20 Mart 2010 CUMARTES Resm Gazete Say : 27527

TEBL
evre ve Orman Bakanlndan:
ATIKSU ARITMA TESSLER TEKNK USULLER TEBL
BRNC BLM
Ama, Kapsam, Yasal Dayanak
Ama
MADDE 1 (1) Bu Tebli, yerleim birimlerinden kaynaklanan atksularn artlmas ile ilgili atksu artma
tesislerinin teknoloji seimi, tasarm kriterleri, artlm atksularn dezenfeksiyonu, yeniden kullanm ve derin deniz dearj
ile artma faaliyetleri esnasnda ortaya kan amurun bertaraf iin kullanlacak temel teknik usul ve uygulamalar
dzenlemek amac ile hazrlanmtr.
Kapsam
MADDE 2 (1) Bu Tebli, atksu artm iin uygulanabilir olduu genelde kabul edilmi metodlar, atksu artma
tesisi kapasitesinin belirlenmesi ve projelendirilmesine esas tekil edecek bilgileri, atksu toplama sistemi bulunmayan
yerleim yerlerinin atksu uzaklatrmada uygulayaca teknik esaslar, atksu toplama sistemi bulunan yerleim yerlerinde
ise deiik nfus aralklarna gre uygulanabilecek teknik esaslar, dezenfeksiyon yntemlerini, derin deniz dearj
sistemlerini, artma amurlarnn ilenmesi ve bertaraf ile artlm atksularn geri kazanm ve yeniden kullanm ile ilgili
teknik esaslarn iermektedir.
Dayanak
MADDE 3 (1) Bu Tebli, 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanunu ile mezkur kanunda ek ve deiiklik yapan
kanun hkmlerine uygun olarak hazrlanan 31/12/2004 tarihli ve 25687 sayl Resm Gazetede yaymlanan Su Kirlilii
Kontrol Ynetmelii ve 8/1/2006 tarihli ve 26047 sayl Resm Gazetede yaymlanan Kentsel Atksu Artm
Ynetmelii ne dayanlarak hazrlanmtr.
KNC BLM
Atksu Artma Tesisi ile lgili Genel lke ve Tasarma Ait Esaslar
Genel ilkeler
MADDE 4 (1) Bu Teblide verilen atksu artm iin uygulanabilir olduu genelde kabul edilmi metodlar, Su
Kirlilii Kontrol Ynetmelii ve Kentsel Atksu Artm Ynetmeliinde ngrlen dearj standartlarn karlayabilecek
mevcut ve/veya yeni dier metodlarn kullanlmasn kstlamaz.
Proje hizmet alannn seilmesi
MADDE 5 (1) Proje hizmet alan kentin imar plan, corafik yaps, altyap tesisleri ile alc ortamn konumu ve
zelliklerine bal olarak seilir. Bunun dnda artma tesisinin ya da tesislerinin merkezi ya da merkezi olmamas
alternatifleri iin bir n fizibilite yaplmas esastr.
Proje sresi ve kademelerinin belirlenmesi
MADDE 6 (1) Atksu artma tesisleri inaat ve elektromekanik olarak iki blme ayrldnda inaat genelde 30-40
yl, elektromekanik ksm 10-15 yl sreyle hizmet vermektedir. Projenin kademelendirilmesi nfusun art hzna bal
olarak deerlendirilir. Tesisin toplam faydal mr ve toplam kapasitesi zerinden kademelendirme yaplarak zamana bal
inaat ve elektromekanik yatrm ihtiyalar planlanr. Atksu artma tesisleri teknik uygulama ve iletme kolayl da dikkate
alnarak kademelendirme mmkn olduunca simetrik olarak planlanr.
Nfus tahminleri
MADDE 7 (1) Nfus tahmin yntemi; yerleim yerinin imar plan, ekonomisi, turizm potansiyeli, g alp, g
verme gibi durumlar dikkate alnarak seilir. Nfus tahminlerinde, aritmetik art, geometrik art, azalan hzl art, lojistik
eri ve benzer yntemler kullanlr. Yerleim yerinin gemi nfus saymlar dikkate alnarak ve birden fazla yntem
karlatrlarak, en uygun yntem seilir.
(2) 2007 yl adrese dayal nfus saymnda ok dk ve yksek deerler elde edilen yerleim yerlerinin nfus art
hznn belirlenmesinde 2007 ylndan itibaren TK tarafndan yllk olarak yaynlanan nfus verileri gz nnde
bulundurulur.
(3) Nfus art metoduna gre gelecekteki nfuslarn hesabnda;
N
t
= N
0
(1+(p/100))
t

ifadesi kullanlabilir. Burada,

N
0
: Son nfus saym deerini
N
t
: Son saymdan t yl sonraki nfusu
p : Nfus art/azalma hzn (%)
t : Son nfus saymndan itibaren geen sreyi (yl)
ifade eder.
(4) Kk yerleim yerlerinde kentsel nfusun hangi deerlere kadar artabilecei, doygunluk nfus tahkiki yaplarak
karar verilir. Doygunluk nfusu deeri, tamamlanm ise imar plan haritalarndan veya yerleime msait alanlarn kalan
ksmnn ne kadar olduu ile bulunur. Doygunluk nfusu deeri iin yerel idareler ile istiare edilerek karar verilir.
(5) Kk yerleim yerlerindeki krsal nfus azalmas yerleim yerinin sosyo ekonomik artlarna bal olur.
ehirlerin nfus tahmininde, kentsel ve krsal nfus deerlerinin ayr ayr hesaplanmas gerekir.
Atksu miktar ve zelliklerinin belirlenmesi
MADDE 8 (1) Nfusu 100.000nin stnde olan ve atksu toplama altyapsnn mevcut olduu yerleimlerde, kii
bana atksu oluumu ve kirlilik yklerinden hesaplanan atksu miktar ve karakterinin kontrol edilebilmesi iin, yaz ve k
aylar ile kurak hava artlarn temsil edecek debi lm ve 24 saatlik karakterizasyonlar yaplr. Bu karakterizasyonda
KO, BO
5
, AKM, TKN, TP, PO
4
-P, NH
4
-N parametreleri izlenir.
(2) Trkiyede nfusa bal olarak atksu oluumu ve kirlilik ykleri deiimi Tablo 2.1de verilmitir. Nfusu
100.000e kadar olan yerleim birimlerinin atksularnn artma tesisleri tasarmnda yaz ve k aylar ile kurak hava artlarn
temsil edecek debi ve 24 saatlik karakterizasyon lm deerleri bulunmamas durumunda Tablo 2.1deki debi ve kirlilik
ykleri esas alnr.

Tablo 2.1 Nfusa bal olarak atksu oluumu ve kirlilik yklerinin deiimi*
Nfus aral Atksu
Oluumu
L/kii.gn
KO
g/kii-gn
BO
g/kii-gn
AKM
g/kii-gn
TN
g/kii-gn
TP
g/kii-gn
2000- 10000 80 55 40 35 5 0.9
10000-50000 90 75 45 45 6 1.0
50000-100000 100 90 50 50 7 1.1
* Kirlilik yklerinin konsantrasyon olarak ifadesinde infiltrasyon debisi de dikkate alnr.

