Janusz Pajewski

Historia Powszechna
1871-1918

Wydawnictwo Naukowe
PWN Sp. z o.o.
Warszawa 1996


Wstp

Ksika niniejsza powstaa na podstawie wykadw historii powszechnej
nowoytnej prowadzonych przez autora na Uniwersytecie imienia Adama
Mickiewicza w Poznaniu i stanowi prb syntezy dziejw powszechnych lat
1871-1918.
Wyjanienia wymaga periodyzacja okresu. Rok 1871 jako punkt wyjcia jest
dat umown. Jest to punkt zwrotny w dziejach politycznych (klska Francji
i objcie hegemonii w Europie przez Niemcy), ma powane znaczenie w
dziejach spoecznych (Komuna Paryska), ale nie stanowi przeomu ani dla
historii gospodarczej, ani dla historii kultury. Wielu uczonych przyjmuje
wszake rok 1871 jako cenzur w dziejach wieku Xix i nic nie przemawia
przeciwko zastosowaniu tego podziau. Rok 1918 jako zamknicie pracy nie
moe budzi wtpliwoci; pierwsza wojna wiatowa jest momentem przeomowym,
rozgraniczajcym dwie epoki dziejowe.
Zamiarem autora byo ogarnicie caoci procesu dziejowego tych lat, a
wic zarwno zjawisk o charakterze oglnym - imperializmu, kolonializmu,
socjalizmu i in., jak i historii poszczeglnych krajw - przede wszystkim
Europy, ale take i innych czci wiata. Sprawa polska zostaa omwiona
jedynie jako zagadnienie midzynarodowe, tzn. w jaki sposb sytuacja oglna
w Europie wpywaa na bieg spraw w Polsce i odwrotnie, jakie znaczenie
miaa Polska dla innych pastw i narodw.
Suszny w zasadzie postulat historii integralnej, obejmujcej
problematyk polityczn, spoeczn i kulturaln, a wic ogarniajcej
rwnie wszelkie przejawy ycia spoecznego w nauce, literaturze, sztuce i
technice, jest w praktyce nie do zrealizowania przez jednego autora. Wiedza
ludzka, przejawy aktywnoci czowieka s tak bogate, e zagadnienia nie
wchodzce w zakres bezporednich zainteresowa historyka mogyby by tylko
sygnalizowane.
Autor poczytuje sobie za miy obowizek zoy serdeczne podzikowania
Profesorom: Konstantemu Grzybowskiemu, Henrykowi Katzowi i Mieczysawowi
ywczyskiemu za askawe zapoznanie si z maszynopisem i udzielenie mu
cennych uwag, ktre pozwoliy na usunicie wielu brakw niniejszej ksiki.
Wielk pomoc przy pracy nad nastpnymi wydaniami byy uwagi krytyczne
poczynione zarwno w druku, jak i w dyskusjach ustnych przez znawcw
przedmiotu. Wyrazy wdzicznoci zechc przyj Profesorowie: Andrzej
Ajnenkiel, Henryk Batowski, Jerzy Borejsza, Antoni Czubiski, Marek Marian
Drozdowski, Adam Galos, Zdzisaw Grot, Jerzy Holzer, Jan Kancewicz, Jerzy
Krasuski, Jerzy Topolski, Henryk Wereszycki, Tomasz Wituch, Mieczysaw
ywczyski.
Za wiadczon mi pomoc szczerze wdziczny jestem uczniom moim, w
szczeglnoci Doktorom Krzysztofowi Jankowiakowi, Danucie Pygawko i
Waldemarowi azudze. Serdeczne podzikowania skadam te zawsze uczynnym i
yczliwym pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki
Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Pozna, w kwietniu 1977 r.


Rozdzia pierwszy:
Stosunki ludnociowe


Uderzajcym dla wieku Xix zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia kuli
ziemskiej. W drugiej poowie stulecia ludno wiata zwikszya si z ponad
1100 mln do ponad 1500 mln (w okrgych liczbach); w 1914 r. wynosia ju
1650 mln.
W krajach stojcych na wyszym szczeblu kultury i rozwoju gospodarczego
na zmniejszenie si miertelnoci, zwaszcza u dzieci, wpyny postpy
medycyny i higieny oraz wzrost owiaty. Epidemie byy rzadsze i pocigay
za sob mniej ofiar. Podniosa si przecitna dugo ycia ludzkiego.
Znaczn rol we wzrocie demograficznym odegra rwnie rozwj przemysu, a
w zwizku z tym zwikszone zapotrzebowanie rk do pracy.
Tote w latach 1871-1914 uderza zwikszenie si liczby mieszkacw
Europy.
Wzrost ludnoci by bardzo szybki rwnie w Ameryce, zwaszcza Pnocnej,
i w Azji.

`ty
Wzrost ludnoci
w niektrych krajach
Europy (w mln osb)
`ty

`ts
Kraj: Lata 1871 - 1914
Francja: 36 - 39
Niemcy: 40 - 67
Rosja: 75 - 180
Wielka Brytania (z Irlandi): 32 - 45
Wochy: 27 - 38
`tn

`ty
Ludno wiata
(w mln)
`ty
A - wedug oblicze A. M. Carr-Saundersa,
B - wedug W. F. Willcoxa,
C - wedug ONZ

`ts
Kontynenty: 1850 - 1900 - 1920
Europa: 274A 274B - 423A 423B - 487C
Azja: 741A 656B - 915A 857B - 966C
Ameryka Pn.: 26A 26B - 81A 81B - 117C
Ameryka Pd.: 33A 33B - 63A 63B - 91C
Afryka: 95A 100B - 120A 141B - 140C
Oceania: 2A 2B - 6A 6B - 9C.
`tn

Europa cznie z azjatyckimi posiadociami cesarstwa rosyjskiego
Azja bez azjatyckich posiadoci cesarstwa rosyjskiego

Ze wzrostem ludnoci wizay si ruchy migracyjne dwojakiego rodzaju. Z
jednej strony byo to masowe w krajach uprzemysawiajcych si
przechodzenie ludnoci ze wsi do miast i orodkw przemysowych, z drugiej
za bya to migracja z krajw przeludnionych, gwnie emigracja do innych
czci wiata.
Migracj wewntrzn powodowa przede wszystkim rozwijajcy si przemys
oraz kryzys w rolnictwie. Ponadto ycie miejskie miao dla modych ludzi ze
wsi coraz wiksz si przycigajc. Suba wojskowa, obowizkowa we
wszystkich krajach Europy z wyjtkiem Anglii, i rozwj komunikacji
uatwiay zetknicie si z miastem. W Anglii ludno wiejska, ktra w 1871
r. wynosia 35% ogu ludnoci, w 1910 r. stanowia ju tylko 22%. W
Niemczech w rolnictwie pracowao w 1871 r. 64%, w 1910 r. 39%. W Belgii
odsetek ludnoci wiejskiej w drugiej poowie Xix w. spad z 50% na 25%. We
Francji zjawisko to wystpuje rwnie, ale w mniejszym stopniu wskutek
powolniejszego tempa uprzemysowienia. Francuska ludno rolnicza wynosia
71% ogu W 1871 r., w 1914 r. za 53%.
Skutkiem tego by w latach 1890-1910 wzrost liczby miast z ludnoci
powyej 100 tys. w Europie z 118 na 183, w Stanach Zjednoczonych z 32 na
48. Obok dawnych milionowych metropolii, jak Pary, Londyn, Berlin, Nowy
Jork, pojawiy si inne miasta-olbrzymy majce ju okoo miliona
mieszkacw, a wykazujce tendencj dalszego wzrostu; byy to Rio de
Janeiro i Buenos Aires w Ameryce, Bombaj, Kalkuta, Szanghaj, Pekin, Tokio i
Osaka w Azji.
Proces urbanizacji ogarn Europ Zachodni i cz rodkowej, nie
wystpi natomiast w krajach Europy Wschodniej i Poudniowej.
Emigracja zamorska przybraa w drugiej poowie Xix w. nieznane dotd
rozmiary. W latach 1871-1914 wywdrowao z Europy 34 mln ludzi, z czego 25
mln osiedlio si na stae w krajach zamorskich. Pocztkowo gwnej masy
wychodcw europejskich dostarczay Anglia i Niemcy. Szczeglne nasilenie
wychodstwa z tych krajw wystpuje w przedostatnim dziesicioleciu
ubiegego wieku.
W latach 1880-1890 opuszczao Wyspy Brytyjskie i Irlandi od 200 do 300
tys. emigrantw rocznie. Wychodcy angielscy byli szczeglnie
uprzywilejowani, gdy albo udawali si do posiadoci brytyjskich za
morzami, jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Poudniowa, albo te
do kraju kultury anglosaskiej i jzyka angielskiego, jakim s Stany
Zjednoczone.
W tym okresie wyemigrowao z Niemiec ponad 1,3 mln ludzi. Nie mogli oni
ze wzgldw klimatycznych osiedli si we wasnych koloniach (oprcz
szczupej garstki plantatorw, oficerw i urzdnikw), kierowali si wic
gwnie do Stanw Zjednoczonych i w mniejszej liczbie do Brazylii.
Pod koniec Xix w. ruch emigracyjny z Anglii i z Niemiec uleg
zahamowaniu. Przemys rodzimy potrzebowa coraz wicej rk do pracy. W
Niemczech i we Francji wystpi wkrtce zjawisko odwrotne - przypyw obcych
robotnikw, zwaszcza do pracy na roli.
Od koca Xix w. gwny kontyngent wychodcw pyn z krajw rolniczych
Europy rodkowej, Poudniowej i Wschodniej. Emigrowali masowo Polacy do
Stanw Zjednoczonych i do Brazylii. Do Stanw Zjednoczonych gwnie
kierowali si rwnie Ukraicy z Galicji Wschodniej, Wgrzy, Sowacy.
Chopi rosyjscy kolonizowali Syberi.
Liczne wychodstwo woskie (ponad 250 tys. w ostatnim dziesicioleciu Xix
w., okoo 0,5 mln rocznie w pocztkach Xx w.) kierowao si do krajw
Ameryki aciskiej, w pierwszym rzdzie do Argentyny i Brazylii, czciowo
take do Stanw Zjednoczonych. Do Ameryki Poudniowej podali emigranci
portugalscy i hiszpascy.
Emigracja przybraa w niektrych pastwach takie rozmiary, e pewne
narody byy liczniej reprezentowane w krajach zamorskich ni we wasnej
ojczynie - np. Portugalczycy w Brazylii, Irlandczycy w Stanach
Zjednoczonych.
Nie byo, rzecz prosta, wychodstwa z Francji, ktrej, przeciwnie,
potrzebne byy obce rce do pracy.
Nie byo rwnie wychodstwa rodzimej czarnej ludnoci z Afryki. Licznie
natomiast emigrowali Chiczycy - na pnoc do Mandurii, na poudnie do
Indonezji i wreszcie na zachd na Hawaje i do Stanw Zjednoczonych. W tych
samych kierunkach podali emigranci japoscy. Hindusi wdrowali do Afryki
Poudniowej, do Gujany, na niektre wyspy Oceanu Spokojnego.
Ze wszystkich krajw najwiksze liczby wychodcw cigay Stany
Zjednoczone. W latach 1871-1900 przybyo tam 14 mln cudzoziemcw, w latach
1900-1914 - prawie 9 mln. Znaczne powikszenie ludnoci Stanw
Zjednoczonych, ktra z 38,5 mln w 1871 r. wzrosa do 92 mln w 1910 r.,
wynikao w 55% z przypywu ludnoci europejskiej. To samo zjawisko, ale ju
w mniejszych rozmiarach, widzimy w Kanadzie oraz w Ameryce aciskiej,
zwaszcza w Brazylii i Argentynie.


Rozdzia drugi:
ycie gospodarcze.
Imperializm


Dugie lata pokoju przyniosy z sob gwatowny rozwj gospodarczy.
Rewolucja przemysowa, ktra duo wczeniej dokonaa si w Anglii,
przekroczya teraz kana La Manche i Atlantyk. Stany Zjednoczone, Niemcy i
niektre inne kraje Europy Zachodniej weszy w okres szybkiego rozkwitu.
Powsta nowoczesny przemys maszynowy, wyoni si wielkoprzemysowy
proletariat. Przemys odgrywa coraz wiksz rol i coraz silniej
wystpowaa jego przewaga nad rolnictwem. Spoeczestwo rolnicze
przeksztacao si w spoeczestwo przemysowe.
Wynalazki dokonane w kocu Xix w. miay zasadnicze znaczenie dla ycia
gospodarczego i dla rozwoju kultury. W 1876 r. Amerykanin Alexander Graham
Bell wynalaz telefon. W tym samym czasie skonstruowali arwk elektryczn
Rosjanin Aleksander N. odygin w 1872 r. i Amerykanin Thomas Edison w 1879
r. Angielski inynier Charles Parsons zbudowa turbin parow w 1884 r.
Niemcy Karl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik
spalinowy i zastosowali go w 1885 r. do samochodu. W 1895 r. Francuzi,
bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i
wywietlania zdj ruchomych - prototyp dzisiejszego kinematografu. W 1893
r. - Niemiec Rudolf Diesel skonstruowa wysokoprny silnik spalinowy.
Woch Guglielmo Marconi wysa w 1899 r. pierwszy telegram radiowy z
Wielkiej Brytanii do Francji, a w 1902 r. przez Atlantyk z Europy do
Ameryki.
Oywienie ycia gospodarczego sprzyjao rozwojowi komunikacji. Dugo
drg elaznych na kuli ziemskiej wzrosa w latach 1870-1913 przeszo
piciokrotnie.
Krajami majcymi wwczas najgstsz sie kolejow byy Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. Udoskonalone szyny,
parowozy i wagony pozwalay na przewz towarw w znacznie wikszych ni
dotd rozmiarach i to na przewz szybszy.
Ponadto technika budowy kolei coraz bardziej braa gr nad trudnociami
terenowymi; mosty i wiadukty, wznoszone w nieatwych warunkach, tunele
wykuwane w grach, pozwalay na prowadzenie linii kolejowych w
niedostpnych dotd okolicach i skracay odlegoci.

`ty
Rozwj sieci
kolejowej w wiecie
`ty

`ts
Rok - Kilometry
1870 - 209789
1890 - 617285
1913 - 1104217
`tn

Budow drg elaznych rozpoczyna kapita prywatny; pniej wszake w
wielu krajach nastpio upastwowienie kolei. Tak byo w Niemczech,
Austro-Wgrzech, Rosji, we Woszech, w Belgii, Szwajcarii, Danii, Rumunii,
Serbii, Bugarii, poza Europ za w Japonii i w krajach kolonialnych. W
Stanach Zjednoczonych natomiast koleje pozostaway nadal wasnoci
prywatnych spek; w znacznej mierze by w nich zaangaowany kapita
angielski, a take i niemiecki. W pocztku Xx w. 85% dochodw z kolei
Stanw Zjednoczonych pobierao siedem wielkich spek.
Zwikszy si ogromnie wiatowy tona okrtw.

`ty
Zwikszenie wiatowego
tonau okrtw
(w tys. ton)
`ty

`ts
Rok - Tona ogem (aglowce - parowce)
1870 - 15000 (85% - 15%)
1910 - 42000 (10% - 90%)
`tn

eglug morsk kontroloway niemal w caoci wielkie spki okrtowe. W
1913 r. byo na wiecie okoo 20 kompanii morskich, z ktrych kada
rozporzdzaa tonaem w wysokoci co najmniej 200 tys. ton. Czasem spki
te zawieray pomidzy sob porozumienie dla osignicia kontroli nad ruchem
towarowym i pasaerskim na niektrych liniach. Tak np. dwie wielkie spki
niemieckie Hamburg-Ameryka (tzw. Hapag) i Lloyd Pnocnoniemiecki
porozumiay si z trustem amerykaskim Morgana oraz z holendersk kompani
okrtow i t drog opanoway cakowicie komunikacj morsk pomidzy
portami niemieckimi, holenderskimi i amerykaskimi.
Wynalezienie w 1867 r. przez inyniera francuskiego Charles Tellier
maszyny chodzcej umoliwio zastosowanie chodni na kolejach i wielkich
okrtach, co pozwolio na przewoenie na dalekich przestrzeniach towarw
ulegajcych szybkiemu zepsuciu.
Uatwienia komunikacyjne przybliay rne kraje i rne czci wiata.
Kana Sueski, otwarty w 1869 r., zbliy Europ do Azji Wschodniej i
Poudniowej, do Afryki Wschodniej i do Australii. Koleje transkontynentalne
w Ameryce Pnocnej (pierwsza w 1869 r.) nie tylko zespalay ze sob wschd
i zachd Stanw Zjednoczonych, ale i przybliay ogromny ten kraj do
Starego wiata. Kolej transsyberyjska, ktrej budow rozpoczto w 1891 r.,
dotara w 1902 r. do Wadywostoku, w 1903 r. do Port Artur i powizaa
Europ z Azj Wschodni. Otwarcie w 1895 r. Kanau Kiloskiego
przypieszyo i uatwio komunikacj pomidzy Morzem Batyckim a Morzem
Pnocnym. Kana Panamski, otwarty w 1914 r. poczy Ocean Atlantycki z
Oceanem Spokojnym.
Dalszym uatwieniem ycia gospodarczego, jak rwnie administracji w
wikszych krajach, bya coraz gstsza sie telegraficzna i telefoniczna, a
take budowa kabli podmorskich.
egluga powietrzna natomiast bya jeszcze w stadium pocztkowym i nie
miaa praktycznego znaczenia zupenie. Bracia Renard zbudowali w 1884 r.
balon kierowany. Brazylijczyk Alberto Santos-Dumont przelecia podobnym
balonem w 1901 r. z Saint-Cloud do Parya. Balon poduny wedug pomysu
Niemca hr. Ferdynanda Zeppelina przelecia okoo 107km w okolicach
Friedrichshafen. Prbowano rwnie budowy statkw ciszych od powietrza,
prototypu dzisiejszych samolotw. Amerykanie bracia Orville i Wilbur Wright
17 grudnia 1903 r. przelecieli na tego rodzaju aparacie 260 metrw w cigu
59 sekund. W 1909 r. lotnik i konstruktor francuski Louis Bleriot
przelecia samolotem wasnej konstrukcji kana La Manche.
Wzrost komunikacji i udoskonalenie rodkw komunikacyjnych spowodoway
potrzeb ywszej wsppracy midzynarodowej w tej dziedzinie. W 1874 r. w
Bernie zawarty zosta powszechny traktat pocztowy dla unormowania
midzynarodowego obrotu pocztowego. Na mocy postanowie traktatu powstao
Midzynarodowe Biuro Powszechnego Zwizku Pocztowego. W 1875 r. zawarto
powszechny traktat telegraficzny.
Ludzko wkroczya w er gospodarki wiatowej. Przemys europejski
przetwarza surowce z wszystkich czci wiata i we wszystkich czciach
wiata stara si sprzedawa swe wyroby.
Industrializacja czya si cile ze spotgowan eksploatacj wgla i
elaza, tych dwu podstaw nowoczesnego przemysu. Miejsce dawnych maych
zakadw, ktrym potrzebne byy przede wszystkim drzewo i woda, zajmuj
teraz wielkie huty i fabryki zakadane w pobliu kopalni wgla i elaza.
Tak byo w Anglii, tak byo w Westfalii i Nadrenii, tak byo na lsku.
Wgiel znajdowa coraz szersze zastosowanie. Sta si niezbdny dla
fabryk, kolei, ogrzewania domw mieszkalnych; poddany procesowi destylacji
suy jako gaz wietlny; jako surowiec zasadniczy sta si podstaw nowych
zupenie gazi przemysu, przede wszystkim chemicznego. Przemysowiec
niemiecki Fryderyk Siemens twierdzi, e wgiel jest "miar wszystkich
rzeczy".
wiatowe wydobycie tego cennego surowca z 90 mln ton w poowie Xix w.
podnioso si do 200 mln w 1870 r. i przekroczyo 1000 mln ton w 1913 r.
Kraje bogate w wgiel miay zapewnione pierwszestwo w rozwoju
gospodarczym. Przez dugi czas pierwsze miejsce w grnictwie wglowym
zajmowaa Anglia. W 1898 r. utracia je wszake na rzecz Stanw
Zjednoczonych. W 1913 r. wydobycie wgla angielskiego wynosio ju mniej
ni 1/3 produkcji wiatowej (292 mln ton wobec przeszo 1000 mln). Na
pierwszym miejscu utrzymyway si w dalszym cigu Stany Zjednoczone (517
mln ton). Anglia zachowaa jeszcze drugie miejsce, ale szybko zblia si
do niej z trzeciego miejsca konkurent niemiecki (277 mln ton).
Wzrost wydobycia wgla ilustruje ponisza tabela:

`ty
Wydobycie wgla
w najwaniejszych
krajach (w mln ton)
`ty

`ts
Pastwo: Rok 1870 - 1900 - 1913
Wielka Brytania: 128 - 185 - 292
Niemcy: 42 - 89 - 277
St. Zjedn.: 41 - 143 - 517
Francja: 17 - 26 - 41
Rosja: 10 - 27 - 54
`tn

W pocztkach Xx w. wgiel by wci jeszcze podstawowym czynnikiem
pomylnego rozwoju gospodarczego, chocia maszyna parowa miaa ju mniejsze
zastosowanie, a nafta zacza wypiera wgiel z niektrych pozycji.
Wydobycie ropy naftowej wzroso wydatnie, zwaszcza w Xx w., gdy nafty
zaczto uywa nie tylko jak poprzednio do owietlenia, lecz przede
wszystkim do poruszania silnikw spalinowych. Wzrost ten wykazuje tabela:
Wydobycie ropy.
W kocu Xix w. i pocztkach Xx w przemyle naftowym pierwsze miejsce
zajmoway spka amerykaska Standard Oil, zaoona w 1882 r. przez Johna
D. Rockefellera, spka angielsko-holenderska Royal Dutch (rok zaoenia
1890) i Anglo-Persian Oil Company (1907). Nad naft w Rosji panowali
Nobel i Rotcchildowie.
Obok wgla podstawowym czynnikiem rozwoju przemysu nowoczesnego byo
elazo. I tu przez dugi czas dominowaa Anglia. W 1870 r. produkowaa
elaza wicej ni wszystkie inne kraje na wiecie razem wzite. Obok
wasnej rudy przetapiaa jeszcze w swych hutach rud szwedzk i hiszpask.
Do zmiany tej sytuacji przyczyni si midzy innymi wynalazek Anglika in.
Sidney Gilchrista Thomasa pozwalajcy na dobywanie elaza z rud
fosforujcych, uwaanych dotd za maowartociowe (minette w Lotaryngii).

`ty
Wydobycie ropy
(w tys. beczek
1 beczka (barrel)
ok. 130 kg)
`ty
A - rok 1870
B - rok 1880
C - rok 1890
D - rok 1900
E - rok 1910
F - rok 1915

`ts
St. Zjedn.: 5261A - 26286B - 45824C - 63621D - 209557E - 281104F
Rosja: 204A - 2001B - 23691C - 75730D - 70337E - 68548F
Indie Holend.: 2253D - 11031E - 11920F
Rumunia: 84A - 115B - 383C - 1629D - 9724E - 12030F
Meksyk: 3634E - 32911F
Persja: 3616F
`tn

Miao to powane skutki. W 1892 r. bowiem rozpoczto eksploatowa zoa
rudy w zagbiu Briey w Lotaryngii.
Odtd szybko rozwija si przemys metalurgiczny francuski i niemiecki.
Lotaryngia ze swymi zoami rudy, Westfalia ze swym wglem zaczy coraz
silniej wiza si ze sob pod wzgldem gospodarczym. Poniewa rozdzielone
byy politycznie, przyczyniao si to do zaostrzenia stosunkw pomidzy
Francj a Niemcami.
Producentem elaza na du skal byy rwnie Stany Zjednoczone. Ju w
pierwszych latach Xx w. wielka republika pnocnoamerykaska produkowaa
wicej surwki elaza ni Anglia i Niemcy cznie. Ponisza tabela pokazuje
wzrost produkcji elaza:

`ty
Produkcja surwki
elaza (w mln ton)
`ty

`ts
Pastwo: Rok 1870 - 1890 - 1913
Wielka Brytania: 6,7 - 8,0 - 10,4
Niemcy: 1,7 - 4,7 - 19,3
St. Zjedn.: 1,9 - 9,4 - 31,5
Francja: 1,2 - 2,0 - 5,2
Rosja: 0,4 - 0,1 - 4,6
`tn

Rozwija si take wydatnie przemys wkienniczy, ktry w koloniach
afrykaskich i w Azji Wschodniej zdoby sobie nowe rynki zbytu. I tu Anglia
miaa pierwotnie prymat, ktry rwnie utracia pod koniec Xix w. Take i w
tej dziedzinie na czoo wysuny si Stany Zjednoczone, a nastpnie
przemys tekstylny francuski, niemiecki i polski w Krlestwie. Bawen
produkoway w wielkich ilociach Stany Zjednoczone, Anglicy zaprowadzili
jej upraw na du skal w Indiach Wschodnich, w Egipcie, w Sudanie i w
Ugandzie, Rosjanie na rozlegych przestrzeniach Turkiestanu.
Obok przemysu dawnego, "klasycznego", jak maszynowy i tekstylny,
pojawiy si zupenie nowe gazie. By to przede wszystkim przemys
chemiczny (barwniki, nawozy sztuczne, materiay wybuchowe), w ktrym od
razu wysuny si na czoo Niemcy. Przemys ten rozwija si pomylnie od
1880 r. dziki umiejtnoci zuytkowania produktw ubocznych wgla i nafty.
By to nastpnie rozwijajcy si od koca Xix w. przemys elektryczny; gr
wziy tu Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja. Po wynalezieniu silnika
Diesla w 1893 r. coraz waniejsz rol odgrywa przemys naftowy. Obok
maszyny parowej zacz dziaa "biay wgiel", czyli energia elektryczna,
zacz pracowa motor benzynowy.
Jest rzecz znamienn, e nowe gazie przemysu rozwijay si znacznie
powolniej w Anglii ni w innych krajach przemysowych. Pierwszestwo
zdobyy tu od razu Stany Zjednoczone i Niemcy.
Rwnie w rolnictwie dziki zdobyczom nauki zaznaczy si duy postp.
Osignito wiele w dziedzinie krzyowania i doskonalenia gatunkw
rolinnych i zwierzcych. Wyhodowano np. gatunki zb odpornych na ostry
klimat. Pozwolio to na wydatne zwikszenie areau zb np. w Kanadzie i na
Syberii. Zwikszyo si wykorzystanie nawozw sztucznych. Rozpowszechnia
si uprawa buraka cukrowego. Weszy w powszechne uycie produkty krajw
tropikalnych (tuszcze, wkna, kakao, kawa, herbata, owoce). Rozwina si
hodowla byda na miso (Argentyna, Australia), na wen (Australia).
Mimo to, zwaszcza w krajach Europy rodkowej i Zachodniej, rolnictwo
walczy musiao z powanymi trudnociami. Przysparzaa ich w wielkiej
mierze konkurencja zboa z krajw zamorskich, przede wszystkim z Ameryki
Pnocnej. Wielkie, coraz wiksze przestrzenie oddawano tam pod upraw;
ziemia bardzo urodzajna, dotychczas nie uprawiana, wydawaa plon obfity.
Nowo zbudowane amerykaskie koleje transkontynentalne i nowe wielkie okrty
transoceaniczne przybliyy Europ do Ameryki i uatwiay transport
znacznych iloci zboa. Koszty transportu szybko spaday. Na linii Nowy
Jork - Liverpool wynosiy one w 1881 r. tylko 40%, a w 1900 r. zaledwie 15%
kosztw przewozu na tej samej trasie w 1871 r. Na drodze morskiej Odessa -
Hamburg koszty przewozu obniyy si do 62% w 1881 r., a do 43% w 1900 r. w
porwnaniu z rokiem 1871. Na midzynarodowym kongresie rolniczym w 1889 r.
jeden z rolnikw francuskich ali si, e przewiezienie worka zboa z
Ameryki do Europy wypada znacznie taniej ni z Dijon do Parya.
Po Stanach Zjednoczonych jako wielki dostawca podw rolnych wystpia
Kanada, pod koniec Xix w. za Argentyna. Dostarczycielk zboa na rynki
zachodnio - i rodkowoeuropejskie bya te Rosja, ktra dziki taniej sile
roboczej moga konkurowa z importerami zamorskimi.
We Francji sytuacj pogarsza gwatowny spadek produkcji wina. Synne
francuskie winnice ulegy zniszczeniu, ktre spowodowaa maa mszyca zwana
filokser. Rozmnoya si i rozprzestrzenia po 1876 r. Produkcja wina
francuskiego obniya si o 2/3 i wynike std straty roczne obliczano na
500 mln frankw. Dopiero po 20 latach, po sprowadzeniu odpornej na
filokser winoroli amerykaskiej, udao si odbudowa francuskie winnice i
przywrci dawn produkcj wina. Filoksera atakowaa te, cho w mniejszym
stopniu, winnice woskie i hiszpaskie.
We Francji zrujnowaa licznych rednich i drobnych wacicieli winnic -
warstw bdc siln podpor obozu zachowawczego. Maa mszyca odegraa
wan rol polityczn.
Rolnictwo europejskie przechodzio wic ciki kryzys, ktry dotyka
zarwno wiksz wasno ziemsk, jak i chopw. Francja i Niemcy broniy
si wprowadzeniem cel ochronnych na pody rolne, Anglia natomiast
utrzymywaa wolny handel, sprowadzaa coraz wicej ywnoci z krajw
zamorskich i nie przeciwdziaaa upadkowi wasnego rolnictwa. W cigu
dziesiciolecia 1876-1885 powierzchnia ziemi uprawnej w Anglii skurczya
si o 28%. Masy robotnikw rolnych powdroway do kopal i do fabryk w
miastach lub za ocean.
Midzynarodowe kongresy rolnicze, zwoywane poczwszy od 1889 r.,
dyskutoway spraw midzynarodowego ukadu zboowego, unii celnej
europejskiej czy rodkowoeuropejskiej. Projekty takiej unii wyszy najpierw
ze strony Francuzw i Wgrw. Unia nie zostaa zawizana, ale znamienny by
fakt, e z rnych stron domagano si jej utworzenia.
Sytuacj opanowano dopiero pod koniec Xix w. Ceny ziemiopodw zaczy
si podnosi. Dwie byy tego gwne przyczyny. Z jednej strony zmniejszya
si konkurencja zboa amerykaskiego. Ludno Stanw Zjednoczonych
wzrastaa szybko i spoywaa coraz wiksz cz podw swej ziemi.
Jednoczenie wzrosy koszty produkcji rolnej, a tym samym zmniejszya si
amerykaska zdolno konkurencyjna. Z drugiej strony w rolnictwie
europejskim dokona si ogromny postp. Nowe, na naukowych podstawach
oparte metody uprawy podniosy znacznie wydajno ziemi. Zwikszenie si
ludnoci, zwaszcza ludnoci miejskiej, oglny wzrost dobrobytu i
podwyszenie stopy yciowej wzmogy zapotrzebowanie na artykuy rolne;
wzroso zwaszcza silnie spoycie misa, mleka i wyrobw mleczarskich.
Niektre kraje, jak Szwajcaria, Holandia, Dania skieroway sw gospodark
roln ku hodowli i produkcji przetworw mlecznych i misnych.
Ostatnie dziesiciolecie Xix w. przynioso znamienne przemiany.
Gospodarka oparta na wasnoci indywidualnej i na wolnej konkurencji
stopniowo zacza ustpowa miejsca gospodarce opartej na wasnoci
zbiorowej i na kapitale zbiorowym - gospodarce monopolistycznej. Sytuacja
przedsibiorstw maych i rednich stawaa si coraz trudniejsza. Niektre
bankrutoway, niektre podporzdkowywali sobie lub wchaniali bogatsi i
potniejsi konkurenci. W bankowoci, w przemyle, w handlu wyrastay
przedsibiorstwa - olbrzymy. Doszy one z czasem do przekonania, e zamiast
traci siy na wzajemn walk o rynki zbytu i rda surowcw, korzystniej
bdzie porozumie si i wsplnie ustali klucz podziau zyskw. T drog
powstay wielkie zrzeszenia producentw.
Zrzeszenia takie zawizyway si albo w drodze tzw. koncentracji
poziomej, czyli horyzontalnej, gdy czyy si przedsibiorstwa pracujce w
tej samej gazi produkcji (np. kartel wglowy resko-westfalski w 1895
r.), albo te w drodze tzw. koncentracji pionowej, czyli wertykalnej. Ten
drugi wypadek zachodzi wtedy, gdy wielkie przedsibiorstwo jednoczyo
wszystkie ogniwa procesu produkcyjnego, a wic np. kopalnie, w ktrych
wydobywano rud elazn, poprzez huty przetapiajce surwk elaza, do
fabryk wyrobw stalowych np. broni.
Rne byy formy prawnoorganizacyjne koncentracji:
1) kartele, ktrych celem - jest podzia rynkw zbytu, okrelenie
rozmiarw produkcji, wysoko cen itp.;
2) syndykaty, ktre jednocz si dla wsplnej sprzeday towarw, a
niekiedy i dla nabycia surowca przez wsplne biuro;
3) trusty, pocigajce za sob pene zjednoczenie wasnoci
przedsibiorstw, ktrych waciciele zostali udziaowcami;
4) koncerny, ktre wi poszczeglne przedsibiorstwa czy trusty na
podstawie wsplnej finansowej zalenoci od grupy kapitalistw.
Przedsibiorstwa wchodzce w skad koncernu nie trac tytuw swej
wasnoci.
Organizacj pozostawiajc najwicej swobody by kartel; trust by form
najbardziej zwart.
Kartele, koncerny, trusty sprawoway istn dyktatur gospodarcz, std
ich nazwa monopole. Monopole, to "organizacje, ktre celem powikszenia
zyskw swych czonkw prbuj dla caej gospodarki regulowa ruch czynnikw
okrelajcych lub wspokrelajcych wysoko zyskw, a wic ceny,
produkcj itp. Najpotniejsze monopole na podstawie swej przewagi nad
innymi zwizkami kapitalistycznymi wyznaczaj kierunek i cel caej polityce
klasy panujcej" (Jrgen Kuczynski).
Monopole s czsto zrzeszeniami midzynarodowymi. W 1907 r. zawarte np.
zostao porozumienie pomidzy wielk niemieck firm elektryczn Allgemeine
Elektrizitatsgesellschaft (w skrcie AEG) a amerykask General Electric
Company (GEC) co do rozgraniczenia sfer interesw. GEC zapewnia dla siebie
Stany Zjednoczone i Kanad, AEG - Niemcy, Austro-Wgry, Szwajcari,
Luksemburg, Belgi, Holandi, kraje skandynawskie, Rosj, Turcj i Bakany.
Najwiksza koncentracja na kuli ziemskiej wystpia w Stanach
Zjednoczonych. Z pastw europejskich przodoway pod tym wzgldem Niemcy. We
Francji proces ten by powolniejszy, np. wielkie koncerny obejmujce rud w
zagbiu Briey i wgiel w departamencie Nord powstay dopiero w latach 1907
i 1911. Oprcz Francji i Niemiec monopole istniay w omawianym okresie w
wikszoci pastw Europy Zachodniej, a take w Rosji, w Japonii; spotykao
si je rwnie w krajach o stosunkowo sabym rozwoju przemysowym.
Koncentracji przedsibiorstw przemysowych towarzyszya koncentracja
kapitaw. Drog cisego czenia si potnych bankw z wielkimi
przedsibiorstwami przemysowymi powstawa kapita finansowy, ktry w yciu
gospodarczym i politycznym odegra szczeglnie ujemn rol.
Banki rozszerzay stopniowo swoje najdawniejsze zadania porednikw w
wypatach i staway si dostawcami kapitau; udzielay mianowicie kupcom i
fabrykantom poyczek krtkoterminowych. W miar wszake powikszania si
wkadw bankowych sytuacja ulega zmianie. Banki znalazy si w posiadaniu
tak olbrzymich rodkw, e poyczki krtkoterminowe ju nie wystarczay na
ich zuytkowanie. Utworzyy wic inne, szersze ujcie dla nagromadzonych
zasobw i zaczy udziela przemysowi poyczek dugoterminowych, innymi
sowy umieszczay w produkcji przemysowej wielk, coraz bardziej rosnc
cz swych kapitaw. Wielki bank nowoczesny sta si wic wpywow
central finansow i potnym dysponentem. Czsto finansowa kilka
przedsibiorstw pracujcych w tej samej gazi przemysu. Zrozumiay
interes nakazywa bankowi dba o to, aby przedsibiorstwa te nie
konkuroway, lecz wspdziaay z sob. Banki przyspieszay wic proces
koncentracji.
Kraje ubosze i gospodarczo zacofane, czy to dla pokrycia kosztw
inwestycji lub zbroje, czy dla sprowadzenia wyrobw przemysowych, czy
wreszcie dla pokrycia deficytu budetowego, musiay szuka kredytu w
bogatych i wysoko rozwinitych krajach kapitalistycznych, wywocych
kapita. Udzielenie poyczki zagranicznej wymagao najczciej zgody wadz
pastwowych. Niekiedy rzd zachca banki do takich operacji, uwaajc
susznie, e t drog rozszerza i umacnia swoje wpywy w innych pastwach,
np. Francja w Rosji, Anglia w Ameryce Poudniowej, Niemcy w Turcji. Obok
polityki oficjalnej ogromn rol odgrywaa wasna polityka wielkich bankw.
Trzeba zawsze bra to pod uwag, jeli chce si waciwie zrozumie i
oceni rozwj stosunkw midzynarodowych, a w szczeglnoci polityk
wielkich mocarstw.

`ty
Kapita ulokowany
za granic
(w mld frankw)
`ty
x - brak

`ts
Rok: przez W.Brytani - Francj - Niemcy
1872: 15 - 10 - x
1882: 22 - 15 - ?
1893: 42 - 20 - ?
1902: 62 - od 27 do 37 - 12,5
1914: od 75 do 100 - 60 - 44
`tn

(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22. s. 277)

`ty
Czci wiata, pomidzy
ktre byy podzielone
kapitay (w mld marek)
(w przyblieniu)
okoo 1910 r.
`ty

`ts
Kontynenty: kapita brytyjski - francuski - niemiecki
Europa: 4 - 23 - 18
Ameryka: 37 - 4 - 10
Azja, Afryka, Australia: 29 - 8 - 7
Razem: 70 - 35 - 35
`tn

(Wedug W.I. Lenin, Dziea, t.22, s. 278)

Wywz kapitaw przybra olbrzymie rozmiary. W pierwszych latach Xx w.
Anglia umieszczaa za granic ponad 4 mld fr rocznie, Francja okoo 2 mld.
W 1914 r. obliczano, e kapita angielski umieszczony za granic wynosi od
75 do 100 mld fr, kapita francuski okoo 60 mld, kapita niemiecki ponad
40 mld fr.
Analiza wywozu kapitaw z trzech gwnych europejskich mocarstw
imperialistycznych, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec, przynosi
interesujce wyniki, wane nie tylko dla zrozumienia stosunkw
gospodarczych w wiecie, ale i polityki midzynarodowej.
Kapita angielski kierowa si mniej wicej w poowie do brytyjskich
posiadoci zamorskich. Pozosta cz umieszczano przede wszystkim w
Stanach Zjednoczonych i w krajach Ameryki aciskiej, zwaszcza w
Argentynie. Do Europy wywieziono zaledwie okoo 5 czy 6%.
Kapita francuski lokowa si gwnie pod postaci poyczek, mniej wicej
w 2/3 w Europie; w samej tylko Rosji np. umieszczano 10 mld fr.
Kapita niemiecki znajdowa niedue zastosowanie we wasnych koloniach,
dzieli si natomiast do rwnomiernie pomidzy Europ i kraje
pozaeuropejskie. W Europie najwicej, okoo 8 mld fr, umiecili kapitalici
niemieccy w krajach monarchii habsburskiej, nastpnie w Rosji (okoo 5
mld). 10 mld inwestowanych w Ameryce dzielio si pomidzy Stany
Zjednoczone, Kanad i pastwa Ameryki rodkowej i Poudniowej. W Azji
kapita niemiecki lokowa si gwnie w Turcji i w Chinach.
Swoist waciwoci kapitau niemieckiego bya okoliczno, e dziaa
on przewanie w krajach politycznie od Niemiec nie uzalenionych. Std
pyny trudnoci, ktre napotyka, std te midzy innymi wynika
szczeglnie agresywny charakter niemieckiego kapitalizmu.
Ekonomista niemiecki tego okresu, Gerhart von Schultze-Gaewernitz, pisa:
"Tylko w maej czci zagranicznego wiata mamy polityczne podstawy
bezpieczestwa niemieckich inwestycji kapitaowych. Std potrzeba [nam]
spotwarzanego tak bardzo militaryzmu i marynizmu, pki inni - Anglianie
bd gotowi do rozbrojenia na gruncie rwnouprawnienia".
Ogromny wzrost produkcji zmusza bardziej rozwinite kraje
kapitalistyczne do ustawicznego poszukiwania nowych rynkw zbytu. Mogo to
nastpi albo przez wywz do krajw pozaeuropejskich otwierajcych si dla
handlu midzynarodowego, albo te przez pozyskanie odbiorcw konkurenta
zgodnie z moliwociami, ktre dawaa zasada wolnego handlu.
Kapitalici domagali si, aby rzdy prowadziy polityk w dwch
kierunkach: aby rozszerzay ekspansj kolonialn i, zarazem, aby chroniy
przed konkurentem zagranicznym rynek wewntrzny i zachoway go dla
produkcji krajowej. Wypywaa std dno do podbojw kolonialnych i
tendencja do zerwania z zasad wolnego handlu i powrotu do protekcjonizmu.
W ostatnim wierwieczu Xix w. prawie caa Europa, z wyjtkiem Wielkiej
Brytanii, Belgii i Holandii, przyja protekcjonistyczny system celny -
Rosja w 1877 r., Niemcy w 1879 r., Francja w 1881 r., Stany Zjednoczone
weszy na t drog pod koniec Xix stulecia (taryfy w 1890 i 1897 r.).
Protekcjonizm rodzi wojny handlowe - pomidzy Francj a Wochami w
latach 1887-1898, pomidzy Francj a Szwajcari w latach 1893-1895,
pomidzy Niemcami a Rosj w 1893 r.
System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wojen handlowych
nazywano nacjonalizmem gospodarczym.
Omawiane czasy nie byy okresem cigego, nieprzerwanego wzrostu
bogactwa. Przeciwnie, wystpuj wwczas lata zastoju, spadku cen, oglnych
trudnoci gospodarczych, lata kryzysu.
Okres depresji ekonomicznej wystpi w 1873 r. najpierw w Austrii,
Niemczech i Stanach Zjednoczonych, a nastpnie ogarn inne kraje i trwa z
przerwami a do 1895 r. Spady ceny, spady papiery wartociowe, obniona
zostaa stopa dyskontowa i stopa procentowa. Trudnoci kryzysowe day si
we znaki licznym pastwom, wiele z nich tylko z duym wysikiem mogo
spaca swe zobowizania, niektre zmuszone byy ogosi bankructwo (Turcja
w 1875 r., Portugalia w 1893 r" kiedy skrelia 2/3 swego dugu). Pomimo
tego papiery pastwowe, chocia niej oprocentowane, byy w okresie kryzysu
bardziej cenione i bardziej poszukiwane jako pewniejsze.
Po latach zej koniunktury, niekiedy tylko przerywanej okresami bardziej
pomylnymi, przyszed mniej wicej od 1895 r. czas dobrej koniunktury i
trwa a do wybuchu pierwszej wojny wiatowej, a bodaj nawet do wielkiego
kryzysu roku 1929.
Takie byy oglne warunki, w ktrych wiat wkroczy w epok imperializmu.
Wyraz imperializm by i jest uywany w rnych znaczeniach. W sowniku
francuskim Littrego (wyd. z 1865 r.) oznacza on pogldy "imperialistw",
tzn. zwolennikw Napoleona Iii. W publicystyce angielskiej, w smym
dziesicioleciu zeszego wieku, pod mianem imperializmu rozumiano zerwanie
z zasad wolnego handlu i denie do bliszego zwizania posiadoci
zamorskich z metropoli. Wkrtce wszake pojcie to rozszerzyo si
wydatnie. W imperializmie widziano ju dno do powikszenia granic
pastwowych, do wadania moliwie wielkimi obszarami, a nawet do panowania
w skali wiatowej. Mona wic mwi o imperializmie staroytnego Rzymu,
Hiszpanii Karola V, Francji kardynaa Richelieu, Ludwika Xiv czy Napoleona.
Jest to zatem bardziej sprecyzowane i zarazem zawone pojcie zaborczoci.
Nauka natomiast, opierajca si na zasadach materializmu historycznego,
przyja definicj Lenina, chocia i marksici niekiedy w potocznej mowie
uywaj terminu imperializmu w znaczeniu zaborczoci. Wedug Lenina
imperializm to "kapitalizm w tym stadium rozwoju, kiedy uksztatowao si
panowanie monopoli i kapitau finansowego, kiedy nabra wybitnego znaczenia
wywz kapitau, rozpocz si podzia wiata przez midzynarodowe trusty i
zakoczony zosta podzia caego terytorium kuli ziemskiej przez najwiksze
kraje kapitalistyczne".
Istniej rne odcienie imperializmu w zalenoci od proporcji midzy
poszczeglnymi jego cechami. Imperializm angielski, na przykad, nazywa
Lenin - kolonialnym, francuski - lichwiarskim, niemiecki -
junkiersko-buruazyjnym, "imperializm ludzi biednych" (imperialismo della
povera gente) - oto nazwa, ktr dawano imperializmowi woskiemu.


Rozdzia trzeci:
ycie polityczne


Powane rnice w stosunkach spoecznych, gospodarczych, politycznych
dzieliy Europ koca Xix i pocztkw Xx w. W Europie rodkowej i
Wschodniej, na Pwyspie Iberyjskim silne byy wci relikty feudalizmu,
due znaczenie i wpywy miaa wielka wasno ziemska; ideologia Wielkiej
Rewolucji Francuskiej i liberalizm nie przeoray jeszcze gruntu
politycznego. W Europie Zachodniej natomiast czynnikiem rzdzcym bya ju
buruazja.
Rozwj gospodarczy pomniejsza ustawicznie znaczenie szlachty; widoczne
to byo nie tylko w uprzemysowionych pastwach na Zachodzie, ale take,
cho w duo mniejszym stopniu, w rolniczych krajach Europy rodkowej i
Wschodniej; walnie przyczyni si do tego kryzys w rolnictwie, wynikajcy z
konkurencji zboa amerykaskiego. Denia do utrzymania, wzgldnie zdobycia
przewagi w pastwie prowadziy czsto do konfliktw pomidzy ziemiastwem a
buruazj. Konflikty te prowadziy niekiedy do walki, niekiedy do
kompromisu. Rzecz prosta, e charakter - i walki i kompromisu zalea od
stosunku si pomidzy partnerami: Byo spraw znamienn, e ostry konflikt
pomidzy wielk wasnoci ziemsk a buruazj wybuch w dwch silnie
uprzemysowionych krajach Europy prawie jednoczenie - w Niemczech w latach
1908-1909, w Anglii w latach 1909-1911. Przyczyny byy prawie te same: w
Niemczech projekt wprowadzenia podatku spadkowego, obciajcego
spadkobiercw pierwszego stopnia, w Anglii podwyszenie podatku spadkowego
i wprowadzenie nowego podatku gruntowego, godzcego w latyfundia. W Anglii
przegrao sabe ziemiastwo, w Niemczech wygrali silni jeszcze junkrzy
pruscy.
Roso szybko znaczenie klasy robotniczej. Proletariat - coraz
liczebniejszy i coraz bardziej klasowo uwiadomiony - stanowi si, z
ktr buruazja liczy si musiaa i ktr prbowaa rozmaitymi drogami,
zalenie od okolicznoci, rozbroi, osabi, przejedna. Problem
wociaski mia inny charakter; politycznie chopi - pomimo swej
liczebnoci - nie odgrywali tak wielkiej roli jak robotnicy, nie stanowili
takiej groby dla panujcego ustroju.
Z wyjtkiem Francji i Szwajcarii, a od roku 1910 take i Portugalii, caa
Europa miaa ustrj monarchiczny. Ustrj ten poczytywano za tak naturalny i
oczywisty, e nowo powstajce pastwa przybieray taki wanie system
rzdw; tak byo w Rumunii w 1866 r., w Bugarii w 1879 r., w Norwegii w
1905 r.
Monarchie europejskie miay rne oblicza; od monarchii parlamentarnej -
jak Wielka Brytania, gdzie krl panowa, ale nie rzdzi i by jedynie
najwyszym, tradycyjnym symbolem pastwa, a do Rosji i Turcji, gdzie car
wzgldnie sutan by rdem prawa, by wadc, ktry teoretycznie
przynajmniej niczym nie by skrpowany. Oktrojowanie konstytucji w Rosji
1905 r., w Turcji 1908 r., niewiele tu zmienio.
Oglnie biorc monarchie europejskie dzielimy na absolutne, konstytucyjne
i parlamentarne. W monarchii absolutnej (Rosja do roku 1905) monarcha by
rdem wszelkiej wadzy zarwno ustawodawczej, jak i wykonawczej. W
monarchiach konstytucyjnych (jak np. cesarstwo niemieckie) monarcha
sprawowa wadz wykonawcz, ustawodawstwo naleao do parlamentu, monarsze
za przysugiwao prawo sankcji ustaw, uchwalonych przez parlament,
wzgldnie prawo weta.
W monarchiach parlamentarnych, bdcych pewn odmian monarchii
konstytucyjnej, parlament mia wadz ustawodawcz, jednoczenie obsadzanie
stanowisk rzdowych zaleao od jego woli; rzd mianowany by przez
monarch, ale powoany z woli parlamentu i pty tylko pozostawa u wadzy,
pki cieszy si zaufaniem i poparciem wikszoci parlamentarnej; jest to
tzw. odpowiedzialno parlamentarna ministrw. Ojczyzn rzdw
parlamentarnych jest Anglia; parlamentaryzm angielski suy za wzr wielu
pastwom - nie wszdzie wszake z dobrym wynikiem.
Wan przyczyn sprawnego funkcjonowania parlamentu brytyjskiego by
system dwupartyjny. Dwie silne, sprawnie zorganizowane partie,
konserwatystw i liberaw, zmieniay si u wadzy zalenie od tego, ktra
z nich zdobya wikszo w Izbie Gmin. Obecno w parlamencie posw
irlandzkich, a nastpnie wejcie posw Labour Party wywoywao niekiedy
pewne trudnoci, ale nie zachwiao jeszcze systemu dwupartyjnego.
Swoisty ukad stosunkw nie pozwoli na wprowadzenie systemu
dwupartyjnego we Francji. Model angielski usioway wszake przeszczepi
niektre pastwa. Dao to dobre wyniki w pastwach skandynawskich, w
Belgii, w Holandii. W Hiszpanii, Portugalii, Rumunii osignito to tylko
pozornie; dwa stronnictwa istotnie zmieniay si co pewien czas u wadzy,
ale nie w wyniku woli narodu, lecz na podstawie wzajemnego, cichego ich
porozumienia; stronnictwa byy wprawdzie rywalami o wadz, lecz zarazem w
pewnym sensie wsplnikami w eksploatacji kraju. Gdy przywdcy jednego z
nich dostatecznie dugo sprawowali rzdy, ustpowali miejsca opozycji. Jej
leader, objwszy wadz, rozwizywa parlament i zdobywa w wyborach
znaczn wikszo. Jeeli monarcha by wybitniejsz indywidualnoci i
zrcznym politykiem, jak np. krl rumuski Karol I, to odgrywa w tych
zmianach znaczn, czsto decydujc rol.
W pastwach o parlamentarnej formie rzdw silny by wpyw stronnictw na
zarzd krajem i na ycie polityczne. Najwyraniej wystpowao to w Wielkiej
Brytanii, we Francji, w Belgii. Inaczej byo w pastwach nie majcych
rzdw parlamentarnych, np. w Niemczech, gdzie parlament uchwala ustawy,
uchwala budet, ale nie mia wpywu ani na powoanie, ani na dymisj
rzdu. W tych warunkach stronnictwa z natury rzeczy miay mniejsze
znaczenie.
Wprowadzenie gosowania powszechnego **1 w jednych krajach, stopniowe
rozszerzanie czynnego prawa wyborczego na coraz wiksz liczb obywateli w
innych, przyczynio si do demokratyzacji instytucji parlamentu i jego
skadu. Mandaty poselskie piastowali ju nie tylko przedstawiciele szlachty
i buruazji, zdobywali je coraz liczniej politycy pochodzenia
drobnomieszczaskiego, pniej take robotniczego i chopskiego. Zmieni
si skutkiem tego charakter parlamentu i typ debat parlamentarnych.
`pp
1 We Francji w 1848 r., w Zwizku Pnocnoniemieckim w 1867 r., w
cesarstwie niemieckim w 1871 r., w Belgii w 1893 r., we Woszech w 1912 r.,
w Anglii w 1918 r.
`pp
Rola parlamentu w Ameryce bya inna. W Stanach Zjednoczonych, w republice
prezydenckiej, rzdzi jeden czowiek - prezydent; kongres go tylko
kontrolowa. Prezydent by coraz bardziej oczywicie uzaleniony od
wielkiego kapitau. Pastwa Ameryki aciskiej wzoroway swe konstytucje na
konstytucji Stanw Zjednoczonych, ale ycie poszo tam innymi torami.
Rzadko kiedy moga wystpi opozycja legalna, wybory znieksztacaa
brutalno wadzy i naduycia wyborcze; zmiany rzdw przeprowadzano
najczciej poprzez zamach stanu.
Za wzorem monarchii europejskiej wprowadziy system parlamentarny i
monarchie azjatyckie - Japonia w 1889 r., Turcja na krtko w 1876 r. i
pniej w 1908 r., Persja w 1906 r. Utworzenie przedstawicielstwa
narodowego w tych pastwach - obok wzgldw polityki wewntrznej - miao
swe przyczyny i w polityce zagranicznej; uwaano, e w Europie wzronie
poszanowanie i sympatia dla pastwa, ktre przyjo ustrj oparty na
wzorach europejskich; wzgld ten odgrywa szczeglnie du rol w Japonii.
W pastwach o parlamentarnej formie rzdw ministrowie i wiceministrowie
rekrutowali si z reguy spord parlamentarzystw. Politycy, ktrzy
niejednokrotnie wchodzili w skad gabinetu, obejmowali zalenie od ukadu
si rozmaite teki, np. we Francji Poincare by w rnych gabinetach
ministrem owiaty, skarbu i spraw zagranicznych. Millerand ministrem handlu
i przemysu, wojny i spraw zagranicznych. W Wielkiej Brytanii Winston
Churchill piastowa teki handlu, spraw wewntrznych, marynarki, zbroje,
skarbu i wreszcie obrony narodowej podczas drugiej wojny wiatowej. Jeeli
minister nie by wybitniejsz indywidualnoci, nadawa tylko oglny
kierunek polityczny, wzgldnie jedynie reprezentowa swoje stronnictwo w
radzie ministrw; ca prac ministerstwa prowadzili zawodowi urzdnicy,
trwajcy na swych stanowiskach niezalenie od wszelkich zmian gabinetw.
W Niemczech, w Rosji godnoci ministerialne obejmowali urzdnicy. W
Austrii i na Wgrzech niekiedy wybitni parlamentarzyci wysuwali si na
czoo biurokracji, jak np. Leon Biliski, ktrego "kariera parlamentarno -
urzdnicza" budzia zdziwienie u Niemcw.
Gdy mowa o ustroju monarchicznym, powstaje pytanie, jaki wpyw mia
monarcha na polityk i bieg spraw w pastwie. Rozrni tu naley sam
instytucj monarchii, tj. koron i osob monarchy. W pastwach absolutnych
i konstytucyjnych, ale nie rzdzonych parlamentarnie, korona dysponowaa
duym zakresem wadzy, jej wola przesdzaa o kierunku polityki pastwowej.
Naley tu pamita, rzecz prosta, o zwizkach czcych koron z klas
panujc i jej interesami. Osoba monarchy natomiast odgrywaa znaczniejsz
rol wtedy tylko, gdy na tronie zasiada czowiek obdarzony silniejsz
indywidualnoci i talentem politycznym. W kocu Xix w. nie byy to czste
wypadki.
Na polityk zagraniczn monarchowie nie mieli tego wpywu, ktry im
czsto przypisywano. Bliskie osobiste zwizki Wilhelma Ii z Mikoajem Ii,
wymiana czstych wizyt i jeszcze czstszej korespondencji, osawione
"Willy-Nicky letters", nie oddziaay na stosunki pomidzy pastwem
niemieckim a pastwem rosyjskim. Legend, powsta w Berlinie, jest
opowiadanie, jakoby Edward Vii mia sw osobist dziaalnoci doprowadzi
do utworzenia wrogiej Niemcom koalicji i do ich oskrzydlenia. Edward Vii
nie kierowa polityk zagraniczn Wielkiej Brytanii, a jedynie swoj
znajomoci wiata i ludzi niejednokrotnie wspiera swych ministrw; tak
byo np. w Paryu w 1903 r., gdy zapocztkowano zblienie
francusko-brytyjskie i gdy chodzio o usunicie trudnoci istniejcych w
stosunkach pomidzy Francj a Wielk Brytani. Monarcha, ktry zdoby
dowiadczenie w pracy pastwowej, dowiadczenie, kierowane zdrowym
rozsdkiem, rozporzdza w monarchiach parlamentarnych nie wadz
wprawdzie, ale znacznym wpywem osobistym. Ze zdaniem jego powszechnie si
liczono, opinii jego powszechnie szukano. Taki wpyw miaa krlowa Wiktoria
angielska, krl Oskar Ii szwedzki.
Rzecz ciekawa, e burze dziejowe pierwszej poowy Xx w. obaliy trony
tych monarchw, ktrzy nie tylko panowali, ale i rzdzili; ostay si
natomiast te korony, ktre byy jedynie szacownym, tradycyjnym symbolem
cigoci i jednoci pastwowej.
Urok, jaki roztaczaa wwczas monarchia, by znaczny. We Francji przejto
pewne elementy ceremoniau dworskiego stosowanego przy niektrych
wystpieniach publicznych prezydenta republiki, jak np. przyjmowanie
koronowanych goci, ambasadorw i posw zagranicznych, jak uroczyste
przejazdy prezydenta z honorow eskort szwadronu jazdy. Dnia 6 marca 1896
r. pisa z Nicei Henryk Sienkiewicz: "Przyjecha tu dzi (prezydent) Faure.
Wjecha jak krl wrd kirasjerw i les alpins" (tj. strzelcw alpejskich).
Coraz doniolejsz rol odgryway stronnictwa polityczne. Istniay one
zawsze, odkd ludzie zaczli si zrzesza. Stronnictwami byy fakcje, ktre
walczyy o rzdy w Atenach czy staroytnym Rzymie, na dworach krlewskich
redniowiecza, we woskich republikach miejskich, w sejmach i sejmikach
dawnej Rzeczypospolitej. Stronnictwami byy koterie torysw i wigw,
rywalizujce ze sob o przewag w Anglii w Xvii i Xviii w., czy "kluby" z
czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czy wreszcie frakcje we francuskiej
Izbie Deputowanych okresu Restauracji czy Ludwika Filipa.
Stronnictwo polityczne - w dzisiejszym rozumieniu tego wyrazu - pojawia
si dopiero w drugiej poowie Xix w. Uywamy tu terminu stronnictwo, ma on
bowiem znaczenie bardziej oglne i zarazem bardziej lune ni partia; z
terminem partia za wiemy nieodzowne dwa czynniki: cile i mocno
okrelon doktryn partyjn oraz zdyscyplinowan i sprawn partyjn
organizacj. Powstanie stronnictw w tym znaczeniu wizao si z walk
pomidzy feudalnym wiatem szlacheckim, bronicym tradycyjnych przywilejw
tronu i otarza oraz interesw wielkiej wasnoci ziemskiej, a buruazj,
dajc swobody gospodarki kapitalistycznej. Z drugiej strony walka posza
pomidzy klasami posiadajcymi, przede wszystkim buruazj, a rosnc klas
robotnicz.
Kolejnym, bardzo wanym czynnikiem walki midzy stronnictwami byo
rozszerzenie czynnego prawa wyborczego, a zwaszcza wprowadzenie gosowania
powszechnego. Powikszenie liczby wyborcw, powoanie do urn wyborczych nie
tysicy, ale setek tysicy czy milionw osb, wymagao ze strony grup
dcych do wadzy innych zupenie metod akcji wyborczej i w ogle innej
zupenie taktyki.
Dawne fakcje i ugrupowania albo powoli przestaway istnie, albo dziaay
w ograniczonym, zawonym polu, albo te wreszcie staway si stronnictwem
masowym.
Zwykle zalkiem powstajcego stronnictwa bya organizacja ju
istniejca. Mg nim by klub parlamentarny, grupujcy parlamentarzystw
tego samego kierunku politycznego, np. konserwatystw czy liberaw, moga
nim by wpywowa korporacja; np. inicjatywa i zabiegi masonerii francuskiej
doprowadziy do powstania stronnictwa radykaw w Iii Republice.
Liczne partie socjaldemokratyczne zawdziczay swoje powstanie
inicjatywie i akcji zwizkw zawodowych; byy te ich organem dziaania w
kwestiach politycznych, szczeglnie na terenie parlamentarnym. Klasycznym
przykadem takiej genezy partii robotniczej jest angielska Labour Party. W
1899 r. kongres zwizkw zawodowych - trade unionw - uchwali wniosek o
zaoenie organizacji wyborczej i parlamentarnej. W kilka miesicy pniej
w lutym 1900 r., zawizany zosta "Komitet Reprezentacji Pracy" (Labour
Representation Committee), ktry przygotowa pomylne dla partii
robotniczej wybory w 1906 r. i przybra nastpnie nazw "Partii Pracy"
(Labour Party).
Duo mniejsze znaczenie ni partie robotnicze miay stronnictwa tworzone
przez organizacje drobnych rolnikw. Odgryway one pewn rol w krajach
skandynawskich, w Szwajcarii, w Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych.
Byy rwnie stronnictwa tworzone przez duchowiestwo rnych wyzna, jak
niemieckie "Centrum", powstae z inicjatywy biskupa Moguncji, Wilhelma von
Kettelera, jak holenderskie stronnictwo "antyrewolucyjne", zawizane przez
kalwinistw. Po ogoszeniu przez papiea Leona Xiii w 1891 r. encykliki
Rerum novarum duchowiestwo katolickie przystpio do tworzenia stronnictw
chrzecijasko-demokratycznych, majcych oparcie wrd drobnomieszczastwa
i czciowo pord robotnikw.
W erze imperializmu byo ju w zaniku stronnictwo dawnego typu - elitarny
klub polityczny, grupujcy niewielk stosunkowo liczb ludzi wpywowych,
majcych osobicie siln pozycj gospodarcz i polityczn. Typem zwykym
jest ju stronnictwo masowe, skupiajce w swych szeregach znaczn liczb
czonkw, gromadzce dokoa siebie rzesze sympatykw, zabiegajce o gosy
mas wyborcw. Miejsce lunego stowarzyszenia zaja organizacja masowa,
zhierarchizowana, rzdzca si ju pewn dyscyplin wewntrzn.
Okolicznoci te wpyny na zmian typu polityka, zwaszcza
parlamentarzysty. Coraz wicej byo politykw zawodowych, yjcych z
polityki, uzalenionych od stronnictw pod wzgldem finansowym, na
stronnictwie opierajcych ca sw karier yciow.
W drugiej poowie Xix w. najczciej uywane nazwy stronnictw to
konserwatyci - przedstawiciele gwnie wielkiej wasnoci ziemskiej i
liberaowie - rzecznicy interesw i de buruazji; niekiedy zwali si oni
postpowcami. Gdy powstay stronnictwa reprezentujce robotnikw,
drobnomieszczastwo, chopw, widzimy coraz to nowe nazwy - radykaw,
ludowcw, reformistw, konstytucjonalistw, chrzecijasko-spoecznych itp.
Partie robotnicze najczciej, cho nie zawsze, wskazyway w nazwie na
socjalizm, np. "Socjaldemokratyczna Partia Niemiec" (Sozialdemokratische
Partei Deutschlands) lub te "Francuska Partia Socjalistyczna" (Parti
Socialiste Francais).
Rzecz prosta, e do nazwy nie naley przywizywa zbytniej wagi - byy
stronnictwa socjalistyczne z nazwy, ktre niewiele wsplnego miay z
socjalizmem, lub liberalne, dalekie od liberalizmu.
Sia stronnictwa, jego wpywy, jego trwao zaleay od wielu czynnikw.
Jednym z najwaniejszych bya niewtpliwie podstawa, na ktrej stronnictwo
si opierao, tzn. czy reprezentowao ono interesy i denia silnych grup
spoecznych, czy te grup sabych, wzgldnie traccych siy i znaczenie. A
wic w kraju, w ktrym wielka wasno ziemska pozostawaa nadal potg,
jak np. w Prusach, konserwatyci odgrywali du rol. Nie mieli jej
natomiast we Francji, gdzie groway stronnictwa reprezentujce wielk
buruazj a take drobnomieszczastwo.
W dziedzinie polityki zagranicznej najsilniejszy by bezporedni wpyw
rzdu, najsabszy parlamentu. Dziao si tak nie tylko w monarchiach
pozbawionych rzdw parlamentarnych, ale i w pastwach z rzdem
odpowiedzialnym bezporednio przed parlamentem.
Wane traktaty midzynarodowe, wice pastwo, nie byy przedstawiane
izbom do ratyfikacji. Traktat sojuszu francusko-rosyjskiego z 1893 r.
zatwierdzi prezydent republiki bez uchway parlamentu, a nawet bez uchway
rady ministrw. Tre traktatu znao tylko niewielkie grono osb; poza
prezydentem - kadorazowy premier, minister spraw zagranicznych, minister
wojny, ambasador w Petersburgu, szef sztabu gwnego, kilku wyszych
urzdnikw Quai d'Orsay.
Korpus dyplomatyczny tworzy pewien rodzaj midzynarodowego klubu
wyrniajcego si swoistym sposobem bycia, tradycyjnymi formami i
zwyczajami. Do czasw pierwszej wojny wiatowej i upadku monarchii w
Austrii, Niemczech i w Rosji stanowiska dyplomatyczne zajmowali najczciej
przedstawiciele arystokracji lub wysokiej szlachty. Tak byo i we Francji w
pocztkach Iii Republiki; dopiero w latach nastpnych stanowiska
ambasadorw i posw byy obsadzane przewanie przez osoby pochodzce z
zamonej buruazji.
Od kandydatw do suby dyplomatycznej wymagano posiadania osobistego
majtku. W Anglii nazywano to "kwalifikacj majtkow" (property
qualification); mody czowiek ubiegajcy si o przyjcie do Urzdu Spraw
Zagranicznych musia wykaza si posiadaniem dochodu rocznego w wysokoci
co najmniej 400 funtw. W Stanach Zjednoczonych, gdzie nie byo dyplomacji
zawodowej, placwki dyplomatyczne obejmowali zamoni ludzie, ktrzy wybili
si na innym polu - bankierzy, przemysowcy, potentaci prasowi. Gdy Wilson
zosta w 1913 r. prezydentem, obsadzi stanowiska ambasadorw i posw
osobami, ktre zoyy powaniejsze kwoty na jego fundusz wyborczy.
Cenzus majtkowy nie by wymagany w subie konsularnej: urzdnicy
konsularni rekrutowali si take i w monarchiach konserwatywnych gwnie
spord redniego mieszczastwa. Sub dyplomatyczn, tzw. karier,
dzielia od konsularnej przepa trudna do przebycia. Do rzadkich wyjtkw
tylko naleao przejcie z pracy w konsulatach do dyplomacji.
Jzykiem rozmw, ukadw i traktatw by francuski; tylko dyplomaci
brytyjscy z wolna zaczli przyzwyczaja wiat do posugiwania si w
stosunkach dyplomatycznych jzykiem angielskim. Na kongresie berliskim w
1878 r. Disraeli uroczyste przemwienie powitalne wygosi po angielsku, co
byo duym novum.
Og dyplomatw wszake przestrzega dominacji jzyka francuskiego; po
francusku najatwiej daway si wyrazi wszelkie subtelne finezje
dyplomatyczne, w ktrych lubowali si dyplomaci dawnego porzdku.
Interesujce s w tej mierze uwagi dugoletniego ambasadora austriackiego w
Stambule, margrabiego Pallaviciniego. W jednym z raportw o rozmowie z
wielkim wezyrem, ksiciem Saidem Halimem, Pallavicini zrobi uwag, e
ksi zna wprawdzie doskonale jzyk francuski, ale nie na tyle, aby mona
byo prowadzi z nim rozmow stosujc wszelkie subtelnoci.
Uatwienia komunikacyjne, mono szybkiego porozumiewania si
telegraficznego z central sprawiy, e znaczenie, zwaszcza samodzielno
kierownika placwki dyplomatycznej zmalaa, e w wielu wypadkach by on ju
tylko obserwatorem i wykonawc instrukcji ministra spraw zagranicznych.
Takimi byli ambasadorowie i posowie niemieccy i to zarwno za kanclerstwa
Bismarcka, jak i pniej. Jeeli wszake ambasador by wybitn
indywidualnoci, a by zarazem niezaleny materialnie, to odgrywa znaczn
rol nie tylko na swoim posterunku dyplomatycznym, ale i w oglnym
kierownictwie polityki zagranicznej swego kraju. W ostatnich latach przed
wojn tak pozycj zdobyli sobie we Francji bracia Cambon - Paul, ambasador
w Londynie, Jules - w Berlinie oraz ambasador przy Kwirynale, Barrere. We
Woszech cieszy si rozlegymi wpywami Thommaso Titoni, ambasador woski
w Paryu.
Okres dugiego pokoju w Europie, sabo tylko zakcanego na peryferiach
naszego kontynentu i w innych czciach wiata, by zarazem okresem
potnych zbroje zarwno pod wzgldem jakociowym, jak i ilociowym. W
pocztkach tego okresu wynaleziono i wprowadzono karabin repetierowy, pod
koniec - w przededniu pierwszej wojny wiatowej - widzimy ju prby uycia
do celw wojskowych samolotu. Wielkie fabryki zbrojeniowe zwizane z takimi
nazwiskami, jak: Krupp, Mauser, Skoda, Schneider, Armstrong i inne -
otrzymyway coraz to znaczniejsze zamwienia, zwikszay produkcj,
podnosiy dochody, rzucay znaczne sumy na agitacj militarystyczn i
nacjonalistyczn.
Powane znaczenie spoeczne i polityczne miao wprowadzenie we wszystkich
prawie pastwach Europy, z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, powszechnego
obowizku suby wojskowej. Thiers dowodzi wprawdzie przez czas pewien, e
zorganizowa armi na podstawie oglnego poboru to znaczy "da kademu
socjalicie karabin do rki", zmieni jednak pniej zdanie. Powszechny
obowizek suby wojskowej nie bdzie ju napotyka w klasach posiadajcych
na znaczniejsze sprzeciwy. Zwycistwa pruskie - w 1866 r., a szczeglnie w
187081871 r. - przekonay i wojskowych, i politykw o wyszoci pruskiego
systemu poborowego nad armi zawodow. Tote powszechnie przyjto model
niemiecki, wedug ktrego kady zdrowy mczyzna by obowizany odby
paroletni sub wojskow, nastpnie by przenoszony do rezerwy i wreszcie
do pospolitego ruszenia. Modzi ludzie, majcy wyksztacenie rednie lub
wysze, odbywali tylko sub jednoroczn, ktra miaa ich przygotowa do
uzyskania stopnia oficera rezerwy. Austro-Wgry wprowadziy powszechny
obowizek wojskowy w 1868 r., Francja w 1872 r., Rosja w 1874 r.
Bya to nie tylko kwestia szkolenia kadry wojskowej, ale miao to take
doniose znaczenie polityczne. Fakt, e modzi ludzie kilka lat ycia
spdzali w szeregach, dawa im nie tylko przysposobienie wojskowe, ale i w
pewnej mierze wpywa - w jednych krajach wicej, w innych mniej - na ich
postaw spoeczn. Genera Trochu w 1872 r. mwi: "Trzeba przywrci
dyscyplin wojskow w nadziei, e odnowi to dyscyplin spoeczn".
Prac nad wyrobieniem podanej postawy onierza najbardziej
konsekwentnie prowadzono w Niemczech, nie ograniczano si tam do akcji w
koszarach, ale za pomoc "zwizkw wojskowych" (Kriegervereine) starano si
oddziaywa na ludzi, ktrzy ju odbyli sub i przeszli jako oficerowie i
podoficerowie do rezerwy. Fakt, e kadego roku poborowych byo w Niemczech
wicej ni mona byo wcieli ich do szeregw, pozwala na dokonywanie
selekcji nie tylko pod ktem widzenia tyzny fizycznej poborowego,
kierowano si take jego przypuszczalnym stosunkiem do panujcego ustroju.
Powoywano przede wszystkim modzie wociask oraz modzie pochodzc z
maych miasteczek; modych robotnikw natomiast z wielkich miast zwalniano
od suby wojskowej w przekonaniu, e s to uwiadomieni i wyrobieni
socjaldemokraci i ich obecno w szeregach osabi moe dyscyplin i
spoisto armii. Podczas wojny wzgld ten, rzecz jasna, nie mg ju
odgrywa roli.
Wycig zbroje, idcy za tym stay wzrost budetu wojskowego wikszoci
pastw, uciliwa suba wojskowa, militaryzm - nabierajcy coraz wikszej
siy - wywoyway sprzeciwy stronnictw robotniczych i lewicy buruazyjnej.
Wyraao si to zarwno w kampaniach prasowych i publicystycznych, jak i w
interpelacjach i dyskusjach parlamentarnych. W Niemczech akcj t prowadzi
gwnie Karol Liebknecht, we Francji Jaures.
Jaures w ksice pt. L'armee nouvelle (Nowa armia), ktr ukoczy w 1910
r" postawi danie zastpienia armii milicj narodow i dowodzi, e
dopiero milicja zdoa w obronie kraju rozwin wszystkie jego siy ywotne
i dlatego bdzie niezwyciona.
Przywdca socjalizmu francuskiego widzia przygotowanie obrony narodowej
takimi drogami: 1 ) szkolenie wstpne dzieci i modziey od lat 10 do 20
przez wiczenia gimnastyczne, wyrabiajce zdrowie, siy i zrczno, 2)
aktywna suba w milicji, w ktrej pozostaj wszyscy obywatele odpowiedniej
kondycji fizycznej od 21 do 34 roku ycia, 3) rezerwa, do ktrej nale
obywatele od 34 do 40 roku ycia i 4) pospolite ruszenie, obejmujce
obywateli od lat 40 do 45. Korpus oficerski tylko w 1/3 mia si skada z
oficerw zawodowych, 2/3 tworzy mieli "oficerowie cywilni", jak ich Jaures
nazywa, pracujcy w zawodach cywilnych i tylko okresowo powoywani do
suby wojskowej.
Byo spraw oczywist, e projekt Jauresa dyktowaa nie tylko troska o
wydobycie z narodu wszystkich si dla obrony kraju, ale i ch zniszczenia
militaryzmu i wszelkich wpyww korpusu oficerskiego.
Projekt Jauresa pozosta w sferze zamysw nigdy nie zrealizowanych.
System milicyjny zwalczay koa wojskowe w przekonaniu, e nie daje on
gwarancji naleytego wyszkolenia onierza, oraz buruazja francuska
upatrujca w nim uzbrojenie mas ludowych.
System milicyjny, podobny do koncepcji Jauresa, istnia wszake w
Szwajcarii i cieszy si tam oglnym poparciem caego spoeczestwa.
Pastwa, ktre posiaday kolonie, przede wszystkim Wielka Brytania i
Francja, w mniejszym stopniu Niemcy, Wochy, Hiszpania, Holandia i Belgia,
utrzymyway armie kolonialne. Szczeglne zadania, szczeglny sposb walki
wyrabiay swoisty typ oficera kolonialnego. Kampanie prowadzone zwykle
siami niewielkimi liczebnie (przewanie onierze kolorowi, dowodzeni
przez biaych oficerw i podoficerw), czsto na wielkich przestrzeniach,
przeciwko nieprzyjacielowi, gorzej uzbrojonemu, ale dysponujcemu odwag,
zrcznoci, znajomoci terenu, co najwaniejsze - bronicemu wasnej
ziemi, nie byy atwe. Kolonialna doktryna wojenna opieraa si na
zaoeniu, e chodzi nie tylko o nowe podboje, ale o pacyfikacj zajtego
kraju i jego zarzd.
"Kady may porucznik, dowdca posterunku (w koloniach) - pisa z Tonkinu
wczesny kapitan, pniejszy marszaek Lyautey - w cigu szeciu miesicy
rozwinie wicej inicjatywy, siy woli, wytrwaoci, indywidualnoci ni
oficer we Francji przez cay czas swej kariery". Std te oficerowie
kolonialni mieli wiksz mono wybicia si, ni oficerowie stacjonujcy
stale w garnizonach europejskich. Wielu wodzw pierwszej wojny wiatowej
zdobywao bojowe ostrogi w wojnach kolonialnych, Francuzi - Galieni,
Joffre, Mangin, Henrys, Guillaumat, Degoutte, Gouraud, Franchet d'Esperey,
Anglicy - Kitchener, French, Haig.
Oficer kolonialny to nie tylko onierz, to zarazem
administrator-prokonsul, jak Galieni na Madagaskarze, Lyautey w Maroku,
Kitchener w Sudanie.
Nie byo dzieem przypadku, e w tym wanie okresie wycigu zbroje i
powszechnej suby wojskowej opracowano pierwsz naukow histori sztuki
wojennej. Autorem jej by uczony niemiecki Hans Delbruck, a nosia ona
tytu Geschichte der kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte
(Historia sztuki wojennej na tle historii politycznej).
Delbruck wysun tez o dwch metodach strategii - strategia wyczerpania
"Ermattungsstrategie" i strategia powalenia "Niederwerfungsstrategie".
Strategia wyczerpania nie dy do rozgromienia przeciwnika, lecz do jego
gruntownego osabienia i do najwikszych zdobyczy terytorialnych i
materialnych. Najwybitniejszym przedstawicielem tej metody by, wedug
Delbrucka, Fryderyk Ii. Strategia powalenia natomiast za cel stawia sobie
zniszczenie przeciwnika. Strategi powalenia stosowa w swych kampaniach
Napoleon I, par on zawsze do rozstrzygajcej bitwy i do zajcia stolicy
wroga. Teori t Delbruck wypracowa na wiele lat przed drug wojn
wiatow. W latach 1939-1945 doktryna powalenia przeciwnika nabraa takiego
sensu, jakiego Delbruck nigdy nie mia na myli i jakiego adn miar nie
mg przewidzie.
W pracach teoretycznych z dziedziny sztuki wojennej, publikowanych w
kocu Xix i w pocztkach Xx w. (mamy na myli gwnie Francj i Niemcy),
uderzaj dwie sprawy: powane zainteresowanie badaniami
historyczno-wojskowymi i coraz silniejsze przekonanie o wyszoci ofensywy
nad defensyw.
Do powszechny by pogld, e od czasu bitwy pod Kannami, kiedy Hannibal
rozgromi armi rzymsk ruchem pksiycowym, a do wojen Xix w., istnieje
kilka typw bitew, ktre wci si powtarzaj w rnych wariantach. Std
pyno przekonanie, e studium historii wojen ma doniose, czysto
praktyczne znaczenie, i e jej znajomo jest jednym z najwaniejszych
elementw wyksztacenia dowdcy. W sztabach tworzono wydziay historyczne,
ktre szczegowo opracowyway dzieje odbytych kampanii. Podrcznik
Ferdynanda Focha, wwczas wykadowcy taktyki we francuskiej Wyszej Szkole
Wojennej, pt. De la conduite de la guerre (O prowadzeniu wojny), wydany
drukiem w 1899 r. (tumaczenie polskie w 1924 r.), jest histori kampanii
napoleoskich i wojny francusko-niemieckiej 187081871 r. Tym wanie
wojnom powicano najwicej uwagi we Francji. W Niemczech zajmowano si
kampaniami Fryderyka Ii, Napoleona i oczywicie wojn z Francj w
187081871 r. Rzecz znamienna, e w pruskiej akademii wojennej pilnie
studiowano wojn polsko-rosyjsk 1831 r.; widziano w tym przygotowanie do
przyszej wojny z Rosj, ktra rozegra si musiaa, przynajmniej w
stadiach pocztkowych, na ziemiach polskich.
To wysokie mniemanie o praktycznym, bezporednim znaczeniu znajomoci
historii wojen dla sztuki dowodzenia nie oznacza bynajmniej, aby nie
widziano wpywu zmieniajcych si warunkw gospodarczych i spoecznych.
"Warunki, w jakich toczy si wojna, s zawsze nowe" - pisa genera von
Bernhardi.
Plany wojenne niemieckie - Moltkego starszego, Schlieffena, Moltkego
modszego - byy planami dziaa zaczepnych. Po pewnych wahaniach ofensyw
jako podstaw planu wojennego przyjli Francuzi, a take i Rosjanie. Zasad
byo utrzymanie inicjatywy we wasnym rku, wydarcie jej przeciwnikowi.


Rozdzia czwarty:
Kolonializm


Polityka kolonialna drugiej poowy Xix w. rni si zasadniczo od
polityki pierwszych 50 lat tego stulecia. Pastwa europejskie, pniej
take Stany Zjednoczone i Japonia, rozpoczy w tym okresie gorczkow,
wyton walk o podzia wiata: zajmowano tereny bezpaskie (np. w Afryce
Rwnikowej), podbijano kraje sabe i niezdolne do obrony.
Jak olbrzymie rozmiary przybraa ta walka, niech wiadcz nastpujce
fakty i liczby. W 1876 r. do pastw europejskich naleaa 1/10 cz
Afryki, w 1914 r. ju cala Afryka bya posiadoci europejsk z wyjtkiem
dwch niezalenych czy te raczej pniezalenych pastw tubylczych,
Etiopii i Liberii. W 1878 r. w rkach biaych ludzi znajdowaa si poowa
Polinezji, w pocztkach Xx w. Polinezja bya opanowana prawie w caoci.
Teren azjatycki by znacznie odporniejszy, panowanie europejskie
rozszerzao si tam, ale bardzo powoli. W Ameryce posiadoci europejskie
nieznacznie si nawet skurczyy. Australia bya ju poprzednio cakowicie
we wadaniu Anglikw.
Dane powysze dotycz kolonii w dosownym znaczeniu tego wyrazu oraz
protektoratw, nie obejmuj natomiast tzw. pkolonii, czyli pastw
formalnie niepodlegych, ale pod wzgldem gospodarczym, a co za tym idzie i
politycznym uzalenionych od mocarstw europejskich czy te od Stanw
Zjednoczonych.
Przyczyny tak wielkiego natenia ekspansji kolonialnej s cile
zwizane z rozwojem kapitalizmu. W kocu Xix w. kapitalizm zmienia swe
oblicze; od wolnej konkurencji przechodzi do systemu monopolistycznego, a
jego denia ekspansjonistyczne osigaj punkt szczytowy. Wymieni mona
cztery walne przyczyny wytonej ekspansji kolonialnej w erze imperializmu.
Kolonie potrzebne s pastwom kapitalistycznym jako: 1) rda surowcw,
2) rynki zbytu, 3) tereny wywozu kapitaw, 4) bazy wojskowe.
Rozwamy wszystkie te przyczyny po kolei.
1) |rda surowcw. W pierwszym stadium kolonializmu europejskiego po
wielkich odkryciach geograficznych na przeomie Xv i Xvi w. posiadoci
zamorskie byy w Europie cenione przede wszystkim jako rdo egzotycznych
surowcw, drogich korzeni, cennego kruszcu. Rozwj przemysu, produkcja
nowych, nie znanych dawniej wytworw pracy i wynalazczoci ludzkiej
zwikszyy wydatnie zapotrzebowanie uprzemysowionych krajw Europy i
Ameryki Pnocnej na surowce poprzednio nie uywane i niepotrzebne. Np.
wynalezienie maszyn sucych do obrbki baweny uczynio z niej jeden z
najwaniejszych towarw w midzynarodowych obrotach handlowych. Do wybuchu
wojny secesyjnej (1861-1865) wiat zaopatrywa si w bawen prawie
wycznie w Stanach Zjednoczonych. Po rozpoczciu dziaa wojennych wywz
jej do Europy usta wszake prawie zupenie; w zwizku z tym stany
angielskie fabryki w Lancashire. Anglicy chcc si uniezaleni od monopolu
amerykaskiego, zaczli zakada plantacje baweny w Indiach, pniej take
w Egipcie. Susznie wic powiedziano, e wojska brytyjskie stacjonoway w
Indiach i w Egipcie, aby fabrykom w Lancashire zapewni regularn a od
obcych pastw niezalen dostaw surowca. Wynalezienie motoru spalinowego
spowodowao wycig za zoami nafty. Gdy wprowadzono gumowe opony do
samochodw i rowerw, rzucono si do eksploatacji kauczuku najpierw w
dunglach brazylijskich, pniej na plantacjach zakadanych na Pwyspie
Malajskim, w Indiach, na Cejlonie, na Jawie, Sumatrze i na Borneo. Orzech
kokosowy spowodowa inwazj europejsk na wyspy Oceanu Spokojnego.
Nieskrpowane wyzyskanie rde surowcw moliwe byo wtedy tylko, gdy
znajdoway si one we wasnych koloniach czy protektoratach. Std silna
rywalizacja pomidzy pastwami kapitalistycznymi i liczne konflikty o
posiadoci kolonialne.
2) |Rynki zbytu. Kolonie byy ju znacznie dawniej intratnymi rynkami
zbytu dla pastw europejskich. W okresie kapitalizmu monopolistycznego
znaczenie ich wszake ulego zasadniczej zmianie. W drugiej poowie Xix w.
prawie wszystkie pastwa z wyjtkiem Anglii zaczy si otacza murem
barier celnych. Francuski prezes ministrw, Jules Ferry, mwi w 1885 r.:
"Czego brak naszemu przemysowi?" ... Rynkw zbytu. Dlaczego? Poniewa
Niemcy zasaniaj si barier celn; poniewa po drugiej stronie oceanu
Stany Zjednoczone stosuj protekcjonizm... Poniewa na naszych wasnych
rynkach te wielkie pastwa sprzedaj towary, ktrych nie widzielimy nigdy
przedtem".
Wydawa si moe spraw dziwn, e kraje zacofane gospodarczo i
prymitywne, a takimi byy kolonie czy pkolonie, przedstawiay jednak dla
przemysu interesujcy i wany rynek zbytu. Ot do kolonii wywoono towar
najgorszy, czsto z brakami, nie nadajcy si do sprzeday w Europie czy
Ameryce Pnocnej, lub przestarzay.
Synny podrnik afrykaski Stanley, po powrocie w 1877 r. ze swej
podry po Kongo, przemawiajc na posiedzeniu Izby Handlowej w Manchesterze
zapewnia pord gorcych oklaskw zgromadzonych tam fabrykantw i kupcw
bawenianych, e jeli Murzyni kongijscy naucz si nosi ubranie, to
Anglia bdzie musiaa dostarcza im rocznie materiaw bawenianych za 26
mln funtw szterlingw.
3) |Wywz kapitaw. "Dla dawnego kapitalizmu - pisa Lenin w warunkach
cakowitego panowania wolnej konkurencji typowy by wywz |towarw. Dla
najnowszego kapitalizmu w warunkach panowania monopoli typowy staje si
wywz |kapitau".
Kapita chtnie szuka lokaty w krajach gospodarczo zacofanych, gdzie
bya tania sia robocza, gdzie znajdoway si zarazem due bogactwa
naturalne, gdzie protekcja pastwa imperialistycznego moga mu zapewni
uprzywilejowane stanowisko. Tzw. nadmiar kapitau kierowano nie ku
rozwojowi rodzinnego ycia gospodarczego, ku podnoszeniu poziomu yciowego
szerokich mas narodu, lecz ku zyskom atwym a szybkim. Francuski
ekonomista, Paul Leroy-Beaulieu, pisa w 1886 r.: "Kapita, ktry zarabia 3
lub 4% na podnoszeniu rolnictwa we Francji, przyniesie 10, 15, 20% w
gospodarstwach rolnych w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, La Placie, Nowej
Zelandii i Australii". Ten sam ekonomista oblicza dalej, e kapita
woony w budow nowych linii kolejowych we Francji da z trudem 2 lub 3%, w
krajach zamorskich natomiast 10 lub 20%.
Niezmiernie zyskowne byy poyczki udzielane pastwom azjatyckim,
afrykaskim czy Ameryki aciskiej. W zamian za zgod na otwarcie kredytu
poyczajcy kapitalici uzyskiwali intratne koncesje na eksploatacj kraju.
Budowa kolei np. bya znakomitym interesem, przy ktrym wszelka strata bya
z gry wykluczona. Wemy dla przykadu umow podpisan 21 stycznia 1902 r.
pomidzy tzw. Towarzystwem Ottomaskim, wasnoci grupy kapitalistw
niemieckich, a rzdem tureckim. Towarzystwo Ottomaskie otrzymao na 99 lat
koncesj na budow i eksploatacj wielkiej linii kolejowej dugoci
24677km od Konga przez Bagdad do Al-Basra nad Zatok Persk, dalej
koncesj na eglug na Eufracie i Tygrysie, wreszcie prawo budowy portw
itp. Nie do na tym, Turcja udzielia jeszcze Towarzystwu tzw. gwarancji
kilometrycznej, czyli zobowizania, e jeli spka kapitalistyczna nie
osignie okrelonej kwoty wpyww, przypadajcej na 17km drogi elaznej,
rzd turecki dopaci jej sum brakujc.
Potne koncerny zbrojeniowe, takie jak niemiecki Krupp czy Mauser,
angielski Armstrong lub Vickers, francuski Schneider, zawsze znajdoway
sposb, aby drog nacisku pastwowego, zwykego szantau czy przekupstwa
zmusi sabe pastwa - pkolonie imperializmu, Turcj, Persj czy
republiki poudniowoamerykaskie, do wielkich zamwie sprztu bojowego.
Rzecz odbywaa si zwykle w ten sposb, e rzd pastwa o typie
pkolonialnym otrzymywa wysoko oprocentowan i dobrze zabezpieczon
poyczk, za pienidze te za obowizany by naby w fabrykach wskazanych
przez banki udzielajce poyczki, sprzt bojowy. Operacja taka przynosia
olbrzymie zyski, gdy sprzedawano zasadniczo typy broni przestarzae,
wycofane ju z armii europejskich. Wywz kapitaw by zreszt w wielu
wypadkach raczej pozorny ni rzeczywisty. Obliczano, e np. w kolejnictwie
kraj otrzymujcy poyczk dostawa faktycznie zaledwie jej pit cz, 4/5
pozostawao w kraju wierzyciela jako pokrycie nalenoci za nabyte tam
parowozy, wagony, szyny i inne urzdzenia kolejowe, zwrot kosztw przewozu
itp.
4) |Bazy wojskowe. Istniay liczne terytoria i czci terytoriw, ktre
popady w zaleno od pastw imperialistycznych wycznie z uwagi na swe
znaczenie strategiczne. Najlepiej wida to na przykadzie posiadoci
angielskich. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, Somali, Singapur to punkty
wzowe zabezpieczajce drog z Anglii do Indii, Australii i na Daleki
Wschd. Wyspy Midway, Wake, Guam to droga Stanw Zjednoczonych przez Ocean
Spokojny do Azji. Niemieckie kolonie w Afryce i na Oceanie Spokojnym,
ubogie w bogactwa naturalne, miay dla Rzeszy wiksze znaczenie jako punkty
wyjciowe w walce o nowy podzia wiata ni jako rdo dochodw,
Jaka bya podstawa spoeczna, ktr zwolennicy ekspansji kolonialnej
zdoali utworzy dla swej polityki? Na szczycie sta kapita
monopolistyczny, a take arystokracja rodowa, mianowicie ta jej cz,
ktra zwizaa si ju z wielk finansjer i cikim przemysem licznymi
wzami interesu. Agitatorzy i bojownicy o popularno kolonializmu w
spoeczestwie wywodzili si najczciej z k intelektualnych. Nierzadko
profesor wyszej uczelni z wyyn katedry uniwersyteckiej, pisarz i
publicysta w sowie drukowanym, a najczciej nauczyciel w szkole szerzyli
pogld, e Europejczycy maj obowizek "podj brzemi biaego czowieka",
jak to okrela w Anglii J. Rudyard Kipling, e "rasy wysze maj prawa w
stosunku do ras niszych; maj prawa, gdy maj obowizki, maj obowizek
cywilizowania ras niszych", jak mwi we Francji Jules Ferry. Propaganda
kolonializmu posugiwaa si take innymi argumentami, dowodzia, e
posiadanie wasnych kolonii jest niezawodn drog do usunicia trudnoci
gospodarczych, z ktrymi walczono, do zapobieenia kryzysom, e walnie
przyczyni si do wzrostu oglnej zamonoci itd. Taka propaganda trafia na
grunt podatny zarwno wrd redniej buruazji, jaki zwaszcza - wrd
drobnomieszczastwa. Ta warstwa, wci zagroona proletaryzacj, upatrywaa
w kolonializmie rodek zaradczy, na rne swoje niedomagania i bolczki.
Wielu modym ludziom z warstw rednich kolo nie wydaway si najlepszym
sposobem zrobienia kariery czy majtku. Wiedzieli, e oficerowie,
urzdnicy, lekarze, technicy itp. yli w koloniach na poziomie, ktry
znacznie przewysza poziom ycia osb zajmujcych analogiczne stanowiska w
metropolii.
Tote klasy posiadajce w wikszoci popieray polityk kolonialn,
chocia z ich szeregw wychodzia czsto opozycja, ale wyjtkowo tylko bya
to opozycja zasadnicza i konsekwentna. Kierowaa si ona motywami
gospodarczymi i politycznymi. W Anglii np. na przeomie Xix i Xx w.
zwolennicy wolnego handlu traktowali kolonie wci z nieufnoci i
ostatecznie udaremnili zamysy Josepha Chamberlaina cisego zespolenia
brytyjskich posiadoci zamorskich z metropoli. We Francji czsto sysze
mona byo zdanie, e ekspansja kolonialna odsuwa siy, energi, uwag
narodu od kwestii dla najistotniejszej, od sprawy stosunku do Niemiec i
odzyskania Alzacji i Lotaryngii, e kolonie odwracaj wzrok Francuza od
"bkitnej linii Wogezw". Tymi wzgldami si kierujc ostro przez dugie
lata zwalcza polityk kolonialn Georges Clemenceau. Gdy wszake sam w
latach 1906-1909 sta na czele gabinetu, nie zawrci Francji z drogi
kolonializmu. Przeciwnie, za jego rzdw wytrwale pracowano nad
wzmocnieniem pozycji Francji w Maroku.
Gdy mowa o stosunku klas posiadajcych do kolonializmu, zway trzeba
jeszcze jeden doniosy czynnik, ktry odegra znaczn rol w ksztatowaniu
ich stanowiska. Bya to kwestia spoeczna. W dosadny sposb uj rzecz
Cecil Rhodes w 1895 r.: "Zwiedziem wczoraj East-End [dzielnica robotnicza
w Londynie i byem na zebraniu bezrobotnych. Gdy nasuchaem si tam
dzikich przemwie, ktre byy jednym krzykiem "chleba! chleba!" i wracajc
do domu zastanawiaem si nad tym, co widziaem, przekonaem si bardziej
ni kiedykolwiek o znaczeniu imperializmu... Moim najgbszym marzeniem
jest rozwizanie kwestii spoecznej, a mianowicie: aby uratowa
czterdzieci milionw mieszkacw Zjednoczonego Krlestwa od zgubnej wojny
domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdoby nowe ziemie, aby rozmieci
na nich nadmiar ludnoci, aby uzyska nowe rynki zbytu towarw
produkowanych w fabrykach i wydobywanych w kopalniach. Imperium, mwiem to
zawsze, to kwestia odka. Jeli nie chcecie wojny domowej, to musicie
sta si imperialistami".
Jest to wic program wyrany; wychodzi on z zaoenia, e posiadanie
wasnych kolonii podniesie zamono metropolii, przede wszystkim
oczywicie buruazji, i pozwoli pewn cz zyskw pyncych z pracy
mieszkacw kolonii obrci na podniesienie poziomu ycia robotniku.
Chodzio tu gwnie o arystokracj robotnicz i zwizanie jej z panujcym
ustrojem kapitalistycznym.
Zachodzi wobec tego pytanie, jak do podbojw kolonialnych ustosunkowaa
si klasa robotnicza i partie socjalistyczne w gwnych pastwach
kolonizatorskich? wietnie w stosunkach angielskich zorientowany Engels
pisa z Londynu 12 wrzenia 1882 r. do Kautsky'ego: "Pytasz mnie, co
robotnicy angielscy myl o polityce kolonialnej. Dokadnie to samo, co o
polityce w ogle; myl tak, jak buruazja. Nie ma tu partii robotniczej,
s tylko konserwatyci i liberaowie-radykali, a robotnicy raduj si
angielskim monopolem na rynkach wiatowych i koloniami".
W Niemczech Wilhelm Liebknecht w debacie parlamentarnej 4 marca 1885 r.
rzuci zwolennikom kolonializmu ostrzeenie: "Panowie eksportuj kwesti
socjaln. Panowie w piaskach i bagnach Afryki wyczarowuj przed oczyma
narodu jak fatamorgan... Ale sprawa socjalna moe by rozwizana tylko w
kraju, nigdy w dali przez polityk kolonialn". I Liebknecht wszake istoty
kolonializmu nie rozumia, uwaa, i polityka kolonialna zaley od ustroju
pastwa, ktre j prowadzi, moe wic mie znaczenie dodatnie lub ujemne.
Bernstein w swej gonej pracy Die Voraussetzungen des Sozialismus und die
Aufgaben der Sozialdemokratie, 1899 (Zasady socjalizmu i zadania
socjaldemokracji) dowodzi, e dla ruchu robotniczego jest spraw obojtn,
czy kolonie przynosz korzyci czy nie, gosi rwnie mocno ryzykowny
pogld, e "nie podbj, lecz zagospodarowanie ziemi daje historyczny tytu
prawny do jej uywania". Krytyka podejmowana na terenie parlamentarnym
przez posw socjalistycznych wychodzia raczej z zaoenia, i koszta
ekspansji kolonialnej obciaj przede wszystki masy pracujce, ni ze
zrozumienia szkodliwoci kolonializmu i pyncych ze niebezpieczestw.
Ekspansja kolonialna pync zawsze z tych samych przyczyn i dc do tych
samych celw przybieraa zalenie od okolicznoci rne formy. A wic
najpierw ekspansja kolonialna w swej pierwotnej postaci, nastpnie
protektoraty rozcigane nad sabszymi i mniejszymi pastwami
pozauropejskimi, jak np. Tunezja czy Egipt, a wic wreszcie tworzenie
pkolonii w wikszych a gospodarczo zacofanych pastwach, jak Turcja,
Persja, Chiny drog tzw. w jzyku dyplomatycznym penetration paci ique,
czyli pokojowego przenikania.
Ekspansja kolonialna w postaci pierwotnej obejmowaa ziemie sabo
zaludnione, zamieszkane przez ludno stojc na niskim stopniu rozwoju
cywilizacyjnego. Kolonizator europejski, oficer niszego stopnia,
przedsibiorczy kupiec czy zwyky awanturnik, przybywa na czele oddziau
zoonego z kilkunastu lub kilkudziesiciu onierzy do kraju uwaanego za
bezpaski, za wasno niczyj i wywiesza tam flag swego pastwa. Krok
ten stara si najczciej umocni czy te zalegalizowa przez zawarcie
"traktatw" z miejscowymi kacykami. Zapas szklanych paciorkw, perkalu,
starej zuytej broni, starych barwnych mundurw, wdki, by argumentem,
ktry przewanie wystarcza, aby murzyski krlik uzna nad sob
zwierzchnictwo krlowej angielskiej, cesarza niemieckiego czy republiki
francuskiej. W ten sposb zdobyte zostay tereny wiksze ni niejedno
wielkie i rozlege pastwo europejskie. Czasem trzeba byo uy siy, tzn.
wysa przeciw opornym tubylcom ekspedycj karn, ktra w sposb bardziej
jeszcze przekonujcy, bo przemoc i okruciestwem zmuszaa do
posuszestwa.
Protektorat by rwnie operacj zyskown. Na czele protegowanego pastwa
pozostawa w dalszym cigu miejscowy wadca, kedyw w Egipcie czy bej w
Tunezji, nadal dziaaa miejscowa administracja i miejscowa policja. Ale
przy boku panujcego sta wysannik pastwa-protektora, czasem ze skromnym
tytuem konsula generalnego, jak lord Cromer w Egipcie, czasem z tytuem
rezydenta generalnego, jak w Tunezji, a w odpowiednich dziaach
administracji zasiadali europejscy doradcy i rzeczoznawcy. Wadza bya
cakowicie w rkach przybyszw, ciar zarzdu natomiast spada na barki
tubylcw. Rzd krajowy ciga rwnie na siebie spor doz niezadowolenia,
ktre w ludnoci budzia eksploatacja kolonialna.
Przenikanie pokojowe rozpoczynao si od opanowania przez imperium
kluczowych pozycji ycia gospodarczego kraju, poddanego eksploatacji.
Nastpnym stadium byo owadnicie nim take i pod wzgldem politycznym.
Kraj, zagroony takim niebezpieczestwem, znajdowa niekiedy pewnego
rodzaju ochron we wzajemnej rywalizacji rnych pastw imperialistycznych,
z ktrych adne nie chciao dopuci do zbytniego wzmocnienia
wspzawodnikw. W ten sposb utrzymywao si np. przez czas duszy
pastwo ottomaskie, wygrywajc rywalizacj midzy imperializmem
niemieckim, rosyjskim, angielskim, francuskim. Czasami imperialici
potrafili doj do porozumienia, najczciej zreszt nieszczerego i
nietrwaego. Tak byo np. w Persji, gdzie w 1907 r. Anglia i Rosja zawary
ukad, moc ktrego kraj ten podzielony zosta na trzy strefy wpyww -
angielsk, rosyjsk i mieszan. Niekiedy porozumienie takie przynosio
skutki jeszcze dalej idce, mianowicie formalny protektorat. Tak byo w
Egipcie, gdzie gr wzi imperializm angielski pozostawiajc francuskiemu
rywalowi tylko ograniczone dziedziny wpywu. Tak byo rwnie w Maroku,
gdzie Francja po kilkuletnim konflikcie wyeliminowaa Niemcy, dajc im
rekompensat w Afryce Rwnikowej.
W dziedzinie stosunkw midzynarodowych polityka kolonialna wywoaa
liczne, nieraz cikie powikania. Obok "sprawy wschodniej" od dawna
zaprztajcej uwag wiata politycznego, wyonia si rwnie "kwestia
afrykaska", rne "kwestie azjatyckie", "kwestia Pacyfiku". Partnerami
sprawy afrykaskiej byy wielkie mocarstwa europejskie, z wyjtkiem Rosji i
kilka mniejszych pastw Europy (Hiszpania, Portugalia, Belgia). W Azji
rodkowej rywalizoway ze sob jedynie Wielka Brytania i Rosja. W kwestii
Dalekiego Wschodu i Oceanu Spokojnego obok partnerw europejskich wystpiy
Stany Zjednoczone i Japonia, a nawet dominia brytyjskie Australia i Nowa
Zelandia.
Konflikty kolonialne znajdujemy w rzdzie gwnych przyczyn pierwszej
wojny wiatowej.


Rozdzia pity:
Kwestia Robotnicza


Ruch robotniczy rozwija si w ostatnich dziesicioleciach Xix w. w
szczeglnych warunkach. Byy to czasy wzgldnego spokoju; w okresie
pomidzy upadkiem Komuny Paryskiej a wybuchem pierwszej rewolucji w Rosji
nigdzie nie byo wielkich powsta rewolucyjnych, robotnicy walczyli jedynie
strajkami. Szybki rozwj przemysu powodowa znaczny wzrost liczebny klasy
robotniczej. Jednoczenie roso pord robotnikw zrozumienie roli, jaka im
przypada we wspczesnym yciu spoecznym, rozwijaa si wiadomo
klasowa. Walka klasy robotniczej o zdobycie miejsca przybieraa na sile. W
1899 r. angielski zwizek robotnikw gazowni zorganizowa wielki strajk,
ktrego wynikiem byo wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy w gazowniach. W
tym samym czasie londyscy robotnicy portowi strajkiem zmusili pracodawcw
do podniesienia wynagrodze. W 1889 r. w Niemczech porzucio prac ponad
100 tys. grnikw w Zagbiu Ruhry i Saary, 19 tys. na lsku i 10 tys.
robotnikw w Saksonii. Strajkujcy domagali si 8-godzinnego dnia pracy i
prawa wybierania przedstawicielstwa robotniczego (Arbeiterausschusse), z
ktrym pracodawcy mieliby uzgadnia sprawy sporne. Strajk zakoczy si
czciowym zwycistwem, a przyczyni si do osabienia pozycji kanclerza
Bismarcka. "Walka klasowa opanowaa wszystkie umysy - pisa o tych
wypadkach liberalny historyk niemiecki Ziekursch - pastwo wczesne uznane
zostao za miertelnego wroga". Szerokim echem odbiy si w Europie masowe
strajki w Stanach Zjednoczonych. Fala strajkowa wzmoga zwarto i
wytrwao klasy robotniczej, zacienia jej powizania midzynarodowe.
Roso znaczenie partii robotniczych, ktre w ostatnim 30-leciu ubiegego
wieku powstay w wielu krajach. W Niemczech partia robotnicza zostaa
zawizana w 1863 r., w Danii w 1878 r., we Francji w latach 1879-1880, w
Belgii w 1885 r., w Norwegii w 1887 r., w Austrii w 1888 r., w Szwecji w
1889 r., we Woszech w 1892 r., w Wielkiej Brytani w 1893 r., w Holandii w
1894 r. W Rosji, gdzie pierwsze zwizki robotnicze powstay w latach 1875 i
1878, Plechanow zaoy w 1883 r. organizacj marksistowsk Wyzwolenie
Pracy (Oswobodienije Truda), a w dwanacie lat pniej zacz dziaa
zaoony przez Lenina Zwizek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej (Sojuz
borby za oswobodienije raboczego kassa). W Polsce zostaa zaoona w 1892
r. Polska Partia Socjalistyczna, w 1893 r. Socjaldemokracja Krlestwa
Polskiego, rozszerzona w 1900 r. na Socjaldemokracj Krlestwa Polskiego i
Litwy.
Pod koniec Xix w. partie socjalistyczne w Europie i Ameryce Pnocnej
liczyy ponad 300 tys. czonkw. W 1894 r. w parlamentach 7 pastw
zasiadao 134 posw socjalistycznych. W 1900 r. 207 posw reprezentowao
partie socjalistyczne w 10 parlamentach.
Znaczn rol odgryway w ruchu robotniczym zwizki zawodowe. Zostay one
zalegalizowane w Belgii w 1866 r., w Austrii w 1870 r., w Wielkiej Brytanii
midzy 1870 a 1876 r., w Hiszpanii w 1881 r., we Francji w 1884 r. (byy
tam tolerowane od 1864 r.), w Niemczech w 1890 r., w Rosji w 1906 r. W
ostatnim 10-leciu Xix w. liczba czonkw zwizkw zawodowych podniosa si
w Wielkiej Brytanii z 1250 tys. na 2 mln, w Niemczech z 300 tys. na 850
tys., we Francji z 50 na 250 tys. W 1913 r. robotnikw zrzeszonych w
zwizkach zawodowych byo: w Wielkiej Brytanii 4 mln, w Niemczech 3 mln, we
Francji 1 mln.
Naczelne, kierownicze miejsce w midzynarodowym ruchu robotniczym
zajmowaa socjaldemokracja niemiecka. Zwycistwo odniesione nad
ustawodawstwem antysocjalistycznym i wrog polityk Bismarcka, stae
sukcesy wyborcze day partii niemieckiej ogromny autorytet w caym wiecie.
Zwarta, obejmujca sieci organizacyjn cae pastwo, dysponujca zespoem
pracownikw duej klasy, zarwno w dziedzinie teorii, jak i praktyki,
zdobywajca coraz liczniejsze rzesze zwolennikw i sympatykw, staa si
socjaldemokracja niemiecka organizacj wzorcow dla ruchu robotniczego w
wielu krajach. Engels pisa w 1895 r.: "Dwa miliony wyborcw, ktrych
wysya ona do urn wyborczych, cznie z modymi mczyznami i kobietami nie
posiadajcymi praw wyborczych, ale solidaryzujcymi si z tymi dwoma
milionami, stanowi najliczniejsz, najbardziej zwart mas, decydujcy
"Oddzia szturmowy" midzynarodowej armii proletariackiej".
W pastwach z ustrojem parlamentarnym partie socjalistyczne bray udzia
w wyborach do cia prawodawczych i prowadziy akcj na rzecz reform
moliwych do uzyskania w ustroju kapitalistycznym, chocia byy i tam
liczne kierunki sprzeciwiajce si wszelkim prodkom, za jakie uwaano
reformy, i domagajce si walki wyborczej w celu pozyskania robotnikw dla
socjalizmu, nie za do zdobywania mandatw parlamentarnych. W cesarstwie
rosyjskim partie i ugrupowania socjalistyczne nie osigny monoci
jawnej, legalnej dziaalnoci, miay wic zdecydowanie rewolucyjny
charakter.
Podstaw teoretyczn dziaalnoci partii robotniczych day prace Marksa i
Engelsa. Manifest Komunistyczny (1848, wyd. pol. 1883), owoc ich wsplnej
pracy, by pierwszym "szczegowym, teoretycznym i praktycznym programem
partyjnym, przeznaczonym do opublikowania". Lata po upadku rewolucji zuy
Marks na opracowanie dziea, ktre miao pooy podwaliny socjalizmu
naukowego. W 1859 r. opublikowa w Berlinie prac pt. Przyczynek do krytyki
ekonomii politycznej. W osiem lat pniej w 1867 r. wyszed I tom Kapitalu.
Pierwszy przekad ukaza si w 1872 r. po rosyjsku w Rosji bez przeszkody
ze strony cenzury. Wydanie francuskie, osobicie skorygowane przez Marksa,
wyszo w 1875 r., tumaczenie polskie w 1884 r., angielskie w 1887 r. Po
mierci Marksa (14 marca 1883) Engels opublikowa w 1885 r. tom Ii, w 1894
r. tom Iii Kapitau. Przemylenie dowiadcze walk i wydarze lat 1848-1851
przynioso dwie rozprawy historyczno-polityczne Marksa: Walki klasowe we
Francji od 1848 r. do 1850 r. (1850, wyd. pol. 1906) i Osiemnasty
Brumaire'a Ludwika Bonaparte (1852, wyd. pol. 1889). Praca o Wojnie
domowej we Francji w 1871 r. (1871, wyd. pol. 1884) zawieraa analiz
Komuny Paryskiej.
Do waniejszych prac Engelsa nale: Anty-Dhring (1878, wyd. pol.1936),
Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa (1884, wyd. pol. 1885),
Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej (1886, wyd.
pol. 1890).
Marks i Engels rozwinli teori walki klas. Podzia klasowy spoeczestwa
widzieli ju staroytni, zajmowali si t kwesti ekonomici angielscy i
francuscy historycy pierwszej poowy Xix w. Nie dotarli jednak do sedna
sprawy i ani w teorii, ani w praktyce nie dostrzegali konsekwencji walki
klasowej. Istot zagadnienia zrozumia Marks. "To, co wniosem nowego,
polega na udowodnieniu: 1) e istnienie klas jest zwizane tylko z
okrelonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji, 2) e walka klas
prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, 3) e owa dyktatura jest
sama tylko przejciem do zniesienia wszelkich klas i do spoeczestwa
bezklasowego". Marks i Engels gosili, e walka klas przenika wszystkie
dziedziny ycia: jest to walka gospodarCza o podzia dbr materialnych,
walka polityczna o wadz, walka ideologiczna wreszcie. Pogld, i walka
klasowa proletariatu przez jego dyktatur zmierza do obalenia istniejcego
ustroju i do utworzenia nowego spoeczestwa bezklasowego, mia dla ruchu
robotniczego ogromne znaczenie praktyczne.
Charakter pastwa, wedug Marksa i Engelsa, zaley od tego, jaka klasa
sprawuje wadz. Kolejno w historycznym ujciu byli to waciciele
niewolnikw, feudaowie, buruazja. "Na okrelonym szczeblu swego rozwoju -
pisa Marks - materialne siy wytwrcze spoeczestwa popadaj w
sprzeczno z istniejcymi stosunkami produkcji albo - co jest tylko
prawnym tego wyrazem - stosunkami wasnoci, w ktrych obrbie dotd si
rozwijay. Z form rozwoju si wytwrczych stosunki te zmieniaj si w ich
kajdany. Wwczas nastpuje epoka rewolucji socjalnej". Jeli stosunki
produkcji maj by zgodne z charakterem si wytwrczych, to wadza musi
przej z rk klasy wstecznej w rce klasy postpowej. Przejcie to
dokonuje si przemoc, a wic drog rewolucyjn.
Zgodnie z wczesn sytuacj Marks i Engels mniemali, e zwycistwo
rewolucji musi nastpi jednoczenie we wszystkich, a co najmniej w
bardziej rozwinitych gospodarczo krajach kapitalistycznych. Dopiero
pniej, ju w erze imperializmu, Lenin udowodni w teorii, e rewolucja
moe zwyciy w jednym tylko pastwie. W praktyce pokaza to bieg wydarze
w Rosji po roku 1917.
Marks i Engels nie ograniczali si do twrczoci naukowej, byli
inspiratorami, doradcami, w razie potrzeby krytykami ruchu robotniczego.
Pomimo wielkiego rozwoju ruchu robotniczego partie robotnicze walczyy z
powanymi trudnociami, nie tylko zewntrznymi, ale i wewntrz wasnych
szeregw.
Socjalizm wyszed poza krgi proletariatu i zdobywa zwolennikw zarwno
w koach inteligencji, jak i pord drobnomieszczastwa, ktre przebudow
ustroju pragno osign drog ewolucyjnych zmian, przez reformy, co,
rzecz prosta, wpywao na osabienie w partiach socjalistycznych tendencji
rewolucyjnych. Tendencje takie osabiaa rwnie tzw. arystokracja
robotnicza warstwa robotnikw najwyej wykwalifikowanych, majca w wielkich
krajach kapitalistycznych warunki materialne o wiele lepsze ni wikszo
proletariatu. W Niemczech warstw t nazywano "proletariatem noszcym
sztywne konierzyki" (Stehkragenproletariat). Arystokracj robotnicz
wizay rwnie z panujcym systemem niewielkie koncesje polityczne (np.
rozszerzenie prawa wyborczego w Wielkiej Brytanii w 1884 r., utworzenie
"kurii powszechnego gosowania" w Austrii w 1897 r. itp.).
Sukcesy wyborcze, ktre odnosili socjalici, zwaszcza niemieccy i
francuscy, wywoay w duej czci klasy robotniczej przekonanie, e cele
partii mona osign drog akcji parlamentarnej bez uciekania si do
rewolucji. Dziaay te wci wpywy lassalczykw, a wiadomo, jak wag
przywizywali oni do parlamentu.
Na takim gruncie wystpi w ruchu robotniczym kierunek zwany reformizmem,
wyroso prawe, oportunistyczne skrzydo partii socjalistycznych. Zamiast
walki rewolucyjnej o obalenie ustroju kapitalistycznego i wprowadzenie
socjalizmu kierunek ten domaga si reform spoecznych i widzia moliwo
przejcia do socjalizmu drog ewolucji. Socjaldemokrata bawarski Georg von
Vollmar zaleca, aby partia walczya tylko o reformy nietrudne do
zrealizowania w bliskiej przyszoci i uatwia sobie w ten sposb sojusz z
liberaln, postpow buruazj. Przeciwko takiej tendencji ostro wystpi
Engels wskazujc, e klasa robotnicza nigdy nie obejmie wadzy w Niemczech
na drodze parlamentarnej, gdy parlament niemiecki jest bezsilny. mier
Engelsa 5 sierpnia 1895 r. uatwia dziaalno przeciwnikw rewolucyjnego
marksizmu w ruchu robotniczym.
Wiksze ni w Niemczech moliwoci dziaania otwieray si przed
reformistami we Francji. W 1899 r. do rzdu buruazyjnego wszed w
charakterze ministra handlu deputowany socjalistyczny Aleksander Millerand,
otwierajc now epok w yciu politycznym nowoczesnego spoeczestwa -
wspprac w zarzdzaniu pastwem buruazyjnym midzy klasami panujcymi a
klas robotnicz (tzw. millerandyzm), i przystpi do wprowadzenia w ycie
reform spoecznych.
Rwnolegle do dziaalnoci praktycznej reformistw pracowali na polu
teoretycznym rewizjonici; filozofii marksistowskiej przeciwstawili
neokantyzm, rewolucyjnej dialektyce ewolucjonizm.
Gwnym wyrazicielem rewizjonizmu by pisarz i dziaacz niemiecki Eduard
Bernstein. W licznych artykuach (Problemy socjalizmu, drukowane w
naczelnym organie partii "Die Neue Zeit"), a zwaszcza w gonej ksice
Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie
(Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji, 1899, wyd. pol. 1901 ) da
wyraz swym pogldom. Dowodzi, e teza Marksa o nieuchronnym zaamaniu si
kapitalizmu nie znalaza potwierdzenia; ustrj kapitalistyczny ulega
procesowi demokratyzacji; zarwno w przemyle, jak i w rolnictwie growa
ma nie koncentracja, lecz przeciwnie, dekoncentracja, przejcie do
socjalizmu moe si dokona w drodze reform organicznych, ktre wymagaj
dugiego czasu i spokoju. "Moja droga jest dusza, ale stale wznosi si w
gr, wasza droga za - mwi swym towarzyszom z partii - wiedzie nad
przepaci, poza ktr dostrzegacie Ziemi Obiecan". "Wyznaj otwarcie -
pisa innym razem - e dla tego, co zwyko si nazywa "ostatecznym celem
socjalizmu" ywi bardzo mao sympatii i zainteresowania. Cel ten w moich
oczach nic nie znaczy, wszystkim jest dla mnie ruch. A rozumiem przez to
pojcie zarwno oglny ruch w spoeczestwie, tzn. postp spoeczny, jak i
wszelk agitacj i prac dla osignicia tego postpu".
Pogld taki mia, rzecz prosta, due znaczenie praktyczne, oznacza po
prostu zerwanie z rewolucj. Zdaniem Lenina Bernstein gosi w teorii to,
co Millerand pokaza w praktyce.
Rewizjonizm zdoby licznych zwolennikw we wszystkich krajach. W Rosji
zblione pogldy gosili "ekonomici". Za naczelne zadanie ruchu
robotniczego uznali oni walk o realizacj gospodarczych da robotnikw
(wysoko pacy, dugo dnia roboczego itp.), walk polityczn za, walk
z panujcym ustrojem pragnli pozostawi liberalnej buruazji.
Twierdzenia Bernsteina wywoay oywion dyskusj. Gos zabraa m.in.
Ra Luksemburg dowodzc, i Bernstein bynajmniej nie przedstawi nowej,
dostosowanej do zmieniajcej si sytuacji taktyki walki o zdobycie wadzy
przez klas robotnicz, lecz porzuci zasad walki klas. Gwny teoretyk Ii
Midzynarodwki Karl Kautsky by znacznie powcigliwszy. Twierdzi, e nie
naley wyrokowa, czy tezy Bernsteina oznaczaj zerwanie z socjalizmem,
trzeba natomiast by mu wdzicznym, e pobudzi zainteresowania
teoretyczne.
W dyskusji wzili udzia rwnie marksisci rosyjscy - Plechanow na amach
"Die Neue Zeit" w 1898 r. i Lenin w artykuach ogaszanych w 1899 r. w
pismach rosyjskich. Lenin podda tezy Bernsteina krytyce teoretycznej, w
praktyce za podj zwycisk walk z "ekonomistami".
Na tym tle ksztatowa si w Ii Midzynarodwce kierunek nazwany pniej
centryzmem. Centryci zapewniali, i stoj na gruncie marksizmu, w istocie
rzeczy wszake ograniczali marksizm do teorii ekonomicznej raczej,
odbierajc mu charakter wiatopogldu. W praktyce politycznej, lawirujc
pomidzy prawym, reformistycznym skrzydem Midzynarodwki a lewym,
rewolucyjnym, przechylali si przewanie na stron reformizmu. Gwn rol
wrd centrystw odgrywali Niemiec Karl Kautsky i Austriak Victor Adler.
Rewizjonici i reformici nie byli jedynymi w ruchu robotniczym
przeciwnikami marksizmu. Oponentem by rwnie wczeniejszy od rewizjonizmu
anarchizm.
U podoa anarchizmu leaa teza, i rdem wszelkiego za spoecznego i
wszelkiego wyzysku jest pastwo i wywierany przez nie przymus, nie za
klasowy podzia spoeczestwa. Anarchici w pastwie upatrywali przyczyn,
a nie wynik nierwnoci spoecznej. Pastwo bowiem przez sw dziaalno
wytwarza stosunki gospodarcze oparte na wyzysku, co w nastpstwie prowadzi
do podziau na klasy spoeczne.
Anarchizm zacz si rozwija w poowie Xix w., nazw wzi z ksiki
publicysty i socjologa francuskiego, Pierre-Joseph Proudhona, pt. Qu'est-ce
que la propriete (Co to jest wasno, 1840).
Pord anarchistw wystpoway najoglniej biorc dwie tendencje:
indywidualistw, ktrzy pragnli odrzuci wszelk organizacj spoeczn, i
anarchistw-kolektywistw, dcych do utworzenia spoeczestwa
wspdziaajcego na zasadzie dobrowolnego porozumienia bez jakiegokolwiek
przymusu. Ten wanie kierunek uzyska w drugiej poowie Xix w. wpywy -
gwnie w krajach romaskich. Jego teoretykiem by szlachcic rosyjski
Micha Bakunin. Zblione do anarchistw-kolektywistw byy pniej pogldy
anarchistw-komunistw, ktrych wyrazicielem by rwnie Rosjanin Piotr
Kropotkin.
Bakunin pisa: "Odrzucamy wszelkie prawodawstwo, wszelkie autorytety i
wszelkie wpywy uprzywilejowane, patentowane, oficjalne i legalne, nawet
gdyby wychodziy z gosowania powszechnego; jestemy bowiem przekonani, e
wyszoby to na korzy panujcej i wyzyskujcej mniejszoci przeciw
interesom uciemionej ogromnej wikszoci". Anarchici wychodzili z
zaoenia, e czowiek jest z natury dobry i inteligentny, "pastwo -
dowodzi natomiast Bakunin - podobnie jak i teologia uwaa czowieka za
zego". Anarchici konsekwentnie odrzucali wszelk wadz, take wadz
rzdu rewolucyjnego, nawet tymczasowego. Kade pastwo, rwnie pastwo
wywodzce si z rewolucji, dziaa bdzie zawsze na rzecz despotyzmu, nigdy
za na rzecz wolnoci. Si, ktra miaa obali panujcy ustrj, upatrywa
Bakunin nie w robotniku, lecz w chopie. ywioowy bunt chopski mia
zniweczy wszelk wadz pastwow. Nowy ustrj mia polega na czeniu
si jednostek w grupy wytwrcze, tych za w wiksze federacje,
gospodarujce wsplnymi rodkami produkcji. Anarchici nie uznawali
potrzeby tworzenia partii politycznej, ktra by kierowaa proletariatem i
jego akcj.
Jedn z najbardziej interesujcych postaci nie tylko ruchu
anarchistycznego, ale spord wszystkich dziaaczy ideowych drugiej poowy
Xix w., by myliciel i anarchista rosyjski ksi Piotr Aleksiejewicz
Kropotkin. Zgodnie z tradycjami sfery arystokratycznej, z ktrej pochodzi,
wyksztacenie odebra w Korpusie Paziw w Petersburgu, a nastpnie
rozpocz sub wojskow. Lecz wkrtce pod wpywem wiadomoci o powstaniu
zesacw polskich na Syberii w 1866 r, wystpi z wojska i odda si
ulubionym studiom geografii, biologii, antropologii. Uwiziony w 1874 r. za
propagand rewolucyjn, po dwch latach zbieg z wizienia i wydosta si
za granic. Wrci do Rosji dopiero u schyku ycia, po obaleniu caratu w
1917 r. Przebywa na Zachodzie, gwnie w Szwajcarii, Francji i Anglii. Po
mierci Bakunina by powszechnie uwaany za gow anarchizmu, nie zajmowa
si wszake dziaalnoci polityczn, lecz powici si cakowicie pracy
teoretycznej. Spord licznych rozpraw i artykuw Kropotkina do
waniejszych naley studium pt. Pomoc wzajemna jako czynnik historycznego
rozwoju (1902, wyd. pol. 1919). Myli rozwinite w tej pracy nasun
Kropotkinowi zoolog rosyjski Karol Kessler, profesor uniwersytetu w
Kijowie, pniej w Petersburgu. Na zjedzie przyrodnikw rosyjskich w 1880
r. Kessler mwi: "Wzajemna pomoc jest takim samym prawem natury jak
wzajemna walka, ale dla postpowego rozwoju gatunku pierwsza jest
nieporwnanie waniejsza od drugiej". Myl t Kropotkin uzna za "klucz do
zagadnienia", ktre pragn rozwiza. "Wiadomo - pisa - do jakich wynikw
doszli w wikszoci uczeni, zwolennicy Darwina, nawet tak wybitni, jak
Huxley, wychodzc z darwinowskiej teorii "walki o byt". Nie ma takiego
gwatu ludw biaych nad czarnymi lub silnych nad sabymi, ktrego nie
starano by si usprawiedliwi t synn tez".
W ksice Pomoc wzajemna stara si Kropotkin wykaza, e pomoc taka jest
cech charakterystyczn nie tylko ludzi kulturalnych, nie tylko
barbarzycw i dzikich, ale take zwierzt. Nie jest to wytwr cywilizacji,
lecz podstawowa cecha ycia zbiorowego. Kropotkin nie negowa, rzecz
prosta, darwinowskiej tezy o walce o byt, lecz twierdzi, e jest to tylko
jedna strona zagadnienia; przeciwna jej zasada wzajemnej pomocy musi by
rwnie szeroko uwzgldniona.
Anarchokomunizm, ktrego gwnym wyrazicielem by Kropotkin, widzia
moliwo bezporedniego przejcia od pastwa kapitalistycznego do
bezpastwowego ustroju komunistycznego, opartego na zrzeszeniach, ktrym
przysugiwa bdzie wasno rodkw produkcji i ktre tylko luno bd ze
sob powizane. Kropotkin sdzi, e ludzie s najszczliwsi w niewielkich
grupach i e tam wanie mog najlepiej rozwija wrodzone skonnoci do
wzajemnej pomocy i do ycia opartego na zasadach naprawd demokratycznych.
Wedug Kropotkina kolektywizm jest stadium przejciowym do komunizmu. W
kolektywizmie utrzymuje si prawo wasnoci zrzesze lub ich federacji.
Lecz spoeczestwo zmierza do penego przyjcia zasady: od kadego wedug
jego zdolnoci, kademu wedug jego potrzeb. Prawo wasnoci wic zniknie i
wtedy nastpi prawdziwy komunizm.
Anarchizm wzrs na sile pod koniec Xix w. Ekspropriacja szerokich rzesz
drobnych wacicieli i sprzeciwy, jakie u wielu robotnikw budzi
oportunizm partii socjaldemokratycznych, byy wod na myn ruchu
anarchistycznego.
Byli wrd anarchistw zwolennicy terroru indywidualnego, tzw. propagandy
czynem, ktrej gwnym rodkiem byy zabjstwa i rnego rodzaju gwaty. W
1893 r. bomb napenion gwodziami rzucono podczas posiedzenia na sal
obrad Izby Deputowanych w Paryu. W 1894 r. zamordowany zosta w Lyonie
prezydent republiki francuskiej Sadi Carnot, w 1897 r. premier hiszpaski
Canovas del Castillo, w 1898 r. ofiar zamachu pada w Genewie cesarzowa
austriacka Elbieta. W 1900 r. zabity zosta krl woski Humbert I, w roku
nastpnym prezydent Stanw Zjednoczonych William Mac Kinley. Zamachy te
oczywicie w niczym nie podwaay ustroju kapitalistycznego, wzmagay
natomiast represje, ktre godziy przede wszystkim w ruch robotniczy.
Anarchici, nie uciekajcy si do terroru, nigdy nie zerwali oficjalnie z
terrorystami, byli bowiem skonni usprawiedliwia zabjstwo teoretycznie
jako protest przeciwko systemowi ucisku, jako sposb przeciwstawienia si
przemocy pastwa. Takie pogldy ywi Kropotkin, w praktyce bezwzgldnie
przeciwny "propagandzie czynem".
Partie socjalistyczne wystpoway ostro przeciwko anarchistom. Bakunin
wraz ze swymi zwolennikami zosta wykluczony z I Midzynarodwki. Podobnie
Ii Midzynarodwka zmuszona bya przeciwstawi si anarchistom. Miejscem
ywych dyskusji z anarchistami byy kongresy Ii Midzynarodwki, zwaszcza
brukselski w 1891 r. i zuryski w 1893 r.
W Brukseli wielk mow przeciwko anarchizmowi wygosi Bebel wskazujc,
e w wczesnych warunkach gwne zadanie socjalistw to rozpowszechnienie
zasad marksizmu i zdobycie wikszoci pord klasy robotniczej. Kongres w
Zurychu, w 1893 r. uchwali rezolucj, ktra nie dopuszczaa anarchistw do
zjazdw Midzynarodwki. Rezolucja ta gosia: "W kongresie mog bra
udzia wszystkie zwizki robotnicze, dalej partie i zrzeszenia
socjalistyczne, ktre uznaj konieczno organizacji robotniczej i akcji
politycznej".
Kontynuacj anarchizmu by anarchosyndykalizm, ktry zdoby najwiksze
wpywy we Francji, w pnocnych Woszech, w Hiszpanii (gwnie w
Katalonii), w Szwajcarii, w Ameryce aciskiej.
Podobnie jak anarchici anarchosyndykalici negowali potrzeb politycznej
organizacji i walki politycznej proletariatu, a wic potrzeb partii
robotniczej, zasadnicze natomiast znaczenie przypisywali zwizkom zawodowym
- syndykatom. To wanie zwizki dokona miay rewolucji, obali ustrj
kapitalistyczny i znie pastwo. Nowemu spoeczestwu przewodzi miaa
federacja zwizkw zawodowych; do niej naleaoby kierownictwo
wytwrczoci i podzia dbr. Ten program anarchosyndykalici spodziewali
si zrealizowa drog strajku powszechnego.
Ukad si w ruchu robotniczym na przeomie stulecia przedstawia si
nastpujco: w partiach socjalistycznych Europy Zachodniej, Pnocnej i
rodkowej growa reformizm. W krajach romaskich Europy
Poudniowo-Zachodniej duymi wpywami cieszy si anarchizm. W Rosji
przewag zdoby konsekwentnie rewolucyjny bolszewizm.
W pocztkach Xx w. zaostrzya si walka pomidzy marksistowskim,
rewolucyjnym nurtem w ruchu robotniczym, a reformizmem. W wielu partiach
uksztatoway si lewe skrzyda, ktre domagay si zmiany dotychczasowej
taktyki rokowa i organizowania rewolucyjnych masowych akcji politycznych.
Tak np. na zjedzie niemieckiej socjaldemokracji w Moguncji w 1900 r. Ra
Luksemburg daa, aby zamiast sownej deklaracji przeciwko wojnie podj
"akcj masow" przeciwko agresji imperialistycznej na Chiny. Lewica
pozostawaa wszake w krajach zachodnich w mniejszoci.
Najdalej i najbardziej konsekwentnie poszli na drodze rewolucyjnej
socjaldemokraci rosyjscy. Na Ii Zjedzie rosyjskiej partii
socjaldemokratycznej w Londynie w 1903 r. wyoni si rewolucyjny kierunek
marksistowski nowego typu, oparty na zasadach goszonych przez leninowsk
"Iskr". Program jego wyranie stawia jako gwny cel socjaldemokracji
walk o dyktatur proletariatu. Socjaldemokracja rosyjska bya jedyn
parti Ii Midzynarodwki, ktra w swym programie umiecia postulat
dyktatury proletariatu.
Od pocztkw ery imperializmu gwny orodek rewolucyjny przesun si z
Europy Zachodniej do Rosji. Rewolucja roku 1905 jeszcze bardziej wzmoga
znaczenie rosyjskiego orodka rewolucyjnego, a zwaszcza partii
bolszewickiej. Na rozwj midzynarodowego ruchu robotniczego spory wpyw
miao te wzmoenie ruchw narodowowyzwoleczych i zaostrzenie walki
klasowej w krajach pozaeuropejskich, przede wszystkim w Azji.


Rozdzia szsty:
Ii Midzynarodwka


W 1876 r. zostaa rozwizana skutkiem wewntrznych tar i sporw
wywoanych przez anarchistw I Midzynarodwka. Ale partie i organizacje
robotnicze rozumiay konieczno wsppracy midzynarodowej, powszechnie
rozumiano te potrzeb utworzenia nowej instytucji midzynarodowej
koordynujc ruch robotniczy. dania takie wysuwano z rnych stron,
stawiali je i socjaldemokraci niemieccy, i francuscy possybilici, i
organizacje robotnicze angielskie. Du rol odegra tu Engels, ktry,
wedug sw Lenina, "jak modzieniec porwa si do walki".
14 lipca 1889 r. otworzyy swe obrady w Paryu jednoczenie dwa
midzynarodowe kongresy robotnicze - jeden zwoany przez partie
marksistowskie, drugi przez possybilistw. Chocia liczba delegatw na
zjedzie possybilistw bya nieco wysza, doniolejsze bez porwnania
znaczenie dla dalszego rozwoju ruchu robotniczego mia kongres
marksistowski - mia on te szerszy, bardziej midzynarodowy charakter. Z
jego obrad i uchwa wyonia si Ii Midzynarodwka. Najwybitniejsi spord
uczestnikw to Francuzi: dawny komunard Edouard Vaillant, Jules Guesde,
zi Marksa Paul Lafargue, dalej Niemcy: Wilhelm Liebknecht i August Bebel,
wreszcie Rosjanie: Jerzy W. Plechanow i Piotr P. awrow. Przewodniczyli
Liebknecht i Vaillant.
Obrady kongresu paryskiego powicone byy wanym zagadnieniom spoecznym
i politycznym. Stwierdzono przede wszystkim, e przed robotnikami stoi
obowizek walki "wszelkimi znajdujcymi si w ich rozporzdzeniu rodkami"
przeciwko ustrojowi kapitalistycznemu. Ustalono nastpnie, e robotnicy nie
mog si ogranicza do walki ekonomicznej, lecz prowadzi musz dziaalno
polityczn, tworzc wasne partie socjalistyczne. Podkrelono wreszcie
konieczno energicznej akcji w sprawie ustawodawstwa pracy, ktre uznano
za "niezbdny, wstpny warunek wyzwolenia klasy robotniczej". Due
znaczenie miaa uchwaa o ustanowieniu wita robotniczego w dniu 1 maja
kadego roku i o organizowaniu wtedy manifestacji robotniczych we
wszystkich pastwach i we wszystkich miastach. Po raz pierwszy w dziejach
uroczysto 1 maja obchodzono w 1890 r.
Kongres paryski nie powzi formalnej uchway o utworzeniu nowej
midzynarodowej organizacji robotniczej, ale w praktyce od tego czasu
rozpocza sw dziaalno Ii Midzynarodwka. Partie socjalistyczne
poszczeglnych krajw uznano za jej sekcje.
Od kongresu paryskiego w 1889 r. do wybuchu pierwszej wojny wiatowej
odbyo si dziewi midzynarodowych zjazdw socjalistycznych. Zjazdy te
odbyy si:
`ts
w Paryu - 14-20 lipca 1889
w Brukseli - 16-23 sierpnia 1891
w Zurychu - 6-12 sierpnia 1893
w Londynie - 27-31 lipca 1896
w Paryu - 23-27 wrzenia 1900
w Amsterdamie - 14-20 sierpnia 1904
w Stuttgarcie - 18-24 sierpnia 1907
w Kopenhadze - 28 sierpnia - 3 wrzenia 1910
w Bazylei - 24-25 padziernika 1912
`tn

Kongresy Midzynarodwki poruszay zawsze wane problemy, istotne dla
ycia politycznego i spoecznego danego okresu. Nie zawsze jednak umiay
da trafne rozwizanie. Nie zawsze rwnie uchway i postanowienia Ii
Midzynarodwki byy respektowane.
Kongres zuryski wskazywa robotnikom na konieczno walki o powszechne
prawo wyborcze i demokratyzacj systemu wyborczego. Kongres londyski da
zniesienia staych armii i zaprowadzenia sdw rozjemczych dla pokojowego
rozstrzygania sporw midzynarodowych, protestowa przeciwko tajnym
traktatom.
Drugi kongres paryski w 1900 r. zaj si kwesti moliwoci i celowoci
udziau socjalistw w rzdach buruazyjnych. Byo to w kilkanacie miesicy
po wstpieniu socjalisty Milleranda do rzdu we Francji. Uchwalona
wikszoci gosw rezolucja, zredagowana przez Kautsky'ego gosia, e
wstpienie socjalisty do gabinetu buruazyjnego nie jest kwesti zasad,
lecz spraw taktyczn, ktr partie musz rozstrzyga w kadym
poszczeglnym wypadku. Socjalista woski prof. Enrico Ferri nazwa wniosek
Kautsky'ego "rezolucj kauczukow".
Drugi kongres paryski powoa do ycia stay organ wykonawczy
Midzynarodwki - Midzynarodowe Biuro Socjalistyczne z siedzib w
Brukseli. Nie by to wszake organ wyposaony w kompetencje kierownicze,
mia raczej zadania informacyjne i funkcje poredniczce. W skad Komitetu
Wykonawczego wchodzili przedstawiciele poszczeglnych partii i
socjalistycznych frakcji parlamentarnych. Na czele Biura stan znany
parlamentarzysta belgijski Emile Vandervelde. Od padziernika 1905 r.
czonkiem Biura by Lenin.
Kongres w Amsterdamie zaj si midzy innymi znowu spraw wsppracy
partii socjalistycznych z buruazyjnymi. Dyskusja bya oywiona. Jedni
delegaci, jak Jean Jaures, wywodzili, e klasa robotnicza zdobdzie wadz,
opanowujc stopniowo samorzd i inne organy pastwa buruazyjnego; dlatego
nie naley z gry potpia wspdziaania z buruazj, a nawet udziau w
rzdach buruazyjnych. Inni, jak August Bebel i Jules Guesde, wystpowali
przeciwko taktyce, ktr nazywali "przystosowaniem si do istniejcego
porzdku". Pogld przeciwny wsppracy ostatecznie zwyciy i kongres
uchwali rezolucj, wniesion przez Guesde'a, ktra partiom socjalistycznym
nakrelaa nastpujce zadania: "Zdecydowanie i uparcie broni interesw
klasy robotniczej, rozszerzy i zabezpieczy swobody polityczne i
rwnouprawnienie we wszystkich krajach, prowadzi jeszcze bardziej
energiczn walk przeciwko militaryzmowi i kapitalizmowi, przeciwko
polityce kolonialnej i mocarstwowej, przeciwko bezprawiu, uciskowi oraz
wszelkim formom eksploatacji i walczy o rozwj ustawodawstwa spoecznego".
Kongres nie podzieli wic pogldw Jauresa na sposb dojcia socjalistw
do wadzy, ale nie wysun tezy o rewolucji i dyktaturze proletariatu.
W 1907 r., a wic wkrtce po rewolucji rosyjskiej i po pierwszym
konflikcie niemiecko-francuskim o Maroko, odby si zjazd Midzynarodwki w
Stuttgarcie, gdzie dyskusji poddano kwesti niebezpieczestwa wojny.
Zgoszono cztery rezolucje - Bebla, Gustave Herve'ego, Guesde'a i Jauresa.
Rezolucje Bebla i Guesde'a pokryway si ze sob w zasadniczych punktach,
trafnie okrelay cise zwizki militaryzmu z kapitalizmem, ale nie
wskazyway konkretnych drg przeciwdziaania wojnie. Gustave Herve
dowodzi, e wojna jest zawsze prowadzona w interesie kapitalistw, e wic
proletariat powinien kadej wojnie przeciwstawi si strajkiem powszechnym
i powstaniem. Jaures w strajku powszechnym upatrywa rwnie rodek obrony
przed niebezpieczestwem wojny, ale sta zarazem na stanowisku, e
proletariat ma obowizek broni swej ojczyzny, jeli zostanie napadnita.
Kongres przyj ostatecznie rezolucj Bebla z poprawkami, wniesionymi przez
Lenina i R Luksemburg. Rezolucja wskazywaa, e jeli partie
socjalistyczne nie zdoaj przeszkodzi wybuchowi wojny, powinny wyzyska
wywoany przez ni kryzys gospodarczy i polityczny do walki z ustrojem
kapitalistycznym i do przyspieszenia jego upadku.
Kongres stuttgarcki podda take dyskusji polityk kolonialn i
kolonializm. I w tej dziedzinie wystpia pomidzy delegatami do znaczna
rnica zda.
Sprawa walki w obronie pokoju bya nastpnie przedmiotem obrad
nadzwyczajnego kongresu zwoanego do Bazylei w 1912 r. z okazji wybuchu
wojny bakaskiej. Manifest uchwalony jednomylnie wskazywa rzdom, e
wojna im samym niesie niebezpieczestwo, przypomina, e "wojna
francusko-niemiecka wywoaa zryw rewolucyjny - powstanie Komuny, wojna
rosyjsko-japoska wprawia w ruch rewolucyjne siy narodu rosyjskiego".
Dziaalno antywojenna Ii Midzynarodwki nie udaremnia wybuchu wojny w
1914 r., nie utrudnia w adnym kraju mobilizacji, nie przeszkodzia
parlamentarzystom socjalistycznym gosowa za kredytami wojennymi.


Rozdzia sidmy:
Buruazja wobec
kwestii robotniczej


Kwestia robotnicza budzia coraz ywsze zainteresowanie, zajmowaa
pokane miejsce w obradach parlamentarnych i na amach prasy, pobudzaa
twrczo literack (powie Germinal Emila Zoli, ogoszona w I wydaniu w
1885 r. i dramat Gerharda Hauptmanna Die Weber (Tkacze) z 1892 r., eby
wymieni utwory najgoniejsze).
Klasa panujca dostrzegaa zagraajce jej niebezpieczestwo, cho nie
zawsze rozumiaa jego rda, charakter i znaczenie. Znakomity historyk
szwajcarski, Jacob Burckhardt, wykady uniwersyteckie o erze rewolucji
francuskiej rozpocz zim 1871 r. tymi sowy: "Jeli chodzi o tytu
wykadw, w gruncie rzeczy wszystko a do naszych dni naley do okresu
rewolucji. Znajdujemy si dopiero na pocztku, moe jestemy widzami
drugiego aktu, gdy trzy, pozornie spokojne dziesiciolecia pomidzy 1815
r. a 1848 r. trzeba uzna jedynie za antrakt w wielkim dramacie".
Niebezpieczestwo spoeczne, grone widmo rewolucji socjalnej, usiowaa
klasa panujca zaegna czy te oddali metod p - czy wierrodkw.
Wypracowywano teoretyczn stron zagadnienia, schodzono i do praktyki dnia
codziennego.
Interesujc prb rozwizania kwestii spoecznej da tzw. socjalizm z
katedry. W nazwie tej tylko cz druga, o katedrze, bya prawdziwa,
kierunek ten bowiem reprezentowali profesorowie uniwersyteccy; socjalistami
nazywali ich ironicznie przeciwnicy z obozu liberalnego i konserwatywnego
nie rozumiejcy zupenie zagadnienia. Pierwszymi rzecznikami socjalizmu z
katedry byli trzej niemieccy profesorowie ekonomii politycznej - Lujo
Brentano, Gustaw Schmoller i Adolf Wagner. W 1872 r. zaoyli oni
Stowarzyszenie dla Polityki Socjalnej (Verein fr Sozialpolitik). Czonkiem
jego by midzy innymi profesor ekonomii Uniwersytetu Lwowskiego i minister
skarbu austriacki i polski, Leon Biliski. Stowarzyszenie rozwino
oywion dziaalno i wywaro duy wpyw zarwno na rozwj pogldw w
dziedzinie ekonomii politycznej, jak i na polityk spoeczn i
ustawodawstwo w Rzeszy oraz w wielu innych krajach. Program socjalizmu z
katedry streci mona krtko w ten sposb, e chcia on tak ulepszy
ustrj kapitalistyczny, aby nie trzeba go byo obala. Socjalici z katedry
wystpili przeciwko panujcemu wwczas w Niemczech liberalizmowi
gospodarczemu, zasadzie nieinterwencji przeciwstawiali program reform w
drodze ewolucyjnej; dowodzili, e wysze pace i lepsze warunki bytowe
pogodz robotnika z panujcym ustrojem i stumi denia rewolucyjne bez
gwatw i represji.
Potrzeb pozyskania klasy robotniczej drog polepszenia jej sytuacji
yciowej gosi papie Leon Xiii.
We Francji kwesti spoeczn zaj si przywdca radykaw francuskich
Leon Bourgeois. Ogosi on w 1894 r. (w I wydaniu, a byy liczne nastpne)
ksik pod tytuem Solidarite (Solidarno). W 1902 r. wysza pod
kierunkiem Bourgeois praca zbiorowa Essai d'une philosophie de la
solidarite (Szkic filozofii solidaryzmu). W ksikach tych mamy
przedstawiony program solidaryzmu
buruazyjno-republikasko-demokratycznego. "Wszelka interwencja potgi
zbiorowej - pisa Bourgeois w ksice o solidarnoci - celem regulowania
konfliktw indywidualnych, jest samowolna i daremna. Pastwo ma jedn
funkcj: powinno czuwa, aby walka socjalna nie bya krwawa i gwatowna
tak, jak ni jest walka gatunkw, powinno zachowa pokj materialny,
"porzdek publiczny" pomidzy ludmi. Na spenieniu tej funkcji koczy si
rola pastwa". Jednake Bourgeois uwaa, i posiadajcy, ktrzy zbogacili
si cudz prac, s dunikami ubogich i dug ten powinni spaca. Z tego
twierdzenia wyprowadzi danie ubezpieczenia wszystkich od wszelkich
wypadkw losowych i wprowadzenia powszechnej bezpatnej owiaty.
Interesujc mow wygosi do robotnikw amerykaskich we wrzeniu 1903
r. w Syrakuzach (w stanie Nowy Jork) prezydent Stanw Zjednoczonych
Theodore Roosevelt. Prezydent dowodzi, e pomidzy kapitaem a prac
istnieje prawo harmonii, jeeli bieg interesw jest w zastoju i kapita nie
przynosi procentu, to masy pracujce cierpi na tym najsroej. Pace
robotnicze wtedy tylko mog by wysokie, jeli wysokie rwnie bd dochody
innych warstw spoecznych.
Bya to ideologia solidaryzmu, wykazujca wsplnot czy te blisk
zbieno interesw klasy posiadajcej z masami pracujcymi.
W praktyce stosowano rne rodki rozwizania czy te zagodzenia kwestii
robotniczej; wprowadzono ochron pracy dzieci i kobiet, ubezpieczenia
starcze i od nieszczliwego wypadku, skracano dugi, kilkunastogodzinny
dzie roboczy, prbowano okrela ustawowo minimum zarobkw. Pewn rol
odgryway w tej dziedzinie ministerstwa pracy. Pierwsze ministerstwo pracy
utworzone zostao w Belgii w 1895 r., nastpnie w Stanach Zjednoczonych w
1903 r., wreszcie we Francji w 1906 r.; w wielu innych pastwach dziaay
odrbne urzdy pracy. Nie pozbawione znaczenia byo wprowadzenie umw
zbiorowych. W ostatnich kilkunastu latach Xix w. umowy takie zawierano
coraz czciej pomimo sprzeciwu wielu przemysowcw. Komisje, zoone z
przedstawicieli pracodawcw i zwizkw zawodowych, ustalay wysoko pac,
czas zatrudnienia itp. W Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych umowy
zbiorowe przyjy si ju wwczas prawie powszechnie, podobnie byo i w
Niemczech; we Francji natomiast spotykamy si z t praktyk tylko w tych
gaziach przemysu, gdzie silne byy zwizki zawodowe, np. w grnictwie.
Rzecz znamienna, e pierwsze i zarazem najwaniejsze osignicia na
drodze reform socjalnych uzyskano w cesarstwie niemieckim, gdzie istniaa
silna, zorganizowana klasa robotnicza, oraz w Australii i Nowej Zelandii,
gdzie dawa si odczu brak ludzi i rk do pracy. Francja natomiast staa
pod wzgldem ochrony spoecznej na jednym z dalszych miejsc. Radykalny
frazes zastpowa mia konkretne prby polepszenia doli robotniczej.


Rozdzia smy:
Kwestia narodowa
i nacjonalizm


Kwesti narodow okreli mona zgodnie z definicj Jerzego Wiatra jako
"zesp zagadnie teoretycznych i praktycznych, wyrosych z istnienia
nierwnoci w stosunkach midzy narodami, z ucisku narodowego i
dyskryminacji". Przez kwesti narodow rozumiemy nie tylko denie do
niepodlegoci narodw ujarzmionych, ale i wszystkie problemy wynikajce
std, e granice pastwowe nie zawsze i nie wszdzie pokryway si z
granicami etnicznymi. Byy wic narody pozbawione wasnego bytu
pastwowego, pozostajce pod wadz paru pastw, jak Polacy lub jednego,
jak Irlandczycy, byy pastwa, majce w swych granicach mniejszoci
narodowe, jak Niemcy, byy te pastwa wielonarodowe, jak Austro-Wgry,
Rosja, Turcja.
Rnice midzy granicami pastwowymi a etnicznymi byy stosunkowo
niewielkie w Europie Zachodniej, gdzie powstay pastwa narodowe jak
Francja (problem bretoski nie mia znaczenia), silne byy natomiast i
wywoyway wiele powika w Europie rodkowej i Wschodniej, w Azji
Zachodniej, w Indiach. Wyrazio si to midzy innymi w terminologii:
Nationalite Franaise to dla Francuza - francuska przynaleno pastwowa,
British Nationality to dla Anglika - brytyjska przynaleno pastwowa,
podczas gdy polski odpowiednik sownikowy tego terminu - "Narodowo"
oznacza przynaleno nie pastwow, lecz wanie narodow. Niemcy wyrazem
Nation obejmuj Niemcw mieszkajcych w pastwie niemieckim, przez wyraz
Volk natomiast rozumiej og wszystkich Niemcw, yjcych zarwno w
Rzeszy, jak i poza jej granicami, a wic w Austrii, Szwajcarii, Polsce, w
Stanach Zjednoczonych, Brazylii itd.
W pastwach narodowo niejednolitych narodowo silniejsza liczebnie,
gospodarczo czy politycznie wyzyskiwaa narodowoci sabsze. Te wanie
narody uciskane dyy do wyzwolenia, do niepodlegoci.
W rzeczywistoci problem by bardziej zoony, w wielu krajach bowiem
walka narodowa czya si z walk spoeczn, a to prowadzio do zaognienia
stosunkw. Wemy dla przykadu problem irlandzki w Wielkiej Brytanii lub
sowacki na Wgrzech. Czsto zaostrza spraw czynnik wyznaniowy, jak np.
walka katolickich Irlandczykw przeciwko protestanckiemu rzdowi
angielskiemu lub Polakw przeciwko protestanckiemu zaborcy pruskiemu czy
prawosawnemu zaborcy rosyjskiemu. Czynnik gospodarczy rwnie czsto
podsyca walk narodow, tam mianowicie, gdzie mniejszo uciskana pod
wzgldem politycznym doznawaa take dyskryminacji ekonomicznej. Bywao i
odwrotnie; gospodarka agodzia niekiedy przeciwiestwa narodowociowe i
polityczne. Tak byo w monarchii habsburskiej; Wgrw wiza z Austri
wywz wgierskich podw rolnych na chonny rynek austriacki, musieli si z
tym liczy i przeciwnicy dualizmu. Podobnie i buruazja czeska wystpowaa
niejednokrotnie z opozycj wobec pastwa Habsburgw, domagaa si
rozszerzenia praw politycznych, zwikszenia udziau Czechw w
administracji, ale mimo wszystko upatrywaa w zwizku pastwowym z Austri
powane korzyci gospodarcze. Taki wanie pogld gosi pniejszy
czechosowacki minister spraw zagranicznych i prezydent Czechosowacji,
Edward Benesz, w ksice pt. Problem austriacki i kwestia czeska,
ogoszonej w 1908 r., a wic na 10 lat przed rozpadem monarchii
habsburskiej. Twierdzi, e w Austrii Czesi mog czerpa zyski z
przynalenoci do wielkiego mocarstwa.
W stosunkach midzynarodowych kwestia narodowa wioda czstokro do
pomnaania sporw, do zaostrzania konfliktw. Walka narodowociowa na
Pwyspie Bakaskim nie tylko suya mocarstwom za pretekst do rozgrywek
dyplomatycznych, ale niejednokrotnie bya rzeczywist przyczyn zaognienia
sytuacji midzynarodowej; do przypomnie tu okres pomidzy wojnami
bakaskimi 1912-1913 r. a zabjstwem w Sarajewie. Sprawa polska bya
obcieniem polityki zagranicznej zarwno Niemiec, jak i przede wszystkim
Rosji; wywara te wpyw na plany strategiczne sztabu rosyjskiego. Kwestia
alzacka lega cikim kamieniem w stosunkach pomidzy Niemcami a Francj.
Irlandia osabiaa pozycj midzynarodow Wielkiej Brytanii; przyzna to
lord Salisbury w 1887 r., sir Edward Grey w 1914 r.
Niektrym pastwom zagraay ruchy narodowe szczeglnie silnie; wpywao
to na ich polityk wewntrzn, utrudniao im polityk zagraniczn. Wida to
wyranie w wielu wypadkach, np. stanowisko Austro-Wgier wobec Turcji,
wobec pastw i ludw bakaskich mocno obcia fakt, e w Wiedniu i w
Budapeszcie musiano wci pamita o deniach narodowych Sowian,
pozostajcych pod panowaniem cesarza Franciszka Jzefa. Niekiedy
mniejszoci narodowe suyy mocarstwom za atut w polityce zagranicznej. T
broni mniejszociow posugiway si rne pastwa, zwaszcza Rosja,
przeciwko Turcji. Bywao i tak, e pastwa walczce z ruchami narodowymi u
siebie, gorco popieray takie ruchy u przeciwnika. Zaznaczyo si to
szczeglnie widocznie podczas pierwszej wojny wiatowej, gdy Rosja, Niemcy
i Wielka Brytania wystpiy w obronie narodw uciskanych, ale kade z tych
pastw bronio tylko ofiar swego przeciwnika. Rzdy pruskie wytay
wszystkie siy, aby zniszczy wiadomo narodow Polakw, ale jednoczenie
wysuway tez o "braku wiadomoci narodowej" tam, gdzie ona by powinna, i
w imi tej tezy Niemcy zagarnli Alzacj i Lotaryngi, kraje rzekomo
niemieckie, ale pozbawione niemieckiej wiadomoci narodowej.
Szczeglne warunki powstaway, jeli tylko cz narodu ya we wasnym
pastwie, pozostaa za cz znajdowaa si pod obcym panowaniem; dya
ona zawsze do swego pastwa narodowego. Wosi, podlegli beru Habsburgw,
ciyli ku Krlestwu Woskiemu, Serbia - Piemont jugosowiaski -
oddziaywaa na Serbw pozostajcych jeszcze pod panowaniem sutana i na
cz Jugosowian monarchii naddunajskiej. Podobnie dla Grekw i Bugarw,
yjcych w Turcji, takimi orodkami przycigania byo pastwo greckie i
pastwo bugarskie. Fakt, e istniay pastwa stanowice "orodki
przycigania" mia due znaczenie i nis niebezpieczestwa dla monarchii
wielonarodowych. Austro-Wgry broniy si przed wpywem pastwa woskiego i
serbskiego na swych woskich i serbskich poddanych. rodkiem obronnym przed
Wochami by sojusz z krlestwem woskim, agodzcy irredent w Triecie i
w Tyrolu, rodkiem obronnym przed Serbi by najpierw sojusz, pniej ostry
nacisk polityczny i gospodarczy. W ostatecznym rezultacie oba te rodki
zawiody.
W kocu Xix w. na widowni wystpi kierunek zwany nacjonalizmem.
Nacjonalizm to ju nie patriotyzm, to nie tylko poczucie wizi spoecznej i
wsplnoty kulturowej z innymi czonkami narodu, to nie tylko postawa
spoeczna oparta na mioci ojczyzny i solidarnoci z wasnym narodem,
nacjonalizm to ideologia, ktra interesy wasnego narodu uwaa za najwysze
i ostateczne kryterium, ktra dy do podporzdkowania tym interesom
wszystkich kwestii moralnych, spoecznych i politycznych. Pochd
nacjonalizmu, tak silny od koca Xix w., uzasadnia si zwykle
przechodzeniem buruazji od liberalizmu do imperializmu, co nasuwao
konieczno innych metod akcji i propagandy. System protekcjonizmu i
wysokich barier celnych, zwany nacjonalizmem gospodarczym, wymaga
odpowiedniej nadbudowy ideologicznej i rwnie odpowiedniej propagandy.
Zwrci tu take naley uwag na rosnc si mas ludowych. Masy ludowe,
pocigane we wszystkich krajach Europy, z wyjtkiem Wielkiej Brytanii, do
powszechnej suby wojskowej, powoywane w coraz szerszej mierze do urn
wyborczych, biorce coraz ywszy udzia w yciu publicznym, byy si, z
ktr klasy posiadajce liczyy si coraz bardziej. Obozy polityczne,
walczce o wadz, musiay masy te pozyskiwa dla swych programw i dla
swych de. Jest spraw zrozumia, e czstokro atwiej byo je pozyska
wskazujc wielkie cele narodowe, ni wysuwajc hasa liberalizmu.
Zreszt naley tu od razu rozrni nacjonalizm narodw uciskajcych od
nacjonalizmu narodw uciskanych. Mwic innymi sowy, widzimy nacjonalizm
agresywny, zaczepny na zewntrz i wewntrz, powizany z imperializmem, i
nacjonalizm obronny, wystpujcy u narodw zmuszonych do walki o zdobycie,
umocnienie czy obron niepodlegego bytu.
Nacjonalizm narodw uciskajcych zmierza do ekspansji w dwch
kierunkach; bya to ekspansja wewntrzna i zewntrzna. Ekspansja wewntrzna
kierowaa si przeciwko mniejszociom narodowym, zmierzaa do ograniczenia
ich praw, do ich wynarodowienia. Ekspansja zewntrzna to dno do
rozszerzenia granic pastwa; kryteria narodowociowe byy tu przyczyn lub
pretekstem.
Rzecz prosta, e nie wszdzie wystpoway obydwa kierunki ekspansji i nie
zawsze wystpoway rwnoczenie. Zbiegy si wszake w wilhelmiskich
Niemczech, w carskiej Rosji.
Dla oceny nacjonalizmu stwierdzi naley, na jakim etapie wystpowa on i
dziaa, a take czy by nacjonalizmem narodu uciskajcego, czy te narodu
uciskanego. Gdy pierwszy zawsze by zjawiskiem ujemnym, drugi przedstawia
czsto wartoci dodatnie i postpowe. Gdy nacjonalizm niemiecki walczy z
niemieckim partykularyzmem i dy do zjednoczenia Niemiec, mia znaczenie
pozytywne i postpowe. Gdy pniej uzna interes narodu niemieckiego, a
wyraajc si cilej - buruazji niemieckiej, za boyszcze stojce ponad
prawem i ponad moralnoci, i w imi tego boyszcza depta prawa innych
narodw, odgrywa rol bezwzgldnie ujemn i szkodliw.
Zwyrodniaym przejawem nacjonalizmu jest rasizm, wysuwajcy na piedesta
ras. Rasa to pojcie nader wieloznaczne. Fryderyk Schlegel mwi, e jest
tyle ras, ile jzykw, mona wic mwi o rasie polskiej, francuskiej,
niemieckiej itd. Szczeglnego a negatywnego znaczenia nabrao pojcie rasy
od czasu, gdy zacz si szerzy darwinizm spoeczny, czyli gloryfikacja
walki o byt i pogldu o utrzymanie si przy yciu, wzgldnie o zwycistwie
silniejszego czy bardziej przystosowanego do walki. Zadawano sobie pytanie,
jakie czynniki sprawiaj, e jedne narody s bardziej przystosowane do
walki i wychodz z niej zwycisko, inne za ponosz klski i s spychane na
dalsze miejsca. W niektrych, mielszych gowach zrodzi si pogld o
dziedziczeniu pewnych cech, takich przede wszystkim jak krew, majcych
decydowa o wartoci rasy. Zaczto wic klasyfikowa narody wedug cech
fizycznych i umysowych, ktre posiaday lub te ktre im przypisywano.
Taka klasyfikacja prowadzia do wniosku, e germaska rasa dugogowych,
niebieskookich blondynw jest najwysz, najdoskonalsz ras ludzk,
zwaszcza e wanie wtedy Niemcy odnieli zwycistwo nad Francj i
zjednoczyli si w jednym pastwie; dlaczego jednak Niemcy utrzymali stan
rozbicia feudalnego a do drugiej poowy Xix w., a moe nawet duej a po
wiek Xx, gdy inne narody, jak np. Francuzi, wyszli z tego stanu ju kilka
wiekw wczeniej - tego pytania zwolennicy wyszoci rasy germaskiej sobie
nie stawiali.
Rzecz ciekawa, e pierwszymi i to najwybitniejszymi i najsawniejszymi
gosicielami wyszoci rasy germaskiej czy teutoskiej nie byli Niemcy,
ale Francuz i Anglik.
Joseph Arthur hr. de Gobineau na rewolucj 1848 r. odpowiedzia ksik
pt. Szkice o nierwnoci ras ludzkich, ogoszon w latach 1853-1854.
Wysun tu pogld, e histori ludzkoci wyjania dopiero teoria
nierwnoci ras, s bowiem rasy wysze i nisze. Tylko rasom wyszym dana
zostaa zdolno organizowania pastwa i tworzenia kultury. Ras najwysz
jest aryjska, pord za Aryjczykw najdoskonalszy typ tworz Germanie.
Najwicej wszake szlachetnych pierwiastkw germaskich dojrza Gobineau
nie w Niemczech, lecz pord szlachty francuskiej. Rewolucja francuska bya
wic buntem niszej rasy rdziemnomorskiej przeciwko wyszej germaskiej.
Pogldy Gobineau pozostay we Francji niezauwaone, gonym natomiast echem
odbiy si w Niemczech.
Drugim gosicielem nierwnoci ras ludzkich by Houston Stewart
Chamberlain (nie naley go miesza z trzema politykami brytyjskimi tego
nazwiska - Jzefem, Austenem i Nevillem), syn brytyjskiego admiraa, zi
Ryszarda Wagnera, Anglik, ktry si zniemczy i zamieszka w Niemczech. W
1899 r. Chamberlain ogosi ksik pt. Die Grundlagen des neunzehnten
Jahrhunderts (Podstawy Xix wieku). I on dowodzi nierwnoci rasowej i
twierdzi, e o kulturze rozstrzygaj cechy narodu, ktry j tworzy.
Najwysz kultur wytworzya rasa teutoska, zoona z Germanw, Celtw i
zachodnich Sowian, dlatego uzna j naley za ras najdoskonalsz.
Udowodnienie tej tezy bardzo uatwi sobie Chamberlain, gdy wszystkich
wybitnych ludzi czasw nowszych zaliczy po prostu do Teutonw. Teutonem
by np., wedug niego, Dante. Fakt nie do zaprzeczenia, e kultura Italii
osigna wysokie szczyty, tumaczy Chamberlain w sposb niezmiernie
prosty, oto w Italii dziaay "ywioy zlatynizowane pod wzgldem formy,
ale w treci swej czysto germaskie".
Rasizm nie mia wikszego znaczenia w Xix w., silniej wystpi dopiero w
wieku Xx. Nie by to ju wszake w rasizm Gobineau czy Chamberlaina,
zawierajcy osobliw teori filozoficzno-spoeczn, zamknit na kartach
ksiek i na szpaltach artykuw. W wieku Xx by to ju rasizm polityczny,
ze szczegln bezwzgldnoci i okruciestwem wprowadzany w ycie przez
hitlerowcw.


