona mogy napcznie
i nieco przemarzn, co pobudza je do kiekowania. Same nasiona
s bardzo drobne i dlatego ju 2 g wystarcz na obsianie powierzchni
90
***! **
okoo 10 m
2
, a rozsiewamy je rcznie lub ogrodowym siewnikiem ze
zdjt redlic, zmieszane w stosunku 1 : 3 z gruboziarnistym piaskiem,
w rzdy co 3040 cm i nie przykrywamy ziemi tylko delikatnie
przyklepujemy deseczk. Wiosn, gdy dziurawiec zacznie wschodzi,
plantacj trzeba starannie oczyci z chwastw i zabieg ten koniecznie
powtrzy po kilku tygodniach. witojaskie ziele jest nie tylko
wszechlekiem", ale rwnie rolin ozdobn w ogrodzie, pord
innych odznaczajc si w okresie kwitnienia wyran barwn plam.
A moe warto sia dziurawiec w ogrodzie rwnie przez wzgld na
jego waciwoci magiczne? W niektrych wschodnich rejonach
naszego kraju, gdzieniegdzie jeszcze do dzi wieniacy, zbieraj go
w imieniny Jana, tj. 24 czerwca, i kad na parapecie okiennym, aby
ochroni dom przed uderzeniami piorunw. Wspomniany ju
Paracelsus uywa dzwoneczkw Panny Maryi jako gwnego
skadnika amuletw, ktre chroni miay waciciela przeciwko
wpywom demonicznym std zreszt jedna z niemieckich ludowych
nazw zioa: Fuga Daemonum, jako e miao ono dawa ochron
przed rnego rodzaju zymi duchami, czarami i sztuczkami diabels-
kimi, a konkretniej okrelenie to mona tumaczy jako wyganiacz
diabw". Moe dlatego posdzonym o ze moce czarownicom przed
torturami podawano kilka kropli dziurawca, co miao zwalnia je
z przyrzecze danych diabu i zmusi do zezna. Ale w redniowieczu
rwnie poszukiwacze skarbw mogli liczy na powodzenie swoich
tajemniczych wypraw tylko wtedy, kiedy zabierali ze sob witoja-
skie amulety", inaczej demony byy w stanie zniweczy ich plany. Czy
nam, yjcym wspczenie, dziurawiec moe przynie szczcie?
Myl e tak, gdy zioo to przywracajc zdrowie, przywraca utracon
rado ycia.
Gg dwuszyjkowy
(Crataegus oxyacantha L.)
Inne nazwy: gg pospolity, goyna, cier biay, ciernie biae,
babicha, bulimczka, bulomczka, bodek, obrostnica, jaworek.
Angielska: Common Hawthorn. Francuska: Aubepine commune.
Niemiecka: Zweigriffeliger Weissdorn. Rosyjska: Bojarysznik kuljuczyj.
Jego nazwa oxyacantha wywodzi si z greckiego i moemy j
przetumaczy jako ostry cier". Moe wanie dlatego przez wiele
wiekw gogiem nazywano potocznie wszystkie krzewy, a niekiedy
91
nawet same kujce ciernie. Jedno z porzekade ludowych twierdzio
wrcz, e gogiem si pokujesz (czytaj: cierniem) zanim signiesz
ry". W wierzeniach ludu polskiego krzewy gogu rosnce na
miedzach chroniy zboa przez niszczcymi je szkodnikami, a chopi
w Wielk Sobot palili w ognisku ciernie gogu w przekonaniu, e ten
magiczny zabieg ochroni przed zniszczeniem wszystko, co rosn
bdzie na ich polach.
Lecznicze waciwoci gogu znali ju staroytni Grecy (opisuje go
m.in. Dioskorides) i stosowali to zioo przede wszystkim w leczeniu
podagry. Od XVII wieku gg staje si rodkiem nasercowym,
stosowanym powszechnie w zaburzeniach ukadu krenia, m.in. przy
wahaniach cinienia krwi.
W Europie i w Azji wystpuje niemal 100 gatunkw gogu
w Polsce spotka mona ich pi, ale najbardziej pospolite s dwa:
gg jednoszyjkowy i gg dwuszyjkowy. Z zielarskiego punktu
widzenia interesuje nas przede wszystkim ten ostatni.
Jest to ciernisty krzew (rzadziej mae drzewko) z rodziny rowatych
rosncy na wysoko 38 metrw, o koronie wyranie asymetrycznej.
Licie gadkie, odwrotnie jajowate, trjklapowe, od gry ciemnozielone
spodem janiejce, poyskujce. Kwiaty biae lub rowe o dwu-
szyjkowych supkach (std nazwa gg dwuszyjkowy) promieniste,
zebrane w baldachogrona. Owoce jajowate lub kulisto-jajowate z za-
chowan resztk kielicha kwiatowego, z dwiema lub trzema pestkami,
ciemnoczerwone z odcieniem brunatnym.
Gg dwuszyjkowy najczciej spotka mona na przydroach
i przychaciach, w widnych lasach i na obrzeach lasw, w zarolach
i zrbach, czsto te sadzony jest w ywopotach, a take jako
naturalna ochrona sadw. W Polsce wszystkie gatunki gogw (a wic
i dwuszyjkowy) s najbardziej pospolite na pogrzu i w czci
rodkowo-zachodniej kraju.
Kwiaty gogu zbiera si od maja do czerwca, cinajc noem w dni
pogodne i po obeschniciu rosy, w pocztku kwietnia, cae kwiatostany
wraz z 34 limi otaczajcymi kady kwiatostan. Dowiadczeni
zielarze zdecydowanie doradzaj unika zrywania kwiatostanw, gdy
prowadzi to nieuchronnie do zgniatania i kwiatw i lici, ktre
podczas suszenia niewtpliwie ciemniej. Owoce zrywamy jesieni,
kiedy uzyskaj barw ciemnoczerwonobrunatn, ale s jeszcze twarde.
Zebrane owoce przed suszeniem czycimy z szypuek i urywanych przy
okazji gazek. Kwiaty moemy suszy w suszarni naturalnej, przy
dobrym przepywie powietrza, owoce wycznie w suszarni termicz-
nej, w temperaturze okoo 50C, pamitajc o tym, e po wysuszeniu
92
powinny zachowa naturaln barw ciemnoczerwon z odcieniem
brunatnym. Zdecydowanie powinno si odrzuci owoce sczerniae.
Niewtpliwie najwaniejszym skadnikiem leczniczym, przede wszys-
tkim kwiatw, gogu s flawonoidy, m.in. kwercetyna, witeksyna,
izowiteksyna, apigenina, rutyna oraz ich poczenia glikozydowe.
Kwiaty zawieraj ponadto garbniki, olejki eteryczne, kwasy organiczne
(m.in. cytrynowy, chlorogenowy i kawowy) oraz witamin C. W owo-
cach, oprcz wspomnianych ju flawonoidw, kwasw organicznych,
garbnikw i olejkw eterycznych znale mona prowitamin A,
witaminy z grupy B (w tym due iloci B^), witamin C i P oraz
mikroelementy (m.in. elazo, kobalt, mied, magnes i mangan).
Przetwory z gogu (a przede wszystkim wycigi z jego kwiatw)
dziaaj rozkurczowo na minie gadkie naczy krwiononych,
drg moczowych i jelit. W ostatnich latach gg zrobi najwiksz
karier jako zioo dziaajce rozkurczowo na naczynia wiecowe
serca, powodujc przy tzw. wiecwce chorobie wspczesnej
cywilizacji ustpowanie blu i przykrego uczucia dusznoci.
Gg dziaa te korzystnie bezporednio na misie sercowy, gdy
wzmagajc nieco si skurczw serca zwalnia rwnoczenie ich cz-
stotliwo, a wic poprawia ekonomik jego pracy, pozwalajc
tym samym na efektywniejszy wypoczynek jego minia. Zioo roz-
szerzajc naczynia krwionone poprawia ponadto bilans tlenowy
coraz czciej niedotlenionego minia sercowego. W pen wia-
domoci nieco rozpisaem si o korzystnym wpywie gogu na
naczynia wiecowe i misie sercowy, ale schorzenia z nimi zwizane
urastaj do miana podstawowego zagroenia zdrowia i ycia nie
tylko w naszym spoeczestwie. Przetwory z gogu obniaj te
poziom cholesterolu we krwi, wpywaj korzystnie na naczynia
krwionone w mzgu, obniaj ttnicze cinienie krwi pochodzenia
nerkowego, dziaaj lekko moczopdnie i uspokajajco.
A oto formy przygotowywania gogu:
Odwar z kwiatw. 1 czubat yeczk suszonych kwiatw zalewamy
szklank wody, stopniowo podgrzewamy pod przykryciem na wolnym
ogniu, gotujemy przez 2 minuty, nie doprowadzajc do silnego wrzenia
i przecedzamy przez sitko. Szklank wieo przygotowanego odwaru
pijemy 2 razy dziennie po jedzeniu w niedomogach serca, a zwaszcza
przy jego koataniu i niemiarowym rytmie. Kuracj dusz ni
34-tygodniow trzeba uzgodni z lekarzem.
Wycig z owocw. 3 yeczki suszonych i rozdrobnionych owocw
zalewamy na noc szklank chodnej przegotowanej wody. -Rano nastj
przelewamy do drugiej szklanki, a owoce zagotowujemy w maej iloci
93
wody. Otrzymany odwar mieszamy z nastojem i pijemy 34 razy
w cigu dnia po p szklanki midzy posikami w przypadku uczulenia.
Wycig alkoholowy. Jedn cz rozdrobnionych owocw zalewamy
dwiema czciami spirytusu i odstawiamy na 15 dni. Przyjmujemy
4050 kropli na cukier lub wod 3 razy dziennie przed jedzeniem jako
rodek uspokajajcy, znoszcy stany przemczenia i nadmiernej
pobudliwoci, poczonej najczciej z bezsennoci.
Gg wchodzi w skad wielu gotowych lekw zioowych, m.in.
Ca r d i o s a n u , Sc l e r o s a n u , Ne o c a r d i n y , Ca r d i o l u ,
Pa s i s p a s mi ny .
Z owocw gogu moemy robi wiele smacznych i zdrowych
przetworw na zim.
Powida. 1 kg dojrzaych owocw gogu drylujemy i pozostawiamy
na 12 godzin w kamiennym garnku, przycisnwszy talerzem. Kiedy
owoce gogu wyranie zmikn, rozbijamy je tuczkiem i przepuszczamy
przez sokowirwk (lub przecieramy przez sito co jest bardziej
uciliwe). Otrzyman mas gotujemy, cigle mieszajc, a do momen-
tu, kiedy zacznie wyranie odstawa od brzegw naczynia. Wtedy
dodajemy 1 szklank cukru, jeszcze chwil podgotowujemy i prze-
kadamy gorce powida do soikw, ktre natychmiast mocno
zakrcamy.
Marmoladki z gogu. Interesujcy przepis na domowy smakoyk
z gogu podaje w Wiadomociach Zielarskich nr 1112 z 1985 roku
pani E. Pironikow: 1 kg owocw wydrylowa i wstawi w aroodpor-
nym naczyniu na kilka godzin do letniego piekarnika. Nastpnie dola
troch wody i rozgotowa na mas. W drugim naczyniu przygotowa
syrop z 1 szklanki wody i 1 kg cukru. Mas wrzuci do syropu
i zakwasi 1 cytryn. Gotowa cigle mieszajc, a masa bdzie
odstawaa od brzegw naczynia. Nastpnie pogotowa chwil na
duym ogniu i przeoy do maych foremek wysypanych cukrem.
Podsuszy w piekarniku. Takie marmoladki najlepiej przechowuj si
w szczelnie zamknitym soiku". S pracochonne, ale... palce liza!
Owoce gogu s doskonae do wyrobu wina, mona je czy
z kwanymi jabkami i w ten sposb wytwarza smaczne demy,
suszonych kwiatw i owocw gogu uywamy wreszcie do aromatyzo-
wania win i innych domowych przetworw (np. kompotw, kisieli,
galaretek, demw, nalewek alkoholowych).
Powrmy jeszcze do medycyny ludowej, ktra ju od wiekw
stosowaa gg nie tylko jako rodek nasercowy. Kiedy jego wywaru
uywano take przeciwko blowi zbw, a tak zwane sabowite
dzieci kpano w wodzie, w ktrej wygotowywano wczeniej kwitnce
94
gazki gogu. Owoce dawano take dzieciom o bladych buziach
i niejadkom. W redniowieczu mielonych owocw gogu dodawano do
mki, z ktrej mia by wypieczony chleb, co poprawia miao i smak
i warto odywcz pieczywa. A staropolska zupa z gogu, o czym jestem
cakowicie przekonany, bdzie nam smakowaa i dzisiaj. Aby j
przyrzdzi, dojrzae owoce (wiee lub suszone) trzeba rozgotowa
z mikiszem buki, przetrze przez sito, doprawi do smaku biaym winem
i cynamonem, dosodzi i zagotowa. Zup podajemy z grzankami.
Jeli na swojej drodze spotkacie kiedy rozoysty krzew gogu,
pomylcie, e moe on mie nawet kilkaset lat. A zatem owoce z tego
krzewu zrywa mogli nasi pradziadowie!
Jaowiec pospolity
(Juniperys communis L.)
Inne nazwy: jodowiec, cedr, cedr czerwony.
Angielska: Juniper. Francuska: Genevrier commun. Niemiecka:
Gemeiner Wacholder. Rosyjska: Moewielnik obyknowiennyj.
Chocia ronie na glebach jaowych piaszczystych lub kamienis-
tych (std nazwa: jaowiec) od niepamitnych czasw w wierzeniach
ludowych uchodzi za krzew obdarzony moc przepdzania diabw,
upiorw czy przernych zmor dziennych i nocnych. Iglasta gazka
jaowca noszona w ubraniu, zatknita za nakrycie gowy lub za wity
obraz wiszcy w domu chronia naszych praprzodkw przed czarami.
W redniowiecznych zabobonach wierzono, e okadzenie dymem
jaowcowym wntrza chaty odpdza morowe powietrze", a odymienie
obory chroni bydo (wypdzane szczeglnie wiosn na pasz) przed
chorobami i wszelkimi urokami. Jaowiec by rwnie rolin wrebn.
Jak opisuje to M. Zikowska w ksice Gawdy o drzewach, W dniu
witego Andrzeja panna musiaa pobiec o pnocy do pobliskiego
lasu, zanurzy lew rk, bo od serca, w kolczast koron jaowca
i mwic: Rw ci picioma palcami, szst doni, niech mnie od
dzi chopcy goni" urwa jedn gazk. Potem, nie ogldajc si
za siebie, wrci jak najszybciej do domu i dopiero tu sprawdzi, co
przyniosa. Gazka zielona wrya kawalera, zbrzowiaa wdowca,
a cakiem uschnita starego dziada".
Swoim zasigiem Juniperus communis obejmuje ca Europ, Bliski
Wschd, Azj rodkow i Ameryk Pnocn. W Polsce ronie
powszechnie z wyjtkiem czci poudniowo-wschodniej.
95
+$&%*&
Jaowiec pospolity to najczciej kilkumetrowy krzew dwupienny,
rzadziej drzewo dorastajce do 15 m wysokoci, o prostym pniu
z szarobrunatn korowin i silnie rozgazionymi, mocnymi, gitkimi
pdami. Jego licie" stanowi ostre, silnie kujce i wiecznie zielone
szpilki osadzone po 3 w okku. Owocami s dojrzewajce dwa lata
kuliste tzw. szyszkojagody o rednicy kilkumilimetrowej, w pierwszym
roku zielone, w drugim (ju dojrzae) niebieskawoczarne z woskowym
nalotem, przy rozgryzieniu pocztkowo sodkawe pniej jednak
gorzkawe, korzenne, z posmakiem ywicznym. I wanie dojrzae
owoce s surowcem zielarskim. Zbieramy je w rzadkich lasach, na
sonecznych wzgrzach, za suchych (piaszczystych i kamienistych)
nieuytkach od pnej jesieni (padziernik) do wczesnej wiosny
(marzec), ale najlepiej rozpocz zbiory zawsze po pierwszych przy-
mrozkach, dziki ktrym owoce dobrze si obsypuj. Dlaczego jest to
takie wane? A no sprbujcie zrywa jagody" go rk bolenie
pokujecie donie! Za owoce zbierane w rkawicy trudno utrzyma
wysmykuj si i gubi, najlepiej wic rozoy na ziemi pacht
i potrzsa krzewem, a kiedy zmarznite atwo opadn, wystarczy
tylko starannie przebra je z gazek, igliwia i nieforemnych oraz
zielonych kuleczek. (Przy otrzsaniu jaowcw nie wolno jednak
stosowa np. kija czy grabi, gdy rolin atwo uszkodzi, a wtedy
niechybnie uschnie!) Owoce suszymy ostronie w temperaturze nie
wyszej ni 40C, gdy przesuszone trac zapach, matowiej i marszcz
si. (Najlepsz jako maj wtedy, kiedy po roztarciu w palcach nie
wydzielaj soku, tylko cignc si wok pestek smk).
A jakie zawieraj substancje czynne, czyli mwic inaczej
leczce? Przede wszystkim olejek eteryczny, a w nim liczne terpeny
(m.in. pinen, kadinen, kamfen i najwaniejszy terpinenol), flawo-
noidy, kwasy organiczne (jabkowy, mrwkowy, octowy), cukry
(glukoza i fruktoza), garbniki, zwizki ywicowe, gorycze, sole
mineralne i witamin C.
Szyszkojagody jaowca dziaaj moczopdnie i dezynfekuj drogi
moczowe, pomagaj w likwidowaniu obrzkw spowodowanych
niedomog nerek lub krenia krwi. Stosujemy je w celu zwikszenia
wydzielania soku odkowego, ci oraz pobudzenia perystaltyki
jelit. Olejek, jeli wcieramy go w skr, agodzi ble reumatyczne oraz
rnorodne nerwoble.
Napar jaowcowy. I yk rozdrobnionych jagd zalewamy szklank
wrzcej wody i odstawiamy na okoo 15 minut, pijemy w cigu dnia
w 34 porcjach po jedzeniu dla pobudzenia apetytu i lepszego
trawienia, a take jako rodek moczopdny i bakteriobjczy.
96
Wino jaowcowe. Okoo 60 g rozdrobnionych owocw zalewamy
litrem wina wytrawnego, podgrzewamy do wrzenia na wolnym ogniu,
odstawiamy dla zmacerowania pod przykryciem na 3 dni, odcedzamy
i zlewamy do butelki. Pijemy codziennie rano na czczo kieliszek jako
rodek moczopdny, a na 30 minut przed posikiem dla pobudzenia
apetytu.
Nalewka jaowcowa. Okoo 100 g utuczonych jagd zalewamy
0,5 1 70% spirytusu i odstawiamy na 10 dni. Pijemy 12 razy dziennie
po 1020 kropli w kieliszku wody w zaburzeniach trawiennych lub
wcieramy w bolce miejsca.
Powida jaowcowe. wiee owoce ugniatamy na tyle delikatnie, by
nie uszkodzi pestek, zalewamy wod i gotujemy przez p godziny na
wolnym ogniu. Powstay po przecedzeniu i wyciniciu przez ptno
pyn smaymy na maym ogniu do momentu, a po dodaniu niewielkiej
iloci cukru uzyska konsystencj miodu. yk powide rozprowadzamy
2 ykami wody i zaywamy po jedzeniu oraz na noc dla usprawnienia
pracy odka i nerek.
Kpiel jaowcowa. Okoo 1 kg modych gazek krzewu i gar
owocw gotujemy przez kilka minut z 2 1 wody. Po przecedzeniu
wywar wlewamy do wanny, by przygotowa 15-minutow kpiel
skuteczn w reumatyzmie, artretyzmie i wypryskach skrnych.
Owoce jaowca wchodz w skad gotowych mieszanek zioowych
Ch o l a g o g a I i II, pynu C h o 1 e s o 1, a olejek jest jednym z kom-
ponentw leku Spiritus Angelicae compositus oraz Linimentum sapona-
to~camphoratum, uywanych do wciera w skr.
Uwaga! Wszystkich postaci lekw przygotowanych z jaowca trzeba
uywa z umiarem, gdy mog nadmiernie podrani nerki i przewody
moczowe (wcznie z wywoaniem krwiomoczu), bony luzowe odka
i jelit, a take skr, powodujc jej stany zapalne z obrzkiem.
Ju w staroytnoci Rzymianin Katon zachwala moczopdne
i czyszczce organizm wino jaowcowe, a wywar z gazek i jagd
zabezpiecza mia od wszelkich chorb. W redniowieczu doczeka si
jaowiec nawet miana leku panaceum. W XVI w. Falimierz pisa
m.in.: Ma moc jaowiec rozpdzajc i trawic (...), gdy uwarzysz
jaowiec w wodzie, a onej wody dasz si napi ciepo ocukrowawszy
j, albo uwarzywszy jaowiec w wodzie, a z onej wody uczy wann,
. w ktrej ma siedzie chory do samego ppka". Uwaano te w w-
czesnej medycynie ludowej, e najprostszym zabezpieczeniem si od
wszelkiej zarazy jest ucie owocw jaowca, a jego ostre igieki peni
rol swoistych piorunochronw" zabezpieczajcych przed wpywem
zych, mciwych myli wrogw, ba nierzadko wywar z jagd pono
7 Ziohj czyni cuda 97
" # * & * *
przyczynia si do rozwoju daru jasnowidzenia. W medycynie ludowej
jaowiec by te prostym rodkiem przeciwko brodawkom i odciskom.
Oto co pisze na ten temat w 1936 r. J. H. Gg w Zioach Leczniczych:
Aby si ich pozby, naley uda si noc, kiedy ksiyca po peni
ubywa, do samotnie rosncego krzewu jaowca, uama z niego tyle
gazek, ilu nagniotkw chciaoby si pozby i pozostawi uamane
gazki na krzewie. Po uschniciu gazek nagniotki znikaj bez ladu".
Do dzi przetrwaa Jaowcowa" recepta synnego naturalisty
yjcego w latach 18211897 ksidza Kneippa z Wrishofen. Ot na
popraw przemiany materii i w ogle odrodzenie organizmu zaleca on
codzienne ucie i zjadanie jagd wedug pewnego schematu: zaczynamy
od 4 jagd i codziennie zjadamy o 1 wicej a do 15, pniej
zmniejszamy dawk o jeden owoc mniej kadego dnia, powracajc do
4 i koczc w ten sposb ca kuracj.
Jaowiec przetrwa do dzi nie tylko jako lek zioowy, ale rwnie
jako cenna przyprawa. Jego jagody o przyjemnym ywicznym, bal-
samicznym zapachu (okrelane czsto mianem zapachu lenego")
oraz pikantnym smaku s ulubion przypraw myliwych do dziczyzny.
Ale jaowca uywamy te do marynowania ryb i przyprawiania
tustych mis, w dymie z dodatkiem jaowca dobrze wdzi si wdliny.
W gospodarstwie domowym dodaje si go do kapusty kwaszonej,
marynowanych grzybkw i burakw. Jest wanym skadnikiem nie-
ktrych napojw alkoholowych, np. szkockiego dinu oraz naszej
Jaowcwki i Myliwskiej. Na Kurpiach wytwarzano kiedy znakomite
piwo jaowcowe, gotujc 30 funtw tuczonych jagd w 10 garncach
wody z dodatkiem chmielu.
Cenione jest rwnie lekkie, trwae i gitkie drewno jaowca,
z ktrego kiedy wytwarzano laski pasterskie, a jeszcze do dzisiaj robi
si z niego meble ludowe, koszyki i inne ozdobne plecionki, a czasami
take fajki.
Jaowce s wreszcie ozdob naszych parkw i ogrodw, gdzie daj
si formowa w efektowne ksztaty...
Jarzb pospolity (Jarzbina)
{Sorbus aucuparia L.)
Inne nazwy: jarzbek, jarzb zwyczajny, skorus, skoruch.
Angielska: Rowan. Francuska: Sorbier des oiseleurs. Niemiecka:
Eberesche. Rosyjska: Rjabina obyknowiennaja.
98
Jarzbina, czy orzbina jak j niegdy nazywano, wedug
niektrych legend stworzona zostaa przez Boga dla ozdobny wiata,
a take nakarmienia... dzikich ptakw i zwierzt. Po acinie jarzb
pospolity zwie si Sorbus aucuparia. rdosowem aucuparia jest
Aves cupare, co przetumaczy moemy jako podanie ptakw".
Chocia aciskie sowo aucupatio mona rwnie interpretowa jako
polowanie" na ptaki. I rzeczywicie, kiedy w trakcie polowa, jagd
jarzbiny uywano do zwabiania ptakw. Tak czy owak popularne
sjki, gile, orzechwki, sikorki, jemiouszki i inne ptaki dosownie
zajadaj si pomaraczowoszkaratnymi kuleczkami. Ale dla porzdku
choby trzeba doda, e owoce jarzbiny uwielbiaj take na przykad
sarny, jelenie, borsuki, dziki, lisy i wiewirki. Sowem s one jednym
z waniejszych bogactw naturalnej lenej spiarni.
Jarzb pospolity spotykamy w wiejskich przesdach i obrzdach.
Niestety, w wielu z nich uwaany jest za drzewo bdce siedliskiem
za. A jedna z legend emkw gosi nawet, e na jarzbinie powiesi
si Judasz. Wierzono te kiedy we wrebn moc jarzbka: kiedy
jesieni zaczyna zrzuca czerwone korale, miao to by zapowiedzi
wojny, epidemii lub klski nieurodzaju. Ale rwnoczenie wplatano go
w wieniec doynkowy po to, by zboe urodzio si dorodne.
Owoce jarzbiny chroni miary przed natrctwami nocnych stra-
chw i wanie dlatego wieniacy przed wyjciem noc z chaty wkadali
za pas lub do kieszeni czerwone korale tego drzewa.
Jarzb pospolity to krzew lub czciej niewysokie drzewo
dorastajce do 15 m, odporne na mrz, wystpujce na terenie caego
naszego kraju. (W grach siga a po pitra kosodrzewiny). W wiecie
znanych jest okoo 80 gatunkw jarzbw. W Polsce dziko ronie ich
tylko 7, ale za to w uprawach jest kilkanacie odmian i mieszacw
z gatunkw obcego pochodzenia. Jarzbin spotykamy czsto w lasach
pod okapem zwartego drzewostanu. Niezmiernie jest ceniona przez
lenikw za to, e bdc spiarni ptakw, a schronieniem dla wielu
poytecznych owadw i pajkw jest tym samym sprzymierzecem
w walce ze szkodnikami lasu. Wysoko ceni j rwnie pszczelarze;
zaliczana jest do wanych rolin miododajnych, ktrych kwiaty licznie
odwiedzane s przez pszczoy.
Poza lasem pojedynczo ronie take na przydroach, w zarolach
i parkach, gdzie nierzadko posadzona jest rk czowieka.
Wspomniaem ju, e jarzb pospolity nie zawsze jest drzewem.
Jeli ma posta krzewu, to zwykle duego, o licznych pdach. Czciej
jednak jest drzewem o szarej, gadkiej i poyskujcej korze i lunej,
zaokrglonej koronie. Licie nieparzystopierzastodzielne z 917
99
podunymi, ostro zakoczonymi, pojedynczo lub podwjnie ostro
pikowanymi listkami, z wierzchu ciemnozielonymi, pod spodem
szarozielonymi.
W maju, tu po wypuszczeniu lici, jarzbina rozwija biaote
drobne kwiaty o migdaowym zapachu, zebrane w baldachogrona.
Z kwiatowych baldachw powstaj pki korali wielkoci grochu,
najpierw tawych, pniej pomaraczowych, wreszcie jesieni poma-
raczowoszkaratnych. Kady koralik" ma ksztat mini-jabuszka,
w rodku jest misisty z wieloma drobnymi nasionkami, w smaku
gorzkawy. Te owoce zim czerwieni si na gazkach...
Owoce jarzbiny zbieramy, gdy dojrzej i nabior czerwonego
zabarwienia. Do lasu wybieramy si z drabink podczas suchej,
najlepiej sonecznej pogody i cinamy noem lub sekatorem cae
baldachy. Przed woeniem do koszyka niektrzy zbieracze osmykuj
rcznie same owoce. Suszymy korale" rozoone cienk warstw
wycznie w suszarni termicznej, szybko, najpierw w temperaturze 40,
a pniej 60C.
Owoce jarzbiny zbieramy od sierpnia do padziernika, kwiaty od
maja do czerwca. Kwiaty zbieramy rwnie w pogodne dni, w poczt-
kach kwietnia, cinajc wtedy cae kwiatostany. Mona je suszy
w warunkach naturalnych w caych kwiatostanach, przy dobrym
przewiewie powietrza. Wysuszone moemy osmykn rcznie lub
otrze na sitach, pniej trzeba starannie odsia szypuki.
Owoce jarzbiny bogate s w kwasy organiczne (zawieraj m.in.
kwas jabkowy, winowy, parasorbowy, sorbowy). Ponadto wykryto
w nich garbniki, kwasy wielofenolowe, cukry proste, sporo witaminy
C (wicej ni w cytrynie!), prowitamin A oraz witaminy B, E, PP i K,
a take mikroelementy, przede wszystkim mied i magnez.
Jeden z zawartych w wieych owocach jarzbiny kwasw or-
ganicznych parasorbowy moe wywoywa wymioty i biegunki. Na
szczcie rozpada si on bardzo atwo w trakcie suszenia, gotowania,
a nawet mroenia.
Owoce dziaaj przeciwzapalnie w drogach moczowych i w prze-
wodzie pokarmowym. Nieznacznie zwikszaj wydalanie moczu.
Stosuje sieje pomocniczo w zaburzeniach kreniowych i trawiennych.
Ze wzgldu na zawarto witaminy C oraz prowitaminy A owoce
jarzbiny zalecane s jako rodek przeciwko awitaminozie. Dziki
wystpowaniu witaminy PP stosowane s profilaktycznie w arterio-
sklerozie i w chorobie nadcinieniowej.
Proszek z owocw. Suszone owoce mielemy w mynku i przyj-
mujemy 2 razy dziennie po jednej paskiej yce proszku po jedzeniu,
100
^
popijajc przegotowan wod. Kuracj tak, trwajc okoo 2 miesicy,
przeprowadzamy przy przewlekych niedomaganiach nerek, wtroby
i pcherzyka ciowego.
Napar z owocw. P yki suszonych, mielonych owocw zalewamy
szklank wrztku i trzymamy na bardzo maym ogniu pod przykryciem
przez okoo 20 minut (poniewa substancje zawarte w komrkach
owocw trudno przechodz do wody). Pijemy 3 razy dziennie po p
szklanki przy przewlekych niedomaganiach nerek, wtroby i pche-
rzyka ciowego, ale take dla wzmocnienia pracy serca i przeciwko
sklerozie.
Sok z owocw. Korale jarzbiny oddzielamy od szypuek, dokadnie
myjemy pod biec wod, zasypujemy cukrem (0,5 kg cukru na 1 kg
owocw) i pozostawiamy na okoo 5 godzin. Cao gotujemy przez
3040 minut, studzimy, odcedzamy sok i zlewamy do butelek. Pijemy
1 yeczk soku przed kadym posikiem przy niedokwasocie.
Konfitury z jarzbiny. Wspomniaem ju, e jarzbina korzystnie
wpywa na nasze trawienie. Dlatego powinna by na co dzie obecna
! w naszej kuchni. Kiedy w polskich domach bardzo popularne byy
konfitury jarzbinowe. Oto przepis, ktry w Wiadomociach Zielarskich
przypomina dr E. Pironikow: Konfitury sporzdza si z odgoryczo-
nych i umytych owocw. Zalewa si je chodnym syropem ugotowanym
z 1,5 kg cukru i 0,6 1 wody na 1 kg owocw. Na drugi dzie syrop
zlewa si i zagotowuje i po ochodzeniu powtrnie zalewa owoce. Na
trzeci dzie konfitury trzeba dogotowa na maym ogniu do uzyskania
odpowiedniej gstoci. Jeeli chcemy uproci prac, to mona gotowa
do koca konfitury w pierwszym dniu, ale wtedy owoce pomarszcz
si". Od siebie ju dodam, e owoce mona najprociej odgoryczy
przez zamroenie ich na jedn dob w zamraarce lub przez kilkakrotne
zanurzenie na kilka sekund w gorcej wodzie, takiej, co to przed
chwil dopiero przestaa wrze.