(3) Tablo 2.1de verilen debiler kanala szma debilerini iermemektedir. Atksu artma tesisine ulaan atksu
karakterinin belirlenebilmesi iin evsel atksu debisinin yannda, szma ve endstriyel atksu debileri ile bunlara ait kirletici
yklerinin de hesaba katlmas gerekir. Atksu toplama sistemine yeraltsuyundan gelen szma debisi miktar, yeraltsuyu
seviyesi ile kanal sisteminin durumuna bal olarak deiir. Birim szma debisi yerleim yerinin yeralt su seviyesinin
yksekliine, sahilde bulunup bulunmamasna, zemin yapsna, ime suyu ebekelerinin kaak oranna ve kanalizasyon
ebekesinin yana ve benzeri hususlara bal olarak deimekle birlikte birim szma debisi hektar bana 0.002-0.2 lt/sn.ha
veya birim kanal uzunluu ve edeer kanal ap bana 0.01-1.0 m3/gn.mm.km kanal olarak alnr. yi ina edilmi
kanalizasyon ebekelerinde kabul edilebilir infiltrasyon debisi 0.5 m3/gn.mm.kmden kk olur. stisnai hallerde
gerekesiyle birlikte proje mellifi yerel artlara uygun szma debisi belirler.
(4) Endstriyel debi ve kirletici ykleri ise ayr ayr ele alnr. Proje blgesi iin evsel ve endstriyel su kullanmlar,
atksu oluumu bilgileri toplanarak gerekli lmler yaplr ve projelendirme aamasnda kii bana su kullanm, atksu
oluumu ve birim kirletici yklerinin doruluu tahkik edilir. Kanalizasyonun birleik ya da ayrk sistem olmas durumlar
iin kurak ve yal dnem debileri de belirlenir.
Dearj kriterleri ve sistem seimi
MADDE 9 (1) Artlm suyun dearj edilecei ortamn Hassas Alan, Az Hassas Alan veya bu iki tanmn
kapsam dnda olan dier alanlar snfnda deerlendirilmesine gre artma tesisi proses akm diyagram seilir. Birinci
kademe ve biyolojik artma birimleri atksu artma teknolojileri konusunda Ek.2de belirtilen teknolojilerden faydalanlr.
(2) Hassas ve Az Hassas alanlardaki artlm su dearj limitleri iin Kentsel Atksu Artm Ynetmelii
uygulanacaktr. Ayrca, atksu dearj standartlarna ek olarak artma tesisinden kan amurun stabilizasyonunun da gerekli
olmas durumunda, atksu artma sistemlerinin amur artma teknolojileri ile birlikte ele alnmas gerekir. Sistem seimi iin
baz artma sistemlerinin salad k suyu kalite parametreleri Tablo 2.2de verilmitir.

Tablo 2.2 Deiik artma sistemleri iin k suyu kaliteleri
Parametreler Birimler Artma sistemleri
Ham
atksu
Klasik
Aktif
amur
Klasik
Aktif
amur +
filtrasyon

BNR*

BNR+
filtrasyon
Membran
biyoreaktr
(MBR)
Klasik Aktif
amur +
mikrofiltrasyon +
ters osmoz
AKM mg/L 120-
400
5-25 2-8 5-20 1-4 <2 <1
BO mg/L 110-
350
5-25 5-20 5-15 1-5 <1-5 <1
KO mg/L 250-
800
40-80 30-70 20-40 20-30 <10-30 <2-10
Amonyum
iyonu
mg
NH
4
+/L
12-45 1-10 1-6 1-3 1-2 <1-5 <0.1
Toplam azot mg TN/L 20-70 15-35 15-35 3-8 2-5 <10 <1
Toplam fosfor mg TP/L 4-12 4-10 4-8 1-2 <2 <0.3-5 <0.5
TM mg/L 270-
860
500-700 500-700 500-
700
500-700 500-700 <5-40
*Biyolojik besi maddesi (Azot, Fosfor) giderimli artma tesisi

NC BLM
Atksu Artma ile lgili Teknik Esaslar
Atksu toplama sistemi bulunmayan ve inas mmkn olmayan yerlerde uygulanacak teknik esaslar
MADDE 10 (1) Atksu toplama sistemi bulunmayan ve inaasnn da mmkn olmad birbirinden uzak mnferit
evler, kyler ve mezralar gibi yerlerde yerinde artma sistemleri uygulanr. Bu uygulamalarda 19/3/1971 tarihli ve 13783
sayl Resm Gazetede yaymlanm bulunan Lam Mecras naas Mmkn Olmayan Yerlerde Yaplacak ukurlara Ait
Ynetmelik hkmleri geerlidir ve aada verilen ana ilkeler esas alnr.
a) Bu Tebli erevesinde yaplacak uygulamalarda, artlm su kalitesi esas ltdr.
b) Atksu toplama sisteminin bulunmad yerler atksularn uzaklatrlmas asndan ana grupta toplanr.
Bunlar; geirimli, az geirimli ve geirimsiz zeminlerin olduu yerlerdir. Bu zemin gruplarnn uygulanabilecei atksu
artma ve uzaklatrma sistemleri ekil 3.1de verilmitir.
1) Geirimli zemin artlarnda septik tank klar, szdrma ukurlarna veya szdrma yataklarna verilir.
2) Az geirimli zeminlerde atksu haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas gerekir. Ayrca, artlan suyun
bir pompa veya dozlama sifonu ile ilave bir artmann yaplaca szdrma yatana verilmesi gerekir. Bu tr zeminlerde,
yeraltna szdrmak zor olduu durumlarda basn ile alan zel szdrma yataklarnn yaplmas gerekir.
3) Geirimsiz zeminlerde ve geirimliliin ok dk olduu zeminlerde atksular daha kompleks artma sistemleri
ile artlr ve uzaklatrlr.
4) Yeraltsu seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlarn meydana geldii ve atksuyun, su kaynaklarnn
yaknlarnda olutuu durumlarda zemine szdrma dnlmez.