Rozdzia dziewity:
Kwestia ydowska
i syjonizm


Sytuacja ydw na wschodzie i zachodzie Europy ksztatowaa si
odmiennie. W krajach zachodnich liberalizm prawnokonstytucyjny i
wiatopogldowy sprzyja procesowi asymilacji. ydzi nie podlegali ju
ograniczeniom prawnym, otworem stay przed nimi szkoy wszystkich szczebli,
mieli dostp do urzdw, wolnych zawodw i wszelkich funkcji publicznych,
cywilnych i wojskowych. Tote, niekoniecznie nawet wyrzekajc si swej
religii, wrastali kulturalnie w otaczajce ich rodowisko.
Inne byo pooenie ydw w krajach Europy Wschodniej i rodkowej. W
zachodnich guberniach cesarstwa rosyjskiego, w Rumunii, a w znacznym
stopniu take w Galicji, ludno ydowska bya przewanie uboga, zacofana,
podkrelajca swoj odrbno strojem, jzykiem, obyczajami. W Rosji ydzi
mieli trudnoci z uzyskaniem rwnouprawnienia. Przysugiwao im prawo
osiedlania si, czyli staego zamieszkania, tylko w Krlestwie i w
zachodnich guberniach cesarstwa. Poza tym terenem wolno byo mieszka
jedynie tym ydom, ktrzy mieli wysze wyksztacenie bd te opacali
wysokie podatki.
Ostatnie dziesiciolecia w. Xix z zaostrzajcymi si konfliktami
spoeczno-politycznymi zrodziy nowoczesny antysemityzm. Antysemityzm mia
rnorakie, obok tradycyjnych uprzedze i antagonizmw wyznaniowych,
gwnie gospodarcze przyczyny. Wystpowa w postaci rzekomo naukowych
teorii, przedstawiajcych ydw jako element szkodliwy i niebezpieczny dla
spoeczestwa, przejawia si w rnych formach dyskryminacji, w walce
ekonomicznej (bojkot towarw i kupcw, uderzajcy zwykle w ydw uboszych,
nie dosigajcy natomiast bogatych), posuwa si niekiedy do brutalnych
gwatw (pogromy).
W krajach Europy Wschodniej i rodkowej konkurencja drobnomieszczastwa i
mieszczastwa z ydowskim handlarzem i rzemielnikiem, niech tych warstw
do ydowskiego kapitalisty - wszystko to stanowio podatny grunt, na ktrym
z atwoci przyjmoway si hasa antysemickie. Zalenie od potrzeb
agitacyjnych i od rodowiska, do ktrego chciano trafi, mona byo
przedstawi ydw bd jako uosobienie kapitalizmu i jego naduy (t
stron propagandow Bebel okreli sowami: "Antysemityzm to socjalizm dla
gupcw"), bd te jako chorych rewolucji i przewrotw.
We Francji propaganda antysemicka rozgorzaa pod koniec Xix w. Po
upadoci jednego z wielkich bankw paryskich, co przypisywano machinacjom
Rotschildw, Edouard Drumont opublikowa w 1886 r. ksik La France Juive
(Francja ydowska) i zacz wydawa pismo "La Libre Parole" (Wolne Sowo),
gdzie ostro atakowa ydw. Sprawa Dreyfusa wywoaa wprawdzie we Francji
fal antysemityzmu, ale wkrtce ruch ten skompromitowaa i osabia.
W Niemczech, gdzie silne byy wpywy ydowskie w wiecie finansw i mocne
stanowisko w koach intelektualnych, antysemityzm nie przybra w owym
czasie znaczniejszych rozmiarw, cho wystpiy ju sygnay ostrzegawcze.
Duchowy ojciec nacjonalizmu niemieckiego Treitschke w swych wykadach
"polityki" na uniwersytecie berliskim uzna ydw za "element narodowego
rozkadu". Pastor Adolf Stoecker organizowa zwizki robotnicze o
zabarwieniu antysemickim, domagajce si ogranicze dla ydw.
Szersze koa zatoczya agitacja antysemicka w Austrii. Posza ona dwoma
torami: prowadzili j chrzecijasko-spoeczni z energicznym burmistrzem
Wiednia Luegerem na czele i wszechniemcy, ktrym przewodzi Sch"nerer; sw
agresywn demagogi zasuy on sobie na podziw Hitlera.
Najtrudniejsze byo pooenie ydw w Rosji. Od r. 1882, gdy utworzono
tam "stref osiedlenia", spotykay ich coraz to nowe dyskryminacje. W 1887
r. wprowadzono numerus clausus, ograniczajcy w szkoach rednich i
wyszych liczb modziey pochodzenia ydowskiego do 10% w "strefie
osiedlenia", do 5% poza jej obrbem, a do 3% w Petersburgu i w Moskwie. W
1889 r. zabroniono ydom wykonywania zawodu adwokackiego. W 1891 r.
rzemielnikom ydowskim, ktrym dotd pozwalano mieszka w Moskwie i
guberni moskiewskiej, nakazano opuci dotychczasowe siedziby. Zarzdzenie
to dotkno 17 tys. osb. Rok 1881 zapocztkowa fal pogromw, czyli
zorganizowanych masowych napaci na ydw, poczonych z zabjstwami, z
grabie mienia, a odbywajcych si przy biernoci i bezczynnoci wadz i
policji. Najwiksze nasilenie przybraa akcja pogromowa w r. 1905. W cigu
jednego tylko tygodnia po ogoszeniu manifestu padziernikowego urzdzono
sto pogromw. Rzd carski uzasadnia antysemityzm i wystpienia
antyydowskie udziaem ydw w akcji rewolucyjnej, jednoczenie wszake
oskara anarchistw o organizowanie pogromw. W gruncie rzeczy chodzio o
skierowanie w stron ydw niezadowolenia mas ludowych i ich nienawici do
caratu.
Przeladowania i agitacja antyydowska hamoway naturalny proces
asymilacji, wzmacniajc poczucie odrbnoci wrd ydw i, co zreszt
cile si z tym wizao, sprawiay, e zaczli oni szuka sposobw wyjcia
z cikiej sytuacji. "Asymilatorstwo" - do koca w. Xix dominujce wrd
inteligencji pochodzenia ydowskiego rwnie w Europie rodkowej, w
Niemczech, w Austro-Wgrzech, a take na ziemiach polskich, w Kongreswce i
w Galicji - coraz szybciej tracio grunt pod nogami.
W 1881 r. wysza anonimowo w Berlinie broszura pt. Autoemancipation.
Mahnruf an seine Stammesgenossen von eanem russischen Juden
(Samowyzwolenie. Apel rosyjskiego yda do rodakw). Autor jej, dr Leon
Pinsker, sta na stanowisku, e ydzi, a w kadym razie dua ich cz,
powinni wyemigrowa z krajw, w ktrych mieszkaj w wielkiej liczbie i s
naraeni na przeladowania, a wic z Rosji, Rumunii, Maroka, do kraju
(niekoniecznie musi by nim Palestyna), ktry mgby sta si ich siedzib
narodow. Bya to koncepcja tzw. terytorializmu.
W kilkanacie lat pniej, w 1896 r. na pkach ksigarskich ukazaa si
ksika Teodora Herzla pt. Der Judenstaat (Pastwo ydowskie). Herzl,
wiedeski dziennikarz i literat, urodzony na Wgrzech, piszcy po
niemiecku, gboko przeywa zarwno cikie pooenie mas ydowskich w
Europie Wschodniej, jak tragiczn spraw Dreyfusa we Francji i antysemick
agitacj Stoeckera w Niemczech, Luegera w Austrii. W pracy swej stan on
na stanowisku, e najpierw naley uzyska przyznanie ydom prawa do
Palestyny, a nastpnie przeprowadzi szerok akcj przesiedlecz. By to
program syjonizmu przyjty w 1897 r. przez kongres ydowski obradujcy w
Bazylei. Program ten znalaz entuzjastycznych zwolennikw pord ydw
wszystkich krajw Europy, zwaszcza w cesarstwie rosyjskim. Syjonizm obok
popierania kolonizacji w Palestynie stawia sobie za cel organizowanie
ydw stosownie do warunkw i ustawodawstwa kraju, w ktrym mieszkali, oraz
wzmacnianie ich wiadomoci narodowej.
Mniejsze znaczenie miay inne kierunki narodowoydowskie, jak syjonizm
duchowy i autonomizm. Wyrazicielem syjonizmu duchowego by Uszer Gincberg,
znany pod pseudonimem Achad Haam. Palestyna nie bya dla niego terenem
kolonizacji dla ydw szukajcych tam wasnej siedziby, lecz orodkiem
duchowym caego narodu ydowskiego rozproszonego po caym wiecie.
Autonomizm, zwany rwnie nacjonalizmem duchowym, domaga si dla ydw
autonomii kulturalnej, jzykowej i szkolnej w krajach, w ktrych byli
osiedleni. Gwnym ideologiem tego kierunku by historyk Szymon Dubnow.
Podobny program separatyzmu gosia - wroga syjonizmowi - ydowska partia
socjalistyczna "Bund", dziaajca w zachodnich guberniach cesarstwa
rosyjskiego i w Kongreswce.
Moliwoci odzyskania Palestyny, nalecej wwczas do Turcji, wydaway
si niedue i pynce tam wychodstwo ydowskie byo nike. ydzi
emigrowali przede wszystkim do Ameryki. Spraw wychodstwa ydowskiego z
Rosji zaj si bogaty finansista i filantrop ydowski, baron Maurycy
Hirsch. W 1891 r. zaoy on w Londynie spk akcyjn "Stowarzyszenie
Kolonizacji ydowskiej" (Jewish Colonization Association) z kapitaem 2 mln
funtw sterlingw. W zamiarach Hirscha leao umoliwienie w cigu 25 lat
masowej emigracji ydw z Cesarstwa Rosyjskiego. Plany te zawiody. Liczba
wychodcw bya znacznie nisza od projektowanej przez Hirscha. Masa
ludnoci ydowskiej pozostaa w Rosji. W latach 1881-1910 wyemigrowao z
Rosji 1900000 ydw, z tego do Stanw Zjednoczonych 1500000, do Palestyny
zaledwie 30000.
Na pocztku Xx w. rzd brytyjski ofiarowa koloni angielsk Ugand w
Afryce Wschodniej jako teren masowej kolonizacji ydw, zapowiadajc
zarazem nadanie jej autonomii. Herzl i cz syjonistw opowiedziaa si na
kongresie w 1903 r. za przyjciem propozycji brytyjskiej. Wywoao to
jednak siln opozycj. W 1905 r. doszo wrd syjonistw do rozamu. Jedni
utrzymywali, e nie ma syjonizmu bez Syjonu, tj. bez Palestyny, drudzy
skaniali si do myli kolonizowania innego terytorium.
Pierwsza wojna wiatowa wysuna koncepcje polityczne syjonistw na aren
midzynarodow.
2 listopada 1917 r. sekretarz stanu w Foreign Office Balfour w imieniu
rzdu brytyjskiego wystosowa do prezesa Angielskiej Federacji
Syjonistycznej pismo zwane odtd Deklaracj Balfoura. W pimie tym
zapowiedzia on utworzenie w Palestynie "siedziby narodowej" (national
home) dla ydw, bez uszczerbku cywilnych i religijnych praw wsplnot
nieydowskich w tym kraju.
Po pierwszej wojnie wiatowej utworzono w Palestynie terytorium mandatowe
Ligi Narodw i oddano je Wielkiej Brytanii.


Rozdzia dziesity:
Europa w okresie
przewagi niemieckiej


10 maja 1871 r. stan we Frankfurcie nad Menem pokj koczcy wojn
francusko-niemieck. Pokonana Francja oddawaa zwyciskim Niemcom Alzacj i
wschodni Lotaryngi i obowizywaa si zapaci ogromn kontrybucj w
wysokoci 5 mld frankw w zocie. Traktat frankfurcki znaczeniem swym
wykracza daleko poza spraw ssiedzkich stosunkw pomidzy Francj a
nowym, zjednoczonym pod hegemoni Prus, cesarstwem niemieckim. Rozumiay to
dobrze najtsze umysy polityczne spord wspczesnych wiadkw tego
wydarzenia dziejowego. 9 wrzenia 1870 r., a wic po pierwszych pruskich
powodzeniach wojennych, pisa Karol Marks: "Jeeli szczcie wojenne, pycha
zwycizcw i intrygi dynastyczne doprowadz Niemcy do zagrabienia czci
terytorium francuskiego, to pozostan im do wyboru dwie tylko drogi. Albo
bd musiay bez wzgldu na nastpstwa sta si jawnym narzdziem
rosyjskiej ekspansji, albo te po krtkim odpoczynku bd musiay zbroi
si do nowej wojny "obronnej", nie do jednej z tych nowo upieczonych wojen
"zlokalizowanych", lecz do wojny rasowej ze sprzymierzonymi rasami
sowiask i romask". Innymi sowy Marks wyraa pogld, e trway
antagonizm francusko-niemiecki doprowadzi do powszechnej wojny
europejskiej, w ktrej Niemcy walczy bd musiay na dwa fronty -
przeciwko Francji i przeciwko Rosji jednoczenie.
Nie dopuci do takiej sytuacji stao si celem polityki niemieckiej.
Naleao przede wszystkim dy do tego, aby w dalszym cigu utrzyma
korzystn dla Niemiec koniunktur polityczn, tj. dotychczasow zupen
izolacj Francji. Trzeba byo zwaszcza pozyska dwa mocarstwa, ssiadw ze
wschodu i z poudnia, Rosj i Austro-Wgry, i zapobiec ich porozumieniu z
Francj. Kanclerz Rzeszy Bismarck uwaa, e republikaska forma rzdu we
Francji w przeciwstawieniu do panujcego w caej Europie (z wyjtkiem
Szwajcarii) systemu monarchicznego bdzie sprzyjaa pozostawieniu
niebezpiecznego ssiada w stanie politycznego odosobnienia. Utrudni
restauracj monarchii, popiera w pewnej mierze republikanw, oto zadania,
ktre Bismarck wyznacza polityce niemieckiej w stosunku do pokonanego
przeciwnika. Byy to oczywicie prodki. Waniejsze byo porozumienie z
Wiedniem i z Petersburgiem. Ta droga zabezpieczaa przed odnowieniem starej
kaunitzowskiej, antypruskiej koalicji francusko-austriacko-rosyjskiej z
Xviii w., jak rwnie niedawnych prb Napoleona Iii - zwizania Francji z
Austri czy z Rosj. Zabiegi Bismarcka nie pozostay bez skutku. Ju we
wrzeniu 1872 r. zjechali si w Berlinie cesarze Niemiec, Austrii i Rosji.
Zjazd trjcesarski mg w oczach wiata uchodzi za prb wskrzeszenia
witego Przymierza, a w kadym razie za wyraz solidarnoci trzech
monarchii konserwatywnych w obliczu szerzcych si na zachodzie Europy
kierunkw liberalnych i demokratycznych. Nie doszo na zjedzie do zawarcia
formalnego ukadu. Dopiero 6 maja 1873 r. podpisana zostaa tajna konwencja
wojskowa pomidzy Niemcami a Rosj zapewniajca obu partnerom pomoc na
wypadek ataku ze strony "mocarstwa europejskiego". 6 czerwca 1873 r.
cesarze Austrii i Rosji zawarli konwencj polityczn, do ktrej przyczy
si 22 padziernika 1873 r. cesarz niemiecki. Monarchowie przyrzekali sobie
porozumiewa si w razie rozbienoci zda lub w razie zagroenia pokoju.
Nie byo w niej mowy, rzecz znamienna, o Bakanach, a tam wanie interesy
Austrii i Rosji byy sprzeczne. Std te trwao porozumienia i jego
znaczenie poza doranymi, przemijajcymi szybko skutkami budzia
wtpliwoci.
Ju w kilkanacie miesicy pniej na sojuszu trzech cesarzy ukazaa si
oczom Europy wydatna rysa. Spowodowaa j sprawa tzw. alarmu wojennego roku
1875. W marcu francuskie Zgromadzenie Narodowe uchwalio reform wojskow
wprowadzajc w pukach czwarte bataliony. Reforma nie podnosia stanu
liczebnego armii, lecz pozwalaa na lepsze przygotowanie kadry oficerskiej
i uatwiaa mobilizacj. Reforma ta wzbudzia niezadowolenie w koach
wojskowych niemieckich. Bismarck zakaza wywozu z Rzeszy koni, ktre
francuskie ministerstwo wojny zakupio w Niemczech. W pocztku kwietnia w
prasie niemieckiej pojawiy si ataki na Francj. W dniu 8 kwietnia, w
dzienniku "Post", ukaza si inspirowany artyku pt. Ist Krieg in Sicht?
(Czy wojna jest na widoku?). W dwa tygodnie pniej, 21 kwietnia, dyplomata
niemiecki Josef Maria von Radowitz, poczyni niepokojce konfidencje
ambasadorowi Francji w Berlinie hr. de Gontaut-Biron. "Jeli odwet jest
utajon myl Francji - a nie moe by inaczej - dlaczego mamy czeka z
atakiem, a odzyska ona siy i zawrze sojusze?" Trudno orzec, czy Bismarck
istotnie dy w 1875 r. do wojny prewencyjnej z Francj, czy te raczej
chcia j oniemieli i zastraszy. Tak czy inaczej narazi si na
niepowodzenie. Francuski minister spraw zagranicznych ksi Louis Charles
Decazes nie da si zastraszy i ruszy do kontrataku. Dnia 6 maja
londyski dziennik "The Times" w artykule swego korespondenta paryskiego
Blowitza przynis na podstawie poufnych materiaw udzielonych przez
Decazesa, informacje o niebezpiecznych zamysach niemieckich i ujawni
wynurzenia Radowitza o wojnie prewencyjnej. Wraenie w Europie byo silne.
Kierownik francuskiej polityki zagranicznej nie poprzesta na akcji
prasowej, lecz zwrci si do rzdw w Londynie i Petersburgu z prob o
interwencj w Berlinie celem utrzymania pokoju. Stanowcza demarche
brytyjska i rosyjska w dniu 9 i 10 maja u Bismarcka zmusia kanclerza do
zaprzeczenia, jakoby ywi zamiar wywoania wojny prewencyjnej i do
wycofania si z wszcztej kampanii antyfrancuskiej. Minister Decazes
odnis peny sukces i mg 18 maja stwierdzi z zadowoleniem, e Europa
uznaa prawo Francji do organizowania swej armii wedug wasnej woli.
"Alarm" 1875 r. wykaza jeszcze wicej - uwidoczni zmian oglnej
sytuacji w Europie. Byo teraz spraw oczywist, e Francja wysza ju z
fatalnego odosobnienia, w ktrym bya pogrona w czasie wojny 187081871
r. "Alarm" wykaza rwnie, e rzd carski nie godzi si, aby Niemcy gray
pierwsze skrzypce w systemie trjcesarskim. Kanclerz rosyjski, ks.
Gorczakow, uwydatni to manifestacyjnie w oklniku z 14 maja 1875 r., gdzie
stwierdzi butnie: "Obecnie [tj. pod naciskiem rosyjskim] pokj jest
zapewniony".
Wkrtce trudniejsza i bardziej powikana sprawa - kwestia wschodnia
stana na porzdku dziennym polityki europejskiej.
W sierpniu 1875 r. wybucho powstanie w tureckiej wwczas prowincji
Hercegowinie. W maju 1876 r. chwycili za bro Bugarzy. Turcy odpowiedzieli
okrutnymi represjami, ktre wywoay oburzenie w caej Europie; William
Gladstone ogosi znan broszur o "okruciestwie w Bugarii". 30 czerwca
1876 r. Serbia i Czarnogra stajc w obronie sowiaskich braci
wypowiedziay wojn Turcji.
Trzy mocarstwa byy szczeglnie zainteresowane w biegu wypadkw na
Bakanach - Rosja, Austro-Wgry i Wielka Brytania.
Dla Rosji nowy konflikt na Bliskim Wschodzie przynosi upragnion
moliwo dalszego osabienia Turcji a rozszerzenia wasnych wpyww na
Pwyspie Bakaskim. Wzrastajcy wywz zboa rosyjskiego przez porty
czarnomorskie by powanym czynnikiem rozwoju tej polityki. Dla
AustroWgier due znaczenie miaa Bonia i Hercegowina, najbardziej na
pnocny zachd wysunita prowincja turecka; byo to bowiem naturalne
zaplecze austriackiej Dalmacji. Ponadto port w Salonikach mg w
sprzyjajcych warunkach odegra znaczn rol w gospodarce austriackiej.
Std te zainteresowanie Wiednia "drog do Salonik" i w zwizku z tym
projekt budowy linii kolejowych na Pwyspie Bakaskim w kierunku z
pnocnego zachodu na poudniowy wschd. Anglia pragna utrzyma
integralno pastwa osmaskiego, gdy rozkad Turcji grozi zajciem
Cienin przez Rosj. Tak za ewentualno Wielka Brytania od dawna
zwalczaa. Denia rosyjskie stay wic w sprzecznoci z polityk zarwno
angielsk, jak i austriack. Hegemonia rosyjska na Bakanach bya nie do
przyjcia dla Wiednia, austriacka - dla Petersburga. Std od razu
zarysowaa si moliwo konfliktu midzy Austro-Wgrami a Rosj. Dla obu
rywali doniose znaczenie miao stanowisko Niemiec.
Interesy gospodarcze Niemiec na Bliskim Wschodzie byy jeszcze
niewielkie. Niemieccy kupcy dopiero zaczynali sw penetracj w Turcji. Ale
rzdowi Rzeszy zaleao na tym, aby z racji powika bakaskich i
tureckich nie wybuch konflikt midzy Austro-Wgrami a Rosj.
Charakterystyczna jest odpowied, ktrej Bismarck udzieli na poufne
zapytanie cara Aleksandra Ii jesieni 1876 r., czy Niemcy zachowaj
neutralno w razie wojny austriacko-rosyjskiej. Kanclerz wyjani, e
najwikszym yczeniem Niemiec jest utrzymanie przyjaznych stosunkw
pomidzy "wielkimi monarchiami, ktre maj wicej do stracenia na wypadek
rewolucji, ni do zyskania w walce pomidzy sob". Gdyby wszake doszo do
zbrojnego konfliktu austriacko-rosyjskiego, los poszczeglnych bitew bdzie
dla Niemcw rzecz obojtn, nie mog oni natomiast cierpie, aby jeden z
antagonistw ponis klsk, ktra by "zagrozia jego pozycji jako
wielkiego mocarstwa niezalenego i wsprzdzcego w Europie". Znaczyo to,
e Niemcy nie dopuszcz do rozbicia monarchii habsburskiej. Byoby to
bowiem zbytnim, niebezpiecznym dla Rzeszy wzmocnieniem Rosji.
Rzd rosyjski wycign natychmiast konsekwencje z takiego stanowiska
Niemiec i zamiast dziaa na Bakanach i Bliskim Wschodzie przeciw Austrii
poszuka z ni porozumienia. 15 stycznia 1877 r. podpisana zostaa w
Budapeszcie tajna konwencja austro-rosyjska, moc ktrej Austro-Wgry
przyrzeky zachowa yczliw neutralno w razie wojny Rosji z Turcj. W
zamian za to Rosja przyznaa Austrii prawo zajcia Boni i Hercegowiny i
zobowizaa si nie przerzuca dziaa wojennych na zachodni cz
Pwyspu Bakaskiego, czyli uzna j milczco za austriack stref
wpyww.
Rzd rosyjski ustali nastpnie warunki wspdziaania z Rumuni, po czym
w kwietniu 1877 r. wypowiedzia wojn Turcji. Przyczyny tej wojennej
decyzji byy rnej natury i miay swe podoe w sytuacji zarwno
zewntrznej, jak i wewntrznej. Z jednej strony klski poniesione przez
Serbw w 1876 r. kazay si obawia umocnienia rzdw tureckich na
Bakanach, do czego Rosja adn miar nie chciaa dopuci. Z drugiej -
walka narodowowyzwolecza Sowian bakaskich wywoaa w najszerszych
koach spoeczestwa rosyjskiego wielki entuzjazm. Rzd carski nie mg si
z nim nie liczy, przeciwnie chcia go wyzyska na swoj korzy,
spodziewa si bowiem, e popularna w narodzie, a zwyciska wojna w obronie
ucinionych Sowian powstrzyma rozwj ruchu rewolucyjnego i wzmocni carat.
24 kwietnia 1877 r. rozpocza si wojna rosyjsko-turecka. Dnia tego
wojska rosyjskie wkroczyy za zgod rzdu rumuskiego do Rumunii i
rozpoczy marsz na poudnie. W czerwcu armia carska przekroczya w dwch
miejscach, pod Swisztowem i pod Gaaczem, Dunaj i wkroczya do Bugarii. Z
Rosjanami wspdziaay wojska rumuskie (Rumunia ogosia 21 maja 1877 r.
sw niezaleno) oraz powstacy bugarscy. Na zachodzie pwyspu ponownie
uderzyli na Turkw Serbowie i Czarnogrcy. Po pierwszych powodzeniach
(sforsowanie przeczy Szipka w lipcu) napotkali Rosjanie twardy opr
twierdzy Plewna (Plewen). Turcy pod wodz osmana baszy bronili si tam
bohatersko i skapitulowali dopiero 10 grudnia 1877 r. po cakowitym
wyczerpaniu zapasw ywnoci i amunicji i po nieudanej prbie przedarcia
si przez piercie wojsk nieprzyjacielskich. W cikich warunkach surowej
zimy przedarli si Rosjanie przez acuch Bakanu i w styczniu 1878 r.
zajli Adrianopol. Droga do Stambuu stana otworem.
Wwczas na widowni wystpiy mocarstwa europejskie nie pragnce
bynajmniej ani upadku Turcji, ani zbyt wielkiego triumfu Rosji. Z Londynu i
z Wiednia szy do Petersburga sprzeciwy przeciwko tworzeniu faktw
dokonanych, czyli przeciwko wkroczeniu wojsk rosyjskich do Stambuu. Na
morze Marmara wpyny angielskie okrty wojenne i zarzuciy kotwice u Wysp
Ksicych. W tych warunkach rzd rosyjski postanowi pj na ustpstwa.
Wdz naczelny, wielki ksi Mikoaj otrzyma rozkaz zatrzymania swej armii
na linii Czataldy przed Stambuem i zawarcia rozejmu. Rozejm stan
istotnie 31 stycznia 1878 r., w miesic pniej za, 3 marca 1878 r.
podpisano w miejscowoci San Stefano nad morzem Marmara tzw. pokj wstpny.
Najwaniejszym jego postanowieniem byo utworzenie Ksistwa Bugarii,
rozcigajcego si od Dunaju do Morza Egejskiego, od Morza Czarnego do
Jeziora Ochrydzkiego. Rumunia otrzymywaa Dobrud, w zamian za oddawaa
Rosji cz Besarabii przyczon na podstawie traktatu paryskiego z 1856
r. Odpowiednio zwikszono rwnie terytorium Serbii i Czarnogry.
Posiadoci, ktre Turcja miaa otrzyma w Europie, zostay przez
utworzenie Wielkiej Bugarii przecite na dwie nie poczone ze sob czci
- z jednej strony Tracja Wschodnia, z drugiej za Albania oraz Bonia wraz
z Hercegowin. Nadto oddawaa Turcja Rosji Ardahan, Batum i Kars na
Kaukazie.
Warunki ukadu w San Stefano wywoay siln reakcj ze strony Wielkiej
Brytanii i Austrii. Ze sprzeciwem spotkay si zwaszcza postanowienia
dotyczce Bugarii. Rozmiary tego ksistwa, a w szczeglnoci fakt, e car
zastrzeg sobie 2-letni okupacj wojskow Bugarii i wysanie tam swego
wysokiego komisarza dla zorganizowania rzdu, uznano za naruszenie
rwnowagi wpyww mocarstw na Bakanach. W Petersburgu szybko zdano sobie
spraw z tego, e utrzymanie wszystkich postanowie i wszystkich zdobyczy
San Stefano nie bdzie rzecz moliw. Zy stan skarbu pastwa, wyczerpanie
armii cik kampani zimow, a nadto wewntrzna sabo rzdu carskiego
zmusia Rosj do ustpstw. Tajne rokowania z Wiedniem i Londynem
doprowadziy do kompromisu. Rosja wyrzeka si planu utworzenia Wielkiej
Bugarii. Zawarte porozumienia naleao umocni ukadem o charakterze
midzynarodowym. W tym celu zwoany zosta do Berlina kongres. Obrady pod
przewodnictwem Bismarcka toczyy si przez miesic, od 13 czerwca do 13
lipca 1878 r., i byy prb uregulowania stosunkw na Pwyspie Bakaskim
zgodnie z interesami mocarstw europejskich, przede wszystkim Wielkiej
Brytanii, Austro-Wgier i Rosji; interesy i denia ludw bakaskich
uwzgldniono tylko w maym stopniu.
Gwne postanowienia traktatu berliskiego, podpisanego 13 lipca 1878 r.,
byy nastpujce: utworzone zostao Ksistwo Bugarii, w lennej zalenoci
od Turcji, z wybranym przez przedstawicielstwo narodowe, a zatwierdzonym
przez sutana za zgod mocarstw ksiciem panujcym. Ksistwo to zamykao
si na niewielkim obszarze pomidzy Dunajem na pnocy a acuchem gr
Starej Paniny na poudniu, ze stolic w Sofii. W niewielkim kraiku na
poudnie od Starej Paniny powstaa w obrbie pastwa tureckiego
autonomiczna prowincja Rumelia Wschodnia zarzdzana przez gubernatora
chrzecijanina, mianowanego rwnie za zgod mocarstw przez sutana. W
porwnaniu z ukadem w San Stefano zmniejszono nabytki Serbii i Czarnogry.
Europejskie posiadoci Turcji nie zostay oddzielone od Stambuu i
azjatyckiego trzonu. Rumunii przyznawa traktat pnocn Dobrud, a w
zamian zobowizywa j do oddania Rosji naddunajskiej Besarabii; Rumunia,
Serbia i Czarnogra uzyskay zupen niezaleno od Turcji. Zewntrznym
wyrazem niezawisoci by tytu krlewski, przybrany przez ksicia Rumunii
w 1881 r., przez ksicia Serbii w 1882 r. Doniose w nastpstwa byy
postanowienia kongresu w sprawie Boni i Hercegowiny. Kraj ten pozostajc
formalnie czci skadow pastwa tureckiego oddany zosta "tymczasowo"
Austro-Wgrom, ktre otrzymay prawo zorganizowania tam wasnej
administracji cywilnej, jak rwnie okupacji wojskowej.
Kongres berliski narodom bakaskim nie przynis penego ziszczenia ich
de, niemniej jednak stanowi krok ku cakowitemu ich wyzwoleniu spod
panowania tureckiego.
Rosja, aczkolwiek dotkliwie odczua obalenie ukadu w San Stefano i
aczkolwiek nie zdobya na Bakanach tak mocnej pozycji, jak spodziewaa
si osign zim 1877-1878 r., osabia jednak Turcj i panowanie tureckie
w Europie. Moga wic zapisa na swe konto niewtpliwy sukces, chocia moe
niewielki w stosunku do strat, ktre poniosa w wojnie.
Austro-Wgry wychodziy z kongresu berliskiego ze saw podwjnego
zwycizcy dyplomatycznego. wczesnemu obserwatorowi wypadkw rysowa si
taki obraz - monarchia habsburska potrafia z jednej strony powstrzyma
Rosj w jej pochodzie, z drugiej za pozyska, wprawdzie nie formalnie,
lecz faktycznie, now prowincj i otworzy sobie drog do ekspansji na
Bakany. Przyszo miaa pokaza, e byy to tylko pozory. Boni i
Hercegowin zdoali Austriacy zaj dopiero po 3-miesicznych krwawych
walkach z powstacami. Od tych trudnoci wiksze znaczenie mia fakt, e
Bonia w niewielkiej tylko mierze uatwia ekspansj austriack na
poudniowy wschd. I ostatecznie w Boni wybucha zawierucha, ktra rozbi
miaa starodawn monarchi Habsburgw.
Sukces odniosa Wielka Brytania. Nie dopucia do rozbicia Turcji (cho
nie zdoaa zapobiec jej osabieniu) i utrzymywaa w ten sposb tam
pochodowi rosyjskiego rywala na poudnie. Co wicej, rzecz znamienna dla
angielskich metod dyplomatycznych, Wielka Brytania w zamian za obietnic
obrony integralnoci terytorialnej Turcji sama integralno t naruszya,
dajc i otrzymujc wysp Cypr nalec dotd do pastwa sutana. Zdobya
ona t drog trzeci obok Gibraltaru i Malty wany punkt oparcia na Morzu
rdziemnym. Cypr, zarzdzany odtd przez Anglikw, by posiadoci
brytyjsk, chocia nominalnym wadc wyspy pozosta a do roku 1914 sutan
turecki. Nie trzeba dodawa, e mieszkacw Cypru ani greckiej ich
wikszoci, ani tureckiej ich mniejszoci, nikt o zdanie nie pyta. Ponadto
Wielka Brytania wyzyskaa kongres do przygotowania na gruncie
dyplomatycznym wczenia Egiptu do strefy swych wpyww. Francja uzyskaa
zarwno od Anglikw, jak i od Niemcw zgod na zajcie w takiej czy innej
formie Tunezji. Zupenym niepowodzeniem zakoczyy si zabiegi niektrych
dziaaczy polskich pragncych zainteresowa kongres spraw polsk.
Memoriay polskie zoone w sekretariacie kongresu nie byy w ogle
rozpatrywane.
Sprawa wschodnia i prba jej rozwizania na kongresie berliskim wykazay
dowodnie, e sojusz trzech cesarzy naley do przeszoci i prby ycia nie
wytrzyma. Przez Rosj przesza fala oburzenia na Niemcy i ich kanclerza.
Wbrew oczekiwaniom Rosjan Bismarck, ktry zawsze demonstrowa swoje
sentymenty dla caratu i niedawno zapewnia dyplomatw carskich, "jako
szlachcic, nie za jako kanclerz", i za punkt honoru poczytuje sobie
spaci Rosji dug wdzicznoci, zacignity w latach 1866 i 1870, zaj na
kongresie berliskim stanowisko dalekie od obrony interesw rosyjskich.
Wywoao to wielkie rozgoryczenie w Rosji i kampani antyniemieck
prowadzon przez znaczn cz prasy rosyjskiej. Wystpiy te trudnoci w
stosunkach k gospodarczych midzy obu pastwami. Zaraza na bydo w
guberni astrachaskiej posuya rzdowi Rzeszy za powd zakazu importu do
Niemiec byda rosyjskiego. Wkrtce potem Niemcy wprowadziy ca ochronne na
rosyjskie zboe. Interesy gospodarcze wacicieli ziemskich niemieckich i
rosyjskich stary si mocno ze sob. Znalazo to swj oddwik na terenie
politycznym w stosunkach midzy pastwami. Prasa rosyjska pocza rozwaa
moliwo zblienia z Francj.
W tych okolicznociach dojrzaa w Berlinie myl zrealizowania sojuszu z
Austro-Wgrami. Do myli tej z sympati odnoszono si i w Austrii, i na
Wgrzech. Obaj wszake partnerzy, austriacki i niemiecki, co innego we
wzajemnym sojuszu spodziewali si osign. Wedug ministra spraw
zagranicznych Juliusza Andrassy'ego przymierze austriacko-niemieckie miao
da monarchii habsburskiej "podan sytuacj w Europie, a na Wschodzie
rce silne i swobodne". W oczach Bismarcka sojusz z Austri uniemoliwia
odnowienie koalicji oskrzydlajcej Niemcy, zapewnia utrzymanie
mocarstwowego stanowiska monarchii naddunajskiej, a wic nie dopuszcza do
zbyt silnego wzmocnienia Rosji i w konsekwencji pozwala Niemcom na
odgrywanie dominujcej roli w Europie.
W czasie rokowa, ktre prowadzili osobicie Andrassy i Bismarck w
sierpniu i wrzeniu 1879 r., postawiono przede wszystkim pytanie, przeciw
komu sojusz ma by zwrcony. Bismarck chcia przymierza o charakterze
oglnym, a wic takiego, ktre mona by skierowa przeciwko Francji. Na to
stanowczo nie zgadza si Andrassy, dla niego bowiem warto traktatu
polegaa na nadaniu mu ostrza antyrosyjskiego. Ten punkt widzenia
ostatecznie przeway. 7 padziernika 1879 r. podpisany zosta w Wiedniu
traktat midzy Austro-Wgrami a Rzesz. Artyku 1 postanawia, e gdyby
jedno z ukadajcych si pastw zostao zaatakowane przez Rosj, drugie
pospieszy mu z pomoc, pokj za zawarty bdzie przez obu sprzymierzecw
wsplnie i zgodnie. W wypadku ataku innego pastwa na jednego z
kontrahentw drugi obowizuje si zachowa "yczliw neutralno". Jeeli
za do pastwa napadajcego przyczy si Rosja, to wwczas wejd w ycie
przepisy art. 1.
Wypadki nastpnych dziesicioleci pokazay, e traktat ten zawarty
pierwotnie tylko na lat pi i pomylany jako zwyke posunicie
dyplomatyczne, opiera si na solidnych podstawach i by znacznie
silniejszy i trwalszy, ni to przypuszczano pocztkowo. Obowizywa do
katastrofy obu monarchii w 1918 r. Porozumienie polityczne pomidzy star
monarchi Habsburgw a nowym imperium Hohenzollernw uatwia i
przyspiesza fakt rosncego zblienia gospodarczego obu krajw. Kapita
niemiecki bowiem coraz silniej opanowywa Austro-Wgry, coraz bardziej
umacnia si w krajach podlegych beru Habsburgw. Monarchia naddunajska
coraz wyraniej stawaa si drog, po ktrej ekspansja niemiecka posuwaa
si na Bakany i na Bliski Wschd. Koleje austriackie i wgierskie,
bogactwa kopalne kraju, zwaszcza w pnocnych Czechach, zostay z biegiem
czasu podporzdkowane w znacznej mierze kapitaowi niemieckiemu. Byy to
wszystko czynniki silnie umacniajce zwizek dwch mocarstw
rodkowoeuropejskich.
Tak daleko idcego zblienia pomidzy Austro-Wgrami a Niemcami Bismarck
zapewne nie przewidywa, zwaszcza e nie docenia roli czynnika
gospodarczego w stosunkach midzy pastwami. Jego rozumowanie, oparte na
przesankach wycznie politycznych, szo w nastpujcym kierunku: Rosja
jest w Europie odosobniona, znajduje si bowiem w zych stosunkach z Wielk
Brytani na gruncie rywalizacji w Azji, ze wzgldw ustrojowo-politycznych
i ideologicznych nie moe szuka zblienia z republikask Francj,
zmuszona wic bdzie oprze si na Niemczech. Rezultatem przymierza
austriackoniemieckiego nie bdzie wic zerwanie tradycyjnych zwizkw
midzy Berlinem a Petersburgiem, lecz jedynie osabienie pozycji Rosji
wobec Niemiec. Istotnie, Bismarck doprowadzi do podpisania 18 czerwca 1881
r. tajnego ukadu trjcesarskiego. Trzej partnerzy przyrzekali sobie
wzajemnie yczliw neutralno, gdyby jeden z nich zosta uwikany w wojn
z wielkim mocarstwem, a wic Niemcy z Francj, Austria z Wochami, Rosja
wreszcie z Wielk Brytani. Rosja zgadzaa si na aneksj Boni i
Hercegowiny przez Austro-Wgry. W zamian Austria zobowizaa si nie
sprzeciwia si przyczeniu utworzonej na kongresie berliskim prowincji
Rumelii Wschodniej do Bugarii. Z ducha traktatu wynika podzia Pwyspu
Bakaskiego na stref zachodni - austriack i wschodni - rosyjsk.
Ukad ten, zawarty w Berlinie 18 czerwca 1881 r. na lat trzy, przeduony
w 1884 r. na dalsze trzy lata, zawiera do cile okrelone postanowienia
i mg polityce niemieckiej odda znaczne usugi zarwno agodzc
rozdwiki austriacko-rosyjskie, jak i nie dopuszczajc do zblienia midzy
Petersburgiem a Paryem. Na dusz met okazao si to wszake rzecz
niemoliw.
Traktat austriacko-niemiecki, Dwuprzymierze, rozszerzony zosta w 1882 r.
przez wcignicie do Woch na Trjprzymierze. Na pierwszy rzut oka sojusz
midzy Austri a nowym Krlestwem Woskim, zawarty w krtkim czasie po
wojnach 1859 i 1866 r. i wobec woskich postulatw terytorialnych
kierowanych pod adresem Austrii, moe wydawa si rzecz niezrozumia, a
co najmniej dziwn. Sprawa miaa wszake swoje uzasadnienie. Sabo
polityczna i gospodarcza nowego pastwa woskiego, sabo dynastii i
rzdu, nieustabilizowane stosunki wewntrzne, wszystko to kazao Wochom
szuka poparcia wielkiego, potnego mocarstwa. Nie moga by nim Wielka
Brytania, ktra wprawdzie faworyzowaa Wochy, ale unikaa powika
europejskich. Nie moga by nim Francja, osabiona po niedawnej klsce, a
od kilkunastu lat z Wochami porniona. Pozostaway jedynie Niemcy, i w
tym kierunku szy zabiegi dyplomacji woskiej ju od 1873 r. czya si z
tym sprawa zblienia do Austrii. Bismarck czsto powtarza Wochom, e
droga z Rzymu do Berlina wiedzie przez Wiede. Opory po obu stronach byy
do silne; przeamano je wreszcie, a na ostateczn decyzj rzdu woskiego
duy wpyw wywaro ogoszenie w 1881 r. przez Francj protektoratu nad
Tunezj; w kraju tym Wosi widzieli sw przysz koloni.
20 maja 1882 r. podpisany zosta traktat przymierza pomidzy
Austro-Wgrami, Niemcami i Wochami. Wochy uzyskay obietnic zbrojnej
pomocy Niemiec i Austro-Wgier w razie niesprowokowanego ataku ze strony
Francji. W zamian zobowizyway si do czynnego wystpienia po stronie
Rzeszy na wypadek agresji francuskiej, lecz na wypadek agresji rosyjskiej
przeciw Austrii zobowizyway si tylko do zachowania yczliwej
neutralnoci. Dopiero gdyby jeden z kontrahentw zosta zaatakowany przez
obydwa mocarstwa (a wic Francj i Rosj jednoczenie) lub wicej, casus
foederis mia obowizywa wszystkich trzech sojusznikw. Traktat ten
odnawiany by z pewnymi zmianami w latach 1887, 1892, 1902, 1912 i
obowizywa do 1914 r. Najwiksze korzyci wycigny ze Wochy: uzyskay
silne poparcie przeciw Francji, a nadto lepsz pozycj w tzw. sprawie
rzymskiej, czyli w zatargu z papieem. Za te korzyci paci musieli Wosi
osabieniem akcji irredentystycznej zmierzajcej do oderwania od monarchii
habsburskiej ziem woskich. To wanie byo gwnym zyskiem Austrii,
zyskiem wtrnym za byo zabezpieczenie tyw w razie wojny z Rosj. Dla
Niemiec sojusz z Wochami oznacza uwizanie czci armii francuskiej w
Alpach i osabienie t drog si przeciwnika w razie wojny.
Dalszym poza Wochami rozwiniciem Dwuprzymierza austro-niemieckiego, tym
razem w kierunku wycznie przeciwrosyjskim, by sojusz z Rumuni. 30
padziernika 1883 r. stan w Wiedniu traktat austriacko-rumuski, do
ktrego tego samego dnia przyczyy si Niemcy. Rumunia na wypadek ataku
rosyjskiego otrzymaa obietnic zbrojnej pomocy Austro-Wgier i Niemiec.
Zawarcie tego traktatu wydaje si trudne do zrozumienia wobec
istniejcego konfliktu rumusko-wgierskiego o Siedmiogrd oraz
rumusko-austriackiego o Bukowin. Dziaay w tym wypadku osobiste wpywy
krla Karola I Hohenzollerna usiujcego skierowa aspiracje
narodowowyzwolecze Rumunw przeciw Rosji, z ktr przedmiotem sporu bya
Besarabia. Te wpywy krla i jego otoczenia wspieraa wydatnie akcja
kapitau niemieckiego, ktry zaczyna przenika do Rumunii. Zapocztkoway
t penetracj koncesje na budow kolei udzielone niemieckiej firmie
Strousberg.
Traktat z Rumuni by naruszeniem nie litery wprawdzie, lecz ducha i
sensu ukadu trjcesarskiego z 1881 r., w ktrym wschodnia cz Pwyspu
Bakaskiego zostaa milczco uznana za rosyjsk stref wpyww. Nie sprawy
rumuskie wszake, lecz bugarskie doprowadziy do konfliktu pomidzy
trzema rzdami cesarskimi.
Austriacy przygotowywali bowiem szersz ekspansj na Bakany i bynajmniej
nie zamierzali zatrzyma si u wschodnich granic Serbii czy na linii
Wardaru, przeciwnie, torowali sobie drogi do Salonik i Konstantynopola.
Wspiera ich w tej dziedzinie coraz bardziej kapita niemiecki. Do sporu z
Rosjanami doszo szybko na tle projektw budowy kolei bugarskich. Rzd
carski w zrozumiaym interesie gospodarczym i strategicznym rosyjskim
pragn konstruowania linii kolejowych w Bugarii w kierunku
pnoc-poudnie. Dla Austriakw natomiast najbardziej korzystny dla nowych
kolei by kierunek zachd-wschd. Tak bowiem i miaa linia kolejowa,
ktra czyaby Berlin i Wiede przez Budapeszt, Belgrad i Sofi ze
Stambuem z odnog do Salonik. Kapita austriacki zyska tu bardzo prdko
wspdziaanie i poparcie kapitau niemieckiego.
W gr wchodziy rwnie motywy polityczne. Ksi Bugarii Aleksander
Battenberg wszed w konflikt z carem Aleksandrem Iii. W sierpniu 1886 r.
zamach stanu dokonany przez oficerw bugarskich z inspiracji, a w kadym
razie za wiedz i zgod rosyjskiego przedstawiciela dyplomatycznego w
Sofii, doprowadzi do usunicia Aleksandra z kraju. We wrzeniu tego roku
ksi powrci do Bugarii, ale wkrtce uzna, e wbrew Rosji nie utrzyma
si na tronie i abdykowa. Na porzdku dziennym stana kwestia nastpstwa,
a co za tym idzie kwestia utrzymania lub te usunicia wpyww rosyjskich w
Bugarii. Zabiegom rosyjskim przeciwstawiali si energicznie Austriacy i
Anglicy. Dnia 7 lipca 1887 r. Zgromadzenie Narodowe w Tyrnowie wybrao
wadc Bugarii modego ksicia Ferdynanda sasko-kobursko-gotajskiego,
poddanego austriackiego, oficera wojsk wgierskich.
Sprawa ta, zwana kryzysem bugarskim, o mao nie doprowadzia do wybuchu
wojny midzy Austri a Rosj, a w kadym razie uniemoliwiaa odnowienie
ukadu trjcesarskiego z 1881 r., ktrego termin upywa 18 czerwca 1887 r.
Dyplomacja niemiecka nie zdoaa zapobiec kryzysowi bugarskiemu.
Bismarck nie yczy sobie wszake cakowitego zerwania z Petersburgiem,
zwaszcza e stosunki niemiecko-francuskie weszy znowu w trudny okres
(akcja generaa Boulanger, incydent graniczny zwizany z uprowadzeniem
przez andarmw niemieckich komisarza francuskiego Schnaebelego 20 kwietnia
1887 r.). Tote kanclerz nie ogldajc si zupenie na sojusz z
Austro-Wgrami odnowi ukad z Rosj, ale tym razem bez udziau Wiednia, co
wicej, w cisej tajemnicy przed sprzymierzecem. 18 czerwca 1887 r.
zosta podpisany w Berlinie na lat trzy niemiecko-rosyjski tzw. traktat
reasekuracyjny. Obie strony przyrzekay sobie wzajemnie yczliw
neutralno na wypadek wojny sojusznika z innym mocarstwem; przy czym
postanowienie to nie odnosio si do wojny zaczepnej, ktr by Rosja wydaa
Austrii, a Niemcy Francji. Niemcy uznay "prawa historyczne nabyte przez
Rosj na Pwyspie Bakaskim", a w szczeglnoci "prawowito jej wpywu
przemonego i decydujcego w Bugarii i Rumelii Wschodniej". Co wicej,
zobowizay si zachowa yczliw neutralno, a nawet udzieli moralnego i
dyplomatycznego poparcia Rosji, gdyby ta "widziaa si zmuszona podj sama
dzieo obrony wejcia na Morze Czarne", tzn. zaj Cieniny. Celem traktatu
reasekuracyjnego byo, w rozumieniu gwnego jego twrcy - Bismarcka,
utrzymanie Rosji w pewnej zalenoci od Berlina, tak aby Niemcy, zwizane
umowami jednoczenie z Austri i z Rosj, byy arbitrem pomidzy tymi obu
przeciwnikami. Szo Niemcom rwnie o to, aby zapobiega zblieniu
francusko-rosyjskiemu.
Dla penego obrazu wczesnej sytuacji w Europie zestawi warto traktat
reasekuracyjny z tzw. porozumieniem rdziemnomorskim, zawartym 12 grudnia
1887 r. midzy Wiedniem, Rzymem i Londynem. Jako jego cel okrelono
utrzymanie status quo na Wschodzie, zachowanie "Turcji, straniczki wanych
interesw europejskich [niezaleno kalifatu, wolno Cienin) od
wszelkiego przewaajcego wpywu zagranicznego", tzn. rosyjskiego. Niemcy
nie przyczyy si do porozumienia rdziemnomorskiego, ale powstao ono
pod auspicjami, za wiedz i za rad Bismarcka. Myl kanclerza tumaczy
dobrze ustp instrukcji, ktrej syn jego Herbert, sekretarz stanu w
Urzdzie Spraw Zagranicznych (Ausw"rtiges Amt), udzieli 6 marca 1887 r.
ambasadorowi Rzeszy w Wiedniu: Niemcy nie mog si "w sprawach wschodnich
utosamia z Austri ani te udzieli jej materialnej pomocy przy
powikaniach w Bugarii i na Morzu Czarnym. Poniewa lord Salisbury chce
si do tego zobowiza, powinna go Austria szybko wzi za sowo".
Traktat reasekuracyjny, porozumienie rdziemnomorskie, umowy z Wielk
Brytani, Wochami, Hiszpani, wymiany not i listw z 1887 r. nazywa si
zwyko bismarckowskim systemem sojuszy. Mia on dwa cile ze sob
powizane cele - utrzyma stanowisko Niemiec jako orodka politycznego
Europy i pierwszego w Europie mocarstwa oraz cakowicie odosobni
politycznie Francj, Z wyjtkiem dwch mniejszych, zneutralizowanych
pastw, Szwajcarii i Belgii, inni ssiedzi Francji, a wic Wielka Brytania,
Wochy i Hiszpania zwizay si z bismarckowskim systemem sojuszy. Wielka
Brytania najluniej z nim poczona, miaa z Francj powane punkty tarcia
na terenach pozaeuropejskich, w koloniach. Rosj, naturalnego sojusznika
Francji, zespoli z Niemcami traktat najpierw trjcesarski, pniej
reasekuracyjny.
Rozwamy kracowe sprzecznoci, ktre skaday si na bismarckowski
system umw i sojuszy. Niemcy zobowizay si przyj Austrii z pomoc w
razie ataku rosyjskiego, wesp za z Austri zobowizay si przed atakiem
rosyjskim broni Rumuni. Austriacki sprzymierzeniec Niemiec, za ich wiedz
i zgod, czy si z Angli celem niedopuszczenia Rosji do Cienin i
przeszkodzenia jej w opanowaniu Bugarii. Jednoczenie Niemcy przyrzekay
yczliw neutralno oraz "poparcie moralne i dyplomatyczne", na wypadek
gdyby Rosja chciaa zaj Cieniny i uznaway jej prawo do "przemonego i
decydujcego wpywu w Bugarii".
W historiografii rozpowszechniony jest pogld, e system ten, aby trwa i
dziaa skutecznie, wymaga wytrawnej kierowniczej rki dowiadczonego
mistrza w intrydze i perfidii. Gdy mistrza zabrako, gdy 20 marca 1890 r.
Bismarck otrzyma dymisj, rozpada si wkrtce jego kunsztowna konstrukcja
dyplomatyczna. Pogld ten o tyle jest niecisy, e na tej bismarckowskiej
budowli powane rysy i szczeliny ukazay si w miejscach wzowych jeszcze
za rzdw starego kanclerza.
Dalszy rozwj kryzysu bugarskiego by tego faktu najlepszym wiadectwem.
Gdy rzd rosyjski odmwi uznania wybranego 7 lipca 1887 r. wadc Bugarii
ksicia Ferdynanda koburskiego, mia pene prawo domaga si na zasadzie
traktatu reasekuracyjnego pomocy dyplomatycznej od Niemiec. Bismarck
wszake wbrew dawniejszym i wieym zobowizaniom wobec Rosji nie tylko
popar Austro-Wgry w ich antyrosyjskiej polityce we wschodniej czci
Pwyspu Bakaskiego, ale i drugiego antagonist Rosji - Wielk Brytani
zachca do ostrej, nieustpliwej polityki. Dlatego popar porozumienie
rdziemnomorskie. Gdy Petersburg nie ustpowa, kanclerz w listopadzie
1887 r. zakaza Bankowi Rzeszy lombardowania rosyjskich papierw
wartociowych. Cel tego posunicia by jasny. Chodzio o sprawienie rzdowi
carskiemu kopotw finansowych, a tym samym skonienie go do ustpstw. 3
lutego 1888 r. ogoszony zosta tekst tajnego dotd aktu przymierza
austro-niemieckiego z 1879 r., a jednoczenie rzd wystpi do parlamentu o
zwikszenie kredytw na cele wojskowe.
Jednoczenie sdziwy cesarz Wilhelm I zwraca carowi uwag na
niebezpieczestwo nowych czasw i odwoywa si do jego konserwatywnych
pogldw i interesw. "Walka - dowodzi - toczy si obecnie nie tyle
pomidzy Rosjanami, Niemcami, Wochami i Francuzami, ile raczej pomidzy
rewolucj a monarchi. Rewolucja zdobya Francj, nadgryza (angefressen)
Angli; silna jest we Woszech i w Hiszpanii. Tylko trzy cesarstwa mog si
jej przeciwstawi... Klska Austrii rozbije to pastwo a wtedy nad Dunajem
i na Bakanach rozpocznie si era republik... Co ma na tym do wygrania
Rosja, a zwaszcza jej cesarz? Moe tylko wszystko straci". Nie zabrako
tu take i aluzji do ora polskiego, ktry przeciwnicy Rosji bd musieli
chwyci w rce.
Wojna nie wybucha. Obie strony cofny si przed t ostatecznoci.
Zaostrzyy si jeszcze bardziej stosunki midzy Wiedniem a Petersburgiem,
powstay silne rozdwiki midzy Petersburgiem a Berlinem.
Przebiega a nielojalna polityka Bismarcka zawioda. Rzd rosyjski majc
zamknity dostp na gied berlisk zwrci si do Parya i uzyska
pierwsz poyczk w wysokoci 500 mln frankw. Za t pierwsz poyczk
poszy dalsze. Utoroway one drog do porozumienia, a nastpnie przymierza
francusko-rosyjskiego.
Z kocem 1889 r. rzd rosyjski da do zrozumienia w Berlinie, e gotw
jest odnowi z Rzesz traktat reasekuracyjny, ktrego termin upywa 18
czerwca 1890 r. Bismarck by zdania, e do tych propozycji naley
ustosunkowa si pozytywnie i ukad przeduy. Opinia jego nie miaa ju
wszake znaczenia. 20 marca 1890 r. kanclerz z wyranymi oznakami nieaski
cesarskiej zwolniony zosta z zajmowanego stanowiska. W rzdzie wielu
przyczyn dymisji Bismarcka znajdowaa si i jego polityka wzgldem Rosji. W
otoczeniu cesarskim, w Urzdzie Spraw Zagranicznych, w sztabie gwnym
uwaano susznie, e nie daje si ona pogodzi z sojuszem z Austro-Wgrami,
e moe wprowadzi Niemcy w niebezpieczne powikania. Nowi sternicy
polityki niemieckiej, kanclerz Leo von Caprivi i sekretarz stanu spraw
zagranicznych Marschall von Bieberstein, odrzucili propozycje rosyjskie nie
zgadzajc si nawet na zastpienie ukadu przez wymian listw pomidzy
monarchami lub not dyplomatycznych.
"Drut do Petersburga - jak to okrelano w Berlinie - zosta zerwany".


Rozdzia jedenasty:
Rosja przed
pierwsz rewolucj


Rosja sochy i cepw, myna wodnego i rcznego warsztatu tkackiego zacza
szybko przeksztaca si w Rosj puga i mockarni, myna parowego i
parowego warsztatu tkackiego - tymi sowy scharakteryzowa Lenin stosunki w
Rosji po reformie wociaskiej r. 1861. Rosja wesza w er
industrializacji i kapitalizmu. Wprowadzono maszyn parow. Wielki przemys
maszynowy zacz wypiera manufaktury i drobn wytwrczo. Gdy w latach
1875-1878 maszyny parowe w fabrykach Rosji europejskiej pracoway z si
mniej wicej 100 tys. koni parowych, w kilkanacie lat pniej, okoo
r.1890, sia ta wzrosa do przeszo 250 tys.
Gwne orodki przemysu rosyjskiego owych czasw to Petersburg, gdzie
rozwija si przede wszystkim przemys maszynowy, Moskwa, gdzie zakadano
fabryki wkiennicze, poudnie Rosji (Zagbie Donieckie), gdzie obfito
wgla i elaza daa solidn podstaw grnictwu i hutnictwu, wreszcie
Krlestwo Polskie, gdzie rozwija si przemys wkienniczy i maszynowy.
Coraz wiksze znaczenie miao wydobycie ropy naftowej. Gdy w 1870 r.
wynosio ono 1,8 mln pudw, w 1900 r. wzroso do 632 mln pudw. Produkcja
surwki elaza w latach 1861-1901 wzrosa z 20 do 173 mln pudw.
Postpom ycia gospodarczego sprzyja szybki rozwj sieci komunikacyjnej.
W r. 1860 byo w Rosji zaledwie 1,5 tys. km drg elaznych, w r. 1892, gdy
przystpiono do budowy kolei syberyjskiej, liczba ta wynosia ju przeszo
30 tys. km.
Wzrs wydatnie handel zagraniczny. Jeli za okres lat 1800-1825 wskanik
wynosi 100, to w latach 1874-1899 wzrs on do 972, chocia liczba
ludnoci zwikszya si w tym czasie tylko trzykrotnie.
O rozwoju kapitalizmu w Rosji Lenin pisa, e "jeli si bdzie
porwnywao epok przedkapitalistyczn w Rosji z kapitalistyczn (a wanie
takie porwnanie jest niezbdne do prawidowego rozwizania zagadnienia),
to rozwj gospodarki spoecznej w warunkach kapitalizmu wypadnie uzna za
nadzwyczaj szybki. Jeli za bdzie si porwnywao dan szybko rozwoju z
t, ktra byaby moliwa w warunkach wspczesnego poziomu techniki i
kultury w ogle, to dany rozwj kapitalizmu w Rosji rzeczywicie wypadnie
uzna za powolny. I nie moe on nie by powolny, w adnym bowiem kraju
kapitalistycznym nie ocalay w takim mnstwie instytucje przeszoci nie
dajce si pogodzi z kapitalizmem, hamujce jego rozwj, niezmiernie
pogarszajc sytuacj producentw, ktrzy cierpi i wskutek kapitalizmu, i
wskutek niedorozwoju kapitalizmu".
Swoist cech ycia ekonomicznego Rosji bya gospodarka pastwowa.
Pastwo byo wacicielem rozlegych poaci ziemi, ktrych wiksz cz
wydzierawiao chopom (tzw. ziemie czynszowe), do pastwa naleao ponad
60% lasw, w posiadaniu pastwa wreszcie byy liczne kopalnie i
przedsibiorstwa grnicze. Pamita naley rwnie, e pastwo za
porednictwem Banku Pastwa, naczelnej instytucji kredytowej i emisyjnej,
wywierao silny wpyw na finanse, na stosunki kredytowe, na rozwj
przemysu, a wic prowadzio tak dziaalno, jak w bardziej rozwinitych
krajach kapitalistycznych prowadzi kapita prywatny. Miao to, rzecz
prosta, powane skutki zarwno dla gospodarki, jak i polityki rosyjskiej.
Pod koniec Xix w. podjto akcj szybkiego uprzemysowienia kraju. Ju w
1877 r. wprowadzono wzgldnie podwyszono ca na wyroby przemysowe,
zwaszcza przemysu cikiego. W 1891 r. wesza w ycie taryfa protekcyjna,
w niektrych wypadkach niemal prohibicyjna. Przede wszystkim w zakresie
rozbudowy kolejnictwa. Zamwienia takie oddawa rzd wycznie fabrykom
krajowym na warunkach duo gorszych, ni mona byo uzyska za granic. Gdy
w 1891 r. przystpiono do budowy kolei syberyjskiej, firmy angielskie
zoyy ofert na dostaw szyn po 75 kopiejek; rzd zamwi wszake szyny w
fabrykach rosyjskich pacc po 2 ruble.
Wysokie ca, nakadane na towary przywoone do Rosji, wywoyway niekiedy
retorsje ze strony pastw dotknitych tymi zarzdzeniami. W 1893 r. doszo
do wojny celnej z Niemcami, ktre, w odwet za wysokie ca na niemieckie
wyroby przemysowe, podniosy znacznie stawki na rosyjskie produkty rolne.
Wojn celn zakoczy traktat handlowy zawarty w 1894 r., ktry obowizywa
do 1906 r. (w tym roku wszed w ycie nowy traktat zawarty w 1904 r., mniej
dla Rosji korzystny i obowizywa do wybuchu wojny). W stosunkach
handlowych wszake pomidzy dwoma cesarstwami niejednokrotnie nastpoway
okresy silnego naprenia; wypyway one gwnie z trudnoci, ktre
agrariusze niemieccy stawiali w kwestii przywozu zboa z Rosji.
Uprzemysowienie ubogiej w kapitay Rosji wymagao przycignicia
kapitau obcego. Podstawowym tego warunkiem byo wprowadzenie zamiast rubla
papierowego waluty staej, zotej, i - co cile si z tym wizao -
zrwnowaenie budetu, czyli usunicie chronicznego deficytu. Rwnowag
budetow starano si osign drog silnego ucisku podatkowego i moliwie
duego wywozu. I. A. Wyszniegradzki, minister skarbu w latach 1887-1892,
rzuci haso: "nie dojemy, ale wywieziemy". Zgodnie z tym wezwaniem rzd
forsowa wywz zboa po nader niskich cenach. Godzio to przede wszystkim w
chopa. Klska godu, ktra nawiedzia Rosj w 1891 r., powinna bya by
dla rzdu powanym ostrzeeniem; nie wycignito z niej wszake adnych
wnioskw. Przeciwnie, rzd kroczy dalej t sam drog.
W 1892 r. tek skarbu, a w zwizku z tym kierownictwo rosyjsk gospodark
pastwow obj S. J. Witte. Witte, nie pochodzcy ze szlachty, nie
zwizany z wysok biurokracj petersbursk, by w koach rzdowych homo
novus i nie cieszy si tam sympati, zwaszcza e umysowo growa nad
caym tym rodowiskiem. By wyrazicielem interesw i de buruazji
rosyjskiej, wicej si coraz silniej z wielkim kapitaem zagranicznym i
coraz bardziej od niego uzalenionej. Sam Witte twierdzi, e za jego
rzdw w ministerstwie finansw (1892-1903) lokaty obcego kapitau w Rosji
wyniosy ponad 3 mld rb.
Uzalenienie cesarstwa od kapitau zagranicznego byo znaczne i
ustawicznie wzrastao. Obliczono, e w pocztkach w. Xx w dziewiciu
najwikszych bankach petersburskich, ktre kontroloway cay przemys
rosyjski, udzia obcego kapitau wynosi ponad 40%. Pastwowy za dug
zagraniczny wynosi na dzie 1 stycznia 1903 r. 1778430064 ruble. Kapita
zagraniczny oczywicie wpywa silnie na ycie gospodarcze Rosji. Trudno
wszake dokadnie oceni, jak daleko wpyw ten siga.
Protekcjonizm nie by jednak korzystny dla rozwoju gospodarczego Rosji.
Waciciele fabryk i hut, pewni poparcia rzdowego i zyskownych zamwie
pastwowych, nie dbali zupenie o zaspokojenie potrzeb masowego rynku
wewntrznego. Nadmierne zyski, osigane w tak niezdrowych warunkach,
pyny cakowicie do portfeli kapitalistw.
Podstaw budetu wykazujcego od 1889 r. nadwyk dochodw nad wydatkami
byy podatki porednie, ktre przynosiy prawie poow wpyww skarbowych
oraz dochody z monopoli pastwowych, zwaszcza ze sprzeday wdki. Nie
darmo budet Wittego nazywano w Rosji "pijanym budetem". Zrwnowaony
budet i uzyskane drog nadwyek budetowych oraz poyczek zasoby zota
pozwoliy na dokonanie reformy walutowej i wprowadzenie waluty zotej.
Reformy tej dokonano w drodze dewaluacji. Ukaz carski z 10 wrzenia (29
Viii) 1897 r. ustala kurs dotychczasowego rubla papierowego na 2/3 rubla
zotego. Bank Pastwa mia prawo emisji banknotw zabezpieczonych na zocie
i na danie na zoto wymienialnych.
Polityka uprzemysawiania kraju przynosia stopniowo owoce. Na stepach
ukraiskich powstay kopalnie i fabryki, niewielkie miasta pozbawione dotd
szerszego znaczenia, jak Jekaterynosaw, Taganrog, Rostw nad Donem,
wyrosy do rzdu wanych orodkw przemysowych, zaoone zostay nowe
miasta fabryczne, jak ugask.
wiatowy kryzys rolny wywoany spadkiem cen podw rolnych, ktry trwa
przez kilkanacie lat do koca Xix w., dotkliwie ugodzi Rosj, przede
wszystkim chopa rosyjskiego. Gdy w latach 1871-1875 za pud wywoonej z
Rosji pszenicy pacono 90,1 kp., za pud yta za 65,7 kop., to w 20 lat
pniej, w okresie 1891-1895, liczby te wynosiy 55,6 kop. za pud pszenicy
i 46,6 kop. za pud yta. Urzdowy raport z r. 1885 stwierdza: "Wobec
utrudnionego zbytu produktw rolnych i niskich cen zmalaa zdolno
nabywcza czci ludnoci, a wynikiem tego byo skurczenie si popytu na
wszelkiego rodzaju manufaktury i wyroby fabryczne".
Ludno Rosji w kocu Xix w., wedug spisu ludnoci, ktry po raz
pierwszy odby si w Rosji w 1897 r., wynosia 125,6 mln. Lenin obliczy,
e podzia klasowy w pastwie rosyjskim przedstawia si w tym okresie
nastpujco:
`ts
wielka buruazja, obszarnicy, wysi urzdnicy i inni - ok. 3,0 mln
zamoni drobni waciciele - ok. 23,1 mln
ubosi drobni waciciele - ok. 35,8 mln
proletariusze i pproletariusze - ok. 63,7 mln
Ogem - ok. 125,6 mln
`tn

Sam proletariat liczy, wedug oblicze Lenina, okoo 22 mln, tj. 18%
wszystkich mieszkacw kraju, ludno za uboga, podlegajca eksploatacji
klas posiadajcych (proletariat, ubosi waciciele chopscy), obejmowaa
okoo 100 mln, a wic prawie 80% ogu.
Przemiany gospodarcze wpyny na ewolucj stosunkw spoecznych.
Szlachta jednak zachowaa nadal swe uprzywilejowane i przodujce
stanowisko, z jej grona, jak poprzednio tak i teraz, wychodzili dygnitarze
cywilni i wojskowi, ministrowie, ambasadorowie, generaowie, gubernatorzy,
zaufani doradcy cara. Chocia cz wacicieli ziemskich nie umiaa si
przystosowa do zmienionych warunkw gospodarowania i wyprzedaa bd
zastawia swe dobra, jednak na utrzymanych latyfundiach szlachta zachowaa
podstaw wpyww i gospodarczych, i politycznych. Wiksz wasno ziemsk
podtrzymywa zaoony w 1885 r. Szlachecki Bank Ziemski, udzielajcy
poyczek wacicielom majtkw. Wysoko tych poyczek w latach 1886-1912
wyniosa 1146 mln rb. Interesom szlachty suy te zaoony w 1883 r.
Wociaski Bank Rolny, ktry poredniczy w sprzeday gruntw
obszarniczych zamonym chopom. W cigu 30 lat 15,8 mln dziesicin zostao
sprzedanych przez szlacht za porednictwem Banku posiadaczom chopskim.
Byy to transakcje dla szlachty wysoce korzystne, gdy ceny ziemi
ustawicznie szy w gr. Wasno szlachecka kurczya si wprawdzie, jeli
chodzi o obszar, ale wzrastaa jej warto. W smym dziesicioleciu
zeszego wieku wasno szlachecka obejmowaa 73,2 mln dziesicin o oglnej
wartoci 2,2 mld rb. Okoo 1900 r. obszar ziemi znajdujcej si w
posiadaniu szlachty wynosi tylko 54 mln dziesicin, ale warto tej ziemi
wzrosa do 3,9 mld rb. Sprzeda gruntw bya wic dla szlachty dobrym
interesem, koszty tych operacji ponosili chopi.
Carat by przede wszystkim wyrazicielem interesw warstwy
szlachecko-ziemiaskiej, ale Rosja nie mogaby utrzyma swego mocarstwowego
stanowiska bez nowoczesnego przemysu i std wzrost znaczenia buruazji.
Jej sia polityczna jednak i, dodajmy zaraz, polityczne ambicje byy
znacznie mniejsze ni jej sia gospodarcza. Uzaleniona od silniejszego
kapitau zagranicznego, wewntrz kraju zmuszona stale szuka poparcia i
opieki carskiej biurokracji, andarmerii, policji, rzadko kiedy bya
buruazja rosyjska czynnikiem postpowym, najczciej bya si reakcyjn,
politycznie niedojrza.
Si natomiast postpow i coraz potniejsz stanowi proletariat.
Koncentracja produkcji pocigna za sob koncentracj siy roboczej w
wielkich przedsibiorstwach. Ju pod koniec Xix w. 3/4 robotnikw pracowao
w przedsibiorstwach majcych po 100 lub wicej pracownikw, a niemal
poowa bya zatrudniona w zakadach liczcych po 500 lub wicej
pracownikw.
Warunki pracy robotnika byy niezmiernie cikie. Klasy posiadajce gros
ciarw zwizanych z uprzemysowieniem przerzucay na proletariat. Panowa
niesychany wyzysk. Wadze pastwowe nie tylko nie przeciwstawiay si
nigdzie najokrutniejszym nawet formom eksploatacji, ale z zasady we
wszelkich sporach staway po stronie pracodawcy przeciwko robotnikowi.
Strajk by zakazany, a udzia w nim uchodzi za przestpstwo karane
wizieniem od 2 do 4 miesicy, za "podeganie" za do strajku grozia kara
od 4 do 9 miesicy wizienia. A jednak wanie coraz czstsze i
potniejsze strajki zmusiy rzd do poczynienia pierwszych krokw na
drodze ustawodawstwa pracy. W 1885 r. zakazano zatrudniania dzieci i kobiet
noc, w 1897 r. ograniczono czas pracy dorosych do 11,5 godziny, dla
robotnikw za pracujcych w nocy do 10 godzin.
Jak klasy panujce oceniay sytuacj i jakie rodki stosoway przeciw
grocemu niebezpieczestwu rewolucji?
rodki te zmieniay si w szczegach, zasada pozostawaa bez zmiany;
bya to autokracja oparta na represjach policyjnych. Aleksander Ii przez
pewien czas zamyla drog zmian ustrojowych zjednoczy liberaln cz
szlachty i zamonych mieszczan. Ten sens miay reformy przeprowadzone za
jego panowania. Po reformie wociaskiej i zniesieniu poddastwa w 1861 r.
najwaniejsze przemiany dotyczyy utworzenia ziemstw i wprowadzenia nowego
ustroju sdowego w 1864 r., zarzdu miast w 1870 r. i wreszcie reformy
wojskowej w 1874 r.
Ziemstwa, powiatowe i gubernialne, byy organem samorzdu. Ustawa
wyborcza bya tak pomylana, aby przewag zapewni szlachcie i zamonym
mieszczanom. W tym celu wyborcw podzielono na kurie - wielkiej wasnoci
ziemskiej, miast i gmin wiejskich. Samorzd ten wprowadzono w 34 guberniach
europejskiej czci Rosji, odmwiono go natomiast Krlestwu, guberniom
batyckim, litewskim, biaoruskim, Ukrainie Prawobrzenej; chodzio o
niedopuszczenie do wpyww szlachty polskiej. Zakres kompetencji ziemstw
obejmowa budow drg, szkolnictwo, kwestie opieki lekarskiej i
weterynaryjnej. Gdzieniegdzie pojawiay si pogldy, e ziemstwa mog by
przygotowaniem do zaprowadzenia w Rosji ustroju konstytucyjnego. Istotnie,
ziemstwa zabieray niekiedy gos w sprawach politycznych i przedkaday na
ten temat materiay do tronu. Wywoywao to niechci i opory pord sfer
dworskich i wrd wyszej biurokracji.
Nie mniej donios rol odegraa reforma sdowa. Sdownictwo rosyjskie
miao charakter stanowy; szlachcic np. mg by sdzony tylko przez
szlachcica, przez rwnego sobie. Silny wpyw wadz administracyjnych na
sdziw i powszechne apownictwo sprawiay, e bezstronno i
sprawiedliwo sdw u nikogo nie budziy zaufania. Oskarony pozbawiony
by prawa legalnej obrony. Reforma sdowa wprowadzaa nieusuwalno sdziw
i ich niezawiso, jawny przewd sdowy i prawo do obrony. Wanym
osigniciem byo ustanowienie adwokatury i oddanie wyrokowania w sprawach
karnych sdziom przysigym, od ich wyrokw nie byo apelacji; uznany za
niewinnego bywa natychmiast zwalniany.
Reforma sdowa umoliwia rozwj sdownictwa i adwokatury w Rosji, jak
rwnie dziaalno prawnikw, ktrzy obok pracy w dziedzinie wymiaru
sprawiedliwoci mieli mono publicznie podnosi miay gos w imieniu
ujarzmionego, pozbawionego praw narodu. Rosja koca Xix i pocztkw Xx w.
szczyci si moe wybitnymi prawnikami takimi, jak Anatol F. Koni, prezes
sdu, ktry uniewinni Wier Zasulicz, jak S. A. Muromcew, F. N. Plewako,
M. M. Winawer i wreszcie dwaj Polacy, dziaajcy na terenie rosyjskim,
Wodzimierz Spasowicz i Aleksander Lednicki.
W czerwcu 1870 r. wesza w ycie ustawa miejska; ustanawiaa ona dumy,
czyli rady miejskie, wychodzce rwnie z wyborw kurialnych. Byy trzy
kurie. Ogln kwot podatkw miejskich, wpywajcych do kas miasta,
podzielono wic na trzy rwne czci. Wyborcami pierwszej kurii byli
nieliczni, najzamoniejsi mieszkacy opacajcy najwysze podatki, do
drugiej kurii naleeli ju liczniejsi - rednio zamoni, trzeci kuri
wreszcie tworzya rzesza drobnych podatnikw. Sprawa polegaa na tym, e
kada kuria wybieraa t sam liczb radnych.
Do kompetencji dumy miejskiej naleao zarzdzanie majtkiem miasta,
nakadanie podatkw miejskich, organizacja rynkw i targw, opieka nad
szpitalnictwem, nad szkolnictwem - "gwnie w kierunku gospodarczym". Od
roku 1892 samorzd miejski ograniczono. Podobnie, jak ziemstw, tak i
samorzdu miejskiego nie wprowadzono na ziemiach polskich, pozostajcych
pod wadaniem cara.
Niepolednie znaczenie miaa reforma wojskowa. Jej gwny twrca,
liberalizujcy genera Dymitr A. Miliutin, w latach 1861-1881 minister
wojny, widzia jasno, e utrzymanie przestarzaej struktury wojska, jednej
z przyczyn niepowodzenia Rosji w kampanii krymskiej, bdzie powodowao
osabienie obronnoci pastwa. Dowiadczenia ostatnich wojen, zwaszcza
wojny francusko-niemieckiej 187081871 r., gdzie nad zawodow armi Ii
Cesarstwa odniosa zwycistwo armia pruska, oparta na powszechnym obowizku
wojskowym, stay u rde reform Miliutina. Trwajca 25 lat suba,
odbywana w szeregach przez wskazanych drog losowania nieszcznikw, nawet
po jej skrceniu przez Miliutina do lat 16, bya niezmiernie szkodliwym
anachronizmem. Tote ustawa z 1 stycznia 1874 r. rozcigna powinno
wojskow na wszystkich bez rnicy stanu mczyzn, ktrzy ukoczyli 20 lat
ycia. Czas suby wynosi w armii ldowej 6 lat, a 9 lat w rezerwie, w
marynarce za 7 lat i 3 lata w rezerwie. Poniewa poborowych byo co roku
znacznie wicej ni trzeba byo wcieli do szeregw, powoywano du suby
tylko ich cz opierajc si na losowaniu i uwzgldniajc stosunki
rodzinne (np. z zasady zwolnieni byli jedynacy). Sub skracano do 4 lub
3, a nawet 2 lat i niej, zalenie od cenzusu wyksztacenia. Dla stosunkw
i pogldw panujcych w pastwie carw znamienny by sprzeciw ministra
owiaty, hr. Dymitra Tostoja, przeciwko wszelkim ulgom z tytuu cenzusu
wyksztacenia; minister owiaty bowiem lka si, e zbyt wielu modych
Rosjan zechce si ksztaci.
Reforma ta bya niewtpliwym krokiem naprzd, usuwaa nieludzki system
25-letniej suby, chronia onierza przed niektrymi przynajmniej
naduyciami ze strony przeoonych (zniesienie przynajmniej w teorii kar
cielesnych), ale zachowywaa zgodnie z ustrojem caratu rozstrzygajcy wpyw
szlachty w wojsku. Korpus oficerski z nielicznymi wyjtkami tworzya w
dalszym cigu szlachta.
Ukoronowaniem reform podjtych za panowania Aleksandra Ii mia by
projekt tzw. konstytucji, ktrej autorem by minister spraw wewntrznych,
genera M. T. Loris-Melikow, a ktra przewidywaa powoanie spoecznej
instytucji o gosie doradczym. mier cara 13 marca 1881 r. przeszkodzia
prbie wprowadzenia w ycie konstytucji Loris-Melikowa.
Nowy monarcha Aleksander Iii jedynie w represjach andarmskich i
bezwzgldnej reakcji bez najmniejszych nawet liberalnych pozorw widzia
moliwo ocalenia caratu, porzuci wic reformatorskie postanowienia ojca.
Ideologiem kierunku reakcyjnego, nauczycielem i doradc cara by profesor
prawa cywilnego uniwersytetu moskiewskiego, oberprokurator Najwitszego
Synodu (tj. kolegium powoanego do zarzdzania Kocioem prawosawnym)
Konstanty P. Pobiedonoscew. Nazwisko oberprokuratora byo rdem artu,
ktry kry po caej Rosji (Pobiedonoscew dla naroda, Biedonoscew dla
caria, Donoscew dla sinoda, Noscew dla siebia).
Doktryna Pobiedonoscewa bya rwnie prosta, jak zacofana. Czowiek z
natury jest zy, dlatego musi by trzymany w ryzach. Std te jedyna
moliwa forma rzdu w Rosji to autokracja carska, wsparta przez Cerkiew
prawosawn. Prowadzio to oczywicie do wzmoenia ucisku mniejszoci
narodowych i religijnych, a wystpio szczeglnie silnie na ziemiach
polskich zaboru rosyjskiego, w prowincjach batyckich i w Finlandii.
W Polsce szczeglnie zacieke ataki rusyfikacyjne prowadzi
genera-gubernator warszawski, osawiony J. W. Hurko i kurator
warszawskiego okrgu szkolnego, Aleksander L. Apuchtin. Rachuby zwizane z
osob nowego cara Mikoaja Ii okazay si zupen zud.
W Wielkim Ksistwie Finlandzkim wydatnie ograniczono znaczn dotd
samodzielno tego kraju. Sejmowi finlandzkiemu odebrano du cz
uprawnie; dekret cesarski z 1899 r. zapowiedzia, e sprawy majce zwizek
z cesarstwem nie bd rozstrzygane przez sejm w Finlandii, lecz decydowane
w Petersburgu. Prawa Cesarstwa Rosyjskiego miay odtd pierwszestwo przed
prawami krajowymi. W 1901 r. armi finlandzk zczono z armi rosyjsk. W
1902 r. w Finlandii otwarto urzdy dla Rosjan, co pocigno za sob masowe
zwalnianie urzdnikw-Finw. Dopiero rok 1905 przynis zagodzenie
sytuacji.
W krajach batyckich zwrcono atak na panujc tam niemczyzn. W
dotychczasowych szkoach niemieckich, najpierw w elementarnych, pniej
take w gimnazjach i szkoach realnych, zamiast jzyka niemieckiego jako
wykadowego wprowadzono rosyjski. W 1893 r. zamknito uniwersytet niemiecki
w Dorpacie, a na jego miejsce otworzono uniwersytet rosyjski.
Atak na Niemcw batyckich by tym bardziej znamienny, e tamtejsza
szlachta niemiecka bya od kilku pokole podpor tronu Romanoww, a
baronowie batyccy zajmowali najwysze stanowiska w wojsku, w dyplomacji,
administracji i na dworze rosyjskim.
Walka z niemczyzn w krajach batyckich nie przyniosa poprawy bytu
rodzimej ludnoci estoskiej i otewskiej.
Ucisk narodowy nie oszczdzi Ukrainy, Biaorusi i ludw kaukaskich.
Oklnik z 1876 r. zakazywa wszelkich publikacji w "dialekcie
maorosyjskim". Podania o zezwolenie na druk podrcznikw, broszur, gazet w
jzyku ukraiskim spotykay si stale z odmow a do 1905 r.
Szczeglnie wsteczny i szkodliwy charakter miaa dziaalno wadz
owiatowych. W 1887 r. minister owiaty I. n. Delijanow wyda oklnik, w
ktrym zaleca przyjmowanie do gimnazjum tylko chopcw pochodzcych z
rodzin zamoniejszych, wyranie natomiast zakazywa przyjmowania do szk
"dzieci wonicw, lokai, kucharek, praczek, drobnych kupcw i innych ludzi
tego pokroju". Delijanow wyjania, e chodzi o to, aby "dzieci z wyjtkiem
szczeglnie uzdolnionych nie wyrywa ze rodowiska, do ktrego nale;
dugoletnie dowiadczenie bowiem wykazuje, e taka modzie gardzi swymi
rodzicami, jest niezadowolona ze swej kondycji i buntuje si przeciwko
nierwnoci spoecznej, ktra istnieje i jest z natury rzeczy
nieunikniona".
Szkoa rednia miaa wic suy utrzymywaniu istniejcej hierarchii
spoecznej. W oklnikach do nauczycieli minister nie przestawa powtarza,
e podlega bd oni karom, jeli pord modziey powierzanej ich pieczy
wykryje si "zgubne wpywy buntowniczych idei".
Wczeniej jednak zwrciy wadze uwag na studia wysze. W 1884 r. wydano
nowy statut uniwersytecki, ktry odbiera uniwersytetowi wszelk autonomi.
Inspektorzy, zupenie niezaleni od kolegium profesorskiego, a podlegajcy
kuratorom okrgw szkolnych, sprawowali nadzr nad prawomylnoci
modziey. Zakazano tworzenia jakichkolwiek zrzesze studenckich.
W chwili przyjcia na uniwersytet student musia si zobowiza, i nie
przystpi do adnego stowarzyszenia tajnego nawet takiego, ktre by nie
miao "celw zbrodniczych". Wysokie czesne utrudniao studia wysze
modziey niezamonej. Profesorw o silniejszych charakterach i
niezalenych pogldach usuwano z katedr, nawet jeli byli wybitnymi
uczonymi. Modych pracownikw naukowych nie dopuszczano do profesury,
jeeli przejawiali tendencje postpowe.
W 1887 r. na uniwersytetach w Petersburgu, Moskwie i Kazaniu wybuchy
rozruchy studenckie. Modzie domagaa si przywrcenia autonomii
uniwersyteckiej i prawa zrzeszania si. W odpowiedzi posypay si surowe
represje, setki studentw relegowano z uczelni, wielu spord nich zesano
bez sdu do odlegych prowincji rozlegego cesarstwa. Represje policyjne i
atmosfera koszarowa wprowadzone do wyszych uczelni amay i paczyy
sabsze charaktery, u silniejszych wzmacniay i podsycay nienawi i
pogard dla caratu.
Reakcyjny system nie uleg zmianie po mierci Aleksandra Iii i wstpieniu
na tron w 1894 r. jego syna Mikoaja Ii. Nowy car, czowiek saby i
ograniczony, o wyksztaceniu i horyzontach umysowych porucznika gwardii,
pozostawa pod silnym wpywem Pobiedonoscewa. Postulat skromnego
wspudziau spoeczestwa w zarzdzaniu pastwem uzna za "niedorzeczne
urojenia".
Panowanie Mikoaja Ii nazywano "autokracj bez autokraty".
W takich warunkach rozwija si w Rosji ruch rewolucyjny. Jeli
poprzednio w okresie paszczynianym przewodzili mu rewolucjonici
szlacheccy, to teraz - po reformie r. 1861 - kierowaa nim inteligencja
demokratyczna, aby pod koniec stulecia odda przewodnictwo proletariatowi.
W smym dziesicioleciu zeszego wieku grupa inteligentw, przewanie
modziey akademickiej, gosia haso demokracji wociaskiej, a w
rosyjskiej wsplnocie gminnej upatrywaa drog do socjalizacji kraju. W
latach 1874-1877 okoo 2 tys. modych dziaaczy "poszo w lud" i w odziey
chopskiej rozpoczo wdrwk po wsiach, aby zbliy si do chopw i
pozyska ich dla przewrotu spoecznego, ktry - jak sdzili - niedugo mia
nastpi. Wyprawa nie daa spodziewanych skutkw. Chopi odnieli si
nieufnie do przybyszw z miasta, policja za przeprowadzaa masowe
aresztowania.
W 1876 r. powstaa organizacja Ziemla i Wola (Ziemia i Wolno). Program
jej zwano "narodnickim", tj. ludowcowym. Narodnicy osiedlali si w
miejscowociach, gdzie zaznaczao si najsilniejsze wrzenie wrd ludu, i
prbowali pozyska zaufanie wocian, aby nastpnie organizowa masowe
wystpienia chopskie.
Narodnik Sergiusz Krawczyski w ksice o Rosji podziemnej tymi sowy
opisywa modzie "narodnick": "Modzieniec wie teraz, co ma robi.
Wycignie rk do chopa, wskae mu drog do wolnoci i szczcia. Zrzuci z
siebie pask odzie, ktrej dotyk pali mu ciao, woy grub chopsk
sukman, apcie i porzuciwszy bogaty dom rodzicielski, w ktrym dusi si
jak w wizieniu, ruszy pomidzy lud, do jakiej wioski, zagubionej w
guszy, i tam saby i wydelikacony paniczyk wykonywa bdzie cik robot
chopsk, bdzie si naraa na wszelkie moliwe niedostatki, byle tylko
wnie do tego nieszczsnego rodowiska sowo pociechy, ewangeli naszych
dni - socjalizm. Czym jest dla niego zesanie, Sybir, mier? Cay
pochonity swoj wielk ide, promienn, oywcz jak zbawienne soce
poudnia, gardzi cierpieniem i nawet mier gotw jest spotka z umiechem
szczcia na twarzy".
Do wystpie masowych wszake nie doszo. Brutalne represje policyjne
wobec narodnikw wywoay najpierw samoobron, a pniej denie do odwetu.
W pocztku 1878 r. Wiera Zasulicz wystrzaem z rewolweru zrania
oberpolicmajstra petersburskiego gen. Trepowa, ktry nie chccego mu si
ukoni winia politycznego kaza wychosta rzgami. Wiera Zasulicz
zostaa przez sd przysigych uniewinniona, co przynosi zaszczyt
wczesnemu sdownictwu rosyjskiemu, oddane za przez ni strzay day haso
do dalszych zamachw. W organizacji Ziemla i Wola powstaa zamknita grupa
terrorystyczna, ktra aktami indywidualnego terroru pragna
zdezorganizowa aparat rzdowy i uchwyci wadz w pastwie. Zamachy i
terror skierowane byy nie tylko na gubernatorw i andarmw. Celem
ponawianych atakw by sam car. Nie powioda si prba podminowania toru
kolejowego, ktrym mia przejeda pocig carski, nie dao projektowanego
rezultatu wysadzenie w powietrze sali jadalnej w Paacu Zimowym, dopiero 13
marca 1881 r. w szstym zamachu bomba pooya kres yciu Aleksandra Ii.
Przedtem jeszcze, w 1879 r., Ziemla i Wola ulega rozamowi. Wyoniy si
z niej dwie organizacje - Narodnaja Wola dca do "obalenia istniejcych
obecnie form pastwowych i podporzdkowania ludowi wadzy pastwowej" i
Czornyj Pieriedie poczytujcy za pierwszy nakaz oddanie caej ziemi
chopom.
W tym samym czasie jeszcze, w smym dziesicioleciu zeszego wieku,
powstay pierwsze organizacje robotnicze. Poudnioworosyjski Zwizek
Robotnikw (Junorossijskij Sojuz Raboczich) i Pnocny Zwizek Robotnikw
Rosyjskich (Siewernyj Sojuz Russkich Raboczich).
Zwizek Poudnioworosyjski zaoy w 1875 r. pord robotnikw w Odessie
E. O. Zasawski. Organizacja ta postawia sobie za cel "propagand idei
oswobodzenia robotnika spod ucisku kapitau i klas uprzywilejowanych".
Dziaalno Zwizku miaa charakter gwnie propagandowy, cho niektrzy
spord jego czonkw opowiadali si za podjciem akcji czynnej,
"buntowniczej". Policja wpada wkrtce na trop organizacji i zlikwidowaa
j ju z kocem 1875 r.
Pnocny Zwizek Robotnikw Rosyjskich, zaoony w 1878 r. w Petersburgu
gosi w programie "obalenie istniejcego ustroju politycznego i
gospodarczego". Domaga si wolnoci sowa, zgromadze itp. Pracami Zwizku
Pnocnego kierowali stolarz Stiepan Chaturin i lusarz Wiktor Obnorski.
Zwizek organizowa strajki, wydawa ulotki, a nawet przez krtki czas
nielegalne pismo "Raboczaja Zaria". I ta organizacja nie przetrwaa dugo i
ulega represjom policyjnym.
Procesy wytaczane dziaaczom rewolucyjnym, ktrych znaczn cz
stanowili ju robotnicy, miay due znaczenie propagandowe. Najsynniejszym
z nich by tzw. proces pidziesiciu w 1877 r. Jeden z oskaronych tkacz
Piotr Aleksiejew wygosi pomienne przemwienie, w ktrym przedstawi
straszne pooenie ludu pracujcego, wyzutego z wszelkich praw i
zapowiedzia, e "wzniesie si muskularne rami milionw ludu roboczego i
rozsypie si w py jarzmo despotyzmu chronione bagnetami odackimi".
Proces pidziesiciu zwrci ogln uwag. ledzi te jego przebieg
ambasador niemiecki w Petersburgu, gen. Hans von Schweinitz. Reakcyjny
pruski genera z nieskrywanym zdziwieniem notowa w swym dzienniku:
"Osobliwe postaci stany mi w tym procesie po raz pierwszy przed oczyma:
modzi ludzie obojga pci, niejednokrotnie z podupadej szlachty, wicej z
ubogich rodzin popw, czciowo z niskich warstw ludowych zaczli
rozpowszechnia pord niepimiennego ludu buntownicze pisma i wyjania
je, sowem wszelkimi rodkami przygotowywa masy do rewolucji. Program ich
opracowany by wedug europejskich szablonw, a jego gosiciele byli
zupenie niezaleni. Bezinteresowni, nieustraszeni, wierni swym
przekonaniom, obyczajw czystych pomimo wsplnego ycia prowadzonego przez
mczyzn i kobiety. Wielu spord tych oskaronych wzbudzio
zainteresowanie pene wspczucia [...] Ci agodni misjonarze krwawej
doktryny, niewyksztaceni, ale zdolni, czasem nawet niepimienni, ale
obdarzeni wymow, ktra growaa nad elokwencj adwokatw, wprawiali
suchaczy w podziw".
W 1883 r. Plechanow wraz z niektrymi dawnymi czonkami Zwizku Czornogo
Pieriediea zaoy pierwsz rosyjsk organizacj marksistowsk Wyzwolenie
Pracy. Georgij Walentinowicz Plechanow, syn zamonego waciciela
ziemskiego, rozpocz dziaalno rewolucyjn jako dziewitnastoletni
modzieniec. By czonkiem organizacji Ziemla i Wola, nastpnie Czornogo
Pieriediea. Z Parya i Genewy obserwowa z bliska ruchy robotnicze na
zachodzie Europy, studiujc intensywnie dziea Marksa i Engelsa. Marksizm z
uwagi na jego doniose znaczenie stawia obok teorii Kopernika i Darwina.
Plechanow da si wkrtce pozna jako znakomity publicysta i wietny mwca.
Wyzwolenie Pracy rozpowszechniao w Rosji zrozumienie zaoe socjalizmu
naukowego i zwalczao idealistyczne pogldy narodnikw. Wykazywano w
szczeglnoci, e Rosja wkroczya na drog rozwoju kapitalistycznego (nie
byo to "zjawisko przypadkowe" jak twierdzili narodnicy), i, e rozwj ten
trzeba wyzyska dla rewolucji i dla dobra mas pracujcych. Dowodzono dalej,
e Rosja nie moe przej bezporednio do socjalizmu, e rewolucj
socjalistyczn poprzedzi musi rewolucja buruazyjna i obalenie
samowadztwa; w walce tej rewolucjonici musz si oprze na klasie
robotniczej. Wysunito rwnie postulat utworzenia rewolucyjnej partii
robotniczej.
Lata 1883-1894 byy okresem zalkowego rozwoju marksizmu. K i grup
marksistowskich byo wprawdzie wiele, nie byy one jednak liczebnie silne,
marksici nie docierali jeszcze do mas, prowadzili dziaalno tylko pord
przodujcych robotnikw. Praca ich miaa wyda owoce pniej.
Nieustannie zaostrzaa si walka klasowa. wiadczyy o tym liczne
ywioowe strajki. Najpotniejszy by strajk w fabryce Morozowa w
Oriechowie-Zujewie w guberni wodzimierskiej w 1885 r. Policja strajk ten
stumia, ale proces wytoczony 33 robotnikom-przywdcom wykaza tak
potworne stosunki w fabryce, e sdziowie przysigli uznali wszystkich
oskaronych za niewinnych.
W 1895 r. powsta w Petersburgu z inicjatywy Lenina Zwizek Walki o
Wyzwolenie Klasy Robotniczej. czc socjalizm z ruchem robotniczym Zwizek
sta si zalkiem partii rewolucyjnej. Wywar on ogromny wpyw na dalszy
rozwj ruchu rewolucyjnego w Rosji. Powstay liczne organizacje i grupy
marksistowskie. W tym wanie okresie pord czci socjaldemokratw
zacza si zarysowywa tendencja do ograniczenia swej dziaalnoci do
walki ekonomicznej o popraw warunkw bytowych robotnika, pozostawienia za
walki politycznej liberaom. Zwolennikw tego kierunku nazywano
"ekonomistami".
Schyek Xix w. przynis szybki rozwj ruchu socjalistycznego i
konieczno zjednoczenia k i grup dziaajcych dotd w rozproszeniu. W
marcu 1898 r. na zjedzie przedstawicieli organizacji socjaldemokratycznych
w Misku postanowiono zawiza Socjaldemokratyczn Parti Robotnicz Rosji.
Na czoo rosyjskiego ruchu robotniczego wysun si Wodzimierz Iljicz
Lenin. Mody ten wwczas dziaacz wyrnia si i jako teoretyk, i jako
praktyk. Jako badacz naukowy przeprowadzi gruntown analiz rozwoju
gospodarczego Rosji i panujcych w niej stosunkw spoecznych. Szczeglne
znaczenie miaa tu praca O rozwoju kapitalizmu w Rosji (1899, wyd. pol.
1953), ktra wykazaa, e wbrew twierdzeniom narodnikw Rosja posza drog
rozwoju kapitalistycznego i e podzia klasowy narodu rosyjskiego jest
podziaem waciwym spoeczestwu kapitalistycznemu. Jako praktyk wykaza
Lenin nieprzecitne talenty organizatora i przywdcy. W walce politycznej
by zarwno znakomitym strategiem, jak i niepospolitym taktykiem.
W 1900 r. zaczo wychodzi za granic Rosji pismo "Iskra". Pismo to,
ktrego gwnym celem byo utworzenie partii rewolucyjnej, majcej program
marksistowski, prowadzio zacit walk ideologiczn z "ekonomistami" i z
socjalistami-rewolucjonistami, tzw. eserowcami. Eserowcy (gwnie dawni
narodnicy) powstali jako partia w 1901 r.; gosili haso zniesienia
prywatnej wasnoci ziemi i rwnego jej podziau pomidzy chopw, nie
uznawali kierowniczej roli klasy robotniczej, w walce politycznej stosowali
terror indywidualny.
W lipcu i sierpniu 1903 r. w Brukseli a pniej w Londynie odby si
drugi zjazd Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Zjazd by
widowni gorcej dyskusji zarwno w sprawach teoretycznych (kwestia
narodowociowa), jak i organizacyjnych. Ostatecznie wikszo zdobyli
zwolennicy pogldw goszonych przez Lenina. Zaczto ich odtd nazywa
bolszewikami (od wyrazu rosyjskiego bolsze - wicej), w przeciwiestwie do
bdcych w mniejszoci mienszewikw (miensze - mniej).
Rezultatem obrad zjazdu by program opracowany przy kierujcym udziale
Lenina. Program okrela zarwno ostateczny cel, tj. rewolucj
socjalistyczn, jak i zadania na blisz met, takie jak obalenie caratu i
ustanowienie republiki, wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, usunicie
pozostaoci poddastwa.
Rozwj ruchu robotniczego, narastajca groba rewolucji potgoway
rosnc wrd klas posiadajcych opozycj wobec caratu i jego polityki
zacofania i zastoju.
Pierwszy niemiay ruch opozycyjny przejawi si w organach samorzdu
terytorialnego, tzw. ziemstwach. Przedstawiciele niektrych ziemstw
zbierali si poczwszy od 1900 r. na "prywatne pogawdki" w Moskwie.
Wysuwano tam skromne dezyderaty, jak wprowadzenie powszechnej, obowizkowej
owiaty, zniesienie kary cielesnej itp. W 1903 r. opozycyjni czonkowie
ziemstw, w porozumieniu z grup profesorw uniwersytetu o pogldach
liberalnych, zawizali tajn organizacj Zwizek Wyzwolenia (Sojuz
Oswobodenija). Organizacja ta odrzucaa "walk klas i walk rewolucyjn",
pragna natomiast zaprowadzenia w Rosji ustroju konstytucyjnego. Z tego to
zrzeszenia wyoni si pniej, w 1905 r., stronnictwo
konstytucyjno-demokratyczne tzw. kadeci (skrt od od pierwszych liter K D).
Wiadomo o tajnych naradach Zwizku Wyzwolenia niedugo pozostaa
tajemnic dla policji i rzdu. Dziewitnastu marszakw szlachty, tj.
przewodniczcych samorzdu, otrzymao "nagan" cesarsk.
Polityka rzdu carskiego wzbudzaa coraz wicej zastrzee nawet w koach
dworskich i rzdowych. Niemiecki sekretarz stanu spraw zagranicznych,
Bernard von Bulow, ktry w 1897 r. przyby z urzdow wizyt do
Petersburga, a ktry od 10 lat nie by nad New, pisze o ogromnych zmianach
zachodzcych obecnie w nastrojach pord arystokracji rosyjskiej: gdy
dawniej moliwoci przewrotu widziay tylko nieliczne osoby na dworze, w
ostatnich latach Xix w. moliwo rewolucji bya powszechnie brana pod
uwag.


Rozdzia dwunasty:
Zjednoczone Niemcy


Wojny przeciwko Danii i Austrii, utworzenie Zwizku Pnocnoniemieckiego,
wreszcie wojna przeciwko Francji day Prusom pen przewag w Niemczech.
Uroczysta proklamacja krla Prus cesarzem niemieckim w galerii
zwierciadlanej Wersalu 18 stycznia 1871 r. bya zewntrznym tego wyrazem.
Nowe pastwo przyjo nazw Rzesza Niemiecka - das Deutsche Reich,
faktycznie za byo tylko, jak to trafnie okreli Wilhelm I,
"przeduonymi Prusami".
Taki stan rzeczy mia zyska zabezpieczenie prawne w konstytucji,
uchwalonej 16 kwietnia 1871 r. Wedug niej Niemcy stanowiy federacj 22
monarchii i trzech wolnych miast (Hamburg, Brema, Lubeka). Na jej czele
sta krl Prus jako dziedziczny cesarz niemiecki. Rzdy sprawowa za
porednictwem jedynego ministra, noszcego tytu kanclerza Rzeszy. Przy
boku kanclerza stali podlegli mu urzdnicy, zwani sekretarzami stanu, a
kierujcy tzw. Urzdami Rzeszy. Kanclerz by najczciej pruskim prezesem
ministrw i peni t funkcj nawet jeli nie by Prusakiem (Hohenlohe
1894-1900, Hertling 1917-1918). Zwyczaj ten by naruszony tylko dwa razy:
w 1873 r., gdy na czele rzdu pruskiego stan na krtki okres kilku
miesicy genera Roon i w latach 1892-1894, gdy kanclerza Capriviego
zastpi na stanowisku premiera pruskiego hr. Botho von Eulenburg (marzec
1892 - padziernik 1894). Cesarz wycznie podug swego uznania mianowa i
odwoywa kanclerza, ktry tylko przed nim by odpowiedzialny.
Rada Zwizkowa - Bundesrat - skadaa si z 58 penomocnikw mianowanych
przez rzdy wszystkich pastw niemieckich. Nie bya izb wysz, jak
angielska Izba Lordw czy Senat we Francji, bya organem rzdw pastw
zwizkowych. Przysugiwao jej prawo sankcjonowania ustaw uchwalanych przez
parlament, a take na rwni z parlamentem - inicjatywa ustawodawcza. Prusy
miay w Radzie Zwizkowej 17 przedstawicieli, 14 gosw za wystarczao,
aby nie dopuci do jakichkolwiek zmian konstytucji. Prusy przy pomocy
delegatw pastewek pnocnoniemieckich miay w Radzie zawsze wikszo.
Parlament Rzeszy - Reichstag - skada si z 397 posw wybieranych w
gosowaniu powszechnym, rwnym, bezporednim i tajnym. Poniewa przez cay
czas istnienia cesarstwa Hohenzollernw nie przeprowadzono nowego rozdziau
mandatw, wie bya coraz bardziej uprzywilejowana na niekorzy miast,
ktrych ludno szybko wzrastaa. Parlament, wyraziciel woli narodu, mia
ograniczone kompetencje. Nie wywiera wpywu na nominacj i dymisj
kanclerza i sekretarzy stanu. Ustawy i budet wymagay uchway Rady
Zwizkowej i parlamentu.
Kompetencje wadz Rzeszy obejmoway wojsko, polityk zagraniczn, walut,
ca, ustawodawstwo w dziedzinie prawa cywilnego i karnego, poczt, kolonie.
Inne sprawy nie zastrzeone pozostaway w kompetencji poszczeglnych pastw
i pastewek.
Konstytucja niemiecka przez osob krla-cesarza, premiera-kanclerza,
przez sztab generalny pruski i armi prusk zapewniaa Prusom decydujc
przewag w Rzeszy. Konstytucja pruska z 1850 r. dawaa ogromn wadz
krlowi, ktry mianowa ministrw przed nim tylko odpowiedzialnych i mia
prawo weta wobec uchwa sejmowych. Sejm pruski (Landtag) by dwuizbowy.
Izba Panw (Herrenhaus), zoona z czonkw dziedzicznych oraz mianowanych
przez krla, bya reprezentacj przede wszystkim arystokracji rodowej, a
nastpnie wielkiej buruazji. Izba posw (Abgeordnetenhaus) pochodzia z
wyborw na podstawie wstecznej, trjklasowej ordynacji wyborczej tak
uoonej, aby zapewni przewag junkrom i wielkiej buruazji. Wybory byy
dwustopniowe i jawne (gos skadao si do protokou).
Czynnikiem dla umocnienia tej przewagi, waniejszym ni struktura prawna,
bya gospodarcza potga Prus. W Krlestwie Pruskim znalazy si gwne
niemieckie orodki przemysowe - Nadrenia, Westfalia i lsk. Pod wzgldem
uprzemysowienia tylko Saksonia moga wspzawodniczy z Prusami, ale
Saksonia bya krajem niewielkim, o powierzchni przeszo 20 razy mniejszej,
o ludnoci 8 razy mniejszej ni Prusy i ani gospodarczo, ani politycznie
nie moga by przeciwwag swego pnocnego ssiada.
Struktura spoeczna Niemiec rnia je zarwno od Francji i Anglii na
zachodzie, jak i od Rosji na wschodzie.
W chwili zjednoczenia najsilniejsz warstw byli i dugo jeszcze pozosta
mieli pruscy junkrzy. Mianem tym zwyko si oznacza szlacht, ktra
posiadaa dobra na ziemiach pooonych na wschd od aby. Warstwa ta
niezmiernie dugo, jeszcze w peni epoki imperializmu, zdoaa zachowa
silne wpywy i powane znaczenie w pastwie. Nie tylko dlatego, e
rozwijaa gospodark kapitalistyczn w rolnictwie tzw. prusk drog (byo
tak i w innych krajach niemieckich), ale przede wszystkim dlatego, e w
znacznie silniejszej mierze ni gdzie indziej w wiele lat po uwolnieniu
chopw od poddastwa, w wiele lat po przejciu do kapitalistycznego
systemu gospodarowania, waciciele ziemscy po wschodniej stronie aby
wci rzdzili jako kasta na mod feudaln. Zachowali w swym rku kluczowe
stanowiska w wojsku, w dyplomacji, w administracji i oczywicie u dworu.
Byo to zjawisko typowe pruskie, ktre w Bawarii i w innych pastewkach
niemieckich wystpowao w stopniu sabszym. Dlatego to spoeczestwo
pruskie, a pniej pruskoniemieckie nazywano spoeczestwem pfeudalnym.
Panowaa bowiem w Prusach produkcja kapitalistyczna i rzdy feudalne,
kastowe. Zasadnicze cechy junkrw to konserwatyzm w najbardziej dosownym
znaczeniu tego wyrazu oraz militaryzm; polega on nie tylko na cisym
powizaniu z armi prusk, ktra dugo pozostaa domen ich wpyww, ale
przede wszystkim na wprowadzeniu wojskowego wiatopogldu i wojskowego
sposobu mylenia w caym yciu spoecznym i politycznym. Byo przy tym
rzecz znamienn, e wpyw polityczny junkrw a po czasy Republiki
Waimarskiej by duo wikszy, niby to wynikao z ich siy gospodarczej.
Buruazja niemiecka stosunkowo pno zdobya sobie wpyw na bieg spraw
politycznych w Niemczech i w przeciwiestwie do tego, co wystpio we
Francji, nie usuna szlachty od wadzy. Buruazja niemiecka wszcza walk
o wadz czy raczej o wspudzia w rzdach wtedy dopiero, gdy powsta ju
w Niemczech silny proletariat, rwnie dcy ze swej strony do udziau we
wadzy. Buruazja wic lkajc si proletariatu powstrzymaa si od walki z
feudalizmem. Nie dya do wadzy w pastwie, aby bez przeszkd prowadzi
dziaalno gospodarcz i rozwija swe przedsibiorstwa. "Wolaa bogaci
si, ni rzdzi" wedug sw profesora Sombarta. Zjednoczenie Niemiec
przez feudalno-militarne Prusy otwierao po temu szerokie pole. W Niemczech
wytworzyo si zatem szczeglne zjawisko, ktre nazwa mona wspprac
junkiersko-buruazyjn. Taki stan rzeczy, przerywany niekiedy krtkimi
konfliktami nieantagonistycznymi pomidzy junkrami a buruazj, trwa przez
cay czas istnienia cesarstwa Hohenzollernw. Pamita trzeba wszake, i w
erze imperializmu rola wielkiej buruazji rosa coraz bardziej; monopole,
wielkie banki, wielkie koncerny elazne, wglowe, chemiczne, elektryczne
zdobyy, rzecz prosta, przewag nad rolnictwem. Ale ogromnego znaczenia
junkrw pruskich buruazja niemiecka nigdy nie umiaa czy moe nie chciaa
zniweczy. Byo to zreszt zrozumiae. Junkrw i buruazj wiza wsplny
interes, mianowicie denie do utrzymania zdecydowanej przewagi klas
posiadajcych. Niewtpliw rol grao te tutaj zjawisko "zlewania si"
junkrw z buruazj. Kapitalizacja rolnictwa, udzia wacicieli ziemskich
w przedsibiorstwach przemysowych, wzajemne nierzadkie zwizki maeskie,
a wic czenie fortun, dalej wynoszenie bankierw, przemysowcw, wyszych
urzdnikw do stanu szlacheckiego - wszystko to prowadzio do bliskiej
wsppracy.
I wielka buruazja, i wielka feudalna wasno ziemska umiay dobrze
zabiega o swoje interesy.
Takie byy ramy polityczne, w ktrych rozwijao si ycie gospodarcze
Niemiec. Zjednoczenie drog odgrn nadao mu swoiste pitno. Przede
wszystkim wzmocnio wydatnie wewntrzgospodarcz podstaw niemieckiego
kapitalizmu. Wytworzyo nastpnie korzystne podoe dla stosunkw
ekonomicznych z zagranic; handel zagraniczny, przywz i wywz kapitaw
itp., wszystko to ksztatowao si zgodnie z pozycj wielkiego,
zjednoczonego, militarystycznego pastwa w Europie rodkowej. Jest spraw
oczywist, e buruazja silnego mocarstwa ma i na wewntrz wobec wasnej
klasy robotniczej, i na zewntrz wobec konkurentw zagranicznych inn
pozycj ni buruazja niewielkich pastewek.
W tych warunkach szybko rozwijao si grnictwo, rozwija si przemys
maszynowy, tekstylny, chemiczny, nieco pniej elektryczny. Jednoczenie
zdobyway potg wielkie banki. ycie gospodarcze Niemiec kontrolowao pi
wielkich bankw; byy to Deutsche Bank, Dresdner Bank, Darmstadter Bank,
Disconto-Gesellschaft, Berliner Handelsgesellschaft.
Szybki rozwj gospodarczy nie odbywa si jednym, nieprzerwanym ruchem ku
grze. Przeciwnie, mia zahamowania zwizane z kryzysami ekonomicznymi.
Pierwszym takim zahamowaniem na du miar by krach 1873 r., spowodowany w
gwnej mierze sztucznym oywieniem ycia gospodarczego w latach tzw.
okresu zaoycielskiego.
Francuskie zoto, ktre w ogromnych pmiliardowych ratach napyno do
Niemiec w latach 1871-1873, wpyno oywiajco na gospodark niemieck.
Pastwu pozwolio na spat poyczek wojennych i niektrych innych dugw,
wywoao ruch budowlany, przypieszyo budow nowych linii kolejowych. Obok
skutkw dodatnich wystpiy i ujemne. Pienidz gorczkowo szuka dobrej
lokaty. Zaczy si licznie zawizywa spki akcyjne. Niektre byy oparte
na solidnych podstawach, wiele wszake zaoono albo lekkomylnie, albo
wrcz nieuczciwie, liczc na ludzk atwowierno.
Tote okres, mniej wicej od 1871 do 1874 r., nazywa si "czasem
zaoycielskim" (Grnderzeit) - dla uwydatnienia spekulacji tego typu.
W maju 1873 r. nastpi krach na giedzie wiedeskiej, we wrzeniu na
nowojorskiej. Przypieszyo to i pogbio kryzys w Niemczech.
Pobankrutoway liczne nowo zaoone firmy przemysowe i banki; w obliczu
powanych trudnoci stany take solidne przedsibiorstwa. Wynika std
zastj w przemyle i bezrobocie. Wystawa powszechna w Filadelfii w 1876 r.
wykazaa ponadto, e przemys niemiecki produkowa towary wprawdzie tanie,
ale zej jakoci i niegustowne i nie mg konkurowa z przemysem
brytyjskim. Trzeba byo jeszcze sporo wysiku, aby wytwrczo niemieck
postawi na odpowiednio wysokim poziomie.
Koniunktura niepomylna trwaa przez kilka lat, po czym sytuacja
poprawia si wydatnie. Pod wzgldem chronologicznym zjawisko to zbiego
si niemal z wprowadzeniem ce ochronnych.
Niemiecki rolnik i kupiec upatrywali dawniej rdo zyskw i dobrobytu w
wolnym handlu. Sytuacja ulega wszake zmianie, gdy dowz taszego zboa z
Ameryki Pnocnej usun prusk pszenic z rynku brytyjskiego, a zboe
wgierskie i rosyjskie stao si konkurentem na wewntrznym rynku
niemieckim. Junkrzy zaczli wic domaga si ce ochronnych na pody rolne.
Jednoczenie ce na wyroby elazne zada ciki przemys
resko-westfalski, nie mogcy jeszcze skutecznie konkurowa z przemysem
brytyjskim.
Pod podwjnym naciskiem junkrw i wielkiej buruazji wprowadziy Niemcy w
1879 r. system ce ochronnych. Miao to doniose skutki gospodarcze,
polityczne i spoeczne. Ceny ywnoci poszy w gr, co dotkno w
pierwszym rzdzie ludno robotnicz i urzdnikw. Liczna wanie w tych
latach emigracja zarobkowa zwizana bya w duej mierze z systemem celnym.
Korzyci wynieli natomiast latyfundyci, bogaci chopi i ciki przemys.
Tote ca z 1879 r. byy jednym z wzw spajajcych junkrw z wielk
buruazj.
Stronnictwa polityczne dziaajce w Niemczech miay bardzo wyranie
zarysowany klasowy charakter.
Konserwatyci opierali si gwnie na junkrach i w kadej dziedzinie
ycia reprezentowali pogldy skrajnie zachowawcze. Dominowali w sejmie
pruskim; w parlamencie Rzeszy natomiast, ktry wychodzi z powszechnego
gosowania, mieli mniejsze znaczenie. Za to u dworu, w armii, w wyszej
biurokracji cieszyli si duymi wpywami. Jeden z ich przywdcw Ernst von
Heydebrandt und der Lasa nazywany by "niekoronowanym krlem Prus".
Wolnokonserwatywnych, zwcych si rwnie Parti Rzeszy (Reichspartei),
cechowa umiarkowany konserwatyzm, reprezentowany przez wielk wasno
ziemsk, poczon licznymi wizami interesu z wielk buruazj, jak np.
ksi Wiktor von Ratibor zu Hohenlohe, waciciel rozlegych dbr, a
zarazem hut i kopalni. Wolnokonserwatywni w niektrych kwestiach (np. w
sprawach kolonialnych) zarwno polityk, jak i taktyk rnili si nieco od
konserwatystw i zbliali si do narodowych liberaw.
Stronnictwo narodowo-liberalne byo polityczn reprezentacj wielkiej
buruazji; popierao kolonializm, budow silnej floty wojennej, w ogle
wszelkie denia imperialistyczne. Prowadzio ostr polityk antypolsk;
przywdca narodowych liberaw Johannes von Miquel wystpi w 1886 r. z
inicjatyw 10-krotnego podwyszenia kwoty 10 mln marek, pierwotnie
planowanej dla Komisji Kolonizacyjnej, na 100 mln. Gonymi leaderami
narodowymi liberaw byli: Rudolf von Bennigsen, Ernst Bassermann, a po
jego mierci w 1917 r. Gustav Stresemann.
Niemiecka Partia Postpowa (Deutsche Fortschrittspartei) opieraa si na
redniej i drobnej buruazji i czsto staa w opozycji. Przywdc jej by
Eugen Richter.
Inny charakter miao Centrum. Stronnictwo to byo wyrazicielem de
katolikw niemieckich. Skupili si tam zreszt nie tylko katolicy. Centrum
czyo w swych szeregach przede wszystkim ywioy niechtne Prusom i ich
przewadze, wrogie centralizacji, pragnce utrzyma i pielgnowa niemieckie
partykularyzmy. W dziedzinie gospodarczej i spoecznej Centrum wystpowao
w pierwszych latach swej dziaalnoci (zawizane zostao w grudniu 1870 r.)
przeciwko przewadze wielkiego kapitau przemysowego, popierao interesy
drobnej wasnoci chopskiej i rzemiosa. Wreszcie kado nacisk na
przestrzeganie zasady niezalenoci Kocioa od Pastwa i dao
religijnego wychowania modziey. Leaderem Centrum by dawny minister
hanowerski, Ludwig von Windthorst. Znakomity parlamentarzysta, wietny
mwca, obdarzony wielkim talentem polemicznym Windthorst, dla niskiego
wzrostu zwany "ma ekscelencj", by jedynym bodaj czowiekiem w
parlamencie niemieckim, ktrego Bismarck naprawd si obawia, z ktrym si
liczy, ale ktrego serdecznie nienawidzi. "Nienawi - powiedzia kiedy
kanclerz - jest rwnie silnym bodcem do ycia jak mio. Utrzymuj mnie
przy yciu i ycie mi upikszaj dwie osoby: moja ona i Windthorst. Jedna
jest dla mioci, druga dla nienawici".
W pniejszych latach Centrum przystosowao si do sytuacji politycznej
Rzeszy i do pruskiej hegemonii, podlegao te coraz silniej wpywom
wielkiego kapitau.
Lewic tworzya szybko rosnca w siy socjaldemokracja. Bdzie o niej
mowa niej.
W pierwszych latach zjednoczonego cesarstwa dwa gwatowne konflikty
wstrzsny pastwem i spoeczestwem niemieckim: kulturkampf i walka z
socjaldemokracj.
Po oktrojowaniu konstytucji pruskiej w 1850 r. Koci katolicki
znajdowa si w korzystniejszym pooeniu w protestanckich Prusach ni np.
w katolickiej Bawarii. W pastewkach poudniowoniemieckich bowiem wci
panowa jzefinizm i rzdy tamtejsze, przede wszystkim bawarski,
nadzoroway duchowiestwo zgodnie z zaoeniami tzw. katolicyzmu
pastwowego. W Prusach natomiast artykuy 15, 16 i 18 konstytucji z 1850 r.
zapewniay Kocioowi niemae przywileje. Z Bawarii zreszt wyszy jeszcze
w 1870 r. pierwsze uderzenia. Pretekstu dostarczyo ogoszenie na pierwszym
soborze watykaskim dogmatu o nieomylnoci papiea. Rzd monachijski
sprzeciwi si ogoszeniu w Bawarii nowego dogmatu i popar tzw.
starokatolikw, tj. niewielk grup intelektualistw, ktrzy nie chcieli
uzna nieomylnoci papieskiej.
W tym stanie rzeczy Centrum wystpio w parlamencie z daniem utrzymania
federacyjnego charakteru pastwa i z wnioskiem o rozcignicie na ca
Rzesz tych swobd, ktrymi cieszy si Koci katolicki w Prusach.
Wniosek zosta odrzucony ogromn wikszoci gosw.
Bismarck i liberaowie przeszli do ataku. Rozpocz si konflikt, ktry
Rudolf Virchov, lekarz-anatom i polityk, nazwa w mowie w sejmie pruskim w
dniu 17 stycznia 1873 r. "walk o kultur" (Kulturkampf). Zwrot ten
podchwycia prasa katolicka nadajc mu sens ironiczny. Dzi nazwy tej uywa
si powszechnie we wszystkich jzykach w brzmieniu niemieckim. Kanclerz by
wwczas zmuszony do bliskiej wsppracy ze stronnictwem
narodowo-liberalnym, a ponadto mniema, e w szeregach Centrum i pord
jego sojusznikw zgromadzili si wszyscy przeciwnicy zjednoczenia Niemiec
pod prusk hegemoni - federalici, partykularyci, zwolennicy obalonej w
1866 r. dynastii hanowerskiej. By moe rwnie, i Bismarck istotnie lka
si w pewnych momentach, aby w razie odbudowy monarchii legitymistycznej we
Francji nie odnowia si pod patronatem papiea dawna "kaunitzowska"
koalicja austro-francuska.
Walka przeciwko katolicyzmowi posza dwoma torami - niemieckim i pruskim.
Niektre ustawy antykocielne uchwala parlament Rzeszy z moc dziaania na
caym terytorium cesarstwa. Inne wychodziy z sejmu pruskiego i
obowizyway jedynie na terenie Prus. Ustawy obowizujce w Rzeszy to tzw.
paragraf kazalnicy w 1871 r. wprowadzajcy kar do dwch lat twierdzy na
duchownych, ktrzy by wystpowali przeciw rzdowi na ambonie; to nastpnie
ustawa z 1872 r. o usuniciu z Niemiec zakonu jezuitw; to wreszcie ustawa
z 1875 r. wprowadzajca w Rzeszy obowizkowe luby cywilne.
Z ustaw pruskich wielkie znaczenie miao prawo o nadzorze szkolnym z 1872
r. Dotychczas w Prusach proboszczowie zarwno katoliccy, jak i protestanccy
byli zarazem inspektorami szkolnymi. W 1872 r. odebrano im te funkcje
przekazujc je wieckim urzdnikom pastwowym. Dalsze antykocielne ustawy
sejmu pruskiego nosz miano praw majowych, gdy byy uchwalone w trzech
seriach w maju, w latach 1873, 1874 i 1875. Wprowadzay dla ksiy
obowizkowy egzamin pastwowy z filozofii, historii i literatury
niemieckiej oraz prawo rzdowego weta przy obsadzaniu stanowisk
kocielnych.
Opr katolikw by silny. Duchowiestwo w olbrzymiej wikszoci nie
podporzdkowao si ustawodawstwu Kulturkampfu i zarzdzeniom wadz. Rzd
przystpi do represji, uwizi kilku biskupw i wielu ksiy, ale nie mg
przeszkodzi wzrostowi gosw, ktre paday przy kadych wyborach na
kandydatw Centrum, ani coraz wikszemu zasigowi wpyww prasy centrowej z
dziennikiem "Germania" na czele.
Pomimo natenia walki i rozognienia caego spoeczestwa Kulturkampf
zacz po kilku latach powoli, pocztkowo zaledwie dostrzegalnie, wygasa.
Nieuchronnie zbliao si zerwanie sojuszu Bismarcka z narodowymi
liberaami, sojuszu, ktry kanclerzowi ciy ju od dawna. Zasady nowej
polityki gospodarczej, ktr rzd zacz wprowadza w ycie, wiody do
zblienia z konserwatystami, w wikszoci przeciwnymi kulturkampfowi, a do
zerwania z liberaami. Coraz wicej wtpliwoci budzio w koach rzdowych
zniechcenia do pastwa katolickiej czci spoeczestwa. Byo to dla rzdu
i dla klas posiadajcych tym bardziej niepodane, e coraz wicej obaw i
niepokoju przysparza im potniejcy ruch robotniczy. Wcignicie do
wsppracy z rzdem niektrych si katolickich wydawao si bardzo celowe.
Za potrzeb porozumienia z pastwem opowiada si te nowy papie (od 20
lutego 1878 r.), Leon Xiii. Od pocztku swego pontyfikatu Leon Xiii dy
do utrzymywania poprawnych stosunkw z rzdami w przekonaniu, e uatwi to
dziaalno Kocioa. Kompromis z Niemcami, nawet kosztem znacznych
ustpstw, uwaa za korzystniejszy dla katolicyzmu, ni kontynuowanie
walki.
Powolne ukady pomidzy Stolic Apostolsk a rzdem Rzeszy doprowadziy
wreszcie do kompromisu, ktry mg pogodzi zarwno stanowisko Kocioa
walczcego o sw niezaleno wobec pastwa, jak i rzdu dbaego o swj
autorytet. Niektre ustawy antykocielne uchylono, niektre zachoway
wprawdzie formalnie sw moc prawn, ale przestano je wykonywa. Utrzymano
luby cywilne, nadzr pastwa nad szko, nie dopuszczono wreszcie do
powrotu jezuitw (zgody na dziaalno zakonu jezuickiego w Niemczech
udzielono dopiero w 1917 r.). Ksztacenie natomiast duchowiestwa i
dyscyplina kocielna, wbrew pierwotnym usiowaniom rzdu, pozostay nadal w
wycznej gestii Kocioa. Taki by rezultat Kulturkampfu.
Zaprzestanie walki z Kocioem zbiego si nie bez przyczyny, z zerwaniem
sojuszu Bismarcka z narodowymi liberaami i z porzuceniem polityki wolnego
handlu.
Kulturkampf obj rwnie ziemie polskie wchodzce w skad Krlestwa
Pruskiego. Osign tam tym wiksze natenie, e obok czynnika
wyznaniowego wystpowa tu silnie i aspekt narodowy, z duchowiestwem
polskim i z polskimi katolikami walczy obcy i wrogi, zaborczy rzd
protestancki.
Konflikt z Kocioem mia w owym czasie miejsce i w innych pastwach.
Mwic najoglniej wszdzie chodzio o osabienie stanowiska Kocioa
katolickiego stosownie do wymaga pastwa buruazyjnego i de
liberalizmu. Konflikt kocielno-polityczny mia wszake w kadym kraju
swoiste cechy. I tak inny charakter mia antyklerykalizm we Francji, inny w
Belgii, gdzie zasadniczym przedmiotem zatargu bya kwestia wpywu na
szko, inny wreszcie w monarchii habsburskiej, gdzie cieray si ze sob
klerykalizm, jzefinizm i buruazyjny liberalizm, gdzie punktem
kulminacyjnym sporu o rol Kocioa w pastwie byo wypowiedzenie w 1870 r.
konkordatu z 1855 r. korzystnego dla Kocioa.
Konflikt z socjaldemokracj przebiega rwnolegle, cho najwysze
nasilenie osign pod koniec Kulturkampfu. Szybki rozwj przemysu w
Niemczech wywoa duy wzrost ludnoci robotniczej. Gdy w 1882 r.
utrzymywao si z rolnictwa 42,5% ludnoci, w 1907 r. ju tylko 28,6%. W
cigu jednego roku 1871 przybyo do samego tylko Berlina 133 tys. ludzi.
Wzrost liczby zatrudnionych w przemyle ilustruje zaczona tabela.
`ty
Liczba osb
zatrudnionych
(cznie z rodzinami)
`ty
A - Rolnictwo
B - Przemys
C - Handel
`ts
Lata: Liczba osb
1882: 19225455A - 16088080B - 4531080C
1895: 18501307A - 20253141B - 5966846C
1907: 17681176A - 26386537B - 8278239C
`tn

Tak masowa wdrwka ze wsi do miast spowodowaa brak mieszka, a co za
tym idzie podwyszenie komornego, a take wzrost cen artykuw
ywnociowych. Spadaa wic realna warto pac robotniczych. Wymuszana
przez strajki zwyka pac nie wyrwnywaa droyzny. Kryzys gospodarczy,
ktry wybuchn w 1873 r., wywoa bezrobocie i ciko dotkn robotnika.
Nic wic dziwnego, e w tych warunkach pord ludnoci robotniczej rosa
nieufno i rozgoryczenie do pastwa militarystycznego i policyjnego.
Upoledzone masy tym wicej zasilay szeregi partii socjalistycznych. W
wyborach parlamentarnych rosa szybko liczba gosw oddawanych na
socjalistw. W 1871 r. zebrali oni 124 tys. gosw, w 1874 r. ju 352 tys.,
w 1877 r. - 493 tys.
Wadze pastwowe i klasy posiadajce zjawisko to obserwoway z gbokim
niepokojem. Buruazja niemiecka kwesti spoeczn dotd si nie zajmowaa.
W myl wskaza szkoy liberalnej uwaano, e ycie samo znajdzie we
wszystkich trudnociach najlepsze rozwizania; wszelk ingerencj pastwa w
stosunki pomidzy pracodawc a pracownikiem poczytywano za rzecz szkodliw
i niebezpieczn.
W tych warunkach dopiero spord intelektualistw z k uniwersyteckich
pojawiy si pierwsze gosy zwracajce uwag na bolczki ycia spoecznego.
By to tzw. socjalizm z katedry.
Socjalici z katedry domagali si zerwania z liberaln zasad
nieinterwencji pastwowej i dali podjcia reform spoecznych, majcych na
celu zagodzenie walki klasowej.
W 1875 r. kanclerz Bismarck okreli sam siebie jako socjalist z
katedry, ktry wszake "dotd nie mia czasu na zajmowanie si tymi
sprawami". Stanowisko swe "w tych sprawach" zaznaczy wyranie piszc w
pamitnikach: "Dla bezpieczestwa i utrzymania pastwa poyteczniejsza jest
przewaga posiadajcych... Kady wielki organizm spoeczny, w ktrym ginie
przezorny i powcigajcy wpyw posiadajcych... popadnie zawsze w
niepokoje rozsadzajce machin pastwow, podobne do biegu wydarze
pierwszej rewolucji francuskiej".
Rzd zaniepokojony wzrostem wpyww socjalistw, nie chcc dopuci do
zachwiania "przewagi posiadajcych", zaostrzy represje wymierzone
przeciwko ruchowi robotniczemu; kierowa je gwnie przeciwko
eisenachczykom, ktrych uzna za bardziej niebezpiecznych, ale nie
oszczdza i lassalczykw. W 1874 r. zosta rozwizany lassalowski
Powszechny Niemiecki Zwizek Robotniczy.
Szykany i represje wadz pastwowych wywary skutek przez rzd
nieprzewidziany i niezamierzony, wpyny mianowicie na zblienie dwch
zwalczajcych si dotd organizacji politycznych klasy robotniczej. Pord
represji zniky dotychczasowe wzajemne uprzedzenia, jakoby lassalczycy byli
oddani rzdowi Bismarcka, a eisenachczycy stanowili jedynie skrzydo
robotnicze demokracji buruazyjnej. Wybory pokazay, e partie
socjaldemokratyczne idc oddzielnie utraciy pewn liczb mandatw. Dalszym
czynnikiem zblienia bya wsppraca na terenie parlamentarnym.
Poczenie obu frakcji nastpio na zjedzie w Gotha, w maju 1875 r.
Zjednoczona organizacja nosia nazw Socjalistyczna Partia Robotnicza
Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands). Zarzd partii obra
sobie na siedzib Hamburg, jak si wyraa Bebel "stolic socjalistycznych
Niemiec". Uchwalony program by kompromisem pomidzy stanowiskiem
lassalczykw i eisenachczykw; w kadym razie znalazy si tam i
lassalowskie "piowe prawo pacy" i zrzeszenia produkcyjne oparte na
pomocy pastwowej. Marks podda program ten ostrej krytyce. Uwaa bowiem,
e niewtpliwy sukces, jakim byo zjednoczenie, "zosta zbyt drogo
okupiony". Program gotajski "uwica bowiem - jak si Marks wyrazi -
dogmaty wiary lassalowskiej". Nie zajmowa si natomiast zupenie tak
zasadnicz kwesti, jak "rewolucyjna dyktatura proletariatu". Ewolucja
doktryny partyjnej posza zreszt dalej w kierunku marksizmu.
Zjednoczona partia rozwina oywion dziaalno: rosa liczba czonkw,
zwikszaa si liczba k partyjnych, przybywao organw prasowych; w 1878
r., w trzy lata po zjednoczeniu, wychodzio ju 75 gazet
socjaldemokratycznych. W wyborach w 1877 r. co do liczby otrzymanych gosw
partia socjaldemokratyczna znalaza si na czwartym miejscu.
W tym stanie rzeczy Bismarck owiadczy, e "pastwo znajduje si w
stosunku do socjaldemokracji w stanie obrony koniecznej. (Obrona konieczna
za nie pozwala na wahania w doborze rodkw". Widoczna jest tu
charakterystyczna zarwno dla Bismarcka, jak i dla wielu jego
wspczesnych, ktrzy pamitali Komun Parysk, obawa przed rewolucj.
Panowao przekonanie, e socjalici zmierzaj do gwatownego obalenia
istniejcego porzdku spoecznego drog rewolucyjn i e w tym wanie
kierunku idzie bieg wypadkw w Niemczech. Kanclerz niebezpieczestwo dla
Rzeszy z zewntrz upatrywa w koalicji wrogich pastw ("koszmar koalicji"),
na wewntrz w rewolucji ("koszmar rewolucji").
Ustawa wyjtkowa przeciwko socjalistom miaa by pierwszym rodkiem walki
z niebezpiecznym przeciwnikiem. W maju i czerwcu 1878 r. dwa zamachy na
ycie sdziwego, 81-letniego cesarza Wilhelma I dostarczyy rzdowi
dogodnego pretekstu. Parlament zosta rozwizany i rozpisano wybory.
Przeciwko socjalistom rozptano agitacj nie przebierajc w rodkach. Na
barki ich zrzucono bezzasadnie odpowiedzialno za oba zamachy na cesarza.
Pomimo silnej propagandy rzdowej socjaldemokraci stracili tylko 11% gosw
i trzy mandaty.
W padzierniku 1878 r. parlament gosami konserwatystw i narodowych
liberaw przeciwko gosom Centrum i postpowcw uchwali "prawo przeciwko
niebezpiecznym dla ogu deniom socjaldemokracji".
Prawo dao wadzom moc zakazywania socjalistycznych zrzesze, zebra,
pochodw, uroczystoci, konfiskowania drukw i wydalania agitatorw z
miejsc ich zamieszkania. Jeli propagand socjalistyczn zajmowali si
restauratorzy, drukarze, ksigarze lub bibliotekarze, to wadze mogy im
zakaza wykonywania zawodu.
Moc dziaania ustawy zakrelono do marca 1881 r., w wic na 2,5 roku;
bya ona jednak kilkakrotnie przeduana i ostatecznie obowizywaa w cigu
12 lat do r. 1890.
Jak wyglda bilans "prawa przeciwko socjaldemokracji"? Statystyka
wykazaa, e rozwizano 332 organizacje robotnicze, wydalono z miejsc
zamieszkania 900 osb (w tym 500 ywicieli rodzin), 1500 dziaaczy skazano
na kary wizienia na cznie tysic lat, zakazowi wydawania podlegao 1300
periodycznych i nieperiodycznych drukw.
Liczby te mwi o stratach poniesionych przez socjaldemokracj. Ale
osigna ona rwnie zyski, i to niemae, cho nie da si ich zamkn w
danych statystycznych. Jest przecie rzecz oczywist, e do szeregw
socjaldemokratw nie cigny wwczas indywidua zapatrzone jedynie w swoj
karier i w swoje osobiste interesy. Szli tam natomiast ludzie o silnych
charakterach i o wysokim wyrobieniu etycznym i ideowym. Mimo przeladowa w
wyborach do Reichstagu w 1884 r. socjaldemokracja odniosa duy sukces
zdobywajc przeszo 500000 gosw.
Interesujca jest ocena prawa przeciw socjaldemokracji, dana przez
historykw niemieckich Xx w. Profesor Johannes Ziekursch, uczony o
liberalnych pogldach, pisa w 1927 r. w swej dotd nie przedawnionej
historii politycznej cesarstwa niemieckiego: "Prawo przeciwko
socjaldemokracji byo klinem wbitym w nard niemiecki; do dzi dnia nie
zagoia si ta ropiejca rana". W 1960 r. podobny pogld wypowiedzia
historyk zachodnioniemiecki Werner P"ls Bismarck "wywoa przeciwiestwa
pomidzy robotnikiem a pastwem. Obciyo to fatalnie hipotek
przyszoci". Jeszcze ostrzej scharakteryzowa spraw Golo Mann w 1959 r.:
"ywy ruch polityczny stumi mona - a i to niezupenie - tylko metodami
Xx wieku, obozami koncentracyjnymi i masowymi mordami, ale nie ustaw
prasow, wydaleniami, "maym stanem oblenia". Dlatego prawo przeciw
socjalistom byo uderzeniem w prni... Dla praworzdnego pastwa
konstytucyjnego bya to haba, dla pastwa totalistycznego byo to o wiele
za mao".
wczesne niemieckie koa rzdowe rozumiay wszake, i samymi represjami
nie stumi wrzenia pord robotnikw i nie rozwi kwestii spoecznej.
Zgodnie ze wskazaniami socjalistw z katedry przystpiono wic do reform.
Cesarz Wilhelm I manifestem z 17 listopada 1881 r. ogosi "przyjcie z
pomoc warstwom robotniczym przez pastwo za jedno z najwzniolejszych
zada kadego spoeczestwa". Rok 1883 zapocztkowa w Niemczech seri
ustaw spoecznych. Byy to: ustawa o przymusowym ubezpieczeniu od choroby
(1883), od nieszczliwych wypadkw (1884), wreszcie od staroci i
inwalidztwa (1888).
Bismarckowska "metoda szpicruty i cukru" nie moga wyda owocw, nie
moga doprowadzi do takiego stanu, aby robotnik z jednej strony lka si
walczy o swoje prawa, z drugiej za upatrywa w pastwie, jak to sobie
wyobraa kanclerz, swego opiekuna i dobroczyc. Niemiecka klasa
robotnicza bya ju si, i to si uwiadomion, daa wic dla siebie
nalenych jej praw politycznych. Ustawy spoeczne nie mogy jej zadowoli i
pozyska dla pastwa.
Trzeba wszake zda sobie spraw z sytuacji oglnej i pamita, e Niemcy
stany pod wzgldem ustawodawstwa spoecznego na pierwszym miejscu w
wczesnej Europie.
Taki stan rzeczy by dla znacznej czci buruazji niemieckiej zjawiskiem
nie tylko niezrozumiaym, ale wrcz niepokojcym. Bankier i
parlamentarzysta Ludwik Bamberger w ogniu dyskusji nad ustawami spoecznymi
gosi publicznie, e Bismarck stoczy si "na rwni pochy, ktra
wiedzie do pogldw socjalistycznych".
Tymczasem pod rzdami "staczajcego si ku pogldom socjalistycznym"
kanclerza socjaldemokracja krzepa na siach. Miejsce prasy i wydawnictw
drukowanych legalnie zajy ksiki i pisma bd drukowane nielegalnie w
kraju, bd przywoone potajemnie z zagranicy. Odbyway si konspiracyjne
zebrania, agitacja sza wartko. Rosa liczba gosw uzyskiwanych w wyborach
i rosa liczba posw socjalistycznych zasiadajcych na awach
parlamentarnych (12 w 1881, 35 w 1890 r.). Czasy te susznie nazwano
"okresem bohaterskim niemieckiej socjaldemokracji".
Taki bieg wypadkw dawa duo do mylenia. Zarwno w koach rzdowych,
jak i pord stronnictw parlamentarnych coraz czciej zadawano sobie
pytanie, czy walka z ruchem robotniczym poprzez ustawy wyjtkowe jest
drog, ktra prowadzi do celu. Wielki strajk grnikw w Zagbiu Ruhry w
1889 r. w caej ostroci postawi to pytanie przed klasami posiadajcymi.
Opinie byy podzielone; Bismarck mniema, e prawo przeciw
socjaldemokracji nie spenio swego zadania, gdy byo zbyt agodne, ruch
socjalistyczny naley zgnie "krwi i elazem" - im pniej rzd wejdzie
na drog siy, tym ostrzej bdzie musia wystpi i tym wicej bdzie
ofiar. Wilhelm Ii by odmiennego zdania i uwaa za wskazane rozszerzenie
ustawodawstwa socjalnego. Take w stronnictwach parlamentarnych i w koach
rzdowych przewaaa opinia, e droga krwawych represji jest zgubna i e
ustawa wyjtkowa powinna by albo zniesiona, albo zagodzona. Wtpliwoci
budzio zwaszcza postanowienie o wydalaniu z miejsc zamieszkania
agitatorw socjalistycznych. Podnoszono, gwnie ze strony konserwatystw,
e prowadzi to do rozszerzenia propagandy na cay kraj, wydaleni agitatorzy
bowiem udawali si do okrgw, w ktrych dotd nie byo ruchu
socjalistycznego. Rzd i buruazyjne stronnictwa parlamentarne zgodne wic
byy w negatywnej ocenie prawa przeciwko socjalistom. Programu pozytywnego
jako trudniejszego nie zdoano ustali.
Tote nic dziwnego, e gdy spraw przeduenia ustawy wyjtkowej znowu
wniesiono na forum parlamentarne, zostaa ona 25 stycznia 1890 r. odrzucona
169 gosami przeciwko 98.
Bismarck, zadowolony w gruncie rzeczy z uchylenia ustawy, ktrej nie
uwaa za do dobry or w walce, planowa teraz odebranie socjalistom
praw wyborczych, a w zwizku z tym zniesienie tajnoci gosowania. W
wczesnych warunkach wszake rzecz ta nie bya w Niemczech moliwa do
przeprowadzenia. Kwestia robotnicza staa si jedn z przyczyn dymisji
Bismarcka.
Jak oceni mamy bilans 19 lat rzdw Bismarcka jako kanclerza
zjednoczonych Niemiec?
Celem, ktry zakreli swej polityce zagranicznej byo nie dopuci do
odwetu ze strony Francji, nie pozwoli na powstanie wrogiej koalicji i na
oskrzydlenie Niemiec, utrzyma pozycj Rzeszy jako pierwszej potgi w
Europie. Te cele osign w tym sensie, e w cigu swego urzdowania sieci
misternych ukadw, niekiedy sprzecznych ze sob, utrzymywa w stanie
odosobnienia Francj i wiza z Niemcami jej potencjalnych sojusznikw. Nie
bya to jednak likwidacja niebezpieczestwa, a tylko jego odsunicie. O tym
warto pamita przy ocenie dyplomacji Bismarcka.
W dziedzinie polityki wewntrznej dozna cakowitego niepowodzenia. W
perspektywie historycznej stwierdzi mona, e przegra walk, ktr
rozpta z klas robotnicz, nie zama siy katolicyzmu niemieckiego, nie
osabi polskoci. Sam widzia zreszt fiasko swej polityki, skoro u
schyku rzdw po kilkunastu latach dowiadcze kanclerskich w
zjednoczonych Niemczech zamyla o zmianie ustroju Rzeszy drog zamachu
stanu.
W Niemczech wchodzcych w er imperializmu, w Niemczech, ktrych
buruazja dya ju do wielkiej wiatowej ekspansji, do polityki wiatowej
(Weltpolitik), Bismarck ze sw mentalnoci junkra ze starej Marchii, z
pruskojunkierskim sposobem patrzenia na wiat, na pastwo i na
spoeczestwo by ju anachronizmem. I to bya zasadnicza przyczyna jego
wymuszonej dymisji.


Rozdzia trzynasty:
"Nowy kurs" w Niemczech


Nastpc Bismarcka na stanowisku kanclerza Rzeszy i Pruskiego prezesa
ministrw zosta mianowany genera Leo von Caprivi, dobry onierz i dobry
administrator, w polityce zupeny homo novus. Cesarz Wilhelm Ii wyobraa
sobie, e podobnie jak niegdy Ludwik Xiv po mierci kardynaa
Mazzariniego, tak on teraz bdzie sam swoim pierwszym ministrem. Zamiowany
w gromkich sowach owiadczy: "Stanowisko oficera dyurnego na okrcie
mnie przypado. Kierunek pozostaje bez zmiany. Pen par naprzd!" Wbrew
cesarskim zapewnieniom o kierunku bez zmiany, tj. o starym kursie, zaczto
powszechnie w Niemczech mwi o nowym kursie.
"Nowy kurs" rozpocz si istotnie. Niemcy "pen par" wkraczay w er
imperializmu.
Ca ochronne z 1879 r. wypeniy wyznaczone im zadania. Chodzio o
usunicie z rynku wewntrznego zagranicznych konkurentw przemysu
niemieckiego, o pene opanowanie tego rynku i uczynienie z niego solidnej
podstawy do wyjcia na zewntrz. W kilka lat pniej przemys niemiecki by
ju tak silny, e mg podj ekspansj na szersz skal. Utorowa jej
drog miay traktaty handlowe zawarte w latach 1891-1894 z Austro-Wgrami,
Wochami, Belgi, Serbi, Rumuni i wreszcie z Rosj. Zwyko si je nazywa
traktatami Capriviego.
Niemcy zniay co na zboe, niektre inne surowce i pfabrykaty, w
zamian za uzyskiway od swych kontrahentw obnienie stawek celnych i
rne udogodnienia dla wywozu swych artykuw przemysowych. Traktaty
Capriviego przyczyniy si w duym stopniu do dalszego rozwoju przemysu w
Niemczech i znacznego oywienia handlu niemieckiego. W latach 1893-1906,
gdy pozostaway one w mocy, wywz towarw z Niemiec podnis si z sumy 3
mld marek do prawie 7 mld. Traktaty te zapowiaday zblienie
gospodarczo-polityczne przede wszystkim z Austro-Wgrami, Rumuni i Serbi,
zblienie, ktre przy sprzyjajcych warunkach mogo doprowadzi do
utworzenia w takiej czy innej postaci zwizku rodkowoeuropejskiego pod
egid Berlina.
W mowie w parlamencie Rzeszy 10 grudnia 1891 r. kanclerz Caprivi w
interesujcy sposb uzasadni znaczenie nowych traktatw handlowych:
"Musimy eksportowa; albo bdziemy eksportowali towary, albo bdziemy
eksportowali ludzi. Jeli zwikszeniu si liczby ludnoci nie bdzie
towarzyszy odpowiedni rozwj przemysu, nie bdziemy mogli dalej y...
Chcemy i robotnikom na rk dajc im uczciwy zarobek". Dalej mwi
kanclerz o wielkich mocarstwach wiatowych, wadajcych olbrzymimi
terytoriami, dcych do samowystarczalnoci. "Rozszerzya si - cign
Caprivi - widownia historii wiata, mamy wobec tego do czynienia z innymi
stosunkami; pastwo, ktre dotychczas grao w dziejach rol mocarstwa
europejskiego, moe jeli chodzi o siy materialne, spa w niedugim
czasie do rzdu pastw maych",
Sowa kanclerza o rozszerzeniu si wiata i wynikajcej std moliwoci
spadku znaczenia mocarstw europejskich byy zapowiedzi, e Niemcy weszy
na tory polityki wiatowej (Wellpolitik) i w rozpoczynajcym si wycigu o
nowy podzia wiata nie chc da si zdystansowa swym wspzawodnikom.
Niemcy musz posi wielkie obszary, tak aby opierajc si na nich mogy
zwycisko wytrzyma konkurencj z mocarstwami naprawd wiatowymi, jak
Wielka Brytania, jak Stany Zjednoczone, jak Rosja.
Niezmiernie znamienne byo te poruszenie kwestii robotniczej, Chodzio
tu o wskazanie masom pracujcym, e polityka imperialistyczna ley w ich
najoczywistszym interesie, e robotnik na wysze zarobki liczy moe tylko
w wypadku realizowania planw imperializmu. Temat ten w najrozmaitszych
odmianach by czstym przedmiotem rozwaa politykw i publicystw
buruazyjnych i to nie tylko w Niemczech.
W czasie gdy Caprivi wygasza sw mow propagandow, Rzesza bya ju
mocarstwem kolonialnym i wiksza cz jej imperium zamorskiego (wedug
stanu z r. 1914) znajdowaa si ju we wadaniu Niemcw. W Afryce
posiadali Niemcy Niemieck Afryk Poudniowo-Zachodni, Togo i Kamerun,
zajte w 1884 r. oraz Niemieck Afryk Wschodni zajt w 1885 r. W Oceanii
naleaa do Niemiec od 1884 r. cz Nowej Gwinei (Ziemia Cesarza Wilhelma)
i Archipelag Bismarcka. W nastpnych latach posiadoci te niewiele si ju
powikszyy. W 1898 r. rzd Rzeszy zmusi Chiny do wydzierawienia na lat
99 Jiaozhou (Kiau-czou) nad Morzem tym. W 1911 r. w drodze umowy z
Francj zyskali Niemcy cz Kongo Francuskiego.
Zamorska ekspansja imperializmu niemieckiego znajdowaa wic gwne
ujcie w Afryce, w skromniejszej za mierze w Azji Wschodniej i w Oceanii.
By wszake jeszcze inny, ldowy kierunek ekspansji; szed on przez
Austro-Wgry i kraje bakaskie ku Azji Zachodniej. Pierwszym wanym
krokiem na tej drodze bya koncesja uzyskana przez Bank Niemiecki (Deutsche
Bank) od rzdu tureckiego na budow linii kolejowej z miasta Smyrna do
Angory (dzisiejsza Ankara). W ten sposb zapocztkowana zostaa Kolej
Bagdadzka, czyli wielka magistrala majca poczy Berlin przez Wiede,
Belgrad, Sofi, Stambu z Bagdadem i Zatok Persk. Wywz niemieckich
kapitaw i towarw do Turcji rs silnie od koca Xix w. Turcja wesza na
drog wiodc j do roli niemieckiej pkolonii.
Pod koniec Xix w., w zwizku z przechodzeniem w er imperializmu,
rozwina si w Niemczech oywiona propaganda hase nacjonalistycznych i
zaborczych. Propagand finansoway monopole, a prowadziy j w masach
liczne rnego autoramentu stowarzyszenia. Najwiksz rol pord nich
odegra zawizany w 1891 r. Powszechny Zwizek Niemiecki (Allgemeiner
Deutscher Verband), wystpujcy od 1894 r. pod bardziej bojow nazw
Zwizek Wszechniemiecki (Alldeutscher Verband). Nie bya to organizacja
masowa, w chwili najwikszego swego rozwoju liczya niewiele ponad 30 tys.
czonkw. Znaczenie jej polegao na tym, e grupowaa ludzi cieszcych si
autorytetem w spoeczestwie - profesorw wyszych uczelni, nauczycieli,
publicystw, parlamentarzystw rnych stronnictw; w licznych instytucjach
i stowarzyszeniach miaa na kierowniczych stanowiskach swych zaufanych.
Zwizek Wszechniemiecki wydawa publikacje rozmaitego typu i inspirowa
dziaalno stowarzysze propagandowych specjalistycznych.
Najwaniejsze z nich to: Niemieckie Towarzystwo Kolonialne (Deutsche
Kolonialgesellschaft), zaoone w 1887 r., nastpnie - Niemiecki Zwizek
Marchii Wschodniej (Deutscher Ostmarken-Verein), zawizany w 1884 r., od
nazwisk trzech zaoycieli (Hansemann, Kennemann, Tiecfelnann) nazywany
zwykle llakat (HKT), i wreszcie - Pastwowy Zwizek przeciwko
Socjaldemokracji (Reichsverband gegen die Sozialdemokratie) dziaajcy od
1904 r.
Zwizek Marchii Wschodniej zaoony by umylnie dla wallki z polskoci.
Cele jego, zakrelone statutowo, to rozwijanie niemieckiego nacjonalizmu
("Hebung und Befestigung deutschnationalen Empfindens") i gospodarcze
wzmacnianie ywiou niemieckiego na ziemiach polskich nalecych wwczas do
Prus. Zgodnie z tymi zaoeniami hakata bya gwnym orodkiem polityki
antypolskiej.
Idee rozpowszechniane przez te organizacje i inne im podobne streci
mona krtko jak nastpuje: Niemcy s pierwszym ze wszystkich narodw
naszego globu, przy podziale zarwno Europy, jak i caego wiata zostali
pokrzywdzeni. Musz wic dochodzi swych susznych praw. W 1897 r.
sekretarz stanu w Urzdzie Spraw Zagranicznych Bulow, pniejszy kanclerz,
owiadczy: "Nikogo nie chcemy postawi w cieniu, ale domagamy si naszego
miejsca pod socem". Od tego czasu slogan o "miejscu pod socem" sta si
na dugie lata naczelnym hasem propagandy wszechniemieckiej.
Podstawowe zasady i myli przewodnie tego kierunku wypowiadali
profesorowie na katedrach uniwersyteckich i w uczonych publikacjach. Zasady
te, coraz bardziej wulgaryzowane, przechodziy stopniowo w broszurach
propagandowych, w artykuach dziennikarskich, w przemwieniach wiecowych do
najszerszych k spoeczestwa i przyczyniay si skutecznie do obnienia
kultury w Niemczech.
Gwnym ideologiem nowoczesnego nacjonalizmu niemieckiego by historyk i
pisarz polityczny, Heinrich von Treitschke. Swymi licznymi pismami
politycznymi, 5-tomow poczytn histori Niemiec, a nade wszystko wykadami
"polityki" przed zawsze przepenionym audytorium uniwersytetu berliskiego,
wykadami ogoszonymi pniej drukiem, wywar on na spoeczestwo
niemieckie wpyw gboki i trway. Jego nauki i przykazania to gloryfikacja
wojny i przemocy, odrzucenie wszelkich de do politycznego i spoecznego
rwnouprawnienia, antysemityzm i nienawi do katolicyzmu.
"Najwaciwsz rzecz - uczy Treitschke - jest cywilizowanie
barbarzyskiego narodu. Trzeba mu da do wyboru: albo bdzie wchonity
przez nard rzdzcy, albo zostanie wytpiony. Tak postpili Niemcy z
Prusami; Prusowie albo zostali wyniszczeni mieczem, albo te stali si na
wskro Niemcami. Chocia taki proces rozwojowy jest okrutny, pozostaje on
wszake bogosawiestwem dla ludzkoci. Nastpio rozwizanie suszne -
pierwiastek szlachetny pokona i wchon mniej wartociowy".
Bardzo interesujce byo spostrzeenie Treitschkego o "stawaniu si"
Niemiec. "Rozwj historii - pisa w swej Polityce - mona dokadnie ledzi
na przykadzie naszej ojczyzny. Nazwa Niemiec ulegaa cigym zmianom. Kraj
pomidzy Renem a ab to jedyna ziemia, ktra od wiekw naleaa do
Niemiec. Natomiast czci pooone na wschd i na zachd od tych rzek
przechodziy rne koleje. Co najmniej trzecia cz dzisiejszej Rzeszy
[tj. Rzeszy w granicach z lat 1871-1918] jest krajem kolonialnym".
Teoretyczne podstawy planw ekspansji imperialistycznej da Niemcom
Friedrich Ratzel, twrca antropogeografii i geografii politycznej, i
zaoona przez niego szkoa. Ratzel w swych pracach podkrela konieczno
powizania nauk spoecznych z nauk o ziemi. W pastwie upatrywa "organizm
tak powizany z okrelon czci powierzchni ziemi, e jego waciwoci
skadaj si z waciwoci narodu i terytorium". Tote pastwo bada jako
form rozszerzania ycia na powierzchni ziemi. Walk za o byt uwaa za
walk o przestrze, przestrze bowiem jest pierwszym warunkiem ycia.
Teorie Ratzla, wyrose z obserwacji wspczesnych stosunkw, powstay na
gruncie potrzeb i interesw imperialistw i interesom tym suyy.
Formuujc geopolityczne prawo przestrzeni Ratzel prbowa uoglni zarwno
szybki wzrost terytorialny pastwa pruskiego i zjednoczenie Niemiec przez
Prusy, jak i dokonywajcy si na jego oczach olbrzymi wzrost posiadoci
kolonialnych mocarstw europejskich. Byo to wic teoretyczne uzasadnienie
de wielkiego kapitau do ekspansji imperialistycznej na coraz wiksz
miar. Z ratzlowskiego prawa przestrzeni wynikaa nieodparta konieczno
staego rozszerzania granic pastwa. Teorie Ratzla to jakby
"zapotrzebowanie spoeczne" imperializmu, std wynika ich wielka
popularno pord buruazji tego okresu.
Nawet muzyka, sztuka tak bardzo, wydawaoby si odlega od polityki, w
Niemczech wprzgnita zostaa w sub wojujcego nacjonalizmu. Ryszard
Wagner budzi zamary w sagach i legendach wiat starogermaskich bokw i
bohaterw. Wpyw jego sztuki, "das Wagnerianertum - wagnerianizm", by
ogromny, a dziaa na rzecz militaryzmu, podnoszenia pychy narodowej, a
nawet wycznoci i wyszoci rasowej. Otoczenie Wagnera, tworzce istny
zesp polityczno-propagandowy, przejo teorie Gobineau o nierwnoci ras
ludzkich, szerzyo pogld, e Germanie, a zwaszcza Niemcy, s ras
najwysz, najdoskonalsz, przeznaczon do panowania nad wiatem. Do grona
tego nalea rwnie zi Wagnera, Anglik Chamberlain, autor ksiki o
podstawach Xix w.
Skrajne teorie, sprzeczne nieraz ze zdrowym rozsdkiem i z
rzeczywistoci, szerzy si mogy tym atwiej, e ycie w Niemczech
zarwno za rzdw Bismarcka jak i pniej w czasach tzw. wilhelmiskich
pyno w twardych trybach cikiej machiny
biurokratyczno-militarystycznej. W 1887 r. jeden z najwikszych uczonych
niemieckich swego czasu, badacz dziejw staroytnego Rzymu, Teodor Mommsen,
ali si: "Przykro patrze, jak na wszystkich polach brak ludzi
uytecznych, jak ulubiony germaski serwilizm wci tumi wszystkie wolne
wzloty ducha". A nastpca Bismarcka, genera von Caprivi, podkrela
krzywd, jak "elazny kanclerz" wyrzdzi niemieckiemu stanowi
urzdniczemu, gdy kady sprzeciw uwaa za osobist zniewag i ludzi
samodzielnie mylcych bd usuwa, bd te ama ich charaktery.
Niezaleno mylenia mona byo bez zbytniego trudu ama nie tylko u
urzdnikw pastwowych. Najlepsz drog do tego bya instytucja oficerw
rezerwy. Kady mody Niemiec z klas posiadajcych, ktry nie oddawa si
zawodowo karierze militarnej, pragn zosta po odbyciu powinnoci
wojskowej oficerem rezerwy. Oficer rezerwy wyrnia si musia, wedug
poj pruskich, szczegln wiernoci wzgldem cesarza-krla. Naleenie do
stronnictwa opozycyjnego byo poczytywane za rzecz sprzeczn z tym wanie
poczuciem wiernoci. Nierzadkie byy wypadki, gdy opozycjonistw pozbawiano
godnoci oficera rezerwy i stosowano wzgldem nich swoisty terror
polityczno-towarzyski.
Kanclerz Caprivi zrezygnowa z polityki ustaw wyjtkowych. "Prawo
przeciwko socjaldemokracji" nie zostao ju wicej uchwalone. Natomiast po
masowych strajkach grniczych w 1889 r. zostay wprowadzone ustawy o
wypoczynku niedzielnym, zakazie zatrudniania w fabrykach dzieci do lat 13,
maksymalnym 11-godzinnym dniu pracy dla kobiet, okresie ochrony dla
poonic.
Partia socjaldemokratyczna wobec nowych, swobodniejszych warunkw
istnienia i pracy uznaa potrzeb opracowania programu odpowiadajcego
zmienionej sytuacji. Zaj si tym zjazd partyjny obradujcy w Erfurcie od
14 do 20 padziernika 1891 r. i uchwali tzw. program erfurcki. Gwnym
jego redaktorem by pisarz i dziaacz wybijajcy si na jedno z pierwszych
miejsc w partii - Karl Kautsky.
Program zawiera teoretyczny szkic ewolucji spoeczestwa
kapitalistycznego, nastpnie dania polityczne, przede wszystkim
powszechnego gosowania, wreszcie spoeczne takie, jakich dorane
przeprowadzenie uznano za rzecz moliw i konieczn, a wic 8-godzinny
dzie pracy, zakaz pracy dla dzieci itp.
Engels podda program erfurcki krytyce; wytkn zwaszcza, e nie dano
republiki demokratycznej i nie domagano si "skoncentrowania caej wadzy
politycznej w rkach przedstawicielstwa narodowego". Za bd uzna rwnie,
i nie zwrcono dostatecznej uwagi na spraw przebudowy Niemiec. "Z jednej
strony musi by usunity partykularyzm maych pastewek (Kleinstaaterei)...
- pisa - Z drugiej musz przesta istnie Prusy. Na ich miejsce musz
powsta autonomiczne prowincje tak, aby swoiste prusactwo przestao ciy
nad Niemcami".
Zniesienie ustawy wyjtkowej uatwio prac socjaldemokracji. Rzesze jej
zwolennikw rosy szybko. W 1890 r. w wyborach parlamentarnych z 7229000
wyborcw 1427000 oddao gosy na kandydatw socjalistycznych. W 1912 r. w
ostatnich wyborach przed wojn na 12207000 gosujcych kandydaci
socjalistyczni uzyskali 4250000 gosw, a wic przeszo 1/3. Sukcesy
odnosia partia rwnie w wyborach komunalnych. Socjaldemokraci byli
licznie reprezentowani w radach miejskich wszystkich pastw i pastewek
niemieckich. Prasa partyjna miaa coraz wicej czytelnikw i abonentw.
Organy naukowe "Die Neue Zeit" i "Sozialistische Monatshefte" przynosiy
publikacje na wysokim poziomie.
Rozszerzaa si rwnie podstawa spoeczna partii. Szeregi jej wyborcw,
sympatykw, nawet czonkw licznie zasila element drobnomieszczaski.
Rzemielnicy, drobni kupcy, nisi urzdnicy porzucali w znacznym stopniu
stronnictwa mieszczaskie i rzucali swe gosy na kandydatw
socjaldemokratycznych; ale dalecy byli od de rewolucyjnych. Dua ich
cz cieszya si wzgldnym dobrobytem i popraw warunkw bytu, o czym
wiadczy wydatny wzrost liczby patnikw podatku dochodowego. W latach
1896-1914 powikszya si o 56,2% najnisza kategoria patnikw, tj.
posiadajcych od 900 do 3000 marek rocznego dochodu.
Tendencji rewolucyjnych nie przejawiaa rwnie tzw. arystokracja
robotnicza - majstrzy fabryczni, niele sytuowani robotnicy
wykwalifikowani. Ich pooenie materialne byo lepsze ni przecitnego
robotnika, ich stanowisko w partii mocne.
Duy wpyw na lini polityki partyjnej wywierali funkcjonariusze aparatu
partii i zwizkw zawodowych oraz redaktorzy pism partyjnych. Mieli oni
stae dochody i wyrobili sobie mentalno drobnomieszczask. Nastroje i
denia oportunistyczne, antyrewolucyjne byy wic w szeregach
socjaldemokracji niemieckiej w pocztkach Xx w. silne.
W tych warunkach zdoby znaczne wpywy rewizjonizm, nastpnie centryzm.
Lewica partii reprezentowaa nadal internacjonalizm, bezwzgldn walk
klas, denie do rewolucji i dyktatury proletariatu. Na czoo tego odamu
wysun si dr Karl Liebknecht, syn Wilhelma. Gwnym ideologiem by dr
Franz Mehring.
Rozbicie socjaldemokracji niemieckiej, faktyczne chocia nie formalne na
trzy odamy bdzie miao ogromne znaczenie podczas pierwszej wojny
wiatowej, a zwaszcza w gorcych tygodniach przewrotu w 1918 r.
Stanowisko socjaldemokratw niemieckich wobec Polski nie wykazywao
penego i jasnego zrozumienia problemu narodowego. Nie wysuwali postulatu
niepodlegoci Polski, przeciwnie uwaali, e wszystkie zabory zrosy si
gospodarczo tak mocno z mocarstwami rozbiorczymi, i powstanie
niepodlegego, zjednoczonego pastwa polskiego stao si ju
niemoliwoci. Ziemie polskie pozostajce pod berem Hohenzollernw
uwaali za organiczn cz skadow pastwa pruskiego. Krlestwo
poczytywali za silnie zwizane z Rosj, z uwagi na rynki wschodnie.
Potpiali wszake surowo polityk rzdu berliskiego wobec Polakw.
Oceniali j jako wyraz prymitywnego barbarzystwa. Na terenie
parlamentarnym i publicystycznym walczyli przeciwko germanizacji ziem
polskich, przeciwko systemowi szkolnemu, przeladowaniu jzyka polskiego,
wywaszczaniu ziemi polskiej. Wskazywali, e ucisk narodowy i wypieranie
Polakw z ojcowizny powoduje ich proletaryzacj, kieruje ich do zachodnich
prowincji cesarstwa i odbija si szkodliwie na interesach robotnika
niemieckiego; konkurencja polska bowiem wywouje obnienie pacy.