Oczywicie korale jarzbiny moemy stosowa jako cenny skadnik
wieloowocowych demw i powide, a take jako doskonay dodatek
do mis. Ale uwaga! Poniewa przetwory z jarzbiny zawieraj wiele
rnych kwasw, chorzy na nadkwasot odka i dwunastnicy powinni
spoywa je z pewn ostronoci, a jesieni i wiosn nawet unika.
Nie sposb nie wspomnie, e owoce jarzbiny uywane s do wyrobu
wdek, tzw. jarzbiakw.
Pikne, czerwone owoce jarzbu pospolitego byy cenion przypraw
ju w staroytnym Rzymie. W medycynie ludowej uywano ich dla
wzmocnienia pracy serca i naczy krwiononych. Polscy zielarze ju
wiele lat temu zalecali korale jarzbu przy krwawych biegunkach,
101
Mf f ^
chorobach puc, wtroby i w tzw. puchlinie wodnej, wystpujcej przy
niewydolnoci nerek. M. Zikowska w swojej ksice Gawdy o drze-
wach podaje przepis zaczerpnity wprost z praktyk magicznych, w kt-
rym dziki jarzbinie wszelkie krosty i wrzody znikay pono jak
przysowiowa kamfora. Oto jak powinien wyglda w magiczny zabieg:
,,Ludziom krostawym, ktrym nie pomagaa nawet siwa rosa, gdy si
w niej o brzasku walali, wystarczyo wzi gar dostojaych jagd
orzbiny i w nowy pitek, czyli pierwszy pitek miesica, pj o pnocy
pod przydrony krzy albo jeszcze lepiej pod bram cmentarza z krzy-
em, tam rozgnie na kadej krocie osobn jagdk, po czym cisn
wykorzystane jagdki za siebie mwic krosty, krocienice i wrzody,
jak orzbinie jagody, wyrzucam was!" Rwnie praktyki magiczne
zalecay jarzbin na zmniejszenie pobudliwoci pciowej. Wystarczy
pono zawiesi ledwie gazk jarzbiny nad kiem hoej dziewczyny
czy zalotnego chopaka, by natychmiast nieskromne chci umierzy".
Jarzb pospolity ma kilka odmian: np. tzw. sodk, o sodkich
owocach, i zwisajc z bardzo dugimi, zwisajcymi a do ziemi
gaziami. W Polsce wystpuje te 2025 metrowy jarzb brekinia
(zwany niekiedy brzkiem) o jajowatych brunatnych owocach, jarzb
mczny (zwany mkini), ktrego szkaratne korale wielkoci czereni
maj smak mczysty, jarzb szwedzki o intensywnie pomaraczowo-
czerwonych owocach dziko rosncy tylko nad Batykiem, wreszcie
jarzb tzw. nieszypukowy o owocach pocztkowo pomaraczowych,
a pniej brunatnych. W naszych ogrodach, obok pospolitego,
spotykamy take jarzb domowy o koralach brunatniejcych, a po
uleeniu... bardzo smacznych!
Kminek zwyczajny
(Carum carvi L.)
Inne nazwy: kmin polny, kmin pospolity, polni kmin, karulek,
karlik, karolek, karolek kminek, karba, hany, hany polny, hanysz.
Angielska: Caraway. Francuska: Carvi. Niemiecka: Wiesen-
Kummel. Rosyjska: Tmin obyknowiennyj.
Nazwa: kmin wywodzi si najprawdopodobniej ze staroniemiec-
kiego kumin, z aciskiego cuminum, z greckiego kyminon. Chocia M.
J. Kawako w Historiach zioowych pisze: A moe nazw kminku
naleaoby zwiza z Cari rejonem nad Zatok Mandalya
(wybrzee Azji Mniejszej dzisiejsza Turcja), jak dowodzi Pliniusz?
102
Wwczas opowie o tym gatunku wypada zacz od okresu pno-
egejskiego III (14001100 r. p.n.e.), w ktrym basen Morza Egejskiego
sta si terenem migracji rnych plemion greckich". M. Nowiski
stwierdza w Dziejach upraw i rolin leczniczych, e owoce kminku
znaleziono ju w neolitycznych palafitach poudniowych Niemiec
i Szwajcarii. Kminek znany by niewtpliwie staroytnym Egipcjanom
jest o nim mowa w synnych receptach spisanych na papirusie
Ebersa". Znany by te prawdopodobnie dawnym Arabom, gdzie
zwano go: karwia, karwoya lub karawija. Do dzi trwaj spory, czy
kminek zwyczajny uprawiano w staroytnej Grecji i Rzymie. W kadym
razie pierwsze nie podlegajce dyskusji wzmianki o tej rolinie podaje
na pewno wybitny przyrodnik rzymski Caius Plinius Secundus (Pliniusz
Starszy) w swojej Historii naturalnej, w ktrej czytamy m.in. (...) jest
rolina careum nazwana tak od narodu swojego, wana dla kuchni
(...). Najsawniejsza atoli jest z Carii, a potem z Frygii".
Rzymscy legionici przywieli kminek do Anglii, gdzie spotykamy
go ju w bardzo starych przepisach, chocia zalecany by raczej
w zwykej kuchni, nie dostpujc zaszczytu przydawania smaku
potrawom na krlewskim stole. I tak np. (wg Bidwella), kiedy
niemiecka guwernantka posypywaa kminkiem, znanym w kuchni
starogermaskiej, chleb z masem i podawaa go maej krlewnie
Wiktorii, dwr by wyranie z tego niezadowolony.
W redniowieczu w Europie kminek by jednym z licznych towarw,
ktrymi handlowano, o czym wiadczy m.in. istnienie taksy miasta
Brugii na to zioo z roku 1304, za ju w roku 1410 widniao ono na
gdaskiej licie cen najpopularniejszych przypraw.
Zanim przejd do omwienia typowych cech roliny, musz
wspomnie, e istniej liczne dzikie gatunki kminku. Najbardziej
przydatny dla zioolecznictwa i... kuchni jest jednak kminek zwyczajny
obejmujcy swoim zasigiem Europ Pnocn i rodkow po pnoc-
no-wschodni Hiszpani i pnocne Wochy, pnocny Iran, Syberi
i Himalaje. W Polsce pospolicie wystpuje na kach, pastwiskach, na
miedzach, w rowach i przydroach. Kminek jest w naszym kraju coraz
czciej uprawiany, a jedne z najwikszych jego plantacji spotka
mona na uawach Gdaskich.
Kminek zwyczajny w zasadzie zaliczamy do baldaszkowatych
rolin dwuletnich, ale w szczeglnie niesprzyjajcych warunkach moe
zakwita dopiero po 3, 4, a nawet i wicej latach. W pierwszym roku
zazwyczaj wytwarza gruby misisty korze o zapachu marchwi z rozet
ciemnozielonych odziomkowych, ogonkowych, podwjnie lub potrjnie
pierzastodzielnych lici, na szczycie zaostrzonych. W drugim lub
103
*****
nastpnych latach z korzenia wyrastaj dochodzce do 1 m pdy
kwiatowe z dt, nag odyg rozgazione w grnej czci. Na
szczytach pdw w kocu maja i na pocztku czerwca powstaj
drobne, biae (rzadko czerwone) kwiaty zebrane w niezbyt obszerne
baldachy. Owocem jest sierpowata rozupina, podwjna (rozpadajca
si atwo na dwie nieupki), brunatna, silnie aromatyczna. Zbir
nastpuje pod koniec lata, gdy 2/3 owocw ju dojrzeje. Roliny cina
si, wie w pczki, suszy na powietrzu, a mci wtedy, gdy reszta
owocw zakoczy dojrzewanie.
Niemal co roku zarwno na wiecie, jak i w naszym kraju
wprowadza si coraz to nowe odmiany hodowlane kminku zwyczaj-
nego. (Odmian chyba najbardziej powszechnie uprawian w Polsce
jest kminek Koczewicki).
Zachcam do uprawiania kminku rwnie na dziace czy choby
w ogrdku przydomowym. Wysiewamy go w kwietniu w rzdy
oddalone od siebie o 30 cm, na gboko 2 cm. Zuywamy okoo
1 g ziarna na 1 m
2
zasiewu. Rolina wschodzi po 1416 dniach i od
razu trzeba j ople z chwastw oraz spulchni ziemi midzy rzdami.
Wykruszone ziarno, oczyszczone na sicie, przechowujemy w miejscach
niedostpnych dla gryzoni, gdy stanowi ich prawdziwy przysmak.
Owoce kminku zawieraj do 8% olejku eterycznego, ktrego
gwnym skadnikiem jest karwon, a ponadto limonen, kwasy or-
ganiczne, woski, garbniki, flawonoidy, ywice, mikroelementy.
Zioo wpywa rozkurczowo na minie gadkie jelit i przewodw
ciowych, regulujc dopyw ci i soku trzustkowego do dwunast-
nicy. Wzmaga te wydzielanie soku odkowego, poprawiajc wyra-
nie trawienie. (Niektrzy wiejscy zielarze uwaaj, e aden pokarm
nie moe zaszkodzi, jeli si regularnie zaywa kminek z majerankiem).
Kminek jest jednym z najpopularniejszych rodkw tzw. wiatropd-
nych, a ponadto wykazuje dziaanie lekko moczopdne i bak-
teriobjcze. Trzeba te wspomnie o jego waciwociach mle-
kopdnych powodowanych przez bliej nieznany jeszcze skadnik.
Napar z kminku. yk zmiadonych owocw zalewamy szklank
wrzcej wody i pozostawiamy pod przykryciem przez 1520 minut.
Po przecedzeniu pijemy 23 razy dziennie po p szklanki dla
pobudzenia apetytu, przy wzdciach, blach brzucha, odbijaniu, lekkich
zaparciach, a take pomocniczo w przypadku objaww nerwicy
wegetatywnej. Napar z owocw kminku zalecany jest niekiedy take
matkom karmicym w celu zwikszenia laktacji.
Wino kminkowe. 3 czubate yki zmielonych owocw kminku
zalewamy butelk biaego wytrawnego wina i macerujemy przez 14
104
*qp+
dni czsto wstrzsajc. Przecedzamy i pijemy 23 razy dziennie may
kieliszek po jedzeniu przy wzdciach i rnego rodzaju zaburzeniach
trawiennych.
Syrop dla dzieci. 1 yk owocw kminku dokadnie miksujemy
w szklance gorcej wody i pozostawiamy pod przykryciem 2030
minut. Po przecedzeniu i zmieszaniu z niewielk iloci miodu
podajemy kilkakrotnie w cigu dnia po 1 yeczce syropu po jedzeniu
jako rodek wiatropdny.
Jako przyprawa kminek stosowany jest powszechnie do wyrobu
wdlin, do mis woowych i wieprzowych, kwaszonej kapusty. Podnosi
smak i strawno pieczywa, twarogu i serw. Z wasnego dowiadczenia
radz przed uyciem ich jako przyprawy nasiona kminku zemle.
Mona je take przyjmowa (o czym ju pisaem) w mieszance
z otartym majerankiem lub z otrbami.
Kminek wchodzi w skad mieszanek zioowych N o r mo s a n
i N e o n o r mo s a n , Di g e s t o s a n i Re k t o s a n, wycig pynny
z owocw kminku jest skadnikiem syropu R h e 1 a x, a suchy wycig
skadnikiem proszku Ga s t r o c h o l .
W dawnej Polsce kminek by ceniony jako lek zioowy i szczeglnie
czsto stosowany wrd biedoty na rnego rodzaju dolegliwoci
trawienne, ale uwaano go te za dobry rodek przy czerwonce
i upawach. Jak pisz D. Tyszyska-Kownacka i T. Starek w ksice
Zioa w polskim domu, Syreniusz (15411611) podawa, e nasiona
kminku zebrane wycznie noc rozgniatano zalewajc wod i trzy-
mano przez 30 dni w garnku zagrzebanym w koskim gnoju,
a nastpnie dodawano octu ranego i gotowano a do zgstnienia
masy. Z niej sporzdzano ma na choroby oczu.
Dawniej kminkowi przypisywano take moce magiczne odpdzajce
ze duchy i dlatego jego nasiona noszono w woreczku zawieszonym na
piersi. Przyprawa wchodzia przed wiekami w skad wielu specjalnych
napojw miosnych.
Kolendra siewna
(Coriandrum sativum L.)
Inne nazwy: kolender, pieprzyk, pieprz polski.
Angielska: Coriander. Francuska: Coriandre. Niemiecka: Korian-
der. Rosyjska: Kiszmiec posiewnoj.
Jej nazwa W7wodzi si od sw greckich: koris pluskwa i annon
105
any. (wiee licie i niedojrzae owoce maj nieprzyjemny zapach
pluskwy, ktry znika dopiero po dojrzeniu roliny.)
Zaliczana jest do najstarszych rolin uprawianych przez czowieka.
Ju w obrazkowym alfabecie egipskim tzw. zapisach hieroglificznych
(ok. 2500 r. p.n.e.) udao si rozszyfrowa informacj, e nasiona
pieprzyku byy jednym ze skadnikw uywanych do produkcji
oszaamiajcego wina. Wzmianki o kolendrze (zwanej unschi) znale-
ziono rwnie podczas mudnego odczytywania pisma na zwojach
synnego egipskiego papirusu Ebersa, ktry powsta wprawdzie okoo
1500 r. p.n.e., ale wedug opinii niektrych badaczy jest w duej mierze
odpisem tekstw starszych o 10 wiekw.
W zapisach na papirusie zaliczano kolendr (obok np. gorczycy,
kminku, tymianku i piounu) do rolin o wyranym dziaaniu uzdra-
wiajcym. Rolina wchodzia te w skad specjalnego napoju piwnego
sporzdzanego przeciwko bdnicy egipskiej, a take maci stosowanej
w blach gowy. Nazwy aryjskie kolendry (dhanyaka i kusthumbari)
podaj autorzy pism sanskryckich powstaych w Indiach w VII VI
w. p.n.e. O nazwie hebrajskiej roliny (gad) dowiadujemy si za ze
Starego Testamentu.
Kolendra bya popularn przypraw w staroytnej Grecji i Rzymie,
skd zawdrowaa do Europy rodkowej. Figurowaa pod nazw
coriandrum w pierwszym inwentarzu ogrodw cesarskich Karola
Wielkiego z 812 roku.
W Polsce rolina jako przyprawa znana bya ju w okresie
wczesnopiastowskim, a w redniowieczu doceniono j rwnie jako
lek na wiele schorze. Zmary w 1573 roku autor Herbarza Polskiego,
Marcin z Urzdowa uznawa kolendr za popularne zioo: Wiadomy
koriander kademu take i te dzieci w pieluszkach znaj, pocukrowany
raczej poywaj". Na przeomie XV i XVI wieku botanik i lekarz
Stefan Falimierz tak pisa m.in.: Koriander jest ziele, ktrego nasienia
pospolicie poywamy w lekarstwie (...) Te gdy proch koriandrw
bdzie pity z wdk boragow, oddala drenie serdeczne". A Szymon
Syreski (15421611) stwierdza: Cukier na przyprawnym koriandrze
cukiernicy czyni, ktry wiele na sobie cukru ma, a ten pospolicie do
bankietw i szlaftrunkw bywa uywany".
Kolendra siewna jest rolin jednoroczn o cienkim wrzecionowa-
tym korzeniu, z ktrego do wysokoci 70 cm wyrasta oba, w grze
rozgaziona odyga. Licie dolne dogoogonkowe o blaszkach pojedyn-
czych lub podzielonych na 3 do 5 listkw wyrastajcych parami, brzeg
blaszki zbkowany. Licie rodkowe rwnie ogonkowe, 23-krotnie
pierzastosieczne, na szczycie zaostrzone. Licie grne siedzce, swoim
106
wygldem zblione do rodkowych. Rolina kwitnie w kocu czerwca
i w lipcu, wytwarzajc biae lub biaorowawe kwiaty osadzone
w baldachach 310-szypukowych. Owoc stanowi tawobrunatna,
okrga (o rednicy do 5 mm), eberkowata rozupka rozpadajca si
przy nacisku na dwie powki.
Kolendra zawiera m.in. olejek eteryczny, ywice, fitoncydy, zwizki
kumarynowe, fitosterole, olej tusty, zwizki biakowe i cukrowe,
pektyny, skrobi i mikroelementy. Przyprawa wzmaga wydzielanie
sokw odkowych, znosi stany skurczowe mini gadkich i przewodu
pokarmowego, poprawia perystaltyk jelit i hamuje w nich nadmierny
rozwj bakterii, skutecznie znosi uczucie sytoci, przez co znacznie
poprawia apetyt, wykazuje dziaanie uspokajajce i wzmacniajce.
Jako przypraw mona dodawa j do ciast (piernikw, keksw,
mazurkw) oraz do tustych mis, gotowanego grochu i kapusty. Na
rwni z gorczyc bia mona j stosowa do marynowanych ogrkw
i ledzi oraz do wszelkiego rodzaju domowych konserw.
Napar kolendrowy. 1 yeczk rozgniecionych owocw zalewamy
1 szklank wrzcej wody i parzymy pod przykryciem przez 30 minut.
Przecedzamy i pijemy 23 razy dziennie po p szklanki przed
jedzeniem jako rodek regulujcy trawienie, pobudzajcy apetyt, lekko
uspokajajcy i rozkurczowy.
Koendr waro uprawia w ogrodzie. Wysiewamy j w kwietniu
w rzdy odlege od siebie o ok. 30 cm na gbokoci 1 cm. Na 1 m
2
wystarczy ok. 1,5 g nasion. Rolina wschodzi po 1420 dniach i od
razu trzeba j bardzo starannie ople oraz spulchni ziemi pomidzy
rzdami. Kolendra wytwarza najpierw rozet lici, z ktrej wyrasta
rozgaziony pd kwiatowy. Kwitnie od poowy lipca do sierpnia.
Zbir owocw rozpoczynamy w momencie, kiedy zaczn tylko
brunatnie, cinajc pdy na wysokoci ok. 10 cm od ziemi. Pdy
wiemy w lune pczki, dosuszamy pod dachem (najlepiej na strychu).
Owoce wykruszamy i czycimy na sicie, a przechowujemy w szczelnie
zamknitych naczyniach.
Ale uwaga, zarwno wiee, jak i suszone owoce tej roliny
spoywane w nadmiarze mog powodowa w organizmie niedobr
witaminy B
1;
a take ble gowy, nudnoci, a nawet senno.
Olejku kolendrowego uywa si w przemyle perfumeryjnym do
aromatyzowania wd toaletowych, kompozycji zapachowych, myde,
pynw i past dezynfekcyjnych. Z tuszczu nasion tej roliny produkuje
si niektre rodki piorce, m.in. Kokosal.
107
Koper woski
{Foeniculum capillaceum Gilib.)
Inne nazwy: fenku, fenku pospolity, fenku lekarski, koper,
kopor, koperek, kopr woski, any, anyek, winiak, osadziec.
Angielska: Fennel. Francuska: Fenouil fenchel. Niemiecka: Geme-
iner. Rosyjska: Fenchiel aptecznyj.
Sowiaska nazwa kopru: kopr pochodzi od sowa: kope, czyli
zapach.
Koper woski naley niewtpliwie do najstarszych rolin leczniczych
i przyprawowych wymienianych ju np. w synnym egipskim papirusie
Ebersa, ale wzmianki o nim znajdujemy te w Nowym Testamencie
oraz w pimiennictwie greckim i rzymskim. Znany by w medycynie
chiskiej i arabskiej. W staroytnej Grecji i Rzymie stosowano go
m.in. przeciwko kolkom, blom gowy i chorobach skrnych. Gladia-
torzy, toczcy przecie walki na mier i ycie, tak wierzyli we
wzmacniajce waciwoci tej aromatycznej roliny, e przez ostatnie
dni przed starciem wycigiem z nasion kopru nacierali swoje minie.
Zreszt w staroytnoci i pniej koper uchodzi poniekd za ziele
magiczne przynoszce szczcie w kopotach miosnych i w maestwie.
Przez cae wieki czyy si z nim rwnie inne przesdy ludowe
noszenie przy sobie jego nasion odpdzao rne demony, chronio
przed czarami, przeciwdziaao uderzeniom piorunw.
Ze staroytnego Rzymu (wraz z osawionymi legionami) koper
woski przedosta si do rodkowej Europy. W wiekach rednich
uprawiano go przede wszystkim w ogrodach przyklasztornych, figuruje
te w Capitulare de wilis Karola Wielkiego oraz w planie synnego
ogrodu w st. Gallen. Pisz o nim tak synni zielarze, jak w. Hildegarda,
Paracelsus czy Matthiolus.
Koper woski uchodzi przed wiekami za ziele o wszechstronnym
zastosowaniu leczniczym, do tego stopnia, e powstao ponad 200
recept na jego skuteczne zastosowanie.
To zioo i przyprawa wywodzce si z rejonu Morza rdziemnego
i Azji Mniejszej dzisiaj uprawiane jest dosownie w caej Europie,
a take w Ameryce (szczeglnie Argentyna) oraz Azji (Chiny i Japonia).
W Polsce koper udaje si na og dobrze, chocia jest rolin
niezawodn jedynie w cieplejszych rejonach naszego kraju.
Uprawa kopru woskiego wymaga gleby yznej, bogatej w wap,
a najlepiej udaje si w miejscach dobrze nasonecznionych. Roz-
mnaamy go wycznie z nasion, ktre wysiewa si zazwyczaj w kwiet-
niu wprost do gruntu. W pierwszym roku rolina wytwarza dugi,
108
**f**-
wrzecionowaty korze oraz rozet przyziemnych, ogonkowych, pierzas-
todzielnych lici. W drugim roku upraw (ale w sprzyjajcych warunkach
ju pod koniec pierwszego roku) z ziemi wyrasta niekiedy na wysoko
2 metrw rozgaziony pd kwiatowy, a odyg otaczaj licie o skrzas-
tych pochwach. Rolina wytwarza drobne, tawe kwiaty zebrane na
szczytach pdw w paskie baldachy, ktre zakwitaj kolejno (jakby
pitrami) od lipca a do pierwszych przymrozkw. W zwizku
z nierwnomiernym kwitnieniem roliny owoce (podugowatojajo-
wate, zielonoszare rozupki) nie dojrzewaj na caym baldachu jedno-
czenie, lecz stopniowo, a cz z nich w naszym klimacie w ogle si
nie zawizuje. Zbieramy je zatem stopniowo, wybierajc tylko w peni
dojrzae czci owocostanu. Taki system zbioru gwarantuje wprawdzie,
e owoce nie bd plenie, ale jest niezmiernie pracochonny. Jeeli ze
zbiorem zaczekamy do wrzenia lub niekiedy nawet pocztku pa-
dziernika, moemy cina od razu cae dojrzae baldachy, w ktrych
wikszo owocw zmieni barw na zielonkawobrunatn i dosusza je
na plandece w ciepym i przewiewnym miejscu, wymci i... dosuszy
raz jeszcze. Owoce przechowujemy w szczelnych naczyniach, by nie
straciy aromatu.
Podstawow substancj czynn owocw kopru jest olejek lotny
zawierajcy m.in. anetol, pinen, fenchon i limonen. Zawieraj one
ponadto flawonoidy, cukry, tuszcze, wglowodany, biaka i wosk.
Koper woski przede wszystkim reguluje trawienie, wykazuje
dziaanie wiatropdne, rozkurczowe, wykrztune i mlekopdne.
Napar z owocw. 1 yk zmielonych owocw kopru zalewamy
szklank wrzcej wody i pozostawiamy przez 1520 minut pod
przykryciem. Po przecedzeniu pijemy 23 razy dziennie po p
szklanki naparu (dzieci kilka razy dziennie yeczk) po posikach
w rnego rodzaju zaburzeniach trawiennych (ble odka, jelit, ze
trawienie), przy braku apetytu oraz w schorzeniach grnych drg
oddechowych.
Wino koprowe. 2 yki zmielonych owocw zalewamy 1/2 szklanki
wrztku, gotujemy na maym ogniu przez 23 minuty i odstawiamy
pod przykryciem na p godziny. Po przecedzeniu taki stony napar
wlewamy do butelki biaego wytrawnego wina i odstawiamy na kilka
dni. Kieliszek takiego wina pijemy przy obfitych posikach w celu
pobudzenia trawienia.
Proszek z owocw. 23 yki stoowe sproszkowanych owocw
zaywamy z mlekiem, cukrem lub miodem we wzdciach i kolkach
jelitowych.
Koper woski jest znan i cenion przypraw, o ktrej tak pisz J.
109
+**$$**-
Kybal i J. Kaplicka w swojej ksice Roliny aromatyczne i przy-
prawowe: Licie kopru uywane s do aromatyzowania zup rybnych
i saat. Wosi jedz jako jarzyn koper marynowany w zalewie
octowo-solnej. Jest to tak zwany woski anyek. Owocw kopru
dodaje si dla zapachu do chleba, ciast, korniszonw w occie, a take
do potraw z warzyw. We Woszech zmielone nasiona su jako
przyprawa do mis smaonych. Nasiona dostarczaj take olejku
uywanego w cukiernictwie i do produkcji likierw'*.
Zastosowanie kopru jako przyprawy we Woszech podkreli ju
zmary w 1573 r. Marcin z Urzdowa: koper woski znaj ludzie
wszyscy we Woszech, silnej wagi, albowiem koacze, chleby z nim
czyni(...)".
Kozek lekarski
(Vaeriana officinalis L.)
Inne nazwy: waleriana, waleryana, balderian, baldrian, bieldrzan,
biedrzan, dryjawnik, kozek, kozioek, kozek, koztek, kocia trawa,
krop,macicznik, nardus leny, odolan, stoniebo.
Angielska: Valerian. Francuska: Valeriane officinale. Niemiecka:
Gemeiner Baldrian. Rosyjska: Waleriana lekarstwiennja.
O cennych waciwociach leczniczych tego zioa wiadczy ju jego
aciska nazwa mleriana, pochodzca od sowa valere by zdrowym.
Nasza rodzima za nazwa kozek" ma niewtpliwie zwizek z ar-
chaicznym sowem polskim koli, ktry naley rozumie jako
nieprzyjemny, co odnosi si do niesympatycznej woni korzenia kozka
lekarskiego.
Rolina to jednak lecznicza, znana w staroytnej Grecji i Rzymie
pod nazw: phu. Zapiski o kozku lekarskim znajdujemy w ksigach
Hipokratesa i Dioskoridesa. W 942 roku opisuje go Izaak Judaeus
ydowski lekarz i filozof scholastyk yjcy w Egipcie. W rednio-
wieczu zioo to zalecaj m.in. Paracelsus i Matthiolus przede
wszystkim jako lek przeciw zarazom i... czarom. W XVI i na pocztku
XVII wieku nasz synny zielarz Szymon Syreski (Syreniusz)
podkrela warto waleriany w rozlicznych chorobach, piszc m.in.:
Wtrob, ledzion, przechody moczu, nerki, pcherz zamulony
i zatkany otwiera. Piasek i kamie moczem wywodzi. t chorob
spdza, warzc go i pijc, albo wier uta prochu jego zaywajc".
Rwnie w XVII wieku lekarze woscy stosuj kozek w epilepsji,
110
a przede wszystkim w stanach histerii. O docenianiu tego zioa
w dalszej i bliszej historii moe wiadczy te fakt, e podczas 1 wojny
wiatowej waleriana bya stosowana tak powszechnie, i np. w Nie-
mczech upraw kozka lekarskiego zajmowao si... ministerstwo
wojny, ktre prowadzio specjalne plantacje tej roliny.
A zatem c to za rolina? Jest bylin o odydze silnej, prosto
wzniesionej, sztywnej, kanciastej, czsto lekko fioletowej, wyrastajcej
do 160 cm. Na tej nierozgazionej odydze w jej dolnej, lekko
owosionej czci wyrastaj licie dugoogonkowe, lancetowate,
zbkowane; na grnej za i nagiej czci licie siedzce, pie-
astodzielne. Rolina kwitnie od czerwca do sierpnia wytwarzajc
wiaty wonne, bardzo liczne, o koronie rowej lub biaorowej,
brane w baldachoksztatne kwiatostany na szczytach odyg. Owo-
m jest 4-milimetrowa nieupka z 5-milimetrowym pczkiem pie-
astego puchu. Pod ziemi kozek lekarski wytwarza grube kcza,
z ktrych wyrastaj drobne korzonki tworzce charakterystyczn
brod".
Rolina swoim zasigiem obejmuje prawie ca Europ, ronie te
w Azji Mniejszej, Zachodniej i rodkowej a po Japoni.
W Polsce na dziko spotka j mona przede wszystkim na niu, na
botnistych kach, nad brzegami wd, w wilgotnych zarolach, przy
rowach, na wilgotnych obrzeach lasw. Naley do zi czsto
wystpujcych w uprawach.
Do celw leczniczych zbieramy jesieni lub wiosn korzenie i kcza
kozka lekarskiego, oczyszczamy je z drobnych rozgazie, dokadnie
puczemy w biecej wodzie, krajemy podunie i suszymy pocztkowo
na powietrzu, a dosuszamy w suszarni w temperaturze okoo 35C.
Dopiero wtedy pojawia si charakterystyczny zapach surowca, ktry
masowo... zwabia koty, a te mog zniszczy cay zbir. Susz najlepiej
przechowywa wic w drewnianych skrzynkach wyoonych papierem.
Korze kozka zawiera olejek eteryczny, w skad ktrego wchodz
m.in. terpeny, pochodne azulenowe, kwasy organiczne i alkohole. S
w nim take alkaloidy terpenowe (walerynina, scynantyna, aktynidyna
to wanie ona dziaa pobudzajco na koty). S te trjterpeny
i kwasy organiczne (chlorogenowy, izowalerianowy, kawowy). Ale
podstawowe zwizki czynne waleriany stanowi trjestrowe poczenia
zwane walepotriatami.
Kozek lekarski jest przede wszystkim lekiem uspokajajcym
przeciwskurczowym.
Odwar z korzenia. yeczk rozdrobnionego suszu zalewamy
szklank gorcej wody i podgrzewamy przez 2030 minut nie
111
dopuszczajc do wrzenia. Przecedzamy i pijemy 3 razy dziennie po
jedzeniu p szklanki odwaru
Napar z korzenia. Pask yk stoow rozdrobnionego suszu
zalewamy szklank wrzcej wody i trzymamy przez 15 minut pod
przykryciem. Po przecedzeniu pijemy 23 razy dziennie szklank
naparu.
Macerat. 3 czubate yki korzenia zalewamy szklank letniej wody
i odstawiamy na 8 godzin. Pijemy 35 razy dziennie po yce stoowej.
Nalewka spirytusowa. 2 paskie yki korzenia cieramy na proszek
i zalewamy 0,25 1 spirytusu. Odstawiamy na tydzie, ale dobrze jest
raz dziennie wstrzsn butelk. Pijemy 24 razy 1030 kropli
w cigu dnia na wod lub cukier.
Korze kozka lekarskiego w formie naparu, odwaru, maceratu
i nalewki stosujemy w nerwicy wegetatywnej, w stanach wyczerpania
nerwowego, nadpobudliwoci, nadmiernego napicia psychicznego,
w blach odka, jelit i wtroby.
W ksice A. Oarowskiego i W. Jaroniewskiego pt. Roliny
lecznicze i ich praktyczne zastosowanie znalazem interesujcy przepis
na napj uspokajajcy z walerian. 60 kropli (okoo 1/3 yeczki)
nalewki kozowej doda do szklanki gorcego mleka osodzonego
yk miodu. Zmiesza i wypi na godzin przed snem jako rodek
uspokajajcy i przywracajcy spokojny, gboki sen".
Lecznicze waciwoci waleriany zachwalali lekarze w wielu przed-
wojennych publikacjach. Na przykad ceniony znawca zioolecznictwa,
dr Lypa tak pisa o kozku lekarskim: Pod wpywem intraktu
wzgldnie wycigu pynnego nastpuje zwolnienie rytmu serca, ob-
nienie cinienia naczyniowego, wzmoenie energii skurczu minia
sercowego (...). Jest to lekarstwo par excellence przeciwko histerii
i stanom nadwraliwoci ustroju nerwowego, a take pobudliwoci
sercowo-naczyniowej''.