ekil 3.1 Zemin gruplarna gre atksu artma ve uzaklatrma sistemleri

c) Atksu toplama sistemi bulunmayan yerlerde zemin cinsine bal olarak uygulanabilecek yerinde artma sistemleri
ve akm emalar Ek.1de verilmitir.
Atksu toplama sistemi bulunan yerlerde uygulanacak teknik esaslar
MADDE 11 (1) Atksu toplama sistemi bulunan yerlerde uygulanacak teknik esaslar unlardr,
a) Nfusun 84 kiiden az olduu ve atksularn bir toplama sistemi ile topland durumlarda, atksu toplama
sisteminin bulunmad yerlerde uygulanan, yerinde artma sistemleri uygulanr.
b) Nfusun 84 ile 500 arasnda olduu yerleim birimlerinde Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tablo 21: Evsel
Nitelikli Atk Sularn Alc Ortama Dearj Standartlarnda belirtilen dearj kriterlerine uyulmas gerekir. Kyler iin doal
artma sistemleri en ideal sistemlerdir. Doal artma sistemleri olarak, yzeysel ve yzeyalt akl yapay sulakalanlar, doal
lagnler ve havalandrmal lagnler kullanlr. Ayrca, septik tank sonras araziye uygulama, arazi zerinde aktma veya
yava kum filtrelerden sonra yzeysel sulara dearj alternatifleri ekil E1.3, ekil E1.4 ve ekil E1.5de verilmitir.
c) Nfusun 500 ile 2000 arasnda olduu yerleim birimlerinde Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tablo 21: Evsel
Nitelikli Atk Sularn Alc Ortama Dearj Standartlarnda belirtilen dearj kriterlerine uyulmas gerekir.
1) 500 ile 2000 nfus aralnda kullanlan artma sistemleri kk artma sistemleri snfnda olup, bu tr yerleim
yerlerinde uygulanabilecek artma sistemleri, deiik tipte toplanm olup, bunlar; doal artma sistemleri, geleneksel
artma sistemleri ve herikisinin de birlikte uyguland sistemleridir.
2) Artma sistemlerinden birine karar verirken, kii bana den arazi miktar en nemli kriterdir. Kii bana den
arazi miktarna gre bir artma sistemi tipi karar verme aac, ekil 3.2de verilmitir. Doal artma sistemleri, biofilm
sistemler ve askda byyen sistemlerin birlikte kullanld sistemlerdir. Askda byyen sistemler olarak doal lagnler ve
havalandrmal lagnler, biofilm sistemleri olarak ise yzeysel akl ve yzeyalt akl yapay sulakalanlar kullanlr. Ayrca
yzeyde byyen sistemlerde kullanlabilmekte olup daha detayl bilgiler Ek-2de ve Trk Standartlar Enstits tarafndan
yaymlanm olan TS EN 12255-7 nolu standartda verilmektedir.
3) Geleneksel artma sistemleri olarak; klasik aktif amur sistemleri, uzun havalandrmal aktif amur sistemleri,
oksidasyon hendekleri, ardk kesikli reaktrler (AKR), havasz (Anaerobik) reaktrler, damlatmal filtreler ve dner

Geirimli
zeminler

Septik tank
Artma Uygulama
Yerekimi ile
akm, kesikli
uygulama
Uzaklatrma
Kuru ukurlar, szdrma ukurlar
veya yataklarna dearj
Az
Geirimli
zemin
Septik tank sonras
haval sistemler veya
kesikli kum filtreleri
Kesikli
pompalama veya
dozlama
Szdrma ukurlar, buharlatrma ve
szdrma alanlar, yapay sulakalanlar,
dezenfeksiyon ve yzeysel sulara
dearj
Geirimsiz
zemin
Susuz veya ok az su ykamal tuvaletler, ki
hazneli tuvaletler (kat ve sv ksmn ayr
topland), gri ve siyah akmn ayrld ve
ayr artld tuvaletler ve septik tank,
ayrk toplamada kompostlatrma,
magnezyum, amonyum, fosfat (MAP)
ktrmesi, haval paket sistemler,
membran bioreaktr (MBR)
Szdrmasz toplama tank,
buharlatrma lagn, yapay
sulakalanlar ve arazi zerinde aktma,
dezenfeksiyon sonras pskrtme ile
sulama, sifon suyu olarak geri
kazanm
biyolojik disk sistemleri kullanlr.


ekil 3.2 Nfusu 500 ile 2000 arasnda olan yerleim yerleri iin artma tesisi tipi karar verme aac

) Nfusun 2000 ve 10000 arasnda olduu yerleim birimlerinin atksularnn artlmas konusunda Kentsel Atksu
Artm Ynetmelii hkmleri uygulanr. 500-2000 nfus aralnda belirtilen ve ynetmelik artlarn salayan artma
yntemleri bu yerleim birimleri iin de kullanlr. Yer probleminin olduu durumlarda, klasik aktif amur sistemleri ve
modifikasyonlar, arazinin yeterli olduu yerlerde ise doal artma sistemleri tercih edilir.
d) Nfusun 10000den fazla olduu yerlerde, blgenin az hassas, normal veya hassas alan olmas durumlarna gre
uygulanabilecek artma alternatifleri farkldr. Yerleim birimlerinin atksularnn artlmas konusunda Kentsel Atksu
Artm Ynetmelii hkmleri uygulanr. Blgenin hassas alan olmas durumunda azot ve/veya fosfor giderimi yaplmas
gerekir. Azot ve/veya fosfor giderimi proses seimi Ek-2de, tasarm klavuzu ise Ek-3de verilmektedir.
zel durumlar
MADDE 12 (1) zel durumlarda uygulanacak teknik esaslar unlardr,
a) Turistik yrelerde, su kullanmnn fazla olmas ve turistik blgelerin ekonomik ve ekolojik adan nem
arzetmesi nedeni ile Kentsel Atksu Artm Ynetmelii hkmleri geerlidir.
1) Merkezi artma tesisinden uzak kk tatil siteleri ve otellerde, atksularn bir toplama sistemi ile toplanp en
yakn artma tesisine ulatrlmas veya uygun bir artma ile bertaraf esastr.
b) Arazinin az ve pahal, alc ortam olarak denizin kullanlabilecei Karadeniz ve Boazlar gibi yerlerde atksular,
mekanik artma sonrasnda denize dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemediine ilikin ayrntl bilimsel aratrmalar
yaplmas artyla derin deniz dearj yaplabilir.
c) Arazinin kolay temin edilebildii Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgesi gibi yerlerde daha ok alan
kaplayan doal artma sistemleri kullanlr. Bu sistemler tek balarna veya ekil 3.2de de verildii zere, birbirini takip
eden seri sistemler olarak da kullanlr.
) Biyolojik artmada amur ya, scak iklimlerde daha dk, souk iklimlerde ise daha yksek seilir. Souk
iklimlerde dikkat edilmesi gereken bir dier husus, biyolojik artmadaki ktrme havuzunun bekletme sresinin
ayarlanmasdr. Scaklk dtke bekletme sresi artrlr. Trkiyenin iklim artlarna gre blgeler asndan genel bir
deerlendirmesi Ek-8de verilmitir.
DRDNC BLM
Dezenfeksiyon
Dezenfeksiyon yntemleri

Mevcut alan
Teknoloji youn artma +
ileri artma
(gerekli ise)
Kark sistemler:
-Stabilizasyon havuzlar
-Havasz reaktr + biyodisk
-Havasz reaktr + yapay sulakalanlar
-Havasz reaktr + stabilizasyon havuzlar
-Biyodisk + stabilizasyon havuzlar
-Havalandrmal lagn + stabilizasyon havuzu
-Yapay sulakalanlar
Doal artma
Geirimli zemin
Stabilizasyon havuzlar veya yapay
sulakalanlar
Szdrma veya kum
filtreler
Evet
Hayr
Kii bana 1 m
2
den az Kii bana 5-15 m
2