Rozdzia czternasty:
Monarchia
Austro-Wgierska


Lata 1867-1918 to w dziejach monarchii habsburskiej tzw. okres dualizmu,
podziau pastwa na dwie czci - austriack i wgiersk, zwizane uni
rzeczow. Cz austriacka nosia nazw urzdow Krlestwa i Kraje
reprezentowane w Radzie Pastwa (Die im Reichsrdte vertretenen K"nigreiche
und L"nder), potocznie nazywana bya Przedlitawi, czyli Cislitawi, od
granicznej rzeczki Litawa (niem. Leitha) lub po prostu Austri. Obok Grnej
i Dolnej Austrii w skad Przedlitawii wchodziy Galicja, lsk, Czechy i
Morawy, Przedarulania, Salzburg, Styria, Karyntia, Tyrol, Kraina, Gorycja,
Triest, Dalmacja, Istria, Bukowina - Krlestwa i Kraje obdarzone samorzdem
i wasnymi sejmami. Cz wgierska, tzw. Kraje Korony w. Stefana, zwana
bya Zalitawi, czyli Translitawi. Z Wgrami zwizane byo krlestwo
Chorwacji. Osobne miejsce zajmowaa Bonia i Hercegowina, w latach
1878-1908 pozostajca pod austro-wgierskim zarzdem cywilnym i okupacj
wojskow, w 1908 r. anektowana i zespolona z caoci monarchii. Zalitawi
i Przedlitawi czyy: osoba monarchy, ktry by cesarzem w Austrii a
krlem na Wgrzech, wojsko, polityka zagraniczna, wsplne finanse Std trzy
ministerstwa wsplne - spraw zagranicznych, wojny i finansw. Poza tym i
Austria, i Wgry miay wasne rzdy i wasne dwuizbowe parlamenty. Celem
dualizmu byo zapewnienie rzdw w Przedlitawii Niemcom austriackim, w
Zalitawii Wgrom. Powiodo si to cakowicie na Wgrzech, a tylko czciowo
w Austrii.
Czasy dualizmu to okres nieustannej walki narodowociowej, ktrej
zrozumienie uatwiaj dane z zaczonej tabeli. Pokazuje ona skad
narodowociowy monarchii wedug urzdowego spisu ludnoci z 1910 r.; za
kryterium narodowoci przyjto w nim jzyk potoczny (Umgangssprache).
Spord tych narodw dwa, tzn. Niemcy i Wgry, byy to narody rzdzce.
Polakw, Wochw, Chorwatw i Czechw uzna mona za narody wsprzdzce,
wywierali bowiem duy wpyw na bieg spraw we wasnych krajach, a nawet w
caej monarchii. Wreszcie Ukraicy, Rumuni, Sowecy, Serbowie i Sowacy
nie mieli w rzdach udziau. Wgrzy, Czesi, Sowacy, Chorwaci, Sowecy
byli zjednoczeni w granicach monarchii, Niemcy, Wosi, Rumuni mieli wasne
pastwa w ssiedztwie, wikszo Polakw mieszkaa poza obrbem pastwa
Habsburgw. Taka sytuacja wytwarzaa dodatkowe trudnoci - w kadym wypadku
inne.
Uoenie poprawnych stosunkw midzy poszczeglnymi narodami utrudnia
fakt, i nie tylko monarchi jako cao rozbijaa jej struktura
wielonarodowociowa, ale to samo zjawisko, mianowicie rozbicie
narodowociowe, wystpowao i w wikszoci krajw. W Galicji np. istnia
konflikt polsko-ukraiski, w Czechach czesko-niemiecki. W Siedmiogrodzie
cierali si Wgrzy, Rumuni, Niemcy, na zachodzie monarchii Wosi, Niemcy,
Serbowie, Chorwaci i Sowecy.
Konflikt narodowociowy czy si najczciej ze spoecznym. Polski
szlachcic i chop ukraiski w Galicji Wschodniej, wgierski waciciel
ziemski i wocianin rumuski i sowacki w Siedmiogrodzie i w Sowacji,
niemiecki fabrykant i czeski robotnik ostro przeciwstawiali si sobie.
Trudnoci sprawia rwnie nierwnomierny rozwj gospodarczy. Obok krajw
wysoko uprzemysowionych wchodziy w skad pastwa i kraje rolnicze,
zacofane ekonomicznie. Wprawdzie wydawa si mogo, e wzajemnie uzupenia
si bd austriacki i czeski przemys oraz wgierskie rolnictwo, ale w
praktyce sytuacja bya bardziej skomplikowana. Wystpowaa bowiem wyrana
rnica interesw midzy przemysem Austrii i Czech, dajcym ce
ochronnych, a szlacht wgiersk zainteresowan w swobodnym wywozie swych
podw rolnych, byda i nierogacizny.
ycie pastwowe Austro-Wgier rozwijao si wic w trudnych warunkach. W
Przedlitawii byy one tym bardziej skomplikowane, e powstay tam wiksze
siy oporu przeciwko Niemcom ni opozycja przeciw Wgrom w Zalitawii.
Czynnikiem jednoczcym by monarcha i bya armia, ktrej korpus oficerski i
podoficerski wychowywano w staroaustriackich, czarno-tych tradycjach.
Szczeglne znaczenie miaa wielka wasno ziemska. Arystokracja na
Wgrzech, w Czechach, w Galicji, w krajach alpejskich odgrywaa du rol
polityczn. Z k arystokracji wychodzili najczciej namiestnicy,
czonkowie rodzin arystokratycznych zajmowali czoowe stanowiska w
dyplomacji i, rzecz prosta, wysokie godnoci dworskie, nie pozbawione w
monarchii wpywu politycznego.
Buruazja najsilniejsza i najliczniejsza bya w niemieckich krajach
Austrii, a nastpnie w Czechach. Buruazja wgierska, a tym bardziej polska
w Galicji, miay znaczenie duo mniejsze.
Cesarz Franciszek Jzef zarwno dugim panowaniem, jak i obowizkowoci
i bezwzgldnym oddaniem pastwu zdoby sobie wielki autorytet. Nie tylko
panowa, ale i rzdzi. Decydowa osobicie o nominacjach premiera i
ministrw w Austrii; rzd pozostawa u wadzy, pki cieszy si jego
zaufaniem. Parlament austriacki, zwany Rad Pastwa, by dwuizbowy; Izba
Panw skadaa si z czonkw dziedzicznych, reprezentantw arystokracji, i
doywotnich, mianowanych przez cesarza. Izba Posw powstawaa w drodze
ordynacji wyborczej tak uoonej, aby zapewni gos decydujcy ludziom
majtnym. W 1873 r. dotychczasowy system wyborw porednich przez sejmy
krajowe zastpiono wyborem bezporednim w czterech kuriach. Byy to: kuria
wielkiej wasnoci ziemskiej (4505 wyborcw, 85 mandatw), kuria Izb
Handlowych i Przemysowych (483 wyborcw, 21 mandatw), kuria miast (170640
wyborcw, 118 mandatw), wreszcie kuria gmin wiejskich (1083600 wyborcw,
129 mandatw). Ten system wyborw pozostawia robotnikw bez
przedstawicielstwa.
Cesarz powoa pocztkowo do rzdu tzw. liberaw niemieckich
reprezentujcych gwnie wielk buruazj (gabinet ks. Adolfa Auersperga
1871-1879). Byo to bowiem stronnictwo silnie podkrelajce zasad
jednoci pastwa (Gesamtsstaatsidee). Gwnymi posuniciami rzdu
liberalnego byo wypowiedzenie konkordatu z 1855 r., wprowadzenie nowego
systemu wyborw, nadzoru pastwa nad caym szkolnictwem (z wyjtkiem
nauczania religii), sdw przysigych, nowego kodeksu karnego oraz
zniesienie tzw. prawa o lichwie, co uatwio powstawanie spek handlowych.
Kryzys 1873 r. i trwajca po nim depresja gospodarcza osabia stanowisko
rzdu i stronnictwa liberalnego. Ostatecznie zrazia cesarza do liberaw
ich opozycja przeciw okupacji Boni. Franciszek Jzef zdymisjonowa wic
gabinet ks. Auersperga i powoa rzd hr. Edwarda Taaffego (1879-1893).
Taaffe opar si na koalicji konserwatystw niemieckich, polskich i
czeskich, zwanej "elaznym piercieniem". Podstaw spoeczn koalicji bya
wielka wasno ziemska. Cieszya si ona popularnoci wrd
drobnomieszczastwa i zamoniejszych chopw. "elazny piercie", na
wskro konserwatywny, wykazywa wszake w praktyce wicej zrozumienia dla
kwestii narodowociowej ni liberaowie. W 1880 r, wydano zarzdzenie
nakazujce urzdnikom w Czechach odpowiada, po czesku na pisma skadane w
tym jzyku. W 1882 r. uniwersytet w Pradze zosta podzielony na dwie
uczelnie, czesk i niemieck. Te niewielkie zmiany do ywego oburzyy
Niemcw sudeckich, zwanych wwczas Deutschb"dhmen, i wywoay ich gwatown
opozycj, nie zadowoliy natomiast Czechw. Ugodowe wzgldem dynastii
stronnictwo staroczeskie tracio stopniowo wpywy i znaczenie, na czoo za
wysunli si modoczesi, ktrzy zyskali wpywy wrd chopw i drobnej
buruazji i utworzyli w 1874 r. odrbne stronnictwo. Domagali si
federalistycznego ustroju monarchii, zupenego rwnouprawnienia Czechw i
Niemcw, powszechnego gosowania. W 1889 r. zdobyli wikszo w sejmie
czeskim. Przywdc modoczechw by w kocu Xix i w pocztkach Xx w.
zamony przemysowiec Karol Kramar. Przez dugie lata, zapewne a do
pierwszej wojny wiatowej, jego program polityczny rysowa si w sposb
nastpujcy: naley dy do tego, aby Austria bya kierowana przez
wikszo sowiask i zczona cisym przymierzem z carsk Rosj.
Kramara, ktry pomimo demokratycznej frazeologii by konserwatyst,
nazywano "feudalnym demokrat".
Interesujc postaci w yciu czeskim by Tomasz Garrigue Masaryk, syn
cesarskiego wonicy i kucharki, w modych latach terminator lusarski.
Wybitnymi zdolnociami i wyton prac zdoby powane stanowisko w nauce
(w 1882 r. zosta profesorem filozofii na czeskim uniwersytecie w Pradze),
a nastpnie i w polityce. By przywdc niewielkiego liczebnie, zaoonego
przez siebie stronnictwa realistw. Podobnie jak Kramara, tak i Masaryka
interesowa przede wszystkim problem sowiaski w Austrii. Wiele pracy
powici prbom rozwizania trudnej sprawy jzykowej w Czechach; sta tu,
rzecz charakterystyczna na stanowisku, i zarzdzenia jzykowe gabinetu
Badeniego day Czechom wicej, ni byo to wwczas wskazane. Pracowa te
nad zblieniem Czechw ze Sowakami.
Wan tek skarbu przeszo dziesi lat (1880-1891) piastowa w rzdzie
Taaffego Polak, profesor ekonomii uniwersytetu krakowskiego, Julian
Dunajewski. Na tym stanowisku Dunajewski wprowadzi ad do finansw
Austrii, usun chroniczny dotd deficyt, osign rwnowag budetow, a
nawet nadwyki. Pozycj polityczn zdoby sobie tak siln, e w 1885 r., w
wielkiej mowie w Izbie, mg powiedzie pod adresem Niemcw: "Dalecy
jestemy od zamiaru gnbienia lub choby krzywdzenia obecnej opozycji lub w
ogle niemieckoci. Ale wykazalimy, e mona rzdzi, wprawdzie nie
przeciw Wam, ale, o czym Panowie wtpilicie, rzdzi bez Was, a jednak
uczyni zado potrzebom pastwa".
Od czasw Dunajewskiego tek ministra skarbu czsto piastowali Polacy
(Leon Biliski, Witold Korytowski, Wacaw Zaleski). Apogeum wpyww
szlachty polskiej w Austrii by gabinet Kazimierza hr. Badeniego
(1895-1897) z Biliskim jako ministrem skarbu. Zarazem Agenor hr.
Gouchowski by w latach 1895-1906 ministrem spraw zagranicznych. Rzd
Badeniego dokona korektury ordynacji wyborczej wprowadzajc pit kuri
"gosowania powszechnego" z 72 mandatami (wybory w 1897 r. wprowadziy z
pitej kurii pierwszych posw socjalistycznych do parlamentu, midzy nimi
Ignacego Daszyskiego) i wyda dla Czech "rozporzdzenia jzykowe", ktre
jzykowi czeskiemu day rwnouprawnienie z niemieckim nie tylko w tzw.
subie zewntrznej, ale take w urzdowaniu wewntrznym. Niemcy rozpoczli
gwatown opozycj, ktrej Badeni ostatecznie uleg i otrzyma dymisj.
Nastpca jego Gautsch odwoa "rozporzdzenia jzykowe".
Rozwj przemysu i powstawanie coraz liczniejszego proletariatu sprzyjao
tworzeniu si i wzmaganiu ruchw masowych. Ju w sidmym dziesicioleciu
Xix w. zaczy zawizywa si pierwsze organizacje robotnicze. W 1878 r. w
Czechach powstaa partia socjaldemokratyczna z programem opartym na
zasadach programu gotajskiego. Na zjedzie w Hainfeld, 31 grudnia 1888 - 1
stycznia 1889 r. utworzona zostaa pod przewodnictwem lekarza, Viktora
Adlera, Socjaldemokratyczna Partia Austrii i szybko zyskaa sobie liczne
rzesze zwolennikw. wiadczy ju o tym pierwszy obchd dnia 1 maja w
Wiedniu w 1890 r. Socjaldemokraci austriaccy chtnie nazywali sw parti
"Ma Midzynarodwk". Podkrelali z zadowoleniem, e w skad jej wchodz
przedstawiciele wszystkich narodowoci Austrii, socjalici polscy,
niemieccy, czescy, woscy, ukraiscy. Kada grupa narodowa miaa swoj
organizacj, tworzc skadow cz autonomiczn socjaldemokracji
austriackiej.
31 stycznia 1892 r. na zjedzie we Lwowie utworzono Polsk Parti
Socjaldemokratyczn, Galicji i lska Cieszyskiego, zwan niekiedy
Socjaldemokratyczn Parti w Galicji.
W swoistych warunkach rozwoju Austrii gr wzi kierunek
rewizjonistyczny, zwany austromarksizmem. Austromarksizm zwraca baczn
uwag na kwesti narodowociow i domaga si "autonomii
kulturalno-narodowej". Zjazd partyjny w Brnie w 1899 r. uchwali "program
brneski", domagajcy si przeksztacenia Austrii w federacj
demokratyczn, w ktrej wszystkie narody byyby rwnouprawnione. Problemy
te opracowali nastpnie szerzej Karl Renner i Otto Bauer. Wysuwali danie
autonomii narodowej, przede wszystkim w sprawach szkolnych i jzykowych,
nastpnie "autonomii ludzi", ktra obj miaa mieszkacw terenw
mieszanych narodowo. Powstayby powszechnoci narodowe -
Nationsuniversit"ten. Otto Baurer pisa: "Klasa robotnicza wszystkich
narodw domaga si konstytucji, ktra pooy kres walce narodowociowej,
zapewniajc kademu narodowi wasn sfer dziaania, da konstytucji,
ktra kademu narodowi da mono swobodnego rozwoju wasnej kultury, a
robotnikom wszystkich narodw przyniesie udzia we wasnej narodowej
kulturze".
Skutki rosncej koncentracji przemysu oraz kryzysu 1873 r. odczua
przede wszystkim drobna buruazja i rzemielnicy. Opierajc si na tych
warstwach rozwija si ruch chrzecijasko-spoeczny, kierowany przez
adwokata, dr. Karola Luegera, dugoletniego (od 1897 r.) burmistrza miasta
Wiednia. Lueger pozyska masy drobnomieszczastwa ostrymi hasami
antysemickimi i zapowiedzi ochrony rzemiosa przed konkurencj przemysu
fabrycznego.
Pord Niemcw, najpierw w Czechach, zacz si szerzy ruch skrajnie
nacjonalistyczny, tzw. wszechniemiecki. Wszechniemcy stanli w zasadniczej
opozycji nie tylko do dynastii, ale i do pastwowoci austriackiej i dali
przyczenia niemieckich czci Austrii, oczywicie z Sudetami, do
cesarstwa Hohenzollernw. Przywdca wszechniemcw Georg Sch"nerer, wedug
Hitlera "myliciel wspaniay i gboki", za napad na redakcj liberalnego
dziennika wiedeskiego skazany zosta na kar wizienia i utrat
szlachectwa. Sch"nerer proklamowa walk z "zaraz, ktr chrzecijaski
judaizm wsczy w myl germask", i rzuci haso "Los von Rom - oderwa
si od Rzymu". Awantury, ktre wszechniemcy urzdzali w parlamencie, nie
mogy nikogo przekona o ich wyszoci kulturalnej. Ruch wszechniemiecki
by popularny pord modziey gimnazjalnej i uniwersyteckiej.
Gabinet K"rbera (1900-1904) prbowa osabi walk narodowociow przez
wzmacnianie wizw gospodarczych midzy poszczeglnymi krajami. Ale ani
budowa nowych linii kolejowych, ani budowa nowych kanaw nie zdoaa
zaagodzi sytuacji.
Tymczasem w najszerszych koach spoeczestwa we wszystkich krajach
Przedlitawii coraz silniej wystpowao, zwaszcza od czasu rewolucji
rosyjskiej, danie gosowania powszechnego. Cesarz Franciszek Jzef
postanowi wreszcie uczyni zado temu postulatowi w przekonaniu, e
wejcie w znacznej liczbie do parlamentu posw radykalnych sprowadzi walki
polityczne na inn paszczyzn i umierzy w pewnej mierze tarcia
narodowociowe. W grudniu 1906 r. nowa ordynacja wyborcza zostaa
uchwalona, w maju 1907 r. odbyy si wybory powszechne. Zmieniy one
istotnie oblicze Izby Posw, wprowadziy do niej 87 socjaldemokratw oraz
zmniejszyy liczb Niemcw, ale bynajmniej nie przyczyniy si do
usprawnienia jej pracy. Konflikty narodowociowe nie umilky.
W niektrych koach, wbrew cesarzowi, ktry sta mocno na stanowisku
dualizmu i nienaruszalnoci konstytucji, zaczto myle o zupenej
przebudowie monarchii. W 1905 r. profesor uniwersytetu wiedeskiego,
Aureliusz Popovici, Rumun siedmiogrodzki, ogosi ksik pt. Stany
Zjednoczone Wielkiej Austrii. Proponowa podzia caej monarchii, cznie z
Wgrami, na 15 terytoriw narodowych, nie pokrywajcych si z krajami
historycznymi, a obdarzonych wasnymi rzdami i sejmami. Rzd i parlament
centralny zawiadywa miay sprawami wsplnymi.
Dokoa nastpcy tronu, arcyksicia Franciszka Ferdynanda, zgrupowa si
zesp ludzi pracujcych rwnie w podobnym kierunku nad przeksztaceniem
monarchii. Spodziewano si, e plany te mona bdzie zrealizowa po mierci
cesarza Franciszka Jzefa. Rzecz znamienna, e wrd owych wsppracownikw
arcyksicia znajdowali si obok profesora Popoviciego dwaj inni Rumuni z
Siedmiogrodu, pniejsi premierzy Krlestwa Rumunii w okresie
midzywojennym, Vaida-Voevod i Juliusz Maniu, oraz Sowak dr Milan Hoda,
premier Czechosowacji w 1938 r. i Polak Juliusz Twardowski.
W sposb prostszy, mniej powikany biego ycie polityczne na Wgrzech.
Mniejszoci narodowe stanowiy wprawdzie poow liczby mieszkacw, ale z
wyjtkiem Niemcw byy to narody chopskie, z wielk trudnoci tylko
mogce w na poy feudalnych warunkach przeciwstawi si panujcej szlachcie
wgierskiej. Skutkiem odpowiednio uoonej ordynacji wyborczej
faworyzujcej wielk wasno ziemsk mieli Wgrzy ogromn wikszo w
sejmie. Posowie mniejszociowi nie mieli wpywu na przebieg obrad i na
uchway. Fakt za, e rozwj przemysu by niky i klasa robotnicza
nieliczna, sprawia, i szlachta wgierska nie napotykaa w kraju
powaniejszej siy oporu. Zasadnicz cech polityki klasy panujcej bya
bezwzgldna madziaryzacja na kadym polu, przede wszystkim w dziedzinie
szkolnictwa na wszystkich szczeblach.
Zwizki gospodarcze Wgier z Austri (unia celna i walutowa) byy silne.
W kocu Xix w. 3/4 eksportu wgierskiego szo do Austrii, 4/5 importu do
Wgier pokrywaa Austria. By to czynnik, ktry wydatnie wpywa na
pozyskanie wikszoci spoeczestwa wgierskiego dla dualizmu. Zwolennicy
oderwania si od Austrii znajdowali si w mniejszoci.
Czoowym wgierskim mem stanu by Koloman hr. Tisza. Jako prezes
ministrw w latach 1875-1890 sprawowa rzdy silnej rki, a i po swej
dymisji wywiera a do mierci znaczny wpyw na bieg spraw w kraju. Typowy
przedstawiciel szlachty madziarskiej zwyk mawia o sobie: "Jestem Wgrem
cakowicie i wycznie, jak rzeka, ktrej imi nosz". Bratanek Kolomana
Istvan (Stefan) hr. Tisza jako parokrotny szef rzdu (po raz pierwszy w
1903 r.) i przewodniczcy Izby Posw kontynuowa z nie mniejszym talentem
i si woli polityk stryja.
Stronnictwu niezawisoci, dcemu do zniesienia unii rzeczowej z
Austri i zastpieniu jej uni personaln, przewodzi Ferenc (Franciszek)
Kossuth, syn Ludwika. Po ojcu odziedziczy nazwisko, nie odziedziczy
talentu.
Robotnicy wgierscy tworzyli swe organizacje samodzielnie nie czc si
z Austriakami. W 1880 r. powstaa Powszechna Robotnicza Partia Wgier i
postawia sobie za cel walk o wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego.
W 1890 r. utworzona zostaa Socjaldemokratyczna Partia Wgier.
Wpyw cesarza-krla Franciszka Jzefa na bieg wypadkw by mniejszy na
Wgrzech ni w Austrii ze wzgldu na siln zawsze madziarsk wikszo
sejmow. Bya wszake sprawa, w ktrej Franciszek Jzef zdoa
przeprowadzi sw wol wbrew Wgrom. W 1902 r. Wgrzy wystpili z daniem
wyodrbnienia armii wgierskiej z jzykiem wgierskim jako jzykiem komendy
(dotychczas by to niemiecki). Franciszek Jzef nie ustpi i po dugiej
walce przeama opr Madziarw grob wprowadzenia powszechnego gosowania,
co natychmiast odebraoby im przewag w sejmie.
W polityce zagranicznej uwaga Austro-Wgier skierowana bya gwnie ku
Bakanom. Tam byo jedyne pole ekspansji imperializmu austriackiego.
Stamtd mogo wyj i ostatecznie wyszo grone niebezpieczestwo dla
monarchii habsburskiej w postaci jugosowiaskiego ruchu
niepodlegociowego i zjednoczeniowego. Polityka austriacka na Pwyspie
Bakaskim miaa wic dwa cele: gospodarczy - zapewni rynki zbytu dla
przemysu austriackiego i czeskiego, i polityczny - nie dopuci do
zjednoczenia Jugosowian poza monarchi i wbrew niej. Ale Austria w takim
wypadku mogaby uzyska trwalszy wpyw na narody sowiaskie na Bakanach,
gdyby wasnych Sowian umiaa rzeczywicie zwiza z sob. 'Tote
osignicia Austro-Wgier na Bakanach byy niewielkie i krtkotrwae.
Okupacja Boni i Hercegowiny w 1878 r. i ich aneksja w 1908 r., hegemonia
polityczna i gospodarcza nad Serbi w cigu niedugiego okresu dwch
ostatnich dziesicioleci zeszego wieku - to wszystko. Polityka
Austro-Wgier na pwyspie przyczynia si do trwaego antagonizmu z Rosj,
ktry lea m.in. u podoa pierwszej wojny wiatowej.
Sojusz z Niemcami w 1879 r., a w wyszej jeszcze mierze napyw kapitau
niemieckiego coraz silniej uzaleniay monarchi habsbursk od Niemiec.


Rozdzia pitnasty:
Wielka Brytania
wczesnej ery
imperializmu


Zjednoczone Krlestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii, jak brzmiaa urzdowa
nazwa pastwa angielskiego, zajmowao stanowisko niezmiernie
uprzywilejowane w stosunku do innych krajw Europy. Pooenie wyspiarskie
dawao mu bezpieczestwo nieznane na kontynencie (od 1066 r. stopa
najedcy nie dotkna ziemi angielskiej) i odsuwao od czstych zatargw
wstrzsajcych Europ. Potna flota wojenna zapewniaa panowanie na morzu.
Rs dobrobyt, Anglia pod wzgldem rozwoju gospodarczego, pod wzgldem
wydobycia wgla, produkcji elaza przodowaa caemu wiatu, nadal bya te
bankiem wiata i jego gwnym orodkiem finansowym. Ludno Wysp
Brytyjskich wzrosa z 32 mln w 1871 r. do 45 mln w 1914 r. W zwizku z
rozwojem przemysu i upadkiem rolnictwa, ktre nie wytrzymywao konkurencji
z produktami rolnymi ze Stanw Zjednoczonych i z Rosji, wzrosa znacznie
ludno wielkich miast.
Trzonem klasy panujcej bya ju nie arystokracja ziemiaska, lecz
buruazja. Arystokracja nie zostaa wszake odsunita od wadzy i wpyww,
jak to byo we Francji. Powizana licznymi wizami interesu, a take
zwizkami rodzinnymi z buruazj, arystokracja zachowaa nadal znaczenie i
nadal piastowaa liczne kierownicze stanowiska w yciu politycznym i
gospodarczym.
Politycznymi wyrazicielami de klasy panujcej byy dwa zmieniajce si
u wadzy stronnictwa - konserwatystw, dawnych torysw, i liberaw,
dawnych whigw. W omawianym przez nas okresie rnia je ju nie tyle
kwestia zasad i programu, ile raczej taktyki.
Anglia nie miaa i nie ma dotd jednolitej ustawy konstytucyjnej. Jej
konstytucj tworz rnorodne normy prawne i zwyczaje, pochodzce z rnych
epok. Angielska klasa panujca umiaa elastyczny ten system przeksztaca i
zrcznie dostosowywa do zmieniajcych si warunkw spoecznych i
politycznych.
U szczytu machiny pastwowej stoi krl, ktry panuje, lecz nie rzdzi,
ktry w myl znanego okrelenia "nie moe czyni le", ale te "nie moe
dziaa sam" (konieczno kontrasygnaty ministerialnej), ktry jest
najwyszym tradycyjnym wyobrazicielem pastwa, jego cigoci historycznej
i jego jednoci. Peni wadzy sprawuje parlament i jego emanacja - gabinet
ministrw. Parlament tworz Izba Lordw i Izba Gmin. Lordowie - to w
zasadzie gowy rodw arystokratycznych, ich godno przechodzi dziedzicznie
z ojca na najstarszego syna. Myliby si wszake ten, kto by spodziewa si
ujrze w Izbie Lordw samych potomkw starych rodw historycznych. Obok
Salisburych czy Cavendishw licznie zasiadaj tam wieo obdarzeni tytuami
przedstawiciele buruazji, czsto zupenie nowej, czsto wywodzcej si z
dow drabiny spoecznej. Do 1911 r., gdy Izbie Lordw przyznano weto
umoliwiajce zawieszanie uchwa Izby Gmin, obie czci skadowe parlamentu
miay formalnie te same uprawnienia. Faktycznie jednak o biegu
ustawodawstwa i kierunku polityki pastwowej decydowaa Izba Gmin.
Instytucja ta w wyniku reform wyborczych z lat 1832, 1867 i 1884
demokratyzowaa si stopniowo. Reforma Disraelego z 1867 r" obniajc
cenzus majtkowy wyborcy, obdarzya prawem gosu take drobnomieszczastwo
i cz najlepiej sytuowanych robotnikw w miastach. Nastpna reforma
Gladstone'a z 1884 r. jeszcze bardziej obniya cenzus majtkowy i
przyznaa prawo wyborcze wszystkim mczyznom, mieszkajcym we wasnych
domach lub domkach, wzgldnie paccym czynsz lokalowy co najmniej 10
funtw rocznie. Ze zmian tych korzystaa w znacznej czci ludno
robotnicza take na wsi. Na 7 mln dorosych mczyzn yjcych wwczas w
Anglii czynne prawo wyborcze przysugiwao 5 mln. Gosowanie powszechne
wprowadzono w Anglii dopiero w 1918 r. Prawa wyborcze otrzymay wwczas
rwnie i kobiety.
Gabinet ministrw wyania zawsze partia, ktra uzyskaa wikszo
mandatw w Izbie Gmin. Szef rzdu nosi tytu pierwszego ministra (the Prime
Minister), jest nim z reguy przywdca wikszoci. Najwaniejszym po
premierze czonkiem gabinetu jest minister skarbu (Chancellor of the
Exchequer). W normalnych warunkach najdoniolejszym wydarzeniem w yciu
politycznym i parlamentarnym Anglii jest dzie, w ktrym minister skarbu
przedstawia Izbie Gmin budet i wygasza wielk mow uzasadniajc polityk
gospodarcz rzdu.
Partia znajdujca si w mniejszoci, zwana "najwierniejsz opozycj Jego
(wzgldnie Jej) Krlewskiej Moci", przeprowadza krytyk polityki rzdu,
ale nie caego systemu pastwowego, i przygotowuje si do objcia wadzy po
nowych wyborach.
W systemie dwupartyjnym jedna z partii zawsze musi mie wikszo. W
Izbie Gmin wszake obok konserwatystw i liberaw zasiadali Irlandczycy.
Jeli bdca u steru partia nie uzyskaa silnej wikszoci, to posowie
irlandzcy mieli pole otwarte do gry parlamentarnej.
Konserwatyci i liberaowie zmieniali si co kilka lat u wadzy. Gabinet
liberalny Gladstone'a (1868-1874) zastpi rzd konserwatywny Disraelego
(1874-1880). W latach 1880-188581886 rzdzili znowu liberaowie z
Gladstonem na czele, po nich objo ster ministerium konserwatywne lorda
Salisbury'ego (1886-1892). Nastpnie powrcia do wadzy partia liberalna
(1892-1895, premierzy Gladstone i lord Rosebery), aby po trzech latach, na
duszy czas, ustpi miejsca konserwatystom (1895-1905) pod kierunkiem
lorda Salisbury'ego do 1902 r., a pniej jego siostrzeca, Artura
Balfoura. Jak wida, stabilizacja rzdw bya w Anglii wiksza ni w innych
krajach rzdzonych parlamentarnie.
W omawianym okresie dwa zagadnienia dominoway nad yciem wewntrznym
Wielkiej Brytanii: kwestia robotnicza i sprawa irlandzka.
Reformy w 1867 i 1884 r. dopuciy cz robotnikw do urn wyborczych,
nie przyniosy jednak znaczniejszych zmian w ich sytuacji. Zwizki zawodowe
(Trade Unions), grupujce robotnikw wykwalifikowanych, zostay
zalegalizowane ustaw z 1871 r., jednoczenie wszake wzmoono
przeciwdziaanie strajkom - najsilniejszej wwczas broni robotnikw.
Kryzys gospodarczy w latach 1878-1879 pogorszy pooenie rzesz
robotniczych i z jednej strony zwrci uwag k intelektualnych na sprawy
spoeczne, z drugiej za w latach nastpnych sta si bodcem do ruchu
organizacyjnego wrd robotnikw niewykwalifikowanych.
Prby rozwizania kwestii spoecznej ze strony k intelektualnych
zapocztkowaa, powstaa w 1881 r., Federacja Demokratyczna, przeksztacona
w trzy lata pniej w Federacj Socjaldemokratyczn. Na jej czele sta
dawny torysowski demokrata, Harry Hyndman, autor ksiki England for All
(Anglia dla wszystkich, 1881). Gwnymi punktami programu Federacji byy:
8-godzinny dzie pracy, nacjonalizacja bankw i kolei, progresywny podatek
dochodowy. W 1884 r. zawizao si Towarzystwo Fabialiskie (Fabian
Society). Nazwa ta odwoywaa si do tradycji wodza rzymskiego Fabiusza
Kunktatora znanego z taktyki wyczekiwania, a to rzuca wiato na program i
denia organizacji. Fabianie byli przeciwnikami dziaalnoci rewolucyjnej,
a zwolennikami stopniowych reform wiodcych ku socjalizmowi. W Xx w.
wywarli duy wpyw na ideologi Labour Party. Najwybitniejszymi czonkami
Towarzystwa byli Bernard Shaw oraz Beatrice i Sidney Webbowie. Organizacje
te oraz powstaa w 1884 r. Liga Socjalistyczna wsppracoway z klubami
robotniczymi i w 1887 r. zawizay Lig Obrony Sprawiedliwoci i Wolnoci,
ktra propagowaa myl utworzenia samodzielnej partii robotniczej i
przedstawicielstwa robotnikw w parlamencie.
W przedostatnim dziesicioleciu Xix w. rozpocz si masowy ruch
strajkowy robotnikw niewykwalifikowanych. Hasem do tego byy manifestacje
bezrobotnych zim 188681887 r. w East-End, najuboszej proletariackiej
dzielnicy Londynu.
Pooenie robotnikw Londynu w kocu Xix w. owietli Charles Booth w
wielotomowym dziele pt. Life and Labour of'the People of the London - ycie
i praca ludu londyskiego, ogoszonym w latach 1891-1903. Badania jego
dowiody, e ponad 30% mieszkacw stolicy Wielkiej Brytanii nie miao
zapewnionego minimum egzystencji. Booth wykazywa wpyw, jaki ten stan
rzeczy wywiera na zdrowie robotnika, jego zdolno do pracy oraz na
szczcie ludzkie.
W 1888 r. nastpiy liczne strajki, m.in. robotnic fabryki zapaek,
wreszcie w 1889 r. wielki strajk robotnikw gazowni londyskiej i dokerw,
ktremu przewodzi John Burns, pniejszy (w latach 1906-1914) minister
samorzdu, pniej handlu. "Ten olbrzymi orodek ndzy - pisa Engels w
1892 r., w przedmowie do nowego angielskiego wydania ksiki o Pooeniu
klasy robotniczej w Anglii - nie jest ju stojc sadzawk, jak by przed
szeciu laty. Zrzuci z siebie odrtwia rozpacz, powrci do ycia i sta
si siedliskiem ruchu zwanego nowym unionizmem, tj. organizacji mas
niewykwalifikowanych robotnikw". Strajkujcy robotnicy czyli si w swoje
wasne nowe zwizki zawodowe, ktre w 1890 r. liczyy ju ponad 200 tys.
czonkw. Nowy unionizm, nowy ruch zwizkowy grupowa w swych szeregach
przede wszystkim robotnikw najgorzej zarabiajcych, szczegln opiek
otacza pracujce kobiety i maoletnich. Coraz bardziej szerzy si pogld,
i robotnicy powinni mie take swoj parti. Istotnie, w styczniu 1893 r.
utworzya si Niezalena Partia Pracy (Independent Labour Party). Na jej
czele stan grnik James Keir Hardie. W nazwie pominito termin
"socjaldemokratyczny". aby uwydatni rnic zachodzc pomidzy angielsk
a kontynentalnymi partiami robotniczymi, ktre stay na gruncie marksizmu.
Hardie uwaa bowiem marksizm za nieodpowiedni dla stosunkw angielskich. W
swych koncepcjach politycznych by on zbliony do Towarzystwa Fabiaskiego.
Kwestia irlandzka rwnie przysparzaa Anglii powanych trudnoci.
Irlandczycy znosili ucisk potrjny: spoeczny (angielski waciciel ziemski
wobec irlandzkiego chopa), polityczny (surowe rzdy angielskiego
najedcy) i religijny (upoledzenie katolickich wocian irlandzkich przez
anglikaskie rzdy i anglikaskich wacicieli ziemskich). Po 1870 r.
zaostrzy jeszcze sytuacj kryzys rolny. Chop angielski, zmuszony do
opuszczenia swego wiejskiego warsztatu pracy, znajdowa dla siebie drog
otwart w miastach angielskich lub w angielskich koloniach. Chop
irlandzki, wyparty ze swej ziemi, skazany by na ndz lub tuaczk na
obczynie. Byo to zjawisko masowe.
Waciciele ziemscy - landlordowie - usuwali z zagrd dzierawcw
irlandzkich, gdy ci skutkiem spadku cen podw rolnych nie byli w stanie
opaci czynszw. Irlandczycy w 1879 r. zawizali w swej obronie Lig
Ziemsk (Land League), na ktrej czele stan Michael Davitt. Liga ju
wkrtce po zaoeniu liczya ponad 200 tys. czonkw i wszcza energiczn
akcj bojkotu i niepacenia czynszw. Na rugowanie z ziemi
chopw-dzierawcw odpowiadaa podpalaniem zabudowa dworskich,
niszczeniem byda, niekiedy nawet zabjstwem bardziej okrutnych i
bezwzgldnych wacicieli i oficjalistw. Szczeglnie skutecznym orem
okazao si zobowizanie do niebrania w dzieraw i nieuprawiania ziemi, z
ktrej w krzywdzcy sposb usunity zosta poprzedni dzierawca. Liga
postanowia: "Jeli nasz ssiad, ktry nie mg zapaci niesprawiedliwego
czynszu, zostanie wyrugowany ze swej farmy, nie stara si o jej dzieraw,
nie przyj jej, nie pomaga przy zasiewach i przy niwach, a tego, kto by
to uczyni, uzna za wroga spoeczestwa". Po raz pierwszy zastosowano t
metod wobec administratora jednego z majtkw - kpt. Charlesa Boycotta.
Nazwisko jego stao si odtd nazw takiej formy walki gospodarczej,
politycznej lub towarzyskiej.
2 marca 1881 r. parlament angielski uchwali ustaw wyjtkow, ktra
zawieszaa w Irlandii Habeas Corpus Act i upowaniaa wadz do dokonywania
aresztowa wedug uznania. wczesny rzd liberalny Gladstone'a prbowa
jednoczenie metod bardziej pojednawczych i 7 kwietnia 1881 r. przedoy
parlamentowi projekt ustawy o reformie rolnej, zwanej popularnie "ustaw
trzech F"; Fair Rent, czyli ustalenie pod kontrol wadzy stosunkowo
niskiego czynszu, Fixity of Tenure, czyli chroniony prawnie termin
dzierawy, i wreszcie Free Sale, tzn. wypata odszkodowania opuszczajcemu
farm dzierawcy za dokonanie inwestycji.
Niewielkie to ustpstwo Irlandczycy uznali susznie za rezultat swej
energicznej akcji obronnej i wzmocnili jeszcze walk. Irlandzki Konwent
Narodowy w Dublinie uchwali danie rozwizania unii z Wielk Brytani.
Akcja terrorystyczna nie osaba, lecz przeciwnie wzrosa. Rzd angielski
zgodzi si na dalsze mae koncesje i zawar z przywdc politycznym
irlandzkim Charlesem Stewartem Parnellem tajn umow, zwan "paktem z
Kilmainham". Rzd zobowiza si, e dzierawcom, ktrzy zalegali z
czynszem (byo ich okoo 100 tys.) i skutkiem tego byli wyczeni od
udogodnie "ustawy trzech F", bd umorzone zalegoci (wacicielom miao
pastwo udzieli odszkodowania). W zamian Parnell obieca wpywa na swych
rodakw, aby zaniechali terroru.
Rzecz prosta, e i ta umowa nie doprowadzia do niczego. Wrzenie w
Irlandii trwao, akty terroru nie ustay.
Tymczasem wybory do parlamentu w 1886 r. przyniosy rezultat
niespodziewany. Liberaowie uzyskali 86 mandatw wicej ni konserwatyci.
Ale jednoczenie wesza do Izby Gmin zwarta grupa 86 Irlandczykw pod
kierownictwem Parnella. Posowie irlandzcy mieli wic gos rozstrzygajcy,
byli przysowiowym jzyczkiem u wagi. W tych warunkach sprawno parlamentu
i jego pracy wymagaa pozbycia si nieangielskich czonkw Izby. Tote szef
gabinetu liberalnego Gladstone opracowa projekt prawa udzielajcego
Irlandii autonomii - Home Rule z oddzielnym parlamentem w Dublinie. Projekt
wzbudzi siln opozycj nie tylko w koach konserwatywnych, ale i pord
liberaw. Minister samorzdu Joseph Chamberlain poda si z tego powodu do
dymisji i wraz z grup podobnie mylcych liberaw utworzy nowe
ugrupowanie polityczne unionistw, zwanych tak dlatego, e sprzeciwiali si
zniesieniu unii midzy Wielk Brytani a Irlandi. 7 czerwca 1886 r. Izba
Gmin 241 gosami przeciwko 211 odrzucia projekt Home Rule. Parlament
zosta rozwizany, lecz nowe wybory w lipcu 1886 r. przyniosy zdecydowane
zwycistwo przeciwnikom autonomii. Do nowej Izby weszo 392 konserwatystw
i unionistw, a tylko 277 liberaw opowiadajcych si za Home Rule.
Wyborcy angielscy, rozdranieni patriotycznym oporem Irlandczykw, chcieli
pokaza wiatu, e panowanie brytyjskie nad "Zielon Wysp" trwa bdzie
nadal. Sprawa Home Rule'u przyczynia si na dugie lata, a do pocztku Xx
w., do umocnienia wpyww konserwatywnych w spoeczestwie angielskim.
Liberaowie w tym czasie zdobyli wikszo w Izbie Gmin tylko na krtki
okres lat 1892-1895. Prbowali wznowi jeszcze spraw autonomii
irlandzkiej, ale rzecz ca udaremni w 1893 r. stanowczy sprzeciw Izby
Lordw.
Po powstaniu grupy unionistw zarysowaa si moliwo, i tradycyjny
angielski system dwupartyjny ustpi miejsca systemowi trjpartyjnemu. Nie
doszo jednak do tego, gdy unionici z Chamberlainem na czele zczyli si
wkrtce z konserwatystami, sam za Chamberlain zacz odgrywa w
stronnictwie konserwatywnym dominujc rol.
Wane reformy przeprowadzono na polu szkolnictwa. Dotychczas istniay w
Anglii szkoy podstawowe utrzymywane jedynie ze skadek prywatnych, a
kierowane przez organizacje wyznaniowe, gwnie oczywicie przez Koci
anglikaski. Ustawa owiatowa (Elementary Education Act) z 1870 r.
zapocztkowaa nowy w Anglii typ szkoy podstawowej, zwanej komisyjn -
Board School. Szkoy te utrzymyway si z funnduszw samorzdowych, a
kieroway nimi komisje szkolne pochodzce z wyborw powszechnych. Szkoa ta
pozostawaa z ducha chrzecijaska, ale nie miaa charakteru wyznaniowego.
W cigu 20 lat, w okresie 1870-1890, liczba dzieci uczszczajcych do szk
podstawowych wzrosa prawie czterokrotnie, wydatki na nauk kadego dziecka
dwukrotnie. W 1902 r. zniesiono komisje szkolne, a szkoy podstawowe i
rednie oddano pod zarzd rad hrabstw i rad miejskich w wikszych miastach.
Joseph Chamberlain gosi, e owiata powinna umoliwi "najuboszemu
spord nas, jeli ma odpowiednie zdolnoci... wzniesienie si na najwyszy
poziom kultury".
Rzecz znamienna, e szkoa angielska dawaa uczniowi mniej materiaw do
przerobienia ni szkoy w innych krajach, nie oznaczao to wszake, aby
owiata i kultura byy tam nisze.
W latach 1871-1900 interesy Wielkiej Brytanii nie ograniczay si
jedynie, a nawet gwnie jak innych mocarstw europejskich, Francji i Rosji
nie wyczajc, do spraw naszego kontynentu, lecz obejmoway wszystkie
czci wiata. Handel z krajami Ameryki, Azji, Australii, Afryki, wadanie
wielkimi szlakami morskimi to problemy, ktre niewtpliwie w wikszej
mierze zaprztay gowy politykw brytyjskich ni konflikty i powikania
polityczne w Europie.
Taki stan rzeczy dyktowa ow polityk "wspaniaego odosobnienia"
(splendid isolation). Anglia nie czya si z pastwami europejskimi
wzami sojuszu w przekonaniu, e nie przyniosoby to jej korzyci, a
jedynie mogoby j wplta w sprawy nie zwizane z jej interesami. Nie
skadaa zwaszcza adnych zobowiza na pimie, adnych przyrzecze
interwencji czy pomocy. Od czasw wojny krymskiej w latach 1853-1856 do
traktatu z Francj i Rosj z 5 wrzenia 1914 r. Anglia nie zawieraa
sojuszu i nie zacigaa zobowiza. Traktat zawarty z Japoni w 1902 r.
mia znaczenie ograniczone i odnosi si tylko do spraw Dalekiego Wschodu.
Ukad z Francj w 1904 r. i z Rosj w 1907 r. oraz umowy sztabowe
francusko-angielskie z 1912 r. miay zupenie inny charakter.
Miaa Wielka Brytania w swej polityce or podwjny. Bya nim potga
finansowa i bya nim silna flota wojenna. Anglia dbaa, aby jej flota bya
potniejsza ni dwie najsilniejsze po brytyjskiej floty wojenne razem
zczone. Anglicy zasad t nazywali "poziomem dwch potg" (Two Powers
Standard). Armia ldowa natomiast bya stosunkowo nieliczna, pochodzia z
zacigu ochotniczego i zaledwie wystarczaa do trzymania w ryzach kolonii i
straowania w wzowych punktach strategicznych od Gibraltaru i Malty a po
Singapur.
W latach 1874-1880 konserwatywny rzd Disraelego zainaugurowa zarwno w
koloniach, jak i w Europie polityk zagraniczn czynn i ruchliw. W 1876
r. krlowa angielska Wiktoria zostaa proklamowana cesarzow Indii; miao
to suy bliszemu zwizaniu tego wielkiego kraju, a zwaszcza grnej
warstwy feudaw indyjskich z imperium brytyjskim. Poniewa utrzymanie
nieskrpowanej cznoci z Indiami byo jednym z gwnych przykaza
polityki angielskiej, a najblisza droga z Anglii do Indii wioda przez
Kana Sueski, Anglicy wykupili od kedywa Egiptu w 1875 r. pakiet akcji
Towarzystwa Kanau. Z tych samych powodw przystpili w par lat pniej do
opanowywania Egiptu oraz w latach 1877-1878 poparli Turcj przeciwko Rosji.
Obawiali si bowiem Rosjan w Cieninach i na Morzu rdziemnym i widzieli
zagroenie Suezu w wypadku, gdyby azjatyckie posiadoci sutana znalazy
si w rkach czy choby pod wpywem Rosji.
Upadek w 1880 r. rzdu konserwatywnego i objcie steru wadzy przez
liberaw z Williamem Gladstonem na czele niewiele zmienio w polityce
brytyjskiej. Gladstone gosi wprawdzie hasa pacyfistyczne, gwn uwag
zwrci jednak na zagadnienie polityki wewntrznej, gdy Disraeli
interesowa si przede wszystkim zagraniczn, ale oczywicie w dalszym
cigu wszdzie dominoway imperialistyczne interesy klasy panujcej.
Wanie za liberalnego gabinetu Gladstone'a nastpio opanowanie Egiptu w
1882 r. i kraju Beczuana w Afryce Poudniowej w 1884 r. Byy to zdobycze z
pewnoci nie mniej wane ni nabytki Disraelego.
Wyrazem ideologii politycznej angielskiej klasy panujcej owego czasu
bya opublikowana w 1868 r. ksika pod wiele mwicym tytuem The Graeter
Britain (Wiksza Brytania). Autorem jej by polityk liberalny i czonek
Izby Gmin Sir Charles Dilke. W latach 1866-1867 Dilke odby podr dokoa
wiata, a rezultaty swych wrae i przemyle zamkn we wzmiankowanej
ksice o Wikszej Brytanii. "Widziaem geniusz Anglii na caym wiecie -
pisa - Wszdzie znajdowaem si pord ludzi mwicych po angielsku lub w
krajach po angielsku rzdzonych. Myl, ktra mnie wioda we wszystkich
mych dalekich podrach i bya moim staym towarzyszem i przewodnikiem,
byo silne przekonanie o wielkoci naszego narodu, ktry teraz ju ogarnia
kul ziemsk, a przeznaczony jest, aby j kiedy wypeni".
Ideologia nacjonalistyczna w znacznie mniejszym stopniu ni u innych
narodw znalaza odbicie w Anglii w szeroko opracowanych i uzasadnionych
systemach teoretycznych. Wyniko to zapewne z niechci Anglikw do
teoretyzowania. Pord wielu paradoksw Bernarda Shaw znajdujemy i ten -
poczucie narodowe jest dla narodu tym, czym kociec dla czowieka, ale
tylko czowiek chory czuje, e ma koci.
Angielska wiadomo narodowa ksztatowaa si na innych podstawach ni
na kontynencie Europy. Anglia wczeniej ni inne narody europejskie
utworzya pastwo narodowe, Anglicy nie znali walk o granice, bo tworzyo
je morze. Spory terytorialne, wczenie zreszt zaegnane, toczyli jedynie
ze Szkotami. Ju w czasie wojny stuletniej, pord walk z Francuzami,
wytworzy si swoisty angielski patriotyzm o charakterze nie dynastycznym
tylko, ale narodowym. Szybkie przejcie Anglii od maego stosunkowo
pastwa, pooonego na kracach Europy, do bogatego i potnego wiatowego
mocarstwa wywoao dum, co wicej but narodow.
Amerykaski historyk, Hans Kohn wie powstanie nacjonalizmu angielskiego
z wytworzeniem si w Anglii "klasy redniej", a pocztki jej widzi ju w
Xvi w., za Tudorw.
Gbokie nasilenie angielskiego nacjonalizmu w postaci przekonania o
wyszoci Anglosasw nad wszystkimi innymi narodami wiata wystpio w
kocu Xix i na pocztku Xx w. Znany pisarz Robert Louis Stevenson pisa w
1881 r.: "Nigdy nie mia aden nard lepszych praw i szczliwszego ustroju
pastwowego; jest to mieszanina monarchii, arystokracji i demokracji,
wystarczajco chroniona przed niebezpieczestwem tyranii, nieadu i
warcholstwa".
Szczeglnie ostr form przybra nacjonalizm angielski podczas wojny
wytoczonej Burom w latach 1899-1902; nazwano go jingoizimem, od szeroko
rozpowszechnionej od 1877 r. (konflikt z Rosj) pieni, w ktrej zaklinano
si na indiaskiego boka Jingo, e Anglia pokona swych wrogw.
Jednym z gwnych rde nacjonalizmu angielskiego byo panowanie
brytyjskie nad rnymi narodami, przede wszystkim wielowiekowy ucisk
stosowany w Irlandii, jak rwnie eksploatacja Indii i innych krajw
kolonialnych. Wytwarzao to z natury rzeczy poczucie wyszoci i
przewiadczenia, e inne narody przeznaczone s do suenia interesom
brytyjskim.


Rozdzia szesnasty:
Imperializm brytyjski


Spord wszystkich pastw wiata Wielka Brytania pierwsza wkroczya w
epok imperializmu. Zjawisko to zupenie zrozumiae. By to przecie kraj,
ktry susznie nazywano fabryk wiata i bankiem wiata. Ale w kocu Xix w.
sytuacja Anglii ulega duym zmianom. Z rk angielskich zaczo si wymyka
przodownictwo w yciu gospodarczym naszego globu. W dziedzinie przemysu i
handlu wyroli niebezpieczni konkurenci - Stany Zjednoczone i Niemcy.
Przemys angielski, opierajcy si na dawnych metodach produkcji, pracujcy
czsto maszynami starszego typu, nie mg skutecznie konkurowa z modym
przemysem pnocnoamerykaskim czy niemieckim, korzystajcym ze wszystkich
nowych zdobyczy techniki, rozwijajcym nowe gazie wytwrczoci. Kupiec
angielski, od dawna przyzwyczajony do swego dominujcego, czasami nawet
monopolistycznego stanowiska, nie zawsze umia i nie zawsze chcia podj
walk konkurencyjn z zapobiegliwym, atwo przystosowujcym si do upodoba
i ycze nabywcw, taniej sprzedajcym kupcem niemieckim. Z kocem Xix w.
Wielka Brytania utracia zdecydowanie swe dotychczasowe monopolistyczne
stanowisko w przemyle i w handlu. Mwiono wwczas, e w niektrych
gaziach gospodarki Anglia znalaza si w pooeniu fabrykanta, ktremu
wanie wygasy patenty.
Anglicy prbowali si broni. Od 1887 r. umieszczano na towarach obcego
pochodzenia, sprzedawanych w Wielkiej Brytanii, znak fabryczny majcy je od
razu wyrni od towarw angielskich. Najwicej uywanym i najgoniejszym
z tych znakw by przysowiowy Made in Germany - wyrb niemiecki.
Wychodzono tu z zaoenia, e towar angielski znacznie przewysza sw
jakoci wszelkie produkty zagraniczne, trzeba tylko, aby nabywca zawsze
wiedzia, co kupuje.
Coraz baczniejsz uwag zaczto zwraca na brytyjskie posiadoci
zamorskie. cilejsze ich zespolenie z metropoli, przede wszystkim wzami
interesu gospodarczego, uznano za podstawowe zadanie polityki angielskiej.
Dziaaa w tym kierunku Imperialna Liga Federacyjna (Imperial Federation
League), zawizana w 1884 r.; w jej skad wchodzili czoowi politycy obu
stronnictw. W 1887 r., z okazji uroczystoci zotego jubileuszu 50-lecia
panowania krlowej Wiktorii, odbya si pierwsza Konferencja Kolonialna
(Colonial Conference). Pod przewodnictwem pierwszego ministra Wielkiej
Brytanii obradowali szefowie rzdw kolonii angielskich. W 1897 r. nowa
Konferencja Kolonialna z udziaem premierw 11 kolonii postanowia
periodyczne odbywanie takich spotka. Miao to oczywicie due znaczenie
dla uzgadniania de, interesw i polityki poszczeglnych czci
skadowych imperium.
Rozwijajca si ideologia imperialistyczna znalaza odbicie w
opracowaniach naukowych. Sir John Robert Seeley, profesor historii
nowoytnej na uniwersytecie w Camhridge, w swej pracy The Expansion of
Englandd (Ekspansja Anglii) w 1883 r. dowodzi, e imperium brytyjskie nie
jest dzieem przypadku, lecz powstao organicznie i odpowiada potrzebie
narodw w skad jego wchodzcych. W literaturze piknej rzecznikiem
imperializmu by znany pisarz Rudyard Kipling.
Gwnym przedstawicielem imperializmu angielskiego by na przeomie Xix i
Xx w. Joseph Chamberlain. Typowy self-made-man, syn szewca, jako waciciel
fabryki elaznej w Birmingham zrobi majtek, do ycia publicznego wszed
jako burmistrz swego rodzinnego miasta, by czonkiem Izby Gmin pocztkowo
z ramienia liberaw, pniej zczy si z konserwatystami. W gabinetach
Salisbury'ego i Balfoura piastowa w latach 1895-1903 stanowisko sekretarza
stanu do spraw kolonii. W tym charakterze prowadzi akcj na rzecz
bliszego zespolenia wizami gospodarczymi rnych czci imperium. Drog
po temu wskazaa Kanada obniywszy ca na artykuy sprowadzane z Anglii.
Chodzio wszake o to, aby pomidzy metropoli a posiadociami zamorskimi
umoliwi powstanie stosunku wzajemnego uprzywilejowania. Ale w takim razie
Anglia, wci hodujca zasadzie wolnego handlu, nie moga swym koloniom
udzieli adnej rekompensaty. Chamberlain proponowa wic wprowadzenie
niewielkich ce, z tym jednak, aby przywz z kolonii pozosta wolny od
wszelkich opat. W ten sposb chciano zapewni angielskim wyrobom
fabrycznym uprzywilejowane warunki w brytyjskich posiadociach zamorskich.
Pewnego rodzaju rekompensat dla mas pracujcych za nieuniknion podwyk
cen ywnoci miao by obnienie niektrych podatkw konsumpcyjnych oraz
ubezpieczenia na staro oparte na wpywach celnych.
Plan wprowadzenia ce popar przemys elazny (jednym z jego gwnych
orodkw by Birmingham), lkajcy si konkurencji niemieckich wyrobw
metalowych. Utrzymania wolnego handlu natomiast domagay si inne gazie
przemysu, przede wszystkim okrtowy i tekstylny, w obawie przed podwyk
cen rodkw ywnoci i wzmoeniem wskutek tego walki o podniesienie pac
robotniczych. Przeciwko com opowiaday si rwnie zwizki zawodowe.
Wreszcie przecitny Anglik, wychowany w tradycyjnym pogldzie, e swj
wielki dobrobyt w Xix w. zawdziczaa Anglia wanie wolnemu handlowi,
wzdraga si przed wszelkimi projektami zmian w tej dziedzinie.
Konserwatyci nie zdecydowali si na wyrane poparcie celnego programu
Chamberlaina i zajmowali stanowisko chwiejne i do niejasne. W kadym
razie sprawa ta zaszkodzia im bardzo w opinii publicznej i przyczynia si
do ich klski w wyborach w 1906 r.
Niepowodzenie programu celnego nie przeszkodzio bynajmniej rozszerzaniu
posiadoci Wielkiej Brytanii i umacnianiu wizw czcych metropoli z
koloniami.
Zarwno w Azji (Grna Birma w 1886 r., Wejhajwej (ob. Weihai) w 1898 r.,
faktyczny cho nieformalny protektorat nad Afganistanem), jak i w szerszej
jeszcze mierze w Afryce dokonali Anglicy na przeomie Xix i Xx w. znacznych
podbojw. Po opanowaniu Egiptu i zdobyciu w 1898 r. przez lorda Kitchenera
Sudanu, najwaniejsz zdobycz angielsk na Czarnym Ldzie byo pokonanie
Burw w cikiej wojnie w latach 1899-1902 i aneksja republik Transwal i
Orania.
Brytyjskie posiadoci zamorskie dzieliy si zasadniczo na dwie grupy -
kolonie zamieszkae przez ludno rodzim, gdzie Anglicy tworzyli tylko
nieliczn grup plantatorw i urzdnikw, oraz kolonie zaludnione
cakowicie lub w znacznej mierze przez osadnikw angielskich.
W koloniach pierwszego typu rzdy sprawowa gubernator mianowany przez
rzd londyski. Wyczone byy od tej zasady jedynie Indie. Od 1876 r. krl
angielski nosi tytu cesarza Indii. Wadz naczeln piastowa tam
wicekrl. Indyjscy wadcy feudalni, maharadowie i radowie, byli wasalami
Korony brytyjskiej. W ich ksistwach rzdzi faktycznie rezydent angielski.
W niektrych czciach tego olbrzymiego kraju wprowadzono bezporedni
administracj brytyjsk.
Kolonie drugiego typu, osadnicze, gdzie bya stosunkowo liczna angielska
ludno napywowa, zdobyy sobie zalenie od swego znaczenia i wielkoci
bd samorzd z przedstawicielstwem narodowym, powoanym do uchwalania
podatkw, bd szersz autonomi z rzdem odpowiedzialnym przed wasnym
parlamentem kolonialnym, bd wreszcie pen niemal suwerenno; te
ostatnie byy to tzw. dominia uznajce naczelne zwierzchnictwo Korony
brytyjskiej, a poza tym tylko lunymi, prawnie nieokrelonymi wzami
poczone z metropoli. Przed pierwsz wojn wiatow dominiami byy:
Kanada od 1867 r., Zwizek Australijski od 1901 r., Nowa Zelandia od 1907
r., Zwizek Poudniowej Afryki od 1910 r.
Jak ju zaznaczono, struktura imperium brytyjskiego nie bya ujta w
cise ramy prawne. Istniaa jednak wi czca Wielk Brytani z krajami
pozaeuropejskimi, zaludnionymi przez Anglikw. Podczas wojny anglo-burskiej
w latach 1899-1902 Kanada, Australia i Nowa Zelandia wysay posiki na
pole walki przeciwko Burom. Pod sztandary angielskie zgosio si sporo
ochotnikw z kolonii w Afryce Poudniowej. Jednake rzd Kraju,
Przyldkowego, opierajcy si na wczesnej holenderskiej wikszoci w
parlamencie, odmwi udzielenia Wielkiej Brytanii pomocy. Ze strony Londynu
nie byo w odpowiedzi adnych aktw represji. Ustalono wic t drog
zasad, e pomoc, wiadczona Wielkiej Brytanii przez kolonie rzdzone
autonomicznie, ma charakter najzupeniej dobrowolny. Anglicy brali tu pod
uwag t okoliczno yciow, e kolonie licz ze swej strony na pomoc
brytyjsk, zwaszcza floty brytyjskiej, w razie gdyby znalazy si w
potrzebie.
Boje wsplnie toczone pod sztandarem angielskim w imi interesw imperium
wzmocniy wizy czce metropoli z koloniami. Najsilniejszym wszake
wzem by czynnik gospodarczy. Chocia nie doszo do realizacji planw
celnych Chamberlaina, zwizki ekonomiczne Wielkiej Brytanii z jej
posiadociami zamorskimi byy do mocne. Kapita angielski, inwestowany w
krajach imperium, odgrywa w tym wzgldzie du rol. W 1913 r. kapita
brytyjski umieszczony poza granicami Anglii wynosi 3763 mln funtw
szterlingw, z tego 1780 mln we wasnych koloniach. Wykazuje to ponisza
tabela:
`ts
Kolonia - Kapita (w mln funtw szterlingw)
Kanada i Nowa Fundlandia - 514,9
Indie i Cejlon - 378,8
Zwizek Poudniowej Afryki - 370,2
Australia - 331,1
Nowa Zelandia - 84,3
Afryka Zachodnia - 37,3
Pozostae kraje - 62,4
Razem - 1780,0
`tn

W chwili wybuchu pierwszej wojny wiatowej okoo 60% terenw
kolonialnych, tj. mniej wicej czwarta cz kuli ziemskiej, wchodzia w
skad imperium brytyjskiego. Mniej wicej 70% ludnoci wszystkich krajw
kolonialnych naleao do poddanych Korony brytyjskiej.
Pord ludnoci imperium biali stanowi zaledwie sidm cz. W myl
wszake szeroko wwczas rozpowszechnionych pogldw wyobraano sobie, e
bya to liczba wystarczajca, aby tworzy trzon zaludnienia w jednych
posiadociach, a rzdzce kadry w innych. Kto opuszcza Angli - mwia
instrukcja rzdowa z 1917 r. - nie jest stracony dla Imperium, tworzy
bowiem bdzie krgosup posiadoci za morzami".
W cigu Xix w. 18 mln Anglikw opucio Wyspy Brytyjskie z takim wanie
przeznaczeniem. W pocztkach Xx w. sdzono optymistycznie, e proces
rozszerzania zamorskich posiadoci Wielkiej Brytanii bdzie rozwija si
nadal.


Rozdzia siedemnasty:
Francja - Komuna Paryska


Wojna francusko-niemiecka zakoczya si faktycznie, gdy francuski Rzd
Obrony Narodowej przyj 28 stycznia 1871 r. cikie warunki rozejmu,
podyktowane przez zwycizc. Obejmoway one m.in. oddanie fortw Parya,
ale zastrzegay pozostawienie w stolicy Gwardii Narodowej.
Dnia 8 lutego 1871 r. poszli Francuzi do urn wyborczych i wybrali posw
do Zgromadzenia Narodowego, ktre rozstrzygn miao zarwno o nowym
ustroju pastwa, jak i o pokoju z Niemcami. Znaczn wikszo, gwnie
dziki gosom chopskim, zdobyli monarchici. 17 lutego "szefem wadzy
wykonawczej republiki francuskiej", czcym funkcje gowy pastwa i
naczelnika rzdu, zosta wybrany 73-letni Adolf Thiers, historyk czasw
konsulatu i cesarstwa, dawny minister Ludwika Filipa, oponent i surowy
krytyk Napoleona Iii. 28 lutego Zgromadzenie Narodowe ratyfikowao
preliminaria pokojowe. Francja oddawaa zwycizcy Alzacj i cz
Lotaryngii, razem kraj o powierzchni 14,5 tys. km2 z ludnoci wynoszc
1600 tys., i zobowizywaa si zapaci do 1874 r. kontrybucj wojenn w
wysokoci 5 mld frankw w zocie.
Pomidzy Zgromadzeniem Narodowym a Paryem zarysowa si od razu gboki
podzia. W przeciwiestwie do kraju stolica nastawiona bya bojowo i
rewolucyjnie. Spord 43 posw do Zgromadzenia Narodowego wybranych przez
Pary 37 opowiadao si za dalsz wojn z najedc. Zgromadzenie ywio
nieufno do stolicy, gdzie proletariat by tak liczny i tak znaczn
odgrywa rol. 11 marca 1871 r. Izba w obawie przed naciskiem mas
pracujcych wielkiego miasta uchwalia przenie sw rezydencj do
pobliskiego Wersalu. W koach rzdowych mwiono, e Paryowi trzeba uci
gow i pozbawi go godnoci stolicy (dcapiter et dcapitaliser). Wadza w
Paryu bya faktycznie w rkach Gwardii Narodowej, zoonej po najwikszej
czci z robotnikw, i zorganizowanej w Federacj Republikask. Stojcy na
jej czele Komitet Centralny by zalkiem nowej wadzy ludowej.
Konflikt wybuch 18 marca 1871 r., gdy rzd nakaza odebra Gwardii
Narodowej armaty zakupione ze skadek paryan i spotka si z odmow.
Thiers pisa pniej: "Po objciu rzdw stany przede mn dwa problemy do
rozwizania: zawrze pokj i podporzdkowa sobie Pary". W koach
finansowych wci powtarzano szefowi wadzy wykonawczej, e nie opanuje
sytuacji, nie zawrze pokoju i nie bdzie mg uzyska niezbdnego kredytu,
jeli nie wzbudzi zaufania "Parya i Europy", tzn. wielkiego kapitau;
podstawowym za po temu warunkiem jest zawadnicie armatami bdcymi w
rkach ludu paryskiego. Thiers zdecydowa si szybko - armaty musz by
zabrane z Montmartre i Belleville i oddane wojsku. Proklamacja szefa rzdu
rozlepiona na ulicach stolicy w nocy z 17 na 18 marca wzywaa paryan do
posuszestwa wadzy pastwowej. Rankiem 18 marca dwie dywizje wojsk
rzdowych ruszyy do akcji, jedna miaa zabra armaty na Montmartre, druga
zaj przedmiecie Belleville. Akcja bya wszake le przygotowana.
onierze sympatyzowali z ludnoci i gdy ujrzeli naprzeciwko siebie nie
tylko szeregi Gwardii Narodowej, ale take tum kobiet i dzieci woajcych:
"Nie strzelajcie do nas", zawahali si i opucili szaspoty. Lud paryski
odnis pierwsze zwycistwo. Thiers postanowi wwczas wycofa z Parya
oddziay wojska, ktre nie zechc si bi z insurgentami, solidnie
przygotowa atak i dopiero pniej uderzy na stolic.
Wadz w miecie obj oficjalnie Komitet Centralny postanawiajc
natychmiastowe jej zalegalizowanie. Wybory wyznaczono na dzie 26 marca.
Proklamacja wyborcza, podpisana przez wszystkich czonkw Komitetu, przez 6
posw departamentu Sekwany i przez 39 merw (lub ich zastpcw) okrgw
paryskich, gosia: "Komitet Centralny zwraca ludowi Parya wadz wydart
z rk niegodnych".
Gosowano na podstawie list wyborczych sporzdzonych w maju 1870 r. Od
tego czasu wszake stan rzeczy uleg zmianie. Okoo 80 tys. zamoniejszych
mieszkacw Parya opucio stolic. Pozostaa w miecie buruazja w
znacznej mierze powstrzymaa si od gosowania. Tote skad klasowy
poszczeglnych okrgw wpywa wydatnie na frekwencj. Tak np. w
robotniczym okrgu Xx gosowao 2/3 wyborcw, w zamonym okrgu Xvii w
wyborach wzia udzia mniej ni 1/4 uprawnionych. Ogem na 485 tys.
wpisanych na listy wyborcze poszo do urn 229 tys. Charakterystycznym
objawem panujcych nastrojw bya nieufno wyborcw paryskich do wasnych
posw niedawno wybranych, nawet lewicowych. Nie zostali wybrani Louis
Blanc, Victor Hugo, Gambetta. Drugim rysem znamiennym by fakt, e na 86
elektw byo 25 robotnikw. Zmieniy si stosunki od 1848 r., kiedy to
przywdcy rewolucji lutowej naleeli do warstw owieconych, 15 mandatw
przypado przedstawicielom republikaskiej buruazji, ktrzy wszake
wkrtce usun si od prac Komuny. Ogromna wikszo natomiast (71) to
rewolucyjni radykaowie.
28 marca w wielkiej sali obrad ratusza paryskiego Gabriel Ranvier, mer
Belleville, obwieci doniosym gosem: "W imieniu ludu ogaszam Komun",
po czym z ramienia Komitetu Centralnego przekaza wadz nowo wybranym
przedstawicielom stolicy, z ktrych kady przepasany by czerwon szarf
obramowan zotem.
Nowi przedstawiciele stolicy zaraz na pierwszym posiedzeniu przyjli
nazw Komuna Parya. Nazwa ta wywoaa skojarzenie ze redniowiecznymi
gminami miejskimi, z parysk Komun z 1792 r., z planami utworzenia
wsplnoty interesw ludzi pracy. Komuna 1871 r. posza wszake innymi
zupenie, swoimi wasnymi drogami.
Ruch komunardw by pocztkowo protestem przeciwko upokorzeniu zadanemu
Francji przez najedc niemieckiego i przeciwko winnym klski, by wyrazem
niepokoju republikanw przed moliwoci odbudowy monarchii, by wreszcie
sprzeciwem stolicy, ktra od lat wyraaa wol kraju, przeciwko prowincji
zajmujcej teraz wasne, odmienne stanowisko. Lecz bardzo szybko wysuno
si na pierwsze miejsce denie do zasadniczej przebudowy ustroju. Komuna
staa si wedug okrelenia Marksa - "ze swej istoty rzdem klasy
robotniczej, rezultatem walki klasy wytwrcw z klas przywaszczycieli -
t znalezion wreszcie form polityczn, w ktrej mogo si dokona
wyzwolenie ekonomiczne pracy".
W Komunie wystpiy rne kierunki. Nie silc si na omwienie wszystkich
dziaajcych tam ugrupowa i powstajcych tendencji zaznaczymy, e
zasadniczym kryterium podziau byo rne rozumienie charakteru i celu
rewolucji i odmienny stosunek do pastwa. W kwietniu skrystalizoway si
dwa gwne kierunki, ktre nazwiemy "wikszoci" i "mniejszoci".
"Wikszo" nie widziaa zasadniczej rnicy pomidzy rewolucj buruazyjn
lat 1789-1794, a rewolucj proletariack r. 1871 i uwaaa Komun za dalszy
cig rewolucji 1789 r. Dlatego te nie zawsze zwolennicy "wikszoci"
przykadali dostateczn wag do reform spoecznych. Rozumieli za to dobrze
potrzeb utworzenia silnej wadzy rewolucyjnej i domagali si stanowczej i
energicznej rozprawy z przeciwnikami.
Ogromny wpyw na pogldy wielu przedstawicieli "wikszoci" wywar Louis
Auguste Blanqui, organizator tajnych zwizkw rewolucyjnych, dziaacz
rewolucji r. 1848, wizie monarchii lipcowej, Ii Republiki, Ii Cesarstwa i
Iii Republiki. Blanqui nie bra udziau w walkach Komuny. W przeddzie jej
wybuchu zosta uwiziony, a wszelkie starania o jego wymian na zakadnikw
aresztowanych przez Komun (wrd nich arcybiskupa Parya ksidza Georgesa
Darboy) spezy na niczym. Nie chcia si zgodzi na wymian Thiers mwic,
e wysanie Blanquiego do Parya byoby tym samym, czym oddanie do
dyspozycji Komuny korpusu wojska. Pomimo tego znaczenie Blanquiego zarwno
dla rozwoju doktryny Komuny, jak i dla biegu jej dziaa byo due. rdo
za w wiecie upatrywa Blanqui w prywatnej wasnoci rodkw produkcji.
Prosta zmiana podziau wasnoci nie przyniesie wic, jego zdaniem,
istotnego przeomu. Naley uspoeczni rodki produkcji, wprowadzi
wasno zbiorow i zrzeszenia. dajc jednak wprowadzenia dyktatury
proletariatu a do zrealizowania komunizmu Blanqui twierdzi zarazem, i
komunizm nie moe wej w ycie na mocy nakazu z gry, moe powsta jedynie
w drodze swobodnego postanowienia caego ludu, to za nastpi dopiero
wtedy, gdy upowszechniona bdzie owiata. Blankici pragnli silnej,
scentralizowanej wadzy rewolucyjnej, ktra by ogosia Zgromadzenie
Narodowe w Wersalu za nielegalne, usuna je przemoc i przeprowadzia nowe
wybory.
"Mniejszo" zwracaa baczn uwag na reformy spoeczne i gospodarcze,
ale nie zgadzaa si z bezwzgldn opozycj, potpiaa np. zniesienie prasy
buruazyjnej. Wrd "mniejszoci" du rol grali proudhonci, dla ktrych
rewolucja bya konfliktem pomidzy wolnoci a wadz, konfliktem pomidzy
prawem ludu do decydowania o sprawach krajowych a wadz czy te samowol
rzdow. W takim razie rewolucja nie byaby wynikiem walki klasowej.
Gwnym rdem za trapicego ludzko nie bya zatem nierwno
spoeczna, nie by podzia na posiadajcych i nie posiadajcych, rdem
tym byo pastwo. Naley wic znie pastwo, na to za miejsce powinno
powsta zrzeszenie jednostek w komuny, komun w prowincje, prowincji w
narody, narodw w stany zjednoczone Europy, a nastpnie stany zjednoczone
wiata, czyli republik wiatow.
Istniay jeszcze inne rnice. "Wikszo" chciaa widzie w Komunie rzd
Francji, gdy dla "mniejszoci" bya to tylko wadza miejska miasta Parya.
Sprzeczno midzy dwoma tymi kierunkami wystpia szczeglnie ostro w
kocu kwietnia, gdy pod groz niebezpieczestwa ze strony rzdu
wersalskiego utworzony zosta Komitet Ocalenia Publicznego. "Mniejszo"
uznaa ten akt za niezgodny z zasadami demokratycznymi.
Zaoenia programowe Komuny obrazuje tzw, Deklaracja do ludu francuskiego
z 19 kwietnia 1871 r. zwana pniej niekiedy "testamentem Komuny".
Deklaracja gosia, e Pary da: "Zupenej autonomii komun dla wszystkich
miejscowoci we Francji, autonomii, ktra kadej gminie zapewni cao jej
praw, a kademu Francuzowi mono penego wyzyskania swoich moliwoci i
zdolnoci jako czowieka, obywatela i pracownika [...] Jedno narzucona
nam przez cesarstwo, monarchi i parlamentaryzm jest tylko despotyczn,
nierozumn, samowoln i uciliw centralizacj. Ta za jedno polityczna,
ktrej da Pary, jest dobrowolnym zrzeszeniem miejscowych inicjatyw, jest
spontanicznym i swobodnym wspdziaaniem wszystkich indywidualnych
energii, zmierzajcym do wsplnego celu: dobra, wolnoci i bezpieczestwa
wszystkich".
Ustawodawcza, reformatorska praca Komuny bya dua; z natury pooenia
ograniczona bya do Parya, cho w wikszoci wypadkw obejmowaa sprawy
dotyczce caej Francji. Komuna bya prb utworzenia pastwa nowego typu,
w ktrym poczona bya wadza prawodawcza i wykonawcza. Zesp urzdnikw
pracowa pod bezporedni kontrol czonkw Komuny pochodzcych z wyboru.
Czonkowie Komuny byli bezporednio odpowiedzialni przed swymi wyborcami.
Uchway podejmowane przez Komun byy wprowadzane w ycie przez jej
komisje, czyli ministerstwa. Byo ich dziewi. Naczelnym organem bya
Komisja Wykonawcza zoona z przewodniczcych wszystkich dziewiciu komisji
wydziaowych. 1 maja wobec niebezpieczestwa grocego ze strony rzdu
Thiersa miejsce Komisji Wykonawczej zaj Komitet Ocalenia Publicznego
skadajcy si z piciu czonkw obdarzonych nadzwyczajnymi
penomocnictwami. Rzecz znamienna, e czonkowie Komuny wyznaczyli sobie
pensje odpowiadajce pacom robotniczym. Pensja przewodniczcego Komisji,
czyli ministra, nie moga przewysza pacy wykwalifikowanego robotnika.
"Wszyscy urzdnicy poczynajc od czonkw Komuny - pisa Marks - mieli
teraz peni sub publiczn za pac robotnicz. Przywileje i pensje
reprezentacyjne wielkich dostojnikw pastwowych zniky wraz z tymi
dostojnikami".
Zniesiono sta armi z przymusowego zacigu, jej miejsce zaja Gwardia
Narodowa zoona z uzbrojonych robotnikw. Policj zastpiono odwodowymi
batalionami Gwardii Narodowej.
Pomimo krtkiego czasu dziaania i panujcych warunkw wojennych Komuna
przystpia do realizacji programu spoecznego. Ustalia obowizkowe
minimum pacy robotnika, w wikszych przedsibiorstwach wprowadzia
kontrol dziaalnoci dyrekcji przez delegatw robotniczych; fabryki i
warsztaty porzucone przez wacicieli, ktrzy zbiegli z Parya, przekazaa
robotniczym zrzeszeniom produkcyjnym, zniosa prac nocn w piekarniach.
Podstaw spoeczn Komuny tworzyli robotnicy, cz drobnej buruazji i
rewolucyjnie usposobiona cz inteligencji.
Liczny by udzia w pracach i walkach Komuny cudzoziemcw. Poczesne
miejsce zajmowali wrd nich Polacy. Byli to przewanie uczestnicy
powstania styczniowego, majcy ju dowiadczenie wojenne, w tym wielu
oficerw. Na pierwsz wie o wydarzeniach w Paryu przyby tam Jarosaw
Dbrowski, przekonany, e w walkach rewolucyjnych wyoni si sprawa
niepodlegoci Polski. Dbrowski by najpierw dowdc 1 Armii, pniej
naczelnym wodzem. Zgodna opinia historykw widzi w nim najwybitniejszego
spord generaw Komuny. Obok niego walczy gen. Walery Wrblewski,
72-letni pukownik Roman Czarnowski, uczestnik powstania listopadowego,
ktry wejcie swe do wojsk Komuny uzasadnia tymi sowy: "Gdzie s dwie
strony, zadowolonych i niezadowolonych, Polak zawsze stan musi po stronie
niezadowolonych", i wielu innych. Niektrzy Polacy penili te funkcje
cywilne; byli to synowie emigrantw, bliej ju zyci i zespoleni ze
rodowiskiem francuskim.
Liczny udzia Polakw w walkach Komuny przyczyni si do wywoania pord
buruazji francuskiej nastrojw niechtnych Polsce. Pose rosyjski Okuniew
pisa 8 kwietnia 1871 r. do kanclerza Gorczakowa: "Udzia Polakw w Komunie
silnie poderwa te sympatie, jakimi cieszyli si oni we Francji. Sdziem,
e godno gabinetu cesarskiego zobowizuje mnie do powstrzymywania si w
rozmowach z szefem rzdu i z ministrem spraw zagranicznych od wypowiedzenia
sdu o postpowaniu Polakw. Lecz z uczuciem zadowolenia konstatuj co
dzie, e nastpuje coraz to wikszy zwrot w opinii publicznej i mam
nadziej, i zmiana ta utrwali si silnie i gboko sama przez si, bez
naszego oddziaywania na opini publiczn w celu zwrcenia jej na t
drog".
Rzd Thiersa rezydujcy w Wersalu ciga siy do walki. Niemcy zwolnili
z obozu jecw pokan liczb wojska, ktre stano do dyspozycji rzdu
wersalskiego. Pary natomiast by odosobniony, gdy rewolucje, ktre
wybuchay w Marsylii, Tuluzie, Lyonie i innych miastach, zostay szybko
stumione.
21 maja 1871 r. wojska wersalskie przystpiy do ataku na stolic. Thiers
zapowiedzia: "Pozostan bez litoci, pokuta musi by zupena,
sprawiedliwo bdzie nieugita". Walka od razu przybraa z obu stron
charakter wyjtkowo zacieky. onierze wersalscy pochodzili przewanie ze
wsi i ywili zasadnicz niech do paryan. Komunardzi odpacali im takimi
samymi uczuciami. "Krwawy tydzie" walk na ulicach Parya zaznaczy si
dzikim, a zupenie niepotrzebnym okruciestwem. Wersalczycy masowo
rozstrzeliwali jecw, komunardzi zakadnikw (pord nich arcybiskupa
Parya ksidza Georgesa Darboy). Przewaga liczebna i materiaowa bya po
stronie narodowej. Wersalczycy posuwali si codziennie naprzd.
Najsilniejszy opr napotykali w dzielnicach robotniczych. Wydatny udzia w
walkach wzili Polacy. Uczestnik Komuny i jej historyk zarazem Prosper
Lissagaray pisa: "Wrblewski wraz z Dbrowskim byli jedynymi generaami
Komuny, ktrzy mogli si wykaza zaletami dowdcw wielkich jednostek
wojskowych. Wrblewski prosi stale o przydzielenie mu batalionw, od
ktrych wszyscy si odrzekali i zadawa sobie trud, aby je waciwie
zuytkowa". Dbrowski zosta miertelnie ranny 23 maja na barykadzie w
pobliu Montmartre, zmar w par godzin pniej. Nazajutrz, 24 maja, w
ogniu walki komunardzi urzdzili swemu polegemu wodzowi manifestacyjny,
uroczysty pogrzeb.
27 maja po zniszczeniu duej czci miasta stolica zostaa zdobyta.
Ostatni punkt obrony, fort Vincennes, kapitulowa 29 maja.
Zgodnie z zapowiedzi Thiersa zwycizcy przystpili do bezwzgldnych
represji. Posypay si wyroki skazujce na mier, deportacje do Nowej
Kaledonii, cikie roboty. Liczba skazanych sdownie po zdobyciu Parya
przewyszaa znacznie liczb polegych w toku walk na barykadach. Ruch
rewolucyjny zosta krwawo stumiony, ale pomidzy robotnikiem a buruazj
francusk na dugie lata wykopana zostaa przepa trudna do przebycia.
Buruazja dugo jeszcze wypominaa komunardom rozstrzeliwanie zakadnikw i
zniszczenie niektrych gmachw i pomnikw Parya. Proletariat nie mg
zapomnie zabijania jecw, zwaszcza krwawej masakry na cmentarzu Pere
Lachaise 27 maja 1871 r., wyrokw mierci i masowych deportacji. Dorocznie
przed "cian komunardw" na Pere Lachaise, gdzie padli ostatni obrocy
Komuny, odbywa si w rocznic klski uroczysta manifestacja aobna ku ich
uczczeniu.
Buruazja francuska przez dugie lata zachowaa lk przed proletariatem
stolicy. Lk ten zaway silnie na stanowisku Iii Republiki wobec
robotnikw. Rzdzca buruazja sdzia, e represje jeli nie rozwizay
kwestii spoecznej, to w kadym razie przytumiy j na lata. Std pyno
zacofanie Iii Republiki na polu socjalnym. Wyprzedzia j w tej dziedzinie
nie tylko Anglia, wyprzedziy j i bismarckowskie Niemcy.
Oglna ocena dziea Komuny nie jest spraw atw. Nie wolno zapomina, e
istniaa ona tylko 72 dni i przez cay ten czas gwny wysiek skupia
musiaa na walce z rzdem. "Wielkim czynem spoecznym Komuny - pisa Marks
- byo samo jej istnienie, jej praca. Poszczeglne zarzdzenia Komuny mogy
wytkn tylko kierunek, w jakim rozwijaj si rzdy ludu, sprawowane przez
sam lud".
Doniose znaczenie mia fakt, e Komuna wprowadzia w ycie - rzecz na
owe czasy niesychana - zasad ingerencji pastwa w ycie gospodarcze i w
stosunki pomidzy pracodawc a robotnikiem. Na drodze do socjalizmu
postawiony zosta duy krok naprzd.
Pastwo Komuny Marks scharakteryzowa tymi sowy: "Haso republiki
socjalnej, w ktrego imi proletariat paryski rozpocz rewolucj lutow,
wyraao jedynie nieokrelone denie do takiej republiki, ktra by zniosa
nie tylko monarchiczn form panowania klasowego, lecz i samo panowanie
klasowe. Okrelon form tej republiki bya wanie Komuna".


Rozdzia osiemnasty:
Francja - pocztki
Iii republiki


Dnia 10 maja 1871 r. we Frankfurcie nad Menem stan traktat pokoju
pomidzy Niemcami a Francj, potwierdzajcy postanowienia preliminariw
pokojowych.
Francja wysza z wojny upokorzona, okrojona, ale z niewygasymi rdami
bogactwa i z pen moliwoci szybkiej odbudowy strat wojennych. Z
ludnoci liczc przeszo 36 mln bya wczesna Francja trzecim co do
liczby mieszkacw pastwem w Europie (po Rosji i po Niemczech), ale
wkroczya ju na drog spadku urodzin. By to kraj przede wszystkim
rolniczy. Ludno wiejska wynosia 69% w r.1870, 64% w r. 1880. Zaledwie 5
mln Francuzw mieszkao w duych miastach, 6 do 7 w mniejszych. Wasno
ziemska stanowia okoo poowy prywatnego majtku francuskiego obliczanego
wwczas na 200 mld fr. i przynosia poow dochodu rocznego. Bogactwem
Francji byo wino i pszenica. Dopiero w kilka lat po wojnie konkurencja
zboa amerykaskiego i choroba winoroli spowodowana przez mszyce wywoaa
w rolnictwie francuskim kryzys.
Przemys mimo utraty rudy lotaryskiej rozwija si pomylnie; wskanik
produkcji przemysowej podnis si w latach 1871-1879 o 30%. Rozwj ten
nie by tak szybki jak w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych, ale te
kryzys gospodarczy z r. 1873 dotkn Francj mniej ni tamte kraje.
Szef rzdu Thiers (1871-1873) po zdawieniu Komuny i po zawarciu pokoju
za pierwszy swj cel uzna uwolnienie terytorium Francji od niemieckiej
okupacji wojskowej. Wymagaa tego godno narodowa Francji, konieczno
przywrcenia swobody wasnego ycia publicznego, jak wreszcie wzgldy
finansowe - utrzymanie armii okupacyjnej kosztowao dziennie 1200 tys.
frankw. W czerwcu 1871 r. i nastpnie w lipcu 1872 r. rzd rozpisa
poyczk. Poniewa klasy posiadajce uznay, e ad spoeczny zosta
uratowany i zapewniony, sytuacja kraju zabezpieczona i zaufanie do rzdu
uzasadnione, z chopskich schowkw, z kas i safesw buruazji popyna
gotowizna i poyczki zostay pokryte ze znaczn nadwyk. Byo to
niewtpliwie wiadectwem zamonoci kraju, ktry wydatniej nie ucierpia od
ciosw wojennych, jak rwnie dowodem patriotyzmu Francuzw. umoliwio to
przedterminow spat kontrybucji w marcu 1873 r. i wycofanie wojsk
okupacyjnych z ziemi francuskiej. Rzecz ciekawa. e plan uatwiajcy
spacenie kontrybucji opracowa mieszkajcy wwczas we Francji literat
polski Zygmunt Kaczkowski, autor Olbrachtowych rycerzy.
Po zgnieceniu Komuny Francja stana przed wanym zadaniem wyboru formy
rzdu. Zgromadzenie Narodowe miao wikszo monarchistyczn, nie znaczyo
to wszake, aby restauracja monarchii bya spraw prost i atw. Przede
wszystkim wikszo monarchistyczna w Zgromadzeniu stale topniaa, gdy
wybory uzupeniajce przynosiy sukcesy przewanie republikanom. Wskazywao
to na sta ewolucj pogldw spoeczestwa w kierunku republikaskim.
Przywrceniu tronu nie sprzyja rwnie rozam i pord monarchistw na
trzy obozy. Byli to legitymici, opierajcy si na arystokracji i jej
wpywach oraz na wyszym duchowiestwie, zwolennicy starszej linii
Bourbonw (jedynym jej yjcym przedstawicielem by wnuk Karola X Henryk
hr. Chambord); byli to nastpnie Orleanici, rekrutujcy si gwnie
spord wielkiej buruazji, stronnicy hrabiego Parya, wnuka Ludwika
Filipa, i caego domu orleaskiego; byli to wreszcie bonapartyci, ktrzy
wszake po Sedanie stracili ogromnie na wpywach; moliwo restauracji
cesarstwa w gr nie wchodzia.
Bezdzietno hr. Chambord uatwia pojednanie dwch zwanionych gazi
krlewskiego domu Francji. Ksita orleascy uznali Henryka za gow
dynastii i jedynego kandydata do tronu, z tym e po jego mierci im
przypadaa sukcesja. Porozumienie to nie rozwizao jednak sprawy. Hr.
Chambord domaga si przywrcenia dawnego krlewskiego sztandaru "Henryka
Iv, Franciszka I i Joanny d'Arc", biaego z trzema zotymi liliami.
Orleanici obstawali przy zachowaniu trjkolorowej Chorgwi. Kwestia ta
bya w gruncie rzeczy tylko pozorem. Przedmiot sporu by duo waniejszy.
Legitymici stali na stanowisku, e krl sw monarsz wol moe narodowi
nada konstytucj, ale zachowuje w swych rkach niepodzielnie najwysz
wadz. Hr. Chambord owiadczy, e nigdy nie zgodzi si "zosta prawowitym
krlem rewolucji". Orleanici natomiast byli stronnikami monarchii
parlamentarnej typu angielskiego, gdzie krl panuje, ale rzdy pozostawia
parlamentowi, czy te wyraajc si cilej jego emanacji - gabinetowi
ministrw. Wobec niemonoci porozumienia orleanici postanowili zastosowa
taktyk dylatoryjn, a mianowicie czeka na bezdzietn mier hr. Chambord.
Gow domu krlewskiego zostaby wwczas hr. Parya i przyjby sztandar
trjkolorowy wraz ze wszystkimi dezyderatami konstytucyjnymi buruazji.
Przewlekanie sprawy restauracji wymagao umocnienia pozycji obozu
monarchistw, zwaszcza wobec postpujcej republikanizacji kraju. Thiers,
ktry wyranie opowiedzia si za republik, zosta zmuszony do ustpienia
23 maja 1873 r. Nazajutrz Zgromadzenie Narodowe wybrao na prezydenta
Francji marszaka MacMahon (1873-1879), znanego ze swych sympatii
rojalistycznych.
Tymczasem trway prace nad konstytucj. Utrudniaa je nierozstrzygnita
sytuacja i spory midzy monarchistami a republikanami. Wreszcie 30 stycznia
1875 r. Zgromadzenie wikszoci jednego gosu uchwalio wniosek
nastpujcej treci, zgoszony przez deputowanego Henri Vallon: "Prezydenta
republiki wybiera absolutn wikszoci gosw Senat i Izba Deputowanych
poczone i w Zgromadzenie Narodowe".
W krtkim tym wniosku zawieraa si kwintesencja zasad rzdowych Iii
Republiki. Stwierdzona tam bya i republikaska forma rzdu, i skupienie
caej wadzy w parlamencie, ktrego prezydent by tylko mandatariuszem, i
wreszcie dwuizbowo.
Monarchici bronili si jeszcze czas pewien, ale mieli coraz silniejsze
przeszkody do zwalczania. Kolejne wybory wprowadzay do Izby coraz wiksz
liczb republikanw. Buruazja porzucaa orleanistw i przechodzia
stopniowo do szeregw republikaskich. Marszaek Mac-Mahon prbowa opni
ten proces, lecz bezskutecznie. W 1879 r., zniechcony, poda si do
dymisji. Na prezydenta wybrany zosta przewodniczcy Izby Deputowanych,
stary republikanin z r. 1848, Jules Grevy (1879-1887). Republikaski
system rzdw by umocniony i zabezpieczony. W 1879 r. siedziba rzdu i
parlamentu zostaa przeniesiona z Wersalu do Parya. Marsyliank, uznano za
hymn narodowy, dzie 14 lipca, rocznic zdobycia Bastylii, ogoszono
witem pastwowym (po raz pierwszy obchodzono je w 1880 r.).
Konstytucja, uchwalona w 1875 r., obowizywaa do 1940 r. Na czele
pastwa sta prezydent republiki wybierany na lat siedem przez Zgromadzenie
Narodowe, tj. przez poczone Senat i Izb Deputowanych. Senatorw
wybieray w kadym departamencie kolegia wyborcze, w ktrych skad
wchodzili czonkowie samorzdu terytorialnego, a wic delegaci do rad tzw.
generalnych (dla caego departamentu), okrgowych i gminnych oraz posowie
z danego departamentu. Izba Deputowanych wychodzia z wyborw powszechnych,
bezporednich, rwnych i tajnych.
Konstytucja r. 1875 bya prb przeszczepienia na grunt francuski wzorw
angielskich, angielskiej praktyki parlamentarnej i rzdowej. Nie bya to
prba nazbyt fortunna. W Anglii rzd wyania Izba Gmin, jest on jej
emanacj.
Dziki wszake systemowi dwch partii gabinet ministrw ma stale
zapewnion wikszo i duszy okres urzdowania. W parlamencie francuskim
natomiast istniao wiele ugrupowa, i to ugrupowa pynnych, ktre
czstokro dzieliy tylko ambicje przywdcw. Tote rzd we Francji Iii
Republiki rzadko kiedy mg by pewien wikszoci, std czste przesilenia
ministerialne i nietrwao gabinetw. Przecitny okres urzdowania
gabinetu nie przekracza czterech miesicy. Zgubnym skutkom cigych zmian
na stanowiskach ministrw i podsekretarzy stanu zapobiegaa w pewnej mierze
ustabilizowana, dowiadczona i wytrawna biurokracja francuska. Z
postanowie konstytucji z r. 1875 wyranie przebija obawa przed rzdami
silnej rki, przed dyktatur, zwaszcza dyktatur wojskow, przed otwarciem
drogi do zamachw stanu na mod 18 brumaire'a i 2 grudnia.
Kolejn cech znamienn konstytucji bya centralizacja. Utrzymano prawie
bez zmiany scentralizowan machin administracyjn wprowadzon przez rzdy
napoleoskie. Pary by jedynym orodkiem dyspozycyjnym.
Arystokracja rodowa przez krtki czas odgrywaa rol w pocztkach Iii
Republiki. W Zgromadzeniu Narodowym, na awach ministerialnych, w
ambasadach i poselstwach licznie zasiadali potomkowie starych rodw
szlacheckich. Zachowali rwnie znaczenie i wpywy na wsi wrd ludnoci
chopskiej. Trwao to przecie niedugo. Pooyo temu kres ugruntowanie
republikaskiej formy rzdu. Odtd przedstawiciele tej warstwy ogranicz
si do dziaalnoci gospodarczej przewanie w dziedzinie rolnictwa (w
organizacjach rolniczych bra bd czsto udzia kierowniczy), do pracy w
dyplomacji, wojsku i marynarce i to najczciej na stanowiskach kluczowych.
Wielka buruazja trzymaa rk na pulsie ycia gospodarczego kraju i
decydowaa o kierunku jego biegu. Skutkiem tego i wpyw jej na rozwj
stosunkw politycznych by olbrzymi. Niekiedy przedstawiciele tej warstwy
osobicie rzucali si w wir ycia politycznego i obejmowali naczelne
stanowiska, jak np. bankier i przemysowiec Jean Casimir-Perier, minister,
przewodniczcy Izby i wreszcie w latach 1894-1895 przez krtki czas
prezydent republiki.
Doskona charakterystyk klas panujcych w Iii Republice zawiera mowa,
ktr 18 stycznia 1877 r. wygosi w Aix Gambetta, dcy wwczas na czele
"nowych warstw" do wadzy: "Konserwatyst jest ten, kto chce spoeczestwa
bez przywilejw, takiego, jakie powstao na gruncie Kodeksu Cywilnego;
konserwatyst jest ten, kto chce wolnoci sumienia, takiej, jaka wynika z
Deklaracji Praw Czowieka". Zwracajc si wprost do wielkiej buruazji
woa: "Panowie moecie w tej republice odegra rol olbrzymi, rol
uprzywilejowan, poniewa posiadacie majtek, wyksztacenie i wpyw
spoeczny. Idcie, Panowie, z nami, zapewnimy Wam stanowisko, zaszczyty i
si, co pozwoli Wam wyzyska Wasze uzdolnienia dla dobra wszystkich".
Buruazja istotnie wypeniaa w Iii Republice rol, jak jej przeznaczy
Gambetta. Zarzucia ona wkrtce frazeologi konserwatywno-republikask
Thiersa i zacza si posugiwa hasami lewicowo-republikaskimi.
Radykalny, jakobiski frazes mia zamaskowa jej wadz i jej interesy,
mia zjednywa dla niej najszersze masy ludowe i zastpowa program
spoeczny, a zarazem kry lk buruazji przed klas robotnicz, lk wyrosy
podczas gorcych dni czerwcowych 1848 r., zaostrzony czasu Komuny
Paryskiej. Nigdy wszake nie dopuszczono, aby goszony w Iii Republice
radykalizm mg naprawd zagrozi interesom wielkiej buruazji. Rzekomo
lewicowe i postpowe stanowisko klas rzdzcych w Iii Republice okrelono w
artobliwym wskazaniu: "Zawsze na lewo, ale nigdy dalej!" (Toujours a
gauche, mais pas plus loin!). Sprzecznoci pomidzy prawicowymi deniami w
sprawach gospodarczych i spoecznych a lewicow frazeologi polityczn
wyjani znawca francuskiego ycia politycznego Andr Siegfried: "Pod
wzgldem politycznym serce Francuza jest z lewej strony, ale jego kiesze z
prawej... a w praktyce kady Francuz ma kiesze". Tote Iii Republika,
gdzie jak rzadko w ktrym kraju szermowano bezustannie hasami postpowymi
i radykalnymi, bya w dziedzinie ustawodawstwa spoecznego i ochrony pracy
jednym z najbarrdziej zacofanych pastw w Europie.
Gdy Gambetta zapowiedzia, e we Francji dochodz do wadzy "nowe warstwy
spoeczne" (des couches nouvelles), nie mia bynajmniej na myli mas
robotniczych i chopskich, lecz redni i drobn buruazj, przede
wszystkim adwokatw, dziennikarzy, nauczycieli, kupcw, rzemielnikw, i
wreszcie wszelkiego rodzaju drobnych "ciuaczy", ktrzy oszczdzali znaczn
cz swych dochodw, aby w wieku dojrzaym zapewni sobie spokojne ycie
rentiera. Ludzie ci tworzyli trzon obozu tzw. radykalnego i w yciu Iii
Republiki odgrywali du rol. Cechowa ich kult dla tradycji rewolucyjnych
i jakobiskich, ideologia republikaska i antyklerykalna.
Wobec rolniczego gwnie charakteru kraju, chopi stanowili przewaajc
cz ludnoci. W 1872 r. wieniacy liczyli 69% ogu zaludnienia w 1900 r.
- 59%. Zjawisko wyludniania si wsi francuskiej nie czyo si ze wzrostem
wielkiej wasnoci ziemskiej, gdy do miast przenosili si bezrolni, ktrzy
stanowili okoo poowy ludnoci zatrudnionej w rolnictwie. Powierzchnia
ziemi uprawnej nalecej do redniej i drobnej wasnoci (poniiej 40 ha)
bya wiksza ni obszar latyfundiw; stosunek ten przedstawia si mniej
wicej jak pi do czterech.
Pod wzgldem politycznym chopi zerwali do szybko z monarchistami,
ktrych popierali w pierwszych latach Iii Republiki, zwaszcza w wyborach
1871 r., i oddawali swe gosy na kandydatw republikaskich. Z czasem
najwiksze wpywy zdobyli pord chopw radykaowie wyraajcy interesy i
denia drobnej buruazji.
Ludno robotnicza wynosia w 1872 r. 23% ogu mieszkacw Francji.
Najwaniejsze jej skupienia znajdoway si w Paryu oraz w departamentach
pnocnych i wschodnich. Pooenie robotnika byo niezmiernie cikie, gdy
do koca Xix w. Francja nie znaa ustawodawstwa spoecznego. Czas pracy
wynosi od 10 do 13 godzin dziennie. Przymusowy odpoczynek niedzielny
zniesiono w 1881 r. jako obyczaj rzekomo klerykalny. Klas robotnicz
ugodziy straszliwe represje po zdawieniu Komuny. Wrogie i nieufne wobec
robotnika stanowisko rzdu i buruazji utrudniao dziaalno publiczn, a
zwaszcza czenie si robotnikw w szersze zwizki i organizacje. Zwizki
zawodowe byy we Francji prawnie zakazane do 1884 r. Dopiero w 1886 r.
zawizaa si Narodowa Unia Zwizkw Zawodowych. W 1895 r. powstaa
Generalna Konfederacja Pracy (Confdration Gnrale du Travail)organizacja
grupujca syndykaty robotnicze, czyli zwizki zawodowe.
Pomimo wszelkich trudnoci w padzierniku 1876 r. odby si w Paryu
pierwszy kongres robotniczy; wzio w nim udzia 340 delegatw, z tego 255
z Parya. Uchway kongresowe domagay si 8-godzinnego dnia pracy dla
kobiet i tworzenia spdzielni robotniczych, w ktrych upatryway
"radykalny rodek wyzwolenia pracy i zniweczenia ndzy". Na drugim
kongresie w 1878 r. pado ju danie uspoecznienia rodkw produkcji.
Zwolennikw tego programu zaczto nazywa kolektywistami. Zasadnicze
wszake znaczenie dla dalszego rozwoju ruchu robotniczego we Francji mia
kongres w Marsylii w 1879 r. Kolektywici mieli tu ju wikszo i
przeprowadzili uchwa, dajc uspoecznienia rodkw produkcji i wzicia
przez proletariat udziau w walce politycznej. W wyniku uchwa kongresu
powstaa Francuska Partia Robotnicza (Parti Ouvrier Franais). Program jej,
opracowany przy wybitnym osobistym udziale Marksa, zosta uchwalony na
zjedzie w Hawrze w 1880 r. Parti Robotnicz kierowali Guesde i Lafargue.
Jules Basile Guesde, za cesarstwa dziennikarz republikaski, po upadku
Komuny przebywa na emigracji, skd powrci do Francji w 1877 r. jako
zdecydowany marksista. By zaoycielem tygodnika "L'Egalite" (Rwno).
Paul Lafargue, przyjaciel i zi Marksa, lekarz z zawodu, by jednym z
najbardziej utalentowanych propagatorw marksizmu.
Wkrtce wszake, bo ju w 1882 r., doszo w ruchu robotniczym do rozamu.
Obok Partii Robotniczej wystpili pod przewodem Benoit Malona i Paula
Brousse'a tzw. possybilici, zwolennicy reform wprawdzie ograniczonych, ale
"moliwych" do przeprowadzenia (po francusku possibles, std nazwa) w
niedugim czasie. Owa "polityka moliwoci" polegaa m.in. na deniu do
opanowania samorzdw lokalnych. T drog possybilici spodziewali si
realizowa reformy spoeczne. Skupiali si w Federacji Robotnikw
Socjalistw (Fdration des Travailleurs Socialistes).
Trzecim odamem ruchu robotniczego by blankizm. Blankici, ktrym
przewodzi dawny bojownik Komuny Edouard Vaillant, utworzyli Centralny
Komitet Rewolucyjny (Comite Central Revolutionnaire). Najwicej uwagi
powicali walce politycznej i zapowiadali zdobycie wadzy si.
Dopiero w kwietniu 1905 r., w duej mierze za staraniem znakomitego
dziaacza, parlamentarzysty, mwcy i pisarza, Jean Jauresa, nastpio
zjednoczenie tych trzech kierunkw w jedn parti socjalistyczn. Akt
zjednoczenia gosi: "Partia socjalistyczna opiera si na nastpujcych
zasadach: porozumienie i organizacja midzynarodowa robotnikw, organizacja
polityczna i ekonomiczna proletariatu w parti klasow dla zdobycia wadzy
i socjalizacji rodkw produkcji i wymiany, to znaczy przeksztacenia
spoeczestwa kapitalistycznego w spoeczestwo kolektywistyczne, czyli
komunistyczne. Partia nosi nazw Partia Socjalistyczna, sekcja francuska
Midzynarodwki Robotniczej".
Swoist waciwoci francuskiego ycia politycznego by brak zwartych
organizacji partyjnych takich, jakie dziaay wspczenie w Wielkiej
Brytanii i w Niemczech. We Francji moemy mwi co najwyej o pewnych
kierunkach, ktre niezalenie od tego, czy wyraay interesy i denia
wielkiej, redniej czy drobnej buruazji, musiay mie zawsze etykiet
republikask i lewicow. I tak kierunek, reprezentujcy wielk buruazj
nosi miano lewicy republikaskiej. Nie mniej konserwatywni pod wzgldem
spoecznym byli tzw. republikanie lewicowi. Najliczniejszym od koca Xix
w., od sprawy Dreyfusa, i najbardziej wpywowym w parlamencie ugrupowaniem
byli radykaowie - reprezentacja polityczna drobnej buruazji. Radykaowie
wystpili na aren polityczn jako opozycja przeciwko oportunistycznej
polityce Gambetty. Przez dugie lata przewodzi im Georges Clemenceau.
Wzgldy wyborcze, gra parlamentarna, ambicje ministerialne poszczeglnych
politykw wpyway na liczne ugrupowania w parlamencie. Znawca tych spraw,
autor pracy o francuskich partiach politycznych, Andr Siegfried, pisa:
"Trzeba i naprzd, albo raczej na lewo. W tym sensie demokracja jest
|ruchem; mniej chodzi tu o program, a wicej o pozycj; trzeba by zawsze
na lewo od swego przeciwnika, nigdy nie mona traci cznoci z lewic.
Jeli si jest ministrem, trzeba tak si urzdzi, aby mc |upa |na
|lewo".
Interesy wielkiej buruazji francuskiej byy dyktowane przede wszystkim
niezmiernie silnym i szybkim rozwojem bankw, ktry by znacznie silniejszy
ni rozwj przemysu. Trzy najwiksze banki: Crdit Lyonnais, Sucit
Gnrale i Comptoir National byy potentatami rozstrzygajcymi o
najwaniejszych kwestiach polityki krajowej. Obok wielkich bankw ogromny
wpyw na bieg spraw publicznych wywieray we Francji zrzeszenia
przemysowcw - Komitet Hut (Comite des Forges de France), istniejcy od
1864 r. i Centralny Komitet Kopalni Wgla (Comit Central des Houillres de
France) dziaajcy od 1887 r. Taka struktura kapitalizmu francuskiego
wpywaa powanie na charakter polityki zarwno wewntrznej, jak i
zagranicznej.
Obfito pienidza na rynku krajowym i niska na og stopa procentowa
tworzyy dla Francji warunki niezmiernie korzystne do wywozu kapitaw. Tu
ley wytumaczenie polityki kolonialnej, ktra doprowadzia do tego, e
przeszo 4/5 francuskiego imperium kolonialnego, wedug stanu posiadania w
r. 1914, zostao zdobyte w okresie 1880-1914.
Tu rwnie szuka naley wyjanienia licznych zagadnie polityki
zagranicznej. Rynek finansowy francuski by dla wielu pastw i wielu
przedsibiorstw podanym rdem poyczek. Poniewa za emisj papierw
zagranicznych mona byo przeprowadza we Francji jedynie za zgod wadz
pastwowych, by to dla rzdu potny rodek dziaania w polityce
zewntrznej.
Wytworzyy si, jeli wolno stosowa tu upraszczajce schematy, dwie
"szkoy", wedug okrelenia Jacquesa Bainville'a, czy moe raczej dwa
kierunki polityki zagranicznej.
Wedug pierwszego Francja powinna bya dy do zblienia z Niemcami,
gdy jedynie t drog mogaby zapewni sobie nie tylko bezpieczestwo, ale
i woln rk w polityce europejskiej, a przede wszystkim otworzy szersze
moliwoci ekspansji kolonialnej. Nie godzc si w dalszym cigu z zaborem
Alzacji i Lotaryngii naleaoby kwesti t usun z "polityki praktycznej".
Za gwnego wyraziciela tego kierunku uchodzi Gabriel Hanotaux, w latach
1894-1898 minister spraw zagranicznych. Denie do zblienia z Niemcami
wystpio na innym podou w przededniu wybuchu pierwszej wojny wiatowej.
Drugi kierunek za wyraa pogld, e prawdziwe pojednanie ze wschodnim
ssiadem jest rzecz niemoliw. Dla zabezpieczenia si przed Niemcami
Francja powinna wic wyj ze swej izolacji i nawiza jak najblisze
stosunki z innymi mocarstwami, przede wszystkim z Rosj, a take z
odwieczn antagonistk Wielk Brytani. Czoowym przedstawicielem tego
kierunku politycznego by Thophile Delcass, minister spraw zagranicznych
w latach 1898-1905, pniej za Raymond Poincar, premier i minister spraw
zagranicznych w 1912 r., prezydent republiki w latach 1913-1920.
Wszystko to s oczywicie uproszczenia, ktrymi mona si posugiwa dla
uatwienia oglnej orientacji. Prawd jest, e w cigu caego okresu
stosunki pomidzy Francj a Niemcami byy niechtne i nieufne, prby
zblienia krtkotrwae i bez rezultatu. Umocnienie swego stanowiska
upatrywaa Francja w przymierzu z Rosj (1891-1893), nastpnie w
porozumieniu z Wielk Brytani (1904).
Pogld, i ekspansja kolonialna utrudnia polityk francusk w Europie,
by wysuwany przez wpywowe czynniki jedynie w pocztku okresu, niedugo po
klsce r. 1870. Bya to gwatowna opozycja Clemenceau i jego przyjaci
przeciwko polityce premiera Ferry'ego w latach 1884-1885. Pniej polityka
kolonialna spotykaa si z oporem jedynie pord socjalistw i drobnej
czci lewicy buruazyjnej. ywioy zainteresowane w zamorskiej ekspansji
imperialistycznej umiay dobrze zabiega o swe sprawy i wpywa na opini
publiczn. Pracoway w tym kierunku Komitet Afryki Francuskiej (Le Comit
de l'Afrique Franaise), zaoony w 1890 r., i Unia Kolonialna (L`Union
Coloniale), zawizana w 1895 r. W parlamencie utworzya si wpywowa "grupa
kolonialna", na ktrej czele stan przemysowiec i parlamentarzysta,
deputowany Oranu Eugne Etienne. Fakt, e w 1893 r. utworzono osobn armi
kolonialn, powstajc z zacigu ochotniczego, uspokoi znacznie opini
publiczn, przekonan, i odtd modzi ludzie powoywani do suby
wojskowej, nie bd zmuszani do wyjazdu za morze i do walk w koloniach.
Ekspansja zamorska Iii Republiki bya tak silna, i w r. 1914 francuskie
imperium kolonialne obejmowao 104912007km; i liczyo 53443000
mieszkacw. Najwiksza cz posiadoci francuskich leaa w Afryce -
95814007km; i 35632500 mieszkacw.
Najwaniejsze zdobycze kolonialne Iii Republiki przed pierwsz wojn
wiatow to protektorat nad Tunezj w 1881 r., protektorat nad Annamem w
1884 r., utworzenie Konga Francuskiego w latach 1883-1885, protektorat nad
Madagaskarem w 1885 r. i aneksja tej wyspy w 1896 r., aneksja Tahiti w 1891
r., zajcie Dahomeju w latach 1892-1893, protektorat nad Laosem w 1893 r.,
protektorat nad Marokiem w 1912 r.


Rozdzia dziewitnasty:
Francja - kryzysy
Iii Republiki


System republikaski umacnia si we Francji nie bez znacznych trudnoci.
W niewielkiej tylko mierze przysparzali ich monarchici, ktrych liczba
ustawicznie malaa; powstaway one w rzdzcym obozie republikaskim. W
1886 r. ministrem wojny zosta Georges Boulanger, genera, ktry wprawdzie
nigdy i nigdzie nie odnis zwycistwa, ale za to mia dobre mniemanie o
sobie. Szeroko rozwinita reklama zapewnia mu ogromn popularno.
(Genera Odwet (General Revanche), jak go nazywano, uchodzi przez krtki
czas za czowieka, ktry jak drugi Bonaparte zdolny by stan na czele
Francji, podnie jej potg, poprowadzi j do zwyciskich bojw,
poskromi Niemcy i odzyska Alzacj i Lotaryngi. Rzecz znamienna, e z
Boulangerem wizaa nadzieje zarwno cz prawicy, jak i bardzo wielu
radykaw.
Genera nie dors wszake do zadania, ktre mu wyznaczano. Nie odway
si na zamach stanu, chocia sprzyjay mu okolicznoci, pozwoli si usun
najpierw ze stanowiska ministra, pniej dowdcy korpusu, a wreszcie
wymanewrowa z dziaalnoci politycznej. Zagroony nastpnie procesem i
wyrokiem skazujcym zbieg za granic i popeni samobjstwo w Brukseli w
1891 r.
Ambicje i przygody generaa Boulangera nie miayby znaczenia, gdyby nie
to, e zwizany by z nimi do silny, cho krtkotrway kierunek
polityczny, zwany niecile bulanyzmem. Kierunek ten przechodzi rne
fazy, a raczej, wyraajc si dokadniej, w rnych okresach dominoway w
nim rne czynniki. By to najpierw, mniej wicej od stycznia do grudnia
1886 r., bulanyzm jakobiski, by to nastpnie, od grudnia 1886 do maja
1887 r., bulanyzm odwetowy (le boulangisme revanchard), by to wreszcie
bulanyzm antyparlamentarny po maju 1887 r. Niezadowoleni z istniejcego
stanu rzeczy czyli z miern osob generaa Boulangera zmiany czy to w
kierunku podniesienia stanowiska Francji w europie i odzyskania Alzacji i
Lotaryngii, czy te usprawnienia machiny rzdowej i wzmocnienia pastwa,
czy nawet poprawy i udoskonalenia ustroju spoecznego. Oglnie biorc
bulanyzm na prowincji pozostawa w sojuszu raczej z konserwatystami, w
Paryu natomiast opiera si gwnie na radykaach. Ruch ten by wyrazem
opozycji wobec panujcych stosunkw, nie by wszake dostatecznie
skrystalizowany ani zwarty, aby mc uchwyci wadz w pastwie.
Groniejszym niebezpieczestwem dla republiki ni niefortunny kandydat na
dyktatora bya korupcja w wysokich koach rzdowych i parlamentarnych.
Twrca Kanau Sueskiego Ferdinand de Lesseps zapragn powtrzy w
Ameryce swe sukcesy i wznowi dawne, snute ju od Xvi w., od czasw Filipa
Ii, projekty przekopania Przesmyku Panamskiego i poczenia Oceanu
Atlantyckiego ze Spokojnym. W 1880 r. zawiza spk akcyjn dla budowy
kanau w Ameryce rodkowej. Trudnoci przy robotach wszake byy wiksze,
ni przypuszczano pocztkowo, zebrany za kapita mniejszy, ni tego
wymagay potrzeby spki. W 1884 r., gdy prace nie wyszy jeszcze poza
stadium wstpne, Towarzystwu Kanau zabrako funduszw na dalsze roboty.
Usiowano ratowa sytuacj wypuszczeniem obligacji loteryjnych, chtnie
widzianych przez publiczno, na sum 600 mln frankw. Wymagao to uchway
parlamentu. Uchwaa taka zapada istotnie w 1888 r., ale nie zdoaa
poprawi interesw Towarzystwa, ktre w 1892 r. zmuszone byo ogosi
bankructwo. Przy tej sposobnoci wyszy na jaw zarwno liczne naduycia
finansowe popenione przez czonkw dyrekcji, jak i przede wszystkim fakt
przekupywania wpywowych politykw, parlamentarzystw, dziennikarzy. Bya
to tzw. afera panamska. Sprawa nabraa szerokiego rozgosu, zostaa w
opinii publicznej, jak czsto bywa w takich wypadkach, wyolbrzymiona, i jak
si wydawao, zachwiaa podstawami Iii Republiki. Na monarchistycznej
prawicy mwiono z nietajonym zadowoleniem o powszechnym skorumpowaniu
rzdzcego personelu i kompromitacji ustroju republikaskiego, na
socjalistycznej lewicy oburzano si na zgnilizn moraln buruazji.
Iii Republika przezwyciya ostatecznie kryzys, ale cz personelu
politycznego zarwno z obozu umiarkowanego, jak i radykalnego zmuszona
zostaa do wycofania si cakowicie lub na czas duszy, jak Clemenceau, z
ycia publicznego. Dokonao si odnowienie i odmodzenie k rzdzcych. W
wyniku wyborw w 1893 r. w poowie mniej wicej weszli do Izby ludzie
zupenie nowi i po najwikszej czci modzi, midzy nimi Raymond Poincare
i Louis Barthou. Republikanie buruazyjni, umiarkowani i radykalni,
uzyskali znaczn przewag i nad 60 monarchistami na prawicy, i nad 48
socjalistami na lewicy. Wikszo parlamentarna, zoona przewanie z
umiarkowanych, przyja jako podstaw programu oglnikowe haso: "Ani
reakcja, ani rewolucja".
W tym wanie momencie nastpia prba porozumienia pomidzy katolikami
francuskimi a rzdem republiki. Katolicy w wczesnej Francji byli w
ogromnej wikszoci monarchistami i z wyran niechci spogldali na
republik, ktra odpacaa im wcale nie mniejsz nieprzyjani. W latach
1880-1881-1882 poczyniono pierwsze kroki w kierunku laicyzacji szkolnictwa
francuskiego.
Zasadnicza wszake opozycja katolikw przeciwko republice przynosia
Kocioowi coraz wicej szkody i coraz bardziej utrudniaa jego
dziaalno, a to tym wicej, im bardziej umacnia si we Francji ustrj
republikaski. W Rzymie doszed do tego przekonania papie Leon Xiii, ktry
stwierdzi wyranie, e nie chce wiza Kocioa z martwymi przeytkami, we
francji za energiczny, o szerokich horyzontach arcybiskup Algieru kardyna
Charles de Lavigerie. W listopadzie 1890 r. kardyna z upowanienia papiea
wygosi mow, w ktrej zachca katolikw, aby pogodzili si z form rzdu
przyjt przez wikszo narodu i nie majc w sobie nic sprzecznego z
zasadami chrzecijaskimi. W 1892 r. papie w encyklice zredagowanej w
jzyku francuskim "Au milieu des sollicitudes" wezwa wiernych we Francji
do szczerego pojednania si z republik. Papieowi chodzio o to, aby
katolicy stajc na gruncie ustroju zapewnili sobie wpyw na ustawodawstwo.
Apele te odniosy skutek na razie jedynie poowiczny. Tylko cz
katolikw francuskich pod wodz hr. Alberta de Mun porzucia zasadnicz
opozycj i wyranie opowiedziaa si za republik. Nazywano ich
przyczonymi (rallies), a cay kierunek przyczenie (le ralliement).
Obz rzdowy powita zwrot ten z uczuciami mieszanymi. Le ralliement byo
niewtpliwym sukcesem i niewtpliwym wzmocnieniem republiki. Ale
antyklerykalizm by dla buruazji francuskiej dogodnym narzdziem w jej
grze politycznej, pozwala odwraca uwag mas pracujcych od ich zagadnie
bytowych, by zarazem rodkiem do utrzymywania jednoci i porozumienia
pomidzy rnymi czsto zwalczajcymi si frakcjami republikaskimi.
W kadym razie le ralliement przynioso w stosunkach pomidzy pastwem a
Kocioem pewne odprenie, ale nie na dugo. Francja wesza bowiem wkrtce
w nowy kryzys - najciszy, jaki przeya Iii Republika. Bya nim sprawa
Dreyfusa.
W 1894 r. kapitan artylerii Alfred Dreyfus, Alzatczyk ydowskiego
pochodzenia, zosta aresztowany pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec.
Sd wojenny skaza go na degradacj, wydalenie z wojska i doywotnie
zesanie na Wysp Diabelsk w Gujanie Francuskiej w Ameryce Poudniowej. W
1896 r. nowy szef kontrwywiadu francuskiego podpukownik Picquart. zoy
ministrowi wojny raport, i zdaniem jego Dreyfus jest niewinny, a dokument,
ktry posuy sdowi za dowd winy skazanego oficera, by pisany nie jego
rk, lecz rk znanego w armii hulaki i karciarza majora Esterhazego. Lecz
dowdztwo nie yczyo sobie wznawiania procesu Dreyfusa uwaajc, i byoby
to rwnoznaczne z kompromitacj sdu wojennego i armii. Picquart zosta
usunity z szefostwa kontrwywiadu, a nieco pniej wysany do Afryki.
Prezes ministrw owiadczy publicznie: "Sprawa Dreyfusa nie istnieje".
Myli si gruntownie. Sprawa Dreyfusa ju istniaa i podzielia Francj
na dwa namitnie ze sob walczce obozy. Tzw. antydreyfusici stali na
stanowisku, e wszelka obrona Dreyfusa godzi w honor armii i nie wolno
sprawy tej porusza. czyli si tu monarchici, nacjonalici, antysemici,
znaczna cz buruazji republikaskiej, ogromna wikszo katolikw. Tzw.
dreyfusici gosili, e niewinnemu czowiekowi wyrzdzono gbok krzywd,
ktr trzeba naprawi. Naleeli tu socjalici z Jauresem na czele (tylko
nieliczni dowodzili, e kwestia ta nie obchodzi klasy robotniczej), cz
buruazji, intelektualici, jak Anatol France i Emil Zola, wreszcie cz
katolikw, -jak pisarz Charles Pguy i sam Picquart. Walk zaostrzy
opublikowany 13 stycznia 1898 r. list otwarty Zoli do prezydenta republiki,
oskarajcy wojskowy wymiar sprawiedliwoci i podnoszcy lekcewaenie
krzywdy ludzkiej. Zoli wytoczono proces i skazano go na rok wizienia.
Wadze wojskowe ogosiy tymczasem dokument majcy potwierdza win
Dreyfusa. Okazao si wszake wkrtce, i byo to faszerstwo, ktrego si
dopuci szef kontrwywiadu, pukownik Henry. Zaraz potem popeni on
samobjstwo. Fakt ten wywoa wstrzs w opinii publicznej, a pod jej
naciskiem proces zosta wznowiony. Sd wojenny w 1899 r. uzna Dreyfusa
ponownie winnym, lecz dopatrzy si "okolicznoci agodzcych" i skaza go
na 10 lat wizienia. Wyrok ten zaskoczy i zdumia obie strony. Cik
sytuacj usiowano rozwika w ten sposb, e prezydent republiki uaskawi
nieszczliwego oficera. Dopiero w 1906 r. doczeka si Dreyfus penej
rehabilitacji.
Tymczasem wzburzenie doszo do szczytu. Nieprzemylane i niepowane
wybryki monarchistw (jeden z nich na wycigach w Auteuil 4 czerwca 1899 r.
uderzy lask w gow prezydenta Loubeta i zgnit mu cylinder) oburzyy
republikanw i zaniepokoiy masy robotnicze stolicy. 11 czerwca wielki
pochd; zoony gwnie z robotnikw, przeszed ulicami Parya manifestujc
przeciwko generalicji, arystokracji i duchowiestwu. W tych warunkach
potrzeba silnego rzdu o duym autorytecie wydaa si koniecznoci
republikanom rnych odcieni. Rzd taki utworzy 22 czerwca 1899 r. Ren
Waldeck-Rousseau. Sensacj byo powoanie do nowego gabinetu na ministra
wojny generaa de Gallifet, na ministra handlu deputowanego
socjalistycznego Aleksandra Milleranda. Markiz Gaston de Gallifet wsawi
si odwag bojow, w szczeglnoci wielk szar kawalerii francuskiej,
ktr prowadzi pod Sedanem, splami si wszake okruciestwem w walce z
Komun. Na stanowisku ministra wojny wyda si teraz potrzebny, by bowiem
-jedynym wyszym oficerem, ktry potpia stanowisko dowdztwa w sprawie
Dreyfusa. Wiksz wag miaa nominacja Milleranda. Po raz pierwszy w
dziejach socjalista wszed do gabinetu buruazyjnego (udzia Louisa Blanca
w Rzdzie Tymczasowym Ii Republiki w 1848 r. spowodoway zupenie inne
warunki i mia inne znaczenie).
Nominacja ministerialna dziaacza socjalistycznego wywoaa ostre spory w
szeregach socjalistw. Sytuacj zaostrzy fakt, e do rzdu jednoczenie z
Millerandem wszed znienawidzony w koach robotniczych Gallifet. 14 lipca
1899 r. socjalici spod znaku Guesde'a - Francuska Partia Robotnicza (Parti
Ouvrier Franais) i blankici wydali manifest "Do Francji Robotniczej i
Socjalistycznej" goszcy, e "partia socjalistyczna, partia klasowa nie
moe by ani sta si parti ministerialn, jeli nie chce popeni
samobjstwa". Spraw oddano do ostatecznego rozstrzygnicia kongresowi,
ktry obradowa w Paryu od 3 do 8 grudnia 1899 r. Za udziaem w rzdzie
przemawia wycznie Jaures, opowiadali si za kolaboracj niektrzy
parlamentarzyci, midzy nimi Aristide Briand i Rene Viviani, ci dwaj
bowiem sami mieli nadziej zasi z czasem na awach ministerialnych (co
te istotnie wkrtce nastpio). Wspprac zwalczali przede wszystkim
Jules Guesde i Edouard Vaillant. Guesde twierdzi: "Nie socjalizm zdoby
wadz, lecz wadza zdobya socjalizm". Dowodzi nastpnie, e skoczya
si era wojen kontynentalnych i narodowych. "Moliwe s jedynie wojny
handlowe i kolonialne! Czy zobaczymy socjalist przewodzcego takim rzeziom
dla kradziey? Wyobramy sobie, e Millerand angielski, Millerand woski,
Millerand niemiecki przycz si do Milleranda francuskiego i bd wzywali
proletariuszy do walki jeden przeciw drugiemu w tych rozbojach
kapitalistycznych. (Co wwczas pozostanie, pytam, towarzysze, z
midzynarodowej solidarnoci robotniczej? Gdy przypadek Milleranda si
upowszechni, trzeba bdzie powiedzie: egnaj! wszelkiemu
internacjonalizmowi". Ostatecznie kongres 818 gosami przeciwko 634 powzi
uchwa stanowic, e "walka klasowa nie pozwala socjalicie wchodzi do
rzdu buruazyjnego". Zaraz pniej wszake kongres wikszoci 1140 gosw
przeciwko 240 uzna, e mog powsta "okolicznoci wyjtkowe, w ktrych
Partia bdzie musiaa rozway kwesti udziau socjalistw w rzdzie
buruazyjnym". Millerand pozosta wic ministrem nie zrywajc na razie z
parti.
W dniach od 23 do 27 wrzenia 1900 r. obradowa midzynarodowy kongres
socjalistyczny w Paryu. Po dyskusji przyjto wniosek Kautsky'ego, ktry
potpiajc zasadniczo wspprac uznawa, e w niektrych wypadkach moe
ona wystpi jako "droga wymuszona, przejciowa i wyjtkowa".
Millerand pozosta w rzdzie i jako minister handlu i przemysu, ktremu
podlegay sprawy pracy, przystpi do wprowadzenia w ycie reform, ktre
mogy polepszy pooenie klasy robotniczej, chociaby w ograniczonej
mierze. Najwaniejsza bya ustawa z 30 lipca 1900 r.; ustalaa ona
najwysz dopuszczaln dugo dnia roboczego na 11 godzin dla wszystkich
bez rnicy pci, przewidywaa ponadto, e w cigu 4 lat dzie pracy
zostanie jeszcze skrcony do 10 godzin.
Wiele uwagi powici Millerand robotniczemu ruchowi zwizkowemu.
Popiera organizacje zwizkowe, udziela im subwencji, zasiga opinii
przywdcw, wprowadzi delegatw zwizku do Najwyszej Rady Pracy.
Generalna Konfederacja Pracy wszake odniosa si do polityki Milleranda
nieufnie i niechtnie. Uwaano, i wadze d t drog do opanowania
zwizkw zawodowych, do stumienia w nich de rewolucyjnych i skierowania
caego ruchu zwizkowego na tory ugodowe.
Rzdy Waldeck-Rousseau (1899-1902) i nastpcy jego Emila Combesa
(1902-1905) stoczyy gwatown walk z siami zachowawczymi w
spoeczestwie. Do walki tej doszo wbrew polityce Leona Xiii i wbrew
deniom kierunku ralliement w znacznej mierze skutkiem powika wywoanych
spraw Dreyfusa. Andre Siegfried, publicysta francuski dobrze w stosunkach
swego kraju zorientowany, tak scharakteryzowa znaczenie tej kwestii:
"Prawica, niegdy powcigliwa w polityce zagranicznej i cakowicie jeszcze
przeniknita orleanizmem buruazyjnym, okazywaa si agresywnie
nacjonalistyczna wbrew internacjonalizmowi klasowemu; armia w jej oczach
wyraaa wszystkie cnoty hierarchiczne i zdrow dyscyplin negowan przez
rwno republikask. Za ni sta Koci sawicy cnoty onierskie jako
chrzecijaskie i oczyszczajce. Bya to koncepcja ycia, nie pozbawiona
pikna, ale podwaajca u samych podstaw zasady demokracji".
Leon Blum, pniejszy przywdca socjalizmu francuskiego i dwukrotny
premier, w swych wspomnieniach o sprawie Dreyfusa pisa: "nie walczono ani
za, ani przeciw Dreyfusowi, nie walczono ani za, ani przeciw rewizji
[procesu], walczono za republik lub przeciw, za militaryzm lub przeciw, za
pastwem laickim lub przeciw".
I Siegfried, i Blum uderzyli w sedno sprawy. Ze wzmoon si rozgorzaa
walka pomidzy tym odamem narodu francuskiego, ktry uzna si za
dziedzica i spadkobierc Wielkiej Rewolucji, a ktry dla uproszczenia
moemy nazwa nie nazbyt dokadnie lewic, a odamem drugim (nazwijmy go z
wiksz susznoci prawic), ktry rewolucj odrzuca lub te przyjmowa
j, ale tylko czciowo i to z zastrzeeniem i z oporami.
Pod koniec Xix w. uderzajcym zjawiskiem bya ewolucja prawicy
francuskiej ku nacjonalizmowi. Historyk prawicy francuskiej, Rene Remond, w
taki sposb charakteryzuje zmian sytuacji: "Nacjonalizm przynis nowej
prawicy program i podyktowa jej sposb postpowania. Dotd pewna forma
patriotyzmu, ywa, romantyczna, szowinistyczna i miujca armi
(chauvinisme cocardier) bya waciwoci lewicy rewolucyjnej. Patriotyzm i
jakobinizm szy z sob w parze". Jeszcze w 1871 r. lewica chciaa dalej
walczy z najedc, gdy prawica opowiadaa si za zawarciem pokoju. Na
przeomie stulecia sytuacja ulega odwrceniu - prawica gosia hasa
militarystyczne i entuzjazmem otaczaa armi, na lewicy panowaa nieufno
do wojska czy raczej do korpusu oficerskiego. Robotnik ywi niech do
munduru, zbyt czsto bowiem armia powoywana bya do tumienia strajkw,
manifestacji i rozruchw robotniczych. Wrd modziey akademickiej,
pociganej do suby wojskowej, groway rwnie nastroje
antymilitarystyczne. Znalazy one wyraz w gonych swego czasu ksikach,
jak "Le cavalier Miserey" Abel Hermant'a w 1887 r., Sous-Offs
(Podoficerowie) Lucien Descaves'a w 1889 r., Un an de caserne (Rok w
koszarach) L. Lamarque'a w 1901 r. Literatura naturalistyczna uderzya w
legend roku 1870-1871, w 1892 r. ukazaa si La dbacle Emila Zoli.
Sprawa Dreyfusa zaostrzya i pogbia proces rosncej w spoeczestwie
niechci do armii.
Nic wic dziwnego, e przeciw armii, a raczej przeciw korpusowi
oficerskiemu poszed atak lewicy. Przewag generalicji zamaa reforma
sposobu awansw na wysze stopnie wojskowe. Zniesiono dotychczasowy system
kooptacji i zastpiono go systemem nominacji przez ministra wojny, a wic
przez rzd.
Zmian t lewica przyja z satysfakcj, ale si ni nie zadowolia.
Podniosa natomiast sztandar pacyfizmu. W podrcznikach szkolnych,
zwaszcza w szkolnictwie podstawowym, tzw. wwczas ludowym, zmniejszano
opowiadania o wojnach, starano si pomija rocznice zwycistw
napoleoskich, ktrych stulecie wanie si rozpoczo, ograniczano tak
popularne we Francji rewie i uroczystoci wojskowe, minister marynarki,
radyka Camille Pelletan, okrty wojenne nazywa imionami filozofw. W 1905
r. parlament uchwali ustaw ograniczajc czas suby wojskowej do 2 lat.
"Przegld Szkolnictwa Podstawowego" (Revue de L'Enseignement Primaire)
pisa 6 listopada 1904 r.: "Nie mamy onierzy zawodowych, nie miejmy take
zawodowych oficerw... Militaryzm oto wrg".
Buruazja republikaska tolerowaa atak lewicy na armi, moe nawet
widziaa go chtnie, jeli atak ten przyczynia si do osabienia wpyww
monarchistycznych w wojsku, do podkopania niezalenoci generalicji; nie
chciaa wszake i w tym kierunku zbyt daleko, armia bya jej potrzebna.
Naleao wic gwn uwag lewicy zwrci w inn stron i znale jej inny
cel uderzenia. Znaleziono go atwo. Zgodnie z antyklerykalnymi tradycjami
lewicy francuskiej celem tym byo duchowiestwo katolickie. Lewica
przypucia wic ostry atak na instytucje kocielne. Ustawa z 1901 r.
stanowia, e zgromadzenia zakonne musz uzyska dla swej dziaalnoci
zezwolenie aktem ustawodawczym, czyli uchwa parlamentu. W wikszoci
wypadkw zezwole takich odmwiono. W 1904 r. odebrano zakonnikom prawo
nauczania modziey. W 1905 r. wypowiedziany zosta konkordat, zawarty w
1801 r. przez pierwszego konsula Napoleona Bonapartego z papieem Piusem
Vii i uchwalona zostaa ustawa o rozdziale Kocioa od pastwa. Pastwo
przestao uznawa istnienie we Francji Kocioa jako legalnej instytucji
prawnej, ale zrzeko si wszelkiego wpywu na obsadzanie stanowisk
kocielnych. Majtki i budynki kocielne (kocioy, klasztory, seminaria)
miay przej na wasno "stowarzysze wyznaniowych" (associations
cultuelles). Papie Pius X encyklik Vehementer nos z 11 lutego 1906 r.
zabroni katolikom tworzenia takich zrzesze. Wiksza cz majtku
kocielnego ulega konfiskacie.
Walk z duchowiestwem wywoay rne czynniki. Bya to przede wszystkim
ch osabienia wpywu w pastwie ywiow, ktre w swej wikszoci
bynajmniej jeszcze si nie pogodziy z ustrojem buruazyjno-republikaskim.
Take katolikom "przyczonym" (rallis) nie ufano. Jeden z gwnych
przywdcw buruazji francuskiej, Leon Bourgeois, mwi do "przyczonych":
"Panowie uznajecie republik, to bardzo dobrze. Ale czy Panowie uznajecie
take rewolucj"? Bya to nastpnie ch zapewnienia pastwu monopolu
nauczania i niedopuszczenia wpyww duchowiestwa do szkoy. Bya to
wreszcie, co najwaniejsza, dno do wyzyskania antyklerykalizmu i jego
gonych bojw dla odwrcenia uwagi robotnika od kwestii spoecznej i
zagodzenia t drog walki klasowej. W padzierniku 1897 r. premier Jules
Meline mwi, e antyklerykalizm to "taktyka radykaw dla oszukania godu
ich wyborcw". Nie mniej charakterystyczna bya pod tym wzgldem mowa
ministra pracy Vivianiego w Izbie Deputowanych w listopadzie 1906 r. "Gdy
ndzarz, umczony ciarem dnia, zgi kolana, podnielimy go i
powiedzielimy mu, e ponad obokami s tylko chimery". Minister nie
powiedzia i nie mg powiedzie, e ndzarza, ktry "zgi kolana",
buruazja wyrwaa. z ndzy i daa mu dobrobyt.
Jeli buruazja francuska spodziewaa si osabi czujno klasy
robotniczej, to moga si wkrtce przekona o swej cakowitej pomyce.
wiadczyy o tym liczne strajki. W pocztkach Xx w. Francja bya tym
krajem Europy Zachodniej, w ktrym najwysza bya liczba strajkujcych.
Strajkowali grnicy, elektrycy, murarze, robotnicy przemysu spoywczego,
robotnicy portowi. W 1908 r. w wyniku wielkiego strajku w departamencie
Seine-et-Oise nastpio starcie manifestantw z wojskiem, pado czterech
robotnikw zabitych, kilkudziesiciu byo rannych.
Znaczenia i wymowy nie byy pozbawione ruchy pord funkcjonariuszy
pastwowych, ktrzy uwaali, e im rwnie przysuguje prawo strajku
podobnie jak robotnikom w fabrykach prywatnych. Rzd zdecydowanie
przeciwstawi si tym pogldom. W marcu 1909 r. zastrajkowali
funkcjonariusze pocztowi w Paryu. Wadze strajk ten uznay za nielegalny i
podjy ostre represje.
W marcu 1910 r. ogoszony zosta strajk powszechny na kolejach. Rzd
stan na stanowisku, e komunikacja naley do usug najwyszej
uytecznoci publicznej i w adnym wypadku nie moe by przerwana,
zarzdzi wic mobilizacj kolejarzy. Strajk zosta t drog szybko
zdawiony. Prezes ministrw Aristide Briand, niegdy socjalista i
propagator strajku powszechnego, by w Izbie Deputowanych przedmiotem
gwatownych atakw ze strony swych dawnych towarzyszy.
Walk klasow agodzi miay reformy spoeczne - 8-godzinny dzie pracy w
kopalniach, wprowadzony w 1905 r., przymusowy odpoczynek niedzielny w 1906
r. i wreszcie emerytury robotnicze w 1910 r.
Nacjonalizm francuski ulega znamiennym przemianom. Wyszed z tradycji
jakobiskich, z ideowego dziedzictwa rewolucji i czy w sobie dwa
sprzeczne elementy - szowinizm zakochany w armii i swoistego rodzaju
mesjanizm. Hasa pierwotnego nacjonalizmu francuskiego to granica Renu i
powoanie Francji do szerzenia szczytnych ideaw wolnoci w caym wiecie.
Potnym wstrzsem bya dla Francji klska roku 1870-1871. "Wspomnienia
narodowe i narodowe aoby - pisa w 1882 r. Ernest Renan - znacz wicej
ni zwycistwa, narzucaj bowiem obowizki, zmuszaj do zbiorowego
wysiku". Armi postawili Francuzi na piedestale. Bya ona "symbolem
jednoci narodowej i wcieleniem wszystkich nadziei patriotycznych"
(Girardet). "Chants du soldat" (Pieni onierza) Paul Deroulede'a cieszyy
si olbrzymi popularnoci.
Pod koniec Xix w. zmieni si radykalnie charakter nacjonalizmu
francuskiego, a moe raczej naleaoby powiedzie, e wtedy wanie powsta
francuski nacjonalizm. Nie oywiay go ju tradycje jakobiskie, mia
oblicze zdecydowanie prawicowe. Przeciwstawia si ostro "bdowi roku
1789", liberalizmowi, romantyzmowi, demokracji i republice. Republika -
zdaniem gwnego ideologa "nacjonalizmu integralnego" Charles Maurrasa -
wioda do anarchii i zarazem do tyranii, do anarchii u szczytu machiny
pastwowej przez zwyrodnienie parlamentaryzmu, do tyranii dla narodu
skutkiem biurokratycznej centralizacji. Panujcemu we Francji ustrojowi
przeciwstawi naleao monarchi "dziedziczn, nieparlamentarn i
zdecentralizowan". Maurras twierdzi, e w przeszoci wielk potg
osigny te pastwa, ktre miay rzd dziedziczny - monarchiczny lub
arystokratyczny. Monarchia daa potg Francji, arystokracja dziedziczna
staroytnemu Rzymowi i Wenecji.
Nacjonalizm francuski Xx w. nie wyrs z ucisku narodowego, lecz z
opozycji do rewolucji francuskiej i jej nastpstw.
Zwolennicy Maurrasa, grupujcy si dokoa pisma "L'Action Franaise", nie
zdobyli poparcia w szerokich masach, ich doktryna natomiast wzbudzia
zainteresowanie w koach intelektualistw i pord modziey akademickiej.
Ruch, zwany "rveil national" (przebudzeniem narodowym), wywoany zosta
agresywn, imperialistyczn polityk Niemiec, szczeglnie w 1905 i w 1911
r., i nie wiza si przyczynowo z dziaalnoci "L'Action Franaise".


Rozdzia dwudziesty:
Przymierze
francusko-rosyjskie


Sojusz francusko-rosyjski mia dawne tradycje. Francja ju od Xvi w. na
wschodzie szukaa sojusznikw przeciwko zagraajcej jej potdze
habsburskiej. Do zblienia i wsppracy z Rosj dy Napoleon I, Karol X,
Napoleon Iii. Francuzi wieo mieli w pamici, e yczliwa dla Prus
neutralno Rosji w latach 1870-1871 uatwia Niemcom zwycistwo. Myl wic
o zblieniu z Rosj i zabezpieczeniu si t drog przed gronym niemieckim
ssiadem miaa we Francji licznych zwolennikw. Obok wzgldw politycznych
take zainteresowania intelektualne kultur, a zwaszcza literatur
dalekiej, tajemniczej Rosji, tak ywe u Francuzw, pobudzone szeroko
czytan ksik Eugeniusza Melchiora de Vogue o powieci rosyjskiej, nie
byy bez znaczenia. Podobnie i w Rosji byy czynniki, ktre w Niemczech
upatryway niebezpieczestwo i chciay mu si przeciwstawi dziki wsparciu
si francuskich. Dziaa w tym duchu wpywowy przez pewien czas
dziennikarz, M. N. Katkow i przekonywa zarwno petersburskie koa
rzdzce, jak i spoeczestwo rosyjskie, e zwizek z Francj moe by dla
Rosji bardzo uyteczny.
A jednak zblienie pomidzy obu pastwami napotykao ogromne trudnoci.
Ustrj spoeczno-polityczny jednego i drugiego partnera budzi obustronn
gbok nieufno. Pooenie midzynarodowe nakazywao zarwno Paryowi,
jak i Petersburgowi dziaanie ostrone i powcigliwe.
Niech rosyjskich konserwatystw i monarchistw, dla ktrych republika
parlamentarno-buruazyjna niewiele si rnia od anarchizmu i rewolucji,
wyrazi lapidarnie minister spraw zagranicznych Giers w 1884 r. w rozmowie
z Herbertem Bismarckiem: "Zblienie z band w rodzaju Grevy, Clemenceau,
Floquet i podobnych im kanalii byoby samobjstwem". Nastpca tronu,
pniejszy Mikoaj Ii, pisa, e sojusz z Francj to "inwazja rewolucji".
Jednoczenie wielu republikanw francuskich ze wstrtem i pogard patrzyo
na samowadztwo caratu, na "reim kozacki", jak go okrelano. W Petersburgu
obawy budzia niestao rzdw republikaskich, w Paryu lkano si
samowoli cara i jego bliskich zwizkw dynastycznych z Berlinem.
Wsplnota interesw politycznych nie wydawaa si na razie na tyle silna,
aby pokona przeszkody ustrojowe i doprowadzi do sojuszu. Trudnoci w tej
mierze uj trafnie dziennik "Nowoje Wriemia" w artykule z 24 wrzenia 1889
r. "Gwna przeszkoda tego [francusko-rosyjskiego] porozumienia nie ley w
republikaskiej formie rzdu Francji, lecz w tym, e oba pastwa maj
wsplne cele jedynie negatywnej, nie za pozytywnej natury. Rosja nie
pozwoli, aby zaatakowano Francj, gdy jest ona jej potrzebna. Ale z
drugiej strony Rosja nie zacznie wojny z Niemcami, aby dopomc Francji do
odzyskania Alzacji i Lotaryngii. Francuzi uwaaj cara za obroc pokoju w
Europie, ale nie chc suy mu za narzdzie w polityce, ktr zwyko si
nazywa ambitnymi planami rosyjskimi na Wschodzie".
- Jednake co najmniej od r. 1887 rozwj sytuacji politycznej w Europie
szed w takim kierunku, e utrzymanie dotychczasowych zwizkw Petersburga
z Berlinem stawao si spraw coraz trudniejsz. Jak wiemy, traktat
reasekuracyjny, zawarty w czerwcu 1887 r., nie zapobieg konfliktowi
dyplomatycznemu niemiecko-rosyjskiemu, ktry wybuch ju w jesieni tego
samego roku. Dymisj Bismarcka i odmow jego nastpcy kanclerza Capriviego
odnowienia traktatu reasekuracyjnego poczytano w rosyjskich koach
rzdowych za dowd zasadniczych a niepomylnych zmian w polityce rzdu
Rzeszy. Nasuwa si std wniosek, e Rosja, rywalizujca z Wielk Brytani
w Azji, z Austro-Wgrami na Bakanach, pozbawiona dotychczasowych wizw z
Niemcami, powinna szuka zblienia z Francj. Myl ta budzia mimo wszystko
wci jeszcze silne opory w otoczeniu cara. Wzgldy wycznie polityczne
nie zdoayby zapewne oporu tego przeama. W gr wszed wszake waki
czynnik gospodarczy.
W wczesnych warunkach zacofania gospodarczego carska Rosja nie moga si
obej bez dopywu kapitaw. Skarb pastwa potrzebowa poyczek
zagranicznych. Wielkie kapitay byy niezbdne dla gospodarki narodowej,
wymagaa tego eksploatacja olbrzymich bogactw naturalnych kraju i
rozpoczte wanie jego uprzemysowienie. Potrzeby gospodarcze rosyjskie
pokryway przez duszy czas banki niemieckie. Wobec naprenia w
stosunkach z Niemcami i trudnoci stawianych w Berlinie, Rosja zwrcia si
w 1888 r. do wielkiego eksportera kapitaw, do Francji, ktra wezwanie
przyja z pen zadowolenia gotowoci. Pierwsza poyczka rosyjska na
dozbrojenie armii zacignita zostaa w 1888 r. w wysokoci 500 mln fr. Z
kocem 1889 r. zaduenie Rosji w bankach paryskich wynosio ju 2600 mln
fr. By to dopiero pocztek. Za pierwszymi milionami poszy dalsze. Dla
buruazji francuskiej byy to transakcje niezmiernie korzystne. Rosja
przedstawiaa ogromne moliwoci inwestowania kapitau, moga przy tym da
znacznie lepsze warunki ni Turcja, pastwa bakaskie czy kraje Ameryki
aciskiej, gdzie kapitalici francuscy rwnie umieszczali pienidze.
Jeszcze wiosn 1891 r. rosyjski minister spraw zagranicznych Giers
udzieli wymijajcej odpowiedzi na francuskie propozycje zawarcia ukadu.
Ale ju w par miesicy pniej nastpiy pierwsze kroki na drodze do
formalnego sojuszu. C wic spowodowao zmian nastrojw w Petersburgu?
Przedterminowo odnowiony zosta 6 maja 1891 r. traktat Trjprzymierza;
wkrtce pniej rzd woski poda fakt ten do wiadomoci publicznej.
Sytuacja przedstawiaa si wic w ten sposb, e Niemcy, ktre rok przedtem
nie chciay przeduy traktatu reasekuracyjnego z Rosj, teraz
przyspieszyy odnowienie sojuszu z Austro-Wgrami i z Wochami. W tym samym
czasie eskadra brytyjska wpyna do portu w Rijece w chwili, gdy krl
woski Humbert I skada tam wizyt cesarzowi Franciszkowi Jzefowi.
Przedterminowe odnowienie Trjprzymierza, jego zblienie z rywalk Rosji
Wielk Brytani wzbudziy zaniepokojenie nad New. Odpowiedzi rosyjsk
byo zaproszenie floty francuskiej do zoenia wizyty w Rosji.
W lipcu 1891 r. wpyna do Kronsztadu z oficjaln wizyt eskadra
francuska. Przyjcie byo uroczyste i serdeczne. Sensacj dla caego wiata
bya wiadomo, e car-samodzierca stojc na baczno wysucha
Marsylianki, odegranej przez rosyjsk orkiestr wojskow. Hymn ten, wwczas
powszechnie przez konserwatystw uwaany za rewolucyjny ("Przeciwko nam
wzniesiony jest krwawy sztandar tyranii"), by w Rosji zakazany. Teraz po
raz pierwszy odegrano go w obecnoci cesarza, zaraz po hymnie rosyjskim
Boe caria chrani. Aleksander Iii po wizytacji okrtw wojennych
francuskich zauway naiwnie: "Nie sdziem, e marynarze republikascy
mog mie tak postaw". Historyk rosyjski Nolde, opisujc te sceny,
wspomnia powiedzenie Henryka Iv: "Paris vaut bien une messe". W
kilkanacie dni po wizycie floty francuskiej ambasador niemiecki w
Petersburgu, genera von Schweinitz, pisa do ony: "ywi bolesne
przewiadczenie, e polityka dynastyczna, wspdziaanie monarchw przeciw
rewolucji zostao definitywnie pogrzebane".
Pruski genera nie myli si. 27 sierpnia 1891 r. zawarte zostao
pierwsze porozumienie midzy republik francusk a caratem, na razie co
prawda nie w formie oficjalnego ukadu, lecz w drodze wymiany not
dyplomatycznych. Oba rzdy postanowiy porozumiewa si we wszystkich
kwestiach, ktre by mogy zagrozi pokojowi. Gdyby za istotnie powstao
niebezpieczestwo wojny, a zwaszcza agresji na jedno z pastw ukadajcych
si, obaj partnerzy porozumiej si w sprawie rodkw, ktre naleaoby
zastosowa.
Nie by to jeszcze sojusz, lecz jedynie krok wstpny. Trudnoci nie byy
usunite. Rzd rosyjski szuka bowiem we Francji oparcia przeciwko Anglii i
Austrii, w mniejszym stopniu przeciwko Niemcom, rzd francuski za chcia
widzie w Rosji sprzymierzeca wanie przeciwko Niemcom; chcia, aby w
razie konfliktu zbrojnego Niemcy musieli prowadzi dziaania wojenne na dwa
fronty, ywi za obaw, i Rosjanie wszystkie swe siy rzuc na Austri,
Francji za pozostawi cay ciar wojny z najsilniejszym przeciwnikiem.
Trzeba byo caego roku stara i zabiegw francuskich, aeby wreszcie
doprowadzi do podpisania 17 sierpnia 1892 r. konwencji wojskowej.
Stanowia ona, e jeli Francj zaatakuj Niemcy lub Wochy poparte przez
Niemcy, Rosja uyje wszystkich si bdcych do jej dyspozycji, aby uderzy
na Niemcy. I z drugiej strony, jeli Rosj zaatakuj Niemcy lub Austria
wsparta przez Niemcy, Francja wszystkimi siami bdcymi w jej dyspozycji
wystpi przeciwko Niemcom. Okrelono, e Francja wystawi na froncie
niemieckim co najmniej 1300 tys. onierzy, Rosja od 700 do 800 tys.,
pozostaa cz armii rosyjskiej przeznaczona bya do akcji przeciwko
Austrii.
Ukad ten, noszcy miano konwencji wojskowej, by w istocie traktem
przymierza, okrela bowiem casus foederis. Widniay wszake pod nim
jedynie podpisy szefw sztabu, generaw de Boisdeffre i Obruczewa, std
nie mia mocy wicej pastwo. Trzeba wic byo nada mu form umowy
midzypastwowej. Sprawa przecigna si tym razem jeszcze duej, bo
ptora roku. Zastrzeenia i danie wprowadzenia dwch poprawek czy
wyjanie wysun rzd francuski. Wiksze znaczenie miao stanowisko Rosji.
Rzd carski znowu wyranie gra na zwok. Skandal panamski, ktry wybuch
jesieni 1892 r. i rzuci cie na liczne czoowe osobistoci Iii Republiki,
wywoa w Petersburgu zaniepokojenie, czy mona si czy ze
skompromitowanym i niepewnym reimem. Rzd rosyjski podj now prb
porozumienia z Niemcami, w ktrej obie strony odwoyway si do
solidarnoci monarchicznej. Wilhelm Ii tumaczy w styczniu 1893 r.
przybyemu do Berlina nastpcy tronu rosyjskiego, e polityka pastw
centralnych to "ochrona interesw monarchicznych przeciwko radykalizmowi,
socjalizmowi, nihilizmowi e tutti quanti". Mikoaj potakiwa i wspomnia o
odnowieniu przeciwfrancuskiej koalicji z 1813 r.
Wymiana frazesw monarchistycznych nie moga wszake zastpi realnej
wsppracy rosyjsko-niemieckiej w dziedzinie, ktra w danej chwili miaa
dla rzdu carskiego istotne znaczenie. Niedobory skarbu, ze urodzaje i
gd w niektrych prowincjach cesarstwa zmuszay rzd do zacignicia
wikszej poyczki zagranicznej. Propozycja zrealizowania jej w Niemczech
zostaa odrzucona. Rzd carski potrzebn mu pomoc finansow mg znale
jedynie w bankach paryskich. W padzierniku 1893 r. przybya do Tulonu z
rewizyt eskadra rosyjska entuzjastycznie przyjta przez rzd i
spoeczestwo francuskie. W dniach 27 grudnia 1893 r. i 4 stycznia 1894 r.
nastpia wymiana listw pomidzy ministrami spraw zagranicznych. Listy
stwierdzay, e konwencja wojskowa zostaa ostatecznie przez oba rzdy
zaaprobowana w ustalonej formie. Przymierze francusko-rosyjskie stao si
faktem dokonanym.
Rzecz znamienna, e w zerwaniu tradycyjnych wizw przyjani midzy
Niemcami a Rosj i w dziele zblienia rosyjsko-francuskiego du rol
odegray ywioy najbardziej w Rzeszy reakcyjne - pruscy junkrzy. Junkrzy w
obawie przed konkurencj rosyjskich podw rolnych niejednokrotnie zmuszali
rzd berliski do polityki, ktra mocno naruszaa interesy rolnictwa
rosyjskiego, a i skarb carski naraaa na straty. Zamknicie niemieckiego
rynku pieninego, wojna celna niemiecko-rosyjska toczona w interesie
junkrw w 1893 r. byy to czynniki, ktre otwieray caratowi drog do
sojuszu z Iii Republik.
Naprzeciwko Trjprzymierza (Niemcy, Austro-Wgry, Wochy) stano
Dwuprzymierze (Francja, Rosja).


Rozdzia dwudziesty
pierwszy:
Delcasse i entente
cordiale


Po zawarciu przymierza, zwizki pomidzy Paryem a Petersburgiem ukaday
si w cigu kilku lat w ten sposb, e Francja staraa si, aby sojusznik
rosyjski nie wplta jej w swe powikania na Bakanach i na Dalekim
Wschodzie. Rosja za unikaa wmieszania we francuskie komplikacje
afrykaskie. Alians francusko-rosyjski by wic wwczas do ograniczony w
swym zasigu i oddziaywaniu.
Sytuacja ulega zmianie, gdy w czerwcu 1898 r. ster francuskiej polityki
zagranicznej uj Theophile Delcasse, dawny ucze Gambetty. Nowy minister
upatrywa gwnego wroga Francji w Niemczech, tote porzuci polityk swego
poprzednika Gabriela Hanotaux pewnego rodzaju wsppracy i porozumienia ze
wschodnim ssiadem. Jako cel swej dziaalnoci postawi natomiast
wzmocnienie aliansu z Rosj, wyrwnanie stosunkw z Wochami, a nade
wszystko z Angli. Delcasse przeprowadzi w 1899 r., e cel sojuszu
okrelono nie jak w tekcie pierwotnym jako "utrzymanie pokoju", lecz
"utrzymanie rwnowagi". By to zwrot dyplomatyczny w ostrony, zrczny
sposb wskazujcy na tendencj obu rzdw do interpretacji rozszerzajcej
ukadu. Francuzi spodziewali si, e w wypadku zmian w Europie formua ta
pozwoli im wysun kwesti Alzacji i Lotaryngii. W praktyce nowe okrelenie
celw ukadu nie miao znaczenia, gdy Rosja coraz bardziej ciar swych
zainteresowa i swej polityki przesuwaa na Daleki Wschd.
Wochy od kilkunastu lat pozostaway z Francj w konflikcie. Obok
wzgldw politycznych, ktre nakazay im szuka oparcia u pastw
centralnych, dziaay i wzgldy gospodarcze, mianowicie dugotrwaa wojna
handlowa wosko-francuska, ktra jeszcze bardziej przyczynia si do
zaostrzenia stosunkw pomidzy Rzymem a Paryem, oraz wspzawodnictwo o
zawadnicie Tunezj.
Wszake z kocem Xix w. sytuacja ulega zmianie. Wochy w wojnie celnej z
Francj poniosy straty i pragny zatarg ten zlikwidowa. Nieudana prba
opanowania Etiopii i klska pod Adu w 1896 r. przekonaa Wochw, e
jedynie w Afryce Pnocnej, w Trypolitanii, mog znale pole dla swej
ekspansji imperialistycznej. Ale tam wanie potrzebna bya dobra wola
Francji. W 1896 r., w zamian za pewne ustpstwa polityczne i gospodarcze,
Wochy uznay protektorat Francji nad Tunezj.
Ponadto rokowania gospodarcze wosko-francuskie doprowadziy do zawarcia
w 1898 r. traktatu handlowego, ktry zakoczy wojn celn. Droga do
zblienia politycznego bya utorowana. 14 grudnia 1900 r. podpisana zostaa
tajna umowa wosko-francuska w przedmiocie polityki kolonialnej. Wochy
zobowizay si nie przeciwdziaa ekspansji francuskiej w Maroku. Francja
uznaa Trypolitani za sfer interesw woskich. Kolejny powany krok
uczyniono w dwa lata pniej. cile tajny ukad polityczny datowany 10
lipca 1902 r. okreli stanowisko, jakie miay zaj Wochy w razie
konfliktu francusko-niemieckiego. Wochy zapewniy, e w adnym wypadku nie
wystpi zbrojnie przeciwko Francji nie tylko wtedy, gdyby Francja zostaa
zaatakowana przez Niemcy, ale take wtedy, gdyby sama wszcza wojn z
Niemcami na skutek, jak to okrelono "prowokacji bezporedniej".
Zblienie francusko-angielskie byo duo waniejsze i zarazem duo
trudniejsze. Narody francuski i angielski dzielia stara, zadawniona
niech i nieufno sigajca czasw Joanny d'Arc i wojny stuletniej,
konfliktw Xvii i Xviii w., kampanii napoleoskich wreszcie. Niech t
zaostrzyo wieo doznane po stronie francuskiej upokorzenie od Anglii w
Faszodzie w 1898 r., po stronie angielskiej za manifestacyjna rado, z
jak Francja witaa klski zadawane Anglikom przez Burw. Nie mona
lekceway panujcych w spoeczestwie nastrojw, ale nie mog one
decydowa o kierunku polityki. Decyduje interes narodowy. A interes ten
nakazywa ssiadom po obu stronach kanau La Manche wzajemne zblienie i
porozumienie.
Francja zdawaa sobie spraw z tego, e mimo wszystko znajduje si wci
w stanie odosobnienia. Sojusznik rosyjski pochonity swymi sprawami
azjatyckimi nie mg da ostatecznego poparcia przeciwko Niemcom. Ukady z
Wochami zabezpieczay Francj od ataku na froncie alpejskim, osabiay
pastwa centralne, ale te nie przyniosy nic poza tym.
Ale i Anglia widziaa coraz wicej ujemnych stron w swej splendid
isolation, w swym "wspaniaym odosobnieniu". Ujawnio si to zwaszcza
podczas wojny z Burami, gdy caa Europa zajmowaa stanowisko
antyangielskie. Naleao wyj ze stanu izolacji i poszuka, jeli nie
sojusznikw, to w kadym razie partnerw. Zblienie z Rosj wydawao si
nieprawdopodobne z uwagi na rywalizacj w Azji. Niemcy uparcie odrzucali
prby porozumienia.
Wochy jako punkt oparcia na kontynencie byy zbyt sabe. Pozostawaa
jedynie Francja.
Terenem cierania si interesw francuskich i angielskich byy kolonie. W
pocztkach Xx w. imperializmy te najsilniej zderzay si w Egipcie i w
Maroku. Egipt pozostawa pod hegemoni angielsk. Ale Francuzi zachowali w
kraju faraonw due wpywy gospodarcze (poyczki) i kulturalne (szeroka
znajomo jzyka francuskiego, szkoy francuskie, Egipcjanie koczcy
francuskie wysze uczelnie) i nieraz przyczyniali Anglikom znacznych
trudnoci.
Maroko byo pastwem niezalenym. Rzd sutaski wszake, tzw. Maghzen,
saby i nieudolny, nie panowa nad sytuacj w kraju. Pooenie geograficzne
Maroka i jego bogactwa naturalne czyniy je przedmiotem zaborczych de
pastw europejskich. Interesowaa si nim Francja, ktrej posiadoci
algierskie graniczyy z Marokiem i ktra chciaa opanowa ca Afryk
Pnocno-Zachodni. Interesowaa si nim take Wielka Brytania z uwagi na
twierdz angielsk w Gibraltarze i znaczenie Maroka dla poczenia midzy
Oceanem Atlantyckim a Morzem rdziemnym. Zainteresowana bya tu take
Hiszpania, bliska ssiadka, ale znaczenie jej byo duo mniejsze.
Na tym tle zarysoway si moliwoci porozumienia francusko-angielskiego.
Francuzi podejmujc negocjacje rozumieli, e zdobycie rozstrzygajcego
wpywu w Egipcie nie jest ju moliwe; kart t przegrali definitywnie w
1882 r. Anglicy zdawali sobie spraw z tego, e sabo militarna, ktr
tak dobrze pokazaa wojna z Burami, nie pozwoli im na opanowanie Maroka.
Taka realistyczna ocena sytuacji z obu stron stanowia podstaw zblienia.
Zwolennikiem jego i propagatorem by m.in. krl angielski Edward Vii. W
1903 r. przyby on z oficjaln wizyt do Parya; przyjty pocztkowo
chodno, niekiedy nawet wrogo (podczas przejazdu krla ulicami Parya
paday okrzyki na cze Burw i majora, Marchanda), zdoby sobie wkrtce
uznanie i sympati Francuzw. Pierwsze lody zostay przeamane. W dwa
miesice pniej prezydent Loubet uda si z rewizyt do Londynu.
Rokowania majce na celu usunicie istniejcych pomidzy obu mocarstwami
trudnoci prowadzone byy w Londynie przez sekretarza stanu w Foreign
Office lorda Lansdowne i ambasadora francuskiego Paula Cambona. Po ptora
roku doprowadziy do podpisania 8 kwietnia 1904 r. ukadw, ktre
zapocztkoway francusko-angielsk Entente Cordiale. Nie by to bynajmniej
traktat sojuszu regulujcy zasady wspdziaania, lecz jedynie umowa
usuwajca dotychczasowe punkty tarcia. Rzd francuski zobowiza si nie
stawia przeszkd wpywom angielskim w Egipcie, rzd brytyjski przyrzek
nie przeciwdziaa wpywom francuskim w Maroku. Tajne aneksy przewidyway
ogoszenie protektoratu Wielkiej Brytanii nad Egiptem, Francji za nad
Marokiem. Ponadto, w zamian za zrzeczenie si niektrych przywilejw
dotyczcych poowu ryb w Nowej Funlandii, Francja otrzymywaa nowe
terytoria w dolinie Senegalu i w Nigerii, co zaokrglajc jej posiadoci w
Afryce tworzyo z nich zwart cao. Kolejne punkty porozumienia
przewidyway podzia Syjamu na strefy wpyww.
Umowa z kwietnia 1904 r. rozpocza okres bliszej i cilejszej
wsppracy francusko-angielskiej i staa si podstaw pniejszego sojuszu
z lat 1914-1918.
Niemcy obserwowali bacznie rozwj sytuacji. Ich gospodarcze interesy w
Maroku nie byy wielkie. Przebywao tam zaledwie okoo 130 Niemcw, midzy
nimi przedstawiciel firmy Krupp. W 1903 r. Niemcy sprzedali Marokaczykom
za 4 mln marek towarw, gwnie broni, sprowadzili za 4,5 mln. Nie byy to
wic due sumy. Ale pod wzgldem politycznym Maroko byo atutem, ktry
naleao wygra. Byo klinem, ktry mona byo wbi pomidzy Francj i
Angli. Kanclerz Blow i jego doradcy rozumowali w ten sposb: jeli Niemcy
wysun roszczenia do Maroka, Anglia za nie udzieli Francji dostatecznego
poparcia (a tego rzd Rzeszy by pewien), to Francuzi przekonaj si, e
przyja angielska jest dla nich bez wartoci, a w takim razie Entente
Cordiale bdzie rozbita. Chwila sprzyjaa Niemcom, nie grozia im bowiem
wojna na dwa fronty, gdy Rosja, wstrzsana rewolucj i zajta walkami w
Mandurii, w aden sposb nie mogaby wystpi u boku Francji.
Cesarz Wilhelm, odbywajc podr swym jachtem, wyldowa 31 marca 1905 r.
na kilka godzin w Tangerze i - jak gosi urzdowy komunikat - owiadczy,
e skada wizyt sutanowi jako "niezalenemu wadcy". Bya to wyrana
demonstracja pod adresem mocarstw, ktre uoyy si midzy sob co do losu
Maroka.
Wyzwanie to dobrze zrozumiano w Paryu. W tej sytuacji w rzdzie
francuskim zarysoway si dwa pogldy. Delcass uwaa, i Niemcy bluffuj
i w adnym wypadku nie posun si do wojny, a jeli by nawet zaszed ten
nieprawdopodobny wypadek, Wielka Brytania ca sw potg wystpi po
stronie Francji. Ugi si przed wol Niemiec znaczy to zerwa przyja z
Angli i zda si na dobr wol Berlina. Przeciwnego zdania by prezes Rady
Ministrw i minister finansw, Maurice Rouvier; sdzi on, e
niebezpieczestwo wojny ze strony Niemiec byo realne; a na pomoc angielsk
nie mona byo liczy.
6 czerwca 1905 r. sprawa stana na porzdku dziennym obrad rzdu, Rada
Ministrw znaczn wikszoci gosw wypowiedziaa si przeciwko opinii
ministra spraw zagranicznych. Delcasse odosobniony poda si do dymisji.
Gdy wychodzi z sali obrad, jeden z ministrw powiedzia mu: "Historia
przyzna Panu suszno". Czy istotnie przyznaa? W pewnej mierze
niewtpliwie tak. Przyja z Angli, gwne dzieo Delcassego, przetrwaa
kryzys 1905 r., umocnia si i wytrzymaa w latach pierwszej wojny
wiatowej najsilniejsz prb ycia. Delcasse popeni wszake duy bd
zapominajc, e polityka zagraniczna jest tylko funkcj wewntrznej. Ot
Francja wczesna, gboko wstrznita spraw Dreyfusa, zapltana w
roznamitniajc umysy walk z Kocioem, ogarnita nieufnoci do armii i
nastrojami antymilitarystycznymi, nie bya ani materialnie, ani moralnie
zdolna do wojny. Std energiczna i ruchliwa polityka Delcassego poczona
bya z wielkim ryzykiem i grozia wpltaniem Francji w konflikty ponad jej
siy.
Niemcy odniosy, jak si wydawa mogo sukces. Zmusiy do dymisji
niebezpiecznego przeciwnika - Delcassego, upokorzyy Francj, doprowadziy
wreszcie do zwoania midzynarodowej konferencji w sprawie Maroka. W
zamierzeniach polityki niemieckiej miaa ona zniweczy pierwszestwo
wpyww francuskich w tym kraju, a pod pokrywk "otwartych drzwi" dla
wszystkich utorowa drog niemieckim interesom imperialistycznym.
Konferencja zebraa si 16 stycznia 1906 r. w Algeciras, w poudniowej
Hiszpanii i obradowaa do 7 kwietnia. Niemcy, wbrew swym oczekiwaniom, byy
zupenie odosobnione i znajdoway poparcie wycznie ze strony
sojuszniczych Austro-Wgier. Inne mocarstwa natomiast, a wic Anglia,
Rosja, ktra zabiegaa o poyczki w bankach francuskich, Wochy, Stany
Zjednoczone popieray stanowisko Francji. Zgodnie z dezyderatem francuskim
mandat zorganizowania policji w portach marokaskich otrzymaa Francja
pospou z Hiszpani. Kapitalici francuscy, angielscy, hiszpascy i
niemieccy mieli zorganizowa marokaski bank pastwowy. Midzynarodowy
charakter ukadw otwiera wszake przed Niemcami moliwo podejmowania
kwestii marokaskiej i krzyowania t drog planw Parya.
Dobre stosunki pomidzy Paryem a Londynem skaniay zarwno rosyjskiego
sojusznika Francji, jak i zaprzyjanion z ni Angli, do myli o wzajemnym
zblieniu i wyrwnaniu istniejcych sprzecznoci i trudnoci. Rosja, po
klsce w Mandurii, przygotowywaa si do wznowienia bardziej aktywnej
polityki na Bakanach. Musiao to pocign za sob zaostrzenie
przeciwiestw rosyjsko-austriackich i rosyjsko-niemieckich. Ponadto Rosja
spodziewaa si znale na rynku londyskim potrzebne jej kredyty. Anglia
za upatrywaa w Cesarstwie Rosyjskim przeciwwag Niemiec na kontynencie.
W tej sytuacji doszo do podpisania 31 sierpnia 1907 r. ukadw pomidzy
Wielk Brytani a Rosj. Dotyczyy one wycznie spraw Azji rodkowej
Persji, Tybetu i Afganistanu. Persj ukad dzieli na trzy strefy: pnocn
- wpyww rosyjskich, poudniowo-wschodni - wpyww angielskich i rodkow
- "neutraln", a wyraajc si cilej, wspln. Rosja zobowizaa si
powstrzyma od akcji rozszerzenia wpyww w Afganistanie, Anglia - w
Tybecie.
Podobnie jak angielsko-francuska Entente Cordiale z 1904 r. umowa
angielsko-rosyjska nie bya traktatem przymierza, a jedynie porozumieniem
co do usunicia sprzecznoci interesw w Azji rodkowej. Wprawdzie rosyjski
minister spraw zagranicznych A. P. Izwolski zdecydowa si zawrze ukad z
Wielk Brytani dopiero wtedy, gdy uzyska w Berlinie zapewnienie, i
Niemcy nie wystpi z tej racji przeciwko Rosji, tak jak wystpiy
przeciwko Francji po zawarciu Entente Cordiale, ale zblienie midzy
Londynem a Petersburgiem zostao zainaugurowane i oba mocarstwa weszy na
drog, ktra w kilka lat pniej doprowadzi je do formalnego sojuszu
przeciwko Niemcom.
Powstae t drog Trjporozumienie - Triple Entente (Francja, Wielka
Brytania, Rosja) stano naprzeciw Trjprzymierza - Triple Alliance
(Niemcy, Austro-Wgry, Wochy).