Korze kozka jest skadnikiem licznych preparatw leczniczych
Herbapolu, m.in. Ne r v o s a n u , Ne r v o g r a n u , Ne r v o s o l u ,
Ne o s p a s mi n y i Pa s s i s p a s mi ny .
Jeli zaywamy go w rozsdnych dawkach, nie powoduje niepo-
danych objaww ubocznych, chocia stosowanie go przez zbyt dugi
czas (np. powyej 3 miesicy) bez przerwy moe wpywa ujemnie na
trawienie.
112
Krwawnik pospolity
(Archillea millefolium L.)
Inne nazwy: krwawczyk, krowewnik, krwawnica, krzewnik, drtwik,
pokrtnik, mietanka, stolist, tysiclist, tysicznik, eniszek, zocie,
zocie krwawnik, renisz.
Angielska: Yarrow. Francuska: Millefuille. Niemiecka: Gemeine
Schafgarbe. Rosyjska: Tysjaczelistnik obyknowiennyj.
Skd aciska nazwa tego zioa Achilledl A spod antycznej
Troi. Oto w Iliadzie Homera znajdujemy opis, w jaki sposb opatruje
ran wojownika legendarny Achilles bohater wojny trojaskiej. Na
krwawic ran przykada ziele krwawnika (Achillea millefolium).
Chocia tak naprawd to nie jestemy wcale dzi tacy pewni czy
akurat ten, a nie inny gatunek krwawnika (a jest ich wiele) stosowano
w najdawniejszych czasach, zarwno w Grecji, jak i w innych krajach.
Niemniej jednak o leczniczych waciwociach soku z krwawnika
wspomina ju w I w. p.n.e. Scribonius Largus, a wspczesny mu
Dioskorides sawi zioo za jego doskonae dziaanie na krwawice rany
i wrzody. W pocztku naszej ery Pliniusz (ur. w 23 r.) podaje, e
Etruskowie lecz krwawnikiem rany u byda...
Dzisiaj, u schyku XX w. to cenione zioo wystpuje zarwno na
pkuli pnocnej, jak i poudniowej, ale zawsze w strefie klimatu
umiarkowanego.
W naszym kraju ronie pospolicie na suchych kach i pastwiskach,
niekiedy tak gsto i zwarcie, e tworzy silne zadarnienia. Ale spotykamy
go czsto take podczas wiosennych czy letnich spacerw na
przydroach i przymiedzach polnych. Najpierw, wiosn, z wijcych si
rozogowato pod ziemi cienkich kczy wyrastaj gste i misterne
zarazem rozety ogonkowych, 23-krotnie pierzastych, ciemnozielo-
nych, delikatnie owosionych lici przybierajcych w oglnym zarysie
ksztaty lancetowate. Pniej strzela" w gr prosta, sztywna i wysoka
80-centymetrowa odyga rozgaziona tylko w grnej czci, z ktrej
wyrastaj licie ju znacznie rzadsze i mniejsze ni w rozetach
przyziemnych. A kwiaty? Pojawiaj si od wiosny do jesieni, od maja
do padziernika, na szczytach pdw. S to paskie baldachogrona
zoone z drobnych biaych lub rowawych koszyczkw kwiatowych.
Do celw leczniczych uywamy grnych czci pdw (25 cm od
wierzchoka), ktre cinamy w czasie rozkwitania roliny. Zbiera si
rwnie same kwiatostany. Wysuszone ziele najlepiej przetrze przez
sito i odrzuci zdrewniae czci.
O leczniczych mocach" krwawnika wiedzia nie tylko legendarny
8 Zioa czyni cuda
113
+M$&-
Achilles, ale przede wszystkim zielarze z okresu redniowiecza.
Uprawiali go Benedyktyni w swoich ogrodach klasztornych, a w.
Hildegarda, czyli Hildegard von Bingen (10981179) bdca przeory-
sz Benedyktynek, wspomina w swoich opracowaniach o cennych
przeciwkrwotocznych waciwociach krwawnika. Podobnie synny
dominikanin Albertus Magnus (11931280) bardzo docenia
lecznicze waciwoci soku krwawnika. Istniej te archiwalne zapiski,
z ktrych wynika, e wnuka Dymitra Doskiego (13501389) leczono
sokiem z tego zioa, kiedy by osabiony z powodu czstych krwotokw
z nosa. W wiekach pniejszych, w 1552 roku, Meksykanie Juannes
Bardianus i Martinez de la Cruz wydaj unikalny zielnik Aztekw,
w ktrym znajdujemy pord wielu innych rolin leczniczych rwnie
rycin krwawnika jako zioa przeciwko strupom na twarzy, a take
piegom". Doceniaj go i polscy zielarze ot choby Marcin
z Urzdowa, ktry w 1595 r. w Herbarzu Polskim zaleca okady
z krwawnika przeciwko ropie i rnym stanom zapalnym, a synny
Syreniusz w swoim Zielniku z 1613 r. poleca to zioo przy wewntrznych
krwawieniach i blach jelitowych. 1 wreszcie w dwa wieki pniej
synny proboszcz z Ciechanowca, autor Dykcyonarza rolinnego tak
pisze m.in. o Achillea millefolim: Jest to rolina jedna z poyteczniej-
szych w lekarstwie. Licie zaywa si mog zewntrznie i wewntrznie
w ranach, wrzodach, krwie pynieniu, w suchotach, osabieniu fiber,
w chorobach macicy; zaywaj si za albo wod lub winem od-
gotowane za napj, albo sok z nich wyciniony, albo wdka palona,
esencja, extrakt, olejek z kwiatw (...)". Wreszcie wspczesny ju
badacz rolin leczniczych, prof. dr J. Muszyski (18841957) sok
z krwawnika (2 yeczki w kieliszku wody co 12 godziny) zaleca
przy krwotokach pucnych, odkowych, kiszkowych i macicznych.
W medycynie wspczesnej to zioo o duej mocy biologicznej
(zawiera m.in. olejek eteryczny z azulanem, glikozyd zwany achillein,
flawonoidy, bogate w mangan sole mineralne) stosowane jest jako
rodek zapobiegajcy stanom zapalnym, skurczom mini gadkich
jelit, drg ciowych i moczowych. Jest korzystny w leczeniu
zaburze czynnociowych przewodu pokarmowego: przeciwdziaa
wzdciom, odbijaniom, przewlekym zaparciom i skurczom jelit.
Wreszcie hamuje niewielkie krwawienia, np. w chorobie wrzodowej
odka i dwunastnicy, a take z drg oddechowych i puc. Przynosi
ulg kobietom, agodzc ble w bolesnym miesiczkowaniu. Wzmac-
nia, wyrzuca z organizmu tzw. zbdne zogi, a wic i przeciwdziaa
kamicy.
A jak go stosowa?
114
Sok ze wieego ziela. 300500 g wieego ziela, zebranego
w czasie kwitnienia, puczemy dokadnie pod biec wod, czekamy
kilka minut a obcieknie, przepuszczamy przez maszynk do misa,
odciskamy przez gaz lub w sokowirwce. Pozyskany w ten sposb
sok radz jeszcze przecedzi przez gste sito, utrwali dodajc 1 cz
95% spirytusu na 4 czci soku i przetrzymywa w lodwce. Pi po
yeczce 23 razy dziennie w 1/4 szklanki wody.
Napar z ziela krwawnika. 1 pask yk suchego ziela zalewamy
1 szklank wrzcej wody i parzymy pod przykryciem przez 15 minut.
Po przecedzeniu pijemy 24 razy dziennie po 2/3 szklanki naparu.
Zarwno sok, jak i napar s skuteczne nie tylko w przypadku
zaburze odkowych, stanu zapalnego przewodu pokarmowego czy
innych wspomnianych ju przypadociach zdrowotnych, ale uywamy
ich take na okady, kompresy, maseczki, jako dodatku do kpieli
tzw. higienizujcej.
Zarwno ziele, jak i kwiat krwawnika wchodz w skad licznych
mieszanek produkowanych przez przemys zielarski: N e r v o g r a n u ,
Ne r v o s a n u , P u l mo s a n u , N o r mo g r a n u , Re k t o s a n u ,
De g r o s a n u , S k l e r o s a n u , Di g e s t o s a n u , Ch o l a g o g i
II, proszku Ga s t r o c h o l i tabletek C a 1 m a g i n a.
Ale signijmy jeszcze raz do historii. Oto sawny astrolog i lekarz
angielski Nicholas Culpeper (16161654) zaleca nie tylko picie herbaty
z krwawnika z dodatkiem biaego wina, czy ma z lici jako lek na
wrzody i wszelkie ropienia, ale take suche sproszkowane licie tej
roliny do zaywania jak tabak i... kichania przy uporczywych
blach gowy! Botanik woski Allione (17281804) w swoim dziele
Flora pedemontana zachwala wzmacniajce nalewki winne z Achillea
millefolium i okady z roztartych lici na wszelkie potuczenia. Zdaniem
ksidza Kneippa (18211897) krwawnika mona uywa podobnie
jak dziurawca. A wedug The Encyclopedia Americana Indianie
Amerykascy stosowali krwawnik jako rodek przeciwblowy.
W XVIII-wiecznych aptekach znajdoway si w sprzeday rne
postacie lekw z tego zioa: susze, wody, esencje, ekstrakty i olejki.
Jest zatem krwawnik niezwykle cenn dla nas rolin, ktra leczy,
ywi(wzmacniajce saatki wiosenne, dodatek do pasz dla drobiu),
upiksza (maseczki na rne typy cery) i zdobi (niektre odmiany
nadaj si na kwiat city i jako komponent suchych bukietw).
115

Lipa drobnolistna
{Tilia cordata Mili.)
Lipa szerokolistna
{Tilia piatyphyllos Scop.)
Inne nazwy: lipa maolistna, lipa wielkolistna.
Angielska: Small-leaved Linden i Large-leaved Linden. Francuska:
Tilleul a petites feuilles i Tilleul de Hollande. Niemiecka: Winter-Linde
i Sommer-Linde. Rosyjska: Lipa miekolistnaja i Lipa krupnolistnaja.
Lipa... ile to legend snuje si od najdawniejszych czasw wok
tego szlachetnego drzewa o zocistych kwiatach i miodowej woni.
W Grecji symbolizowaa niewinno, czysto i nadziej. U ludw
Pnocy bya otoczona wielkim kultem. U Sowian, a take u Ger-
manw, rozoyste lipy uwaano za drzewa czarnoksiskie, chronice
przed uderzeniem pioruna i moc zych duchw. Porodku kadej
osady, a nawet koo poszczeglnych chat plemiona sowiaskie sadziy
wite drzewa ku czci opiekuczych bstw domowego ogniska.
Dawniej maestwa czsto zawierano pod koronami rozoystych lip,
uwaanych rwnie za drzewa mioci.
Kiedy z maestwa rodzio si dziecko, dla wskrzeszenia u noworo-
dka siy yciowej i prawych cech charakteru koo domu sadzono
mod lipk, wierzc gboko, e ta przekae cechy dzieciciu. Ale jakby
tego byo za mao, z okazji chrztu sadzono... jeszcze jedn lip, nadajc
czsto i dziecku i drzewu to samo imi. I tak dom rodziny wielodzietnej
po kilkudziesiciu latach dosownie ton w lipowych liciach, a przez
wspplemiecw darzony by szczeglnym szacunkiem.
Pod rozoyst lip wreszcie najlepiej mona byo wypocz,
wyni sny wrcz prorocze. Ale lipa przynosi miaa nie tylko szczcie
doczesne rwnie szczliwo i pokj wieczny. Kiedy przedwczenie
zmara panna moda albo jej narzeczony, niedosza maonka lub
maonek sadzili na mogile lipk, pord kwiatw ktrej rojno
brzczay pszczoy, a w cieniu gazi ptakowie niebiescy" piewali
swoje pieni bstwu na wieczn chwa. W sowiaskich obrzdach
pogrzebowych lipa jest drzewem trumiennym; wierzono wtedy, e
lipowa kolebusia" zapewniaa zmaremu spokojny sen wieczny.
Wiele lip uwicio pniej rwnie chrzecijastwo, zawieszajc na
nich przydrone kapliczki i obrazy witych, szczeglnie Matki Boej,
z ktrej postaci wizano wiele legend o tym drzewie. Do dzisiaj lipa
jest drzewem najczciej spotykanym przy kaplicach i kocioach,
zwaszcza tych wiejskich.
116
W ksice Gawdy o drzewach tak pisze o lipie jej autorka M.
Zikowska: Nie tylko wydarzenia doniose dla poszczeglnych rodzin
i rodw, ale te dla caej okolicy, a nawet dla kraju, upamitniano
sadzeniem tych dostojnych drzew. Std tyle historycznych, cilej za
mwic legendarnych, lip na naszej ziemi. wity Otton (okoo
10601139), gorliwy krzewiciel wiary chrzecijaskiej na Pomorzu
Zachodnim, uczczony zosta lip, ktra ronie do dzisiaj (...). Krl
Wadysaw Jagieo rwnie ma kilka pamitkowych lip, a najsawniej-
sza z nich ronie we wsi Ostrowite w pobliu Grunwaldu (...) We wsi
Wysiedla ma swoj lip krlowa Jadwiga (...). Za pomniki przyrodniczo-
-historyczne uchodz take lipy zasadzone przez naszego krla
ogrodnika, Jana III Sobieskiego, nie tylko w Wilanowie (Lipa Krla
Jana), ale te w innych miejscowociach Polski, gdzie jego krlewska
mo raczy przebywa przez pewien czas lub choby tylko goci
przejazdem".
Ale najcudniejszym chyba z polskich drzew jest lipa czarnoleska,
pod konarami ktrej szuka natchnienia i wypoczynku sam Jan
Kochanowski:
Gociu, sid pod mym liciem a odpoczni sobie!
Nie dojdzie ci to soce, przyrzekam ja tobie,
Cho si nawysszej wzbije (...)
(...)
Tu zawdy chodne wiatry z pola zawiewaj,
Tu slowicy, tu szpacy wdzicznie narzekaj.
(...)
Lipa drobnolistna to powszechnie znane, wysokie (dorasta do 25
m) drzewo o szerokiej koronie, przybierajcej jednak w oglnych
zarysach ksztat kulisty, o pniu okrytym ciemn spkan korowin,
osigajcym obwd nawet do kilku metrw. Ale mode gazki tego
bd co bd potnego drzewa s cienkie, gadkie, brunatnawe lub
oliwkowozielone. Licie okrgawo-niesymetrycznie-sercowate, na
szczycie zaostrzone, brzegiem zbkowane, ciemnozielone, pod spodem
sinawe z pczkami rudawych woskw w ktach nerww. Kwiaty
niezwykle wonne (dosownie pachn miodem!), promieniste, biaawo-
tawe, zebrane po 516 we wzniesione kwiatostany, oparte na
skrzastej, bladozielonej podprce. Kwitnie w pocztkach lipca.
Owocem jest orzeszek o sabej atwo pkajcej upince.
Lipa szerokolistna jest wysza (dorasta nawet do 40 m), bardziej
rozoysta w koronie, jej mode gazie owosione, a licie
117
**$**-
jak sama nazwa wskazuje znacznie wiksze, nawet kilkunastocen-
tymetrowe. Kwitnie mniej wicej 2 tygodnie wczeniej, tj. okoo
poowy czerwca, a jej kwiatostany s zwisajce, w odrnieniu od
wzniesionych kwiatostanw lipy drobnolistnej.
Obydwa drzewa rosn prawie w caej Europie. W Polsce rozpo-
wszechnione jako lene, zwaszcza w lasach mieszanych. Ale czsto
lipy spotka mona przy drogach przy kocioach i kaplicach, przy
domach wiejskich, w parkach i w alejach cmentarnych.
Surowcem zielarskim s cae kwiotostany, ktre zaczynamy zbiera
ju wtedy, kiedy cz kwiatw jest jeszcze w pczkach. Zbir mona
prowadzi a do czasu penego kwitnienia drzew, obrywajc rcznie
cae kwiatostany o naturalnej barwie, bez plam wraz z podsadk
i szypuk. (Uwaga! Nie wolno zbiera kwiatw lip rosncych przy
szosach i drogach, po ktrych jedzi duo pojazdw, poniewa takie
drzewa skaone s trujcymi zwizkami oowiu.) Kwiaty oczyszczone
z gazek, lici i owockw (orzeszkw) mona suszy w warunkach
naturalnych (w cieniu), w miejscach przewiewnych, rozkadajc je
cienk warstw na przykad na lnianym ptnie.
Kwiatostan lipy zawiera przede wszystkim flawonoidy w prze-
waajcej czci pochodne kwercetyny i kemferolu, olejek eteryczny (a
w nim przyjemnie pachncy farnezol), garbniki, kwasy organiczne (w
tym winny, jabkowy i glutaminowy), aminokwasy, luzy, witamin
C i PP, mikroelementy.
Lipa jako zioo w przypadku choroby gorczkowej agodnie
zwiksza wydzielanie potu, w niewielkim stopniu pobudza wydzielanie
soku odkowego, wzmaga przepyw ci do dwunastnicy, a take
zwiksza wydzielanie moczu. Dziaa korzystnie na cay nasz ukad
nerwowy.
Napar z kwiatw. 12 yki suszonego kwiatu lipy zalewamy
szklank wrzcej wody, pozostawiamy pod przykryciem na 15 minut
i odcedzamy. Pijemy 34 razy dziennie po p szklanki pomidzy
posikami przy przezibieniach, zapaleniu garda, anginie, jako agodny
rodek uspokajajcy, nasenny, a take regenerujcy po dugotrwaym
wysiku umysowym.
Odwar z kwiatw. 78 yek suszonego kwiatu zalewamy 2 szklan-
kami letniej wody, gotujemy przez 20 minut na wolnym ogniu
i odcedzamy. Odwaru uywamy do pukania garda, jamy ustnej, do
okadw i kpieli uspokajajcych, a take kpieli przy nerwoblach
i reumatyzmie.
W ludowej magii drzewu lipowemu przypisywano moc przenoszenia
magicznych, uzdrawiajcych waciwoci na inne zioa, o ile wykopy-
118
wano je opat z lipowym trzonkiem. Wierzono te, e noszenie
gazek lipowych uoonych w ksztacie krzya chroni przed zranieniem
mieczem, toporem lub innym elazem. Lipowe yko stanowi miao
niezawodn ochron przed zymi urokami rzucanymi przez czarownice.
Medycyna ludowa cenia nie tylko kwiat lipy. Zielarze uywali
wywaru z kory, a take rozgniecionych lici tego drzewa do leczenia ran
i oparzelin. Sproszkowane nasiona oddaway swoje usugi w czerwonce
i krwotokach z nosa. wiey sok nie tylko przeciwdziaa wypadaniu
wosw, ale pobudza porost nowych! Wielce ceniono te sproszkowany
wgiel lipowy, uywany przy nadmiarze sokw odkowych, wzdciach,
zgadze, zaburzeniach wtroby. W 1860 roku doktor E. Muller tak pisa
w swoim zielniku: Tam gdzie ju nie ma adnej nadziei, sprbujcie
jeszcze lipowego wgla sproszkowanego, a wielu chorym uratujecie
zdrowie. Do tego celu nadaje si najlepiej wieo palony wgiel lipowy.
Jako przecitn dawk sproszkowanego wgla bierze si dla dorosego
czowieka na koniec noa (niezbyt duo) rano i wieczr do kieliszka wody
albo letniego mleka (...). Przy chorobach puc i wtroby dziaa proszek
ten doskonale, trzeba go jednake uywa przez kilka tygodni...".
1 tak przez wieki cae lipa suya czowiekowi. Jej kwiaty s do
dzisiaj cenionym lekiem zioowym, a pszczoom dostarczaj wspania-
ego nektaru. Lekkie i mikkie drewno lipowe szczeglnie cenione jest
przez rzebiarzy i tokarzy. (Wit Stwosz swj synny otarz w Kociele
Mariackim w Krakowie wyrzebi wanie w drewnie lipowym).
Z lipowego drewna wyrabia si te niektre narzdzia i instrumenty
muzyczne. Lipy s wreszcie ozdob nie tylko naszego krajobrazu, ale
take wielu parkw i ogrodw.
Lipy yj dugo, bo 9001000 lat! S wic czsto niemymi
wiadkami naszej historii.
Macierzanka piaskowa
(Thymus serpyllum L.)
Inne nazwy: macierzanka, macierzczka, macierzyduszka, macior-
ka, maczerza, duszka, czber, cber, czebryk, czembrzyk, dzicielina,
dzicielnica, szmer, szemrzyk, tymian, macierzynka, tymianek wsko-
listny.
Angielska: Wild Thyme. Francuska: Serpolet. Niemiecka: Sand-
-Thymian. Rosyjska: Czabriec obyknowiennyj.
Nazwa macierzanki piaskowej serpyllum pochodzi od greckiego
119
sowa herpyllas, co oznacza pocy si". W niektrych krajach,
m.in. w Polsce, nazwa roliny kojarzy si ze sowem matka, by moe
za spraw legendy, ktra gosi, e w ziele to zostaa zamieniona matka
po mierci swojego dziecka. (By moe dlatego macierzanka jest czsto
sadzona na grobach dzieci).
Ta niewysoka krzewinka jako zioo znana jest od najdawniejszych
czasw, a na przykad w redniowieczu powicano j germaskiej
bogini Frei. Dawni chrzecijanie zwali tymian zielem Madonny, chyba
z powodu skromnego wygldu roliny, jej piknego zapachu i duych
waciwoci leczniczych.
Macierzanka piaskowa w staroytnoci znana bya Dioskoridesowi
i Pliniuszowi (ten ostatni uwaa j za zioo odstraszajce we
i skorpiony). W Grecji uywano olejku macierzankowego do bal-
samowania zwok, ale rolina bya te symbolem walecznoci, a jej
gazki wrczano zwyciskim rycerzom. Macierzanka stanowia jeden
ze skadnikw rzekomego wszechleku teriaku, a rymowany skad
tego panaceum wyryto w kamieniu u wejcia do wityni Eskulapa na
wyspie Kos.
Z ziela macierzanki wiejskie dziewczta wryy o mioci chopcw:
dwie gazki cite z jednego ziela przypinay sobie i chopcu
silniejsza wo gazki chopca oznaczaa, e kocha dziewczyn.
Macierzanka zerwana w dzie w. Jana (24 czerwca) w wierzeniach
ludowych miaa chroni przed czarami, urokami i wszelkimi niebez-
piecznymi mocami.
Macierzanka jest drobnym pkrzewem z rodziny wargowych
o silnie pocych si i zakorzeniajcych, wyduonych pdach. Licie
drobne, zielone, jajowate, caobrzegie. Kwitnie od czerwca do wrzenia,
wytwarzajc mae, rowofioletowe kwiaty, tworzce mae gronowate
skupienia lub gwki.
Wystpuje w rozlicznych odmianach w caej niemal Europie,
rodkowej i pnocnej Azji, pnocnej Afryce i Ameryce Pnocnej.
W Polsce ronie w lasach sosnowych, gdzie wystpuje caymi
skupiskami; na odkrytych, piaszczystych, silnie nasonecznionych
stanowiskach; w mniejszych lub wikszych kpkach na drogach
i miedzach.
W okresie kwitnienia, w czerwcu i lipcu, zbieramy (cinajc je)
mode, niezdrewniae pdy, ktre suszymy w cieniu, w przewiewnych
miejscach, a pniej przechowujemy w szczelnie zamknitych opako-
waniach (po to, aby zioo nie stracio intensywnego, przyjemnego
aromatu).
Macierzanka zawiera olejek eteryczny, w skad ktrego wchodzi
120
a.in. tymol, cytral i terpineol; garbniki, gorycze, flawonoidy, kwasy
rganiczne i mikroelementy.
Zioo wzmaga czynno wydzielnicz bon luzowych grnych
Irg oddechowych, zwiksza wydzielanie luzu, wyzwala odruch
vykrztuny. Wykazuje dziaanie odkowe i dezynfekujce.
Napar z ziela. 1 yk suszonego ziela zalewamy 1 szklank wrzcej
vody i pozostawiamy na 20 minut pod przykryciem. Po przecedzeniu
)ijemy 23 razy dziennie na p godziny przed jedzeniem przy
iporczywym kaszlu jako rodek wykrztuny, przy upoledzonym
prawieniu, kurczach odkowych i wzdciach, w rnego rodzaju
nerwoblach. Zewntrznie stosujemy macierzank do pukania jamy
ustnej i garda oraz do okadw w blach reumatycznych i na
stuczenia.
Kpiel z macierzanki. 150 g ziela zalewamy 3 1 wrzcej wody,
gotujemy przez 5 minut na maym ogniu i odstawiamy na 30 minut
pod przykryciem. Po przecedzeniu wlewamy do wanny wypenionej
w 1/3 wod. Taka 20 minutowa kpiel dziaa dezynfekujco na skr
oraz wzmacniajco i regenerujco, szczeglnie wtedy, gdy po wyjciu
z wanny nie wycieramy si, tylko owiniemy przecieradem kpielowym
i pooymy do ka.
Ziele macierzanki piaskowej wysoko cenili zielarze przedwojenni.
W licznych opracowaniach pochodzcych z tego okresu wyczyta
mona, e: Herbata z macierzanki usuwa ble gowy, zwaszcza gdy
powstaj na tle zaburze odkowych. (...) Macierzanka gotowana
w biaym winie znakomicie leczy astm, a w najgorszym razie przynosi
du ulg choremu. (...) Czyci ona krew, uspokaja nerwy i reguluje
trawienie. (...) Znakomicie wzmacnia cebulki wosw, usuwa upie
i konserwuje wosy. (...) Wyborn jest na kaszel, wilgotn astm
i koklusz, zwaszcza zmieszana z podbiaem i bluszczykiem przyziem-
nym (...)".
Melisa lekarska
{Melissa officinalis L.)
Tnne nazwy: rojownik, rajownik, pszczelnik, pczelnik, matecznik,
matcze ziele, czberek, starzyszek.
Angielska: Banu. Francuska: Citronnelle. Niemiecka: Zitronen-
-Melisse.
W mitologii greckiej spotykamy nimf imieniem Melissa, ktra na
Polopenezie nauczaa ludzi spoywania miodu. Melissa sprawujc na
Krecie opiek nad Zeusem karmia pierwszego z bogw kozim
mlekiem oraz miodem, a... bdc kobiet niezwykej piknoci
pragna zosta jego kochank, za co zostaa zamieniona w pszczo.
Nie tylko zreszt dziki mitom w staroytnoci melisa znana bya
jako rolina lecznicza i miododajna. Grecy nazywali j wrcz
melis sophy Ilon (meli znaczy mid, phyllon li). A wic ju
Hellenowie docenili jej znaczenie w pasiecznictwie, bo jest rzeczywi-
cie zioem wybitnie miododajnym. Anazarboes Pedanios Dioskorides
pisa w I w. n.e., e dobrze to ziele (melis przyp. autora) przy
pszczoach miewa",
O preparatach z melisy jako lekach na uspokojenie nerww
i depresj, przeciw blom gowy, udleniom owadw i pogryzieniom
przez psy pisze wielu autorw staroytnych, m.in. Hipokrates, Teofrast,
wspomniany ju botanik grecki Dioskorides i Pliniusz.
Okoo poowy X wieku (prawdopodobnie w 960 roku) pszczele
ziele" Arabowie zanieli do Hiszpanii, a stamtd redniowieczni mnisi
do Europy Zachodniej i rodkowej.
W kadym razie w wiekach rednich o melisie wspomina w.
Hildegarda i Albert Wielki, a synny Paracelsus skrztnie skrywa
tajemn receptur skutecznego rodka na dychawic, ktry znacznie
pniej rozszyfrowano jako... wino melisowe.
A nasze, polskie redniowiecze? Rwnie docenio melis i jako
zioo i jako poytek pszczeli. Synny Szymon Syreski (Syreniusz)
nazywa je od rojenia pszcz pszczelnikiem lub rojownikiem.
Pisa te, e rozum i dowcip ostrzy, na czczo i na noc tak soku, jako
i licia miasto saaty uywajc" i dalej serca smtne rozwesela,
mde posila, smutnym i melancholicznym umysom dobrze czyni,
odek wysusza, zagrzewa, posila".
Melisa lekarska jest bylin o silnie rozgazionym, poziomym
kczu, z ktrego do wysokoci 1 m wyrastaj rwnie rozgazione
odygi, czterokanciaste, szarawo owosione, przewanie wzniesione,
ale boczne niekiedy poce si. Krzewinka ma licie szeroko-
jajowate, dugoogonkowe, grubo karbowano-zbkowane, jasnozielone
z licznymi gruczokami olejkowymi. Kwitnie dugo, bo od czerwca do
wrzenia, wytwarzajc w ktach lici i na szczytach pdw 5-krotne,
zrosopatkowe, biaote czasem niebieskawe kwiatki tworzce
jednostronny, rozgaziony kwiatostan nibygroniasty. Owocem jest
poczwrna rozupina z jajowatymi brunatnymi rozupkami o dugoci
do 2 mm.
Melis ju z daleka mona rozpozna po mocnym przyjemnym
122
zapachu cytrynowym i pszczoach oblatujcych jej kwiaty, bo jest
rolin silnie miododajn. (Od najdawniejszych czasw jej sokiem
wabiono roje pszcz).
Rolina dziko ronie na wybrzeach Morza rdziemnego i Azji
Mniejszej. Coraz powszechniej jest uprawiana w poudniowej i rod-
kowej Europie. W Polsce hodowana przez pszczelarzy i plantatorw
zi. Udaje si na og dobrze, chocia czasami dziczeje. W uprawie
lubi gleby yzne, lekkie, zasobne w wap i wilgo, a miejsca
dobrze nasonecznione i osonite od silniejszych podmuchw
wiatru.
Ziele melisy zbieramy w lipcu, na pocztku kwitnienia, cinajc
je na wysokoci kilku centymetrw od pierwszych oczek, z ktrych
odbijaj pniej pdy na nastpny zbir. Pdy suszymy w caoci
bd obrywamy do wysuszenia same licie. Melis trzeba suszy
w cieniu, w przewiewnym miejscu i w temperaturze nie przekraczajcej
3035 C.
Zarwno ziele, jak i licie melisy zawieraj te same zwizki czynne,
wystpujce w rnych jednak ilociach. W rolinie wykryto przede
wszystkim olejek eteryczny, w ktrego skad wchodzi m.in. cytral
i cytronelal o miym cytrynowym zapachu, a take geramiol, kariofilen
i kopaen. Miodownik zawiera ponadto kwasy organiczne (m.in.
melisowy), gorycze, ywice, luzy, cukry, witamin C i mikroelementy.
W zioolecznictwie melisa stosowana jest gownie jako rodek
uspokajajcy, gdy wyranie obnia prg wraliwoci orodkowego
ukadu nerwowego. Jest te zioem pobudzajcym trawienie, wykazuje
dziaanie rozkurczowe na minie gadkie jelit, dziaa przeciwwirusowo
i przeciwbakteryjnie.
Napar melisowy. 1 czubat yk suszonych i rozdrobnionych lici
lub ziela melisy zalewamy szklank wrzcej wody i pozostawiamy pod
przykryciem przez 2030 minut. Po przecedzeniu pijemy 23 razy
dziennie p szklanki naparu, przede wszystkim w stanach oglnego
pobudzenia nerwowego, w nerwicy wegetatywnej, stanach niepokoju
i bezsennoci.
Wino melisowe. Okoo 50 g wieych rozdrobnionych lici zalewamy
1 butelk biaego wina pwytrawnego i pozostawiamy w ciemnym
miejscu na 3 doby. Po przecedzeniu pijemy 3 razy dziennie po 23
yki maceratu przed jedzeniem dla pobudzenia trawienia, a take jako
agodny rodek uspokajajcy.
Licie melisy wchodz w skad mieszanki zioowej Ne r v o s a n,
granulatu Ne r v o g r a n, a wycig pynny z zioa zawieraj krople
N e r v o s o 1.
123
Zioo do dzisiaj znajduje uznanie w medycynie ludowej. Stosuje si
je np. przy zazibieniach, astmie, nadpobudliwoci nerwowej, niedo-
krwistoci, braku apetytu, a take zewntrznie przy blach gocowych,
urazach i wrzodach.
W wielu krajach (rwnie w Polsce) melisa ceniona jest jako
przyprawa, ktr gospodynie domowe dodaj przede wszystkim do
saatek i twarogu, a take innych potraw, ale ju po ich ugotowaniu.