Kii bana 2-5 m
2

r
MADDE 13 (1) Dezenfeksiyonda, klor ve bileikleri, brom, iyot, ozon, hidrojen peroksit gibi kimyasal ve s, k
(UV) ve ses dalgalar gibi fiziksel yntemler kullanlr. Dezenfeksiyon yntemlerinin etkisi, stn ve zayf ynleri Ek-4de
verilmektedir. Ayrca Trk Standartlar Enstits tarafndan yaymlanm olan TS EN 12255-14 nolu standartda
dezenfeksiyon yntemleri verilmektedir.
a) Atksu dezenfeksiyon yntemlerinden olan klorlamann mahzuru; tanmas ve uygulanmas srasnda kaza
olasl dolaysyla toksik etkisi, organik maddelerle temas sonucu koku ve dezenfeksiyon yan rn oluturmas ve oluan
bu yan rnlerin alc ortamdaki toksik etkisidir. Gerekli klor dozu; balang klor gereksinimi, mikroorganizmalarn
dezenfeksiyonu iin gerekli klor dozu ve bakiye klordur.
1) Klorlama tesislerinin tasarmnda srasyla, klor dozajnn belirlenmesi, doz kontrol, enjeksiyon ve ilk karm
niteleri, klor temas tank tasarm, minumum su hznn kontrol, k kontrol ve bakiye klor lm ve ntralizasyon
nitelerinin boyutlandrlmas aamalar takip edilir.
b) Dier bir kimyasal dezenfeksiyon yntemi de ozonlamadr. Ozon temas tanklarna beslenen gaz ierisindeki ozon
konsantrasyonu olduka dktr. Bu nedenle, gaz-sv transfer verimi sistemin ekonomisi asndan olduka nemlidir ve
bunun iin derin ve kapal temas tanklar yaplr.
c) Atksularn sulama amal olarak geri kazanlmasnn planland durumlarda, UV sistemleri kullanlr. UV
dezenfeksiyonuna etki eden en nemli husus, atksu ierisindeki askda kat madde konsantrasyonudur. UV, organizmalarn
temel yapsn bozduu iin patojen mikroorganizmalarn zarar vermesini nler.
BENC BLM
Derin Deniz Dearj Sistemleri
Seyrelme
MADDE 14 (1) Derin deniz dearjlar, yeterli artma kapasitesine sahip olduu mhendislik almalar ile tespit
edilen alc ortamlarda, denizin seyreltme ve doal artma srelerinden faydalanmak amacyla atksularn sahillerden belirli
uzaklklarda deniz dibine boru ve difzrlerle dearj edilmesi esasna dayanmaktadr. Uzun bir dearj hatt ile denize verilen
atksularn bnyesindeki kirleticiler dearj ortamnda birinci, ikinci ve nc seyrelme eklinde deiik yolla seyreltilir.
a) Denize karm srasnda atksular ncelikle kydaki son pompajdan veya kanalizasyon sisteminin son
blmndeki dden kaynaklanan enerji yardmyla deniz dearj hatt ucundaki difzr deliklerinden denize verilir.
Birinci seyrelme (S
1
) olarak tanmlanan ilk faz, atksu akmnn tad bu enerji ve atksu ile deniz suyu arasndaki
younluk farkndan kaynaklanan deniz iindeki hareketinden ve bu hareket srasnda temiz deniz suyuyla karmndan
meydana gelir ve atksuyun balangta sahip olduu kinetik ve potansiyel enerjinin tmyle alc ortama transfer olduu
noktada sona erer. Bu ekilde meydana gelen atksu ve deniz suyu karmnn oluturduu atksu bulutu, deniz ortamnn
doal hareketlerine braklr. Atksu bulutunun deniz dibi veya derinlik boyunca herhangi bir tabakada asl kalmas mmkn
olduu gibi, derinliin yetersiz olduu deniz kesimlerinde veya zel deniz koullar altnda bulut yzeye de kabilir.
b) Atksu bulutunun hareketi, bulunduu derinlikteki akntlarla ilgilidir. ok durgun ve hareketsiz bir denizde, bulut
ilk meydana geldii noktay merkez alarak ok yava bir hzla yaylp seyrelir. Derinlerde gml kalan batk atksu
bulutlar, o derinlikteki akntlara kaplarak yzeydeki gzlemlere gre farkl ynlerde de hareket edebilir. Atksu bulutunun
byme ve uzaklama hareketi srasnda, bulutu evreleyen deniz suyu ile kararak seyrelmesi kinci seyrelme (S
2
) olarak
adlandrlr. kinci seyrelmede etkili balca faktrler, aknt, trblans, difzyon ve boyuna dispersiyondur.
c) Deniz dearj projelerinde, denizin bakteriyolojik kalitesi, indikatr olarak kullanlan toplam veya fekal koliform
grubu mikroorganizmalarn belirli bir konsantrasyonun altnda tutulmas ile salanr. Deniz ortamnda bu trden
kirleticilerin, atksularn deniz ierisine boaltld andan itibaren, projeyle korunmas hedef alnan blgeye, mesela bir
plaja, ulamasna kadar geecek zaman boyunca miktarnn, gne nlarnn radyasyon tesiri, tuzluluk ve kelen
maddelere tutunma gibi etkilerle, kendi kendine azalmas da nc seyrelme (S
3
) olarak adlandrlr. nc seyrelme
sadece deniz ortamnda fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal reaksiyonlara girerek nitelik deitiren korunamayan tipteki
kirletici parametreler iin sz konusudur. Mikroorganizmalarn deniz ortamnda % 90nn yok olmas iin geen sreyi
temsil eden T90 deeri, korunamayan trdeki indikatr kirletici toplam veya fekal koliform grubu mikroorganizmalarn
nc seyrelmesinde, nemli rol oynar. SKKY Madde 35-cde Trkiye denizleri ve farkl mevsimler iin klavuz nitelikli
T90 deerleri belirtilmitir.
Seyrelme hesaplar
MADDE 15 (1) Seyrelme hesaplamalar, detayl bir ekilde, Ek-5de verilmitir. Birinci, ikinci ve nc
seyrelmeler, topluca, bir derin deniz dearj sisteminin alc ortama verilen atksularn ierdikleri kirletici unsurlar seyreltme
kapasitesini belirler. Derin deniz dearj sonras indikatr olarak kullanlan toplam veya fekal koliform grubu
mikroorganizmalarn projeyle korunmas hedef alnan blgeye ulamasna kadar gerekleecek toplam seyrelmesi (S
T
),
birinci, ikinci ve nc seyrelmelerin arpmna eit olmaktadr (S
1
.S
2
.S
3
). Derin deniz dearj projelerinde birinci seyrelme
tercihen 100 civarnda olmal, hibir suretle 40n altna dmemelidir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tablo 23te,
derin deniz dearjyla salanacak olan toplam seyrelme (S
T
) sonucunda insan temas olan koruma blgesinde (plaj, su
sporlar yaplan yerler vb.) zamann % 90nda, en muhtemel say (EMS) olarak toplam koliform seviyesi 1000 TC/100 mL
ve fekal koliform seviyesi 200 FC/100 mLden az olmas gerekir.
Derin deniz dearj ile denize boaltm kriterleri
MADDE 16 (1) Derin deniz dearj ile denize boaltlan atksularda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin
34nc maddesine gre verilen Tablo 22deki kriterlere uyulmas gereklidir. Derin deniz dearj hatlar Su Kirlilii
Kontrol Ynetmeliinin Tablo 23 ve 24de verilen kriter ve kstaslara uyum salanr.
(2) Az hassas su alan olarak belirlenen deniz suyuna yaplacak kentsel atksu dearjlar iin belirlenen kriterler,
Kentsel Atksu Artm Ynetmelii Madde 12de tanmlanmtr. Az hassas su alanlarna yaplacak derin deniz dearj
tesisleri, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin 33, 34, 35 ve 42 nci maddelerinde yer alan hkmlere tabidir.
(3) Deniz suyunun ters osmoz ile artlmas sonucunda arta kalan konsantre ksmnn, alc ortamda yeterli seyrelme
kapasitesinin bulunduunun ayrntl mhendislik almalar sonucunda ispatlanmas halinde ve alc ortamn tama
kapasitesi ile alc ortam kullanm planlar da gz nne alnarak ayrntl bilimsel almalar yaplmas art ile derin deniz
dearj ile bertarafna izin verilebilir. Derin deniz dearj ile ilgili detayl bilgi ve hesaplamalar Ek-5de verilmitir.
ALTINCI BLM
amur Artm ve Bertaraf Esaslar
Artma amurlarnn ilenmesi, geri kazanm ve bertaraf
MADDE 17 (1) amurlar, yksek oranlarda su muhtevasna sahip olmalar sebebiyle, su ve organik madde
ierikleri azaltlr. Ayrca geri kazanmlar ve bertaraflar asndan uygun prosesler ile artlmalar salanr. amurlarn
ilenmesi ve artlmalar amacyla uygulanan yntemlerden younlatrma, artlandrma, susuzlatrma ve kurutma
yntemlerinde esas ama nem ieriklerinin azaltlmasdr. Yakma, kompostlatrma ve stabilizasyon gibi yntemler ile
amurun organik ierii azaltlarak kararl hale getirilir. Bu yntemlerin yan sra, belirli oranda susuzlatrlm artma
amurlarnn gerekli analizlerinin yaplmasn mteakip zelliine uygun dzenli depolama alanlarnda depolanarak nihai
bertaraf mmkndr. ekil 6.1 ve ekil 6.2de, amurlarn ilenmesi, geri kazanm ve bertaraf iin uygulanabilecek
teknolojilerin akm emalar ve Ek-6da her bir birim iin detayl bilgiler verilmitir.