Rozdzia dwudziesty
drugi:
Wochy


Wybuch wojny francusko-niemieckiej w lipcu 1870 r. spowodowa wycofanie z
Pastwa Kocielnego garnizonu francuskiego, strzegcego wadzy wieckiej
papiey. 20 wrzenia 1870 r. wojska woskie wkroczyy przez Porta Pia do
Wiecznego Miasta. Rzym ogoszony zosta stolic Krlestwa Woskiego.
Ukoczony zosta proces jednoczenia Woch pod egid Piemontu i dynastii
sabaudzkiej. Poza granicami nowego krlestwa znajdoway si jedynie
terytoria peryferyjne, o mniejszym znaczeniu, jak Trydent i Triest.
Nard woski by spadkobierc wietnych tradycji potgi politycznej
staroytnego Rzymu, duego znaczenia gospodarczego bogatych miast woskich
w redniowieczu i wreszcie doniosej, wiatowej roli Wochw w dziedzinie
kultury.
Na przekr wielkim tradycjom rzeczywisto ukadaa si ciko.
Wielowiekowe rozbicie kraju przyczynio si do jego nierwnomiernego
rozwoju. Przeciwstawiay si wzajemnie obce sobie i dalekie - Pnoc, gdzie
rozwija si ju przemys, gdzie dziaaa zamona buruazja, gdzie w
rolnictwie zaczto prowadzi gospodark kapitalistyczn, i Poudnie, gdzie
przewaay stosunki feudalne, gdzie nie byo przemysu, a miejscowe
rzemioso coraz gorzej wytrzymywao konkurencj wyrobw fabrycznych
Mediolanu i innych orodkw pnocnych. Dotkliwie dawa si Wochom we
znaki brak zasadniczych podstaw wczesnego przemysu - wgla i elaza.
Zoa rudy elaznej na Sardynii, Elbie i na pnocy w Valle d'Aosta nie
zaspokajay potrzeb przemysu woskiego. Braki te z czasem zdoali Wosi
opanowa, jeli nie cakowicie, to w duej mierze. Importowany wgiel
(gwnie angielski - przez Genu) oraz energia wodna umoliwiay powstanie
i wzgldnie pomylny rozwj przemysu bawenianego i jedwabniczego (ktry
zacz nawet konkurowa z jedwabnictwem lyoskim), przemysu elaznego i
chemicznego, pniej take fabryk samochodw. Due postpy czynio na
Pnocy i rolnictwo. Tym bardziej uderza zastj, zacofanie i ubstwo
Poudnia.
W 1871 r. Wochy liczyy (w okrgych liczbach) 27 mln mieszkacw, w
1903 r. liczba ta wzrosa do 33 mln, a w 1914 r. do 37 mln. Zacofanie
gospodarcze kraju byo powodem licznego wychodstwa zarobkowego. W 1913 r.
przeszo 4 mln Wochw przebywao na emigracji. Gwna masa wychodcw
kierowaa si do Stanw Zjednoczonych, Argentyny i Brazylii.
W dziedzinie politycznej due znaczenie mia konflikt pomidzy Wochami a
Watykanem. Papie Pius Ix nie uzna zaboru Rzymu i zabroni katolikom
woskim udziau w gosowaniu do parlamentu i wysuwania wasnych kandydatw.
Bya to zasada "ani wybrani, ani wyborcy" (ne eletti ne elettori). Zarwno
na terenie midzynarodowym, jak i w polityce wewntrznej konflikt ten
przysparza Wochom znacznych trudnoci.
Now osobliwoci Rzymu by podwjny korpus dyplomatyczny akredytowany
przy Watykanie i przy Kwirynale, tzn. przy krlu woskim; Kwiryna by
rezydencj krlewsk.
Sprawy ustrojowo-polityczne regulowa statut Krlestwa Sardynii, nadany w
1848 r. przez krla Karola Alberta, rozszerzony nastpnie na cae
zjednoczone Wochy. Konstytucja ta utrzymywaa ustrj monarchiczny z koron
dziedziczn w domu sabaudzkim, z rzdem odpowiedzialnym przed
przedstawicielstwem narodowym, z parlamentem dwuizbowym - Senat z nominacji
doywotniej, Izba Deputowanych z wyboru. Prawo wyborcze pocztkowo do
zacienione (cenzus podatkowy, cenzus wyksztacenia) rozszerzono w 1882 r.,
a jeszcze bardziej w 1912 r. Liczba uprawnionych do gosowania, ktra w
pierwszych latach po zjednoczeniu wynosia okoo 0,5 mln, a po 1882 r. 2
mln, wzrosa po reformie wyborczej z 1912 r. do prawie 9 mln.
Korona wywieraa dyskretny, ale niewtpliwy wpyw na rzdy. Panowali
wwczas kolejno - Wiktor Emanuel Ii, syn jego Humbert I (zamordowany przez
anarchist) i wnuk Wiktor Emanuel Iii.
Rzdy sprawowaa pocztkowo tzw. prawica, tzn. liberalna szlachta
Piemontu i Lombardii (premierzy Giovanni Lanza 1869-1873 i Marco Minghetti
1873-1876, minister finansw Quintino Sella). Prawica dya do
ugruntowania wieo dokonanej jednoci i utrwalenia potgi pastwa.
Wzmocnienie armii i floty, utworzenie jednolitego sprawnego aparatu
administracyjnego, budowa kolei wicych rne czci kraju - oto gwne
czci programu, ktry staraa si realizowa. Sab stron rzdw prawicy
byy wysokie podatki (zwaszcza od przemiau zboa i od tytoniu), ktre
nadmiernie obciay niezamone spoeczestwo.
W 1876 r. do wadzy dosza nie bez wspudziau krla Wiktora Emanuela Ii
tzw. lewica. Jej przywdcami politycznymi byli przewanie ludzie z
Poudnia, najczciej dawni dziaacze republikascy, m.in. Agostino
Depretis (premier w latach 1876-1878 i 1881-1887) i Francesco Crispi
(premier w latach 1887-1891 i 1893-1896). Politycy ci stanli teraz na
gruncie rojalizmu w myl powtarzanego chtnie powiedzenia, e "monarchia
nas czy, republika by nas dzielia".
Popieray lewic wielki przemys i finanse. Rzdy lewicowe wprowadziy w
1878 r. ca dla ochrony sabego, zaczynajcego si dopiero rozwija
przemysu, organizoway wystawy powszechne (w Mediolanie w 1881 r., w
Turynie w 1884 r.) dla wzmoenia wytwrczoci rodzimej; wykazyway rwnie
duo wicej zrozumienia interesw redniej i drobnej buruazji oraz dyy
do pozyskania mas pracujcych. Suyo tym celom niedue obnienie
podatkw, wprowadzenie w 1877 r. przymusu szkolnego (3-letnie nauczanie),
wspomniane ju rozszerzenie prawa wyborczego w 1882 r., ubezpieczenie
pastwowe od nieszczliwych wypadkw w 1883 r., prawo o ochronie pracy
dzieci w 1886 r.
Rzdami lewicy zachwia kryzys gospodarczy w latach 1893-1894 i klska w
wojnie z Etiopi w 1896 r. Upado kilku bankw odsonia dokonywane tam
wielkie naduycia, a przede wszystkim wiadczenia pienine na rzecz
wpywowych politykw obozu rzdowego.
Kryzys zaostrzy walk klasow i przyspieszy rozwj ruchu robotniczego.
Od 1882 r. dziaaa Woska Partia Robotnicza, od 1884 r. Woska Partia
Rewolucyjno-Socjalistyczna. Na zjedzie w Genui w 1892 r. zawizana zostaa
Woska Partia Pracy, od 1895 r. noszca nazw Woskiej Partii
Socjalistycznej (Partito Socialista Italiano - PSI). Zjazd genueski
uchwali program partyjny oparty na doktrynie Marksa i odgrodzi si
stanowczo od silnego we Woszech anarchizmu.
Duy wpyw na pogldy modego pokolenia inteligencji woskiej miao
czasopismo "Critica Sociale", ktre w 1891 r. zaczli wydawa w Mediolanie
Filippo Turati i Leonida Bissolati. Wykady, ktre na uniwersytecie
rzymskim prowadzi prof. Antonio Labriola jak rwnie jego publikacje
naukowe zaznajamiay spoeczestwo woskie z zasadami materializmu. W
koach intelektualnych socjalizm zdoby uznanie i licznych sympatykw.
Nalea do nich znany pisarz Edmondo De Amicis, autor Serca, poeta Giovanni
Pascoli, kryminolog Cesare Lombroso, historyk Guglielmo Ferrero.
Obok organizacji robotniczych dziaajcych w orodkach przemysowych na
Pnocy zaczy si tworzy zwizki robotnicze (Fasci dei Lavoratori) na
Sycylii, gdzie kryzys ostro da si we znaki i gdzie zarobki robotnikw
rolnych i grnikw spady niemal do poowy. Lata 1893 i 1894 przyniosy
rozruchy na Sycylii oraz w wielu jeszcze innych czciach Woch. Na Pnocy
strajkowano na znak solidarnoci z brami sycylijskimi.
Rzd Crispiego stumi ten ruch z ca bezwzgldnoci. W wielu
miejscowociach wprowadzono stan oblenia. Spokj zosta zreszt
przywrcony tylko pozornie i tylko chwilowo. W 1898 r. w zwizku z
podroeniem chleba nowa fala rewolucyjnego wrzenia ogarna Wochy. Z
najwiksz si powsta tym razem Mediolan. Ogoszono tam stan wojenny i po
kilkunastu dniach rozruchy krwawo zdawiono. Rzd pod przewodnictwem gen.
Luigi Pelloux (1898-1900) wszed na drog ostrych represji i wnis do
parlamentu projekty ustaw majcych na celu ograniczenie wolnoci prasy,
stowarzysze i zgromadze. Opr w stosunku do tych wnioskw by tak silny,
i rzd rozwiza Izb. Wybory w czerwcu 1900 r. wzmocniy wszake
opozycj. M.in. liczba posw socjalistycznych z 16 wybranych w 1897 r.
wzrosa w 1900 r. do 33. Gen. Pelloux otrzyma dymisj, a jego nastpcy
(Giuseppe Saracco 1900-1901, Giuseppe Zanardelli 1901-1903, Giovanni
Giolitti 1903-1905) zajli si ustawodawstwem spoecznym i t drog
pragnli agodzi walk klasow. Wydane wic zostay ustawy o ochronie
pracy kobiet w 1902 r., o inwalidach pracy w 1904 r., o odpoczynku
niedzielnym, o pracy nocnej w piekarniach, o pracy na polach ryowych. W
1902 r. utworzono przy ministerstwie handlu i przemysu Urzd Pracy
(Ufficio del Lavoro).
Skad parlamentu uleg w pocztkach Xx w. zmianie nie tylko przez
wzmocnienie frakcji socjalistycznej. W izbie znalaza si teraz pokana
liczba posw katolickich, wzgldnie zwizanych z katolikami. W 1904 r.
papie Pius X uchyli obowizujcy dotychczas katolikw zakaz udziau w
wyborach. Nie utworzono wprawdzie jeszcze stronnictwa o charakterze
wyznaniowym (Woska Partia Ludowa - Partito Popolare Italiano o charakterze
katolickim powstaa dopiero po I wojnie wiatowej), ale prasa katolicka
wskazywaa kandydatw, ktrzy zobowizali si broni na terenie
parlamentarnym programu katolickiego, zwaszcza w szkolnictwie. Wybory w
1913 r., pierwsze po rozszerzeniu prawa wyborczego, wprowadziy do Izby 50
socjalistw i 228 deputowanych wybranych gosami katolikw na zasadzie
uprzednio zacignitych zobowiza. Zobowizania te to tzw. pakt
Gentiloniego, nazw da mu Ottorino Gentiloni, prezes Unii Katolickiej.
Czoowym politykiem pierwszych lat Xx w. by Giovanni Giolitti,
wielokrotny premier (1892-1893, 1903-1905, 1906-1909, 1911-1914,
1920-1921) i minister spraw wewntrznych. Giolitti, zrczny taktyk
parlamentarny, bez szerszych horyzontw politycznych, bez dugofalowego
programu, rzdzi od wypadku do wypadku; zna i uwzgldnia potrzeby
lokalne i yczenia bardziej wpywowych posw i umia zapewni sobie t
drog wikszo po obu stronach Izby.
W dziedzinie polityki zagranicznej sabe Wochy szukay pocztkowo
oparcia w Niemczech. Od Francji oddalaa je zarwno obawa przed poparciem
papiea przez katolikw francuskich, jak i rywalizacja kolonialna na
terenie Tunezji. Tote Wochy zawary w 1882 r. z Niemcami i Austro-Wgrami
traktat Trjprzymierza; traktat ten, kilkakrotnie przeduany, pozostawa w
mocy do pierwszej wojny wiatowej.
Na duszy dystans Niemcy nie mogy jednak rywalizowa we Woszech z
Francj. Orodkiem niemieckich wpyww gospodarczych mia by zaoony w
1894 r. w Mediolanie przez grup bankw berliskich Woski Bank Handlowy
(Banca Commerciale Italiana). Instytucja ta wszake nie zdobya sobie
dostatecznego znaczenia. Taryfy celne Rzeszy nie byy korzystne dla rozwoju
przemysu woskiego i zraay woskie koa gospodarcze do Niemcw. Po 1898
r., gdy zakoczona zostaa wojna celna francusko-woska, cignca si od
1888 r., zacz si wikszy napyw do Woch kapitau francuskiego i otwarta
zostaa droga do zblienia politycznego pomidzy Rzymem i Paryem.
Wochy do wczenie rozpoczy ekspansj kolonialn. W 1881 r. zajli
Wosi port Assab nad Morzem Czerwonym, w 1885 r. Massau; w ten sposb
powstaa kolonia Erytrea. Prba opanowania Etiopii w 1896 r. zakoczya si
klsk pod Adu 1 marca 1896 r. To niepowodzenie wywoao dymisj rzdu
Crispiego i odsunicie lewicy od wadzy. Zaostrzyo take walki wewntrzne
w kraju i przyczynio si z jednej strony do wzrostu wpyww
socjalistycznych, z drugiej za do powstania, pocztkowo w koach
intelektualnych, kierunku nacjonalistycznego. Jego heroldami byli pisarz
Enrico Corradini i poeta Gabriele D'Annunzio. Corradini gloryfikowa
wspania przeszo Italii, uwaa Wochy za dziedzica staroytnego Rzymu,
atakowa "starczo" i "zgrzybiao" buruazji woskiej. W miejsce ideaw
wolnoci i rwnoci stawia dyscyplin i posuszestwo, uczy, e czowiek
powinien y pord niebezpieczestw i trudnoci i dziaa agresywnie.
Zwulgaryzowane uamki doktryny Corradiniego przej po pierwszej wojnie
wiatowej faszyzm.
W 1911 r. Wochy, wzmocnione gospodarczo, wszczy wojn o podbj
posiadoci tureckich w Afryce Pnocnej - Trypolitanii i Cyrenajki. Sprawa
bya dobrze przygotowana pod wzgldem dyplomatycznym. Wosi nie natrafili
wic na trudnoci ze strony mocarstw, spotkali si natomiast z
nadspodziewanie silnym i zaciekym oporem ludnoci miejscowej. Wojna trwaa
okoo roku i pochona duo ofiar. Pokj w Ouchy pod Lozann 15
padziernika 1912 r., przynis Wochom uznanie ich zwierzchnictwa nad
Trypolitani i Cyrenajk przez dotychczasowego suwerena tego kraju Turcj.
Wyprawa afrykaska bya popularna w spoeczestwie, ktre w olbrzymiej
wikszoci poparo zaborcz polityk rzdu Giolittiego. Nawet pord mas
robotniczych szerzyy si nadzieje, e nowe zdobycze kolonialne przynios
robotnikom wysze zarobki i popraw warunkw bytowych. Partia
Socjalistyczna wypowiedziaa si przeciwko wojnie. Konfederacja Generalna
Pracy (Confederazione Generale di Lavoro) na proklamacj wojenn rzdu
zareagowaa wezwaniem do strajku powszechnego. Gorco agitowali w tym
kierunku modzi dziaacze socjalistyczni Benito Mussolini i Pietro Nenni;
obaj zostali aresztowani. Strajk nie powid si zupenie. Jedn z przyczyn
niepowodzenia byo rozdwojenie w samej partii. Wniosek Turatiego, aby
frakcja socjalistyczna w parlamencie wypowiedziaa si przeciwko polityce
rzdowej, przeszed w klubie poselskim tylko jednym gosem wikszoci.
Przeciwstawia mu si Bissolati, ktry w wojnie afrykaskiej widzia
"interes yciowy" Woch. Arturo Labriola w artykule ogoszonym w "Idea
Nazionale" broni agresji woskiej powoujc si na prawo cywilizacji wobec
barbarzystwa i czynnego postpu wobec kwietyzmu. Deputowany socjalistyczny
z Sycylii Giuseppe De Felice, jeden z organizatorw Fasci dei Lavoratori,
demonstracyjnie wzi udzia w poegnaniu wojsk odpywajcych z Neapolu do
Afryki. Fakty te mwi wiele o wczesnych nastrojach opinii publicznej we
Woszech.
Imperializm woski kierowa si rwnie ku Bakanom, przede wszystkim ku
Albanii, upatrujc tam bliski i dogodny teren ekspansji. Tutaj na tym polu
nastpio starcie interesw Woch z interesami ich sojusznika
Austro-Wgier.


Rozdzia dwudziesty
trzeci:
Pastwa Pwyspu
Iberyjskiego


Z dala od wielkiej polityki pozostaway dwa wielkie niegdy pastwa
kolonialne - Hiszpania i Portugalia.
Hiszpanie po rewolucji r. 1868, ktra usuna krlow Izabel Ii, wybrali
w listopadzie 1870 r. na krla ksicia Amadeusza sabaudzkiego, modszego
syna krla woskiego Wiktora Emanuela Ii. W Hiszpanii miaa powsta
monarchia konstytucyjna i parlamentarna na wzr angielski i belgijski.
Prba ta zawioda zupenie. Rzdzce dotd w Hiszpanii tradycyjne potgi -
wysze duchowiestwo, arystokracja, generalicja - odmwiy poparcia krlowi
Amadeuszowi. Buruazja hiszpaska bya zbyt saba, aby mc zosta wyczn
podpor nowego systemu, nie mogli jej tworzy ani chopi, ktrzy na
przewrocie nic nie zyskali, ani robotnicy. Tote nowy krl po krtkim,
dwuletnim panowaniu abdykowa 9 lutego 1873 r. i opuci Hiszpani. W dwa
dni pniej, 11 lutego, Kortezy, chocia w wikszoci zoone z
monarchistw, nie mogc znale odpowiedniego kandydata na krla
proklamoway republik.
Ustrj republikaski utrzyma si zaledwie kilkanacie miesicy, do
grudnia 1874 r. Republice rwnie brako dostatecznie silnej podstawy. Zbyt
saby by jeszcze proletariat, zbyt nike siy buruazji. Republikanie
osabili si ponadto dzielc si na federalistw i centralistw. W takich
warunkach pod naciskiem armii monarchia zostaa przywrcona w grudniu 1874
r., a krlem ogoszony modociany syn Izabeli Ii Alfons Xii. Nastpc jego
zosta syn - pogrobowiec Alfons Xiii. Do 1902 r. regencj sprawowaa
krlowa-matka Maria Krystyna.
Restauracja bourboska 1874 r. otworzya w dziejach Hiszpanii nowy okres.
Ustaa dotychczasowa walka pomidzy feudaln szlacht a buruazj, miejsce
jej zaj kompromis. Buruazja w Hiszpanii zdobya znaczenie dziki
handlowi, budowie kolei elaznych, spekulacji sekularyzowanymi dobrami
kocielnymi, dostawom wojskowym podczas wojen karlistowskich. Potrzebny by
jej teraz spokj i ochrona przed coraz liczniejszym i bardziej wiadomym
proletariatem. To bya podstawa kompromisu z wielk wasnoci ziemsk,
kompromisu, ktry nie wyklucza tar, ale dawa podstaw do wsppracy. Do
takiej wsppracy dya teraz i szlachta, zainteresowana w pewnej
modernizacji archaicznych stosunkw krajowych.
U steru rzdu zmieniali si konserwatyci i liberaowie. Zmiany gabinetu
i stronnictwa rzdowego nie wynikay wszake z przemian zachodzcych w
pogldach politycznych spoeczestwa. Korona powoywaa przywdc to
jednego to drugiego stronnictwa na czoo rzdu, przeprowadzane nastpnie
wybory do Kortezw daway zwykle wikszo rzdowi.
Rozwj gospodarczy Hiszpanii postpowa naprzd. Kraj mia wprawdzie
wci jeszcze charakter w przewaajcej mierze rolniczy, wikszo ludnoci
utrzymywaa si z rolnictwa lub hodowli. Ale dziki bogactwom naturalnym
rozwija si ju i przemys. Hodowla owiec sprzyjaa wzrostowi przemysu
tekstylnego, ktry by szczeglnie silny w Katalonii. Zwikszyo si
znacznie wydobycie wgla (z 414 tys. t w 1866 r. na 2772 tys. t w 1900 r.),
rudy elaznej (z 208 tys. t w 1866 r. na 8676 tys. t w 1900 r.). Cech
swoist gospodarki hiszpaskiej by fakt, e przemys koncentrowa si
gwnie na pnocy w Katalonii (wany orodek przemysowy w Barcelonie), w
Kraju Baskw i w Asturii. Drug cech rozwoju ekonomicznego Hiszpanii bya
ta okoliczno, e kluczowe pozycje w gospodarce (ciki przemys, wielkie
przedsibiorstwa handlowe, komunikacja) zajmowa kapita obcy. W 1920 r. w
grnictwie pracoway 203 spki hiszpaskie z kapitaem 530 mln pesetw i
59 zagranicznych z kapitaem 665 mln pesetw (w tym 29 brytyjskich z 550
mln). Kapita hiszpaski dominowa w przemyle lekkim, zwaszcza
wkienniczym.
Katalonia, zamieszkana przez ludno mwic wasnym jzykiem zblionym
do francuskiego i pielgnujc wasne tradycje, bya orodkiem
partykularyzmu, ktry wzmg si jeszcze skutkiem nierwnomiernego rozwoju
gospodarczego Hiszpanii. Na tym tle wystpoway czste konflikty. Do
najgroniejszego doszo w 1909 r., gdy w Barcelonie wybuch strajk
powszechny, a nastpnie powstanie kierowane przez anarchistw. Burzono
urzdzenia kolejowe i telegraficzne, palono klasztory. Rzd ogosi stan
wyjtkowy i stumi ruch surowymi represjami.
W ruchu robotniczym du rol odgrywali anarchici. Ostoj anarchizmu
bya przemysowa Katalonia i Andaluzja z mas ludnoci bezrolnej i
maorolnej. Socjalici natomiast mieli przewag w Madrycie i w orodkach
przemysu wglowego i elaznego w Asturii.
Pod wzgldem ustawodawstwa spoecznego pozostawaa Hiszpania daleko w
tyle za Francj czy Niemcami, chocia rok 1900 zapocztkowa seri ustaw
majcych na celu ochron robotnika (ograniczenie czasu pracy, ograniczenie
pracy kobiet i dzieci, inspekcje pracy, prawo koalicji). Ustawy te w wielu
wypadkach pozostaway wszake na papierze.
Przegrana wojna ze Stanami Zjednoczonymi w 1898 r. i utrata Kuby, Puerto
Rico i Filipinw, bya porak polityczn, ciosem zadanym autorytetowi
dumnej monarchii hiszpaskiej, pod wzgldem gospodarczym wszake nie
przyniosa krajowi uszczerbku.
Pierwsza wojna wiatowa daa Hiszpanii prowadzcej handel z obiema
walczcymi stronami okres wielkiej pomylnoci ekonomicznej. Wpyno
wwczas do kraju 12 mld pesetw w zocie.
Ssiadujca z Hiszpani Portugalia znajdowaa si w trudniejszej
sytuacji. Zachowaa wprawdzie swe posiadoci kolonialne (Angola i Mozambik
w Afryce, Goa w Indiach), ktre zreszt nie przynosiy jej korzyci, ale
pod wzgldem gospodarczym i politycznym bya zupenie uzaleniona od
Anglii.
Wojskowy zamach stanu w padzierniku 1910 r. znis monarchi, usun
ostatniego przedstawiciela dynastii Braganzw, krla Manuela Ii, i
zaprowadzi republik buruazyjn.


Rozdzia dwudziesty czwarty:
Kraje Pwyspu Bakaskiego


Wypadki lat 1875-1878 (powstanie w Boni i Hercegowinie, wojna
serbsko-czarnogrsko-turecka, wojna rosyjsko-turecka, kongres berliski)
przyniosy due przemiany na Pwyspie Bakaskim, cho nie usuny jeszcze
panowania tureckiego. Turcja nadal wadaa Macedoni i Albani. Lennem
tureckim pozostaa a do 1908 r., do ogoszenia krlestwem Bugaria.
Krlestwo Grecji byo niepodlege ju od 1830 r. Rumunia, Serbia i
Czarnogra uzyskay na kongresie berliskim formalne uznanie
niepodlegoci. Ostatecznym potwierdzeniem tego faktu byo ogoszenie
krlestwem Rumunii w 1881 r., Serbii w 1882 r., Czarnogry w 1910 r.
Grecja bya monarchi konstytucyjn, panowa tu krl Jerzy I. By to
ubogi kraj rolniczy, eksportowa gwnie tyto i rodzynki, czerpa te
dochody ze swej znacznie rozbudowanej floty handlowej. Denia narodowe
szy w kierunku zjednoczenia z krlestwem ziem zamieszkaych przez Grekw,
zwracay si wic w pierwszym rzdzie przeciwko Turcji, w ktrej posiadaniu
byy Kreta i inne wyspy na Morzu Egejskim, Saloniki i miasta na zachodnim
wybrzeu Azji Mniejszej. Powikane stosunki narodowociowe w Macedonii
gdzie mieszkali obok siebie Sowianie i Grecy, powodoway nieufno Grekw
do Serbii i do Bugarii.
Wojna grecko-turecka w 1897 r. zakoczya si przegran Grecji, Kreta
uzyskaa jednak autonomi. Przegrana wojna pogorszya jeszcze fatalne
pooenie gospodarcze kraju. Tote wierzyciele zagraniczni rozcignli nad
Grecj midzynarodow kontrol finansow.
Wojny bakaskie w latach 1912-1913 przyniosy Grecji Janin, Saloniki,
Kawal, wyspy na Morzu Egejskim; ale nie zadowoliy wszystkich aspiracji
helleskich; poza granicami Krlestwa Greckiego pozostaa poudniowa cz
Albanii, nazywana przez Grekw Epirem Pnocnym, oraz zachodnie wybrzea
Anatolii.
W innym pooeniu bya Serbia. Rozwj wypadkw po kongresie berliskim, w
szczeglnoci ukady austro-niemiecko-rosyjskie z lat 1881 i 1884 oddaway
Serbi monarchii habsburskiej jako jej stref wpyww. W pewnej mierze
uzasadniay to wzgldy gospodarcze. Ju w 1882 r. okoo 80% wywozu
serbskiego szo do Austrii (bydo, nierogacizna, pody rolne), w nastpnych
latach eksport ten jeszcze wzrs. Kapita zagraniczny, pyncy do Serbii,
gwnie austriackiego pochodzenia, umieszczany by w bankach i w rozbudowie
kolei; do pocztku Xx w. nie byo inwestycji w przemyle. Serbscy kupcy i
chopi-waciciele ziemi byli ywo zainteresowani rynkiem austriackim.
Panujca dynastia Obrenoviciw poparcia dla wzmocnienia swego stanowiska
w kraju szukaa w Wiedniu. Milan I zawar w 1881 r. tajny ukad z Austri,
w ktrym zobowiza si, e bez uprzedniego porozumienia z rzdem
austriackim nie bdzie zawiera umw z innymi pastwami i nie bdzie
zezwala na prowadzenie na terytorium serbskim agitacji, wymierzonej
przeciwko Austrii. W zamian Austro-Wgry obiecay popiera Serbi i
dynasti Obrenoviciw. Istotnie, gdy w cztery lata pniej, w 1885 r.,
Serbia zaatakowaa Bugari i poniosa klsk, weto austriackie zatrzymao
pochd wojsk bugarskich w gb pokonanego kraju.
Obrenovicie - Milan I i syn jego Aleksander I - prowadzili polityk
reakcyjn, niepopularn w kraju. Niepowodzenia w konflikcie z Bugari w
1885 r., olbrzymie, lekkomylnie zacigane dugi i nie budzce szacunku
ycie osobiste pozbawiy Milana I zaufania narodu. W 1889 r. Milan zrzek
si tronu, lecz i po abdykacji wywiera znaczny a ujemny wpyw na rzdy
kraju. Jeszcze bardziej nielubiany by Aleksander I. Jego denia do
absolutyzmu, a take skandaliczne maestwo ze znan z rozwizego ycia
dam dworu Drag Main, zerway ostatnie wizy czce krla z narodem. W
czerwcu 1903 r. Aleksander zosta zamordowany wraz z on przez
spiskowcw-oficerw. Skupsztina (parlament serbski) wybraa na krla
przedstawiciela drugiej dynastii narodowej Piotra Karadjordjevicia. Wkrtce
potem nastpia zasadnicza zmiana w serbskiej polityce zagranicznej; do
wadzy doszli przeciwnicy Austrii a zwolennicy Rosji. Gdy nowy rzd serbski
zamwi armaty nie w czeskiej fabryce Skoda, lecz we francuskich zakadach
Schneider-Creusot, doszo do zatargu. Poniewa w tym czasie upywa termin
traktatu handlowego austro-serbskiego, Austriacy chcc ugi partnera
wstrzymali import nierogacizny z Serbii. W 1906 r. rozpocza si
austro-serbska wojna celna, zwana "wojn wisk", poniewa chodzio
gwnie o handel nierogacizn. W Wiedniu liczono, e wstrzymanie wywozu
gwnego serbskiego artykuu eksportowego do Austrii zaamie gospodarczo
Serbi i zmusi j do ustpstw. Rachuby te okazay si bdne. Kapita
francuski, zainteresowany w dostawach sprztu wojennego na Bakany, wsparty
rosyjskimi wpywami politycznymi, pospieszy Serbii z pomoc. Za pienidze
francuskie budowano chodnie i wytwrnie konserw. Serbowie zaczli
eksportowa nie tylko ywiec, ale i konserwy, zdobyli nowe rynki zbytu i
wyszli z wojny celnej uniezalenieni gospodarczo od Austro-Wgier. Z wasala
monarchii habsburskiej Serbia staa si w krtkim czasie jej gronym
przeciwnikiem. Protektorat polityczny nad Serbi roztoczya teraz Rosja.
Austria potrafia upokorzy Serbi podczas aneksji Boni i Hercegowiny i
wynikego std kryzysu midzynarodowego, potrafia nie dopuci w 1913 r.
Serbii do morza, ale nie zdoaa zapobiec sukcesom serbskim w wojnach
bakaskich i znacznemu podniesieniu autorytetu pastwa serbskiego wrd
Sowian poudniowych.
Inaczej nieco rozwijay si wypadki w ssiedniej Bugarii. W 1878 r.
utworzone zostao Ksistwo Bugarii w lennej zalenoci od Turcji.
Poudniowa cz kraju, Rumelia Wschodnia, zamieszkana w 4/5 przez
Bugarw, zostaa prowincj autonomiczn w ramach imperium osmaskiego.
W latach 1880-1885 dokona si proces wany dla dalszego rozwoju
Bugarii; wielka wasno ziemska, pozostajca dotd w rkach tureckich,
przesza za wykupem w rce wocian bugarskich.
Pierwszym wadc odnowionego pastwa zosta ksi Aleksander Battenberg,
siostrzeniec carowej rosyjskiej, a po matce Julii wnuk zastpcy ministra
wojny Krlestwa Polskiego gen. Maurycego Haukego.
W 1885 r. wybucho powstanie w Powdiwie, stolicy Rumelii Wschodniej.
Gubernator turecki zosta usunity, ksiciem proklamowano za Aleksandra
Battenberga. Bugaria pnocna i poudniowa zostay wic zczone w jedno
pastwo z jednym wadc na czele. Turcja uznaa fakt dokonany, Serbia
natomiast, niezadowolona ze wzmocnienia ssiada, wypowiedziaa mu wojn.
Pod Sliwnic 19 (7) listopada 1885 r. wojska bugarskie pod dowdztwem
ksicia Aleksandra zaday Serbom klsk. Traktat w Bukareszcie 3 marca 1886
r. przywrci pokj na zasadzie status quo ante bellum. Zakusy serbskie na
Widin i Caribrod, bugarskie na Nisz i Pirot zostay niezrealizowane.
Battenberg popad wszake w konflikt z Rosj; grono spiskowcw-oficerw
dokonao zamachu i usuno ksicia z Bugarii w sierpniu 1886 r. W tydzie
pniej nowy zamach sprowadzi go z powrotem do kraju. Wrogie stanowisko
cara skonio jednak Aleksandra do abdykacji 6 wrzenia 1886 r.
Na jego miejsce sobranje (parlament bugarski) 7 lipca 1887 r. wybrao na
wadc ksicia sasko-kobursko-gotajskiego Ferdynanda. Nowego panujcego nie
uznaa Rosja, a skutkiem tego odmwiy swego uznania i inne mocarstwa,
uwaajc Bugari za rosyjsk stref wpyww. Jedynie Austro-Wgry
udzielay mu po cichu swego poparcia. Dopiero w 1896 r. Rosja, a nastpnie
i caa Europa uznay Ferdynanda. Na bieg spraw w Bugarii, zwaszcza na jej
polityk zagraniczn, Koburczyk wywiera wpyw duy, nie zawsze dla kraju
pomylny. W 1908 r. proklamowa zerwanie zalenoci od Turcji,
niepodlego i ogosi si krlem Bugarw.
W polityce bugarskiej ogromn rol odgrywaa kwestia macedoska, tj.
walka o pozyskanie tamtejszej ludnoci sowiaskiej. Walk t w sposb
bezwzgldny, nie przebierajcy w rodkach prowadziy tajne zwizki.
Zawizana w 1893 r. Wewntrzna Macedoska Organizacja Rewolucyjna obja
sw dziaalnoci ca Macedoni i terrorem walczya zarwno z Turkami, jak
i z Serbami i Grekami oraz przeciwstawiaa si po czci aneksyjnym planom
bugarskim. Powsta w niej mianowicie nurt autonomistyczny pod hasem
Macedonia dla Macedoczykw"; inny kierunek, reprezentowany przez tzw.
werchowistw, dy do przyczenia Macedonii do Bugarii. Kwestia
macedoska wywieraa znaczny wpyw na polityk rzdu bugarskiego, ta za
pozwala lepiej zrozumie i wyjania pod niektrymi wzgldami konflikt
bugarsko-serbski.
Od koca Xix w. kapita zagraniczny chtnie szuka lokaty w Bugarii.
Powstay tam liczne banki, z ktrych najwaniejszymi byy: Bank Kredytowy
(kapita niemiecki), Bank Bakaski (kapita austriacki), Bugarski Bank
Generalny (kapita francusko-holenderski). Banki te finansoway przede
wszystkim budow kolei i eksploatacj kopalni wgla kamiennego, przy czym
kapita francuski rywalizowa z niemieckim i austriackim. Rywalizacja ta
tumaczy niektre wahania i pozorne sprzecznoci polityki bugarskiej.
Rywalizacja ta rwnie wyjania w duej mierze niepowodzenie zabiegw
rosyjskich o blisze zwizanie Bugarii z Rosj. Kapita rosyjski przegra
walk z kapitaem austriackim i niemieckim o budow kolei bugarskich. Rzd
carski nie zdoa narzuci Bugarii traktatu handlowego, ktry w myl
projektw Petersburga mia zapewni handlowi rosyjskiemu i rosyjskiej
egludze uprzywilejowane stanowisko, w szczeglnoci zwolnienie od ce
towarw przywoonych z cesarstwa. Powstajca buruazja bugarska dya do
zwizania si ze wiatem kapitalistycznym, a to mg jej zapewni silny
kapita niemiecki, austriacki i angielski szybciej i skuteczniej ni
kapita rosyjski.
Rumunia bya monarchi konstytucyjn z parlamentem dwuizbowym. Ksiciem
od 1866 r., krlem od 1881 r. by Karol I z domu Hohenzollernw, z lini
bocznej Hohenzollern-Sigmaringen, zmary w 1914 r. Nastpc zosta jego
bratanek Ferdynand I.
Struktura spoeczna Rumunii bya bardziej skomplikowana ni struktura
Serbii i Bugarii. Istniaa tu bowiem nadal i zachowaa znaczne wpywy
wielka wasno ziemska. W posiadaniu nielicznej warstwy bojarw znajdoway
si ogromne obszary. Gospodark prowadzono w sposb przestarzay. Wiksz
cz latyfundiw dzierawili zamoni przedsibiorcy, ktrzy ziemi t
maymi dziakami oddawali chopom w poddzieraw. Zyski, ktre std
czerpali, byy niepomiernie due. Dzierawca paci wacicielowi zwykle
okoo 20 lei za hektar, od chopa za ciga tenuty po 50 lei, niekiedy i
wicej. Kwestia rolna bya wic zagadnieniem, ktre ogromnie komplikowao
sytuacj pastwa i utrudniao jego rozwj.
Utworzenie Krlestwa Rumuskiego nie rozwizao jeszcze sprawy
niepodlegoci narodowej Rumunw. Poza granicami swego pastwa mieszkali
Rumuni w monarchii habsburskiej (Siedmiogrd, Banat, Bukowina) i w
Cesarstwie Rosyjskim (Besarabia). Akcja irredentystyczna moga wic
kierowa si zarwno przeciw Austro-Wgrom, jak i Rosji. Krl Karol zwrci
j przeciwko pastwu carw. W 1883 r. zawar z Austri tajny traktat
przymierza, kilkakrotnie odnawiany, ostatnio w 1913 r.
Na tym to traktacie opieraa si polityka krla Karola. Ale od koca Xix
w. do walki o wpywy w Rumunii wystpiy nowe czynniki, silniejsze ni
tajna dyplomacja. Rumuni zainteresowa si kapita zagraniczny. Budowa
kolei, portu w Konstancy, a nade wszystko eksploatacja bogatych zasobw
nafty byy to rda dochodw, ktre cigay uwag kapitalistw. Rumunia
staa si terenem rywalizacji kapitau francuskiego i niemieckiego.
Francuzi szli rka w rk z Rosjanami i pracowali nad osabieniem zwizkw
Rumunii z Trjprzymierzem. Niemcy i Austriacy walczyli z wpywami
rosyjskimi. Ale znaczenie pastw centralnych w Bukareszcie sabo; dowiodo
tego ostatecznie wystpienie Rumunii w 1916 r. podczas pierwszej wojny
wiatowej po stronie Koalicji.


Rozdzia
dwudziesty pity:
Turcja i Persja


O pastwie osmaskim drugiej poowy Xix w. mwiono, e dynasti miao
tureck, armi przewanie albask, duchowiestwo w znacznej mierze
arabskie, handel grecki, ormiaski i ydowski, dyplomacj ormiask i
greck, kultur (w warstwach owieconych) persk i francusk.
Powiedzenie to niele charakteryzuje stosunki w pastwie, w ktrym Turcy
- nard panujcy, nie stanowili nawet poowy ludnoci i nie growali nad
ni ani kulturalnie, ani gospodarczo. Turcja przed kongresem berliskim
obejmowaa wiksz cz Pwyspu Bakaskiego z Boni i Hercegowin, bez
Grecji (Serbia i Rumunia byy ksistwami lennymi), Azj Mniejsz, Syri,
Irak i Pwysep Arabski oraz Trypolitani i Cyrenajk. Zwierzchnictwu
sutana podlegali Turcy, Arabowie, Grecy, Bugarzy, Serbowie, Rumuni,
Ormianie, Kurdowie i ydzi. Prby umocnienia jednoci wielonarodowociowego
pastwa na podstawie wsplnoty wyznaniowej muzumaskiej zawodziy, podczas
pierwszej Wojny wiatowej za zakoczyy si zupenym niepowodzeniem.
Pastwo osmaskie utrzymywaa przy yciu rywalizacja mocarstw europejskich,
z ktrych adne nie chciao dopuci wspzawodnika do zbyt wielkich
zdobyczy, oraz polityka Porty wyzyskujca zrcznie niechci i konflikty
midzy podlegajcymi jej narodami.
Turcja bya krajem rolniczym o gospodarce ekstensywnej i bardzo
zacofanej. Nie byo w Turcji nowoczesnej buruazji i nie byo klasy
robotniczej. Handel znajdowa si gwnie w rkach Grekw, Ormian i ydw.
W latach 1875 - 1876 Turcja znalaza si w obliczu szczeglnie powanych
trudnoci. Z jednej strony w Boni i Hercegowinie wybucho powstanie,
Serbia i Czarnogra wystpiy zbrojnie w obronie swych braci, zaczli
podnosi si Bugarzy. Z drugiej strony nieudolny zarzd i zbytki dworu
sutaskiego doprowadziy pastwo do bankructwa. Zu prbowaa
przeciwdziaa grupa inteligencji tureckiej, zapatrzona we wzory
europejskie, ale bardzo patriotyczna, nazywana "Nowi Osmanowie" (Jeni
Osmanlilar). Naleeli do niej zarwno pisarze, jak Namik Kemal i Ziya
pasza, jak i wysi urzdnicy i oficerowie. Politycznym przywdc tego
kierunku by Midhat pasza, utalentowany i sprysty administrator,
wielkorzdca Bugarii, pniej Iraku. Midhat doszed do przekonania, e bez
dalej idcych reform pastwowych i bez zmiany panujcego Turcja nie zdoa
utrzyma wobec nacisku z zewntrz i z wewntrz swej niepodlegoci i
integralnoci swego terytorium. Dziki poparciu czci korpusu oficerskiego
Midhat przyczyni si do detronizacji w cigu 1876 r. dwch sutanw:
Abdul-Aziza i Murada V, a nastpnie do oddania korony 31 sierpnia 1876 r.
Abdul-Hamidowi. Jako wielki wezyr ogosi Midhat 23 grudnia 1876 r.
konstytucj, opracowan wedug jego wskazwek, teoretycznie liberaln i
postpow. Parlament dwuizbowy, rwno wszystkich mieszkacw wobec prawa
bez wzgldu na wyznanie, wolno prasy i zgromadze, obowizkowe nauczanie
na szczeblu szkoy ludowej - to najwaniejsze postanowienia konstytucji
tureckiej.
W rozumieniu Abdul-Hamida i konserwatystw konstytucja miaa uchroni
Turcj od ingerencji mocarstw europejskich i wprowadzenia takich reform,
ktre by istotnie day rwnouprawnienie nietureckim narodowociom w
pastwie. Przegrana wojna z Rosj i kongres berliski zmieniy bowiem w tym
czasie zupenie sytuacj. Turcja zmuszona zostaa wprawdzie do ustpstw
terytorialnych, ale przekonaa si, e mocarstwa nie mylay powanie o
przyjciu z pomoc uciemionym ludom na Bakanach. Sutan wrci wic do
polityki bezwzgldnej reakcji, parlament odroczy i nie zwoa nowego,
usun Midhata, ktry zakoczy ju sw rol zasony dymnej, a budzi
niepokj jako detronizator dwch sutanw. "Nowi Osmanowie" powdrowali do
wizie lub na wygnanie. Rozpocz si okres osobistych rzdw
Abdul-Hamida.
Midhat nie doceni indywidualnoci nowego wadcy. Abdul-Hamid by to
psycholog i polityk duej klasy, umia doskonale wygrywa przeciwiestwa
interesw pomidzy mocarstwami, jak rwnie liczne sprzecznoci midzy
wasnymi poddanymi. Wzbudza nadziej, rzuca obietnice, aby nadzieje
zawie, obietnic nie dotrzyma. W 1880 r. wyda ustaw, ktra podobnie jak
konstytucja gwarantowaa wszystkim poddanym sutaskim wolno sumienia i
rwno wobec prawa, przynosia gruntown reorganizacj wymiaru
sprawiedliwoci, zarzdu finansw i administracji. Ustawa wywoaa wszdzie
korzystne wraenie i yczliwe komentarze. W oczach Abdul-Hamida najwiksz
jej zalet byo to, e nie miaa wej i nigdy nie wesza w ycie. Jedno
pastwa usiowa sutan zapewni akcentujc wsplnot muzumask.
Zwaszcza wobec Arabw usilnie podkrela sw godno gowy islamu -
kalifa, czyli namiestnika proroka.
Byy wszake zagadnienia, ktrych Abdul-Hamid nie umia, a zapewne i nie
chcia rozwiza.
Jednym z takich zagadnie bya penetracja gospodarcza pastw europejskich
w Turcji. Pastwo osmaskie byo silnie zaduone, przede wszystkim w
bankach francuskich i angielskich. Wierzyciele wywarli tak silny nacisk na
Port, e sutan 28 muharrem roku 1299 ery muzumaskiej, czyli 20 grudnia
roku 1881 naszej ery wyda dekret tzw. muharremski. Dekret ten da podstaw
do utworzenia instytucji zoonej z delegatw wierzycieli europejskich,
zwanej Zarzdem Dugu Publicznego Ottomaskiego, czyli wprowadzenia
kontroli midzynarodowej nad finansami tureckimi, a nawet nad yciem
gospodarczym Turcji. W celu zapewnienia punktualnej spaty rat
amortyzacyjnych i procentw Zarzd Dugu przej takie wane rda
dochodw pastwowych, jak monopol tytoniowy i solny, opaty stemplowe,
podatek od spoycia alkoholu itp. Nie trzeba dowodzi, jak wielkie
znaczenie uzyskaa tego rodzaju instytucja w gospodarce tureckiej.
Liczne koncesje, wydawane przez rzd sutaski, pogbiay uzalenienie
Turcji od kapitau europejskiego. Zakadano banki, ktre kontroloway rne
dziedziny ycia ekonomicznego kraju. Zainteresowano si komunikacj, Niemcy
uzyskali w 1899 r. koncesj i rozpoczli budow kolei, ktra poczy miaa
Stambu z Bagdadem i Zatok Persk. Francuzi budowali drogi elazne w
Syrii, kraj ten poczytywali bowiem za swoj stref wpyww. Przybycie do
Turcji w 1883 r. niemieckiej misji wojskowej dla szkolenia oficerw
tureckich szeroko otworzyo drog niemieckim firmom zbrojeniowym do
zaopatrywania Turcji w bro, najczciej przestarzaego typu. Szef misji
Colmar von der Goltz by wraz z wielkim wezyrem i ministrem finansw
czonkiem trjosobowej komisji, ktrej zadaniem byo pozyskanie funduszw
na zakup sprztu bojowego. Daje to miar wpyww szefa misji niemieckiej.
Mocarstwa europejskie omotay imperium osmaskie sieci zalenoci
gospodarczej, ale nie byy w stanie zapewni mu zdrowego rozwoju. Rozkad
pastwa postpowa, w kocu Xix w. unaoczniy to trzy kwestie - ormiaska,
grecka i macedoska.
Ormianie zamieszkiwali przede wszystkim w starych swych siedzibach na
pnocnym wschodzie Turcji, ale yli rwnie w rozproszeniu w wielu
czciach pastwa m.in. w wikszej liczbie w Stambule trudnic si handlem.
W ostatnich kilkunastu latach Xix w. rozwin si pord Ormian, gwnie
emigrantw w miastach europejskich, ruch polityczny, zmierzajcy do
polepszenia bytu narodowego i uzyskania od Porty reform. Ruch ten budzi w
Abdul-Hamidzie i w jego otoczeniu niepokj. Nie yczono sobie powstania na
kracach imperium, nad granic rosyjsk, nowego orodka akcji
narodowowyzwoleczej. Rzd turecki na ruchy pord Ormian odpowiedzia
organizowaniem masowych rzezi. Zaczy si one w 1893 r., najwiksze
nasilenie przybray zim 1895-1896 r. Nie oszczdzono rwnie Ormian
mieszkajcych w stolicy. Liczba pomordowanych sigaa dziesitkw tysicy.
Oburzenie w Europie byo powszechne. Premier angielski lord Salisbury
prbowa wyzyska je dla umocnienia pozycji Wielkiej Brytanii na Bliskim
Wschodzie. Postanowi zerwa z dotychczasow polityk ochrony Turcji i
zamyla o jej podziale. Sprzeciw innych mocarstw, przede wszystkim Niemiec
i Rosji, lkajcych si zajcia Cienin przez Anglikw, udaremni te plany.
Rywalizacja i wzajemna nieufno mocarstw odsuna rozkad imperium
osmaskiego.
Kwestia grecka wypyna w zwizku z deniem mieszkacw wyspy Krety, w
ogromnej wikszoci Grekw, do zjednoczenia z Krlestwem Greckim. W 1896 r.
wybucho na Krecie powstanie. Grecja udzielaa mu od pocztku pomocy, a w
1897 r. zarzdzia mobilizacj i postanowia anektowa wysp. Turcja
odpowiedziaa 18 kwietnia 1897 r. wypowiedzeniem wojny. Losy kampanii
rozstrzygny si w cigu miesica. Grecja poniosa klsk, wojska tureckie
za zreorganizowane niedawno i wywiczone przez oficerw niemieckich,
dotary niemal a do Attyki. Mocarstwa wszake nie dopuciy do zbytniego
triumfu zwycizcy. Traktat pokojowy, podpisany w Stambule 4 grudnia 1897
r., da Turcji tylko niewielk korektur granicy i odszkodowanie wojenne. W
sprawie Krety poniosa Turcja porak. Statut kreteski z 29 kwietnia 1899
r. nadany przez cztery mocarstwa (Wielk Brytani, Francj, Wochy i Rosj
- Austro-Wgry i Niemcy wycofay si nie chcc wystpowa przeciw Turcji)
postanawia, e wyspa "stanowi pastwo korzystajce z zupenej autonomii".
Inny charakter miaa kwestia macedoska. W Macedonii, kraju
narodowociowo mieszanym, walczyli ze sob w dosownym znaczeniu tego
wyrazu Bugarzy, Serbowie i Grecy. Ponadto spory odam miejscowych Sowian
nie uwaajcych si ani za Bugarw, ani za Serbw, lecz po prostu za
Macedoczykw, dy do autonomicznej Macedonii i przeciwstawia si
aneksyjnym planom ssiadw. Wadze tureckie walkom tym przyglday si z
zadowoleniem, niekiedy wystpoway aktywnie przeciwko temu czynnikowi,
ktry w danej chwili wydawa si najbardziej niebezpieczny. Reformy
administracji macedoskiej narzucane przez mocarstwa Turcy opniali,
sabotowali lub wrcz unicestwiali. Wrzenie w Macedonii roso. Niepokoje
wszczy si i pord Albaczykw, ktrzy domagali si praw dla siebie.
Tymczasem nadszed rok 1905 i przynis rewolucj rosyjsk oraz sukcesy
japoskie w wojnie z caratem. Rewolucja pobudzia ywioy postpowe w
pastwie osmaskim do akcji i do wsplnej walki z absolutyzmem sutaskim.
Triumf mocarstwa azjatyckiego nad europejskim wywoa zapa patriotw
tureckich. Dodao to siy i energii ruchowi nacjonalistycznemu szerzcemu
si pord oficerw, urzdnikw, lekarzy, nauczycieli, a znajdujcemu
oparcie u kupcw, rzemielnikw, zamonych chopw. By to tzw. ruch
modoturecki wywodzcy si od tajnej organizacji zaoonej w 1889 r. wrd
suchaczy Cesarskiej Szkoy Wojskowo-Medycznej w Stambule, a wzorowanej na
woskich karbonarach. Modoturcy zyskali zwolennikw zarwno w kraju, jak i
na emigracji; nie zdoay ich zama przeladowania Abdul-Hamida.
Organizacja modoturecka "Jedno i Postp" (Ittihat ve Terekki)
obserwowaa z niepokojem zarwno akcj reformatorsk w Macedonii, jak i
polityk mocarstw europejskich w stosunku do Turcji. W 1908 r. Komitet
"Jedno i Postp", rezydujcy w Salonikach, uzna sytuacj za gron,
wasne przygotowania za ukoczone, absolutyzm Abdul-Hamida za dojrzay do
upadku. W lipcu macedoskie garnizony wojskowe podniosy sztandar buntu.
Armia wysana przeciwko nim przez sutana odmwia posuszestwa.
Obezwadniony Abdul-Hamid uleg i 24 lipca 1908 r. ogosi przywrcenie
konstytucji z 1876 r. W grudniu 1908 r. zebra si w Stambule parlament
turecki. Dnia 13 kwietnia 1909 r. sutan prbowa dokona zamachu stanu i
wznowi rzdy absolutne, ale modoturcy udaremnili zamach, zmusili
Abdul-Hamida do abdykacji i wprowadzili na tron brata jego Mehmeda V. Nowy
monarcha by tylko figurantem. Oglny bieg polityki ustala Komitet
"Jedno i Postp", zoony z kilkudziesiciu czonkw, wadz uchwyci w
rce triumwirat, do ktrego naleeli minister spraw wewntrznych, pniej
wielki wezyr Talaat, oraz dwaj oficerowie, minister wojny Enwer i minister
marynarki Demal.
W pastwie zapanowaa oglna rado i pewne zblienie narodw
nietureckich z Turkami. Konstytucja ogosia, e wszyscy Osmanli, czyli
Osmanowie, tj. obywatele imperium tureckiego, s rwni w prawach bez
wzgldu na ras i wyznanie. Wkrtce wszake okaza si miao, e nowi
wadcy rwno wszystkich wobec prawa rozumieli w ten sposb, e wszyscy
przyjm narodowo tureck. Dlatego walka z Bugarami, Serbami, Grekami,
Ormianami, Arabami rozgorzaa na nowo. Panottomanizm, czyli plan
modoturkw stopienia w jedn cao, w jedn "wspln ottomask ojczyzn"
wszystkich ludw i ziem wchodzcych w skad wczesnego pastwa tureckiego,
okaza si zupen utopi. Pozostao wic denie do zapewnienia
bezwzgldnej przewagi ywioowi tureckiemu.
Pod wzgldem politycznym Komitet "Jedno i Postp" po pierwszym
entuzjazmie dla Anglii i Francji opar si mocno na Niemcach. Powodzenie
nie sprzyjao modoturkom. Nie wprowadzili reform wzmacniajcych pastwo.
Turcja pod ich rzdami przegraa wojny z Wochami w Afryce i z pastwami
bakaskimi. Udzia po stronie mocarstw centralnych w pierwszej wojnie
wiatowej doprowadzi stare imperium osmaskie do katastrofy.
Wschodnia ssiadka Turcji Persja bya polem rywalizacji Wielkiej Brytanii
i Rosji. Kapita angielski koncentrowa si w Cesarskim Banku Perskim,
rosyjski w Banku Poyczkowym. Anglicy na podstawie koncesji z 1872 r.
uzyskali na lat siedemdziesit prawo eksploatowania bogactw kopalnych
kraju.
Absolutny a nieudolny rzd szacha by przeszkod w rozwoju kraju.
Rozumiaa to cz klas posiadajcych. Podobnie jak w Turcji, tak i w
Persji rewolucja rosyjska i zwycistwo Japonii byy przysowiow iskr
rzucon na zebrane dawniej prochy. W 1906 r. wybucha w Teheranie
rewolucja. Szach Muzaffer-ed-Din uleg daniom rewolucjonistw i zwoa
parlament - medlis, ktry zebra si w padzierniku 1906 r. Ustawy
konstytucyjne z 30 grudnia 1906 r. i 7 padziernika 1907 r, mimo e daway
prawo wyborcze tylko najzamoniejszym mieszkacom, tworzyy podstaw do
obrony kraju przed zakusami obcego kapitau; koncesje i poyczki
zagraniczne musiay by uchwalone przez parlament.
Ustrj konstytucyjny nie przetrwa dugo. Nie dopuciy do tego Wielka
Brytania i Rosja. Mocarstwa te w ukadzie z 31 sierpnia 1907 r. podzieliy
Persj na trzy strefy - pnocn wpyww rosyjskich, poudniowo-wschodni
wpyww angielskich i wreszcie rodkow mieszan. Porozumienie to
przynioso dogodne podstawy do angielskiej i rosyjskiej penetracji
gospodarczej Persji. Takich korzyci Londyn i Petersburg nie pozwoliy
sobie odebra. Pod naciskiem angielskim i rosyjskim medlis zosta w
grudniu 1911 r. rozwizany. Ster rzdu ujli znowu reakcjonici podatni na
wpywy europejskie.


Rozdzia dwudziesty
szsty:
Mniejsze pastwa
Europy


Na uboczu wielkiej polityki wiatowej i europejskiej stao siedem
mniejszych pastw porodku Europy i na jej pnocy. Byy to trzy krlestwa
skandynawskie powstae jeszcze w redniowieczu - Szwecja, Dania, Norwegia,
dwa krlestwa utworzone ju w Xix w. - Holandia i Belgia, obok nich wielkie
ksistwo Luksemburg i wreszcie Szwajcaria w Alpach. Wszystkie te pastwa
cechowa rozwijajcy si i umacniajcy ustrj buruazyjno-demokratyczny,
kierowanie energii narodowej gwnie ku sprawom wewntrznym, gbokie
tendencje pokojowe i polityka unikajca konfliktw, chocia istniaa obawa
i nieufno w Danii do Niemiec, w Szwecji do Rosji.
Holandia i Belgia miay znaczne posiadoci kolonialne. Indie
Holenderskie (Jawa, Sumatra, Celebes, wiksza cz Borneo, cz Nowej
Gwinei i mniejsze wyspy) obejmoway obszar 19154217km;. Wedug danych
z 1905 r. Indie Holenderskie zamieszkiwao 37957400 osb. Do Holandii
naleay jeszcze wyspa Curaao w Antylach i Surinam o obszarze
1302307km; z ludnoci wedug danych z 1911 r. 148861 osb. Belgia
miaa wielk posiado w Afryce - Kongo (obszar 22527807km;, ludno
ok. 20 mln). Drobne posiadoci Szwecji i Danii w Antylach nie miay
znaczenia gospodarczego ani politycznego.
rda rosncego dobrobytu byy rne. W Szwecji przemys gwnie
metalurgiczny i drzewny. W Danii rolnictwo, przetwory mleczne i
jajczarstwo, w Norwegii egluga (wielka flota handlowa) i handel. Holandia
czerpaa swe bogactwo z kolonii, z handlu, bankowoci, przemysu, grnictwa
wglowego w Limburgii. Przemys, bankowo, wreszcie afrykaska kolonia
Kongo tworzyy zamono Belgii, najgciej zaludnionego kraju w Europie
(254 mieszkacw na 17km; w 1911 r.). Przemys oparty na energii
wodnej o sile 526 tys. koni mechanicznych w 1914 r., bankowo, wreszcie
turystyka to rda wielkiego dobrobytu Szwajcarii.
W krajach skandynawskich najwaniejszym wydarzeniem o charakterze
politycznym byo zerwanie unii Szwecji z Norwegi. Oba te pastwa zczone
byy uni od roku 1814. Wsplna bya osoba krla, ktry rezydowa stale w
Sztokholmie, poza tym oba pastwa miay wasne rzdy i wasne parlamenty.
Polityka zagraniczna, reprezentacja dyplomatyczna i konsularna byy
wycznie w szwedzkim rku. Powane konflikty powstay od 1884 r. std, e
Norwegia wczeniej ni Szwecja wprowadzia odpowiedzialno parlamentarn
ministrw. Zatarg pogbi si na przeomie Xix i Xx w. skutkiem tego, e
Norwegia postanowia mianowa wasnych konsulw, czemu sprzeciwiali si
Szwedzi. Sprawa ta miaa znaczenie z uwagi na potrzeby norweskiego handlu
zagranicznego. W czerwcu 1905 r. Storthing, tj. parlament norweski,
uchwali zerwanie unii. W padzierniku 1905 r. Szwecja uznaa zupen
niepodlego Norwegii, a krl Oskar Ii zrzek si w imieniu swoim i swoich
potomkw tronu norweskiego i nie zezwoli swemu modszemu synowi na objcie
proponowanej mu przez Norwegw korony. Storthing wybra wwczas krlem
norweskim krlewicza duskiego Karola, ktry wstpi na tron jako Haakon
Vii.
Na uwag zasuguj wewntrzne konflikty w Belgii. cierali si tam ze
sob Wallonowie, zamieszkujcy poudniow, bardziej uprzemysowion cz
kraju, posugujcy si jzykiem francuskim, i Flamandowie, zamieszkali na
pnocy, mwicy po flamandzku, trudnicy si gwnie rolnictwem. Konflikt
jzykowy zosta rozstrzygnity w inny sposb ni tego samego charakteru
zatarg niemiecko-czeski w Austrii, gdy w 1898 r. wprowadzono zupenie
zrwnanie obu jzykw pod wzgldem prawnym.
Konflikt wszake flamandzko-walloski mia jeszcze i inne podoe.
Flamandowie w ogromnej wikszoci wyznawali wiatopogld katolicki, gdy
wrd Wallonw przewaay tendencje liberalne i laickie. Std ustawiczne
zatargi, zwaszcza o szko i kierunek nauczania.
O wadz walczyy ze sob pocztkowo tylko dwa stronnictwa - katolikw,
majcych gwne oparcie wrd Flamandw, i liberaw, czerpicych siy z
poparcia Wallonw. W 1885 r. zaoona zostaa partia robotnicza oparta na
wzorach socjaldemokracji niemieckiej, a rekrutujca swych zwolennikw
gwnie pord ludnoci walloskiej. Wprowadzenie w kocu Xix w.
powszechnego gosowania, chocia znieksztaconego przez pluralistyczny
system prawa wyborczego, osabio znacznie liberaw. Istotne znaczenie
miay partie masowe katolikw i socjalistw.


Rozdzia dwudziesty
sidmy:
Podzia Afryki


Mapa Afryki w pocztkach drugiej poowy Xix w. wygldaa jak biaa karta.
Do wyranymi konturami zaznaczay si na niej jedynie wybrzea, zwaszcza
wybrzee pnocne, rdziemnomorskie i poudniowe, tzw. Kraj Przyldkowy.
Posiadoci pastw europejskich obejmoway niewielk cz kontynentu
afrykaskiego, lecz i tu due przestrzenie, podlegajce oficjalnie
zwierzchnictwu europejskiemu, pozostaway niezbadane, a wadza
Europejczykw bya na takich terytoriach fikcyjna.
Pod wzgldem ras i narodowoci oraz pod wzgldem ustroju
spoeczno-gospodarczego przedstawiaa Afryka wielk rozmaito.
Zamieszkiway j ludy semickie, chamickie, murzyskie, indonezyjskie
(Malgasze na Madagaskarze). Spotykay si na jej obszarach elementy
formacji wsplnoty pierwotnej, formacji niewolniczej a obok nich pastwa
feudalne. Gdzieniegdzie w Afryce Pnocnej mona byo stwierdzi
powstawanie elementw kapitalizmu. Z politycznego punktu widzenia
niepodlege byy monarchie feudalne: Maroko, Etiopia, Zanzibar, Uganda,
Madagaskar, republika Liberia i dwie republiki burskie Transwal od 1852 r.
i Orania od 1854 r.; Egipt i Tunezja byy lennami sutana tureckiego,
Trypolitania i Cyrenajka - tureckimi koloniami.
Okoo 1870 r. kolonie w Afryce miay (nie liczymy tu drobnych posiadoci
na wybrzeach i osad): Francja w Algierii i w Senegalu. Wielka Brytania w
Kraju Przyldkowym i w Natalu, Portugalia w Angoli i w Mozambiku.
W ostatnim wierwieczu Xix w. pastwa europejskie rozpoczy istny
wycig o opanowanie Afryki. W 1914 r., w chwili wybuchu pierwszej wojny
wiatowej, na caym obszarze Czarnego Ldu byo ju tylko jedno pastwo
niepodlege - Etiopia; niezawisa formalnie Liberia pozostawaa pod
faktyczn kontrol Stanw Zjednoczonych. Podzia Afryki by spraw
dokonan. W akcji tej wziy udzia cztery wielkie mocarstwa europejskie -
Francja, Wielka Brytania, Niemcy i Wochy oraz mniejsze pastwa Belgia i
Portugalia.
Francja zebrawszy siy ju w kilka lat po przegranej wojnie w 1870-1871
wzia si rano do tworzenia swego afrykaskiego imperium kolonialnego. W
1881 r. ogosia protektorat nad Tunezj, opanowaa nastpnie wiksz cz
wybrzey pnocno-zachodniej Afryki tworzc wielk kolonie - Francusk
Afryk Zachodni (Mauretania, Senegal, Gwinea Francuska, Wybrzee Koci
Soniowej, Dahomej). Podre badawcze hr. Savorgnan de Brazza w latach
1879-1880 na pnocnym brzegu Dolnego Konga day pocztek kolonii zwanej
Francusk Afryk Rwnikow. W 1885 r. rozcigna Francja protektorat nad
Madagaskarem, a w latach 1896-1898 zmienia t bogat wysp w sw koloni.
Gdy w 1912 r. utwierdzony zosta protektorat francuski nad Marokiem,
afrykaskie imperium francuskie obejmowao 102690007km; i byo
najwiksz posiadoci kolonialn w tej czci wiata. Byy to wszake
ziemie w duej mierze niezbadane i nie poddane eksploatacji. Naleaa do
Francji m.in. Sahara, ktrej wielkie bogactwa byy wwczas nie znane.
Punktem oparcia dla Anglikw by Kraj Przyldkowy, zdobyty na Holendrach
w 1806 r. Stamtd posuwali si Anglicy na pnoc, zajli w 1885 r.
Beczuan, w latach 1889-1890 Rodezj, w wojnach z Burami w latach 1899-1902
podbili Transwal i Orani, w 1910 r. utworzyli nowe dominium - Zwizek
Poudniowej Afryki. Na pnocy kontynentu okupowali w 1882 r. Egipt, w
latach 1896-1899 opanowali Sudan. W latach 1888-1890 powstaa kolonia
Brytyjska Afryka Wschodnia (Uganda. Kenia, Zanzibar). W Afryce Zachodniej
naleay do Wielkiej Brytanii Nigeria, Zote Wybrzee, Sierra Leone.
Niemcy stosunkowo pno podjli ekspansj kolonialn. Rzd Rzeszy
pocztkowo wzdraga si przed jej wszczciem na szersz skal. Jeszcze w
lutym 1882 r. Bismarck owiadczy, e Niemcy nie maj do silnej floty,
aby ochrania kolonie, ani do zrcznej biurokracji, aby nimi zarzdza.
Ale spraw wzili w rce kupcy i armatorzy z Bremy i Hamburga, bezporednio
zainteresowani w handlu zamorskim, budowie floty i zdobyciu wasnych
kolonii.
W 1883 r. kupiec bremeski Franz Lderitz na mocy ukadw zawartych z
naczelnikami murzyskimi zaj zatok Angra Pequena z zapleczem. W 1884 r.
w wyniku zrcznej gry dyplomatycznej Bismarcka z rzdem brytyjskim Niemcy
objy kraj ten oficjalnie w posiadanie. Tak powstaa pierwsza kolonia
Rzeszy w Afryce - Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia.
Latem 1884 r. Niemcy "wziy w opiek" posiadoci kupcw niemieckich nad
Zatok Gwinejsk i utworzyy w ten sposb nowe kolonie Togo i Kamerun.
Zim 1884-1885 r. dr Karl Peters w imieniu Towarzystwa Kolonizacji
Niemieckiej (Gesellschaft fr deutsche Kolonisation) zawar 12 "traktatw"
z naczelnikami murzyskimi w Afryce Wschodniej. "Ci wadcy - pisa 26
lutego 1885 r. Bismarck do cesarza Wilhelma I - odstpuj Towarzystwu
Kolonizacji Niemieckiej swj kraj wraz ze wszystkimi prawami, w
szczeglnoci prawami suwerennymi wedug poj europejskich, m.in. z prawem
zakadania farm, budowania domw, drg i kopalni, swobodnej eksploatacji
ziemi, lasw i rzek, sprowadzania do kraju kolonistw, zorganizowania
wasnego wymiaru sprawiedliwoci i wasnej administracji, nakadania
podatkw i ce. W zamian za to Towarzystwo ofiaruje danemu wodzowi podarki
wzgldnie rent roczn, obiecuje mu ochron jego osoby i jego mienia oraz
opiek nad jego ludem, stosownie do swych moliwoci". W ten sposb
powstaa nowa kolonia Niemiecka Afryka Wschodnia. Niemcy rozcignli
wwczas take protektorat nad sutanem Zanzibaru; odstpili go wszake w
1890 r. Wielkiej Brytanii w zamian za wysp Helgoland.
Na zasadzie traktatu z Francj z 4 listopada 1911 r. posiadoci
kolonialne niemieckie powikszyy si o czci Kongo Francuskiego.
Wosi zajli na brzegach Morza Czerwonego port Massaua i posuwajc si w
gb ldu w latach 1881-1885 zaoyli koloni Erytre; wkrtce objli
protektoratem cz Pwyspu Somalijskiego. W latach 1911-1912 podbili
Trypolitani i Cyrenajk.
Portugalczycy od zajtych dawniej wybrzey w Angoli i Mozambiku posuwali
si w gb ldu rozszerzajc swe posiadoci.
W Afryce Rwnikowej z inicjatywy krla belgijskiego Leopolda Ii powstao
w 1885 r. tzw. Wolne Pastwo Kongo, ktrego suwerenem, a faktycznie
wacicielem by na mocy ukadw midzynarodowych krl Leopold. Dopiero w
1908 r. zostao Kongo koloni belgijsk.
To krtkie omwienie podziau Afryki naley uzupeni wskazujc, w jak
znamienny sposb opanowany zosta przez Europejczykw Egipt, jak obronia
sw niepodlego Etiopia, jak drog powstaa w Kongu kolonia belgijska i
wreszcie, jak w Afryce Poudniowej walczyli Anglicy z Burami i jak
nastpnie obie strony walczce porozumiay si ze sob dla zachowania
supremacji nad czarn ludnoci rodzim.
Egipt od lat budzi zainteresowanie Francuzw. Francuskie wpywy
kulturalne i gospodarcze byy od dawna silne nad Nilem i przewyszay
wpywy angielskie. Gdy wszake fabrykanci z Lancashire zwrcili uwag na
bawen egipsk, gdy nastpnie otwarto w 1869 r. Kana Sueski, przekopany
zreszt za francuskie pienidze, uznano w Londynie, e kraj faraonw jest w
polityce wiatowej punktem kluczowym i e dla imperium brytyjskiego ma
ogromne znaczenie.
Okolicznoci sprzyjay Anglikom. Rozrzutny kedyw Izmail na pokrycie
wydatkw zacign poyczki w bankach europejskich. Dugi jego urosy do
sum tak wielkich, e Izmail, ratujc si przed bankructwem, zmuszony by w
1875 r. sprzeda swj pakiet akcji Kanau Sueskiego. Szczliwym nabywc
bya Anglia, a transakcj w byskawicznym tempie przeprowadzi Disraeli,
uzyskawszy u Rotszylda otwarcie na ten cel kredytu w wysokoci 5 mln
funtw. Parlament powzi odpowiedni uchwa ex post.
Sprzeda akcji kanau nie rozwizaa trudnoci finansowych kedywa, ktry
w 1876 r. ogosi bankructwo. Wierzyciele przeprowadzili wwczas utworzenie
tzw. Kasy Dugu Egipskiego, instytucji, ktra obja kontrol mansw, a w
praktyce caego ycia gospodarczego Egiptu. Z ramienia Kasy dziaali z
szerokimi penomocnictwami dwaj kontrolerzy, francuski i angielski. Pod ich
naciskiem Izmail abdykowa na rzecz syna Tewfika. Jest rzecz zrozumia,
e w tych warunkach dochd narodowy szed w pierwszym rzdzie na
zaspokojenie roszcze wierzycieli europejskich, potrzeby kraju pozostaway
na dalszym planie. Narzucony przez Europejczykw wadca by bardzo
niepopularny. Doprowadzio to do rozpaczy ludno, przede wszystkim
najbardziej uciemionych fellachw, czyli wieniakw, a take drobn
buruazj, i wywoao wrzenie w armii. Na czele niezadowolonych stana
grupa pukownikw. Najgoniejszym z nich by Arabi, pierwszy w dziejach
Egiptu fellach z pochodzenia, ktry osign wyszy stopie oficerski.
Arabi zmusi w 1881 r. kedywa do mianowania opornego w stosunku do pastw
europejskich rzdu, ktry przesta spenia polecenia Kasy Dugu.
W maju 1882 r. angielskie i francuskie okrty wojenne wpyny na wody
egipskie, pod pozorem ochrony kedywa przed groc mu ze strony
nacjonalistw detronizacj. Wzburzenie wrd ludnoci doszo do szczytu; w
Aleksandrii wybuchy rozruchy skierowane przeciwko ludnoci europejskiej.
11 lipca 1882 r. flota angielska zbombardowaa Aleksandri. W nocy
poprzedniego dnia na rozkaz z Parya odpyny okrty francuskie. Odtd
Anglia dziaaa sama i na wasn rk przystpia do zdawienia ruchu
narodowowyzwoleczego w Egipcie. Do Egiptu wysano korpus ekspedycyjny
angielski. 13 wrzenia 1882 r. genera Sir Garnet Wolseley rozbi pod
Tall-al-Kabir armi egipsk Arabiego paszy. Anglicy wkroczyli do Kairu i
przywrcili status quo ante. Rnica, z egipskiego punktu widzenia raczej
drugorzdna, pomidzy poprzednim a nowym stanem rzeczy polegaa na tym
jedynie, e dawne kondominium finansowe francusko-angielskie zastpi
przemony wpyw Wielkiej Brytanii. Opr wikszoci francuskiej Izby
Deputowanych latem 1882 r. przeciwko wsplnej z Angli akcji nad Nilem,
opr wywoany niepewn sytuacj Francji w Europie i obaw przed Niemcami,
zapewni rzdowi brytyjskiemu woln rk w Egipcie.
Anglicy nie przeprowadzili aneksji Egiptu i nie ogosili swego
protektoratu. Kedyw a do 1914 r. by oficjalnie nadal lennikiem sutana.
Wyjtkowe wszake stanowisko zajmowa w Kairze urzdnik angielski noszcy
skromny tytu konsula generalnego. By to waciwy rzdca kraju: w jego
gabinecie skupiay si wszystkie nici egipskiej polityki i gospodarki. W
latach 1883-1907 peni te obowizki Sir Evelyn Baring, obdarzony w 1901 r.
tytuem Lorda Cromera. Ugruntowa on na dugo wpywy angielskie nad Nilem.
W kadym ministerstwie egipskim urzdowa angielski "rzeczoznawca" czy te
"doradca". Minister nigdy nie podejmowa decyzji wbrew jego woli i opinii.
W szczeglnoci finanse, ca, roboty publiczne, wymiar sprawiedliwoci
poddane byy bacznej uwadze doradcw brytyjskich. Armi egipsk dowodzi
genera angielski noszcy wschodni tytu sirdara.
Rzdy angielskie w Egipcie i okupacja wojskowa tego kraju miay cel
trojaki. Chodzio o to, aby bankom europejskim, przede wszystkim
londyskim, zapewni regularn spat procentw od zacignitych dugw i
rat amortyzacyjnych, nastpnie, aby zabezpieczy Anglikom niczym
nieskrpowane wadanie Kanaem Sueskim i wreszcie przez szerok upraw
baweny nad Nilem dostarczy angielskim fabrykom tekstylnym dobrego surowca
pod dostatkiem.
Gdy Anglicy umacniali w Egipcie sw hegemoni, we wschodnim Sudanie, od
niedawna posiadoci egipskiej, podniesiony zosta sztandar powstania. Na
jego czele sta derwisz Mohammed Ahmed, ktry ogosi si Mahdim, tzn.
wysacem Allaha, majcym dopeni dzieo Mahometa i utwierdzi wiar
proroka. Sudaczycy, niechtni rzdom egipskim i wpywom europejskim,
opowiedzieli si masowo za Mahdim. Szerokie poparcie ludnoci tumaczy jego
sukcesy. W 1883 r. mahdyci pokonali armi egipsk dowodzon przez
angielskiego generaa Hicks pasz. W styczniu 1885 r. zdobyli (Chartum;
zgin tam angielski genera Gordon, wysany do Sudanu dla zagodzenia
sytuacji. Sudan by w rkach powstacw, tylko w dalekiej Equatorii broni
si gubernator egipski; by nim lekarz lski z Opola, Edward Schnitzer,
noszcy nazwisko i tytu Emina paszy. Zwycizcy utworzyli pastwo
feudalno-teokratyczne; po mierci Mahdiego w 1885 r. stan na jego czele z
tytuem kalifa, tj. namiestnika, szeik Abdullahi.
Kedyw egipski by bezsilny wobec mahdystw, ktrzy cieszyli si sympati
i poparciem mas ludowych w Egipcie. Anglicy za nie spieszyli si z atakiem
na poudnie. Najpierw chcieli umocni swe panowanie w Kairze, a pniej
dopiero sign po Sudan. Wyprawa ta, z racji wielkich przestrzeni,
trudnoci komunikacyjnych i cikiego klimatu wymagaa dugich i mudnych
przygotowa. Tote dopiero w latach 1896-1899 zdobya Sudan ekspedycja
angielsko-egipska, ktr dowodzi genera Sir Horatio Herbert Kilchener.
Pastwo mahdystw zostao rozbite, w Sudanie zaprowadzono kondominium
anglo-egipskie, tzn. dominujcy wpyw Wielkiej Brytanii obj t cz
Afryki. Genera-gubernatora Sudanu mianowa rzd londyski, poszczeglnymi
prowincjami zarzdzali oficerowie angielscy. Wprowadzenie uprawy baweny na
wielk skal byo gwnym przedmiotem stara wadz angielskich.
W tym samym czasie, gdy Anglicy pod dowdztwem Kitchenera posuwali si na
poudnie, Francuzi podjli prb poczenia swych posiadoci w Afryce
Zachodniej ze swymi punktami oparcia na Morzu Czerwonym, Dibuti i Obock. W
lutym 1896 r. kapitan Marchand, na czele ekspedycji zoonej z okoo 200
Murzynw i 9 oficerw francuskich wyruszy z Brazzaville w kierunku na
wschd. Posuwajc si w gr Konga i Ubangi a potem ldem w cikich
warunkach kilka tysicy kilometrw i pokonujc liczne trudnoci i
niebezpieczestwa, Marchand stan 10 lipca 1898 r. w Faszodzie,
niewielkiej osadzie nad Nilem Biaym, i wywiesi tu flag francusk, czyli
zaj kraj dla Francji. W kilka tygodni pniej, 18 wrzenia 1898 r.,
przypyn Nilem do Faszody Kitchener i zada zdjcia flagi francuskiej.
Marchand odpar, e moe uczyni to tylko na rozkaz z Parya. Francja bya
do wojny nieprzygotowana i musiaa ustpi na caej linii. Plan utworzenia
imperium francuskiego wszerz Afryki od zachodu do wschodu okaza si
nierealny. Wspomnienie Faszody przez kilka lat dziaao jtrzco i po obu
stronach kanau La Manche wywoywao wrogie nastroje. Tote po zawarciu
Entente Cordiale postarano si usun nieprzyjemne reminiscencje i nazw
Faszody zmieniono na Kodok.
W tej samej pnocno-wschodniej czci Afryki ley pastwo, ktre zdoao
wbrew mocarstwom europejskim utrzyma sw niepodlego - Etiopia. Po
otwarciu Kanau Sueskiego wzroso ogromnie znaczenie Morza Czerwonego dla
Europy, a w zwizku z tym sytuacja Etiopii bya bardziej powikana i
bardziej niebezpieczna. Anglicy, Francuzi, Wosi zajmowali punkty wypadowe
na brzegach Morza Czerwonego i przygotowywali ekspansj w gb kontynentu.
Wadc Etiopii z tytuem krla krlw (negus negesti) by w latach
1889-1913 Menelik Ii. Wybitny ten polityk postawi sobie za cel umocni
centraln wadz monarsz przeciw namiestnikom prowincji, tzw. rasom, aby
Etiopia bya pastwem silnym, skonsolidowanym, zdolnym stawi opr agresji
z zewntrz. Zaraz po objciu rzdw negus zwrci si do najsabszego, a
wic najmniej niebezpiecznego z mocarstw majcych interesy w tej czci
Afryki, tj, do Woch, i 2 maja 1889 r. zawar z nimi traktat w Ucciali.
Ukad ten zezwala Wochom na rozszerzenie ich kolonii Erytrei nieco w gb
ldu ku grom abisyskim. Artyku Xvii mwi, e negus "moe" w tekcie
amharskim, "zgadza si" (consente) w tekcie woskim zaatwia wszelkie
sprawy z innymi pastwami za porednictwem rzdu woskiego. Wochy stany
na stanowisku, e "zgadza si" to tyle, co uzna zwierzchnictwo i
notyfikoway rzdom pastw europejskich objcie protektoratu nad Etiopi.
Menelik, dowiedziawszy si o tym fakcie w 1893 r., wypowiedzia traktat.
Mg to uczyni tym swobodniej, e z pomoc ofiarowaa mu si Francja.
Francuzi chtnie korzystali z okazji, aby przysporzy trudnoci swym
wspzawodnikom Wochom i popierajcym ich Anglikom. Zagrzewali wic negusa
do oporu, posyali mu bro i instruktorw wojskowych. Wochy postanowiy
zbrojnie przeciwdziaa takiemu rozwojowi wypadkw. W 1895 r. wojska
woskie wkroczyy do abisyskiej prowincji Tigre, 1 marca 1896 r. za, pod
Adu, doszo do rozstrzygajcej bitwy. Znacznie liczniejsza armia
abisyska, w duej czci uzbrojona w europejski sprzt bojowy i szkolona
przez oficerw europejskich, pokonaa w zacitej walce Wochw i zadaa im
druzgocc klsk.
Wraenie w caej Afryce byo olbrzymie. Po raz pierwszy wojska
afrykaskie, "kolorowe", odniosy tak wielkie zwycistwo nad armi
mocarstwa europejskiego. Wraenie byo due rwnie w Europie. Wochy
uznay zupen niepodlego Etiopii i na lat kilkanacie wycofay si z
agresywnej polityki kolonialnej.
Warto przyjrze si teraz, w jak znamienny sposb powstaa w Kongu
kolonia belgijska.
Tereny zwrotnikowej Afryki Zachodniej pokrywa od dawna tropikalny las
dziewiczy; utrudniao to czno pomidzy poszczeglnymi czciami kraju,
ale nie przeszkodzio na dugo przed przybyciem na wybrzea pierwszych
eglarzy portugalskich powstaniu samodzielnych pastewek murzyskich. Na
ich czele sta zwykle krl, ktry sprawowa rzdy przy pomocy naczelnikw
prowincji i okrgw. Bya to warstwa zwierzchnicza zwana w pastwie Kongo
mfumu. Gwnym zajciem ludnoci byo rolnictwo, a take mylistwo i
rybowstwo. Hodowli byda nie znano. Istnia ju spoeczny podzia pracy.
Obok chopw uprawiajcych ziemi byli rwnie rzemielnicy, jak kowale,
budowniczowie chat, garncarze, tkacze. Naczelnicy okrgw czuwali nad
bezpieczestwem handlu, sprawdzali stan mostw budowanych z lian, od czasu
do czasu zarzdzali oczyszczanie drg-cieek z plenicych si rolin.
W latach 1875-1878 i 1880-1882 podre badawcze na pnocnym, prawym
brzegu Konga, nad Gabonem i nad Ogowe odby oficer francuski woskiego
pochodzenia hr. Pierre Savorgnan de Brazza. W 1880 r. zawar z wodzem
murzyskim Makoko i podlegymi mu naczelnikami ukady, na mocy ktrych
rozlegy ten kraj przeszed we wadanie Francji. Powstaa tu kolonia Afryka
Zachodnia, zwana pniej Kongiem Francuskim.
Afryka Rwnikowa zwrcia w tym czasie na siebie uwag krla belgijskiego
Leopolda Ii. Przedsibiorczy ten, energiczny i peen inicjatywy monarcha,
prawdziwy, jak go nazwano "konkwistador finansowy", postanowi wbrew opinii
rzdu i parlamentu zdoby dla swego pastwa koloni w Afryce. Zmierza w
tym kierunku powolnymi, ale celowymi krokami. W 1876 r. zwoa konferencj
geograficzn do Brukseli i utworzy Midzynarodowe Towarzystwo Afrykaskie
(Association Internationale Africaine) w celu, jak to okrelono, badania
Czarnego Ldu i walki z handlem niewolnikami. Towarzystwo wyonio
nastpnie w 1878 r. Komitet Bada Grnego Konga (Comite d'etudes du Haut
Congo), przeksztacony wkrtce pniej na Midzynarodowe Towarzystwo Konga
(Association Internationale du Congo). Dziaalnoci tych instytucji
kierowa krl Leopold i finansowa je z wasnych funduszw. W 1878 r. udao
si krlowi pozyska dla swych celw wytrawnego podrnika afrykaskiego
Henry Morton Stanleya, ktry w poprzednich swych podrach zbada bieg
rzeki Kongo. W latach 1880-1884 Stanley w dalszych podrach po Afryce
Rwnikowej zawar kilkaset ukadw z naczelnikami murzyskimi i skoni ich
do uznania zwierzchnictwa Midzynarodowego Towarzystwa Konga.
Nasuwa si pytanie, jak w wycigu o podzia Czarnego Ldu midzy
potnymi rywalami mogo doj do tego, e wadca bogatego wprawdzie, ale
maego pastwa zdoa utworzy wielk koloni w Afryce Rwnikowej nie
dopuszczajc do tak atrakcyjnej zdobyczy adnego z mocarstw. Stao si to
skutkiem rywalizacji pastw europejskich pomidzy sob, rywalizacji, ktr
zrczna dyplomacja krla Leopolda znakomicie potrafia wyzyska.
Zneutralizowane zostay przeciwstawiajce si sobie wpywy Anglii,
wspieranej przez Angli Portugalii, Francji i Niemiec. Midzynarodowa
konferencja w Berlinie postanowia w 1885 r. utworzenie tzw. Wolnego
Pastwa Kongo, ktrego wadc zosta krl belgijski. Leopold w testamencie
zapisa Kongo Belgii. W 1908 r,, jeszcze przed mierci monarchy, Wolne
Pastwo zostao koloni belgijsk; w posiadaniu Belgw utrzymao si do 30
czerwca 1960 r.
Europejczycy gwne bogactwo Konga widzieli pocztkowo w koci soniowej
i w kauczuku. Na krajowcw naoono wic obowizek dostarczania rocznie
wyznaczonych iloci tych cennych artykuw. Gdy ktra wioska nie spenia
swej powinnoci, wysyano wojsko krajowe w ekspedycji karnej. Nierzadko
bywao, i askarisi, tzn. onierze krajowi w subie belgijskiej, w dowd
spenienia rozkazu przynosili ucite rce leniwych i opornych. Niekiedy w
ekspedycji brali udzia ludoercy, ktrzy, wedug relacji jednego z
podrnikw, zjadali krajowcw nie pracujcych do intensywnie. Nic
dziwnego, e w tych warunkach utaro si wrd Murzynw powiedzenie:
"kauczuk to mier".
Informacje o okruciestwach dokonywanych w Kongu przedostay si do
wiadomoci publicznej, gwnie dziki relacjom misjonarzy. Krl Leopold
zmuszony by, pod naciskiem oburzonej opinii publicznej, powoa w 1904 r.
umyln komisj do zbadania panujcych w Kongu stosunkw. W 1905 r.
ogoszony zosta raport komisji. Najbardziej krzyczce naduycia zostay
podobno usunite.
Z czasem zwikszyo si znaczenie gospodarcze kraju. Dochody czerpano ju
nie tylko z koci soniowej i kauczuku. Odkryto nowe rda bogactw: olej
palmowy, kaw, kakao, trzcin cukrow, wreszcie skarby kopalne - zoto,
diamenty, a przede wszystkim mied, ktr zaczto wydobywa, gwnie na
poudniu w prowincji Katanga, poczwszy od 1911 r.
Odmiennie zupenie uksztatoway si stosunki w Afryce Poudniowej.
Rodzima ludno Afryki Poudniowej to ludy szczepu Bantu (Zulusi, Basuto,
Matabele, Beczuana), stojcy na do wysokim szczeblu cywilizacji,
uprawiajcy obok hodowli take rolnictwo, dalej Hotentoci, zajmujcy si
pasterstwem, wreszcie Buszmeni, ktrych zajciem byo mylistwo.
W 1652 r. Holendrzy zaoyli opodal Gry Stoowej ufortyfikowan
stranic, dzisiejsze miasto Kapsztad. W 1657 r. przybya tu grupa
osadnikw holenderskich. W drugiej poowie Xviii w. byo ich tu okoo 5
tys. (wraz z niewielk grup Francuzw i Niemcw). Nazywano ich Burami, od
wyrazu holenderskiego boer (wym. bur), czyli chop.
Burowie opanowali przestrze okoo 650 tys. km;, wypierajc z
podbitych terenw Hotentotw i Buszmenw. W 1806 r. Kraj Przyldkowy zajli
Anglicy. Gdy parlament brytyjski znis w 1833 r. niewolnictwo w koloniach,
Burowie, nie chcc si wyrzec posiadania niewolnikw, opucili swe
dotychczasowe siedziby i rozpoczli wdrwk na pnoc za rzek Oranje.
Bya to wdrwka masowa tzw. treek; odbya si w kilku falach pomidzy 1835
a 1840 r. Pord cikich walk z mieszkacami kraju, Zulusami, zaoyli
Burowie Wolne Pastwo Orania i Republik Poudniowoafrykask, zwan
potocznie Transwalem. Anglia po dugim oporze uznaa niepodlego
Transwalu w 1852 r., Oranii w 1854 r. Jednoczenie w 1853 r. otrzyma Kraj
Przyldkowy (kolonia brytyjska) dwuizbowy ustrj parlamentarny.
W 1867 r., w pobliu rzeki Oranje, odkryto zoa diamentw. W 1871 r.
Anglicy zaanektowali diamentowy okrg Kimberley. W 1877 r. ogosili aneksj
republik burskich; Burowie nie stawiali chwilowo oporu, gdy byli zagroeni
przez Zulusw. Gdy jednak Zulusi, po krwawych walkach i pocztkowych
zwycistwach, zostali w 1879 r. pokonani przez wojska angielskie, Burowie
poczuli si znw silni i wystpili zbrojnie przeciwko Anglikom. Zwycistwo
Burw pod Majuba Hill w lutym 1881 r. skonio rzd londyski do ustpstw.
Pokj w Pretorii 3 sierpnia 1881 r. uznawa niepodlego Transwalu z tym
tylko zastrzeeniem, e Wielkiej Brytanii oddano jego reprezentacj
zagraniczn i prawo interwencji w sporach Burw z krajowcami. Nowy ukad z
1884 r. nie zawiera ju wzmianek o zwierzchnictwie angielskim.
W tym czasie do Afryki Poudniowej wdar si nowy wspzawodnik - Niemcy.
Pomidzy ujciem rzek Oranje i Kunene w 1884 r. powstaa nowa kolonia,
Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia.
Wydarzenie to zaniepokoio Anglikw, ktrzy zajli w 1885 r. kraj
Beczuana, aby nie dopuci do bezporedniego ssiedztwa
niemiecko-burskiego. Byo to tym bardziej niepodane, e w Transwalu
odkryto wanie bogate pokady zota. Na terenach zotodajnych wyroso w
krtkim czasie miasto Johannesburg. Kapitalici angielscy zainteresowali
si eksploatacj pl diamentowych i zotodajnych. Brytyjska Kompania
Poudniowoafrykaska (British South Africa Company), powstaa w 1889 r.,
zaja tu naczelne miejsce. Kierowa ni ambitny finansista i polityk Cecil
Fhodes, w latach 1890-1896 prezes ministrw Kraju Przyldkowego. Kompania
Poudniowoafrykaska zaja drog ukadw z wodzami murzyskimi kraje
Maszona i Matabele i utworzya tam koloni angielsk, nazwan na cze
swego szefa Rodezj. Rhodes dy teraz do zjednoczenia posiadoci
brytyjskich Kraju Przyldkowego, Natalu, Beczuany i Rodezji z republikami
burskimi i utworzenia w ten sposb wielkiej kolonii poudniowoafrykaskiej.
Zamiarom tym sprzyja napyw cudzoziemcw, gwnie Anglikw, do kopalni
zota i diamentw. Wedug oficjalnych danych burskich z 1896 r. w Transwalu
mieszkao 150 tys. Burw i 75 tys. cudzoziemcw tzw. uitlanderw. W tym
samym mniej wicej czasie Anglicy obliczali, e Burw yo tam 71 tys., a
cudzoziemcw 78 tys. Burowie niechtnie i nieufnie patrzyli na owych
uitlanderw. upatrywali w nich grob dla narodowego charakteru republiki i
odmawiali im praw politycznych.
W obliczu niebezpieczestwa ze strony Anglii Burowie zwracali si o
ochron do jedynego mocarstwa europejskiego, ktre miao posiadoci
niedaleko ich kraju, do Niemiec. Byo to tym bardziej uzasadnione, e
kapita niemiecki interesowa si Transwalem, kontrolowa miejscowy bank,
finansowa budow kolei, dostarcza urzdze do kopalni.
W Transwalu tymczasem stosunki midzy Burami i uitlanderami staway si
coraz bardziej napite. W 1892 r. cudzoziemcy zawizali wasn organizacj,
Uni Narodow, w celu zdobycia praw politycznych. Rhodes po pewnych
wahaniach zdecydowa si na wspprac z Uni. Ustalono, e 27 grudnia 1895
r. wybuchnie powstanie uitlanderw, a wspomc je miay siy zbrojne
Brytyjskiej Kompanii Poudniowoafrykaskiej pod wodz dr. Leandra Starra
Jamesona. Jameson nie wiedzia wszake, i w ostatniej chwili termin
wybuchu zosta przesunity na dzie 6 stycznia 1896 r. Przekroczy zbyt
wczenie granic Transwalu, zosta otoczony przez Burw i 2 stycznia 1896
r. wzity do niewoli. Wypadki te podsyciy antyangielskie nastroje w
Europie, cesarz niemiecki wysa nawet do prezydenta Transwalu Pawa
Krugera telegram gratulacyjny, ktry wywoa oburzenie w Anglii i nie
pozosta bez wpywu na rozwj stosunkw angielsko-niemieckich.
Poraka Jamesona nie uratowaa niepodlegoci Transwalu, a jedynie na
krtko odroczya starcie. Midzy Londynem i Kapsztadem z jednej, a Pretori
z drugiej strony toczya si wymiana zda na temat uprawnie uitlanderw.
Stanowisko Wielkiej Brytanii, dcej wyranie do zawadnicia Transwalem,
uniemoliwio kompromis. W padzierniku 1899 r. wybucha wojna pomidzy
Transwalem a Angli. Po stronie Transwalu opowiedziaa si siostrzana
republika burska Orania. Przebieg walk wykaza ze przygotowanie Anglii, a
mstwo i determinacj Burw, ktrzy w grudniu 1899 r. pokonali Anglikw pod
Kimberley i Ladysmith i wtargnli na terytorium napastnika. Dopiero, gdy
przybyy znaczniejsze posiki z Europy i z Indii, karta przechylia si na
stron brytyjsk. Anglicy odzyskali utracone pocztkowo terytoria,
wtargnli do Oranii i do Transwalu. Wojna przesza wkrtce w partyzantk, w
ktrej Burowie zadali napastnikom wiele strat, lecz wreszcie ulegli
przemocy. 31 maja 1902 r. stan pokj; republiki burskie utraciy
niezaleno.
Kompromis midzy Burami a Anglikami zosta jednak wkrtce osignity.
Gwnym jego czynnikiem bya solidarno napywowej biaej mniejszoci
wobec rodzimej, czarnej wikszoci. W 1909 r. parlamenty czterech kolonii
poudniowoafrykaskich, a nastpnie parlament brytyjski uchwaliy
utworzenie dominium pod nazw Zwizek Poudniowej Afryki. Skadaa si ona
z czterech autonomicznych prowincji - Kraju Przyldkowego, Natalu, Oranii i
Transwalu. W 1910 r. uchwaa ta wesza w ycie. Pierwszym premierem Zwizku
zosta dotychczasowy premier Transwalu, poprzednio jeden z wodzw Burw w
wojnie z Anglikami, genera Louis Botha.
Biali wadcy nowego dominium wszelkimi sposobami zapewniali sobie
panowanie w kraju. W 1913 r. parlament poudniowoafrykaski uchwali ustaw
zabraniajc ludnoci rodzimej nabywania gospodarstw rolnych poza
wyznaczonymi jej rezerwatami. W rkach biaych przybyszw znalazo si wic
9/10 wszystkich gruntw uprawnych w kraju.


Rozdzia dwudziesty
smy:
Stany Zjednoczone


Rozwj gospodarczy i wzrost potgi Stanw Zjednoczonych po wojnie
secesyjnej by zdumiewajco szybki. Przede wszystkim znacznie powikszya
si ich ludno; z 38 mln mieszkacw w 1870 r. wzrosa do 76 mln w 1900 r.
i 97 mln w 1913 r. W znacznej mierze przyczyniali si do tego wychodcy z
Europy. Bya to najpierw "stara imigracja", tj. przybysze z Anglii,
Irlandii, krajw skandynawskich i Niemiec. W przedostatnim dziesicioleciu
zeszego wieku liczba jej spada, coraz liczniejsza natomiast stawaa si
"nowa imigracja" - Polacy, Wgrzy, Sowacy, Czesi, Ukraicy, Wosi i
wreszcie ydzi z Europy rodkowej i Wschodniej. Tygiel (melting pot), w
ktrym wytwarza si typ rasowy Amerykanina-jankesa, dziaa sprawnie,
jeli chodzio o Anglikw, Skandynaww i Niemcw. Przybysze z krajw
sowiaskich i romaskich mieli cisz i trudniejsz drog yciow i
asymilowali si wolniej. Szczeglne miejsce zajmowali Irlandczycy. Liczba
imigrantw irlandzkich do koca Xix w. wynosia ju 3873000, a w latach
1901-1910 przybyo ich do Stanw Zjednoczonych 339000. Rozradzali si
szybko, zajmowali najpierw nisze, pniej rednie stanowiska w gospodarce
prywatnej i administracji, wykupywali ziemi, zakadali szkoy i kolegia
katolickie, zdobywali coraz wiksze znaczenie. Boston, miasto pocztkowo
czysto purytaskie, sta si gwnie dziki Irlandczykom wielk metropoli
o wikszoci katolickiej. Odrbne rodowisko tworzya imigracja Japoczykw
i Chiczykw, ktrzy przybywali do zachodnich czci kraju, gwnie do
Kalifornii. Pracowici i oszczdni, mieli nisz stop yciow ni robotnik
europejski i amerykaski i zadowalali si skromniejszymi zarobkami.
Wzbudzali wic niech wrd mas pracujcych. Wyzyskano przeciw nim
uprzedzenia rasowe, mwice, i "ci" nie nadaj si do asymilacji, czyli
amerykanizacji. Odmwiono wic Japoczykom i Chiczykom prawa naturalizacji
i robiono im najrozmaitsze utrudnienia. W traktacie z Chinami w 1880 r.
Stany Zjednoczone zastrzegy sobie prawo "regulowania, ograniczania lub
zawieszania" imigracji chiskiej. Na tej podstawie rzd waszyngtoski w
1882 r. zakaza jej na lat dziesi. W japosko-amerykaskim "ukadzie
gentlemaskim" z 1907 r. rzd Mikada zobowiza si nie wydawa paszportw
robotnikom japoskim pragncym uda si do Stanw Zjednoczonych. W praktyce
pooyo to kres wychodstwu japoskiemu do Ameryki Pnocnej. W 1910 r.
mieszkao w Stanach Zjednoczonych 72 tys. Japoczykw i 71 tys. Chiczykw.
Nierozwizanym problemem pozostaa kwestia murzyska. W 1870 r. byo w
Stanach Zjednoczonych 4880000 Murzynw i Mulatw (nie rozrniaa ich
statystyka amerykaska), w 1900 r. - 8841000, w 1910 r. - 9828000.
Stanowili wic ponad 10% ogu ludnoci. yli w warunkach cikich, cho w
innej formie ni za czasw niewolnictwa pozostali nadal przedmiotem
wyzysku. Cenzus wyksztacenia odsuwa wikszo Murzynw jako analfabetw
od urn wyborczych. Z tym upoledzeniem walczya grupa ofiarnych dziaaczy,
pracujca nad szerzeniem owiaty wrd ludnoci murzyskiej i podnoszeniem
jej na wyszy poziom kulturalny. Przewodzi jej Booker Taliaferro
Washington, syn biaego i czarnej niewolnicy.
Indianie, pierwotna rodzima ludno kraju, zepchnici do rezerwatw, nie
przysparzali ju biaym adnych trudnoci. W 1910 r. byo ich zaledwie 265
tys.
Wzrostowi zaludnienia i przemianom w strukturze spoecznej ludnoci (w
1860 r. 3/5 mieszkacw Stanw Zjednoczonych utrzymywao si z rolnictwa, w
1919 r. tylko 1/3) towarzyszy szybki rozwj przemysu. Wydobycie wgla
skoczyo z 41 mln t w 1870 r. na 517 mln w 1913 r. Wydobycie rudy elaznej
podnioso si w tych samych latach z 1,9 mln do 31,5 mln t. W 1880 r.
wydobyto 3,4 mln t ropy naftowej, w 1900 r. - 8,5 mln, w 1913 r. - 34 mln t
(przy wydobyciu wiatowym w tym samym roku 54 mln t).
Wraz z rozwojem przemysu i grnictwa wzrastaa sie drg elaznych.
Dugo linii kolejowych w 1870 r. wynosia 876007km, w 1890 r. -
2684007km, w 1913 r. - 4109007km.
Na wielk skal odbywa si proces koncentracji przemysu. Wiksze
przedsibiorstwa niszczyy lub wchaniay mniejsze. John D. Rockefeller
opanowa produkcj ropy naftowej (Standard Oil Trust zaoony w 1870 r.,
przemianowany nastpnie na Standard Oil Company). Andrew Carnegie dominowa
w przemyle stalowym. Ich potne udziay w przedsibiorstwach kolejowych
pozwoliy im na uoenie korzystnych taryf dla swych transportw. Koleje
byy w rkach kilku spek (Vanderbildt, Harriman, Gould). Takie
przedsibiorstwa jak United Fruit Company, Beef Trust. American Sugar Trust
zdoay zupenie opanowa rynek.
Koncentracja kapitau bankowego wioda do jego zrastania si z kapitaem
przemysowym. Wielki bank nowojorski John Pierpont Morgan wykupi
przedsibiorstwa stalowe Carnegiego i zaoy w 1901 r. United Steel
Corporation, a w 1902 r. International Harvester Company (fabryki maszyn
rolniczych). W pocztkach Xx w. grupy Morgana i Rockefellera kontroloway
112 bankw, spek kolejowych, ubezpieczeniowych itp., ktrych kapita
wynosi razem ponad 22 mld dolarw.
Polski socjolog i badacz kultury amerykaskiej Jzef Chaasiski tymi
sowy scharakteryzowa wiat wielkiego kapitau amerykaskiego: "Sukces
ekonomiczny zawiera w sobie rwnie element wadzy. Kapita by podstaw
wadzy. Nie jedyn i w stosunkach demokracji ssiedzkiej nie najwaniejsz.
Z tworzeniem si wielkiego spoeczestwa wadza ekonomiczna nabieraa innej
i coraz wikszej roli. Stawaa ponad spoeczestwem. Wielcy kapitalici i
monopolici nie byli ju zwykymi biznesmenami. Stawali si wadcami: sfera
przedsibiorstw i interesw wielkiego przemysu i kapitau bya czym w
rodzaju swoistego pastwa w pastwie. Nazwa krlw nafty czy stali nie bya
tylko przenoni. Taki stan rzeczy wystpuje na przeomie Xix i Xx w."
O jednym z najwikszych potentatw kapitau amerykaskiego bankierze
Morganie pisze jego biograf F. L. Allen: "Wielki Pierpont Morgan by wicej
ni indywidualnoci: by wicej nawet ni instytucj. On by i pozostaje
symbolem. W swoim czasie jego nazwisko byo czerwon pacht dla populistw
i przywdcw robotniczych, dla biznesmenw by piknym sztandarem, rdem
inspiracji. Niezalenie jednak od tego, jak bardzo w pogldzie na Morgana
moe rni si farmerski reformator, socjalista, bankier, artysta czy
duchowny, to jednak dla wszystkich by on symbolem wadzy".
Rolnictwo amerykaskie, rzecz prosta, nie miao tego znaczenia co
przemys. Rozwj agrarny poszed odmiennymi torami. Gwne orodki rolne
Stanw Zjednoczonych to Poudnie - wielki producent baweny i tytoniu oraz
Zachd z upraw pszenicy, kukurydzy, z hodowl byda.
Plantacyjne Poudnie przeszo po wojnie secesyjnej i zniesieniu
niewolnictwa prawdziw rewolucj. Zrujnowani plantatorzy zmuszeni byli
wyprzedawa lub parcelowa swe posiadoci. Zniky rozlege plantacje, ich
miejsce zajy farmy. Wacicielami byli nadal biali, Murzyn by za biedny,
aby mc kupowa ziemi, naleao to do wyjtkw. Rolnictwo Poudnia bardzo
powoli podnosio si z upadku, w 20 lat po ukoczeniu wojny domowej
wysoko zbioru baweny w dawnych Stanach Konfederacji osigna zaledwie
poziom z 1860 r. Dopiero pod koniec Xix w. nastpia poprawa, w 1900 r.
wyprodukowano baweny dwa razy wicej ni w ostatnim roku przed wojn
secesyjn.
Inaczej ukaday si stosunki na Zachodzie. Jak powiedziano wyej,
rdami bogactwa byy pasterstwo i rolnictwo. Hodowla byda rozwina si
najpierw w Teksasie. Hodowcy zastosowali tzw.long drive - system polegajcy
na tym, e olbrzymie stada byda pdzono z Teksasu do kocowych stacji
kolei w Kansas lub w Missouri. Pdzono je przez tereny nalece w teorii do
rzdu federalnego, w praktyce niczyje. Stada dozorowali konni pasterze -
"cowboye", awanturnicy, poszukiwacze przygd; wytworzyli oni
charakterystyczny amerykaski typ ludowy, utrwalony i upikszony w
powieciach malujcych ycie "Dzikiego Zachodu" i w filmach westernowych. W
miastach rodkowych stanw, przede wszystkim w Chicago, budowano wielkie
rzenie i fabryki konserw, ktre szybko opanoway rynki stanw wschodnich i
w 1875 r. rozpoczy podbj rynkw europejskich, zwaszcza chonnego
angielskiego; podbj ten w niedugim czasie przybra wielkie rozmiary.
W zwizku z rozwojem osadnictwa rolniczego hodowcy, zamiast przepdza
bydo po terenach cigncych si setkami mil, zaczli okoo roku 1885
zagradza ogromne przestrzenie drutem kolczastym i zamienia je w wielkie
pastwiska. Prowadzio to do czstych, niekiedy krwawych sporw z rolnikami;
osadnikw rolnych za przybywao coraz wicej.
Kongres chcc uatwi kolonizacj terenw rozlegych, a sabo
zaludnionych (gwnie przez myliwskie plemiona indiaskie) uchwali w 1862
r. ustaw o nadziaach, tzw. Homestead Act. Na mocy tej ustawy mczyzna
penoletni, ktry chcia si osiedli na Zachodzie i zaoy tam
gospodarstwo, mg otrzyma 160 akrw ziemi; po 5 latach uprawy i po
opaceniu kosztw rejestracyjnych ziemia ta stawaa si wasnoci
osadnika. Znaczn rol w skolonizowaniu i zagospodarowaniu Zachodu odegray
take spki kolejowe, budujce drogi elazne na niezaludnionych terenach.
Spki te otrzymyway od pastwa due obszary ziemi na wasno i
rozsprzedaway j po niskich cenach osadnikom chcc zaludni kraj, co byo
niezbdnym warunkiem rentownoci kolei.
W cigu kilkunastu lat Zachd zmieni oblicze. Indianin polujcy na
preriach na bawoy zmuszony by ustpi miejsca farmerowi.
Sytuacja osadnikw bya wszake trudna. Mechanizacja rolnictwa i
konieczno zakupywania maszyn rolniczych oraz jednoczesny stay spadek cen
podw rolnych (wskanik ich cen hurtowych w 1870 r. wynosi 112, a w 1900
r. - 71) obciyy farmerw dugami. W 1910 r. oglne zaduenie
hipoteczne farm wynosio 1700 mln dolarw. Tote od koca Xix w.
obserwujemy proces koncentracji w rolnictwie Stanw Zjednoczonych. Kurczya
si drobna i rednia wasno ziemska, a coraz rozleglejsze tereny
znajdoway si w posiadaniu wielkich spek, zwaszcza kolejowych i
ubezpieczeniowych. Zmniejszya si liczba drobnych wacicieli, rosa
liczba dzierawcw (25% w 1880 r., 35% w 1900 r.). Rosy te zastpy
proletariatu rolnego.
Te okolicznoci trzeba mie na uwadze, jeli si chce zrozumie
stanowisko zajmowane przez farmerw w yciu politycznym Stanw
Zjednoczonych.
Nie byo moe kraju, w ktrym wiat businessu wywiera tak silny, tak
bezporedni i tak wszechstronny wpyw na ycie polityczne jak w Stanach
Zjednoczonych. Sprzyjaa temu praktyka konstytucyjna.
Gow pastwa by wwczas jak i jest dotd prezydent wybierany przez
kolegium elektorw na 4 lata, obdarzony peni wadzy wykonawczej w
sprawach wsplnych dla wszystkich stanw (waluta, handel, ca, polityka
zagraniczna, siy zbrojne ldowe i morskie). Prezydent jest jednoczenie
gow pastwa i gow rzdu. Na czele ministeriw, zwanych departamentami,
stoj sekretarze stanu mianowani przez prezydenta i przed nim wycznie
odpowiedzialni. Wadz ustawodawcz sprawuje kongres zoony z Senatu i
Izby Reprezentantw. Senatorw po dwu z kadego stanu (niezalenie od jego
wielkoci) wybieray do 1913 r. stanowe organy ustawodawcze, odtd og
ludnoci. Senatorowie wybierani s na 6 lat, co 2 lata ustpuje ich trzecia
cz. Czonkw Izby Reprezentantw wybiera og ludnoci na 2 lata.
Przyj si pogld, e w Stanach Zjednoczonych panuje system dwupartyjny.
Nie jest to zupenie cise. Zmieniajcy si u wadzy republikanie i
demokraci nie s stronnictwami we waciwym znaczeniu tego wyrazu. S to
raczej olbrzymie spki wyposaone w pokane fundusze, a majce za zadanie
pozyska dla swych czonkw i stronnikw wszystkie stanowiska pastwowe. W
Stanach Zjednoczonych wraz ze zmian prezydenta zmienia si cay aparat
administracyjny poczwszy od sekretarzy stanu a do najniszych
kancelistw, a nawet wonych ministerialnych. Dopiero w Xx w. zaczto
wprowadza do suby pastwowej zawodowych funkcjonariuszy, majcych
odpowiednie wyksztacenie i przygotowanie. Stanowiska w administracji
obsadza partia, ktra zwyciya w wyborach: jest to tzw. system upw
(spoils system).
Republikanw i demokratw nie dzieliy rnice doktryny, lecz taktyka.
Przed wyborami prezydenckimi zbiera si Konwent Narodowy (National
Nomination Convention) i ustala zarwno osob kandydata, jak i
"platform", czyli partyjny program wyborczy. "Platforma" musiaa by tak
uoona, eby pozyska dla partii jak najwiksz liczb wyborcw, a
zwaszcza eby zdoby dla niej poparcie rnych grup wpywowych i
zamonych. Program taki nie mg by ani zbyt radykalny, ani zbyt jasny,
gdy zraziby tym zbyt wiele klik i zbyt wielu ludzi. W sposb
najoglniejszy i daleki od cisoci mona okreli, e republikanw
popieray najczciej wielkie finanse, buruazja Pnocy, kocioy
protestanckie, Amerykanie pochodzenia anglosaskiego z dawna ju przybyli do
Ameryki. Natomiast katolicy, przybysze z Europy mniej zasymilowani ze
wiatem anglosaskim, ludno robotnicza i w ogle ubosza gosowaa
najczciej na demokratw. Gwn wszake podstaw wpyww partii
demokratycznej byo Poudnie, gdzie wci pozostaway ywe wspomnienia
wojny secesyjnej i rzdw pnocnych zwycizcw. Waciciele i zaleni od
nich dzierawcy tworzyli wsplny front tzw. Pewne Poudnie (Solid Suuth),
mocne oparcie partii demokratycznej. Cz plantatorw, zniechcona
zmienionymi warunkami gospodarki, przerzucia si do pracy w handlu,
bankowoci czy przemyle. Wielu z nich osiado w Nowym Jorku, ktry sta
si jednym z orodkw wpyww demokratw.
W okresie od wojny secesyjnej do wyboru Woodrow Wilsona w 1912 r. u steru
byli wci republikanie z wyjtkiem dwch prezydentur Grovera Clevelanda w
latach 1885-1889 i 1893-1897.
W yciu politycznym i parlamentarnym du rol odgryway rne zrzeszenia
gospodarcze, zawodowe itp. Czsto rozporzdzay one pokanymi funduszami i
miay w Waszyngtonie swych agentw, ktrych zadaniem byo utrzymywanie
cznoci z parlamentarzystami obu partii i wpyw na prace kongresu. Byli
to tzw. lobbyists, czyli interwencjonici kuluarowi od wyrazu
lobby-kuluary.
Wraz z szybko rozwijajcym si przemysem powstaa kwestia spoeczna.
Przybraa ona w Stanach Zjednoczonych zupenie swoisty charakter. Rosnce
zapotrzebowanie rk do pracy pokrywa w znacznej mierze napyw robotnikw z
Europy. Kilka tysicy agencji rekrutacyjnych, pozostajcych w porozumieniu
z przemysowcami i kompaniami eglugowymi dziaao pord proletariatu
europejskiego zachcajc do emigracji za ocean. W zamian za pokrycie
kosztw przejazdu emigrant zobowizywa si podj prac za wyznaczone z
gry wynagrodzenie. Przybysz ze Starego Kraju mia czasem lepsze warunki
bytowe ni w ojczynie, niekiedy zdobywa moliwoci awansu spoecznego,
ale znajdowa si w sytuacji gorszej ni robotnik amerykaski. Dotyczyo to
zwaszcza wychodcw z Europy rodkowej, Wschodniej i Poudniowej; ich
nieznajomo jzyka angielskiego bya w oczach przemysowcw zalet, gdy
uatwiaa im wyzysk, a robotnikom utrudniaa wspln akcj. Mono wyjazdu
ze stanw wschodnich i wdrwki na zachd byy w wielu wypadkach czynnikiem
uatwiajcym sytuacj robotnika. Nie kady wprawdzie mg zosta osadnikiem
czy traperem, ale wszdzie potrzebowano rk do pracy przy budowie drg
elaznych, w kopalniach, w szybach naftowych.
Kwesti robotnicz komplikowa brak jednolitego ustawodawstwa
spoecznego. W kadym prawie stanie inaczej ustalano prac kobiet i
nieletnich, w niektrych tylko stanach okrelono maksimum godzin pracy i
minimum zarobkw. Wzi tu jeszcze naley pod uwag mieszany narodowociowo
skad klasy robotniczej.
W trzecim wierwieczu zeszego stulecia klasa robotnicza przedstawiaa
ju pewn si i wystpia do walki przede wszystkim o skrcenie dnia
pracy, ktry wynosi wwczas przecitnie 12 godzin, niekiedy nawet duej.
"Pierwszym skutkiem wojny domowej - pisa Marks - bya agitacja za
omiogodzinnym dniem pracy, biegnca siedmiomilowymi krokami od Oceanu
Atlantyckiego do Spokojnego, od Nowej Anglii do Kalifornii".
Akcja ta nie bya na razie uwieczona powodzeniem, ale rozbudzia
aktywno robotnikw i zachcia ich do tworzenia zwizkw pracowniczych. W
1866 r. w Baltimore na pierwszym w dziejach Stanw Zjednoczonych kongresie
robotnikw zawizana zostaa Narodowa Unia Pracy (National Labor Union),
zoona ze stowarzysze rnego typu. Program nie by jednolity i jasno
okrelony; gwnymi postulatami Unii byy 8-godzinny dzie pracy i
usunicie z kraju kulisw chiskich zadowalajcych si znacznie niszymi
zarobkami. W 1869 r. w Filadelfi powsta Szlachetny Zakon Rycerzy Pracy
(Noble Order of the Knights of Labor), organizacja pocztkowo tajna z
rytuaem wzorowanym na masonerii, od 1878 r. dziaajca jawnie. czy
chciaa wszystkich pracujcych - robotnikw wykwalifikowanych i
niewykwalifikowanych, mczyzn i kobiety, biaych i czarnych. Program
Zakonu przewidywa uspoecznienie instytucji uytecznoci publicznej jak
koleje i zastpienie wytwrczoci kapitalistycznej przez wytwrczo
spoeczn. W 1886 r. zorganizowana zostaa Amerykaska Federacja Pracy
(American Federation of Labor) jako oglnokrajowe zrzeszenie zwizkw
zawodowych. Organizacja ta w skromniejszym zakresie i pod inn nazw
dziaaa ju od 1881 r. Pierwszym dugoletnim przewodniczcym Federacji by
wybitny dziaacz robotniczy Samuel Gompers.
Przedostatnie dziesiciolecie Xix w. przynioso niewidzian dotd fal
strajkw. W latach 1880-1886 odnotowano 4 tys. strajkw, wzio w nich
udzia 1,5 mln robotnikw. Zasuguje tu zwaszcza na uwag zwyciski strajk
w przedsibiorstwach kolejowych Goulda w 1885 r., kierowany przez Rycerzy
Pracy. 1 maja 1886 r. w Chicago podczas wielkiego wiecu robotniczego
rzucona zostaa bomba na policjantw, rzuci j prawdopodobnie prowokator
lub anarchista. Nastpiy aresztowania, wielki proces, zapado 7 wyrokw
mierci, z ktrych 4 wykonano. Dzie ten uznany zosta pniej za wito
midzynarodowe klasy robotniczej. Walk strajkow zaostrza fakt, e
pracodawcy nie chcieli uznawa zwizkw zawodowych i zgadza si na umowy
zbiorowe. Mimo to amerykaski ruch robotniczy ju w 1886 r. wywalczy w
niektrych gaziach 8-godzinny dzie pracy (postanowienie to objo okoo
185 tys. robotnikw), a w innych jego skrcenie do 10 lub 9 godzin (objo
to okoo 200 tys. robotnikw).
Pierwszymi propagatorami socjalizmu byli w Ameryce Pnocnej wychodcy z
Niemiec. W 1876 r. zawizana zostaa Partia Robotnicza (Workingmen's
Party), przemianowana w 1877 r. na Socjalistyczn Parti Pracy (Socialist
Labor Party). Dziaalno jej utrudniay walki midzy kierunkiem
marksistowskim a lassallowskim; w kadym razie partia ta nie zdoaa
pocign za sob mas i sta si organizacj masow. W 1897 r. z inicjatywy
kolejarza Eugene Victora Debsa powstaa Amerykaska Partia
Socjaldemokratyczna, od 1901 r. noszca nazw Amerykaskiej Partii
Socjalistycznej. Przywdc jej a zarazem wyrazicielem jej lewego
rewolucyjnego skrzyda by Debs. Swe wyznanie wiary wypowiedzia sowami:
"Socjalizm przeciwko kapitalizmowi. Jestem za socjalizmem, poniewa jestem
za czowieczestwem. Do dugo cierpielimy ucisk panowania zota.
Pienidz nie stanowi waciwej podstawy cywilizacji. Przyszed czas na
odrodzenie spoeczestwa, jestemy u progu powszechnej zmiany". Partia ta
prowadzia yw propagand, zdobya wkrtce kilkaset stanowisk z wyborw, w
tym i mandat do Izby Reprezentantw. Debs kilkakrotnie kandydowa bez
powodzenia na prezydenta Stanw Zjednoczonych.
Organizowa zaczli si rwnie farmerzy, niezadowoleni z panujcych
stosunkw. Pierwsze organizacje farmerskie, zwane "Granges - Farmy", byy
to lokalne kka samopomocowe i samoksztaceniowe; zaczy one nastpnie
tworzy spdzielnie zakupu i sprzeday, niekiedy wasne wytwrnie
przetworw rolnych. W 1867 r. zawizaa si oglnokrajowa "National Grange
- Farma Narodowa". W 1875 r. organizacja ta liczya ju 20 tys. kek
miejscowych i 800 tys. czonkw. W 1884 r. utworzono dwie wielkie
organizacje - "Southern Alliance - Sojusz Poudniowy" i "National Farmer's
Alliance of the Northwest - Narodowy Sojusz Farmerw Pnoco-Zachodu".
Pocztkowo oba "Sojusze", podobnie jak i "Farmy", zajmoway si jedynie
prac spdzielcz i owiatow, ale wkrtce rozwiny dziaalno
polityczn. Farmerzy bowiem doszli do przekonania, e tylko walk
polityczn zdoaj zrealizowa polepszenie sytuacji rolnictwa.
Bya ona istotnie trudna; spadek cen na pody rolne, ktry tak silnie
zaznaczy si w kocu Xix w., mocno da si rolnikom amerykaskim we znaki.
Ze pooenie wzmagao jeszcze zaduenie gospodarstw i wysokie opaty
kolejowe. Oburzenie rolnikw zwracao si przeciwko wielkim bankom i
wielkim przedsibiorstwom kolejowym. Po pewnych wahaniach, czy mona i czy
naley tworzy trzeci parti polityczn, farmerzy zawizali "People's
Party of the USA - Parti Ludow Stanw Zjednoczonych". Poparli j nie
tylko rolnicy, ale take drobnomieszczastwo i wielu robotnikw. W
programie jej znalazo si m.in. danie wprowadzenia bimetalizmu (waluta
srebrna obok zotej), co - jak obliczano - doprowadzioby do spadku dolara
o poow wartoci, a wic do zmniejszenia dugw farmerskich. Walut
srebrn popara cz demokratw, a gwnie ich kandydat na prezydenta,
William J. Bryan. Bryan pod tym hasem rozpocz kampani wyborcz.
Niebezpieczestwo dewaluacji dolara wywoao oglne przeraenie; zwyciy
dziki temu republikanin William McKinley (1897-1901). Na McKinleya oddali
te gosy robotnicy w obawie przed obnieniem siy nabywczej ich zarobkw
zwizanym nieuchronnie z dewaluacj.
Nastpca McKinleya, rwnie republikanin, Theodore Roosevelt, jeden z
najwybitniejszych rzecznikw imperializmu amerykaskiego, podj gon,
cho mao skuteczn walk przeciw monopolom. Opanowanie gospodarki
amerykaskiej przez monopole i niesychana korupcja ycia publicznego
zaniepokoiy zarwno koa inteligencji, jak i redni i drobn buruazj.
Akcja Roosevelta bya prb cho czciowego rozbrojenia opinii publicznej.
Prezydent nie osign zmian zasadniczych i zapewne do nich nie dy;
przeprowadzi natomiast niektre reformy drugorzdne, lecz wane, np.
interwencj rzdow w kwestii ustalania taryf kolejowych. Przedsibiorstwa
bowiem stosoway najczciej taryfy nierwne, faworyzujce jednych,
upoledzajce innych.
Niezadowolenie z dziaalnoci monopoli i popierajcej je wikszoci
republikaskiej byo tak due, i cz republikanw zerwaa z parti i
utworzya trzecie stronnictwo - postpowe. Postpowcy zwizali si z
farmerami z Zachodu i w wyborach prezydenckich w 1912 r. po 4-letniej
kadencji Williama Tafta wysunli wasnego kandydata. By nim dawny
prezydent Roosevelt, ktry zarwno imperialistyczn polityk zagraniczn,
jak i demonstracyjnymi wystpieniami przeciw monopolom zdoby sobie du
popularno w spoeczestwie. Kandydatura Roosevelta spowodowaa
rozszczepienie gosw republikaskich i zwycistwo kandydata demokratw
Woodrow Wilsona, prezydenta w latach 1913-1921.
Wilson zapowiedzia walk ze "wszystkim, co ma nawet pozory
uprzywilejowania", i zainaugurowa poowiczne reformy na wzr Roosevelta.
Najwaniejsz bya ustawa Clayton Antitrust Act z 1914 r., nieco
ograniczajca dotychczasow swobod dziaania trustw, wprowadzia bowiem
kontrol sdow nad niektrymi ich czynnociami. Wyranie zaznaczono, e
postanowienia ustawy nie odnosz si do organizacji robotniczych i
farmerskich.
Ekspansja Stanw Zjednoczonych przez dugie lata ograniczaa si do
Ameryki Pnocnej (kupno Luizjany w 1803 r., Florydy w 1819 r.,
przyczenie Teksasu w 1845 r., Nowego Meksyku, Utah, Arizony, Newady i
Kalifornii w 1848 r., kupno Alaski w 1867 r.). Polityka zagraniczna leaa
zreszt na dalszym planie zainteresowa rzdu i spoeczestwa. Stany
Zjednoczone miay ogromne, sabo zaludnione przestrzenie, ktre naleao
skolonizowa, miay przewiadczenie o zupenym bezpieczestwie, znikd
bowiem nie byy naraone na inwazj, posiaday na swej ziemi wielkie
bogactwa naturalne i nie byy zmuszone do poszukiwania rde surowcw, nie
stay wobec koniecznoci zdobywania rynkw zbytu.
Sytuacja ulega zmianie z kocem w. Xix, gdy powstay wielkie trusty i
wszczy ekspansj imperialistyczn. Kapita amerykaski inwestowany za
granic wynosi ju wwczas okoo 500 mln dolarw, z tego 185 mln w
Meksyku, 150 mln w Kanadzie, 50 mln na Kubie, 55 mln w innych pastwach
Ameryki aciskiej, 10 mln w Europie, 5 mln w Chinach i Japonii, 45 mln w
Rosji i pozostaych pastwach.
Ekspansja Stanw Zjednoczonych kierowaa si przede wszystkim ku krajom
Ameryki rodkowej i Poudniowej, a zaczynaa zwraca coraz baczniejsz
uwag i na Azj Wschodni. Nie byo spraw przypadku, e Stany Zjednoczone
wmieszay si w 1895 r. w spr angielsko-wenezuelski i zmusiy Wielk
Brytani do poddania si arbitraowi. Sekretarz stanu Richard Olney zoy
wwczas znamienn deklaracj: "Dzi Stany Zjednoczone s w praktyce
suwerenem na tym kontynencie [tzn. amerykaskim]".
W 1904 r. prezydent Roosevelt owiadczy: "Stae naduycie lub bezsilno
wynikajce z oglnego rozlunienia wizw spoecznych wymagaj w Ameryce,
tak jak i gdzie indziej, interwencji ze strony narodu cywilizowanego. Na
pkuli zachodniej doktryna Monroego moe zmusi Stany Zjednoczone, cho
wbrew ich woli, do podjcia czynnoci midzynarodowej siy policyjnej w
wypadkach jaskrawych naduy bd nieudolnoci".


Rozdzia dwudziesty
dziewity:
Stany Zjednoczone wchodz
na aren polityki wiatowej


Z kocem Xix w., gdy Stany Zjednoczone wczay si do polityki
wiatowej, wielkim uznaniem cieszya si tam teoria tzw. nawalizmu. Gwnym
jej wyrazicielem by kapitan (pniej admira) Alfred Thayer Mahan,
wykadowca szkoy marynarki, autor prac i artykuw o wpywie potgi
morskiej na histori (najwaniejsze - The Influence of Sea Power upon
History 1660-1783, 1890, Sea Power in the Relation to the War of' 1812,
1905). Mahan gosi i obszernie uzasadnia pogld o koniecznoci
posiadania przez Stany Zjednoczone silnej floty wojennej i rozwija
geopolityczn teori drg morskich i baz, ktre by je zabezpieczay.
Teorie Mahana streci mona w czterech punktach: 1 ) Stany Zjednoczone
musz posiada potn marynark wojenn, ktra bdzie zdolna usun
przeciwnika z oceanw i mrz oblewajcych ich brzegi, 2) Stany Zjednoczone
powinny zapewni sobie silne bazy na Pacyfiku, przede wszystkim zaj
archipelag Hawajw; 3) Stany Zjednoczone powinny zdoby zupen przewag
na Morzu Karaibskim, tym amerykaskim Morzu rdziemnym, 4) naley
wybudowa kana rodkowoamerykaski, czcy Ocean Spokojny z Atlantyckim.
Doktryna Mahana to praktyczne wskazania dla imperializmu amerykaskiego,
wynikajce zarwno ze struktury gospodarczo-spoecznej Stanw
Zjednoczonych, jak i z ich pooenia geograficznego. Dlatego poznanie
pogldw tego pisarza uatwia zrozumienie strategii politycznej i
wojennomorskiej republiki pnocnoamerykaskiej.
W 1878 r. zaoyli Amerykanie pierwsz stacj wglow w Pago Pago na
wyspie Tutuila w archipelagu Samoa. Hawaje byy sfer coraz wikszych
interesw amerykaskich plantatorw i kupcw i nietrudno byo przewidzie,
e ten pikny i bogaty kraj stanie si prdzej czy pniej posiadoci
Stanw Zjednoczonych. Nastpio to ostatecznie w 1898 r. W tym samym roku
uzyskali Amerykanie wysp Guam w archipelagu Marianw, a w nastpnym cz
archipelagu Samoa (Tutuila).
Zapewnienie przewagi na Pacyfiku i swobodnej drogi morskiej do Chin i
Japonii nie przeszkadzao imperialistom amerykaskim zwrci baczn uwag i
na inne strony wiata. Kupcy, bankierzy, fabrykanci i wojskowi coraz
czciej kierowali wzrok ku poudniowemu wschodowi, ku Morzu Karaibskiemu,
gdzie wchodziy w gr powane interesy gospodarcze, polityczne i militarne.
Kapita amerykaski od dawna interesowa si wysp Kub, jej plantacjami
trzciny i tytoniu, jej kopalniami elaza. W 1893 r. kapita amerykaski,
inwestowany na Kubie, wynosi 50 mln dolarw. Obroty handlowe wynosiy
rocznie okoo 100 mln. Rzd hiszpaski prowadzi na Kubie, ktra bya jedn
z ostatnich posiadoci kolonialnych hiszpaskich, polityk najbardziej
prymitywnej i krtkowzrocznej eksploatacji. Wysokie podatki przeszkadzay
rozwojowi rodzimego przemysu i rzemiosa, zapory celne utrudniay handel.
Sytuacj wyspy pogorszya jeszcze amerykaska taryfa celna z 1894 r.
W 1895 r. wybucho na Kubie powstanie przeciwko rzdom hiszpaskim. Walki
toczone przez powstacw i surowe represje hiszpaskie niszczyy kraj, a
zarazem zagraay interesom amerykaskim. Zbir trzciny cukrowej, ktry
przed rewolucj siga miliona ton, spad w 1896 r. do 225 tys. t. Uderzyo
to mocno w amerykaskich wacicieli rafinerii cukrowych i w ogle we
wszystkich, ktrzy cignli zyski czy to z handlu z Kub, czy te z
inwestycji na wyspie. Amerykaska prasa, tzw. ta, czyli brukowa,
wszcza gwatown kampani antyhiszpask. Terror rozwinity przez
Hiszpanw dostarcza jej pod dostatkiem podanego materiau. Wzburzyo to
opini publiczn w Stanach Zjednoczonych i przygotowao j do interwencji
zbrojnej.
Nieszczliwy przypadek dostarczy rzdowi waszyngtoskiemu pretekstu do
wojny. 15 lutego 1898 r. wylecia w powietrze w porcie w Hawanie
amerykaski okrt wojenny "Maine". Oburzenie opinii publicznej w Stanach
Zjednoczonych doszo do szczytu, rzd domagajc si od kongresu kredytw
wojennych mia sytuacj uatwion. Pomimo e Hiszpania zgadzaa si na
daleko idce ustpstwa, Waszyngton nie chcia sysze o pokoju. 19 kwietnia
1898 r. kongres upowani prezydenta do uycia siy celem usunicia
Hiszpanw z Kuby i uchwali uroczyst deklaracj: "Nard wyspy Kuby jest i
musi by z prawa wolny i niezaleny".
Wojna trwaa krtko, od kwietnia do pocztku sierpnia 1898 r. Amerykanie
opanowali Kub, wysadzili wojska na Filipinach, gdzie rwnie powstacy
walczyli przeciwko rzdom hiszpaskim, i zawadnli jeszcze jedn z wysp
Wielkich Antyli - Puerto Rico.
12 sierpnia zawarty zosta rozejm, 18 grudnia 1898 r. stan w Paryu
traktat pokoju. Hiszpania uznaa niepodlego Kuby, zrzeka si na rzecz
Stanw Zjednoczonych tytuem odszkodowania wojennego wysp Puerto Rico w
Antylach i Guam na Oceanie Spokojnym i wreszcie oddawaa Stanom Filipiny w
zamian za 20 mln dolarw.
Nadzr Stanw Zjednoczonych zastpi na Kubie panowanie Hiszpanii.
Garnizony amerykaskie zajy miejsce hiszpaskich. Amerykanie wszake
zdawali sobie spraw z tego, e zwyka okupacja da si na dusz met
utrzyma tylko z najwiksz trudnoci, e wic naley unowoczeni system
kolonialny. Chodzio o to, aby pogodzi denie Kubaczykw do
niepodlegoci z gospodarczymi i strategicznymi interesami Stanw
Zjednoczonych, innymi sowy uzyska na Kubie koloni bez nazwy kolonii.
Waszyngton udzieli zgody na niepodlego wyspy pod nastpujcymi
warunkami: 1) Kuba nie zawrze z obcym pastwem ukadu, ktry by zagraa
jej niezawisoci, 2) nie zacignie poyczki, ktrej by nie moga spaci
z biecych dochodw, 3) przyznaje Stanom Zjednoczonym prawo interwencji
dla ochrony jej niepodlegoci i dla utrzymania rzdu zdolnego do opieki
nad yciem, wasnoci i indywidualn wolnoci, 4) bdzie kontynuowaa
akcj sanitarn zapocztkowan przez Amerykanw, 5) odda Stanom
Zjednoczonym tereny potrzebne do utworzenia stacji wglowych. Autorem tych
postanowie by sekretarz stanu w departamencie wojny Elihu Root, nosz one
jednak nazw poprawki Platta (Platt Amendment) od nazwiska senatora Orville
H. Platta.
Pomimo oporu Kubaczykw poprawka Platta wesza do konstytucji Kuby w
1901 r. Stany Zjednoczone zdecydoway si wwczas wycofa wojska okupacyjne
(pozostay wszake garnizony w bazach morskich w Guantanamo i w Bahia
Honda). W maju 1902 r. rzd kubaski obj administracj wyspy. Traktat,
zawarty nastpnie 22 maja 1903 r. pomidzy Kub a Stanami Zjednoczonymi,
powtrzy wszystkie postanowienia poprawki Platta. Obowizyway one do 29
maja 1934 r. Amerykanie uzyskali pen mono eksploatacji Kuby, a
zamknli drog do tego konkurentom europejskim. Traktat handlowy
kubasko-amerykaski przyznawa w Stanach Zjednoczonych 20% znik celn na
trzcin cukrow i inne pody wyspy, towary amerykaskie za uzyskay na
Kubie znik wynoszc od 20 do 40%. Amerykanie otrzymali t drog ogromne
przywileje w handlu kubaskim. Rzd waszyngtoski czuwa konsekwentnie nad
tym, aby nie dopuci na Kub kapitau innych krajw, poza Stanami
Zjednoczonymi.
Amerykaskie metody eksploatacji wywoay w 1906 r. zbrojny opr
Kubaczykw. Waszyngton nie myla jednak ustpowa. Wojska Stanw
Zjednoczonych wyldoway na Kubie dla poskromienia oporu i pozostay na
wyspie do 1909 r. W trzy lata pniej, w 1912 r., doszo do kolejnej
interwencji zbrojnej Amerykanw.
Wyspa Puerto Rico zostaa w 1900 r. przyczona do Stanw Zjednoczonych
jako terytorium, zarzdza nim gubernator mianowany przez prezydenta.
Inaczej uksztatowaa si sytuacja na Filipinach. Amerykanie wspierali
tam pocztkowo ruch narodowowyzwoleczy skierowany przeciwko Hiszpanom. Gdy
jednak powstacy, na ktrych czele sta Emilio Aguinaldo, zorientowali si,
e Amerykanie zmierzaj do zagarnicia Filipin, wystpili zbrojnie
przeciwko swym dotychczasowym sojusznikom. W styczniu 1899 r. ogosili
niepodleg republik filipisk. Rzd waszyngtoski musia wysa 70 tys.
onierzy, aby opanowa sytuacj. Powstacy zostali pokonani dopiero z
kocem 1899 r., ale partyzantka trwaa jeszcze do 1902 r., a w niektrych
czciach kraju nawet i duej. Archipelag Filipin zosta w 1902 r.
anektowany. Stany Zjednoczone zajy bezporednie pozycje na Dalekim
Wschodzie.
Taki obrt rzeczy skoni rzd waszyngtoski do zajcia si kwesti
kanau, ktry by czy oceany Atlantycki i Spokojny i skrci w ten sposb
drog ze wschodnich stanw na Pacyfik i do Azji. Od 1850 r. wiza Stany
Zjednoczone ukad zawarty z Wielk Brytani, a stanowicy, e adne z tych
pastw nie bdzie wykonywao "wycznej kontroli" nad kanaem w Ameryce
rodkowej. W p wieku pniej wszake republika pnocnoamerykaska bya
ju potg dostatecznie siln, aby stan na stanowisku, e sprawa kanau
jest jedynie jej wasn spraw. Anglia musiaa si z tym pogodzi i w
traktacie z 1901 r. uznaa, i Stany Zjednoczone same maj prawo wybudowa
kana i obj jego ochron wojskow pod warunkiem zapewnienia swobodnego
przejazdu okrtom wszystkich pastw. Amerykanie po pewnych wahaniach
(Panama czy Nikaragua) zainteresowali si Przesmykiem Panamskim. Gdy
napotkali trudnoci w dojciu do porozumienia z rzdem Kolumbii, do ktrej
Panama wwczas naleaa, wywoali rewolt w tej prowincji i doprowadzili do
ogoszenia 3 listopada 1903 r. niezalenej Republiki Panamy. Ukady z
rzdem nowego pastwa poszy gadko i szybko. Ju 18 listopada stan
traktat, moc ktrego Stany Zjednoczone otrzymay prawo budowy kanau i
wycznego, penego dozoru nad jego stref. 15 sierpnia 1914 r. Kana
Panamski zosta otwarty dla ruchu okrtowego. Poczone zostay ze sob dwa
wielkie oceany. Kana Panamski skrci drog z Nowego Jorku do San
Francisco o 60%, z Londynu do Nowej Zelandii o 25%.


Rozdzia trzydziesty:
Kraje Ameryki aciskiej


Ameryka aciska obejmuje pod wzgldem geograficznym kraje Ameryki
rodkowej i Poudniowej, a wic wiksz cz dawnych posiadoci
kolonialnych hiszpaskich oraz portugalsk Brazyli. Pod wzgldem etnicznym
ludno bya do zrnicowana. Rodzimy ywio indiaski, biali przybysze z
Europy i czarni z Afryki oraz coraz liczniejsza warstwa mieszacw -
metysw, mulatw, zambosw, wszystko to tworzyo barwn mozaik rozmaitych
typw etnicznych i kulturowych. W czci midzyzwrotnikowej przewaali
Indianie, na poudniu za growali biali. W przedostatnim dziesicioleciu
Xix w. wzrosa wydatnie imigracja z Europy. Kierowaa si gwnie do
Argentyny i do poudniowych stanw Brazylii. Wychodcy ci to przede
wszystkim Wosi, Hiszpanie i Portugalczycy, a obok nich Polacy i Niemcy.
Imigracj popiera szczeglnie rzd argentyski i szybko, i atwo
przyznawa obcym przybyszom pene prawa polityczne. W 1914 r. na ogln
liczb 7885 tys. mieszkacw Argentyny 2358 tys. urodzio si poza
granicami kraju. Pomimo tak znacznej imigracji Ameryka aciska bya na
pocztku Xx w. sabo zaludniona - 3,4 osb na km;.
W cigu Xix w. gwnymi bogactwami Ameryki aciskiej pozostay rolnictwo
i hodowla. Kawa, trzcina cukrowa, bawena, kauczuk z krajw
midzyzwrotnikowych, miso i skry z Argentyny to byy gwne artykuy
wywozu. Przemys przetwrczy nie istnia. Ustrj spoeczny opiera si na
wielkiej wasnoci ziemskiej. W rkach nielicznych wacicieli pozostaway
ogromne posiadoci. Nazyway si one fazenda w Brazylii, estancia w
Argentynie, hacienda w Meksyku. Wielcy waciciele ziemscy odgrywali
przemon rol w yciu politycznym.
Od koca Xix w. kraje Ameryki aciskiej eksportoway nie tylko pody
rolne i hodowlane, ale take w rosncej mierze metale, mineray i rop
naftow. Kraje te mona podzieli na trzy grupy: 1 ) wywoce prawie
wycznie mineray i metale, jak Chile, Boliwia, Meksyk i Wenezuela, 2)
wywoce gwnie produkty rolne i hodowlane, jak Argentyna, Brazylia,
Paragwaj, Urugwaj, sze republik rodkowoamerykaskich, Kuba, Haiti,
Dominikana, 3) wywoce zarwno mineray i metale, jak produkty rolne:
nale tu Peru, Ekwador i Kolumbia.
Duym niebezpieczestwem dla niektrych krajw byo oparcie gwnych
dochodw na produkcji i wywozie jednego tylko lub dwch artykuw. W
najsilniejszym stopniu wystpowao to w Gwatemali, gdzie w pocztkach Xx w.
kawa i banany stanowiy przeszo 95% wywozu, i w Salwadorze, gdzie sama
kawa wynosia prawie 90% eksportu. Znika cen na gwny artyku wywozowy,
podniesienie ce czy nieurodzaj sprowadzay czsto kryzys gospodarczy.
Bogactwa Ameryki aciskiej cigay od dawna kapita zagraniczny.
Pierwsze miejsce zajmowa kapita brytyjski, drugie francuski. W pocztkach
Xx w. kapita amerykaski bardziej intensywnie zainteresowa si
republikami poudniowo- i rodkowoamerykaskimi i wysun si na pierwsze
miejsce. Po pierwszej wojnie wiatowej wzmocni on jeszcze bardziej swe
pozycje i zaj stanowisko dominujce. Duo mniejsze znaczenie miay lokaty
kapitau szwajcarskiego, belgijskiego, holenderskiego, niemieckiego.
Kapita zagraniczny, inwestowany w Ameryce aciskiej, obliczano w 1914 r.
na 9 mld dolarw.
We wszystkich pastwach Ameryki aciskiej (w Brazylii od 1889 r.)
panowa ustrj republikaski. Wadz wszake zdobywano nie zawsze zgodnie z
konstytucj przez gosowanie i wybory. Czsto rewolta wojskowa, czyli
pronunciamento, stawiaa na czele pastwa przedsibiorczego generaa lub
pukownika, ktry rzdzi krajem jako caudillo, dopki nie zosta obalony
przez zniecierpliwionego konkurenta, wyraziciela interesw innej kliki. Im
kraj by bardziej zacofany, tym pronunciamentos byy czstsze. Wenezuela
np. w cigu niecaych stu lat przeya 52 rewolty.
Struktura gospodarcza i spoeczna kraju najwczeniej zacza ulega
zmianom w Argentynie. Spowodowa to zjawisko znaczny napyw obcego kapitau
i liczna imigracja. Na widowni polityczn, obok tradycyjnej warstwy
wielkich wacicieli ziemskich rzdzcych krajem, wysuna si wielka
buruazja wywodzca si z latyfundystw i bogatych kupcw. Coraz wiksze
znaczenie zyskiwa proletariat, pochodzcy gwnie od imigrantw
europejskich osiadych w miastach portowych. Nowe partie masowe zaczy
dziaa pod koniec Xix w. - partia radykalna od 1891 r., socjalistyczna od
1896 r. W 1912 r. uchwalono demokratyczn ordynacj wyborcz, a pierwsze
wybory na jej podstawie odbyy si w 1916 r. i przyniosy ogromne
zwycistwo radykaom. Prezydentem zosta wtedy radyka Hipolito Irigoyen.
Pomimo takiej zmiany w ukadzie si partyjnych kapita zagraniczny nadal
kontrolowa kluczowe pozycje gospodarki krajowej jak banki, komunikacj,
porty i przemys misny.
Brazylia, najwiksze rozmiarami pastwo Ameryki, przewyszajce obszarem
Stany Zjednoczone (8,5 mln km;), sabo zaludnione (okoo 11 mln
mieszkacw w 1870 r., 24 mln w 1913 r.) bya przez dugi czas jedyn na
kontynencie amerykaskim monarchi z portugalsk dynasti Braganzw. Upadek
cesarstwa wywoao czy moe raczej przyspieszyo wydanie w maju 1888 r.
przez regentk Izabel, zastpujc przebywajcego w Europie ojca cesarza
Pedro Ii, dekretu o zniesieniu niewolnictwa. Oburzeni plantatorzy zwrcili
si przeciw koronie. Antymonarchiczne stanowisko zaja rwnie armia,
ustrj republikaski bowiem zdawa si lepiej zaspokaja ambicje generaw,
kandydatw na dyktatorw, ni cesarstwo. Nie bez wpywu na wzrost si
republikaskich pozostawaa rwnie ta okoliczno, e orodek gospodarczy
kraju przesun si z pnocy z Pernambuco i z Bahia na poudnie do Sao
Paulo i innych prowincji poudniowych, gdzie byo wielu imigrantw z Europy
niczym nie zwizanych z tradycjami dawnej Brazylii. W listopadzie 1889 r.
krtka bezkrwawa rewolucja wprowadzia w Brazylii republik. W 1891 r.
wesza w ycie konstytucja republikasko-federalistyczna (dotychczasowe
prowincje przemieniono na stany), wzorowana na konstytucji Stanw
Zjednoczonych.
Rozwj gospodarczy Brazylii by nierwnomierny; najwiksz zamono
osigny stany Minais Gerais i Sao Paulo, gdzie ju z kocem Xix w. zacz
si rozwija przemys spoywczy. Kawa (najwysza produkcja na wiecie),
trzcina cukrowa, bawena, kakao, cenne drzewo to najwiksze bogactwa
Brazylii w pocztkach Xx w. i gwne artykuy wywozu. A do pierwszej wojny
wiatowej podstawow rol w yciu gospodarczym Brazylii gra kapita
angielski. W 1913 r. angielskie inwestycje kapitaowe wynosiy 1162 mln
dolarw.
Odmiennie uoyy si stosunki w republice Chile. Ten dugi (42007km),
a wski pas ziemi nad Oceanem Spokojnym mniej ni Argentyna, mniej ni
Brazylia ciga emigrantw europejskich. Tote ludno jego wzrastaa
znacznie wolniej; w 1870 r. wynosia okoo 2 mln, spis za z 31 grudnia
1910 r. wykaza, e Chile miao 3415000 mieszkacw, tj. piciu na km;.
Rwnie kapita europejski stosunkowo mniej interesowa si Chile ni
Argentyn i Brazyli. A jednak kraj ten mia pomylne warunki rozwoju
gospodarczego. Dawao mu to przede wszystkim grnictwo. Warto pamita, e
wiele zasuy si grnictwu chilijskiemu przyjaciel Mickiewicza, Ignacy
Domeyko, dugoletni profesor Uniwersytetu w Santiago. Mied i saletra byy
to gwne rda zamonoci kraju; ich bogate zoa zdobyo Chile w wyniku
zwyciskiej wojny z Peru i z Boliwi, prowadzonej w latach 1879-1884 jako
tzw. wojny o saletr lub wojny na Pacyfiku.
Duo trudnoci przysparzali Chile Indianie - Araukanie. Dopiero w 1883 r.
zawar rzd chilijski z Araukanami ugod, moc ktrej utworzono rezerwat
indiaski, przyznano Araukanom samorzd i zobowizano si do szanowania ich
tradycji i obyczajw.
Stosunkowo spokojny rozwj stosunkw politycznych przerwa w 1891 r.
ostry zatarg pomidzy prezydentem a kongresem, Prezydent Jose Manuel
Balmaceda obj urzdowanie w 1886 r. i przystpi do wprowadzania w ycie
reform o charakterze demokratycznym i postpowym, niekiedy wszake do
kosztownych. Wywoao to niezadowolenie buruazji i sprzeciw kongresu,
ktry odmwi prezydentowi prawa obsadzania wasn decyzj stanowisk
ministerialnych. Po stronie prezydenta opowiedziaa si armia ldowa, po
stronie kongresu marynarka. Rozpocza si wojna domowa, w ktrej Balmaceda
ponis klsk. Oligarchia konserwatywna, majc stale wikszo w
kongresie, rzdzia krajem, pki jej przewaga nie zaamaa si w kryzysach
lat midzywojennych.
Innymi torami ni w Argentynie, Brazylii, Chile (w tzw. pastwach ABC)
biegy wypadki w Meksyku.
Po dugich latach wojen i walk wewntrznych kraj ten pod rzdami Jose de
la Cruz Porfirio Diaza (1877-1880 i 1884-1911) zaywa pewnego spokoju.
Diaz, metys, dawny oficer Juareza, zaprowadzi rzdy policyjne silnej rki.
Otoczenie prezydenta tworzyli dobrzy znawcy ycia gospodarczego, zwani
ironicznie "uczonymi" (cientificos). Rzd Diaza zrwnoway budet, budowa
koleje poczone z kolejami Stanw Zjednoczonych (w okresie prezydentury
Diaza sie kolejowa wzrosa z niespena tysica km do przeszo 20 tys.),
popiera rolnictwo, handel i grnictwo (w pierwszym dziesicioleciu Xx w.
by ju Meksyk potnym producentem nafty). Zyski wszake z
niezaprzeczonego rozwoju kraju czerpali kapitalici zagraniczni, przede
wszystkim Amerykanie i Anglicy (kapita amerykaski umieszczony w Meksyku
wynosi 1,5 mld dolarw, angielski okoo 800 mln), i szczupa warstwa
zamonych Meksykanw. W spoeczestwie alono si, i rzd jest matk
obcych kapitalistw, macoch wasnego narodu. Roso wic niezadowolenie mas
ludowych. W 1911 r. wybucha rewolucja i usuna Diaza.
Nastpca jego Francisco Madero, przedstawiciel liberalnej buruazji,
dy wprawdzie do ograniczenia przywilejw kapitau zagranicznego, ale nie
widzia potrzeby reformy stosunkw spoecznych i gospodarczych. W kraju
roso wrzenie pod rewolucyjnym hasem "Tierra y libertad - ziemia i
wolno". Z oglnego niezadowolenia i ze saboci Madera skorzysta
awanturnik Victoriano Huerta i nie bez poparcia Amerykanw uchwyci w lutym
1913 r. wadz. Huerta chcia tylko jednego - wadzy osobistej i pyncych
z niej korzyci i nie myla o rozwizaniu adnych trudnoci, przed ktrymi
sta Meksyk. Najpowaniejszym zadaniem bya kwestia chopska, tj. danie
ziemi chopom indiaskim. Ruchem chopskim kierowali na poudniu Emiliano
Zapata i na pnocy Francisco Villa. Przeciwko rzdom Huerty wystpia
take dua cz buruazji i wacicieli ziemskich, domagajc si przy-
wrcenia porzdku w pastwie. Przywdc tego obozu by Venustiano Carranza.
Poczona akcja Carranzy i Villi, cofnicie poparcia amerykaskiego, a
nade wszystko rosnce niezadowolenie caego narodu doprowadzio wreszcie w
lipcu 1914 r. do obalenia Huerty. W sierpniu tego roku wadz obj
Carranza.
5 lutego 1917 r. zostaa uchwalona konstytucja: dawaa ona podstaw
prawn do radykalnej reformy rolnej i upastwowienia majtku kapitalistw
zagranicznych, zapowiadaa ochron pracy i trosk o rozwj owiaty.
Wikszo postanowie konstytucji pozostaa jednak na papierze i nie wesza
w ycie.
Normalizacj ycia w Meksyku utrudniaa dziaalno obcego kapitau.
Wspzawodnictwo wielkich angielskich i amerykaskich spek naftowych
Spowodowao ingerencj Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych w
wewntrzne sprawy kraju. Zwaszcza po obaleniu dyktatury Porfirio Diaza
Anglicy i Amerykanie prowokowali zamachy stanu, udzielali poparcia
poszczeglnym partiom i ambitnym przywdcom, dcym do uchwycenia wadzy w
zamian za obietnic koncesji i rnych innych korzyci gospodarczych. W
1913 r. Wielka Brytania uznaa nowy rzd Huerty, ale wystpiy przeciwko
niemu Stany Zjednoczone, domagajc si przywrcenia "ustroju
konstytucyjnego" i usunicia ze stanowiska gowy pastwa czowieka, ktry
doszed do wadzy na drodze gwatu. Troska Stanw Zjednoczonych o moralno
polityczn odpowiadaa interesom amerykaskich spek naftowych, ktre
zarzucay Huercie, e forytuje kapita angielski. Ostatecznie Anglicy
ustpili, a nacisk zbrojny Amerykanw przyczyni si do upadku Huerty i
zwycistwa jego rywala Carranzy.
Zainteresowanie Stanw Zjednoczonych krajami Ameryki aciskiej i denie
do hegemonii na pkuli zachodniej zrodziy kierunek, zwany
panamerykanizmem. W czasie od 2 padziernika 1889 r. do kwietnia 1890 r.
odbya si w Waszyngtonie, z inicjatywy sekretarza stanu Jamesa G. Blaine'a
konferencja przedstawicieli wszystkich pastw Ameryki z wyjtkiem
Dominikany. Blaine przygotowa program prac konferencji; przewidywa on
obowizkowy arbitra, uni celn i monetarn, sta wspprac
uniwersytetw, budow kolei, ktra miaa poczy Argentyn - przez Meksyk
- ze Stanami Zjednoczonymi.
Przebieg i wyniki konferencji ujawniy z jednej strony nieufno pastw
Ameryki aciskiej do pnocnego ssiada, z drugiej za pokazay, e Stany
Zjednoczone nie mogy jeszcze narzuci im swej woli. adna z uchwa
konferencji nie zostaa ratyfikowana przez parlamenty pastw-uczestnikw,
nawet postanowienie o zaprowadzeniu arbitrau. Jedynym rezultatem byo
utworzenie Midzynarodowego Biura Republik Amerykaskich, przeksztaconego
w 1910 r. na Uni Panamerykask. Zadaniem Biura byo utrzymywanie
cznoci pomidzy uczestnikami konferencji.
Komisja prawna konferencji przedstawia rezolucj stwierdzajc, e
cudzoziemcy nie mog korzysta z innych praw i przywilejw ni te, ktre
przysuguj krajowcom. Rzecz charakterystyczna, e rezolucja zostaa
przyjta wszystkimi gosami z wyjtkiem przedstawicieli Stanw
Zjednoczonych, ktrzy gosowali przeciw, i republiki Haiti, ktrzy
wstrzymali si od gosu.


Rozdzia trzydziesty
pierwszy:
Indie pod panowaniem
brytyjskim


Indie, zwane "per korony brytyjskiej", byy najwiksz angielsk
posiadoci kolonialn. Na obszarze okoo 48600007km; yo w 1870 r.
160 mln mieszkacw, w 1901 r. - 295 mln, w 1913 r. - 316 mln. 3/5 obszaru
Indii zajmoway posiadoci angielskie, pozostae 2/5 terytorium dzieliy
midzy sob pastwa formalnie niepodlege, ale zwizane z Angli rnego
rodzaju umowami i wzami zalenoci (Kaszmir, Nepal, Bhutan), i
protektoraty, w ktrych panowali maharadowie i radowie, bdcy wasalami
Anglii. Pastewka te miay rn wielko i rne znaczenie. Byo ich
kilkaset. Dla zapewnienia koronie brytyjskiej wikszego autorytetu krlowa
Wiktoria przybraa w 1876 r. tytu cesarzowej indyjskiej.
Na czele zarzdu Indii sta wicekrl, we wadzach oglnokrajowych
zasiadali sami Anglicy, do wadz prowincjonalnych dopuszczano Hindusw,
ktrzy uzyskali wyksztacenie w angielskich zakadach naukowych.
Ludno Indii mwia rnymi jzykami, naleaa do rnych ras i kast,
wyznawaa rne religie, wychowywaa si w rnych kulturach. To rozbicie
uatwiao rzdy Anglikom, ktrzy umieli zrcznie wyzyskiwa wszystkie
rozbienoci.
W planach angielskich Indie miay by dostawc surowcw (bawena,
herbata, indygo, opium) i rynkiem zbytu, zwaszcza wyrobw bawenianych.
Administracja brytyjska przeciwdziaaa wic powstawaniu rodzimego,
indyjskiego przemysu i nie dopuszczaa do Indii, szczeglnie od 1885 r.,
wyrobw nieangielskich. Przemys rozwija si z najwikszym trudem i to
tylko w tych gaziach, ktre nie stanowiy zbytniej konkurencji dla
Anglikw, bya to zreszt przewanie wytwrczo rzemielnicza. Obfito
siy roboczej i niepomierna jej tanio przeszkadzay postpowi
technicznemu. Uywanie maszyn opacao si tylko w nielicznych wypadkach. I
tak w 1901 r. byo w Indiach 3279000 rcznych tkaczy, robotnikw
fabrycznych za 173000. Wie indyjska bya przeludniona. Chop bezrolny
zmuszony by dzierawi ziemi na niekorzystnych warunkach. Gd, ktry tak
czsto panowa w Indiach, pochania wiele ofiar. Wedug oblicze
angielskich w ostatnim wierwieczu Xix w. zmaro z godu ok. 15 mln ludzi.
Indyjski ruch oporu wyraa si w powstaniach ludowych, ktre coraz to
wybuchay w rnych czciach kraju, a ktre Anglicy z bezwzgldnoci
tumili.
Innego rodzaju dziaalno rozwinli przedstawiciele klasy posiadajcej.
Klasa ta zwizana bya licznymi wzami interesu i zalenoci z Angli
(zawiso od bankw, zamwienia rzdowe itp.), ale rzdy angielskie i jej
mocno ciyy, a fakt, e Hindusi we wasnym kraju zepchnici byli w kadej
dziedzinie ycia publicznego na drugie miejsce, odczuwaa dotkliwie
zwaszcza modzie, ktra zdobya wyksztacenie.
W 1885 r. zebra si po raz pierwszy Wszechindyjski Kongres Narodowy, 25%
delegatw reprezentowao wiksz wasno ziemsk, 25% - kupcw, 50% -
zamon inteligencj. Kongres zbiera si odtd co roku i przedstawia
wadzom brytyjskim projekty reform nie mogc wszake doprowadzi do ich
realizacji. Biuro propagandowe Kongresu dziaao stale w Londynie.
Autonomia - Home Rule w ramach imperium brytyjskiego, ukonstytuowanie Indii
jako dominium, to byy przez czas duszy denia Kongresu.
Rok 1905, zwycistwo azjatyckiej Japonii nad europejsk potg, Rosj, i
rewolucja rosyjska oywiy znacznie ruch narodowy w Indiach. W tym te
czasie wadze angielskie wprowadziy podzia administracyjny prowincji
Bengal, tworzc now prowincj - Bengal Wschodni. Wikszo jej mieszkacw
wyznawaa islam, Anglikom za chodzio o przeciwstawienie muzumanw
Hindusom. Krok ten wywoa oburzenie w Indiach.
W 1906 r. Kongres domaga si nie tylko cofnicia podziau Bengalu, ale i
dalej idcych reform w zarzdzie Indii. Dwa hasa dominoway teraz w
spoeczestwie indyjskim - Swarad, tj. wasny rzd, i Swadesi, tj. wasna
wytwrczo. Zachowawcza, umiarkowana wikszo Kongresu przez Swarad
rozumiaa szerok autonomi czy ustrj dominialny. Dla radykalnej,
skrajnej, jak j nazywano, mniejszoci, opierajcej si gwnie na
rzemielnikach, Swarad oznacza pen niepodlego z rzdem
republikasko-federacyjnym. Przywdc jej by utalentowany dziaacz Bal
Gangadhar Tilak.
W 1907 r. Indie byy widowni powsta chopskich i licznych zaburze. Na
pnocy kraju w miecie Rawalpindi wybuch strajk robotnikw przemysu
skrzanego. Wkrtce potem ca okolic ogarno powstanie chopw. Sytuacj
skomplikowa jeszcze fakt, e zastrajkowali kolejarze indyjscy w Pendabie
nie chcc prowadzi pocigw wiozcych wojsko. W Bengalu strajkowali
kolejarze i drukarze. Latem wybuch strajk funkcjonariuszy poczty
indyjskiej i telegrafu. Rzd angielski odpowiedzia represjami. Tilak
zosta aresztowany i w 1908 r. skazany na 6 lat zesania na wyspy Andamany.
W Londynie rozumiano jednak, e same represje nie rozwi zagadnienia.
Ustawa z 1909 r. zwikszya wic nieco zakres kompetencji cia doradczych
stojcych u boku wicekrla i gubernatorw prowincji i wprowadzia do nich
wicej czonkw z wyboru. Tilak zosta zwolniony z wizienia. Zachowawcza
cz Kongresu przyja te ustpstwa z aprobat. Anglicy mogli uwaa, e
sytuacj opanowali, a spokj zachowany przez Hindusw w latach I wojny
wiatowej (jeli nie liczy drobnych buntw w armii) zdawa si potwierdza
tak ocen. Byo to jednak zudzenie. Wanie pierwsza wojna wiatowa
przyspieszya proces wyzwalania Indii spod panowania angielskiego. Potrzeby
wojenne spowodoway wzrost produkcji przemysowej, zwikszya si liczba
robotnikw, podniosa si zamono klas posiadajcych, wzmoga wiadomo
narodowa. Wszystko to byy czynniki na drodze wiodcej Indie ku
niepodlegoci.


Rozdzia trzydziesty drugi:
Chiny i Korea


Napoleon I nazwa Chiny "picym olbrzymem". "Niech pi, bo jak si
zbudzi, wstrznie wiatem". Jeszcze w drugiej poowie Xix w. mona byo
sdzi, e olbrzym pi nadal. Wci panowaa w Chinach monarchia feudalna
przewiadczona o swym zwierzchnictwie nad caym wiatem, spogldajca na
inne pastwa jak na swych wasali, lecz zbyt saba, aby mc obroni swe
posiadoci, lkajca si wasnego narodu i niezdolna do wyjcia poza
bierny opr wobec wrogiej, zaborczej polityki mocarstw europejskich. Ju
wtedy zaczyna si kruszy ustrj spoeczno-polityczny Chin. Do kraju
wtargn kapita zagraniczny i przyspieszy rozkad gospodarki naturalnej.
Chiskie rzemioso i chaupnictwo zaczo upada, a jednoczenie powstaway
nowe rynki zbytu towarw i siy roboczej. Tworzyy si nowe klasy, ktrych
nie znaa dawna historia Chin. Bya to buruazja, powstaa z warstwy
kupcw, urzdnikw, wacicieli ziemskich i proletariat, ktry wyoni si
z chopw i rzemielnikw.
Rozwj stosunkw kapitalistycznych w Chinach by nierwnomierny,
najsilniej wystpi na wybrzeu i wzdu wielkich arterii rzecznych.
Wyrastay tam nowe orodki gospodarcze. Najznaczniejsze z nich Lo Tiencin
(Tianjin), Szanghaj, jeden z najwikszych portw wiata, oraz Hongkong.
W ostatnich latach Xix w. stosunki handlowe z zagranic, szczeglnie z
Angli, rozwijay si wydatnie. Chiny wywoziy herbat, jedwab, bawen,
sprowadzay natomiast europejskie i amerykaskie wyroby fabryczne, opium i
naft.
Europejczycy przez dugie lata zadowalali si w Chinach koncesjami w
"portach otwartych", przywilejami handlowymi, przywilejami
eksterytorialnoci, tolerowaniem misji chrzecijaskich. Nie byo natomiast
mowy o naruszeniu w cisym znaczeniu tego wyrazu integralnoci Chin i
tworzeniu na ich terytorium kolonii europejskich. Kolonie takie powstay
jedynie na peryferiach Chin, w ich pastwach lennych (np. Indochiny
Francuskie).
Przegrana wojna z Japoni (1894-1895) i ustpstwa na rzecz zwycizcy
zachciy mocarstwa do szukania atwych, jak sdzono, zdobyczy w Chinach.
Chiczycy nie poszli wzorem Japoczykw, nie przyswajali sobie europejskich
osigni technicznych, nie usiowali broni si przed biaymi najedcami
ich wasnym orem. Fakt ten wywoa w Europie i w Stanach Zjednoczonych
przewiadczenie, i Chiny nie bd trudnym obiektem do zdobycia. Rozpocz
si wic wycig o koncesje na budow kolei, na eksploatacj bogactw
kopalnych, na dzieraw portw. Tworzono na terytorium chiskim obce strefy
interesw. Byo to tzw. rozdarcie Chin (Break up of China).
Rosja zdobya silne wpywy w Chinach, gdy po wojnie japosko-chiskiej
uzyskaa we Francji dla rzdu pekiskiego poyczk w wysokoci 400 mln
frankw w zocie na spat kontrybucji wojennej. Przy udziale kapitau
francuskiego zaoony zosta w grudniu 1895 r. Bank Rosyjsko-Chiski,
narzdzie wpyww rosyjskich i francuskich w Chinach. Jednoczenie Rosja i
Francja uzyskay znaczny udzia w administracji ce chiskich dotd
pozostajcych prawie wycznie pod kierownictwem angielskim. Nastpnie
Rosja wyjednaa w 1896 r. zgod Chin na budow Kolei Transsyberyjskiej do
Wadywostoku najkrtsz drog przez Manduri Pnocn. W 1898 r.
"wydzierawia" na lat 25 poudniow cz Pwyspu Liaotuskiego wraz z
portem wojennym Port Artur oraz portem handlowym Dalian, przemianowanym
przez Wittego na Dalnij, otrzymujc jednoczenie koncesj na budow odnogi
linii kolejowej od Kolei Transsyberyjskiej do Port Artur. Niemcy w
listopadzie 1897 r. wysadzili oddzia marynarzy w Kiau-czou (Jiaozhou), a w
marcu 1898 r. zmusili Chiny do "wydzierawienia" Kiau-czou na 99 lat i do
udzielenia koncesji na eksploatacj kopalni i budow kolei w prowincji
Szantung (Shandong). Anglicy zajli Wejhajwej w 1898 r., Francuzi w 1897 r.
"wydzierawili" obszar wok zatoki Guangzhou i zajli wysp Hajnan.
Wyranie zarysowa si podzia Chin na strefy wpyww. Strefa rosyjska
obejmowaa Mongoli i Manduri, niemiecka ujcie Huang He (tej Rzeki),
brytyjska dorzecze Jangcy, japoska prowincj Fujian naprzeciw wyspy Tajwan
(nalecej do Japonii od 1895 r.), francuska wreszcie poudnie Chin
graniczce z Indochinami Francuskimi.
Dzierawa" portw i miast nie naruszaa formalnie rzecz biorc
suwerennoci Chin, faktycznie byy to wszake protektoraty lub wrcz
kolonie, w ktrych "dzierawcy" utrzymywali wasne garnizony wojskowe i
wznosili wasne fortyfikacje.
W tym czasie Stany Zjednoczone wystpiy z zasad "drzwi otwartych" (open
door). Sekretarz stanu spraw zagranicznych, John Hay, not okln z 6
wrzenia 1899 r. stwierdzi, e podzia Chin na strefy wpyww nie moe
przynie uszczerbku interesom kupcw innych pastw (tzn. amerykaskim) i
e spki kolejowe nie mog dawa taryf ulgowych towarom swego kraju. Nie
byo tam natomiast dania zniesienia stref wpyww, koncesji i "dzieraw".
Stany Zjednoczone nie broniy wic integralnoci Chin, a jedynie wasnych
interesw handlowych i politycznych.
Wadze chiskie byy wobec mocarstw bezsilne. Cesarzowa regentka Tse-Hi i
jej minister Li Hung-Czang uwaali, e rywalizacja kilku mocarstw i
nieuniknione spory midzy nimi zabezpiecz Chiny przed ostatecznym
rozbiciem. Przebiegy Li umia wyciga z sytuacji osobiste korzyci. I tak
ukad z Rosj w 1896 r. uzna za zgodny z interesem Chin, gdy mu ze skarbu
carskiego wyliczono 500 tys. rubli. Przykad z gry dziaa, chiski aparat
pastwowy by doszcztnie skorumpowany. Ocalenia Chin nie sposb byo std
oczekiwa.
Prb ratowania pastwa od rozbicia z zewntrz przez mocarstwa i od
rozkadu wewntrznego podja grupa inteligencji postpowej, na ktrej
czele sta Kang Ju-Wej. Grupa ta zwracaa uwag na konieczno reformy
administracji i szkolnictwa oraz nowoczesnej polityki gospodarczej. Pisma i
memoriay Kanga zwrciy uwag modego cesarza Kuang-Su. Pod wpywem
niebezpieczestw grocych Chinom, ktre tak silnie ujawniy si w 1898 r.,
modzieczy monarcha zdoby si na przypyw energii, usun od steru Li
Hung-Czanga, powoa Kanga i jego przyjaci do swego najbliszego
otoczenia i rozpocz w czerwcu 1898 r. "sto dni reform". Wydana seria
dekretw cesarskich miaa Chiny unowoczeni i wzmocni. Administracj
chciano usprawni przez dopuszczenie do niej nowych ludzi, w uczelniach
wprowadzono "nauki europejskie", usiowano popiera i rozszerza rodzim
chisk dziaalno gospodarcz w kolejnictwie, przemyle, rolnictwie.
Siy wsteczne nie day za wygran. Stara regentka Tse-Hi przy pomocy
armii i jej dowdcy generaa Juan Szi-Kaja dokonaa zamachu stanu. Cesarz
Kuang-Su zosta uwiziony w jednym ze swych paacw i zmuszony do oddania
wadzy w rce cesarzowej-regentki, reformatorzy odsunici od rzdu, do
wadzy powrcia dawna klika Tse-Hi i Li Hung-Czanga.
Na widowni wystpiy teraz masy ludowe. Rozgoryczenie do cudzoziemskich
koncesjonariuszy i najedcw, do "diabw zamorskich", jak ich nazywano,
doszo w kocu Xix w. do szczytu. Najsilniej zjawisko to wystpio tam,
gdzie przybysze zachowywali si najbardziej brutalnie i bezwzgldnie, tzn.
w strefie niemieckiej w Szantungu. Dziaay tu rne chiskie tajne zwizki
Wielkich Mieczy, Wielkiej Pici itp. Od tej wanie "pici" pochodzi
lekcewaca nazwa bokserw, ktr Europejczycy obdarzyli powstacw
chiskich. Z Szantungu ruch bokserw przerzuci si do innych prowincji. W
maju 1900 r. powstacy tworzyli ju prawdziw si i ruszyli na Pekin. By
to ruch masowy i gboko patriotyczny, ale zarazem zacofany i opierajcy
si na przestarzaych pojciach o wiecie.
Wkroczywszy do stolicy bokserzy otoczyli dzielnic dyplomatyczn, w
ktrej mieciy si rezydencje poselstw zagranicznych. Pose niemiecki
baron von Ketteler zosta zabity na ulicy. Wtedy mocarstwa postanowiy
wysa do Chin ekspedycj zbrojn dla oswobodzenia dyplomatw, a przede
wszystkim dla przywrcenia i ugruntowania autorytetu Europy w Azji
Wschodniej. Anglicy i Rosjanie wzili udzia w wyprawie, ale przezornie
trzymali si w cieniu nie chcc wzi na siebie odium interwencji. Z
zapaem natomiast na pierwszy plan wysunli si Niemcy. Na yczenie
Wilhelma Ii naczelnym wodzem caej ekspedycji zosta Niemiec, feldmarszaek
hr. von Waldersee, ktry zreszt przyby do Chin ju po zakoczeniu walk. W
zwizku z ekspedycj doszo do znamiennego wypadku. 27 czerwca 1900 r.
cesarz Wilhelm Ii egnajc w Bremerhaven wojska niemieckie, odpywajce do
Chin, wygosi wojownicz mow. Wspomnia Hunw, ktrzy przed tysicem lat
tak groz napenili Europ, e po dzi dzie yje ich straszna pami.
Podobnie teraz onierze niemieccy powinni w Chinach tak postpowa, aby
nigdy aden Chiczyk nie mia na Niemca nawet spojrze krzywo. Bya to
gona tzw. mowa huska (Hunnenrede) Wilhelma. Podchwycia j i wyzyskaa
podczas pierwszej wojny wiatowej propaganda angielska, a przezwisko
"Hunw", dane Niemcom przez Anglikw, std wanie wzio pocztek.
Ruch bokserw zosta zdawiony. Pokonaa go nie tylko obca interwencja, w
znacznej mierze do upadku przyczynia si nielojalna polityka cesarzowej
regentki. Tse-Hi gotowa bya posuy si powstacami do powstrzymania
mocarstw, dzielcych Chiny midzy siebie, ale triumfu bokserw bynajmniej
nie pragna, a mas ludowych wyranie si lkaa.
Nowe uderzenie w zmurszay ustrj Chin cesarskich, tym razem miertelne,
przyszo z poudnia. Ruchowi demokratyczno-republikaskiemu, ktry tam si
zrodzi, a ktry skupia modzie i licznych emigrantw, przewodzi wybitny
dziaacz Sun Jat-Sen. W Chinach i na emigracji, gwnie w Japonii, tworzyy
si liczne organizacje o programie republikaskim, stawiajce sobie za cel
uzdrowienie ustroju Chin i uwolnienie ich spod ucisku imperialistycznego.
Organizacje te zjednoczyy si w 1905 r. w tzw. Lidze Zwizkowej
(Tung-Men-Huei), na ktrej czele stan Sun Jat-Sen. W 1907 r. Sun Jat-Sen
sformuowa program dziaania Ligi wyraajc go w "trzech zasadach
ludowych". Byy to: 1 ) nacjonalizm, a wic uwiadomienie narodowe i wasne
jednolite pastwo narodowe bez obcej supremacji, 2) wadza ludu, czyli
ustrj republikasko-demokratyczny, wreszcie 3) dobrobyt ludu, tj.
socjalizm w rozumieniu utopijnym.
W okresie lat 1906-1911 w rnych okolicach kraju wci wybuchay
powstania. Wadzom cesarskim tumienie ich przychodzio z coraz to
wikszymi trudnociami. Najpomylniejszy przebieg i najpowaniejsze skutki
miao powstanie wszczte 10 padziernika 1911 r. w Wuchang. Dzie jego
wybuchu uznano pniej za pocztek rewolucji chiskiej i ogoszono witem
narodowym. Ju w cigu padziernika ruch rewolucyjny ogarn wiksz cz
Chin. Powstaa armia rewolucyjna zoona z robotnikw i studentw. 29
grudnia 1911 r. w Nankinie proklamowano republik chisk; 1 stycznia 1912
r. Sun Jat-Sen obj funkcje tymczasowego prezydenta "Kwitncej Republiki
rodka".
Ruch republikaski zatacza coraz szersze krgi i w wielu miejscowociach
dochodzio do star zbrojnych pomidzy wojskami rzdowymi a armi
rewolucyjn. W tej sytuacji dynastia nadzieje swe wizaa z armi. Genera
Juan Szi-Kaj obj z nominacji cesarskiej stanowisko naczelnego wodza i
szefa rzdu. Ambitny genera nie myla bynajmniej o ratowaniu ustroju
skazanego na nieuchronn zagad. Przeciwnie, zmusi cesarza do abdykacji
12 lutego 1912 r. Jednoczenie wszake stan obok Sun Jat-Sena jako
kandydat do najwyszej wadzy w republice. Ju 17 lutego 1912 r. ogoszono
dymisj Suna i objcie prezydentury przez Juan Szi-Kaja. Buruazja chiska,
ktra dotychczas popieraa i finansowaa ruch republikaski, wolaa widzie
u wadzy majtnego generaa, niezawodnego ordownika interesw klas
posiadajcych, ni socjalizujcego idealist. Wpywy swe na szal za Juanem
rzuciy rwnie mocarstwa imperialistyczne. Genera-prezydent bezwzgldnie
zwalcza przeciwnikw, a energicznie umacnia sw wadz. Republikanie
wkrtce mieli si o tym przekona.
25 sierpnia 1912 r. powstaa Krajowa Partia Ludowa (Kuomintang). Jej
podstaw stanowio kilka organizacji liberalno-buruazyjnych, z ktrych
najwaniejsz bya Liga Zwizkowa. Program Kuomintangu by nieco mniej
radykalny ni program Ligi Zwizkowej. W wyborach do parlamentu w kwietniu
1913 r. Kuomintang uzyska wikszo, ale nie zdoby wadzy. Wkrtce doszo
do otwartego konfliktu pomidzy Parti Ludow a rzdem Juan Szi-Kaja,
przechodzcym coraz wyraniej na pozycje reakcyjne. W listopadzie 1913 r.
prezydent zdelegalizowa Kuomintang i czonkw jego pozbawi mandatw
poselskich. Parlament zosta rozwizany. Sun-Jat-Sen i liczni dziaacze
Kuomintangu zmuszeni byli opuci kraj, inni przeszli do pracy
konspiracyjnej.
Juan Szi-Kaj sprawowa faktyczn dyktatur, nie zdoa jednak uchroni
kraju przed wzmoonym naciskiem imperializmu, musia przyj "21 da"
japoskich, nie zdoa te zapobiec wewntrznemu rozbiciu. Zmar w
niewyjanionych okolicznociach w czerwcu 1916 r.
Chiny pnocne byy orodkiem najbardziej reakcyjnych ywiow zwizanych
z Japoni. Przeciwstawiy im si bardziej patriotyczne i postpowe czynniki
na poudniu kraju i utworzyy w 1916 r. drugi rzd w Kantonie. W 1917 r. na
czele jego stan Sun Jat-Sen. Chiny dugo jeszcze miay by terenem walk
wewntrznych i przedmiotem eksploatacji ze strony mocarstw
imperialistycznych.
Gorszy by los pobliskiej Korei. Krlestwo koreaskie byo lennem Chin,
ale zwierzchno ta, czysto nominalna, bynajmniej nie przeszkadzaa obcym
mocarstwom w eksploatacji kraju. W 1876 r. podpisany zosta
japosko-koreaski "ukad o pokoju i przyjani". Japoczycy uzyskali
otwarcie trzech portw koreaskich i mono prowadzenia w nich handlu bez
"ogranicze i zakazw". W latach 1882-1884 Korea zmuszona zostaa do
zawarcia traktatw "przyjani i handlu" ze Stanami Zjednoczonymi, z Wielk
Brytani, Niemcami i Rosj.
Polityka japoska sza w kierunku umacniania wasnego stanowiska w Korei,
a eliminowania stamtd wszelkich wpyww chiskich. Stosunki pomidzy Tokio
a Pekinem uregulowa na krtko traktat tienciski z kwietnia 1885 r.,
ustalajc rodzaj kondominium japosko-chiskiego w krlestwie koreaskim.
By to jednak tylko krtkotrway rozejm. Zwyciska dla Japonii wojna z
Chinami w latach 1894-1895 i pokj w Shimonoseki przyniosy koniec wpywom
chiskim w Korei. Gwnym rywalem Japonii w tym kraju staa si teraz
Rosja. Prby porozumienia japosko-rosyjskiego w r. 1896 i 1898 miay
rwnie charakter przejciowy. Rywalizacj rozstrzygna na prawie
czterdzieci lat wojna japosko-rosyjska w r. 190481905 i zwycistwo
Japonii. Korea dostaa si teraz pod supremacj japosk.
Koreaski ruch narodowowyzwoleczy by skierowany wycznie przeciwko
Japonii. Rozwina si zbrojna walka partyzancka - Ypiong. W r. 1907
partyzantka ogarna znaczne czci kraju i Japoczycy tylko powoli i z
trudnoci zdoali stumi powstanie. W 1910 r. Japonia ogosia aneksj
Korei. Naczeln wadz kraju by odtd genera-gubernator japoski,
podlegy bezporednio cesarzowi Japonii, a koncentrujcy w swych rkach
peni wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowej oraz naczelne dowdztwo
wojskowe. Korea bya odtd zwyk koloni japosk - rdem taniego
surowca i rynkiem zbytu.
Opozycja przeciwko Japonii ogniskowaa si gwnie w licznych
organizacjach owiatowych, ktre wziy sobie za cel budzi wiadomo
narodow Koreaczykw szerzc znajomo historii, pracujc nad rozwojem
mowy ojczystej, nad wprowadzeniem jzyka ludowego do literatury.