W Belgii i Holandii limi melisy agodzi si smak ledzi, Hiszpanie
dodaj zioo do sosw i zup, a take aromatyzuj nim mleko.
W wielu krajach licie melisy stanowi ulubiony dodatek do rnych
herbat.
Mita pieprzowa
(Mentha piperita L.)
Inne nazwy: mita, mienta, miata, miantek, meta, mitkiew, mita
pieprzna, mitka pieprzowa czarna, mitka czarna.
Angielska: Peppermint. Francuska: Menthe poivree. Niemiecka:
Pfeffer-Minze. Rosyjska: Miata pieriecznaja.
Mita, ktrej nazwa pochodzi od aciskiego mentha i greckiego
mintha naley bez wtpienia do najstarszych rolin leczniczych wiata.
Jeden z mitw helleskich mwi o tym, jak nimfa Kinthe, siostra
Kokytosa, zostaa przez Persefon zamieniona w mit.
U Egipcjan pojawia si jako rolina lecznicza (razem z indygo,
konopiami i oliwkami) w 1200600 r. p.n.e. W grobach z tego
okresu wrd darw dla zmarych i w wiecach kwiatowych znalezio-
nych na mumiach wspczeni botanicy oznaczyli m.in. palm dak-
tylow, lotos, mak polny, kolendr, fig, bb zwyczajny i mit
pieprzow.
W czasach staroytnych rozpowszechniony by pogld, e mita
pobudza mzg do lepszego mylenia i by moe dlatego uczniowie
rzymskich filozofw zioem tym wieczyli swoje skronie. O po-
pularnoci mity jako przyprawy na staroytnych stoach moe
wiadczy ksiga rzymskiego kucharza Apiciusa, gdzie niemal
na kadej stronie znajdujemy wzmiank o tej rolinie. Mita
uwieczniona zostaa w Nowym Testamencie i u Dioskoridesa.
Z rnych rde historycznych wiemy, e bya uprawiana w sta-
roytnych Chinach. Jej waciwoci lecznicze doceniali Hipokrates,
Paracelsus i Awicenna. O tym, e wszystkie przekazy dotycz
124
mity pieprzowej, a nie na przykad zielonej czy innego z licznych
gatunkw mity, moemy si z duym prawdopodobiestwem
domyla. Pierwsze cakowicie pewne dane o najbardziej inte-
resujcym nas gatunku zamieszcza dopiero Ray w Synopsis Stirpium
Britannicum (1696 r.), ktry pisze, e w uprawach mity zielonej
Ealesa w Berfordshire w Anglii znalaz jedn nieco inn rolin,
ktr w 1704 roku nazywa ju pepermint" mita pieprzowa.
1 wanie od tej jednej rolinki, rozmnaanej wegetatywnie, po-
chodzi maj pniejsze plantacje Mentha piperita na obydwu
pkulach.
Okoo 25 gatunkw mity pieprzowej wystpuje dzi w strefie
umiarkowanej Europy i Ameryki Pnocnej, z czego 8 gatunkw
ronie dziko w naszym kraju. Ale najbardziej uyteczna (dziki duej
zawartoci olejku i wspaniaej kompozycji zapachowej) jest mita
pieprzowa tzw. czarna (Mitcham), wprowadzona do upraw dopiero
w XIII wieku, a w Polsce po pierwszej wojnie wiatowej. Poniewa
Mitcham jest mieszacem otrzymanym przypadkowo ze skrzyowania
mit dzikich zielonej {Mentha viridis) i nadwodnej {Mentha agatica),
w stanie naturalnym nie wystpuje. Na plantacjach w caej Europie,
Ameryce Pnocnej, Azji i Australii mit pieprzow czarn rozmnaa
si wegetatywnie przez dzielenie podziemnych rozogw, poniewa nie
wytwarza nasion kiekujcych.
Mita pieprzowa jest rolin o czterokanciastej, dziki antocyjanowi
purpurowo nabiegej odydze, wyrastajcej na wysoko 3090
cm. Zarwno z odygi, jak i pdw bocznych gsto i nakrzylegle
wyrastaj ciemnozielone licie jajowatopodugowate, krtkoogon-
kowe, na szczycie zaostrzone, na brzegach nierwno ostro pikowane,
z obu stron pokryte gruczokami olejkowymi. Na szczytach pdw
tworz si kwiatostany w ksztacie nibykoskw, same kwiaty
drobne, liliowofioletowe, niekiedy nawet z wyranym czerwonawym
odcieniem. Mentha piperita nie zawizuje nasion, wytwarza natomiast
krtkie podziemne kcze z nielicznymi rozogami podziemnymi
i licznymi nadziemnymi, ktre jednak bardzo atwo si ukorzeniaj.
Jest rolin wprawdzie wieloletni, ale w uprawach co 4 lata powinno
si j przesadza na nowe miejsce. Najlepiej udaje si w miejscach
sonecznych, o yznej wilgotnej glebie, bogatej w prchnic i wap.
Jak ju wspomniaem na plantacjach i w ogrdkach najczciej
spotka mona odmian mity pieprzowej zwanej Mitcham, po-
chodzc z Anglii, a konkretniej z miejscowoci o tej samej nazwie
lecej w hrabstwie Surrey. W Niemczech i w kilku innych krajach
popularna jest inna forma mity Pallescens, o czystej zielonej
125
barwie. Mit pieprzow nietrudno pomyli z rolin dziko rosnc
ale tylko z wygldu, bo atwo odrni je po smaku lici: pieprzowa
ma smak chodzcy, dzika wyranie szczypicy. Licie mity
zaczynamy zbiera ju w drugiej poowie czerwca, kiedy tylko na
szczytach pdw uka si pki kwiatowe, a po odroniciu roliny
zbir ponawiamy. W uprawach w pogodny dzie cinamy ca rolin,
pozostawiajc nad ziemi 5-centymetrowy pd. Jeli jednak wybieramy
si na przykad nad rzeczk po dzik mit, wystarczy z kadej roliny
uskuba po kilkanacie listkw. Zbir zioa suszymy w cieniu w tem-
peraturze nie przekraczajcej 30C.
W caej rolinie, a szczeglnie w liciach, wystpuje 1,52,5%
olejku eterycznego, w ktrym a 50% stanowi mentol (odkryty
w Holandii ju w 1771 r.!), 20% to menton, a na ca reszt skada si
okoo 30 zwizkw. W micie znaleziono jeszcze flawonoidy, gorycze,
garbniki, kwasy organiczne, pektyny, witaminy (prowitaminy A i C)
oraz sole mineralne (m.in. potas, wap, magnez, fosfor, elazo,
mangan, mied i molibden).
Zioo pobudza czynnoci wydzielnicze odka i wtroby, a zwik-
szajc ilo soku odkowego oraz ci uatwia trawienie i przy-
swajanie pokarmw. Mentol za dziaa silnie bakteriobjczo oraz
lekko przeciwblowo. Mit stosuje si te w zaburzeniach nerwowych,
bezsennoci, migrenie, przezibieniach szczeglnie z kaszlem,
chrypk i koniecznoci pukania garda, a take przy nadcinieniu.
W domowym zioolecznictwie moemy stosowa napar i nalewk
z lici mity.
Napar. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wrztku i pozo-
stawiamy przez 15 minut pod przykryciem. Po przecedzeniu pijemy
3 razy dziennie w zaburzeniach trawienia na godzin przed posikiem
jako rodek ciopdny i po jedzeniu w blach brzucha, wzdciach,
zgadze, odbijaniu, przy nerwoblach, blach stawowych i miniowych,
a take jako rodek uspokajajcy.
Nalewka. 100 g suszonych lici zalewamy 0,5 1 70% spirytusu
i odstawiamy co najmniej na 7 dni. Pijemy 1020 kropli 3 razy
dziennie w dolegliwociach wymienionych przy naparze z mity
pieprzowej. (Uwaga! Nalewki nie wolno przedawkowa.)
Rolina wchodzi w skad wielu gotowych lekw zioowych, m.in.
mieszanek No r mo s a n , Se p t o s a n, Ne r v o s a n, Ta nno s a n,
Ch o l a g o g a II; granulatw Ch o l e g r a n i Ga s t r o g r a n ; tab-
letek Ra p h a c h o l i n i Ra p h a l a mi d .
Mit na przestrzeni wiekw zalecao wielu autorw. Nasz red-
niowieczny botanik, doktor medycyny, profesor Akademii Krakowskiej
126
Szymon Syreski wiele miejsca powica temu ziou w swoim dziele
Zielnik herbarzem z jzyka aciskiego zowion,.., stwierdzajc: Licie
wiee uwierciwszy na czoo przykada, bolenie gowy oddala. (...)
odkowi bolejcemu (...) bywa ratunkiem, tak suszona jako i wiea,
na gorcej cegle rozparzona, mamazyj skropiona i na odek co
najrychlej przyoona. (...) Od pszcz, trzmielw, s, szerszeni
ukszonym licie roztarte a przykadane s lekarstwem, albo sokiem
jego ran i guz nabiegy pomaza. Broni te nacieranie ciaa od tyche
bestyj obraenia. Zostrzao jzyka w gorcych chorobach wychdaa
i gadki czyni, ni cierajc go". A ponad dwa i p wieku pniej
ksidz Kneipp potwierdza cenne waciwoci mity: herbata z mity,
uywana codziennie rano i wieczr po filiance, wzmacnia trawienie
i wietnie wpywa na stan oglny, poprawiajc w krtkim czasie
wygld i cer. T sam usug oddaje ziele sproszkowane zaywane
2 razy dziennie z wod lub w potrawie".
Mita znalaza szerokie zastosowanie w kuchni wielu krajw:
herbata z lici jest bardzo popularnym napojem orzewiajcym
i chodzcym, wiee (najczciej siekane) licie dodaje si do mis,
saaty, gotowanych ziemniakw (ktrym dodaje wieoci, jeli te s
ze starego zbioru), sosw, farszw, a nawet twarogw.
W przemyle cukierniczym olejek mitowy jest uywany do produk-
cji orzewiajcych cukierkw, a take gumy do ucia czy marmoladek.
W wielu krajach popularne s wreszcie mitowe wdki, likiery
i poncze. W ksice Zika i my I. Gumowska pisze, e ulubionym
napojem Ernesta Hemingwaya by koktajl Mohito", ktry pija
w maym kubaskim lokaliku w Hawanie i podaje przepis: yka
miakiego cukru, 7 g soku z cytryny razem dobrze wymiesza.
Dola kieliszek (58 g) Havana Club lub innego alkoholu (np. wdki),
wrzuci kilka kostek lodu. Przela do wysokiej szklanki, dopeni
wod sodow, doda 2 krople goryczki (np. piounwki) i woy
gazk wieej mity oraz szpatuk do mieszania".
Mita jest te cennym surowcem w produkcji wielu kosmetykw,
np. past do zbw, dezodorantw, wd koloskich czy rodkw do
kpieli.
Myl, e na pytanie, ktre zada Julian Tuwim w Kwiatach polskich:
Jakim wyrazi mam imieniem wo
mikkiej mity nad strumieniem?
moemy odpowiedzie sowami yjcego w IX wieku Walafridusa
Strabusa przyrodnika, opata klasztoru na wyspie Reichnau na

127
Jeziorze Bodeskim w Szwajcarii. Oto one: Kto by mg wyliczy
w peni wszystkie moce i nazwy mit, rwnie dobrze mgby powie-
dzie, ile ryb pywa w Morzu Czerwonym, ile iskier wyrzuca Etna".
Mniszek pospolity
{Taraxacum officinale Web).
Inne nazwy: mniszek lekarski, dmuchawiec, brodawnik mieczowaty,
gobi groch, kaczyniec, lwi zb, mska stao, mlecz, mleczaj,
miecznik, mlecz wini, wiski pysk, podrnik, mnisza gwka, popia
gwka, mirgiel wilczy zb, wole oczy, abi kwiat.
Angielska: Coramon Dandelion. Francuska: Pissenlit. Niemiecka:
Gewhnliche Kuchblume. Rosyjska: Oduwanczik aptecznyj.
Kiedy zakwita wczesn wiosn dywanami tych kwiatw, to
zoci si na kach, przydroach i miejskich trawnikach. Kiedy
przekwita, te dywany pokrywaj si biel delikatnych, puchowych
kul, a w kadej z nich, po rozsypaniu przez wiatr owocw
z piropuszami woskw pozostaje ysa gwka otoczona wianusz-
kiem zeschnitych listkw, wygldajca niczym miniaturka ogolonej
gowy mnicha (std nazwy: mniszek, mnisza gwka, popia gwka).
Jak ju dojrzeje, wystarczy lekko dmuchn, by biaa kula rozpada
si w puch, co w ludowych powiedzeniach dowcipnie przyrw-
nywano do mskiej wiernoci (nazwy: mska stao, no i oczywicie
dmuchawiec). Podrnik, bo nasionka daleko podruj z wiat-
rem na swoich miniaturowych spadochronach. A kiedy zerwiemy
odyg kwiatow, ukae si biay sok niby mleko, std inna jeszcze
nazwa mlecz.
Mniszek naley do grupy zi mniej znanych i popularnych
w staroytnoci, chocia prawdopodobnie do niego odnosz si
niektre wzmianki w pracach Teofrasta, Dioskoridesa czy Pliniusza.
Ale ju na pewno pisz o mleczu arabscy lekarze wczesnego
redniowiecza. Do aptek trafia w wiekach XIII i XIV jako deus
leonis czy rostrum porcinum, figuruje te w XIII-wiecznej lskiej
ksidze zielarskiej. W 1530 r. mnich zakonu Kartuzw, pniej
protestancki lekarz i botanik Otto Brunfels (14881534) nadaje
ziou nazw: caput monachi i niektrzy twierdz, e std wanie
wywodzi sic polska rodzajowa nazwa tej roliny: mniszek. A yjcy
nieco pniej, polski botanik i doktor medycyny Szymon Syre-
ski (15411611) tak pisze o dmuchawcu w swoim synnym ziel-
128
niku: Brodawnik mieczowaty przychodzi do saat pki mody;
a iby wiotszy by i gorzkoci pozby, czsto go przesadza
i garnkiem nakrywa albo ziemi, take w piasku w piwnicy
hodowa. Tak bdzie biay i na pozr wdziczny, ale i smaku
przyjemnego". Jedno jest pewne: w XVI wieku mniszek pospolity
sta si ju w Polsce powszechnie znan i wszechstronnie stosowan
rolin lecznicz.
Wystpuje dziko nie tylko w caej Europie (z ktrej prawdopodob-
nie si wywodzi), ale rozprzestrzeni si czciowo na Azj, pniej na
Ameryk Pnocn i na niektre kraje pkuli poudniowej
sowem spotka go mona w rejonach klimatu umiarkowanego caego
wiata. W Polsce jest jedn z najpospolitszych rolin k i pastwisk,
ugorw, miedz i przydroy, zaroli, ogrodw i trawnikw. Z wal-
cowatego, misistego, palowego (czasami rozwidlajcego si) korzenia
wiosn wyrasta przy ziemi rozeta lancetowanych, bezogonkowych, na
brzegach wrbnie wcinanych lici, na rodku ktrych nieco pniej
pojawia si kilka pustych, w rodku wypenionych biaym sokiem,
pdw kwiatowych osigajcych wysoko od 5 do 30 cm. Na szczycie
kadej odygi rozwija si od kwietnia do sierpnia pojedynczy koszyczek
o rednicy do 5 cm, wypeniony sonecznie tymi, jzyczkowatymi
kwiatami. Owoc klasyczna podugowata nieupka zaopatrzony
jest w piropusz biaych woskw, tworzcych po okwitniciu puchow
bia kul, ktra rozsypuje si w podmuchach wiatru. Ale podrnik
rozmnaa si nie tylko przez nasiona roznoszone wiatrem, lecz take
z odrostw korzeniowych.
Znajdujcy si w caej rolinie charakterystyczny lepki biay sok
mleczny (na powietrzu ciemniejcy) zawiera m.in. rozpuszczaln gorzk
substancj taraksacyn, ktrej budowy chemicznej dotd nie udao si
ustali. Innymi zwizkami tzw. czynnymi mniszka lekarskiego s
kwasy organiczne, wielocukry, fitosterole, garbniki, substancje ywi-
cowe, aminy, sole mineralne (a w nich takie biopierwiastki, jak elazo,
mied, kobalt, magnez, mangan, fosfor, cynk, molibden), witaminy
(A, B, C, D) oraz w kwiatach karotenoidy, flawonoidy i niewielkie
iloci olejku eterycznego.
Mniszek lekarski przede wszystkim korzenie, ale rwnie licie
i kwiaty jest zioem, ktre pobudza wtrob do produkcji ci oraz
uatwia jej przepyw przez drogi ciowe do dwunastnicy. (Przeciw-
dziaa m.in. zastojowi ci w pcherzyku). Wywiera te korzystny
wpyw na czynno wydzielnicz trzustki, a wic w dziaaniu cznym
przyczynia si do unormowania caego procesu trawienia. Zwiksza
te przesczanie moczu w kbkach nerkowych, co sprzyja wydalaniu
9 Zioa czyni cuda 129
z organizmu szkodliwych produktw przemiany materii. (Zapobiega
wic powstawaniu zogw w postaci piasku i kamieni, zwaszcza
szczawianowych i fosforanowych, w drogach moczowych). Naley do
tych rolin leczniczych, ktre reguluj poziom cukru we krwi.
Mlecz jest bardzo popularn jarzynk we Francji i Niemczech,
gdzie wchodzi, obok pokrzywy i perzu, w skad odmadzajcych
kuracji wiosennych. Aby przygotowa z niego surwk, wystarczy
zebra cae rozety, starannie umy, porozdziela na pojedyncze licie
i przyrzdzi jak saat z sosem vinaigrette, z czosnkiem lub
mietan. Musz jednak uprzedzi, e taka poprawiajca trawienia
saatka zawiera sporo goryczki. (Mona mniszek odgoryczy, zalewajc
go na p godziny son wod). Znacznie delikatniejszy w smaku jest
mniszek ogrodowy, o duych i bledszych liciach, ktry moemy
wysiewa co kilka tygodni w ogrodzie.
A oto inne formy przetworw.
Napar z mniszka. 1 yeczk suszonego korzenia zalewamy 1/4
1 wrzcej wody, przykrywamy spodkiem i odstawiamy na 15 minut.
Pijemy rano i wieczorem po szklance naparu.
Odwar z mniszka. 2 yki rozdrobnionego korzenia zalewamy 0,5
1 wody i gotujemy na wolnym ogniu pod przykryciem przez 510
minut. Pijemy 23 razy dziennie po szklance przed posikiem.
Picie przez 68 tygodni zarwno naparu, jak i odwaru z mniszka
pospolitego pobudza apetyt, poprawia trawienie, wpywa na lepsz
przemian materii.
Podobne dziaanie ma sok z mleczu. wiee licie przepuszczamy
przez maszynk do misa, wyciskamy przez gaz, a powstay sok
konserwujemy spirytusem: do 4 szklanek soku dodajemy 1 szklank
spirytusu, wstrzsamy i wstawiamy do lodwki. Pijemy przez tydzie
po jednej yeczce dziennie ze sodzonym kompotem, przez nastpne
kilka dni zwikszamy dawk do 3 yeczek, by po okoo 20 dniach pi
3 razy dziennie po jednej yce stoowej soku.
Syrop z kwiatw. Zbieramy wieo rozwinite koszyczki do soika,
wyskubujemy z nich te kwiatki, przesypujemy warstwami cukru
i ugniatamy tak, by puciy nieco soku. W celu utrwalenia na wierzch
wlewamy 50 g spirytusu, dosypujemy okoo pcentymetrow warstw
cukru i odstawiamy w chodne miejsce. 23 yeczki syropu zaywamy
wolno przeykajc przy nieycie garda, kaszlu i w pocztkach kadego
przezibienia.
Korze mniszka wchodzi w skad gotowych mieszanek zioowych
De g r o s a nu , Di a b e t o s a nu , No r mo s a n u , Pu l mo s a n u ,
Ch o 1 og og i II; wycigi w skad proszku Ga s t r o c h o l i pynu
130
Cho l e s o l . W sklepach zielarskich mona te kupi sok ze wieego
korzenia mniszka Succus Taraxaci.
A skoro mowa o soku, powrmy jeszcze na moment do rednio-
wiecznego zielnika doktora Syreniusza: Tene sok klaryfikowany
odkowi zbytnio gorcemu, wtrobie z zamulenia rozgrzanej, tej
i zielonej niemocy, puchlinie, gorczkom wszystkim suy, zwaszcza
trzeciodniowej po 2 lub 4 yki kady poranek pijc".
Wino z mniszka. Przepis na pyszne i zdrowe wino, liczcy 100 lat.
Na 41 kwiatw (dobrze ubite, skubane bez patkw kielicha) nalewa si
41 wody, dodajc skrk jednej cytryny i jednej pomaraczy. Nastpnie
gotowa 20 minut, przecedzi do naczynia z szerokim otworem. Doda
4 funty cukru i poprzednio obran pomaracz bez pestek i odstawi na
bok, by wystygo. Nastpnie wla do tego pen filiank drody
winnych i postawi w odpowiednie miejsce, by mogo swobodnie
fermentowa 45 dni. Potem odla, napeni flaszki i postawi
w ciemnej piwnicy. Korki flaszek naley dobrze przywiza. Napj ten
powinien by czysty jak kryszta i mie smak doskonay.
Z mniszka ju w XVI wieku sporzdzano w Polsce nalewki na
wdce lub winie. (Wdki palonej na korzeniu uywano w kosmetyce,
jako rodka upikszajcego). W Niemczech (szczeglnie w Bawarii)
palone korzenie tej roliny miele si i pije jak kaw.
A wic pamitajmy, bo warto, e:
W pierwszych dniach maja zakwita mniszek
Jakby ozoci wszystkie trawniki
W zielonej szacie wtedy jest ziemia
Mniszek j zdobi w zote guziki
(W. Baszczyk)
I myl, e ten wiosenny chwast, jako zioo wart jest icie
krlewskiej korony!
Orzech woski
{Juglans regia L.)
Inne nazwy: orzech wooski, orzech grecki.
Drzewo to bardzo stare, pochodzi z Azji oraz poudniowo-wschod-
niej Europy i wystpowao ju np. w pierwotnych lasach na Bakanach.
Na terenie Polski orzech spotykany by w czasach wczesnopiastowskich,
IM
a np. na lsku Opolskim jego skorupy znajdowano w warstwach
sigajcych VII wieku. W roku 1121, kiedy Bolesaw Krzywousty
ostatecznie dokona podboju Pomorza, na ziemi szczeciskiej jadano
ju niewtpliwie woskie orzechy. W pocztkach XII wieku kronikarze
niemieccy pisali o starym orzechu (rosncym w Szczecinie), jako
drzewie czczonym przez Pomorzan.
Istnieje kilka hipotez mwicych o drogach, ktrymi orzech woski
dotar do naszego kraju. Wedug jednej z nich powinnimy nazywa
go wooskim, jako e pono przywdrowa do nas z Bakanw przez
rumusk Wooszczyzn. Za nazw: woski przemawia jednak hipoteza,
ktr prezentuje M. Zikowska w ksice Gawdy o drzewach"
Dlaczego wic nazywamy go woskim? Ot dlatego, e wity Jacek,
aposto Polakw, czyli Jacek Odrow, dominikanin yjcy w latach
11831257, domniemany autor pierwszej najstarszej zwrotki hymnu
Bogurodzica, bawic jako kanonik katedralny krakowski w Rzymie
w 1218 roku, tak zasmakowa w tamtejszych orzechach, e napcha
nimi podrn sakw i przywiz je do Polski, aby si tu rozmnoyy
dla dobra naszej ojczyzny (...). Przywiezione przez witego Jacka
orzechy szybko rozeszy si po Polsce dziki zakonnikom, ktrzy byli
w ogle pionierami wszelkiego sadownictwa w naszym kraju".
Inna jeszcze hipoteza gosi, e zosta przywieziony z Grecji
staroytnym szlakiem handlowym.
Tak czy inaczej, do nas orzech woski przywdrowa z pou-
dniowego wschodu i posuwa si (jak niektre inne drzewa) wzdu
Dunaju, W Polsce, pnocnej granicy jego zasigu, od dawna jest
sadzony w ogrodach pocztkowo wycznie dla ozdoby dworw
i dworkw, pniej, tj. mniej wicej od XV wieku, ju jako drzewo
o cenionych owocach, z ktrych toczono cenny olej jadalny i wyra-
biano farby olejne.
Orzech to drzewo rosnce dzisiaj dziko w Azji, poczynajc od
Turcji, przez Iran, Indie do Japonii i uprawiane w wielu krajach
wiata, w tym rwnie w Polsce. Jeli nie wymarznie w czasie jednej
z ostrych zim, y moe 400, a nawet 500 lat. Jest drzewem okazaym,
dorastajcym nawet do 35 m wysokoci. Kora pnia (czasami do 1,5
m rednicy) i konarw bardzo dugo jest gadka, popielatoszara
i dopiero z biegiem dziesitkw lat ciemnieje i pka. Korona jego jest
gsta, kulista, ale wyranie spaszczona. Mode gazki zielone, soczyste,
kruche, drewniejce dopiero po latach. Licie due, 2040 centymet-
rw, nieparzystopierzastodzielne, o specyficznym zapachu. Poszczegl-
ne listki za jajowate, nagie, skrzaste, calobrzegie, na wierzchoku
zaostrzone. Kwitnie w kwietniu i maju, wytwarzajc kwiaty mskie
132
w formie dugich, ciemnych, wielokwiatowych kotek. Kwiatostany
eskie osadzone s pojedynczo lub po 23 (czasami nawet wicej)
na kocach rocznych krtkopdw. Jest typowym drzewem obcopyl-
nym i wiatropylnym. Owoce to due pestkowce z gadk zielon
naowocni, w rodku z tward, grub pestk zawierajc misiste
jdro. Po dojrzeniu, we wrzeniu lub padzierniku, pkajca naowocni
po rozupaniu odsania tward ju, niemal kulist pestk zwan
orzechem woskim".
Drzewa nadaj si do uprawy w glebach yznych i zwizych,
przede wszystkim w duych ogrodach, gdy ich rozstaw (m.in. ze
wzgldu na ocienienie, wyjaowienie gleby i toksyczne dziaanie na ni
opadajcych lici) powinien wynosi a 20 x 20 m. Orzechy zaczynaj
owocowa pno, bo dopiero po 810 latach.
W celach leczniczych w czerwcu zbiera si cae licie, obrywa
pojedyncze listki i suszy w cieniu, w przewiewnych miejscach. Uwaga,
przy zbiorze nie wolno zerwa wicej ni 10% lici rosncych na
drzewie, by go zbytnio nie osabi. W kocu lipca z niedojrzaych
jeszcze owocw zdejmuje si zielone naowocnie i natychmiast suszy
w temperaturze nie wyszej ni 35C.
Licie zawieraj garbniki elagowe, pochodne naftochinonowe
(juglon i hydrojuglon), kwasy organiczne, flawonoidy, olejek eteryczny,
mikroelementy i bardzo duo, bo okoo 1% witaminy C.
W naowocni wykryto te same zwizki co w liciach, tyle e
w rnych proporcjach. I tak na przykad jest ona znacznie bogatsza
w garbniki i witamin C, ktrej w wieym surowcu jest a 1,5%.
Trzeba te wspomnie o jdrze nasiennym, czyli jadalnej czci
woskich orzechw, bardzo bogatym w zwizki odywcze, bo zawie-
rajcym na przykad 4575% tuszczu, 810% biaka, 515%
substancji bezazotowych, witaminy A, B, E, mikroelementy (w tym
elazo i kobalt).
Ot okoo 20 orzechw zaspokaja u jednego czowieka dzienne
zapotrzebowanie na tuszcze, a pod wzgldem energetycznym nie
ustpuj one artykuom pochodzenia zwierzcego. Orzechy nasiona
mona z powodzeniem przechowywa nawet przez 3 lata.
Licie i owocnia orzecha maj silne waciwoci bakteriobjcze;
dziaaj cigajco na bony luzowe jamy ustnej oraz przewodu
pokarmowego, hamuj krwawienia z uszkodzonych naczy woso-
watych, zmniejszaj rnego rodzaju stany zapalne, posiadaj zdolnoci
czyszczenia" krwi.
Napar z lici orzecha. Czubat yk wysuszonych i rozdrobnionych
lici zalewamy 2 szklankami wrzcej wody, odstawiamy na 10 minut
133
pod przykryciem i po przecedzeniu pijemy 34 razy dziennie przed
jedzeniem przy niestrawnoci, w przewlekych nieytach odka i jelit,
w nieznacznych krwawieniach z naczy w bonie luzowej przewodu
pokarmowego, w mao nasilonych zatruciach pokarmowych, przy
niedoborze witaminy C.
Napar stosujemy rwnie do pukania w stanach zapalnych jamy
ustnej i garda, a take do przemywania lub okadw w rnego
rodzaju schorzeniach skrnych, np. w trdziku, zapaleniu opryszcz-
kowym i ropnym.
Podobne zastosowanie ma rwnie napar z suszonych naowocni
orzecha woskiego.
Nalewka na orzechach. 30 zielonych, modych orzechw kroimy
kady na 8 czci, zalewamy 1 1 wdki i odstawiamy na 4 tygodnie.
Pijemy 2 razy dziennie po 30 kropli w kieliszku wody przed jedzeniem
w przewlekym nieycie odka, jelit lub w niestrawnoci.
Wino orzechowe. Do butelki wytrawnego czerwonego wina grono-
wego dodajemy 50 g rozdrobnionych lici, wstrzsamy i odstawiamy
na 10 dni, po czym dosypujemy 100 g cukru i odstawiamy na dalsze
5 dni. Pijemy po maym kieliszku 23 razy dziennie w niestrawnoci
oraz przewlekym nieycie odka i jelit.
W polskiej medycynie orzech znany ju by w XIT i XIII wieku.
W medycynie ludowej odwarem z lici i zielonych owocw leczono
krwotoki wewntrzne, podagr, cukrzyc, krzywic, skorfuy, zatrucia
i wiele innych schorze. Z lici i oleju orzechowego wytwarzano
mazido na rany i wszelkie owrzodzenia skry. Owoce i licie rozoone
w domach swoim zapachem skutecznie odpdzay wszelkie robactwo.
Do dzisiaj na niektrych wsiach odwarem z lici orzecha woskiego
naciera si skr byda przed wyjciem na pastwisko po to, by
uchroni je przed ukszeniami owadw.
Jako ciekawostk warto poda, e olej orzechowy jest nie tylko
jadalny, ale suy take do wyrobu wysokiej jakoci myda, tuszu,
farby drukarskiej, portretowych farb olejnych i lakierw. (Orzechowe
lakiery dodaj farbom przejrzystoci i gbi). Z zielonych upin
produkuje si m.in. garbniki, witaminy i bejc orzechow brzow
i czarn. Drewno, kiedy suce do wyrobu trwaych kolb muszkietw
i karabinw, teraz uywane jest na przykad do wyrobu fortepianw,
szlachetnych fornirw i drobnych przedmiotw ozdobnych.
134
Perz waciwy
{Agropyron repens L.)
Inne nazwy: perz pospolity, biay perz, pszenica-perz, pyrnik, trawa
aptekarska, rolnica, psia trawa, psia pasza, psi zb, korzenica, osecz.
Angielska: Couchgrass. Francuska: Chiendent officinal. Niemiecka:
Gemeine Quecke. Rosyjska: Piriej pouczij.
Jako jedna z niewielu stosowanych dzi rolin leczniczych perz
waciwy nie by znany w staroytnoci. Po raz pierwszy penego opisu
tego zioa dokona w XVI wieku niemiecki aptekarz, lekarz i botanik
Theodor Jacob z Bergzabern (Tabernaemontanus), autor obszernego
dziea powiconego 5800 gatunkom rolin. Si witaln chwastu
doceniali pniej, w nastpnych stuleciach, przede wszystkim wieniacy,
ktrzy mk ze zmielonych kczy roliny czyli z krupami i mlekiem,
przyrzdzajc w ten sposb niezmiernie posiln potraw. By moe
dlatego jedna z ludowych nazw zioa brzmi wrcz: pszenica-perz. Ale
waciwoci korzenicy doceniali nie tylko chopi. Podczas I wojny
wiatowej Niemcy uywali jej (po wysuszeniu i zmieleniu) jako
domieszki do mki chlebowej, a take do wyrobu doskonaego, nie
odurzajcego piwa. Lecznicze waciwoci psiej trawy intuicyjnie
wyczuwaj nasze... psy, ktre dla wzmocnienia organizmu, szczeglnie
wiosn, potrafi z niezwykym uporem wydziera z ziemi kcza roliny.