ekil 6.1 Genelletirilmi amur ileme, artma ve bertaraf akm emas


ekil 6.2 Biyolojik rtme ve farkl amur susuzlatrma prosesini ieren amur artma
akm emas: (a) bant filtre, (b) santrifj, (c) kurutma yata

(2) amurlarn ilendikten sonra nihai uzaklatrmada dikkate alnmas gereken en nemli kimyasal parametre
nutrient ierikleridir. amurlarn toprak iyiletirici olarak kullanlaca arazilerde azot, fosfor ve potasyum ieriklerini esas
alan gbre deeri nem kazanr. pH, alkalinite ve organik asit ierikleri ise havasz rtme prosesinde etkili bir
stabilizasyonun salanabilmesi asndan mutlaka izlenmesi gereken parametrelerdir. amurlarn faydal kullanm amalarn
ve araziye serilmelerini etkileyen kat zellikleri ise organik ierikleri, uygun miktarlarda olmayan nutrientler, patojen
mikroorganizmalar, metaller ve zehirli organik bileiklerdir.
(3) Nihai uzaklatrmada en fazla kabul gren iki temel teknolojiden birincisinde, artma amurlar gazlatrma veya
birlikte yakma yntemleri ile enerji kayna olarak kullanlmakta, ikinci teknolojide ise atksu artma amurlar kurutularak
toprak iyiletirici amal kullanlmaktadr. En ok kabul gren kurutma yaklam ise termal kurutmadr. Termal kurutma
yntemi ile %90-92 orannda kuru kat ierii ihtiva eden nihai rnn arl ve hacminde belirgin olarak azalma
salanmakta olup, kokusuz ve stabilizedir. Dier nihai uzaklatrma yntemleri ise ses dalgas ve UV n ile bertaraftr.
YEDNC BLM
Artlm Atksularn Geri Kazanm ve Yeniden Kullanm
Artlm atksularn kullanm alanlar
MADDE 18 (1) Artlan atksularn kullanmnda; tarmsal, endstriyel, yer alt suyunun beslenmesi, dinlenme
maksatl kullanlan blgelerin beslenmesi, dolayl olarak yangn suyu, tuvaletlerde geri kazanm ve dorudan ime suyu
olarak geri kazanm alternatifleri vardr. Atksularn geri kazanmndaki teknoloji gereksinimi, geri kazanlacak suyun
kullanm maksatlar ile ilikilidir. Kentsel atksular tarmsal veya yeil alan sulamasnda kullanlacak ise iyi bir ekilde
dezenfekte edilmi biyolojik artma k gerekir. Dorudan veya dolayl geri kazanm sz konusu ise membran
teknolojileri, aktif karbon ve ileri oksidasyon gibi daha ileri artma alternatifleri gerekir. Sulama suyu kriterleri Ek 7de
verilmektedir.
Atksu geri kazanm tesisinin yeri
MADDE 19 (1) Atksu geri kazanm tesisinin yerine karar verirken geri kazanm maksad ok nemlidir. Artma
sistemleri, merkezi, merkezi olmayan, uydu ve yerinde artma sistemleri olarak yaplmaktadr. Byk iyerlerinde tekrar
kullanm suyu geri kazanm veya ehir park ve dier yeil alan sulamalar gibi atksuyun tekrar kullanlabilecei blgeler
vardr. Merkezi artma sistemi bu blgelere ok uzak ise uydu artma sistemleri ina edilerek, artlan atksuyun uzun
mesafelere tanmas sorunu nlenir. Bunun yannda, merkezi kanalizasyon sistemine bal olmayan yerleimler iin merkezi
olmayan artma uygulanr ve artlan atksuyun ayn blgede tekrar yeil alan sulamas iin kullanm imkan vardr. Ayrca,
hi kanal sisteminin olmad yerlerde de, yerinde artma sistemleri ile artlan atksuyun tekrar ayn blgede geri kullanm
seenei vardr.
Artlm atksularn depolanmas
MADDE 20 (1) Atksu geri kazanm sonucu elde edilen suyun tam olarak kullanlabilmesi iin bazen depolanmas
gerekir. zellikle, suyun ok daha fazla ihtiya olduu yaz mevsimlerinde, k mevsiminde depolanan artlm su kullanlr.
Depolamann eitli yntemleri vardr. Bunlar; yeraltsuyuna dolayl dearj, gl ve rezervuarlarda depolama eklinde olur.
En ok kullanlan yntem, mevsimsel rezervuarlarn kullanlmasdr. Mevsimsel rezervuarlar, stabilizasyon havuzu veya
havalandrmal lagnlerin bir paras eklinde ina edilir. Burada, ilave bir artma da gerekleir.
Atksu geri kazanm iin teknoloji seimi
MADDE 21 (1) Atksu geri kazanm iin seilecek teknoloji tipini etkileyen faktrler; atksuyun nerede geri
kullanlaca, atksu karakteristikleri, geri kazanlacak atksuyun kalitesi, eser elementlerin miktar, mevcut duruma uyumu,
prosesin esneklii, iletme, bakm, enerji, kimyasal ve personel ihtiyacdr. Atksu geri kazanm iin uygulanan artma
teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler Tablo E7.10da, atksu geri kazanm amac ve uygulanabilecek teknolojiler ise Tablo
E7.12de verilmitir.
(2) Bir evsel atksuyun sulama suyu olarak geri kazanlmasnda su kalitesi asndan kullanlabilecek en nemli
indikatrler; koliform ve patojen mikroorganizma konsantrasyonudur. Tablo E7.11de ise deiik artma sistemlerinin
logaritmik mikroorganizma giderim verimleri verilmitir.
(3) Atksular, tarmsal sulamada tekrar kullanlrken aadaki hususlara dikkat edilir. Bunlar; sulanacak bitkide
meydana gelebilecek birikme, patojen mikroorganizmalarn hala yaama ve halkn bu blgeye girme riskidir. Geri kullanm
esnasnda, btn bu riskler gznne alnr. Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler, Tablo E7.13de, artlm evsel
atksularn dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp kullanlamayaca, Tablo E7.14de verilmitir.
Artlm atksularn sulama suyu kullanm kriterleri
MADDE 22 (1) Evsel nitelikli atksularn Tablo E7.1 de belirtilen parametrelerin temelinde yaplan analiz
sonucuna gre ayn Tablonun Snf A veya Snf B blmnde belirlenen alanlarda ve bitki trlerinde sulama suyu olarak
kullanlmasna izin verilir. Kentsel nitelikli atksularda Tablo E7.1e ilaveten Tablo E7.2de belirtilen parametreler temelinde
yaplacak analiz sonularna gre Tablo E7.3, Tablo E7.4, Tablo E7.5 ve Tablo E7.6da belirtilen bitkilerin hassasiyet
durumlar da sulamada dikkate alnr.
(2) Sanayi tesislerinden kaynaklanan atksularn Tablo E7.1, Tablo E7.2 ve Kentsel Atksu Artm Ynetmelii EK-
IIIde bulunan sektrler hari Tablo E7.7de belirtilen parametreler temelinde yaplacak analiz sonularna gre yaplacak
deerlendirme neticesinde sulama suyu olarak kullanlmasna izin verilir. Sulama suyu kriterleri ile ilgili detayl bilgiler Ek
7de verilmitir.
Yrrlkten kaldrlan hkmler
MADDE 23 (1) 7/1/1991 tarihli ve 20748 sayl Resm Gazetede yaymlanan Su Kirlilii Kontrol
Ynetmeliinin Uygulanmasna Dair Teknik Usuller Teblii yrrlkten kaldrlmtr.
SEKZNC BLM
Yrrlk ve Yrtme
Yrrlk
MADDE 24 (1) Bu Tebli yaym tarihinde yrrle girer.
Yrtme
MADDE 25 (1) Bu Tebli hkmlerini evre ve Orman Bakan yrtr.