Rozdzia trzydziesty trzeci:
Japonia


Rok 1868 przynis zniesienie szogunatu, przywrcenie rzdw cesarskich i
otworzy w dziejach Japonii okres, zwany Meidi - owiecone panowanie,
okres absolutyzmu owieconego. Przewrt ogosi mody cesarz Mutsuhito,
przeprowadzio go cesarskie otoczenie. Tworzyli je naczelnicy klanw z
poudniowo-zachodnich czci kraju, od dawna wrodzy szogunowi i pragncy z
rk jego przej wadz, oraz grupa modych samurajw, ktrzy w gbokich
reformach upatrywali przyszo dla siebie i dla swej traccej znaczenie
warstwy; finansowali akcj bogaci kupcy z Osaki i Kioto. Pomidzy
samurajami i kupcami istniay powizania, wynikajce z japoskiego prawa
spadkowego; wedug niego cay niepodzielony majtek dziedziczy jeden tylko
spadkobierca, wyznaczony przez ojca; spadkobierc tym mg by
niekoniecznie syn rodzony, lecz take adoptowany. Ot od poowy mniej
wicej Xix w. kupcy czsto adoptowali samurajw, zrujnowani za samurajowie
synw kupieckich.
Twrcy przewrotu podjli prac nad modernizacj Japonii. Cay wysiek
poszed najpierw w kierunku likwidacji systemu lennego i wprowadzenia
nowoytnego centralistycznego absolutyzmu.
Daimiowie - ksita feudalni (byo ich okoo 300) zmuszeni zostali do
rezygnacji ze zwierzchnictwa, ktre posiadali w swych ksistwach. Na razie
zostali w nich gubernatorami z ramienia cesarza. W 1871 r. wszake uznano
lenna za dobra pastwowe i wprowadzono w kraju podzia administracyjny na
prefektury, zarzdzane przez prefektw, podlegajcych bezporednio
ministrowi spraw wewntrznych. Daimiowie musieli zamieszka w stolicy -
byo ni od 1868 r. Edo, przemianowane na Tokio; otrzymali te roczn
pensj w wysokoci 1/10 dawnych swych dochodw feudalnych.
Uprzywilejowane, feudalne stanowisko utracia rwnie nisza szlachta -
samurajowie. Bardziej przedsibiorczy spord nich umieli si przystosowa
do zmienionych warunkw i zajli kierownicze stanowiska w wojsku (od 1872
r. obowizywaa powszechna suba wojskowa), w administracji pastwowej i w
yciu gospodarczym. Znaczna cz samurajw nie umiaa si jednak nagi do
nowych czasw i nowych okolicznoci. Dali temu wyraz w licznych buntach, z
ktrych najwikszy w 1877 r. na poudniu Japonii stumiony zosta przez
wojska rzdowe dopiero po omiomiesicznych walkach.
W latach 1872-1873 przeprowadzono reform roln, ktra przyniosa i
utrwalia buruazyjn zasad wasnoci ziemi. Sporzdzono kataster i
zniesiono powinnoci feudalne. Chop, zamiast oddawa panu poow zbioru
ryu, paci do kas skarbowych podatek gruntowy. Przez kilkanacie
pierwszych lat po reformie podatek ten stanowi okoo 80% dochodw skarbu
pastwa. Znaczyo to, e chop ponosi koszty przebudowy kraju i jego
uprzemysowienia. Konieczno pacenia podatku zmuszaa chopw w razie
nieurodzaju do zacigania poyczek, to za prowadzio czsto do wyzucia ich
z ziemi przez wierzycieli. Z reformy korzyci wycigna warstwa bogatych
chopw, ktra zalegalizowaa i utwierdzia swoje wadanie ziemi. Ubodzy
wocianie natomiast albo pozostali na wsi jako robotnicy rolni czy
dzierawcy, albo te przenosili si do miast do pracy w nowo zakadanych
fabrykach. Gospodarstwa rolne byy niewielkich rozmiarw, ale poniewa
wiksz cz prac wykonywano rk ludzk, wic kady waciciel lub
dzierawca zatrudnia jednego lub wicej robotnikw. Za ma opat w ryu
byli oni obowizani pracowa przez cay rok, z prawem do pdniowego
wypoczynku w czasie niektrych wit. Byy okolice, gdzie pozwalano im
spdza cz stycznia z rodzin. Powrt 1 lutego do pracy nazywali
"powrotem w rce diaba". W tych warunkach ch przejcia z pracy na roli
do pracy w fabrykach bya silna; przejcie takie nie dawao wprawdzie
lejszej pracy, ale przynosio wysze zarobki.
Pastwo opierajc si na wpywach podatkowych energicznie pracowao nad
rozwojem przemysu. Rzd sprowadza rzeczoznawcw zagranicznych, zakada
fabryki-modele, przede wszystkim przdzalnie baweny, ktre miay posuy
za wzr inicjatywie prywatnej, uruchomi kopalnie wgla na wyspie Hokkaido.
Gdy przedsibiorstwo zaczynao pracowa rentownie, rzd sprzedawa je
prywatnym kapitalistom, za otrzymane za pienidze zakada nowe fabryki. W
szybkim tempie budowano drogi elazne, pierwsza kolej w Japonii z Tokio do
Jokohamy ruszya w 1872 r., a ju w czterdzieci lat pniej sie kolejowa
wynosia 10 tys. km. Du uwag zwrcono na eglug. W 1871 r. flota
japoska liczya 21 tys. t, w 1918 r. za 2,5 mln t. Rzd i na tym polu
popiera wydajnie inicjatyw prywatn i udziela hojnych subwencji
kompaniom okrtowym. Najwiksza z nich, Nippon Jusen Kaisza, ju w kocu
Xix w. zaprowadzia regularn komunikacj morsk z Europ, Ameryk,
Australi i Indiami.
Rozwj przemysu utrudnia brak podstawowych surowcw - wgla i elaza,
ktre w niedostatecznych ilociach wydobywano na wyspie Hokkaido. Tote
zapotrzebowanie na wgiel, na elazo jak rwnie na bawen zaspokaja w
znacznej mierze przywz z zagranicy. Pomimo tych trudnoci przemys
japoski, szczeglnie wkienniczy, mia due osignicia. W wielkim
stopniu byo to wynikiem skrajnego wyzysku robotnika. Niskie wynagrodzenia,
dugi, kilkunastogodzinny (przecitnie 14 godzin) dzie roboczy, prawie
darmowa praca kobiet i dzieci, system wynajmowania dziecka od rodzicw
przez fabrykantw - wszystko to przyczynio si do obnienia kosztw
produkcji i do olbrzymich zyskw przemysowcw. Buruazja japoska bogacia
si szybko; szybko te postpowa proces koncentracji wytwrczoci. Takie
firmy, jak Mitsui, Mitsubishi czy Sumitomo, odgryway w Japonii rol
podobn do tej, jaka w Stanach Zjednoczonych przypada Morganowi czy
Rockefellerowi. Byy to swoiste koncerny familijne, zwane zaibatsu.
Podstaw tej organizacji kapitau monopolistycznego stanowia wszake nie
jednostka, lecz rodzina, a nawet klan, zwizek bliskich sobie rodzin.
Rozwj przemysu japoskiego ukazany zosta wiatu na wystawie
powszechnej w Paryu w 1900 r. Publiczno zwiedzajca pawilon japoski ze
zdumieniem ogldaa wyroby przemysowe wytworzone w kraju, ktry do
niedawna budzi zainteresowanie gwnie sw egzotyk.
Rwnolegle z rozwojem przemysu powstaa i rozwijaa si japoska klasa
robotnicza. W przedostatnim dziesicioleciu Xix w. zaczy si tworzy
pierwociny zwizkw zawodowych. Organizowali je pocztkowo rzemielnicy,
ktrzy walczyli z wprowadzeniem maszyn do przemysu. Pod koniec Xix w.
rozpocz si nowy etap w historii japoskiego ruchu robotniczego. W 1897
r. powstaa Liga Organizowania Robotniczych Zwizkw Zawodowych, a wkrtce
pniej zwizki metalowcw, drukarzy itd. Kierownicz rol na tym polu
odegra Sen Katajama. Dziaacz ten wydawa od 1897 r. pismo "wiat
Robotniczy" (Rodo Sekai), zorganizowa rwnie Towarzystwo Badania
Socjalizmu. Ruch robotniczy oywi si szczeglnie w latach wojny japosko
- rosyjskiej. Ostr walk z nacjonalizmem i militaryzmem prowadzi wwczas
tygodnik "Lud" (Heimin). W 1906 r. powstaa partia socjalistyczna - Nihon
Siakaito, dziaajca legalnie. Osabiay j walki wewntrzne pomidzy
zwolennikami "akcji bezporedniej" a stronnikami pracy parlamentarnej.
11 lutego 1889 r. otrzymaa Japonia konstytucj. Cesarz ju wkrtce po
objciu rzdw zapowiedzia 14 marca 1868 r., e dotychczasowy system
wadzy absolutnej ulegnie reformie. W 1881 r. utworzono komisj dla
opracowania ustawy konstytucyjnej. Najwybitniejszym czonkiem jej by
Hirobumi Ito; w 1882 r. odby on podr po Europie i Ameryce dla zapoznania
si z rozmaitymi ustrojami pastwowymi i ich praktyk. Najbaczniejsz uwag
zwrci Ito na konstytucj Krlestwa Pruskiego jako najodpowiedniejsz dla
Japonii; odby te w tej sprawie narad z Bismarckiem.
Owocem studiw Ito i pracy komisji bya konstytucja roku 1889. Ustawa tak
bya pomylana i zredagowana, aby w niczym nie naruszy wadzy monarszej.
Znamienne byo brzmienie artykuu I konstytucji. Gosi on: "W cesarstwie
Japonii panuje i rzdzi cesarz z dynastii jednej i tej samej od
niepamitnych wiekw". Cesarz sprawowa najwysze dowdztwo wojsk ldowych
i morskich, mia prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, ministrowie
przed nim jedynie byli odpowiedzialni. Tu zaznaczy warto, e wyrazu
"mikado", ktry syszy si zwykle w Europie, gdy mowa o wadcy Krainy
Wschodzcego Soca, w Japonii uywa si tylko w poezji; swego monarch
Japoczycy nazywaj zwykle "tenno", co znaczy "boski cesarz". Parlament
tworzya Izba Panw - przedstawicielstwo wyszej szlachty, bogatej
buruazji i mw zaufania cesarskiego, oraz Izba Posw wywodzca si z
wyborw. Parlamentowi przysugiwao tylko prawo przyjmowania petycji,
podawania adresw cesarzowi, stawiania pyta rzdowi i domagania si
wyjanie, i wreszcie kontrola finansw. Cesarz mia prawo weta w stosunku
do wszelkich uchwa parlamentarnych i mg wydawa dekrety z moc ustaw.
Armia i marynarka podlegay jedynie monarsze i byy najzupeniej
niezalene od rzdu; uatwio to powstanie tak potnej w Japonii
autokracji wojskowej.
W japoskim yciu pastwowym znaczn rol odgrywaa nie przewidziana w
ogle przez konstytucj, powstaa w 1889 r. "Rada Starszych Mw Stanu"
(Genro), zgromadzenie osobistych doradcw cesarza. To wanie w onie Genro
zapaday najwaniejsze decyzje w sprawach polityki wewntrznej i
zagranicznej. W jej skad wchodzili m.in. twrca konstytucji Hirobumi Ito z
klanu Ciosiu i marszaek Iwao Oyama, naczelny wdz w wojnie z Rosj w
latach 1904-1905, z klanu Satsuma.
Stronnictwa polityczne, reprezentowane w Izbie Posw i dziaajce na
arenie politycznej, przybieray nazwy liberaw, postpowcw, unionistw
narodowych, wystpoway niekiedy szumnie i gono, ale nie odgryway w
pierwszych dziesicioleciach japoskiego ycia konstytucyjnego
znaczniejszej roli. Wpyw decydujcy miay natomiast relikty feudalizmu -
wielkie klany Satsuma, Ciosiu, Toza, Hizen. Ludzie klanu Satsuma
przewodzili w armii i marynarce, klanu Ciosiu - w subie cywilnej.
Japonia wesza wic w er imperializmu w czasie, gdy wadz w kraju wci
silnie dzieryy ywioy feudalne, a agresywna kasta samurajw dominowaa w
armii. Przemys japoski pracowa w znacznej mierze opierajc si na
zagranicznych, importowanych surowcach, a ubstwo i niska stopa yciowa
wikszoci ludnoci sprawiay, e rynek wewntrzny nie by chonny. Dla
gospodarki krajowej byy niezbdne zarwno zagraniczne rda surowcw, jak
i zagraniczne rynki zbytu. Ich zdobyciu zdaway si sprzyja okolicznoci
zewntrzne. Bliski ssiad - olbrzymie Chiny byy zupenie bezsilne, a ich
lenno Korea ze swymi zoami rudy elaznej i miedzi stanowia podany
teren ekspansji. Byy jeszcze inne kraje, ktre budziy zainteresowanie
Japoczykw: Sachalin na pnocy i bogata wyspa Tajwan (Formoza) na
poudniu.
W 1885 r. zawarty zosta ukad japosko-chiski, w ktrym obie strony
wprowadziy w Korei rodzaj kondominium. Japoczycy uwaali, e t drog
zyskali czas potrzebny do przygotowania inwazji. Lecz ukad ten nie usun
konfliktu, a tylko go odroczy i sytuacja pozostaa w dalszym cigu
napita. Powstanie chopw koreaskich tzw. tonghakw w 1893 r. wywoao
chisk interwencj zbrojn. Japonia fakt ten uznaa za naruszenie przez
Pekin zacignitych zobowiza i wysaa rwnie wojska do Korei. W 1894 r.
wybucha wojna chisko japoska. Dziaania wojenne wykazay wietne
przygotowanie militarne Japonii i zupen bezsilno Chin. W krtkim czasie
Japoczycy zajli Kore i przenieli walk na Pwysep Liaotuski i do
Mandurii. Wobec zagroenia Pekinu Chiny rozpoczy pertraktacje pokojowe.
Japoczycy podyktowali Chinom pokj podpisany w Shimonoseki 17 kwietnia
1895 r. Japonia otrzymaa wysp Tajwan, Peskadory, Pwysep Liaotuski z
Port Artur i odszkodowanie wojenne. Zarazem Chiny zrzeky si wszelkich
roszcze do Korei dajc tam woln rk Japoczykom.
Zwycistwa japoskie zaniepokoiy wielkie mocarstwa. Pierwsza daa wyraz
swemu niezadowoleniu Rosja. Rosja uwaaa Manduri i w konsekwencji
Pwysep Liaotuski za wasn stref wpyww i zamierzaa wybudowa tam
odnog Kolei Transsyberyjskiej. Okupacja japoska plany te pokrzyowaa.
Rzd carski postanowi wic wnie w Tokio protest przeciwko traktatowi w
Shimonoseki. Do protestu przyczya si sojuszniczka Rosji Francja oraz
Niemcy. Pod naciskiem trzech mocarstw Japonia zrezygnowaa z Pwyspu
Liaotuskiego.
Pomimo tego niepowodzenia dyplomatycznego wygrana wojna z Chinami
ogromnie podniosa autorytet Japonii. Narodowi japoskiemu daa poczucie
siy i pewnoci siebie, starannie podsycane przez propagand
nacjonalistyczn. wiatu pokazaa potg i sprawno militarn pastwa o
szybko rosncej ludnoci (okoo 30 mln w 1870 r., 47 mln w 1904 r., 72 mln
w 1914 r.). Byo teraz rzecz oczywist, i w sprawach Dalekiego Wschodu
stanowisko Japonii miao sw wag. Dla jednych moga by niebezpiecznym
przeciwnikiem, dla drugich podanym sprzymierzecem.


Rozdzia trzydziesty
czwarty:
Wojna japosko-rosyjska


Starcie zbrojne pomidzy Japoni i Rosj siga swymi korzeniami ju
ostatniego dziesiciolecia Xix w.
Japonia w zwyciskiej wojnie z Chinami w latach 1894-1895 otwara sobie
drog do ekspansji w Korei i zacza przygotowywa na szersz skal
opanowanie tego kraju. Udzia Japonii wesp z mocarstwami europejskimi w
poskromieniu powstania bokserw wzmocni jeszcze jej pozycje na Dalekim
Wschodzie.
Z drugiej strony ku wybrzeom Pacyfiku posuwaa si Rosja. W 1891 r.
rozpoczto budow Kolei Transsyberyjskiej. W 1895 r. zaoony zosta z
wydatnym udziaem kapitau francuskiego Bank Rosyjsko-chiski. W 1896 r.
otrzymaa Rosja (formalnie Towarzystwo Kolei Wschodniochiskiej) koncesj
na budow na terytorium chiskim odnogi kolei syberyjskiej. W rozumieniu
ministra finansw Wittego koncesja ta miaa umoliwi rosyjsk penetracj
gospodarcz w Chinach Pnocnych. W 1898 r. Chiny wydzierawiy Rosji
Pwysep Liaotuski i Port Artur. W kwietniu 1898 r. Rosja i Japonia
zobowizay si wprawdzie wzajemnie do szanowania niezalenoci Korei, ale
byo to tylko dymn zason rzucon na obustrone plany ekspansji. W kadym
razie rzd carski nie przyj propozycji Japoczykw, zgoszonej w 1903 r.,
aby Manduri po rzek Yalu Jiang uzna za rosyjsk stref interesw, Kore
za za japosk.
W rosyjskich koach rzdowych wystpia rnica zda na temat polityki na
Dalekim Wschodzie. Najpierw wzi gr, na krtko zreszt, kierunek,
ktrego wyrazicielami byli ministrowie finansw i spraw zagranicznych,
Witte i Lamsdorff. Kierunek ten zaleca utrzymywanie poprawnych stosunkw z
rzdem chiskim i pokojow penetracj gospodarcz w Chinach Pnocnych bez
jawnych aneksji; jego dzieem byy wszystkie wymienione wczeniej zdobycze.
Zgodnie z tymi zaoeniami rzd carski zawar z Chinami w 1902 r. konwencj
o wycofaniu z terytorium chiskiego oddziaw rosyjskich, ktre przebyway
tam od czasw powstania bokserw. Stopniowo wszake zacz przewaa w
Petersburgu kurs awanturniczy i agresywny. Aleksander Bezobrazow, oficer
gwardyjski, spekulant i awanturnik, zdoa zainteresowa wpywowe koa
dworskie i wojskowe z wielkim ksiciem Aleksandrem Michajowiczem na czele
koncesjami lenymi na Korei. Klika wielkiego ksicia Aleksandra i
Bezobrazowa zmierzaa wyranie do aneksji Korei, a przynajmniej jej czci
pnocnej, dla uatwienia spekulacji lenych. Moliwo wywoania konfliktu
z Japoni nie zniechcaa jej bynajmniej do tych wtpliwych interesw, tym
bardziej e spekulanci uzyskali poparcie wrd skrajnej reakcji. Minister
spraw wewntrznych Plehwe dowodzi, e "maa zwyciska wojna" jest
potrzebna caratowi do podniesienia jego autorytetu i osabienia gronych
si rewolucyjnych. Tak wic spekulanci i reakcjonici podali sobie rce i
pchnli Rosj do dziaa nieprzemylanych i awanturniczych. W 1903 r.
utworzone zostao stanowisko namiestnika Dalekiego Wschodu z bardzo
rozlegymi kompetencjami w dziedzinie wojskowej i politycznej.
Namiestnikiem zosta admira E.I. Aleksiejew, dotychczasowy dowdca floty
wojennej na Pacyfiku, Bezobrazowa mianowano sekretarzem stanu. Zdaniem
nowego namiestnika Rosja miaa cakowit przewag wojskow nad Japoni, w
szczeglnoci Aleksiejew utrzymywa, e flota rosyjska na Oceanie Spokojnym
nie dopuci do wysadzenia wojsk japoskich na staym ldzie Azji.
Szybkimi krokami zmierza carat ku wojnie. Polityk t dosadnie, a
trafnie scharakteryzowa Lenin: "Interesom tej garstki kapitalistw i
awanturnikw na urzdach rzd nasz bez wahania skada w ofierze interesy
caego narodu".
Japonia rwnie para ku wojnie. W Tokio nie chciano dopuci do
umocnienia si Rosjan w Mandurii, Korei, Chinach Pnocnych, zwaszcza do
rozbudowy rosyjskich linii kolejowych; uwaano, e czas dziaa tu przeciw
Japonii, i e naley doprowadzi do rozstrzygnicia, pki stosunek si nie
ulegnie pogorszeniu.
Armia japoska, szkolona przez pruskich instruktorw na mod prusk,
zdaa egzamin wstpny w wojnie z Chinami; teraz przygotowywaa si
starannie i metodycznie do zmierzenia si z armi wielkiego mocarstwa
europejskiego. W planach i zamierzeniach japoskich wielk rol
przeznaczono flocie wojennej. Japoczycy budowali j z wielkim wysikiem i
rozmachem na podstawie wzorw zaczerpnitych z Anglii. Flota japoska
musiaa by tak silna, aby zdoby sobie zdecydowan przewag na wodach
Dalekiego Wschodu. Dla pastwa wyspiarskiego by to warunek niezbdny do
prowadzenia wojny na ldzie staym Azji Wschodniej.
Rzd tokijski nie zaniedbywa oczywicie i przygotowa politycznych. 30
stycznia 1902 r. podpisany zosta w Londynie japosko-brytyjski traktat
przymierza. Traktat zapowiada wspdziaanie obu mocarstw na Dalekim
Wschodzie, podkrela szczeglne interesy Anglii w Chinach, a Japonii w
Korei, zobowizywa Angli i Japoni do neutralnoci na wypadek, gdyby
kontrahent znalaz si w stanie wojny z jednym przeciwnikiem, i do
zbrojnego przyjcia mu z pomoc, gdyby do wojny wmieszay si jeszcze inne
pastwa. Innymi sowy, Anglia zachowa miaa neutralno wtedy, gdyby
konflikt na Dalekim Wschodzie ograniczy si do starcia
japosko-rosyjskiego, musiaaby za wystpi zbrojnie z pomoc swemu
sojusznikowi, gdyby u boku Rosji stana Francja. Klauzula ta bya
potrzebna, gdy ani w Londynie, ani w Tokio nie wiedziano czy sojusz
francusko-rosyjski skierowany jest jedynie przeciw Niemcom, czy take
przeciw Anglii, czy ogranicza si jedynie do spraw europejskich, czy
obejmuje rwnie azjatyckie.
Koniunktura midzynarodowa sprzyjaa deniom imperializmu japoskiego.
Trzy wielkie mocarstwa, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Niemcy byy
zainteresowane wojn, a w kadym razie silnym napiciem na Dalekim
Wschodzie. I Anglicy, i Amerykanie pragnli japoskimi rkami osabi Rosj
i wstrzyma jej parcie na Chiny. Niemcy chcieli wplta carat w konflikty w
Azji Wschodniej, aby sobie uatwi ekspansj w Turcji. Uwaali przy tym
susznie, e wojna japosko-rosyjska utrudni pozycj Francji i osabi
sojusz francusko-rosyjski. Z tego wanie powodu rzd paryski poczytywa
zbytnie zaangaowanie si sprzymierzeca w sprawy Azji Wschodniej za rzecz
niepodan i upatrywa w tym trafnie pomniejszenie bezpieczestwa
republiki. Dyplomacja francuska nie zdoaa wszake przeprowadzi swego
punktu widzenia w Petersburgu. Nie jest to nawet bardzo dziwne, gdy i tu
wystpoway przeciwiestwa. Oto ekspansja rosyjska na Dalekim Wschodzie
bya sprzeczna z interesem politycznym Francji, ale uatwi j czy nawet
umoliwi kapita francuski, dziaajcy w Banku Rosyjsko-Chiskim i
upatrujcy dla siebie dobre zyski w Mandurii, Korei, Chinach.
yczliwe dla Japonii stanowisko Anglii i Stanw Zjednoczonych otwierao
Japoczykom kasy bankw londyskich i nowojorskich i umoliwiao im
zbrojenia i staranne przygotowanie wojny. O takim przygotowaniu mowy nie
byo w Rosji. Wadze carskie, cywilne i wojskowe, przewiadczone o ogromnej
przewadze caratu, lekcewayy przeciwnika. Zreszt stosunek si by tak
korzystny dla pastwa carw, e przegrana Japonii musiaa si wydawa
spraw bardzo prawdopodobn. W tym sensie wypowiedzia si np. umylny
wysannik angielskiego Ministerium Wojny ppk Wingate. Po podry do
Mandurii zoy on swym wadzom raport, w ktrym moliwoci powodzenia
Rosji ocenia bardzo wysoko.
Istotnie dysproporcja si bya tak znaczna, i na pierwszy rzut oka
wykluczaa wszelkie szanse Japonii. Dopiero blisza analiza nakazywaa inn
ocen sytuacji. Armia rosyjska walczca w Mandurii i Korei oddalona bya
od swych baz o przeszo 7 tys. km. Jedyne poczenie stanowia cienka
nitka, jak bya Kolej Transsyberyjska, w dodatku niezupenie jeszcze
wykoczona. Std ogromne trudnoci w wysyaniu na front wojska, amunicji,
rodkw sanitarnych i w doprowadzaniu odwodw.
Japoczycy znajdowali si pod tym wzgldem w lepszym pooeniu. Teren
walki oddalony by od Japonii zaledwie o parset kilometrw, a przewaga na
morzu, ktr flota japoska od razu uzyskaa, zapewniaa nieprzerwan
komunikacj.
Waniejsza jeszcze bya ta okoliczno, e dla Rosji wojna w Mandurii i
Korei miaa charakter typowej wojny kolonialnej, peryferyjnej, w ktrej
oczywicie nie by zainteresowany nard rosyjski, w ktrej nie bya
zainteresowana nawet buruazja rosyjska, lecz jedynie niewielka stosunkowo
klika. Dla imperializmu japoskiego natomiast wyjcie na stay ld Azji
byo kwesti zasadnicz, a przekonanie to imperialici potrafili wszczepi
caemu narodowi japoskiemu.
W cigu 1903 r. cigny si pomidzy Petersburgiem a Tokio jaowe
rokowania o podzia strefy wpyww. Wreszcie rzd tokijski uzna, e
nadesza chwila najkorzystniejsza do rozpoczcia dziaa zbrojnych i 6
lutego 1904 r. zerwa z Rosj stosunki dyplomatyczne. 8 lutego 1904 r. bez
uprzedniego wypowiedzenia wojny admira Togo zaatakowa i zbombardowa
flot rosyjsk na redzie Portu Artura. Zatopione zostay trzy rosyjskie
okrty wojenne. Zapewnio to od razu Japoczykom supremacj na Morzu
tym; pozostaa cz floty rosyjskiej Dalekiego Wschodu uwiziona bya w
zamarznitym porcie Wadywostoku daleko na pnocy. I na ldzie Japoczycy
rwnie zdobyli przewag. Armi japosk dao si szybko zmobilizowa i
szybko przewie na kontynent. Siy rosyjskie natomiast rozrzucone byy w
licznych garnizonach w Mandurii. Mobilizacja za na olbrzymich
przestrzeniach cesarstwa i przewiezienie armii na teren boju tysice
kilometrw jedn lini Kolei Transsyberyjskiej wymagao dugich przygotowa
i dugiego czasu. Armia rosyjska posiadaa jeden wielki walor, miaa
onierza mnego i wytrzymaego na trudy. Ale onierz ten nie rozumia
sensu i celu wojny, by le zaopatrzony i le dowodzony. "Biurokracja
cywilna i wojskowa - pisa Lenin - okazaa si, tak samo jak za czasw
poddastwa, pasoytnicza i sprzedajna. Korpus oficerski okaza si
niewyksztacony, sabo rozwinity, nieprzygotowany, pozbawiony cisej
wizi z onierzami i ich zaufania".
Nic dziwnego wic, e dla Rosjan rozpoczo si pasmo niepowodze. Klska
pod Liaoyang w sierpniu, nad rzek Sha He w padzierniku 1904 r.,
kapitulacja po dugim obleniu Portu Artura (ob. Shenyang) w styczniu 1905
r., wreszcie przegrane cikie walki pod Mukdenem w lutym i marcu 1905 r.
dopeniy miary. Jeszcze ywiono w Petersburgu zudn nadziej, e
odzyskanie przewagi na morzu pozwoli przeci czno pomidzy Japoni a
jej walczcymi na kontynencie wojskami. W padzierniku 1904 r. rosyjska
flota batycka pod wodz admiraa Rodestwienskiego ruszya w dug podr
dokoa Afryki i Azji (jej przejazdowi przez Kana Sueski sprzeciwia si
Wielka Brytania), poprzez trzy oceany i dwa morza, i dopiero w maju 1905 r.
znalaza si na wodach Dalekiego Wschodu. Tutaj w pobliu wysepki Cuszima w
Cieninie Koreaskiej 27 maja 1905 r. zostaa zaatakowana przez flot
admiraa Togo i zupenie rozbita. Tylko jeden krownik i dwa
kontrtorpedowce zdoay uj z pogromu i zawin do Wadywostoku.
Wojna zbliaa si ku kocowi. Byo wprawdzie jeszcze daleko do zamania
siy oporu armii rosyjskiej, ale rzd carski nie kwapi si ju do
przeduania niepopularnych bojw, zwaszcza, e wojsko potrzebne byo do
walki z rewolucj w kraju, coraz bardziej przybierajc na siach. Ale i
zwycizca znalaz si w cikiej sytuacji. Japonia bliska bya wyczerpania
odwodw ludzkich, staa w obliczu powanych trudnoci finansowych; kapita
angielski i amerykaski bynajmniej nie by teraz skory do udzielania jej
dalszych poyczek na cele wojenne. Tote obie strony chtnie podjy
propozycj prezydenta Roosevelta poredniczenia w rokowaniach.
Po duszych negocjacjach podpisany zosta wreszcie 5 wrzenia 1905 r. w
Portsmouth w stanie New Hampshire w Stanach Zjednoczonych pokj pomidzy
Japoni a Rosj. Japonia uzyskaa Port Artur i Dalian (rosyjski Dalnij,
japoski Dairen), poudniow cz wyspy Sachalin, poudniow cz kolei
zbudowanej przez Rosjan w Mandurii, woln rk w Korei, czyli uznanie
przez Rosj przyszego protektoratu japoskiego nad tym krajem i wreszcie
prawa poowu ryb u wybrzey rosyjskich na morzach Japoskim, Ochockim,
Beringa.
Wojna japosko-rosyjska przyniosa pierwsze w czasach nowoytnych
zwycistwo pastwa azjatyckiego nad mocarstwem europejskim, ludzi "tych"
nad "biaymi" (nie bierzemy tu pod uwag klski woskiej w Etiopii w 1896
r., gdy miaa ona ograniczone znaczenie). Std pynie olbrzymie,
historyczne znaczenie zwycistwa japoskiego jako wielkiego kroku w
zbliajcym si procesie dekolonizacji. Holenderski gubernator Indonezji
twierdzi pniej, e sukcesy japoskie wywary ogromny wpyw na ogln
sytuacj na Jawie i Sumatrze i utrudniy Holendrom zarzd tych kolonii.
Podobne zjawiska obserwowano w angielskich i francuskich posiadociach w
Azji. Rzecz znamienna, e nie tylko w Azji, ale i w Europie ywioy
postpowe radoway si klsk caratu widzc w niej fakt niezmiernie
pomylny dla caego wiata. Lenin zauway wwczas, e "najbardziej
konsekwentni i zdecydowani przedstawiciele rewolucyjnej socjaldemokracji
midzynarodowej, Jules Guesde we Francji i Henry Hyndman w Anglii, bez
obsonek wyrazili sw sympati dla Japonii, gromicej rosyjskie
samowadztwo... Guesde i Hyndman nie bronili buruazji japoskiej ani
japoskiego imperializmu, lecz w zwizku ze starciem si dwch
buruazyjnych krajw podkrelili susznie postpow rol jednego z nich".
Pamita przy tym naley, e bya to klska nie Rosji lecz zmurszaego,
chylcego si do upadku caratu. Zacytujemy tu znowu Lenina: "Nie nard
rosyjski, lecz rosyjskie samowadztwo rozpoczo t wojn kolonialn, ktra
przeksztacia si w wojn pomidzy starym a nowym buruazyjnym wiatem.
Nie nard rosyjski, lecz rosyjskie samowadztwo ponioso haniebn klsk".
Na widowni midzynarodowej nastpio wkrtce po pokoju w Portsmouth
jeeli nie "odwrcenie aliansw" na Dalekim Wschodzie, to w kadym razie
ich lekkie przesunicie. Utrzymany zosta w mocy sojusz angielsko-japoski
i obowizywa do r. 1921. Rozlunieniu i pogorszeniu ulegy natomiast
stosunki pomidzy Japoni a Stanami Zjednoczonymi. W Waszyngtonie zaczto
uwaa potg japosk nie za pomoc, jak dotd, lecz przeciwnie za
przeszkod w imperialistycznej eksploatacji Azji Wschodniej. Porozumieli
si natomiast ze sob wczorajsi przeciwnicy - Rosja i Japonia. Rzd carski
po chwilowym zdawieniu rewolucji gwn uwag w polityce zagranicznej
zwrci na Bakany i Bliski Wschd, na sprawy blisze, jak sdzi,
zrozumieniu i sympatiom spoeczestwa rosyjskiego ni daleka Manduria i
Korea. Ponadto zblienie z Angli, nad ktrym pracowa nowy od 1906 r.
minister spraw zagranicznych Aleksander Izwolski, wymagao wyrwnania
rachunkw z Japoni. W marcu 1907 r. Japonia otrzymaa wiksz poyczk w
sprzymierzonej z Rosj Francji, wkrtce pniej 30 lipca 1907 r. stan
ukad japosko-rosyjski. Obaj kontrahenci gwarantowali status quo w Azji i
zobowizali si przeprowadza wzajemne konsultacje w razie jego zagroenia.
W trzy lata pniej, 3 lipca 1910 r., zawarto ukad uzupeniajcy z
zapewnieniem "serdecznej wsppracy". Imperializm carski i japoski poday
sobie rce, a skutki tego odczuy i Chiny, i Korea. W 1910 r. Japonia
ogosia aneksj Korei. Mogo si wydawa, e Cesarstwo Wschodzcego Soca
zdobyo bezwzgldn, trwa przewag w Azji Wschodniej. Taka bya
powszechna opinia w wiecie. Ale wanie wwczas dugoletni ambasador
Francji w Londynie, mdry i wytrawny Paul Cambon pisa: "Japoczycy
bynajmniej nie domylaj si, e wcale nie chodzi tu o to, czy dostan
szmat Korei czy nie, lecz o to, czy bd Rosjanami czy Amerykanami; za lat
pidziesit bd stawk w wielkiej grze na Dalekim Wschodzie pomidzy
Rosj a Stanami Zjednoczonymi. Ale to jeszcze przyszo".
Theodore Roosevelt mwi, e wielka rola Morza rdziemnego skoczya si
wraz z odkryciem Ameryki, Ocean Atlantycki osign ju punkt szczytowy, do
Oceanu Spokojnego naley przyszo.


Rozdzia trzydziesty
pity:
Rok 1905


Rok 1905 przynis wypadki olbrzymiej doniosoci - pierwsz rewolucj
rosyjsk. Powierzchownemu obserwatorowi wydawa si moe rzecz dziwn,
niezrozumia, i rewolucja, w ktrej proletariat by gwn si napdow,
nie wybucha w adnym z wielkich uprzemysowionych krajw Zachodu, lecz w
gospodarczo wci jeszcze zacofanej Rosji. Blisza analiza wydarze wykae
wszake, i taki wanie bieg rzeczy by naturalny i konieczny.
Najsilniejsze uderzenie si rewolucyjnych nastpio w miejscu najsabszego
oporu, a wanie w acuchu imperializmu Rosja bya ogniwem najsabszym.
Reakcyjny ustrj caratu opiera si na wielkiej wasnoci ziemskiej, ale
by silnie powizany z wielkim kapitaem zagranicznym. Dawao to rzdom
carskim pewnego rodzaju niezaleno polityczn od wasnej, rosyjskiej
buruazji, ale zmieniao carat w narzdzie midzynarodowego imperializmu. W
dziedzinie gospodarczej natomiast by carat uzaleniony od buruazji
rosyjskiej i broni jej interesw.
Na przeomie Xix i Xx w. zaostrzyy si jeszcze przeciwiestwa pomidzy
siami wytwrczymi i zacofanymi stosunkami wytwrczymi. Kryzys gospodarczy
lat 1900-1903 zachwia podstawami ustroju cesarstwa rosyjskiego.
Pogorszenie warunkw ycia robotnika, bezrobocie, ruina wielu mniejszych
przedsibiorstw, a jednoczenie postpujca koncentracja wytwrczoci i
powstanie nowych zrzesze monopolistycznych, przewanie w postaci
syndykatw, dalej rosnce trudnoci gospodarki chopskiej, nieurodzaje i
uboenie mas wociaskich - oto sytuacja Rosji w pierwszych latach Xx w.
Rosyjska klasa robotnicza chwycia wwczas za or najsilniejszy, ktrym
w danej chwili moga dysponowa - wszcza wielk akcj strajkow. 1 maja
1900 r. robotnicy w wielkiej manifestacji w Charkowie dali 8-godzinnego
dnia pracy i swobd politycznych. W 1901 r. strajki w Petersburgu, Moskwie,
Jekaterynosawiu, Tyflisie wykazay prno i rewolucyjn energi
proletariatu rosyjskiego. W lipcu i sierpniu 1902 r. strajki w orodkach
przemysowych Ukrainy i Kaukazu doprowadziy do strajku powszechnego, w
ktrym wzio udzia okoo 200 tys. robotnikw. W Kijowie,
Jekaterynosawiu, Odessie, Mikoajowie, Batumie doszo do licznych star
demonstrantw z wojskiem i policj. Walka robotnikw przeciwko spoecznemu
ustrojowi caratu oywia ruch chopski, gwnie na Ukrainie i Powou.
W 1903 r. sytuacja w Rosji dojrzaa ju do rewolucji. Rewolucja wszake
wymaga przygotowania i organizacji. Kierownictwo w tej dziedzinie przypado
nowej, bojowej, rewolucyjnej partii bolszewikw utworzonej na Ii Zjedzie
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, obradujcej najpierw w
Brukseli, pniej w Londynie od 17 lipca do 10 sierpnia 1903 r. Utworzenie
przy wykorzystaniu wskaza Lenina partii wrogiej wszelkiemu oportunizmowi
wzmocnio znacznie rosyjski ruch robotniczy i oywio masy chopskie.
Wybuch rewolucji przyspieszya wojna z Japoni.
Nie przeminy jeszcze echa kryzysu gospodarczego, gdy nard rosyjski
zosta wcignity w dalek wojn, ktrej sensu i celu nie rozumia. Mikoaj
Ii i jego otoczenie chcieli widzie w rozprawie z Japoni "zwycisk
wojenk", ktra miaa "zatrzyma rewolucj". Ale wojna przyniosa caratowi
pasmo klsk, narodowi rosyjskiemu - straty i cierpienia. Pod wraeniem
wieci napywajcych z Mandurii powiksza si przedzia midzy rzdzcymi
i rzdzonymi. Konieczno wysania na front znacznych si zbrojnych
osabia garnizony wojskowe w cesarstwie i zmniejszya si oporu caratu.
Ceny podniosy si o 20 do 40%, a dochody ludnoci pracujcej nie mogy,
rzecz zrozumiaa, pody za tym wzrostem.
W masach ludowych roso wrzenie. Pord klas posiadajcych coraz
wyraniej gruntowao si przekonanie, e zmurszay carat nie jest w
monoci ochroni Rosj przed wrogiem zewntrznym, a ustroju
kapitalistycznego przed rewolucj. Std pyny dania reform, ktre by
nie zmieniajc w niczym istoty ustroju cesarstwa usprawniy w pewnej mierze
jego machin, buruazji za umoliwiy pewien wpyw na bieg spraw
politycznych. Za zgod rzdu zjechali si w listopadzie 1904 r. w
Petersburgu przedstawiciele ziemstw, czyli samorzdu terytorialnego, na
"prywatn narad" i jednomylnie uchwalili prosi wadze o reform
administracji i wymiaru sprawiedliwoci, w szczeglnoci o zapewnienie
wolnoci sumienia i wolnoci zrzeszania. Ponadto wikszo delegatw
domagaa si utworzenia parlamentu z wadz ustawodawcz i prawem kontroli
dziaa rzdu. Ukazem z 25 grudnia 1904 r. car zapowiedzia reformy
administracji; o wprowadzeniu parlamentu nie chciano na dworze sysze,
pomimo e nawet niektrzy dygnitarze pastwowi, jak minister spraw
wewntrznych ksi wiatopek-Mirski uwaali, i zachowanie
dotychczasowego systemu absolutystycznego prowadzi do rewolucji.
Zapowiedzi carskie nie mogy oczywicie nikogo zadowoli ani te
powstrzyma narastajcego od dawna wrzenia rewolucyjnego. Ju 26 grudnia
1904 r. wybuch strajk powszechny w Baku, a nastpnie w Petersburgu.
Parset tysicy robotnikw porzucio prac. Kierownictwo ruchu usiowa
uchwyci w rce ambitny pop Hapon. Hapon, ktry ambicje trybuna ludowego
czy z funkcjami agenta Ochrany, zdoa zorganizowa w cigu 1904 r. do
silne liczebnie zwizki robotnicze i pozyska pord robotnikw stolicy
znaczne wpywy. Ambicj jego opanowaa wwczas myl odegrania roli
porednika pomidzy carem a ludem. Rzuci wic projekt zorganizowania
masowego pochodu przed Paac Zimowy, rezydencj carw, i wrczenia monarsze
petycji wiernego ludu. Plan zosta szybko zrealizowany. Petycja, ktra
nosia 135 tys. podpisw, domagaa si rwnoci wszystkich przed prawem,
8-godzinnego dnia pracy, ziemi dla chopw, powszechnej amnestii itp.
Zdaniem odsunitego wwczas od wadzy Wittego car powinien by przyj
petycj, wprawdzie nie osobicie, lecz przez genera-adiutanta. Cesarz
niemiecki Wilhelm wyrazi pogld, e car powinien by udzieli posuchania
deputacji, a nastpnie z balkonu Paacu Zimowego przemwi do swego
wiernego ludu "jak ojciec mwi do dzieci". Do niczego podobnego nie by
zdolny tchrzliwy i faszywy Mikoaj Ii. Na wie o przygotowywanych
demonstracjach wyjecha potajemnie z Petersburga do Carskiego Sioa.
Demonstrantom zgotowano inne, niespodziewane przyjcie.
W niedziel 22 stycznia 1905 r. w poudnie ruszy wielki, liczcy ponad
100 tys. ludzi pochd. Robotnicy, odwitnie ubrani, nieli ikony i
portrety cara, piewali pieni pobone. Nagle w kilku punktach miasta
znaleli si, ku swemu zdumieniu, naprzeciwko oddziaw piechoty i jazdy w
bojowym rynsztunku. Pady strzay, kawaleria ruszya do szary. Na ulicach
Petersburga lego wielu zabitych i ciko rannych. Komunikat oficjalny
podawa liczb 130 zabitych i okoo 300 rannych. wczesny szef
petersburskiej Ochrany, pk Gierasimow, twierdzi, e zabitych byo okoo
tysica, rannych kilka tysicy. Tak car przyj swych wiernych poddanych.
Wie o wydarzeniach petersburskich, i owej "krwawej niedzieli" lotem
byskawicy rozesza si po Rosji, budzc groz i oburzenie. Prysa naiwna
wiara w dobrotliwego cara-batiuszk, ktry kocha swj lud, tylko nie wie o
naduyciach popenianych przez urzdnikw. Jakie byy wwczas zamiary
Mikoaja Ii i dworu wiadczy nominacja osawionego D. F. Trepowa na
genera-gubernatora petersburskiego. Nowy dygnitarz program swj zamkn w
jdrnym rozkazie do garnizonu stoecznego: "nabojw nie aowa!"
Tymczasem w kraju roso wrzenie. Coraz liczniej i szerzej wybuchay
strajki polityczne. W walkach strajkowych owego czasu powstaa instytucja,
ktra pniej odegra miaa tak donios rol - Rada Delegatw
Robotniczych. W zachowanych rdach pierwsze wzmianki o wyborze przez
robotnikw swych "deputatw" pojawiaj si wiosn 1905 r. Spotykamy si z
takimi terminami jak Rada Penomocnikw w Iwanowo-Wozniesensku lub Rada
Strajkowa w Kostromie. Szeroko tworzono na poy legalne zwizki zawodowe,
ktre obok spraw gospodarczych i bytowych zajmoway si rwnie kwestiami
politycznymi i stawiay postulaty w tej mierze.
W kwietniu 1905 r. odby si w Londynie pod kierownictwem Lenina Iii
Zjazd SDPRR. Program zjazdu gosi, e naley dy, aby proletariat w
sojuszu z caym chopstwem walczy o obalenie samowadztwa, o utworzenie
republiki demokratycznej, o zwycistwo rewolucji
buruazyjno-demokratycznej. Na czele rewolucji powinna stan klasa
robotnicza. Gdy te pierwsze cele zostan osignite, proletariat powinien
przystpi do walki o przerodzenie rewolucji buruazyjno-demokratycznej w
rewolucj socjalistyczn. Byy to zaoenia strategiczne, wypywaa z nich
taktyka. Zjazd uzna wic organizacj powstania zbrojnego za gwne i
najpilniejsze zadanie partii i klasy robotniczej. Celem powstania byo
obalenie caratu i utworzenie tymczasowego rzdu rewolucyjnego. Zjazd da
nastpnie wywaszczenia bez odszkodowania wasnoci ziemskiej pastwowej,
kocielnej i prywatnej i wezwa chopw do tworzenia po wsiach komitetw
rewolucyjnych i oddolnego wprowadzenia przemian rewolucyjno-spoecznych.
Plan strategiczny oraz lini taktyczn partii przedstawi i uzasadni
teoretycznie Lenin w ksice Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji
demokratycznej.
Ruch rewolucyjny ogarn nie tylko miasta, orodki przemysowe i ludno
robotnicz, przerzuci si take na wie; w cigu 1905 r. doszo do
licznych czynnych wystpie chopw, opanowywali oni zabudowania dworskie,
zajmowali zbiory i inwentarz, cili lasy. Najostrzejszy przebieg miay
walki chopskie w Gruzji. Ruch ten poskromia dopiero w bezlitosny i
okrutny sposb wojskowa ekspedycja karna.
Ogromnym niebezpieczestwem dla rzdu by fakt, e wrzenie rewolucyjne
zaczynao ogarnia silne dotd oparcie caratu, mianowicie wojsko, zwaszcza
artyleri, korpus saperw i w szczeglnoci marynark.
Najgoniejszym wydarzeniem w tej dziedzinie by bunt we flocie
czarnomorskiej. Przygotowywane przez socjaldemokratw powstanie marynarzy
czarnomorskich wybucho ywioowo przed wyznaczonym terminem. W czerwcu
1905 r. zaoga pancernika "Potiomkin" oburzona nieludzkim traktowaniem
przez dowdztwo zrzucia najokrutniejszych, najbardziej znienawidzonych
oficerw do morza, wywiesia na okrcie czerwony sztandar i wybraa
komitet, ktry obj komend pancernika. "Potiomkin" skierowa si ku
Odessie, ogarnitej wanie powszechnym strajkiem. Wspdziaanie pomidzy
strajkujcymi robotnikami i zbuntowanymi marynarzami mogo przynie
powane nastpstwa. Nie doszo do tego z powodu braku dowiadczenia i
niezdecydowania komitetu strajkowego. "Potiomkin" wypyn na pene morze i
po jedenastu dniach podry zmuszony by schroni si w porcie rumuskim
Konstanca. Do wrzenia rewolucyjnego pord marynarzy doszo jeszcze w
Rydze, Libawie i Kronsztadzie.
Sztandar bojowy podniosy take narody podbite i uciemione przez carat.
W Polsce, na Ukrainie, na otwie, w Estonii, na Kaukazie walka o wyzwolenie
spoeczne czya si z walk o wolno narodow.
Walkom rewolucyjnym towarzyszyy klski rosyjskie na Dalekim Wschodzie w
wojnie z Japoni.
Rzd prbowa ustpstwami, a raczej pozorami ustpstw, rozbroi opozycj
klas posiadajcych i zyska ich poparcie. Taki cel mia ukaz carski z 198
sierpnia 1905 r. zapowiadajcy zwoanie dumy tzw. buyginowskiej od
nazwiska ministra spraw wewntrznych Buygina. Nie mia to by parlament w
prawdziwym znaczeniu tego wyrazu, a jedynie instytucja o gosie doradczym
obradujca nad budetem i projektami ustaw. Powsta miaa ona w drodze
skomplikowanych wyborw porednich. Mikoaj Ii podpisa manifest upewniwszy
si, e zwoanie dumy doradczej nie naruszy w niczym podstaw samowadztwa.
Duma buyginowska nikogo oczywicie nie moga zadowoli, ukaz carski
spotka si z powszechnym sprzeciwem i oburzeniem.
Uderzeniem, ktre zmusio carat do ustpstw, by wielki strajk
powszechny. Pocztek da mu strajk zecerw w Moskwie w pocztku
padziernika 1905 r. Wkrtce pniej ca Rosj zalaa wielka fala
strajkw. Stany fabryki, koleje, poczta, umilk telegraf. Parali
gospodarczy ogarn olbrzymie imperium carw. W adnym pastwie na wiecie
nie zdarzyo si dotd nic podobnego. Kierownictwo ruchu ujmoway w rce
Rady Delegatw Robotniczych, ktre powstaway wszdzie poczwszy od obu
stolic Moskwy i Petersburga a do Irkucka i Wadywostoku. Rady szybko
rozszerzyy swe pierwotne atrybucje kierownikw strajkw i stay si
zalkiem nowej wadzy, ktra zagarniaa rzdy w kraju i wprowadzaa w
ycie swoje postanowienia. Jako organ dyktatury ludu rady byy pierwowzorem
pniejszej wadzy sowieckiej.
Bolszewicy, ktrzy w Radach odgrywali du rol, wytyczali takie zadania
na najblisz przyszo, jak powstanie zbrojne, utworzenie rzdu
tymczasowego, republika. Strajk powszechny by w ich rozumieniu jedynie
rodkiem walki przeciwko autokracji.
Sytuacj rzdu utrudnia fakt, e wojsko nie wszdzie ju byo jego
podpor. Coraz czciej onierze solidaryzowali si z rewolucjonistami. W
koszarach prowadzono oywion agitacj. Najbardziej podatni na ni byli
rezerwici, ktrzy po zawarciu pokoju z Japoni 5 wrzenia 1905 r.
spodziewali si zwolnienia z szeregw i powrotu do domu, a spotkali si z
przykrym zawodem. Rzd bowiem przewidujc wojn domow utrzymywa armi w
stanie niewiele zmniejszonym ni w dniach walk z Japoczykami.
W tych warunkach zachowanie istniejcego stanu rzeczy dotychczasowymi
metodami byo tak jawn niemoliwoci, e zrozumia to nawet Mikoaj Ii i
niektrzy ludzie z jego otoczenia. Witte cieszcy si po doprowadzeniu do
skutku traktatu z Japoni zwikszonym autorytetem przedoy monarsze
memoria uzasadniajcy potrzeb reform. Gdyby car t drog odrzuci,
naleaoby zaprowadzi dyktatur wojskow, energicznego generaa obdarzy
peni wadzy i z ca bezwzgldnoci podj krwaw walk z wszystkimi
czynnikami oporu. Mikoaj nie bez pewnych waha wybra prb kompromisu z
czci klas posiadajcych i 3087 padziernika 1905 r. wyda manifest
zapowiadajcy nadanie Rosjanom praw obywatelskich i zwoanie dumy o
atrybucjach wadzy ustawodawczej. Rzecz charakterystyczna, i w tytulaturze
monarszej zachowano nomenklatur "samowadca Wszechrosji". Zdaniem Lenina
wydanie manifestu spowodowane zostao chwilow szczegln rwnowag si -
masy ludowe nie byy jeszcze do potne, aby mc obali carat, rzd
carski za nie mg ju rzdzi dotychczasowymi metodami.
W kilka dni pniej, 7 listopada, Witte mianowany zosta prezesem rady
ministrw - stanowisko dotychczas w Rosji nie istniejce - z misj
uspokojenia kraju i zaprowadzenia zapowiedzianych reform. Do rzdu nie
powoano politykw buruazyjnych, weszli do sami biurokraci.
Wielka buruazja i cz ziemiastwa przyja z zadowoleniem manifest
carski i utworzya Zwizek 17 padziernika - stronnictwo konserwatywne,
stojce bez zastrzee na gruncie istniejcego ustroju; byli to tzw.
padziernikowcy, czyli oktobryci. Cz liberalnego ziemiastwa,
liberalnej buruazji oraz inteligencji, wsparta przez znaczne odamy
drobnej buruazji, utworzya Stronnictwo Konstytucyjno-Demokratyczne;
nazywano ich zwykle kadetami. Kadeci byli zdecydowanymi monarchistami, ale
pragnli przeksztaci cesarstwo rosyjskie w monarchi konstytucyjn typu
zachodnioeuropejskiego z zapewnieniem buruazji roli kierowniczej w
pastwie. Przywdc kadetw by profesor historii Rosji uniwersytetu
moskiewskiego Pawe N. Milukow.
ywioy skrajnie reakcyjne nie day za wygran. Organizacje
reakcyjno-nacjonalistyczne ruszyy do boju napadajc na robotnikw, na
postpow inteligencj, na ydw. W pierwszym tygodniu po wydaniu manifestu
padziernikowego naliczono 100 pogromw, pado 1000 zabitych i 3000
rannych.
Nic wic dziwnego, e w masach narodu manifest carski nie wywoa adnego
oddwiku. Lenin, ktry w pocztkach listopada 1905 r. wrci z Genewy do
Rosji, przestrzega robotnikw, e carat jest jeszcze daleki od
kapitulacji, nie wolno wic ustawa w walce. Tote w coraz to nowych
orodkach powstaway zwizki zawodowe i komitety strajkowe i stale rosy na
siach. Coraz wiksz rol odgryway Rady Delegatw Robotniczych. Tworzyy
si rwnie Rady Chopskie i onierskie; Lenin wwczas ju dostrzeg ich
znaczenie jako politycznej formy skutecznej wadzy rewolucyjnej.
Masy nie kapituloway i nadal energicznie wiody walk. Jesieni 1905 r.
wzmogy si ruchy chopskie, zwaszcza w rolniczych guberniach rodkowej
Rosji, na Ukrainie i na Powou. Grone dla systemu byy niesabnce na
sile wystpienia robotnikw. Duych trudnoci przysporzyy rzdowi wypadki
na Syberii. Ogromna jej cz od Krasnojarska poczwszy na wschd bya w
listopadzie i grudniu 1905 r. terenem wanych wydarze rewolucyjnych.
Organizacje rewolucyjne w Irkucku, Czycie, Harbinie zdoay zupenie
sparaliowa administracj carsk. A tamtdy wanie sza kolej syberyjska
i tamtdy i musiay pocigi wiozce do domu onierzy armii, ktra
walczya z Japoczykami. onierze chcieli, rzecz jasna, znale si jak
najprdzej u siebie w domu, ale wobec strajku kolejarzy transporty ruszy
mogy tylko za zgod i z woli komitetw strajkowych. Zgody oczywicie
udzielono, ale nie trzeba dowodzi, jak bardzo ujemnie odbio si to na
autorytecie wadzy carskiej.
Rzd wci nie mg by pewien stanowiska armii i floty. W pocztku
listopada wybuch bunt onierzy i marynarzy w Kronsztadzie. Stumiy go
dopiero sprowadzone z Petersburga oddziay gwardii. W dwa tygodnie pniej
rewolt wzniecili marynarze czarnomorscy w Sewastopolu i utworzyli Rad
Delegatw Marynarzy. Z powstacami solidaryzowali si robotnicy portowi,
Krownik "Oczakw" i siedem innych okrtw wywiesio czerwon chorgiew.
Dowdztwo obj porucznik marynarki P. P. Schmidt i wysa do Petersburga
telegram, w ktrym "w imieniu sawnej floty czarnomorskiej" domaga si od
cara zwoania konstytuanty, a rzdowi wypowiada posuszestwo. Dopiero 28
listopada umierzono powstanie. "Oczakw" spon pod ogniem artylerii
wysanych przez rzd okrtw oraz armat fortecznych. Schmidt zosta
pochwycony i rozstrzelany.
Drugi w cigu p roku bunt we flocie czarnomorskiej pokaza jak dalece
zachwiane byy podwaliny caratu. W wyszej jeszcze mierze dowiodo tego
grudniowe powstanie moskiewskie.
16 grudnia 1905 r. petersburska Rada Delegatw Robotniczych wydaa odezw
wzywajc ludno do niepacenia podatkw i wycofania w zocie swych
wkadw z bankw i kas oszczdnoci. Krok ten popary moskiewska Rada,
komitety centralne partii socjaldemokratycznych Rosji i Polski i wreszcie
Wszechrosyjski Zwizek Chopw. Dla rzdu byo to posunicie niebezpieczne,
gdy utrudniao zabiegi Wittego o wiksz poyczk zagraniczn. W
odpowiedzi na manifest Rady rzd przeprowadzi 18 grudnia przygotowane ju
dawniej aresztowanie jej czonkw i zawiesi wydawanie dziennikw, ktre
opublikoway manifest.
Walk podja teraz Moskwa. 19 grudnia 1905 r. moskiewska Rada Delegatw
Robotniczych na danie swych bolszewickich czonkw proklamowaa
powszechny strajk polityczny jako pocztek powstania zbrojnego. W cigu
tygodnia strajk ogarn 32 miasta. Wan, a dla rewolucji niepomyln
okolicznoci by fakt, e nie obj on petersburskiego wza kolejowego.
Due znaczenie dla dalszego rozwoju wypadkw miao stanowisko armii. W
kilku pukach garnizonu moskiewskiego wrzao. Zawizaa si tam Rada
Delegatw onierzy. Wiadomo byo, e i w innych garnizonach panuj
nastroje rewolucyjne.
Powstacy moskiewscy opanowali wodocigi, gazowni, elektrowni,
zapewnili aprowizacj dzielnic robotniczych. Walki toczyy si w Moskwie 8
dni, gwnie na przedmieciach, najsilniej na przedmieciu Presnia. Do
stumienia dziaa powstaczych przyczyni si szczeglnie przybyy z
Petersburga siemionowski regiment gwardii. Powstania wybuchy jeszcze w
Rostowie nad Donem, w Jekaterynosawiu, w Noworosyjsku i innych orodkach
robotniczych. W Czycie i Krasnojarsku wystpili wsplnie robotnicy z
rezerwistami armii mandurskiej.
Rzd przystpi do organizowania krwawych ekspedycji karnych i masowych
przeladowa rewolucjonistw i wszystkich podejrzanych o sympatie do
rewolucji. Obliczono, e w czasie mniej wicej 15 miesicy od "krwawej
niedzieli" do zwoania pierwszej Dumy pado 15 tys. zabitych (w tym tysic
z wyrokw sdw wojennych) i okoo 20 tys. byo rannych; 70 tys. dziaaczy
rewolucyjnych siedziao w wizieniach lub znajdowao si na wygnaniu.
Pomimo tak silnych represji ostateczne stumienie rewolucji wymagao
jeszcze dwch lat walki.
10 maja 1906 r. zebra si pierwszy rosyjski parlament. Izba nisza,
Duma, bya wybierana na podstawie bardzo skomplikowanej ordynacji wyborczej
(podzia na kurie, cenzus majtkowy i wieku, wielostopniowo wyborw
itp.), majcej na celu uprzywilejowanie nielicznej, wiernej carowi czci
spoeczestwa. Czynne prawo wyborcze uzyskaa zaledwie czwarta cz
proletariatu. Izba wysza, Rada Pastwa, skadaa si w poowie z czonkw
obieranych przez organy samorzdu terytorialnego, tj. tzw. ziemstwa i rady
miejskie w niektrych miastach, w poowie za z doywotnich nominatw
cesarskich. Do Rady Pastwa wchodzili wic tylko przedstawiciele bogatej
szlachty ziemiaskiej, wielkiej buruazji oraz wysokiej biurokracji i
generalicji. Rzd chcia mie w instytucji o pozorach parlamentu tarcz
ochronn przed rewolucyjnymi i opozycyjnymi deniami ogromnej wikszoci
narodu. Buruazja spodziewaa si, e Duma otworzy jej drog do wspwadzy
w pastwie, a zarazem umierzy rewolucyjne nastroje spoeczestwa.
Bolszewicy w przekonaniu, e w Rosji wzbiera nowa, silna fala
rewolucyjna, postanowili zbojkotowa wybory, a na zebraniach
przedwyborczych agitowa na rzecz powstania zbrojnego. Mienszewicy rzucili
haso bojkotu czciowego (wybiera elektorw, nie wybiera posw).
Stanowisko to wprowadzio zamieszanie pord robotnikw. Bojkotu nie
popierali chopi, spodziewali si bowiem, e przeprowadz w Dumie radykaln
reform roln. W rezultacie znaczna cz robotnikw i cz inteligencji
powstrzymaa si od gosowania, lecz nie wpyno to na dalszy bieg
wypadkw. Wynik wyborw by wszake dla rzdu przykr niespodziank. Partie
konserwatywne uzyskay zaledwie 44 mandaty. Wielki zawd sprawili dworowi i
wadzom chopi. Rzd uwaa bowiem wociastwo, w kadym razie jego cz
zamoniejsz, za wiern podpor caratu. Posowie chopscy tymczasem
bynajmniej nie myleli o obronie ustroju, lecz interesowali si wycznie
reform roln i podziaem ziemi wielkiej wasnoci ziemskiej.
W odpowiedzi na mow tronow Mikoaja Ii Duma po dugiej dyskusji
uchwalia olbrzymi wikszoci gosw adres do tronu z daniem reform
demokratycznych, takich jak rwno wszystkich wobec prawa, gwarancje
swobd obywatelskich, demokratyczna ordynacja wyborcza, odpowiedzialno
parlamentarna rzdu itp. Nowy prezes ministrw (po dymisji Wittego 29
kwietnia 1906 r.) Iwan Goremykin odrzuci wszystkie te dania. Car za
odmwi przyjcia delegacji, ktra miaa wrczy mu adres w imieniu Dumy.
Najdoniolejsz wszake spraw skupiajc powszechn uwag w Dumie bya
kwestia reformy rolnej. Kadeci, tj. konstytucyjni demokraci -
przedstawiciele liberalnej buruazji, wnieli wasny projekt; przewidywa
on przymusowe wywaszczenie tylko czci wielkiej wasnoci ziemskiej za
odszkodowaniem po "susznej" cenie. Te niewielkie czstkowe ustpstwa miay
rozadowa rewolucyjne nastroje na wsi i zwiza cz wocian z panujcym
ustrojem. Posowie chopscy, ktrzy skupili si w tzw. Trudowej grupie,
std nazwa trudowikw, przedstawili odrbny projekt, tzw. projekt 104. By
on przeciwiestwem wnioskw kadeckich i da, aby ca ziemi z wyjtkiem
drobnych gospodarstw chopskich uzna za wasno narodow i utworzy z
niej oglnonarodowy zapas. Uprawiajcy rol wasn prac otrzymywaliby
rwne przydziay wedug ustalonych regu.
Dyskusje w Dumie nad reform roln odbiy si szerokim echem w caym
kraju i przyniosy nowe zaostrzenie ruchw chopskich. Zawiody nadzieje na
chopw jako podpor caratu. Opadajca od upadku powstania moskiewskiego
fala rewolucyjna zacza znowu wzbiera. Wadze uznay, e naley
przystpi do krokw stanowczych. 20 lipca 1906 r. na miejsce nie do
sprystego Goremykina prezesem ministrw zosta dotychczasowy minister
spraw wewntrznych, energiczny i bezwzgldny Piotr A. Stoypin. Nastpnego
dnia Mikoaj Ii podpisa dekret o rozwizaniu Dumy. Gdy posowie przybyli
przed Paac Taurydzki, siedzib przedstawicielstwa narodowego, stanli
przed szpalerem wojska i zamknitymi drzwiami. W przeciwiestwie do swych
francuskich kolegw z r. 1789 nie znaleli sobie adnej "sali do gry w
pik", gdzie by mogli kontynuowa swe obrady i wystpi przeciwko rzdowi.
180 posw wszake, w wikszoci kadetw, udao si nazajutrz, 22 lipca,
do Wyborga w Finlandii. Stamtd wydali manifest do narodu rosyjskiego,
wzywajcy do niepacenia podatkw i niedawania rzdowi rekruta, pki nie
zostanie wyznaczona data wyborw do nowej Dumy. Manifest wyborski przeszed
w Rosji bez wraenia, masy ludowe widziay waciw drog w akcji
rewolucyjnej, klasy posiadajce przeraone ruchem ludowym nie chciay
wystpowa przeciwko caratowi. Jedynym skutkiem manifestu byo pozbawienie
podpisanych pod nim posw czynnego i biernego prawa wyborczego.
Rzd opnia zwoanie nowej Dumy, ale nie by w stanie znie tej
instytucji. Krok taki by niemoliwy przede wszystkim z uwagi na cik
sytuacj wewntrzn i sabo caratu, a nastpnie z uwagi na jego zaleno
od kapitau zagranicznego, ktry obawia si walki narodu rosyjskiego z
systemem i przegranej rzdu.
Ii Duma zebraa si 5 marca 1907 r. Stoypin rozwin niesychany terror,
aby opozycj, tzn. olbrzymi wikszo narodu albo powstrzyma od pjcia
do urn wyborczych, albo zmusi do gosowania na kandydatw dobrze
widzianych przez rzd. Zamknito 260 gazet, a ich redaktorw aresztowano.
Dziaaczy opozycyjnych deportowano. Pen par pracoway sdy wojenne i w
cigu omiu miesicy wyday 1144 wyroki mierci. Stryczek szubieniczny
nazywano krawatem Stoypina. Ze zdwojon si ruszyy do boju "czarne
sotnie", tj. reakcyjne organizacje terrorystyczne.
Pomimo takiego terroru i pomimo skrajnie reakcyjnej ordynacji wyborczej
zaledwie 15% mandatw w Ii Dumie przypado ugrupowaniom bliskim rzdowi.
Siy lewicowe wzrosy, gdy tym razem udzia w wyborach wzili bolszewicy i
weszli do izby, aby wyzyska trybun dla walki z rzdem i partiami
buruazyjnymi.
Nic dziwnego w tych warunkach, e Ii Duma nie miaa dugiego ywota.
Stoypin zada zniesienia nietykalnoci poselskiej i 55 posw
socjaldemokratycznych aresztowano oskarajc o przygotowywanie powstania
zbrojnego i zamachu na cara (bya to prowokacja policyjna). Gdy wniosek
rzdowy o zniesienie nietykalnoci zosta odrzucony, Stoypin 16 czerwca
1907 r, rozwiza Dum.
Premier wycign wnioski z przebiegu i rezultatu dotychczasowych
wyborw; ukazem carskim zostaa zmieniona ordynacja wyborcza na bardziej
jeszcze reakcyjn z silniejszym jeszcze ni dotd uprzywilejowaniem
wielkiej wasnoci ziemskiej i bogatej buruazji. Zarazem ograniczono
przedstawicielstwo mniejszoci narodowych. Liczb posw z Krlestwa np.
zmniejszono z 36 do 12, tworzc rwnoczenie jeden mandat dla Rosjan z
miasta Warszawy. W Rosji 1 mandat przypada na 250 tys. mieszkacw, w
Krlestwie na milion. W nowej, Iii Dumie rzd zdoa zapewni sobie
wikszo absolutn. Otwierajc jej pierwsze posiedzenie 29 listopada 1907
r. Stoypin stwierdzi: "Historyczna potga autokracji i swobodna wola
monarchy stanowi cenne dobro pastwa rosyjskiego [...] Cesarz raczy
powoa przedstawicieli narodu do wsppracy".
Pierwsza rewolucja rosyjska bya zdawiona, Rosja wesza znowu w okres
szalejcej reakcji.
Proletariat - sia kierujca w walce rewolucyjnej - nie by jeszcze
dostatecznie zjednoczony i dostatecznie wiadomy swej roli i swych zada.
Do bezwzgldnej walki parli konsekwentnie jedynie bolszewicy, mienszewicy
natomiast byli si hamujc rewolucj. Chopi wzili wprawdzie udzia w
walkach, ale nie wszdzie pozbyli si zudze, i ziemi bd mogli dosta
z woli cara drog pokojow. Klasy posiadajce, przeraone grob rewolucji
proletariackiej szukay ochrony w istniejcym ustroju. Z pomoc chwiejnemu
caratowi przysza wreszcie buruazyjna Europa. Miliardowe poyczki
zagraniczne pozwoliy rzdowi Mikoaja Ii wybrn z kryzysu.
Dowiadczenia pierwszej rewolucji rosyjskiej, jej bdy i jej
osignicia, zostay wyzyskane w r. 1917 czasu drugiej rewolucji i uatwiy
jej zwycistwo.
Walka rosyjskich mas ludowych lat 1905-1907, pierwsza rewolucja epoki
imperializmu, wysza szeroko poza granice Rosji, umocnia ruch robotniczy w
rozwinitych krajach kapitalistycznych Europy i pogbia ruchy
narodowowyzwolecze w krajach zacofanych gospodarczo, w Turcji, Indiach,
Persji, Chinach.
Na tym polega jej wielkie wiatowe znaczenie.


Rozdzia trzydziesty
szsty:
Niemcy w pocztku
Xx wieku


Od koca Xix w., od traktatw Capriviego, tempo rozwoju przemysu
niemieckiego wzrastao stale, a wraz z nim rosa koncentracja.
Przedsibiorstwa-olbrzymy ogarniay cae gazie produkcji. Syndykat
Resko-Westfalski w 1900 r. kontrolowa 95,4% wydobycia wgla w zagbiu
westfalskim. W przemyle cikim dominujce stanowisko miay trzy koncerny
- Krupp, Gelsenkirchen Bergwerks A.G. i Ph"niks-Bergbau. Przemys
elektryczny by opanowany przez koncerny Allgemeine
Elektrizit"tsgesellschaft (w skrcie AEG) i Siemensa. Przemys chemiczny -
to przede wszystkim Badische Anilin und Sodafabrik w Ludwigshafen i
Frriedrich Bayer w Leverkusen.
W rozwoju przemysu niemieckiego znaczn rol, wiksz niewtpliwie ni w
innych krajach przemysowych, odgrywaa cisa wsppraca pomidzy fabryk
a laboratorium naukowym, pomidzy przemysem a nauk. Szczeglnie silnie
wystpio to w przemyle chemicznym, a w tej dziedzinie Niemcy wwczas
przodoway caemu wiatu.
Rolnictwo niemieckie miao ju mniejsze znaczenie. Pomimo wysokiej
kultury uprawy roli i wzrostu wydajnoci z hektara - Rzesza skazana bya na
stay dowz artykuw rolnych z zagranicy.
Miny czasy, gdy problemem w polityce Niemiec byo wychodstwo
zarobkowe, gdy ponad 100 tys. Niemcw opuszczao rocznie ojczyzn. W
pocztkach Xx w. w Niemczech, podobnie jak w wielu innych krajach
imperialistycznych, wystpio zjawisko odwrotne - silnego napywu
robotnikw z krajw gospodarczo zacofanych. Wedug spisu ludnoci z 1907 r.
byo w Niemczech 1342294 cudzoziemcw, z tego robotnikw przemysowych -
440800, rolnych - 257329. Sprowadzano robotnikw polskich, woskich,
czeskich, ukraiskich. Zjawisku temu towarzyszya ucieczka ze wschodu
(Ostflucht), czyli masowa wdrwka Niemcw ze wschodnich czci wczesnej
Rzeszy do jej prowincji zachodnich, gdzie zarobki byy wysze a warunki
ycia dogodniejsze.
Rozwijajcy si wci przemys musia coraz energiczniej szuka
zagranicznych rynkw zbytu. Wywz z Niemiec wynosi w 1890 r. przeszo 3
mld marek, w 1900 r. ju 5 mld, w 1913 r. przekroczy 10 mld. Mwiono
wwczas w Niemczech, i Rzesza powinna eksportowa, aby mc importowa, a
importowa musi, aby mc pracowa i y. Zjawisko to kanclerz Bulow
okreli tymi sowy, e "przemys, handel, egluga naday staremu yciu
gospodarczemu nowe formy wiatowe". "Rzesza - dowodzi - przekroczya cele,
ktre kiedy ksi Bismarck stawia polityce niemieckiej".
Kady, kto obserwowa rozwj ycia gospodarczego w Niemczech, a w
szczeglnoci wzrost niemieckiego przemysu, handlu zagranicznego, wywozu
kapitaw, musia do do wniosku, i skoczya si dawna wsppraca
junkiersko-buruazyjna, i w Niemczech rzdzia ju przede wszystkim wielka
buruazja. Pruski junkier nie budowa Kolei Bagdadzkiej i nie by
zainteresowany marokaskimi zoami elaza i rudy manganowej, zachowa
jednak znaczne wpywy w administracji, w wojsku i w sejmie pruskim.
Rzd Rzeszy prowadzi polityk zagraniczn, gospodarcz i spoeczn
zgodnie z interesami i deniami wielkiej buruazji. Nie miaa wic ona
powodu do niezadowolenia i opozycji. W silnym, autorytatywnym, niezalenym
od zmiennej koniunktury parlamentarnej rzdzie cesarskim upatrywaa ochron
przed klas robotnicz. Tote stronnictwo narodowo-liberalne, wyraziciel
interesw wielkiej buruazji, byo za Wilhelma Ii sta podpor rzdu,
popierao jego polityk zagraniczn, kolonialn i budow silnej floty
wojennej. Jedynie pord inteligencji niemieckiej, zwaszcza w poudniowych
i zachodnich Niemczech, w szeregach stronnictwa postpowego, lewicy obozu
buruazyjnego odzyway si czsto gosy krytyczne w stosunku do panujcego
porzdku, ale opozycja z tej strony bya saba.
Pewnych trudnoci przysparzaa rzdowi natomiast socjaldemokracja. W
styczniu 1905 r. w Zagbiu Ruhry wybuch wielki strajk grnikw.
Przedsibiorcy musieli pj na ustpstwa i grnicy uzyskali lekkie
zagodzenie surowej dyscypliny i niewielkie skrcenie czasu pracy. W samym
tylko roku 1905 przeprowadzono w Niemczech 2403 strajki, w ktrych wzio
udzia 408 145 robotnikw, tj. wicej ni w latach 1900-1904 razem.
Zorganizowana w styczniu 1906 r. przez socjaldemokracj wielka manifestacja
w Berlinie przeciwko rzdom junkrw w Prusach i przeciwko pruskiej
trjklasowej ordynacji wyborczej wywoaa w koach rzdowych due obawy.
Kanclerz Bulow wezwa partie buruazyjne do zjednoczenia przeciwko
"rewolucyjnej socjaldemokracji".
Apel ten pozosta bez echa; przeciwnie, wkrtce pniej rozpada si
koalicja rzdowa w parlamencie Rzeszy. Tworzyy j od dawna trzy wpywowe
stronnictwa - konserwatyci, narodowi liberaowie i Centrum. Rozpadniciu
si koalicji day powd rzdy niemieckie w Afryce Poudniowo-Zachodniej i
powstanie szczepw murzyskich Herrerw i Hotentotw przeciwko Niemcom.
Rzd zwrci si do parlamentu o dodatkowe kredyty na pokrycie kosztw
ekspedycji wojskowej i odszkodowanie dla osadnikw niemieckich, ktrych
farmy poniszczyli powstacy. Z opozycj wystpili deputowani centrowi i
socjaldemokraci. By to wynik niezadowolenia z kosztw polityki kolonialnej
opacanej z pienidzy podatkowych. Centrum ponadto dao w ten sposb wyraz
niechci swych poudniowoniemieckich wyborcw do administracji w koloniach
zoonej przewanie z Prusakw i forytujcej pruskich kupcw i plantatorw.
Bulow uzna okoliczno t za dogodny pretekst do jednoczesnego ataku i na
socjalistw i na Centrum. Zmniejszy wpywy socjaldemokracji, osabi
Centrum i odebra mu dotychczas odgrywan rol jzyczka uwagi oto, w
rozumieniu Bulowa, cel rozwizania w grudniu 1906 r. parlamentu i nowych
wyborw. Wybory te tzw. hotentockie odbyy si w styczniu 1907 r. i day
rzdowi zwycistwo poowiczne. Centrum zwikszyo nieznacznie swj stan
posiadania, socjaldemokraci stracili wprawdzie prawie poow mandatw (43
zamiast 81), ale tylko skutkiem swoistej geografii wyborczej, gdy wzrosa
liczba gosw, ktre pady na kandydatw socjalistycznych. Rzd opar si
teraz na tzw. bloku Bulowa; tworzyli go konserwatyci, narodowi liberaowie
i postpowcy. Bya to wszake kombinacja krucha, gdy ju w 1909 r. usunli
si z bloku konserwatyci, oburzeni na kanclerza za wniesienie do
parlamentu projektu wprowadzenia podatku spadkowego.
W 1909 r. Blow otrzyma dymisj. Na czele rzdu stan Theobald von
Bethmann-Hollweg. Nowy kanclerz prbowa pocztkowo zreformowa pruskie
prawo wyborcze, lecz musia ugi si przed siln opozycj junkrw i
odstpi od tej prby.
W 1912 r. wybory do parlamentu Rzeszy przyniosy ogromny sukces
socjaldemokracji. Na 12207000 oglnie oddanych gosw na socjaldemokratw
pado 4250000. Wicej ni trzecia cz wyborcw rzucia swe gosy na
kandydatw socjalistycznych. Na 397 mandatw socjaldemokraci zdobyli 110,
konserwatyci 43, narodowi liberaowie 45, Centrum 90. Socjaldemokracja
bya wic najsilniejszym stronnictwem w parlamencie, ale wpyw jej na
polityk pastwa by nadal nieznaczny.


Rozdzia trzydziesty
sidmy:
Wielka Brytania
w przededniu wojny


Wybory parlamentarne w styczniu 1906 r. przyniosy nie tylko wielkie
zwycistwo liberaw, ale wprowadziy rwnie do Izby Gmin 29 posw
utworzonej niedawno w 1900 r. Partii Pracy (Labour Party). Nowa partia nie
opieraa si na podstawach marksizmu. Ideologia nowego stronnictwa
rozwijaa si pod wpywem Towarzystwa Fabiaskiego. Kierownictwo polityczne
i organizacyjne spoczywao w rkach dziaaczy zwizkw zawodowych. Gwne
swe zadanie upatrywaa Labour Party w przeprowadzeniu reform, majcych na
celu popraw doli robotnika w panujcym ustroju kapitalistycznym.
Powstanie w parlamencie trzeciego stronnictwa nie zmienio systemu
dwupartyjnego, gdy liberaowie uzyskali tak wielk przewag w Izbie Gmin
(405 mandatw wobec 157, ktre przypady konserwatystom), e swobodnie
mogli realizowa swj program, nie szukajc niczyjego poparcia.
W tym okresie orodkiem skupiajcym zainteresowanie narodu bya kwestia
spoeczna. Nie zagodzia jej nawet czciowo imperialistyczna polityka
konserwatystw. Gabinet liberalny na innej drodze szuka rozwizania tego
trudnego problemu. Zapocztkowa seri ustaw spoecznych. W 1906 r.
zniesiono dotychczasow odpowiedzialno finansow zwizkw zawodowych za
straty, ktre fabrykant mg ponie skutkiem strajku, kierowanego przez
zwizek. W 1908 r. wprowadzono 8-godzinny dzie pracy w grnictwie. W 1909
r. przewidziano ustawowe minimum pac w niektrych gaziach pracy kobiet.
Wreszcie ustanowiono emerytury robotnicze - 5 szylingw tygodniowo dla osb
ubogich, ktre ukoczyy 70 lat ycia. Zapowiedziano dalsze rozszerzenie
systemu ubezpiecze spoecznych. Reformy te wymagay oczywicie
wyasygnowania odpowiednich funduszw ze skarbu pastwa.
Jednoczenie jeszcze wikszych rodkw wymaga wycig zbroje morskich z
Niemcami. Gdy bowiem Rzesza odrzucia w 1907 r. projekty porozumienia
flotowego z Wielk Brytani i rozszerzya program budowy nowych okrtw
wojennych, Anglia musiaa podj ciki wysiek zbrojeniowy na morzu.
Od kwietnia 1908 r. kanclerzem skarbu by przedstawiciel lewego skrzyda
liberaw Dawid Lloyd George i jego zadaniem stao si znalezienie rodkw
na pokrycie deficytu. Jesieni 1909 r. Lloyd George przedoy parlamentowi
budet, ktry charakterem swym rni si znacznie od budetw
dotychczasowych. Opiera si bowiem na nowym systemie podatkowym. 700 tys.
patnikw najniej opodatkowanych otrzymao zniki. Podwyszono natomiast
podatek spadkowy i dochodowy, wprowadzajc zarazem progresj. Szczeglnie
silnie nowy system uderzy w wielk wasno ziemsk. Lloyd George
owiadczy: "Mog wskaza 12 osb, ktrych dochd w najgorszym okresie
kryzysowym wystarczy, aby 50 tys. rodzin robotniczych miao dostateczne
utrzymanie w cigu miesica". Izba Gmin po burzliwych debatach budet
przyja. Odrzucia go natomiast Izba Lordw, co wywoao wielki konflikt
konstytucyjny. Premier Asquith owiadczy, e weto budetowe lordw "jest
to zamanie konstytucji i uzurpowanie uprawnie Gmin". Izba Nisza zostaa
rozwizana, a rzd poprowadzi walk wyborcz pod hasem oswobodzenia
parlamentu od weta lordw. W 1910 r. wybory odbyy si dwukrotnie w
styczniu i w grudniu. Dua cz zamoniejszych wyborcw odwrcia si od
liberaw, ktrzy stracili sporo mandatw i weszli dwa razy do nowej Izby w
liczbie tylko niewiele wikszej od konserwatystw. Poparcie wszake Labour
Party i posw irlandzkich dawao gabinetowi liberalnemu wikszo.
Liberaowie, wsparci przez swych sojusznikw robotniczych i irlandzkich,
zadali teraz nie tylko zatwierdzenia budetu, ale i reformy
konstytucyjnej, mianowicie wyranego odebrania Izbie Wyszej prawa
uchwalania ustaw finansowych. W innych dziedzinach miaa Izba Lordw
otrzyma jedynie prawo weta odraczajcego; jeli ustawa dwukrotnie na dwch
sesjach odrzucona przez lordw zostanie na trzeciej sesji uchwalona przez
Gminy, to zyska moc prawa. Opr Izby Wyszej przeamano zapowiedzi krla
Jerzego V mianowania tylu nowych parw, ilu bdzie trzeba do uzyskania
wikszoci liberalnej, i nowa ustawa, odbierajca Izbie Wyszej wszelkie
istotne uprawnienia, wesza w ycie w 1911 r.
Gwatowna kampania Lloyd George'a przeciwko Izbie Lordw miaa
niewtpliwie na celu zwrcenie ostrza walki klasowej przeciwko
arystokracji. Buruazja, dajca robotnikowi reformy spoeczne, walczca z
przeytkami feudalizmu, chciaa pokaza masom pracujcym, e jest si
postpow, i e w ramach istniejcego ustroju kapitalistycznego robotnicy
pod jej przewodem zdobd wszystkie potrzebne im urzdzenia i reformy.
Jeli takie byy cele polityki liberaw, to wkrtce okaza si miao, e
zawioda ona na caej linii.
Stopa yciowa robotnika angielskiego bya w Xix w. wysza ni robotnika
na kontynencie, jednak w pierwszym dziesicioleciu w. Xx zwyka cen
sprawia, e realna warto pacy spada. Wywoao to niezadowolenie i fale
strajkw. W 1911 r. doszo do (eby wyliczy najwaniejsze) strajkw
pracownikw marynarki handlowej, stoczniowcw i dokerw oraz do prawie
powszechnego strajku transportowcw, w 1912 r. do dwutygodniowego strajku
grnikw, w ktrym wzio udzia 850 tys. osb. Posowie Labour Party i
przywdcy Trade Unionw, nastrojeni oportunistycznie, z niepokojem patrzyli
na ten ruch ywioowy, ktremu nie byli w stanie zapobiec. Na czoo
wysunli si dziaacze bojowi i radykalni jak Tom Mann i Ben Tillet. Akcja
strajkowa wpyna na radykalizacj zwizkw zawodowych, a w kadym razie
pokanej liczby ich czonkw. Ponadto rezultatem strajkw bya pewna
poprawa warunkw bytowych robotnikw
- Zaostrzya si rwnie kwestia irlandzka. Ustawa z 1903 r. zwana Land
Purchase Act, uatwiajca irlandzkim chopom-dzierawcom nabywanie na
wasno ziemi, ktr uprawiali, zawioda rachuby angielskie i nie osabia
irlandzkiego ruchu niepodlegociowego. Patriotyczne organizacje narodowe
Sinn Fein, dalej Irlandzkie Bractwo Republikaskie, wreszcie Republikaska
Partia Socjalistyczna rozwijay oywion dziaalno stawiajc sobie za cel
niepodlego Irlandii. W tych warunkach gabinet liberalny, uzaleniony od
stanowiska posw irlandzkich, wnis w 1912 r. do parlamentu nowy projekt
autonomii. Irlandia otrzyma miaa dwuizbowy parlament w Dublinie. Sprawy
wszake handlu, ce, obrony pastwa miay by wyczone spod jego
kompetencji. Odraczajce weto Izby Lordw sprawio, e ustawa o Home Rule'u
moga wej w ycie dopiero po jej uchwaleniu na trzech kolejnych sesjach
Izby Gmin, a wic w 1914 r. Jednake zapowiedziana autonomia nie zadowolia
Irlandczykw, ktrym dawaa tylko nieznaczn popraw narodowego bytu,
oburzya za Anglikw zamieszkaych w pnocnej czci Zielonej Wyspy w
prowincji Ulster (Ulaidh).
Okres dwch lat, w ktrym dyskutowano o autonomii, lecz nie wprowadzono
jej w ycie, sprzyja podnieceniu umysw. Ulsterczycy nie tylko rozwinli
namitn agitacj przeciw projektowi Home Rule'u, ale zaczli si
przygotowywa do zbrojnego oporu. Gromadzono bro i tworzono oddziay
ochotnicze. Do walki zaczli si organizowa i Irlandczycy. Ogromn rol
odegra w tej dziedzinie Irlandzki Zwizek Robotnikw Transportowych.
Prowadzon przez Zwizek akcj strajkow policja brutalnie tumia,
przedsibiorcy odpowiadali lokautami. Walki te pokazay Irlandczykom cis
wi midzy spraw narodow a spoeczn. Sinn Fein wszed w blisk
wspprac z robotnikami Dublina. W peni miao si to okaza podczas
powstania na Wielkanoc 1916 r.
Tymczasem Ulsterczycy zajli stanowisko tak bezwzgldne, e nawet rzd
angielski zacz przeciwko nim wystpowa. Ale wtedy doszo do rzeczy
niesychanej. W marcu 1914 r. oficerowie angielscy w miasteczku Curragh w
hrabstwie Ulster zagrozili gremialnym podaniem si do dymisji, gdyby im
kazano walczy przeciwko ochotnikom ulsterskim.
Irlandia bya w przededniu wojny pomidzy ludnoci rodzim a napywow
mniejszoci angielsk z Ulsteru. Sierpie 1914 r. i wybuch pierwszej wojny
wiatowej przynis zmian sytuacji.
We wrzeniu 1914 r. ustawa o Home Rule'u uzyskaa moc obowizujc z tym,
e Ulster zosta spod jej dziaania wyczony. Ale odroczone zostao
wprowadzenie ustawy w ycie. Dopiero po wojnie w zmienionych warunkach
utworzono najpierw w 1921 r. Wolne Pastwo Irlandi jako dominium
brytyjskie, pniej w 1937 r. Republik Irlandzk.
Szeroki rozgos pozyskaa w Wielkiej Brytanii w owych latach sprawa tzw.
sufraystek (suffrage - prawo gosowania). W 1903 r. Emmeline Pankhurst
wraz z crkami Christabel i Sylvi zaoya Spoeczny i Polityczny Zwizek
Kobiet (Women's Social and Political Union) i podja wkrtce kampani,
majc pord burzliwych manifestacji zdoby prawo wyborcze dla kobiet.
Sufraystki umiay poruszy opini publiczn, zwrci jej uwag na kwesti
kobiec, ale celu nie osigny. Prawo wyborcze przyznano kobietom w
Wielkiej Brytanii dopiero po I wojnie wiatowej.


Rozdzia trzydziesty
smy:
Francja w przededniu wojny


Ofensywa dyplomatyczna Niemiec - pierwszy kryzys marokaski i wymuszona
przez Berlin dymisja ministra spraw zagranicznych Delcassego w 1905 r.,
drugi kryzys marokaski w 1911 r - postawia przed Francj w caej ostroci
zagadnienie stosunkw ze wschodnim ssiadem. Agresywne wystpienia
dyplomacji niemieckiej byy prostym skutkiem i zarazem zewntrzn oznak
procesu gospodarczego, zachodzcego na terenie Lotaryngii, Alzacji,
Nadrenii i Westfalii. Granica francusko-niemiecka przebiegaa w taki
sposb, e wgiel pozostawa na og po stronie niemieckiej, ruda elazna
za gwnie po stronie francuskiej. Rozwj przemysu niemieckiego coraz
silniej zwiksza zapotrzebowanie na rud. Sprowadzano j gwnie ze
Szwecji, Hiszpanii i Francji. Szwecja wszake zacza stosowa ograniczenia
w wywozie, spado wydobycie rudy hiszpaskiej, huty niemieckie byy wic
coraz silniej zwizane z rud francusk, zwaszcza e koszty transportu z
kopalni francuskich w Lotaryngii i Normandii byy najnisze. Kapita
niemiecki rozpocz wic walk o zdobycie rde tego cennego surowca.
Zawiody prby opanowania Maroka z jego bogactwami, ale w znacznej czci
zostaa uwieczona powodzeniem pokojowa penetracja kapitau niemieckiego do
Francji. Przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej wielkie koncerny
resko-westfalskie miay ju pod sw kontrol w duej mierze kopalnie w
Briey, Longwy, Nancy, jak i w Normandii. Penetracja kapitau niemieckiego
zaniepokoia Francuzw. W prasie pojawiy si artykuy, protestujce
przeciwko wyprzedawaniu skarbw ziemi francuskiej, w parlamencie mwiono
nawet o uchwaleniu ustawy, utrudniajcej opanowanie kopal francuskich
przez obcy kapita. Nie wszyscy jednak we Francji podzielali te obawy i te
antyniemieckie niechci. Przedstawiciele przemysu elaznego ze wschodnich
departamentw, ktry pracowa dziki wglowi z Zagbia Ruhry, byli zdania,
e Francja i Niemcy uzupeniaj si gospodarczo i powinny ze sob
wsppracowa.
W dziedzinie wielkiej polityki wyrazicielem tej czci kapitau
francuskiego, ktra dya do wspdziaania z niemieckim, by Joseph
Caillaux, premier w 1911 r., kilkakrotny minister skarbu. W Niemczech
wielki przemysowiec August Thyssen dowodzi, e Francuzi "posiadaj w
Lotaryngii bardzo wiele elaza, a nie maj wgla, my za wgla posiadamy
pod dostatkiem, lecz nie mamy elaza, dlatego jest rzecz niezbdn, aby
oba nasze kraje pozostaway ze sob w stosunkach nie tylko pokojowych, ale
take przyjacielskich".
Gr wzi jednak kierunek przeciwny wsppracy z Niemcami czy te
lkajcy si Niemiec. Przemys francuski, zwaszcza maszynowy, widzia dla
siebie w przemyle niemieckim gronego i niebezpiecznego konkurenta.
Przywz z Niemiec do Francji przewysza wielokrotnie francuski wywz do
Rzeszy. Obawa przed najazdem wschodniego ssiada bya wci ywa,
wskazywano, e wojska niemieckie mogyby w cigu kilku godzin po
wypowiedzeniu wojny zaj Briey, Longwy i inne wane orodki przemysowe we
wschodniej Francji. Niezrczne, brutalne akty politycznej agresji rzdu
Rzeszy, szczeglnie w r. 1905 i 1911, wywoay w spoeczestwie francuskim
zrozumiae zaniepokojenie i pogbiy nastroje antyniemieckie. Silnie
wystpio to zwaszcza po wysaniu kanonierki "Panther" do Agadiru i
rokowaniach Caillaux z Berlinem. W styczniu 1912 r. gabinet Caillaux zosta
obalony, a na czele rzdu stan jako premier i minister spraw
zagranicznych przeciwnik Niemiec, rzecznik polityki twardej i
nieustpliwej, Raymond Poincare, w rok pniej w styczniu 1913 r. wybrany
na prezydenta. Zaczto mwi o "przebudzeniu narodowym" (r%veil
national). W 1913 r. parlament uchwali trzyletni sub wojskow.
Stanowczej polityce Poincarego przeciwstawiaa si cz wielkiej
buruazji z Caillaux na czele, dya bowiem do wsppracy z Niemcami, i
lewica, gdy uwaaa, e polityka taka musi doprowadzi do wojny. Jeden z
przywdcw socjalistycznych Marcel Sembat wyda w 1914 r. ksik pt.
Faites un roi, sinon faites la paix (Powoajcie krla albo zrbcie pokj).
Wyraa tam pogld, i rzd republiki parlamentarnej nie moe mie ani
szybkoci, ani stanowczoci w dziaaniu niezbdnej do kierowania pastwem
podczas wojny. Wyciga std wniosek, e republika zaniecha musi wszelkiej
wojowniczej polityki. Nard francuski pragnie szczerze pokoju, lecz wci
nie moe si pogodzi z utrat Alzacji i Lotaryngii. Sami wszake
Alzatczycy nie myl ju o ponownym przyczeniu do Francji, pragn jedynie
szerokiej autonomii w ramach pastwowoci niemieckiej. Niech wic Francja
wyranie wyrzeknie si odwetu. Rzesza udzieli Alzacji autonomii, a
pojednanie francusko-niemieckie stanie si rzeczywistoci.


Rozdzia trzydziesty
dziewity:
Rosja w przededniu wojny


Chwilowe stumienie rewolucji i przejciowy triumf pozwoliy reakcji na
jedn jeszcze, ostatni tym razem prb umocnienia i utrzymania ustroju.
Bya to prba rozwizania cikiego problemu agrarnego. Podj j w latach
1906-1911 szef rzdu carskiego, energiczny Piotr A. Stoypin i usiowa
przeprowadzi w taki sposb, aby nie uszczupli znaczenia i wpyww
wielkiej wasnoci ziemskiej, wzmocni natomiast warstw bogatych chopw,
prowadzcych na wsi gospodark kapitalistyczn i uczyni z nich podpor
caratu, a zarazem sojusznika szlachty.
Dekret z 22(9) listopada 1906 r., a nastpnie ustawa z 27(14) czerwca
1910 r. day podstaw rozdziau wsplnoty chopskiej tzw. miru i
przeksztacenia jej we wasno indywidualn. Chopi mogli odtd otrzymywa
w indywidualne posiadanie uytkowany nadzia ziemi. Dziao si to na
wniosek chopa za zgod zebrania gromadzkiego. Pocigno to za sob zmiany
w strukturze wsi. Zamoniejsi chopi stali si wacicielami wikszych
gospodarstw, ubosi, tzn. proletariat rolny, ktry tylko dziki udziaowi w
mirze utrzymywa si jeszcze na wsi, mia przed sob trzy drogi - pozosta
na roli w charakterze robotnikw rolnych, uda si do miasta do pracy w
fabryce albo osiedli si na Syberii. W latach 1907-1917 przeszo 2 mln
gospodarzy porzucio wsplnot i objo na indywidualn wasno okoo 17
mln dziesicin, czyli prawie 19 mln ha. W latach 1907-1914 ponad 3 mln
chopw wywdrowao na Syberi.
Wadze konsekwentnie popieray zamonych chopw. "Rzd postawi nie na
ubogich i pijakw, lecz na silnych" - owiadczy Stoypin w Dumie 18(5)
grudnia 1908 r.
Stawka "na silnych" nie cakiem si powioda; reforma stoypinowska nie
zjednaa ogu chopw dla caratu, a jedynie ich cz, zaostrzya
natomiast przeciwiestwa klasowe na wsi rosyjskiej.
Pod wzgldem politycznym zarwno Stoypin, jak i po jego zamordowaniu we
wrzeniu 1911 r. jego nastpcy W. N. Kokowcow i Iwan W. Goremykin,
utrzymywali kurs skrajnie reakcyjny; haso Stoypina "najpierw uspokojenie,
a potem reformy" stao si przysowiowe.
Ostre represje dotkny socjaldemokracj rosyjsk. Znaczna liczba
organizacji partyjnych ulega rozbiciu. W Petersburgu np. w 1907 r. partia
miaa prawie 8 tys. czonkw, w 1908 r. za zaledwie okoo 3 tys.
Niebezpieczestwem nie mniejszym ni represje rzdowe byo wewntrzne jej
rozbicie. Konsekwentny kierunek rewolucyjny reprezentowali jedynie
bolszewicy, dcy do zwycistwa rewolucji buruazyjno-demokratycznej i jej
przerodzenia w rewolucj socjalistyczn. Bolszewicy rozumieli, e sposb
walki musi by inny w okresie chwilowego triumfu reakcji, ni w czasie
wysokiego napicia si rewolucyjnych. Rozumieli, e obok dziaalnoci
nielegalnej, ogromnie w nowych warunkach utrudnionej, naley wyzyska
wszystkie moliwoci, jakie daje praca legalna, a wic przede wszystkim
zwizki zawodowe i trybun Dumy (partie socjalistyczne wziy udzia w
wyborach do Ii, Iii i Iv Dumy). Bolszewicy spotkali si wszake z oporem z
dwch stron. Wystpili przeciwko nim mieszewicy, ktrzy przecenili siy
reakcji, nie wiedzieli, e rewolucja jest w Rosji nieunikniona, uwaali
wic za rzecz wskazan zerwa z wszelk dziaalnoci rewolucyjn i przej
na tory pracy wycznie legalnej. Taktyk bolszewick zwalczaa rwnie
grupa tzw. otzowistw (od rosyjskiego wyrazu otozwat'odwoa). Otzowici
domagali si odwoania posw socjaldemokratycznych z Dumy i nie uznawali
innych form pracy i walki, oprcz rewolucyjnych.
W grudniu 1908 r. odby si w Paryu zjazd Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji. Referat zasadniczy wygosi Lenin. W wyniku dyskusji
uchwalono rezolucj, ktra stwierdzaa, e partia prowadzi bdzie nadal
akcj rewolucyjn, ale w pracy dugofalowej, majcej na celu wychowanie,
zorganizowanie i zjednoczenie proletariatu, chopw i wojska, korzysta te
musi z wszelkich moliwoci legalnych.
Zgodnie z tymi wskazaniami partia podja energiczn akcj na terenie
zwizkw zawodowych, spdzielni i stowarzysze owiatowo-kulturalnych. W
Dumie posowie socjaldemokratyczni, a przede wszystkim pose petersburski,
bolszewik Mikoaj G. Poletajew, poddawali ostrej krytyce rzd carski i
buruazj.
Du wag przywizywaa partia do akcji strajkowej. Ruchu strajkowego nie
zdoa stumi surowy reim policyjny. Gdy rzd wystpi z oskareniem 55
posw socjalistycznych do Ii Dumy o przygotowywanie zamachu na ycie cara
i nakaza wytoczenie im procesu, w gwnych orodkach przemysowych Rosji
wybuch w listopadzie 1907 r. wielki strajk protestacyjny. W Petersburgu, w
dniu rozpoczcia procesu, strajkowao ponad 60 tys. robotnikw. W latach
1912-1913 wybucho przeszo 2 tys. strajkw, w pierwszym proczu 1914 r.
przeszo 4 tys.
W okresie reakcji i walki z klas robotnicz nie osaba rwnie polityka
rusyfikacyjna. Projekty ustawy o samorzdzie miejskim w Krlestwie
przewidyway utworzenie obok kurii polskiej i ydowskiej take oddzielnej
kurii rosyjskiej, chocia Rosjanie byli tam tylko nieliczn, napywow
garstk urzdnikw, nauczycieli i policjantw. Uderzeniem w polsko byo
wyodrbnienie ziemi chemskiej i upastwowienie Kolei
Warszawsko-Wiedeskiej.
Ostra agitacja antyydowska w Rosji zmierzaa do dalszego ograniczania
ydw, zwaszcza w szkolnictwie. W wystpieniach antysemickich w Dumie
wyrnia si jeden z przywdcw "czarnych sotni", pose Wadimir M.
Puryszkiewicz, ktry swoje skrajnie prawicowe stanowisko zamanifestowa
synnym okrzykiem rzuconym w Dumie: "na prawo od nas jest tylko ciana"
(prawieje nas tolko stiena).
Konstytucyjny ustrj Wielkiego Ksistwa Finlandzkiego by dla reakcji
rosyjskiej kamieniem obrazy. Std pyny tendencje do ograniczenia
odrbnoci finlandzkich. W 1910 r. Stoypin przeprowadzi w Dumie ustaw,
ktra z pogwaceniem konstytucji wielkiego ksistwa oddawaa wadzom
rosyjskim do rozstrzygania tak wane kwestie, jak sprawy walutowe, celne,
ustawodawstwo dotyczce stowarzysze i zgromadze publicznych,
przystosowanie systemu owiaty ludowej oraz finlandzkiego kodeksu karnego
do interesw cesarstwa, obowizek partycypowania w wydatkach cesarstwa itd.
Ostatnie Dumy, trzecia wybrana w 1907 r. i czwarta wybrana w 1912 r.,
byy z uwagi na reakcyjn ordynacj wyborcz reprezentantami jedynie klas
uprzywilejowanych i w najmniejszej mierze nie peniy funkcji powizania
spoeczestwa z rzdem i ustrojem. Pomimo zachowawczego,
ziemiasko-buruazyjnego skadu Dumy profesor Milukow mg j nazwa nie
bez susznoci "akumulatorem niezadowolenia".
Sytuacj Rosji w owych latach trafnie scharakteryzowa historyk radziecki
P. N. Jefremow: "Powstao oryginalne bdne koo. Z jednej strony przeytki
feudalizmu byy powan przeszkod na drodze do kapitalistycznego rozwoju
Rosji. Z drugiej strony feudalizm suy buruazji do hamowania ruchw
proletariackich i rewolucji. W rezultacie ze wzgldu na trudnoci rozwoju
kapitalizmu rosyjskiego na gruncie rodzimym trzeba si byo uciec do
inwestycji zagranicznych i do zagranicznych poyczek. To za z kolei wiodo
do stopniowego uzalenienia gospodarki rosyjskiej od kapitau zachodniego,
a w nastpstwie i zalenoci politycznej".
W 1913 r. przemys rosyjski by opanowany w 30% przez kapitalistw
zagranicznych. Wiksze przedsibiorstwa, majce kapita zakadowy ponad 500
tys. rb., byy w 47% wasnoci obcego kapitau. W najwaniejszych
gaziach przemysu stosunek ten wyglda jeszcze gorzej. Grnictwo
rosyjskie w 1912 r. byo w 84% w posiadaniu kapitalistw zagranicznych. 3/4
kapitau wielkich bankw rosyjskich przypadao na "banki-crki" bankw
zagranicznych, przede wszystkim paryskich.
Inwestycja obcego kapitau w Rosji w 1915 r. ilustruje ponisza tabela:
Kapita: Mln rubli - Udzia procentowy
Francuski: 687,9 - 31,2
Brytyjski: 535,4 - 24,3
Niemiecki: 436,1 - 19,8
Belgijski: 318,7 - 14,4
Stanw Zjednoczonych: 114,0 - 5,2
Inny: 113,8 - 5,1
Razem: 2205,9 - 100,0

Ekspansja obcego kapitau do Rosji, cieranie si tam kapitau
francuskiego i angielskiego z niemieckim wyjania wiele problemw polityki
rosyjskiej, jak i tych kwestii midzynarodowych, w ktre Rosja bya
uwikana.
Ekspansja Rosji kierowaa si ku Mandurii, Korei i Chinom na Dalekim
Wschodzie, ku Afganistanowi i Persji, wreszcie ku Bliskiemu Wschodowi. W
rnych okresach przewaay rne tendencje. Pod koniec Xix w. polityka
rosyjska koncentrowaa si na zagadnieniach Dalekiego Wschodu, na Bakanach
za bya bardziej ustpliwa i pojednawcza. Dlatego to dwukrotnie w tym
czasie doszo do porozumienia austro-rosyjskiego w sprawach bakaskich
(porozumienie Gouchowski-Murawiow w Petersburgu w 1897 r. i
Gouchowski-Lamsdorff w Mrzsteg w 1903 r.). Przegrana wojna z Japoni w
1904-1905 r. przyspieszya wysunicie spraw Bliskiego Wschodu na plan
pierwszy. Zarwno wielka wasno ziemska na Ukrainie, zainteresowana w
monoci swobodnego, niczym nie krpowanego wywozu zboa, jak i ciki
przemys poudnioworosyjski uwaay cakowit swobod handlu
czarnomorskiego, tzn. objcie przez Rosj ochrony drogi morskiej przez
Cieniny za niezbdny warunek dalszego pomylnego rozwoju gospodarki
rosyjskiej. Obliczano, e w latach 1903-1912 przecitnie 37% wywozu z Rosji
szo przez Cieniny. Nic wic dziwnego, e kwestia Cienin bya przedmiotem
bacznej uwagi zarwno rzdu carskiego, jak i przedmiotem ywej akcji
propagandowej pord buruazji rosyjskiej.
Std te pochodzia wielka ruchliwo dyplomacji carskiej w sprawach
Bliskiego Wschodu w ostatnich latach przedwojennych. W 1911 r. mamy
nieudoln prb rozcignicia wpywu na Turcj w formie zblionej do
protektoratu drog bezporedniego porozumienia z Port, w 1912 r. widzimy
czynny udzia Petersburga w formowaniu sojuszu bakaskiego. Sprawy Turcji,
Cienin i narodw bakaskich cile czyy si ze sob.
Aktywizacja polityki rosyjskiej na Bliskim Wschodzie zaostrzaa
antagonizm z pastwami centralnymi. Dla Austro-Wgier hegemonia caratu na
Bakanach bya powanym niebezpieczestwem. Niemcom przewaga rosyjska nad
Bosforem grozia poderwaniem stanowiska, ktre zdoali ju sobie w Turcji
wyrobi i przekreleniem dalszych planw opanowania imperium osmaskiego.


Rozdzia czterdziesty:
Sprawa polska przed
pierwsz wojn wiatow


Wanym zagadnieniem dziejw Europy bya sprawa narodw pozbawionych bytu
pastwowego. Polacy, Litwini, Ukraicy, Czesi, Sowacy, otysze,
Estoczycy, Finowie, Jugosowianie, Rumuni, Ormianie, Francuzi (w Alzacji i
Lotaryngii), Duczycy (w Szlezwiku), Wosi, Irlandczycy, Kataloczycy - oto
ludy zmuszone y w caoci lub w czci pod obcym panowaniem. Byy wrd
nich narody o bogatej przeszoci, o wasnej starej tradycji pastwowej,
stojce na wysokim stopniu rozwoju kulturalnego i gospodarczego, byy i
narody zacofane ekonomicznie i kulturalnie.
Sytuacja narodw uciemionych ukadaa si rozmaicie, byo to zalene i
od ich wasnego rozwoju, i od polityki pastwa, w ktrego skad wchodziy.
Pastwa ciemice inne ludy, a wic pastwa, przeciw ktrym kieroway
si ruchy narodowe, to przede wszystkim carska Rosja, monarchia habsburska
i Turcja, nastpnie Rzesza Niemiecka i Wielka Brytania.
Byway okresy, gdy sprawa narodu uciemionego stawaa si gona w
wiecie. Prasa podawaa wiadomoci o przeladowaniach i ucisku, jakiego
doznawa, zajmoway si nim kancelarie dyplomatyczne. Gdy pastwo
uciskajce byo sabe lub gdy znajdowao si w trudnej sytuacji, dochodzio
nawet do interwencji dyplomatycznych. W kocu Xix w. i na pocztku Xx w.
taka interwencja bya niemoliwa w Wiedniu, Petersburgu, Berlinie czy
Londynie, ale stosowano j chtnie w Stambule.
Interwencja dyplomatyczna, postawienie sprawy narodu ujarzmionego na
porzdku dziennym dyskusji midzy pastwami mogo mie rne cele. Czasami
chodzio po prostu o wywoanie we wasnym spoeczestwie nastrojw
przychylnych dla rzdu, ktry ujmowa si za spraw popularn w kraju.
Czasami szo o uzyskanie dla siebie wpyww politycznych i gospodarczych w
pastwie, przeciw ktremu kierowa si ruch narodowy (np. interwencja
Austrii i Rosji w 1903 r. w kwestii reform administracji tureckiej w
Macedonii). Wreszcie w rzadkich wypadkach, gdy dochodzio do akcji zbrojnej
(np. wojna francusko-austriacka w 1859 r. lub rosyjsko-turecka w latach
1877-1878), celem byo uzalenienie od siebie nowo powstajcego pastwa.
Polska bya uciemion nie przez jedno mocarstwo jak np. Irlandia, lecz
przez trzy mocarstwa. Fakt ten wywoywa najrozmaitsze powikania, a przede
wszystkim wiza Polsk z polityk trzech mocarstw, nie za jednego. I
odwrotnie trzy mocarstwa musiay w swej polityce bra czynnik polski pod
uwag.
W Xix w., w okresie wojen napoleoskich do powstania styczniowego, a
nawet dalej do wojny francusko-niemieckiej (1870-1871), gono byo w
Europie o sprawie polskiej. W okresie nastpnym w latach 1871-1914
przeciwnie, w wiecie mwio si o Polsce bardzo mao. W konfliktach
midzynarodowych czynnik polski nie wystpowa na zewntrz. Wniosek, i
sprawa polska przestaa by zagadnieniem midzynarodowym, a staa si
jedynie kwesti wewntrzn rosyjsk, prusk, austriack, jest jednak
zupenie bdny. W istocie rzeczy niewiele si zmienio. W Xix w. tylko
Francja Napoleona I walczc z zaborcami Polski dya do utworzenia pastwa
polskiego, ktre miao by jej przedni stra w Europie rodkowej. Pastwo
takie, uzalenione od Francji, istniao przez kilka lat, byo to Ksistwo
Warszawskie. Ta sytuacja nie powtrzya si ju wicej przed wybuchem
pierwszej wojny wiatowej. Interwencje dyplomatyczne w Petersburgu podczas
powstania styczniowego nie miay na celu rozwizania sprawy polskiej, lecz
osignicia wasnych korzyci francuskich i angielskich, a w dalszym
rzdzie uspokojenie wzburzonej opinii publicznej na Zachodzie.
Zmiana, ktr przyniosy lata 1870-1871, polegaa na tym, e w Europie na
lat trzydzieci par nastpi okres pokoju, okres bez wielkich wstrzsw
wojennych i rewolucyjnych. Ponadto Francja przestaa a do upadku caratu
posugiwa si spraw polsk w swych akcjach politycznych. Uznaa, e nie
bdzie jej to przynosio korzyci, lecz przeciwnie - szkod. Francja za
czasw Iii Republiki upatrywaa jedno ze rde swej katastrofy w 1870 r. w
dawnych swych zwizkach z Polsk, one to bowiem oddaliy od Francji Rosj;
wyrzeczenie si wic Polski i pogrzebanie sprawy polskiej to klucz, ktry
mia Iii Republice otworzy drog do carskiego zaufania. "Co do mnie -
pisa 4 wrzenia 1871 r. Thiers do generaa Le Flo, ambasadora w
Petersburgu - mam ten klucz bardziej w rku anieli ktokolwiek inny we
Francji. Od lat czterdziestu mwiem i powtarzaem, i to z wysokoci
trybuny parlamentarnej, e nadzieje podsuwane Polsce byy w stosunku do
niej nielojalnoci, w stosunku za do nas samych wielkim oszustwem. My
sami gubilimy Polsk od lat czterdziestu podniecajc j, a nie mogc, nie
chcc jej podtrzyma, z Rosji za zrobilimy sobie na dugi czas
nieprzejednanego wroga".
Zmieniay si rzdy Iii Republiki, zmieniali si premierzy i ministrowie
spraw zagranicznych, ale bez zmiany pozosta pogld Thiersa nakazujcy
polityce francuskiej daleko idc powcigliwo w sprawie polskiej. Gdy w
1887 r. podczas ostrego napicia w stosunkach francusko-niemieckich i
groby wojny zwrcono si ze strony polskiej do sfer rzdowych francuskich,
prawdopodobnie do ministra wojny, generaa Boulanger, z propozycj
wywoania insurekcji w Poznaskiem i na Pomorzu, rzd Iii Republiki odda
ca spraw w rce rosyjskie. Rzecz prosta, e w Petersburgu nie chciano o
niczym sysze.
Bya jednak zasadnicza rnica pomidzy sytuacj Polski w okresie lat
1800-1870, a jej pooeniem pod koniec stulecia. Rnica ta polegaa na
zmienionym stosunku pomidzy trzema zaborcami. Swego czasu Engels wyrazi
si, e Polska bya cementem, ktry spaja wite Przymierze. Tak byo
istotnie przez czas dugi. Wsplny interes zaborcw w utrzymywaniu Polski w
niewoli by silniejszy ni rnice, zaznaczajce si w innych kwestiach i
dzielce Wiede, Petersburg i Berlin. Jeli w 1854 r. Austria nie wystpia
zbrojnie przeciwko Rosji, to zapewne w duej mierze wpyna na to obawa
przed moliw w takim wypadku odbudow pastwa polskiego. Z kocem Xix w.
antagonizm austriacko-niemiecko-rosyjski na Pwyspie Bakaskim i na
Bliskim Wschodzie (supremacja na Bakanach i eksploatacja Turcji) ujawni
si z tak si, e wzajemne niechci i sprzecznoci wziy gr nad
wsplnym interesem zaborcw.
Gdy rozgorzaa w Rosji walka pomidzy kapitaem francuskim a niemieckim,
konflikt niemiecko-rosyjski by tak ostry, e zarwno solidarno
konserwatywno-monarchistyczna, jak i antypolska, zaborcza, zeszy na plan
dalszy wobec powstaych rozbienoci.
Ju Bismarck bra pod uwag moliwo wojny przeciw Rosji i zastanawia
si, jak rol mogaby wwczas odegra sprawa polska. Ksi Chlodwig
Hohenlohe-Schillingsfrst 27 padziernika 1883 r. zapisa w swym dzienniku
wywody kanclerza, ktre niele charakteryzuj jego polskie zamysy i
denia. "Wojna z Rosj, w ktrej musielibymy popiera Austri, byaby
nieszczciem, gdy nie moglibymy nic zyska, nawet zwrotu kosztw
wojennych. Wojna doprowadziaby take do tego, e musielibymy odbudowa
Polsk po Dniepr i Dwin. My sami nie wzniecilibymy wprawdzie w Polsce
powstania, ale musielibymy pozwoli na to Austrii, ktra ogosiaby
pniej krlem polskim jednego z arcyksit, jeliby takiego miaa. To
doprowadzioby z kolei do utworzenia si przeciw temu krlestwu przymierza
trzech dworw cesarskich, t drog doszlibymy znowu do zwizku trzech
cesarzy".
A wic Polacy mieliby pomc armii niemieckiej w pokonaniu Rosjan, a
wskrzeszone polskie krlestwo miaoby sta si znowu cementem spajajcym
trzy mocarstwa rozbiorcze.
"Odbudowa Polski - pociesza si Bismarck innym razem - [byaby]
wprawdzie broni obosieczn, ale mniejszym jednak zem od inwazji
rosyjskiej".
Stosunki midzy zaborcami wpyway na polityk prowadzon wobec Polakw.
I tak ostry, antypolski kurs prowadzony za kanclerstwa Bismarcka
spowodowany by w pierwszym rzdzie interesami niemieckiej buruazji i
pruskich junkierw, ale mia rwnie u swych podstaw ch pokazania rzdowi
carskiemu, e mimo rnic, ktre zaczy dzieli Petersburg i Berlin,
Niemcy nie d do konfliktu z Rosj. Lekkie zagodzenie kursu za
kanclerstwa generaa Capriviego miao na celu zjednanie sobie Polakw wobec
pogorszenia stosunkw z caratem. By to zreszt objaw przejciowy i
krtkotrway. Wkrtce wzi gr pogld przeciwny - rosncy wtedy
antagonizm midzy Berlinem a Petersburgiem nakazywa eksterminacj ywiou
polskiego, zamieszkujcego wschodnie prowincje Rzeszy, graniczce z Rosj,
pooone blisko stolicy. 13 stycznia 1902 r. mwi w sejmie pruskim
kanclerz Bulow: "Nie moemy dopuci, aby wyschy korzenie potgi pruskiej,
aby nasza narodowo nad Wart, Wis i Odr zostaa wyparta falami obcej
nam narodowoci, wszak Pozna i Bydgoszcz, Gdask i Toru le zbyt blisko
serca monarchii pruskiej, zbyt blisko orodkw ywiou niemieckiego".
W 10 lat pniej wtrowa kanclerzowi inny dziaacz hakatystyczny Otto
Hoetzsch. Publicysta ten tak charakteryzowa w 1912 r. cele polityki
niemieckiej na ziemiach polskich: "Musi nadej czas, w ktrym nacisk si
materialnych i duchowych na Polakw bdzie tak silny, e utrwali si w nich
przekonanie: Cokolwiek zdarzy si moe w zaborach rosyjskim i austriackim,
my ani materialnie, ani moralnie nie moemy si ju wyrwa spod panowania
pruskiego".
Sowa Bulowa i Hoetzscha to komentarz wyjaniajcy kierunek polityki
niemieckiej. Zasuguj tu na uwag nieprzypadkowe, rzecz prosta, zbienoci
na gruncie midzynarodowym i wewntrznym niemieckim. W 1907 r. zarysowao
si zblienie angielsko-rosyjskie, groba oskrzydlenia zawisa nad Rzesz.
W 1908 r. sejm pruski uchwali na wniosek rzdu ustaw wywaszczeniow. W
1912 r:, gdy nastpio dalsze zaostrzenie sytuacji midzynarodowej, rzd
berliski zacz wykonywa postanowienia ustawy i wywaszcza ziemi
polsk.
Podobnymi torami sza i polityka Petersburga. Wadze carskie upatryway w
Krlestwie bastion wysunity na zachd, majcy odegra w przewidzianej
zbliajcej si wojnie z pastwami centralnymi wan rol zabezpieczenia
zaczepnych dziaa rosyjskich w Galicji Wschodniej i w Prusach Wschodnich.
Stan oblenia uznano tu za najlepszy rodek zapewnienia sobie penej
swobody dziaania. A obok tego w brzemiennym w doniose wydarzenia na
arenie midzynarodowej roku 1912 nastpiy takie posunicia, jak
wyodrbnienie ziemi chemskiej z Krlestwa i upastwowienie Kolei
Warszawsko-Wiedeskiej, czyli usunicie Polakw z kierowania i ze suby
kolejowej.
Austria z uwagi na sw struktur wielonarodowociow musiaa od pocztku
ery konstytucyjnej prowadzi wobec Polski polityk inn ni Prusy i carska
Rosja i znacznie bardziej ni tamte pastwa bra pod uwag postulaty
polskie, a przynajmniej polskich klas posiadajcych. Imperializm austriacki
kierowa si ku Bakanom, a Polska i ewentualne w niej zdobycze budziy
zainteresowanie chyba tylko w niektrych odamach dynastii, przede
wszystkim osobicie u cesarza Franciszka Jzefa. Nie da si w kadym razie
zaprzeczy, e polityka Michaa Bobrzyskiego jako namiestnika Galicji
(1908-1913) bya politycznym przygotowaniem do wojny midzy monarchi
habsbursk i caratem i do postawienia przez Austri sprawy polskiej.


Rozdzia czterdziesty pierwszy:
Sytuacja midzynarodowa
w pocztkach Xx wieku


Znaczny wpyw na rozwj stosunkw midzynarodowych w pocztkach Xx w.
wywar rosncy konflikt angielsko-niemiecki. Problem ten ma obfit
literatur, lecz dotd nie zosta jeszcze cakowicie wywietlony.
Gdy w kocu Xix w. Wielka Brytania postanowia zerwa z dotychczasow
polityk "wspaniaego odosobnienia", zwrcia si najpierw do Niemiec z
propozycjami zblienia i cisego wspdziaania. Oferty sojusznicze
angielskie, skadane w latach 1898, 1899, 1901, Niemcy stale odrzucali.
Odmowa rzdu Rzeszy wynikaa z przekonania, e korzyci z sojuszu czerpa
bd jedynie Anglicy, Niemcom za nie odda on adnych usug. W Berlinie nie
wierzono w moliwo wyrwnania przeciwiestw angielsko-francuskich, a
zwaszcza angielsko-rosyjskich. Std to kierownicy polityki niemieckiej
sdzili, i na sojusz z Angli zawsze bdzie czas, gdy nie znajdzie ona
innego sprzymierzeca poza Rzesz. czy si z tym brak zaufania do
Wielkiej Brytanii i niewiara w jej siy. Wilhelm Ii pisa: "Anglicy za
wszelk cen staraj si znale armi na kontynencie, ktra by si bia w
obronie ich interesw: nie bdzie to armia niemiecka".
Pokazao si wkrtce, e nie tylko nieaktualna staa si sprawa sojuszu,
ale e stosunki midzy Londynem a Berlinem weszy w stan rosncego
napicia. Niewtpliw rol w takim ukadzie rzeczy odegraa rywalizacja
handlowa. Oba kraje, Niemcy i Angli, wizay oywione stosunki handlowe,
ale jednoczenie rywalizoway one ze sob gospodarczo w wielu krajach.
Kupiec niemiecki, bardziej prny i przedsibiorczy ni angielski, a przy
tym taniej sprzedajcy swj towar, wypiera swego konkurenta z niektrych
rynkw. Fakt, e przemys niemiecki rozwija si szybciej ni brytyjski,
wzbudza w Anglii niemae obawy.
W ostatnich latach Xix w. wystpi na widowni inny jeszcze czynnik,
ktry uniemoliwi porozumienie Londynu z Berlinem. Niemcy rozpoczli
budow wielkiej floty wojennej. Od bardzo dawna Anglicy uwaali, e
panowanie na morzach jest dla Wielkiej Brytanii kwesti yciow. Naleao
dba o to, aby marynarka angielska bya silniejsza od poczonych flot dwu
najpotniejszych mocarstw morskich. Wedug powszechnie ugruntowanej opinii
tylko taki stosunek si (Two Powers Standard) gwarantowa Anglii
bezpieczestwo przed obc inwazj oraz swobod poruszania si po drogach
morskich niezbdn do zapewnienia w razie wojny dostaw dla Wysp
Brytyjskich.
W 1898 r. parlament Rzeszy uchwali kredyty na budow silnej marynarki
wojennej. Do r. 1904 miano wybudowa 17 wielkich okrtw liniowych, 8
pancernikw sucych do obrony wybrzey, 9 wielkich, 6 mniejszych
krownikw itd. W 1900 r. program ten zosta jeszcze rozszerzony.
Sekretarz urzdu w Urzdzie Marynarki Rzeszy kontradmira von Tirpitz
gosi pogld, e niemiecka flota wojenna powinna by tak silna, aby atak
na ni by dla Anglikw "prawdziwym ryzykiem" (Risiko-Gedanke). Szeroka
propaganda domagajca si budowy marynarki wojennej opanowaa spoeczestwo
niemieckie. Niemiecki Zwizek Flotowy (Deutscher Flottenverein), zaoony w
1898 r. liczy w 10 lat pniej ponad milion czonkw. Nie trudno
stwierdzi, kto kierowa propagand morsk i w czyim ona interesie leaa.
Firmy Krupp i Stumm na samym tylko opancerzaniu okrtw zarabiay rocznie
po 5 mln marek. W 1900 r., gdy koniunktura gospodarcza zacza si
pogarsza, Krupp wszcz w prasie agitacj za przyspieszeniem budowy floty.
Ksi Otto Salm-Horstmar uzasadni to w ten sposb: "Dziki zamwieniom na
nowe okrty wojenne i wywoanemu przez to oywieniu handlu i przemysu
podnios si odpowiednie kursy giedowe, ocalonych zostanie wiele dbr i
nastpi konsolidacja rynku".
Szeroka propaganda flotowa miaa w Niemczech z natury rzeczy ostrze
antyangielskie i wywoywaa w Anglii ataki prasowe skierowane przeciwko
Niemcom. Przewaga brytyjska na morzu bya wszake tak znaczna, e
pocztkowo ani rzd, ani sztab marynarki nie niepokoi si zbytnio
zbrojeniami niemieckimi. Sytuacja ulega zmianie dopiero wtedy, gdy w r.
1906 i 1907 Niemcy opracowali nowy plan trzyletni obejmujcy budow 12
wielkich pancernikw najnowszego typu "Dreadnought" (Nie bj si niczego).
Anglicy uznali wwczas, e Niemcy zaczli powanie zagraa brytyjskiej
supremacji morskiej.
Antagonizm midzy Angli a Niemcami mia jeszcze i inne przyczyny. Ju w
kocu Xix w. imperializm niemiecki rozpocz penetracj w Turcji. Gwnym
jej wyrazem bya budowa linii kolejowej, ktra poczy miaa Stambu z
Bagdadem, a w dalszym etapie i z Zatok Persk. Rzecz prosta, e byo to
sprzeczne z interesami brytyjskimi.
Klska Rosji w Mandurii w latach 1904-1905 przyniosa powane
konsekwencje w stosunkach midzynarodowych. Carat, powstrzymany w Azji
Wschodniej, zwrci baczn uwag na Bliski Wschd i na Bakany. W praktyce
polityka rosyjska kierowaa si nie tylko przeciw Austro-Wgrom i Turcji,
pastwom blisko zwizanym z Niemcami, ale i przeciwko samym Niemcom i ich
penetracji imperialistycznej w Azji Zachodniej. Antagonizm
rosyjsko-austriacko-niemiecki przyczyni si wydatnie do chwilowego
zaagodzenia nieufnych i nieprzyjaznych stosunkw midzy Londynem a
Petersburgiem i do ukadu anglo-rosyjskiego z 1907 r. Imperializm
angielski, francuski i rosyjski sprzymierzyy si przeciwko najbardziej
ruchliwemu i agresywnemu imperializmowi niemieckiemu.
5 padziernika 1908 r. Austro-Wgry ogosiy aneksj Boni i Hercegowiny,
prowincji, ktre dotd na mocy postanowie kongresu berliskiego jedynie
"okupoway i administroway". Fakt ten wiadczy, e austriacki minister
spraw zagranicznych Aehrenthal pragnie prowadzi polityk czynn i w ten
sposb osabi groce monarchii naddunajskiej niebezpieczestwo rozbicia.
Orodkiem skierowanej przeciwko Austro-Wgrom akcji jugosowiaskiej,
jugosowiaskim Piemontem bya od pewnego czasu Serbia. Zadaniem polityki
austriackiej musiao by osabienie Serbii i jej uzalenienie od Wiednia.
Aneksja Boni i Hercegowiny miaa pokaza Serbom, e monarchia
austro-wgierska jest silna, e iluzj s nadzieje na jej rozbicie, e
przeciwnie zjednoczenie Sowian poudniowych bdzie mogo nastpi wanie
pod berem Habsburgw. Wiza si z tym dalszy etap planw austriackich,
zwaszcza szefa sztabu generaa Conrada von H"tzendorfa, mianowicie
zniszczenie "serbskiego gniazda rewolucyjnego".
W Belgradzie polityk austriack dobrze rozumiano, tote aneksja Boni
wywoaa w Serbii wielkie zaniepokojenie. Rzd serbski nie mg dziaa
samodzielnie przeciw znacznie silniejszym Austro-Wgrom, mg tak uczyni
jedynie dziki poparciu Rosji. Stanowisko Petersburga miao wic zasadnicze
znaczenie. Ot Rosja zgosia sprzeciw nie tyle zreszt przeciw samej
aneksji, lecz przeciw jednostronnej formie jej dokonania bez zgody
sygnatariuszy traktatu berliskiego; daa natomiast kompetensat zarwno
dla Serbii, jak i dla siebie (swoboda przejazdu okrtw wojennych przez
Cieniny). Ale carat by zbyt osabiony po rewolucji i po przegranej
wojnie, aby mc z si wystpi na zewntrz. Koa rzdowe petersburskie
uwaay przy tym, e ewentualny konflikt zagrozi ustrojowi carskiej Rosji.
Ponadto Francja owiadczya, e nie bdzie si naraaa na
niebezpieczestwo wojny z powodu sprawy, w ktrej nie wchodz w gr
"interesy yciowe" Rosji. Austri popar natomiast mocno sojusznik
niemiecki. Ostatecznie pod naciskiem Berlina rzd carski zrezygnowa z
oporu 23 marca 1909 r. Osamotniona Serbia musiaa si ugi. 31 marca 1909
r. pose serbski w Wiedniu zoy na Ballhausplatz not, w ktrej Serbia
stwierdzaa, e prawa jej w niczym nie zostay naruszone przez aneksj
Boni i zobowizywaa si do zmiany stanowiska wzgldem Austro-Wgier, aby
mc utrzymywa z nimi stosunki oparte na dobrym ssiedztwie. W ten sposb
zakoczy si, formalnie rzecz biorc tzw. kryzys boniacki, ktry w cigu
kilku miesicy utrzymywa Europ w stanie napicia.
Niemcy i Austria odniosy niezaprzeczenie zwycistwo dyplomatyczne, ale
byo to zwycistwo pyrrusowe. Piercie otaczajcy pastwa centralne
bynajmniej nie zosta przerwany, jak tego dowodzi kanclerz Blow;
niebezpieczestwo jugosowiaskie nie przestao zagraa Austrii. Nie
osignito adnych korzyci realnych.
Rok 1911 przynis nowy powany kryzys midzynarodowy, ktry o mao nie
doprowadzi do wybuchu wojny. Tym razem stary si Niemcy z Francj;
przedmiotem sporu byo, podobnie jak i przed szeciu laty, Maroko.
Postanowienia konfederacji w Algeciras z 1906 r., jak rwnie i
pniejszy dwustronny ukad francusko-niemiecki w 1909 r. nie doprowadziy
do uoenia wsppracy dwch antagonistw w Afryce. Wzroso natomiast
zainteresowanie Niemiec Marokiem, wzmoga si agitacja w prasie wskazujca
na ten bogaty kraj jako na konieczny i naturalny teren ekspansji
niemieckiej. Propagand t finansowaa gwnie nadreska firma braci
Mannesmann, ktrzy w 1909 r, otrzymali od sutana koncesj na wydobywanie
rudy.
W marcu 1911 r. wybucha w Maroku rewolta przeciwko sutanowi Mulaj
Hafidowi. Stolic kraju F%s (Fez), otoczyli powstacy. Rzd francuski
zdecydowa si wysa ekspedycj zbrojn dla ochrony ycia i mienia
zamieszkaych tam Europejczykw. 4 maja 1911 r. oddziay francuskie zajy
F%s. Francja niezaprzeczenie przekroczya uprawnienia przyznane jej przez
konferencj w Algeciras. Dla Niemiec zarysowaa si od razu moliwo
wyzyskania sytuacji i otworzenia na nowo kwestii marokaskiej.
1 lipca 1911 r. do Agadiru, niewielkiego portu w zachodnim Maroku,
wpyna kanonierka niemiecka o symbolicznej nazwie "Panther". By to tak
sawiony w prasie wszechniemieckiej "skok pantery do Agadiru"
(Panthersprung nach Agadir). W taki sposb Niemcy wyrazili ch wszczcia z
Francj rokowa na temat kompensaty za uznanie panowania francuskiego w
Maroku. Chcieli rokowa, ale majc w rku "zastaw", jak mwiono w Berlinie.
Plany niemieckie sigay daleko, obejmoway cae Kongo Francuskie.
Gabinet paryski zdecydowa si nie podejmowa rkawicy i spraw zaatwi
polubownie. Decyzja ta podyktowana bya w duej mierze stanowiskiem Anglii.
Rzd angielski nie zgodzi si na propozycj francusk wysania
brytyjskiego okrtu wojennego do portu marokaskiego, Mogadoru (ob.
As-Sawira), doradza natomiast ukady. Za takim sposobem wyjcia z sytuacji
opowiada si rwnie premier Francji Joseph Caillaux, zwolennik cisej
wsppracy kapitau francuskiego i niemieckiego.
Rokowania rozpoczy si 9 lipca. Dyplomacja niemiecka wystpia tak
bezwzgldnie, e wywoaa zaniepokojenie w Anglii. Tote 21 lipca 1911 r.
na bankiecie wydanym na cze lorda-majora Londynu kanclerz skarbu Lloyd
George wygosi wobec zgromadzonego tam wiata finansw przemwienie, w
ktrym stwierdzi, e Anglia stoi na stanowisku, i "pokj zawszelk cen
jest formu nie do przyjcia dla wielkiego narodu". Byo to ostrzeenie
pod adresem Niemiec, i Wielka Brytania nie dopuci do nadmiernej
przegranej francuskiej. Prasa niemiecka wszcza gwatown kampani
antyangielsk, ale rzd Rzeszy ostrzeenie dobrze zrozumia i zagodzi swe
dotychczasowe ostre stanowisko. Francuskie posunicia giedowe w sierpniu i
we wrzeniu, ktre odbiy si niekorzystnie na niemieckim rynku finansowym,
skoniy Berlin do dalszych ustpstw.
4 listopada 1911 r. porozumienie zostao wreszcie zawarte. Niemcy day
Francji woln rk w Maroku i zgodziy si na ogoszenie francuskiego
protektoratu nad tym krajem, ale uzyskay korzystne warunki dla niemieckich
koncesjonariuszy; chodzio tu gwnie o firm braci Mannesmann. W zamian
Francja odstpia Niemcom wiksz, lecz mniej wartociow cz Konga
Francuskiego o powierzchni okoo 275 tys. km;.
Drugi kryzys marokaski zosta zakoczony, ale ukad z 4 listopada nie
doprowadzi do trwaego odprenia i wyrwnania stosunkw midzy Francj a
Niemcami. Bezwzgldne metody niemieckie zaostrzyy nieufno Francuzw. W
styczniu 1912 r. obalony zosta Caillaux, ktremu zarzucono zbytni
ustpliwo wobec Niemiec i nielojalno w stosunku do wasnego ministra
spraw zagranicznych. Na czele rzdu francuskiego stan Raymond Poincare.
Za jego urzdowania ogoszony zosta formalnie 30 maja 1912 r. protektorat
Francji nad Marokiem. Take w Niemczech ukad nie wzbudzi zadowolenia,
uwaano, e da on Rzeszy zbyt mao korzyci.
Nastpstwem Agadiru byo rwnie zaostrzenie stosunkw
angielsko-niemieckich. Z kocem 1911 r. dwaj finansici, bankier angielski
Sir Ernest Cassel i niemiecki przedsibiorca okrtowy Albert Ballin
porozumieli si ze sob i doprowadzili do tego, e w lutym 1912 r. przyby
do Berlina w misji oficjalnej brytyjski minister wojny lord Haldane.
Przyjazd jego zapocztkowa rokowania, ktre cigny si na drodze
dyplomatycznej przez miesic. Niemcy ofiarowali zwolnienie tempa zbroje
morskich; opracowany wanie 3-letni plan budowy nowych okrtw, tzw.
Novelle, mia by ukoczony nie w 1915 r., lecz w 1919 r., a wic wykonany
w siedem lat. W zamian dali, aby Wielka Brytania i Rzesza zobowizay si
do zachowania neutralnoci w razie, "gdyby jeden z dwch kontrahentw
znalaz si w stanie wojny, w ktrej nie bdzie mg by poczytany za
napastnika". Anglicy natychmiast gotowi byli jedynie zobowiza si do
nieagresji. Rokowania spezy na niczym. I nie mogo by inaczej, gdy obie
strony co innego miay na celu. Niemcom chodzio o rozbicie Entente
Cordiale - porozumienia francusko-brytyjskiego, gdy Anglikom szo o
powstrzymanie niemieckich zbroje morskich.
W par miesicy pniej, w maju 1912 r., parlament Rzeszy wbrew gosom
Polakw i socjaldemokratw uchwali kredyty na utworzenie nowej pitej
eskadry, a wic dalsze powikszenie floty wojennej. Konflikt
brytyjsko-niemiecki uleg dalszemu zaostrzeniu.
Niebezpieczestwo wojny przyszo wszake z innej strony.
Wochy od dawna ju planoway zabr Trypolitanii i Cyrenajki. W tajnym
porozumieniu z Francj uzyskay uznanie wspzalenoci midzy kwesti
marokask a trypolitask. Wielka Brytania, ktrej take zaleao na
osabieniu wizi Woch z Trjprzymierzem, daa do zrozumienia, e nie
bdzie sprzeciwia si aneksji. Konflikt francusko-niemiecki da Wochom
upragnion sposobno realizacji planw kolonialnych. Dnia 28 wrzenia 1911
r. Wochy wypowiedziay wojn Turcji, wysadziy nastpnie wojska w Afryce
Pnocnej i w cigu kilku tygodni zajy porty Trypolitanii i Cyrenajki
bronione przez Turkw. W gbi kraju natomiast napotkali Wosi stanowczy
opr miejscowych plemion i nigdy nie zdoali go cakowicie pokona. Pomimo
niepowodze swych wojsk Turcja odmawiaa zawarcia pokoju i uznania aneksji
woskich. Wosi wic zdecydowali si przenie dziaania wojenne do Europy,
wiosn 1912 r. zajli wysp Rodos a nastpnie wyspy Dodekanezu na Morzu
Egejskim, a nawet z daleka ostrzeliwali Dardanele. Wreszcie Turcja, nad
ktr zawisa groba wojny z pastwami bakaskimi, ustpia. Dnia 15
padziernika 1912 r. w Ouchy pod Lozann podpisany zosta pokj; sutan
zrzek si swego zwierzchnictwa nad Trypolitani i Cyrenajk i uzna zabr
tych krajw przez Wochy.
Turcja zmienia swe poprzednie stanowisko i posza na ustpstwa, gdy
znacznie wiksze niebezpieczestwo ni od Wochw zagrozio jej ze strony
pastw bakaskich.
Pod egid rosyjsk zawarty zosta 13 marca 1912 r. tajny
bugarsko-serbski traktat sojuszu przewidujcy wojn zaczepn przeciwko
Turcji i podzia ewentualnych zdobyczy w Macedonii; stref okoo 60 km
szerokoci wzdu rzeki Wardar uznano za teren sporny, o jego losie
rozstrzygn mia arbitra cara Mikoaja. Dnia 29 maja 1912 r. stan
traktat bugarsko-grecki, rwnie skierowany przeciwko Turcji. Czarnogra
zawara sojusz z Serbi i umow ustn z Bugari.
Czwrprzymierze bakaskie wyzyskao osabienie Turcji i w padzierniku
1912 r. rozpoczo wojn. Jej wynik przesdziy ju pierwsze bitwy -
zwycistwa bugarskie pod Kirkkilise (ob. Kirklareli) 24 padziernika, pod
Lleburgaz 29 padziernika, wielka wygrana Serbw pod Kumanovem 24
padziernika, wreszcie zajcie Salonik przez wojska greckie 8 listopada.
Bugarzy oblegali Adrianopol i rozpoczli marsz na Stambu; zatrzymay ich
dopiero fortyfikacje pod Czatald na przedpolach stolicy. 3 grudnia
zawarte zostao na yczenie Turcji zawieszenie broni. Rokowania pokojowe
rozpoczte nastpnie w Londynie nie day wyniku. 3 lutego 1913 r. wznowiono
dziaania wojenne. Powodzenie w dalszym cigu sprzyjao sojusznikom
bakaskim. W marcu 1913 r. Bugarzy i Serbowie zdobyli Adrianopol, Grecy
Janin. Rzd turecki uzna, e dalszy opr jest niemoliwy, i zwrci si
do zwycizcw z prob o rozejm i pokj. 30 maja 1913 r. stan w Londynie
traktat pokoju. Turcja ustpia sprzymierzecom bakaskim cznie ziemie
pooone na zachd od linii Enez-Midye w Tracji oraz Kret.
Skoczya si pierwsza wojna bakaska, lecz wkrtce zacza si druga.
Sprzymierzecy nie mogli doj do porozumienia w kwestii podziau
Macedonii. Bugarzy przekonani, i w wojnie dotychczasowej ponieli
najwiksze ofiary, 1871-1914 powinni wic otrzyma najznaczniejsze
korzyci, przewiadczeni o swej przewadze nad Serbi, znienacka w nocy z 29
na 30 czerwca 1913 r. zaatakowali Serbw i Grekw. Przeliczyli si wszake
z siami. Wojska serbskie i greckie stawiy opr mocniejszy, ni si
oglnie spodziewano. Ponadto uderzya na Bugari Rumunia zgaszajca
pretensje do Dobrudy Poudniowej. Wreszcie korzystajc z zamieszania Turcy
zajli Adrianopol. Bugaria zagroona klsk poprosia o pokj. 10 sierpnia
1913 r. podpisany zosta traktat pokojowy w Bukareszcie. Warunki byy dla
Bugarw cikie, musieli odda Silistr Rumunii i wyrzec si caej strefy
spornej w Macedonii. W ostatecznym rezultacie po obu wojnach bakaskich
ludno Bugarii powikszya si zaledwie o 400 tys. mieszkacw, Grecji
natomiast o 1600 tys., Serbii o 1200 tys.
Zmiana stosunku si na Bakanach i przesunicia graniczne spowodoway
nowy kryzys midzynarodowy.
Sukcesy serbskie wzbudziy ywe niezadowolenie w Wiedniu. Serbia dya
wyranie do uzyskania dostpu do Morza Adriatyckiego. Wasny port
wzmocniby i gospodarczo, i politycznie jej pozycj w stosunku do monarchii
naddunajskiej. Dlatego wanie sprzeciwiaa si temu Austria. Popary j
nie tylko Niemcy, ale take Wochy, ktre nie chciay szerzenia si wpyww
sowiaskich nad Adriatykiem. Za Serbi natomiast stana Rosja. Kwestia
portu serbskiego omal nie doprowadzia z kocem 1912 r. do wybuchu wojny.
Ostatecznie pastwa Trjprzymierza przeforsoway swj punkt widzenia.
Utworzono niezawise ksistwo Albanii, ktre zagrodzio Serbom drog do
morza.
Niewtpliwy ten sukces Austro-Wgier straci na znaczeniu w wyniku
drugiej wojny bakaskiej. Serbia zwrcia si wprawdzie nie ku
Adriatykowi, lecz ku Macedonii, ale bd co bd wzmocnione pastwo
serbskie po wieych zwycistwach i triumfach miao wikszy autorytet i
wiksz si atrakcyjn ni poprzednio. "Wielka Serbia" w znaczniejszej
mierze ni dotd bya jugosowiaskim Piemontem zagraajcym integralnoci
monarchii habsburskiej. Dlatego za gwne zadanie polityki austriackiej
uznano w Wiedniu osabienie czy nawet rozbicie krlestwa serbskiego.
Dyplomacja wiedeska pracowaa wic nad zacienieniem nadweronych
stosunkw z Rumuni i przede wszystkim nad zblieniem z antagonistk Serbii
Bugari. Te okolicznoci trzeba mie ywo w pamici, gdy rozwaa si
polityk Austro-Wgier w lipcu 1914 r.

Rozdzia czterdziesty drugi:
Stosunki wyznaniowe


Schyek dugiego pontyfikatu Piusa Ix przynis wydarzenia duej
doniosoci w yciu Kocioa katolickiego. I Sobr Watykaski (1869-1870)
przyj dogmat nieomylnoci papiea w sprawach wiary i moralnoci. Uchwaa
soborowa oznaczaa wzmocnienie wadzy papieskiej i pogbienie zwartoci
wewntrznej Kocioa i jego hierarchii. Ogoszenie dogmatu wywoao liczne
gosy sprzeciwu w koach liberalnych i wolnomylnych. W onie Kocioa
wszake opozycja nie bya zbyt silna, a po uchwale Soboru umilka. Tylko
szczupa cz duchowiestwa, gwnie profesorowie uniwersytetw
niemieckich, i niewielka grupa intelektualistw w Niemczech i Szwajcarii
wystpia z Kocioa, tworzc sekt starokatolikw, ktra wszake nie
zdobya nigdy wikszego wpywu. Ostro natomiast na uchwa soborow
zareagoway niektre rzdy, Austria np. wypowiedziaa konkordat z 1855 r.
motywujc to tym, e "kontrahent papieski sta si kim innym". W Niemczech
ogoszenie nowego dogmatu stao si jedn z przyczyn Kulturkampfu.
Wkrtce po ogoszeniu dogmatu o nieomylnoci papieskiej nastpi upadek
Pastwa Kocielnego; 20 wrzenia 1870 r. wojska woskie wkroczyy do Rzymu.
Nowa sytuacja charakteryzowaa si tym, e osabienie pozycji politycznej
papiestwa, pozbawionego wadzy wieckiej, lkajcego si utraty swej
niezalenoci, pozostajcego w otwartym konflikcie lub co najmniej w zych
stosunkach z wikszoci rzdw w Europie, towarzyszyo wzmocnienie
stanowiska papiea w onie Kocioa; miao si to wszake uwidoczni
dopiero za nastpnego pontyfikatu.
W 1878 r. zmar Pius Ix; nastpc jego obrany zosta kardyna Gioacchino
Pecci, ktry przybra imi Leona Xiii.
Nowy papie, podobnie jak Pius Ix, uzna wzmocnienie wewntrznych si
Kocioa za spraw zasadnicz i wiele uwagi powici zwartoci
ideologicznej i doktrynalnej katolicyzmu. Zwalczanie sprzecznych z religi
lub wrogich religii i Kocioowi kierunkw naukowych wymagao wytworzenia
wasnego, dobrze ugruntowanego programu i wasnej metody. Encyklika Aeterni
Patris z 4 sierpnia 1879 r. wzywaa uczonych katolickich do pogbienia
pracy w dziedzinie filozofii i do przyjcia jednolitego wzoru, mianowicie
wzoru scholastyki, zwaszcza w tej postaci, jak jej da w. Tomasz z
Akwinu. Encyklika ta zapocztkowaa neoscholastyk i jej posta podstawow
- neotomizm. Neotomizm sta si doktryn obowizujc w seminariach i
wyszych uczelniach katolickich. Leon Xiii zreorganizowa rwnie, tak
wane dla doktryny kocielnej, studia biblijne i utworzy w 1902 r.
oddzieln Komisj Biblijn dla kierowania badaniami w tej dziedzinie i ich
koordynowania.
W dziedzinie stosunkw politycznych Leon Xiii postawi sobie za cel
zaagodzenie konfliktw z rzdami, ktre wywoaa bd zaognia
nieustpliwo Piusa Ix, i wyprowadzenie papiestwa ze stanu odosobnienia, w
jakim si ostatnio znajdowao. Taktyka papiea polegaa na tym, aby wykaza
rzdom, i Koci w wielu wypadkach moe by dla nich uyteczny, i t
drog uzyska podane ustpstwa. W szczeglnoci Leon Xiii wskazywa, i
Koci moe odegra du rol w agodzeniu ostrych przeciwiestw zarwno
spoecznych, jak i narodowych. Taktyk t osign zakoczenie Kulturkampfu
w Niemczech i nawizanie poprawnych stosunkw z Prusami. Doprowadzi
rwnie do przywrcenia w 1889 r. stosunkw dyplomatycznych z Rosj,
zerwanych w dobie powstania styczniowego, cho nie zdoa poprawi
pooenia katolicyzmu w pastwie cara.
Charakterystyczna bya zmiana stanowiska Watykanu wobec liberalizmu. Leon
Xiii zszed z nieugitych, nieprzejednanych pozycji swego poprzednika i
ujrza nie tylko widoki kompromisu i porozumienia z liberaln buruazj i z
pastwem liberalnym, ale rwnie moliwo uzyskania dla Kocioa
pomylnych warunkw dziaania w wiecie nowoczesnym. Myl Leona Xiii
doskonale uwidaczniaj jego sowa o liberalnej konstytucji belgijskiej z r.
1831: "Uwica ona niektre zasady, ktrych jako papie nie mog uzna za
suszne, ale pooenie katolicyzmu w Belgii wykazuje po dowiadczeniach p
wieku, e w spoeczestwie wspczesnym system wolnoci, zaprowadzony w tym
kraju [w Belgii] jest najbardziej korzystny dla Kocioa. Katolicy
belgijscy nie tylko powinni powstrzyma si od atakowania konstytucji, ale
powinni jej broni". Encykliki Immortale Dei z 19 listopada 1885 r. i
Libertas z 20 czerwca 1888 r. nie zniosy wprawdzie (byoby to sprzeczne z
zasadami i wielowiekow tradycj i taktyk Kocioa), ale zagodziy
tendencje Syllabusu Piusa Ix z r. 1864.
Takie pogldy, a zarazem trzewy realizm skoniy Leona Xiii do wezwania
katolikw francuskich do uznania republikaskiej formy rzdu we Francji.
Papie spodziewa si przez porozumienie z republikanami francuskimi
umocni pooenie Kocioa we Francji, a zarazem pozyska sympatie
republiki francuskiej, potrzebne mu w jego grze politycznej z Wochami.
Trudno oceni, w jakiej mierze Leon Xiii liczy si jeszcze z moliwoci
odbudowy szcztkowego Pastwa Kocielnego, w jakiej za dy do
paraliowania polityki antyklerykalnych rzdw woskich. Faktem jest, e
forytowa Francj przeciw Wochom i popiera Dwuprzymierze
francusko-rosyjskie przeciw Trjprzymierzu niemiecko-austriacko-woskiemu.
Baczn uwag zwrci te Leon Xiii na kwesti robotnicz. Myli i
wskazania spoecznikw katolickich, biskupa Wilhelma Kettelera w Niemczech,
Alberta de Mun we Francji, Karola von Vogelsang w Austrii, profesora
Gasparda Decurtins w Szwajcarii, rozwin papie w encyklice Rerum novarum
z 15 maja 1891 r. Encyklika wskazywaa, e "natura kae, aby w
spoeczestwie obie owe warstwy [tj. bogatych i biednych] zgodnie
przystaway do siebie i odpowiednio rwnowayy si nawzajem". Upominaa
"bogatych i pracodawcw", e powinni pamita, i "ani boskie, ani ludzkie
prawa nie pozwalaj uciska potrzebujcych i ndzarzy dla osobistej
korzyci i zyski cign z cudzego niedostatku". Pastwo powinno "swym
prawodawstwem osoni wasno osobist", ale zarazem musi "strzec
robotnikw przed wyzyskiem pracodawcw", zwaszcza jeli chodzi o prac
kobiet i dzieci. Wreszcie encyklika zachcaa do tworzenia katolickich
stowarzysze robotniczych.
Na gruncie zasad Rerum novarum powstaway stronnictwa
chrzecijasko-spoeczne i rozwijay dziaalno chrzecijaskie czy te
katolickie zwizki zawodowe.
Nastpca Leona Xiii - Pius X (Giuseppe Sarto, syn wiejskiego listonosza)
lata swego niedugiego pontyfikatu wypeni cakowicie prac nad
wewntrznym yciem Kocioa. Wystpi ostro (encyklika Pascendi Domini
gregis w r. 1907) przeciwko modernizmowi, czyli kierunkowi
racjonalistycznemu albo, wyraajc si dokadniej, kierunkom
racjonalistycznym w filozofii i teologii katolickiej. Modernici
przyznawali dogmatom warto tylko wzgldn. Czoowym modernist by
egzegeta francuski Alfred Loisy. Pius X niepokoi si te zbyt postpowymi
tendencjami zdobywajcymi sobie wpyw w niektrych organizacjach
katolickich (wystpienie przeciwko katolikom francuskim, zgrupowanym pod
przewodem Marca Sangnier dokoa pisma "Sillon").
W trudnej sytuacji znalaz si Koci podczas pierwszej wojny wiatowej.
Katolicy stanli przeciwko sobie w obu walczcych obozach. Z politycznego
punktu widzenia Watykan musia yczy sobie zachowania - i to moliwie w
nieuszczuplonej mocy - jedynego wielkiego mocarstwa katolickiego,
Austro-Wgier, musia obawia si zwycistwa i zdecydowanej przewagi
zarwno protestanckich Prus-Niemiec, jak protestanckiej Anglii, jak
antyklerykalnej Francji, jak wreszcie prawosawnej Rosji. Std te jak
najszybsze zakoczenie wojny, i to bez zwycizcw i bez zwycionych, byo
celem zabiegw dyplomacji papieskiej. Pracowa w tym kierunku usilnie nowy
papie Benedykt Xv (Giacomo Della Chiesa), wybrany 3 wrzenia 1914 r.
Potpi on okropnoci wojny w encyklice z 1 listopada 1914 r., katolikom
woskim zaleca akcj na rzecz zachowania przez Wochy neutralnoci. W
"upomnieniu apostolskim" z 28 lipca 1915 r. nazwa kontynuowanie wojny
samobjstwem. 1 sierpnia 1917 r., gdy rozpocz si czwarty rok wielkiej
burzy dziejowej i na wschodzie Europy witaa rewolucja komunistyczna,
Benedykt Xv w nocie pokojowej wezwa pastwa wojujce do wstrzymania
dziaa wojennych i wszczcia rokowa pokojowych. Podstaw negocjacji miaa
by ewakuacja przez obie strony okupowanych terytoriw i wyrzeczenie si
odszkodowa z wyjtkiem wypadkw, gdzie ustali mona winnego dokonanych
zniszcze. Pokj opiera si powinien, wedug opinii papiea, na
obowizkowym arbitrau dla usuwania sporw pomidzy pastwami, na
ograniczaniu zbroje i sankcjach midzynarodowych przeciwko napastnikowi.
Wezwanie papieskie odrzucia Koalicja i odrzuciy Niemcy. Papie nie zdoa
uwieczy swych wysikw powodzeniem, spotka si natomiast z obu stron z
zarzutami stronniczoci. Katolicy francuscy i belgijscy ubolewali, e
Benedykt Xv nie potpi gono pogwacenia przez Niemcw neutralnoci
Belgii.
Kocioy protestanckie znajdoway si w innej sytuacji ni Koci
katolicki. Indywidualizm Reformacji, jej liberalizm, brak zdyscyplinowanej
hierarchii kocielnej, czuwajcej nad prawowiernoci - wszystko to
wydawao si atwiej godzi z racjonalizmem epoki, z czynicym postpy
laicyzmem ni doktryna katolicka i hierarchiczny ustrj Kocioa
katolickiego. Kocioy protestanckie byy w wielu wypadkach cile
powizane z pastwem, gowa pastwa bya zarazem gow Kocioa (Koci
anglikaski w Wielkiej Brytanii, Kocioy ewangelickie w Niemczech i w
krajach skandynawskich). Okolicznoci te sprawiay, e protestantyzm w
przeciwiestwie do Kocioa katolickiego nie popada w cikie i
dugotrwae konflikty z rzdami.
Protestantyzm nie by wystawiony na cige walki, jak Koci katolicki,
ale nie mia jego siy i zwartoci ideologicznej. Uderzao w protestantyzm
rozbicie nie tylko organizacyjne, ale i doktrynalne. Obok dawnej szkoy
ortodoksyjnej utrzymujcej pewien niewzruszony zesp dogmatw, byy liczne
kierunki przyznajce podstawowym nawet dogmatom chrzecijastwa tylko
znaczenie wzgldne lub symboliczne (Broad Church, czyli Koci Szeroki,
tzw. liberaowie czy modernici w Anglii, Adolf Harnack w Niemczech,
Auguste Sabatier we Francji).
Rozbicie to wywoao wszake potrzeb porozumienia si dla przywrcenia
jednoci. Potrzeba zrodzia si najpierw pord dziaaczy misyjnych. W 1910
r. odbya si w Edynburgu w Szkocji pierwsza ekumeniczna konferencja
misjonarzy pod przewodnictwem Amerykanina Johna Motta. Dalszy rozwj ruchu
ekumenicznego przypad na lata po pierwszej, a silniej jeszcze po drugiej
wojnie wiatowej.
Protestanci zwrcili take uwag na kwesti spoeczn. Tworzyli zwizki
robotnicze o charakterze wyznaniowym protestanckim. Najwybitniejszym i
najgbszym przedstawicielem myli spoecznej protestantyzmu szwajcarskiego
i niemieckiego by Leonhard Ragaz, w latach 1909-1921 profesor teologii na
uniwersytecie w Zurychu. Usiowa on wprowadza program demokracji,
socjalizmu i pacyfizmu na podstawie chrzecijaskiej.
Oryginaln form propagandy religijnej w krajach anglosaskich
przedstawiaa Armia Zbawienia (Salvation Army). Organizacja ta rozwina
si w misji zaoonej w sidmym dziesicioleciu Xix w. przez metodyst
Williama Botha i dziaajcego w East-End, ubogiej dzielnicy Londynu.
Zorganizowana na mod wojskow z generaem na czele, z oficerami,
mundurami, sztandarami itp. Armia Zbawienia miaa na celu pozyskanie z
powrotem dla chrzecijastwa zdechrystianizowanej ludnoci wielkomiejskiej.
Kocioy prawosawne byy oddzielnymi instytucjami, zczonymi wsplnot
wiary i liturgii, lecz majcymi odrbn organizacj. Patriarcha Stambuu
mia prymat honorowy nad caym prawosawiem, ale nie by zwierzchnikiem
innych Kociow. Poza Stambuem patriarchaty byy w Aleksandrii, Antiochii
i Jerozolimie. Patriarchat moskiewski, zniesiony przez Piotra 1, zosta
przywrcony dopiero w 1917 r: po upadku caratu. Kocioy, czyli Cerkwie
prawosawne - rosyjska, grecka, rumuska, serbska, czarnogrska i bugarska
byy cile zwizane z pastwem.
Wsplnota religijna narodw wyznajcych prawosawie bya jednym z
czynnikw polityki rosyjskiej na Bakanach i na Bliskim Wschodzie, nie
odgrywaa za roli na innych terenach.
Znaczenie midzynarodowe mia islam - religia Arabw, Turkw, Persw,
Tatarw, rozpowszechniona w Indiach (okoo 70 mln wyznawcw), w Indonezji,
w Afryce. W okresie podbojw europejskich w Afryce w epoce imperializmu
islam postrada duo ze swej siy przycigajcej, cho jej nie utraci.
Od Xvi w. sutani tureccy uzurpowali sobie tytu kalifa, majcy im da
zwierzchno religijn nad islamem. By to prymat wycznie teoretyczny,
uznawali go zreszt tylko sunnici. Muzumanie sunniccy w krajach nie
wchodzcych w skad wczesnego pastwa tureckiego wymieniali kalifa w swych
modach, ale nie podlegali jego zwierzchnictwu. Program zblienia ludw
islamu pod egid sutana by nierealny; okaza si to miao w 1914 r., gdy
zawiody prby rzdu tureckiego wywoania wojny witej "dihad" caego
islamu przeciwko Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji. Co wicej, w wiecie
arabskim coraz wicej zwolennikw zyskiwa pogld, e gow islamu jest
wielki szeryf Mekki.
Wbrew spotykanym czsto w Europie pogldom islam bynajmniej nie zakrzep
w rutynie i skostnieniu. Na jego gruncie powstaway i rozwijay si rne
prdy umysowe.
Najwybitniejszym zapewne mylicielem i dziaaczem islamu by w omawianym
okresie Damal ad-Din al-Afgani. Polem pracy tego Afgaczyka z urodzenia
byy niemal wszystkie kraje muzumaskie. Afgani czy denie do jednoci
wiata islamu z popieraniem nacjonalizmw lokalnych. Zarwno powstanie w
Egipcie w 1882 r., jak i ruchy rewolucyjne w Persji w kocu Xix w. wizay
si z jego dziaalnoci. Ze szkoy Afganiego wyszed Syryjczyk
Abdul-Rahman Kawakebi, ktry pragn przywrci Arabom kulturalne i
polityczne kierownictwo wiata islamu. W Indiach Sied Ali by wyrazicielem
racjonalizmu muzumaskiego, w Persji prorok Baha Ullah zapocztkowa ruch
dcy do zjednoczenia caej ludzkoci w Bogu. Wskazaniem naczelnym ruchu
byo "kocha ludzko i suy jej, pracowa dla powszechnego pokoju i
braterstwa".
Religi wiatow, nalec obok chrzecijastwa i islamu do trzech
najbardziej rozpowszechnionych religii, by rwnie buddyzm. Wystpowa on
pod rnymi postaciami, dzieli si na wiele sekt, mia zwolennikw w
Chinach, Japonii, Tybecie, Mongolii, Cejlonie, Birmie, Syjamie,
Indochinach.
Braminizm rozszerzy si poza Indiami gwnie w krajach Azji
Poudniowo-Wschodniej.