Perz jako chwast rozpowszechniony jest nie tylko w caej Europie,
ale rwnie w Afryce Pnocnej, w Ameryce Pnocnej, a nawet na
Syberii.
W Polsce jest jednym z najpospolitszych i najtrudniejszych do
wytpienia chwastw. Ronie na polach i kach, pleni si w ogrodach,
na skraju lasw, w zarolach i na miedzach.
Perz waciwy jest bylin wydajc dba wyrastajce na dobrej
glebie nawet do wysokoci 1,5 m, zakoczone krtkim kosem o A5
odstajcych kioskach kwiatowych. Pod ziemi (gwnie w powierzch-
niowej warstwie gleby) wytwarza przebogat, osigajc niekiedy 15
m, sie rozogw z drobnymi korzonkami wyrastajcymi w miejscach
wzw. Razem ze dbem wyrastaj sinozielone lub sine licie,
rwnowskie, z wierzchu szorstkie. Rolina kwitnie od czerwca do
wrzenia. Rozmnaa si gwnie poprzez rozrost rozogw.
Surowcem zielarskim jest kcze perzu. I wydawaoby si, e nic
prostszego, jak tylko wyrwa je z ziemi. Tymczasem instrukcja dla
zbieraczy rolin leczniczych okrela zasady zbioru perzu bardzo
precyzyjnie. A wic zbiera naley wycznie kcza walcowate,
gruboci okoo 3 mm, barwy kremowotej lub tej, z pustymi
135
# *
wewntrz midzywlami i penymi wzami (...). Kcza pozyskuje si
najczciej przy rnego rodzaju uprawie mechanicznej gleby przez
wybronowanie lub wygrabienie rozogw. Jednak surowiec dobrej
jakoci uzyskuje si z rozogw modych, grubych, o barwie kremo-
woej, w okresie wczesnej wiosny lub jesieni".
Po perz na uytek zioowej apteczki domowej wystarczy wiosn
uda si do zaprzyjanionego dziakowicza, gdzie chwastu tego (ju na
pryzmach) na pewno bdzie pod dostatkiem. Jego kcza moemy te
wykopa widami na pierwszym z brzegu nieuytku. Pozyskane w ten
czy w inny sposb rozogi trzeba przebra, oczyci z ziemi (ale nie
my, bo atwo pleniej) i suszy na socu w dobrym przewiewie
powietrza. (W razie potrzeby trzeba jednak dosuszy je w mieszkaniu).
Suche kcza poprzez ocieranie ostrym ptnem lub przecieranie na
sitach oczyszczamy z usek i korzonkw bocznych, po czym starannie
odsiewamy z odpadw.
Kcze perzu (o sodkawym smaku) zawiera zwizki cukrowe
(m.in. fruktan i fruktoz), luzy, kwasy organiczne (m.in. glikolowy
i glicerowy), proteiny, karoteny, saponiny, gumy, gorycze, witaminy
B i C oraz bogactwo biopierwiastkw, a przede wszystkim krzem
i elazo.
Zioo dziaa moczopdnie, wzmaga procesy przemiany materii,
obnia zawarto szkodliwych metabolitw w organizmie (dziaanie
czyszczce krew), obnia poziom cholesterolu i wzmacnia naczynia
krwionone.
Napar z kczy. 1 yk suszonych i rozdrobnionych kczy
zalewamy szklank wrztku i odstawiamy na 15 minut pod przy-
kryciem. Po przecedzeniu pijemy 23 razy po p szklanki w cigu
dnia dla poprawy przemiany materii, przeciwko miadycy naczy
krwiononych.
Odwar z kczy. 1 yk rozdrobnionych kczy zalewamy szklanka
letniej wody i gotujemy przez 5 minut na maym ogniu. Przecedzamy
i pijemy w 23 porcjach w cigu dnia po jedzeniu jako rodek
agodnie moczopdny, odtruwajcy organizm, przeciwgorczkowy.
Ja praktykuj od lat inny, prostszy sposb. Suszone kcza miel
w mynku na proszek, ktry przechowuj w szczelnie zakrconym
soiku, dosypujc codziennie p yeczki perzu do zupy lub ziem-
niakw.
Perz wchodzi w skad takich mieszanek zioowych, jak De g r o -
san, No r mo s a n, No r mo g r a n , a take pasty F i t o 1 i z y n a.
W medycynie ludowej napar z kczy perzu stosowano przede
wszystkim w pocztkowym stadium cukrzycy, przeciw furunkuom".
136
w kamicy nerkowej, czyracznoci i krzywicy. wiey sok z perzu
podawano rwnie dzieciom na robaki.
I myl, e staropolskie przysowie: czym zodziej w komorze,
a wilk w oborze lub winie w szkodzie, tym perz w ogrodzie" nie
dotyczy tego chwastu jako zioa...
Pietruszka zwyczajna
{Petroselinum sativum Hoffm.)
Inne nazwy: pietruszka pospolita.
Angielska: Curled Parsley. Francuska: Persil. Niemiecka: Garten-
-Tetersilie. Rosyjska: Pietruszka sadowja.
Poniewa w stanie dzikim ronie najczciej na skaach wapiennych,
w pobliu rde w okolicach Morza rdziemnego, jej aciska nazwa
wywodzi si od sowa, petra, czyli skaa.
Dzika pietruszka znana bya niewtpliwie staroytnym Rzymianom
i Grekom, od ktrych (by moe ju jako warzywo) przejli j
Iberowie, Gallowie i Germanie, a dopiero pniej rolina ta dotara
do Sowian. Trudno dzisiaj dokadnie okreli czas, kiedy pietruszka
zostaa wprowadzona do upraw, w kadym razie w Europie siano j
na pewno w redniowieczu jako rolin ogrodow o nazwie Apium
sativum, Apium hortense lub selinum. (Sativum znaczy uprawna,
hortense ogrodowa). Pietruszk jako zioo stosowa w kamicy
moczowej synny Paracelsus (14931541), jako lek rozpuszczajcy
kamienie moczowe i czyszczcy krew poleca Adam Lonicerus
(15281586), lekarz miejski Strassburga. W Polsce pierwsze konkretne
wzmianki o uprawie pietruszki sigaj 1518 roku, ale bya to pietruszka
naciowa. Forma tzw. korzeniowa tej roliny trafia do ogrodw
kilkadziesit lat pniej, czyli pod koniec XVI wieku.
Pietruszka korzeniowa to rolina dwuletnia. W pierwszym roku
wytwarza silny korze palowy (spichrzowy) o dugoci do 30 cm oraz
bujn rozet skadajc si z 2833 poyskujcych, 2- lub 3-krotnych
pierzastych lici. W drugim roku wegetacji wyrasta wysoki, dochodzcy
do 1 m wysokoci, pd z baldaszkoksztatnymi kwiatostanami,
o drobnych niepozornych kwiatach. Licie w rozecie s dugoogonkowe
i skadaj si z potrjnie pierzastodzielnych blaszek liciowych o zb-
kowanych owalnych odcinkach, podczas gdy licie wyrastajce na
pdzie kwiatostanowym s wprawdzie rwnie pierzastodzielne, ale
ich odcinki s proste, caobrzegie, rwnowskie. Owoc pietruszki to
137
dwudzielna rozupka, rozpadajca si na dwie 23-milimetrowe
nieupki.
Znacznie rzadziej w uprawie spotka mona odmian naciow
pietruszki zwyczajnej, z ktrej wykorzystuje si tylko licie, za jej
twardy korze jest praktycznie bezuyteczny.
Do celw leczniczych zbieramy jesieni lub wczesn wiosn korzenie
(kroimy i suszymy je w suszarniach ogrzewanych do temperatury
35C) oraz w sierpniu dojrzae owoce (suszymy w cieniu, w przewiew-
nych miejscach).
Wane znaczenie odywcze ma natka pietruszki, wzbogacajca
nasz organizm przede wszystkim w witaminy i mikroelementy.
We wszystkich czciach pietruszki znaleziono olejki eteryczne
(apiol, mirystycyn), dziki ktrym zawdzicza ona swoje powodzenie
przede wszystkim jako rolina przyprawowa, a czciowo rwnie
lecznicza.
Korzenie zawieraj ponadto flawonoidy, zwizki poliacetylenowe,
cukry, substancje luzowe, witaminy (C, B
v
B
2
, prowitamin A),
biopierwiastki (m.in. elazo, wap i magnez).
W owocach, oprcz olejkw eterycznych, znaleziono flawonoidy,
a 20% oleju tustego, fitosterol i biopierwiastki.
Ale prawdziwe bogactwo substancji odywczych i leczniczych
zawieraj licie pietruszki. Oto, co pisze na ten temat A. Szafirowska
w swojej ksieczce Marchew, pietruszka... Pczek 35-gramowy ma
warto energetyczn 254 KJ (61 kcal), a zawiera w przyblieniu
4 g biaka, 1 g tuszczu, 9 g wglowodanw ogem, a 193 mg
wapnia i 84 mg fosforu (procentowo najwicej spord warzyw),
5 mg elaza, 19 mg magnezu, 1120 mg witaminy A (wicej ni
korze marchwi) oraz nastpujce iloci innych witamin: 178 mg C,
0,11 mg Bu 0,28 mg B
2
, 1,4 mg PP. Jeden pczek pietruszki moe
wic zaspokoi dobowe zapotrzebowanie czowieka na witaminy
A i C".
Zarwno korzenie, jak i owoce pietruszki poprawiaj trawienie,
poniewa wpywaj na zwikszenie wytwarzania liny i soku od-
kowego. Warzywo zwiksza ponadto ilo wydalonego moczu, zmniej-
sza natomiast napicie mini gadkich jelit i drg moczowych. Ziele
pietruszki (tzw. natka) usuwa nadmiar wody z organizmu, czyci
krew", regeneruje wosowate naczynia krwionone, reguluje nadmiern
fermentacj w odku i jelitach.
Napar z korzeni. 1 pask yk suszonych i rozdrobnionych
korzeni zalewamy 1 szklank wrztku i odstawiamy pod przykryciem
na 15 minut. Po przecedzeniu pijemy 23 razy dziennie po 1/3
138
szklanki pomidzy posikami dla poprawy trawienia oraz jako rodek
moczopdny i rozkurczowy.
Napar z owocw. P yki owocw zalewamy 1 szklank wrzcej
wody i odstawiamy pod przykryciem na 15 minut. Po przecedzeniu
pijemy 1 yk stoow naparu 24 razy dziennie pomidzy posikami
w osabieniu trawienia i przyswajania pokarmw oraz skpomoczu.
Uwaga! Naduywanie przetworw z korzenia, ale przede wszystkim
z nasion pietruszki moe by szkodliwe szczeglnie dla kobiet w ciy
i dzieci. W trakcie kuracji zaleca si take przyjmowanie po 1 tabletce
witaminy B,.
Ziele pietruszki. Pczek natki drobno siekamy i dodajemy w cigu
dnia do posikw (na chleb, do zupy i ziemniakw, do saatek
jarzynowych) przy niedoborze witamin A i C, dla wzmocnienia
osabionego organizmu, przy anemii i przeciw arteriosklerozie.
Z p pczka lici gotowanych w 0,5 1 wody przez 15 minut
otrzymujemy wywar, ktrym (po jego ostudzeniu) myjemy twarz rano
i wieczorem przez 7 dni dla rozjanienia cery.
Przemywanie twarzy 2 razy dziennie sokiem z lici pietruszki dziaa
skutecznie przeciw piegom.
Sok z korzenia lub lici jest bardzo silnym rodkiem przeciw
ukuciom przez owady wystarczy rozetrze w palcach zielone licie
pietruszki i posmarowa ukute miejsca na ciele, by szybko zneut-
ralizowa (dziki olejkom eterycznym) jad insektowy.
O tym, e przed wiekami waciwoci lecznicze pietruszki doceniali
najwybitniejsi polscy zielarze, niech wiadcz fragmenty Zielnika
Szymona Syreskiego (15411611), medyka i botanika, profesora
Akademii Krakowskiej: Pietruszka w potrawach uyteczna, albowiem
szlamowatoci flegmiste rozprawuje i wywodzi z moczem. Kiszki
i ywot wszystek posila, tak surowo jako i warzona (...) Dychawicznym
take i kaszlcym jest ratunkiem, korzenie pietruszczane, drobno
pokrajane, gar wziwszy, w 4 kwartach wody do poowicy warzy,
a tej polewki 6 albo 8 yek, z 4 ykami syropu z hyzopu ciepo
naczczo i na noc pi (...). Krzyw bolenie i pacierza umierza sok ze
wieej pietruszki, 7 yek popija naraz (...). Kamie wypdza,
kruszc go w nerkach i w pcherzu (...). W gorczkach cikich jest
osobliwym ratunkiem sok z pietruszki z oliw zmieszany, czonki
i ciao wszystko namaza. Mzg i pami posila, woniajc czsto tego
korzenia...".
139
Podbia pospolity
(Tussilago farfara L.)
Inne nazwy: podbia, podbia zwyczajny, podbel, podbielina,
koskie kopyto, ola stopa, koski kwiat, kobilacz, lepienik,
grzybie, kaczeniec, korzeniec, kobuk, kwiat boe liczko, biaodrzew,
macocha.
Angielska: Common Coltsfoot. Francuska: Pas d'ane. Niemie-
cka: Gemeiner Huflattich. Rosyjska: Mat i maczecha obykno-
wiennaja.
Polska nazwa podbiau pospolitego pochodzi od sowa biay",
jako e licie tego zioa s pod spodem biao owosione. Ale aciska
nazwa tussis oznacza kaszel i to, e rolina ju w staroytnoci bya
znanym rodkiem wykrztunym. yjcy w latach 2379 Caius Plinius
Secundus, czyli wybitny przyrodnik rzymski zwany Pliniuszem
Starszym, zaleca wdychania dymu tlcych si lici podbiau jako
skutecznego leku na suchy, ostry kaszel. W Polsce na przeomie XVI
i XVII wieku doktor medycyny i botanik Szymon Syreski
(Syreniusz) tak opisuje w swoim synnym Zielniku lecznicze waciwo-
ci tego zioa: Podbia wszelakim przymiotom ognistym (np.
wrzodom i innym ropniom przyp. aut.) bardzo jest uyteczny,
zwaszcza Ucie surowe przykadajc albo utarte plastrujc, te
z miodem tuczone a plastrowane (...). Kaszlom suchym i zastarzaym
jest wielkim lekarstwem tak licie jako korzenie na ogie wglisty
kadc, a dym przez lejek w si biorc. Gwidotchncym i dychawicz-
nym, tyme sposobem dym lejkiem w si biorc, osobliwym jest
ratunkiem".
Podbia wystpuje w Europie, w pnocnej, zachodniej i rodkowej
Azji, pnocnej Afryce i Ameryce Pnocnej.
W Polsce jest jednym z pierwszych zwiastunw wiosny. Ronie
najczciej w wilgotnych glebach gliniastych, na kach, nad brzegami
wd, w wilgotnych zarolach, w lesie, na wirowiskach, obsuwiskach,
klifach nadmorskich, w starych kamienioomach i cegielniach.
Koskie kopyto jest bylin o pezajcym cienkim i rozgazionym
kczu, z ktrego wyrastaj atwo zakorzeniajce si dugie rozogi.
Rolina tworzy due kpy, a niekiedy nawet rozlege any. W marcu
lub w kwietniu, jeszcze przed rozwojem lici, z ziemi wyrastaj pdy
kwiatonone, wysokie do 20 cm i gsto okryte klinowatymi uskami.
Podbia zakwita zatem na przedwioniu, wytwarzajc na szczycie
pdw pojedyncze kwiatostany w formie koszyczkw, wypenione
tymi, dugimi, jzyczkowatymi, bardzo wskimi i licznymi kwiatami.
140
**!t+
W rodku kwiaty supkowe, rurkowate. Owocem jest brunatna nieupka
z jedwabistym, biaym puchem kielichowym, tworzcym aparat lotny
zbliony do mniszka lekarskiego, czyli popularnych wiosennych
dmuchawcw. Dopiero po przekwitniciu rolina twarzy licie od-
ziomkowe, wyrastajce po kilka, osadzone na dugich ogonkach,
sercowate, nierwno zbkowane, osigajce szeroko do 30 cm.
Grna strona kadego licia jest ciemnozielona, dolna biaoszara
od gsto wyrastajcych woskw sprawiajcych wraenie swoistej
pajczyny.
Do celw leczniczych od czerwca do wrzenia zbiera si przede
j wszystkim licie, ale niekiedy rwnie od marca do kwietnia
| kwiatowe koszyczki roliny. Licie i kwiaty najlepiej zrywa rcznie,
w dni pogodne, po obeschniciu rosy. Licie trzeba zbiera bez
ogonkw, a wieo rozkwite koszyczki kwiatw bez szypuek. Do-
wiadczeni zbieracze zi radz unika zgniatania lici i kwiatw, gdy
powoduje to ich ciemnienie. Ukadamy je luno do koszy i bezpored-
nio po zbiorze suszymy rozoone cienk warstw w suszarni termicznej
I w temperaturze 6080C. Licie najlepiej schn, jeli s ukadane
I spodni stron ku grze.
Niedowiadczeni zbieracze czsto myl podbia z lepinikiem,
I ktry jest rolin zdecydowanie wysz, ma wiksze licie i kwiaty
j barwy brunatnorowej. Ale najatwiej i najpewniej moemy rozrni
I te dwie roliny, jeli przetniemy ogonek wieego licia: u podbiau na
! przekroju wida wizki sitowo-naczyniowe wyranie uoone w kszta-
cie podkowy, podczas gdy u lepinika wizki te s bezadnie
porozrzucane.
Li podbiau zawiera duo luzu, a ponadto olejek eteryczny,
flawonoidy, gorycze, garbniki, kwasy organiczne i mikroelementy
(przede wszystkim cynk i mangan).
W kwiatach wykryto liczne zwizki flawonoidowe (m.in. rutyn
i hiperozyd), olejek eteryczny, luzy, gorycze, garbniki, kwasy wielo-
fenolowe (m.in. kawowy), karoteny i zwizki cukrowe.
Przetwory z podbiau skutecznie powlekaj i dziaaj przeciwzapal-
nie na bony luzowe jamy ustnej, garda i przeyku, agodz podra-
nienia grnych drg oddechowych, uatwiaj odkrztuszanie, dziaaj
przeciwzapalnie.
Odwar z lici. 1 yk suszonych lici zalewamy szklank wody
i gotujemy prze/ 3 minuty pod przykryciem na maym ogniu.
Odstawiamy na 15 minut i pijemy 1/3 szklanki 34 razy dziennie
pomidzy posikami w przezibieniach (szczeglnie z uporczywym
kaszlem), zapaleniach bon luzowych jamy ustnej i krtani, anginach,
141
w przewlekym agodnym nieycie oskrzeli w nieycie garda u palaczy
tytoniu oraz osb w podeszym wieku.
Podobnie przygotowujemy i stosujemy odwar z kwiatw, ktry
poza nieytami drg oddechowych moe by uywany take do
obmywa u ludzi z cer atwo przetuszczajc si.
Odwar (zarwno z lici, jak i kwiatw) mona doda do wody
przed umyciem gowy w przypadku zaobserwowania wypadania
wosw lub pojawienia si upieu.
Sok z podbiau. Licie lub kwiaty przepuszczamy przez sokowirw-
k, mieszamy z rwn iloci spirytusu i przechowujemy w lodwce.
Pijemy 2030 kropli w kieliszku przegotowanej, ostudzonej wody
3 razy dziennie po jedzeniu w nieytach grnych drg oddechowych,
chrypkach i anginach.
Li podbiau wchodzi w skad gotowych mieszanek zioowych:
P e k t o s a n u i N e o p e k t o s a n u , maci M u c o s i t oraz syropw
na kaszel.
Wspomniaem, e w medycynie ludowej podbia od wiekw mia
szerokie zastosowanie. Ju w dawnych czasach dymem z tego zioa
okadzano chorych na astm. Mode licie przykadano na ylakowate
owrzodzenia i r na twarzy, roztarte z miodem kadziono na
opuchlizny, sok ze wieych lici wcigano do nosa, aby pozby si
uciliwego kataru.
Waciwoci lecznicze podbiau wysoko ceni jeden z prekursorw
kompleksowego leczenia natur", ksidz Kneipp, ktry pisa m.in.:
Bardzo dobrze jest pi herbat z podbiau dla oczyszczenia puc
i piersi. Dychawiczno i kaszel bardzo atwo usuwa si t jedyn
tylko rolin, szczeglnie gdy skonno jest do suchot. Licie przy-
czepione do ptna lub i same mona ka na piersi. Wycigaj one
gorco, wstrzymuj osabienia, usuwaj gorczki. Znakomicie dzia-
aj, gdy je przyoysz na otwarte wrzody, odcigaj zapalno,
zaczerwienienie i wycigaj szkodliwe pierwiastki na zewntrz".
Ale najbardziej wzruszajco o boym liczku pisaa przed wojn
A. Potocka: Ledwo soce zacznie przygrzewa, a nieg jeszcze
miesicami ley, ju ukazuj si jak zote gwiazdki wrd szarzyzny
swego otoczenia kwiaty podbiau. Nie bez susznoci pieszy si ten
poczciwy kwiatek; ile to bowiem staruszkw dychawicznyeh, ile
dzieci kaszlcych, osabionych zimow niewol oczekuje go z uprag-
nieniem".
142
Pokrzywa zwyczajna
(Urtica dioica L.)
Inne nazwy: pokrzywa dwupienna, pokrzywa parzca, pokrzywa
wielka, koprywa, pekrywa, zagawka.
. Angielska: Stinging Nettle. Francuska: Grand ortie. Niemiecka:
Grosse Brennessel. Rosyjska: Krapiwa dwudomnaja.
Pokrzywa, ktr dzi czsto traktujemy jeszcze jak kopciuszka"
wrd rolin leczniczych ju w staroytnoci co wspomina Hipokra-
tes, Dioskorides czy Pliniusz uywana bya w kuchni jako cenne
warzywo bdce jednoczenie wszechstronnie dziaajcym lekiem.
Diaskorides zaleca nawet picie nasienia pokrzywy zmieszanego z winem
rodzynkowym na wzmoenie popdu pciowego. Sowianie od najdaw-
niejszych czasw przypisywali pokrzywie waciwoci wrcz magiczne,
co potwierdza si powszechnie rwnie w wierzeniach ludu polskiego.
Parzc zagawk wpltan w zielone wianki wicone podczas uroczys-
toci Boego Ciaa spalano w czasie letnich burzy wierzc, e dym
odpdzi od zagrody spadajce z nieba jasne gromy. Dymem z pokrzywy
okadzano te krowy, aby w czerwcow noc witojask wiedmy,
strzygi i inne tataajstwo" nie odebrao im mleka.
W jej magiczne waciwoci wierzyli zreszt nie tylko Sowianie.
Na przykad u dawnych Germanw pokrzywa bya powicona
rudowosemu Donarowi, czczonemu jako bstwo burz i piorunw,
a czwartek (po niemiecku Donnerstag) okrelany by dniem dzikiego
Donara, a niekiedy nazywany wprost dniem czarownic. (Std praw-
dopodobnie wywodzi si przesd trwajcy gdzieniegdzie do naszych
czasw, e pokrzywy zerwane w Wielki Czwartek chroni od uderzenia
pioruna). W Bawarii, Szwajcarii czy Austrii czasami kadzie si je
obok modego piwa, by nie fermentowao w czasie burzy.
Ju od XII wieku rozpoczyna si kariera pokrzywy jako roliny
wkienniczej (np. z rzadko tkanego ptna wyrabiano sito do
przesiewania mki i cedzaki do miodu), a prawdziwy rozwj tkactwa
pokrzywowego przypada na wiek XVII, kiedy to wyrabiano z niej
najwicej tkanin (ktre zreszt miay odstrasza demony), dopki nie
zaczy krlowa bawena i jedwab. Ale, cho na krtko, przeya
pokrzywa swj tkacki" renesans podczas I wojny wiatowej, kiedy to
pastwa centralne z braku importowanych surowcw, ponownie
uyway jej do wyrobu tkanin na ubrania. W niektrych krajach do
dzisiaj otrzymuje si pokrzywow przdz, uywan do produkcji sieci
rybackich, lin, szpagatu (czyli cienkiego mocnego sznurka) oraz
grubych tkanin.
143
*****
Pokrzywa zwyczajna wystpuje w caej Europie, w umiarkowanych
strefach Azji i Ameryki oraz w Afryce Pnocnej. W Polsce jest bardzo
pospolitym chwastem, ktry ronie w wilgotnych lasach, zarolach
i ogrodach, przy potach, zabudowaniach, na pastwiskach, w rowach
przydronych, na nieuytkach, mietniskach i gruzach. Ale gleby, na
ktrych wystpuj, zazwyczaj bogate s w sole mineralne!
Ten bardzo trway chwast jest powszechnie znan wieloletni
rolin o parzcych woskach (zawieraj kwas mrwkowy), pokrywa-
jcych ca jej nadziemn cz. Na czterokanciastej odydze wyras-
tajcej do 11,5 m osadzone s naprzeciwlege ogonkowe, jajo-
watosercowate licie, na szczycie zaostrzone, a brzegiem grubo zb-
kowane (do 15 cm dugie). Rozmnaa si z nasion i przez kcza
poce si pod ziemi i silnie rozgazione. W pachwinach lici
rozwidlaj si kwiatostany tworzce nieco dusze od ogonkw
liciowych zwisajce grona, zoone z drobnych, niepozornych, oliw-
kowozielonych kwiatw. Pokrzywa jest bylin dwupienn, co oznacza,
e jedne roliny wydaj kwiaty mskie, a inne eskie. Po zapyleniu
kwiatw eskich pykiem roznoszonym przez wiatr, rozwijaj si
nasiona mae orzeszki, po opadniciu na ziemi roznoszone przez
mrwki, nierzadko na znacznej nawet przestrzeni.
Pokrzywa jako zioo zawiera wiele zwizkw czynnych. W liciu
wystpuje chlorofil A i B, kwasy organiczne (m.in. glikolowy, glicerowy,
mrwkowy, masowy, octowy i krzemowy), flawonoidy, garbniki,
karotenoidy, fitosterole, ksantofil, zwizki aminowe (m.in. histamina,
acetylocholina i serotonina), witaminy (A, B
2
, C, E, K), sole mineralne,
a w nich wiele pierwiastkw ladowych (m.in. wpa, magnez, mangan,
elazo, krzem) ponadto rne enzymy i hormony rolinne. W korze-
niach najczciej wystpujcymi zwizkami s kwasy organiczne,
lecytyny, woski i sole mineralne.
Pokrzywa zwyczajna jest przede wszystkim rolin lecznicz zali-
czan do tych, co czyszcz krew"", czyli mwic inaczej uatwiaj
wydalanie z organizmu rnych szkodliwych produktw przemiany
materii. Ale rwnoczenie dziki duej zawartoci witamin i biopier-
wiastkw (wanych skadnikw enzymw i hormonw ustrojowych)
usprawnia procesy tak wanej dla naszego zdrowia przemiany
materii. Pokrzywa zwiksza te we krwi poziom hemoglobiny i liczb
czerwonych krwinek, a odwary z jej lici wykazuj rwnoczenie
waciwoci przeciwkrwotoczne, zapobiegajce np. drobnym krwawie-
niom z naczy wosowatych w przewodzie pokarmowym. To cenne
zioo pobudza te wydzielanie soku odkowego, dziaa lekko cio-
pdnie, uatwia przyswajanie pokarmw, obnia poziom cukru we
144
krwi. Zawiera bliej nieznane zwizki zwikszajce odporno or-
ganizmu na rnego rodzaju infekcje.
Szczeglnie wrd Francuzw popularna jest pokrzywowa wiosenna
kuracja tzw. odmadzajca, szczeglnie zalecana osobom po czter-
dziestce, czyli picie przez 2 tygodnie 23 razy dziennie po yce soku
wycinitego z modego ziela pokrzywy. (Pokrzywy cite kilkanacie
centymetrw poniej wierzchoka mona przepuci przez maszynk
do misa, wycisn przez gaz, a powstay sok w soiku ustawionym
w lodwce przechowywa przez kilka dni bez rodkw konserwujcych,
np. spirytusu). Ale mona te zjada saatk z drobno posiekanej
pokrzywy, dodajc do niej oliw i sl z mikroelementami. Jeli
zaoymy kuracj np. 15-dniow, to pierwszego dnia przygotowujemy
saatk z 1 yki stoowej siekanych pokrzyw, drugiego dnia porcj
zwikszamy do 2 yek, trzeciego do 3 i tak stopniowo dochodzimy
do maksymalnej dawki 10 yek dziennie, ktr utrzymujemy przez
nastpne 5 dni, czyli a do koca trwania kuracji. (Do pokrzywy
mona dodawa nieco lici mniszka lekarskiego, czyli popularnego
mlecza).
Taka kuracja skutecznie usuwa z organizmu skumulowane przez
zim produkty przemiany materii, poprawia kondycj, samopoczucie
i cer.
A oto inne formy przygotowania pokrzywy.
Napar z lici. 2 yki stoowe mocno rozdrobnionych suszonych
lici zalewamy szklank wrztku, po 10 minutach odcedzamy i pijemy
23 razy dziennie pomidzy posikami przy zaburzeniach przemiany
materii, jako rodek lekko moczopdny, przy anemii, awitaminozie
i braku mikroelementw, a take krwotokach z nosa i zaburzeniach
miesiczkowania. (Niektrzy zielarze twierdz, e pokrzyw trzeba
gotowa pod przykryciem przez okoo 5 minut na wolnym ogniu, co
gwarantuje lepsze wykorzystanie zawartych w niej zwizkw czynnych).
Odwar z korzenia. 2 yki drobno krojonego suszonego korzenia
gotujemy w 0,5 1 wody przez 5 minut pod przykryciem, na wolnym
ogniu. Powstay po przecedzeniu odwar pijemy 3 razy dziennie po p
szklanki pomidzy posikami w celu osignicia efektw poprawy
zdrowia i samopoczucia w przypadkach wymienionych przy naparze
z lici, pamitajc jednak, e ma od nich silniejsze dziaanie. Odwarem
z korzenia pokrzywy moemy ponadto puka gardo, stosowa go na
stuczenia, a take do leczniczych kpieli, szczeglnie przy schorzeniach
skry, a take dla wzmocnienia wosw, przeciw ojotokowi i upie-
rzowi.
Nalewka z korzenia. 2 czubate yki suszonego i rozdrobnionego
10 Zioa czyni cuda 145
korzenia zalewamy 0,5 1 wdki i pozostawiamy na 7 dni. Nalewk
nacieramy te czci ciaa, ktre s zaatakowane przez reumatyzm.
(Uwaga! Przy reumatyzmie dobrze jest okada bolce czci wie
pokrzyw, cho troch parzy)!
Pokrzywa zwyczajna wchodzi w skad takich mieszanek zioowych,
jak Re u mo s a n, Vag os an, Di a b e t o s a n, Ch l o r o f i l i na
i pynnego preparatu S e b o r e n.
Ze wzgldu na du warto odywcz w wielu krajach zachodnich
pokrzywa na stae zadomowia si w kuchni i jest przyrzdzana jak
szpinak, kwaszona jak kapusta, stanowi wany skadnik wielu saatek
wiosenno-letnich. Myl, e warto spopularyzowa kilka potraw z tej
roliny.
Saatka z pokrzywy i ziemniakw. Gotujemy (lub pieczemy w po-
piele) 0,5 kg ziemniakw w upinach, ktre po obraniu kroimy
w kostk i mieszamy z 2 szklankami drobno siekanej pokrzywy
(mona te doda nieco szczawiu, szczypioru i natki pietruszki).
Saatk skropion cytryn, podajemy z majonezem lub mietan.
Puree po rosyjsku. cinamy wierzchoki pdw pokrzyw, puczemy
w wodzie i mielemy w maszynce do misa. Dodajemy pieprz, sl,
troch masa i podsmaon na biao" cebul. Podajemy z powkami
jajek na twardo albo z twarogiem.