EKLER:
EK 1

Yerinde Artma Sistemleri

Zemin Trne Bal Olarak Artma Teknolojisinin Seimi
Normal zeminlerde, septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar ile ilgili akm emalar, ekil
Ek1.1de ve szdrma yataklarnn be deiik tasarm, ekil E1.2de verilmitir. Septik tank sonras, yerekimi ile
atksuyun szdrma yatana datlmas, ekil E1.2ada verilmitir. ekil E1.2b ve E1.2cde, szdrma yataklarnn
dinlendirmeli olarak altrlmas, ekil E1.2de, atksuyun septik tanktan sonra pompa veya sifonlama ile
szdrma yatana verilmesi ve ekil E1.2dde septik tank sonras pompa ile szdrma yatana tabandan zeri zel
bir szdrma tabakas ile kapl kk apl bir boru ile verilen ve szan suyun u ksmdan topland szdrma
yatann ematik ekli verilmitir.

Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas ve nihai
uzaklatrmas, ekil E1.3de ve zel szdrma yataklarna ait ematik ekiller, ekil E1.4de verilmitir. ekil
E1.4ada, s kum yataklarndan basn altnda szdrma, ekil E1.4bde, dolgu kum yataklarndan szdrma, ekil
E1.4cde, kum yataklarndan szdrma ve zerindeki bitkilerin szdrlan su ile beslenmesi, sonra buharlama ile
atmosfere salnmas ve ekil E1.4de, iki kademeli septik tanktan geen suyun yapay sulakalanlarda artmnn
ematik ekli gsterilmitir.

Geirimsiz zeminlerde, zemine szdrmak pratik olarak mmkn deildir. Geirimliliin ok dk, yeraltsu
seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlarn meydana geldii ve atksuyun, su kaynaklarnn
yaknlarnda olutuu durumlarda zemine szdrma dnlmemelidir. Geirimsiz zeminlerin olduu yerlerde
atksular, daha kompleks artma sistemleri ile artlmal ve uzaklatrlmaldr. Uygulanabilecek nihai dearj
alternatifleri, su szdrmayan bekletme tank (ekil E1.5a), iki kademeli septik tank sonras buharlatrma (ekil
E1.5b), iki kademeli septik tank sonras yapay sulakalanlar ve arazide artma (ekil E1.5c), atksularn toplandktan
sonra septik tank knn vakumlu membran biyoreaktr ile artm (ekil E1.5) olabilir. Geirimsiz zeminler iin
nerilen bu nihai uzaklatrma sistemleri, normal ve alvyonlu zeminler iin de kullanlabilir.

Yerinde artma teknolojileri olarak sunulan bu akm emalarnda bulunan her bir sistemin bileenleri, daha
detayl olarak aada aklanmtr.




ekil E1.1 Normal zeminlerde septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar.




a) b)

c) )

d)
ekil E1.2 Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm





ekil E1.3 Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas ve nihai
uzaklatrmas.





a)

b)

c)

)
ekil E1.4 Alvyonlu zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri.




a)


b)


c)



)
ekil E1.5 Geirimsiz zeminlerde nihai uklatrma alternatifleri
a) Kuru (susuz) ukurlar
st rtl bir ukurdur. Taban, geirimli veya geirimsiz olabilir. Yeralt suyunun kirlenmemesi gereken
yerlerde taban szdrmaz yaplr. Buralarda biriken atksular, belli srelerle boaltlrlar. Szdrmal olanlarda ise
sulu ksm yeraltna szar, kalan kuru ksm ise ukurda toplanr.

Su szdrmayan geirimsiz kuyular, ayda insan bana 70 litre veya alt aylk boaltma evresi iin insan
bana 400 Llik hacim dnlerek boyutlandrlr. Geirimli ukurlara 90 cm veya daha byk ap verilir ve giri
borusu altndaki seviyede derzler ak olarak tekil edilir. En st derz tabii zeminden 60-90 cm aada
bulunmaldr. Zeminin boluklar tkanp ukur dolduktan sonra bir T k ve bir dolu savak borusu stteki svy
szdrmal bir ukura iletir.