Rozdzia czterdziesty
trzeci:
ycie kulturalne


Druga poowa Xix w. bya nie tylko okresem potnego rozwoju
gospodarczego, to take okres wielkiego rozkwitu kultury. Wyksztacenie si
rynku wiatowego i postp techniki komunikacyjnej rozszerzyy tradycyjny
krg kultury zachodnioeuropejskiej; wzbogacio j coraz ywiej rozwijajce
si ycie umysowe obu Ameryk, Azji, a take dotychczasowych krajw
peryferyjnych Europy, jak Skandynawii, a zwaszcza Rosji, ktra odtd
zajmuje jedno z czoowych miejsc w literaturze, muzyce, teatrze i nauce.
Oddziaywanie kultury postpowao nie tylko wszerz, ale i w gb poprzez
rozszerzanie w poszczeglnych krajach owiaty; rozwijao si szkolnictwo na
wszystkich szczeblach, rozbudowywano sie bibliotek zarwno naukowych, jak
i owiatowych, wzrastay nakady ksiek i czasopism.
Rosncym potrzebom spoecznym odpowiada ilociowy i jakociowy postp w
technice upowszechniania kultury; rozwj przemysu wydawniczego, postp
techniki druku, rozwj techniki teatralnej i pocztki filmu odegray w tej
dziedzinie du rol.


Nauka

Nauka zajmowaa w drugiej poowie Xix w. stanowisko bardziej
uprzywilejowane ni w poprzednich okresach. Uczeni cieszyli si duym
uznaniem. Bya to zwarta grupa, majca swe tradycje, swoje wasne miejsce w
hierarchii spoecznej, uzupeniajca swe szeregi w przewanej mierze w
drodze kooptacji.
Reprezentacj wiata nauki byy jak dawniej, tak i nadal akademie i
towarzystwa naukowe. Miay one wpyw na obsad katedr uniwersyteckich i
waniejszych stanowisk naukowych oraz na cae ycie naukowe. Z instytucjami
tymi liczyy si i rzdy, i spoeczestwa. Nie bez znaczenia by fakt, e w
monarchiach protektorem czy prezydentem akademii bywa najczciej czonek
rodziny panujcej.
W dziaalnoci wielu akademii przejawiao si denie do objcia
kierownictwa pracy naukowej w kraju. Najwyraniej i najbardziej metodycznie
wystpowao to w Niemczech w Akademii berliskiej. Nie bya to oczywicie
jeszcze pracy kierownicza tego typu, jaki widzimy w Xx w., ale tendencja w
tym kierunku zaznaczaa si ju bardzo wyranie.
Rozwj bada naukowych, powstawanie nowych dyscyplin i specjalizacji
powodoway wzrost liczby publikacji naukowych - ksiek, czasopism,
biuletynw, ktre w coraz wikszym stopniu staway si cznikiem midzy
uczonymi rnych krajw. Potrzeba bliszej wsppracy, a przynajmniej
wymiany myli, skaniaa uczonych do utworzenia instytucji, ktra by w
jaki sposb czya akademie rnych krajw. W wyniku dyskusji
przeprowadzonej z inicjatywy uczonych angielskich na zjedzie
przedstawicieli towarzystw naukowych w Wiesbaden w padzierniku 1899 r.
utworzone zostao 31 lipca 1900 r. Midzynarodowe Zrzeszenie Akademii
dziaajce do wybuchu pierwszej wojny wiatowej. Celem Zrzeszenia byo
midzy innymi realizowanie szerszych zada naukowych wsplnymi siami.
Jednym z tych zada byo np. wydawanie Encyklopedii Nauk Matematycznych.
Prace badawcze oraz nauczanie na szczeblu akademickim wymagay wikszych
kosztw ni dawniej. Nowoytne laboratoria, kliniki, instytuty badawcze
pochaniay ogromne sumy. W wikszoci pastw europejskich budet nauki
stale wzrasta, ale to nie rozwizywao jeszcze wszystkich trudnoci, przed
ktrymi stali badacze, zwaszcza w dziedzinie nauk przyrodniczych i
technicznych. Z poparciem finansowym, czsto znaczniejszym i
skuteczniejszym ni pomoc ze strony pastwa, pieszyli prywatni
kapitalici. Niekiedy by to mecenat, mianowicie gdy chodzio o
finansowanie dziaw nauki nie przynoszcych korzyci materialnych, jak np.
wykopaliska archeologiczne. Znacznie wiksze jednak kwoty przeznaczone byy
na badania naukowe, ktre miay bezporednie znaczenie dla przemysu.
Zakadano i utrzymywano laboratoria chemiczne i fizyczne, urzdzano
kosztowne ekspedycje dla odkrycia bogactw kopalnych itd. Drog w tym
kierunku pokaza najpierw przemys chemiczny. Szybki rozwj chemii
zawdzicza bowiem naley w duej mierze subwencjom na badania naukowe
przyznawanym przez wacicieli fabryk. Wyniki tych bada byy rdem
ogromnych dochodw Powstaway coraz to nowe gazie przemysu chemicznego -
produkcja barwnikw, nawozw sztucznych, materiaw wybuchowych,
syntetycznych rodkw leczniczych, artykuw spoywczych itd.
Wzorem chemii przemys i w innych dziedzinach zacz opiera sw
produkcj na badaniach naukowych. Przede wszystkim tam, gdzie powstaway
nowe gazie wytwrczoci lub gdzie produkcja ulegaa gbokim przemianom,
a wic w przemyle elektrycznym, lotniczym, mechaniki precyzyjnej,
optycznym. Obok uniwersytetw silne orodki bada powstay rwnie w
zakadach przemysowych. Dawny warsztat czy maa stacja dowiadczalna
wynalazcy rozszerzya si w wielkie laboratoria naukowo-badawcze.
Zjawisko to wystpio najpierw w Niemczech; w fabrykach niemieckich
zaczto urzdza laboratoria i sprowadza do nich wysoko wykwalifikowanych
specjalistw. Inne kraje naladoway, cho powolniej i w mniejszym stopniu,
wzory niemieckie. We Francji i w Anglii dano od bada naukowych
natychmiastowej opacalnoci, a to utrudniao ich rozwj. Niektre mniejsze
kraje, majce dawne tradycje kultury naukowej, jak Szwajcaria, Belgia,
Holandia, Szwecja, umiay wydatnie popiera prace badawcze i z duym
powodzeniem korzysta z ich wynikw niezbdnych dla rozwoju gospodarczego
(np. szwajcarski przemys elektryczny). Rzecz interesujca, e istniao
przewidywanie takiego wanie, a nie innego rozwoju nauki, wiadczy o tym
twrczo pisarska Julesa Verne ju na przeomie lat 1860- 1870. Wyrazem
uznania dla roli nauki w spoeczestwie, a rwnoczenie silnym stymulatorem
jej postpu byo ustanowienie w 1896 r. nagrody Nobla.
By jeszcze czynnik pozaekonomiczny, ktry pobudza badania w dziedzinie
chemii i fizyki i przyczyni si do rozwoju wielu gazi przemysu. Byy to
zbrojenia, a nastpnie wojna. Wycig zbroje sprawi, e na prace badawcze,
ktrymi interesowaa si armia, szy z funduszw pastwowych znaczne sumy,
ktrych zapewne nigdy nie przeznaczono by na cele pokojowe. M.in. badania
nad dziaaniem fal elektromagnetycznych ogromne swe osignicia
zawdziczaj zbrojeniom.
W chwili wybuchu konfliktu zbrojnego w 1914 r. nauka od razu powszechnie
zostaa uznana za jeden ze rodkw wojny. W Niemczech ponad sto
laboratoriw prowadzio badania dla potrzeb wojennych. W pastwach Koalicji
podjto podobny wysiek, ale nie mia on niemieckiego rozmachu i sprawnej
organizacji, m.in. dla tego zapewne, e Niemcy znajdujce si w pooeniu
oblonej i odcitej od wiata twierdzy walczyy z najwikszymi
trudnociami i miay powane braki, musiay wic rozwin energi, aby je
usun.
Wielkie firmy monopolistyczne w obu zmagajcych si obozach stosoway
nowe wynalazki i nowe ulepszenia i na podstawie milionowych zamwie
produkoway coraz bardziej miercionone dziaa, karabiny, samoloty
wojskowe i czogi, gazy trujce, wytwarzay jak w Niemczech coraz to nowe
namiastki w rnych dziedzinach.
W tym tragicznym biegu wydarze bya wszake okoliczno pomylna - wojna
pokazaa, e nie zawsze trzeba dugich prb i eksperymentw, aby nowy
wynalazek podda masowej produkcji, moe to bowiem nastpi i w krtkim
czasie.
W oglnych wywodach historycznych nie sposb omawia rozwoju myli
naukowej, mona jedynie sygnalizowa niektre spord najdoniolejszych
osigni niektrych nauk.
Badania w dziedzinie fizyki i chemii prowadzone w rnych orodkach
odsoniy przed uczonymi nowe, nieprzewidziane dotd moliwoci. Laureat
nagrody Nobla fizyk niemiecki Max Planck wspomina w r. 1924, jak to u
pocztku swej drogi naukowej sysza wywody prof. uniwersytetu w Monachium
Philippe'a Gustave'a Jolly, ktry tumaczy, e fizyka po odkryciu prawa o
zachowaniu energii osigna ju swe apogeum: pozostan jeszcze wprawdzie
pewne niejasne kwestie do wyjanienia, ale oglny system fizyki zosta
ustalony i nauka ta zblia si do stanu, ktry geometria osigna ju
przed paru wiekami. Komitet Nagrody Nobla z dziedziny fizyki (pierwszej w
r. 1901) stwierdzi, e "fizyka stanowi gmach, ktry sprawia wraenie
niedocigej doskonaoci i peni". Opierao si to na "dogmatach" fizyki
Xix-wiecznej - klasycznej mechanice i termodynamice Boltzmannowskiej
(ukadw zamknitych). Obalenie, a waciwie udowodnienie ograniczonoci
tych "dogmatw" dao podstawy do olbrzymiego rozwoju nowoczesnej fizyki
teoretycznej.
Z kocem Xix w. rozpocz si w dziedzinie fizyki i chemii okres
doniosych odkry naukowych. W 1895 r. Niemiec Wilhelm Konrad von Roentgen
wykry promienie X charakteryzujce si niezwykle du zdolnoci
przenikania przez materi. Promienie te - nazwane promieniami Roentgena
zdobyy sobie ogromne znaczenie i znalazy szerokie zastosowanie w
medycynie, fizyce i w naukach technicznych. W 1896 r. Francuz Henri Antoine
Becquerel odkry zjawisko promieniotwrczoci. W dwa lata pniej, w 1898
r. Polka Maria Skodowska, pierwsza w dziejach nauki kobieta-wielki uczony,
wraz ze swym mem, Francuzem Pierre Curie wykrya dwa pierwiastki
promieniotwrcze: polon i rad. Zjawisko promieniotwrczoci stao si
midzy innymi podstaw obecnie istniejcych pogldw na struktur atomu,
obalio bowiem panujcy do tego czasu pogld o niepodzielnoci atomu. W
historii nauki rozpocz si nowy rozdzia, ktry doprowadzi pniej do
chemii i fizyki jdrowej. Pierwsz teori budowy atomu, opart na wynikach
bada nad przemianami promieniotwrczymi przedstawi w 1911 r. Anglik Sir
Ernest Rutherford. W 1900 r. powstaa klasyczna teoria kwantw (Niemiec Max
Planck). W 1905 r. Niemiec Albert Einstein przedstawi po raz pierwszy sw
tzw. szczegln teori wzgldnoci, ktr pogbi i rozwin w latach
nastpnych, a w 1915 r. da tzw. ogln teori wzgldnoci. Teoria ta,
stanowica przewrt w nauce, podwaya fizyk newtonowsk i geometri
euklidesow i usuna absolutne pojcie czasu i przestrzeni. Ogromny
rwnie wpyw wywara na filozofi.
W rzdzie wynalazcw nie sposb pomin genialnego samouka Thomasa A.
Edisona. Jego najwiksze odkrycia pochodz z smego i dziewitego
dziesiciolecia Xix w. W sumie ponad 1000 patentw.
W dziedzinie chemii na pierwsze miejsce wysuny si te procesy
technologiczne, na ktrych podstawie wyrosy nowoczesne gazie przemysu
chemicznego z zakresu barwnikw syntetycznych, tworzyw sztucznych, paliw
ciekych, nawozw sztucznych itp.
Teoria ewolucji Darwina nie tylko wywoaa oywione dyskusje naukowe, ale
i pobudzia do dalszych bada biologicznych. Poszy one gwnie w kierunku
zbadania podstawowej jednostki budulcowej organizmw, jak jest komrka.
Pod koniec Xix w. wyrniono i poznano czci skadowe komrek, ich
waciwoci i rol.
Doniose znaczenie dla rozwoju fizjologii i psychologii miay badania
uczonego rosyjskiego Iwana P. Pawowa. Jego prace nad czynnociami
gruczow trawiennych stay si podstaw wspczesnej fizjologii trawienia,
odkrycie za okoo 1905 r. tzw. odruchw warunkowych, tzn. reakcji
nabytych, powstajcych w miar zdobywania przez jednostk pewnych
dowiadcze, wywoay przewrt w psychologii. Pawow poczenie czynnika
fizjologicznego z psychicznym uwaa za "najwaniejsze zadanie naukowe
naszej epoki".
Ogromny postp zaznaczy si w medycynie. Pozyskaa ona potny or w
nowej nauce, ktrej pocztek day badania chemika francuskiego Louisa
Pasteura - bakteriologii. Wykrycie nieznanych poprzednio drobnoustrojw -
bakterii - pozwolio na stosowanie surowicy leczniczej lub uodparniajcej.
Pasteur wykry zarazki wglika w 1881 r. i wcieklizny w latach 1880-1885.
Instytut Pasteura w Paryu, utworzony w 1888 r. ze skadek publicznych,
sta si wanym orodkiem bada naukowych w dziedzinie bakteriologii.
Badania te prowadzono z duym rozmachem take i w innych krajach. W 1880 r.
wykryty zosta przez Niemca Karla Ebertha zarazek tyfusu. W 1883 r. lekarz
niemiecki Robert Koch wykry bakterie grulicy i cholery. Rok 1884
przynis odkrycie zarazkw dyfterytu przez Niemca Fr. A. L"fflera i tca,
rwnie przez Niemca Nicolaiera. Francuz Alexandre Yeryin wykry w 1894 r.
bakterie dumy, w 1898 r. Japoczyk Shisaburo Kitasato - zarazki
dezynterii. W 1905 r. znaleziony zosta zarazek syfilisu. Praktyczne
znaczenie tych odkry dao si zauway bardzo prdko. Zmniejszyy si
epidemie, spada miertelno.
Warto zaznaczy, e spord pierwszych dziesiciu laureatw nagrody Nobla
w dziedzinie medycyny i fizjologii szeciu to bakteriolodzy (Behring, Ross,
Koch, Laveran, Ehrlich i Miecznikow).
Nowe drogi otworzyy przed medycyn badania Francuza Charlesa
Brown-Sequarda nad gruczoami wydzielania wewntrznego. W r. 1904 Starking
da definicj hormonu; w tyme roku powsta pierwszy syntetyczny hormon -
adrenalina. Pierwsze badania nad witaminami rozpocz w 1897 r. Eijkman.
Ostatecznie odkry pierwsz witamin i da jej nazw w 1911 r. Polak
Kazimierz Funk.
Ogromne postpy zrobia szczeglnie chirurgia, w duej mierze dziki
antyseptyce, ktra zabezpieczaa rany przed zarazkami. Mniej wicej od 1880
r. do wszelkich zabiegw chirurgicznych uywano stale narzdzi
sterylizowanych. Spoeczestwo coraz wicej i czciej uciekao si do
pomocy lekarskiej (w niektrych wypadkach bya ona ju zupenie bezpatna),
przybywao lekarzy, zwikszya si liczba szpitali. Lekarz mia wysok
pozycj spoeczn; nie osabiay jej w niczym rozbrzmiewajce od czasu do
czasu gosy krytyki, niekiedy zoliwej, jak np. ogoszona w 1894 r.
powie Leona Daudeta Les Morticoles.
Badania omawianego okresu stanowi we wszystkich naukach cisych, a
przede wszystkim w fizyce i biologii, podstawy do niezwykego, wybuchowego
rozwoju tych nauk w drugim i trzecim wierwieczu Xx stulecia.
Nauki humanistyczne znajdoway si w znacznie trudniejszym pooeniu ni
nauki cise, musiay bowiem toczy walk o uznanie swej naukowoci. W
dziejach tej walki du rol odegra Wilhelm Dilthey, profesor
uniwersytetw, kolejno w Bazylei, Kilonii, Wrocawiu, wreszcie w Berlinie.
Dilthey w 1883 r. opublikowa dzieo pt. Einleitung in die
Geisteswissenschaften (Wstp do nauk humanistycznych), w ktrym wskaza na
rnic przedmiotu badania: jest nim przyroda w naukach przyrodniczych,
dziaalno ludzka w naukach humanistycznych. Przyrod objaniamy
przyczynowo dziki wyszukiwaniu praw, histori za rozumiemy; std wynika
rnica pomidzy badaniami nauk spoecznych i przyrodniczych. Rozumienie,
wedug Diltheya, polega na intuicyjnym wczuciu si w dziaanie ludzi
przeszoci, rozumienie jest wic subiektywne i nie podlega analizie
naukowej.
Schyek Xix i pocztek Xx w. - to okres oywionych bada historycznych.
Obok prac edytorskich i poszukiwa analitycznych mamy i prby syntezy.
Niemiec Karl Lamprecht wystpi przeciwko zbyt wskiemu ujmowaniu historii.
Przedmiotem naukowego badania historycznego moe by tylko zjawisko oglne,
typowe, nigdy za jednostkowe, a wic nard, nie za wybitna jednostka.
Nauka historii bada rozwj ludzkoci we wszelkich jego przejawach i
obejmowa musi nie tylko sprawy polityczne, gospodarcze, spoeczne, ale
take religi, sztuk, nauk, korzysta musi z osigni archeologii,
antropologii, etnografii. Lamprecht interesowa si przyczynami zmian
zachodzcych w spoeczestwie; wyrazi to, zastpujc znan formu Rankego
"wie es eigentlich gewesen - jak to waciwie byo" formu inn "wie es
eigentlich geworden - jak to si waciwie stao". W myl nowych koncepcji
podj Lamprecht wielk syntez dziejw Niemiec w niedokoczonej 12-tomowej
Deutsche Geschichte.
Przystpiono rwnie do wielkich syntez zbiorowych. We Francji
opublikowano zbiorow 12-tomow Histoire generale (Histori powszechn) pod
kierownictwem Ernesta Lavisse'a i Alfreda Rambaud oraz zbiorow 16-tomow
Histoire de France w dwch seriach, rwnie pod kierownictwem Lavisse'a.
Historycy angielscy rozpoczli publikacj wielotomowych wydawnictw historii
powszechnej staroytnej, redniowiecznej i nowoytnej - Cambridge Ancient
History, Cambridge Mediaeval History, Cambridge Modern History.
W problematyce bada historycznych przewaaa historia polityczna.
Zaczynano wszake ju zwraca si do historii gospodarczej. Wybitnym
historykiem gospodarczym, znawc redniowiecza, zwaszcza historii miast,
by Belgijczyk Henri Pirenne. By on rwnie znakomitym syntetykiem i
dzieje swej ojczyzny przedstawi w 7-tomowej Histoire de Belgique,
1900-1932. Austriak Alfons Dopsch bada stosunki gospodarcze i spoeczne w
redniowieczu, napisa m.in. Die Wirtschaftsentwicklung der Karolingerzeit
(Rozwj gospodarczy w czasach Karolingw), ogoszone w latach 1912-1913.
Rosjanin Wasilij O. Kluczewski w swych badaniach nad dziejami Rosji mocno
uwydatnia znaczenie czynnika gospodarczego, zajmowa si take histori
chopw.
Rozgrywajce si wspczenie wydarzenia dziejowe przykuway uwag wielu
historykw i zachcay ich do podejmowania tematw aktualnych nie tylko
naukowo, ale i politycznie. Pod wpywem klski Francji w 1870-1871 r., a
wicej jeszcze pod wpywem obaw wznieconych przez Komun, Hippolyte Taine
przystpi do pisania wielotomowego dziea pt. Les origines de la France
contemporaine, 1875-1893 (Geneza Francji wspczesnej), w ktrym wyrazi
pesymistyczny pogld na dzieje Francji. "Dawny porzdek" zamyka si tu
rokiem 1789, rewolucja zamachem stanu 18 brumaire'a, cesarstwo bitw pod
Waterloo, Francja nowoczesna klsk roku 1870-1871. Dzieo Taine'a z
zachowawczego punktu widzenia przeciwstawiao si syntezie historycznej
Micheleta. Albert Sorel rwnie pod wpywem klski Francji w 1870-1871 r.
zwrci si do bada nad epok wojen rewolucyjnych i napoleoskich i w
8-tomowym dziele L'Europe et la revolution francaise, 1896-1904 (Europa i
rewolucja francuska), przedstawi zwycistwa Francji i ostateczn klsk
Napoleona pod ktem widzenia historii dyplomatycznej. W Niemczech Heinrich
von Sybel, olniony sukcesami pruskimi, da nacjonalistyczn interpretacj
zjednoczenia Niemiec pod hegemoni prusk w ksice Die Grndung des
deutschen Reiches durch Wilhelm I, 1889-1894 (Zaoenie cesarstwa
niemieckiego przez Wilhelma I), a zarazem apologi Hohenzollernw i
Bismarcka.
W myli filozoficznej, w problemach i sporach naukowych pozornie bardzo
niekiedy odlegych od ycia, znajdoway odzwierciedlenie najdoniolejsze
yciowe zagadnienia, podstawowe kierunki spoeczne nurtujce ludzko w
erze industrializacji, masowych ruchw spoecznych, szybkiego rozwoju
techniki i rozkwitu bada naukowych. Rne systemy filozoficzne daway
wasne interpretacje wiata. Ich bardzo krtki i bardzo pobieny pogld
moe pomc w orientacji w waniejszych kierunkach wczesnej myli.
Pod koniec Xix w. nastpia reakcja przeciwko pozytywizmowi, zwanemu w
tym okresie niekiedy scjentyzmem, z uwagi na przekonanie, e nauka daje
wiedz pewn i absolutn. Wbrew tym mniemaniom powstay pogldy, e nauka
nie jest w stanie ustali bezspornych faktw i praw naukowych. Francuski
matematyk Henri Poincare, brat stryjeczny prezydenta, twierdzi, e
hipoteza naukowa nie jest ani prawdziwa, ani faszywa, a jedynie "dogodna"
jako narzdzie pracy naukowej.
Najwybitniejsz i najgoniejsz reakcj przeciwko pozytywizmowi i
determinizmowi Xix w. bya twrczo naukowa filozofa francuskiego Henri
Bergsona. Bergson w 1898 r. zosta profesorem filozofii w Ecole Normale
Superieure, od r. 1900 zajmowa katedr w College de France. Pocztek Xx w.
by okresem jego najwikszych wpyww i rozgosu. Gwnymi dzieami
Bergsona s L'evolution creatrice, 1907 (Ewolucja twrcza, 1912) i
opublikowana w kocowym okresie jego ycia i twrczoci praca Les deux
sources de la morale et de la religion (Dwa rda religii i moralnoci),
1932. ycie i rzeczywisto to dla Bergsona nieustanny ruch. Pd yciowy
(elan vital) to wiadomy lub niewiadomy wysiek dcy do wytwarzania
coraz to nowych form przez cigy rozwj. Jeeli wszystko jest w cigym
ruchu, stawaniem si, to rozum, ktry posuguje si pojciami sztywnymi,
nie moe pozna rzeczywistoci. Poznanie to jest moliwe tylko na drodze
bezporedniego wgldu w konkretne fakty, tzn. na drodze intuicji.
Na uwag zasuguje take dziaalno neapolitaczyka Crocego. Idealista i
neoheglista Benedetto Croce swj system filozoficzny wyoy w dziele
Filosofia dello spirito (Filozofia ducha), 1909-1917. Croce sdzi, e caa
rzeczywisto zamyka si w yciu duchowym, wyraajcym si w postaci
teoretycznej i praktycznej. W pracy teoretycznej rozrnia dwie dziedziny
- prac intuicji, ktr ceni najwyej, i prac intelektu. W yciu
praktycznym widzia rwnie dwa krgi - ekonomii, ktra suy uytecznoci,
i etyki, ktra suy moralnoci. Dla Crocego wszelka rzeczywisto jest
histori, std dopiero filozofia historii odsoni moe pen prawd. Swymi
dzieami, a take wydawanym od r. 1902 wesp z Giovannim Gentile
czasopismem "La Critica", wywiera Croce przez dugie lata powany wpyw na
ycie umysowe we Woszech i w Europie.
wiatopogld idealistyczny szerzya rwnie neoscholastyka. By to
kierunek dcy do kontynuowania i rozwijania myli redniowiecznej, przede
wszystkim w. Tomasza z Akwinu, ale wykorzystujc osignicia filozofii
nowoytnej i nauk szczegowych. Gwnymi orodkami bada
neoscholastycznych by katolicki uniwersytet w Lowanium (Leuven, Louvain) z
zaoonym tam w 1894 r. przez pniejszego kardynaa Desire Mercier Wyszym
Instytutem Filozofii oraz uniwersytet we Fryburgu w Szwajcarii.
W pocztku Xx w. wystpi pragmatyzm. Kierunek ten wyszed z Ameryki
Pnocnej. Zapocztkowa go Charles S. Peirce, najbardziej za przyczyni
si do jego rozszerzenia William James, profesor fizjologii, a nastpnie
psychologii i filozofii na Uniwersytecie Harvardzkim. Pragmatyzm nie stara
si dociec, gdzie jest prawda, zajmowa si tylko tym, jaki poytek bdzie
mia czy te jak szkod poniesie spoeczestwo z uznania takiej czy innej
teorii za prawdziw. Prawda nie moe by poczytywana za odbicie
rzeczywistoci, lecz za rodek sucy do osignicia celw praktycznych.
Nie jest wic statyczna, niezmienna, lecz dynamiczna, podlegajca zmianom.
Znamienne stanowisko zajmowali wpywowi w Niemczech neokantyci (szkoa
marburska): Herman Cohen, Paul Natorp. Neokantyci zwalczali przede
wszystkim materializm; twierdzili, e fizyka nowoczesna usuna tradycyjne
pojcie materii. Propagowali tzw. socjalizm etyczny dowodzc, i najpierw
naley podnie moralnie czowieka, aby pniej dopiero mc drog ewolucji
zmieni ustrj. Jest to odwrcenie pogldu marksistowskiego, ktry gosi,
e naley najpierw dokona rewolucji i przeprowadzi zmian ustroju
spoecznego, gdy dopiero wtedy zbudowane zostan podstawy nowej, lepszej
moralnoci spoecznej.
Dla nauk spoecznych przeomowe znaczenie miay prace Marksa i Engelsa
zawierajce systematyczny wykad materializmu historycznego i
dialektycznego. Zapocztkoway one naukow metod materializmu
historycznego wykazujc, e motorem dziejw i istotn przyczyn zmian
spoecznych jest walka, ktr klasy uciskane, ale rosnce w si, prowadz
do zdobycia wikszego udziau w podziale dbr i we wadzy. Nowe klasy
spoeczne rodz si i rozwijaj na gruncie przemian gospodarczych i zmian
technicznych sposobu produkcji. Prace Marksa i Engelsa zapocztkoway
rwnie naukow metod materializmu dialektycznego. Dialektyka w
dawniejszym rozumieniu bya jedynie prac myli filozoficznej bez uciekania
si do dowiadczenia. Marks i Engels zastosowali j do przyrody materialnej
i oparli na dowiadczeniu. Wedug Engelsa dialektyka jest nauk o wzajemnym
zwizku zjawisk i najoglniejszych prawach ruchu i rozwoju przyrody, ycia
spoecznego i mylenia. W nauce Marksa i Engelsa materializm historyczny i
dialektyczny cz si w jeden system naukowy. Materializm dialektyczny
ujmuje wiat w nieustannym ruchu, nieustannym rozwoju. Jest to system
monistyczny, ktry zjawiska wiata duchowego wyprowadza z bytu
materialnego. "Ludzie rozwijajc produkcj i wymian dbr materialnych -
pisa Marks - przeobraaj zarazem myl ludzk i jej wytwory. Nie
wiadomo okrela byt, lecz byt okrela wiadomo". Sowa te nie
oznaczaj bynajmniej, aby Marks nie przywizywa wagi do ideologii.
Przeciwnie, i Marks, i Engels dali, aby stosunkw midzyludzkich nie
sprowadza wycznie do spraw ekonomicznych, lecz rozpatrywa je w caej
zoonoci.
Kontynuatorem Marksa i Engelsa zarwno w naukach filozoficznych, jak i
spoecznych by Wadimir Iljicz Uljanow Lenin. Pogldy filozoficzne zawar
Lenin przede wszystkim w ogoszonym w 1909 r. dziele Materializm i
empiriokriticizm (Materializm i empiriokrytycyzm. Krytyczne uwagi o pewnej
reakcyjnej filozofii, 1949). Znaczenie tej pracy polega na pogbieniu dwu
problemw - problemu poznania i problemu materii. W gnoseologii rozwin
Lenin wasn teori odbicia. Wraenia i pojcia stanowi odbicie wiata
obiektywnego, zamykaj w sobie tre obiektywn. Tre ta nie zaley od
czowieka i jego wiadomoci, jest to, wedug Lenina, prawda obiektywna.
"Materializm dialektyczny i caa ekonomiczna teoria Marksa s na wskro
przeniknite uznawaniem prawdy obiektywnej" - stwierdza Lenin. Nie mniej
doniose znaczenie mia problem materii. W czasie, gdy dziaali Marks i
Engels, pojcie to wydawao si proste i jasne. Odkrycia wszake z koca
Xix w. (elektron i zjawisko radioaktywnoci) obaliy dawny pogld o
niepodzielnoci atomu i niezmiennoci pierwiastkw chemicznych. Odezway
si wwczas gosy o kryzysie w dziedzinie fizyki; jedni, jak L.
Houllevigue, mwili o dematerializacji atomu i "zanikaniu materii", inni,
jak Henri Poincare, dowodzili, e wszystko co nie jest myl, jest
nicoci. Lenin natomiast rozrni pojcie filozoficzne i znaczenie
naukowe materii. Nauki przyrodnicze zajmuj si struktur fizyczn materii.
Dla filozofii za "materia jest kategori filozoficzn suc do
oznaczania obiektywnej rzeczywistoci danej czowiekowi we wraeniach,
ktr nasze wraenia kopiuj, fotografuj, odzwierciedlaj, a ktra
istnieje niezalenie od nich".
W okresie pierwszej wojny wiatowej Lenin pracowa w Szwajcarii nad
przygotowaniem nowego dziea fillozoficznego, ktrego nie zdy ju
wszake opracowa. wiadectwem tych studiw s ogoszone w 1933 r.
Filosofskie tetradi (Zeszyty filozoficzne, 1956), zawierajce notatki z
dzie Arystotelesa, Hegla, Feuerbacha i innych filozofw wraz z
komentarzami Lenina. Interesowaa go w szczeglnoci dialektyka, w ktrej
upatrywa "podstawowy element marksizmu". Nie jest spraw przypadku, e
wanie w okresie wojny wiatowej, ktra bya wyrazem sprzecznoci
powstaych w wiecie kapitalistycznym, Lenin studiowa istot i prawa
dialektyki. W walce przeciwiestw, w powstawaniu i rozwizywaniu
sprzecznoci upatrywa rdo rozwoju wiata i jego postpu.
Studia nad rozwojem gospodarczym, spoecznym i politycznym wiata w
okresie imperializmu skoniy Lenina do rewizji pogldu Marksa i Engelsa,
i socjalizm moe zwyciy jedynie w wyniku jednoczesnej rewolucji we
wszystkich najbardziej rozwinitych krajach kapitalistycznych wiata.
Pogld ten, suszny pord stosunkw panujcych w drugiej poowie Xix w.,
nie odpowiada ju nowej rzeczywistoci historycznej w erze imperializmu. W
artykule pt. O lozunge Soedinennych Statov Evropy (O hale Stanw
Zjednoczonych Europy, 1951), ogoszonym 23 sierpnia 1915 r. Lenin
stwierdzi: "Nierwnomierno rozwoju ekonomicznego i politycznego - oto
bezwzgldne prawo kapitalizmu. Std wynika, e moliwe jest zwycistwo
socjalizmu pocztkowo w niewielu lub nawet w jednym, z osobna wzitym,
kraju kapitalistycznym".
Ogromne znaczenie miaa napisana w 1916 r. w Szwajcarii praca Lenina
Imperializm kak vyssaja stadija kapitalizma (Imperializm jako najwysze
stadium kapitalizmu, 1919), opublikowana po raz pierwszy w Piotrogrodzie w
kwietniu 1917 r. Ksika ta jest analiz kapitalizmu w jego okresie
monopolistycznym, opart na olbrzymim materiale statystycznym. Kwesti
zasadnicz upatruje Lenin w zastpieniu wolnej konkurencji przez monopole.
"Monopol stanowi cakowite przeciwiestwo wolnej konkurencji, ale ta
ostatnia w naszych oczach zacza przeksztaca si w monopol tworzc
wielk produkcj, wypierajc drobn, zastpujc wielk przez jeszcze
wiksz, doprowadzajc koncentracj produkcji i kapitau do tego, e
wyrasta i wyrasta z niej monopol... A jednoczenie monopole wyrastajc z
wolnej konkurencji nie usuwaj jej, lecz istniej nad ni i obok niej
wytwarzajc przez to szereg szczeglnie ostrych i gbokich sprzecznoci,
tar, konfliktw". Monopole zaostrzaj i pogbiaj wszystkie
przeciwiestwa ustroju kapitalistycznego. Monopole to kapita "gnijcy",
"pasoytniczy". Dlatego te w imperializmie upatrywa Lenin "stadium
najwysze", czyli ostatnie kapitalizmu i "przedwit rewolucji socjalnej".
Praca o imperializmie stanowi uzasadnienie i dalsze rozwinicie tezy o
rwnomiernoci rozwoju gospodarczego i politycznego i moliwoci zwycistwa
socjalizmu w jednym kraju.
Pogldy na pastwo zawar Lenin w pracy Gosudarstvo i revolucija, 1918
(Pastwo a rewolucja, nauka marksizmu o pastwie a zadania proletariatu w
czasie rewolucji, 1919), napisanej w sierpniu i wrzeniu 1917 r., gdy po
upadku powstania lipcowego schroni si w Finlandii. Punktem wyjcia
rozwaa Lenina bya teza Marksa, i pastwo "jest organem ucisku jednej
klasy przez drug, jest tworzeniem <<adu>> legalizujcego i utrwalajcego
ten ucisk przez agodzenie star pomidzy klasami". Przejcie od ustroju
kapitalistycznego do ustroju komunistycznego wymaga "przejciowego okresu
proletariatu". W tej fazie potrzebny bdzie jeszcze aparat przymusu, ale
bdzie to organ znacznej wikszoci, nie za mniejszoci jak w pastwie
buruazyjnym, bdzie to nastpnie instytucja przejciowa, tymczasowa. Lenin
rozwin tezy Marksa i Engelsa o dwu fazach - niszej i wyszej -
komunizmu. W pierwszej, niszej fazie usunity zostanie wprawdzie wyzysk
czowieka przez czowieka, ale pozostan rnice w stopniu zamonoci.
Pastwo bdzie musiao jeszcze istnie, aby "przez ochron spoecznej
wasnoci rodkw produkcji zabezpieczy rwno pracy i rwno podziau
produktu". Rozpocznie si stopniowy, dugotrway proces "obumierania
pastwa". Zakoczy si on w drugiej, wyszej fazie komunizmu. "Pastwo
bdzie mogo obumrze cakowicie wtedy, kiedy spoeczestwo urzeczywistni
zasad: <<kady wedug swoich zdolnoci, kademu wedug jego potrzeb>>,
tzn. kiedy ludzie do takiego stopnia przywykn do przestrzegania
zasadniczych regu wspycia i kiedy praca ich bdzie tak wydajna, e
dobrowolnie pracowa bd wedug zdolnoci".
Lenin i jako filozof, i jako polityk by zwolennikiem walki, a
przeciwnikiem kompromisu. "Jedno... przeciwiestw - pisa - jest
warunkowa, czasowa, przejciowa, wzgldna. Walka wyczajcych si wzajem
przeciwiestw jest absolutna".
Marksizm zdoby sobie szybko zwolennikw pord mylicieli w wielu
krajach. W Rosji wybitn rol w rozwoju i szerzeniu myli marksistowskiej
odegra utalentowany interpretator i popularyzator marksizmu Georgij
Walentinowicz Plechanow, syn zamonego waciciela ziemskiego. W pracach
swych Plechanow baczn uwag powici wyjanieniu pogldw
materialistycznych na spoeczestwo i jego rozwj. A w zwizku z tym
uzasadnia teori obiektywnych praw przyrody i spoeczestwa. Dowodzi, e
prawa spoeczne rzdzce yciem spoeczestwa odkry mona tylko badajc
spoeczestwo, szukanie natomiast praw tych w przyrodzie jest drog bdn
i wiedzie na manowce. Najwiksze zapewne znaczenie ma nieprzedawniony do
dzi dnia szkic "K voprosu o roli licnosti w istorii", 1898 (O roli
jednostki w historii), bdcy treciwym, najlepszym jak dotd ujciem tego
wanego zagadnienia. Plechanow stwierdzi, e "za ostateczn najoglniejsz
przyczyn procesu historycznego naley uzna rozwj si wytwrczych, ktre
warunkuj kolejne zmiany w stosunkach spoecznych ludzi. Obok tej przyczyny
oglnej dziaaj przyczyny specyficzne, tzn. okrelona sytuacja
historyczna, w jakiej odbywa si rozwj si produkcyjnych danego narodu...
Wreszcie wpyw przyczyn specyficznych zostaje uzupeniony przez wpyw
przyczyn indywidualnych, tzn. osobistych cech dziaaczy spoecznych i
innych <<przypadkowoci>>, dziki ktrym wydarzenia otrzymuj ostateczne
swoje indywidualne oblicze. Przyczyny indywidualne nie mog spowodowa
zasadniczych zmian w dziaaniu przyczyn oglnych i specyficznych". Inne
waniejsze prace Plechanowa to: K voprosu o razvitii monistieskogo
vzgljada na istoriju, 1895 (W sprawie monistycznego pogldu na histori) i
Osnovnye voprosy marksizma, 1908 (Podstavvowe zagadnienia marksizmu), gdzie
gwn uwag zwrci nie na ekonomiczne, lecz na filozoficzne i
metodologiczne problemy marksizmu. Na pismach Plechanowa wychowaa si caa
generacja rosyjskich marksistw. Drogi Plechanowa i Lenina po okresie
bliskiej wsppracy rozeszy si pniej na gruncie rnic pogldw zarwno
w dziedzinie filozoficznej, jak i w dziaalnoci politycznej. Plechanow
bowiem nie widzia moliwoci szybkiego wprowadzenia socjalizmu w Rosji,
gdy jego zdaniem wymagao to uprzedniego penego rozwoju kapitalizmu
rosyjskiego.
W Niemczech dziaaa grupa mylicieli marksistowskich skupiona dokoa
czasopisma "Die Neue Zeit". Franz Mehring, pisarz o szerokich
zainteresowaniach intelektualnych, zastosowa metod materializmu do bada
nad literatur, nad etyk, nad sztuk wojenn. By te pierwszym badaczem,
ktry dzieje ruchu robotniczego obra za przedmiot studiw naukowych. Z
prac historycznych Mehringa najwaniejsze s: Ceschicltze der deutschen
Soziarldemokratie (Historia socjaldemokracji niemieckiej, 1963-1964),
obejmujca okres od rewolucji lipcowej 1830 r. do zjazdu erfurckiego w 1891
r., opublikowana w dwu tomach po raz pierwszy w latach 1897-1898, oraz Karl
Marx, 1919 (Karol Marks - dzieje jego ycia, 1950).
Karl Kautsky pisa o zagadnieniach filozofii i etyki: Ethik und
materialische Geschichtsauffassung, 1906 (Etyka w wietle
materialistycznego pojmowania dziejw, 1906), Karl Marx' "konomische
Lehren, 1887 (Nauki ekonomiczne Karola Marksa, 1890), Die Agrar Frage,
1899 (Kwestia rolna, 1906-1907), Thomas More und seine Utopie, 1887
(Tomasz More i jego utopia, 1948). Po dowiadczeniach roku 1905 zajmowa
si problemem rewolucji. Owocem tych bada bya praca Der Weg zur Macht
(Droga do wadzy) 1909. Kautsky stwierdzi, e nadchodzi era rewolucji,
lecz doda zarazem, e zadaniem socjaldemokratw nie jest prze do
rewolucji ani te j przygotowywa.
Nauki ekonomiczne w omawianym okresie dokonuj duego kroku naprzd.
Ekonomici marksistowscy badali problemy rozwoju kapitalizmu w
poszczeglnych pastwach, a przede wszystkim podjli analiz zjawisk
gospodarczych, ktre wystpiy w okresie imperializmu. Naley tu wymieni
przede wszystkim prac Rudolfa Hilferdinga Das Finanzkupital, 1910 (Kapital
finansowy, 1958), a zwaszcza cytowane ju dzieo Lenina - Imperializm
jako najwysze stadium kapitalizmu.
Odmiennymi torami poszed rozwj ekonomii buruazyjnej. Marks stwierdzi,
e "rozpatruje [ona] ustrj kapitalistyczny nie jako historycznie
przejciowy stopie rozwojowy, lecz przeciwnie - jako absolutn i
ostateczn posta produkcji spoecznej". W badanym okresie zarysowuj si
dwa zasadnicze kierunki - subiektywistyczny i historyczny.
Kierunek subiektywistyczny (Anglik William Stanley Jevons, Austriacy Karl
Menger i Eugen von B"hm-Bawerk i inni) zwrci zasadnicz uwag na stosunek
czowieka do rzeczy, ktre su do zaspokajania jego potrzeb. Jest to tzw.
teoria uytecznoci kracowej, wedug ktrej warto dbr zaley od stopnia
zadowolenia konsumenta i zmniejsza si w miar zaspokojenia jego potrzeb.
B"hm-Bawerk opracowa ponadto wasn teori zysku, ktr przeciwstawi
teorii wartoci dodatkowej Marksa.
Kierunek historyczny rozwin si w Niemczech. Wkrtce po zjednoczeniu
Niemiec powstaa tzw. modsza szkoa historyczna (w odrnieniu od starszej
dziaajcej w poowie Xix w.). Przedstawiciele tego kierunku
(najwybitniejsi: Gustav Schmoller, Lujo Brentano, Werner Sombart, Max Weber
1864-1920) uwaali, i zadaniem nauki ekonomicznej jest zebranie obfitego
materiau opisowo-historycznego i statystycznego i monograficzny opis
poszczeglnych konkretnych zjawisk gospodarczych. Schmoller w 2-tomowych
dziele Grundriss der allgemeinen Volkswirtschaftslehre (Zarys nauki
ekonomii), 1901-1904, da syntez caego dorobku szkoy. W pracy tej
znajdujemy wiele cennych wiadomoci o faktach historyczno-gospodarczych,
nie powizanych wszake wspln myl teoretyczn. Sombart i Weber
natomiast usiowali przedstawi wasn teori rozwoju gospodarczego, w
szczeglnoci rozwoju kapitalizmu. W przeciwiestwie do Marksa uwaali, i
o rozwoju gospodarczym rozstrzyga nie sposb produkcji, lecz zesp
psychicznych postaw ludzi, yjcych w danej epoce. Jest to "duch epoki".
Wedug Sombarta Der moderne Kapitalismus (Kapitalizm wspczesny), 3 tomy,
1904-1920, i Webera Die protestantische Ethik und der Geist des
Kapitalismus (Etyka protestancka i duch kapitalizmu), 1922, powstanie
kapitalizmu poprzedzia zmiana psychiki gospodarczej. "Duch kapitalizmu"
uosobiony jest w przedsibiorcy, ktry organizuje produkcj, zaprowadza
ulepszenia techniczne i organizacyjne. Sombart przej problematyk Marksa,
ale da odmienn ni Marks ocen kapitalizmu.
Na przeomie Xix i Xx w. wystpiy pogldy, wwczas jeszcze odosobnione i
nie majce wikszego znaczenia, ale zapowiadajce ju kierunki, ktre w
okresie nastpnym, po pierwszej wojnie wiatowej, uderz z ca brutaln
si - woski faszyzm i niemiecki narodowy socjalizm.
Georges Sorel, socjolog, uwany obserwator rewolucyjnego syndykalizmu
francuskiego, baczny czytelnik Proudhona, Marksa i Bergsona pogldy swoje,
ktre nazwa "filozofi produkcji", publikowa w licznych artykuach i
ksikach, z ktrych najwaniejsza jest R%flexions sur la violence
(Rozwaania nad przemoc), 1908. Dla Sorela walka klasowa bya dawniej
walk biednych przeciwko bogatym, walk o podzia dbr. Walka natomiast,
ktr obecnie prowadz syndykaty, to walka wytwrcw przeciwko
niewytwrcom. Producentem, wytwrc jest, wedug Sorela, jedynie robotnik
fizyczny. Sorel wielkie znaczenie przypisywa mitowi spoecznemu. Mit
spoeczny moe by czynnikiem twrczym dziejw. Ludzie rewolucji
francuskiej wierzyli w wolno, rwno i braterstwo, ktre da mieli
Francji i wiatu. onierzy napoleoskich oywia i umacnia przez czas
duszy mit chway Francji. I masy robotnicze musz mie swj mit, ktry da
im si i entuzjazm i pozwoli im otworzy now er dziejw. Kady robotnik
w swoim zakadzie pracy musi si poczu wsptwrc wielkiej przemiany
dziejowej, tak jak onierz napoleoski czu si wsptwrc epopei chway
Francji. Takim mitem dajcym si masom robotniczym jest mit strajku
powszechnego, ktry obali kapitalizm i da zwycistwo proletariatowi. Gwat
proletariacki przyniesie pomylne skutki caej ludzkoci. "Gwatowno
proletariatu - pisa Sorel - nie tylko moe przeprowadzi przysz
rewolucj, ale wydaje si by jedynym rodkiem, ktrym rozporzdzaj
otpione humanitaryzmem narody Europy, aby odzyska dawn energi". Z nauk
Sorela szeroko czerpa Mussolini. "Sorelowi zawdziczam najwicej - pisa
przywdca faszyzmu woskiego - Dla mnie przemoc jest moralna, bardziej
moralna ni kompromisy i ukady... Faszyzm bdzie sorelowski".
Nie przebrzmiay rwnie bez echa i nie przyszy bez wpywu dziea
Pareto. Markiz Vilfredo Federigo Pareto by profesorem uniwersytetu w
Lozannie i pracowa naukowo w dziedzinie ekonomii i socjologii. Ogosi
m.in. (Cours d'economie politique (Wykad ekonomii politycznej), 1896-1897,
Les syst%mes socialistes (Systemy socjalistyczne), 1902 i Trattato di
sociologia generale (Traktat socjologii oglnej), 1916. Pareto wysun
interesujc teori "krenia elit". Zdaniem jego rozrni naley w
spoeczestwie elit i mas. Elita stanowi zawsze nieliczn mniejszo, ale
nadaje spoeczestwu charakter. Elita a wic klasa panujca, nie jest ani
zupenie zamknita, ani zupenie otwarta, podlega ustawicznemu naciskowi
mas i powinna si nieustannie odnawia elementami pochodzcymi z masy, z
ludu. Pynno klasy panujcej jest najlepszym rodkiem zabezpieczajcym
przed rewolucj. Klasa panujca, osabiona i zdegenerowana skutkiem
niedostatecznego dopywu wieych elementw z ludu, usiuje zatrzyma swe
stanowisko mao skutecznymi prodkami. "Elita, ktra nie jest gotowa do
wszczcia walki w obronie swych pozycji, znajduje si w penym stanie
rozkadu. Musi wtedy ustpi miejsca innej elicie, ktra bdzie posiadaa
cechy mskie". Wolne "krenie elit", gdy kady zalenie od zdolnoci
posuwa si w gr i wchodzi do klasy panujcej lub te schodzi do ludu,
jest dla spoeczestwa najkorzystniejsze. Gwnym zadaniem polityki jest
naleyte kierowanie "kreniem elit".
atwo zrozumie popularno, ktr cieszy si Pareto i jego pogldy w
okresie, gdy buruazja stana w obliczu ostrego kryzysu politycznego,
spoecznego i moralnego. Podobnie jak Sorel, tak i Pareto dostarczy
faszyzmowi wiele koncepcji, ktre przeksztacone i zwulgaryzowane stara
si on bdzie realizowa w swych rzdach.
W Niemczech szczeglnym uznaniem cieszy si Friedrich Nietzsche,
filozof, ktry za cel postawi sobie dokona "przewartociowania wartoci",
czyli usunicia wartoci cieszcych si dotd powszechnym uznaniem i
zastpienia ich przez inne, przeciwne dotychczasowym. Czowiek ten, wty,
saby, schorowany, przez ostatnie jedenacie lat ycia ogarnity obdem,
by wielbicielem siy. "Nie masz nic ponad si, ponad moc, przed ni
wszystko musi ustpi". Jeli kto nie ma mocy, musi "suy mocniejszemu
albo nie jest godzien ycia". Kto ma silniejsz wol od innych, jest
nadczowiekiem. Prawdziwa cywilizacja moe powstawa i szerzy si tam,
gdzie nadludzie wyzwol si od nacisku tumu. Nadczowiek kieruje si tylko
swoj siln wol. Nadludzie silni rzdz si "moralnoci panw", sabych
obowizuje "moralno niewolnikw". Zarwno chrzecijastwo, jak i
demokracja gosz, wedug Nietzschego, "moralno niewolnikw". Ale "jedna
jest tylko waciwa moralno, moralno panw". Kto pragnie nalee do
kasty panw, "musi by zdolny do wyrafinowanego okruciestwa... taki
czowiek musi z zadowoleniem zadawa bl, musi by okrutny rk i czynem, a
nie tylko oczyma ducha". Ta cytata tumaczy popularno, jak pogldy
Nietzschego cieszy si bd pord hitlerowcw. Jego kult siy wpyn
zreszt na wszelkie ideologie gwatu i przemocy. Ale pod zasigiem wpywu
intelektualnego Nietzschego znaleli si i rni filozofowie (Georg Simmel,
Ludwig Klages). Oswald Spengler, autor dziea o upadku cywilizacji
zachodniej, wyznawa, e "wszystko" zawdzicza Goethemu i Nietzschemu.
Spord pisarzy Tomasz Mann w Niemczech, Andr% Malraux we Francji,
Gabriele d'Annunzio we Woszech, Stanisaw Przybyszewski w Polsce byli
czytelnikami Nietzshego i na kartach ich utworw odnale mona motywy
nietzscheaskie.


Literatura

Demokratyzacja ycia postpujca powoli, lecz stale, i oglny wzrost
owiaty pomnoyy krgi czytelnikw i powikszyy nakady. Odbiorcw
literatury dostarczaa ju nie tylko szczupa warstwa ludzi wyksztaconych
i zamonych; coraz wicej czytelnikw rekrutowao si z warstw znajdujcych
si na niszych szczeblach owiaty. Wzrosy wic znacznie nakady ksiek,
zaczto rwnie wydawa, zwaszcza w Niemczech i Stanach Zjednoczonych,
ksiki tanie, tzw. groszowe, dostpne dla wielu. Zwikszya si te w
miastach Europy Pnocno-Zachodniej i rodkowej oraz w krajach
skandynawskich sie czytelni i bibliotek publicznych. Czytano chtnie nie
tylko powieci, ale i literatur popularnonaukow, uprzystpniajc, cho
nie zawsze cile i waciwie, najnowsze zdobycze nauki.
Upowszechnienie literatury przynioso w skutku z jednej strony
wzmocnienie jej wpywu spoecznego, z drugiej za przyczynio si do
rozszerzania problematyki utworw. Nie tylko ycie warstw grnych, nie
tylko wie i praca chopa jak dotd, ale i dola i niedola proletariatu
miejskiego zacza suy literaturze jako temat.
Synteza i charakterystyka okresu, obejmujcego ostatnie dziesiciolecia
Xix i pocztek Xx w. jest niezmiernie trudna, jest to bowiem okres bujny, w
ktrym zderzay si rnorodne kierunki, wystpoway tendencje niekiedy
wzajemnie si przenikajce, niekiedy zupenie sobie przeciwstawne.
Kwestia spoeczna, ktra coraz silniej stawaa przed wiatem i coraz
mocniej domagaa si rozwizania, kult dla nauki i jej zdobyczy, a obok
tego lk, e nauka nie speni pokadanych w niej nadziei, e nie zdoa
rozwiza tych problemw, ktre s dla czowieka rdem niepokoju, wpyw
koncepcji filozoficznych (Bergson - filozof intuicji i pdu yciowego,
Nietzsche, ktrego "nadczowiek" yje ponad zem i ponad dobrem) -
wszystkie te czynniki znajdoway odbicie w literaturze.
Mona tu jedynie oglnikowo wskaza najwaniejsze kierunki, nie kuszc
si o ich pene przedstawienie.
W przedostatnim dziesicioleciu Xix w. dominowa w literaturze
naturalizm, ukazujcy czowieka przygniecionego ciarem cech
dziedzicznych, namitnoci i wpyww rodowiska. Naturalizm zrywa z hasem
sztuka dla sztuki, pragn by wiernym obrazem ycia i szerzy ideay
demokratyczne. Przedstawia ludzi prostych, ludzi pracy, czsto kaza im
przemawia dialektem.
Protestem przeciwko naturalizmowi by symbolizm. Zjawiska, ktre uchodz
w analizie rozumowej, stara si poznawa drog intuicji. Sztuka, zdaniem
symbolistw, nie moe by realistyczna, nie moe przedstawia konkretnej
rzeczywistoci, ktra nas otacza. Literatura musi by symboliczna, musi za
pomoc nastrojw prowadzi czytelnika w wiat niepoznawalny dla zmysw.
W kocu Xix w. pojawi si tradycjonalizm, przeciwstawiajcy si pogldom
wspczenie dominujcym, odrzucajcy ideologi liberalno-buruazyjn.
Mamy te bogactwo formy literackiej; obok wietnie rozwijajcej si epiki
- liryka i zdobywajcy coraz mocniejsze stanowisko dramat.
Prdy te zarysoway si najpierw we Francji, ktra utrzymywaa jeszcze
wwczas stanowisko prekursora.
Emile Zola by mistrzem naturalizmu. W 20-tomowym cyklu Les Rougon
Macquart, 1871-1893, odmalowa losy czonkw podupadajcej rodziny za Ii
Cesarstwa. Do cyklu tego nale m.in. powieci: Assommoir, 1877 (wyd. pol.
1902), przedstawiajca ycie paryskiego robotnika, Germinal, 1885 (wyd.
pol. 1891) - grnika, La d%bacle, 1892 (Klska, 1892) - obrazujca
klsk roku 187081871.
Jednoczenie tworzy Alphonse Daudet. Jego Les letters de mon moulin,
1869, (Listy z mojego myna, 1948) s obrazem ycia poudnia Francji
(okolice Arles). Numa Roumestan (1881) to losy adwokata z poudnia, ktry
robi karier polityczn w Paryu; moe prawzorem by tu Gambetta.
Najsynniejszy utwr Daudeta to Aventures prodigieuses de Tartarin de
Tarascon, 1872 (Przygody Tartarena z Taraskonu, 1921), opowiadanie
samochwaa i blagiera z poudnia.
Paul Bourget, tradycjonalista, by wyrazicielem Francji konserwatywnej,
drog do usunicia trudnoci ycia upatrywa w religii, monarchii i
hierarchii. Uwaano go za mistrza powieci psychologicznej. Najwybitniejsze
utwory to Mensonges (Kamstwa), 1887, i Le disciple (Ucze), 1889, gdzie
broni tradycji przeciwko duchowi nowoci. Maurice Barr%s sawi
dyscyplin "energii narodowej". Piewc pikna przeszoci Francji by
epigon romantyzmu Edmond Rostand, w dwch zwaszcza utworach - Cyrano de
Bergerac, 1897 (wyd. pol. 1898) i L'aiglon, 1900 (Orltko, 1901). Myl
katolick wyraa w poezji i w dramacie Paul Claudel; gwnym jego utworem
z lat przedwojennych jest L'annonce faite a Marie, 1912 (Zwiastowanie,
1912), dramat ofiary.
W poezji wyrnili si symbolici - Paul Verlaine, St%phane Mallarm%
i Arthur Rimbaud, oraz nalecy do literatury francuskiej Belgijczyk
Maurice Maeterlinck, ktrego feeria L'Oiseau bleu, 1908 (Bkitny ptak,
1913), wystawiona po raz pierwszy w Moskwie w 1908 r. a nastpnie w Paryu
w 1909 r., zdobya sukces wiatowy.
Anatole France (waciwe nazwisko Thibault), pisarz o wysokiej kulturze
klasycznej, pozostajcy pod urokiem Woltera i Renana, wykwintny esteta,
ktrego poczucie sprawiedliwoci, gboko zranione spraw Dreyfusa
skierowao do socjalizmu, sawi sceptycyzm; sceptycyzm, "zaprzeczajcy
tylko negacji, wyzwalajcy inteligencj od wszystkiego co j ogupia,
walczcy przeciwko bdowi, nienawici, okruciestwu". Jego umiowanie
sprawiedliwoci uderza zwaszcza w dwch utworach: L'affaire Crainquebille,
1901 (Crainquebille, 1902), tragiczne dzieje pomyki sdowej i Les dieux
ont soif, 1912 (Bogowie akn krwi, 1912), gdzie przedstawi krwawe
nastpstwa jakobinizmu. Subteln ironi pokaza w satyrycznej powieci Les
opinions de J%rome Coignard, 1893, (Pogldy ksidza Hieronima Coignarda,
1922).
Romain Rolland by autorem biografii Beethovena, 1903 (wyd. pol. 1905),
Michaa Anioa, 1905 (wyd. pol. 1923), Haendla (1910), Tostoja (1911) i
wreszcie wyimaginowanej postaci Jana Krzysztofa Kraffta, genialnego muzyka
niemieckiego, ktrego losy zawiody do Parya. Dzieo to Jean-Christophe,
1904-1912, (Jan Krzysztof;1923-1927), w myli autora suy miao
pojednaniu narodu francuskiego z niemieckim. Podczas pierwszej wojny
wiatowej Rolland przebywa w Szwajcarii i wyda tam w 1915 r. ksik
Au-dessus de la m%l%e (Ponad walk), gdzie atakowa za szerzenie
fanatyzmu wojennego zarwno rzdy pastw wojujcych, jak i wiat
intelektualny Europy, ktry nie odway si przeciwstawi bratobjczej
walce.
Pod wpywem Bergsona pozostawa Marcel Proust, autor wielotomowej
powieci A la recherche du temps perdu, 1906-1912, (W poszukiwaniu
straconego czasu, 1930-1934). Jest to powie psychologiczna, malujca
francusk arystokracj i wielk buruazj. We Francji zestawiaj niekiedy
utwr Prousta z obrazem dworu Ludwika Xiv w pamitnikach Saint-Simona.
Do literatury francuskiej naley rwnie pisarz, zapowiadajcy w swych
opowiadaniach przysze zdobycze i wynalazki naukowe Jules Verne ze swymi
szeroko czytanymi powieciami, jak Vingt mille lieues sous les mers, 1870
(20 tysicy mil podmorskiej eglugi, 1907), Le tour du monde en 80 jours,
1873 (W 80 dni naokoo wiata, 1909) i in.
W literaturze angielskiej pod wpywem Zoli pozostawa George Moore,
przedstawiajcy w naturalistyczny sposb z silnym podkadem erotycznym
ycie obyczajowe wspczesnego mu spoeczestwa angielskiego w powieciach:
A Mummer's Wife (ona komedianta), 1884, Esther Waters, 1894.
George Bernard Shaw, Irlandczyk z pochodzenia, kpiarz i ironista, autor
wietnych paradoksw, ujawni wielki talent przede wszystkim w komediach.
Myli powane zwyk przyobleka w form artobliw: Mrs Warren's
Profession, 1894 (Profesja pani Warren, 1952), Candida, 1894 (Kandyda,
1924), Cezar and Cleopatra, 1898, (Cezar i Kleopatra, 1921), Man and
Superman, 1901-1903 (Czowiek i nadczowiek, 1903), Pygmalion, 1912
(Pigmalion, 1913), Saint Joanne, 1924 (wita Joanna, 1925) i inne. Shaw
jest jednym z najbardziej popularnych pisarzy angielskich. W twrczoci
jego uderza wielostronno tematyki, rnorodno rodowisk i szeroka
krytyka spoeczna.
Mistrzem byskotliwego dowcipu, "ksiciem paradoksu", jak go nazywano,
by Oskar Fingal O'Flahertie Wilde, autor piknych bani (The Happy Prince
and other Tales, 1888 - Szczliwy ksi i inne opowiadania, 1922),
pomysowych nowel (Lord Arthur Suvile's Crime, 1891 - Zbrodnia Artura
Savila, 1922), alegorycznej powieci The Picture of Dorian Gray, 1891
(Portret Doriana Graya, 1905) i wietnych komedii Lady Winderrriere's Fan,
1892 (Wachlarz Lady Windermere, 1907), An ideal Husband, 1895 (M
idealny, 1908).
Imperium brytyjskie sawi Rudyard Kipling, goszc posannictwo
cywilizacyjne Anglikw hasem "brzemi biaego czowieka" (the white man's
burden). Sw twrczoci odkrywajc przed czytelnikiem angielskim
tajemnicz egzotyk indyjsk, egzotyk przyrody i egzotyk ludzi, "ponownie
zdoby dla Wielkiej Brytanii Indie". Spod pira Kiplinga wyszed aforyzm
czsto cytowany: "Wschd to Wschd, a Zachd to Zachd i nigdy si one nie
zejd". Najbardziej poczytnym utworem Kiplinga bya I'he Jungle Book,
1894-1895 (Ksiga dungli, 1900, 1902).
W powieci egzotycznej celowa Conrad. Joseph Conrad, waciwie Jzef
Teodor Konrad Nacz-Korzeniowski, syn polskiego dziaacza spiskowego,
spdzi 21 lata na morzu suc w marynarce handlowej, najpierw francuskiej
(1874-1878), pniej angielskiej (1878-1895, od 1884 jako oficer. Podre,
zwaszcza na wodach okalajcych wyspy Archipelagu Malajskiego, day mu
mono poznania ludzi rnych ras, kultur i religii. Wielki talent Conrada
da na podstawie tych wrae dziea zadziwiajce zrozumieniem psychiki
ludzkiej, urzekajce piknem egzotycznych obrazw. A przy tym, jak mwi
Roman Dyboski, "w ciemnoskrych tubylcach [Malajczykach] on, Polak i
obywatel brytyjski, zawsze dumny ze swego europejskiego dziedzictwa
cywilizacyjnego, po raz pierwszy nauczy si ceni i kocha nard biegunowo
oddalony ras i tradycj za jego wysokie przymioty: prawoci, wiernoci i
rycerskoci". Na Archipelagu Malajskim rozgrywa si akcja piciu powieci
Conrada: Almayer's Folly, 1896 (Szalestwo Almayera, 1936), The Outeast of
the Islands, 1896, (Wykolejeniec, 1936), Lord Jim 1900 (Lord Jim, 1904)
Victory, 1915 (Zwycistwo, 1927), The Rescue, 1920 (Ocalenie, 1929). Z
innych utworw Conrada zasuguj na uwag Nostromo, 1904 (Nostromo, 1926),
Typhoon, 1902 (Tajfun, 1926). Na motywach polskich oparta jest jedna tylko
nowela Prince Roman, 1908 (Ksi Roman, 1924) przedstawiajca tragiczne
dzieje powstaca listopadowego, ksicia Romana Sanguszki. Sporo polskich
motyww o charakterze autobiograficznym znale mona w wielu dzieach
Conrada, przede wszystkim w Lordzie Jimie.
Herberl George Wells ma w swym obfitym dorobku pisarskim zarwno powieci
utopijne o podkadzie naukowym, zawierajce sens spoeczny, jak i
realistycznie. Wyksztacenie przyrodnicze, zainteresowanie rozwojem nauk,
zwaszcza technicznych, wreszcie obserwacja otaczajcego go ycia,
szczeglnie stosunkw spoecznych, charakteryzuj twrczo Wellsa.
Najwikszy rozgos z powieci utopijnych zdobya fantazja The War of
Worlds, 1898 (Wojna wiatw, 1899), opis najazdu na Ziemi mieszkacw
Marsa. W powieci realistycznej wyrnia si Kipps, 1905 (wyd. pol. 1950),
z humorem opisane zmienne koleje losu proletariusza z przedmiecia
londyskiego, Ann Veronica, 1909 (Anna Weronika, 1911), dzieje walczcej o
niezaleno modej dziewczyny -sufraystki. Problem maestwa jest
przedmiotem powieci Marriage (Maestwo), 1912. Gona ksika The
Outline of History, 1920 (Historia wiata, 1924), prba syntezy rozwoju
dziejowego wiata, naley ju do nastpnego okresu.
Powie awanturnicz reprezentowa w Anglii Robert Louis Stevenson w
wielu utworach, z ktrych najgoniejszym jest The Treasure Island, 1882
(Wyspa Skarbw, 1925). Arthur Conan Doyle zapocztkowa powie
sensacyjn, kryminaln. Posta Sherlocka Holmesa, detektywa-amatora,
przesza do literatury wiatowej.
Od czasu konwersji teologa i poety Johna Henry Newmana, pniejszego
kardynaa, w yciu umysowym Anglii coraz wiksze znaczenie maj pisarze
katoliccy; najwybitniejszymi z nich byli wielbiciele redniowiecza: Hilaire
Belloc, autor interesujcej ksiki The Path to Rome (Droga do Rzymu), 1902
i Gilhert Keith Chesterton. Chesterton swe pogldy filozoficzne na dobro i
zo wyraa w powieciach z domieszk fantazji, m.in. The Man who was
Thursday, 1908 (Czowiek, ktry by czwartkiem, 1958), The Ball and the
Cross, 1910 (Kula i Krzy, 1927), a nawet w nowelach kryminalnych, ktrych
gwnym bohaterem jest ksidz katolicki Brown. Chesterton by szczerym
przyjacielem Polski; w ksice The Crimes of England (Zbrodnie Anglii),
1915, napitnowa prusofilsk polityk Wielkiej Brytanii w okresie
rozbiorw Polski.
W dziedzinie teatru angielskiego zasadnicz reform przeprowadzi aktor,
reyser i scenograf Edward Gordon Craig. By on rzecznikiem teatru jako
sztuki autonomicznej.
W literaturze niemieckiej zwizany z naturalizmem by Gerhart Hauptmann.
Najwikszym jego dzieem wykazujcym gbokie zrozumienie wspczesnej
problematyki spoecznej jest dramat Die Weber, 1892 (Tkacze, 1905),
odegrany po raz pierwszy w 1892 r. na scenie teatru Freie Bhne w Berlinie,
napisany w dialekcie lsko-niemieckim, przedstawiajcy ndz i bunt tkaczy
lskich w poowie Xix w. Bogaty talent Hauptmanna przejawi si przede
wszystkim w dramacie, ktry przeszed fazy od naturalizmu a do symbolizmu,
i w powieci historycznej.
W pocztku Xx w. rozpocz sw dziaalno literack Thomas Mann. Ju we
wczesnym okresie swej pracy, przed pierwsz wojn wiatow, da arcydzieo
o trwaej wartoci: Buddenbrooks. Verfall einer Familie, 1901
(Buddenbrookowie, 1931), gdzie dwudziestokilkuletni autor z rzadk
dojrzaoci sdu i smaku odmalowa zarwno postaci, jak i rodowisko
patrycjatu Niemiec pnocnych. Wtedy te powstaa nowela autobiograficzna
Tonio Kr"ger, 1903 (wyd. pol. 1923) i oparta na platoskim motywie (Der
Tod in Wenedig, 1913 (mier w Wenecji), wreszcie powie Die K"nigliche
Hoheit, 1909 (Krlewska Wysoko, 1929).Najwiksze arcydziea Manna
przypadaj na okres pniejszy.
Heinrich Mann, brat Tomasza, da surow krytyk wilhelmiskich Niemiec.
Jego powie Im Schlaraffenland, 1900 (W krainie pieczonych gobkw,
1953), Professor Unrat, 1905 (Profesor Unrat, 1903) i wreszcie Der
Untertan, 1914 (Poddany, 1951) s zoliw a trafn satyr na stosunki
panujce w pastwie Hohenzollernw, na rzdy soldateski, na junkrw, na
maoduszn buruazj niemieck.
Liryk niemieck reprezentuj przede wszystkim Austriacy, Rainer Maria
Rilke, subtelny impresjonista, w kocu mistyk, i Hugo von Hofmannsthal,
odnowiciel redniowiecznego i barokowego misterium oraz nadreczyk Stefan
George, estetyk i symbolista.
Po 1870 r. dziki mecenatowi ksicia Jerzego Ii Sachsen-Meiningen
dokonana zostaa reforma unowoczeniania teatru w Niemczech. Objazdy trupy
meiningeczykw, od Londynu poprzez Warszaw a po Petersburg i Moskw,
upowszechniy ich zdobycze w tej dziedzinie. W pocztku Xx w. pojawi si w
Berlinie wielki aktor i reyser Max Reinhardl.
Gwnym wyrazicielem naturalizmu woskiego, zwanego weryzmem, by
Sycylijczyk Giovanni Verga. Surowe obyczaje chopw rodzinnej wyspy byy
tematem jego powieci i nowel. Najlepszym zapewne utworem Vergi jest
powie malujca ycie rybakw sycylijskich, I Malavoglia (1881). Jedna z
jego Novelle Rusticane (Nowele chopskie), 1883 posuya za temat do opery
Mascagniego Rycersko wieniacza (1889).
Gabrielle d'Annunzio, podny pisarz, od zmysowego estetyzmu przeszed do
sawienia woskiego "witego egoizmu" (sacro egoismo). Z powieci
d'Annunzia najznamienitsze s Ii piacere (Rozkosz), 1889, Il Fuoco, 1900
(Ogie, 1901), z dramatw Francesca da Rimini, 1902 i La figlia di Jorio,
1904 (Crka Joria, 1909). Z poezji najpikniejsze s Laucli del mare,
della terra e delli eroi (Hymny nieba, morza, ziemi i bohaterw), 1912. W
czasie wojny libijskiej 1911-1912 ogosi d'Annunzio Canzoni della questa
d'oltremare (Pieni czynw zamorskich). W 1915 r. agitowa gorco za
przystpieniem Woch do wojny przeciwko Austrii. By literackim prekursorem
faszyzmu.
Literatura rosyjska koca Xix w. przeywaa swj wielki okres, Walka
dwch kultur, zachodniej i wschodniej, wydaa bogate owoce. Zrozumienie
wartoci oglnoludzkich, wystpujce tak wyranie u pisarzy rosyjskich,
tumaczy poczytno, jak cieszya si na Zachodzie literatura rosyjska i
uznanie, jakie sobie tam zdobya.
Fiodor M. Dostojewski, peen sprzecznoci pisarz "skrzywdzonych i poni
onych", autor dawniej opublikowanej Prestuplenie i nakazanie, 1867
(Zbrodnia i kara, 1887-88) Idiot, 1868 (Idiota, 1909), ogosi teraz
Biesy, 1871 (Biesy, 1928), Bratia Karamazovy 1880, (Bracia Karamazow,
1913). Mamy tu surow krytyk szlachty, biurokracji, gwatowny atak na
katolicyzm, a zarazem oskarenie socjalistw i nihilistw. Dostojewski by
mistrzem psychologicznej analizy duszy ludzkiej.
Gbok znajomoci ycia rosyjskiego wyrni si M. E.
Satykow-Szczedrin. Bohaterowie jego utworw satyrycznych (najwaniejszy:
Gospoda Golovlevy, 1875-1880 - Pastwo Golowlewowie, 1926), z pasj
odsaniajcych ndz moraln rosyjskiej klasy panujcej w czasach po
reformie wociaskiej, stali si postaciami przysowiowymi (Goowlew,
Koupajew, Razuwajew).
Wyyn kunsztu pisarskiego dosign Lew N. Tostoj. Najwikszym jego
dzieem jest 4-tomowa epoka Vojna i mir, 1864-1868 (Wojna i pokj, 1894).
Wasne dowiadczenia z czasu wojny krymskiej, a nastpnie staranne studia
historyczno-strategiczne przywiody Tostoja do przekonania, e bitwami nie
mona kierowa, e na polu bitwy panuje chaos. Odparcie najazdu
francuskiego i zwycistwo daa sia narodowa ucieleniona w wytrwaym
chopie rosyjskim. Powie Anna Karenina, 1873-1877 (wyd. pol. 1911-1912)
powicona jest zagadnieniu maestwa; obok analizy psychologicznej mamy
tu wietne obrazy ycia towarzyskiego w Petersburgu i w Moskwie. Ostatni
wielk powieci Tostoja byo Voskreksienie, 1899 (Zmartwychwstanie,
1900); czytelnik otrzymuje tam przekrj spoeczestwa carskiej Rosji "od
prystawa do ministra", "od cytadeli pietropawowskiej po Sachalin"; ukazane
tu zostao dworskie i biurokratyczne towarzystwo petersburskie, ndzna
wie, wreszcie wizienie i zesanie. Dramat Vast' t'my (Potga ciemnoty,
1901), napisany w 1886 r., wystawiony po raz pierwszy w 1895 r.,
przedstawia smutne stosunki w ppaszczynianej wsi rosyjskiej.
Anton P. Czechow da w swych utworach obraz Rosji koca Xix w., gwnie
prowincji rosyjskiej. wietny ten humorysta chosta mieszczask
pospolito. Czechow zasyn jako mistrz noweli, ale by rwnie autorem
penych nastrojw dramatw: Diadia Vania, 1897 (Wujaszek Wania, 1906), Tri
siestry, 1901 (Trzy siostry, 1906), Vinievyj sad, 1904 (Winiowy sad,
1906).
Maksym Gorki (waciwie Aleksiej Maksimowicz Pieszkow), pisarz rewolucji
proletariackiej, w pierwszych swych utworach malowa silnych ludzi,
wykazujcych swym przykadem, e "w yciu wszdzie jest miejsce na czyny
bohaterskie". Powieci Foma Gordiejew 1899, i Troje, 1900-1901, wykazyway
krucho i zbliajc si katastrof ustroju kapitalistycznego w Rosji.
Gwnym tematem sztuki Vragi (Wrogowie), 1906 i powieci Mat' (Matka) 1906,
jest walka proletariatu rosyjskiego przeciwko caratowi i buruazji. Z
talentem i z widoczn sympati nakreli Gorki postaci przywdcw
rewolucyjnych - Sincowa, Wasowa, Nachodki. Kopalni wiadomoci o yciu
narodu rosyjskiego w kocu Xix w. jest autobiograficzna trylogia Dietstvo
(Dziecistwo) 1913-1914, V liudiach (Wrd ludzi), 1916 i Moi universitety
(Moje uniwersytety), ogoszone ju w okresie midzywojennym, w 1923 r.
(przekady dzie Gorkiego ukazay si w Polsce po drugiej wojnie
wiatowej).
Rosja, dziki niezwykle uzdolnionym aktorom i odrbnoci stylu, zapisaa
te wan kart w historii teatru. Konstantin S. Stanisawski (waciwe
nazwisko Aleksiejew) przedsiwzi zasadnicze reformy pod wpywem
meiningeczykw. Zaoony przez niego w 1898 r. Moskiewski Teatr
Artystyczny (Mchat) sta si najgoniejszym do dzi teatrem realistycznym.
W literaturze skandynawskiej wysun si na czoo dramat. Norweg Henrik
Ibsen pozostawa pod wpywem duskiego filozofa-egzystencjalisty z
pierwszej poowy Xix w. Sorena Kierkegaarda. W dramatach przedstawia swego
bohatera w walce ze wiatem i z otoczeniem, ktremu najczciej musi ulec.
Zagadnienie stanowiska kobiety w maestwie poruszy w dramacie Nora, 1878
(wyd. pol. 1882). Prawo wyborcze i rwno obywateli byo przedmiotem
dramatu En Folkefiende, 1883 (Wrg ludu, 1891). Do dramatw romantycznych
z wczeniejszego okresu twrczoci naley Peer Gynt, 1867 (wyd. pol.
1910), fantastyczno-symboliczna opowie wierszem. Na przeomie Xix i Xx
w: Ibsen panowa na scenach europejskich.
Norweg Bjornstjerne-Bjornson jako poeta, powieciopisarz i publicysta
szerzy myl pozytywistyczn. Jego opowiadania o tematyce chopskiej silnie
oddziayway na wspczesn modzie. Pisa take dramaty i ballady o
tematyce zaczerpnitej z dawnych dziejw Norwegii. Saw wiatow zyska
wszake dramatem spoecznym En fallit, 1874 (Bankructwo, 1876).
Szwedka Selma Lagerl"f zdobya saw opowiadaniami z ojczystego V"rmlandu
G"sta Berling Saga, 1891 (G"sta Berling, 1905) oraz baniowym obrazem
kraju i narodu szwedzkiego Nils Holgerssons underbara resagonom Sverige,
1906-1907 (Cudowna podr, 1912).
Mistrzem powieci norweskiej by Knut Hamsun (waciwie Knud Pedersen).
Saw zdoby powieci Sult, 1890 (Gd, 1892). Utwr ten nazwano
"Wertherem nowoczesnego czowieka, ktrego przeladuj okropnoci sytuacji
spoecznej, a take mki wyrzuconego poza ad kulturalny i duchowy".
Krytyk wspczesnej cywilizacji jest Markens grode, 1917 (Bogosawiestwo
ziemi, 1922). Knut Hamsun u schyku ycia zhabi si wspprac z
okupantem hitlerowskim.
Pimiennictwo amerykaskie przygotowywao z wolna swj wspaniay rozwj,
ktry nastpi w pniejszym okresie, po pierwszej wojnie wiatowej.
Humorysta Mark Twain (waciwie Samuel Langhorne Clemens) wszed do
literatury wiatowej swymi opowiadaniami o przygodach dwch
chopcw-przyjaci, romantyka i realisty, The Adventures of Tom Sawyer,
1876 (Przygody Tomka Sawyera, 1925) i The Adventures of Huckleberry Fiinn,
1884 (Przygody Hucka, 1898). Opowiadania te nazwano "eposem szczliwego
dziecistwa Ameryki".
Powieciopisarz amerykaski Henry James, irlandzkiego pochodzenia,
wiksz cz ycia spdzi w Anglii. W swych utworach psychologicznych
(najwybitniejszy The Ambassadors, 1903 - Ambasadorowie, 1960) zwraca
uwag na zwizek pomidzy yciem amerykaskim a europejskim.
Inny charakter miaa twrczo Jacka Londona. Wasne przeycia marynarza
i trampa, obserwacje poczynione pord wielkomiejskiej ndzy Londynu i
rnych miast Ameryki dostarczyy Londonowi materiau pisarskiego. Z jego
obfitego dorobku wyrnia si powie o podou autobiograficznym Martin
Eden, 1909 (wyd. pol. 1923). Sw wizj rewolucji spoecznej przedstawi w
powieci The Iron Heel, 1908 (elazna stopa, 1923).
Na pierwsze dziesiciolecie Xx w. przypada pocztek twrczoci Uptona
Sinclaira. W powieci The Jungle, 1906 (Grzzawisko, 1907) odmalowa on
cikie warunki pracy w rzeniach Chicago i dol emigrantw. Ksika
wywoaa tak wielkie wraenie, e wadze wyznaczyy umyln komisj dla
zbadania opisanych przez Sinclaira naduy.
W tym okresie zacz te prac pisarsk Theodore Dreiser, poddajc ostrej
krytyce stosunki amerykaskie, zwaszcza wiat wielkiej finansjery (cykl
powieciowy The Financier, 1914 - Finansista, 1938-1939).
Zupenie szczegln rol graa literatura w yciu narodw pozbawionych
wolnoci. Stanowia ona potny or w walce o wyzwolenie narodowe, o
pobudzenie lub pogbienie wiadomoci narodowej i wiar w lepsz
przyszo narodu. Najlepszym przykadem jest tu twrczo Henryka
Sienkiewicza.


Sztuka

W drugiej poowie Xix w. groway w malarstwie dwa kierunki: realizm i
impresjonizm. Przodujc rol w rozwoju twrczoci artystycznej odgrywaa
Francja.
Realizm, wczeniejszy chronologicznie, charakteryzuj dwie podstawowe
tendencje: denie do dokadnego i cakowitego odtwarzania natury oraz
rozszerzenie tematyki - realici maluj szare ycie codzienne, ycie
chopw i robotnikw. Gwnymi wyrazicielami realizmu we Francji byli
Gustave Courbet i Jean-Francois Millet. Realizm znalaz wybitnych
zwolennikw i w innych krajach. Belg Constantin Meunier dojrza pikno w
pracy robotnikw i rybakw belgijskich w zadymionym krajobrazie fabrycznej
okolicy. W Niemczech Adolf Menzel, batalista, sawicy dotd zwycistwa
Fryderyka Ii i Wilhelma I, zwrci si ku innej tematyce i pokaza
pracujcych robotnikw. W Rosji realistyczny nurt reprezentowa Ilia E.
Repin. Jego synny obraz "Buracy" przedstawia robotnikw cigncych
adown bark. W Polsce przedstawicielami realizmu byli Wojciech Gerson,
Aleksander Gierymski i Jzef Chemoski.
Impresjonizm rozwin si w peni po roku 1871 we Francji.
Prekursorem tego kierunku by Edouard Manet, goszcy postulat
przepojenia obrazu wiatem i powietrzem.
W Paryu wystawiali swe ptna Claude Monet, Camille Pissarro, Alfred
Sisley, Edgar Degas, Paul Cezanne, August Renoir i inni. Nieyczliwa
krytyka nazwaa ich ironicznie impresjonistami od obrazu Moneta
zatytuowanego "Impresja - wschodzce soce". Nazwa ta przyja si
powszechnie i bardzo prdko stracia pierwotny odcie niechtny i
artobliwy.
Impresjonizm w malarstwie jest to przekonanie artysty, e wiat jest
zbiorem wrae, impresji, ktre zmieniaj si nieustannie. Jest to rwnie
technika malarska, polegajca na rzucaniu na ptno silnego, jasnego
wiata i barw jasnych i czystych. Nie ma formy, jest tylko gra wiata.
Nie tylko krajobraz wiejski, ale i miasto, byle skpane w potokach wiata
z ruchliwymi ulicami i wielkimi budynkami, stao si motywem malarskim
impresjonistw. Pikno bulwarw Parya przedstawili Claude Monet
("Boulevard des Capucines", 1873) i Camille Pissarro ("Boulevard
Montmartre", 1897). Ulubionego, wielokrotnie odtwarzanego przedmiotu
studiw dostarczaa impresjonistom katedra gotycka w Rouen. Wpyw
impresjonizmu, ktry w zasadzie pozosta zjawiskiem gwnie francuskim,
rozciga si szeroko, np. James Ne Neill Whistler w Anglii, James Ensor w
Belgii, Izaak I. Lewitan w Rosji, Jzef Pankiewicz i Wadysaw Podkowiski
w Polsce.
Publiczno pocztkowo przyja impresjonistw nieufnie. Obrazy ich
uwaaa za niewykoczone i niedopracowane. Uznanie przyszo pniej, a wraz
z nim i materialne powodzenie. W 1878 r. za obrazy tej szkoy dawano
przecitnie okoo 160 frankw. W 16 lat pniej, w 1894 r. wiksze ptna
Moneta osigay ju cen od 5 do 11 tys. frankw.
Impresjonizmowi przeciwstawia si symbolizm. Malarze symbolici gwn
wag przywizywali nie do wrae, lecz do treci obrazu; przekazywali j za
pomoc symboli, w ktrych upatrywali podstaw sztuki. Najgoniejszym bodaj
utworem symbolizmu w interesujcym nas okresie jest obraz malarza
szwajcarskiego Arnolda Bocklina "Vita somnium breve" (ycie jest krtkim
snem) 1888.
Reakcj przeciwko impresjonizmowi bya rwnie w pewnym okresie twrczo
Francuzw Paula Cezanne'a i Paula Gauguina oraz Holendra Vincenta Van
Gogha. Twrczo ich miaa ogromne znaczenie dla rozwoju malarstwa w Xx w.
W ostatnim dziesicioleciu Xix w. wystpi kierunek zwany we Francji i
Anglii Art Nouveau (Nowa Sztuka), w Niemczech Jugendstil (Styl
Modzieowy). W krajach dawnej monarchii austro-wgierskiej nazywano go
Secesj (nazw t zawdzicza gmachowi stowarzyszenia artystw w Wiedniu,
wzniesionemu w latach 1898-1899).
Kierunek ten zrywa z przeszoci i zaznaczy si wybitnie zarwno w
architekturze, jak w malarstwie, grafice i nowej dziedzinie sztuki -
plakacie artystycznym.
W malarstwie jednym z wyrazicieli Nowej Sztuki by Norweg Eduard Munch,
twrca ponurych, niespokojnych obrazw jak "Melancholia", "mier", "Pokj
zmarego". Z krgu Nowej Sztuki wywodzia si te grupa modych malarzy,
ktra nazwaa si Les Nabis (po hebrajsku Prorocy) zaznaczajc w ten sposb
denie do odrodzenia malarstwa na now, wasn ich mod. Teoretykiem
"prorokw" by malarz Maurice Denis.
W 1905 r. w Salonie Jesiennym w Paryu wystawili swe ptna Francuzi
Henri Matisse, Maurice de Vlaminck i inni; nazwano ich "fowistami" od
powiedzenia jednego z krytykw, ktremu widok ich obrazw nasun
porwnanie z dzikimi zwierztami (po francusku les fauves). Fowici starali
si wywoywa efekty stosowaniem nienaturalnych kolorw (czerwone drzewa,
czerwone niebo, zielone ulice itp.). Twierdzili, e kade pokolenie musi
sztuk "rozpoczyna od nowa".
Podobnie we Woszech futuryci namitnie wystpowali przeciwko wszelkiemu
dziedzictwu przeszoci, przeciwko wszelkiej tradycji. Filippo Marinetti,
pniejszy senator faszystowski, wyda w 1909 r. manifest futurystyczny.
"Czas i przestrze umary wczoraj - gosi. - Bdziemy burzyli muzea,
biblioteki i akademie. Opiewa bdziemy tumy, ktrych motorem jest praca,
rozkosz i bunt".
Inn form oderwania si od przeszoci i tradycji by kubizm. Twrcami
tego kierunku byli Francuz Georges Braque i Hiszpan Pablo Ruiz Picasso.
Wedug Braque'a "zmysy deformuj, umys formuje". Malarz tworom wyobrani
powinien przeciwstawi twory umysu; kady przedmiot naley rozoy na
figury geometryczne, kule, szeciany, stoki, walce i pniej dopiero
odtwarza z nich cao. Najgoniejszym dzieem kubistycznym z tego czasu
by obraz Picassa z r. 1907 "Panny awinnioskie". Wedug Jana
Biaostockiego "obraz [ten] przedstawia rzeczywisto pokazan jak gdyby w
roztrzaskanym zwierciadle". Do ostatecznych konsekwencji doprowadzi kubizm
malarz rosyjski, yjcy we Francji, Wassily Kandinsky w swej "Akwareli
abstrakcyjnej" (1910), ktra niczego w ogle nie przedstawia.
Architektura pod koniec Xix w. zacza zrywa z dotychczasowym
eklektyzmem, z gmachami wznoszonymi w cigu tego stulecia w stylu gotyckim,
renesansowym czy barokowym, z tanimi upikszeniami o formach historycznych
czy wyrabianymi z tanich materiaw zastpczych.
Wprowadzenie do budownictwa nowych, nieuywanych dotd materiaw, jak
elazo, elazobeton, szko odegrao w konstrukcjach architektonicznych rol
rewolucyjn. Zaczto wznosi nowego zupenie typu budowle, hale wystawowe i
dworcowe, mosty itp. elazo pozwalao pokonywa jednym rzutem due
przestrzenie, rzecz wana przy budowie mostw, i dawao mono wznoszenia
budowli znacznie wyszych ni dotd. Inynier francuski Gustave Eiffel w
cigu dwch lat (1887-1889) wznis na Polu Marsowym w Paryu z okazji
wystawy powszechnej 1889 r. wie wysokoci 300 metrw, zoon wycznie
ze sztab elaznych, nazwan jego imieniem. W ostatnim dziesicioleciu Xix
w. zaczto w Stanach Zjednoczonych konstruowa wysokie, wielopitrowe
budowle zwane drapaczami chmur, przeciwstawiajce si dotychczasowym
pogldom architektonicznym, proste, pozbawione wszelkich dodatkw do
zasadniczej konstrukcji.
cieray si wtedy w architekturze dwa kierunki. Jeden
"funkcjonalistyczny" utrzymywa, e budynek jest pikny, jeli jest dobrze
skonstruowany i jeli naleycie wypenia swe zadanie. Drugi,
przeciwstawiajcy si mu, dowodzi, e pikno nie polega jedynie na cisym
przystosowaniu do celu, e budowla powinna odznacza si waciwymi
proporcjami, a nawet mie skadniki pozbawione bezporedniej uytecznoci,
a przeznaczone do ozdoby.


Prasa

W drugiej poowie Xix w. ronie te wpyw i znaczenie prasy. Rozwj
owiaty, ustrj konstytucyjny w wielu krajach, parlament, partie
polityczne, rozszerzenie prawa wyborczego i powoywanie coraz szerszych mas
ludnoci do urn wyborczych, a wic wiksze zainteresowanie sprawami kraju
przysparzao gazetom coraz liczniejszych rzesz czytelnikw. Nowoczesne
ycie publiczne stao si niemoliwe bez prasy codziennej, docierajcej do
najszerszych krgw spoeczestwa. Postp techniki uatwia wykonanie
rosncego ustawicznie zapotrzebowania spoecznego. Telegraf w cigu
krtkiego czasu dostarcza prasie wiadomoci z caego wiata, wci
doskonalone maszyny pozwalay drukowa wysze nakady dziennikw, kolej
rozwozia je szybko w coraz dalsze strony. Dzienniki zaczy si ukazywa
trzy razy dziennie. Coraz bardziej wkraczaa do prasy ilustracja. Powstay
wielonakadowe, bogato ilustrowane tygodniki.
Londyski "The Times" zaoony w r. 1785 (przez pierwsze trzy lata pod
nazw "Daily Uniwersal Register") sta si wzorem dla prasy codziennej.
Obok Wielkiej Brytanii dziennikarstwo rozwijao si szczeglnie we Francji
i w Stanach Zjednoczonych. Za nimi szy inne kraje.
Jeszcze w 1836 r. francuski pisarz polityczny Alexis de Tocqeville
dowodzi, e wydawanie gazety nie moe przynosi znaczniejszych zyskw,
dlatego ludzie o prawdziwych talentach kupieckich nie imaj si tego
rodzaju przedsiwzi. W wier wieku pniej nikt nie wystpiby ju z
takim twierdzeniem. Dziennik, czy moe wyraajc si inaczej przemys
dziennikarski, sta si zajciem bardzo dochodowym.
Mona by oglnie biorc podzieli pras na dwa rodzaje - bya to prasa
wydawana dla interesu handlowego i prasa, nazwijmy j niezbyt cile,
ideowa, nie obliczona na zysk, prowadzca czytelnika w pewnym okrelonym
kierunku politycznym czy ideologicznym, wydawana i finansowana przez
stronnictwa polityczne czy te rne organizacje spoeczne. Dzienniki tej
drugiej kategorii mogy wychodzi, cho nie zawsze tak by musiao,
najczciej dziki staym subsydiom.
Dziennik oparty na kalkulacji handlowej stara si przemawia do jak
najszerszych krgw czytelnikw, gosi wic pogldy popularne, nie
dranice liczniejszych odamw spoeczestwa. Jeli podejmowa kampani
skierowan przeciwko jakiemu zjawisku ycia publicznego, przeciw jakiemu
obozowi czy osobistoci politycznej, to tylko w takim wypadku, gdy mona
byo przypuszcza, e s one niepopularne. I odwrotnie, akcj na rzecz
jakiego zjawiska czy obozu wszczynano wtedy tylko, gdy pozwalao to
zapewni sobie popularno i zwikszy liczb czytelnikw. I tak w
ostatnich latach Xix w., gdy Wielk Brytani absorboway konflikty
imperialistyczne, pasjonujce opini publiczn, angielski magnat prasowy
Alfred Harmsworth, pniejszy lord Northcliffe, prowadzi w swych organach
prasowych gwatown kampani przeciwko Francji w 1898 r. w chwili zatargu o
Faszod, przeciwko Burom w latach 1899-1902 w czasie wojny w Afryce
Poudniowej. Wielki przedsibiorca dziennikarski w Stanach Zjednoczonych
Joseph Pulitzer wid ostr walk ze skorumpowanymi radnymi miejskimi
Nowego Jorku i z handlem ywym towarem. W obu wypadkach by pewien sympatii
najszerszych rzesz spoeczestwa. W 1895 r. w chwili zatargu
brytyjsko-amerykaskiego o Wenezuel, Pulitzer wysa telegramy do ksicia
Walii, do lorda Salisbury'ego, do przywdcy liberaw Williama Gladstone'a
i ich odpowiedzi pene chci utrzymania pokoju drukowa w swych dziennikach
ku wielkiemu zadowoleniu czytelnikw.
W kocu Xix w. prasa bya ju rodzajem przemysu, podlegaa wic tym
prawom, ktre obserwujemy w rozwoju przemysowym, przede wszystkim prawu
koncentracji. Tworzyy si potne koncerny prasowe, ktre wydaway
dzienniki i tygodniki najrozmaitszego rodzaju, przeznaczone dla odbiorcw
rnego typu, rnego wyksztacenia i poziomu intelektualnego. Niektre z
nich wydaway po kilkaset gazet.
Wydawanie nowoczesnego dziennika wymagao znacznych kapitaw. Papier,
druk rotacyjny, wszelkie techniczne udoskonalenia, suba informacyjna,
korespondencja, opracowanie redakcyjne - wszystko to pocigao za sob
wielkie wydatki. Tote koszt wydawania dziennika przewysza wpywy
uzyskane ze sprzeday; deficyt pokryway i daway zysk ogoszenia. Im
wicej stronic pokrytych ogoszeniami moga gazeta drukowa, tym wiksze
byy jej wpywy, tym znaczniejsze dochody.
Jak przedstawiay si stosunki finansowe wielkich przedsibiorstw
dziennikarskich przekona si mona np. z danych dotyczcych niemieckiego
koncernu prasowego Augusta Scherla. Koncern ten wydawa kilkanacie
periodykw, midzy innymi "Berliner Lokalanzeiger", "Der Tag", "Die Woche"
i inne, rozporzdza w 1913 r. kapitaem wynoszcym 33578000 marek. W r.
1912 gwne wpywy tego koncernu wynosiy ze sprzeday gazet 8786110 marek,
z ogosze za - 10667567 marek.
Sposoby zdobywania czytelnika i podwyszania t drog nakadw byy
najrozmaitsze.
Publiczno europejska i amerykaska interesowaa si ywo opisami
dalekich egzotycznych podry. Bogate dzienniki wysyay wic
korespondentw w rne strony wiata, niekiedy finansoway kosztowne
wyprawy zamorskie. "New York Herald" zorganizowa w 1871 r. ekspedycj do
Afryki rodkowej na poszukiwanie zaginionego misjonarza Davida
Livingstone'a. Na czele wyprawy stan Henry Morton Stanley. Jego reportae
i ksika How I found Livingstone (Jak odszukaem Livingstone'a), wydana w
1872 r., cieszyy si ogromn poczytnoci. Londyski "Daily Telegraph"
publikowa sprawozdania z wyprawy naukowej do ruin Niniwy w 1873 r. Ten sam
dziennik w latach 1899-1900 zainteresowa wiat reportaami z bada
terenowych nad wytyczaniem drogi elaznej, majcej poczy pnoc Afryki z
poudniem, Kair z Kapsztadem.
Stosowano te inne metody zdobywania czytelnikw, np. wydawca angielski
George Newnes rozdawa czytelnikom jako premie i nagrody polisy
ubezpieczeniowe, niemaej niekiedy wartoci, przyznawane w rnych
konkursach ogaszanych w gazetach. Niezwyk pomysowo, ktra zapewnia
mu fortun i wpywy, rozwin Northcliffe, zwany "Napoleonem prasy".
Twierdzi on, e kadego dnia naley znale waciwy "talking point", tj.
aktualne wydarzenie, ktre wszystkich interesuje, o ktrym wszyscy mwi.
Gazeta, ktra co dzie utrafi we waciw nut, bdzie miaa zapewnione
powodzenie.
Rne sposoby pozyskiwania czytelnikw sprawiy, e obok pism powanych,
majcych dusze rzeczowe artykuy na tematy polityczne, gospodarcze,
kulturalne, felietony literackie i temu podobn lektur przeznaczon dla
osb stojcych na pewnym poziomie intelektualnym, zaczy si mnoy
gazety, gdzie gwne miejsce zajmowaa wiadomo podana zawsze w lekkiej,
sensacyjnej formie.
Prasa tego typu, zwana "t" od komicznych rysunkw tego koloru,
powstaa i zacza si rozwija najpierw w Stanach Zjednoczonych. Prasa ta
znajdowaa si w posiadaniu przede wszystkim dwch potnych koncernw J.
Pulitzera i Williama Randolpha Hearsta. W czasie powstania na Kubie
przeciwko Hiszpanom w latach 1895-1898 Hearst podj gwatown kampani
antyhiszpask i przygotowa w amerykaskiej opinii publicznej
wypowiedzenie wojny Hiszpanii przez Stany Zjednoczone w 1898 r.
Prasa lekka, brukowa, coraz bardziej powcigliwa w podawaniu
powaniejszych artykuw i wiadomoci, polujca za sensacj, budzia u
wielu niepokj. W 1887 r. na amach miesicznika "Nineteenth Century" poeta
Matthew Arnold da wyraz swemu zaniepokojeniu z powodu rozwoju "nowego
dziennikarstwa". Odpowiedzia mu w "Contemporary Review" William Thomas
Stead wywodzc, e naley pobudza czytelnictwo w szerokich masach
ludowych, do ktrych nie zawsze umiaa dotrze prasa dawnego typu.
Wpyw prasy by ogromny. Oddziayway nie tyle artykuy zawierajce ocen
rozgrywajcych si wydarze, ile raczej informacje najczciej
telegraficzne, prawdziwe, prawdziwe w czci lub nawet faszywe. Przykadem
w tej mierze moe by rola, jak w polityce Bismarcka odegraa sfaszowana
depesza emska.
Dzienniki - przedsibiorstwa handlowe, obliczone na zysk, najczciej nie
miay wyranego oblicza ideowego, byway konserwatywne i demokratyczne,
klerykalne i antyklerykalne, filosemickie i antysemickie. Zaleao to
zarwno od interesw wacicieli, jak i od nastrojw panujcych pord
czytelnikw, ktrych trzeba byo zainteresowa i pozyska, a nie wolno byo
sobie zraa.
Prasa, ktr nazwalimy ideow, rnia si znacznie od prasy obliczonej
na zysk. Na pierwszym miejscu staa tu dno do szerzenia pogldw
politycznych czy spoecznych, nie za interes kupiecki. I prasa tego typu
staraa si unowoczeni, oywi swe amy i uczyni je bardziej
atrakcyjnymi dla czytelnika. Nie moga jednak rywalizowa z wielkimi
dziennikami, za ktrymi sta wielki kapita.
Trudno oceni stopie znaczenia i wpyww prasy ideowej. Wiadomo, np., e
socjaldemokracja niemiecka miaa najliczniejsz i najlepiej zorganizowan
pras partyjn. Liczba za wyborcw w Niemczech, ktrzy rzucali swe gosy
na kandydatw socjaldemokratycznych, bya znacznie wysza ni czytelnikw
prasy partyjnej.
Wysoko nakadu nie zawsze uzna mona za jeden z miernikw wpywu i
znaczenia danego organu prasowego. Bywaj pisma o stosunkowo niewielkiej
liczbie egzemplarzy, ale bardzo w pewnej dziedzinie wpywowe.
Dwa pisma codzienne zdobyy sobie w wiecie politycznym Europy zupenie
wyjtkowe stanowisko - londyski "The Times" i paryski "Le Temps".
Informacja rzetelna, obfita, przede wszystkim w dziedzinie polityki i ycia
gospodarczego, w redakcjach wybitni znawcy stosunkw wspczesnych - byy
to czynniki, ktre pismom tym zapewniay poczytno, uznanie i wpywy.
Korespondenci zagraniczni "Timesa", wietnie w sytuacji midzynarodowej
zorientowani, odgrywali niejednokrotnie du rol nie tylko jako
informatorzy, ale take jako wpywowi, chtnie suchani doradcy ministrw i
ambasadorw. Najgoniejszym korespondentem "Timesa" by Stefan Blowitz
(waciwie Opper), ktry wsawi si midzy innymi sposobem uzyskania w
1878 r. tekstu traktatu berliskiego przed wszystkimi innymi
korespondentami. Najbardziej wpywowym wsppracownikiem "Timesa" by Henry
Wickham Steed, korespondent w Rzymie, pniej w Wiedniu, nastpnie redaktor
dziau polityki zagranicznej w swym dzienniku. W Rzymie woski minister
spraw zagranicznych markiz Emilio Visconti-Venosta zwyk omawia z nim
sytuacj polityczn wskazujc mu zarazem, czego nie naley publikowa.
Steed pozostawi interesujce pamitniki, w ktrych na uwag zasuguje
zwaszcza charakterystyka sytuacji we Woszech i w Austro-Wgrzech na
przeomie Xix i Xx w.
Autorytetem w polityce by rwnie francuski "Le Temps" zaoony w 1861
r. Dziaem zagranicznym kierowa tu dugi czas Andre Tardieu,
wsppracownik Clemenceau za jego ostatniego gabinetu, trzykrotny premier w
okresie midzywojennym.
W kocu Xix w. zasuguje na uwag rozwj prasy robotniczej. W Nie mczech
po wyganiciu ustawy antysocjalistycznej nastpi rozkwit prasy partyjnej.
Wychodziy liczne gazety, najwiksze znaczenie mia pord nich wielki
dziennik berliski "Vorwarts" (ukazywa si od r. 1890). We Francji due
znaczenie zdobya sobie "L'Humanite", zaoona w 1904 r. i redagowana przez
Jauresa, a do jego mierci w 1914 r.
Jeli chodzi o bezporedni, konkretny wpyw na bieg wydarze, to na
pierwsze miejsce wysuna si rosyjska prasa rewolucyjna z wychodzc za
granic "Iskra" na czele. W 1912 r. zacz si ukazywa ju w Rosji, w
Petersburgu codzienny organ bolszewicki "Prawda".
Miar znaczenia prasy jest rwnie osobista rola i kariera wielu
dziennikarzy. Wystpio to najsilniej chyba we Francji Iii Republiki.
Mwiono tam wwczas: "Dziennikarstwo to zawd, ktry wiedzie wszdzie pod
warunkiem, e si go porzuci w odpowiednim czasie" (Le journalisme est un
metier qui mene a tout a condition d'en sortir a temps). Dziennikarzami
byli tacy mowie stanu, jak Delcasse i Clemenceau, publicystyk zajmowali
si Poincare i Millerand. Dziennik Gambetty "La Republique Francaise" by
istn szko francuskich politykw i dyplomatw.
Dziennik nowoczesny nie moe istnie bez agencji informacyjnych, ktrych
"zadaniem jest dostarczanie jak najwikszej iloci cisych informacji
moliwie najszybszymi rodkami cznoci". Agencje za porednictwem
licznych korespondentw zbieraj wszelkie wiadomoci z dziedziny polityki,
ycia gospodarczego, spoecznego, kultury, sportu i nastpnie przekazuj je
prasie, bankom i rnym innym instytucjom. Pierwsz tego typu agencj
zaoy w Paryu w 1835 r. Charles Havas. W 1849 r. powstao w Berlinie
Biuro Telegraficzne Wolffa, ktre utworzy dr Bernhard Wolff. W trzy lata
pniej Niemiec Paul Julius Reuter zorganizowa wielk agencj informacyjn
w Londynie. Inne agencje, jak np. woska Stefaniego, miay duo mniejsze
znaczenie. Placwki informacyjne, ktre powstay nastpnie, byy przewanie
tylko ekspozyturami Havasa, Reutera lub Wolffa.
W r. 1870 trzy te agencje, dotd toczce pomidzy sob zacit walk
konkurencyjn, zawary umow o podzia wpyww i zyskw. Havas zastrzeg
sobie kraje romaskie Europy i Ameryki. Wolff obj wiksz cz Europy
Pnocnej, rodkowej i Wschodniej, Reuter Wielk Brytani i Holandi,
Ameryk Pnocn, Afryk, Australi oraz pastwa azjatyckie.
W 1900 r. zreorganizowana zostaa na innych szerszych podstawach agencja
Associated Press w Stanach Zjednoczonych (zaoona w 1848 r.) i znacznie
powikszya zakres dziaalnoci. Zwizek Hawas-Reuter-Wolff po krtkiej
walce przekona si, e nie zdoa zama nowego konkurenta i zawar z nim
porozumienie: Ameryk Pnocn, Meksyk, Kub i Filipiny uznano za stref
wpyww Associated Press. Agencja ta otrzymaa ponadto prawo dziaania
wesp z Havasem na terenie Ameryki Poudniowej.
Dotychczasowego dominujcego stanowiska nie udao si wszake tym wielkim
agencjom utrzyma. W pierwszych latach Xx w. bogate koncerny prasowe, ktre
chciay si od nich uniezaleni, powoyway do ycia agencje
konkurencyjne. W 1907 r. zostaa zaoona przez koncern The Scripps-EIaward
Newspapers Alliance agencja United Press. W 1909 r. inny koncern prasowy
Hearsta utworzy International News Service. Obie te agencje powstay w
walce z Associated Press. W 1913 r. wielki prawicowy koncern prasowy
Hugenberga zorganizowa w Niemczech agencj Telegraphe-Union. W Azji
Wschodniej zacza dziaa w 1901 r. agencja japoska Nippon Dempo Tushin
Sha.


Rozdzia czterdziesty
czwarty:
Lipiec 1914. Wybuch wojny


Przeciwiestwa midzy mocarstwami imperialistycznymi wiody prost drog
do wojny. Widzimy antagonizm niemiecko-francuski, majcy swe podoe w
Alzacji i Lotaryngii, a take i w Afryce, antagonizm niemiecko-angielski,
wyrastajcy z rywalizacji gospodarczej i kolonialnej, ale przede wszystkim
z wycigu zbroje na morzu, antagonizm niemiecko-rosyjski i
austriacko-rosyjski na Bakanach i na Bliskim Wschodzie. Widzimy wreszcie
antagonizmy dalsze, posiadajce znaczenie uboczne, dodatkowe, jak konflikt
austriacko - serbski i austriacko-woski.
Byo wic w Europie do punktw zapalnych i niebezpieczestwo wojny
stao si bliskie i realne. Zachodzia tylko kwestia, w ktrym miejscu
padnie iskra na prochy, gdzie nastpi wybuch.
28 czerwca 1914 r. w Sarajewie, stolicy Boni, zabity zosta wraz z
maonk nastpca tronu Austro-Wgier, arcyksie Franciszek-Ferdynand.
Zabjc by Boniak, poddany austriacki, dziaajcy wszake, jak to dzi
ju wiemy z pewnoci, z inspiracji serbskiego wywiadu wojskowego. Rzd
austriacki podejrzewa udzia wadz serbskich w zamachu, nie znalaz jednak
na to dowodu. Pomimo to postanowi uy zabjstwa sarajewskiego jako
pretekstu do szerszej akcji, ktrej celem byo upokorzenie Serbii,
odebranie jej roli jugosowiaskiego Piemontu i zmuszenie jej do
wyrzeczenia si wszelkiej dziaalnoci antyaustriackiej. Mwio si wprost
o "eliminowaniu Serbii jako czynnika politycznego". W Wiedniu uwaano, e
akcja taka przyniesie osabienie opozycji poudniowosowiaskiej wewntrz
monarchii, popieranej z Belgradu, a wzmocnienie stanowiska Austro-Wgier na
Bakanach.
Zapewniwszy sobie poparcie sojusznika niemieckiego rzd wiedeski
przystpi do dziaania. 23 lipca 1914 r. pose austriacki w Belgradzie
wrczy rzdowi serbskiemu ultimatum domagajce si zaprzestania w
szkolnictwie, w prasie i wszelkiego rodzaju publikacjach propagandy
siejcej nienawi do Austro-Wgier i skierowanej przeciwko ich
integralnoci terytorialnej, dalej rozwizania organizacji, ktre tak
propagand prowadziy i wreszcie ukarania wspwinnych zamachu. dano
bezwarunkowej zgody na wszystkie punkty. Odpowied serbska, udzielona 25
lipca, bya zredagowana zrcznie. Serbia zasadniczo przyja ultimatum,
zgaszajc tylko niewielkie zastrzeenia dotyczce obrony suwerennoci
krlestwa serbskiego. Rzd belgradzki zgadza si na udzia organw
austro-wgierskich w akcji nad stumieniem ruchu, skierowanego przeciwko
integralnoci monarchii habsburskiej, czego domagao si ultimatum, ale
tylko "zgodnie z wymaganiami prawa midzynarodowego". Odrzuci natomiast
danie udziau przedstawicieli wadz austro-wgierskich w ledztwie, ktre
miao by prowadzone przez wadze serbskie przeciwko wspwinnym zamachu
sarajewskiego, znajdujcym si na terenie Serbii. Pose austriacki uzna
jednak odpowied za niewystarczajc i opuci natychmiast Belgrad.
Stosunki dyplomatyczne zostay zerwane.
Zachodzia teraz kwestia, czy konflikt zostanie zlokalizowany, czy te
zatoczy szersze krgi. Okazao si wnet, e lokalizacja zatargu, chocia
sporo o niej mwiono, bya spraw niemoliw.
Na skutek oporu Niemiec zawioda mediacja angielska. Austro-Wgry za
chcc zapobiec dalszym prbom porednictwa, wypowiedziay Serbii 28 lipca
wojn.
Na widowni wystpia teraz Rosja, ktra adn miar nie moga dopuci
do zgniecenia swego serbskiego protegowanego. Pooyoby to bowiem kres
autorytetowi rzdu carskiego pord pastw bakaskich. 29 lipca car wyda
rozkaz mobilizacji czciowej, mianowicie trzynastu korpusw wyznaczonych
do podjcia dziaa zbrojnych przeciwko Austro-Wgrom. Obok konfliktu
serbsko-austriackiego mamy wic ju konflikt rosyjsko-austriacki. Ale
Austria miaa traktat przymierza z Niemcami, na horyzoncie politycznym
zarysowa si wic konflikt niemiecko-rosyjski. W przewidywaniu takiej
moliwoci rzd petersburski zarzdzi 30 lipca mobilizacj ogln,
skierowan zatem take i przeciwko Niemcom. Na wiadomo o tym fakcie rzd
Rzeszy wystosowa do Petersburga ultimatum, domagajce si odwoania
mobilizacji. Gdy Rosja nie udzielia odpowiedzi, Niemcy 1 sierpnia
wypowiedziay jej wojn.
Rosja bya zwizana sojuszem z Francj, dlatego jednoczenie powsta
konflikt niemiecko-francuski. Niemcy od dawna liczyli si z koniecznoci
wojny na dwa fronty. Tote 1 sierpnia ambasador Rzeszy w Paryu zapyta
premiera republiki, jakie bdzie stanowisko Francji w razie wojny pomidzy
Niemcami a Rosj. Odpowied brzmiaa, e Francja postpi tak, jak jej
nakae honor i interes; tego dnia mobilizacj ogln ogoszono w Niemczech
i Francji. 2 sierpnia pose niemiecki w Brukseli przedstawi rzdowi
belgijskiemu ultimatum z daniem zgody na przemarsz przez Belgi wojsk
niemieckich; jednoczenie wojska niemieckie wkroczyy na teren Luksemburga.
3 sierpnia Niemcy, ktrych plany strategiczne, jak o tym bdzie mowa
poniej, przewidyway skierowanie gwnego uderzenia najpierw na zachd,
wypowiedziay wojn Francji. W nocy z 3 na 4 sierpnia wojska niemieckie
wtargny do Belgii. Rozpocza si wojna niemiecko-francuska i
niemiecko-belgijska.
4 sierpnia Wielka Brytania, po wkroczeniu Niemcw na terytorium
neutralnej Belgii, wypowiedziaa wojn Niemcom. Nie bya do tego
zobowizana adnymi umowami. Krok ten nakazaa Anglikom obawa przed klsk
Francji, przed zwycistwem Niemiec, przed zupen ich przewag w Europie.


Rozdzia czterdziesty pity:
Pierwsze trudnoci.
Stosunek si


W pierwszych dniach sierpnia stany do walki ze sob najwiksze
mocarstwa kapitalistyczne Europy, podzielone na dwa obozy - z jednej strony
Niemcy i Austro-Wgry, tzw. pastwa centralne, z drugiej za Francja,
Wielka Brytania i Rosja oraz dwa mae pastwa Belgia i Serbia. Wojna szybko
rozszerzya si w Europie i poza Europ. Jeszcze w sierpniu po stronie
koalicji francusko-angielsko-rosyjskiej opowiedziaa si Japonia, w
listopadzie u boku pastw centralnych stana Turcja.
Po raz pierwszy od czasw napoleoskich wielki konflikt zbrojny ogarn
prawie cay kontynent Europy, a nawet niektre czci Azji i Afryki.
Rnica wszake pomidzy wojnami napoleoskimi a wojn lat 1914-1918
polegaa na tym, e wwczas, w pocztkach Xix w., walczyy ze sob pastwa
rolnicze, gdy teraz stany do boju kraje tak uprzemysowione, jak Anglia,
Niemcy, Francja, pniej take i Stany Zjednoczone. Wojna musiaa wic
przybra z natury rzeczy zupenie inny charakter. Bya to ju w peni
znaczenia tego wyrazu wojna ery wysokiego uprzemysowienia.
Stosunek si przedstawia si nastpujco: pastwa centralne miay w
okrgych liczbach 120 mln mieszkacw, pastwa koalicji za 238 mln. Tote
armie Sprzymierzonych miay przewag liczebn nad wojskami pastw
centralnych. Ale liczba nie decyduje wycznie, jest tylko jednym z
czynnikw. Niezmiernie trudno za oceni ogln warto bojow armii, ktre
w sierpniu 1914 r. ruszyy do boju. Armie francuska i niemiecka byy sobie
mniej wicej rwne pod wzgldem wyszkolenia i uzbrojenia. Miay t sam
prawie si liczebn (okoo 4 mln). Rnica polegaa na tym, e Francja,
majc 40 mln ludnoci, powoaa pod bro mniej wicej t sam liczb
onierzy co Niemcy z ich 67 mln mieszkacw; Francja musiaa wic bez
porwnania wczeniej wyczerpa odwody. Rosja rzucia do walki bitnego,
wytrzymaego na trudy wojenne onierza, ale warto bojow armii
rosyjskiej obniao niedostateczne wyposaenie techniczne, rezultat
zacofania gospodarczego kraju pod rzdami carskimi. Znaczne trudnoci
przedstawiaa te mobilizacja i koncentracja z uwagi na rozlege
przestrzenie imperium carskiego i jego sabo rozwinit sie komunikacyjn.
Brak byo rwnie kadry oficerskiej. Armia austro-wgierska bya dobrze
wyposaona technicznie, zwaszcza w artyleri, ale pomimo starannie
pielgnowanych czarno-tych tradycji wojskowych jej warto bojow
obnia skad wielonarodowociowy i wielojzyczny; ju zim 1914-1915 r.
cae oddziay czeskie przechodziy do przeciwnika. Anglia nie miaa
obowizkowej suby wojskowej i wikszej armii staej, moga wic na razie
wysa na front tylko niewielki korpus ekspedycyjny w sile 5 dywizji.
Dopiero w trakcie wojny szeroki zacig ochotniczy, a poczwszy od 1916 r.
pobr przymusowy, pozwol Anglii wystawi siln armi. Wojska belgijskie i
serbskie, skutkiem maej liczebnoci, nie mogy wpyn rozstrzygajco na
bieg wypadkw.
Jest rzecz oczywist, e sama armia, choby o najwyszych wartociach
bojowych, nie moe rozstrzygn nowoczesnej wojny. W ostatecznym
rozrachunku decyduje tu potencja gospodarczy. Zagadnienia gospodarcze
odgryway wwczas rol wiksz ni w wojnach dawniejszych. Wojna nowoytna
wymagaa broni przystosowanej do nowych potrzeb i nowych warunkw. Wzroso
znaczenie artylerii cikiej, niezbdne stay si armaty i pociski duego
kalibru. W szerokie uycie weszy karabiny maszynowe i granaty rczne.
Wystpio lotnictwo. Samoloty, uywane pocztkowo jedynie w celach
rozpoznawczych, rozszerzyy pniej zakres swych dziaa i prowadziy ju
akcje szturmowe, wspieray wojska ldowe, osaniay je przed lotnictwem
nieprzyjaciela i unieszkodliwiay jego rodki ogniowe. Zaczto rwnie
posugiwa si w ataku wozami opancerzonymi, zaopatrzonymi w lekkie armatki
i w karabiny maszynowe. Anglicy nazwali je dla zmylenia tankami, jak gdyby
chodzio o ruchome zbiorniki materiaw napdowych. Po prbnym ataku nad
Somm we wrzeniu 1916 r. pierwsze wielkie uderzenie czogw angielskich
miao miejsce 20 listopada 1917 r. pod Cambrai. W uycie wesza te bro
chemiczna - gazy trujce. Po raz pierwszy zastosowali j Niemcy na froncie
wschodnim 31 stycznia 1915 r. pod Bolimowem na poudniowy wschd od
Warszawy, na wiksz skal uyto gazw 22 kwietnia 1915 r. pod Ypres, na
froncie zachodnim. W maju 1915 r. broni gazow zaczy si posugiwa i
wojska pastw koalicji. Gaz trujcy nie odegra takiej roli, jakiej po niej
oczekiwano, dlatego przede wszystkim, e nie zawsze umiano si uniezaleni
od kierunku wiatru.
Na naczelne miejsce wysuna si sprawa naleytego wyposaenia armii w
nowoczesny sprzt bojowy. Naleao tak przestawi czy nawet zorganizowa
przemys, bezporednio i porednio pracujcy dla wojny, aby mg on zado
uczyni nowym, coraz bardziej rosncym potrzebom armii.
W pierwszych tygodniach wojny ycie gospodarcze w krajach walczcych
niemal zamaro. Zdezorganizowaa je mobilizacja i olbrzymie transporty
wojskowe. Wystpio bezrobocie w rozmiarach dotd niespotykanych. Od lipca
do sierpnia liczba bezrobotnych wzrosa w Niemczech siedmiokrotnie, we
Francji niemal dziesiciokrotnie. Wedug powszechnej opinii zarwno
wojskowych, jak i cywilnych wojna miaa trwa krtko, okoo szeciu
miesicy. Po obu stronach frontu liczono wic, e do koca dziaa
zbrojnych wystarcz posiadane zasoby ywnoci i sprztu bojowego. Ju
wczesn jesieni 1914 r. wida byo, i rachuby te okazay si bdem.
Posiadane zapasy wyczerpyway si szybciej, ni przypuszczano. Wojsko
zuywao w wielkiej mierze nie tylko bro wszelkiego rodzaju i amunicj,
ale take ywno, odzie i obuwie. Produkcja za zmniejszya si w wyniku
objcia czci Europy dziaaniami wojennymi, a w wikszej jeszcze mierze na
skutek powoania milionw modych mczyzn do szeregw. Bezrobocie
skoczyo si szybko. Zarwno na roli, jak i w przemyle coraz dotkliwiej
zaznacza si brak rk do pracy.
Ta nieprzewidziana sytuacja zmusia pastwa walczce do przestawienia
caej gospodarki zgodnie z potrzebami wojny. Z popiechem przystpiono do
organizowania na wielk skal produkcji wojennej, uruchamiano zamknite
fabryki, zakadano nowe, gromadzono surowce, zabiegano o pozyskanie siy
roboczej.
W wycigu gospodarczym koalicja miaa du przewag nad pastwami
centralnymi. Pastwa koalicji panoway na morzach i mogy korzysta z
wszelkich bogactw swych posiadoci kolonialnych. Niemcom natomiast grozi
nie tylko brak podstawowych surowcw potrzebnych przemysowi, ale take i
rodkw ywnoci, jeliby wojna miaa przeciga si ponad rok. Brak
surowcw i brak ywnoci by pomimo prnej organizacji sab stron
Niemiec. W tym wic kierunku poszo uderzenie koalicji.
Zaraz po wybuchu wojny Wielka Brytania i Francja ogosiy blokad
Niemiec. Pocztkowo nie miao to wikszego znaczenia gospodarczego i
militarnego. Wkrtce wszake piercie dokoa Niemiec zacieni si i
aparat blokady zacz dziaa skuteczniej. Rzdy angielski i francuski,
interpretujc rozszerzajco tzw. deklaracj londysk z 1909 r. o
kontrabandzie wojennej, uznay, e wszelkie towary wiezione nie tylko do
portw niemieckich, ale i do portw w krajach neutralnych, ssiadujcych z
Niemcami, uzna naley za przemyt wojenny, jeli nie bdzie bezspornego
dowodu, e krajem przeznaczenia wiezionego towaru jest rzeczywicie kraj
neutralny. Za kontraband uznano nie tylko sprzt wojenny i surowce
bezporednio suce przemysowi wojennemu, ale w ogle wszelkie towary
wysyane do Niemiec, a co najwaniejsze rwnie ywno suc do
zaopatrywania ludnoci cywilnej.
Niemcy odpowiedzieli na blokad uyciem odzi podwodnych, broni jeszcze
stosunkowo wieej i niewyprbowanej. 4 lutego 1915 r. rzd Rzeszy ogosi,
i wody okalajce Wyspy Brytyjskie bd uwaane za stref wojenn;
niemieckie odzie podwodne bd zatapiay nieprzyjacielskie okrty handlowe
i pasaerskie. Straty w zatopionych statkach i towarach byy istotnie dosy
due, ale przemyt, ktry szed przez porty skandynawskie, jeszcze bardziej
przez holenderskie, a take przez Szwajcari, przysparza kapitalistom tych
krajw, jak rwnie eksporterom amerykaskim zyskw wielokrotnie
przewyszajcych poniesione straty. Inna rzecz, e przemyt ten nie mg
pokry rosncych z kadym miesicem wojennych potrzeb Niemiec.
Obok czynnika gospodarczego wielkie znaczenie dla kadego pastwa
walczcego ma i czynnik moralny, a wic reakcja obywateli na toczc si
wojn, uznanie przez spoeczestwo, e wojna ta jest konieczna, e jest
suszna, e ley w interesie spoecznym. onierz na froncie powinien
wiedzie i rozumie, e stoi za nim cay nard. W chwili wybuchu wojny
naczelnicy wszystkich pastw wojujcych zwrcili si do swych narodw z
apelem o zaprzestanie wszelkich sporw wewntrznych, o zjednoczenie
wszystkich si dla walki z wrogiem. Apel ten wszdzie zosta wysuchany.
aden rzd nie spotka si z trudnociami w parlamencie przy uchwalaniu
kredytw wojennych. Mobilizacja przesza wszdzie sprawnie. W kadym
narodzie growao przewiadczenie, e jego sprawa jest suszna, i e wojna
zostaa mu narzucona przez wroga.
W tych warunkach trudnoci mogy dla rzdw powsta jedynie ze strony
uciskanych mniejszoci narodowych. Opr wojnie imperialistycznej stawi
moga jedynie klasa robotnicza.
Mniejszoci narodowe nigdzie nie spowodoway powika. Powstanie przeciw
Anglikom w Irlandii wybuchnie dopiero w 1916 r. Opozycja w Czechach
przybierze na ostroci dopiero w dalszych stadiach wojny.
Najwiksze znaczenie miaa kwestia polska, ktra dotyczya ywo trzech
mocarstw. Wszyscy trzej zaborcy sdzili, e w Polsce powtrzy si sytuacja
1863 r., e Krlestwo pokryje si sieci oddziaw partyzanckich, ktre
bd dziaay na tyach armii rosyjskiej i utrudniay jej ruchy. W
rosyjskich koach rzdowych odezway si nawet gosy ostrzegawcze przed
przeprowadzeniem mobilizacji w okrgu wojennym warszawskim, obawiano si
bowiem zaburze. Takie obawy jednego zaborcy, a nadzieje dwu pozostaych
spowodoway ch nawizania cznoci ze spoeczestwem polskim i
oddziaania na jego nastroje. Wyrazio si to w odezwach, wydanych przez
naczelne dowdztwa wojsk walczcych, w celu zjednania sobie przychylnoci
narodu, na ktrego ziemiach toczya si wojna. Zarwno obawa Rosjan, jak i
nadzieje Niemcw i Austriakw byy zupenie bezpodstawne. Mobilizacja
przesza gadko i spokojnie we wszystkich trzech zaborach. Nie wybuchy
ruchy powstacze w Krlestwie. Uformowane w Galicji oddziay strzeleckie,
ktre pod wodz Jzefa Pisudskiego wyruszyy w pocztku sierpnia 1914 r. z
Krakowa i wkroczyy do Krlestwa, nie spotkay si ani z poparciem, ani
nawet ze zrozumieniem spoeczestwa zaboru rosyjskiego. W rezultacie
legiony, ktrych kadr stanowili strzelcy Pisudskiego, utworzone zostay w
Galicji i zasilone ochotnikami gwnie z zaboru austriackiego. Posowie
polscy w Dumie rosyjskiej i w parlamencie Rzeszy oddali swe gosy za
kredytami wojennymi. Ogromna wikszo narodu polskiego daleka bya od
myli o powstaniu. Ugrupowania polityczne polskich klas posiadajcych oraz
bdce pod ich wpywem ugrupowania drobnomieszczaskie wraz z prawic ruchu
robotniczego uwaay, e w rezultacie wojny pomidzy zaborcami dojdzie bd
do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod wadaniem jednego z pastw
zaborczych, mianowicie carskiej Rosji, bd te nawet do utworzenia
kadubowego pastwa polskiego, obejmujcego Krlestwo albo Krlestwo
zczone z Galicj (w tym wypadku w cisym zwizku pastwowym z
Austro-Wgrami). W pastwie takim chciano widzie przyszy polski Piemont i
uwaano je za pierwszy etap na drodze do odzyskania penego niepodlegego
bytu w dalszej, nie dajcej si bliej okreli przyszoci.
Polska lewica rewolucyjna rzucaa haso rewolucji midzynarodowej, ktra
od razu uwolniaby wszystkie narody Europy od wszelkiego ucisku
spoecznego, a tym samym i narodowego, a wic rozwizaaby cakowicie
kwesti polsk. Wpywy polskiej lewicy rewolucyjnej byy jednak w
spoeczestwie nike.


Rozdzia czterdziesty
szsty:
Socjalici a wojna


W obliczu nadchodzcej wojny jakie stanowisko zajmie klasa robotnicza,
jakie stanowisko zajm partie socjalistyczne? Problem ten od dawna stawa w
caej ostroci przed rzdami pastw kapitalistycznych. Robotnicy nie
zdoali wprawdzie zapobiec ostatniej wielkiej wojnie na kontynencie Europy,
wojnie francusko-niemieckiej w 1870-1871 r.; od tego czasu wszake klasa
robotnicza wzrosa liczebnie, pogbia si wiadomo klasowa robotnikw,
okrzepy i zyskay na sile partie socjalistyczne, zwizki zawodowe
rozwijay coraz szersz dziaalno.
Dni ogniowej prby nadeszy w lipcu 1914 r. Czy socjalici zapobiegn
wybuchowi wojny, czy utrudni rzdom imperialistycznym przygotowania
wojenne? Pierwsze oznaki niebezpieczestwa istotnie zmobilizoway
socjalistw do walki przeciwko wojnie. We Francji Jaures na kongresie
socjalistycznym wzywa do strajku powszechnego we wszystkich krajach
zagroonych utrat pokoju; strajk ten zmusi wszystkie rzdy do poddania si
arbitraowi. W Niemczech odbyway si demonstracje uliczne i masowe
zebrania protestujce przeciwko wojnie. Policja bya w pogotowiu.
29 lipca w Brukseli odbyo si nadzwyczajne posiedzenie biura Ii
Midzynarodwki. Rosyjski wiadek obrad Angelika Baabanowa wspomina
bdzie pniej: "Nigdy bezsilno Midzynarodwki nie wystpia tak
wyranie i tak tragicznie..." Delegat francuski Jules Guesde zwrci uwag,
e strajk powszechny jest najgroniejszy dla tych krajw, w ktrych wpywy
socjalistyczne s najsilniejsze, socjalici bowiem usuchaj hasa
strajkowego, to za postawi wroga w sytuacji uprzywilejowanej. Tylko
Anglicy Keir Hardie i Bruce Slapier uwaali strajk powszechny za moliwy do
przeprowadzenia, ale dodawali jednoczenie, e dla Anglii nie ma
niebezpieczestwa wojny.
Mobilizacja nie wywoaa nigdzie oporu. Socjalistyczni posowie w
parlamentach oddali swe gosy za kredytami wojennymi. Dwaj przywdcy
socjalistw francuskich Marcel Sembat i Jules Guesde weszli do nowo
utworzonego gabinetu jednoci narodowej. Podobnie zasid socjalici na
awie ministerialnej w Belgii, nieco pniej i w Anglii.
Takie stanowisko partii socjalistycznych, ktre Lenin nazwa "krachem Ii
Midzynarodwki", miao wiele przyczyn. Nie bez znaczenia bya zrczna
propaganda nacjonalistyczna wzywajca do obrony kraju przed wrogiem. W
Niemczech rzucono haso walki z barbarzyskim caratem. We Francji i w
Belgii jednoczyli si wszyscy przeciwko znienawidzonemu niemieckiemu
militaryzmowi i imperializmowi. W parlamencie niemieckim w imieniu partii
socjaldemokratycznej owiadczy Hugo Haase: "Zwycistwo rosyjskiego
despotyzmu, ktry splami si krwi najlepszych synw Rosji, zagraa
naszemu narodowi i jego przyszoci". Wpywowy dziaacz Ii Midzynarodwki
i przywdca socjalistw belgijskich Emile Vandervelde wezwa towarzyszy
partyjnych, aby "chwilowo" zaprzestali walki z caratem. Socjalici
francuscy w manifecie z 28 sierpnia dowodzili: "Dzisiaj chodzi o
przyszo, o ycie Francji. Partia si nie zawahaa..." W kocu sierpnia
1914 r. angielskie zwizki zawodowe postanowiy, e "naley dy do
natychmiastowego zakoczenia wszelkich istniejcych sporw, strajkw czy
lokautw, a gdyby w czasie wojny wyniky nowe trudnoci, naley dokona
powanych wysikw celem polubownego ich zaatwienia, zanim dojdzie do
strajku lub lokautu".
W kilka tygodni po rozpoczciu dziaa wojennych teoretyk Ii
Midzynarodwki Karol Kautsky zabra gos na amach naukowego organu
niemieckiej socjaldemokracji "Die Neue Zeit", aby wypowiedzie si na temat
stanowiska proletariatu wobec wojny. Jakie s kryteria oceny wojny susznej
czy niesusznej? Czy moe nim by haso obrony wasnego kraju przed
napastnikiem? Nie, gdy rzd niemiecki atwo moe wytumaczy
proletariuszom niemieckim, e Niemcy s napadnite, rzd francuski za
francuskim, e to wanie Francja zostaa zaatakowana, Zawodne jest rwnie
kryterium interesu proletariatu, w obecnej wojnie bowiem Niemcy walcz
jednoczenie przeciwko caratowi i demokratycznej republice, Francuzi za
podjli walk z niemieckim imperializmem, a zarazem broni carskiego
absolutyzmu. Pozostaje wic kryterium trzecie - obrona granic wasnego
kraju przed obcym najazdem. Mona dyskutowa nad tym, co bardziej zagraa
demokracji europejskiej, zwycistwo Niemiec nad Francj czy Rosji nad
Niemcami. "Jedno jest pewne: kady nard i take proletariat kadego narodu
ma niewtpliwy interes w tym, aby wrogowi przeszkodzi w przekroczeniu
granicy". Dlatego to socjaldemokraci wszystkich krajw maj to samo prawo
czy ten sam obowizek wzicia udziau w obronie granic swego kraju. Z
takiego ujcia sprawy wynika dalszy obowizek socjaldemokracji w kadym
pastwie, musi ona mianowicie zawsze uwaa wojn tylko za wojn obronn,
ktrej celem jest jedynie odparcie najazdu, nie za "ukaranie"
nieprzyjaciela czy te pomniejszenie jego terytorium pastwowego.
Zupenie inne, cakowicie przeciwne stanowisko zajmowa konsekwentnie
Lenin. Ju na kongresie stuttgarckim w 1907 r. Lenin gosi pogld, e
"zagadnienie polega nie na tym, eby tylko przeszkodzi wybuchowi wojny,
lecz na tym, by wyzyska wywoany przez wojn kryzys do przyspieszenia
obalenia buruazji". Po wybuchu wojny Lenin opublikowa 1 listopada 1914 r.
artyku pt. Sytuacja i zadania Midzynarodwki socjalistycznej. "Na
usiowania wspczesnej buruazji - czytamy tam - by rozdzieli i rozbi
jedno robotnikw przez obudne powoywanie si na "obron ojczyzny"
wiadomi robotnicy odpowiedz wci nowymi i wci powtarzajcymi si
usiowaniami ustanowienia jednoci robotnikw rnych narodw w walce o
obalenie panowania buruazji wszystkich narodw".
W 1916 r. ukazaa si praca Lenina pt. Oportunizm i krach Ii
Midzynarodwki (wyd. pol. 1949). "Nie wiemy - pisa on wwczas - czy
potny ruch rewolucyjny rozwinie si wkrtce po tej wojnie, podczas niej
itp., w kadym jednak razie tylko praca w tym kierunku zasuguje na miano
pracy socjalistycznej. Hasem uoglniajcym i nadajcym tej pracy kierunek,
sprzyjajcy jednoczeniu i skupianiu tych, ktrzy chc pomaga
proletariatowi w jego walce rewolucyjnej przeciw wasnemu rzdowi i wasnej
buruazji, jest haso wojny domowej".
Rnica pogldw, jak widzimy, zasadnicza i ogromna.
Tezy leninowskie stosowali konsekwentnie w yciu przede wszystkim
bolszewicy w Rosji. W Niemczech walczyo przeciw wojnie lewe skrzydo
niemieckiej socjaldemokracji z Karolem Liebknechtem, R Luksemburg,
Franciszkiem Mehringiem i Klar Zetkin na czele.
W obliczu zaamania si Ii Midzynarodwki socjalici krajw neutralnych,
przede wszystkim szwajcarscy, dziaajc w cisym porozumieniu z Leninem,
ktry 5 wrzenia 1914 r. przyby z Poronina do Szwajcarii, zaczli pracowa
nad przygotowaniem akcji antywojennej. W kocu wrzenia odbya si w Lugano
konferencja z udziaem Lenina, przywdcy socjalistw szwajcarskich Roberta
Grimma oraz przedstawicieli socjalistw woskich. Konferencja rozpatrzya i
przedyskutowaa tezy Lenina o wojnie i w znacznej mierze wczya je do
rezolucji. Haso, ktre rzucia, brzmiao: wyjani opinii publicznej, e
przyczyn wojny jest imperializm, e klasa robotnicza powinna dziaa na
rzecz pokoju, a walce pomidzy narodami przeciwstawia walk klas.
Na wniosek woskiej partii socjalistycznej zwoano do maej szwajcarskiej
miejscowoci Zimmerwald w kantonie berneskim konferencj midzynarodow
dla uzgodnienia akcji socjalistw przeciwko wojnie. Na konferencj, ktra
odbya si w dniach 5-12 wrzenia 1915 r. zjechao si 38 delegatw
reprezentujcych 11 krajw europejskich. 8 delegatw z Leninem na czele
stao konsekwentnie na stanowisku internacjonalistycznym i rewolucyjnym.
Nie przybyli kierownicy partii socjalistycznej ani z Francji, ani z
Niemiec. Wzili natomiast udzia w obradach midzy innymi ruchliwy
sekretarz francuskiego zwizku metalowcw Alphonse Merrheim i Bourderon z
Francji oraz Adolf Hoffmann i Georg Ledebour z Niemiec. Wikszo mieli na
zjedzie przedstawiciele centryzmu. Oni to odrzucili projekt rezolucji
opracowany przez Lenina i uchwalili manifest zabarwiony hasami
pacyfistycznymi. Pod wpywem wszake Lenina i lewicy zostaa tam
uwzgldniona teza o imperialistycznym charakterze wojny oraz potpienie
socjalszowinizmu. Manifest domaga si zawarcia pokoju "bez aneksji i bez
odszkodowa wojennych" na podstawie prawa narodw do stanowienia o swych
losach. Nie wywoa on wikszego echa. Organy prasowe partii
socjalistycznych we Francji i w Niemczech pominy go cakowitym
milczeniem.
Projekt lewicy gosi: "Wojna imperialistyczna otwiera epok rewolucji
spoecznej. Wszystkie warunki obiektywne najnowszej epoki stawiaj na
porzdku dziennym rewolucyjn masow walk proletariatu. Obowizkiem
socjalistw jest, nie wyrzekajc si adnego legalnego rodka walki klasy
robotniczej, podporzdkowa je wszystkie temu palcemu i najwaniejszemu
zadaniu, rozwija rewolucyjn wiadomo robotnikw, skupia ich w
szeregach midzynarodowej walki rewolucyjnej, popiera i posuwa naprzd
wszelkie wystpienia rewolucyjne, dy do przeksztacania wojny
imperialistycznej pomidzy narodami w wojn domow klas uciskanych
przeciwko ich ciemiycielom, w wojn o wywaszczenie klasy kapitalistw, o
zdobycie wadzy politycznej przez proletariat, o urzeczywistnienie
socjalizmu".
Konferencja zimmerwaldzka wyonia midzynarodow komisj socjalistyczn,
ktra miaa kierowa akcj propagandow. Prezydowa komisji Szwajcar,
gwn rol odgrywa w niej wszake Lenin.
W dniach 24 do 30 kwietnia 1916 r. w miejscowoci Kiental pod Bernem
odbya si tzw. druga konferencja zimmerwaldzka. Tym razem wzio w niej
udzia 43 delegatw z 10 krajw, przedstawicieli lewicy byo 12. Zjazd w
Kientalu zaj si przede wszystkim zagadnieniem walki o zakoczenie wojny
i stanowiskiem proletariatu wobec sprawy pokoju. Manifest opracowany w
Kientalu szed bardziej na lewo ni manifest zimmerwaldzki; da on od
socjalistw, aby nie brali udziau w rzdach buruazyjnych i nie gosowali
za kredytami wojennymi. Ale i konferencja w Kientalu nie zsolidaryzowaa
si w peni ze stanowiskiem lewicy, nie przyja postulatu przeksztacenia
wojny imperialistycznej w wojn domow. Zarwno w konferencji w
Zimmerwaldzie, jak i w Kientalu brali udzia delegaci SDKPiL oraz
PPS-Lewicy.
1 maja 1916 r. midzynarodowa komisja socjalistyczna wystosowaa do ludw
apel z wezwaniem do czynu: "Wszystkimi dostpnymi wam rodkami pocie
kres midzynarodowej rzezi. Domagajcie si natychmiastowego zawieszenia
broni". W dziesi miesicy pniej, gdy wzmoga si ndza mas ludowych,
gdy silniej wezbraa fala rewolucyjna, oklnik midzynarodowej komisji
socjalistycznej z 18 lutego 1917 r. postawi spraw jeszcze ostrzej i pod
adresem rzdw pastw walczcych rzuci oskarenie, e nie chc pooy
kresu wojnie; obowizkiem proletariatu jest zmusi rzdy do pokoju; w tym
celu robotnicy powinni "zwrci or nie przeciwko swym braciom, lecz
przeciwko wrogowi wewntrznemu".
Wezwanie to nie spotkao si ze zrozumieniem pord mas robotniczych w
krajach walczcych. Karl Liebknecht w Niemczech mia licznych i silnych
przeciwnikw w onie niemieckiej socjaldemokracji. We Francji delegaci po
powrocie z Zimmerwaldu, a pniej z Kientalu spotkali si z krytyk wielu
swych towarzyszy partyjnych. W Izbie Deputowanych z obron ich stanowiska
wystpi jedynie, szczeg to nie pozbawiony pewnej pikanterii, wczesny
deputowany socjalistyczny z Aubervilliers, Pierre Laval.


Rozdzia czterdziesty
sidmy:
Dziaania wojenne roku 1914


W pierwszym okresie wojny dziaania zbrojne w Europie skupiy si na
trzech frontach. Front zachodni cign si od Morza Pnocnego do
Szwajcarii, front wschodni od Batyku do Rumunii, front poudniowy wreszcie
roztacza si na poudnie od rzeki Sawy. Pastwa centralne prowadziy wojn
na dwa fronty: Niemcy przeciwko Francji, Anglii i Belgii na zachodzie i
przeciwko Rosji na wschodzie, Austro-Wgry przeciwko Rosji i Serbii.
Sytuacj Niemiec i ich austriackiego sojusznika mona byo przyrwna do
pooenia oblonej twierdzy; ujemne wszake skutki tego stanu rzeczy w
pewnej mierze agodzi fakt, e obaj sprzymierzecy mieli ze sob cis
czno i dajc ogromne uatwienia mono przesuwania swych wojsk i
transportw po liniach wewntrznych. Pastwa koalicji natomiast walczyy
rozdzielone i miay trudnoci komunikacyjne, zwaszcza w stosunkach
pomidzy Zachodem a Rosj.
Inicjatyw w dziaaniach wojennych od pierwszej chwili ujli w swe rce
Niemcy. W koach wojskowych niemieckich twierdzono: "Rosja ma za sob
przestrze, Niemcy maj szybko". Pragnli wic wyzyska czas na swoj
korzy. Suy miay temu plany wojenne od dawna opracowywane w niemieckim
sztabie generalnym. Plany te narzuciy rzdowi Rzeszy lini polityczn w
lipcu 1914 r.
Za rzdw Bismarcka toczyy Prusy trzy wojny, z ktrych kada bya wojn
zaczepn, prowadzon o zwikszenie potgi pastwa Hohenzollernw. Zrczna
dyplomacja Bismarcka potrafia jednak du cz odpowiedzialnoci
przerzuci, przynajmniej w oczach wspczesnego wiata, na przeciwnika.
Zupenie inaczej uksztatowaa si sytuacja w 1914 r. Niemcy nie zawahay
si wwczas rozpocz krokw wojennych nie lkajc si pitna agresora.
Pomidzy Austro-Wgrami a Rosj do 6 sierpnia panowa stan pokoju, gdy
Niemcy wystpujc w obronie austriackiego sojusznika, wypowiedziay wojn 1
sierpnia Rosji, 3 - Francji. Bezsporny ten fakt niejednokrotnie wyzyskiwali
i do dzi dnia wyzyskuj przeciwnicy Niemiec, zrzucajc na nich cakowicie
odpowiedzialno za wybuch wojny. Taki bieg wypadkw wynikn z zupenego
podporzdkowania polityki wzgldom militarnym. Zachodnioniemiecki historyk
wojskowoci Gerhard Ritter stwierdzi: "Wybuch wojny w 1914 r. jest
najbardziej wstrzsajcym, jaki zna historia, przykadem bezradnego
uzalenienia politycznego kierownictwa pastwa od planw technikw
wojskowych".
Od 1871 r. panowao w sztabie niemieckim przekonanie, e nastpna wojna,
ktr Niemcy bd prowadziy, bdzie wojn na dwa fronty, jednoczenie
przeciwko Francji i przeciwko Rosji. Niemieckie plany operacyjne ulegay za
szefostwa sztabu Moltkego starszego parokrotnej zmianie, wychodziy wszake
na og z zaoenia, e na froncie zachodnim naley podj postaw obronn,
gwny natomiast atak skierowa na wschd i tam szuka rozstrzygnicia.
Zasadniczej zmiany planw strategicznych niemieckich dokona gen. Alfred
von Schlieffen, szef sztabu w latach 1891-1905. Schliefen doszed do
przekonania, e skutkiem znacznie mniejszej przestrzeni, a lepszej sieci
komunikacyjnej mobilizacja we Francji zostanie przeprowadzona prdzej ni w
Rosji i armia francuska bdzie moga wczeniej ni rosyjska wtargn na
terytorium Rzeszy i zagrozi jej wzowym punktom, jak Nadresko-Westfalski
Okrg Przemysowy, zagbie wglowe w Saarze, Lotaryngia z jej bogat rud.
Naleao wic gwne siy skoncentrowa na froncie zachodnim, rzuci je na
Francj i silnym uderzeniem moliwie szybko powali j na obie opatki. Na
wschodzie natomiast szybkie rozstrzygnicie nie byo moliwe. Armia
rosyjska, nawet pokonana, moga cofa si bardzo dugo, wcign napastnika
daleko w gb kraju, osabi go i uniemoliwi mu zwycistwo. Du rol
graa tu jeszcze ta okoliczno, e wczeni wadcy Niemiec bynajmniej nie
yczyli sobie upadku caratu i zaamania si ustroju spoeczno-politycznego
panujcego w Rosji. Chcieli jedynie zada armii rosyjskiej kilka ciosw,
ktre by rzd carski skoniy do zawarcia pokoju i do wycofania si z
rywalizacji imperialistycznej na Bliskim Wschodzie, kapitaowi niemieckiemu
za uatwiy nastpnie penetracj do Rosji.
Z takich zaoe wychodzi tzw. plan Schlieffena. W sztabie niemieckim
sdzono, e atak frontalny z powodu znacznie silniejszej ni w dawnych
wojnach zapory ogniowej nie moe zama przeciwnika, moe go tylko zmusi w
najlepszym razie do cofnicia si na dalsze pozycje. Pene zwycistwo
zapewni jedynie oskrzydlenie armii nieprzyjacielskiej i wzicie jej w
elazne kleszcze. Operacj tego typu nazwano Kannami na pamitk synnej
bitwy, w ktrej Hannibal rozbi wojska rzymskie oskrzydlajc je ruchem
pksiycowym. Zgodnie z t teori Schlieffen opracowa plan obejcia
francuskiej linii obronnej utworzonej przez acuch potnych twierdz
nadgranicznych Verdun, Toul, Epinal, Belfort. Prawe skrzydo niemieckie
poprzez Belgi, Luksemburg i Holandi wedrze si miao do pnocnej
Francji i tam z bokw i od tyu zaatakowa armi francusk. 7/8 wszystkich
si niemieckich rzuci miano na front zachodni, 1/8 za uy do dziaa
obronnych na froncie wschodnim. Przewodnia myl planu Schlieffena
streszczaa si w tym, e prawe skrzydo musi by moliwie silne, "naley
si bowiem spodziewa, e tu rozegra si decydujca bitwa". Stosunek si
prawego skrzyda do lewego mia by jak 7 do 1. Prawe skrzydo musi
nieprzyjaciela ciga i okry. Zadaniem za lewego skrzyda bdzie
"zwiza moliwie wielkie siy francuskie moliwie maymi niemieckimi".
Celem operacji jest zupene rozgromienie przeciwnika.
Nastpca Schlieffena (od 1 stycznia 1906 r.) gen. Helmuth von Moltke
modszy, bratanek zwycizcy spod Sedanu i Sadowy, przyj w oglnych
zarysach plan swego poprzednika. W duo wikszym wszake stopniu bra pod
uwag moliwo silnego ataku francuskiego na Lotaryngi i na Alzacj. W
zwizku z tym wydatnie osabi prawe skrzydo. Stosunek si midzy prawym
skrzydem a lewym mia by odtd jak 3 do 1. Porzuci rwnie myl
przejcia przez terytorium holenderskie.
We Francji przez duszy czas po klsce 187081871 r. mylano jedynie o
dziaaniach obronnych. Suy im miao pasmo fortyfikacji rozbudowanych
wzdu stosunkowo krtkiej, 2707km wynoszcej linii granicznej
francuskoniemieckiej. Pod koniec wszake Xix w. w sztabie francuskim gr
wzia ofensywna doktryna wojenna. Twrc jej by komendant wyszej szkoy
wojennej Bonnal, badacz dziejw kampanii napoleoskich. Bonnal naucza, e
pocztkowo naley zaj postaw obronn, aby nastpnie w wybranej chwili
moliwie najwikszymi siami podj "wciek" (endiablee) ofensyw. Bra
pod uwag zarwno uderzenie niemieckie na Francj od pierwszej chwili
wojny, jak i manewr oskrzydlajcy przez Belgi. Zdaniem jego naleao
czeka, a prawe skrzydo niemieckie wejdzie do daleko w gb Francji,
aby wwczas potnym atakiem wedrze si klinem pomidzy wojska niemieckie
i zniszczy ich prawe skrzydo. By to tzw. plan Xiv ustalony ostatecznie w
1898 r. Plan ten kilkakrotnie by zmieniany. W ten sposb powstay plany
Xv, Xv bis i Xvi.
W 1911 r. od objcia szefostwa sztabu gwnego przez generaa Joffre'a
nastpia zasadnicza zmiana doktryny wojennej, przyjto mianowicie zasad
przejcia do natychmiastowej, bezwzgldnej ofensywy. Joffre opracowa nowy
plan operacyjny, zwany planem Xvii. Polega on na tym, aby natychmiast
ruszy do natarcia wszystkimi siami i zachowa inicjatyw dziaania. Atak
przygotowywano na Lotaryngi. Siy francuskie byy tak rozmieszczone, aby
gwne uderzenie pj mogo, zalenie od sytuacji, na pnoc lub na
poudnie od Metzu.
Obaj przeciwnicy zamierzali wic rozpocz wojn dziaaniami zaczepnymi.
Zgodnie z zaoeniami Schlieffena-Moltkego dowdztwo niemieckie
pozostawio na froncie wschodnim 9 dywizji i zadao od Austrii
skoncentrowania tam gwnych si - 41 dywizji. Dlatego to pocigi, wiozce
wojska austriackie na front serbski zostay cofnite z drogi i zawrcone ku
Galicji. Owe 50 dywizji austro-niemieckich miao broni granic pastw
centralnych przed Rosjanami, pki nie nastpi rozstrzygnicie we Francji. W
sztabie niemieckim liczono, e dokona si to w krtkim czasie. Wiosn 1914
r. Moltke mwi: "Spodziewamy si skoczy z Francj w cigu szeciu
tygodni od chwili rozpoczcia dziaa wojennych, a przynajmniej pokona j
do tego stopnia, i gwne siy bdziemy mogli przerzuci na wschd".
Tote cay wysiek Niemiec zwrci si przeciwko Francji. 2 sierpnia 1914
r. wojska niemieckie wkroczyy do Luksemburga, w nocy z 3 na 4 sierpnia do
Belgii i szybkimi marszami przez Lige i Bruksel wtargny do Francji.
Chodzio o to, aby gwatownym uderzeniem posun si szybko naprzd na
pnocny zachd od Parya i wzi w elazne kleszcze armi francusk
skoncentrowan we wschodnich departamentach. Byo to zadaniem prawego
skrzyda. Lewe skrzydo natomiast, zgromadzone na poudnie od Metzu, miao
tylko powstrzymywa ofensyw francusk.
Jednoczenie w Lotaryngii ruszyli do ataku Francuzi. Dowdztwo francuskie
nie przypuszczao, e niemiecki ruch oskrzydlajcy bdzie tak szeroki i
daleki, spodziewano si, i Niemcy ze wzgldw politycznych ogranicz si
tylko do "czciowego pogwacenia" neutralnoci krlestwa belgijskiego, e
mianowicie przejd tylko przez poudnie Belgii omijajc Bruksel i wybrzee
Flandrii. Dopiero otrzymawszy 15 sierpnia dokadniejsze wiadomoci o
ruchach wojsk niemieckich wdz francuski gen. Joffre skierowa posiki na
swe lewe skrzydo. Nie zaniecha wszake dziaa zaczepnych w Lotaryngii i
w Ardenach. Ataki francuskie spotkay si jednak z niepowodzeniem. Francuzi
znaleli si w niebezpiecznej sytuacji.
W tym stanie rzeczy powanym odcieniem dla Francji byy dziaania
wojenne jej wschodniego sojusznika. Rosjanie rozpoczli ofensyw w poowie
sierpnia jeszcze przed ostatecznym ukoczeniem mobilizacji. W myl
pierwotnych zaoe sztabu rosyjskiego gwne uderzenie miao by
skierowan przeciwko Austrii. 3 wrzenia 1914 r. wojska carskie zajy
Lww. Na usilne wszake nalegania francuskie podjli Rosjanie drugie
uderzenie - o charakterze wyranie odciajcym - na Prusy Wschodnie.
Wkroczyy tam dwie armie rosyjskie - jedna od strony Wilna pod dowdztwem
gen. Rennenkampfa, druga od linii Narwi pod gen. Samsonowem. Siedziby
junkrw pruskich zostay ogarnite pomieniem wojny. W Niemczech uderzono
na trwog. 25 sierpnia Moltke z prawego skrzyda niemieckiego we Francji
przeprowadzajcego tam wanie najdoniolejsze operacje cign dwa
korpusy i wysa je do Prus Wschodnich. Dowdztwo obj stary i
dowiadczony onierz Paul von Hindenburg, jego szefem sztabu zosta Erich
Ludendorff. Tu wanie w walkach sierpniowych z Rosjanami rozpocza si
wielka a dla Niemiec zowroga kariera obu wodzw. Udao im si oskrzydli
armi Samsonowa (ktrej Rennenkampf nie udzieli adnej pomocy) i rozbi j
w wielkiej bitwie w dniach 26-31 sierpnia 1914 r. Ludendorff nazwa j
bitw pod Tannenbergiem dla przeciwstawienia tego zwycistwa klsce
krzyakw pod Grunwaldem. "Bei Tannenberg, bei Tannenberg gross waren
unsere Siege)! - gosia powstaa wwczas piosenka onierska. Nieco
pniej w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi 5-15 wrzenia poniosa klsk
armia Rennenkampfa. Znaczenie tych zwycistw i rol osobist Hindenburga i
Ludendorffa zrcznie wyolbrzymia niemiecka propaganda rzdowa, aby
podnie nastroje wojenne w narodzie niemieckim. Rzadko kto rozumia
wwczas, e dziaania wojsk rosyjskich w Prusach Wschodnich przyczyniy si
do zatrzymania ofensywy niemieckiej we Francji.
Moltke, wysyajc wojska z frontu zachodniego do Prus Wschodnich, osabi
niemieckie prawe skrzydo w chwili, gdy miao ono dokona najwikszego
wysiku.
Nie by to jedyny bd dowdztwa niemieckiego. 2 wrzenia wyda Moltke
rozkaz, aby armie niemieckie nie oskrzydlay Parya, jak to przewidywa
dawny plan Schlieffena, lecz atakoway Francuzw przed Paryem, na poudnie
od rzeki Marny. Nazajutrz, 3 wrzenia, komendant wojenny stolicy, gen
Gallieni, na podstawie raportw lotniczych i kawaleryjskich wywnioskowa,
e Niemcy zaniechali marszu na Pary i skrcili w kierunku
poudniowowschodnim. Przygotowujc si do oporu armia francuska opieraa
si lewym skrzydem o stolic, punkt wzowy skupiajcy wszystkie
najwaniejsze linie kolejowe Francji, prawym za o twierdz Verdun. 4
wrzenia przygotowania do kontrofensywy byy ju ukoczone i gen. Joffre
niemal bezporednio po odwrocie mg przej do ataku, co, zdaniem znawcw,
jest najtrudniejsz operacj wojskow.
Tego samego dnia, 4 wrzenia, wdz niemiecki widzia ju jasno
niebezpieczestwo, w ktrym znalaza si jego armia. W rozkazie dla wojska
mwi o "burzy grocej z Parya". 6 wrzenia rozpocza si wielka,
czterodniowa bitwa, ktra przesza do historii jako pierwsza bitwa nad
rzek Marn.
I armia niemiecka gen. Klucka, operujca na najbardziej wysunitych
pozycjach prawego skrzyda, wysuna si znacznie naprzd w kierunku
zachodnim, odrywajc si w ten sposb od dziaajcej na wschd od niej Ii
armii. Midzy I i Ii armi utworzya si skutkiem tego wolna przestrze
okoo 507km. Wejcie tam wojsk nieprzyjacielskich grozio armii gen.
Klucka zniszczeniem. Niemcy prbowali atakami skrzydowymi posun si
naprzd i poczy si, zanim przeciwnik mgby si pomidzy nich wedrze.
Ryzyko wobec osignitej ju przewagi wojsk francuskich i angielskich byo
jednak bardzo due. 9 wrzenia w poudnie dowdca Ii armii da rozkaz
odwrotu, W kilka godzin pniej poszed jego ladem i dowdca 1 armii.
Wieczorem, 9 wrzenia, prawe skrzydo niemieckie byo w penym odwrocie w
kierunku rzeki Aisne. Nazajutrz, 10 wrzenia, rozkaz cofnicia si
otrzymay wojska niemieckie na froncie rodkowym, w okolicach Verdun, 11
wrzenia cofno si i cae lewe skrzydo.
Znaczenie bitwy nad Marn byo olbrzymie. Przekrelia ona niemieckie
rachuby na "wojn byskawiczn", na szybkie powalenie Francji i na
zakoczenie wojny, zanim Anglia i Rosja bd mogy rozwin wszystkie swe
siy i zasoby.
Zwyciska kontrofensywa francuska nie zdoaa jednak wyprze napastnika z
Francji. Niemcy zatrzymali si na rzece Aisne. W padzierniku 1914 r.
podjli nowy atak we Flandrii zamierzajc opanowa porty w Dunkierce,
Calais i Boulogne-sur-Mer. Taka operacja pozwoliaby im zagrozi Anglii, a
w kadym razie utrudni przerzucanie wojsk angielskich do Francji. Bitwa
ta, zwana "wycigiem ku morzu", zakoczya si niepowodzeniem Niemcw. Do
ich poraki przyczynia si akcja otwierania luz pod Nieuwpoort podczas
przypywu morza, a ich zamykania w czasie odpywu podjta przez Belgw w
kocu padziernika. O dalszym marszu nie mogo by mowy. W nocy z 30 na 31
padziernika 1914 r. dowdztwo niemieckie wydao rozkaz odwrotu.
Zim 1914-1915 r. rozwina si na froncie zachodnim tzw. wojna
pozycyjna. Od Morza Pnocnego do granicy szwajcarskiej wojska obu stron
walczcych stay naprzeciw siebie w nieprzerwanej, cigej linii. Tworzyy
j cae acuchy okopw, schronw, zasiekw z drutw kolczastych, przekopw
komunikacyjnych itp. Obrona w wojnie tego typu miaa przewag nad atakiem.
Nie mona byo zdoby takich umocnie natarciem piechoty. Musiao by ono
poprzedzone i przygotowane duszym ogniem artyleryjskim. Artyleria musiaa
najpierw zniszczy zasieki drutu kolczastego, przytumi ogie
nieprzyjacielski oraz nie dopuci posikw do atakowanych pozycji.
W zwizku z wojn pozycyjn zaczto uywa broni wyrzucajcych pociski o
bardzo stromej krzywej balistycznej, suce do ostrzeliwania celw
pooonych blisko; byy to miotacze min i modzierze.
Angielski historyk wojskowoci, Liddell Hart, pisa o wojnie pozycyjnej:
"Na zachodnim froncie z jego niekoczcymi si rwnolegymi liniami okopw
strategia staa si suebn taktyk, a taktyka - kalek. Okres lat
1915-1917 pod wzgldem strategicznym nie zasuguje na gbsze studium". Nie
znaczy to, rzecz prosta, aby dziaania wojenne na froncie zachodnim nie
miay dla przebiegu i wyniku wojny doniosego znaczenia. Przeciwnie,
wizay one nie tylko siy francuskie i brytyjskie, ale take gwn cz
wojsk niemieckich. Chodzi wszake o to, e wojna pozycyjna przy rwnowadze
si obu stron walczcych nie moga doprowadzi do zwycistwa ani jednej,
ani drugiej strony. Dopiero w 1918 r. przewaga liczebna i materiaowa armii
pastw koalicji pozwoli im zakoczy wojn pozycyjn, przej do wojny
zaczepnej i pokona Niemcw.
Ju jesieni 1914 r. kierujce czynniki polityczne i wojskowe w obu
walczcych obozach doszy do przekonania, i wojny nie uda si zakoczy w
cigu kilku miesicy, i bdzie ona dugotrwaa. Wpyno to powanie i na
polityk wewntrzn, i na polityk zagraniczn, jak rwnie na sposb
prowadzenia dziaa wojennych. W polityce wewntrznej przeprowadzono z
coraz wiksz konsekwencj i stanowczoci mobilizacj caego ycia
gospodarczego i jego podporzdkowanie potrzebom przemysu wojennego. W
praktyce oznaczao to olbrzymi wzrost znaczenia i dochodw monopoli.
Zauway si dao jeszcze jedno charakterystyczne zjawisko, mianowicie
coraz wiksze nasilenie propagandy wojennej. Narody pastw walczcych
zmuszone byy do coraz wikszego wysiku, do coraz liczniejszych ofiar,
trzeba wic byo im wykaza, e tocz wojn sprawiedliw, suszn, w
obronie szczytnych ideaw wolnoci i demokracji, wojn w obronie wasnego
bytu i honoru; udzono ludy pastw wojujcych, e zwycistwo przyniesie im
ogromne korzyci, zdobycie nowych, bogatych ziem, a wraz z tym oglny
wzrost dobrobytu itp.
W dziedzinie wojskowo-politycznej nastpia zasadnicza zmiana planw
strategicznych. Niemcy, w ktrych rku wci bya inicjatywa, poddali swj
plan wojenny gruntownej rewizji. Po bitwie nad Marn Moltke otrzyma
dymisj. Nastpc jego - szefem sztabu, tzn. faktycznym wodzem naczelnym
(nominalnym by cesarz), zosta pruski minister wojny gen. Erich von
Falkenhayn. Falkenhayn zrywa stopniowo z koncepcjami i planami swych dwch
poprzednikw, Schlieffena i Moltkego. W pierwszej chwili, jesieni 1914 r.
utrzyma jeszcze ich zaoenia i kontynuowa dziaania zaczepne na
zachodzie. Bya to wspomniana ju bitwa we Flandrii. Na froncie wschodnim
prowadzili Niemcy rwnie dziaania zaczepne, ale o mniejszym zasigu.
Powiedziano ju wyej o zwycistwach niemieckich w Prusach Wschodnich i o
niepowodzeniach Austriakw w Galicji Wschodniej. Wojska austriackie z
duymi stratami w ludziach i w sprzcie bojowym cofny si na lini Sanu.
Sytuacja ich wydawaa si tak grona, e dowdztwo niemieckie zdecydowao
Si przerwa operacj w Prusach i popieszy z pomoc Austriakom. W
padzierniku 1914 r. rozpocz si poczony atak niemiecki od strony
lska i austriacki od Krakowa w kierunku Dblina i Warszawy; odparty
zosta dopiero z kocem miesica. Wwczas Niemcy podjli drugie uderzenie
od Torunia na d, ktre przynioso im sukces. 6 grudnia 1914 r. wojska
niemieckie wkroczyy do odzi, armia rosyjska cofna si na lini Bzury -
Rawki-Pilicy.
Dziaania te miay dla Niemcw znaczenie odciajce. Chciano zapobiec
moliwym rosyjskim operacjom zaczepnym, aby mie na zachodzie wolne rce.
Dla koalicji odwrotnie, gwne znaczenie mia w owym czasie front wschodni,
armia rosyjska bowiem osigna wanie najwyszy stan liczebny (ponad 6
mln onierza), gdy przybyy wtedy do Europy puki syberyjskie o wietnych
walorach bojowych.
Z kocem 1914 r. niemiecki sztab generalny zerwa ostatecznie z planem
Schlieffena i przyj plan przeciwny: dziaania wice na froncie
zachodnim, silniejsze uderzenie przeciwko Rosji. Decyzja wojskowa czya
si oczywicie najcilej z akcj polityczn. Szo o rozerwanie
oskrzydlajcego Niemcy wrogiego piercienia koalicji. Spodziewano si, e
da si to wykona stosunkowo najatwiej na wschodzie. Liczono mianowicie,
e wielka ofensywa albo zamie siy oporu armii rosyjskiej, albo skoni
rzd carski do zawarcia odrbnego pokoju.
Pomimo powanego uzalenienia carskiej Rosji od kapitau francuskiego
projekty pokojowe miay w Petersburgu wpywowych zwolennikw. Nalea do
nich midzy innymi dawny prezes ministrw i minister skarbu, hr. S.J.
Witte, ktry dowodzi, e nawet zwycistwo militarne przynie musi
caratowi zgub, poniewa klska cesarstwa niemieckiego wywoa w Europie
potny prd rewolucyjny i republikaski, to za bdzie fataln grob dla
monarchii rosyjskiej. Solidarno interesw konserwatywnych bya atutem w
rkach dyplomacji niemieckiej.