Licie pokrzywy zbieramy od maja do sierpnia, cinajc pdy
nadziemne w pocztkach kwitnienia rolin. W dni pogodne moemy
rozoy zioa na krtko na ziemi do przewidnicia, wtedy staj si
mniej parzce i atwiej obrywa licie. Suszy najlepiej w suszarniach
naturalnych, przy dobrym przepywie powietrza. Licie rozkadamy
cienk warstw, ale przedtem dokadnie je roztrzsamy, by nie byo
blaszek zlepionych ze sob, gdy atwo ciemniej.
Korzenie wykopujemy z ziemi widami w okresie jesieni (od
wrzenia do listopada) i wczesnej wiosny (marzec, kwiecie), starannie
czycimy z ziemi i czci nadziemnych roliny. Do suszenia (w
temperaturze okoo 40'C) rozkadamy cienk warstw, bo atwo
pleniej.
Waciwoci lecznicze pokrzywy bardzo dawno zostay odkryte
przez medycyn ludow. W swoich opracowaniach Syreniusz wspomi-
na, e licie tego zioa warzone w winie leczyy i czyciy odek,
kruczenie w kiszkach i wywrotnoci w ywocie rozpdzay". Radzi on
ponadto, aby na wrzody rakowate przykada licie utarte z sol,
a dojrzae nasiona gotowane w mleku stosowa w celu wypdzania
robakw u dzieci. Twierdzi wreszcie, e sok z pokrzywy amie"
kamienie w nerkach i w tym celu naley pi 1 cz soku z 5 czciami
146
wody, przykadajc rwnoczenie na nerki gorce plastry sporzdzane
z nasienia wygotowanego w winie. O nasionach warzonych z winem
jako leku przeciwko zatruciu grzybami czy ukszeniu mii wspomina
jw swoich ksikach wielu innych zielarzy.
Ze wzgldu na to, e caa pokrzywa usiana jest woskami, ju przed
wiekami (na podstawie sygnatury zi), zakadano, e powinna
korzystnie oddziaywa na wosy, co zreszt pniej w peni potwier-
dziy praktyki lecznicze. Ksidz Sebastian Kneipp radzi na przykad
na porost wosw 200 g siekanej pokrzywy gotowa przez p godziny
w 1 1 wody i 0,5 1 octu winnego, a wywarem umy dokadnie gow
przed snem. A oto przedwojenna recepta doktora Czarnkowskiego na
porost wosw: 1 cz pokrajanych lici pokrzywy zala 3 czciami
spirytusu, wystawi na dziaanie promieni sonecznych, a po 1015
minutach zla i przefiltrowa. Bra 3 yki tego wycigu na wier litra
wody i tern naciera skr na gowie".
W sowackiej medycynie ludowej przeciwko podagrze i rnym
nerwoblom stosowano ma zoon z rozgniecionych pokrzyw
i zielonych jagd jaowca zmieszanych nastpnie z owczym masem.
Pokrzywa dziaa korzystnie nie tylko na ludzi dodana do pasz
podnosi mleczno krw, powoduje wzrost nienoci kur, nadaje
pikny poysk sierci zwierzt futerkowych, wpywa korzystnie na
ssiadujce z ni roliny, szczeglnie na pomidory i rzodkiewki.
Podobnymi waciwociami leczniczymi charakteryzuje si po-
krzywa egawka, rolina jednoroczna, jednopienna, znacznie nisza
(ronie do 50 cm), caa okryta silnie parzcymi woskami.
Poziomka pospolita
(Fragaria resca L.)
Inne nazwy: poziomka zwyczajna, poziomka jadalna, czerwona
jagoda.
Angielska: Wild Strawberry. Francuska: Fraisier des bois. Niemiec-
ka: Wald-Erdbeere. Rosyjska: Ziemlianika liesnaja.
A trudno uwierzy, e poziomka rosa dziko ju w neolicie
i stanowia niewtpliwie poywienie pierwotnych plemion sowiaskich!
Prawdopodobnie znana byy te Rzymianom, chocia nic nie wiadomo
o jej uprawie w staroytnoci, a nawet we wczesnym redniowieczu.
W kadym razie najstarsza znana podobizna poziomki znajduje si
w Zielniku Mogunckim, a wic pochodzi z roku 1454. Na pewno jako
147
***f**-
rolina dekoracyjna bya uprawiana w pierwszej poowie XVI w.,
bowiem lekarz i przyrodnik francuski Joannes Ruellius (14741537)
w dziele ogrodniczym Horti Germaniae, ktre ukazao si w Bazylei
w 1537 r., wspomina o uprawie tych rolin rnicych si rozmiarami
i barw owocw. Wiemy te, e w kocu XVI wieku trzy odmiany
poziomek biaa, czerwona i zielona byy uprawiane w ogrodach
angielskich.
Dzisiaj, w strefach umiarkowanych caego wiata, uprawia si
okoo 400 odmian poziomek wydajcych owoce o przernych
odcieniach od czerwieni, poprzez r, biel, a do tego.
W Polsce w stanie dzikim czerwona jagoda jest bardzo rozpo-
wszechniona zarwno na nizinach, jak i w grach. Ronie przede
wszystkim w lasach iglastych, na polanach, na porbach lenych,
przydroach, suchych zboczach i w zarolach. Jest czsto uprawiana
w ogrodach, rzadziej na maych plantacjach.
Poziomka pospolita ma odyg do 25 cm wysok, owosion; licie
ogonkowe, trjlistkowe, o brzegach pikowanych, na wierzchu ciemno-
zielone, spodem szarawe, pokryte jedwabistymi woskami. odyga
wyrasta z krtkiego kcza zaopatrzonego w cienkie, sigajce niezbyt
gboko korzenie. Kwitnie masowo w maju i czerwcu, wyksztacajc
na szczycie szypuek biae, promieniste, piciopatkowe kwiaty, zebrane
po kilka w baldachogronach. Owoc poziomki z botanicznego punktu
widzenia skada si z licznych suchych orzeszkw osadzonych na
misistym, rozronitym dnie kwiatowym. Owoce, dojrzewajce w czer-
wcu i lipcu s okrge lub owalne, najczciej czerwone (czasami biae
lub te) i odznaczaj si wspaniaym, typowym dla tej roliny
aromatem.
Do celw leczniczych zbieramy licie poziomki przez cay okres
wegetacji, dopki nie zaczn kn i czerwienie. Zrywamy rcznie
z resztk ogonka tylko licie dobrze rozwinite i bez plam, w dni
pogodne i po obeschniciu rosy. W trakcie zbioru ukadamy je luno
w koszu i tu po powrocie z zioobrania" suszymy, gdy atwo si
zaparzaj. Licie usychaj zreszt bardzo atwo, nawet w suszarni
naturalnej, pod warunkiem, e rozkadamy je w przewiewnych miejs-
cach rozoone na sitach cienk warstw, nie przekraczajc 5 cm
gruboci. Dowiadczeni zielarze radz w trakcie suszenia nie przegar-
nia i nie przewraca lici, gdy bardzo atwo ulegaj pokruszeniu.
Licie poziomki zawieraj garbniki pirokatechinowe, flawonoidy,
kwasy organiczne, niewielkie iloci olejku eterycznego oraz biopier-
wiastki.
W owocach znaleziono cukry, liczne kwasy organiczne, karoteno-
148
idy, witaminy (C, B
1?
B
2
, B
6
, K i PP) i biopierwiastki (m.in. elazo,
fcobalt, wap, magnez i mangan).
Licie dziaaj agodnie moczopdnie, uatwiaj usuwanie z or-
ganizmu rozpuszczalnych w wodzie szkodliwych produktw przemiany
materii, wykazuj sabe dziaanie cigajce na bony luzowe przewodu
pokarmowego, a take przeciwbiegunkowe i bakteriobjcze.
Napar z lici. yk suszonych lici poziomki zalewamy szklank
wrzcej wody, odstawiamy na 10 minut pod przykryciem i pijemy
123 razy dziennie pomidzy posikami w zaburzeniach przemiany
materii, jako rodek moczopdny w nieycie drg moczowych, w ka-
micy nerkowej i pcherzowej (piasek), pomocniczo w miadycy
naczy, w gocu i dolegliwociach skrnych.
Kuracja z owocw. wiee owoce maj znaczenie dietetyczne.
Zbiera je trzeba rankiem, ale po obeschniciu rosy, albo przed
wieczorem przed ich opadniciem. W otyoci, podagrze, schorzeniach
nerek i serca, a take przy niedoborze witamin mona przeprowadzi
kuracj poziomkow, ktra z powodzeniem zastpuje winogronow.
W trakcie kuracji trwajcej 67 dni zjadamy codziennie w kilku
porcjach 3050 dag dojrzaych owocw. Uwaga! U niektrych osb
poziomki mog wywoywa uczulenie objawiajce si wysypk.
Maseczka kosmetyczna. Roztarte poziomki uywane s czsto na
maseczki kosmetyczne, gdy dziaaj regenerujco na skr, usuwaj
z niej rnego rodzaju plamy, a nawet piegi. Osobom o cerze tustej
kosmetyczki polecaj maseczki z samych poziomek, a osobom o cerze
suchej z poziomek rozmieszanych z gst mietan.
W dawnej Polsce, podobnie jak w Europie, poziomka bya zioem
bardzo cenionym, z ktrym czono zreszt liczne przesdy i legendy.
W zielniku Hieronima Spiczyskiego (ok. 15001550) czytamy
m.in., e poziomki tak surowe, jak i warzone, w gorczkach uywane,
bywaj wielk ochod chorym. Take, ktrym si wiele ci w odek
wylewa, ktrzy gorzko w uciech czuj, tym bywaj bardzo uyteczne
(...). Nerkom zawrzedziaym i bolejcym ziele poziomkowe i z korze-
niem, a 3 garci obojga wziwszy, w p garnca wody warzy, do
wy wrzenia poowicy, a rano i na noc ciepo dawa, po 89 yek".
W medycynie ludowej, a do dzisiaj, herbat z lici poziomki
zaleca si w kamicy nerkowej i ciowej, dla oczyszczenia krwi,
przy podagrze i miadycy, na wzmocnienie po przebyciu cikich
chorb.
149
Ra dzika
(Rosa canina L.)
Inne nazwy: ra polna, ra cierniowa, ra gogowa, gg polny,
szypszyna, nieszpka, psia ra.
Angielska: Dog Ros. Francuska: Eglantier. Niemiecka: Hunds-
-Rose. Rosyjska: Szipownik sobaczij.
Ra rolina znana ludzkoci od kilku tysicy lat, opiewana
przez poetw i pieniarzy, od zamierzchych czasw ozdoba parkw
i ogrodw.
W staroytnoci powicona bogini mioci. redniowiecze nazy-
wao j krlow kwiatw. W antycznym Rzymie poduszka wypeniona
suszonymi patkami kwiatu ry uspokajaa, przywodzia sodki sen.
W wiekach rednich bya te podstaw tzw. rosee (ulubionej potrawy
tamtej epoki), w skad ktrego wchodzi kapon, migday, szafran,
cukier oraz patki ry dla nadania aromatu. Sfery arystokratyczne
powszechnie uyway take i wody ranej, ktra suya do ob-
mywania rk podczas wykwintnych bankietw. Bya wreszcie szypszyna
najpopularniejszym pachnidem Dalekiego Wschodu i talizmanem
chronicym od wszelkiego za.
Wierzy si nie chce, e na kuli ziemskiej, i to niemal wycznie na
pkuli pnocnej, wystpuje kilkaset gatunkw r. W Polsce ronie
dziko 21 gatunkw z tego rodzaju. Ra dzika (Rosa canina) swoim
zasigiem obejmuje prawie ca Europ, Azj Mniejsz i Afryk
Pnocn. W naszym kraju spotka j moemy jako pospolit rolin
zaroli, zakrzewie rdpolnych, przydronych i przydomowych,
niektrych k, sonecznych pagrkw, skrajw lasw, zrbw, drg
lenych, miedz i obrzey linii gospodarczych. Nazwa gatunkowa
canina, czyli psia", przypomina nam, e kiedy korze ry by
stosowany jako lek przeciwko wcieklinie.
Jest krzewem bardzo trwaym i odpornym na mrz, wyrastajcym
na wysoko 13 m, o ukowato wygitych, zwieszajcych si
gazkach, z silnymi hakowatymi kolcami. Licie 5- lub 7-, a niekiedy
nawet 9-dzielne, pojedynczo lub podwjnie zbkowane, ustawione na
odyce naprzemianlegle. Kwitnie w maju i czerwcu wyksztacajc
kwiaty piciopatkowe (jak u wszystkich r) redniej wielkoci,
osadzone pojedynczo lub w baldachogronach, rowe lub biae,
wspaniale pachnce. Kiedy dno kwiatowe stanie si misiste, ra
wytworzy czerwon lub koralow szupink, owalnie wyduon,
o twardej byszczcej powierzchni z wyran pozostaoci dziaek
kielicha na szczycie, wewntrz ktrej znajdujemy dopiero owoce
150
waciwe liczne biaawe orzeszki z ostrymi szczecinkami. Owoce
dojrzewaj w kocu wrzenia i w padzierniku, a zbieramy je rcznie,
gdy s dojrzae i twarde (szupinki przejrzae i zbyt mikkie atwo si
psuj) w skrkowych rkawicach bo kuj! Suszymy w caoci lub
przekrojone (bez orzeszkw) w temperaturze 60C, przy dobrym
przepywie powietrza, rozoone cienk warstw. Pod koniec suszenia
owoce wystawiamy w chodne miejsce, dla stwardnienia.
Co zawieraj? Przede wszystkim bardzo due iloci (nawet do
20%) witaminy C, tj. 2030 razy wicej ni cytryna, a ponadto
witaminy A, B B
2
, E, K i P czyli biflawonoidy warunkujce
przepuszczalno, cukry, pektyny, kwasy organiczne, olejek eteryczny
i sole mineralne.
Dzika ra jest wic przebogatym rdem naturalnej witaminy C,
ktrej nasz organizm potrzebuje bardzo wiele (dziennie okoo 1 mg na
1 kg wagi ciaa),ale sam nie wytwarza, musi j zatem przyjmowa wraz
z poywieniem. W czasie choroby zapotrzebowanie na witamin
C wzrasta 2 i 3 krotnie. Trzeba te podkreli, e naturalna witamina
jest kilkakrotnie bardziej aktywna ni syntetyczna, znacznie szybciej
osiga i duej utrzymuje niezbdne stenie w organizmie, a wszystko
dziki wspobecnym flawonoidem i kwasom organicznym, chronicym
j przed rozkadem.
Owoce ry dziaaj ponadto oglnie wzmacniajco, agodnie
rozkurczowo, zwikszaj odporno na choroby zakane i zatrucia, s
l ciopdne i moczopdne, wpywaj korzystnie na przemian materii
i obniaj poziom cholesterolu we krwi.
Napar z ry. 1 yk owocw zalewamy szklank wrztku
i pozostawiamy przez 15 minut pod przykryciem. Pijemy 3 razy
dziennie po p szklanki przy awitaminozie, niedokrwistoci, anemii,
osabieniu i bezsennoci.
Odwar z ry. 1 yk suszonych owocw zalewamy szklank
wrztku i gotujemy przez 5 minut. Pijemy 3 razy dziennie po p
szklanki jako rodek moczopdny i poprawiajcy trawienie.
Nalewka rana. 0,5 kg wieych owocw ry i 0,25 kg cukru
zalewamy 1 1 mocnego wina lub wdki. Po tygodniu przestoju
w ciepym miejscu nalewk cedzimy i zlewamy do butelek. Pijemy
2 razy dziennie po maym kieliszku na wzmocnienie.
Owoce ry s skadnikiem gotowej mieszanki zioowej C a r d i o -
s a n, a wycigi wchodz w skad pynu N e o c a r d i n a i Ch o l e s o l .
W naszej kuchni z dzikiej ry moemy wyrabia doskonae
w smaku i wartociowe wina domowe, konfitury, kompoty, soki
i aromatyczne octy.
151
W redniowieczu osobom wtym, chorym, melancholijnym
i cholerycznym" zalecano syrop rany stanowicy mieszanin patkw
kwiatw tej roliny i miodu. Patki gotowane w winie byy lekiem na
nieyty odka, stosowano je ponadto w chorobach serca i wtroby.
R stosowano te w reumatyzmie, przy kaszlu i kokluszu. Ksidz
Kneipp poleca marmolad z jej owocw w schorzeniach drg
moczowych, a Szymon Syreski (Syreniusz) traktowa r jako lek
m.in. w kamicy nerkowej.
Prawie od trzech stuleci dzika ra jest najlepsz podkadk przy
szczepieniu r szlachetnych, bdcych ozdob naszych parkw,
ogrodw, balkonw i wntrz mieszkalnych.
Wartociowe nowe odmiany r owocowych zawdziczamy bada-
czowi i przyrodnikowi Janowi Milewskiemu, ktry rozpocz swoje
mudne prace w 1952 r. i w cigu 19 lat z ry pomarszczonej i ry
Beggera (pochodzcej z Azji rodkowej) wyselekcjonowa trzy odmiany
bogate w witamin C i nadajce si do uprawy na plantacjach:
Skolimw, Chylice i Konstancin. A prace hodowlane zwizane
z gatunkami Rosa canina i Rosa cinnamomea doprowadziy do
wyselekcjonowania innej cennej odmiany, nazwanej: Jubileuszowa.
Rumianek pospolity
(Mairicaria chamomilla L.)
Inne nazwy: kamelka, kamelki, maruna, marunka, rumen, rumie,
macierz, rumianek polny, rumianek pachncy, rumianek drobny,
rumianek prawdziwy, rumianek apteczny, rumianek lekarski, remionk.
Angielska: Wild Chamomile. Francuska: Camomille ordinaire.
Niemiecka: Echte Kamille. Rosyjska: Romaszka aptecznaja.
Skd wywodzi si nazwa: rumianek nie zdoaem dociec, mimo
przestudiowania kilkudziesiciu publikacji z rnych okresw histo-
rycznych dotyczcych tego zioa. Natomiast jej synonimy kamelka
lub kamelki (tak nazywaj rolin do dzi w niektrych okolicach
naszego kraju, pochodzi od aciskiego comomella i greckiego chama-
imeon.
Naley bez wtpienia do najstarszych rolin leczniczych, a w Euro-
pie rozprzestrzeni si jeszcze w czasach przedhistorycznych. Wybitny
przyrodnik rzymski Pliniusz Starszy (2379) wczy t rolin
lecznicz do encyklopedii nauk przyrodniczych. Grecki botanik i lekarz
z czasw Nerona sucy cezarom rzymskim Dioskorides (I w. n.e.)
152
w swoim piciotomowym dziele Peri hyles jatrikes (O rzeczach
leczniczych) wymienia rumianek pospolity wrd rolin, ktre nie
miay ze sob poytki medyczne". W zioowym redniowieczu, kiedy
z rumiankiem czono wiele wierze i przesdw (m.in. mia tak jak
wiele innych zi, posiada moc przeciw demonom) w ogrdkach
klasztornych i wiejskich zaliczany by nie do kompleksu rolin
leczniczych, a do... rolin ozdobnych, gdzie powinien rosn obok lilii,
ry, rozchodnika, bukszpanu, derenia, godzika, piwonii, kosaca
czy nagietka. Ale oczywicie doceniano rwnie jego medyczne
waciwoci, a najwicej pono mocy uzdrawiajcych posiada rumie
zerwany w dniu w. Jana, czyli 24 czerwca.
A skd rumianek pochodzi? Najprawdopodobniej z poudniowo-
-wschodniej Europy. Dzisiaj dziko wystpuje niemal w caej Europie
i Azji, w Ameryce Pnocnej i Australii. O miejscach, w ktrych ronie
w Polsce tak pisze Wiktor Baszczyk:
Na nasypach kolejowych,
Na przychaciach i pastwiskach,
Na ugorach, nieuytkach
I na starych rumowiskach
Przy deptakach, suchych kach,
I przy drogach twardych, bitych
Wystpuje drobny kwiatek,
To rumianek pospolity (...)
Od siebie ju dodam, e czsto mona go spotka rwnie na
polach uprawnych wrd zb i rolin okopowych. Ze wzgldu na
due zapotrzebowanie przez przemys zielarski rumianek w Polsce
stanowi jedn z waniejszych uprawianych na plantacjach rolin
leczniczych.
Jest rolin wyrastajc do wysokoci 1060 cm o nagiej odydze,
silnie rozgazionej, na ktrej siedz" uoone skrtolegle licie 2- lub
3-krotnie pierzastodzielne o odcinkach rwnowskich. Na szczytach
rozgazie odygi biae kwiaty z tymi rodkami, a waciwie
mwic bardziej precyzyjnie kwiatostany w formie koszyczkw
o brzenych kwiatach biaych, jzyczkowych i licznych tych kwiatach
rurkowych umiejscowionych w rodku kwiatostanu. 1 tutaj uwaga:
rumianek pospolity atwo pomyli z bezpromiennym (nie ma kwiatw
brzenych jzykowych, tylko w rodku tawozielone kwiaty rurkowe),
z rumiankiem polnym i psim (obydwa zawieraj wewntrz pene dno
kwiatowe). Rolina kwitnie od maja a do jesieni, a w uprawach
153
najczciej na pocztku czerwca. (Jako ciekawostk warto wspomnie,
e codziennie jego biae kwiaty jzyczkowe podnosz si do godziny
mniej wicej 16, by uzyska pooenie poziome, po czym opadaj
i okoo godziny 19 przylegaj ju do odygi). Owoc to poduna,
brunatnawozielona, nieco wygita na szczycie nieupka. Dla celw
zielarskich pozyskujemy cae koszyczki kwiatowe na pocztku kwit-
nienia rolin, w dni pogodne kiedy rosa ju cakowicie obeschnie.
Zioo zbieramy rcznie uszczykujc delikatnie szypuki pod samym
koszyczkiem. (Zawodowi zbieracze uywaj niekiedy specjalnie skon-
struowanych grzebieni). Zebrany surowiec ukadamy w koszu bardzo
luno, gdy atwo si zaparza. Koszyczki rumianku suszymy uoone
cienk warstw przy dobrym przewiewie powietrza w temperaturze nie
przekraczajcej 35C. Dobrze wysuszone utrzymuj silny, charak-
terystyczny zapach.
Kwiaty rumianku zawieraj do 1,5% olejku eterycznego, w ktrego
skad wchodzi m.in. chamazulen, a ponadto wyodrbnino m.in.
flawonoidy, kumaryny, ywic, wglowodany i cholin, kwasy or-
ganiczne i sole mineralne.
Dziki zwizkom czynnym rolina posiada waciwoci przeciwzapa-
lne, potrafi niszczy wiele rodzajw bakterii, jest skutecznym antidotum
na rnego rodzaju alergie. Dziaa te rozkurczowo, wiatropdnie,
reguluje trawienie, prac nerek, nieco uspokaja i umierza ble.
Napar z koszyczkw. 2 yki kwiatw zalewamy 2 szklankami
wrzcej wody i parzymy pod przykryciem przez 15 minut. Odcedzamy
i pijemy 3 razy dziennie po p szklanki pomidzy posikami w zabu-
rzeniach czynnociowych, a take w stanach zapalnych przewodu
pokarmowego, w przypadkach wzd brzucha, kolek oraz blw
z powodu infekcji drg moczowych. Napar stosujemy te do pukania
jamy ustnej i garda w rnego rodzaju stanach zapalnych, a take
w formie okadw w zapaleniach spojwek, rogwki i tczwki oka,
na owrzodzenia, rany, oparzenia (m.in. soneczne), widy skry,
odleyny. Zreszt lista zastosowa naparu rumianku w zioolecznictwie
jest jeszcze do duga, podaem wic najbardziej powszechne, domowe
jego zastosowania. W przypadku wielu innych (m.in. w zaburzeniach
narzdw rodnych i dla niemowlt) kuracj zapisze lekarz. A swoj
drog, w wielu krajach rumianek pije si profilaktycznie, zamiast
herbaty.
Kataplazm. 34 yki kwiatw rumianku zalewamy szklank
wrztku, po 5 minutach delikatnie odcedzamy, owijamy w gste
pcienko lub podwjnie zoon gaz, odczekujemy a przestygnie
i przykadamy na chore miejsca.
154
Nalewka. 4 yki kwiatw zalewamy 0,5 1 spirytusu, szczelnie
zakrcamy butelk i odstawiamy w ciemne miejsce (raz dziennie trzeba
wstrzsn) na 14 dni. Po odsczeniu uywamy 2 yeczki na szklank
wody do pukania garda i okadw. Moemy te pi 24 razy
dziennie 2030 kropli w kieliszku wody w zaburzeniach przewodu
pokarmowego.
Kpiel w rumianku. 100 g koszyczkw rumianku zalewamy 31 wody,
doprowadzamy na krtko do wrzenia, trzymamy okoo 15 minut pod
przykryciem, przecedzamy i wlewamy do wanny z ciep wod. Okoo
20-minutowa kpiel dezynfekuje cae ciao, agodzi rnego rodzaju
stany zapalne skry, wpywa rozluniajco i agodnie uspokajajco.
Rumianek wchodzi m.in. w skad mieszanki zioowej P y r o s a n,
Ne r v o s a n , Vag os an, granul at uChol egran i Ne r v o g r a n,
maci Ae s c u l a n i Che l i wa g . W sprzeday jest te C h a m o -fix
gotowa herbatka rumiankowa, Az u l a n pyn zawierajcy
alkoholowy wycig z kwiatw oraz draetki z rumiankiem o nazwie
Ul d e n o l i Ul v e n t r o l .
Synny Marcin z Urzdowa (zmary w 1573 r.) doceniajc wa-
ciwoci rumianku twierdzi, e gdyby rolina nie wystpowaa tak
powszechnie, to jej cena byaby wysza od ceny innych lekw,
a w pewnym miejscu swojego zielnika stwierdza wprost (...), Jest to
ziele w kadym miejscu bole umierzajce, nawet przykadajc na
plastrze; dlatego je zowi: anodinum". Inny nasz synny zielarz
Syreniusz poleca to pachnce ziele na pobudzenie miesiczki u nie-
wiast (...) melancholikom na popraw humorw (...) mom na
rozgrzanie ich oziboci". A o tym, e rumian doceniaa take
medycyny renesansowa niech wiadcz fragmenty ze spisanych rad
Stefana Falimierza: Kwiaty rumianku bolenie gowy i oczu oddalaj
i (...) ktrzy maj md wtrob, sok rumiankowy dany z wdk
mleczow uzdrawia wtrob i zimnic odpdza i te rumian jest dobry
na gorczki...". A synny przedwojenny zielarz dr Breyer twierdzi:
W razie osabienia nerww nadmiern prac, bezsennoci lub
oglnym wyczerpaniem, szklanka naparu rumiankowego odwiea
i wzmacnia".
Dzisiaj rumianek jest powszechnie stosowany nie tylko jako rolina
lecznicza, ale bez niego trudno sobie wyobrazi cay przemys kos-
metyczny. Bo jak si obej na co dzie bez rumiankowych myde,
szamponw, pynw kpielowych, kremw, pynw do twarzy czy
maseczek kosmetycznych?
155
Skrzyp polny
(Euisetum arvense L.)
Inne nazwy: jodeka, jedlinka, krzemionka, chwoszczka, chwosz-
czajka, przska, przelica, strzpeczka, skrzyp kartoflowy, koni
ogon, koski ogon, koski ogon polny, wiskie orzechy, sosnka,
kostka.
Angielska: Common Horsetail. Francuska: Queue de rat. Niemiec-
ka: Acker-Schachtelhalm. Rosyjska: Chwoszcz polewoj.
Ta skrzypica, kiedy staramy si j rozgnie w doni, rolina (std
nazwa: skrzyp) jest obok paproci i widakw jedn z najstarszych na
wiecie, bo pochodzi a z okresu dewoskiego (320256 milionw lat
temu), kiedy to rosa jeszcze jako potne drzewo. Ju znacznie
pniej jako kilkudziesiciocentymetrowa bylina jodeka stano-
wia poywienie ludw pierwotnych, a odnaleziono j w mogiach
kurhanowych. W staroytnoci skrzyp polny znany by Dioskoridesowi
i Pliniuszowi, ktry nazywa go euisetum koski ogon i opisa
szczegowo jako lek skutecznie hamujcy rnego rodzaju krwawienia.
W XIII wieku zioo to {canda eui) opisuje synny Albertus Magnus
(Albert Wielki) z Kolonii dominikanin, filozof i przyrodnik.
W XVI w. dokadne opisy tej roliny przekazuj nam dwaj inni synni
zielarze Paracelsus i Matthiolus.
Przypominajcy z wygldu miniaturow jodek skrzyp polny
swoim zasigiem obejmuje prawie ca Europ (bez wysp rdziem-
nomorskich), Azj Pnocn, Afryk Pnocn i Ameryk Pnocn.
W Polsce to jeden z najbardziej rozpowszechnionych chwastw.
Spotka go moemy na polach, kach, przydroach, w ogrodach,
w rowach i nad brzegami wd. Bardzo lubi stanowiska podmoke oraz
gleby zakwaszone, piaszczyste lub gliniaste. W naszym kraju wystpuje
wprawdzie a 9 gatunkw tej roliny, ale za leczniczy uwaany jest
tylko skrzyp polny.
Skrzyp, podobnie jak perz, wytwarza pod ziemi dugie kcze
przedzielane silnie zakorzenionymi wzami. Wczesn wiosn, czsto
ju w marcu, na powierzchni pojawiaj si brunatne, dorastajce do
25 cm, czerwonawe lub brunatnawe pdy zarodnikowe z drobnymi
listkami w okkach, na szczycie zakoczone kosem, ktry po
dojrzeniu w maju sypie" zarodnikami, po czym cay pd usycha.
Nieco pniej, najczciej w poowie wiosny, z kczy wyrastaj pon
pdy zielone, ktre sigaj 30 cm, a swoim wygldem przypominaj
nieco ma jodek. Rolina ma wwczas sztywn odyg, wewntrz
pust i szorstk (z powodu zawartoci krzemu), podzielon na wzy,
156
***!?**-
z ktrych rozgazia si okkowo. Wzy otaczaj zielone (czasami
nieco brunatne) pochwy utworzone ze zronitych lici.
Surowcem zielarskim s wanie pdy pon skrzypu, ktre zbiera
si od czerwca do sierpnia, cinajc 8-centymetrowe grne ich czci
i szybko suszy w warunkach naturalnych w miejscach zacienionych
i przewiewnych.
Pdy spopielone zawieraj a 7080% krzemionki (SiOj) i inne
sole mineralne (elazo, mangan, kobalt), a ponadto w zielu skrzypu
wykryto flawonoidy (ekwizetryn, izokwercytryn, galuteolin, apige-
nin), saponiny, kwasy organiczne (m.in. askrobowy, akonitowy,
krzemowy, jabkowy, szczawiowy), garbniki, ywice i witamin C.
Skrzyp, zdaniem wielu specjalistw zioolecznictwa, opnia procesy
starzenia si organizmu. Zawarta w zielu krzemionka, doskonale
rozpuszczalna w wodzie, wpywa bardzo korzystnie na przerne
procesy metaboliczne. Zioo wzmacnia ciany naczy krwiononych
zapobiegajc ich atwemu pkaniu; utrzymuje prawidow elastyczno
naskrka, bon luzowych, tkanki cznej i koci; poprawia stan
wosw i paznokci; zwiksza ilo wydalanego moczu, a wraz z nim
szkodliwych produktw przemiany materii; dziaa przeciwbakteryjnie
I przeciwzapalnie.
Napar ze skrzypu. 1 yk suszonego ziela zalewamy szklank
wrzcej wody i odstawiamy pod przykryciem na 20 minut. Po
przecedzeniu pijemy w 23 porcjach w cigu dnia jako agodny
rodek moczopdny i regulujcy przemian materii.
Odwar ze skrzypu. 2 yki suszonego i rozdrobnionego ziela
zalewamy 2 szklankami wody i gotujemy przez 10 minut na maym
ogniu. Po przecedzeniu pijemy w 23 porcjach w cigu dnia w po-
cztkach kamicy moczowej, w gocu, w miadycy, w chorobach
skrnych spowodowanych nagromadzeniem we krwi szkodliwych
produktw przemiany materii, przy niedoborze krzemu wystpujcym
zwaszcza u osb starszych.