Bu ukurlar, kuyularn yeralt suyu akmna gre alt (mansap) taraflarnda ve bakteriyel kirlenmeyi nlemek
iin 15 m ve kimyasal kirlenmeyi nlemek iin ise 50 m den daha uzakta bulunmaldr. Bu tr ukurlar bina
temelinden en az 6 m uzakta almaldr. Merkezi bir ime suyu sistemini besleyen su kuyular yaknn da bu tr
ukurlar asla yer almamaldr.

b) Kompostlatrma Tuvaletleri
Organik atklarn, haval olarak kompostlatrld tuvaletlerdir. Hava ihtiyac, havalandrma borusu ile 12
Voltluk bir havalandrma fan ile salanabilir. ekilde uygulanabilmektedir. Birincisi kesikli uygulamadr. Atk,
12 ay boyunca kompostlatrmaya tabii tutulur. kincisinde kompost belli srelerle alnr. nc uygulamada ise
kompostlatrma yer seviyesinin stnde yaplr. Oluan sznt suyu, yapay sulakalanlara veya araziye direkt olarak
uygulanabilir (ekil E1.6a).

c) Sulu Tuvaletler
Burada, tuvaletin hemen altna yeralan sifon iindeki su dolaysyla, boru devaml suretle kapal olaca iin
koku ve bcek problemi yaanmaz. Her kullanm sonras 2-3 Llik su ile tuvalet srekli olarak ykanr (ekil E1.6b).

) ok Gzl Septik Tanklar
rtme ukurlar olarak da adlandrlrlar. Kanal ebekesi olmayan krsal yerleim alanlarndaki mnferit
bina veya kk yerleim gruplarnn atksularnn bertaraf iin uygulanabilecek kullanl bir sistemdir. st
kapal ktrme ukurlarndan ibarettir. Bunlar genellikle, iki, veya drt gzl olabilir (ekil E1.6c). amurun
byk bir ksm ilk gzde toplanr. Faydal hacim, 200 L/Ne gre hesaplanr. Bir biyolojik faaliyetin de olmas
isteniyor ise 1000 L/Nye gre bir boyutlandrma yaplmas gerekmektedir. Bekletme sresi 2 gn civarndadr. Su
ykseklii, 1.2-2 m aralnda alnabilir. En kk hacim 3 m
3
olup, dipteki amur ylda 2 defa boaltlmaldr. ki
gzllerde, ilk gz toplam hacmin 2/3 kadardr. gzllerde ise, ilk gz toplam hacmin yars, dier iki gz eit
hacimlidir. Septik tank knda AKM kan nlemek zere, k borusu zerine elek de yerletirilebilir.

d) ki Katl Septik ukurlar (mhoff Tank)
ki katl ukurlarda, st kat ktrme, alt kat ise rtme iin kullanlr (ekil E1.6). Verimi, mekanik
artmadaki kadardr. stteki ktrme havuzu 30 L/N, alttaki amur rtme ksm ise 60 L/N esasna gre
hesaplanmaktadr.

e) Yava Kum Filtreleri
Septik tank k, yava kum filtreleri ile kontroll bir ekilde artlp, dezenfekte edildikten sonra alc
ortama verilebilir. Filtre kalnl, 60-90 cm olabilir. deiik ekilde uygulanmaktadr. Bunlar, kum filtre
hendekleri, (gmlm) kesikli ve geri devirli alan filtrelerdir (ekil E1.6d). Basit olarak iletilmeleri, en nemli
stnlkleridir. Ancak, byk alan gerektirirler. Alan ihtiyac, stabilizasyon havuzlar kadar byk deildir.




a) Kompostlatrma tuvaleti b) Sulu tuvalet



c) Tek ve ift gzl septik tanklar



) ki katl ukurlar




d) Yava kum filtreleri
ekil E1.6 Yerinde artma teknolojileri

f) Uzun Havalandrmal Paket Artma Sistemleri
Septik tank k, havalandrma blmesine verilir (ekil E1.7a). Gerektiinde yzeyde bymeyi salamak
zere, dolgu malzemesi kullanlabilir (ekil E1.7b). Havalandrma blmesi yksek amur yalarnda altrlr.
(ekil E1.7c). Dner biyolojik diskler de, septik tank kn artmak zere kullanlabilirler. Bu sistemlere ait
boyutlandrma kriterleri Tablo E1.1de verilmitir.

Tablo E1.1 Yerinde uzun havalandrma paket aktif amur sistemleri iin boyutlandrma kriterleri
Parametre Aralk Maksimum
MLSS, mg/L 2000-6000 8000
F/M, g BO/g MLVSS.gn 0.05-0.1 -
amur ya, gn 20-100 -
Hidrolik bekletme sresi, gn 2-5 -
znm oksijen, mg/L > 2 -
Kartrma, kW/m
3
0.01-0.03 -
ktrme yzey yk, m
3
/m
2
.gn 8-16 33
amur temizleme aral, ay 3-6 8-12



a)


b)

c)

ekil E1.7 Yerinde artma olarak kullanlabilecek paket artma sistemleri

g) Kk Membran Biyoreaktr Sistemleri
Hayat standard yksek yerleim yerleri iin uygulanabilecek bir yntemdir. Septik k, ayr bir havuz
ierisine daldrlm membran ile vakum altnda ekilmektedir. Vakum srasnda, havann da verilmesi
gerekmektedir. Membrandan szerek elde edilen su, sulama suyu olarak geri kullanlabilecek kalitededir.

) Szdrma Sistemleri
1) Szdrma Kuyular (ukurlar);
Bunlar derin kuyulardr. Su seviyesi derinlerde olmaldr. ukurlar, 2-4 m geniliinde ve 3-6 m
derinliinde olabilir. Genellikle, yan duvarlardan szma olur. Hidrolik yk, 8-16 L/m
2
.gndr.
2) Szdrma Borular;
Szdrma borular, bir n artmadan geen atksularn, yeraltna denmi bir boru ebekesi ile zemine
szdrlmasdr. Szdrma borusu ebekesinin uzunluu, kii bana L=10-20 m olacak ekilde belirlenir. Burada, tabi
zemin yapsnn da nemi vardr. Boru hatt uzunluu, kii bana kum ve akll zeminlerde 10 m, killi kumda 15 m
ve kumlu kilde 20 m alnabilir. n artma olarak genellikle, ok gzl septik tanklar kullanlr. Szdrma borusu
ap 100 mm olup, takriben 60-90 cm derinlie denir. Borularn eimi, 1/400-1/500 arasnda olmaldr. Dik
arazilerde, dler yaplabilir. Szdrma borularnn sonuna havalandrma bacalar yaplr. Boru hendei ncelikle
100 mm ykseklikte ve hendek geniliinde akl ile doldurulur. Bunun zerine szdrma borusu denerek,
borunun st ksm en az 5 cm kalnlnda tabana denen malzeme ile kaplanr. Szdrma borularnn balant
yerlerinin st ksmlar karton ile kaplanr ve bunun zeri kaz malzemesi ile doldurulur. Szdrma borularnn son
ksmlarnn boru hattna dikey olarak birbirleriyle balanmas iyi bir iletim salar.
3) Kum Dolgulardan Szdrma;
Artma ilemi, dzenli olarak dolgu malzemesi yerletirilmi bir yatak boyunca suyun aaya doru
hareketinden olumaktadr. ki ana giderme mekanizmas vardr. Bunlar, filtreleme ve oksidasyondur. Yzeysel
filtrelemede, askda kat maddeler (SS) filtre yatann yzeyinde organik maddelerin (partikler KO) bir ksm ile
birlikte giderilir. Yatak iine yerletirilmi malzeme ise mikroorganizmalarn bymesi iin bir destek tabakas
oluturur ve yzeyde tutunma ile byme meydana gelir. Mikroorganizmalarn bymesi iin gerekli oksijen,
yzeyden aaya doru suyun hareketi neticesinde oksijenin yatan taban ksmna kadar difze olmas ile elde
edilir. Bu ekilde azot ve znm KO giderimi salanabilir. Kum taneleri veya toprak tabakas bakterilerin
yaamas iin uygun ortam oluturur. Haval bakteri, destekleyici yataa (kum) tutunarak geliimini srdrr.
Yatakta doal silis kumu veya ykanm kum kullanlabilir. Kumun tane ap, 0.25 mm ve 0.4 mm olabilir. Bu
sistemde dikkat edilecek en nemli husus, atksuyun yatak zerine homojen bir ekilde datlmasdr. Zemin bir
miktar kazlabilir. Zemin geirimsiz ise tabana membran tabakas sermeye gerek yoktur. Geirimli zeminlerde
tabana membran tabakas serilir ve zerine drenaj borular yerletirilir. Drenaj borularnn zerine ise kum tabakas
serilir ve atksu yzeyden zel datma borular ile datlr.