Rozdzia czterdziesty
smy:
Wojna w Afryce i w Azji


Polska i Francja byy to gwne tereny walk, ale nie jedyne. Dziaania
wojenne toczyy si rwnie w niemieckich koloniach w Afryce, ktre wkrtce
wszake ulegy przewadze francusko-angielskiej (Togo ju w sierpniu 1914
r., Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia w 1915 r.; Kamerun w 1916 r.,
najduej, bo a do listopada 1918 r. bronili si Niemcy pod dowdztwem
gen. von Lettow-Vorbeck w Niemieckiej Afryce Wschodniej).
Przystpienie do wojny dwch pastw azjatyckich, Japonii i Turcji,
rozszerzyo krg dziaa zbrojnych na krtki okres na Azj Wschodni, na
cae cztery lata na Azj Zachodni.
Wojna w Europie w niczym nie naruszaa interesw japoskich, natomiast
odwracaa uwag i siy pastw europejskich od spraw Dalekiego Wschodu.
Imperialici japoscy postanowili wic od razu wyzyska tak doskona
sposobno. Ju 15 sierpnia 1914 r., a wic zaledwie w dwa tygodnie po
rozpoczciu wojny, Japonia udzielia Niemcom "przyjaznej rady", aby w
przecigu omiu dni odday jej Kiau-czou (Jiaozhou) dla "ewentualnego jej
zwrotu Chinom" oraz, aby wycofay swe okrty z wd Dalekiego Wschodu (jak
wiadomo, Niemcy w 1898 r. zmusiy Chiny do "wydzierawienia" im terytorium
Kiau-czou na Pwyspie Szantuaskim na lat 99). 23 sierpnia 1914 r.
Japonia nie doczekawszy si odpowiedzi na swe rady wypowiedziaa wojn
Rzeszy. Paromiesiczne walki zakoczyy si zajciem niemieckich
posiadoci w Chinach przez Japoczykw. 7 listopada 1914 r. wojska mikada
wkroczyy do Cingtao (Qingdao). Wojna japosko-niemiecka faktycznie si
skoczya.
Dziaania zbrojne w Azji Wschodniej nie miay na bieg wypadkw wojennych
w Europie najmniejszego wpywu. Jaki wic mg by dalszy udzia Japonii w
wojnie? Prasa francuska wyraaa yczenie, aby do Europy przyby japoski
korpus ekspedycyjny. Minister spraw zagranicznych Delcasse twierdzi, e
nie naley lekceway adnego rodka walki. Rzd rosyjski natomiast
przeciwnie, bynajmniej nie yczy sobie przybycia wojsk japoskich na front
rosyjsko-niemiecki.
Spraw wyjani ostatecznie wywiad, ktrego 19 listopada 1914 r. udzieli
minister spraw zagranicznych mikada baron Kato. Minister owiadczy, e nie
widzi ani potrzeby, ani monoci wysania wojsk japoskich do Europy.
Japonia zostaa "zmuszona" do wystpienia przeciwko Niemcom, gdy pragnie
"utrzymania pokoju na Wschodzie". Ot ten "pokj" oznacza, w rozumieniu
k rzdzcych w Tokio, hegemoni Japonii na Dalekim Wschodzie. Wkrtce
miao si okaza, e niepodlego Chin zostaa powanie zagroona.
18 stycznia 1915 r. rzd chiski otrzyma not japosk zawierajc "21
da" uoonych w piciu grupach. Po sabych prbach oporu, a waciwie
przecigania sprawy, Chiny przyjy prawie wszystkie dania japoskie z
pierwszych 4 grup. Z grupy pitej Japoczycy si wycofali. 24 maja 1915 r.
stan traktat, wedug ktrego Szantung, poudniowa Manduria i Henan
zostay japosk stref wpyww; Japoczycy uzyskali tam mono
eksploatacji wszystkich bogactw kraju. Chiny zobowizay si nadto nie
odstpowa "trzeciemu" mocarstwu adnych czci swych wybrzey bez zgody
Tokio. Imperialici japoscy zabezpieczali si t drog przed imperializmem
pastw europejskich i Stanw Zjednoczonych.
Byo spraw oczywist, e wojna w Europie uatwia gr Tokio. Rywale
Japonii mieli rce zwizane. Protesty przeciwko "21 daniom" byy sabe.
Przeduanie si wojny i trudnoci, z ktrymi walczyy pastwa koalicji,
skoniy je do dalszej ustpliwoci. W lipcu 1916 r. rzd carski zawar z
rzdem tokijskim tajny ukad o wsppracy na Dalekim Wschodzie. Dwaj
kontrahenci przyrzekli sobie oboplne porozumienie dla "ochrony Chin przed
opanowaniem przez trzecie mocarstwo". Japonia zyskaa w ten sposb poparcie
Rosji przed niebezpieczestwem wmieszania si Stanw Zjednoczonych w sprawy
chiskie i przed ewentualnymi deniami Niemiec do odzyskania Jiaozhou.
Rosja za, ktra cz wojsk z Syberii przerzucia do Europy, a
potrzebowaa dowozu amunicji z Japonii, zapewnia sobie spokj na tyach i
dostawy wojenne.
Z pocztkiem 1917 r. Francja i Anglia chcc otrzyma pomoc floty wojennej
japoskiej przeciwko niemieckim odziom podwodnym obiecay Japonii poprze
na kongresie pokojowym jej zabiegi o niemieckie kolonie na Oceanie
Spokojnym, Karoliny i Mariany. Dla Japoczykw by to nowy atut w grze ze
Stanami Zjednoczonymi o przewag na Dalekim Wschodzie.
Wreszcie 2 listopada 1917 r. stan ukad amerykasko-japoski. W zamian
za obietnic rzdu tokijskiego respektowania integralnoci terytorialnej
Chin i uzyskanych ju przez mocarstwa przywilejw handlowych w tym kraju
Stany Zjednoczone uznay, e "blisko terytorialna" daje Japonii
"szczeglne interesy" w Chinach.
Byy to sukcesy dyplomatyczne japoskie, cho znaczenie ich pocztkowo w
Tokio przeceniono. Gwny opr ekspansji imperialistycznej Nipponu
(Japonii) stawi nard chiski.
Silne wpywy gospodarcze i polityczne niemieckie w Turcji, obawa Trkw
przed Rosj i jej zakusami na Stambu, wreszcie zniechcenie do Anglii
sprawiy, i rzd turecki zawar 2 sierpnia 1914 r. traktat przymierza z
Niemcami. Pocztkowo Niemcy, liczc na szybkie zwycistwo, nie
przywizywali znaczniejszej wagi do sojuszu z Turcj. Miaa ona wedug ich
planw wykonywa jedynie uboczne dziaania dywersyjne przeciwko Rosji.
Zmienia sytuacj przegrana nad Marn i perspektywa dugoletniej wojny.
Turcja zyskaa wwczas na znaczeniu, jej wystpienie zamykao bowiem
Cieniny i przerywao wan drog czc Rosj z Zachodem. Nacisk
niemiecki zmusi wreszcie Turkw do rozpoczcia krokw wojennych.
Krowniki niemieckie "Goeben" i "Breslau", ktre przed pocigiem floty
angielskiej schroniy si w Dardanelach, zostay fikcyjnie zakupione przez
rzd turecki i wcielone do marynarki sutaskiej pod nazw "Sultan Selim
Jawuz" i "Midilli" z pozostawieniem dotychczasowego dowdztwa niemieckiego
(kontradmira Souchon) i niemieckiej zaogi. W nocy z 29 na 30 padziernika
1914 r. krowniki te zbombardoway porty rosyjskie Odess i Noworosyjsk. Z
pocztkiem listopada 1914 r. Turcja znalaza si w stanie wojny z koalicj.
Turcja walczya na czterech frontach. Byy to: 1) Kaukaz i Armenia; 2)
Palestyna i wybrzea pwyspu Synaj; 3) Cieniny; wreszcie 4) Irak i
wybrzea Zatoki Perskiej.
Ofensywa turecka na Kaukaz, po chwilowych powodzeniach w listopadzie 1914
r., zakoczya si w grudniu klsk. Inicjatyw przejli wwczas Rosjanie,
ktrzy wyparli Turkw z Kaukazu, w styczniu 1916 r. wkroczyli do tureckiej
czci Armenii, w lutym zajli Erzerum, w kwietniu Trapezunt. Dopiero pod
koniec wojny odzyskali Turcy utracone tereny, a nawet wiosn 1918 r.
wtargnli na Kaukaz.
W planach niemieckich Turcja moga odegra du rol, szachujc Kana
Sueski. Zajcie brzegw kanau, a nawet stan jego trwaego zagroenia
spowodowaby dla Wielkiej Brytanii powane trudnoci i powikania. Turcy
dwukrotnie, w pocztkach 1915 r. i latem 1916 r. podjli wypraw na kana.
I za pierwszym, i za drugim razem atak zakoczy si niepowodzeniem.
Najgoniejszym epizodem walk na Bliskim Wschodzie bya ekspedycja
dardanelska, czyli podjta przez Anglikw i Francuzw prba opanowania
Cienin i Stambuu. Inicjatorem tej myli by pierwszy lord admiralicji,
czyli brytyjski minister marynarki, Winston Churchill. Przyczyny wyprawy
byy wojskowe i polityczne, dorane i dugofalowe.
Zajcie Bosforu otwierao pastwom zachodnim drog do Rosji i pozwalao
zaopatrywa j w sprzt wojenny, Rosji za dawao mono wywozu zboa z
Ukrainy, a wic poprawienia swego bilansu handlowego i podniesienia
zachwianego kursu rubla. Zwycistwo w Cieninach odosobnioby Turcj i
prawdopodobnie zmusioby j do kapitulacji, a w kadym razie wydatnie
zmniejszyoby niebezpieczestwo groce Anglikom na Bliskim Wschodzie,
przede wszystkim w Kanale Sueskim i nad Zatok Persk. Miaoby to wreszcie
znaczny wpyw na niezdecydowane i wahajce si pomidzy dwoma walczcymi
obozami pastwa bakaskie. Koalicja umocniaby si wic na Bakanach i
moe mogaby podj atak na Austro-Wgry od poudnia.
Ale inne jeszcze wzgldy o duym politycznym znaczeniu gray dla Wielkiej
Brytanii powan rol. Jeliby Anglikom udao si zaj Stambu i Cieniny,
mogliby albo cenny ten up zachowa dla siebie, albo te, gdyby si to
okazao operacj zbyt trudn, mieliby mono odstpienia Stambuu Rosji za
dobr rekompensat. "Trudno sobie wyobrazi operacj, z ktr wiza by
mona wiksze nadzieje" - mwi o ekspedycji dardanelskiej Artur Balfour.
19 lutego 1915 r. flota angielsko-francuska podpyna do wejcia do
Dardaneli i rozpocza ostrzeliwanie zewntrznych fortw i umocnie.
Wkrtce wszake okazao si, e sama flota nie zdoaa sforsowa Cienin,
e potrzebna jest do tego piechota, ktra musi by wysadzona na ld.
Przybye pniej wojska ldowe francuskie i brytyjskie (Australijczycy i
Nowozelandczycy) zajy skrawki wybrzea na pwyspie Gallipoli (Gelibolu).
Cel zasadniczy, zajcie Dardaneli i Bosforu, nie zosta osignity. Po
dugich walkach, ktre Anglikw i Francuzw kosztoway 145 tys. zabitych i
rannych, flota Sprzymierzonych odpyna w styczniu 1916 r. "Tak zakoczya
si ekspedycja dardanelska - powiedzia marszaek Robertson - wspaniay
przykad odwagi i wytrwaoci onierza, smutne wiadectwo zego dowdztwa,
kunktatorstwa i niepewnoci miarodajnych czynnikw w Londynie".
W dyskusjach, ktre si pniej toczyy na temat wyprawy i jej
niepowodzenia, sam Churchill i jego zwolennicy stali nieodmiennie na
stanowisku, e myl ekspedycji bya trafna i moliwa do realizacji, a
zawiodo jedynie wykonanie; odpowiedzialno za przegran obcia, ich
zdaniem, admiralicj brytyjsk.
Anglicy podjli rwnie w kocu 1914 r. ofensyw od strony Zatoki
Perskiej. Wojska brytyjskie pod wodz gen. Townshenda posuway si wzdu
Tygrysu w kierunku Bagdadu. Stare miasto kalifw byo wanym wzem
komunikacyjnym, a i pod wzgldem politycznym nie byo pozbawione znaczenia.
Pochd Anglikw utrudniay cikie warunki terenowe i klimatyczne. Dopiero
jesieni 1915 r. zbliy si gen. Townshend do Bagdadu i tu pod Ktezyfonem
w dniach 22 do 24 listopada 1915 r. ponis klsk. Cofn si wwczas w
d Tygrysu. Po piciomiesicznym obleniu w Kut-al-Amara (Al-Kut) armia
brytyjska gen. Townshenda kapitulowaa przed Turkami 29 kwietnia 1916 r. Ta
poraka bya ciosem dla autorytetu Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie,
pod wzgldem strategicznym wszake klski te pozostay bez znaczenia.
Jeszcze w cigu lata i jesieni 1916 r. Anglicy cignli posiki do Iraku,
z pocztkiem 1917 r. przystpili do ofensywy i 11 marca 1917 r. zajli
Bagdad.


Rozdzia czterdziesty
dziewity:
Przystpienie Woch
do wojny


Wochy przystpiy do wojny 24 maja 1915 r. Od r. 1882 byy one zwizane
przymierzem z Niemcami i Austro-Wgrami. Jednak od pocztku Xx w. sojusz
ten, aczkolwiek trzykrotnie jeszcze odnawiany (w latach 1902, 1907, 1912),
rozlunia si coraz widoczniej. Wpywy przeciwne Trjprzymierzu
przybieray we Woszech stale na znaczeniu. Kapita francuski zdoby sobie
tam siln pozycj i skutecznie konkurowa z kapitaem niemieckim. W chwili
wybuchu wojny Wochy stwierdziwszy, e nie zaszed przewidziany w traktacie
Trjprzymierza casus foederis, ogosiy 3 sierpnia 1914 r. neutralno.
Rzd woski stanowisko swe uzasadnia tym, e Austro- Wgry naruszyy
artyku Vii traktatu Trjprzymierza przewidujcy, i staa lub czasowa
okupacja czci Pwyspu Bakaskiego moe nastpi tylko po uprzednim
uzgodnieniu sprawy przez sojusznikw. Poniewa rzd austriacki nie
porozumia si z gabinetem rzymskim co do swej akcji przeciwko Serbii,
Wochy uznay si za zwolnione od wszelkich zobowiza sojuszniczych
wzgldem Austrii. Taka interpretacja prawna krya jedynie gbsze motywy
polityki woskiej.
Prezes ministrw Antonio Salandra w raporcie do krla z 30 wrzenia 1914
r. wyrazi pogld, e przed Wochami stoj dwie moliwoci - zachowanie
pokoju albo wojna przeciw Austrii po stronie koalicji. W pierwszym wypadku
mogy Wochy, niczym nie ryzykujc, uzyska na zasadzie artykuu Vii
traktatu Trjprzymierza pewne nabytki terytorialne na Pwyspie Bakaskim,
a nawet w ziemiach woskich, podlegajcych beru Habsburgw, ale adn
miar nie zdoayby zaspokoi wszystkich de irredentystycznych narodu.
Mona by je urzeczywistni jedynie w wypadku drugim, lecz ze znacznym
ryzykiem i za cen wojny, do ktrej kraj nie by przygotowany. Salandra
wkrtce pniej, 16 padziernika 1914 r., stwierdzi, e polityk wosk
kierowa bdzie wycznie "sacro egoismo" (wity egoizm) Italii, ale nie
by jeszcze zdecydowany, ktre rozwizanie naley przyj.
Opinia publiczna bya podzielona. Za utrzymaniem pokoju opowiadali si
socjalici, wikszo katolikw, ogromna cz liberaw. Ich przywdca,
dawny kilkakrotny premier, Giolitti wystpowa energicznie za neutralnoci
dowodzc, e przyniesie ona krajowi due korzyci i e Wochy nie maj
interesu w utrwalaniu hegemonii w Europie ani jednej, ani drugiej stronie
walczcej. Za interwencj zbrojn wypowiadaa si nacjonalistyczna prawica,
republikanie i rne wpywowe ugrupowania buruazyjne, zwaszcza
finansjera, powizana mocnymi wzami z kapitaem francuskim i angielskim.
Dyplomacja woska wszcza tajne rokowania jednoczenie z koalicj i z
pastwami centralnymi. W Wiedniu i w Berlinie obiecywaa neutralno w
zamian za ustpstwa terytorialne ze strony Austrii (poudniowy Tyrol,
Gorycja, autonomia Triestu w ramach pastwowoci austriackiej). Wymagania
stawiane koalicji w zamian za czynny udzia w wojnie byy znacznie wysze;
obejmoway Tyrol do przeczy Brenner, Trydent, Istri, Dalmacj do rzeki
Neretwy wraz z wyspami dalmatyskimi, dalej w razie rozbioru Turcji
prowincj Adali w Azji Mniejszej, wreszcie na wypadek anektowania przez
Angli i Francj kolonii niemieckich rekompensaty w postaci terenw
przylegych do woskich posiadoci afrykaskich Libii i Erytrei.
Rokowania nie szy gadko ani z jedn, ani z drug stron. Austro-Wgry
pomimo nacisku ze strony Niemiec nie zgadzay si na ustpstwa terytorialne
w przekonaniu, e nie zabezpiecz one monarchii habsburskiej przed
ewentualn pniejsz agresj wosk, stanowi za bd niepodany
precedens, z ktrego skorzysta bdzie moga Rumunia domagajc si cesji
terytoriw w Siedmiogrodzie i na Bukowinie. Koalicji take trudno byo
przyj warunki woskie, gdy naruszay one rnorodne interesy. Zwaszcza
sprzeciwiaa si im Rosja. Minister Sazonow dowodzi, e koalicja walczy w
imi zasady narodowoci w obronie maych narodw, nie wolno jej wic
naraa interesw Serbii i oddawa pod panowanie woskie licznych rzesz
Jugosowian.
Obie strony walczce nie ograniczay si jedynie do rokowa w zaciszu
ambasad czy gabinetw ministerialnych, lecz puciy w ruch olbrzymi
machin propagandow. Okazao si szybko, e koalicja ma na tym polu
przewag. Ani wpywy Banku Handlowego (Banca Commerciale) uzalenionego od
kapitau niemieckiego, ani przyjazd do Rzymu ze znacznymi funduszami
dawnego kanclerza ks. Bulowa w charakterze ambasadora nadzwyczajnego nie
zdoay wywoa w spoeczestwie woskim silniejszych nastrojw
proniemieckich. Zrczniejsza natomiast propaganda francuska odnosia due
sukcesy. Opinia publiczna coraz bardziej zwracaa swe sympatie ku pastwom
koalicji, coraz wiksz niech manifestowaa wzgldem Austrii a nawet
Niemiec. W agitacji za interwencj zbrojn du rol odegra poeta
d'Annunzio. W pomiennych mowach wzywa rodakw do wojny i woa, e Wochy
nie mog by tylko "muzeum, ober, wilegiatur".
Zwolennikom interwencji i udziau w wojnie przybya nagle pomoc ze strony
nieoczekiwanej, bo ze strony jednego z najbardziej ruchliwych i
energicznych dziaaczy socjalistycznych. W sierpniu 1914 r. dziaacz ten
ostrzega robotnikw woskich: "Robotnicy... ludzie, ktrzy podegaj was
do wojny, oszukuj was". W naczelnym organie socjalistycznym "Avanti"
zamieszcza w sierpniu i wrzeniu ostre artykuy przeciwko wojnie. Lecz ju
w padzierniku owiadczy, e w wielkim dramacie dziejowym, ktry si
rozgrywa, "socjalici nie mog pozosta widzami". Usunity z wadz
stronnictwa, pniej take z jego szeregw i z redakcji "Avanti", zaoy
wasny dziennik "Ii Popolo d'Italia". Czowiek ten nazywa si Benito
Mussolini. Wszdzie we Woszech zaczto sobie zadawa pytanie "chi paga? -
kto paci?" Okazao si, e Mussolini dziaa za pienidze francuskie,
ktre byy mu wypacane za porednictwem socjalistw francuskich. By
jednym z najczynniejszych we Woszech propagatorw wojny i wystpienia
przeciwko Austrii.
W parlamencie mieli wikszo idcy za Giolittim zwolennicy neutralnoci,
ale w kraju agitacja wojenna przybraa takie rozmiary i wywoaa tak silne
nastroje antyaustriackie, e ich sytuacja staa si niezmiernie trudna.
Rzd czu si skrpowany w swej akcji politycznej, tym bardziej e krl
Wiktor Emmanuel Iii skania si coraz wyraniej ku wojnie.
Tymczasem gabinet rzymski przekona si, e Austria zgadzaa si tylko na
niewielkie ustpstwa i warunkw woskich przyj nie chciaa, natomiast po
stronie koalicji sab opr rosyjski. Przyspieszono ukady i wreszcie 26
kwietnia 1915 r. stan w Londynie tajny traktat, w ktrym Wochy w zamian
za przyrzeczone nabytki w posiadociach austriackich (Tyrol, Triest,
Gorycja, Gradisca, pnocna cz Dalmacji i wyspy dalmatyskie), w Albanii
i w Afryce, zobowizay si w cigu miesica wystpi zbrojnie przeciwko
wszystkim nieprzyjacioom koalicji.
Giolitti podj jeszcze jedn prb przeciwdziaania polityce
interwencyjnej i doprowadzi 13 maja 1915 r. do dymisji gabinetu Salandry.
Lecz krl pod wraeniem wielkich demonstracji na ulicach Rzymu, Florencji,
Turynu, Mediolanu i innych miast woskich dymisji nie przyj i poleci
Salandrze dalsze sprawowanie rzdw.
23 maja 1915 r. Wochy wypowiedziay wojn Austro-Wgrom.
Dziaania wojenne toczyy si na dwch frontach - wschodnim nad rzek
Isonzo (Socz) i pnocnym w Alpach Karnickich i w Dolomitach. Walki w
Alpach z powodu wysokogrskich, cikich warunkw terenowych byy
utrudnione, zwaszcza zim. Tote najwaniejsze dziaania wojenne
rozgryway si na pograniczu nadadriatyckim. Od czerwca 1915 r. do wrzenia
1917 r. stoczono tutaj jedenacie tzw. "bitew nad Isonzo". Wzajemne straty
byy znaczne (straty woskie prawie dwukrotnie przewyszay austriackie),
ale pomimo uporczywych wysikw Wosi nieznacznie tylko posunli si poza
swe pozycje wyjciowe. Znaczenie wystpienia Woch i utworzenie frontu
woskiego polegao przede wszystkim na tym, e Austro-Wgry mniej wicej
poow swej armii musiay trzyma nad Isonzo (Socz) i w Alpach i wydatnie
osabiay t drog swe siy na froncie rosyjskim i serbskim.


Rozdzia pidziesity:
Kampania roku 1915


Dugo frontu wschodniego nie pozwolia na rozwinicie tam nieprzerwanej
linii okopw i umocnie fortyfikacyjnych, jak to miao miejsce we Francji i
w Belgii, i nie dopucia do wojny pozycyjnej. Silne uderzenie otwierao
wic moliwoci zadania przeciwnikowi powanej klski. Zarwno austriacki
szef sztabu, gen. Conrad von H"tzendorf, jak i Hindenburg, dowdca wojsk
niemieckich na froncie pnocno-wschodnim, domagali si, aby znaczniejsze
siy pastw centralnych podjy wielk ofensyw przeciwko Rosji. Wdz
naczelny niemiecki Falkenhayn waha si pocztkowo, nie chcia ciga
wikszej iloci dywizji z Francji, odrzuci propozycj Ludendorffa
zuchwaego uderzenia od pnoco-zachodu na tyy wojsk rosyjskich za Wilnem.
Jego myl strategiczn dugo krpowa przykad dowiadcze Napoleona w
kampanii 1812 r. Nurtowaa go niepewno, czy Rosjanie nie cofn si bez
walki wcigajc Niemcw daleko w gb olbrzymiego imperium. Grozio to albo
katastrof wojsk niemieckich, albo te ich uwizieniem w gbi Rosji bez
zadania przeciwnikowi decydujcego uderzenia. W kocu jednak w sztabie
niemieckim przewayo zdanie, e sytuacja wewntrzna caratu, bez porwnania
sabsza i trudniejsza w 1915 r. ni w 1812 r., nie pozwoli rzdowi
carskiemu na oddanie bez walki wikszych poaci kraju. Liczono te, e
powodzenie ofensywy zwikszy moliwoci zawarcia z Rosj pokoju odrbnego.
Pocztek r. 1915 przynis jeszcze zwycistwa wojsk rosyjskich, ktre
zajmoway wiksz cz Galicji i walczyy w Karpatach o drog na Wgry. 22
marca 1915 r. zdobyli Rosjanie po kilkumiesicznym obleniu twierdz w
Przemylu. Ale ju przybyway na front galicyjski wiee rezerwy
austriackie i znaczne posiki niemieckie. Przygotowywano uderzenie na
pozycje rosyjskie pomidzy Wis i Karpatami; chodzio bowiem o przecicie
linii komunikacyjnych armii rosyjskiej walczcej w grach. Starannie
przygotowana ofensywa niemiecko-austriacka rozpocza si 2 maja 1915 r. 4
maja przeamany zosta front rosyjski pod Gorlicami i armia rosyjska, ktra
dotkliwie odczuwaa braki w uzbrojeniu i amunicji, zmuszona zostaa do
szybkiego odwrotu. 3 czerwca wkroczyli Austriacy do Przemyla, 22 czerwca
do Lwowa. Rosjanie utrzymali si tylko we wschodniej czci Galicji
Wschodniej.
Atak niemiecki w Krlestwie rwnie uwieczony zosta powodzeniem. 5
sierpnia 1915 r. wkroczyli Niemcy do Warszawy. 20 sierpnia zdobyli twierdz
Modlin, 25-26 sierpnia Brze Litewski. Sukcesy odnieli take na pnocy.
18 wrzenia zajto Wilno. Od koca padziernika 1915 r. front wschodni
ustali si mniej wicej na linii wiodcej od Zatoki Ryskiej poprzez
Dwisk i Pisk do Tarnopola.
Rezultaty kampanii wschodniej r. 1915 ocenia naley z dwojakiego punktu
widzenia. Niemcy osignli niewtpliwie duy sukces, ale armia rosyjska,
cho powanie osabiona, nie przestaa wci jeszcze wiza znacznych si
niemieckich i utrzymywa w napiciu Austri. Carat natomiast ponis
dotkliw porak. Zacofanie gospodarcze Rosji, nieprzygotowanie i kraju i
armii do wojny, olbrzymie straty w ludziach (od wszczcia walk do koca
1915 r. doszy one do 3 mln, w tym 300 tys. zabitych) - wszystko to byy
skutki nieudolnych rzdw carskich. Ju pierwszy rok wojny osabi powanie
machin pastwow, a przyspieszy i zaostrzy proces rewolucjonizowania i
armii i narodu.
Okres powodze wojennych na froncie wschodnim usiowali Niemcy wyzyska
dla prby zawarcia pokoju odrbnego. Ofiarowali Rosji uprzywilejowane
stanowisko w Cieninach, obiecali wysokie kredyty, i zarazem uderzali w
newralgiczny punkt caratu, poruszyli spraw polsk. Na krtko przed
zajciem Warszawy kanclerz Bethmann-Hollweg poleci ostrzec poufnie rzd
carski, i "wprowadzenie na czas duszy zarzdu niemiecko-austriackiego w
Krlestwie Kongresowym tak bardzo wzmocni polskie denia wolnociowe i
niepodlegociowe, e w taki czy inny sposb Polska bdzie dla Rosji
stracona".
Sugestie niemieckie zostay odrzucone. Rosja carska bya tak silnie
zwizana z kapitaem francuskim, e trudno jej byo zdoby si na zerwanie
z koalicj. Zreszt propozycje idce z Berlina nie byy atrakcyjne i
groziy Rosji niebezpieczestwem cakowitego uzalenienia od Niemiec pod
wzgldem gospodarczym i politycznym.
W celu odcienia Rosji Francuzi i Anglicy podjli na froncie zachodnim
ofensyw w Artois 9 maja 1915 r. i w Szampanii 25 wrzenia. Oba uderzenia
zaamay si nie doprowadziwszy nigdzie do przerwania frontu niemieckiego.
Kampania 1915 r. wykazaa niewtpliw przewag militarn pastw
centralnych; do swych sukcesw na froncie wschodnim i zachodnim mogy one
doczy odparcie ataku na Dardanele.Wystpienie Woch miao znaczenie
mniejsze, ni mu przypisywano pierwotnie.Pod wzgldem politycznym wszake
nie udao si Niemcom osign celu ofensywy wschodniej.Odrbny pokj z
Rosj nie zosta zawarty. Rzucenie za wielkich si zbrojnych niemieckich w
cigu 1915 r. na front wschodni pozwolio Anglii Francji na tym
staranniejsze przygotowanie dalszej wojny, przede wszystkim przez rozbudow
przemysu wojennego. Jako niewtpliwy zysk mogy natomiast mocarstwa
centralne wpisa na swe konto wystpienie po ich stronie Bugarii i
powodzenia wojenne na Bakanach.


Rozdzia pidziesity
pierwszy:
Wystpienie Bugarii
i walki na Bakanach


Bugaria, pokonana w drugiej wojnie bakaskiej przez koalicj
serbsko-rumusko-greck, pozbawiona w pokoju bukareszteskim owocw swego
zwycistwa nad Turkami, dya do odwetu, a przede wszystkim nie porzucia
myli zdobycia Macedonii.
Tendencje te miay due znaczenie dla pastw centralnych. Jako
antagonistka Serbii bya Bugaria podanym sprzymierzecem dla
Austro-Wgier. Tote dyplomacja austriacka pracowaa nad zblieniem z Sofi
i pozyskaa dla swego punktu widzenia Niemcy. W akcji politycznej pastw
centralnych waln pomoc byy wielkie banki.
Bugaria wyniszczona take i gospodarczo dwiema wojnami bakaskimi
1912-1913 r. potrzebowaa znacznych rodkw zarwno na usunicie strat
wojennych, jak i na reorganizacj armii. Uzyskanie poyczki zagranicznej
wizao Bugari i pod wzgldem politycznym. Rozpocza si wic istna
kampania pomidzy dyplomacj rosyjsk i filorosyjskimi politykami
bugarskimi z jednej, a dyplomacj austriack i niemieck i bugarskimi
germanofilami z drugiej strony. Jedni dyli do otwarcia dla Bugarii rynku
pieninego paryskiego, gdy drudzy chcieli, aby poyczki udzieliy banki
berliskie i wiedeskie. Zwolennicy pastw centralnych wzili wreszcie
gr. 12 lipca 1914 r., a wic na trzy tygodnie przed wybuchem wojny,
podpisana zostaa umowa midzy rzdem bugarskim a bankami niemieckimi i
austriackimi z Disconto-Gesellschaft na czele. Bugaria otrzymaa poyczk
w wysokoci 500 mln leww w zocie. Wiksza cz tej sumy bya
przeznaczona na konsolidacj dugw wojennych, tzn. na zamian kredytw
krtkoterminowych na dugoterminowe niej oprocentowane, oraz na zakup w
Niemczech sprztu wojennego. Kapita niemiecki uzyska w zamian koncesje na
budow kolei, portu w Prto Lagos i eksploatacj kopalni wgla w Perniku.
Dyskusja w parlamencie bugarskim nad ratyfikacj ukadu odbywaa si
pord burzliwych scen i przy demonstracjach ulicznych. Ukad zosta
wszake ratyfikowany i 17 lipca 1914 r. podpisany przez cara Ferdynanda.
Tak wic Bugaria wprzona zostaa do rydwanu polityki pastw
centralnych. Mimo to ogosia pocztkowo neutralno i prowadzia
pertraktacje z obiema stronami walczcymi. W przetargach tych pastwa
centralne byy gr, mogy bowiem ofiarowa Bugarom ca Macedoni serbsk
z prawem jej natychmiastowego zajcia i przyrzec ponadto poprawki graniczne
od strony Turcji. Koalicja natomiast w zamian za wystpienie zbrojne
przeciwko Turcji obiecywaa Adrianopol, warunkowo grecki port Kawala nad
Morzem Egejskim (ale tylko wtedy, jeli Grecja zdobdzie terytoria w Azji
Mniejszej) oraz cz Macedonii serbskiej (w wypadku, jeli Serbia otrzyma
"suszne odszkodowanie" w Boni i w Dalmacji).
W takich okolicznociach zabiegi dyplomacji koalicyjnej musiay pozosta
bezkuteczne. Zreszt przebieg kampanii na froncie wschodnim i klski armii
rosyjskiej latem 1915 r. wzbudziy w koach rzdowych w Sofii przekonanie,
e Rosja zostaa ju pobita. 6 wrzenia 1915 r., w chwili gdy wojska
niemieckie otaczay Wilno, podpisana zostaa w Pszczynie konwencja, moc
ktrej Bugaria zobowizaa si wystpi zbrojnie przeciwko Serbii przed
upywem 35 dni. 21 wrzenia, gdy Niemcy stanli nad Berezyn, car Ferdynand
wyda rozkaz mobilizacji, 14 padziernika za, w pi dni po zajciu
Belgradu przez Austriakw, Bugaria wypowiedziaa wojn Serbii.
Opozycja wszake przeciwko proniemieckiej polityce gabinetu Radosawowa
bya silna. Jej przywdcy Geszow, Malinow, Danew zgosili si na audiencj
u krla, domagali si zwoania parlamentu, utworzenia gabinetu koalicyjnego
i wspdziaania z koalicj. Radykalny przywdca chopski Aleksander
Stambolijski owiadczy, e nard bugarski straci zaufanie do cara
Ferdynanda i jego talentw dyplomatycznych; jeli car opowie si po stronie
pastw centralnych, musi si liczy z moliwoci wybuchu rewolucji. Rzd
Radosawowa, chocia zaskoczony tak ostrym wystpieniem opozycji, nie da
si skoni ani do dymisji, ani do zmiany polityki.
Wystpienie Bugarii uatwio pastwom centralnym dziaania na Pwyspie
Bakaskim. Byo to od dawna ju piln koniecznoci. Pastwa centralne
musiay zdoby pen, nieskrpowan czno z sojusznikiem tureckim,
musiay otworzy sobie drog na Bliski Wschd. Drog t za zamykaa
Serbia. Tote wyprawa przeciwko Serbom bya w sztabie austriackim i
niemieckim ju dawno planowana. Dopiero wszake zwycistwa na froncie
wschodnim pozwoliy Niemcom i Austriakom rzuci wiksze siy na Bakany.
W pocztku padziernika 1915 r. wojska austro-wgierskie i niemieckie
przeszy Dunaj i 9 padziernika zajy Belgrad. 14 padziernika Bugaria
wypowiedziaa Serbii wojn. Serbowie zostali wic wzici w dwa ognie i
pomimo dzielnej obrony nie zdoali si osta przed znaczn przewag
liczebn i techniczn nieprzyjaciela atakujcego z dwch stron. W cigu
padziernika i listopada 1915 r. sia oporu Serbii zostaa zamana. Trzon
armii, okoo 100 tys. onierza, zdoano wszake wyprowadzi z pogromu.
Serbowie pord cikich marszw zim w grach przedarli si na wybrzee
Adriatyku; flota Sprzymierzonych przewioza ich na Korfu (Kerkira), gdzie
wyczerpany onierz znalaz schronienie i mono zebrania si do dalszej
walki. Zwycistwo nad Serbami umoliwio pokonanie Czarnogry. 13 stycznia
1916 )-. wojska austriackie wkroczyy do Cetynii.
Koalicja nie chciaa przyglda si biernie ekspedycji pastw centralnych
na Bakany, zamierzaa przeciwstawi si im zbrojnie. Chodzio nie tylko o
przeszkodzenie wojennym planom Bugarii, lecz take o pozyskanie dwch
neutralnych dotd pastewek bakaskich Grecji i Rumunii. Szef rzdu
greckiego Eleuterios Venizelos, zwolennik koalicji, porozumia si z
Francj i Angli i wyrazi zgod a nawet obieca pomoc w razie, gdyby
francusko - angielski korpus ekspedycyjny mia ldowa na terytorium
greckim. Venizelos zastrzeg si jedynie, e dla zachowania pozorw
neutralnoci rzd grecki zoy protest przeciwko wkroczeniu obcych wojsk do
kraju. Na podstawie tego porozumienia 2 padziernika 1915 r. Francuzi i
Anglicy wyldowali w Salonikach, co byo krokiem majcym uatwi Grecji
przystpienie do wojny. W razie ataku bugarskiego bowiem na Serbi Grecy
obowizani byli w myl traktatu sojuszniczego grecko-serbskiego przyj
swemu sprzymierzecowi z pomoc. Krl grecki Konstantyn wszake
przewiadczony o wielkiej potdze i nieuniknionym zwycistwie Niemiec,
zdezawuowa polityk swego premiera i stanowczo odmwi podpisu pod aktem
wypowiedzenia wojny. Grecja zachowaa neutralno, Venizelos za otrzyma
dymisj.
Tymczasem Francuzi i Anglicy wyruszyli z Salonik, posunli si nieco na
pnoc od Crnej Reki i Jeziora Dojraskiego, ale powstrzymani wkrtce przez
Bugarw wycofali si z powrotem na terytorium greckie. Po duszych
naradach dowdztwo francuskie i angielskie zdecydowao si utrzyma w
Salonikach swe wojska w przekonaniu, i moe to by dogodna podstawa do
przyszych operacji zaczepnych. Wojska koalicyjne pozostay wic w
Salonikach, gdzie stanowiy potencjalne niebezpieczestwo dla pastw
centralnych i ich pocze z Bakanami i Turcj, a zwaszcza dla Bugarii.
Niemcy, jak si wydaje, nie doceniali moliwoci, ktre korpus ekspedycyjny
w Salonikach otwiera przed koalicj. Zemci si to miao na pastwach
centralnych, a zwaszcza na Bugarach i Austriakach w kocu wojny, gdy we
wrzeniu 1918 r. uderzenie od Salonik powalio Bugari.


Rozdzia pidziesity
drugi:
Kampania roku 1916


Rok 1915 nie przynis rozstrzygnicia wojny. W oglnym wszake rachunku
by pomylniejszy dla pastw centralnych ni dla ich przeciwnikw. Dla
koalicji sukcesem politycznym byo przystpienie Woch do wojny, chocia
skutki militarne tego kroku byy niedue. Obciao j natomiast
niepowodzenie wyprawy na Dardanele i poraki armii rosyjskiej. Pastwa
centralne osigny znaczne sukcesy na froncie wschodnim, pozyskay
Bugari jako sojusznika, zajy Serbi i zdobyy bezporednio poczenie z
Turcj. Natomiast dziaania wojenne na froncie zachodnim wykazay rwnowag
si. Stojce naprzeciwko siebie armie ugrzzy w dugich liniach okopw.
adna z nich nie bya w stanie nie tylko wywalczy zwycistwa, ale nawet
osign powaniejszych, o istotnym znaczeniu lokalnych powodze
terenowych.
Przeduanie si wojny, brak widokw jej szybkiego ukoczenia zmuszay
rzdy pastw walczcych do ustawicznego rachunku si zarwno ludzkich, jak
i materialnych. Francja powoaa pod bro wielki, najwikszy spord
wszystkich narodw wojujcych odsetek modych mczyzn. Jej odwody ludzkie
zaczy si ju wyczerpywa. Komisje rekrutacyjne baday udzielone
uprzednio zwolnienia i odroczenia i powoyway do szeregw ludzi o sabej
kondycji fizycznej. Sprowadzanie do Europy wojsk kolonialnych byo dalszym
sposobem uzupeniania brakujcych kadr. adnych natomiast obaw nie
nastrczao wyposaenie techniczne armii francuskiej. Zapewnia je w sposb
wystarczajcy przemys rodzimy i dostawy ze Stanw Zjednoczonych.
W sprzt bojowy zaopatrzona bya rwnie doskonale armia angielska.
Walczya ona wszake z trudnociami wynikajcymi z braku istnienia w Anglii
obowizkowej suby wojskowej. Armia Kitchenera, tak nazwana od nazwiska
energicznego ministra wojny, skadaa si z ochotnikw. Rosa liczebnie
(gdy w styczniu 1915 r. stao we Francji 11 dywizji angielskich, jesieni
tego roku byo ich tam ju 35), ale mimo to Anglia daleka bya od
wyzyskania wszystkich zasobw ludzkich. Nasuwaa si coraz bardziej
potrzeba wprowadzenia obowizku powszechnej suby wojskowej. Domagao si
tego dowdztwo, sprzeciwiay si temu koa polityczne, zwaszcza
pozostajca u steru partia liberalna. Wreszcie po dugich oporach i
wahaniach przeamano tradycje angielskie i w styczniu 1916 r. parlament
uchwali obowizek suby wojskowej.
Innego rodzaju trudnoci stay przed armi rosyjsk. Straty w zabitych,
ciko rannych, wzitych do niewoli w cikiej kampanii 1915 r. zostay
cakowicie wyrwnane ju jesieni. Z pocztkiem 1916 r. stan liczebny wojsk
rosyjskich by duo wyszy ni przed rokiem, wyszkolenie onierzy stao
jednak niej. Najwikszy niepokj budzia kwestia uzbrojenia. Przemys
krajowy zaspokaja potrzeby armii tylko czciowo. Dowz sprztu bojowego z
zachodu mg odbywa si jedynie przez Murmask i Archangielsk i to z
wyczeniem zimy, gdy zamarzay wody okalajce oba porty.
W obozie pastw centralnych armia niemiecka zacza ju odczuwa brak
odwodw. Austro-Wgry natomiast, a zwaszcza Turcja i Bugaria nie miay
jeszcze trudnoci w tej mierze. Silnie wystpiy niedomogi gospodarcze. W
Niemczech ju w 1915 r., a zwaszcza zim 1915-1916 r. zaczto stosowa
ograniczenia w spoyciu kartofli, mki, misa. Trudnoci aprowizacyjne
przeywaa rwnie Austria, ktrej rolnicze Wgry skpo tylko przychodziy
z pomoc. Przemys niemiecki cierpia na brak zarwno potrzebnych surowcw,
jak i rk do pracy.
Obie strony walczce miay wic powody, aby szuka nowych metod akcji
wojennej i nowych rodkw przypieszenia ostatecznego rozstrzygnicia.
Narada przedstawicieli sztabw pastw koalicji w Chantilly pod Paryem w
dniach 6-8 grudnia 1915 r. pod przewodnictwem gen. Joffre'a ustalia bez
wikszych trudnoci zasad jednoczesnego ataku na wszystkich frontach. Wdz
francuski wyrazi pogld, e Niemcy wyzyskiway dotychczas swoje pooenie
centralne, aby zwraca si gwnymi siami kolejno przeciwko kademu z
przeciwnikw, najpierw przeciw Francji, pniej przeciw Rosji, wreszcie
przeciw Serbii. Jednoczesny koncentryczny atak wszystkich armii
sprzymierzonych utrudni - zdaniem Joffre'a - pastwom centralnym mono
dziaania na liniach wewntrznych i ciganie odwodw na bardziej zagroone
tereny. Zasada ta zostaa przyjta w Chantilly i posuya za podstaw do
dziaa wojennych koalicji w 1916 r. Czas wsplnej ofensywy i kierunek
gwnych atakw byy okrelone pniej. Marzec 1916 r. projektowany
pierwotnie jako termin wielkiego uderzenia, nie da si utrzyma. Ustalono
potem, e ofensywa na wszystkich frontach rozpocznie si okoo 1 lipca 1916
r. We Francji uderzenie pj miao nad rzek Somm na odcinku dugoci
mniej wicej 707km.
Pastwa centralne miay jeszcze wiksze trudnoci w ustaleniu wsplnego
planu dziaania. Ujawniy si zasadnicze rnice pogldw pomidzy szefami
sztabu austro-wgierskiego, gen. Conradem von H"tzendorfem i niemieckim,
von Falkenhaynem. Conrad by zdania, e armia rosyjska jest na duszy czas
sparaliowana, i e gwne siy austriackie naley rzuci przeciwko
Wochom. Wojna woska od dawna leaa w zamiarach Conrada, gdy poczytywa
on Wochy za gwnego przeciwnika Austrii, ktrego poskromienie nakazuje
zasadniczy interes monarchii. Sdzi przy tym, e bdzie to wojna
popularna; austriacki korpus oficerski domaga si "ekspedycji karnej"
przeciwko niewiernemu sojusznikowi, puki poudniowosowiaskie za,
niepewne w walkach z Rosjanami i Serbami, z zapaem bi si bd z
Wochami.
Rozumowanie to nie trafio do przekonania gen. Falkenhaynowi. Niemiecki
szef sztabu by zdania, e front woski ma najzupeniej drugorzdne
znaczenie, e dziaania wojenne we Woszech nie mog adn miar wpyn na
wynik wojny i e wielki atak naley podj we Francji. Dyskusja nie daa
rezultatu i obaj generaowie pozostali przy swoim zdaniu. Conrad von
H"tzendorf zacz w tajemnicy przed Niemcami przygotowywa uderzenie na
Wochy, Falkenhayn w sekrecie przed Austriakami wszcz przygotowania do
ofensywy we Francji.
Falkenhayn mia zreszt inne jeszcze kopoty. Trudnoci przysparzaa mu
rwnie rnica zda z dowdztwem frontu wschodniego. Dowodzcy tam
generaowie, Hindenburg i Ludendorff, uwaali, e przed wielkim uderzeniem
na Francj musi by rozbita armia rosyjska. Ot armia rosyjska bya w
kampanii 1915 r. pokonana, ale nie rozbita. Dowdztwo frontu wschodniego
domagao si silnej ofensywy na wschodzie, ktrej celem miao by faktyczne
wyeliminowanie Rosji z rzdu pastw walczcych. Falkenhayn natomiast
twierdzi, e Rosja zostaa ju tak dalece osabiona, i nie grozi z jej
strony niebezpieczestwo, bra przy tym pod uwag w coraz wikszym stopniu
moliwo wybuchu w Rosji rewolucji. Zdaniem niemieckiego szefa sztabu nic
nie stao na przeszkodzie zwrceniu gwnych si na zachd.
Plan kampanii na rok 1916 i jego uzasadnienie polityczne przedstawi
Falkenhayn w memoriale, opracowanym na Boe Narodzenie 1915 r.
Niemiecki szef sztabu wychodzi z zaoenia, e od czasu niepowodze w
1915 r. Rosja przestaa by przeciwnikiem, zdolnym do podjcia wielkiego,
niebezpiecznego dla pastw centralnych uderzenia. W ofensywie na wschodzie
nie mona rwnie szuka ostatecznego rozstrzygnicia, gdy olbrzymie
przestrzenie zawsze pozwol armii rosyjskiej cofa si w gb kraju i
odciga napastnika od jego zaplecza. Rozstrzygnicie nastpi na zachodzie.
Si koalicji jest w tej chwili Wielka Brytania. Nie mona na ni uderzy
bezporednio, gdy inwazja na Wyspy Brytyjskie byaby zupenie nierealna,
ale mona j osabi i wyrwa jej miecz z doni. Osabi mona przez wojn
odziami podwodnymi, co Anglii utrudni handel i aprowizacj; pozbawi j
sojusznikw na kontynencie, to odebra jej or. Orem Wielkiej Brytanii
jest obecnie armia francuska, trzeba j wic uczyni niezdoln do walki,
trzeba miertelnie "wykrwawi" t "armi jedynakw", majc tak skpe
rezerwy. Drog do "wykrwawienia" Francuzw widzia Falkenhayn w uderzeniu
na Verdun. Twierdz t, a waciwie zesp silnych fortw, obszar warowny
(region fortifie) czya z reszt kraju tylko jedna linia kolejowa. Atak
by moliwy z trzech stron. Poniewa Verdun miao w oczach Francuzw
wielkie znaczenie, Falkenhayn sdzi, i bd bronili go wszystkimi siami,
uwikaj si w zaarte walki i okupi je cikimi ofiarami. U podstaw planu
uderzenia na Verdun leay przypuszczenia, i atakujcy skutkiem duej
przewagi artyleryjskiej poniesie znacznie mniejsze straty ni atakowany.
Niemieckie straty miay, wedug hipotetycznych oblicze Falkenhayna,
przedstawia si w stosunku do francuskich jak 2 do 5. Celem planowanej
operacji nie byo waciwie zdobycie Verdun, lecz daleko idce osabienie
armii francuskiej i wyniszczenie jej odwodw.
Nominalne dowdztwo atakujcej armii powierzono pruskiemu nastpcy tronu
Wilhelmowi, aby nowym wawrzynem ozdobi dynasti Hohenzollernw.
21 lutego 1916 r. po dobrym przygotowaniu artyleryjskim ruszyy wojska
niemieckie do ataku. By to pocztek cikich i dugich bojw pod Verdun.
Zaarte walki, ktre onierze obu armii wojujcych nazywali "piekem
Verdun", trway do koca czerwca 1916 r. Strategia "wyczerpania" zawioda
najzupeniej i cel ofensywy nie zosta osignity. Niemcy stracili okoo
240 tys. onierzy, Francuzi okoo 275 tys. Do zapowiedzianej proporcji 2
do 5 byo daleko, naczelny wdz francuski Joffre zrozumia dobrze myl
przewodni planu ofensywy na Verdun i nie da si wcign w gr
Falkenhayna. Mimo nalega dowodzcego pod Verdun gen. Philippe Petaina nie
skoncentrowa tam wszystkich rezerw, starajc si zachowa je do planowej
akcji nad Somm, przewidzianej na pocztek lipca. Tam nad Somm spodziewa
si Joffre odnie sukces strategiczny, tamtdy zamierza zarazem da
odsiecz Verdun.
Drug obok Verdun inicjatyw niemieck byo wyjcie floty wojennej z
portw. Dotychczas nie tylko Niemcy, ale i Anglicy wycofali si przed
ryzykiem wielkiej bitwy morskiej, ktrej skutkiem mogla by zagada
wielkich okrtw. Anglicy swe zadania na morzu upatrywali w zapewnieniu
pastwom koalicji wolnej komunikacji morskiej i w blokadzie Niemiec. Niemcy
poprzez akcj lekkich krownikw i odzi podwodnych, przez zakadanie min
spodziewali si rozluni blokad i osabi flot angielsk. Bieg wypadkw
pokaza, e byy to obliczenia zawodne. Blokady nie tylko nie zagodzono,
ale przeciwnie - nie zdoano zapobiec jej zaostrzeniu. Flota angielska
tymczasem, pomimo pewnych nieduych zreszt strat, rosa liczebnie,
budowano bowiem intensywnie nowe okrty.
Blokada natomiast dawaa si Niemcom coraz bardziej we znaki. Za wszelk
cen trzeba j byo przerwa, a przynajmniej znacznie osabi. W tym celu
naleao zarzuci dotychczasowe metody stosowania prodkw i skierowa
silne uderzenie we flot angielsk. Byo to zreszt zgodne z przyjtymi
ostatnio zaoeniami Falkenhayna i planami dowdztwa armii ldowej, e
gwnym przeciwnikiem jest Anglia, a losy wojny zale od pokonania tego
wanie wroga.
Niemiecki sztab admiralicji opracowa plan dziaa zaczepnych i
wcignicia marynarki brytyjskiej w zasadzk. Flot angielsk zmuszono, aby
wypyna ze swej bazy w Scapa Flow, aby zbliya si do brzegw
niemieckich i wystawia si na bezporednie niebezpieczestwo. Po raz
pierwszy od wybuchu wojny niemieckie okrty wojenne wypyny ze swych
portw macierzystych. 31 maja 1916 r. w godzinach popoudniowych doszo do
spotkania niedaleko Pwyspu Jutlandzkiego, w cieninie Skagerrak. Bya to
pierwsza i ostatnia wielka bitwa morska pierwszej wojny wiatowej, tzw.
bitwa jutlandzka lub bitwa na Skagerraku. Obie strony gosiy wszem wobec
swoje zwycistwo. Wedug opinii znawcw manewr niemiecki by przeprowadzony
wzorowo, ale i dowdca angielski, admira Jellicoe, nie popeni bdu, gdy
nie chcia ryzykowa wielkiej bitwy morskiej nie opodal wybrzey
niemieckich. W kadym razie flota niemiecka zadaa mimo przewagi
przeciwnika floty angielskiej straty duo wiksze, ni sama poniosa;
Niemcy stracili 2551 osb zaogi i 61180 t., podczas gdy straty angielskie
wynosiy 6094 zabitych i 115 025 t. zatopionych okrtw. Niemniej jednak
okrty niemieckie schroniy si do swych baz. O podjciu przez flot
niemieck nowych akcji zaczepnych nie byo mowy. Kiedy, w sierpniu 1916 r.,
admira von Scheer wypyn ze sw flot na morze, cofn si natychmiast
na wie, e angielskie okrty wojenne pyn naprzeciw. Flota niemiecka
odtd a do koca wojny nie opucia ju swych portw. Panowanie na morzach
naleao bezsprzecznie do Sprzymierzonych.
Rwnie na ldzie sytuacja zacza si zmienia w kierunku pomylnym dla
koalicji.
Austriacy podjli inicjatyw we Woszech. Z frontu wschodniego cignli
znaczn liczb wojska i wiksz cz cikiej artylerii i 15 maja 1916 r.
ruszyli do ataku. Byo to zgodne z doktrynerskim pogldem austriackiego
szefa sztabu Conrada von Htzendorfa, ktry nie przestawa twierdzi, e
gwnym przeciwnikiem Austro-Wgier s Wochy i e wszystkie siy trzeba
wyta, aby tego wanie nieprzyjaciela przede wszystkim pokona. Ten bd
Conrada mia drogo Austri kosztowa.
Pocztkowo odnieli Austriacy due sukcesy, w kocu maja zajli umocnione
forty Asiago i Arsiero, zdobyli due zapasy sprztu bojowego, wzili 30
tys. jecw, ale trudnoci w sprowadzeniu odwodw sprawiy, e po
kilkunastu dniach ofensywa si zatrzymaa. A tymczasem grone
niebezpieczestwo zawiso nad frontem wschodnim.
Plany sztabw wojska koalicji przewidyway, jak wiemy, zsynchronizowane
uderzenia na wszystkich frontach. Na usilne nalegania Wochw dowdztwo
rosyjskie zgodzio si przyj sojusznikowi z pomoc i przypieszy
ofensyw. 4 czerwca 1916 r. na ogromnej przestrzeni od ucka do granicy
rumuskiej masy piechoty rosyjskiej ruszyy do ataku. "Po stosunkowo
krtkim przygotowaniu artyleryjskim - pisa nie bez zdziwienia gen.
von-Falkenhayn[Rosjanie) podnieli si ze swych okopw i po prostu poszli
naprzd". Austriacy nie wytrzymali siy uderzenia. Rosjanie zdobyli 7
czerwca uck i przejcie przez Styr. Rwnie potny by atak na poudniu,
16 czerwca pady Czerniowce. W kocu czerwca Bukowina bya w rkach Rosjan
i drogi przez Karpaty stany przed nimi otworem. Wgry znowu byy
zagroone jak w pocztkach wojny. Okoo 400 tys. Niemcw i Austriakw
dostao si do niewoli. Takie byy skutki ofensywy rosyjskiej zwanej
ofensyw Brusiowa.
W tym stanie rzeczy Niemcy, podobnie jak w 1915 r. pospieszyli
sojusznikowi z pomoc. Trzy dywizje cignito z frontu zachodniego, dwie z
pnocnego odcinka frontu wschodniego. Pomimo to kontratak niemiecki z
kierunku Kowla zosta odparty.
Conrad von H"tzendorf, powanie zaniepokojony, popiesznie sprowadzi swe
dywizje z Woch na front wschodni, domagajc si dalszej pomocy Niemiec, a
nawet Turcji. W kocu lipca nastpio nowe uderzenie rosyjskie w Galicji
Wschodniej. Rosjanie zajli Brody. Byy to ju wszake ostatnie powodzenia
ofensywy Brusiowa. Pomimo silnych atakw w pocztku sierpnia nie udao si
wojskom rosyjskim zaj wanego wza kolejowego w Kowlu. W poowie
sierpnia ofensywa zostaa powstrzymana. Przyniosa sukcesy bijce w oczy,
ale nie daa rozstrzygajcych osigni strategicznych. Brak sprztu
wojennego i amunicji, za komunikacja nie pozwalajca na szybki przewz
odwodw, wreszcie bdy naczelnego dowdztwa carskiego i bezczynno na
innych odcinkach frontu - wszystkie te przyczyny zoyy si na to, e
zwycistwa nie wyzyskano w peni. Niemniej jednak miao ono due znaczenie.
Przede wszystkim ogromnie osabio armi austro-wgiersk, bardzo uatwio
Sprzymierzonym walki we Francji, pod Verdun i nad Somm, i we Woszech.
Francuzi i Anglicy, zgodnie z ustalonymi dawniej planami, ruszyli do
ataku nad Somm latem 1916 r. w chwili wielkich powodze ofensywy Brusiowa
na froncie wschodnim. Z powodu strat francuskich pod Verdun ograniczony
zosta teren natarcia, obj on odcinek frontu szerokoci 407km, zamiast
projektowanych pierwotnie 70. Bya to falista rwnina pomidzy Albert a
Peronne, pokryta lasami, gsto usiana miasteczkami, poprzerzynana rzekami;
najwiksz z nich jest Somma.
24 czerwca 1916 r. rozpoczli Francuzi i Anglicy przygotowanie
artyleryjskie. Po 7 dniach huraganowego ognia, ktry i fizycznie i moralnie
osabi Niemcw, ruszya 1 lipca do ataku piechota. Instrukcje naczelnego
wodza gen. Joffre'a mwiy, e artyleria "zdobywa" teren, a piechota go
"zajmuje". Walki toczyy si z krtk przerw przez lipiec i sierpie. We
wrzeniu zwolniono si atakw, uyto wszake nowej, nieznanej dotd broni
- czogw, ktre zwaszcza w pierwszych dniach wywieray na Niemcach silne,
deprymujce wraenie. W pocztkach padziernika 1916 r. boje nad Somm
zamary.
Jakie byy ich skutki? Zewntrznie biorc byy nike. Front niemiecki
nigdzie nie zosta przeamany, a jedynie cofnity o kilka kilometrw na
nowe linie okopw. Okazao si znowu, e ani przewaga liczebna, ani
materiaowa nie moe zama obrony i da penego sukcesu atakujcym.
Opinia publiczna we Francji przyja rezultaty walk nad Somm z wielkim
rozczarowaniem. Szczeglnie mocno manifestowano niezadowolenie w koach
parlamentarnych. Kozem ofiarnym zosta dowdca francuski, gen. Foch,
pozbawiony chwilowo komendy.
W gruncie rzeczy jednak walki te nie byy bez znaczenia. Jako czynnik
"wojny na wyczerpanie" odegray sw rol. Dla Niemcw Somma bya tym, czym
dla Francuzw miao sta si, wedug zamierze Falkenhayna, Verdun. Armia
niemiecka poniosa straty znacznie wiksze ni francuska. Wobec wyczerpania
si odwodw ludzkich w pastwach centralnych by to dla nich cios straszny.
Uczestnicy walk, pozostali przy yciu, byli fizycznie i nerwowo wyczerpani
do najwyszego stopnia i nie odzyskali ju nigdy rwnowagi.
Biorc rzecz z tego punktu widzenia mg Joffre pozytywnie ocenia
rezultaty bitwy nad Somm. Chodzio po prostu o to, aby straty
nieprzyjacielskie byy znacznie wiksze ni wasne.
Wosi, zachceni pomylnym dla sprzymierzonych biegiem walk na obu
frontach, wschodnim i zachodnim, podejmowali w drugiej poowie 1916 r.
jeszcze cztery ataki nad Isonzo, ale nie zdoali otworzy sobie drogi do
Triestu ani osign istotnych rezultatw strategicznych, w wielkiej mierze
zuyli natomiast wasne siy, co przyczynio si do ich niepowodze w 1917
r.
Rok 1916 mia mimo wszystko wielkie znaczenie, gdy po raz pierwszy w
dziejach wojny naczelne dowdztwa pastw koalicji zdoay uzgodni pomidzy
sob plany wojenne i doprowadzi do jednoczesnych atakw na trzech
frontach. Po raz pierwszy take wystpia rwnie na froncie francuskim
wyrana przewaga materiaowa Sprzymierzonych nad Niemcami.
Pastwa centralne natomiast przechodziy powany kryzys wojskowy i
polityczny. Niepowodzenia militarne, zwaszcza przegrana pod Verdun,
zachwiay pozycj Falkenhayna. 27 sierpnia 1916 r. szef sztabu otrzyma
dymisj. W dwa dni pniej, 29 sierpnia, nastpc jego zosta feldmarszaek
von Hindenburg, jego najbliszym pomocnikiem za, pierwszym kwatermistrzem
generalnym genera pukownik Ludendorff.
Nowi wodzowie, od czasu zwycistwa nad jeziorami mazurskimi w sierpniu
1914 r. niezmiernie w Niemczech popularni, zaczli od razu odgrywa wielk
rol znacznie przekraczajc atrybucje wojskowego dowdcy. Zwaszcza
Ludendorff wyrs w niedugim czasie na prawdziwego dyktatora, ktry
decydowa o zmianach w rzdzie i o kwestiach wielkiej polityki. Pchaa go
do tego nieposkromiona dza wadzy i temperament polityczny, nie
powstrzymywa natomiast zupeny brak politycznych uzdolnie.
Ludendorff rozumia dobrze, i czas pracuje przeciwko Niemcom, i e
przewaga w ludziach i w sprzcie wojennym bdzie po stronie koalicji coraz
wiksza. "W sytuacji, ktr zastalimy, feldmarszaek i ja - pisa
Ludendorff - zgodnie z naszymi zapatrywaniami na istot wojny i na
przejawiajc si u nieprzyjaciela wol zniszczenia, uwaalimy za rzecz
konieczn rozwin do najwyszych moliwoci fizyczne, gospodarcze i
moralne siy ojczyzny".
Zastpienie Falkenhayna przez Ludendorffa i Hindenburga nie byo jedynie
zmian ludzi, bya to zmiana systemu. Niemcy powracay do strategii
wyniszczenia.
Nie pozbawiony znaczenia by fakt, e pastwa centralne po ostatnich
niepowodzeniach, a zwaszcza po przykrych dowiadczeniach niedawnych sporw
Conrada z Falkenhaynem porozumiay si co do jednolitego dowdztwa. We
wrzeniu 1916 r. ustalono, e cesarz niemiecki obejmuje "naczelne
kierownictwo operacji wojskowych pastw centralnych i ich sojusznikw", tj.
Turcji i Bugarii. Szef sztabu niemieckiego otrzyma prawo wydawania w
imieniu cesarza instrukcji wodzom armii sprzymierzonych i uzgadniania z
nimi decyzji. W gruncie rzeczy wszake jedno dowdztwa osignito tylko w
pewnej mierze.
A potrzeba jednolitego dowdztwa bya tym wiksza, e pastwom centralnym
przybywa nowy front i nowy przeciwnik - Rumunia.


Rozdzia pidziesity
trzeci:
Kampania rumuska


Rumunia od 1883 r. bya, jak wiemy, zwizana tajnym traktatem przymierza
z Austro-Wgrami i z Niemcami o nastawieniu wyranie antyrosyjskim. Traktat
ten wszake by ju od dawna martw liter. Rumunia, ssiadujca z dwoma
wielkimi mocarstwami antagonistycznymi, u jednego z nich musiaa szuka
oparcia. Krl Karol I Hohenzollern ( 1866-1914) sta na stanowisku
proniemieckim i proaustriackim. Denia Rumunw zmierzay do zczenia si
z rodakami z Siedmiogrodu i Bukowiny, a ju co najmniej do uzyskania dla
nich penej autonomii narodowej. Wskutek tego rs i zaostrza si coraz
bardziej antagonizm rumusko-wgierski, a w nastpstwie coraz wiksze
przeciwiestwa wyrastay pomidzy Rumuni a jej sojusznikami w Wiedniu i w
Berlinie.
Nie mniejsze znaczenie miaa silna rywalizacja o pierwszestwo w
eksploatacji bogactw rumuskich, przede wszystkim nafty, midzy kapitaem
francuskim a niemieckim. W walce tej Francuzi growali i wesp z Rosjanami
umacniali wpywy Trjprzymierza, a osabiali pozycj Niemiec.
Rumunia 5 sierpnia 1914 r. ogosia neutralno. Zarazem prowadzia z
obiema stronami walczcymi rokowania. Niemcy w zamian za czynne wystpienie
po stronie pastw centralnych ofiarowywali Rumunom Besarabi. Rosja w
zamian za neutralno i zamknicie granicy dla przewozu niemieckiego
sprztu bojowego do Turcji przyrzeka Rumunii Siedmiogrd i Bukowin. Nie
ulega wtpliwoci, e propozycje rosyjskie byy dla Rumunii korzystniejsze
ni niemieckie.
Dla pastw centralnych stanowisko rzdu bukareszteskiego miao wiksze
znaczenie ni dla koalicji, gdy Rumunia dostarcza moga dwa niezbdnie
potrzebne Niemcom artykuy - zboe i naft. Poza tym o granice rumuskie
opierao si prawe skrzydo wojsk austro-wgierskich, toczcych cikie
boje z Rosjanami.
Inaczej zupenie sprawa wygldaa w oczach rosyjskich. Sztab armii
carskiej obawia si, e nie tylko nie bdzie mia korzyci ani poparcia ze
strony Rumunw, ale przeciwnie bdzie musia nie im pomoc. Ze strony
francuskiej i angielskiej natomiast szy w kierunku Bukaresztu usilne
nalegania o wzicie udziau w wojnie. Francja i Anglia chciay bowiem
wzmocni orodek walki przeciwko pastwom centralnym na Bakanach, aby
odciy t drog front zachodni.
Premier rumuski Bratianu pilnie obserwowa bieg wypadkw a jednoczenie
prowadzi rozmowy. Zalenie od rozwoju sytuacji na frontach to skania si
do utrzymania neutralnoci, a nawet zobowiza si dostarcza pastwom
centralnym wiksze iloci zboa, to znw gotowa si do wojny. Wreszcie
ofensywa rosyjska latem 1916 r. przewaya szal. Bratianu przestraszy
si, i moe przeoczy waciwy moment, koalicja wygra wojn i nowi
sojusznicy nie bd jej potrzebni.
Ale ostateczne dobicie targu nie poszo atwo. Dowdztwo rosyjskie
dao, aby Rumuni uderzyli wszystkimi siami na Siedmiogrd. Francuzi za
domagali si, aby gwna ofensywa rumuska skierowaa si przeciwko
Bugarii, projektowali bowiem jednoczesne uderzenie armii francuskiej i
angielskiej od poudnia, od strony Salonik. Ostatecznie przeway rosyjski
punkt widzenia. Rumunw zobowizano do rzucenia gwnych si przeciw
Austro-Wgrom, a wic na Siedmiogrd, ale Rosjanie musieli na danie
rumunw wysa 50 tys. onierzy do Dobrudy, aby broni nowego sojusznika
przed ewentualnym atakiem bugarskim. W zamian za taki udzia w wojnie
koalicja obiecaa Rumunii Siedmiogrd, Bukowin i Banat, ziemie wchodzce w
skad monarchii habsburskiej.
17 sierpnia 1916 r. podpisano midzy Rumuni a pastwami koalicji traktat
przymierza i konwencj wojskow. 27 sierpnia Rumunia wypowiedziaa wojn
Austro-Wgrom. Nazajutrz, 28 sierpnia, wyday Rumunii wojn Niemcy. W lad
za nimi posza Turcja 30 sierpnia i Bugaria 1 wrzenia.
Ze wzgldw politycznych, jak i najszybszego i najpewniejszego
zabezpieczenia sobie Siedmiogrodu, Rumuni rzucili na front karpacki wojsko
w liczbie 400 tys. onierza, okoo 3/4 swej armii. Wojska rumuskie
przekroczyy granic wgiersk, opanoway przecze grskie i w poowie
wrzenia zajmoway ju wschodnie i poudniowe czci Siedmiogrodu.
Chwila wystpienia bya wszake le wybrana. Wahania i targi trway zbyt
dugo. W tym czasie na froncie wschodnim ustay zaczepne dziaania wojsk
rosyjskich, we Francji przeszy ju najwiksze nasilenie i wygasy walki
nad Somm, nad Isonzo powstrzymana zostaa ofensywa woska. Std Austriacy
i Niemcy mogli due siy skoncentrowa przeciwko Rumunii. Uderzenie byo
wic silne, a poszo z dwch stron, od zachodu i od poudnia. Wojska
austro-wgierskie i niemieckie wypary Rumunw w pocztku padziernika z
Siedmiogrodu i wkroczyy nastpnie do Rumunii. W sukurs przyszy im wojska
bugarskie i niemieckie, ktre pod wodz gen. Mackensena wdary si do
Dobrudy. 6 grudnia 1916 r. zajty zosta Bukareszt. Pierwsze dni stycznia
1917 r. przyniosy wojskom pastw centralnych nowe zwycistwa w Dobrudy,
pod Fokszanami i nad Putn. W poowie stycznia 1917 r. poudniowa cz
Modawii caa Wooszczyzna, a wraz z nimi rumuska nafta i rumuska
pszenica znalazy si w rkach niemieckich. Krl i rzd rumuski osiedli w
Jassach. Latem 1917 r. w walkach w pnocnej Modawii i na Bukowinie
odnieli Niemcy i Austriacy dalsze sukcesy i posunli si znowu naprzd.
Dnia 10 grudnia 1917 r. stan rozejm pomidzy Rumuni a pastwami
Czwrprzymierza.


Rozdzia pidziesity
czwarty:
Propozycje pokojowe


Sytuacja pastw centralnych bya cika. Rok 1916 wykaza, e koalicja
zdobya ju przewag w dziedzinie uzbrojenia, jak i w liczbie onierza,
ktrego mona wysa do boju. 425 dywizjom koalicyjnym mogli Niemcy wraz ze
swymi sojusznikami przeciwstawi tylko 331 dywizji. Dla wszystkich
orientujcych si w pooeniu byo rzecz oczywist, e w przyszoci
stosunek ten bdzie musia i nadal zmienia si na niekorzy
Czwrprzymierza.
W tych warunkach we wadzach Rzeszy wystpia pewna rnica zda co do
sposobu wyjcia z trudnej sytuacji. Ludendorff doszed do przekonania, e
"przeduanie si wojny oznacza nasz nieuniknion klsk"; przesta ju
take liczy na moliwo wygranej dotychczasowymi metodami, a wic przez
zwycistwa armii ldowej. Ratunek upatrywa w podjciu konsekwentnej a
nieubaganej wojny odziami podwodnymi i zamania t drog oporu Anglii. To
zdanie podzielaa admiralicja. Natomiast kanclerz Bethmann-Hollweg by
przeciwny uciekaniu si do takiej ostatecznoci i pragn najpierw chwyci
si rodkw dyplomatycznych, a przede wszystkim wyjani midzynarodowe
pooenie polityczne. Wydao mu si, e temu celowi suy bdzie moga
dobrze oferta pokojowa pastw centralnych. Byby to zarazem niezy or w
zacicie prowadzonej przez obie strony walce propagandowej. Plany Bethmanna
popar rzd austriacki, monarchia habsburska bowiem znajdowaa si w
pooeniu jeszcze trudniejszym ni Niemcy z uwagi na wielonarodowociow
struktur pastwa i coraz silniejsze ruchy odrodkowe.
12 grudnia 1916 r., w sze dni po zajciu Bukaresztu, mocarstwa
centralne za porednictwem pastw neutralnych wystosoway do swych
przeciwnikw not z propozycj wszczcia rokowa pokojowych. Nota
zredagowana bya niezrcznie, podkrelaa sukcesy militarne Czwrprzymierza
i wyraaa przekonanie, e propozycje, ktre przedstawi Niemcy i ich
sojusznicy, a ktre "suy bd zapewnieniu bytu, honoru i swobodnego
rozwoju ich narodw, bd mogy stanowi podstaw do ustalenia trwaego
pokoju". Rzecz najciekawsza, wbrew opinii austriackiego ministra spraw
zagranicznych Buriana, ktry spraw bra powaniej, kanclerz
Bethman-Hollweg nie dopuci do sformuowania konkretnych propozycji, nota
zawieraa wic same oglniki. Dlatego te nietrudno byo odrzuci
inicjatyw niemieck. 30 grudnia 1916 r. rzdy pastw koalicji
odpowiedziay deklaracj stwierdzajc, e propozycja wszczcia rokowa bez
podania warunkw, na ktrych podstawie miayby si one odbywa, nie jest
ofert pokojow.
Take prezydent Wilson spotka si z odmow, gdy 18 grudnia 1916 r.
wezwa koalicj i czwrprzymierze do przedoenia mu swych warunkw
pokojowych, a jednoczenie projektw dotyczcych zapobieenia wojnom w
przyszoci. Oba obozy przyjy zreszt wystpienie Wilsona z
niezadowoleniem i nieufnoci. I po jednej, i po drugiej stronie uwaano
susznie, e prezydent nie chce bra pod uwag interesw i de dla
rozszerzenia w Europie i w wiecie wpyww Stanw Zjednoczonych.
Pierwsze wystpiy z odpowiedzi, znowu niezrczn, Niemcy. 26 grudnia
1916 r. kanclerz odrzuci plan zwoania konferencji midzynarodowej z
udziaem Amerykanw; jego zdaniem sporne sprawy Europy powinny by
uregulowane w bezporednich rokowaniach wycznie pomidzy rzdami pastw
europejskich. Dopiero po zawarciu pokoju znajdzie si czas i sposobno
omwienia wszystkich spraw wesp z przedstawicielami rzdu Stanw
Zjednoczonych. Niemcy wyranie nie yczyy sobie mediacji amerykaskiej.
Nie yczya sobie jej rwnie i koalicja. Zastosowaa wszake inn
taktyk. Zorientowawszy si, i odpowied niemiecka wywara w Ameryce ze
wraenie, rzdy pastw koalicji porozumiay si ze sob, nie bez wielkiego
wysiku, aby zgodnie okreli swoje cele wojenne, jak sobie tego yczy
prezydent Wilson. Nota rzdw pastw koalicji z 10 stycznia 1917 r. w taki
sposb okrelaa warunki pokoju: przywrcenie niepodlegoci Belgii,
Serbii, Czarnogry wraz z nalenymi tym pastwom odszkodowaniami, ewakuacja
okupowanych przez wojska pastw centralnych terytoriw francuskich,
rosyjskich i rumuskich oraz "sprawiedliwe odszkodowanie", poszanowanie
praw narodowoci i zwrot tych prowincji, ktre swego czasu zostay oderwane
od pastw sprzymierzonych si i wbrew woli ludnoci (oznaczao to Alzacj
i Lotaryngi), "uwolnienie Wochw, Sowian [tzn. Jugosowian-J.P.],
Rumunw, Czechw i Sowakw spod obcego panowania", a wic rozbicie
monarchii habsburskiej, wreszcie "oswobodzenie narodowoci poddanych
krwawej tyranii i usunicie z Europy pastwa osmaskiego, gdy jest ono bez
wtpienia obce cywilizacji zachodniej". W sprawie polskiej nota zawieraa
znamienny ustp: "Zamiary JCM cesarza Wszechrosji w stosunku do Polski s
jasno [sic! - J.P.] przedstawione w proklamacji, ktr wyda on do swych
armii". Tak wic nota podkrelaa wyranie wewntrzny, rosyjski charakter
sprawy polskiej.
Wymiana not miaa przede wszystkim cele propagandowe. I jedna, i druga
strona chciaa przekona najpierw wasne spoeczestwo, a nastpnie narody
obozu przeciwnego tudzie narody neutralne, e to ona wanie prowadzi
wojn sprawiedliw, wojn obronn. Pod tym wzgldem pastwa koalicji
znajdoway si w pooeniu znacznie dogodniejszym ni Niemcy. Za tez
koalicyjn bowiem przemawiay fakty bijce w oczy, wojna toczya si
przecie na terytorium francuskim i belgijskim, na ziemiach wchodzcych w
skad cesarstwa rosyjskiego. Naruszajc neutralno Belgii dali Niemcy
koalicji do rk silny atut, moga ona gosi wszem i wobec, e walczy w
obronie maych narodw. Wielonarodowociowa struktura monarchii
habsburskiej i pastwa tureckiego dostarczaa dalszych jeszcze argumentw w
tym kierunku.
Wymiana not na temat zakoczenia wojny nie moga przynie innych skutkw
oprcz efektw propagandowych. Sytuacja bowiem nie dojrzaa jeszcze do
pokoju. adna ze stron walczcych nie bya do silna, aby przeciwnikowi
mc podyktowa pokj zwyciski, ani te do osabiona, aby zgodzi si na
pokj bezkompromisowy.
Z tego wanie wzgldu speza na niczym mediacja podjta latem 1917 r.
przez papiea Benedykta Xv zawarcia porozumienia na warunkach podobnych do
propozycji Wilsona "bez zwycizcw i bez zwycionych".
Z tego rwnie wzgldu nie da rezultatu kongres socjalistyczny w
Sztokholmie w czerwcu 1917 r. Zjazd ten odby si z inicjatywy socjalistw
holenderskich i skandynawskich, ktrzy pragnli przedyskutowania i
wyjanienia stanowiska partii socjalistycznych wobec wojny i celw
wojennych. Mia on charakter jednostronny, gdy rzdy francuski i brytyjski
odmwiy swym socjalistom wydania paszportw. Polsk reprezentowa Ignacy
Daszyski, ktry 27 lipca 1917 r. zoy nastpujce owiadczenie: "My,
polscy socjalni demokraci, czonkowie Midzynarodwki, owiadczamy, e
damy wolnej, niepodlegej, zjednoczonej Polski jako rezultatu wojny
wiatowej i e zwracamy si z tym daniem do Midzynarodwki jako do
reprezentacji wiatowej demokracji spoecznej wyzwalajcej narody. Jeeli
pokj wiata ma si oprze nie na gwacie, lecz na sprawiedliwoci i
midzynarodowej solidarnoci, damy dla siebie wszelkich praw wolnego
narodu: niepodlegego, zjednoczonego pastwa polskiego, abymy mogli wzi
na siebie ochoczo wszystkie obowizki wobec ludzkoci. Bez wolnej Polski
nie widzimy w Europie moliwoci trwaego pokoju opartego na demokracji".
Interesujce byo wystpienie delegacji czeskiej, ktra daa dla swego
narodu "utworzenia samodzielnego pastwa czeskiego w ramach zbudowanego
federatywnie oglnego pastwa naddunajskiego". Socjaldemokraci niemieccy i
austriaccy niepodleg Polsk ograniczali tylko do Krlestwa i nie chcieli
sysze o zwrocie ani ziem zaboru pruskiego, ani Galicji. Niemcy odrzucali
rwnie stanowczo wszelk myl oddania Alzacji i Lotaryngii, co w
rozumieniu przedstawicieli partii socjaldemokratycznych pastw neutralnych
byo niezbdnym warunkiem kompromisu.


Rozdzia pidziesity pity:
Wewntrzne trudnoci
Wielkiej Brytanii


Spord krajw walczcych Wielka Brytania w najmniejszym stopniu
odczuwaa trudnoci wewntrzne. Przemys jej pracowa pen par; zwizany
z produkcj wojenn rozwija si dziki zamwieniom pastwowym. W innych
dziaach uznano za naczeln zasad "interes jak zwykle" (business as
usual). Rozwinity eksport i handel to rodki utrzymania poziomu ycia
gospodarczego, to sposb zapewnienia importu niezbdnych surowcw;
dotyczyo to zwaszcza przemysu tekstylnego, ktry stanowi okoo 1/3
angielskiego eksportu. Utrzymanie jednak normalnych, pokojowych warunkw
pracy przemysu i handlu okazao si i w Anglii spraw na dusz met
niemoliw. Poczwszy od wiosny 1915 r. ingerencja pastwa w rne
dziedziny ycia gospodarczego bya coraz silniejsza. W maju 1915 r.
wprowadzono kontrol pastwow nad przemysem wojennym i rozdzia surowcw
przez pastwo. W lutym 1916 r. postanowiono, e wszystkie surowce i towary
potrzebne do celw wojennych podlegaj rekwizycji, po cenach ustalonych
przez wadze. Wszystkie te ograniczenia byy w Anglii rzecz niezwyk. Ale
prawdziwe trudnoci gospodarcze zacza Anglia odczuwa dopiero wiosn 1917
r. na skutek szerokiej akcji niemieckich odzi podwodnych.
Spraw nie mniej dla angielskich obyczajw i angielskiej psychiki
niezwyk ni ingerencja pastwa w ycie gospodarcze byo zaprowadzenie
powszechnego obowizku suby wojskowej. Na pocztku wojny zacig opiera
si na zgoszeniach ochotnikw. Zapa patriotyczny u jednych, pewnego
rodzaju nacisk moralny u innych sprawiy, e z kocem 1914 r. armia
brytyjska liczya ju ponad milion onierzy. Wyszkoleniem tego wojska
kierowa minister wojny lord Kitchener. Ale ju w cigu 1915 r. napyw
ochotnikw zmniejszy si i trzeba byo uciec si do rodkw przymusu
sprzecznego zarwno z tradycjami angielskimi, jak i z doktryn rzdzcej
partii liberalnej. Koniecznoci wojenne przewayy wreszcie szal. W
styczniu 1916 r. obowizkowi suby wojskowej poddano kawalerw i
bezdzietnych wdowcw, wkrtce pniej, w maju 1916 r., take onatych.
Pod wzgldem politycznym sytuacja ksztatowaa si nastpujco: w chwili
wybuchu wojny wadz sprawowa gabinet liberalny Herberta Asquitha,
popierany przez Labour Party. Gdy wszake Anglia wypowiedziaa wojn
Niemcom, przed penym poparciem rzdu zawahao si lewe skrzydo liberaw
i cz robotniczych czonkw Izby Gmin z Ramsayem MacDonaldem na czele.
Cakowit pomoc dla rzdu zadeklarowali natomiast konserwatyci, ktrzy
jednak do gabinetu weszli dopiero w maju 1915 r. W grudniu 1916 r.
utworzony zosta drugi wojenny gabinet koalicyjny
(liberalno-konserwatywno-labourzystowski). Na czele jego stan
dotychczasowy energiczny i rzutki minister zaopatrzenia i wojny (po
tragicznej mierci Kitchenera w czerwcu 1916 r.) Dawid Lloyd George. Nowy
premier wyoni z rzdu cisy Gabinet Wojenny (War Cabinet), w skad
ktrego, obok szefa rzdu, wchodzio tylko czterech ministrw: George
Curzon (konserwatysta), Andrew Bonar Law (konserwatysta), Alfred Milner
(konserwatysta) i Arthur Henderson (Labour Party). Gabinet Wojenny,
obradujc pod przewodnictwem L.loyda George'a i ulegajc zawsze jego woli,
usun w cie pozostaych ministrw i rozstrzyga odtd bezapelacyjnie o
wszystkich zasadniczych sprawach pastwa. Ministrowie byli tylko
wykonawcami jego decyzji i polece. Powiadano, e od czasw Cromwella nikt
w Anglii nie mia tak wielkiej wadzy jak Lloyd George.
Wejcie ministra Hendersona do gabinetu nie zapewnio rzdowi
bezwzgldnego poparcia caej robotniczej reprezentacji parlamentarnej.
Niezalena Partia Pracy z MacDonaldem i Philipem Snowdenem na czele
pozostawaa w agodnej opozycji wychodzc zreszt z zaoe nie
internacjonalistycznych, lecz pacyfistycznych.
Wikszych trudnoci ni opozycja Niezalenej Partii Pracy przysparzay
wadzom strajki licznie wybuchajce w 1915 r. z powodw bytowych.
Najwiksze strajki miay miejsce w przemyle maszynowym w Clyde i w
Sheffield. Fal strajkow rzd powstrzyma w 1916 r. Ale ju w maju 1917 r.
zastrajkowao 250 tys. robotnikw przemysu maszynowego. Strajk ten, ktry
ogarn ca prawie Wielk Brytani, by protestem przeciwko powoywaniu do
wojska robotnikw wykwalifikowanych i zastpowaniu ich
niewykwalifikowanymi. Dopiero po dwch tygodniach ostrej walki strajk
zosta zamany. Najdobitniejszym wyrazem radykalizacji mas by tzw. ruch
starostw fabrycznych (shop stewards). Byli to prawdziwi przedstawiciele
klasy robotniczej, wybierani we wszystkich zakadach pracy przez wszystkich
robotnikw, nie za tylko przez czonkw zwizkw zawodowych; w ruchu
strajkowym odgrywali oni du rol.
Sytuacja w imperium brytyjskim nie nastrczaa powaniejszych trudnoci.
Dominia - Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Poudniowa pospieszyy
metropolii z pomoc i wysay swe wojska do europy. Anglicy zdoali
pocign do walki nawet wojska indyjskie; prby wystpienia przeciwko
panowaniu angielskiemu w Indiach nie miay wikszego znaczenia i zostay
stumione w zarodku.
Inaczej uksztatowao si pooenie w Indiach. W chwili wybuchu wojny
John Redmond, przywdca Irlandczykw w parlamencie brytyjskim, zoy
deklaracj lojalnoci, wyrazi zgod na odroczenie wprowadzenia w ycie
Home Rule do czasw powojennych, a nawet wezwa swych rodakw, aby
wstpowali w szeregi armii angielskiej. Ogromna wikszo spoeczestwa
irlandzkiego z takim stanowiskiem nie moga i nie chciaa si pogodzi.
Sabotowano akcj rekrutacyjn, organizowano opr wobec administracji
okupacyjnej. Gortsze ywioy korzystajc z wojny i trudnego pooenia
Anglii pragny wszcz akcj zbrojn. Sir Roger Casement, dawny konsul
brytyjski w Kongu i w Brazylii, wsawiony energicznym wystpieniem
przeciwko wyzyskowi robotnikw krajowych na plantacjach, zwiza si po
przejciu na emerytur z irlandzkim ruchem niepodlegociowym; w pocztku
wojny uda si do Niemiec, aby uzyska pomoc rzdu Rzeszy dla powstania i
zorganizowa spord jecw wojennych legion irlandzki. Wybuch powstania
planowano na koniec kwietnia 1916 r. Niemcy mieli przewie na wybrzee
Irlandii bro i ochotnikw; jednoczenie za niemiecka flota wojenna miaa
wpyn na Morze Pnocne, aby odwrci siy i uwag Anglikw od wd
irlandzkich.
Sprawa zacza si od razu pod znakiem niepowodzenia. Demonstracja floty
na Morzu Pnocnym nie dosza do skutku. Ochotnikw w obozach jenieckich
znaleziono bardzo niewielu. Okrt wiozcy bro zosta zatopiony niedaleko
brzegw Irlandii. Casementa aresztowano w kilka godzin po jego przybyciu do
kraju. Niemniej jednak w poniedziaek wielkanocny 24 kwietnia 1916 r.
Dublin stan w ogniu. Powstacy wyszli na ulice miasta i opanowali gwne
punkty. W gmachu poczty obra sw kwater Rzd Tymczasowy Republiki
Irlandzkiej i wyda proklamacj o niepodlegoci Irlandii zaczynajc si
od sw: "W imi Boe i w imi poprzednich pokole, ktre przekazay
Irlandii star tradycj narodow". Powstanie ogarno tylko stolic,
pomniejsze wystpienia przeciwangielskie w kraju nie miay znaczenia.
Dublin odosobniony, odcity od wszelkiej pomocy z zewntrz, nie mg dugo
stawia oporu. Po piciu dniach krwawych walk ulicznych Anglicy stumili
insurekcj. Na Zielonej Wyspie rozszala si terror. Straceni zostali
Casetnent i liczni przywdcy powstania.
Anglicy zorientowali si jednak wkrtce, e samymi represjami nie
rozwi kwestii irlandzkiej. Sukcesy sinnfeinistw w wyborach
uzupeniajcych do parlamentu, wpywy i akcja emigrantw irlandzkich w
Stanach Zjednoczonych - wszystko to zoyo si na zmian taktyki rzdu
angielskiego. Z wizie uwolnieni zostali irlandzcy przywdcy narodowi
Eamon de Valera i Konstancja Gore Booth, hrabina Markiewiczowa (Irlandka,
ktra polubia Polaka). Zarazem rzd angielski zapowiedzia, e nie
ustanie w wysikach, aby rozwiza kwesti irlandzk. Wrzenie w kraju
wprawdzie nie ustao, rzd nie omieli si wprowadzi powszechnej suby
wojskowej, ale byo ju rzecz oczywist, e ze strony Irlandii nie
zostanie Wielkiej Brytanii wymierzony miertelny cios; rwnie nie ulegao
wtpliwoci, e sprawa irlandzka na losy wojny nie bdzie miaa wpywu.


Rozdzia pidziesity szsty:
Sprawa Polska


"Nikt na caym wiecie Polski nie chce" - tymi sowy ocenia sytuacj
1914 r. polski historyk i polityk Micha Sokolnicki. Ocena to ze wszech
miar trafna. Nie byo w Europie mocarstwa ani rzdu, ktry by dy do
odbudowy pastwa polskiego czy choby tylko do poruszenia sprawy polskiej.
Przeciwni temu byli, rzecz prosta, trzej zaborcy, gdy godzio to w ich
stan posiadania. Nie yczya sobie tego Francja w obawie, e wznowienie
kwestii polskiej w jakiejkolwiek postaci wywoa, jak to nieraz ju miao
miejsce w przeszoci, przykre powikania midzy Paryem i Piotrogrodem i w
konsekwencji utrudni polityk francusk. Nie bra spraw polskich pod uwag
nikt w Anglii, leay one cakowicie poza dziedzin interesw brytyjskich,
opinii publicznej angielskiej za byy najzupeniej obce i obojtne. Nike
wiadomoci o Polsce, jej dziejach i jej stanie wczesnym czerpano prawie
wycznie ze rde niemieckich. Gabinet londyski nie widzia potrzeby
posugiwania si spraw polsk w swej skomplikowanej grze z Niemcami i z
Rosj. Niedugo przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej premier brytyjski
Asquith mwi Ignacemu Paderewskiemu: "Nie ma adnej nadziei na przyszo
dla Ojczyzny Pana".
Konflikt zbrojny pomidzy zaborcami, mobilizacja i walki na ziemiach
polskich zmieniy w pewnym stopniu sytuacj. Stronom walczcym zaleao
bardzo na tym, aby uatwi dziaania sobie, a utrudni przeciwnikowi. Ten
pogld znalaz wyraz w wydanych przez dowdztwa trzech armii odezwach,
ktre wzyway Polakw do wspdziaania z jednym zaborc, a wystpienia
przeciwko drugiemu. Najdalej w niesprecyzowanych zreszt obietnicach sza
odezwa, wydana 14 sierpnia 1914 r. przez naczelnego wodza wojsk rosyjskich
w. ks. Mikoaja Mikoajewicza, zapowiadajca zjednoczenie ziem polskich pod
berem cara.
Wojna rozpoczta w Polsce pomidzy zaborcami umoliwia utworzenie
legionw polskich. 6 sierpnia Jzef Pisudski na czele oddziaw
strzeleckich wyruszy z Krakowa i przekroczywszy granice Krlestwa zaj 12
sierpnia Kielce. Zamierza utworzy tu orodek swej dziaalnoci
wojskowo-politycznej, przeprowadzi na wiksz skal werbunek do strzelcw
i zorganizowa powstanie przeciwko Rosji. Okazao si wszake od razu, e
kraj by do takiej akcji nieprzygotowany i odnis si do niej niechtnie
lub obojtnie. Oparciem dla Pisudskiego bya jedynie Galicja. 16 sierpnia
1914 r. zawiza si w Krlestwie Naczelny Komitet Narodowy, w popularnym
skrcie zwany NKN, i obj polityczn reprezentacj powoanych jednoczenie
do ycia legionw, ktrych kadr stanowi miay oddziay strzeleckie
Pisudskiego. Z kocem 1915 r. legiony liczyy trzy brygady, zoone z
szeciu pukw piechoty, puku artylerii i dwch pukw jazdy.
Legiony tworzone u boku armii rosyjskiej miay duo mniejsze znaczenie.
Jesieni 1914 r. z inicjatywy waciciela ziemskiego Witolda Gorczyskiego
utworzono oddziay ochotnicze, przemianowane nastpnie na legion od miejsca
postoju zwany puawskim. W lutym 1915 r. zosta on zniesiony, a raczej
przeorganizowany na druyny nowoaleksandryjsk i lubelsk. W padzierniku
1915 r. utworzono polsk brygad strzeleck rozwinit pniej na dywizj.
Odezwy wojskowych wadz zaborczych byy pozbawione wszelkiego znaczenia
politycznego i niczym nie krpoway rzdw pastw zaborczych. Jedynie
odezwa wielkiego ksicia nabraa pewnej wagi jako wyraz zrcznej
propagandy, maskujcej imperialistyczne cele wojenne caratu, a
utrzymujcej, e carska Rosja walczy o wolno ludw. W pastwach
zachodnich odezw przyjto jako dowd, e konflikt pomidzy pastwami
centralnymi i cesarstwem rosyjskim przybra ostre rozmiary, utrudniajce
zawarcie odrbnego pokoju. To wanie rozumowanie dyktowao w pierwszych
latach polityk Francji i Anglii w sprawie polskiej. Pary i Londyn nie
odwayyby si interweniowa w Piotrogrodzie w sprawie drobnych nawet
ustpstw na rzecz Polakw w obawie, aby nie narazi si dworskim i rzdowym
koom caratu, ale z zadowoleniem witay gesty wadz carskich wobec Polski,
choby byy one jaowe i bez treci. Rzd Mikoaja Ii nie umia si zdoby
na adn myl polityczn w kwestii polskiej i powtarza jedynie haso o
zjednoczeniu ziem polskich pod berem cara, sta zarazem twardo na
stanowisku, e problem Polski to wewntrzna sprawa rosyjska. Tak gr
niewiele mona byo osign, zwaszcza e ju latem 1915 r. w zwizku z
niepowodzeniami militarnymi carat utraci tak wany atut, jakim byo
posiadanie ziem polskich, a nie sili si na podjcie inicjatywy
rozwizania kwestii polskiej. Czczym frazesem bez treci i bez konsekwencji
byo owiadczenie, zoone przez prezesa ministrw Goremykina, w Dumie 1
sierpnia 1915 r., w chwili gdy wojska rosyjskie wycofay si z Warszawy i z
Krlestwa, e cesarz "poleci Radzie Ministrw opracowa projekty nadania
Polsce po zakoczeniu wojny prawa swobodnej budowy swojego ycia
narodowego, kulturalnego i gospodarczego na zasadach autonomii pod berem
cesarzy Rosji i z zachowaniem wsplnej pastwowoci".
Inicjatyw podjli natomiast Niemcy z myl wytworzenia wrd
spoeczestwa okupowanego Krlestwa przychylnych dla siebie nastrojw. 15
listopada 1915 r. otwarte zostay w Warszawie dwie wysze uczelnie polskie
- uniwersytet i politechnika. Byo to do zrczne posunicie propagandowe,
ktre miao pokaza caemu wiatu, e Niemcy s przyjacimi narodw
uciemionych, a na zajtych przez siebie terytoriach dbaj o szerzenie
kultury i nauki. Zarazem chodzio o to, aby modzie polsk zaj nauk i
studiami, a powstrzyma j od dziaalnoci politycznej, wrogiej Niemcom. W
cigu roku 1916 wprowadzono czciowy samorzd terytorialny, zwoujc w
wikszych miastach Krlestwa sejmiki prowincjonalne i rady miejskie.
Zarazem opracowywali Niemcy plany aneksji duych czci Kongreswki, przy
tym niektre z tych planw przewidyway wysiedlenie ludnoci polskiej z jej
siedzib. Nie przeszkadzao im to zamyla ju od lata 1915 r. o pozyskaniu
polskiego rekruta do walki z Rosj. Projekty te skonkretyzoway si w cigu
1916 r., a to w zwizku z wielkimi stratami (walki pod Verdun, nad Somm,
ofensywa Brusiowa) i wyczerpywaniem si odwodw ludzkich. Chodzio tu o
utworzenie armii polskiej walczcej pod niemieckim dowdztwem przeciwko
Rosjanom, jak rwnie o cignicie do Niemiec, gdzie odczuwano brak rk do
pracy, znaczniejszej liczby polskich robotnikw fabrycznych i rolnych. W
koach rzdowych niemieckich, wojskowych i cywilnych, wyobraano sobie, e
oglnikowa, do niczego nie zobowizujca i nic nie mwica proklamacja
niezawisoci Polski wywoa w spoeczestwie nastroje germanofilskie i
uatwi rekrutacj do wojska i na roboty w Niemczech.
Przez pewien czas wstrzymywano wydanie proklamacji w obawie, e krok ten
zniweczy wszelkie moliwoci zawarcia pokoju odrbnego z Rosj. Dopiero,
gdy w cigu 1916 r. okazao si, e przeciwiestwa imperialistyczne
pomidzy Niemcami a Rosj, zwaszcza na Bliskim Wschodzie, s zbyt due,
aby mogo doj do kompromisu, Niemcy zdecydowali si uy polskiego atutu.
Po dugich przetargach pomidzy Wiedniem a Berlinem dwaj
genera-gubernatorowie, niemiecki w Warszawie i austriacki w Lublinie,
ogosili imieniem cesarzy Austrii i Niemiec tzw. akt 5 listopada 1916 r.,
oglnikowo zapowiadajcy powstanie pastwa polskiego, ale rzecz
charakterystyczna "samodzielnego" (selbstandig) wedug oficjalnego
okrelenia, nie za "niepodlegego" (unabhangig). Dla waciwej oceny
zamierze Niemcw znamienny jest fakt, e postanowiono wprawdzie
proklamowa niezawiso Krlestwa Polskiego, ale nie przystpowa do jego
budowy przed zakoczeniem wojny. Bya to wic jedynie zapowied odbudowy
pastwowoci polskiej w nieokrelonej formie, w nieokrelonej przyszoci,
w nieokrelonych warunkach. Cel dorany proklamacji listopadowej -
uzyskanie polskiego rekruta - nie zosta osignity. Rozpoczty jeszcze w
listopadzie 1916 r. werbunek da rezultaty nike, bez znaczenia.
Rzd carski w odpowiedzi na akt 5 listopada wystosowa do pastw
sprzymierzonych i neutralnych not, w ktrej stwierdza, e "gubernie
Krlestwa tworz w dalszym cigu cz pastwa rosyjskiego, mieszkacw
obowizuje w dalszym cigu przysiga na wierno, ktr skadali Jego
Cesarskiej Moci", Komunikat Piotrogrodzkiej Agencji Telegraficznej z 15
listopada 1916 r. protestowa przeciwko "nowemu bezceremonialnemu
pogwaceniu przez naszych wrogw zasadniczych podstaw prawa
midzynarodowego, ktre zabrania zmusza ludno ziem, si zbrojn
okupowanych, do podnoszenia ora przeciwko wasnej Ojczynie" [sic! -
J.P.]. W kilka tygodni pniej wszake miao miejsce znamienne wystpienie
Rosji o charakterze wyranie propagandowym. 25 grudnia 1916 r. ogoszony
zosta rozkaz Mikoaja Ii do armii i floty wskazujcy cele wojenne Rosji -
zdobycie Stambuu i Cienin oraz utworzenie wolnej Polski "z jej trzech
obecnie rozdzielonych czci". Cele wojenne uwidocznione w rozkazie byy
zupen fikcj, a zdawa sobie z tego spraw sam Mikoaj, gdy jeszcze w
listopadzie 1916 r. mwi do ambasadora angielskiego, Buchanana, i Rosja
zdoa moe odzyska swe granice przedwojenne, ale brak jej si na zdobycze
kosztem Niemiec.
Rzdy pastw zachodnich solidaryzoway si ze stanowiskiem rzdu
carskiego. Krtki ustp o Polsce w nocie wystosowanej 10 stycznia 1917 r.
imieniem mocarstw koalicji przez premiera Francji Brianda do prezydenta
Wilsona gosi: "Zamiary JCM cesarza Wszechrosji w stosunku do Polski s
jasno przedstawione w proklamacji, ktr wyda on do swych armii".
To oficjalne stanowisko, oddajce rzdowi carskiemu decyzj w sprawie
Polski, inaczej ksztatowao si we Francji, inaczej nieco w Anglii.
Moliwo wystpienia u boku pastw centralnych armii polskiej wywoaa
zaniepokojenie we Francji; znalazo to wyraz i w prasie, i w obradach
komisji spraw zagranicznych Izby Deputowanych. Gabinet Brianda wszake
wci traktowa Polsk per non est i w przeddzie ostatecznego niesawnego
upadku caratu zapatrzony by w jego wielko i potg. 14 lutego i 11 marca
1917 r. gabinet Brianda zawar z rzdem carskim nowe umowy stanowice, e w
zamian za poparcie udzielone Francji przez Rosj w przedmiocie ustalenia
granicy francusko-niemieckiej, rzd republiki francuskiej "pragnc zapewni
swemu sprzymierzecowi zarwno pod wzgldem militarnym, jak i przemysowym
wszelkie gwarancje podane dla bezpieczestwa i rozwoju gospodarczego
Cesarstwa, przyznaje Rosji zupen swobod oznaczenia swych granic
zachodnich wedug swej woli". Innymi sowy Francja decyzj o losach Polski
oddawaa w rce cara. Tekst tej umowy zosta w listopadzie 1917 r.
opublikowany przez rosyjski rzd rewolucyjny i wywoa we Francji niemae
zakopotanie.
W tym samym czasie w Anglii zaczto rozwaa korzyci i niekorzyci
pynce dla Wielkiej Brytanii z moliwej odbudowy pastwa Polskiego.
Rozwaania te znalazy wyraz w dwch memoriaach, opracowanych jesieni
1916 r. Autorzy ich patrzyli na problem polski z rnych punktw widzenia.
Porwnanie ich rzuca interesujce wiato na polityk brytyjsk.
Jeden z tych memoriaw opracowano w Foreign Office jesieni 1916 r. na
polecenie premiera Asquitha. Opowiada si on za "utworzeniem Krlestwa
Polskiego z wielkim ksiciem rosyjskim jako krlem" i podkrela, e gdyby
Polska uzyskaa "dostp do Batyku dla swego handlu, powstaoby pastwo,
ktre z punktu widzenia narodowego i gospodarczego miaoby perspektywy
trwaoci. Wobec silnego antagonizmu rasowego polsko-pruskiego, ktry
spowodowa otwarte wypowiedzenie si Polakw zaboru rosyjskiego przeciw
Niemcom i ciche poparcie tego stanowiska przez najlepsze elementy Galicji i
Poznaskiego, wszystko przemawia za tym, e przysze pastwo polskie stanie
si pastwem buforowym - w najlepszym znaczeniu tego wyrazu - pomidzy
Rosj a Niemcami, tzn. zagwarantuje Rosji tak Polsk, co do ktrej bdzie
rzecz wysoce nieprawdopodobn, aby moga bra udzia w sojuszu przeciwko
Rosji, dopki Rosja pozostanie wierna programowi Ententy, tzn. programowi
goszcemu poszanowanie niezalenoci maych narodw. To pastwo polskie
byoby jednym z najpotniejszych spord tych odrbnych organizmw
pastwowych, ktre powstayby po rozpadniciu si Austro-Wgier. Z punktu
widzenia Anglii i Francji ten acuch pastw stanowiby skuteczn barier
przeciw dominujcej roli Rosji w Europie i przeciw ekspansji Niemiec na
Bliski Wschd, gdy nowe pastwa byyby zadowolone z urzeczywistnienia
swoich aspiracji narodowych, a jednoczenie miayby przed sob wielk
przyszo gospodarcz dziki rynkom handlowym zapewnionym przez posiadanie
dostpu do Batyku".
Tre waciwa, ktr naley wyuska spord dyplomatycznych frazesw,
jest taka: autor memoriau proponuje utworzenie pastwa polskiego, ktre
byoby pozornie zwizane z Rosj (oddanie korony wielkiemu ksiciu),
faktycznie wszake miaoby stanowi zapor przed ewentualn prb
rozcignicia wpyww rosyjskich na Europ rodkow. Autor memoriau
wyszed widocznie z tych angielskich k politycznych, ktre do Rosji
odnosiy si zawsze nieufnie i pomimo ukadw anglo-rosyjskich i sojuszu
wojennego uwaay w przyszoci konflikt z Rosj za prawdopodobny. Pragny
wic ze wszech stron otoczy Rosj barier. W Europie rodkowej rol t
memoria przeznacza Polsce.
Wyrazicielem innych zupenie pogldw by Arthur J. Balfour, polityk
konserwatywny, wwczas sekretarz stanu spraw zagranicznych. W listopadzie
1916 r. Balfour opracowa memoria, w ktrym wypowiedzia si przeciwko
niepodlegoci Polski. "Obawiam si - pisa - e nowa Polska cierpie
bdzie na te same choroby, ktre j dawniej zgubiy; e bdzie ona widowni
cigych intryg pomidzy Niemcami a Rosj; e jej istnienie nie bdzie
utrwalao pokoju w Europie, lecz przeciwnie bdzie wieczn przyczyn
europejskich konfliktw. Co wicej, nawet gdyby taka Polska bya zdolna do
odgrywania roli pastwa buforowego - w co wtpi - nie jestem pewien, czy
takie pastwo buforowe midzy Niemcami a Rosj przyniosoby jak korzy
Europie Zachodniej. Gdyby Niemcy zostay uwolnione od wszelkiej obawy
naporu ze strony Rosji i miay mono zwrcenia caej swej potgi w
kierunku rozwoju swych ambicji zachodnich, ucierpiayby na tym Francja i
Wielka Brytania. Nie jestem wcale pewien, czy odcicie Rosji od jej
zachodnich ssiadw nie zwrcioby jej zainteresowa w kierunku Dalekiego
Wschodu w stopniu, ktry brytyjskich mw stanu musiaby napawa pewnym
niepokojem. Im bardziej Rosja stanie si mocarstwem europejskim ni
azjatyckim, tym lepiej dla wszystkich. Std dochodz do wniosku, e
najbardziej zgodne z naszymi interesami rozwizanie kwestii polskiej to
utworzenie Polski wyposaonej w szerok autonomi, ale pozostajcej
rwnoczenie integraln czci imperium rosyjskiego. Nowe pastwo czy
prowincja powinna obj nie tylko cay zabr rosyjski, ale take i
austriacki i przynajmniej cz pruskiego z grabiey dawnego Krlestwa".
W przeciwiestwie do nieznanego urzdnika Fureign Office, Balfour
dostrzega dla Anglii niebezpieczestwo ze strony Rosji jedynie w Azji i
sdzi, e im bardziej Rosja bdzie wcignita w polityk europejsk i w
europejskie powikania, tym bardziej osabnie jej nacisk na stref
interesw brytyjskich w Azji rodkowej i na Dalekim Wschodzie. Wsplna
granica i bezporednie ssiedztwo Niemiec z Rosj wywoa miay, zdaniem
Balfoura, konflikty niemiecko-rosyjskie, korzystne dla Anglii i dla
Francji. Pastwo polskie natomiast, oddzielajce Niemcy od Rosji,
wytworzyoby solidarno interesw dwu zaborcw i umoliwio niemieckie
parcie na zachd Europy.
Oba memoriay s znamiennym wiadectwem dwch rnych nurtw polityki
brytyjskiej w stosunku do Rosji, z ktrych - zalenie od okolicznoci -
gr bra to jeden to drugi.
Oficjalnie rwnie Wielka Brytania staa wci na stanowisku, e kwestia
polska jest wewntrzn spraw rosyjsk, Rzecznik rzdu angielskiego
owiadczy w Izbie Gmin 22 marca 1917 r.: "Nie sdz, abymy mieli dyktowa
Rosji, jaki rodzaj samorzdu ma udzieli Polsce i jestem pewien, e Rosja
nie bdzie nam dyktowaa, jaki rodzaj samorzdu powinnimy da Irlandii".
Due znaczenie miao stanowisko wielkiego, neutralnego dotd mocarstwa -
Stanw Zjednoczonych. Prezydent Wilson, niezadowolony z wynikw podjtej w
grudniu 1916 r. prby porednictwa midzy stronami walczcymi, uzna za
rzecz waciw okreli publicznie swj pogld na sytuacj polityczn
wiata, na drogi usunicia konfliktu i rozwizania trudnoci
midzynarodowych.
22 stycznia 1917 r. prezydent skierowa do senatu ordzie, zawierajce
program "pokoju bez zwycistwa", tzn. bez zwycizcw i bez zwycionych.
Znalaz si tam ustp tej treci: "Nie moe czy nie powinien trwa pokj,
ktry by nie opiera si na zasadzie, i rzdy czerpi sprawiedliw wadz
(just powers) ze zgody rzdzonych i e nigdzie nie istnieje prawo
przenoszenia ludw z jednego panowania pod inne jakby byy one prywatn
wasnoci. Uznaj za spraw oczywist, jeli mam przytoczy przykad, e
mowie stanu wszdzie s zgodni, i powinna powsta zjednoczona,
niepodlega i autonomiczna Polska (united, independent and autonomous
Poland)".
Ta cz ordzia Wilsona zasuguje na blisz uwag. Powoujc si na
zgodno opinii mw stanu prezydent mia na myli akt 5 listopada, rozkaz
Mikoaja Ii do armii i floty, wreszcie deklaracj Brianda z 10 stycznia
1917 r. solidaryzujc si z rozkazem carskim. Na tej podstawie uzna, e
spord trudnych, spornych kwestii narodowych i terytorialnych sprawa
polska najbardziej dojrzaa ju do rozwizania. Zupenie natomiast nie
zdawa sobie sprawy z tego, jak rozwizanie to ma przybra posta. Zwrot o
Polsce zjednoczonej zaczerpn Wilson zapewne z odezwy Mikoaja Ii, nie
rozumia wszake, co on oznacza.
Ordzie Wilsona wywoao entuzjazm w Polsce, a zaniepokojenie w
Niemczech. Da mu wyraz kanclerz Bethmann-Hollweg w rozmowie z ambasadorem
amerykaskim w Berlinie Gerardem. Szef rzdu niemieckiego lka si, czy
zjednoczenie Polski nie oznacza utraty przez Prusy ziem polskich cznie z
Gdaskiem. Berlin byby w takim razie o dwie godziny drogi od granicy, a
Prusy Wschodnie byyby odcite od Rzeszy. Ambasador pospieszy uspokoi
swego rozmwc i owiadczy mu, i jest pewien, e prezydent mwic o
Polsce zjednoczonej i niepodlegej nie myla o adnym okresie jej dziejw,
lecz o Polsce takiej, jak utworzyy Niemcy i Austria aktem 5 listopada.
Naley przypuszcza, i ambasador otrzyma z Waszyngtonu instrukcje, jak
naley komentowa ordzie prezydenta. Jest rzecz znamienn, i kanclerz
zarzdzi, aby wiadomo o tej rozmowie podana zostaa przez pras.


Rozdzia pidziesity
sidmy:
Plany wojny podmorskiej


Zmieniajcy si na niekorzy Niemiec stosunek si, a take niepowodzenie
propozycji pokojowych skoniy Niemcw do chwycenia si rodkw
rozpaczliwych, mianowicie wprowadzenie do walki odzi podwodnych.
Admiralicja niemiecka wysaa odzie podwodne do akcji ju we wrzeniu
1914 r., 18 lutego 1915 r. wody okalajce Wyspy Brytyjskie okrelono jako
teren wojenny. Akcj odzi podwodnych spodziewali si Niemcy przerwa lub
przynajmniej osabi blokad Niemiec. Storpedowanie wszake u wybrzey
Irlandii 7 maja 1915 r. okrtu pasaerskiego "Lusitania" wywoao konflikt
ze Stanami Zjednoczonymi. Niemcy ustpiy, a 1 wrzenia 1915 r. zoyy
zobowizanie, e odzie podwodne nie bd zatapiay okrtw pasaerskich
"bez uprzedniego ostrzeenia". 24 marca 1916 r. Niemcy znowu zatopili w
kanale La Manche parowiec "Sussex". Na skutek ostrego protestu Waszyngtonu
i pod grob zerwania przez Stany Zjednoczone stosunkw dyplomatycznych
rzd Rzeszy cofn si znowu i ponownie ogosi 4 maja 1916 r., e okrty
handlowe nie bd zatapiane "bez uprzedniego ostrzeenia". Wojna podmorska
osaba i ograniczaa si waciwie tylko do Morza rdziemnego, gdzie w
gr nie wchodziy interesy amerykaskie. Niemcy akcj odzi podwodnych
utrudniali transporty morskie pynce do portu w Salonikach dla korpusu
ekspedycyjnego gen. Sarraila. Nie miao to przecie wikszego znaczenia.
Reakcyjna cz opinii publicznej w Niemczech bya wstrzymaniem wojny
podmorskiej bardzo wzburzona i ostro atakowaa za to kanclerza.
W drugiej poowie 1916 r. wzmogy si znacznie gosy dajce
energicznego prowadzenia dziaa podwodnych. Przeduanie si wojny, coraz
wikszy brak surowcw potrzebnych przemysowi wojennemu, coraz dotkliwsze
niedomogi aprowizacyjne, zmczenie spoeczestwa - wszystko to byy
czynniki pomniejszajce szanse zwycistwa. Koa rzdzce w Niemczech dobrze
zdaway sobie przy tym spraw, e z zakoczeniem wojny naley si spieszy
nie tylko ze wzgldw militarnych i gospodarczych, ale i ze wzgldw
spoecznych, rosnce bowiem niezadowolenie mas ludowych stawiao przed oczy
panujcej grupie junkiersko-buruazyjnej grone widmo rewolucji.
Ludendorff, ktry szybko umacnia sw wadz, doszed ju w drugiej
poowie 1916 r. do przekonania, e "nieograniczona akcja odziami
podwodnymi bya ostatnim rodkiem, ktry w niedugim czasie pozwoli
zwycisko ukoczy wojn". Szef sztabu admiralicji admira von Holtzendorff
w memoriale z 22 grudnia 1916 r. dowodzi: "Wojna musi si skoczy przed
jesieni 1917 r., w przeciwnym razie nastpi oglne wyczerpanie i wynik jej
bdzie niepomylny. W obozie nieprzyjacielskim, we Woszech i we Francji,
ycie gospodarcze ulego takiemu wstrzsowi, e wszystko trzyma si tam
tylko dziki energii angielskiej. Jeli uda nam si zama Anglii
krgosup, wojn zakoczymy szczliwie. Krgosupem Anglii jest okrt,
ktry wyspom brytyjskim przywozi ywno i surowce i zapewnia im zdolno
patnicz wobec zagranicy". Admira Holtzendorff oblicza dalej, e
posiadane przez Niemcy 154 odzie podwodne, z ktrych 100 moe by stale w
akcji na morzu, mog miesicznie zatapia 600 tys. ton. Ponadto
przypuszcza, e energiczne dziaania niemieckie odstrasz co najmniej 2/5
okrtw neutralnych obsugujcych Angli. W rezultacie brytyjski transport
morski w cigu piciu miesicy ulegnie zmniejszeniu o 39%, a tego Anglia
nie bdzie w stanie wytrzyma. Pozostanie wwczas bez surowcw i bez
ywnoci, zwaszcza e okres krytyczny przypadnie na przednwek, po
wyczerpaniu zapasw zeszorocznych. Jego zdaniem wojna podwodna musi si
rozpocz najpniej 1 lutego, aby jeszcze przed nowymi zbiorami mona byo
osign spodziewane wyniki. W Anglii zapanuje gd i bezrobocie, a wwczas
ten najgroniejszy przeciwnik Niemiec zmuszony bdzie prosi o pokj.
Eksperci niemieckiej marynarki wojennej gwarantowali, e obliczenia te s
najzupeniej realne.
9 stycznia 1917 r. obecni na wielkiej naradzie w kwaterze gwnej w
Pszczynie pod przewodnictwem cesarza opowiedzieli si za nieograniczon
wojn podmorsk. Wbrew stanowisku kanclerza przewayli szal Hindenburg i
Ludendorff owiadczeniem, e nie mog odpowiada za sytuacj na froncie,
jeli najpniej do 1 lutego odzie podwodne nie rusz do akcji.
Jednoczenie wzili oni cakowit odpowiedzialno za wszystkie skutki tego
kroku; moliwo wystpienia zbrojnego Stanw Zjednoczonych wyranie
bagatelizowali. Do powzicia decyzji przyczyni si, rzecz
charakterystyczna, i ten argument, e gdyby Rzesza zawara pokj
kompromisowy bez prby zamania przeciwnika akcj odzi podwodnych, nard
niemiecki (tzn. niemiecka reakcja) nigdy nie darowaby cesarzowi saboci,
ktra nie dozwolia mu uciec si do ultima ratio, aby odnie pene
zwycistwo.
31 stycznia 1917 r. dyplomaci niemieccy akredytowani w stolicach pastw
neutralnych zoyli rzdom tych pastw deklaracj zapowiadajc, e z dniem
1 lutego rozpoczta zostanie nieograniczona wojna podmorska i niemieckie
odzie podwodne zatapia bd wszystkie okrty na wodach okalajcych Wyspy
Brytyjskie, Francj i Wochy. Dowdcy odzi otrzymali rozkaz dziaania z
ca bezwzgldnoci i atakowania przede wszystkim okrtw handlowych.
Oznaczao to, e zatapiane bd wszystkie okrty, take pastw neutralnych,
bez uprzedzenia i bez troski o ratowanie ludzi.
Krok ten pocign za sob doniose skutki.


Rozdzia pidziesity
smy:
Wystpienie Stanw
Zjednoczonych


Rzd Stanw Zjednoczonych zareagowa na deklaracj niemieck z 31
stycznia o wszczciu nieograniczonej wojny podmorskiej szybko i
energicznie, 3 lutego 1917 r. zerwa stosunki dyplomatyczne z Rzesz.
Stany Zjednoczone zaraz w pierwszych dniach wojny, 4 sierpnia 1914 r.
ogosiy neutralno i pocztkowo rzeczywicie cile jej przestrzegay.
Prezydent Wilson w ordziu z 19 sierpnia 1914 r. wezwa obywateli
amerykaskich, aby byli "bezstronni i w myli i w czynach". Nard Stanw
Zjednoczonych bowiem utworzy si z synw wielu narodw, zwaszcza tych,
ktrzy obecnie walcz ze sob. Powstay wic w USA obawy, e namitnoci,
ktre wzbudzia wojna toczca si w Europie, mog osabi spoisto
narodow republiki pnocnoamerykaskiej. Zarazem rzd waszyngtoski
ogosi, e poyczki ewentualnie udzielone pastwom walczcym byyby
sprzeczne "z prawdziwym duchem neutralnoci". Sekretarz stanu spraw
zagranicznych Bryan motywowa to zarzdzenie tym, e gdyby obywatele
amerykascy udzielali poyczek stosownie do swych sympatii narodowych,
prowadzioby to do tego, e "interes pieniny" podzieliby nard Stanw
Zjednoczonych na zwalczajce si obozy. wiadectwem nieskrystalizowanych
jeszcze pogldw na spraw wojny s sowa pk House'a, zaufanego doradcy
prezydenta. "Jeeli zatriumfuje Koalicja - pisa 22 sierpnia 1914 r. House
do Wilsona - bdzie to hegemonia Rosji na kontynencie europejskim.
Odwrotnie, jeli zwyci Niemcy, znajdziemy si na wiele lat pod jarzmem
germaskiego militaryzmu".
Pierwsze tygodnie wojny nie zapowiaday Amerykanom korzyci
gospodarczych, przeciwnie przyniosy im straty. W Europie przewaao
przekonanie, e wojna zakoczy si w krtkim czasie, e wobec tego zapasy
ywnoci, surowcw i wyrobw przemysowych w pastwach europejskich s
wystarczajce, i e przywz jest zbdny. By on ponadto znacznie
utrudniony, gdy handlowe okrty francuskie i angielskie zajte byy
transportem wojska, niemieckie za zablokowane w swych portach. Std
raptownie usta, a w kadym razie uleg znacznemu zmniejszeniu amerykaski
eksport do Europy, nawet eksport baweny, i Stany Zjednoczone stany przed
widmem gronego kryzysu gospodarczego. Niebezpieczestwo zaostrza jeszcze
fakt, e kapitalici europejscy wycofali swe kapitay ze Stanw
Zjednoczonych, co prowadzio do spadku dolara.
Sytuacja wszake zmienia si szybko. Ju w padzierniku 1914 r. zaczo
bra gr przekonanie o wojnie dugotrwaej, zapasy zuywano, rosa
potrzeba nowych zakupw. Anglia i Francja zaczy nabywa na rynku
amerykaskim zarwno sprzt wojenny, jak i ywno, surowce, zwaszcza
bawen i rop. Banki amerykaskie chtnie udzielay wysokich kredytw, aby
mc sprzedawa jak najwicej i zdoby przewag nad konkurentami z Kanady,
Australii i Argentyny. 24 padziernika 1914 r. rzd zawiadomi banki, e
nie sprzeciwia si udzielaniu pastwom walczcym kredytw
krtkoterminowych. Rzecz jasna, e wszystkie te transakcje mogli Amerykanie
przeprowadzi jedynie z Francj i Angli, Niemcy z powodu blokady nie
wchodziy w gr jako odbiorca na wielk skal. W tych warunkach Stany
Zjednoczone nie mogy dugo utrzyma swej "bezstronnoci". Do listopada
1916, r. pastwa koalicji uzyskay ze strony bankw amerykaskich w formie
kredytw towarowych i poyczek 1929 mln dolarw, Niemcy za niespena 20
mln. Gwnym bankierem pastw koalicji by znany nowojorski Dom Morgana.
Dostawcami pastw koalicji byo ponad 900 wielkich firm amerykaskich, a
midzy innymi tacy potentaci, jak Dupont de Nemours, Bethlehem Steel
Company, United States Steel Corporation, General Eleclric Company i inni.
Kapita amerykaski by wic powizany cisymi wzami interesu z Angli
i Francj. Przegrana koalicji przyniosaby niewtpliwie wielkim firmom
amerykaskim znaczne straty. Ale to bynajmniej nie znaczy, i nard Stanw
Zjednoczonych pragn wzi udzia w wojnie. Pukownik House pisa: "90%
Amerykanw sprzeciwia si interwencji zbrojnej". Du wymow mia fakt, e
w kampanii wyborczej przed wyborami prezydenta w listopadzie 1916 r. obaj
kandydaci, Wilson i Hughes, wystpowali jako zwolennicy neutralnoci. Stany
Zjednoczone musz pozosta "poza wojn", by to slogan goszony przez obie
partie. Przeciwko udziaowi w wojnie i za zachowaniem cakowitej
neutralnoci opowiaday si zwizki zawodowe i organizacje farmerskie.
Przeciwnikami wystpienia zbrojnego byli rwnie Niemcy amerykascy,
zamoni i ruchliwi, ktrych byo okoo 4 mln. Take Irlandczykom ich
stanowisko antyangielskie dyktowao postaw pokojow; ydom za - ich
niech do caratu. W wychodstwie polskim przewaay tendencje
antyniemieckie, ale wystpowa rwnie i kierunek antyrosyjski. Wrd mas
ludnoci zupenie zamerykanizowanej growaa nieufno do Europy i
tradycyjne denie do trzymania si z dala od wszelkich powika
europejskich.
W kampanii propagandowej, prowadzonej przez obie strony z duym nakadem
rodkw, przewag mieli niewtpliwie Anglicy i Francuzi. Zreszt Niemcy
sami nazbyt czsto szkodzili sobie i dostarczali argumentw przeciwnikom.
Propaganda koalicyjna doskonale wyzyskiwaa zatapianie okrtw
pasaerskich, gdy ginli obywatele amerykascy ("Lusitania" 7 maja,
"Arabic" 19 sierpnia 1915 r., "Sussex" 24 maja 1916). Walnym atutem w
agitacji przeciwko pastwom centralnym bya rwnie akcja sabotaowa i
szpiegowska prowadzona na terenie Stanw Zjednoczonych przez wywiad
niemiecki. Na danie wadz amerykaskich zosta odwoany niemiecki attache
wojskowy von Papen, pniejszy kanclerz Rzeszy. Jednak, mimo e wszystkie
takie fakty nastrajay opini publiczn w Ameryce przeciwko Niemcom,
spoeczestwo nie byo jeszcze przygotowane do wystpienia zbrojnego. Rzd
biorc t moliwo coraz powaniej pod uwag rozumia jednoczenie, e
decyzji tak cikiej nie mona podejmowa wbrew nastrojom i deniom
znacznej wikszoci narodu.
W lutym 1917 r., w pierwszych ju dniach nieograniczonej wojny
podmorskiej sytuacja zmienia si radykalnie. Okrty, w obawie niemieckich
odzi podwodnych nie wypyway na morze. W portach amerykaskich zaczy
si gromadzi stosy towarw. Zamwienia na eksport do Europy przestano
realizowa, a stanowiy 3/5 caego wywozu amerykaskiego. Kraj stan znowu
w obliczu kryzysu gospodarczego. Nie tylko przedstawiciele wielkiego
kapitau, zainteresowanego w dostawach i poyczkach dla Anglii i Francji,
ale i farmerzy w stanach rodkowych i i plantatorzy baweny na poudniu
zaczli dotkliwie odczuwa skutki wojny i bezwzgldnej akcji niemieckiej i
zastanawia si, czy istotnie Stany Zjednoczone mog nadal zosta "poza
wojn". Tradycyjny pogld rozpowszechniony od czasw Waszyngtona, e
wszelkie powikania europejskie s dla Stanw Zjednoczonych obojtne, e z
tej strony nie grozi im adne niebezpieczestwo, gdy chroni je ocean,
zosta nagle zachwiany. Znany publicysta amerykaski Walter Lippmann pisa
17 lutego 1917 r. w czasopimie "New Republic", e Niemcy zagroziy
bezpieczestwu drg na Atlantyku i na tym polega ich wina. Zwycistwo
Niemcw na morzu - wywodzi dalej Lippmann - prowadzi do tego, e stan oni
na czele wielkiej koalicji niemiecko-rosyjsko japoskiej skierowanej
przeciwko "wiatu atlantyckiemu".
Piszc te sowa Lippmann nie wiedzia jeszcze prawdopodobnie o niedawnych
nieodpowiedzialnych niewtpliwie posuniciach rzdu berliskiego. Rzecz tak
wyglda. Od pocztku wojny Urzd Spraw Zagranicznych Rzeszy ca sw
korespondencj z ambasad niemieck w Waszyngtonie przekazywa wycznie za
porednictwem amerykaskiej ambasady w Berlinie. Przy czym wszelkie
telegramy szy angielskim kablem podwodnym. Zdumiewa si wic naley
lekkomylnoci sekretarza stanu Zimmermanna, ktry 16 stycznia 1917 r.
przesa na rce ambasadora w Stanach Zjednoczonych z poleceniem
przekazania dalej instrukcje dla posa niemieckiego w Meksyku. Na wypadek
wybuchu wojny niemiecko-amerykaskiej rzd Rzeszy proponowa Meksykowi
sojusz wojskowy, pomoc finansow i otwiera przed nim perspektywy
odzyskania ziem utraconych na rzecz pnocnego ssiada w 1848 r., a
mianowicie Teksasu, Nowego Meksyku i Arizony. Ponadto zachca do rozmw z
rzdem w Tokio dla zaporedniczenia pokoju midzy Japoni a Niemcami, a
nawet co wicej, sojuszu tych pastw przeciwko Stanom Zjednoczonym.
Wysyajc takie instrukcje Zimmermann bra pod uwag fakt, e Stany
Zjednoczone znajdoway si od lata 1916 r. w ostrym konflikcie z Meksykiem,
a wojska amerykaskie pod dowdztwem gen. Pershinga wkroczyy na terytorium
meksykaskie.
Wywiad angielski, jak atwo byo przewidzie, przej i odszyfrowa
telegram Zimmermanna. 24 lutego odszyfrowany tekst znalaz si na biurku
ambasadora amerykaskiego w Londynie Page'a. 1 marca opublikowaa go prasa
amerykaska. Wraenie w spoeczestwie byo olbrzymie. Meksyk, z ktrym
Stany Zjednoczone byy w konflikcie, Japonia, ktrej ekspansja w Azji
Wschodniej budzia coraz silniejszy niepokj, Niemcy, ktre zagraay
handlowi amerykaskiemu - wszystko to czyo si teraz razem.
19 marca 1917 r. niemiecka d podwodna storpedowaa okrt amerykaski
"Vigilentia", ktry zaton wraz z ca zaog. Prezydent Wilson uzna, e
fakty te wystarcz, e amerykaska opinia publiczna zostaa ju
dostatecznie przygotowana do udziau Stanw Zjednoczonych w wojnie. 21
marca zwoa Kongres, 2 kwietnia Senat 82 gosami przeciwko 6 powzi
uchwa upownniajc rzd do wypowiedzenia wojny Niemcom; 6 kwietnia 1917
r. analogiczna uchwaa wikszoci 373 gosw przeciwko 50 zapada w Izbie
Reprezentantw. Tego jeszcze dnia, 6 kwietnia 1917 r. Stany Zjednoczone
wypowiedziay wojn Niemcom. Dopiero w 8 miesicy pniej, 7 grudnia 1917
r. wyday wojn Austro-Wgrom.
Stany Zjednoczone nie zwizay si z koalicj adnymi traktatami ani
umowami. Wedug przyjtej nomenklatury nie byy pastwami sprzymierzonymi,
lecz stowarzyszonymi.
Decyzja Waszyngtonu miaa dla dalszego biegu wypadkw due znaczenie.
Ca sw wielk potg gospodarcz oddawaa republika pnocnoamerykaska w
wikszej jeszcze ni dotd mierze pastwom zachodnim. Miao to szczegln
wag w chwili, gdy ich tona gwatownie topnia pod atakami niemieckich
odzi podwodnych. Amerykaska flota, amerykaskie stocznie i cay potny
przemys amerykaski stany do dyspozycji sprzymierzecw. Straty
poniesione w wojnie podmorskiej mona wic byo szybko wyrwnywa;
bezporednia natomiast akcja zbrojna Amerykanw na frontach europejskich
nie moga nastpi od razu. W chwili wybuchu wojny Stany Zjednoczone miay
200 tys. onierza pod broni i tylko drobna cz tego wojska moga by
uyta w Europie. Natomiast wystawienie i wyszkolenie wielkiej armii, ktra
by zawaya na losach wojny, wymagao okoo roku. Tote dopiero wiosn 1918
r. zaczy wiksze jednostki wojsk amerykaskich przybywa na front
francuski. Ogem w 1918 r. znalazy si we Francji 42 dywizje wojsk
amerykaskich, z ktrych kada liczya okoo 27 tys. onierzy i okoo
tysica oficerw, razem wic byo wojska Stanw Zjednoczonych 1176000.
Czynny udzia w walkach na froncie wzio 29 dywizji, a wic 812000
onierza. Bya to wic pomoc znaczna, zwaszcza gdy si zway, i
Amerykanie przybyli do Francji w czasie, gdy Francuzi, Belgowie i Anglicy
byli ju czteroletnimi bojami wyczerpani.
Znaczna bya rwnie pomoc na morzu udzielona koalicji przez Stany
Zjednoczone. Pen par pracoway stocznie amerykaskie. Amerykaska
marynarka konwojowaa transporty morskie i cigaa niemieckie odzie
podwodne. Pod koniec wojny penio sub na wodach europejskich ponad 300
okrtw wojennych amerykaskich majcych 75 tys. marynarzy na pokadzie.


Rozdzia pidziesity
dziewity:
Wojna podmorska


Pierwsze trzy miesice ofensywy odzi podwodnych zdaway si potwierdza
suszno oblicze admiralicji niemieckiej, e w przecigu p roku Wielka
Brytania zostanie powalona i zmuszona do wszczcia rokowa pokojowych.
Anglia znalaza si istotnie w sytuacji bardzo trudnej. Straty jej
marynarki handlowej byy due; np. w kwietniu 1917 r. o 30% wysze, ni to
przewidywaa admiralicja niemiecka. Groba wygodzenia Anglii i
zdezorganizowania jej przemysu wydawaa si zupenie realna. Pooenie
pogarsza jeszcze fakt, e armatorzy krajw neutralnych woleli nie naraa
swych okrtw na ryzyko spotkania z odziami niemieckimi i zatrzymywali je
w portach macierzystych. Znane i stosowane sposoby obrony pocztkowo
zawodziy. Pocig przez torpedowce nie dawa rezultatw, gdy d zwykle
do wczenie dostrzegaa zblianie si przeciwnikw i miaa czas schroni
si w gbinach morskich. Wtpliwe wyniki przynosio rwnie wyznaczanie
okrtom handlowym oddzielnych "drg", ktre byyby strzeone przez flot
wojenn, Niemcy szybko orientowali si w ich kierunkach i wskutek tego
znali miejsca, w ktrych mona byo atakowa transporty angielskie.
Po kilku miesicach sytuacja ulega zasadniczej zmianie. Przede wszystkim
wyczerpyway si siy niemieckie. d podwodna po pewnym okresie pywania
wymagaa gruntownego remontu, jej zaoga penego wypoczynku. Gdy w kwietniu
w akcji byo 102 odzie, w maju liczba ta spada do 84. Nie mniejsze
znaczenie mia fakt, e gdy saby siy niemieckie, wzmaga si opr
koalicji. Na Morzu Pnocnym na przestrzeni okoo 4007km stana
olbrzymia przegroda ze 100 tys. min. Patrole morskie tropice odzie
niemieckie liczyy ogem 8 tys. statkw, wypadao wic 100 pocigowcw na
jedn d podwodn. Bardzo skuteczn ochron okazay si konwoje. Przewaga
si morskich po stronie Sprzymierzonych bya wwczas tak dua, e atak
odzi by mao skuteczny, a pociga dla niej znaczne ryzyko. Stosowano i
inne jeszcze rodki walki. Byy to okrty-puapki o pozorach i wygldzie
zwykego statku handlowego. Miay one wszake starannie ukryt artyleri,
ktra zasypywaa pociskami zbliajc si d podwodn.
Trzeba nastpnie uwzgldni podstawowy bd w obliczeniach admiralicji
niemieckiej; braa ona pod uwag jedynie tona angielski, liczya bowiem,
e statki pastw neutralnych w obawie przed zatopieniem nie bd wypyway
na morze. Istotnie tak sytuacja wygldaa w pierwszych tygodniach wojny
podmorskiej, ulega wszake radykalnej zmianie, gdy Stany Zjednoczone
wypowiedziay wojn Niemcom. Wwczas neutralne pastwa Europy musiay ugi
si przed wol Waszyngtonu i Londynu, jeli nie chciay pozbawi si
niezbdnego przywozu z Ameryki. Okrty neutralne wypyny znowu z portw i
5/6 floty handlowej caego wiata stano do dyspozycji Sprzymierzonych.
Zniszczenie tonau wiatowego wymagao lat, a na to Niemcom brako czasu.
Latem 1917 r. Niemcy zrozumieli, e chocia akcja odzi podwodnych
przyniosa przeciwnikowi wielkie straty, wojny jednak nie rozstrzygnie.


Rozdzia szedziesity:
Ofensywa Nivelle'a
i trudnoci wewntrzne
Francji


Jeeli pastwa centralne nie mogy uwaa rezultatw kampanii 1916 r. za
pomylne, to i koalicja nie miaa powodw do zadowolenia. Nie zdoaa
zapobiec klsce rumuskiej, w bitwie nad Somm poniosa ogromne straty,
zupenie niewspmierne do uzyskanych wynikw. Koniec wojny wydawa si
rwnie daleki jak przed rokiem. Powszechne niezadowolenie i utrata zaufania
do naczelnego dowdztwa sprawiy, e stopniowo odsuwano od komendy gen.
Joffre'a, zwycizc w pierwszej bitwie nad Marn. Mianowano go 27 grudnia
1916 r. marszakiem Francji (bya to pierwsza buawa marszakowska nadana
przez republik), ale odsunito od wadzy. Nastpc jego zosta gen. Robert
Nivelle, wsawiony zwycisk obron Verdun. Nivelle by twrc i gwnym
przedstawicielem tzw. modej szkoy z Verdun. Odwany, opromieniony laurami
wietnych zwycistw, pewny siebie, wzbudzi w spoeczestwie wielkie
zaufanie i wielkie nadzieje. By on stanowczym przeciwnikiem stosowanej
przez Joffre'a strategii zuycia i atakw o celach ograniczonych, ktre
przynosiy ogromne straty w ludziach, a nie daway rezultatw. Wedug
Nivelle'a atak musi by szybki, gwatowny i da w skutku przeamanie frontu
nieprzyjacielskiego. "Przeamiemy front niemiecki - owiadczy - gdy
bdziemy chcieli, pod warunkiem, e operacj przeprowadzimy przez
zaskoczenie i nagy atak w 24 lub 48 godzin".
Nowy wdz francuski rozpocz od razu przygotowania do wielkiej ofensywy,
ktr planowano pierwotnie na pocztek, nastpnie na wiosn 1917 r. Uderzy
mieli jednoczenie Anglicy nad Somm, Francuzi nad Aisne, Wosi nad Isonzo
(Socz), Rosjanie na froncie wschodnim. Uderzeniom tym sekundowa mieli na
froncie bakaskim Rumuni i francuski korpus ekspedycyjny w Salonikach. Po
tak przygotowanej, wielofrontowej ofensywie Nivelle obiecywa sobie bardzo
wiele, moe nawet ostateczne zamanie przeciwnika.
Rosja nie moga jednak przeprowadzi ofensywy tak wielkiej, jakiej od
niej domagay si pastwa zachodnie. Wobec tego wstrzymywali si z
wystpieniem Rumuni, a take Wosi. Ofensywa rosyjska, zwana ofensyw
Kiereskiego, odbya si pniej i miaa znacznie mniejszy zasig.
Nieoczekiwanym utrudnieniem ataku francusko-angielskiego bya decyzja
dowdztwa niemieckiego, nakazujca skrcenie frontu. W lutym i marcu wojska
niemieckie opuciy planowo wybrzuszenie frontu midzy Arras i Soissons i
wycofay si na lini prostsz i krtsz, zwan pozycj Zygfryda. Wskutek
tej operacji Niemcy wzmocnili swe odwody, Sprzymierzeni za zmuszeni
zostali do przeprowadzenia ataku na terenie systematycznie i gruntownie
zniszczonym przez ustpujce wojska niemieckie.
Trudnoci pitrzyy si zreszt przed Nivellem ze wszystkich stron.
Dowdca angielski Sir Douglas Haig sprzeciwi si ofensywie jako zbyt
ryzykownej. Dopiero interwencja premiera francuskiego Brianda w Londynie
sprawia, e rzd brytyjski nakaza gen. Haigowi, aby si podporzdkowali
woli francuskiego wodza.
Wbrew opinii wikszoci generaw francuskich, m in. Ptaina, gen.
Nivelle uwaa, e ofensywy nie mona odkada, gdy wojna podmorska
przynosi sprzymierzonym wielkie straty, a ponadto Niemcy bd mogli w
najbliszych miesicach sprowadzi posiki z frontu wschodniego. Metod
ataku okreli wdz francuski sowami: "Powinnimy dy do zupenego
zdezorganizowania przeciwnika rzucajc gwatownie naprzd wszystkie siy
bdce do rozporzdzenia i zajmujc punkty wane dla zaopatrywania armii
nieprzyjacielskiej".
Ofensywa Nivelle'a rozpocza si na wiosn. 9 kwietnia 1917 r. midzy
Arras i Lens ruszyli do ataku Anglicy, 12 - Francuzi w kierunku
Saint-Quentin, 16 - rwnie Francuzi pomidzy rzek Oise a Reims. Pierwsza
linia okopw nieprzyjacielskich zostaa wszdzie zdobyta. "Atakujcy -
raportowa gen. Guignabaudet - ruszaj jak jeden czowiek w sposb
wspaniay i docieraj do okopw nieprzyjacielskich. Lecz tu zaczyna si
dramat, spod betonowych wzniesie odzywaj si karabiny maszynowe".
Nacierajcy znaleli si pod morderczym ogniem z dwch stron i nie mogli
przedosta si do dalszych linii. Tylko na niewielkim odcinku pomidzy
Craonne i Berry-au-Bac wdarli si trzy kilometry w gb pozycji
niemieckich. Rachuby Nivelle'a zawiody. 19 kwietnia pad rozkaz
zatrzymania ataku. Osignito pewne powodzenie taktyczne, wzito do niewoli
okoo 40 tys. jecw, ale front nie zosta przerwany, nie zadano
nieprzyjacielowi spodziewanego mocnego ciosu. Straty wasne za to byy
wielkie, zupenie nieproporcjonalne do odniesionych korzyci, okoo 35 tys.
zabitych, 85 tys. rannych.
Pomimo wszystko Nivelle nie da jeszcze za wygran i midzy 30 kwietnia a
5 maja rzuca wojska do atakw pod Reims i Chemin des Dames, ale byy to
ju uderzenia o mniejszej sile, rwnie bezowocne. Koncepcja Nivelle'a
zaamaa si cakowicie. Prost konsekwencj tego faktu bya dymisja
udzielona generaowi 15 maja 1917 r. Tego samego dnia naczelnym wodzem
armii francuskiej mianowany zosta popularny w wojsku gen. Philippe Petain,
szefem sztabu za przywrcony do wzgldw i do czynnej suby gen.
Ferdynand Foch. Nowy wdz naczelny, sceptycznie nastrojony, nie wierzy w
moliwo odniesienia zwycistwa siami samej Francji i Anglii i obra
drog unikania znaczniejszych dziaa wojennych i odwlekania ich do 1918
r., kiedy spodziewano si przybycia na ld europejski wikszych si
organizujcej si dopiero i szkolcej armii amerykaskiej. "Oczekuj
Amerykanw i czogw" - powtarza Petain. Po krwawych hekatombach ofensywy
Nivelle'a bya to zapewne smutna konieczno. Byo to zarazem pozbawienie
zmczonego wojn spoeczestwa wszelkich nadziei na bliskie zwycistwo i
bliski pokj.
W cigu r. 1916 wystpiy we Francji wyrane oznaki zmczenia wojn i
oglnego zniechcenia. Trudnoci parlamentarne, z ktrymi walczyy kolejno
zmieniajce si gabinety Vivianiego, Brianda, Ribota, Painlevgo, nie byy
wielkie, stronnictwa stay w olbrzymiej wikszoci na gruncie jednoci
narodowej z 1914 r.; opozycja i krytyka dotyczya poszczeglnych posuni
rzdu, jego taktyki w niektrych sprawach, lecz nie samej zasady
prowadzenia wojny a do zwycistwa i nie celw wojennych. Ale poza
parlamentem, w masach ludowych rs i potnia ruch opozycyjny. Cikie
warunki bytowe, stay wzrost cen artykuw pierwszej potrzeby, za ktrym
nie poda wzrost pac, ponadto wieci z frontu, wszystko to wzmagao
zniechcenie spoeczestwa. Wieci, w 1916 r. rozpowszechniajce si za
porednictwem rannych i urlopowanych z "pieka w Verdun", napeniy kraj
zgroz. Ofensywa nad Somm, ktrej prawdziwego celu nie rozumiano,
wzbudzia pocztkowo due nadzieje; tym wiksze byo przygnbienie, gdy si
spostrzeono, i wynikiem cikich wielotygodniowych walk byo przesunicie
linii frontu o kilka kilometrw naprzd. Pismo "Fala" (La Vague) szeroko
otworzyo swe amy opisom cierpie walczcych onierzy i publikowao
liczne, gorzkie czstokro, listy z frontu. W szeregach partii
socjalistycznej rosa opozycja przeciwko wojnie i przeciwko udziaowi
socjalistw w rzdzie jednoci narodowej. Przywdca zwizku zawodowego
metalowcw Alphonse Merrheim ju w maju 1915 r, owiadczy: "Ta wojna nie
jest nasz wojn". Na zjedzie partyjnym w grudniu 1916 r. za dalszym
udziaem socjalistw w rzdzie opowiedziao si 1637 delegatw, ale przeciw
udziaowi gosowao 1372. Jednoczenie pado 1407 gosw przeciwko 1537 za
wznowieniem stosunkw z partiami socjalistycznymi krajw
nieprzyjacielskich.
Rok 1917 przynis dalsze zaostrzenie sytuacji. Francj ogarna fala
strajkw. W pierwszych latach wojny strajki wybuchay rwnie, miay jednak
charakter przewanie ekonomiczny, walczono z pogarszajcymi si warunkami
bytowymi. Teraz, w 1917 r., polityczne cele wystpie robotniczych byy
coraz wyraniejsze. Wpywowy zwizek metalowcw rzuci haso rewolucyjne:
"Jeli trzeba bdzie, potrafimy powsta, aby zczy si z naszymi
towarzyszami z Rosji i z Niemiec we wsplnej midzynarodowej akcji
przeciwko wojnie zaborczej". W maju i czerwcu 1917 r. w samym Paryu
strajkowao ponad 100 tys. robotnikw.
Nie mniej znamienne byy objawy wrzenia w armii. 20 maja 1917 r.
onierze wielu pukw, ktre otrzymay rozkaz pjcia do ataku, odmwili
posuszestwa. W niektrych miejscach onierze owiadczyli, e gotowi s
trwa w okopach, lecz nie rusz do natarcia. W Soissons dwa puki chciay
opanowa pocigi, jecha do Parya i wysa delegacj do parlamentu z
daniem natychmiastowego zawarcia pokoju. Wdz naczelny Petain stwierdzi,
e "zo tkwi gboko, ale jest uleczalne" i energicznie wzi si do
przywrcenia dyscypliny w armii. Kodeks wojskowy przewidywa kar mierci
dla winnych nieposuszestwa w obliczu wroga. Rzd nie odway si jednak
na wykonanie tych przepisw w stosunku do onierzy winnych zamania
dyscypliny, ktrych byo tysice. Nie byo zreszt po temu najmniejszych
moliwoci. W rezultacie sdy wojenne wyday 150 wyrokw mierci; wykonano
ich 23.
Przyczyny wystpie onierskich byy najrozmaitsze. A wic powszechne w
wojsku przekonanie o lekkomylnej decyzji podjcia ofensyw Nivelle'a i
cakowitej bezuytecznoci ofiar ycia ludzkiego, jakie ona pocigna.
Nastpnie suszne oburzenie onierzy z powodu cikich warunkw bytowych,
jakich rzd nie umia oszczdzi ich rodzinom. Wreszcie w wielu wypadkach
brak naleytego starania i opieki ze strony oficerw.
Dowdztwo nie ograniczyo si do karania onierza, lecz w pewnej
przynajmniej mierze starao si poprawi warunki jego ycia, zwaszcza
aprowizacj, a take przeduy godziny wypoczynku i uatwi urlopy. Petain
usiowa rwnie wpyn na korpus oficerski, aby zbliy go do prostego
onierza. W drugiej poowie czerwca 1917 r. niebezpieczna sytuacja w armii
zostaa ju opanowana. Petain wszake umocni si jeszcze w swym pogldzie,
e naley czeka na Amerykanw oraz na czogi.
Czeka nie byo jednak rzecz atw, gdy zniechcenie, obawy przed
klsk i nastroje antywojenne ogarny take cz klas posiadajcych.
Dawny premier i minister finansw Joseph Caillaux, od wielu lat zwolennik
cisej wsppracy kapitau francuskiego z kapitaem niemieckim, wszcz
bez porozumienia z rzdem rozmowy z emisariuszami Berlina. Wywiad niemiecki
gboko zapuci we Francji korzenie i dziaa sprawnie rzucajc ogromne
sumy na przekupywanie prasy i na szerzenie nastrojw defetystycznych.
Gone skandale zwizane z osobami midzynarodowego awanturnika Bolo Paszy
i tancerki Mata Hari, pozostajcych na odzie wywiadu niemieckiego, a
majcych rozgazione stosunki w paryskim wiecie finansw i polityki,
wywoay niepokj i obniay autorytet k rzdzcych. Zmieniajce si
gabinety (dymisja Brianda 17 marca 1917 r., ministerium Ribota 20 marca -
10 wrzenia 1917 r., ministerium Painlevego 13 wrzenia - 13 listopada 1917
r.) i rzdy chwiejne, pozbawione autorytetu, nie mogy opanowa pooenia.
W tych warunkach po dymisji gabinetu Painlevego wan kwesti staa si
sprawa jego nastpcy, czy bdzie nim rzecznik prowadzenia wojny do
ostatecznoci, czy zwolennik ustpstw i rokowa z Niemcami. "Trzeba
wybiera - powiedzia prezydent Poincare - pomidzy Caillaux a Clemenceau.
Mj wybr ju pad".
16 listopada 1917 r. Clemenceau, starzec 76-letni o niezwykle ywej
inteligencji i nieokieznanej, a wiekiem nieosabionej energii, mianowany
zosta prezesem ministrw i ministrem wojny. W deklaracji, ktr 20
listopada zoy w Izbie Deputowanych, zapowiedzia wzmoony wysiek nad
wydobyciem z kraju "wszystkich energii". A 8 marca 1918 r. rzuci swe
synne: "Moja polityka zagraniczna i moja polityka wewntrzna tworz jedno.
Polityka wewntrzna - prowadz wojn. Polityka zagraniczna - prowadz
wojn. Wci prowadz wojn".


Rozdzia szedziesity
pierwszy:
Caporetto


W r. 1917, gdy upad carat, gdy imperializm rosyjski coraz widoczniej
traci siy i znaczenie, gdy pokonana bya Serbia, gwnym przeciwnikiem
monarchii habsburskiej byy Wochy. Do dawnych uraz sigajcych
Risorgimento i wojen Xix w., do wieych niechci sprzed dwu lat, gdy
woski sojusznik z Trjprzymierza wystpi przeciwko Austrii zbrojnie,
przybyy nowe ale. Dobrze przecie wiedziano w Wiedniu, e opr Woch
utrudnia Austro-Wgrom zawarcie pokoju odrbnego. W zwizku z tym pord
wyszych wojskowych austriackich panowa pogld, e akcja przeciwko
znienawidzonemu wrogowi uwieczona powodzeniem moe podnie i oywi
nastroje spoeczestwa, zmczonego wojn, ogarnitego przygnbieniem i
apati.
Te powody podyktoway sztabowi austriackiemu decyzj podjcia wielkiej
ofensywy na froncie woskim. Dla uniknicia ryzyka zwrcono si do
sprzymierzeca niemieckiego o pomoc. Hindenburg i Ludendorff wyrazili
zgod. Nie decydowa tu wzgld militarny, gdy Wochy uwaano w niemieckiej
kwaterze gwnej za teren operacji najzupeniej drugorzdny. Rozstrzygn
moment polityczny, austriackie zwycistwo nad Wochami przekrelioby
bowiem moliwoci ustpstw terytorialnych ze strony monarchii habsburskiej,
a wic utrudnioby zawarcie pokoju odrbnego.
24 padziernika 1917 r. wojska austro-wgierskie, wspomagane przez
dywizje niemieckie, ruszyy do ataku z trzech stron - nad Isonzo, w Alpach
Karnickich i w Dolomitach. Uderzenie byo silne i od razu uwieczone
znacznym powodzeniem. W cigu doby front woski zosta przeamany pod
Caporetto. Po parudniowych walkach atakujcy z trudnych terenw grskich
zeszli na nizin, gdzie zatrzymali si nad rzek Tagliamento, ktr
przekroczyli w pierwszych dniach listopada. Ostatecznie ofensywa zatrzymaa
si w kocu listopada nad rzek Piaw. Straty woskie byy olbrzymie -
okoo 300 tys. jecw, ponad 3 tys. armat, znaczne zapasy ywnoci, odziey
itp.
Bya to zreszt nie tylko klska wojskowa, ale i przejaw gbokiego
kryzysu moralnego, przez ktry przechodzia i armia, i cay nard.
wiadectwem tego bya midzy innymi wielka liczba wypadkw dezercji. Wojna
nie bya we Woszech popularna. Opowiadali si przeciwko niej socjalici,
koa katolickie, liberaowie spod znaku Giolittiego. Wywierao to gboki
wpyw na onierza i jego wol walki.
Po Caporetto nastpia dua zmiana w nastrojach spoeczestwa. Klska
wojskowa przyczynia si do skonsolidowania stronnictw buruazyjnych pod
hasem "Wochy nie mog zosta zwycione". 30 padziernika 1917 r. stan
u wadzy gabinet koalicyjny, zoony z przedstawicieli wszystkich
stronnictw z wyjtkiem socjalistw. Dawny wieloletni premier Giovanni
Giolitti, przeciwnik przystpienia Woch do wojny, przywdca
"neutralistw", owiadczy publicznie, i nigdy nie by zwolennikiem pokoju
odrbnego.


Rozdzia szedziesity
drugi:
Opozycja w pastwach
centralnych


Warunki ycia w oblonej twierdzy, jak stay si pastwa centralne,
byy trudne. Zmniejszay si ustawicznie racje ywnoci i opau, rosy
obowizki pracy dla potrzeb wojny, pogarszay si warunki zdrowotne.
Szczeglnie cika bya w Niemczech zima 1916-1917 r., tzw. zima brukwiowa
(Kohlrubenwinter), gdy podstawowym poywieniem robotnika staa si brukiew.
Ograniczone pocztkowo w swym zasigu manifestacje robotnicze przeciwko
wojnie, ktrych widowni byy Niemcy ju w 1915 r., przybray na sile w
roku nastpnym. 28 czerwca 1916 r. w dniu procesu przed sdem wojennym
Karola Liebknechta, aresztowanego 1 maja, 50 tys. robotnikw wzio udzia
w strajku protestacyjnym. By to pierwszy wielki strajk polityczny podczas
wojny. W 1917 r. fala strajkowa wzniosa si znacznie wyej. W kwietniu
1917 r. wybuchy strajki w wielu miastach Niemiec, gwnie w przemyle
zbrojeniowym. W samym Berlinie zastrajkowao 16 kwietnia 300 tys.
robotnikw. W Lipsku strajkujcy domagali si tworzenia rad robotniczych.
Dla rzdu byo to grone memento. Nie mniej gronym zjawiskiem byy bunty,
ktre latem 1917 r. wybuchy we flocie wojennej stacjonujcej w Kilonii.
Marynarze protestowali przeciwko zemu wyywieniu i nieodpowiedniemu
traktowaniu przez oficerw.
W kocu stycznia 1918 r. wybuch potny strajk w Berlinie i natychmiast
ogarn inne orodki przemysowe Niemiec. Liczba strajkujcych wynosia
ponad milion. Strajk ten nazwano pniej "generaln prb rewolucji
listopadowej". Rzd stumi t "prb" wziwszy wiele fabryk pod zarzd
wojskowy i wprowadziwszy nadzwyczajne sdy wojenne.
Socjaldemokracja niemiecka, jak wiemy, popara rzd w chwili wybuchu
wojny i zgodzia si na polityczne wewntrzne zawieszenie broni
(Burgfrieden). Jednak polityka ta szybko wzbudzia w szeregach partii
opozycj. Ju 2 grudnia 1914 r. Karol Liebknecht gosowa w parlamencie
przeciwko kredytom wojennym. W kwietniu 1915 r. dziaacze opozycyjni,
grupujcy si dokoa Karola Liebknechta, Ry Luksemburg, Franciszka
Mehringa, Juliana Marchlewskiego i Wilhelma Piecka zaczli wydawa pismo
"Die Internationale". Std cae to grono zaczto nazywa Grup
Midzynarodwki (Gruppe Internationale). Wychodziy z tego koa liczne
pisma i ulotki wymierzone przeciwko wojnie. W jednej z ulotek wiosn 1915
r. pisa Licbknecht: "Gwny wrg narodu niemieckiego znajduje si w
Niemczech: to niemiecki imperializm, niemiecka partia wojenna, niemiecka
tajna dyplomacja". Na oglnoniemieckiej konferencji w Berlinie 1 stycznia
1916 r. czonkowie Grupy Midzynarodwki opracowali program walki przeciwko
imperializmowi i przeciwko wojnie. Zarazem postanowili wydawa dla
szerzenia swych pogldw ulotki zwane "listami politycznymi". Nazywano je
"listami Spartakusa", a cae ugrupowanie jego zwolennikw spartakusowcami.
W tym samym miesicu czonkowie grupy powoali do ycia Zwizek Spartakusa.
W kilkanacie miesicy pniej, 8 kwietnia 1917 r. na konferencji w Gotha
zawizana zostaa Niezalena Socjaldemokratyczna Partia Niemiec
(Unabh"ngige Sozialdemokratische Partei Deutschlands), w skrcie USPD.
Trzon USPD stanowili centryci z Kautskym, Haasem, Dittmanem i Ledebourem
na czele. Dla zachowania wpywu na masy robotnicze rzucali oni gono haso
walki o pokj i wyrzeczenie si aneksji, ale gwne pole swego dziaania
upatrywali w staraniach o reformy na terenie parlamentu.
Najsilniejsze wpywy w zwizkach zawodowych, w aparacie partyjnym, w
prasie partyjnej i we frakcji parlamentarnej zachowali socjaldemokraci
wspdziaajcy z rzdem, tzw. socjalici wikszociowi. Na ich czele stali
Fryderyk Ebert i Filip Scheidemann. Najsabsi liczebnie, ale najbardziej
konsekwentni w programie i w dziaaniu byli spartakusowcy.
W monarchii habsburskiej wielonarodowociowy charakter pastwa
komplikowa jeszcze bardziej pooenie. Karol I, ktry wstpi na tron po
mierci cesarza Franciszka Jzefa 21 listopada 1916 r., rozumia potrzeb
reformy ustroju politycznego, ale saby i niedowiadczony, pozbawiony w
swym otoczeniu powanych wsppracownikw, nie zdoa niczego osign.
Trafny zamiar powoania rzdu o szerokim oparciu, w ktrego skad skdind
weszliby przedstawiciele wszystkich narodw Austrii i ktry by podj
dzieo zasadniczej przebudowy monarchii, spez na niczym skutkiem
stanowczego sprzeciwu Niemiec. Podobnie nie powioda si prba reformy
prawa wyborczego i pewnej demokratyzacji rzdw na Wgrzech. Nie day
rwnie rezultatu zabiegi cesarza o pokj odrbny z koalicj.
Tymczasem ruchy odrodkowe ludw monarchii wzrastay wydatnie. W lipcu
1917 r. przywdcy chorwaccy i dalmatyscy zawarli z Serbami ugod zwan
paktem z Korfu o utworzeniu pastwa jugosowiaskiego. Byo to dla dynastii
i dla rzdu powane ostrzeenie.
Energiczn propagand w krajach koalicji za niepodlegoci Czech i
poczeniem z nim Sowacji prowadzili Czesi Tomasz Garrigue Masaryk i
Edward Bene oraz Sowacy Milan tefanik i Stefan Osusky.
Nie brako i gronych ostrzee w dziedzinie spoecznej. Niedola wojenna
wpyna na zaostrzenie walki klasowej i oporu mas pracujcych rnych
narodowoci przeciwko wojnie. Grony by zwaszcza wielki strajk, ktry w
styczniu 1918 r. ogarn Wiede i liczne miejscowoci w Austrii, Styrii,
Czechach i na Wgrzech. Strajkujcy robotnicy domagali si nie tylko
poprawy warunkw aprowizacyjnych, ale take reformy prawa wyborczego do
sejmw krajowych i do rad miejskich oraz gwarancji, e zawarty zostanie
pokj bez aneksji i bez odszkodowa. By to wic strajk o charakterze
politycznym, skierowany nie tylko przeciwko wadzom austriackim, lecz w
duej mierze przeciwko sprzymierzonym Niemcom. Nie darmo "Wiedeska Gazeta
Robotnicza" ("Wiener Arbeiterzeitung") strajk ten nazwaa "ciosem
wymierzonym w serce imperializmu niemieckiego".
Cikie warunki ycia mas pracujcych i trudne, stale si pogarszajce
pooenie tzw. warstw rednich, zwaszcza inteligencji pracujcej, uderzay
tym silniej, e rwnoczenie zrzeszenia monopolistyczne zwizane z
produkcj wojenn powikszay ustawicznie swe zyski i tworzyy olbrzymie
fortuny.