Sok ze skrzypu. Ziele rozdrabniamy i wyciskamy w sokowirwce.
Pijemy po 1 yeczce soku 2 razy dziennie dla poprawy przemiany
materii.
Nalewka ze skrzypu. 50 g suszonego i rozdrobnionego ziela
zalewamy 1/4 1 spirytusu. Po tygodniu pijemy 12 razy dziennie
2030 kropli na kieliszek wody w rnego rodzaju krwawieniach
(m.in. pochodzcych z wrzodw odka i dwunastnicy, z nosa i puc).
Uwaga! Poniewa skrzyp zawiera antywitamie B

przy duszym
zaywaniu przetworw z tego zioa naley 12 razy dziennie przyj-
mowa po 1 tabletce witaminy B
1
.
157
* * * & & *
Odwar do kpieli. 100 g ziela zalewamy 3 1 wody i gotujemy przez
20 minut na maym ogniu. Po przecedzeniu wlewamy do wanny do
poowy napenionej wod. Taka kpiel powinna trwa okoo 20 minut
i zalecana jest w neuralgiach, blach korzonkowych i reumatycznych.
Ziele skrzypu polnego wchodzi w skad mieszanek zioowych
Ca r d i o s a n , P u l mo s a n , Re u mo s a n, Ur o s a n, granulatw
Be t a g r a n, Re u mo g r a n, Ur o g r a n, a wycigi s komponentem
pynw Bet as ol , Ch o l e s o l oraz pasty F i t o 1 i z y n a.
Skrzyp by ulubionym zioem ksidza Sebastiana Kneippa, ktry
okrela je mianem niezrwnanego leku" dziaajcego rozpuszczajco,
czyszczco (niekorzystne produkty przemiany materii przyp. autora),
cigajco i wzmacniajco. W medycynie ludowej ziela uywano na
grulic, bronchit, w schorzeniach nerek i pcherza. Cyganie skutecznie
leczyli nim padaczk.
W przedwojennych zaleceniach dla rolnikw mona wyczyta, e
skrzyp dla krw jest pokarmem niezdrowym; z powodu podranienia
nerek mog dosta po spoyciu iloci nadmiernej krwawego moczu,
ponadto osabienia zbw i dzise; siano z k, gdzie ronie, uywa
naley tylko dla koni, te bowiem chtnie je i bez szkody zjadaj".
Ziela skrzypu uywali niegdy stolarze do polerowania drewna,
a kobiety wiejskie do szorowania sprztw i naczy drewnianych.
Sosna zwyczajna
(Pintis sifoestris L.)
Inne nazwy: sosna pospolita, choinka, chojka.
Angielska: Scots Pine. Francuska: Pin commun. Niemiecka: Ge-
meine Kiefer. Rosyjska: Sosna obyknowiennaja.
W swojej ksice Gawdy o drzewach M. Zikowska przytacza
jedn z sosnowych" legend: Kiedy Pan Bg stworzy polsk ziemi
i popatrzy na ni kontrolujcym okiem, zauway tu i wdzie t
nago suchych piaskw, wypalonych socem, a tak akncych wilgoci
i rolinnoci, e a ulitowa si nad nimi w swoim dobrym sercu.
I wtedy specjalnie dla nich, dla tych naszych szczyrkw i kujaw,
stworzy sosn".
Jest chojka drzewem prastarym, istniejcym ju co najmniej od
kilkudziesiciu milionw lat. To wanie przede wszystkim z ywicy
sosen powstao zoto pnocy", czyli bursztyn. Ale Bg nie tylko
nam podarowa to pikne, wiecznie zielone, usiane igami drzewo.
158
Wiemy, e ju przed 3 tysicami lat, za legendarnego cesarza Chen-
-Nunga, w Chinach (a pniej take w Japonii) istnia obrzd picia
herbaty pod sosn na cze zamieszkujcego w niej ducha.
W staroytnej Grecji, a potem w Rzymie, drzewo to powicono
bogini przyrody i podnoci. W witecznych obrzdach sowiaskich
sosnowe szyszki ofiarowywano rnym bokom, a zielon gazk
iglast strojn w wiecideka i przerne brzkada witano wito
wiosny.
Dzisiaj sosna (rosnca masowo w Europie i Azji z wyczeniem
I obszarw poudniowych) jest niewtpliwie najpospolitszym polskim
drzewem lenym wystpujcym przede wszystkim na niu, ale take
w Karpatach i Sudetach. Spotykamy j w lasach i borach zarwno
w zwartych drzewostanach, jak i w zespoach mieszanych, a niekiedy
stojc nawet pojedynczo. Ronie dobrze nawet na piaszczystych
glebach, jest odporna na silne mrozy. yje sto, nierzadko nawet i sto
I kilkadziesit lat, osiga wysoko a do 40 m. Jest drzewem o prostym,
rwnym pniu, ktrego ceglastoczerwona ub tawa kora, z wiekiem
ciemniejca, uszczy si, a w dolnej czci pka. Pikna, szerokosto-
kowata, czasem parasolowata, korona wyrnia j pord innych
drzew. Szpilki (igy) ma po dwie, osadzone na krtkopdach, sztywne,
sinozielone, o dugoci do 7 cm. Kwitnie w maju, wytwarza szyszki
zazwyczaj osadzone pojedynczo rzadziej po 2 lub 3. Niedojrzae s
zielone, stokowate, kiedy dojrzej staj si owalne i opadaj
| w caoci. Uskrzydlone nasiona rozsiewane s przez wiatr...
Sosna zwyczajna dostarcza nam wielu surowcw leczniczych. Na
[przedwioniu z drzew citych lub przeznaczonych do cicia zbiera si
rcznie mode pczki (zanim jeszcze zaczn pka) i suszy w suszarniach
w temperaturze nie przekraczajcej 35C. Niekiedy wiosn obrywa si
te wybijajce z pczkw mode pdy, baczc, by nie byy dusze ni
5 cm. (Suszymy je podobnie jak pczki). Z modych gazi sosnowych
(mona te zdejmowa kor i suszy w warunkach naturalnych.
W partiach drzew przeznaczonych do wyrbu na pniach spotykamy
charakterystyczne, eberkowate nacicia kory, ktrymi cieka ywica
do specjalnych kubeczkw. Z tego balsamu sosnowego, przez destylacj
I z par wodn, otrzymuje si terpentyn. Rwnie dziki destylacji
z par wodn, ale tym razem modych wierzchokw i wieego
igliwia, powstaje eteryczny olejek sosnowy.
Pczki i mode pdy sosnowe zawieraj olejek eteryczny (w ktrego
skad wchodzi pinen, borneol i limonen), ywice, gorycze, garbniki
i witamin C. Olejek sosnowy to mieszanina pinenu, borneolu,
limonenu, dwupentenu i felandrenu.
159
+**&r+
Pczki i mode pdy dziaaj wykrztunie, moczopdnie i napotnie.
Olejek ma waciwoci wykrztune, odkaajce i przeciwskurczowe.
Odwar z pczkw. 1 yeczk suszonych pczkw zalewamy
szklank wody i gotujemy przez 3 minuty na maym ogniu, po czym
pozostawiamy przez 15 minut pod przykryciem. Po przecedzeniu
pijemy 13 yek stoowych 3 razy dziennie przy przezibieniu,
nieycie garda i kaszlu.
Syrop leny. 1 kg wieych sosnowych pdw gotujemy przez
5 minut na wolnym ogniu w 3 1 wody i odstawiamy na 10 dni po czym
przecedzamy przez gste ptno i powtrnie gotujemy, ale ju z 1 kg
cukru, a do gstoci pynnego miodu. Pijemy 34 yki dziennie
w zastarzaych stanach zapalnych drg oddechowych.
Syrop domowy. (Receptura wg ksiki Zioa w polskim domu D.
Tyszyska-Kownacka i T. Starek). 60 g zmiadonych pczkw sosny
zasypujemy na godzin 50 g cukru i zalewamy 1 1 wrzcej wody. Po
6 godzinach wsypujemy dalsze 60 g cukru, zagotowujemy, odcedzamy
i gotujemy w podwjnym naczyniu (garnek z syropem wstawiony do
naczynia z wod) a do zgstnienia. Pijemy 56 yek syropu dziennie
jako zioowy lek wykrztuny.
Terpentyna. Stosujemy j przede wszystkim do wcierania w skr
dla zmniejszenia nerwoblw i blw gocowych.
Olejek. Stosujemy go do inhalacji lub w aerozolu w nieytach
garda, krtani i oskrzeli.
Kpiel sosnowa. Okoo 500 g wieych igie gotujemy przez 5 minut
w 3 1 wody, odcedzamy i wlewamy do wanny napenionej wod. Taka
odwieajca cae ciao kpiel nie powinna trwa duej ni 15 minut.
Do kpieli, zamiast igie, mona doda 12 yek olejku sos-
nowego.
Nalewka bursztynowa. Wspomniaem ju, e bursztyn jest kopaln,
skamienia ywic drzew, m.in. sosnowych. Nalewka bursztynowa
wcierana w skr i rozpylana w powietrzu wzbogaca nasz organizm
w korzystne dla zdrowia jony ujemne.
Przepis na sporzdzenie nalewki bursztynowej: 5 dag naturalnego
nie szlifowanego bursztynu trzeba rozkruszy na drobne kawaeczki,
wsypa do plitrowej butelki i zala do pena spirytusem. Butelk
postawi w ciemnym miejscu i wstrzsa kilka razy dziennie przez 10
dni. Po tym czasie spirytus nabierze zotawego koloru i ju nadaje si
do uytku.
Jeli poczujecie si oglnie osabieni i przemczeni (szczeglnie
pn jesieni, zim i wiosn), dobrze jest wieczorem przed snem
i rano tu po wstaniu z ka rozprowadzi na doniach kilka kropli
160
nalewki i potrze ni kilka razy cae ciao. W przypadku dolegliwoci
wtroby, nerek czy serca miejsca te pocieramy bardziej starannie
i duej.
Wzrost iloci korzystnych jonw ujemnych w mieszkaniu uzyskamy
przez rozpylanie kilka razy w cigu dnia zimnej, czystej wody
z dodatkiem spirytusu bursztynowego w proporcji 3 krople na 1 1.
Przetwory z sosny wchodz w skad wielu gotowych lekw
zioowych, m.in. syropu sosnowego zoonego (Sirupus Pini com-
\positus), pasty Fi t o l i z y na , maci Ca p s i p l e x , rodkw do
wcierania Ca p s i d e r m, Caps i g e l .
Sosna wedug wierze ludowych posiadaa moce magiczne i uzdra-
wiajce. W medycynie ludowej od najdawniejszych czasw uywano
pczkw, igie, zielonych szyszek i popiou z tego drzewa. Szyszki
| i pczki" gotowane w serwatce i wypijane po pacierzu porannym
stanowiy lek na darcie w kociach". Z igie dla chorych na reumatyzm
wyrabiano uzdrawiajce materace. Popi przykadany na dzisa
umierza ble zbw. Nasiona zjadane tu po przebudzeniu uzdrawiay
dychawicznych. Popi rozkruszony w winie kadej gowie dodawa
mdroci i pewnoci siebie.
Szawia lekarska
(Sahia ojjicinalis L.)
Inne nazwy: szawia, salwia, szalwija, szalwja, szawija, szowija.
Angielska: Sag. Francuska: Sauge offlcinale. Niemiecka: Echte
Salbei. Rosyjska: Rzestier sabitielnyj.
Szawia od zarania wiekw bya symbolem zdrowia i dugowiecz-
noci. O uzdrawiajcych waciwociach wiadczy ju jej nazwa,
bowiem safoare znaczy leczy, uzdrawia. W staroytnej Grecji
uprawiano j nie tylko jako rolin lecznicz, ale rwnie przyprawow.
Po Grecji szawia szybko zadomowia si rwnie w Italii. Pisali o niej
najbardziej wytrawni w historii znawcy zioolecznictwa: Hipokrates
(zaleca j m.in. w udarach mzgu), Dioskorides (uwaa zioo za
doskonay lek w chorobach kobiecych), Pliniusz (stosowa szawi
przeciw dreniu rk i niedowadom) i wielu innych.
Z imperium rzymskiego za Alpy salwia przedostaa si praw-
dopodobnie dziki zakonnikom. W kadym razie, jak pisze M.
Nowiski w Dziejach upraw i rolin leczniczych Ju w IX wieku
pospolita bya w wirydarzach klasztornych w Europie rodkowej.
III Zioa c/yni cuda 161
* * $ $ * *
Wymieniaj j Kapitularze Karola Wielkiego, pisze o niej w. Hil-
degarda, a pniej Walafridus Strabus w jednym z pierwszych w ogle
redniowiecznych dzie ogrodniczych powica szawii a 444 wiersze
i stawia j na pierwszym miejscu jako uprawn rolin ogrodow".
Do Anglii to cenione zioo dotaro jeszcze przed najazdem Nor-
manw, w redniowiecznej Francji uwaano je wprost za rolin
wit, do Polski w XVI wieku szawi sprowadzili benedyktyni
i cystersi.
Jest zioem owianym legendami. Jedna z nich podaje nawet, e pod
krzewem szawii spocza wita Rodzina w czasie swojej ucieczki do
Egiptu, a rolina za to, e otrzsna kwiecie i uoya mikki dywan
otrzymaa od Boga nadzwyczajan moc niesienia ulgi cierpicym.
Z szawi wi si te liczne gusa i praktyki magiczne. Jeszcze
w XVIII wieku w wielu krajach Europy wierzono, e zjadanie jej lici
i wypowiadanie odpowiednich formuek chroni przed wpywem demo-
nw. Szawia spoywana w maju czyni miaa czowieka nawet
niemiertelnym, ale uschnicie korzeni tej roliny rosncej w ogrdku
przy domu oznacza miao niechybnie nieszczcie w rodzinie. Za to
jakby na przekr inne przysowie stwierdzao wrcz, e mier tego
nie ubodzie, u kogo szawia w ogrodzie...".
Rolina pochodzi ze rdziemnomorskiej strefy Europy Pou-
dniowej, gdzie w stanie naturalnym ronie najczciej na sonecznych
wapiennych wzgrzach. Uprawiana jest w caej niemal Europie,
a take w Ameryce Pnocnej. W Polsce spotykamy j nie tylko na
duych plantacjach zielarskich, ale take do powszechnie w ogrd-
kach wiejskich, w miejskich ogrdkach przydomowych i na dziakach.
Szawia jest krzewink wytwarzajc liczne odygi czterokanciaste,
wzniesione, u dou drewniejce, u gry nie zdrewniae, dorastajce do
6070 cm wysokoci. Na odygach wyrastaj naprzemianlegle lan-
cetowate licie ogonkowe (grne jednak prawie siedzce), czasami
lekko karbowane, od spodu wyranie szarosrebrzycie owosione.
Rolina kwitnie w czerwcu i lipcu wytwarzajc kwiaty niebieskawofio-
letowe, rzadziej rowe lub biae, grzbieciste, dwuwargowe, zebrane
w nibyokki w ktach lici na szczytach odyg. Caa rolina wyrnia
si silnym, swoistym zapachem, zblionym nieco do aromatu kamfory,
a licie i odygi maj cierpko-gorzkawy smak.
Rolin, nie wystpujc u nas w stanic dzikim, uprawiamy
w ogrodzie na glebie yznej, bogatej w wap, rednio wilgotnej.
Nasiona moemy wysiewa wprost do gruntu, w kwietniu, w rzdy co
30 cm, na gboko 11,5 cm, 34 g na 5 m
2
. Wschodzi po 1015
dniach i wymaga bardzo starannego odchwaszczania, a take sys-
162
tematycznego podlewania w przypadku suszy. W okresie ostrych
mrozw szawi trzeba przykry, gdy caa uprawa moe po prostu
wymarzn.
Licie suce jako przyprawa i surowiec zielarski moemy zbiera
w kocu sierpnia ju w pierwszym roku uprawy, a w drugim
i nastpnych w maju i na pocztku czerwca, jeszcze przed
zakwitniciem roliny, a take jesieni, od wrzenia a do pierwszych
przymrozkw.
Licie, a niekiedy take grne czci odyg ponad pierwszym
rozgazieniem, zbieramy w dni pogodne zaraz po obeschniciu rosy
i suszymy w miejscu zacienionym i przewiewnym. Przechowujemy
w szczelnym opakowaniu, w chodnym miejscu, z daleka od wiata.
Najwaniejszym skadnikiem lici i ziela szawii jest olejek eteryczny,
nadajcy rolinie wspomniany ju swoisty zapach, zawierajcy liczne
terpeny, m.in. kamfor, tujon, cyneol, borneol i pinen. Szawia zawiera
te kwasy organiczne (m.in. jabkowy, fumarowy, nikotynowy),
garbniki, gorycze, ywice, saponiny, fenole, witaminy (A, B
l 5
P i C),
biopierwiastki (m.in. elazo, magnez, mangan, cynk, mied, molibden,
wap), a take bliej nieznan substancj o waciwociach przeciw-
potowych.
Rolinie przypisuje si przede wszystkim dziaanie przeciwzapalne,
cigajce, przeciwskurczowe, bakteriobjcze i przeciwpotne.
Napar z szawii. 1 yk suszonego ziela lub samych lici zalewamy
szklank wrzcej wody i parzymy pod przykryciem przez 15 minut.
Pijemy 1/2 szklanki 3 razy dziennie w zaburzeniach odkowych,
w stanach zapalnych bon luzowych przewodu pokarmowego, w nad-
miernej fermentacji jelit i towarzyszcych jej blach brzucha, dla
pobudzenia miesiczkowania u kobiet. Zewntrznie naparu uywamy
przede wszystkim do pukania garda i jamy ustnej przy blu zbw
i schorzeniach dzise.
Wycig alkoholowy. 2 yki suszonego ziela zalewamy 0,25 1 70%
spirytusu i odstawiamy na 14 dni w ciemne miejsce, czsto wstrzsajc.
Po przecedzeniu wycig przechowujemy w lodwce. Pijemy 1/2 yeczki
od herbaty w 1/4 szklanki wody raz dziennie jako lek przeciwpotny.
Kpiel w szawii. 100 g lici parzymy przez 20 minut, w 1 1 wody,
przecedzamy i wlewamy do wanny napenionej do poowy. Taka
25-minutowa kpiel agodzi nerwoble, ble miniowe, kostne i sta-
wowe, dziaa agodzco na skr, np. przy egzemie i oparzeniach.
Kataplazmy. Zaparzamy na 23 minuty ziele szawii wrztkiem,
zawijamy w gaz lub lniane ptno i przykadamy na bolce miejsca,
np. przy owrzodzeniach ylakowych i przy odmroeniach.
163
Ziele szawii wchodzi w skad takich gotowych mieszanek zielars-
kich, jak Se p t o s a n, Pe k t o s a n, Ta nno s a n, a take proszku
i tytoniu przeciwastmatycznego As t mo s a n i papierosw Ne o a s -
t mo s a n.
Wszechstronne waciwoci lecznicze szawii lekarskiej zachwala
aciskie dzieo pt. O zachowaniu zdrowia (przekad F. Chotomskiego):
Szalwija wzmacnia nerwy i rk leczy drenie,
Febr siln przemaga, ciaa bezwadnienie.
Ale niemal chyba wszystko o szawii jako leku znale mona
w Zielniku Hieronima Spiczyskiego (lekarza krla Zygmunta Augusta)
wydanym w 1556 roku. Oto krtkie fragmenty z tego dziea: Ta
polewka (szawiowa przyp. autora) pita mocz nad przyrodzenie
zatrzymany pdzi. Prdkie porodzenie czyni; przeto dugo i ciko
rodzcym da pi i wonia. Wosy czarno farbuje, kadc j w ug,
albo je sokiem jej nacierajc. (...) Wrzody ze, sprone i ciao
rozjadjce, wymywajc je wod szawiowa albo radniej sokiem
a prochem jej zasypujc, leczy i zawiera (...). Paniom brzemiennym jest
bardzo uyteczna do uywania, zwaszcza licie (...). Z piounem
szawia warzona czerwon niemoc (czerwonk) leczy (...). Wosy
opade i opierzche z parchw na gowie czyni porose, sokiem
szawiowym czsto nacierajc (...). Zawrotu gowy jest lekarstwem.
(...) odkowi szawia bardzo uyteczna, a zwaszcza zimnemu, bo go
rozgrzewa i posila, wilgotnoci ze w nim traci (...). Ch do jedzenia
utracon naprawia z potrawami warzona (...)".
W nastpnych wiekach zainteresowanie szawi w Polsce nie
malao i mona powiedzie, e trwa do dzi... Moim zdaniem, czciej
powinnimy pi, zamiast herbaty napary szawiowe, a ju na pewno
bardziej doceni t rolin jako niezwykle cenn przypraw. No
i sprbujmy zasadzi j rwnie w... doniczce stojcej na oknie.
Tatarak zwyczajny
(Acorus calamus L.)
Inne nazwy: ajer, bluszcz, kalmus, lepi eh, cz, obzie. abuzie.
szuwar, tatarskie ziele, tatarczuch.
Angielska: Sweet Flag. Francuska: Acore odorant. Niemiecka:
Kalmus. Rosyjska: Air trostnikowyj.
164
Skd w polskich zielnikach na wskro egzotyczna nazwa botaniczna
l- tatarak? Pochodzi a z okresu redniowiecza, kiedy w XIII i XIV
wieku to aromatyczne ziele przywdrowao na ziemie ruskie i polskie
wraz z najazdami tatarskimi. Wiadomo nam z historycznych zapisw,
e Turcy i Tatarzy uywali kczy tatarczucha nie tylko jako leku, ale
take jako rodka do zaprawiania wody do poprawienia jej
zapachu, smaku, a take przeciwko rnego rodzaju rozwijajcym si
w niej bakteriom.
Historia tataraku jako roliny leczniczej prowadzi nas jednak do
Indii (prawdopodobnie a do Himalajw), gdzie jego kcza uywane
byy od czasw niepamitnych, a wspominaj o nim ju ksigi
Ayur- Wda. Wiemy take, e roliny tataraku odkryli podczas wyprawy
do Indii wojownicy Aleksandra Wielkiego. Z Indii, za porednictwem
kupcw arabskich i fenickich, zioo dotaro do staroytnej Grecji
i Rzymu. A oto dalsza jego wdrwka po Europie wg Dziejw upraw
i rolin leczniczych M. Nowiskiego: Wedug Hegiego dopiero w 1557
roku Matthioli z Pragi dosta kcza tataraku od cesarskiego posa
z Turcji (z jeziora pod Nikomedi), jako dar sutana dla cesarza
Ferdynanda; kcza te smaone w cukrze Turcy uwaali za przysmak".
W okoo 20 lat pniej francuski botanik Clusius (pracujcy jednak
w Wiedniu) uprawia ju, rozmnaa i wysya tatarak do ogrodw
botanicznych i dworskich w caej Europie, w ktrej zadomowi si
kalmus ju cakowicie w wieku XVII.
Dzisiaj tatarak zwyczajny ronie dziko nad wodami sodkimi
i spokojnymi, na bagnach, w wilgotnych rowach, na podmokych
kach Europy rodkowej i Wschodniej, pnocnych Woch, Azji
Wschodniej, poudniowo-wschodniej Syberii i atlantyckiej czci Ame-
ryki Pnocnej. W Polsce bylina ta wystpuje powszechnie nad
brzegami wd stojcych i na terenach podmokych, gdzie atwo
dostrzec rozlege niekiedy any jej trjgraniastych odyg 11,5
m wysokich, mienicych si czerwieni u swojej podstawy. Tu przy
ziemi i nieco wyej na odygach wyrastaj rwnowskie, mieczowate
licie. Kwiaty zawizuj si na odydze w specjalnych pochwach,
bardzo drobne, niepozorne, zielonawote, umieszczone w szczytowej
510 cm dugiej kolbie. Owoce (brunatnawe, suche torebki) w naszych
warunkach klimatycznych nie dojrzewaj, wic tatarak rozmnaa si
przez odrastajce kcza. I wanie owo dugie (do 50 cm), podwodne,
walcowate (okoo 3 cm rednicy) kcze z licznymi korzeniami
wyrastajcymi w jego dolnej czci stanowi surowiec zielarski. Zbiera
si je od wiosny do jesieni, odrzuca czci nadziemne i nadpsute,
oczyszcza z korzeni, pucze dokadnie (mona nawet okorowa), tnie
165
na kilkunastocentymetrowe odcinki (grubsze partie radz jeszcze
przeci podunie) i suszy w temperaturze do 40C.
W kczu tataraku (o przyjemnym zapachu i smaku korzennogorz-
kawym) zawartych jest wiele cennych zwizkw leczniczych, m.in.
olejek eteryczny z kilkudziesicioma skadnikami, gorycze, garbniki,
aminy, wglowodany, kwasy organiczne, kwas askorbinowy (witamina
C) i sole mineralne.
Zawarte w kczach gorycze pobudzaj wydzielanie soku od-
kowego, poprawiaj cay proces trawienia i przyswajania pokarmw,
dziaaj rozkurczowo na drogi ciowe i moczowe, jeli te, czywicie,
s nadmiernie skurczone. Dziki azaronowi jednemu ze skadnikw
olejku eterycznego tatarak dziaa uspokajajco i wzmacniajco
(rwnie na wosy!). Mona mu rwnie przypisa waciwoci przeciw-
blowe.
A oto w jakich formach moemy go stosowa:
Napar z kcza. 1/2 yki rozdrobnionych kczy tataraku zalewamy
szklank wrztku i parzymy przez 1015 minut. Po odcedzeniu
pijemy 23 szklanki dziennie przed posikiem dla poprawy trawienia.
Tak herbatk zaleca si niekiedy ludziom starszym, a take rekon-
walescentom i osobom nadmiernie przemczonym jako kuracj wzmac-
niajc.
Sproszkowane kcze. 1,53 gramowe porcje proszku (suszonego
mielonego kcza) mona zaywa 25 razy dziennie w schorzeniach
przewodu pokarmowego, a take jako rodek uspokajajcy. (W Indiach
tatarakiem leczy si nawet silne postacie nerwic, ale tam olejek
eteryczny zawiera ponad 80% azoronu w polskim znajduje si
tylko kilkanacie procent tej substancji).
Odwar z kcza. 1,52 yki rozdrobnionych kczy tataraku
zalewamy 3 szklankami wody i gotujemy przez okoo 5 minut na
wolnym ogniu pod przykryciem. Odstawiamy na kilkanacie minut
i przecedzamy. Odwarem puczemy jam ustn i gardo w stanach
zapalnych, stosujemy go do spukiwania gowy np. w przypadku
upieu czy nadmiernym ysieniu, a take dolewamy (okoo 1,5 1) do
wanny, aby otrzyma wzmacniajc kpiel.
W aptekach mona kupi olejek tatarakowy i zaywa 14 kropli
na cukier 23 razy dziennie przed jedzeniem dla pobudzenia odka;
mona go te wciera w skr przy blach kostnych, stawowych
i nerwoblach. Do pukania ust i garda uywamy 5 kropli olejku na
0,5 szklanki wody.
Kcze tataraku wchodzi m.in. w skad leczcych nieyty odka
tabletek Ca ma l g i na , Ga s t r i n, Ga s t r o , Wi ka l i na , a take
166
J **8g**-
proszku Ga s t r o c h o l , granulatu zioowego Ur o g r a n i kropli
He r b o g a s t r i n .
O leczniczych waciwociach tataraku pisze ju w XVI wieku
Marcin z Urzdowa i Syreniusz. Synny Albertus Magnus twierdzi, e
sok wycinity z korzenia kalmusa wzmacnia doskonale wzrok. Ksidz
Kneipp stosowa szuwar przy cierpieniach nerwowych i prchnicy
koci posypywa bandae proszkiem z kcza tataraku, zwila
alkoholem i owija nimi chore miejsca. A doktor W. Bohn pisa przed
wojn: Skorfulicznym i rachitycznym dzieciom su nacierania
plecw tynktur kalmusow do szybkiego wzmocnienia. Korze
kalmusowy nadaje si w ogle do stosowania przy chronicznych
i konstytucjonalnych chorobach."
Do dzi w niektrych wsiach przetrwa zwyczaj strojenia izb na
Zielone witki limi tataraku. Szkoda, e ju nie piecze si chleba
na tych liciach jako na aromatycznej podkadce. Mona za to choby
zaraz przygotowa samemu pyszne i zdrowe cukierki z szuwaru! Oto
przepis wyszperany w starym zielniku: Korze (kcze przyp. aut.)
oczyszcza si dokadnie z powierzchownej skrki, kraje w kostki
i gotuje w wodzie a do mikkoci, przez co odejmuje mu si
nadmiern gorycz, poczem osusza si nieco, kraje w talarki i gotuje
w zagszczonym syropie z rozpuszczonego w wodzie, wygotowanego
do naleytej gstoci cukru, cigle mieszajc. Gotuje si tak dugo, a
syrop zacznie krzepn na brzegach naczynia, poczem naczynie
zdejmuje si z ognia i cigle a do zupenego ostygnicia miesza,
wreszcie gotowe cukierki rozkada". Smacznego!
Tymianek waciwy
{Thymus vulgaris L.)
Inne nazwy: macierzanka woska, macierzanka tymianek, macie-
rzanka pospolita.
Angielska: Garden Thyme. Francuska: Thym. Niemiecka: Echter
Thymian. Rosyjska: Tmin obyknowiennyj.
Rolin zaliczy trzeba do zi najwczeniej rozpoznanych i doce-
nionych przez czowieka. W pochodzcym sprzed co najmniej 3500 lat
w egipskim papirusie Ebersa znajdujemy wzmianki o tymianku (tham)
zaliczanym do rolin leczniczych. Z innych rde wiemy, e w staro-
ytnym Egipcie olejek tymiankowy by wanym skadnikiem specyfiku
do balsamowania zwok ludzkich. Medycyna egipska naleaa niewt-
167
'+*&*
pliwie do tych, ktre wpyny na pniejszy rozwj lecznictwa
u staroytnych Grekw i Rzymian. Helleni cenili tymianek jako lek,
przypraw i kadzido, ale suy on take do celw obrzdowych jako
symbol odwagi i siy. (Nazwa rodzajowa roliny wywodzi si od
greckiego thymos silny, mski). Synny Platon w dialogu Krytiasz
pisze, e wylesione wzgrza Attyki s teraz pachnce tymiankiem
i innymi zioami". W I w. n.e. Anazarboes Pedanios Dioskorides
grecki botanik i lekarz cezarw rzymskich z czasw Nerona wrd
chorb leczonych przetworami z tymianku wymienia m.in. padaczk,
ischias, uporczywy kaszel i osabienie wzroku. W V w. n.e. Aurelianus
Caelius lekarz z Sicca w Numidii, autor wielu dzie w jednym
z nich wymienia a 20 przepisw wykorzystania macierzanki jako
przyprawy, m.in. do mis, ryb i sosw.
Najpniej w wieku XI tymianek dociera poza Alpy, a wspomina
o nim pniej wielu redniowiecznych i renesansowych zielarzy, m.in.
w. Hildegarda, Albertus Magnus (Albert Wielki) i Paracelsus. Do
Polski zakonnicy przynieli to zioo w czasach krlowej Bony.
W ksice Zioa w polskim domu D. Tyszyska-Kowncka i T. Starek
tak pisz o tymianku w polskim redniowieczu: By wwczas
amuletem ofiarowywanym przez damy swym rycerzom na turniejach.
Leczono nim wwczas rany, a niewiasty kpay si w naparze jego
ziela, wierzc, e wpywa to na powikszenie tak wwczas modnego,
obfitego biustu".
W swojej ojczynie krajach rdziemnomorskich tymianek
ronie przede wszystkim na suchych, wapiennych i dobrze nasonecz-
nionych stokach grskich. W Polsce, podobnie jak w wielu krajach
Europy, uprawiany jest na plantacjach zielarskich.
Tymianek pospolity jest rozgazion krzewink wyrastajc na
wysoko 3040 cm, o drobnych czterokanciastych, czerwonobrunat-
nych, na dole drewniejcych pdach. Licie roliny s drobne, krtko-
ogonkowe, wyrastajce parami, nakrzylege, szarozielone o ksztacie
owalnie wyduonym, a brzegach podwinitych ku doowi. Zioo
kwitnie w czerwcu i lipcu wytwarzajc na szczytach pdw kwiaty
5-krotne, zrosopatkowe, rowe lub fioletowe (rzadko biae), zebrane
w gwkowych kwiatostanach. Owocem tymianku jest drobna, czar-
nobrunatna, okrgawa, poczwrna rozupina.
Tymianek jest rolin o bardzo swoistym, aromatycznym, przyjem-
nym, ale ostrym zapachu tymolowym. Zaliczamy go do rolin wybitnie
miododajnych.
W przydomowym ogrdku lub na dziace proponuj uprawia
tymianek jako rolin jednoroczn. W kwietniu wysiewamy pytko,
168
wprost do gruntu 0,5 g nasion na 1 m
2
w rzdach oddalonych od
siebie o 30 cm. Nasiona kiekuj po 10 dniach i od tego czasu a do
momentu rozkrzewienia si roliny bardzo starannie usuwamy z rzdw
chwasty i systematycznie podlewamy ca upraw. Ziele cinamy po
raz pierwszy w pocztku kwietnia w czerwcu na wysoko 10
cm od ziemi po to, by jego odrosty zebra ponownie na pocztku
padziernika. Tymianek suszymy rozoony cienk warstw, pniej
wykruszamy oddzielajc rwnoczenie zdrewniae jego czci. Susz
najlepiej przechowywa w lnianych woreczkach.
Ziele zawiera olejek, w skad ktrego wchodzi midzy innymi
zwizek fenolowy tymol, a ponadto garbniki, kwasy organiczne
(m.in. kawowy), gorycze, witamin B
1?
mikroelementy oraz bliej
nieznane substancje anty biotyczne.
Rolina pobudza do lepszej pracy przewd pokarmowy, uspokaja
system nerwowy, jest znakomitym rodkiem przeciwbakteryjnym
i i wykrztunym.
Napar z ziela tymianku. 1 pask yk suszonego rozdrobnionego
ziela zalewamy 1 szklank wrzcej wody i odstawiamy na 15 minut
pod przykryciem. Po przecedzeniu pijemy 23 razy dziennie po 1/3
szklanki przed jedzeniem na pobudzenie apetytu, lub po posikach
jako rodek regulujcy trawienie. Jeli tymianek stosujemy jako lek
wykrztuny, wwczas napar pijemy midzy posikami.
Napar silniejszy 1,5 yki ziela na 3/4 szklanki wrzcej wody
mona stosowa do pukania jamy ustnej w rnego rodzaju stanach
zapalnych, a take garda przy anginie.
Kpiel tymiankowa. 100 g ziela zalewamy 41 wody, doprowadzamy
na maym ogniu do wrzenia, gotujemy 5 minut i odstawiamy na
kwadrans pod przykryciem. Po przecedzeniu wywar wlewamy do
wanny z ciep wod. Kpiel, ktra nie powinna trwa duej ni 15
minut, dziaa przeciwblowo, przeciwzapalnie i regenerujco na skr.
Lotion z tymianku. 50 g ziela gotujemy na maym ogniu przez
kilkanacie minut w litrze wody. Odwar odstawiamy na kwadrans pod
przykryciem i po przecedzeniu wcieramy we wosy i skr gowy na 10
minut przed umyciem. Taka kuracja jest, moim zdaniem, jednym
z najlepszych rodkw powstrzymujcych wypadanie wosw, wzmac-
nia skr i usuwa upie.
Tymianek, jak ju wspomniaem, jest jedn z najstarszych rolin
przyprawowych. Oto co pisze na ten temat w ksice Zika i my
I. Gumowska: We wspczesnej kuchni tymianku uywa si przede
wszystkim do mis do pieczeni woowej, wieprzowiny, wtrbki,
farszy (np. do pierokw), kotletw mielonych, pieczonego drobiu
169
+**$>**-
i ryb, do sosw, gulaszy i paprykarzy, do niektrych da z grilla. Poza
tym do rosou i innych zup. Ale take do marynat, do octu zioowego,
do wyrobu pasztetw i wdlin, do kiszenia i marynowania ogrkw.
Nadaje si te do wszelkich da z duszonych lub pieczonych pomido-
rw i z pomidorami (...). Zapach i smak tymianku czy si znakomicie
z potrawami z rolin strczkowych. Dodatek szczypty tymianku do
zupy fasolowej, grochwki, do fasolki po bretosku, do grochu
z kapust bardzo podniesie smak tych potraw".
Olejek tymiankowy dziki charakterystycznemu zapachowi i wa-
ciwociom bakteriobjczym dodawany jest do myde, wd do pukania
ust, past do zbw i wielu innych kosmetykw.
170
JAK ZBIERA ZIOA?
I i . Najsilniejsze waciwoci lecznicze maj zioa dziko rosnce,
zebrane na gruncie do suchym, niezbyt yznym, ale dobrze
nasonecznionym.
2. Jeli nie przestrzegamy regu astrologii herbalnej, to pamitajmy
przynajmniej, e najkorzystniejsz por do zbioru s godziny
poranne, od momentu kiedy opadnie ju rosa, najpniej do
godz. 1011.
3. Nigdy nie wyrywamy rolin z korzeniami po to, by licie i kwiaty
oddzieli ju w domu. Zbieramy tylko czci dobrze rozwinite
zwide i nadgnie od razu odrzucamy.
4. Po dugotrwaej suszy wiatr nanosi zazwyczaj na zioa warstw
kurzu wtedy lepiej wstrzyma si ze zbiorem do momentu, a
pierwszy deszcz opucze roliny. Pamitajmy jednak, e po deszczu
powinny one obeschn na swoim naturalnym stanowisku.
5. Kwiaty maj najwicej wartoci leczniczych, jeli s zebrane
bezporednio po rozwiniciu si (z niektrych rolin zbieramy
jednak pczki kwiatowe).
6. Licie obrywamy tylko wtedy, kiedy si ju zupenie rozwin
praktycznie tu przed zakwitniciem lub w pocztkach kwitnienia
roliny. Zwracamy uwag, czy s zdrowe, zielone i cae, a take
wolne od kurzu.
7. Jeli zbieramy cae ziele, pamitajmy, e jest ono najbogatsze
w skadniki lecznicze tu przed kwitnieniem lub co najwyej
podczas kwitnienia roliny.
8. Nasiona i owoce zawieraj najwicej cennych zwizkw czynnych
wtedy, gdy s ju zupenie dojrzae. W przypadku wielu rolin nie
naley jednak czeka, aby za bardzo dojrzay, bo wtedy atwo
mog si rozsypywa.
171
9. Korzenie i podziemne pdy najwiksz sil biologiczn posiadaj
przed zakwitaniem roliny, ale korzenie rolin dwuletnich pozys-
kujemy jesieni po pierwszym roku wegetacji.
10. Kora zawiera wartoci odywcze tylko na wiosn, kiedy drzewa
i krzewy puszczaj soki.
ZOTE RECEPTY ZIOOWE
W ostatnich czasach ukazao si w Polsce wiele ksiek o zioach.
We wszystkich co oczywiste znajdujemy recepty na leki zioowe.
Niektre z nich maj wielowiekow tradycj (przepisy Ojcw Boni-
fratrw), inne opieraj si na wspczesnych badaniach naukowych,
jeszcze inne zostay skomponowane na podstawie wieloletnich obser-
wacji i osobistych dowiadcze terapeutycznych poszczeglnych ziela-
rzy (Franciszkanie O. Grzegorz Franciszek Sroka, O. Andrzej Czesaw
Klimuszko i inni). W wielu przypadkach podstawowe przepisy stoso-
wane przez dowiadczonych i godnych zaufania fitoterapeutw s
bardzo podobne lub nawet identyczne pomimo e powstaway
niezalenie.
Poniej zamieszczam wybr takich zotych recept zioowych",
potwierdzonych autorytetem wybitnych zielarzy uznajcych je za
swoje lub te stosujcych je w swojej praktyce.
SCHORZENIA UKADU KRENIA
Nadcinienie ttnicze
173
I
p. Ziele jemioy (Hb. Visci) 100,0
Ziele barwinka mniejszego {Hb. Vincae minori) 50,0
Ziele serdecznika (Hb. Leonuri) 50,0
Li ruty (Fot. Rutae) 50,0
Kwiatosan gogu (Inf. Crataegi) 50,0 Koszyczek rumianku (Anth. Chamomillae) 50,0
Li poziomki
Kcze perzu
Ziele skrzypu
(Fol. Fragariae) 50,0
(Rhiz. Agropyri) 50,0
(Herb. Euiseti) 10,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 2030 minut, przecedzi. Pi ciepe 3 razy dziennie
po jedzeniu.
Osabienie minia sercowego
Rp. Ziele serdecznika
Kwiatostan gogu
Owoc gogu
Korze lubczyka
Korze kozka
Li melisy
Owoc ry
Li pokrzywy
Kwiatostan kocanki
(Hb. Leonuri) 50,0
(Infl. Crataegi) 50,0
(Fr. Crataegi 50,0
(Rad. Levistici) 50,0
(Rad. Valerianae) 50,0
(Fol. Melissae) 50,0
(Fr. Rosae) 50,0
(Fol. Urticae) 50,0
(Infl. Helichrysi) 50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 20 minut, przecedzi. Pi trzy razy dziennie po
szklance przed posikiem.
Rp.
Choroba Burgera
Li poziomki
Korzyczek rumiankuj
Li pokrzywy
Ziele dziurawca
Ziele wietlika
Ziele bukwicy
Ziele rzepiku
(Fol. Fragariae) 100,0
(Anth. Chamomillae) 100.0
(Fol. Urticae) 100,0
(Hb. Hypeci) 50,0
(Hb. Euphrasiae) 50,0
(Hb. Betonicae) 50,0
(Hb. Agrimoniae) 50,0
(OO. Bonifratrzy)
(0. Grzegorz F. Sroka)
174
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza pod
przykryciem 20 mimut, przecedzi i pi ciepe 2 razy dziennie po jedzeniu.
Rp
Niedokrwisto
. Li pokrzywy
Owoc ry
Li porzeczki czarnej
Koszyczek rumianku
Korze mniszka
Korze arcydzigla
Kcze perzu
Ziele tysicznika
(Fol. Urticae) 100,0
(Fruct. Rosae) 100,0
(Fol. Ribis nigri) 50,0
(Anth. Chamomillae) 50,0
(Rad. Taraxaci) 50,0
(Rad. Archangelicae) 50,0
(Rhiz. Agropyri) 50,0
(Hb. Centaurii) 20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 20 minut, przecedzi. Pi gorce 23 razy dziennie
po jedzeniu.
SCHORZENIA UKADU ODDECHOWEGO
Grypa
Rp.
Kwiat bzu czarnego
Kwiatostan lipy
Kwiat sonecznika
Kwiat wizwki
Li mcznicy
Korze arcydzigla
Korze lubczyka
Owoc maliny
Owoc gogu
(Fi Sambuci) 50,0
(/n/7. Tiliae) 50,0
(FI. Helianthi) 50,0
(FI. Ulmariae) 50,0
(Fol. Uvae ursi) 50,0
(Rad. Archangelicae) 50,0
(Rad. Levistici) 50,0
(Fruct. Rubi idaei) 50,0
(Fruct. Crataegi) 50,0
(OO. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, 1 yk zi zala szklank wrztku, przykry na
3 godziny. Przecedzi, lekko podgrza i pi 3 razy dziennie po szklance
przed posikiem.
175
Astma oskrzelowa
Rp. Li podbiau
Kwiatostan lipy
Korze prawolazu
Korze biedrzeca
Kwiat lazu
Kwiat bzu czarnego
Ziele szanty
Korze lukrecji
Li mity pieprzowej
(Fol. Farfarae)
(In/l. Tiliae)
(Rad. Althaeae)
(Rad. Pimpinella)
(FI. Mahae)
(FI. Sambuci)
(Hb. Marrubi)
(Rad. Glycyrrhizae)
(Fol. Menthae pip.)
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi. Pi sodzone sokiem malinowym
lub z owocw czarnej porzeczki 3 razy dziennie po jedzeniu.
Nieyt nosa
Rp. Owoc ry
Kora wierzby
Kwiat lipy
Kwiat bzu czarnego
Kwiat sonecznika
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi; pi gorce, osodzone yk
soku malinowego 23 razy dziennie.
SCHORZENIA PRZEWODU POKARMOWEGO
Nieyt jelita grubego
(Fruct. Rosae)
(Cort. Saicis)
(FI. Tiliae)
(FI. Sambuci)
(FI. Heianthii)
100,0
50,0
50,0
50,0
. 20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Rp. Li melisy
Kcze perzu
(Fol. Meiissae)
(Rhiz. Agropyri)
50,0
50,0
176
* '
Kcze tataraku
Morszczyn
Korze mniszka
Ziele krwawnika
Koszyczek rumianku
w ^
(Rhiz. Calami) 50,0
(Fucus) 50,0
(Rad. Taraxaci) 50,0
(Hb. Millefolii) 50,0
(Anth. Chamomillae) 50,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wody, gotowa 34
minuty, odstawi na 10 minut, przecedzi i pi gorce 2 razy dziennie
po jedzeniu.
Nadkwano odka
Rp. Korze prawolazu
Kwiat lipy
Ziele krwawnika
Kcze perzu
Ziele szanty
Ziele dziurawca
Korze lukrecji
Ziele tysicznika
(Rad. Althaeae)
(Infl. Tiliae)
(Hb. Millefolii)
(Rhiz. Agropyri)
(Hb. Marrubii)
(Hb. Hyperici)
(Rad. Glycyrhizae)
(Hb. Centauril)
(O. Grzegorz
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi; pi gorce 2 razy dziennie
midzy posikami.
Brak kwasw w odku
Rp. Ziele dziurawca
Ziele podrnika
Korze arcydzigla
Ziele krwawnika
Li mity pieprzowej
Owoc kminku
Ziele tysicznika
Ziele bobrka
12 Zioa czyni cuda
(Hb. Hyperici) 100,0
(Hb. Cichorii) 50,0
(Rad. Archangelicae) 50,0
(Hb. Millefolii) 50,0
(Fol Menthae pip.) 50,0
(Fruct. Carvi) 50,0
(Hb. Centaurii) 20,0
(Hb. Menyanthidis) 20,0
(O. Grzegorz F. Sroka)
177
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wody, ogrza do
wrzenia (nie gotowa), odstawi na 10 minut pod przykryciem,
przecedzi; pi gorce na godzin przed jedzeniem.
Wrzody odka i dwunastnicy
Zioa na wrzody odka:
Kcze piciornika
Ziele tasznika
Ziele krwawnika
Korze prawolazu
Li podbiau
Korze kozka
Li mielisy
Kwiat lawendy
Korze mniszka
Li pokrzywy
Ziele srebrnika
(Rhiz. Tormentillae)
(Hb. Bursae past.)
(Hb. Millefolii)
(Rad. Althaeae)
(Fol. Farfarae)
(rad. Valerianae)
(Fol. Melissae)
(FI. Lavandulae)
(Rad. Taraxaci)
(Fol. Urticae)
(Hb. Anserinae)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. KJimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow zi zala szklank wrztku, przykry
na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza i pi 3 razy dziennie po
szklance, 20 minut przed posikiem.
Zioa na wrzd dwunastnicy:
Rp. Korze arcydzigla
Korze mniszka
Li podbiau
Korze prawolazu
Korze kozka
Porost islandzki
Korze lukrecji
Ziele drapacza
Koszyczek rumianku
Ziele dziurawca
Kwiat lazu
(Rad. Archangelicae)
(Rad. Taraxaci)
(Fol. Farfarae)
(Rad. Ahhaeae)
(Rad. Yalerianae)
(Lichen Islandicu)
(Rad. Glycyrrhizae)
(Hb. Cnici benedicti)
(Anth. Chamomillae)
(Hb. Hyperici)
(FI. Mahae)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. KJimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Sposb uycia jak wyej.
178
Rp.
SCHORZENIA WTROBY, TRZUSTKI
I PCHERZYKA CIOWEGO
Zioa wspomagajce wtrob w funkcji odtruwajcej
Rp. Ziele dziurawca
Korzyczek rumianku
Korze mniszka
Kwiatostan kocanki
Li mity pieprzowej
Kora kruszyny
Owoc kminku
Kwiat bzu czarnego
(Hb. Hyperici)
(Anth. Chamomillae)
(Rad. Taraxaci)
(/n/7. Helichrysi)
(Fol. Menthae pip.)
(Cort. Frangulae)
(Fruct. Carvi)
(FI. Sambuci)
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
20,0
20,0
20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank gorcej wody, przy-
kry, parzy na czajniku 2030 minut, przecedzi i pi maymi ykami
23 razy dziennie midzy posikami.
Rp.
Zapalenie trzustki
Ziele macierzanki
Ziele bylicy
Li mity pieprzowej
Korze arcydzigla
Koszyczek rumianku
Szyszki chmielu
Kwiat nagietka
Kwiat lawendy
(Hb. Serpylii)
(Hb. Abrotani)
(Fol. Menthae pip.)
(Rad. Archangelicae)
(Anth. Chamomillae)
(Strob. Lupuli)
(FI. Calendulae)
(FI. Lavandulae)
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
20,0
20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi i pi gorce godzin przed
jedzenim.
179
Kamica ciowa
Rp. Ziele dziurawca
Ziele krwawnika
Li mity pieprzowej
Li melisy
Koszyczek rumianku
Owoc ry bez nasion
Ziele tysicznika
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi; pi gorce 2 razy dziennie na
1/2 godziny przed jedzeniem.
{Hb. Hyperici)
{Hb. Millefolii)
{Fol. Menthae pip.)
{Fol. Melissae)
{Anth. Chamomillae)
{Fruct. Rosae)
{Hb. Centaur ii)
(0. Grzegorz
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
F. Sroka)
R
P
. Kwiatostan kocanki piaskowej
Ziele rdestu ptasiego
Ziele bobrka
Li mity pieprzowej
Ziele dziurawca
Ziele krwawnika
Ziele glistnika
Korze mniszka
Kora kruszyny
Kcze perzu
Ziele drapacza lekarskiego
{Infl. Helichrysi) 30,0
{Hb. Polygoni avic.) 30,0
{Hb. Menyanthidis) 30,0
{Fol. Menthae pip.) 30,0
{Hb. Hyperici) 30,0
{Hb. Millefolii) 30,0
{Hb. Chelidoni) 30,0
{Rad. Taraxaci) 30,0
{Cort. Frangulae) 30,0
{Rhiz. Agropyri) 30,0
{Hb. Cnici benedicti) 30,0
(O. Andrzej Cz. KJimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
1 yk stoow zi zala 1 szklank wrzcej wody, naparza przez
5 minut. Pi 3 razy dziennie przed posikiem 1/2 szklanki.
SCHORZENIA DRG MOCZOWYCH
Zapalenie nerek
Rp.
Ziele nawoci
Ziele dziurawca
Ziele skrzypu polnego
{Hb. Solidaginis)
{Hb. Hyperici)
{Hb. Euiseti)
50.0
50,0
50,0
180
Ziele fioka trjbarwnego.
Kwiat wizwki
Korze piciornika
Korze wilyny
Kcze perzu
Znami kukurydzy
Li brzozy
Ziele rdestu ptasiego
(Hb. Violae trico.) 50,0
(FI. Umariae) 50,0
(Rad. Tormentilae) 50,0
(Rad. Ononidis) 50,0
(Rhiz. Agropyri) 50,0
(Stig. Maydis) 50,0
(Fol Betulae) 50,0
(Hb. Poygoni avic.) 50,0
(O. Andrzej Cz. KAimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow mieszanki zala szklank wrztku,
przykry na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza i pi w pierwszym
tygodniu 2 razy dziennie po p szklanki przed posikiem, w nastpnych
tygodniach 3 razy dziennie po p szklanki.
Przerost gruczou krokowego
Rp. Ziele rdestu ptasiego
Koszyczek rumianku
Znami kukurydzy
Korze biedrzeca
Li porzeczki czarnej
Li poziomki
Li borwki brusznicy
Li borwki czarnej
Li maliny
(Hb. Poygoni avic.)) 100,0
(Anth. Chamomillae) 100,0
(Stig. Maydis) 50,0
(Rad. Pimpinelae) 50,0
(Fol Ribis nigri) 50,0
(Fol Fragariae) 50,0
(Fol Vitis idaeae) 50,0
(Fol Myrtilli) 50,0
(Fol. Rubi idaei) 50,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 2030 minut, przecedzi i pi gorce 2 razy dziennie
po jedzeniu.
181
Zapalenie pcherza moczowego
Rp. Kwiat rumianku
Li mcznicy
Ziele krwawnika
Li mity pieprzowej
Kcze perzu
Owoc jaowca
Li pokrzywy
Kwiat wrzosu
{Anth. Chamomillae) 100,0
{Fol. Uvae ursi) 100,0
{Hb. Millefolii) 50,0
{Fol. Menthae pip.) 50,0
{Rhiz. Agropyri) 50,0
{Fruct. Iuniperi) 50,0
{Fol Urticae) 50,0
{FI. Callunae) 50,0
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, przykry na
2530 minut, przecedzi; pi gorce 23 razy dziennie po jedzeniu.
Nie sodzi.
Rp.
Li jeyny fadowanej
Li mity pieprzowej
Li pokrzywy
Kwiat bzu czarnego
Koszyczki rumianku
Ziele krwawnika
Ziele skrzypu polnego
Li podbiau
Kcze perzu
{Fol. Rubifrut.)
{Fol. Menthae pip.)
{Fol. Urticae)
{Flos. Sambuci)
{Anth. Chamomillae)
{Hb. Millefolii)
{Hb. Euiseti)
{Fol. Farfarae)
{Rhiz. Agropyri)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
Pi 2 razy dziennie po szklance przed posikiem
SCHORZENIA PRZEMIANY MATERII
Cukrzyca
Rp. Li borwki czarnej
Koszyczek rumianku
Naowocnia fasoli
Ziele rutwicy
Kcze perzu
{Fol. Myrtilli)
{Anth. Chamomillae)
{Peric. Phaseoli)
{Hb. Galegae)
{Rhiz. Agropyri)
150.0
100.0
50.0
50,0
50,0
182
*?w
Korze mniszka
Li szawii
Ziele dziurawca
Znami kukurydzy
Kwiat jasnoty biaej
W'
{Rad. Taraxaci) 50,0
{Fol. Sahiae) 50,0
{Hb. Hyperici) 50,0
(Stig. Maydi) 50,0
{FI. Lamii albi) 20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi i pi gorce po jedzeniu 23
razy dziennie. Nie sodzi.
Rp. Ziele rutwicy
Owoc jaowca
Ziele przywrotnika
Kwiatostan lipy
Ziele poziomki
Li mcznicy
Li borwki czernicy
Ziele jemioy
Ziele dziurawca
Ziele tysicznika
{Hb. Galegae)
{Fruct. Juniperi)
{Hb. Alchemillae)
{Infl. Tiliae)
{Hb. Fragariae)
{Fol. Uvae ursi)
{Fol. Myrtilli)
{Hb. Visc()
{Hb. Hyperiei)
{Hb. Centaur ii)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow mieszanki zala szklank wrztku,
przykry na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza i pi 3 razy dziennie
po szklance, 20 minut przed posikiem.
Nadczynno tarczycy
Rp. Morszczyn
Ziele nostrzyka
Ziele skrzypu polnego
Ziele przetacznika
Kora dbu
Porost islandzki
Korze lukrecji
Kcze perzu
{Fucus)
{Hb. Melioti)
{Hb. Euiseti)
{Hb. Veronicae)
{Cort. Quercus)
{Lichen Islandicu)
{Rad. Glycyrrhizae)
{Rhiz. Agropyri)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
183
Zioa zmiesza, yk stoow mieszanki zala szklank wrztku,
przykry na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza i pi 3 razy dziennie
po szklance, 20 minut przed posikiem.
(Fucus) 100,0
(Hb. Veronicae) 100,0
(Hb. Millefolii) 50,0
(Hb. Polygoni avic.) 50,0
(Rhiz. Agropyri) 50,0
(Anth. Chamomillae) 50,0
(Fol Rubi idaei) 50,0
(Hb. Meliloti) 50,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza pod
przykryciem 30 minut, przecedzi i pi gorce 3 razy dziennie po
jedzeniu.
Otyo
Morszczyn
Kora kruszyny
Korze mniszka
Korze wilyny
Korze lubczyka
Znami kukurydzy
Naowocnia fasoli
Ziele skrzypu polnego
Li szawii
Ziele srebrnika
Ziele krwawnika
(Fucus)
(Cort. Frangulae)
(Rad. Taraxaci)
(Rad. Ononidis)
(Rad. Levistici)
(Stig. Maydi)
(Peric. Phaseolt)
(Hb. Euiseti)
(Fol. Safoiae)
(Hb. Anserinae)
(Hb. Millefolii)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. KJimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow zala szklank wrztku, przykry na
3 godziny, przecedzi, lekko podgrza. Pi 3 razy dziennie po szklance,
20 minut przed posikiem.
Rp. Morszczyn
Ziele przetacznika lenego
Ziele krwawnika
Ziele rdestu ptasiego
Kcze perzu
Koszyczek rumianku
Li maliny
Ziele nostrzyka
184
SCHORZENI A SKRY
uszczyca
Zaleca si przede wszystkim kpiele:
Rp. 2 garci somy owsianej lub sieczki
2 szklanki otrb pszennych
3 yki ziaren gorczycy biaej
4 yki pczkw sosny
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Wszystkie skadniki zmiesza, woy do duego garnka, zala
wod i gotowa 10 minut. Odstawi na 30 minut, przecedzi wprost
do gorcej wody w wannie i kpa si przez 15 minut co drugi dzie.
Porcja wystarcza na jedn kpiel.
Zioa do picia:
Li bobrka
Li pokrzywy
Korze arcydzigla
Korze opianu
Korze lukrecji
Kcze piciornika
Ziele drapacza
Ziele skrzypu polnego
Ziele fioka trjbarwnego
Ziele poziomki
Ziele rdestu ptasiego
(Fol. Menyanthidi)
(Fol. Urticae)
(Rad. Archangelicae)
(Rad. Bardanae)
(Rad. Glycyrrhizae)
(Rhiz. Tormentillae)
(Hb. Cnici benedicti)
(Hb. Euiseti)
(Hb. Violae tricol.)
(Hb. Fragariae)
(Hb. Poygoni avic.)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
loa zmiesza, yk stoow zi zala szklank wrztku, przykry
na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza. Pi 3 razy dziennie po
szklance, 20 minut przed posikiem.
185
Czyraczno
Zioa do stosowania wewntrznego jako odtruwajce:
Rp.
Ziele fioka trjbarwnego
Ziele nawoci
Ziele drapacza lek.
Ziele krwawnika
Ziele dziurawca
Ziele macierzanki
Ziele skrzypu
{Hb. Violae tricol.))
{Hb. Solidaginis)
{Hb. Cnici bened.)
{Hb. Millefolii)
{Hb. Hyperici)
{Hb. Serpylli)
{Hb. Euiseti)
(0. Grzegorz
100,0
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, przykry,
parzy na czajniku 2030 minut, przecedzi; pi maymi ykami 23
razy dziennie. Nie sodzi.
SCHORZENIA KOBIECE
Niedobr wydzielania mleka u matek karmicych
Rp. Owoc kminku
Owoc anyu
Ziele kopru ogrd.
Ziele rutwicy
Ziele bazylii
{Fruct. Carvi) 100,0
{Fruct. Anisi) 50,0
{Hb. Anethi) 50,0
{Hb. Galegae) 50,0
{Hb. Basilici) 50,0
(O. Grzegorz F. Skroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wody, przykry,
gotowa 23 minuty, odstawi do nacignicia na 20 minut, przece-
dzi; pi ciepy odwar 2 razy dziennie po 1/2 szklanki.
Okres przekwitania
Rp. Szyszki chmielu
Li pokrzywy
Ziele serdecznika
Ziele przywrtonika
{Strob. Lupuli)
{Fol. Urticae)
{Hb. Leonurii)
{Hb. Alchemillae)
100,0
100,0
100,0
100.0
186
Li melisy {Fol. Melissae) 50,0
Korze lukrecji {Rad. Glycyrrhizae) 50,0
Korze mniszka {Rad. Taraxaci) 50,0
Li mity pieprzowej) Fol. Menthae pip.) 50,0
Kwiat bawatka {Fi Cyani) 20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 30 minut, przecedzi. Pi gorce przed snem.
Bolesne miesiczkowanie
Kwiat jasnoty biaej
Kwiat rumianku
Ziele krwawnika
Ziele tasznika
Ziele dziurawca
Ziele mity pieprzowej
Kwiat nagietka
Szyszki chmielowe
{FI. Lamii albi)
{Anth. Chamomillae)
{Hb. Millefolii)
{Hb. Bursae pastoris)
{Hb. Hyperici)
{Fol. Menthae pip.)
{FI. Calendulae)
{Strobili Lupulf)
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
20,0
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, naparza
pod przykryciem 2530 minut, przecedzi; pi gorce przed snem.
SCHORZENIA GOCOWO-REUMATYCZNE
Zapalenie staww
Ziele skrzypu polnego
Ziele fioka trjbarwnego
Ziele nawoci
Ziele krwawnika
Kwiat bzu czarnego
Kora wierzby
Li pokrzywy
{Hb. Euiseti)
{Hb. Violae tricol)
{Hb. Solidaginis)
{Hb. Millefolii)
{FI Sambuci)
{Cort. Salicis)
{Fol. Urticae)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
187
Li melisy (Fol. Melissae) 50,0
Li porzeczki czarnej (Fol. Ribis nigri) 50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow zi zala szklank wrztku, przykry
na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza. Pi 3 razy dziennie po
szklance, 20 minut przed posikiem.
Rp.
Reumatyzm
. Kcze tataraku
Kora wierzby
Kora kaliny koralowej
Korze wilyny
Kwiat wizwki
Ziele serdecznika
Li brzozy
Korze arcydzigla
Kcze perzu
Owoc maliny
Ziele przywrotnika
(Rhiz. Calami)
(Cort. Salicis)
(Cort. Viburni opuli)
(Rad. Ononidi)
(FI. Ulmariae)
(Hb. Leonurii)
(Fol. Betulae)
(Rad. Archangelicae)
(Rhiz. Agropyri)
(Fruct. Rubi idaei)
(Hb. Alchemillae)
(O. Andrzej Cz.
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow zi zala szklank wrztku, przykry
na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza. Pi 3 razy dziennie po
szklance, 20 minut przed posikiem.
CHOROBY UKADU NERWOWEGO
Bezsenno
Rp.
Li mielisy
Ziele marzanki
Ziele nostrzyka
Ziele serdecznika
Korze kozka
(Fol. Melissae)
(Hb. Asperulae)
(Hb. Meliloti)
(Hb. Leonurii)
(Rad. Yalerianae)
50,0
50,0
50,0
50,0
50,0
188
Szyszki chmielu (Strob. Lupuli) 50,0
Ziele dziurawca (Hb. Hyperki) 50,0
Ziele bylicy pospolitej {Hb. Artemisiae) 50,0
Kwiat wrzosu (FI. Ericae) 50,0
Kwiat pierwiosnka (FI. Primulae) 50,0
Kwiat bzu czarnego (FI. Sambuci) 50,0
(O. Andrzej Cz. Klimuszko)
(OO. Bonifratrzy)
Zioa zmiesza, yk stoow zi zala szklank wrztku, przykry
na 3 godziny, przecedzi, lekko podgrza. Pi 3 razy dzienne po
szklance, 20 minut przed posikiem.
Nerwica
Owoc ry
Koszyczek rumianku
Li melisy
Ziele krwawnika
Korze arcydzigla
Ziele dziurawca
Szyszki chmielu
Korze waleriany
Li mity pieprzowej
(Fruct. Fosae)
(Anth. Chamomillae)
(Fol Melissae)
(Hb. Millefolii)
(Rad. Archangelicae)
(Hb. Hyperici)
(Strob. Lupuli)
(Rad. Valerianae)
(Fol. Menthae pip.)
100,0
100,0
50,0
50,0
50,0
50,0
20,0
20,0
20,0
(OO. Bonifratrzy)
(O. Grzegorz F. Sroka)
Zioa zmiesza, wsypa yeczk na szklank wrztku, przykry na
20 minut, przecedzi. Pi ciepe 2 razy dziennie.
189