Rozdzia szedziesity
trzeci:
Rewolucja w Rosji


Wojna pod wieloma wzgldami uderzya Rosj silniej ni inne pastwa i, co
na pierwszy rzut oka moe si wydawa rzecz dziwn, szybciej zachwiaa
podstawy jej ycia gospodarczego i spoecznego. Od pierwszych miesicy
wojny znalaza si Rosja w pooeniu oblonej twierdzy. Ldowa granica na
zachodzie z Niemcami i Austro-Wgrami staa w ogniu walki, poczenia
morskie, Sund na pnocnym zachodzie, Dardanele na poudniu, zostay
zamknite przez nieprzyjaciela. czno ze wiatem daway jej tylko
zamarzajce na kilka miesicy w roku i oddalone od gwnych orodkw kraju
porty w Archangielsku, Murmasku i Wadywostoku. Tylko t dalek i niepewn
drog moga si Rosja zaopatrywa w potrzebny jej sprzt bojowy i, co nie
mniej wane, prowadzi handel zagraniczny. Odczua to dotkliwie walczca
armia rosyjska, ktrej przemys rodzimy mg dostarcza zaledwie cz
potrzebnych jej armat, karabinw, nabojw. Odbio si to silnie na yciu
gospodarczym kraju, gdy wydatnie zmniejszy si handel zagraniczny. W
rosyjskich obrotach handlowych Niemcy zajmoway przed wojn pierwsze
miejsce, zaopatrujc rynek rosyjski przede wszystkim w artykuy przemysu
chemicznego i metalurgicznego. Nage zamknicie tego rda wywoao
powane trudnoci, zwaszcza e przemys zbrojeniowy rosyjski stan przed
nowymi a cikimi zadaniami. Rwnie niebezpieczny dla sytuacji gospodarczej
i finansowej pastwa by fakt, i z natury rzeczy znacznie ograniczony
zosta wywz.
Mobilizacja i przejcie wielu mczyzn na wsi do pracy w rosncym
przemyle wojennym spowodoway brak siy roboczej w rolnictwie, szczeglnie
w gospodarstwach chopskich. W niektrych guberniach 1/3 uprawnej ziemi,
niekiedy nawet wicej, leao odogiem. W tym urodzajnym rolniczym kraju
do prdko wystpiy trudnoci ywnociowe, zwaszcza w wikszych
miastach, pomimo e usta wywz zboa i byda do Niemiec. Przyczyna leaa
zreszt nie tylko w niedomogach rolnictwa, ale i w wadach transportu.
Koleje, ktrych sie bya za rzadka w stosunku do potrzeb kraju, zostay
obarczone dodatkow cik prac przewozw wojskowych, otrzymyway
natomiast zmniejszon ilo wgla. Ponadto day si we znaki niedomogi w
taborze kolejowym. Znaczna liczba parowozw ulega uszkodzeniu, a warsztaty
nie mogy podoa naprawom. Dotkliwie brak wgla odczuwa te przemys,
zwaszcza w Piotrogrodzie i Moskwie. W padzierniku 1915 r. np. fabryki
piotrogrodzkie dostay zaledwie poow potrzebnego im wgla. Zacofanie
gospodarcze wczesnej Rosji sprawio, e nagy rozwj przemysu
zbrojeniowego, nie wystarczajcy w stosunku do potrzeb kraju, spowodowa
zastj, a w kadym razie due trudnoci w innych dziedzinach produkcji.
Byo rzecz coraz bardziej widoczn, e nieudolny, zmurszay system
caratu nie jest w stanie podoa cikim zadaniom, ktre przed Rosj
stawiaa toczca si wojna. Std pyna decyzja powoania przedstawicieli
spoeczestwa, a wyraajc si cile, klas posiadajcych do wspdziaania
z wadzami pastwowymi w dziedzinie organizacji obrony kraju. Ziemstwa -
organizacje wielkiej wasnoci ziemskiej - i samorzdy miejskie wziy w
swe rce prac nad podniesieniem produkcji przemysu wojennego, walk z
trudnociami transportu i aprowizacji, opiek nad szpitalami. Ziemstwa i
samorzdy zjednoczyy si w Zwizek Ziemstw i Miast - Ziemgor (skrt od
ziemstwogorod). Tzw. komitety wojenno-przemysowe, do ktrych wchodzili
przedstawiciele przemysowcw, bankw, inteligencji technicznej, usioway
wcign w swj skad rwnie robotnikw. Na skutek przeciwdziaania ze
strony bolszewikw akcja ta w wikszoci wypadkw speza na niczym.
W czerwcu 1915 r. na zjedzie Zwizku Ziemstw i Miast przewodniczcy
ksi Lwow, pniejszy prezes Rzdu Tymczasowego, wygosi przemwienie, w
ktrym stwierdzi midzy innymi: "Problem, ktry staje przed Rosj,
przekracza moliwoci naszej biurokracji. Jego rozwizanie wymaga wysiku
caego kraju... Wojna trwa dziesi miesicy, a mymy jeszcze nie
przeprowadzili mobilizacji. Caa Rosja powinna sta si wielk organizacj
militarn, olbrzymim arsenaem".
Buruazja rosyjska chciaa wic wyzyska wojn i nowe zadania, ktre
stany przed Rosj, aby rozszerzy swe wpywy polityczne i wzi udzia w
rzdach. Byo to zrozumiae. Ale dlaczego wadze carskie, zawsze tak twardo
i bezwzgldnie strzegce swych atrybucji, teraz zezwalay na wdzieranie si
czynnika spoecznego w ich kompetencje? Przyczyna bya dwojaka - z jednej
strony poczucie wasnej bezsiy i ch pozyskania pomocy, z drugiej -
denie do zrzucenia z siebie w trudnej chwili odpowiedzialnoci i
obarczenie win za przewidywane niepowodzenia przedstawicieli
spoeczestwa.
Nieszczera i nielojalna polityka rzdu carskiego uniemoliwia
zawieszenie broni pomidzy stronnictwami, jak to miao miejsce w innych
pastwach wojujcych. Pomimo ugodowego, lojalistycznego stanowiska,
zajtego przez stronnictwa buruazyjne w Dumie podczas krtkich sesji w
sierpniu 1914 r. i w lutym 1915 r. rzd unika zblienia i wsppracy z
reprezentacj parlamentarn klas posiadajcych. Nie dopuszcza do duszych
obrad Dumy i wydawa na mocy art. 87 konstytucji dekrety z moc ustawy.
Nie wykazywa rwnie de do porozumienia z innymi narodami wchodzcymi
w skad cesarstwa. Odezw wielkiego ksicia Mikoaja Mikoajewicza do
Polakw, nie zapowiadajc przecie rozwizania sprawy polskiej, lecz
zawierajc bardzo oglnikowe deklaracje, wadze carskie sabotoway od
samego pocztku uwaajc j jedynie za manewr propagandowy pozbawiony
wielkiego znaczenia. W grudniu 1914 r. minister spraw wewntrznych w tajnym
oklniku poinformowa gubernatorw, e manifest wielkiego ksicia nie
odnosi si do "Kraju Przywilaskiego", lecz jedynie do ziem polskich,
ktre bd zdobyte na Niemcach i Austriakach. W listopadzie 1914 r. rzd
zapowiedzia reformy w Finlandii ograniczajce autonomi kraju,
wzmacniajce wadz policji, wprowadzajce nadzr nad instytucjami
owiatowymi. Ostre rodki podjto rwnie w stosunku do ydw.
Jakie stanowisko wobec wojny i wytworzonej przez ni sytuacji zaj nard
rosyjski?
Ju we wrzeniu 1914 r. Lenin pisa: "Z punktu widzenia klasy robotniczej
i mas pracujcych wszystkich narodw Rosji najmniejszym zem byaby klska
monarchii carskiej, najbardziej reakcyjnego i barbarzyskiego rzdu,
uciskajcego najwiksz liczb narodw i najwiksz cz ludnoci Europy i
Azji". Zgodnie z tym pogldem bolszewicy konsekwentnie stanli na
stanowisku, e naley dy do klski rzdu carskiego, a wic kontynuowa
walk rewolucyjn i w adnej dziedzinie nie przyczynia si do umocnienia
caratu, a przeciwnie osabia go i zwalcza dla przygotowania nowej
rewolucji. Dziaalno ich w tym kierunku wywoaa surowe represje. Sdy
wojenne; aresztowania, zesania na Syberi, rozwizywanie stowarzysze
dotd dziaajcych legalnie, zamykanie czasopism wychodzcych za
zezwoleniem policji - oto odpowied wadz carskich na akcj bolszewikw. A
jednak przeladowani nie ugili si, lecz walczyli dalej. Miejsce dziaaczy
uwizionych zajmowali nowi, pras instytucji rozwizanych podejmoway
organizacje tajne, wydawane przez bolszewikuw druki rozpowszechniano coraz
szerzej i w kraju, i na froncie pord onierzy. Rosa liczba
zdecydowanych rewolucjonistw. Wzmaga si ruch strajkowy. W 1914 r. w
pierwszych miesicach wojny wybucho 68 strajkw, w ktrych brao udzia
okoo 35 tys. robotnikw. W 1915 r. byo przeszo tysic strajkw. liczba
za strajkujcych wynosia z gr 500 tys. W 1916 r. odbyo si 1,5 tys.
strajkw, a liczba ich uczestnikw wynosia ponad milion. Propaganda
bolszewicka dotara take do wojska i do floty. Miay miejsce liczne
wypadki bratania si onierzy stojcych naprzeciwko siebie armii, co
szczeglnie niepokoio dowdztwo. We flocie dochodzio do rozruchw pord
marynarzy.19 padziernika 1915 r. okrt liniowy "Gangut" ogarno powstanie
marynarzy. Admiralicja zmuszona bya wysa torpedowce i odzie podwodne
dla ratowania sytuacji. Otoczony okrt podda si, lecz wtedy dla wadz
wystpia nowa trudno. Zaoga krownika "Ruryk" odmwia wykonania
rozkazu eskortowania uwizionych marynarzy do Kronsztadu; rozprawie w
sdzie wojennym przeciwko zbuntowanym marynarzom towarzyszy protestacyjny
strajk robotnikw Piotrogrodu.
Dziaalno rewolucyjn prowadzili jedynie bolszewicy.
Socjalici-rewolucjonici natomiast, tzw. eserowcy, i mienszewicy, poszli
na ugod z rzdem.
Stanowisko klas posiadajcych nie byo jednolite. Najbardziej reakcyjny
ich odam, wielcy waciciele ziemscy, biurokracja, koa dworskie, kierowa
si jedn tylko myl przewodni - nie dopuci do adnych zmian ani w
ustroju cesarstwa, ani w jego machinie pastwowej. Wojna z Niemcami bya w
przekonaniu tych k szkodliwa, gdy po obu stronach osabiaa reakcj,
wzmacniaa siy rewolucji. Inaczej buruazja rosyjska. Wojn uznaa ona za
drog do zdobycia udziau we wadzy. Widoczny rozkad caratu i jego klski
zdaway si sprzyja tym deniom. W sprzymierzonych z Rosj pastwach
zachodnich powstay rzdy koncentracji narodowej grupujce szeroki wachlarz
stronnictw. Zapatrzona w te wzory buruazja rosyjska pragna czciowo
przynajmniej urzeczywistni je w cesarstwie. wprowadzi swych
przedstawicieli do rzdu i uzyska bezporedni wpyw na bieg polityki
pastwowej. We wrzeniu 1915 r. konstytucyjni demokraci, zwani kadetami,
padziernikowcy, postpowcy, wsparci przez pomniejsze ugrupowania,
utworzyli tzw. Dumski Blok Postpowy, obejmujcy mniej wicej 2/3 posw.
Haaliwie wysuwane imperialistyczne cele wojenne miay dla bloku zdoby
sympatie nacjonalistycznie usposobionej opinii publicznej, danie amnestii
dla przestpcw politycznych - przynie popularno w koach lewicowych,
haso wojny a do zwycistwa - zapewni poparcie zachodnich
sprzymierzecw. Tak drog politycy dumscy zamierzali doj do wadzy.
Historyk polski Szymon Askenazy wspczenie tak ich ocenia: "W istocie
blok nie moe na serio liczy ani na siebie, ani na kraj, ani na zagranic.
Jest to blok wsplnego radzenia i przemawiania, nie wsplnego czynu, a tym
mniej wsplnej wadzy".
Rzd na utworzenie bloku dumskiego odpowiedzia odroczeniem Dumy. Zwizek
Ziemstw i Miast apelowa wwczas o bezwoczne wznowienie prac parlamentu i
wyrazi postulat zniesienia nieodpowiedzialnoci rzdw oraz powoania do
wadzy "ludzi cieszcych si zaufaniem narodu". Car odmwi przyjcia
delegatw, ktrzy pragnli mu te postulaty przedoy, gdy nie mieli oni
tytuu do "wypowiadania gosu ziem rosyjskich".
Gboki rozdwik pomidzy caratem a narodem rosyjskim powikszy si
wic jeszcze bardziej. Rzd carski odsun od siebie nawet te ywioy
spord klas posiadajcych, ktre zdecydowanie stay na pozycjach
monarchistycznych i konserwatywnych.
Bya jeszcze jedna okoliczno, ktra walnie obniaa autorytet caratu
nie tylko w oczach jego wielu wrogw, ale take i jego zwolennikw. Bya
ni afera Rasputina. Grigorij Rasputin, chop z guberni toholskiej,
praktykami rzekomego cudotwrcy i proroka, mogcego uzdrowi nieuleczalnie
chorego na hemofili nastpc tronu carewicza Aleksego, zdoby
nieograniczony wpyw na caryc, a przez ni na Mikoaja Ii. Decyzje
carskie, dotyczce wanych kwestii politycznych, a zwaszcza nominacji
wysokich dygnitarzy pastwowych, zaleay od nastrojw Rasputina. Klika
awanturnikw, ktrzy pozyskali sobie wzgldy "starca", dorwaa si do
wadzy i do y zota. Wywiad niemiecki zapuci tu, o ile sdzi mona,
gbokie korzenie.
Akcja niemiecka w Rosji w tych latach to nie tylko wywiad wojskowy,
polityczny czy gospodarczy, to take usilne poszukiwanie drg do zawarcia
odrbnego pokoju. Myl ta miaa wielu zwolennikw na dworze carskim i w
koach konserwatywnych. W przeduajcej si wojnie i w klskach caratu
upatrywano tam susznie jednej z przyczyn wzrastania ruchu rewolucyjnego.
Zawrze pokj jak najszybciej, to - jak sdzono - powstrzymywa ten
niepokojcy proces. Nie bya to sprawa atwa i prosta, pomimo e reakcyjni
germanofile zasiadali na awach ministerialnych i zajmowali wpywowe
stanowiska. Niemcy niewiele mieli Rosji do zaofiarowania. Nabytki w
Armenii, iluzoryczne ustpstwa w midzynarodowych umowach dotyczcych
Cienin, wycofania si z wikszej czci Krlestwa, to byo wszystko. Rosja
musiaaby zapaci za to utrat swych wpyww na Bakanach, ktre
przeszyby pod hegemoni pastw centralnych. Powaniejsz rol odgrywaa
zaleno Rosji od kapitau pastw koalicji, dua ju przed wojn, ktra w
latach wojennych znacznie jeszcze wzrosa. Dostawy, za ktre trzeba byo
drogo paci, i poyczki wojenne zacigane w Paryu, Londynie i Nowym
Jorku, idce w miliardy rubli, zwizay jeszcze bardziej carat i buruazj
rosyjsk z Zachodem.
Jesieni 1916 r. sytuacja bya silnie napita. Coraz bardziej dawa si
we znaki gd, coraz liczniejsze byy strajki, coraz mocniej wzbieraa fala
rewolucyjna. Przywdca kadetw profesor Milukow gono oskara rzd, i
celowo podtrzymuje kryzys aprowizacyjny, aby wykaza, e Rosja nie moe
dalej prowadzi wojny. Oburzenie na cara i na rzd byo tak powszechne, i
najblisze tronu koa monarchistyczne zamylay zorganizowa zamach stanu i
pozbawi nieudolnego Mikoaja Ii korony, a to dla ratowania samego ustroju
caratu. Jakby wstpem do tego kroku byo zabicie w nocy z 29 na 30 grudnia
1916 r. Rasputina. Zabjstwa dokona ksi Jusupow przy wspudziale
wielkiego ksicia Dymitra Pawowicza i przywdcy "czarnych sotni"
Puryszkiewicza.
Prno rzd stara si w zmczonym wojn spoeczestwie wywoa nastroje
nacjonalistyczne i szermowa hasem zdobycia Stambuu. Premier Trepow 2
grudnia 1916 r. woa w Dumie o "kluczach do Bosforu i Dardaneli, tarczy
Olega nad bram Stambuu" jako o wielowiekowych marzeniach narodu
rosyjskiego, ktrych urzeczywistnienie niesie toczca si wojna. W trzy
tygodnie pniej, 25 grudnia 1916 r. w rozkazie dziennym do armii i floty
car wysun jako cele wojenne Rosji obok odbudowy "wolnej Polski" zdobycie
Cienin i Stambuu.
Nie robio to na nikim wraenia. Inne zupenie sprawy rozstrzygay o
biegu wypadkw.
Szybkimi krokami zblia si wybuch rewolucji. Ca Rosj ogarna fala
strajkw politycznych. W Piotrogrodzie, Moskwie, Charkowie, Tule,
Jekaterynosawiu, Rostowie nad Donem robotnicy masowo demonstrowali
przeciwko wojnie imperialistycznej i przeciwko caratowi. W cigu stycznia i
lutego 1917 r. strajkowao ponad 700 tys. robotnikw. Rzd carski jedyny
rodek utrzymania status quo widzia w represjach policyjnych. W
Piotrogrodzie policja i andarmeria otrzymay karabiny maszynowe. Minister
spraw wewntrznych Protopopow patrzy na szybko biegnce wypadki z niczym
nie zmcon niefrasobliwoci. Jeszcze w lutym 1917 r. zapewnia, e jeli
rewolucja wybuchnie w Rosji, to nie wczeniej ni za pidziesit lat.
Przewidywa jedynie niewielkie lokalne rozruchy i, jak si wydaje, sam je
prowokowa w tym przekonaniu, e policji nietrudno bdzie je stumi, a w
takim razie ruch rewolucyjny, pozbawiony najbardziej aktywnych elementw
bdzie na dugi czas osabiony. ycie przeszo oczywicie ponad
rozumowaniami i przewidywaniami Protopopowa.
3 marca wybuch grony strajk w wielkiej fabryce zbrojeniowej Putiowa w
Piotrogrodzie. Wadze zarzdziy zwolnienie robotnikw. Klasa robotnicza
stolicy odpowiedziaa strajkiem, ktry ogarn wiele fabryk. Sytuacj
zaostrza katastrofalny brak chleba i opau. 8 marca odbyy si olbrzymie
demonstracje robotnicze przeciwko wojnie, godowi i caratowi. 9 marca
strajki i demonstracje robotnicze przybray na sile. 10 marca byo to ju
powstanie, w ktrego czoowej kolumnie maszerowali bolszewicy. Policja
okazaa si bezsilna. Wojsko odmwio wystpienia przeciwko ludowi. 12
marca powstacy zdobyli arsena. Wikszo garnizonu piotrogrodzkiego
przesza na stron rewolucji. Na wie o rozgrywajcych si wypadkach car
usiowa wrci z kwatery gwnej w Mohylewie do stolicy. Nie dopucili do
tego kolejarze. Nie dopucili rwnie, aby do stolicy przedostay si puki
wierne caratowi.
12 marca w Paacu Taurydzkim, niegdy rezydencji Potiomkina, zebraa si
Rada Delegatw Robotnikw i onierzy, wybranych w fabrykach i jednostkach
wojskowych. Pocztkowo przewag w Radzie piotrogrodzkiej mieli eserowcy i
mienszewicy. Nie chcieli oni bynajmniej kontynuowa rewolucji i porozumieli
si z przedstawicielami buruazji.
Prawie rwnoczenie z powstaniem wadzy buruazyjnej, Duma zostaa
wprawdzie 12 marca odroczona do kwietnia, ale posowie zebrali si
prywatnie i w nocy z 12 na 13 marca wyonili z siebie Tymczasowy Komitet
Wykonawczy Dumski. Weszli do niego przedstawiciele Dumskiego Bloku
Postpowego oraz dwaj czonkowie lewicy - mienszewik Czcheidze,
przewodniczcy Rady Delegatw Robotnikw i onierzy, oraz jego zastpca
trudowik, pniej eserowiec, adwokat Aleksander Kiereski. Fakt ten uatwi
ukady pomidzy obiema instytucjami. Istotnie, po dwch dniach doszo do
porozumienia; 14 marca wieczorem postanowiono utworzenie Rzdu
Tymczasowego.
Nazajutrz, 15 marca, Mikoaj Ii widzc niemono opanowania rewolucji,
zraziwszy do siebie wszystkich dokoa, opuszczony przez generalicj,
najblisze otoczenie, a nawet dynasti, podpisa w imieniu wasnym i
13-letniego syna abdykacj, oddajc tron nieudolnemu bratu Michaowi. Ale i
wielki ksi Micha nie omieli si sign po koron i 16 marca podpisa
akt rezygnacyjny z przekazaniem "peni wadzy" Rzdowi Tymczasowemu. Rzd
ten, ktrego presur obj na mocy ostatniego dekretu carskiego przed
abdykacj ksi Lwow, mia charakter buruazyjny i parlamentarny. W
charakterze reprezentanta lewicy wszed do Kiereski, ktry obj tek
ministra sprawiedliwoci.
W par tygodni po tych wypadkach pisa Askenazy: "Kada wielka rewolucja
jest w zacztku zagadk dla wiata i dla siebie samej. Rosyjska jest na
pozr rewolucj dumsk. W rzeczywistoci jest wojskow, robotnicz, jutro
moe wociask bardziej ni parlamentarn. Do opanowania jej zgoa nie
nadaje si ju przez obir swj i skad ndzna, gasnca czwarta Duma. Moga
ona wydawa si czym wobec biurokracji carskiej; jest niczym wobec
powstaczego ludu. Jej czonkowie s chwilowo na czele, lecz nie przy
sterze ruchu".
Rewolucja rosyjska wszdzie w caym wiecie powitana bya bardzo
yczliwie. Upadek caratu wzbudzi we wszystkich kulturalnych rodowiskach
caego wiata szczer rado. Ale wszdzie, zwaszcza w krajach walczcych,
zadawano sobie pytanie, jaki bdzie dorany wpyw zmian zachodzcych w
Rosji na bieg wojny.
W niemieckich klasach posiadajcych panowa nastrj optymistyczny
wywoany przewiadczeniem, e Rosjanie zajm si teraz sprawami
wewntrznymi, e w armii osabnie dyscyplina, e w nastpstwie Rosja ani
nie bdzie moga, ani nie bdzie chciaa prowadzi dalej wojny, e wic z
acucha otaczajcego Niemcy, odpadnie wane ogniwo. Tylko nieliczni,
bardziej wnikliwi przedstawiciele k rzdzcych rozumieli, e masy
pracujce nie tylko w Rosji mog wystpi przeciwko wojnie
imperialistycznej i przeciwko dotychczasowemu ustrojowi.
Rzdy pastw zachodnich rwnie z zadowoleniem powitay upadek caratu;
dobrze bowiem zdaway sobie spraw z jego zupenego rozkadu i bezsiy. W
sferach rzdowych Parya i Londynu spodziewano si, e wadz w pastwie
rosyjskim ujmie w swe rce buruazja, a wic klasa tak silnie zwizana z
Francj i z Angli, i nadal prowadzi bdzie wojn, moe nawet z wiksz
energi, a w kadym razie bez podejmowanych za caratu prb porozumienia z
Niemcami. Fakt, e tek spraw zagranicznych w Rzdzie Tymczasowym obj
Milukow, wybitny przedstawiciel imperializmu buruazji rosyjskiej, wywoa
na Zachodzie najlepsze wraenie. Istotnie, zaraz po objciu urzdowania ju
17 marca 1917 r. Milukow stwierdzi w oklniku do rosyjskich
przedstawicielstw dyplomatycznych za granic, e nowy rzd uznaje za
prawomocne i bdzie respektowa wszystkie zobowizania midzynarodowe
obalonego caratu i bdzie walczy przeciwko "wsplnemu nieprzyjacielowi a
do koca bez wahania".
Przed now Rosj stana w caej rozcigoci kwestia polska. Rozumiay
to oba czynniki rzdzce i wkrtce po upadku caratu jeszcze w marcu 1917 r.
pospieszyy z deklaracjami w sprawie przyszoci Polski. Pierwsza nie tylko
pod wzgldem chronologicznym, ale przede wszystkim pod wzgldem znaczenia
bya deklaracja Rady Delegatw Robotnikw i onierzy.
28 marca 1917 r. Rada na wniosek frakcji bolszewickiej, podobno nie bez
wpywu polskich dziaaczy lewicowych z Aleksandrem Wickowskim na czele,
powzia uchwa treci nastpujcej: "Ustrj carski, ktry w cigu ptora
wieku gnbi nard polski rwnoczenie z rosyjskim, zosta obalony
wsplnymi siami proletariatu i wojska. Piotrogrodzka Rada Delegatw
Robotnikw i onierzy oznajmiajc Narodowi Polskiemu o tym zwycistwie
wolnoci nad wszechrosyjskim andarmem owiadcza, e demokracja rosyjska
stoi na stanowisku uznania narodowego i politycznego samookrelenia narodu
i proklamuje, e Polska ma prawo by zupenie niepodlega pod wzgldem
pastwowym i midzynarodowym. Posyamy Narodowi Polskiemu nasze braterskie
pozdrowienia i yczymy mu powodzenia w nadchodzcej walce o ustanowienie w
niepodlegej Polsce ustroju demokratycznego i republikaskiego".
Odezwa Rady Delegatw Robotnikw i onierzy skonia drug wadz
wczesnej Rosji, Rzd Tymczasowy, do zabrania gosu w kwestii polskiej.
Milczenie byo niepodane, musiaoby bowiem wywoa w wiecie wraenia, i
wolno Polski, a raczej mwic szerzej wolno narodw uciemionych, ley
na sercu tylko ugrupowaniom rewolucyjnym, natomiast buruazja rosyjska
przechodzi nad t spraw do porzdku. Tote 30 marca 1917 r. Rzd
Tymczasowy wyda do Polakw wasn odezw. Oskary najpierw upady carat,
e "dawa obudne przyrzeczenia, ktre mgby dotrzyma, ktrych dotrzyma
nie chcia". Zapewni nastpnie, e "nard rosyjski, ktry zrzuci jarzmo,
uznaje i u polskiego bratniego narodu pene prawo stanowienia z wasnej
woli o swym losie". Oznajmi wreszcie, e "wspdziaa w tworzeniu
niepodlegego pastwa polskiego". Dalej nastpoway niepokojce zapowiedzi.
Oto odbudowane pastwo polskie miao by "poczone z Rosj wolnym sojuszem
wojskowym". Konstytuanta rosyjska bdzie miaa za zadanie "ostatecznie
zatwierdzi t bratni uni". Udzieli ona nadto zgody na zmiany
terytorialne pastwa rosyjskiego, ktre bd niezbdne do utworzenia wolnej
Polski we wszystkich dotychczas rozdzielonych jeszcze czciach".
Z tego ostatniego ustpu, ktry znalaz si w odezwie zapewne pod wpywem
gwnego rzecznika imperializmu rosyjskiego ministra spraw zagranicznych
Milukowa, wynikao, e Rzd Tymczasowy wzorem tak ostro skrytykowanego
rzdu carskiego spraw polsk nadal uwaa za wewntrzn spraw rosyjsk.
Lenin odezw Rzdu Tymczasowego oceni nastpujco; "Rzd nasz wyda
manifest o niepodlegoci Polski i naszpikowa go nic nie mwicymi
frazesami. Napisali, e Polska powinna znajdowa si w wolnym sojuszu
wojskowym z Rosj. Wanie w tych trzech sowach zawarta jest prawda. Wolny
sojusz wojskowy malekiej Polski z ogromn Rosj jest w rzeczywistoci
cakowitym militarnym ujarzmieniem Polski. Moe on dawa wolno pod
wzgldem politycznym - i tak, i tak granice tej wolnoci okrelone zostan
przez sojusz wojskowy".
Efemeryd pozbawion gbszego znaczenia by Rzd Tymczasowy. Krtki by
czas jego wadzy, ograniczone i niewielkie moliwoci dziaania.
16 kwietnia 1917 r. powrci do Rosji Lenin, a ju nazajutrz, 17
kwietnia, dwukrotnie na zebraniu bolszewikw, a nastpnie na poczonym
zebraniu bolszewikw i mienszewikw przedstawi tezy "o zadaniach
proletariatu w obecnej rewolucji". Tezy te brzmiay:
1) Wojna, ktra si toczy, "ze strony Rosji bezwarunkowo pozostaje wojn
grabiecz, imperialistyczn rwnie przy nowym rzdzie Lwowa i spki na
skutek kapitalistycznego charakteru tego rzdu". "Bez obalenia kapitau nie
mona zakoczy wojny prawdziwie demokratycznym, nie narzuconym przemoc
pokojem".
2) "Swoisto chwili biecej w Rosji polega na przechodzeniu od
pierwszego etapu rewolucji - ktry na skutek niedostatecznego uwiadomienia
i zorganizowania proletariatu da wadz buruazji - do drugiego etapu,
ktry powinien odda wadz w rce proletariatu i biedoty chopskiej".
3) "adnego poparcia Rzdowi Tymczasowemu, wyjanianie zupenej
kamliwoci wszystkich jego obietnic, zwaszcza jeli chodzi o obietnice
wyrzeczenia si aneksji".
4) Wyjania masom "konieczno przejcia caej wadzy pastwowej w rce
Rad Delegatw Robotniczych".
5) "Nie republika parlamentarna - powrt do niej od Rad Delegatw
Robotniczych byby krokiem wstecz - lecz republika Rad Delegatw
Robotniczych, Parobczaskich i Chopskich w caym kraju od dou do gry".
6) "Konfiskata wszystkich gruntw obszarniczych, nacjonalizacja
wszystkich gruntw w kraju".
7) Utworzenie jednego banku oglnonarodowego pod kontrol Rad.
8) Zmiana programu partyjnego i nazwy partii z socjaldemokratycznej na
komunistyczn.
9) Utworzenie Midzynarodwki Rewolucyjnej.
Program ten znaczna wikszo wspczesnych uwaaa za nieyciowy i
fantastyczny. Lecz ju w p roku pniej wszed on w stadium realizacji.
Tak postawionemu programowi bolszewikw Rzd Tymczasowy nic nie mia i
nic nie mg przeciwstawi. Rozdwik pomidzy rzdem a spoeczestwem by
powany, a pogbiao go jeszcze haso kontynuowania wojny. Milukow pod
naciskiem Rady Delegatw Robotnikw i onierzy zoy deklaracj, i Rosja
wyrzeka si aneksji obcych terytoriw, ale zarazem do rzdw pastw
koalicji skierowa "not wyjaniajc", i "cay nard pragnie prowadzi
wojn wiatow a do stanowczego zwycistwa, i e Rzd Tymczasowy zamierza
cile przestrzega zobowiza przyjtych wobec naszych sprzymierzecw".
Na wezwanie bolszewikw masy robotnicze odpowiedziay wielkimi
demonstracjami w dniach 3 i 4 maja 1917 r., wymierzonymi przeciwko wojnie
imperialistycznej. By to protest przeciwko imperializmowi buruazji.
Czynniki rzdowe zareagoway na to manewrem, ktry mia uspokoi i rozbroi
klas robotnicz. Z rzdu usunito dwch najbardziej skompromitowanych
imperialistw - ministra spraw zagranicznych Milukowa i wojny - Guczkowa. 5
maja 1917 r. powsta w dalszym cigu pod prezesur ksicia Lwowa nowy rzd,
w ktrego skad weszli take eserowcy i mienszewicy. Na czoo wysun si
Kiereski, obj on w nowym gabinecie stanowisko ministra wojny i
marynarki.
Nowy rzd zoy wprawdzie 6 maja, natychmiast po objciu wadzy,
deklaracj, i dy bdzie do szybkiego zawarcia pokoju, ale odmwi
opublikowania tajnych umw caratu dowodzc, e byoby to "rwnoznaczne z
zerwaniem z sojusznikami".
Polityka wojenna miaa rne przyczyny. W duej mierze wynikaa z faktu,
i wielka buruazja rosyjska bya silnie powizana z kapitaem francuskim,
angielskim, amerykaskim i od niego uzaleniona. Powizania te i
uzalenienie zwikszyy si jeszcze wydatnie podczas wojny. W swych
zachodnich sojusznikach upatrywaa buruazja rosyjska oparcie i pomoc
przeciwko ruchom rewolucyjnym w kraju. Liczya, e powodzenia wojenne
umocni jej wadz, pozwol na rozwizanie Rad Robotniczych i onierskich,
na zdawienie bolszewikw. Moliwe natomiast i prawdopodobne niepowodzenia
zapisa bdzie mona na karb wanie bolszewikw, zarzucajc im wniesienie
rozkadu w szeregi armii.
Rzd ks. Lwowa postanowi wic podj ofensyw przeciwko pastwom
Centralnym, Jej przygotowaniem zaj si Kiereski. 1 lipca 1917 r.
Rosjanie ruszyli do ataku na froncie galicyjskim. Na samym pocztku
osignli chwilowe, lokalne sukcesy, jednake bez powaniejszego znaczenia.
19 lipca Austriacy i Niemcy przeszli do kontrofensywy i w krtkim czasie
wyparli Rosjan poza granice Galicji i Bukowiny. Ponadto na pnocy 1
wrzenia 1917 r. Niemcy przeszli Dwin i 3 wrzenia zajli Ryg. Pozycja
Niemiec nad Batykiem bya w ten sposb umocniona. Ofensywa ta, niecile i
niesusznie zwana ofensyw Kiereskiego, podjta na danie sojusznikw
zachodnich, kosztowaa morze krwi i pocigna za sob jeszcze wiksze
rozproszenie i rozbicie armii rosyjskiej.
onierz nie widzia i nie rozumia sensu i celu wojny imperialistycznej,
a uwag mia zwrcon ku wielkim przemianom spoecznym zapocztkowanym
przez rewolucj; generalicja i znaczna cz korpusu oficerskiego
interesowaa si bardziej walk o wadz ni sub frontow.
Niepowodzenie ofensywy Kiereskiego wzmogo w narodzie rosyjskim denia
rewolucyjne i antywojenne.
Tak wanie chwil wybray stronnictwa buruazyjne do podjcia
nieudolnej gry politycznej, ktrej celem byo przywrcenie w Rosji rzdw
silnej rki. Partia bolszewicka miaa ulec delegalizacji, robotnikom miano
odebra bro, a z Piotrogrodu wycofa zrewolucjonizowane oddziay wojskowe.
Chcc uzyska zgod na te zarzdzenia ze strony swych sojusznikw w
gabinecie ministrowie kadeccy podali si 15 lipca 1917 r. do dymisji.
Sdzili, e groba rozbicia koalicji rzdowej skoni eserowcw i
mienszewikw do ustpstw. Manewry polityczne majce na celu wywoanie
kryzysu rzdowego byy wszake bezcelowe w chwili, gdy w kraju dojrza ju
kryzys rewolucyjny 16 lipca 1917 r. odbyy si w Piotrogrodzie demonstracje
antyrzdowe; zainaugurowali je onierze 1 puku karabinw maszynowych.
Bolszewicy uwaali pocztkowo, e sytuacja jeszcze nie dojrzaa, e ani
armia, ani kraj nie s jeszcze dostatecznie przygotowane, aby poprze
rewolucyjny czyn stolicy; przedwczesne wystpienie mogo wic tylko uatwi
rzdowi rozbicie czowki ruchu rewolucyjnego. Nacisk robotnikw i
onierzy by wszake tak duy, e wstrzymanie demonstracji okazao si
niemoliwoci. Nazajutrz, 17 lipca ponad 500 tys. robotnikw, onierzy i
marynarzy floty batyckiej wyszo na ulice Piotrogrodu z hasem "wadza dla
rad". Rzd uciek si do represji. Przeciwko demonstrantom rzucono oddziay
kozackie i uczniw szk oficerskich.
Aresztowano wielu dziaaczy rewolucyjnych. Zamknito dziennik "Prawda",
gwny organ partii bolszewickiej, i par innych pism.
21 lipca 1917 r. po dymisji ksicia Lwowa na czele Rzdu Tymczasowego
stan Kiereski. Centralny Komitet Wykonawczy Rad na danie eserowcw i
mienszewikw uzna gabinet Kiereskiego za "rzd ocalenia rewolucji" i
udzieli mu "nieograniczonych penomocnictw" i "nieograniczonej wadzy".
Byo to wic zerwanie z dotychczasow dwuwadz (Rzd Tymczasowy - Rady
Delegatw Robotnikw i onierzy), utworzenie dyktatury i oddanie jej w
nieudolne rce Kiereskiego.
Dyktator rano wzi si do pracy. W celu przywrcenia dyscypliny
wojskowej wznowi sdy polowe i kar mierci, wprowadzi na nowo wojenn
cenzur prewencyjn. Lenin pisa wwczas: "Przeom 4817 lipca na tym
wanie polega, e po nim obiektywna sytuacja zmienia si gwatownie.
Skoczya si chwiejno w sytuacji wadzy; wadza na decydujcym odcinku
przesza w rce kontrrewolucji".
Buruazja rosyjska podja wic prb powstrzymania czy stumienia
rewolucji. Rzd Kiereskiego, pomimo swych gwatownych krokw
kontrrewolucyjnych, nie wydawa jej si dogodnym narzdziem do tego celu.
Dono do dyktatury wojskowej i szukano odpowiedniego czowieka, szukano
rosyjskiego Bonapartego. Politycy buruazyjni uznali, e znaleli takiego
czowieka w osobie gen. .G. Korniowa, mianowanego wieo, 31 lipca, po
Brusiowie naczelnym wodzem. Politycy kontrrewolucyjni trafnie ocenili ca
nico Kiereskiego, ale popenili bd zasadniczy, nie rozumieli rozwoju
dziejowego Rosji i wyobraali sobie, e uda im si zawrci koo historii.
Prb mobilizacji si kontrrewolucji bya tzw. narada pastwowa zwoana
do Moskwy na dzie 25 sierpnia 1917 r. Wzili w niej udzia posowie do
Dumy, przedstawiciele ziemstw, samorzdw miejskich, wielkiego przemysu,
handlu, bankowoci, a take eserowscy i mienszewiccy czonkowie Rad
Delegatw Robotniczych i onierskich. Oficjalnie okrelonym celem narady
byo "zjednoczenie wadzy pastwowej ze wszystkimi zorganizowanymi siami
kraju". Bolszewicy na znak protestu proklamowali jednodniowy strajk
protestacyjny. Stano do niego 400 tys. robotnikw Moskwy. Byo to grone
ostrzeenie. Reakcja rosyjska zrozumiaa natychmiast, e tylko przemoc,
tylko si wojskow moe ratowa swe pozycje.
7 wrzenia 1917 r. gen. Korniow na czele Iii korpusu kawalerii i tzw.
"dzikiej dywizji" kaukaskiej ruszy na Piotrogrd. Formalnie by to atak na
Rzd Tymczasowy i na Kiereskiego. Korniow chcia dyktatur uchwyci w
swoje rce i sam stan na czele rzdu. Faktycznie byo to uderzenie w
rewolucj. Tak spraw uj Lenin. Partia bolszewicka wezwaa robotnikw do
wystpienia nie w obronie Rzdu Tymczasowego, lecz do walki przeciwko
dyktaturze.
Zamach Korniowa zakoczy si zupen klsk kontrrewolucji. 14 wrzenia
genera zosta aresztowany. Zamach zaostrzy walk wewntrz kraju i
przyspieszy rozwj wypadkw. Obiektywne przyczyny wszake i bez tego
posuway spraw rewolucji naprzd.
Pooenie gospodarcze Rosji byo katastrofalne. Kraj przeywa gboki
kryzys. Wiele fabryk stano, robotnikw usuwano z pracy. W miastach
brakowao ywnoci i opau. W sierpniu 1917 r. codzienne racj chleba w
Piotrogrodzie i w Moskwie zmniejszono do 200 gramw. Inflacja - drukowanie
rubli papierowych bez pokrycia, tzw. kierenek - obniya si nabywcz
pienidza przeszo dziesiciokrotnie. Bya to wielka premia dla wszelkiego
rodzaju spekulantw, a jednoczenie mocne uderzenie w masy pracujce.
Realna warto pacy robotnikw w 1917 r. w porwnaniu z 1913 r. spada
przeszo o poow. Klasy posiadajce nie tylko nie walczyy z kryzysem
ekonomicznym, ale przeciwnie jeszcze go pogbiay, w zdumiewajcym
zalepieniu bowiem liczyy, e gd i bezrobocie osabi klas robotnicz.
"Kocista rka godu" - jak si wyrazi jeden z przemysowcw, Riabuszyski
- miaa stumi rewolucj.
Tymczasem bolszewicy zdobywali coraz wiksze wpywy wrd mas. We
wrzeniu mieli ju wikszo w Radzie Delegatw Robotnikw i onierzy w
Piotrogrodzie i w wikszych miastach kraju. Za programem bolszewickim
opowiadali si coraz liczniej chopi, zraeni do Rzdu Tymczasowego i
eserowcw nieszczer, dylatoryjn gr w sprawie wywaszczenia wikszej
wasnoci ziemskiej. Pozyskani byli onierze i marynarze. 12 wrzenia 1917
r. Rada Delegatw w Piotrogrodzie uchwalia na wniosek bolszewikw
rezolucj domagajc si, aby wadza w pastwie oddana zostaa Radom
Delegatw. Analogiczne uchway podjte zostay w krtkim czasie w Moskwie i
innych gwnych orodkach w kraju.
Lenin pisa pod koniec wrzenia 1917 r.: "Uzyskawszy wikszo w obu
stoecznych Radach Delegatw Robotniczych i onierskich, bolszewicy mog i
powinni wzi wadz pastwow w swoje rce. Mog, albowiem aktywna
wikszo rewolucyjnych elementw ludu obydwu stolic jest wystarczajca,
aby porwa masy, pokona opr nieprzyjaciela, rozbi go, zdoby wadz i
utworzy j. Albowiem proponujc niezwocznie demokratyczny pokj, oddajc
niezwocznie ziemi chopom, przywracajc demokratyczne instytucje i
swobody, zdeptane i rozbite przez Kiereskiego, bolszewicy utworz taki
rzd, ktrego nikt nie obali. Wikszo ludu jest za nami... Dla
bolszewikw czekanie na "formaln" wikszo byoby naiwnoci: adna
rewolucja na to nie czeka".
Eserowcy i mienszewicy prbowali jeszcze ratowa sytuacj podkrelajc
lewicowy charakter swej polityki. W tym celu zerwali koalicj rzdow i
doprowadzili do usunicia ministrw kadeckich z gabinetu. 8 padziernika
1917 r. powsta nowy rzd Kiereskiego z zupen przewag eserowsko-
mienszewick. Nie miao to ju najmniejszego znaczenia. Nie miay rwnie
znaczenia podejmowane przez Kiereskiego prby przegrupowania wojsk, majce
na celu osabienie wpyww bolszewickich w armii. Podobnie bez skutku
pozostay manewry polegajce na zwoaniu we wrzeniu tzw. Narady
Demokratycznej, zoonej z eserowskich i mienszewickich czonkw
Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad i Komitetu Wykonawczego
Wszechrosyjskiej Rady Delegatw Chopskich oraz przedstawicieli ziemstw,
samorzdw itp., a nastpnie wyonienie z Narady do dowolnie dobranej
Tymczasowej Rady Republiki zwanej te Przedparlamentem.
23 padziernika 1917 r. odbyo si posiedzenie Komitetu Centralnego
Partii Bolszewickiej, na ktrym Lenin wygosi referat o sytuacji. Lenin
stwierdzi, e w lipcu 1917 r. sytuacja nie bya jeszcze dojrzaa do
wybuchu, gdy bolszewicy nie mieli za sob wikszoci, ale od tego czasu
ogromnie wzroli w siy i zdobyli w masach wikszo. Tote Lenin zgosi
rezolucj, ktra stwierdzaa, e "powstanie zbrojne jest nieuniknione i e
cakowicie dojrzao". Rezolucj t Komitet przyj 10 gosami przeciwko
dwom: Lwa Borisowicza Kamieniewa i Grigorija Jewsiejewicza Zinowiewa. 29
padziernika Komitet ponownie stwierdzi konieczno powstania i wyoni
Orodek Partyjny, ktry mia obj jego kierownictwo. W skad jego weszli
m.in. J.W. Stalin, Feliks Dzieryski i Jakow Michajowicz Swierdow.
Wypadki potoczyy si teraz szybko. Kiereski na tyle orientowa si
sytuacji, i zdawa sobie spraw z przygotowa powstaczych bolszewikw.
Nie omieli si wszake ubiec ich i zastosowa represji. Zapewnia jednak
ambasadora angielskiego, e dopiero prba zamachu bolszewickiego pozwoli mu
dziaa energicznie.
A tymczasem wybia godzina zamachu. W nocy z 6 na 7 listopada 1917 r.
bolszewicy opanowali wzowe punkty stolicy - telegraf, elektrowni,
gazowni, dworce kolejowe, magazyny zboa, wgla i nafty, bank pastwowy,
mosty na Newie, Twierdz Petropawowsk. Krownik "Aurora" wpyn na New
i wystrzaem armatnim da sygna do powstania. W obronie Kiereskiego i
jego ministrw wystpili tylko uczniowie szkoy oficerskiej. Kozacy, ktrzy
uratowali rzd w lipcu, teraz zapowiedzieli, e strzela do rewolucjonistw
nie bd. Kiereski jeszcze tego samego dnia 7 listopada wyjecha
samochodem z Piotrogrodu szuka odsieczy. Daremnie. Wojsko nie chciao
walczy przeciwko bolszewikom po stronie niepopularnego, nieudolnego,
skazanego na nieuchronny upadek Rzdu Tymczasowego. Ministrowie zostali
aresztowani w Paacu Zimowym. Kiereski w kilka dni pniej, 14 listopada,
w przebraniu ratowa si ucieczk.
7 listopada w Instytucie Smolnym w Piotrogrodzie rozpocz obrady Ii
Oglnorosyjski Zjazd Rad Delegatw Robotnikw i onierzy. Uchwaa Zjazdu
brzmiaa: "Opierajc si na woli ogromnej wikszoci robotnikw, onierzy
i chopw, opierajc si na dokonanym w Piotrogrodzie zwyciskim powstaniu
robotnikw i garnizonu, Zjazd ujmuje wadz w swoje rce". Tego samego dnia
Zjazd powoa pierwszy rzd radziecki - Rad Komisarzy Ludowych.
Przewodniczcym jej zosta Wodzimierz Lenin.
Nazajutrz, 8 listopada, Zjazd uchwali dekret o pokoju. "Rzd Rosji -
brzmiay sowa dekretu - proponuje wszystkim narodom wojujcym bezzwoczne
zawarcie takiego pokoju [tj. pokoju bez aneksji i bez odszkodowa] i wyraa
zarazem gotowo poczynienia natychmiast, bez najmniejszej zwoki,
wszystkich decydujcych krokw a do ostatecznego zatwierdzenia wszystkich
warunkw takiego pokoju przez penomocne zgromadzenie przedstawicieli ludu
wszystkich krajw i wszystkich narodw". Spraw pokoju wypisa nowy rzd na
jednym z pierwszych miejsc swego programu. Nastpnie Zjazd uchwali dekret
o konfiskacie ziemi obszarniczej i oddaniu jej chopom.
Pokj by niewtpliwie nowej wadzy sowieckiej potrzebny. W przyszoci
rzdy sowieckie argumentem pokoju bd si posugiway w swej grze w rny
sposb.


Rozdzia szedziesity czwarty:
Pokj Brzeski


21 listopada rzd radziecki wystosowa do ambasadorw i posw pastw
koalicji not, wzywajc do wszczcia rokowa na podstawie dekretu o
pokoju. Jednoczenie rzd nakaza naczelnemu dowdcy, gen. Duchnninowi, aby
zwrci si do dowdztwa wojsk nieprzyjacielskich z propozycj
natychmiastowego przerwania dziaa wojennych i przystpienia do ukadw.
Koalicja nie przyja noty radzieckiej do wiadomoci, zgosia natomiast na
rce gen. Duchonina protest przeciwko rozpoczciu rokowa pokojowych.
Duchonin ze swej strony odmwi wykonania polece rzdu i zosta
natychmiast, 22 listopada, zoony ze stanowiska i zamordowany. Nastpc
jego mianowany zosta chory Krylenko. Tego samego dnia Lenin zwrci si
wprost do onierzy frontowych, aby spraw pokoju wzili we wasne rce i
porozumieli si bezporednio z przeciwnikiem. W wielu miejscach frontu
zawarto istotnie lokalne porozumienia o zaprzestaniu dziaa wojennych;
wyprzedziy one rozejm oglny i uatwiy wprowadzenie go w ycie. 26
listopada 1917 r. Krylenko drog radiow zwrci si do dowdztwa
niemieckiego oficjalnie z propozycj zawieszenia broni. Nazajutrz mia w
rkach zgod wadz niemieckich.
Niemcy propozycj radzieck przyjli z zadowoleniem, ale nie bez obaw.
Zawarcie pokoju odrbnego, do czego rzd berliski dy od pocztku wojny,
mono przerzucania znacznej czci wojska z frontu wschodniego na
zachodni wydawaa si du korzyci - zwaszcza wobec zmniejszajcych si
wydatnie odwodw. Byo to tym bardziej wskazane, e w tym czasie do Francji
przybyway ju coraz to nowe dywizje amerykaskie. Pooenie wewntrz kraju
byo cikie - brak ywnoci, brak podstawowych surowcw potrzebnych
przemysowi zbrojeniowemu, trudnoci opaowe, trudnoci w dostawie energii
elektrycznej, wszystko to dawao si dotkliwie we znaki. Masy ludowe coraz
mocniej domagay si pokoju. Koom rzdowym wiele day do mylenia
demonstracje robotnicze w Berlinie w dniach 18 i 25 listopada 1917 r.,
kiedy tumy przechodziy ulicami stolicy wznoszc okrzyki na cze pokoju i
na cze wizionego Karola Liebknechta. Wszczcie w takiej chwili rokowa z
Rosjanami daoby sposobno do zamanifestowania wobec caego wiata, a
przede wszystkim wobec mas ludowych wasnego kraju rzekomo pokojowej,
dobrej woli rzdu Rzeszy. Byy to wszystko korzyci znaczne, tote obawy,
ktre niemieccy dygnitarze cywilni i wojskowi ywili przed wejciem w
kontakt z wadzami rewolucyjnymi, musiay zej na plan dalszy.
3 grudnia 1917 r. rozpoczy si w Brzeciu Litewskim rokowania pomidzy
delegacj radzieck a delegacjami Czwrprzymierza. 15 grudnia podpisany
zosta rozejm. Wszed on w ycie 17 grudnia o godz. 12 w poudnie na caym
froncie wschodnim od Batyku do Morza Czarnego oraz w Azji na froncie
rosyjsko-tureckim. Delegacji radzieckiej zaleao na umieszczeniu w
ukadzie rozejmowym postanowienia zakazujcego przesuwania wojsk z frontu
wschodniego na zachodni. Rosjanie chcieli w ten sposb odeprze zarzut,
jakoby wadza rewolucyjna pozostawaa w zmowie z niemieckim naczelnym
dowdztwem. Niemcy po pewnym oporze ustpili i zgodzili si na odpowiedni
zakaz, a ustpili ostatecznie dlatego, e rozkazy wojsku zostay ju wydane
i dywizje niemieckie byy wanie w drodze na front zachodni.
22 grudnia 1917 r. rozpoczy si w Brzeciu Litewskim rokowania
pokojowe. Pierwszy raz w dziejach do obrad zasiedli wsplnie
przedstawiciele starego rzdu cesarskiego, niemieckiego imperializmu,
pruskiego militaryzmu i jego sojusznikw z jednej strony i wysannicy nowej
wadzy rewolucyjnej z drugiej. Rniy ich zarwno cele, jak i metody
dziaania. Pozornie cel by jeden i ten sam dla stron obu, mianowicie
pokj. Ale pojcie to inaczej rozumiano w cesarskim i junkierskim Berlinie,
inaczej w czerwonym Piotrogrodzie. Dla bolszewikw zawarcie pokoju byo
koniecznoci, gdy wtedy tylko mogli wszystkie siy skierowa na sprawy
wewntrzne kraju i na utrwalenie dziea rewolucji. dali pokoju bez
aneksji i odszkodowa na podstawie prawa kadego narodu do niepodlegoci.
Rwnie dla Niemcw zawarcie pokoju byo koniecznoci nieodpart. Tylko w
takim wypadku mogli na zachodzie uderzy z ca si i skoni koalicj do
kompromisu i do ustpstw. Europ rodkow za i Wschodni oraz Bliski
Wschd podda swej ekspansji imperialistycznej. Rnica, jak widzimy,
zasadnicza.
I w metodach dziaania byy wielkie rnice. Przedstawiciele pastw
centralnych przygotowali si do przemawiania jzykiem dawnej dyplomacji, do
wywodw o anektowanych prowincjach, o korzyciach gospodarczych, o liniach
strategicznych. Inaczej zupenie wystpili delegaci radzieccy.
Przeforsowali jawno obrad tzn. publikacj penego tekstu wygaszanych
przemwie i zielony st obrad brzeskich uyli jako trybun, w ktrej
wobec caego wiata gosili hasa rewolucyjne. Celem bya propaganda
rewolucyjna wrd mas pracujcych Europy, a zarazem ch wykazania
faszywej gry niemieckiej. W dyskusjach tego typu delegaci bolszewiccy
Adolf Joffe, pniej Lew Trocki growali nad dyplomatami dawnego porzdku
Austriakiem Czerninem, Niemcem Khlmannem i pruskim generaem Hoffmannem.
Zaraz na pierwszym posiedzeniu, 22 grudnia, szef delegacji radzieckiej
Joffe w niebezpieczny sposb zaatakowa Niemcw. W duszym przemwieniu
wysun tez, e traktat pokoju wykluczy powinien wszelkie aneksje i
odszkodowania. Byo to uderzenie mocne. Skonsternowane delegacje
Czwrprzymierza naradzay si przez dwa dni, jak wyj z kopotliwej
sytuacji. Dopiero 25 grudnia austriacki minister spraw zagranicznych hr.
Czernin w imieniu delegacji austriackiej, niemieckiej, bugarskiej i
tureckiej owiadczy, e przyjmuj one tezy radzieckie jako podstaw
rokowa. Tezy te skaday si z szeciu punktw: 1) wyrzeczenie si
aneksji, 2) przywrcenie niepodlegoci narodom, ktre j utraciy podczas
toczcej si wojny, 3) prawo samookrelenia dla wszystkich narodw, 4)
ochrona mniejszoci narodowych, 5) wyrzeczenie si odszkodowa, 6)
uregulowanie spraw kolonialnych wedug zasad wyraonych w punktach 1-4.
Przyjcie tak daleko idcych tez radzieckich jako podstawy rokowa nie
byo bynajmniej zasadniczym ustpstwem mocarstw centralnych. Zgoda bowiem
obwarowana bya zastrzeeniem, e pastwa Czwrprzymierza wyrzekn si
aneksji, ale tylko wtedy, jeli to samo zobowizanie podejm w cigu 10 dni
i pastwa zachodnie. 4 stycznia 1918 r. rokowania miay by wznowione bez
wzgldu na odpowied koalicji. Odpowied ta nigdy nie nadesza. Okres
przerwy zuyy obie strony na opracowanie dalszego programu warunkw
pokojowych.
Program niemiecki przewidywa aneksj czciowo jawn, czciowo ukryt,
Polski i krajw batyckich po Ryg. Gen. Hoffmann wyjani 26 grudnia 1917
r. Joffemu, e Niemcy nie zamierzaj adnych terytoriw anektowa drog
gwatu i przemocy, lecz jeli poszczeglne czci dawnego Cesarstwa
Rosyjskiego zechc dobrowolnie przyczy si do Rzeszy, nie bdzie to
przecie aneksja. W memoriale przeznaczonym dla cesarza trafnie
scharakteryzowa polityk Niemiec w Brzeciu kanclerz Hertling: "W sprawie
rosyjskiej mamy wyjtkowo cikie zadanie do rozwizania, gdy chcemy
nawiza dobre stosunki gospodarcze i polityczne z now Rosj, aby
militarnie mie zupenie wolne tyy, jednoczenie za odrywamy od
dotychczasowej Rosji ogromne tereny, aby uczyni z nich bastiony na naszej
granicy". Ludendorff za wskazywa: "Musimy wyzyska sytuacj. Rosja jest
zmuszona zawrze pokj. Osigniemy teraz tyle, ile pniej nie daoby si
przeprowadzi".
Rzd radziecki sta przed koniecznoci powzicia niezmiernie cikich i
trudnych decyzji - przyj czy odrzuci twarde warunki niemieckie. Lenin od
razu doszed do przekonania, e wadze radzieckie, jeli maj opanowa
sytuacj w kraju i wygra rewolucj, musz, chwilowo przynajmniej, ugi
si przed dyktatem Niemiec. Grupa tzw. lewych komunistw z Bucharinem na
czele daa zerwania rokowa brzeskich i "wojny rewolucyjnej" przeciwko
imperializmowi niemieckiemu. Stanowisko porednie, ale bardziej zblione do
lewicy ni do Lenina zajmowa Trocki, wwczas komisarz ludowy spraw
zagranicznych, wraz ze swymi zwolennikami. Program swj sformuowa Trocki
w licie do Lenina z poowy stycznia 1918 r. Pogld ten streszcza si w
tym, e w razie ultimatum niemieckiego naley odmwi podpisania traktatu i
ogosi jednoczenie, e stan wojny midzy Rosj a pastwami centralnymi
zosta zakoczony. Trocki mniema, e Niemcy z uwagi na postaw klasy
robotniczej nie odwa si zaatakowa Rosji.
Takimi zaoeniami kierowaa si delegacja radziecka po wznowieniu w dniu
9 stycznia 1918 r. obrad w Brzeciu Litewskim. Wysannikom rzdu
radzieckiego przewodniczy teraz sam Trocki.
Sytuacja wyjania si cakowicie ju po trzech dniach. Wwczas to, 12
stycznia, delegacja radziecka zoya owiadczenie, i nie moe uzna
instytucji i organw powoanych przez wadze okupacyjne niemieckie w
Polsce, na Litwie i w Kurlandii za miarodajn reprezentacj ludnoci tych
krajw. Ludno ta musi sama wypowiedzie si o swym losie po wycofaniu
wojsk okupacyjnych. Istotnie, zarwno Rada Regencyjna w Polsce, jak i
odpowiednie instytucje na Litwie (Rada Krajowa - Taryba) i w Kurlandii
(Kurlandzka Rada Krajowa), byy powoane przez Rzesz i od niej
uzalenione. Zwaszcza jeli chodzi o Polsk, delegacja niemiecka znalaza
si w sytuacji tym przykrzejszej, e pomimo usilnych zabiegw rzdu Rady
Regencyjnej Berlin adn miar nie chcia dopuci przedstawicielstwa
polskiego do obrad brzeskich. W delegacji radzieckiej natomiast zasiedli
Stanisaw Bobiski i Karol Radek, ktrzy wystpili na konferencji jako
"przedstawiciele proletariatu Krlestwa Polskiego".
Owiadczenie delegacji radzieckiej wprawio wic imperialistw
niemieckich w nieprzyjemny kopot. Starali si wybrn z niego w sposb
prawdziwie pruski. Gos zabra gen. Hoffmann i ostro zaprotestowa
przeciwko wywodom przedstawiciela rzdu rewolucyjnego. Przemawia on takim
tonem - stwierdzi gen. Hoffmann - jakby w gbi Niemiec stay zwyciskie
wojska rosyjskie i dyktoway warunki pokoju. Tymczasem sytuacja przedstawia
si akurat odwrotnie, wanie na ziemiach rosyjskich stoj zwyciskie armie
niemieckie. Niemcy s zwycizcami.
Mow gen. Hoffmanna nazwano uderzeniem pici w st. Trocki okreli to
bardziej obrazowo mwic, e gen. Hoffmann pooy na stole obrad swe
onierskie buty.
Dyplomacja radziecka zapdzia imperialistw niemieckich w matni.
Stwierdzili oni wobec caego wiata, e nie myl bynajmniej o "pokoju
porozumienia i trwaego pojednania narodw", lecz o podbojach i aneksjach.
Bya to bro dana do rki propagandzie antyniemieckiej. Najwaniejsze
wszake znaczenie miay oddwiki brzeskich wystpie gen. Hoffmanna pord
mas pracujcych Niemiec i Austrii.
W styczniu 1918 r. najpierw w Austrii, pniej w Niemczech wybuchy
potne strajki. U podoa ich leao m.in., i to nie na ostatnim miejscu,
oburzenie robotnikw na stanowisko delegacji niemieckiej w Brzeciu. 28
stycznia w Berlinie nie stano do pracy ponad 400 tys. robotnikw.
Strajkujcy uchwalili siedem da; w pierwszym z nich domagali si
"szybkiego zawarcia pokoju bez aneksji". 31 stycznia robotnicy Monachium
przesali "braterskie pozdrowienia robotnikom belgijskim, francuskim,
angielskim, rosyjskim i amerykaskim... Jednoczymy si z wami w
postanowieniu zakoczenia wojny wiatowej".
Strajk zosta zdawiony ju w pocztku lutego. Dla niemieckich klas
posiadajcych by on wszake gronym memento. Przywdca konserwatystw, hr.
Westarp, wyrazi si, e "nie bya to oznaka, lecz pocztek rewolucji". Nie
rozumiao tego Naczelne Dowdztwo i wymogo dalsze prowadzenie rozmw w
Brzeciu Litewskim w kierunku zaborczym i imperialistycznym.
Niemcy, pragnc uatwi sobie sytuacj, zastosowali wobec Rosjan metody
nacisku czy szantau. Sprowadzili do Brzecia delegacj tzw. Centralnej
Rady Ukraiskiej. Bya to instytucja, ktr w kwietniu 1917 r. wyonio
ukraiskie buruazyjne i drobnomieszczaskie ugrupowania nacjonalistyczne.
20 listopada 1917 r. Rada proklamowaa niepodleg republik ukraisk. 9
lutego 1918 r. w Kijowie ustanowiona zostaa wadza radziecka. Centralna
Rada ratowaa si ucieczk. Tego samego dnia delegacje pastw
Czwrprzymierza zawary traktat pokoju z przedstawicielami pastwa nie
istniejcego, fikcyjnego.
W traktacie brzeskim z Ukrain dwie sprawy zasuguj na uwag. Najpierw
przedstawiciele rzdu, ktry nie mia adnej wadzy, zobowizali si
dostarczy pastwom Czwrprzymierza (chodzio tu faktycznie jedynie o
Niemcy i Austri) do dnia 31 lipca 1918 r. co najmniej milion ton zboa, do
50 tys. ton ywca, ponadto wgiel itd. Rzecz jasna, e ani rzd niemiecki,
ani austriacki nie mg przywizywa wagi do takich zobowiza; chodzio o
efekt propagandowy, o sposb polepszenia nastrojw w spoeczestwie
znkanym dug wojn i godem, a ostatnio podnieconym wielkimi strajkami.
Wiksze znaczenie miaa zapowied przyczenia do Ukrainy ziemi chemskiej
i czci Podlasia. Byo to uderzenie w Polsk i pogwacenie aktu 5
listopada. Chemszczyzna ju dawniej, co najmniej w 1916 r., jeszcze przed
manifestem listopadowym zwrcia uwag imperialistw niemieckich.
Projektowali utworzenie tam ukraiskiego Piemontu, innymi sowy chcieli
otworzy sobie drog na Ukrain i przygotowa oderwanie tego bogatego kraju
od Rosji, aby utworzy tam wasn stref interesw.
Jeszcze w dniu podpisania traktatu z Ukrain 9 lutego niemiecki sekretarz
stanu spraw zagranicznych von Kuhlmann na kategoryczne wezwanie Naczelnego
Dowdztwa przedstawi delegacji radzieckiej ultimatum z daniem, aby Rosja
zrezygnowaa z Polski, Litwy, otwy, Estonii, Biaorusi i Ukrainy;
odpowied miaa by udzielona w cigu 24 godzin. Nazajutrz 10 lutego,
Trocki owiadczy, e delegacja radziecka nie podpisze pokoju
aneksjonistycznego, ale stan wojny z Niemcami, Austro-Wgrami, Turcj i
Bugari uwaa za ukoczony. Wojska radzieckie otrzymaj na wszystkich
frontach rozkaz cakowitej demobilizacji. Przedstawicielstwo radzieckie po
tej deklaracji wyjechao z Brzecia.
Prawie w miesic pniej, 7 marca 1918 r., na Vii Zjedzie Partii Lenin
tak oceni taktyk Trockiego: "W jego dziaalnoci naley rozrni dwie
strony: kiedy rozpocz pertraktacje w Brzeciu i doskonale je wyzyska do
agitacji, wszyscy zgadzalimy si z tow. Trockim. Cytowa on cz rozmowy,
jak mia ze mn, dodam jednak, e umwilimy si, i trzymamy si do
ultimatum Niemcw, po ultimatum kapitulujemy... Taktyka Trockiego o tyle, o
ile zmierzaa do przecigania rokowa, bya suszna; niesuszna staa si
wwczas, gdy ogoszono stan wojny za ukoczony, a pokj nie zosta
podpisany. Zadaem w sposb zupenie stanowczy, by pokj podpisa.
Lepszego pokoju ni brzeski uzyska nie moglimy".
Niemcy nie zadowolili si formu Trockiego i 18 lutego wznowili na caym
froncie wschodnim ofensyw. Chodzio im nie tyle o uzyskanie podpisu
przeciwnika pod traktatem pokoju, lecz o dalsze rozszerzenie zdobyczy,
zwaszcza o zajcie Estonii i opanowanie Ukrainy. Telegram radiowy rzdu
radzieckiego wyraajcy zgod na zawarcie traktatu napastnicy pominli
milczeniem i kontynuowali marsz naprzd. 21 lutego rzd radziecki wyda
odezw do narodu: "Ojczyzna socjalistyczna w niebezpieczestwie". 23 lutego
na masowych wiecach robotnicy wyraali gotowo wstpienia do Armii
Czerwonej dla obrony rewolucji. Dzie ten zosta uznany za dzie narodzin i
powstania Armii Czerwonej. Pod Pskowem i pod Narw mode oddziay
ochotnicze stawiy opr nacierajcym Niemcom. Do zupenego zatrzymania
napaci i odparcia wroga z granic kraju si jeszcze nie starczao. 23
lutego wystosowali Niemcy nowe ultimatum dajc wycofania wojsk rosyjskich
z Estonii, Finlandii i Ukrainy i przywrcenia w tym kraju rzdw Centralnej
Rady. W nocy z 23 na 24 lutego 1918 r. zapada decyzja o przyjciu warunkw
niemieckich. Lenin okreli sytuacj lapidarnie. "Kto jest przeciwko
niezwocznemu, chociaby nawet arcycikiemu pokojowi, ten gubi wadz
radzieck". 3 marca 1918 r., po owiadczeniu nowego przewodniczcego
delegacji radzieckiej Sokolnikowa, e nie jest to pokj oparty na
porozumieniu i kompromisie, podpisany zosta traktat pomidzy Rosj z
jednej a Niemcami, Austro-Wgrami, Turcj i Bugari z drugiej strony.
Linia tworzca zachodni granic Rosji i miaa od Zatoki Ryskiej na
pnocny wschd od Rygi, nastpnie wzdu Dwiny, dalej na wschd od kolei
Dwisk-Wilno-Lida, po czym wzdu Niemna do Mostw, stamtd na poudnie do
Pruan, wreszcie na wschd do Rokitna. Rosja zobowizaa si rwnie do
uznania traktatu pomidzy Czwrprzymierzem a Centraln Rad Ukraisk i do
wycofania swych wojsk z Ukrainy.


Rozdzia szedziesity pity:
"Mitteleuropa"


Wkrtce po pokoju brzeskim z Ukrain i Rosj podpisany zosta pokj z
Rumuni w Bukareszcie. Rumunia, pozostawiona sama sobie, nie moga walczy
dalej po poniesionych ju klskach. W kocu stycznia 1918 r. rozpoczy si
tajne ukady, ktre doprowadziy do zawarcia 5 marca 1918 r. rozejmu w
Buftea, a nastpnie 7 maja 1918 r. pokoju w Bukareszcie. Rumunia zwrcia
Bugarii cz Dobrudy, zdobyt w 1913 r, a zrzeka si na rzecz
sprzymierzonych pastw Czwrprzymierza pozostaej Dobrudy do delty Dunaju.
Austro-Wgrom oddawaa pas graniczny w Karpatach Poudniowych od strony
Siedmiogrodu i Bukowiny, od Turnu Severin, do brzegw Prutu. Zobowizania o
charakterze gospodarczym uzaleniy Rumuni od kapitau niemieckiego.
Niemcy uzyskali na lat dziewidziesit prawo wycznej eksploatacji nafty
rumuskiej, najwikszego bogactwa kraju, i zapewnili sobie do 1926 r. prawo
pierwszestwa przy nabywaniu zboa, paszy, byda itp. Rumunia zobowizaa
si wreszcie przystpi do unii celnej austriackoniemieckiej w razie jej
utworzenia. Gdyby traktat bukareszteski rzeczywicie wszed w ycie,
Rumunia staaby si koloni kapitau niemieckiego.
W Berlinie zdawano sobie dobrze spraw z tego, e eksploatacja bogactw
Ukrainy i Rumunii bdzie moliwa tylko drog przemocy, a wic przez
okupacj wojskow rozlegych przestrzeni Europy Wschodniej i
Poudniowo-Wschodniej. 18 lutego 1918 r. rozpoczli Niemcy marsz na
Ukrain. 1 marca zajli Kijw, 8 kwietnia Charkw. W pocztkach maja w
rkach niemieckich byy ju Krym i wybrzee Morza Azowskiego a do Rostowa
nad Donem. 29 kwietnia 1918 r. Niemcy przy pomocy zwoanych do Kijowa
przedstawicieli bogatych chopw obalili Centraln Rad, a na jej miejscu
utworzyli rzd nie mniej fikcyjny, ale bardziej konserwatywny z hetmanem
Pawem Skuropadskim, dawnym generaem gwardii carskiej, na czele.
Ekspedycja zbrojna na poudnie Rosji miaa dwa cele - dorany i
dugofalowy. Celem doranym byo umoliwienie dostaw zboa z Ukrainy i
wgla z Zagbia Donieckiego oraz zabezpieczenie eglugi na Morzu Czarnym.
Osignite tu korzyci byy nike; utrudnia je wszdzie opr ludnoci
miejscowej.
Cele dugofalowe zmierzay do trwaego poddania niemieckiej eksploatacji
imperialistycznej duych czci Europy rodkowej, Wschodniej i Poudniowo-
Wschodniej. Uzaleniona miaa by od Niemiec Ukraina wraz zjej bogactwem. W
publicystyce niemieckiej wskazywano, e oderwanie Ukrainy od pastwa
rosyjskiego wydatnie zmieni stosunek si w Europie Wschodniej - osabi
Rosj, wzmocni Niemcy. Zwizana z Rzesz silnymi wzami gospodarczymi i
politycznymi miaa by rwnie i Polska; tworzyoby t Polsk Krlestwo
Kongresowe bez duego "pasa granicznego" na zachodzie i pnocy, ktry
byby przyczony do Prus, a obejmowa mia midzy innymi Dbrow Grnicz
i Sosnowiec; moliwe byo natomiast rozszerzenie granicy na wschodzie.
Kraje batyckie, Estoni, otw, Litw chciano bd zwiza uni
dynastyczn z Prusami, bd zorganizowa je jako oddzielne pastewka z
niemieckimi ksitami. W luniejszej formie protektorat niemiecki
rozcign si mia i na Finlandi.
Ta szeroka koncepcja imperialistyczna, ktr si zwyko nazywa
"Mitteleurop", wygldaa w ten sposb, e cile z Niemcami byliby
zwizani i cakowicie od nich uzalenieni pod wzgldem politycznym i
gospodarczym ich trzej sojusznicy - Austro-Wgry, Bugaria i Turcja.
Podporzdkowane im byyby w rnych formach znaczne czci Pwyspu
Bakaskiego (Serbia, Czarnogra, Rumunia) oraz wielkie przestrzenie od
Finlandii poprzez Kurlandi, Litw, Polsk, Ukrain a do Kaukazu.
Gwnym ideologiem planw imperialistycznych, ktre okrela si mianem
"Mitteleuropa", by publicysta i ruchliwy niemiecki dziaacz polityczny
Friedrich Naumann. W poczytnej ksice pt. Mitteleuropa i w licznych
artykuach Naumann propagowa utworzenie wielkiego gospodarczo-politycznego
zwizku pastw, ktrego orodkiem dyspozycyjnym byyby Niemcy. W zwizku
tym zapanowa mia "niemiecki typ gospodarczy"; innymi sowy wszystkie
wchodzce w skad jego kraje powinny podlega kierownictwu gospodarczemu i
politycznemu Berlina; pewn niezaleno mogyby zachowa tylko tam, gdzie
nie byoby to przeszkod dla hegemonii niemieckiej.
Traktaty w Brzeciu Litewskim i w Bukareszcie byy wstpem do
wprowadzenia tych planw w ycie.


Rozdzia szedziesity
szsty:
Sprawa Polska
pod koniec wojny


Akt 5 listopada pomylany by w duej mierze jako droga do utworzenia
armii polskiej z zacigu ochotniczego, armii, ktra mogaby w stosunkowo
niedugim czasie podj walk na froncie rosyjskim i wzmocni topniejce
siy zbrojne pastw centralnych. Uatwi w rozumieniu Niemcw werbunek
miao utworzenie organu zastpczego rzdu polskiego. Bya nim Tymczasowa
Rada Stanu, ktr tworzyo 25 czonkw mianowanych przez wadze
okupacyjne.14 stycznia 1917 r. nastpio uroczyste otwarcie nowej
instytucji. Zawioda ona nadzieje zarwno spoeczestwa polskiego, jak i
Niemcw i rozwizaa si 25 sierpnia 1917 r. po procznym istnieniu.
Utworzenie wojska polskiego z zacigu ochotniczego byo pomysem
najzupeniej nierealnym. Modzie polska bynajmniej nie garna si do
szeregw armii, organizowanej przez Beselera i oficerw pruskich, zwaszcza
e rzd Rzeszy domaga si wprawdzie polskiego rekruta, ale w zamian nie
dawa adnych zobowiza.
Taki by stan rzeczy ju bezporednio po akcie 5 listopada, na przeomie
lat 1916-1917. Utrwali go jeszcze mocniej wybuch rewolucji w Rosji.
Abdykacja Mikoaja Ii i zwycistwo rewolucji wpyno decydujco na rozwj
stosunkw w Polsce. Wraz z caratem schodzi na zawsze z widowni dziejowej
nieubagany, odwieczny wrg Polski. Stosunek do wyzwolonego narodu
rosyjskiego opiera si musia na innej zupenie podstawie. Idea walki
przeciwko Rosji u boku Niemiec i Austrii stracia od razu wszelkie
uzasadnienie. Nieprzyjazne stanowisko mas ludowych ulego dalszemu
zaostrzeniu. Inn postaw zajy klasy posiadajce, Obawa przed rewolucj
zacza bra gr nad niechci i nieufnoci do Niemcw. Wielka wasno
ziemska i wielka buruazja, w przewanej mierze wzdragajca si dotd przed
wspprac z okupantami, zacza teraz dy do politycznego wspdziaania
z pastwami centralnymi, przede wszystkim z Austro-Wgrami.
Niemcy wycignli konsekwencje ze zmiany sytuacji. Przestali liczy si z
moliwoci utworzenia wojska polskiego do walki z Rosj. Co wicej, wojsko
to nie byo im ju potrzebne, a nawet mogo si okaza czynnikiem
niepodanym, niebezpiecznym; onierz polski mg przecie zwrci bro
przeciwko Prusakom. Latem 1917 r. dowdztwo niemieckie zadao od
legionistw zoenia nowej przysigi na posuszestwo cesarzowi Wilhelmowi,
i na braterstwo broni armii niemieckiej. Z waciw sobie brutalnoci i
brakiem zmysu politycznego wyjani istot sprawy kwatermistrz generalny
Ludendorff: "Polacy maj pokaza, czy w ogle chc i razem z Niemcami.
Trzeba im wreszcie da dowd, e to my mamy rozkazywa, a nie oni". Ogromna
wikszo legionistw odmwia, w myl dyrektyw Pisudskiego, zoenia
przysigi. Posypay si represje. Krlewiacy umieszczeni zostali w obozach
jecw w Beniaminowie i Szczypiornie, galicjanie wcieleni do armii
austriackiej i wysani na front woski. 22 lipca 1917 r. zostali
aresztowani i wywiezieni do Niemiec Jzef Pisudski i jego szef sztabu
Kazimierz Sosnkowski. Gdy Beseler wyda nastpnie rozkaz wysania
pozostaych pukw legionowych na front austriacki, Tymczasowa Rada Stanu,
ktra uznaa siebie za najwysz wadz polityczn wojska zaprzysionego,
zoya 25 sierpnia 1917 r. mandaty.
Wytworzon w ten sposb prni naleao zapeni. Jesieni 1917 r.
Niemcy spodziewali si, e dla ekspansji imperialistycznej bdzie im
szeroko otwarta droga na wschd, na rozlege tereny Rosji. Droga
imperializmu niemieckiego na wschd biega przez Polsk. Musiano wic j
sobie dobrze zabezpieczy. Std prba oparcia si na wielkiej wasnoci
ziemskiej i wielkiej buruazji, bezwzgldnie wrogiej wszelkim wpywom
rewolucyjnym. 12 wrzenia 1917 r. cesarze Austrii i Niemiec wydali patent o
utworzeniu trzyosobowej Rady Regencyjnej, a 15 padziernika powoali na
regentw ksidza Aleksandra Kakowskiego, arcybiskupa warszawskiego, ksicia
Zdzisawa Lubomirskiego, prezydenta miasta Warszawy, i waciciela
ziemskiego Jzefa Ostrowskiego, dawnego czonka rosyjskiej Rady Pastwa.
Fakt, e na regenta nie powoano ani arcyksicia austriackiego, ani nikogo
spord licznych dynastw niemieckich, dowodzi, e pastwa centralne nie
uzgodniy pomidzy sob programu w kwestii polskiej i chciay zachowa
woln rk. Rada Regencyjna bya wic prowizorium, ktre kadej chwili
atwo byo Niemcom radykalnie zmieni lub nawet usun. 7 grudnia 1918 r.
mianowany zosta pierwszy polski gabinet pod przewodnictwem Jana
Kucharzewskiego. Dwaj ministrowie (owiaty - Antoni Ponikowski i
sprawiedliwoci - Stanisaw Bukowiecki) mieli w swych wydziaach
rzeczywist wadz, gdy okupanci oddali z dniem 1 wrzenia 1918 r.
szkolnictwo i sdownictwo w rce polskie, pozostali natomiast nie posiadali
wpywu na administracj i powoani byli raczej do organizowania
ministerstw.
Zmianom ulegaa rwnie sprawa polska na Zachodzie. Rzdy Francji, Woch
i Wielkiej Brytanii wyraziy swe uznanie dla odezwy rosyjskiego Rzdu
Tymczasowego do Polakw, ale bynajmniej nie zdaway sobie sprawy z tego, w
jakim kierunku pjdzie ewolucja kwestii polskiej i jakie stanowisko naley
zaj w tej mierze. Dowodem tego s wywody sekretarza stanu Foreign Office
Balfoura na posiedzeniu gabinetu wojennego 26 marca 1917 r. "Osobicie, z
egoistycznego zachodniego punktu widzenia - mwi Balfour - chciabym
raczej, aby Polska miaa autonomi pod wadz rosyjsk, jeli bowiem
pomidzy Rosj a pastwami centralnymi powstanie Polska cakowicie
niepodlega, Rosja bdzie zupenie odcita od Zachodu. Wwczas przestanie
albo prawie przestanie by czynnikiem w jego polityce. Od Austrii bdzie j
oddzielaa Rumunia, od Niemiec nowe pastwo polskie. nie bdzie miaa
wsplnej granicy z adn ze stron walczcych. Jeli Niemcy bd miay w
przyszoci nieprzyjazne zamiary w stosunku do Francji czy Zachodu, nowe
pastwo polskie bdzie je chronio od wystpienia ze strony Rosji. Nie
jestem pewien, czy ley to w interesie cywilizacji zachodniej. Jest to
problem, nad ktrym powanie si zastanawiam, ale nie widz jasnego
rozwizania. Uwagi dotyczce Polski s rozbiene, dlatego nie mog da
jasnego zalecenia". Niepewnie przedstawiaa si rwnie sprawa polska we
Francji. Pamitamy, e rzd francuski uoy si w lutym i marcu 1917 r. z
rzdem rosyjskim co do wzajemnego poparcia swych planw ustalenia granic
francusko-niemieckiej i rosyjsko-niemieckiej. W praktyce oznaczao to, e
Francja uznaa kwesti polsk za wewntrzn spraw rosyjsk. Nic si w tej
mierze nie zmienio, gdy carski rzd ksicia Golicyna zastpi Rzd
Tymczasowy ksicia Lwowa i Milukowa. Dlatego dziwny na pozr wydaje si
fakt, e wanie wwczas prezydent republiki Poincare wyda 4 czerwca 1917
r. dekret o utworzeniu we Francji armii polskiej.
Okolicznoci wydania dekretu nie zostay jeszcze w peni wyjanione.
Wiadomo jednak, e Francuzi przystpili do tworzenia armii polskiej w
cisym porozumieniu z ambasad rosyjsk, a moe nawet z jej inspiracji.
Interes francuski by tu oczywisty. Miao to miejsce wanie po
niepowodzeniach ofensywy Nivelle'a i wielkich strat ludzkich, ktre
pocigna ona za sob. Pozyskanie wic nowego onierza byo dla dowdztwa
francuskiego faktem pomylnym. Ale jaki mia w tym cel Rzd Tymczasowy czy
te jego ambasada paryska? By on prosty; chodzio o to, aby nieuniknion
akcj polsk skoncentrowa we Francji, liczono bowiem na to, i rzd
francuski dotrzyma swych zobowiza z lutego i marca; szo nastpnie o to,
aby utrudnia dziaalno polityczn Polakw w Stanach Zjednoczonych i
podda j kontroli francuskiej. Dowdc armii polskiej zosta pocztkowo
francuski gen. Louis Archinard, jego zastpc za dawny carski urzdnik
nazwiskiem Mokiejewski. Fakt ten dawa oczywicie duo do mylenia.
Kadry armii polskiej we Francji tworzyli ochotnicy Polacy sucy w
szeregach francuskich i Polacy z oddziaw rosyjskich walczcych na terenie
Francji. Liczono dalej na ochotnikw spord jecw polskich z wojska
niemieckiego i najwicej na Polakw-obywateli Stanw Zjednoczonych. Ta
ostatnia kategoria z uwagi na liczebno Polonii amerykaskiej powinna bya
dostarczy najwicej onierza, ale rzd paryski nie uzgodni uprzednio
sprawy z rzdem waszyngtoskim. Tworzce si wojsko polskie nie miao
wasnej narodowej wadzy politycznej. Zarzut, ktry stawiano Niemcom, e
chc polskiego rekruta, ale nie dopuszczaj do powstania polskiego rzdu,
teraz obrci mona byo take i przeciwko Francji.
Myl zorganizowania polskiej reprezentacji politycznej na Zachodzie,
moliwa po upadku caratu, zacza nabiera aktualnoci.
Amerykaski sekretarz stanu spraw zagranicznych Lansing przedoy
prezydentowi Wilsonowi 21 czerwca 1917 r. memoria, w ktrym proponowa
wydanie przez rzdy sprzymierzone deklaracji, uznajcej prawo Polski do
samodzielnoci (self-government) i utworzenie w Stanach Zjednoczonych
tymczasowego rzdu polskiego. Dokoa tej sprawy zabiega w Ameryce J.J,
Sosnowski, nie zwizany z adnym ze stronnictw.
Rzecz nie dosza do skutku, ale zapewne przyspieszya zawizanie
oficjalnej organizacji polskiej w Europie Zachodniej. By ni Komitet
Narodowy Polski, ukonstytuowany w Lozannie 15 sierpnia 1917 r. W skad jego
wchodzili narodowi demokraci i konserwatyci. Prezesur obj Roman
Dmowski, przedstawicielami Komitetu przy rzdach pastw sprzymierzonych
zostali w Paryu Erazm Piltz, w Rzymie Konstanty Skirmunt, w Londynie
Wadysaw Sobaski, w Waszyngtonie Ignacy Paderewski. Zadanie swe okreli
Komitet w sposb nastpujcy: 1 ) Przedstawicielstwo interesw polskich w
Wielkiej Brytanii, Francji, Woszech, Stanach Zjednoczonych; 2) sprawy
polityczne dotyczce armii polskiej; 3) opieka cywilna w pastwach
sprzymierzonych Europy Zachodniej nad osobami narodowoci polskiej,
dotychczasowymi poddanymi pastw zaborczych. Na siedzib sw Komitet obra
Pary.
Komitet uznany zosta za "oficjaln organizacj polsk" najpierw przez
Francj 20 wrzenia 1917 r., nastpnie przez Angli 15 padziernika, Wochy
30 padziernika i wreszcie Stany Zjednoczone 10 listopada 1917 r.
Trudniej i wolniej sza kwestia podporzdkowania Komitetowi wojska
polskiego. Dopiero w umowie z rzdem francuskim z 22 lutego 1918 r., ktra
wesza w ycie 20 marca, zyskano kontrol polityczn (przyjmowanie
ochotnikw, uzgadnianie nominacji dowdcw itd.). Pene zwierzchnictwo nad
armi przyznano Komitetowi 28 wrzenia 1918 r. Komitet skorzysta z tego
natychmiast i mianowa naczelnym wodzem wojsk polskich na zachodzie gen.
Jzefa Hallera.
Zabiegi przedstawicielstwa polskiego zmierzay do uzyskania od rzdw
pastw sprzymierzonych publicznej deklaracji uznajcej odbudow pastwa
polskiego za jeden z celw wojennych koalicji. Operowano argumentami, ktre
wyoy Dmowski w memoriale "Problems of Central and Eastern Europe"
(Problemy Europy rodkowej i Wschodniej), rozesanym w lipcu 1917 r.
politykom i publicystom angielskim i amerykaskim. Dmowski wskazywa
trafnie, e pokj kompromisowy, ktry by dawa Niemcom woln rk w Europie
rodkowej i Wschodniej, umoliwiby im realizacj ich planw
imperialistycznych w Polsce, w krajach batyckich, na Bakanach i w Turcji
(tzw. Mitteleuropa). Myli si natomiast gruntownie przewidujc rozkad
potgi rosyjskiej. "Rosja - twierdzi - jako wielkie mocarstwo zniknie z
widowni historycznej na okres by moe wielu pokole".
Argumentacja Komitetu - wrcimy do niej niej - nie wydaa na razie
spodziewanego rezultatu. Konferencja szefw rzdw koalicji obradujca od
29 listopada do 3 grudnia 1917 r. nie ogosia odbudowy Polski jako jednego
z celw wojennych, a to na skutek sprzeciwu premiera angielskiego Lloyda
George'a.
W kilka tygodni pniej wszake kierownicy polityki dwu mocarstw
anglosaskich ogosili enuncjacje, w ktrych poruszyli rwnie kwesti
polsk. Byy to mowa Lloyda George'a do przedstawicieli zwizkw zawodowych
5 stycznia i synne 14 Punktw prezydenta Wilsona 8 stycznia 1918 r.
Sytuacja rzdw pastw koalicji bya trudna. Rosjanie zasiedli do stou
obrad pokojowych w Brzeciu i przed mocarstwami zachodnimi stano
niebezpieczestwo, e cay ciar wojny spadnie wycznie na ich barki.
Przewrt spoeczny w Rosji powanie zaniepokoi klasy posiadajce na
Zachodzie. Gdy nadto rzd radziecki w grudniu 1917 r. opublikowa tajne
umowy dawnego rzdu carskiego, odsaniajce zaborcze, agresywne cele
wojenne pastw koalicji, wraenie na caym wiecie, przede wszystkim wrd
mas ludowych byo silne. Naleao wystpi z kontrofensyw polityczn.
Pierwszy odezwa si premier brytyjski Lloyd George. 5 stycznia 1918 r.
owiadczy przedstawicielom zwizkw zawodowych: "Jeeli ci, ktrzy obecnie
rzdz Rosj, dziaaj niezalenie od swych sprzymierzonych, nie mamy
rodkw interwencji, aeby zapobiec katastrofie, ktra na pewno grozi ich
krajowi. Rosja moe by uratowana tylko przez swj wasny nard. Sdzimy
jednakowo, e Polska niepodlega, obejmujca wszystkie ywioy rdzennie
polskie, ktre chc wej w jej skad, stanowi nieodpart konieczno dla
bytu Europy Zachodniej". Niemcy - wskazywa Lloyd George - nie wyrzekn si
tych prowincji rosyjskich, ktre obecnie okupuj pod tak czy inn nazw.
Cel mowy by jasny - chodzio o utrudnienie rokowa brzeskich. Jeli Rosja
zechce walczy z Niemcami, bdzie miaa pomoc koalicji. Jeli nie zechce,
stanie przed katastrof. Dyskretne aluzje do moliwoci porozumienia z
Niemcami byy znamienne. W tym kontekcie ustp o Polsce, powizany tylko
ze spraw rosyjsk, mia swoj wymow. Premier brytyjski nie wspomnia nic
o zjednoczeniu Polski, mia wic na myli tylko Krlestwo; o takiej Polsce
mg miao mwi, gdy powiedzieli to ju przed nim wszyscy trzej zaborcy.
O wiele wiksze i szersze znaczenie miao 14 Punktw prezydenta Wilsona.
W pocztku stycznia 1918 r. Edgar Sisson, przedstawiciel amerykaskiego
Komitetu Informacji w Rosji, prosi telegraficznie, aby prezydent okreli
antyimperialistyczne, demokratyczne cele wojenne Stanw Zjednoczonych "w
krtkich, zwizych zdaniach". W kilka dni pniej, 8 stycznia 1918 r.,
Kongres amerykaski, a wnet pniej cay wiat usysza grnolotne hasa,
zrcznie ujte w 14 Punktach. Obejmoway one sprawy oglne wskazujc, jak
ma by zorganizowane ycie midzynarodowe, i kwestie szczegowe dotyczce
uregulowania granic i zasad ustrojowych niektrych pastw. Propozycje
dotyczce spraw oglnych obliczone byy na zyskanie sympatii i poklasku
liberalnej i demokratycznej opinii wiata. Wilson domaga si wic "jawnych
ukadw pokojowych, jawnie zawieranych" (punkt 1), "zupenej wolnoci
eglugi na morzach" (punkt 2), zniesienia wszelkich ogranicze w handlu
midzynarodowym (punkt 3), rozbrojenia (punkt 4) uregulowania spraw
kolonialnych zgodnie z interesami ludnoci i rzdw (punkt 5) i wreszcie
utworzenie Ligi Narodw (punkt 14). Sprawy szczegowe rozpoczynaj si od
kwestii rosyjskiej (punkt 6). Rosji przyznaje si integralno
terytorialn, prawo swobodnego wyboru ustroju i na koniec bezinteresown
pomoc. Belgia ma by ewakuowana i odbudowana w penej suwerennoci (punkt
7). Ewakuowane maj by rwnie zajte tereny Francji i zwrcona jej
Alzacja i Lotaryngia (punkt 8). Wochy maj uzyska poprawki graniczne
(punkt 9). Narody Austro-Wgier maj otrzyma autonomi (punkt 10).
Rumunia, Serbia i Czarnogra bd ewakuowane, Serbia uzyska dostp do morza
(punkt 11). Narody wchodzce w skad pastwa tureckiego bd miay
"bezpieczestwo ycia" i autonomi (punkt 12j. Seri postulatw
szczegowych zamyka punkt 13: "Powinno by utworzone niepodlege pastwo
polskie, ktre winno obejmowa ziemie zamieszkae przez ludno bezspornie
polsk, mie zapewniony wolny i bezpieczny dostp do morza; jego
niezawiso polityczna, gospodarcza oraz cao terytorialna winna by
zagwarantowana ukadem midzynarodowym".
14 Punktw to naczelne wskazanie i gwny atut ofensywy
ideologiczno-politycznej Stanw Zjednoczonych, to odpowied na bolszewicki
program pokoju bez aneksji i odszkodowa oraz samostanowienia narodw. Pod
wzgldem politycznym ordzie Wilsona znaczyo, e koalicja nie chce zamkn
sobie drogi do porozumienia z Austro-Wgrami (wieo w grudniu 1917 r.
toczyy si w Szwajcarii tajne rozmowy austriacko-angielskie) a moe i z
Niemcami, e nie dy do rozbicia monarchii habsburskiej ani imperium
osmaskiego. Niemcom gotowa jest postawi wzgldnie agodne warunki.
Najwyraniej odbio si to w sprawie polskiej. Wilson nie mwi ju o
zjednoczeniu Polski jak w ordziu z 22 stycznia 1917 r. Stanowisko rzdu
Stanw Zjednoczonych wyjania najlepiej ustp o Polsce w memoriale grupy
rzeczoznawcw amerykaskich, tzw. Inquiry, przedoonym prezydentowi 22
grudnia 1917 r. Memoria ten stanowi podstaw 14 Punktw. "Zagadnienie
Polski - twierdzili amerykascy rzeczoznawcy - jest najbardziej
skomplikowane ze wszystkich problemw, ktre naley rozway. (Obecne
rozmieszczenie Polakw jest takie, e niemoliwe jest ich zjednoczenie bez
oddzielenia Prus Wschodnich od Niemiec. Nie ley to zapewne w granicach
praktycznej polityki. Polska, ktra skada si zasadniczo z zaboru
rosyjskiego i moe austriackiego, bdzie moga prawdopodobnie uzyska
dostp do morza przez Wis i kanay niemieckie wiodce do Hamburga i
Bremy. Taka sytuacja pocignaby za sob gospodarcz zaleno Polski [od
Niemiec] i utworzenie pola wielkich konfliktw. Jeli Rosja ma pozosta
saba, nowa Polska bdzie w sytuacji wybitnie eksponowanej".
Pewna zmiana w stanowisku koalicji zaznaczya si w kilka miesicy
pniej, po zawarciu pokoju brzeskiego i po zaamaniu si marcowej,
kwietniowej i majowej ofensywy niemieckiej na froncie zachodnim. 3 czerwca
1918 r. zebrani w Wersalu premierzy Francji, Woch i Wielkiej Brytanii
ogosili deklaracj, w ktrej znalaz si taki ustp: "Utworzenie
zjednoczonego i niepodlegego pastwa polskiego z wolnym dostpem do morza
stanowi jeden z warunkw trwaego i sprawiedliwego pokoju oraz rzdw prawa
w Europie".
Owiadczenie to byo niewtpliwie krokiem naprzd w stosunku do punktu 13
ordzia Wilsona. W gruncie rzeczy przecie wszystkie te deklaracje byy
wyrazem taktyki politycznej rzdw koalicji, taktyki ulegajcej czstym
zmianom zalenie od rozwoju sytuacji oglnej i militarnej. O tym, e brako
koalicji konkretnego, wsplnie uzgodnionego realnego programu w sprawie
polskiej, przekona si miaa niezadugo na paryskiej konferencji pokojowej
delegacja polska.
Trudno zreszt obarcza za to pen odpowiedzialnoci politykw
koalicyjnych. Przyczyna gwna leaa chyba przede wszystkim w powikaniach
problemu polskiego, do ktrego nie sposb byo podej, aby nie naruszy
czyich interesw. Dmowski, jak wiemy, zwraca si na zachodzie wycznie
do tych czynnikw, dla ktrych istniay przede wszystkim Niemcy i
niebezpieczestwo niemieckie. Tumaczy, e trzeba utworzy siln Polsk,
aby moga od wschodu trzyma Niemcy w szachu. Ten argument mg w licznych
koach wczesnej Francji robi wraenie, ale tylko pod tym warunkiem, e
Rosja bdzie saba i niezdolna do prowadzenia czynnej polityki w Europie. W
przeciwnym wypadku Francuzi woleliby szuka przeciwko Niemcom oparcia nie w
Polsce, lecz w Rosji. Istnienie pastwa polskiego mogo by wwczas
czynnikiem spajajcym Niemcy i Rosj. Polska stanaby na zawadzie
francuskim deniom do sojuszu z Rosj. Tego Dmowski nie bra pod uwag,
gdy przewidywa dugi stan anarchii wewntrznej w Rosji i wynikajce std
jej osabienie.
Dmowski za mao liczy si rwnie i z t okolicznoci, e Anglia miaa
powane punkty tarcia nie tylko z Niemcami, ale take i z Rosj. Std w
polityce brytyjskiej denie do szachowania Rosji. Temu zadaniu nie moga
odpowiada Polska w koncepcji Dmowskiego.
Te wszake moliwoci starano si uwydatni z innej strony. W Londynie
obok przedstawicieli Komitetu Narodowego dziaa take nieoficjalny delegat
Rady Regencyjnej August Zaleski. Wydawa si moe spraw na pierwszy rzut
oka dziwn, e podczas wojny angielsko-niemieckiej w stolicy Wielkiej
Brytanii przebywa wysannik rzdu powoanego przez Niemcw i od nich
uzalenionego. Zaleski dziaalno sw wyjania w ten sposb, e opinia
publiczna angielska, tradycyjnie niechtna i nieufna wzgldem Rosji, nie
zajmowaa si autonomi Polski w ramach caratu. Raczej interesowa j
postulat niepodlegoci. Na nalegania wszake Zaleskiego o poparcie tych
polskich de odpowiadano mu, e "niepodlego Polski na kongresie pokoju
mog postawi i przeprowadzi jedynie Niemcy". Polska bya wic pojmowana
jako czynnik nie antyniemiecki, lecz antyrosyjski.
Niemcy wszake Polsk pragnli obezwadni i uzaleni od siebie jeszcze
podczas wojny, aby atut polski mie cakowicie we wasnym rku. Plany te
zawiody zupenie.
Ostatnim podczas wojny doniosym aktem o midzynarodowym znaczeniu w
sprawie polskiej by dekret Rady Komisarzy Ludowych z 29 sierpnia 1918 r.,
stanowicy: "Wszystkie traktaty i akty zawarte przez rzd byego imperium
rosyjskiego z rzdami krlestwa pruskiego i imperium austrowgierskiego
dotyczce rozbiorw Polski z uwagi na ich sprzecznoc z zasad
samostanowienia narodw i z rewolucyjnym poczuciem prawnym narodu
rosyjskiego, ktry narodowi polskiemu przyzna niezaprzeczone prawo do
niepodlegoci i jednoci, znosi si niniejszym bezpowrotnie".
3 wrzenia 1918 r. ambasada radziecka w Berlinie not werbaln
zawiadomia Urzd Spraw Zagranicznych Rzeszy, i Rosyjska Federacyjna
Socjalistyczna Republika Radziecka uznaa za niewane i wypowiedziaa
wszystkie traktaty zawarte przez bye Cesarstwo Rosyjskie z Krlestwem
Pruskim i Cesarstwem Austriackim w sprawie podziaw Polski. Chodzio tu o
13 traktatw z lat: 1772, 1793, 1795, 1796, 1797, 1815, 1817, 1823, 1833.


Rozdzia szedziesity
sidmy:
Walki na zachodzie
w roku 1918


Bijce w oczy sukcesy czy te pozory sukcesw niemieckich na wschodzie z
trudem tylko mogy przesoni coraz cisze i coraz bardziej pogarszajce
si pooenie pastw centralnych. Przede wszystkim brako ludzi. Do suby
wojskowej powoywali Niemcy ju chopcw 19-letnich. Po stronie koalicji
cika bya sytuacja wykrwawionej armii francuskiej, ale due byy jeszcze
zasoby ludzkie imperium brytyjskiego, a niezuyte dotd zupenie wprost
ogromne siy Stanw Zjednoczonych. Wiosn 1918 r. mogli Niemcy skupi na
froncie francuskim 192 dywizje i osign lekk przewag liczebn nad
przeciwnikiem. Stosunek si wszake ulega staej zmianie na korzy
koalicji, gdy do Europy wci przybyway wiee, wypoczte, znakomicie
wyposaone dywizje amerykaskie.
Sprzymierzeni mieli rwnie przewag materiaow. Daway j w duej
mierze czogi. Po raz pierwszy tytuem prb uyli ich Anglicy nad Somm we
wrzeniu 1916 r. Pierwszy wielki masowy atak czogw mia miejsce pod
Cambrai 20 listopada 1917 r. i przynis Anglikom nadspodziewany sukces.
Niemcy masowej produkcji czogw nie podjli do koca wojny.
Flota niemiecka, wstrznita niedawnymi buntami marynarzy, nadal staa
bezczynnie w portach macierzystych. Akcja odzi podwodnych miaa coraz
mniejsze znaczenie. Nie mogy one ani zapobiec dostawom do Wysp
Brytyjskich, ani powstrzyma transportw wojsk amerykaskich do Europy.
W obliczu zarysowujcej si tak niepomylnej sytuacji Niemcy postanowili
zaryzykowa mocne uderzenie na zachodzie. Cel polityczny by prosty -
doprowadzi do zakoczenia wojny przed przybyciem wikszych si
amerykaskich; obliczano, e w lipcu 1918 r. znajdzie si ju we Francji
milion Amerykanw. Dowdztwo niemieckie nie spodziewao si powalenia
przeciwnika na obie opatki i rozstrzygajcego zwycistwa. Liczono jedynie
na to, e uda si przeama front nieprzyjacielski, zada armii francuskiej
i angielskiej silne straty, wywoa zniechcenie we Francji i w Anglii.
Spodziewano si, e wwczas pod brzemieniem klski upadn bojowe gabinety
Clemenceau i Lloyda George'a, a ich nastpcy skonni bd zawrze pokj
kompromisowy, ktry, nie umniejszajc pozycji Niemiec na zachodzie, odda im
Europ rodkow i Wschodni tudzie Bliski Wschd i pozwoli w tej czci
naszego kontynentu urzdzi niemieck stref wpyww i interesw.
Pierwszy wielki atak niemiecki rozpocz si 21 marca 1918 r. w okolicy
Saint-Quentin, gdzie stykay si armie francuska i angielska. Front zosta
przeamany zaraz pierwszego dnia. Niemcy posunli si prawie 607km a do
Amiens, wzili 90 tys. jecw i liczn zdobycz, ale nie udao si im
przerwa na duej cznoci pomidzy armi francusk a angielsk.
Ofensywa niemiecka uwypuklia, nie po raz pierwszy, trudnoci wojsk
koalicji wynikajce z braku jednolitego dowdztwa i naleytego
koordynowania wzajemnych dziaa. Wdz francuski Petain dy przede
wszystkim do ochrony Parya, wdz angielski Haig do zabezpieczenia portw
morskich i monoci wycofania swej armii do Anglii. Pod wpywem atakw
niemieckich dojrzaa wreszcie myl wsplnego dowdztwa armii
sprzymierzonych. Osoba Petaina nie moga wchodzi w gr z powodu jego
pesymizmu, przeceniania si Niemiec i niechci do akcji zaczepnej. Wwczas
na konferencji midzysojuszniczej w Doullens 26 marca 1918 r. Clemenceau
wysun kandydatur Focha. 3 kwietnia rzdy pastw koalicji powierzyy gen.
Fochowi "strategiczne kierownictwo operacji", 17 kwietnia otrzyma on
stanowisko naczelnego wodza wojsk sprzymierzonych. Program swj uj Foch w
jdrnych sowach: "Bij si przed Amiens, bij si w Amiens, bij si za
Amiens. Bij si wszdzie".
9 kwietnia 1918 r. nastpio nowe uderzenie niemieckie, tym razem we
Flandrii. I tu znowu osignito duy sukces taktyczny. Niemcy posunli si
okoo 207km naprzd na linii dugoci okoo 607km od Ypres do Vimy.
27 maja 1918 r. nastpi trzeci wielki atak. Niemcy wtargnli na Chemin
des Dames, przekroczyli rzek Aisne. 30 maja stanli nad Marn. W Paryu
zapanowaa panika; Niemcy ostrzeliwali miasto i jego okolic z cikiego
dziaa Kruppa ("grubej Berty"), co powikszao groz. W Izbie Deputowanych
4 czerwca wniesiono interpelacje wymierzone przeciwko dowdztwu. Clemenceau
odpowiedzia ostro: "Opuci wodzw, ktrzy si dobrze zasuyli ojczynie,
dla zdobycia uznania pewnych osb, sdzcych zbyt pospiesznie, byoby
podoci, do jakiej nie jestem zdolny... Moim zadaniem jest znale bdy
i je naprawi. W tym kierunku dziaam. Wspomagaj mnie dwaj wielcy
onierze, ktrzy si nazywaj gen. Foch i gen. Plain".
Ofensywa zatrzymaa si 11 czerwca. W wyniku jej Niemcy posunli si
znowu o 607km, zdobyli 600 armat i wzili do niewoli 50 tys. jecw.
Po raz czwarty i ostatni ruszyli Niemcy do ataku 15 lipca 1918 r. w
Szampanii na poudnio-wschd od Reims. Tym razem ofensywa napotkaa tak
silny opr, e zaamaa si w cigu dwch dni. Bya to druga bitwa nad
Marn, zakoczona rwnie przegran Niemcw. Bya to zarazem ostatnia
ofensywa niemiecka w dziejach I wojny wiatowej.
W poowie lipca 1918 r. inicjatyw wojenn wyranie ujli w rce
Sprzymierzeni. Okoo miliona onierzy amerykaskich stao ju w Europie.
Fabryki amerykaskie, angielskie, francuskie dostarczay coraz wicej
armat, czogw, karabinw i amunicji.
18 lipca Francuzi, wspomagani przez 9 dywizji amerykaskich, przypucili
atak od strony lasw Villers-Cotterets w kierunku Soissons uderzajc na
Niemcw z flanki i zmuszajc ich do wycofania si znad Marny nad rzek
Vesle. 8 sierpnia Francuzi i Brytyjczycy pod siln oson z czogw ruszyli
do ataku nad Somm i zadali porak zaskoczonemu przeciwnikowi. "Dzie 8
sierpnia - pisa w swych pamitnikach Ludendorff - jest czarnym dniem armii
niemieckiej... Rozpocza si wielka ofensywa koalicji, kocowa ofensywa
[pierwszej] wojny wiatowej. Przeciwnik naciera z tym wiksz energi, im
wyraniej poznawa nasz upadek". 20 sierpnia nastpio nowe uderzenie
francuskie nad rzek Aisne, nazajutrz angielskie pod Cambrai: Niemcy
wycofali si na skrcon lini obronn, pozycj Zygfryda (Arras,
Saint-Quentin, La Fere). Nie byy to pozycje silne, a ju zupenie nie
zostay przystosowane do obrony przed czogami. Sytuacja pogarszaa si
wic z dnia na dzie. "Pokazay si - opowiada w swych pamitnikach gen.
Groener - wyrane oznaki rozkadu w wojsku i osabnicie energii
kierownictwa, ktre nie wystpio ostro przeciwko tym niebezpiecznym
objawom. Zbyt nagle zostay pogrzebane wielkie nadzieje na zwycistwo.
Cofano si, a przygotowane pozycje nie daway mocnego oparcia. Zdanie,
ktre pniej syszaem w innym zwizku, e take zwyciski wdz powinien
przygotowa odwrt, okazao si tu najzupeniej suszne".
Na zmczonym onierzu niemieckim ogromna przewaga materiaowa koalicji,
zwaszcza w czogach i samolotach, wywieraa coraz bardziej deprymujce
wraenie. O poderwaniu onierza do ataku nie mogo ju by mowy. A i
obrona bya coraz sabsza i coraz mniej skuteczna. Sprzymierzeni za nie
ustawali w atakach. 4 wrzenia 1918 r. ruszyli do natarcia Amerykanie nad
Moz pod Saint-Mihiel. 15 wrzenia uderzyli w Szampanii Francuzi. Od 25
wrzenia nastpiy nowe, wzmocnione jeszcze ataki we Flandrii i w
Argonnach. Byo to wicej, ni armia niemiecka moga wytrzyma.
Ju w poowie sierpnia Hindenburg i Ludendorff powcigliwie, nie
przyznajc si bynajmniej do poniesionej klski, uprzedzili rzd, i pokoju
nie uda si osign drog zwycistw i nacisku zbrojnego. Rzd Rzeszy
postanowi wic stara si o zakoczenie wojny na drodze dyplomatycznej.
Nie chcc wszake wywoa u przeciwnika wraenia wasnej saboci i
przyznania si do klski zadecydowano zaczeka a do chwili, gdy ustan
ataki nieprzyjacielskie, wojska za niemieckie umocni si na nowych
pozycjach obronnych, i dopiero wwczas wszcz rokowania pokojowe za
porednictwem Hiszpanii lub Holandii.
Zanim wszake prba ta moga by podjta, minister spraw zagranicznych
Austro-Wgier hr. Burian bez porozumienia z Berlinem zwrci si 14
wrzenia 1918 r. do wszystkich pastw walczcych z propozycj bezzwocznego
podjcia ukadw pokojowych. Odpowied bya natychmiastowa, ale odmowna. Na
tej drodze pastwa centralne nie mogy ju myle o uzyskaniu pokoju - tym
bardziej e wszdzie cigay je niepowodzenia.


Rozdzia szedziesity
smy:
Klska pastw centralnych


15 wrzenia 1918 r. korpus ekspedycyjny koalicji na Pwyspie Bakaskim,
dowodzony przez francuskiego gen. Franchet d'Esperey, skoncentrowany dokoa
Salonik, podj ofensyw przeciwko Bugarom. Wyczerpanie narodu i wojska
bugarskiego byo tak wielkie, stan zaopatrzenia tak zy, zniechcenie do
sojusznika niemieckiego tak due, i front bugarski zaama si od razu
pod pierwszym uderzeniem. 26 wrzenia rzd bugarski zwrci si do pastw
koalicji z prob o zawieszenie broni i wszczcie rokowa pokojowych. 29
wrzenia rozejm zosta zawarty. Pko ogniwo czce Austro-Wgry i Niemcy
z Turcj.
Turcja od duszego ju czasu znajdowaa si w cikim pooeniu. Z
pocztkiem 1917 r. Anglicy podjli od poudnia wielk ofensyw najpierw w
Iraku (zajcie Bagdadu 11 marca 1917 r.), nastpnie od strony Egiptu i
pwyspu Synaj ku Palestynie. 9 grudnia 1917 r. zajta zostaa Jerozolima.
We wrzeniu 1918 r. ponowili Anglicy wielkie uderzenie w Palestynie
posuwajc si na zachd. Sekundowali im Francuzi. 1 padziernika wojska
francuskie wkroczyy do Damaszku, 7 do Bejrutu. Zdobycie Aleppo przez
Anglikw 26 padziernika przecio komunikacj kolejow pomidzy Azj
Mniejsz a Irakiem. Klska Bugarii otworzya drog do Stambuu od zachodu.
Jakiekolwiek plany dalszej obrony uniemoliwiaa za sytuacja gospodarcza
kraju i zmczenie narodu i armii. 30 padziernika w miecie Mudros na
wyspie Limnos stan rozejm pomidzy Turcj a pastwami koalicji.
U boku Niemiec pozostay jeszcze tylko Austro-Wgry. Ale i ten
sprzymierzeniec nie mg ju przynie adnych korzyci. Koniec monarchii
Habsburgw zblia si szybkimi krokami.
W czerwcu 1918 r. Austriacy na danie dowdztwa niemieckiego podjli
wielk ofensyw na caym froncie woskim od Astico do Adriatyku. Ofensywa
wszake zaamaa si zaraz na pocztku. Klska militarna przyspieszya
rozkad wewntrzny pastwa. Cesarz Karol usiowa jeszcze ratowa sw
koron i 16 padziernika wyda manifest, w ktrym zapowiedzia
przeksztacenie monarchii w pastwo zwizkowe, gdzie kada narodowo
bdzie miaa na swym terytorium wasny organizm polityczny. Manifest
cesarza Karola by spniony i chybi celu. 28 padziernika Czesi ogosili
w Pradze powstanie republiki czechosowackiej. 29 w Zagrrebiu ogoszono
oderwanie Sowian poudniowych od monarchii i utworzenie wsplnego pastwa
z Serbami. 31 padziernika zlikwidowano rzdy austriackie w Krakowie.
Poprzedniego dnia, 30 padziernika, 210 posw do parlamentu austriackiego
narodowoci niemieckiej uchwalio utworzenie pastwa austriackiego bez
okrelenia wszake czy bdzie to monarchia, czy republika. 11 listopada
cesarz Karol podpisa owiadczenie, i "wyrzeka si udziau w sprawach
pastwowych", nazajutrz za, 12 listopada, obwoana zostaa Republika
Austrii Niemieckiej (Deutsch-Osterreich). 16 listopada ogoszono w
Budapeszcie powstanie Wgierskiej Republiki Ludowej, na ktrej czele stan
hrabia Micha Karolyi.
Przewrt polityczny w krajach monarchii habsburskiej zacz si dokonywa
podczas ofensywy na froncie woskim, tote Wosi poczwszy od 24
padziernika posuwali si naprzd nie napotykajc powaniejszego oporu.
onierze austriaccy nie chcieli si ju bi. Polacy, Wgrzy, Chorwaci,
Czesi masowo opuszczali front i wracali do ojczyzny. 30 padziernika zajli
Wosi miasteczko Vittorio Veneto, a 3 listopada podpisane zostao
zawieszenie broni w Villa Giusti.


Rozdzia szedziesity
dziewity:
Rewolucja w Niemczech
i rozejm w Rethondes


W sierpniu i we wrzeniu 1918 r. wojska francuskie, angielskie i
amerykaskie pary nieprzerwanie naprzd zdobywajc jedn po drugiej
pozycje niemieckie. Z kocem wrzenia naczelne dowdztwo niemieckie zaczo
si domaga natychmiastowego zawarcia rozejmu na podstawie 14 Punktw
Wilsona. 1 padziernika Ludendorff telegraficznie ostrzega rzd Rzeszy, e
"armia nie moe ju czeka 48 godzin". Te ostrzeenia bardzo w danym
wypadku kompetentnego gen. Ludendorffa zasuguj na baczn uwag, gdy ju
wwczas, w chwili klski militarnej, reakcjonici niemieccy ukuli legend o
tym, jakoby armia niemiecka bya w polu niepokonana, e tylko "cios noem w
plecy" (der Dolchstoss), czyli rewolucja w kraju, zmusia rzd Rzeszy do
zaprzestania wojny i proby o rozejm i pokj. Jawny ten fasz historyczny w
czasach republiki weimarskiej by walnym argumentem propagandy
hitlerowskiej.
W Berlinie tymczasem zwlekano nieco z propozycjami pokojowymi,
postanowiono bowiem najpierw dokona zmiany rzdu. Miaa ona cel podwjny.
Na zewntrz chciano przybra barwy sympatyczne dla zwycizcw zachodnich,
wewntrz za chciano rewolucj "skanalizowa" dokonujc przewrotu "od
gry". Utworzono wic pierwszy w dziejach Niemiec rzd parlamentarny o
zabarwieniu buruazyjno-liberalnym. Stan na jego czele zwolennik pokoju
kompromisowego i reform odgrnych ksi Maksymilian badeski; w skad jego
weszli dwaj socjaldemokraci wikszociowi Filip Scheidemann i Gustaw Bauer.
5 padziernika ksi Maksymilian zwrci si do prezydenta Wilsona z
prob o "wzicie w rce dziea przywrcenia pokoju". Zapewnia, i rzd
Rzeszy stoi na gruncie ordzia prezydenta z 8 stycznia 1918 r., prosi o
natychmiastowe zawarcie rozejmu na ldzie, na morzu i w powietrzu.
Koalicja nie miaa interesu w szybkim rozejmie, graa wic na zwok.
Wilson rozpocz z ksiciem Maksymilianem wymian not, "wojn na noty".
Prezydent domaga si wyjanienia, w czyim imieniu przemawia nowy rzd
niemiecki, i czy rzd ten uznaje 14 Punktw w caoci. Nota trzecia, z 23
padziernika, zapowiedziaa, e warunki rozejmu bd takie, aby "wznowienie
dziaa wojennych przez Niemcy byo niemoliwe".
Jeeli koalicja nie spieszya si z zawarciem rozejmu, nie znaczy to, aby
zamierzaa przedua dziaania wojenne. Przeciwnie, zarwno oglne
zmczenie wojn, jak obawa przed rewolucj, jak wreszcie niech mocarstw
europejskich do imperializmu amerykaskiego i jego zbytniej przewagi,
nakazyway koczy wojn.
Wojska niemieckie znajdoway si jeszcze na ziemiach francuskich i
belgijskich, gdy 11 listopada 1918 r. w lasach Compiegne w Rethondes
podpisany zosta rozejm. Warunki byy twarde. "Ewakuacja Belgii, Francji,
Alzacji i Lotaryngii... Ewakuacja lewego brzegu Renu i przyczkw
mostowych. Wydanie 5000 armat, 25000 karabinw maszynowych, 3000
modzierzy, 5000 lokomotyw, 150000 wagonw, 1700 aeroplanw, 5000
samolotw... Wydanie 100 odzi podwodnych, 8 lekkich krownikw, 6
pancernikw... Pozostae jednostki maj by rozbrojone i znajdowa si pod
dozorem... Utrzymanie blokady... Zrzeczenie si Afryki..."
Dla biegu dalszych wypadkw w Niemczech due znaczenie mia fakt, e
rozejmu nie zawarli wojskowi dziaajcy z ramienia niemieckiego naczelnego
dowdztwa, lecz cywilna delegacja rzdu Rzeszy, na ktrej czele sta
sekretarz stanu, znany parlamentarzysta z partii Centrum Erzberger.
Generaom, ktrzy wojn przegrali, pozwolio to w nastpstwie ca
odpowiedzialno przerzuci z siebie na cywilnych politykw lewicowych.
"Gdyby feldmarszaek Hindenburg sam wrczy musia sw szpad marszakowi
Fochowi - jak uczyni musia Napoleon Iii wobec Wilhelma I pod Sedanem -
nie mona wtpi, e cae Niemcy zrozumiayby, i zostay pobite. Godzc
si na pertraktacje z Erzbergerem, koalicja sama zapewnia nieoczekiwane
bezpieczestwo sztabowi niemieckiemu i zwalia na mod republik cay
ciar klski" - pisa francuski historyk armii niemieckiej Benoist-Mechin.
W chwili podpisywania rozejmu Niemcy byy ogarnite rewolucj. 3
listopada wybuch bunt pord marynarzy w Kilonii, 5-go ogarn Lubek,
6-go Hamburg, Alton, Cuxhaven. Byo to haso do oglnego wybuchu. 7
listopada rewolucja w Monachium usuna dynasti Wittelsbachw. Wojsko
czyo si z rewolucj, wszdzie powstaway Rady Robotnikw i onierzy. 9
listopada wyszy na ulice masy robotnicze Berlina. onierze garnizonu
stoecznego wybrali Rad oniersk. Wpyw decydujcy wywierali nie
rewolucyjni spartakusowcy, lecz socjalici wikszociowi. Przesdzio to o
dalszych losach rewolucji.
Tego samego dnia, 9 listopada, ksi Maksymilian badeski ogosi
abdykacj Wilhelma Iii i przekaza urzd kanclerski przywdcy
Socjaldemokracji Wikszociowej Ebertowi. Przez kilkanacie godzin w dniu 9
i 10 listopada Ebert by formalnie rzecz biorc kanclerzem cesarstwa
niemieckiego. Ale nard mia ju dosy monarchii skompromitowanej przez
Wilhelma Ii i opowiada si stanowczo za republik. Socjalici
wikszociowi nie mogli i przeciw prdowi, zdecydowali si wic stan na
pozycjach republikaskich. Lecz w takim razie rdem wadzy nie mg by
dla rzdu Eberta ani cesarz, ani ksi Maksymilian. 10 listopada Rady
Robotnicze i onierskie Berlina wybray nowy rzd republikaski. By to
tzw. rzd "penomocnikw Ludowych". Na jego czele sta w dalszym cigu
Fryderyk Ebert.
Przewrt listopadowy w Niemczech nie by rewolucj socjalistyczn jak w
Rosji, bya to rewolucja buruazyjno-demokratyczna. Sytuacj zmienia nie
zasadniczo, lecz tylko czciowo, gdy wprowadzia republikaski,
parlamentarny system rzdw i osabia wpywy junkrw, lecz ich nie
zniosa.


Rozdzia siedemdziesity:
Konferencja pokojowa
i traktaty powojenne


W styczniu 1919 r. rozpocza obrady paryska konferencja pokojowa. Wedug
szeroko wwczas rozpowszechnionego przekonania miaa ona nie tylko
rozwiza wszelkie problemy sporne, ktre leay w rzdzie przyczyn wojny
bd te powstay w jej wyniku. Miaa da bez porwnania wicej, miaa
wiatu zapewni wieczny pokj. "Ostatniej z wojen wdziczna ludzko" (A la
derniere guerre l'humanite reconnaissante) - taki napis zdobi mia fronton
paacu Midzynarodowego Trybunau Rozjemczego. Pikne te nadzieje pojawiy
si, wedug sw Clemenceau, rwnie szybko, jak szybko zgasy.
I nie mogo by inaczej. Zwycistwo odniesione przez koalicj nad
pastwami centralnymi i ich sojusznikami rozwizao tylko niektre
konflikty. Na pierwsze miejsce wysuny si teraz zasadnicze, podstawowe
sprzecznoci interesw pomidzy zwycizcami, ich dotychczasowa, wzgldna
zreszt solidarno nie bez trudu utrzymywana podczas wojny, zaamaa si
wkrtce po ustaniu dziaa wojennych.
Francja walczya o odzyskanie Alzacji i Lotaryngii, o osabienie potgi
niemieckiej i wreszcie o zapewnienie sobie bezpieczestwa od wschodu. Trzy
inwazje pruskie w cigu 100 lat nie mogy nie wzbudzi pord Francuzw
silnej nieufnoci i uzasadnionych obaw. Rozejm w Rethondes zwrci Francji
prowincje utracone w 1871 r. i odsoni klsk militarn Niemiec. Cel
trzeci - bezpieczestwo naleao dopiero osign. Wdz zwyciski,
marszaek Foch, w memoriaach z 27 listopada i 10 grudnia 1918 r. domaga
si ustalenia zachodniej granicy Niemiec na Renie. Nadrenia lewobrzena
tworzyaby pastewko autonomiczne, zwizane gospodarczo z Francj i
nalece do , zachodniego systemu militarnego". Projekty te spotkay si ze
stanowczym sprzeciwem Wielkiej Brytanii, ktra nie po to walczya z
hegemoni Niemiec na kontynencie Europy, aby obecnie, po zwycistwie,
przyczynia si do utrwalenia przewagi innego, dawniejszego jeszcze rywala
i wspzawodnika- Francji.
Jeli Francja po wygraniu wojny bya daleka od wygrania pokoju, Wielka
Brytania osigna ju swoje najwaniejsze i najtrudniejsze cele wojenne.
Niemcy przestay by gron potg morsk i niebezpiecznym konkurentem
handlowym; rywalizacja angielsko-niemiecka stracia podstawy. Rozeszy si
drogi Francji i Anglii. Dotychczasowe sojuszniczki powrciy, jak si
wyraa Lloyd George, do "tradycyjnej polityki nieprzyjani". Polityka
angielska zmierzaa obecnie do tego, aby nie dopuci do zbytniego
osabienia Niemiec. Niemcy musiay utrzyma sw mocarstwow pozycj w
Europie, gdy w przeciwnym razie zbyt silne stanowisko na kontynencie
zajaby Francja. Anglikom chodzio rwnie o to, aby nie zraa Niemcw i
nie pozwoli na ich blisze wspdziaanie z innym mocarstwem poszkodowanym
przez wojn - z Rosj. Ponadto Niemcy, jako partner handlowy Wielkiej
Brytanii, odgryway tak du rol, e zbytnie ich zuboenie nie leao w
interesie angielskim. Tak wic przeciwdziaa dalszemu wzmocnieniu Francji,
dalszemu osabieniu Niemiec, rozszerzy swj stan posiadania na Bliskim
Wschodzie i w Afryce - takie zadania postawili Anglicy swej delegacji na
konferencj pokojow.
Wochy wyniosy z wojny powan korzy - monarchia habsburska zostaa
rozbita. Przestao istnie wielkie mocarstwo, ktre wedug tradycyjnego
powiedzenia mogo by dla Woch tylko albo przeciwnikiem, albo nie nazbyt
dogodnym sojusznikiem. Miejsce jego zajo kilka sabych, zwanionych
midzy sob pastewek. Europa naddunajska przedstawiaa wic od tego czasu
wdziczne pole do ekspansji woskiej. Posiadanie Triestu dawao Wochom
mocn pozycj w tej czci naszego kontynentu. Otworzyy si rwnie przed
Wochami widoki podbojw w Azji Mniejszej (Adalia) i nabytkw w dawnych
koloniach niemieckich. Zdecydowany sprzeciw Stanw Zjednoczonych i niech
Wielkiej Brytanii i Francji do wypeniania postanowie traktatu
londyskiego z 26 kwietnia 1915 r. przekreliy rachuby Wochw na zdobycze
w Dalmacji i w Afryce. Std powane rozdwiki pomidzy Wochami i ich
sojusznikami.
Z mocarstw pozaeuropejskich Stany Zjednoczone nie zgosiy programu
aneksji terytorialnych, wysuway natomiast ustawicznie postulat penego
wprowadzenia w ycie 14 Punktw Wilsona, a przede wszystkim punktu
ostatniego - 14, mwicego o Lidze Narodw, spodziewajc si t drog
osign znaczny wpyw na polityk wiatow. Takie stanowisko rzdu
waszyngtoskiego, jak rwnie doktrynerstwo i upr Wilsona prowadziy do
czstych konfliktw szczeglnie z Wochami i z Francj.
Drugie mocarstwo pozaeuropejskie, Japonia, miao na uwadze jedynie wasne
interesy imperialistyczne na Dalekim Wschodzie i nie mieszao si do spraw
Europy. W debatach nad tymi kwestiami Japoczycy zwykle nie brali udziau.
Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka nie bya
dopuszczona na konferencj. Pastwa zachodnie spodzieway si i pragny
rychego upadku rzdw bolszewickich; liczyy przy tym na powstanie
"Trzeciej Rosji", tzn. ustroju buruazyjno-parlamentarnego, i objcia
wadzy przez czynniki zwizane z Zachodem i od Zachodu uzalenione.
Sytuacj wikay jeszcze sporne interesy mniejszych pastw, czyli wedug
terminologii przyjtej na konferencji pastw o "interesach ograniczonych",
i wynikajce std konflikty. Byy one silne zwaszcza w Europie rodkowej i
Poudniowo-Wschodniej, gdzie powikane stosunki narodowociowe wytwarzay
pole do licznych i nieatwych do rozwizania zatargw i sporw. By wic
konflikt polsko-czeski i polsko-litewski, rumusko-wgierski i rumusko-
bugarski, jugosowiasko-wgierski i jugosowiasko-woski,
wgiersko-austriacki i wgiersko-czechosowacki, grecko-bugarski i
grecko-turecki. Nie wszystkie z tych zatargw znalazy rozwizanie, czy
raczej prb rozwizania w traktacie wersalskim, niektre z nich
rozstrzygny czy miay rozstrzygn traktaty w Saint-Germain, Trianon czy
Neuilly-sur-Seine, ale wszystkie te kwestie byy na konferencji pokojowej
przedmiotem zabiegw, intryg i dyskusji. Z problemami granicznymi czya
si cile kwestia mniejszoci narodowych i ochrony ich praw, kwestia ywa
w krajach Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej i budzca zawsze wiele
namitnych sporw.
Praca konferencji pokojowej nie bya wic atwa, zwaszcza e kade
pastwo miao, jak to okrela Clemenceau, swj wasny "historyczny sposb
patrzenia i mylenia".
Po pewnych wahaniach (Haga, Lozanna, Genewa) postanowiono, i miejscem
obrad konferencji bdzie Pary - "dla atwoci komunikacji", jak si
wyrazi brytyjski sekretarz spraw zagranicznych, Arthur Balfour. Replikowa
na to Clemenceau, e za Paryem przemawia wiele "powodw wyszego rzdu".
Paryska konferencja pokojowa znaczeniem swym wydatnie przerastaa
kongresy midzynarodowe z ostatniego stulecia, w 1856 r. w Paryu i w 1878
r. w Berlinie (nie mwic ju o konferencji w Algeciras w 1906 r.).
Zestawi j mona byo tylko z Kongresem Wiedeskim w 1814-1815 r., ktry
formalnie zakoczy 25-lecie wojen rewolucyjnych i napoleoskich. Takie
porwnanie nasuwao si powszechnie.
Jak promienie wiata w soczewce, tak teraz skoncentroway si w Paryu
denia i interesy wszystkich niemal pastw i narodw wiata. Naoczny
wiadek i bystry obserwator konferencji, dziennikarz angielski E.J. Dillon
tak reasumuje swe wraenia: "W Paryu, tej chwilowej stolicy wiata, czuo
si oddwik kadego wydarzenia, kadego wypadku chwili, gdziekolwiek si
wydarzy. Mieszka tam podczas posiedze konferencji byo jakby zajmowa
wygodn lo w najobszerniejszym teatrze, jaki mg sobie wyobrazi umys
ludzki. Z tego rzadkiego punktu mona byo obserwowa wstrzsajce dramaty
historii ludzkiej [...] Pary z dni konferencji by demokratyczny z mocn
domieszk plutokracji. Nie dawa wspaniaych widowisk, jak te, ktre
echtay zmysy i zapalay wyobrani wiedeczykw. W 1919 r. ludzko bya
prostsza w swych upodobaniach i moe mniej potrzebowaa pikna. Piana
wspczesnej wesooci utracia sw iskrzc si biao i staa si
mtna".
Na konferencji reprezentowani byli delegaci 27 pastw, ktre wziy
udzia w wojnie po stronie zwyciskiej koalicji, udzia niekiedy tylko
nominalny, jak republiki poudniowoamerykaskie. Posiedzenia plenarne, na
ktrych obecni byli wszyscy delegaci, zwoywano rzadko; prace konferencji
odbyway si w kilkudziesiciu komisjach. Decydoway o wszystkim wielkie
mocarstwa, gwnie dwa pastwa anglosaskie Wielka Brytania i Stany
Zjednoczone oraz Francja, nastpnie Wochy i Japonia. Organem mocarstw bya
Rada Najwysza, zwana zwykle Rad Dziesiciu, gdy wchodzili w jej skad
szefowie rzdw i ministrowie spraw zagranicznych piciu mocarstw. Z
inicjatywy premiera angielskiego T,loyda George'a Rada Dziesiciu ulega
wkrtce przemianie na Rad Piciu, poniewa wykluczono z niej ministrw
spraw zagranicznych. Na pewien czas od prac konferencji usuna si
delegacja woska, oburzona oporem mocarstw, gwnie Stanw Zjednoczonych,
wobec swych da terytorialnych. Wwczas dziaaa Rada Czterech. Gdy
ponadto, jak to czsto miao miejsce, nie brali udziau w posiedzeniach
Japoczycy, nie zainteresowani w sprawach europejskich, Rada Czterech
zmieniaa si w Rad Trzech. Ci trzej - Clemenceau, Wilson i Lloyd George -
decydowali samodzielnie o kwestiach najwaniejszych dla przyszoci Europy
i caego wiata. Postanowie Rady nie przedstawiano nie tylko do aprobaty,
lecz nawet do wiadomoci plenum konferencji. Gdy na posiedzeniu plenarnym
delegat jednej z republik poudniowoamerykaskich da wyraz niezadowoleniu,
e wszystko rozstrzygaj wielkie mocarstwa, spotka si z ostr odpraw
przewodniczcego konferencji Clemenceau, ktry owiadczy, e wielkie
mocarstwa same wysikiem swym wojn wygray i do nich wobec tego naley
decyzja.
Jako gospodarz przewodniczy konferencji szef rzdu francuskiego. Georges
Clemenceau by w 1871 r. czonkiem Zgromadzenia Narodowego i gosowa
przeciwko ratyfikacji traktatu frankfurckiego i odstpieniu Niemcom Alzacji
i Lotaryngii. wczesna klska wywara na jego charakter i umysowo wpyw
gboki i trway. Po 47 latach, po zwycistwie, do ktrego przyczynia si
i jego brutalna energia, przeywa chwile triumfu, ale lepiej zapewne ni
wielu jego rodakw zdawa spraw sobie z tego, i Francja zwyciya nie
sama, lecz przy wydatnej pomocy sojusznikw. Uwaa te, e "wojny tylko
chwilowo niszcz siy zwycionego na korzy zwycizcy". By zdania, e 40
mln Francuzw moe utrzyma przewag nad 60 mln Niemcw tylko w oparciu o
dwa mocarstwa anglosaskie. Std pyna jego nadmierna zapewne ustpliwo
wobec Anglikw i Amerykanw, ktr tak mu mieli za ze marszaek Foch i
prezydent Poincare.
Angielski partner Clemenceau Dawid Lloyd George, zrczny gracz
parlamentarny, dobrze zorientowany w wewntrznych stosunkach swego kraju, w
dziedzinie wielkiej polityki midzynarodowej by niemal analfabet. Jego
ignorancja i brak skrupuw stay si przysowiowe. Wyksztacenie i
wyrobienie sekretarza stanu spraw zagranicznych Balfoura tylko czciowo
agodziy skutki nieprzygotowania szefa delegacji brytyjskiej.
Prezydent Wilson przystpowa do decydowania o losie Europy bez jej
znajomoci (jego prace naukowe, gdy dotykaj stosunkw europejskich, pene
s racych bdw), a z doktrynerskim uporem. By przewiadczony o
wielkiej chwili historycznej, w ktrej mu dziaa wypado. "W adnym
momencie dziejw - powiedzia - podobne tchnienie nadziei i ufnoci nie
oywiao serc ludzkich". Mia te wysokie mniemanie o wasnej misji
historycznej. Nowy porzdek rzeczy, ktry mia zapewni wiatu wieczysty
pokj, pragn oprze nie na "rwnowadze si", nie na systemie przymierzy,
lecz na wielkiej instytucji ponadnarodowej - Lidze Narodw.
Niewtpliwie zgodzi si wypadnie z Dmowskim, e pord delegatw
wielkich mocarstw, kierujcych pracami konferencji i ustalajcych system
traktatw powojennych brako mw stanu wielkiego formatu.
"Pastwa mniejsze - pisze Dillon - byy reprezentowane przewanie przez
pierwszorzdnych ludzi, jak gdyby w imi prawa rwnowagi i kompensaty,
skoro wielkie mocarstwa byy reprezentowane przez liczne miernoty".
"Roman Dmowski - pisze dalej Dillon - obrazowy, przekonywajcy mwca,
zwizy polemista i pomysowy obroca, ktremu nigdy nie brako sw,
porwnania, argumentu ad hominem lub szybkiej i citej odpowiedzi". Inny
Anglik J.G. Gregory twierdzi, e przy caym uznaniu dla Dmowskiego uwaa
go za wcielenie nie tylko najlepszych, ale take i najgorszych stron
polskiego charakteru narodowego.
"Odyseuszem konferencji" nazywano delegata greckiego Venizelosa, ktry
pozyska dla wielu czci swego programu Wilsona, gdy w dwugodzinnej
poufnej rozmowie w cztery oczy z entuzjazmem wysuchiwa wywodw prezydenta
o Lidze Narodw. Delegat czeski Edward Benes zdobywa uznanie suchaczy i
mwcw, gdy od zaoe oglnych, na ktre wszyscy si zgadzali, przechodzi
zrcznie do uzasadnienia postulatw czeskich.
Przed konferencj stany trudne zadania, a wic przede wszystkim
zagadnienie Niemiec, sprawa nieobecnej w Paryu Rosji Radzieckiej, kwestia
ustalenia charakteru, rozmiarw i granic pastw nowo powstaych; tu jako
najciszy i najbardziej powikany wysuwa si problem Polski.
Zagadnienie niemieckie to byo przede wszystkim ustalenie roli Niemiec w
Europie. Plany francuskie zmierzay, jak wyej ju wskazano, nie tylko ku
uniemoliwieniu czy utrudnieniu odwetu niebezpiecznemu wschodniemu
ssiadowi, ale do jego znacznego i trwaego osabienia. Francja odniosa
zwycistwo, ale dwigaa na swych barkach najwikszy ciar wojny; jej
wschodnie i pnocne departamenty przez cztery lata byy okupowane, bd
nie przestaway by terenem walk zaciekych i wyniszczajcych. Inne
zachodnie mocarstwa koalicji, nie wyczajc Woch, znajdoway si w
pooeniu znacznie szczliwszym. Francuzi sdzili wic, e skoro na rzecz
wsplnego zwycistwa ponieli wiksze ofiary ni ich sojusznicy, francuskie
interesy i yczenia musz mie szczegln wag. Niewielu tylko jak
Clemenceau rozumiao jasno, e zwycistwo zostao osignite wsplnymi
siami sprzymierzonych, i e Francja bez pomocy dwch mocarstw anglosaskich
nie mogaby pokona najedcy.
Kwestia restytucji Alzacji i Lotaryngii nie budzia trudnoci. da tego
punkt 8 prezydenta Wilsona, rozejm ustali ewakuacj, rzecz bya
przesdzona. Ale denia francuskie szy dalej. Nadrenia lewobrzena od
dawna, co najmniej od czasw rewolucji, bya przedmiotem aspiracji
francuskich, Ren, zdaniem wielu Francuzw, by "zapor na drodze najazdu".
Projekt francuski, opracowany przez Andre Tardieu, bliskiego
wsppracownika Clemenceau, zosta przedstawiony Radzie Najwyszej w dniach
25 lutego i 12 marca 1919 r. W Nadrenii, w myl tych planw, utworzy miano
kilka pastewek pozostajcych pod protektoratem Ligi Narodw.
Postulaty te spotkay si z yw opozycj. Anglicy i Amerykanie
twierdzili, e w czasach, gdy poczucie narodowe zostao silnie rozbudzone,
wszelki podzia Niemiec jest sztuczny, a wic nietrway i szkodliwy.
Budowanie odrbnych pastewek niemieckich jest tylko mrzonk. W gruncie
rzeczy czya si tu, jak ju zaznaczono wyej, niech do zbytniego
wzmocnienia Francji z obaw przed nadmiernym osabieniem Niemiec.
Dlatego to dla storpedowania projektw Focha i Poincarego Lloyd George
zaproponowa Francji w zamian za rezygnacj z tworzenia pastewek
nadreskich gwarancj Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych przed
agresj niemieck. Clemenceau w przekonaniu, e sojusz z mocarstwami
anglosaskimi jest doniosym czynnikiem bezpieczestwa Francji, przyj
sugestie premiera brytyjskiego i pozwoli upa projektowi Focha. Co
prawda, szef rzdu francuskiego zdoa ocali, jak mniema, niektre
elementy planw nadreskich. Ostatecznie postanowiono bowiem, e aby
zapewni wykonanie przez Niemcy postanowie finansowych i militarnych
traktatu (o ktrych niej bdzie mowa), wojska francuskie, angielskie,
amerykaskie i belgijskie okupowa bd lewobrzen Nadreni. Kraj ten
podzielono na trzy strefy - pnocna (Kolonia) miaa by ewakuowana w pi
lat po ratyfikacji traktatu pokoju, rodkowa (Koblencja) po dziesiciu
latach, trzecia wreszcie - poudniowa (Moguncja) po pitnastu latach. Jeli
Niemcy nie wypenialiby postanowie traktatu, okupacja byaby przeduona,
przewidziano rwnie moliwo okupacji ponownej w razie naruszenia przez
Niemcw ich zobowiza traktatowych. Szcztkiem ocalaym z pierwotnych
projektw francuskich byo oddzielenie od Rzeszy Zagbia Saary.
Wprowadzono tam odrbn administracj pod patronatem Ligi Narodw. Po
pitnastu latach mieszkacy mieli si wypowiedzie w drodze plebiscytu czy
pragn przyczenia swego kraju do Francji, czy do Niemiec, czy te
utrzymania stanu rzeczy wprowadzonego przez traktat.
Na zachodzie utraciy jeszcze Niemcy dwa niewielkie okrgi Eupen i
Malmedy, ktre oddano Belgii.
Znacznie trudniejsza bya kwestia wschodniej granicy Niemiec, czyli
granicy polsko-niemieckiej. Od naleytego rozwizania tej sprawy zaleay w
duej mierze przysze losy pastwa polskiego, a take stanowisko Niemiec w
Europie.
Waciw, yciow decyzj utrudniay gbokie sprzecznoci w polityce
mocarstw zachodnich. Z jednej strony dyy one do znacznego osabienia
Niemiec jak Francja, czy te jedynie do uszczuplenia ich dotychczasowej
silnej pozycji jak Wielka Brytania, z drugiej wszake nieustannie bray pod
uwag niebezpieczestwo, zagraajce ustrojowi kapitalistycznemu ze
wschodu, z Rosji. Gdyby take i w Niemczech, kraju silnie uprzemysowionym,
pooonym w samym centrum Europy, zatriumfowaa rewolucja, zwyciskie
mocarstwa zachodnie stanyby w obliczu katastrofy.
I tu rysowaa si powana sprzeczno - jak wyzyska na swoj korzy
klsk Niemiec, ale zarazem nie pozwoli, aby katastrofa narodowa
przyczynia si do obalenia ustroju kapitalistycznego w Rzeszy i, co
wicej, zachowa pokonanemu przeciwnikowi tyle mocy, aby mg on by zapor
przed pochodem rewolucji spoecznej na zachd. Polityk t jasno wyoy
premier brytyjski Lloyd George w tzw. memorandum z Fontainebleau, tajnym
memoriale z 25 marca 1919 r., przedoonym Radzie Najwyszej. "Najwiksze
niebezpieczestwo - pisa Lloyd George - jakie dostrzegam w dzisiejszej
sytuacji, polega na tym, e Niemcy mog si poczy z bolszewikami i odda
swe rodki, inteligencj i niezwyke zdolnoci organizacyjne na usugi
rewolucyjnych fanatykw, ktrzy marz o podboju wiata dla bolszewizmu i to
przy pomocy siy zbrojnej. Niebezpieczestwo to nie jest chimer. [...]
Jeli Niemcy przejd do spartakizmu, to nieuchronnie pocz si z Rosj, a
jeli si to stanie, rewolucja bolszewicka ogarnie ca wschodni Europ.
Za rok znajdziemy si wobec 300 milionw ludzi, zorganizowanych w potn
Czerwon Armi, z niemieckimi dowdcami i instruktorami, zaopatrzon w
niemieckie dziaa i kulomioty, gotow do marszu na zachd. Nie wolno
patrze na to obojtnie. [...] Jeli mamy by rozsdni, musimy ofiarowa
Niemcom pokj, ktry lubo sprawiedliwy, bdzie dla wszystkich rozsdnych
ludzi znoniejszy od alternatywy bolszewizmu".
Polityka koalicji w stosunku do Niemiec zostaa tu jasno wytyczona. Jak
rol za wyznaczono Polsce? Okreli to nie mniej wyranie Clemenceau:
"Kiedy mwimy o utworzeniu pastwa polskiego - dowodzi premier Francji -
musimy mie na uwadze, i czyni si to nie tylko dlatego, aby naprawi
jedn z najwikszych niesprawiedliwoci historii, chcemy rwnie utworzy
barier pomidzy Niemcami a Rosj".
Polska miaa wic by przegrod, dzielc komunistyczn Rosj i zagroone
rewolucj Niemcy. Jeli przegroda ta miaa istotnie mie realne znaczenie,
musiaa by silna, a wic naleao da Polsce granice, ktre by jej
zapewniy podstawy niezalenoci. Skonna bya i po tej linii Francja.
Stanowczo przeciwna bya temu Wielka Brytania. Rewindykacja ziem polskich,
pozostajcych pod zaborem pruskim, moga, wedug obaw panujcych w
angielskich koach rzdowych, podway niewielki autorytet rzdu Rzeszy i
uatwi przewrt rewolucyjny w Niemczech. Ponadto w silnej Polsce
upatrywano wzmocnienie Francji.
Pord takich sprzecznoci konferencja pokojowa, a raczej Rada Najwysza
przystpia do ustalania granicy polsko-niemieckiej.
29 stycznia 1919 r. delegat polski Dmowski w duszym przemwieniu
przedstawi Radzie Dziesiciu sytuacj Polski i wyuszczy jej program
terytorialny. 12 lutego powoana zostaa Komisja do Spraw Polskich, na
ktrej czele stan dawny ambasador Francji w Berlinie Jules Cambon. 28
lutego Dmowski przesa Komisji not o zachodnich granicach Polski, 3 marca
o granicach wschodnich. Na zachodzie delegacja polska daa przyznania
Polsce Grnego lska, Poznaskiego, Prus Zachodnich z Gdaskiem, Warmii i
poudniowego mazurskiego pasa Prus Wschodnich. Nastpnie nota proponowaa,
aby dolny bieg Niemna odda Litwie, a w pozostaej czci Prus Wschodnich
uczyni republik pod protektoratem Ligi Narodw. Komisja przyja ten
program z niewielkimi zmianami. Opozycja wystpia na najwyszym szczeblu.
Rewindykacjom polskim przeciwstawi si przede wszystkim Lloyd George
dowodzc, e "rzd niemiecki moe si zaama", jeli Niemcy bd zmuszone
paci wysokie odszkodowania i odstpi Polsce terytoria z liczniejsz
ludnoci niemieck. Popar go prezydent Wilson. "Pord Niemcw -
twierdzi - moe powsta ch uratowania ludnoci niemieckiej od panowania
polskiego i trudno [sic!] bdzie przeciwstawia si temu deniu".
Mimo tych oporw pierwszy projekt traktatu przyznawa Polsce Grny lsk
i Poznaskie, wiksz cz Prus Krlewskich i Warmii; w Olsztynie i
Kwidzynie zapowiada plebiscyt, z Gdaska tworzy wolne miasto.
Zabezpieczenie przed odwetem chciano osign w drodze zniweczenia czy
pomniejszenia potgi militarnej Niemiec. Traktat postanowi wic zniesienie
obowizku powszechnej suby wojskowej w Niemczech. Armia Niemiecka miaa
powstawa odtd tylko w drodze dobrowolnego zacigu na przecig lat
dwunastu dla podoficerw i szeregowcw, na przecig lat dwudziestu piciu
dla oficerw. Stan liczebny tej armii nie mg przekracza 100 tys. ludzi
cznie z oficerami. Postanowiono dalej rozwizanie sztabu generalnego,
zakaz utrzymywania lotnictwa wojennego, cikiej artylerii, czogw itd.
Midzysojusznicza komisja kontrolna miaa czuwa nad utrzymaniem Niemiec w
stanie rozbrojenia. Flota wojenna miaa by ograniczona do obrony wybrzey,
odzie podwodne byy zakazane. Fortyfikacje miay by zniszczone na
zachodzie, tj. w lewobrzenej Nadrenii, mogy by natomiast utrzymane u
granic wschodnich i poudniowych.
Du wag miay postanowienia dotyczce odszkodowa. Artyku 231 traktatu
gosi: "Rzdy sprzymierzone i stowarzyszone owiadczaj, Niemcy za
przyznaj, e Niemcy i ich sprzymierzecy, poniewa je spowodowali, s
odpowiedzialni za wszystkie szkody i straty, poniesione przez Rzdy
sprzymierzone i stowarzyszone oraz przez ich obywateli na skutek wojny,
ktra zostaa narzucona przez napa ze strony Niemiec i ich
sprzymierzecw".
Ch domagania si od pokonanych, a przez dziaania wojenne nie
zniszczonych Niemiec odszkodowania za olbrzymie straty bya w duej mierze
uzasadniona. Najciej dotknici wojn Francuzi wci mieli przed oczyma
traktat frankfurcki i 5-miliardow kontrybucj, ktr uicili przed
terminem. Ten punkt widzenia podzielali pocztkowo i Anglicy. Lloyd George
14 grudnia 1918 r. wygra wybory do Izby Gmin rozpaliwszy do biaego
demagogiczn agitacj antyniemieck. Rzuci on haso przedwyborcze. "Niemcy
musz zapaci wszystkie odszkodowania do ostatniego szylinga. Kajzer
winiem w Tower". Francuzi powtarzali "le Boche payera" (Szwab zapaci).
Sprawa nie bya wszake tak prosta, jak si to wydawao wyborcom
angielskim czy te przecitnemu Francuzowi. Niemcy nie miay paci
kontrybucji wojennej, lecz odszkodowania za straty, ktre wyrzdzili i to
nie tylko za straty materialne, a wic za zniszczone fabryki, kopalnie,
domy mieszkalne, zatopione okrty; miay Niemcy paci take renty dla
inwalidw, dla wdw i sierot po polegych. Okoliczno ta powikaa
ogromnie zagadnienie, gdy odpowiednie obliczenia musiay by prowadzone
przez czas duszy. Powstae wkrtce i szybko nastpnie rosnce rnice
zda pomidzy sojusznikami co do podstawy i wysokoci oblicze utrudniay
prac. W rezultacie traktat powoa do ycia Komisj Odszkodowa (art.
233) z zadaniem okrelenia najpniej do dnia 1 maja 1921 r. wysokoci
wyrzdzonych szkd, sposobu i terminw spaty. Cakowity dug mia by
uiszczony do r. 1951. Na poczet tej nalenoci Niemcy miay zapaci do 1
maja 1921 r. 20 mld marek w zocie (art. 235).
Postanowienia wersalskie w sprawie odszkodowa nie miay precedensu w
zawieranych dotychczas traktatach. Zawsze dotd okrelano sum, ktr
pokonane pastwo miao uici i dawano mu niedugi termin do wypenienia
tego obowizku, np. w cigu 4 lat, jak to przewidywa traktat niemiecko-
francuski z 10 maja 1871 r. W danym wypadku znaczna, a nieokrelona
wysoko reparacji i niezmiernie dugi termin patnoci byy czynnikami,
ktre wprost zachcay Niemcw (nawet gdyby mieli dobr wol, czego jak
wiadomo, nie byo) do sabotowania traktatu i jego nakazw.
Powana, szeroka krytyka postanowie wersalskich wysza zreszt najpierw
nie ze strony niemieckiej, lecz brytyjskiej. Ju w grudniu 1919 r.
ekonomista angielski John Maynard Keynes ogosi ksik o "ekonomicznych"
konsekwencjach pokoju - The Economic Consequences of the Peace. Gosi w
niej pogld, e reparacje przynios katastrofalne skutki dla caej Europy.
Pogld ten przyj si powszechnie w Wielkiej Brytanii i w Stanach
Zjednoczonych. W stosunku do pokonanego przeciwnika Keynes zaleca polityk
lekkiej rki, polityk ustpstw, uwaajc to za najlepszy i najpewniejszy
sposb uchronienia wiata od wojny odwetowej.
Anglikowi replikowa Francuz, ekonomicie - historyk. Jacques Bainville
ogosi w kilka miesicy pniej, w 1920 r. prac o "politycznych"
konsekwencjach pokoju - Les consequences politiques de la paix, trafnie i
wnikliwie przedstawiajc tu niebezpieczestwo niemieckiego rewanu. Niemcy
"mie bd przed oczyma dwa obrazy: jeden - cesarstwa potnego i
kwitncego, drugi - chaosu, jaki nastpi po rewolucji. Mona mie zupen
pewno, e obraz pierwszy bdzie silniejszy". Rnic pomidzy
stanowiskiem Francji i Wielkiej Brytanii okrela Bainville tymi sowy:
"Jestemy zmuszeni podporzdkowa wszystko rachunkom, jakie mamy z
Niemcami. Anglia swoje rachunki ju wyrwnaa".
Niemcy nie brali udziau w przygotowaniu traktatu. Delegacja niemiecka
przybya do Parya na wezwanie Sprzymierzonych dopiero 30 kwietnia 1919 r.
7 maja odbyo si w paacu wersalskim uroczyste posiedzenie, na ktrym
wrczono Niemcom warunki pokoju. Posiedzenie otworzy Clemenceau sowami,
ktre miay da Francji satysfakcj za upokorzenie roku 1871 : "Panowie,
jest to drugi pokj zrobiony w Wersalu". Na mow francuskiego premiera,
pitnujc Niemcy winne wywoania wojny i licznych okruciestw,
odpowiedzia Ulrich hr. von Brockdorff-Rantzau, minister spraw
zagranicznych republiki weimarskiej i szef delegacji niemieckiej. Hr.
Brockdorff, butny junkier i dyplomata dawnego porzdku, na oskarenia
Niemiec odpowiedzia atakami na koalicj. Przemawia siedzc. Mowa jego, a
wicej jeszcze siedzca postawa poczytana bya przez delegatw pastw
zwyciskich za arogancj i wywoaa oburzenie, szczeglnie Amerykanw i
Anglikw. Lloyd George wyrazi si wwczas: "Rozumiem teraz, dlaczego
Francuzi tak nienawidz Niemcw [...] Hunowie zostan zawsze Hunami", Tylko
stary, nieubagany przeciwnik Niemcw Roman Dmowski pisa w swej ksice,
e Brockdorff-Rantzau "wystpowa jako zwyciony wrg, ktry nakazuje
szacunek dla siebie. Musz przyzna, e w tej roli budzi we mnie osobist
sympati".
28 maja delegacja niemiecka przesaa Sprzymierzonym "uwagi" na temat
warunkw pokoju. Niemcy dali zachowania kolonii, plebiscytu w Alzacji i
Lotaryngii, gwny wszake atak przypucili w najsabszym punkcie oporu - w
sprawie granicy polsko-niemieckiej.
Niedawne oburzenie na postaw hr. Brockdorffa nie przeszkodzio
premierowi brytyjskiemu energicznie popiera pretensji niemieckich. Lloyd
George da wprost rewizji caego projektu traktatu, rzecz prosta tam
tylko, gdzie to nie dotykao interesw Wielkiej Brytanii. Ostatecznie
zgodzono si na znaczne ustpstwa, gwnie kosztem Polski (plebiscyt na
Grnym lsku, przesunicia na wschd granicy w Poznaskiem i na Pomorzu).
Wwczas Clemenceau w imieniu rzdw koalicji wystosowa 16 czerwca 1919 r.
pismo do ministra Brockdorffa z daniem, aby Niemcy owiadczyli w cigu 5
dni, e gotowi s podpisa traktat. W Niemczech zawrzao, niektrzy
zapalecy myleli o wznowieniu dziaa wojennych. Rzd Scheidemanna poda
si 20 czerwca do dymisji. Ostatecznie 22 czerwca niemieckie Zgromadzenie
Narodowe 237 gosami przeciwko 138 przy 5 wstrzymujcych si uchwalio
przyj traktat. Do Parya wyjechali przedstawiciele nowego rzdu minister
spraw zagranicznych socjaldemokrata Hermann Muller i centrowiec minister
Johannes Bell.
28 czerwca 1919 r. w galerii zwierciadlanej Wersalu, gdzie przed 48 laty
odbya si proklamacja krla pruskiego cesarzem niemieckim, zebrali si
delegaci 27 pastw "Sprzymierzonych i Stowarzyszonych" oraz przedstawiciele
pokonanych Niemiec dla uroczystego podpisania traktatu pokoju.
Pierwsze 26 artykuw traktatu wersalskiego to pakt Ligi Narodw,
organizacji midzynarodowej, ktra pracowa miaa "dla rozwoju wsppracy
midzy narodami oraz dla zapewnienia im pokoju i bezpieczestwa". Ju
podczas wojny powstay w Stanach Zjednoczonych, nastpnie w Holandii, w
Anglii, we Francji, a nawet w Niemczech stowarzyszenia, stawiajce sobie za
cel prac na rzecz takiego porozumienia midzy pastwami, ktre by
wykluczao, a przynajmniej utrudnio wszczynanie wojen. Od wiosny 1916 r.
zaj si bliej t kwesti prezydent Stanw Zjednoczonych Wilson. Punkt 14
ordzia prezydenta z 8 stycznia 1918 r. gosi, e powinno powsta
zrzeszenie pastw, aeby wielkim i maym pastwom zagwarantowa polityczn
niezaleno i terytorialn integralno.
25 stycznia 1919 r. na plenarnym posiedzeniu konferencji Wilson
przedstawi swj projekt Ligi Narodw i utworzona zostaa komisja dla
opracowania statutu. Przewodnictwo obj osobicie Wilson, pierwsze
skrzypce gra delegat angielski, lord Robert Cecil.
Pocztkowo europejscy politycy odnosili si do myli tworzenia wielkiej
organizacji midzypastwowej sceptycznie, niektrzy uwaali ca koncepcj
za rzecz niepowan czy nierealn. Wkrtce wszake nieufno i niech
ustpia. I Francuzi, i Anglicy zorientowali si, e Liga Narodw moe by
dogodnym narzdziem ich polityki. Umieli osign to zwaszcza Anglicy.
Liga Narodw nie staa si wprawdzie, jak to bodaj zamierzali pierwotnie
Francuzi, organizacj pastw zwyciskich o charakterze antyniemieckim, ale
bya narzdziem wielkich mocarstw europejskich, przede wszystkim Anglii.
Do najwaniejszych postanowie paktu Ligi nalea art. 10, ktry gosi,
e jej czonkowie "zobowizuj si szanowa i utrzyma przeciwko wszelkiej
napaci zewntrznej cao terytorialn i obecn niezaleno polityczn
wszystkich Czonkw Ligi. W razie napaci, jej groby lub niebezpieczestwa
Rada wskae rodki, jak zapewni wykonanie niniejszego zobowizania". Bya
to wic pewnego rodzaju gwarancja utrzymania status quo. Osabia j nieco
art. 19, zredagowany bardzo niejasno i nieprecyzyjnie. Mwi on, e oglne
zgromadzenie "moe od czasu do czasu wzywa Czonkw Ligi, aby przystpili
do ponownego zbadania traktatw, ktre nie daj si ju stosowa, oraz
pooenia midzynarodowego, ktrego dalsze trwanie mogoby zagrozi
pokojowi wiata". Niemcy, po wejciu do Ligi w 1926 r. stara si bd w
swej polityce rewizjonistycznej wyzyska ten artyku przeciwko Polsce.
Wane znaczenie z punktu widzenia kolonialnej polityki Wielkiej Brytanii
i Francji mia art. 22, ustanawiajcy tzw. mandaty. Uznano, e ludy
zamieszkujce nietureckie czci imperium osmaskiego oraz dawne kolonie
niemieckie s "jeszcze niezdolne do samodzielnego rzdzenia si w
szczeglnie trudnych warunkach nowoczesnego wiata". "Opiek" nad tymi
ludami oddano "narodom rozwinitym", ktre wykonywa j miay w
"charakterze mandatariuszy Ligi Narodw i w jej imieniu".
Utworzono trzy rodzaje mandatw. Mandaty A byy to protektoraty z gry
ograniczone czasowo. Byy nimi Liban i Syria (mandaty francuskie) oraz
Irak, Palestyna i Transjordania (mandaty brytyjskie). Mandaty B i C byy
waciwie posiadociami kolonialnymi. Mandaty takie dostaa Wielka
Brytania i jej dominia (Zwizek Poudniowej Afryki, Australia i Nowa
Zelandia), nastpnie Francja, dalej Belgia i wreszcie Japonia. Rzecz
charakterystyczna, e Wilson projektowa rwnie zastosowanie systemu
mandatowego na ziemiach wchodzcych w skad dawnego Cesarstwa Rosyjskiego;
chodzio mu o Litw, a przede wszystkim o Ukrain.
Jednoczenie z traktatem wersalskim Polska, Rumunia, Jugosawia,
Czechosowacja i Grecja musiay podpisa traktaty w sprawie ochrony
mniejszoci narodowych. Polska zobowizaa si w art. 7, e "wszyscy
obywatele polscy bez rnicy ras, jzyka lub religii bd rwni wobec prawa
i korzysta bd z tych samych praw cywilnych i politycznych". Polska
musiaa rwnie zgodzi si w art. 12, "aby kady Czonek Ligi Narodw mia
prawo zwraca uwag Rady na przekroczenie lub niebezpieczestwo
przekroczenia ktregokolwiek z tych zobowiza".
By to tzw. may traktat wersalski. Jego postanowienia sprawiy, e przez
dugi czas wewntrzne sprawy Polski wytaczano przed forum midzynarodowe w
Genewie, osabiajc trudn i bez tego pozycj pastwa polskiego.
May traktat wersalski prbowano uzasadni potrzeb ochrony dawnych
ciemizcw przed wybuchem gniewu i zemsty uciemionych. Nie zatroszczono
si wszake o ochron mniejszoci w tych pastwach, ktre od dawna praw ich
nie szanoway.
Rzecz znamienna, e opr wielkich mocarstw, przede wszystkim Anglii, nie
pozwoli na wprowadzenie ustawodawstwa bronicego przed dyskryminacj
rasow czy wyznaniow na terenach kolonialnych mandatowych, chocia oddane
byy one teoretycznie pod zwierzchnictwo Ligi Narodw.
Traktat wersalski regulujc sprawy najpotniejszego pokonanego mocarstwa
- Niemiec - i ustanawiajc pakt Ligi Narodw da podstawy stanu rzeczy w
Europie, a czciowo take i na innych kontynentach (Azja, Afryka) w
okresie midzywojennym. Pozostay wszake do ustalenia i kwestie wynikajce
z upadku i rozpadnicia si monarchii habsburskiej oraz sprawy przywrcenia
pokoju z Bugari i Turcj. Te zagadnienia objy czy te obj miay
traktaty podpisane w czterech miejscowociach pod Paryem - w
SaintGermain-en-Laye z Austri 10 wrzenia 1919 r., w Neuilly-sur-Seine z
Bugari 27 listopada 1919 r., w Trianon z Wgrami 4 czerwca 1920 r. i
wreszcie w Sevres z Turcj 10 sierpnia 1920 r.
Problemem austriackim zaj si ju traktat wersalski stanowic (art.
80), e wbrew tendencjom poczenia z Rzesz, ktre wwczas wystpiy,
Austria bdzie pastwem niepodlegym, a jej niezaleno bdzie moga by
zniesiona tylko za zgod Rady Ligi Narodw.
Traktaty w Saint-Germain-en-Laye i w Trianon ustaliy sprawy pastw
powstaych cakowicie lub czciowo na gruzach monarchii habsburskiej.
Austro-Wgry w chwili upadku obejmoway przestrze w okrgych liczbach 676
tys. km;, zamieszka przez 51,5 mln mieszkacw, z tego na cz
austriack, Cislitawi, przypadao 300 tys. km; i 28,5 mln ludnoci, na
cz wgiersk, czyli Translitawi wraz z Chorwacj 325 tys. km; i 21
mln mieszkacw (wsplna posiado Austrii i Wgier Bonia i Hercegowina
obejmowaa 51 tys. km;). Republika austriacka w granicach okrelonych
traktatami zaja obszar 83,8 tys. km; z 6,4 mln ludnoci. Wgry
utraciy wszystkie terytoria z ludnoci niemadziarsk lub te mieszan
narodowociowo (Chorwacja, Sowacja, Siedmiogrd, Banat, Burgenland) i
skurczone zostay do terytorium wynoszcego 93 tys. km; i 7,9 mln
mieszkacw.
Spord pastw sukcesyjnych na terenach dawnej monarchii powstaa
Czechosowacja (maleki okrg hulczyski, ktry przed 1919 r. nalea do
Niemiec, nie mia znaczenia), w wikszoci z ziem podlegych uprzednio
beru Habsburgw skadao si Krlestwo Serbw, Chorwatw, Sowecw (Srba,
Hrvata, Slovenaca, pniejsza od 1929 r. Jugosawia), niemal w poowie
Rumunia, w jednej pitej Polska. Wochy za powikszyy swe terytorium
pastwowe mniej wicej o 8% (Tyrol Poudniowy i Istria).
Wedug traktatu w Neuilly-sur-Seine Bugaria tracia na rzecz Rumunii
Dobrud, na rzecz krlestwa SHS czci swych posiadoci na zachodzie, a
mianowicie Caribrod, Bosilegrad i Strumic. Grecji wreszcie oddaa
bugarsk cz Tracji z bogatymi plantacjami tytoniowymi; pozbawiao j to
dostpu do Morza Egejskiego. Traktat w Neuilly odbiera Bugarom nie tylko
ich zdobycze wojenne, ale take i czci terytorium posiadanego przez nich
w 1915 r. W granicach okrelonych w Neuilly obejmowaa Bugaria
1031467km;, utracia 112787km;. Ponadto traktat obarczy kraj
odszkodowaniem wojennym w wysokoci 2250 mln frankw w zocie i znis
armi z powszechnego poboru, zezwalajc jedynie na utrzymanie co najwyej
20 tys. onierzy z zacigu ochotniczego.
Traktat podyktowany Porcie w Sevres 10 sierpnia 1920 r. mia usun
Turcj z Europy, pozostawiajc jej tam tylko Stambu (Cieniny miay
przej pod zarzd Komisji Midzynarodowej, faktycznie Wielkiej Brytanii).
W Azji Mniejszej uszczuplona Turcja obejmowa miaa jedynie Wyyn
Anatolijsk i cz Wybrzea Czarnomorskiego. Panowanie w Arabii, Iraku,
Palestynie zapewnia sobie Wielka Brytania, Syri Francja; zachodnia cz
Azji Mniejszej ze Smyrn oraz dotychczasowe europejskie posiadoci sutana
przypa miay Grecji, poudniowa cz wybrzea anatolijskiego Wochom.
W imieniu Turcji traktat w Sevres podpisali przedstawiciele bezwolnego,
chylcego si do upadku rzdu sutaskiego. Nie uzna go natomiast rzd
narodowy, organizujcy w Ankarze pod przewodnictwem Mustafy Kemala opr
zbrojny przeciwko najedcom. Traktat w Sevres nigdy nie wszed w ycie.
Traktaty pokojowe podpisane w latach 1919-1920 pod Paryem miay,
formalnie rzecz biorc, jedynie okreli warunki pokoju pomidzy
zwycizcami a pokonanymi pastwami: Rzesz Niemieck, Austri, Wgrami,
Bugari i Turcj. W gruncie rzeczy przecie konferencja pokojowa czy te,
wyraajc si cilej, trzy mocarstwa decydujce o jej biegu postawiy
sobie cele szersze i wysze, chciay bowiem uregulowa caoksztat
stosunkw w wiecie i zbudowa dugotrway wiatowy system polityczny. Ju
wszake podczas budowy popeniy bd zasadniczy - Rosja Radziecka
pozostaa poza nawiasem tworzonego w Paryu systemu. Zwyciskie mocarstwa
zachodnie uwaay rewolucj rosyjsk za swego miertelnego wroga, ale wroga
tego nie potrafiy ani zniszczy, ani uoy z nim normalnych stosunkw.
Polityk mocarstw zachodnich w sprawach Europy rodkowej cechowa zupeny
brak zrozumienia istoty problemu, brak konsekwencji i zdecydowania.
Mocarstwa spodzieway si pocztkowo obali rzdy bolszewickie drog
interwencji zbrojnej i czynnego poparcia si kontrrewolucyjnych na terenie
Rosji.
Interwencja zbrojna rozwijaa si w trzech punktach - na pnocy
(Murmask), na poudniu (Kaukaz, Krym, Odessa) i wreszcie w Syberii
Wschodniej. 6 listopada 1918 r. Vi Oglnorosyjski Nadzwyczajny Zjazd Rad
zwrci si do koalicji z propozycj wszczcia rokowa pokojowych pod
warunkiem zerwania z polityk interwencji zbrojnej. Jedyn odpowiedzi byo
wyldowanie w Odessie w grudniu 1918 r. nowych wojsk koalicyjnych pod
francuskim dowdztwem w celu przyjcia z pomoc dawnemu carskiemu
generaowi A.I. Denikinowi, organizujcemu na poudniu Rosji walk z
rewolucj.
Rzdy pastw zachodnich wkrtce ju wszake zday sobie spraw z faktu,
e wyprawa zbrojna tak silna, aby moga obali rzdy bolszewickie,
przekracza ich moliwoci. 3 kwietnia 1919 r. Francuzi ewakuowali Odess,
10 maja Anglicy wycofali si z Baku, we wrzeniu Anglicy, Amerykanie i
Francuzi opucili rejon Murmaska. Zerwanie z polityk interwencji
spowodowane byo zarwno nastrojami pord onierzy, ktrzy wanie
ukoczyli zwycisko wojn z Niemcami i nie chcieli sysze o nowych walkach
w dalekiej Rosji, jak i z ogromnymi kosztami zwizanymi z ekspedycj
zbrojn i popieraniem rzdw kontrrewolucyjnych. Lloyd George twierdzi, e
do koca 1919 r. Wielka Brytania wydaa na ten cel 100 mln funtw.
Kierujcy politycy pastw koalicji zupenie nie rozumieli ani Rosji, ani
tego, co si w Rosji wspczenie dziao. Pose polski w Londynie ks.
Eustachy Sapieha pisa w raporcie z 28 padziernika 1919 r. m.in., e
spoeczestwu i rzdowi angielskiemu "wydaje si, e po obaleniu
bolszewikw Rosja znajdzie w sobie olbrzymie siy ywotne, ktre bd w
stanie nie tylko doprowadzi j do porzdku, ale administrowa rozlegymi
terytoriami nierosyjskimi". wiat gasncy, wiat, ktry skoczy si
bezpowrotnie, ktry rozpad si w nico, czynniki miarodajne w Anglii
jesieni 1919 r. wci jeszcze uwaay za si i to za si zdoln
regenerowa Rosj. Trudno o wiksze nieporozumienie.
Jaki wic ostatecznie program przyj zwyciski Zachd w kwestii
rosyjskiej? 12 grudnia 1919 r. odbya si w Londynie konferencja premierw
Francji i Wielkiej Brytanii z udziaem ambasadorw Woch i Stanw
Zjednoczonych. Wyniki rozmw streci Clemenceau stwierdzajc, e obecny
stan rzeczy w Europie Wschodniej przedstawia niebezpieczestwo dla caego
wiata. Zawiody stosowane dotychczas rodki zmierzajce do utworzenia w
Rosji "staego rzdu", jak pomoc zbrojna, materiaowa i finansowa. "ywioy
antybolszewickie okazay si zbyt sabe" i dlatego trzeba pj inn drog.
"Rosj - wywodzi premier Francji - naley otoczy zapor z drutu
kolczastego, aby nie pozwoli jej na sianie niepokojw na zewntrz i
uniemoliwi Niemcom nawizanie z ni stosunkw politycznych i
militarnych".
"Drut kolczasty" by zupen fikcj. Koalicja nie umiaa i nie moga
zapobiec zawarciu traktatw pokoju i nawizaniu stosunkw dyplomatycznych
pomidzy Rosj Radzieck i jej zachodnimi ssiadami. Ju w cigu 1920 r.
rzd radziecki zawar traktaty z Finlandi, Estoni, otw i Litw. 12
padziernika 1920 r. zosta podpisany rozejm, a 18 marca 1921 r. pokj z
Polsk. Jeszcze bardziej znamienny by fakt, e rzd angielski, nie
zwracajc uwagi na "drut kolczasty" i nie czekajc upragnionego upadku
bolszewizmu, chcia jak najszybciej zdoby sobie w Kraju Rad chonny rynek
zbytu. 16 marca 1921 r. stan ukad handlowy pomidzy Wielk Brytani a
Rosj. W dniach od 10 kwietnia do 19 maja 1922 r. obradowaa w Genui
konferencja midzynarodowa z udziaem przedstawicieli rzdu radzieckiego.
Stwierdzono wic, e wielkich zagadnie Europy nie sposb rozstrzygn bez
RFSRR. 16 kwietnia 1922 r. Niemcy i Rosja Radziecka zwizay si traktatem
w Rapallo.
Zupene bankructwo polityki prowadzonej przez mocarstwa koalicji w
sprawach Europy Wschodniej byo rzecz oczywist ju w kilkanacie miesicy
po podpisaniu traktatu wersalskiego.
Nie trzeba dowodzi, jakie znaczenie mia fakt ten dla caego
wersalskiego systemu politycznego.
System wersalski zacz si kruszy w swych zasadniczych spojeniach zanim
wszed ostatecznie w ycie. W lipcu 1919 r. prezydent Wilson przedoy
senatowi Stanw Zjednoczonych traktat pokoju z Niemcami i pakt gwarancyjny
z Francj. ywa opozycja nie dopucia wszake do ratyfikacji.
Opozycja wystpia ostro nie tylko w senacie, ale i w spoeczestwie
amerykaskim. W wyborach prezydenckich, w listopadzie 1920 r. kandydat
republikaski Warren Gamaliel Harding skupi 19 mln gosw przeciwko 9 mln,
ktre pady na demokrat. Wybory parlamentarne zapewniy republikanom siln
wikszo i w senacie (59 mandatw wobec 37) i w Izbie Reprezentantw (303
wobec 131 ). Oznaczao to, e Stany Zjednoczone zerway z polityk
prezydenta Wilsona wsppracy z Europ.
25 sierpnia 1921 r. podpisany zosta w Berlinie pokj odrbny pomidzy
Stanami Zjednoczonymi a Rzesz. Republika pnocnoamerykaska wesza w
stadium izolacjonizmu.
Dwa mocarstwa wiatowe RFSRR i Stany Zjednoczone znalazy si poza
systemem wersalskim.
Opierajc si na tak kruchych, niepewnych i w duej mierze wadliwie
skonstruowanych podstawach wiat wkroczy w er, ktr wielu uwaao za er
dugotrwaego pokoju, a ktra si okazaa jedynie okresem 20-letniego
zawieszenia broni.


Zamknicie


Supremacja buruazji czy raczej grnej jej warstwy w Europie, supremacja
Europy w wiecie, oto zjawiska, ktre uderzaj obserwatora wczesnej ery
imperializmu. Wielka buruazja w okresie panowania monopoli i kapitau
finansowego osigna tak potg gospodarcz i polityczn, jaka nigdy
dotd nie bya jej udziaem. W niektrych mocarstwach, jak w Wielkiej
Brytanii i Francji, zdobya peni wadzy politycznej, w innych, jak w
Niemczech, osigna wpyw decydujcy. Buruazyjne instytucje
parlamentarno-demokratyczne poczytywane byy przewanie za najdoskonalszy
ustrj pastwowy.
A jednak potga wielkiej buruazji, ktra, jak si zdawao, dosza
szczytu, gdy w pierwszej wojnie wiatowej zwycistwo odniosy trzy
mocarstwa buruazyjno-demokratyczne - Wielka Brytania, Francja, Stany
Zjednoczone, gdy pady ostatnie w Europie bastiony feudalizmu - cesarstwa
Habsburgw, Hohenzollernw i Romanoww, wtedy wanie otrzymaa cios
najsilniejszy - powstao i ugruntowao si pierwsze pastwo proletariackie,
Rosja Radziecka.
Nie bdzie przesad twierdzenie, e Europa u schyku Xix w. opanowaa
wiat.
Zwyko si mwi, e ukoczony zosta wwczas podzia wiata. Ale ju
wtedy wystpiy oznaki, e podzia ten bdzie krtkotrway. Opozycja
przeciwko supremacji europejskiej wystpia najpierw pord ludw
azjatyckich. Potg, ktrej gos w sprawach Dalekiego Wschodu nie mg by
lekcewaony, bya w pocztkach Xx w. Japonia. Rewolucja w Chinach bya dla
zaborczej, imperialistycznej Europy gronym momentem. Ruchy wolnociowe w
Indiach, Persji, Turcji, w krajach arabskich rozwijay si coraz silniej,
stanowic coraz wiksze niebezpieczestwo dla hegemonii europejskiej.
Pierwsza wojna wiatowa proces ten zaostrzya i przyspieszya.
I znowu obserwujemy znamienne zjawisko - wielkie mocarstwa kolonialne,
Francja i Wielka Brytania, ktre wojn wygray, i ktre w wyniku swego
zwycistwa znacznie powikszyy swe posiadoci kolonialne, ujrzay nagle,
e ich stan posiadania zosta powanie zagroony. Zarysowujcy si ju
dawniej proces dekolonizacji rozwija si po pierwszej wojnie wiatowej
coraz potniej i coraz szybciej.
Okres lat 1871-1914 nazwa by mona okresem szczytowych osigni
buruazji w Europie, Europy w wiecie.
Wielki konflikt zbrojny, ktry wybuch w Europie w 1914 r., nie by wojn
wycznie europejsk, jak np. kampanie napoleoskie, bya to w caym
znaczeniu tego wyrazu wojna wiatowa, i to z dwu wzgldw. Wziy w niej
udzia nie tylko pastwa europejskie, ale rwnie dominia brytyjskie,
Japonia, Turcja, Stany Zjednoczone, niektre republiki poudniowo- i
rodkowoamerykaskie. Na polach bitew Europy obok onierzy-Europejczykw
walczyli Amerykanie, Afrykanie, Azjaci, Australijczycy. Co wicej, wojna
wpyna nie tylko na losy Europy, lecz zapocztkowaa gruntowne przemiany
polityczne i spoeczne i w innych czciach wiata, zwaszcza w Azji i
Afryce.