Bu tr bir tesiste balca, aadaki birimlerin bulunmas gereklidir: n artma, ktrme sistemi (septik
tank), depolama tank, datm sistemi, filtre yata ve drenaj (toplama) sistemi. Gerekli yzey alan, kii bana 1.5
m alnabilir. Patojen mikroorganizma giderimi amalanmaz. 80 cmlik bir filtre yata kalnl yeterlidir. Bu
sistem ile kta, 25 mg/Lnin altnda BOI
5
, 90 mg/Lnin altnda KOI ve 30 mg/Lnin altnda AKM elde edilebilir.
4) Dolgu Kum Malzemesi erisinden Yeraltna Szdrma (Yma Sistem);
Yeraltna szdrma, septik tank knn zemin zerinde tekil edilen bir dolgu malzemesi yn ierisine
yerletirilmi zel bir datc boru ile nce dolgu malzemesi ierisine sonrasnda ise zemine szdrlmasdr. Bu
sistemde zaman zaman tkanan dolgu malzemesinin deitirilmesi mmkndr. Atksu, ilk etapta dolgu malzemesi
ile karlat iin, dorudan zemine szdrmaya gre daha iyi verim salanr.
5) Hzl nfiltrasyon;
Kum gibi geirimli zeminlerden, atksularn yeraltna szdrlmas prensibine dayanr. Szan sular, kuyu ve
galerilerle alnabilecei gibi yeralt sularnn beslenmesi amac ile de kullanlrlar (ekil E1.8). Szma hz, 10-61
cm/gn veya daha fazla olan zeminler tercih edilir. Yeralt su tabakas hakknda bilgi sahibi olmadan bu ilem
uygulanmamaldr. n artma olarak, n ktrme (septik tank) ilemi uygulanabilir. Hidrolik yk, normal hzl
sistemlerde 0.1-1.5 m/hafta ve yksek hzl sistemlerde ise 1.5-2.1 m/hafta arasnda deiir.


ekil E1.8 Hzl infiltrasyon


6) Arazi zerinde Aktma;
Bu metod ile eimli bir arazinin st tarafndan aktlan atksular, bitki rts arasndan aktlarak, aadaki
toplama hendeklerine ular (ekil E1.9). Aaya doru akma esnasnda, artma gerekleir. Arazi eimi, % 2 ile 8
arasnda, yeralt su seviyesi 0.6 mden daha derinde olmaldr. Souk havalarda verim der. Bir n artmadan
geen atksular iin hidrolik yk, 0.8-1.8 cm/gndr. Eer bir biyolojik artma k veriliyor ise hidrolik yk 2.1-
5.7 cm/gn olabilir. Yksek konsantrasyonlu atksular iin organik yk, 44.8-112 kg/ha/gndr. Bu sistemlerin
almas, 6-8 saat besleme, geri kalan 16-18 saat dinlenmeye brakmak eklindedir .



ekil E1.9 Arazi zerinde aktma sistemleri


















EK 2

Artma Teknolojileri

Birinci Kademe Artma Birimleri
Birinci kademe artma birimleri, kaba ve ince zgara, dner elek, kum tutucu ve n ktrmeden
olumaktadr.

a) Izgaralar
Izgaralar, kaba zgara ve ince zgara olmak zere iki eittir. Kaba zgaralar, artma tesisinin en banda ve
40 mmden iri maddelerin mevcut mekanik ekipmanlara zarar vermemesi ve boru hatlarnda tkanklk
oluturmamas (p, naylon, ahap malzeme v.b) iin tutulmas ve uzaklatrlmas iin kullanlrlar. deiik
tipte inaa edilirler. Bunlar, sabit ubuk zgaralar, hareketli bant zgaralar ve tclerdir. ubuk zgaralar, terfi
merkezleri giriine yerletirilirler. Elle veya mekanik temizlemeli olabilirler. Byk artma tesislerinde mekanik,
kk artma tesislerinde elle temizlemeli olanlar kullanlabilir.

nce zgaralarn ubuk aral, 5-15 mm mertebesindedir. Bu tip zgaralar mekanik temizleme
mekanizmalarna sahip olup, zgarada tutulan kat maddeler zaman zaman otomatik olarak temizlenerek kat madde
konteynerlerinde depolanr ve daha sonra uygun alanlara dklr. Dner elek tipi (mikroelekler), ubuk zgaraya
gre ok daha kk (<1 mm) paracklarn uzaklatrlmasnda kullanlr. Dz, sepet, kafes ve disk tiplileri vardr.
Izgaralar kanaldan kartlarak temizlenip yerine taklrlar. Tasarmlar ince zgaralara benzemektedir.
Uzaklatrlacak maddelerin boyutuna bal olarak ubuk aralklar, 3-20 mm arasnda olabilir. tcler, kaba
eleklerle birlikte kullanlrlar ve zgaralarda tutulan kat maddeleri trler. Dnen veya titreen bir merdane
zerinde kesme dileri veya dorama ksmlar vardr. tcler tamamen batm konumdadr.

nce zgaralar, hareketli ve hareketsiz elekler eklinde olabilir. Hareketsiz veya statik elekler dik, eik veya
yatay olarak monte edilirler. Hareketli elekler, alma srasnda srekli olarak temizlenirler. Her iki tip ince elekte
de, % 20-25 orannda askda kat madde ve BOI
5
giderimi salanr. Ayrca bu sistemlerde, ya giderimi ve
znm oksijen deerlerinde ykselme salanr. Hareketli eleklerde, hareketsiz eleklere kyasla yk kayb daha
dk, fakat enerji gereksinimi daha yksektir. Mekanik dzeneklere sahip ince eleklerde ortaya kabilecek
arzalara kar, sistemde elle temizlemeli zgara da dnlmelidir. Elle temizlenenler, 1.7 m boyundaki bir adamn
boyuna gre, trm rahat ekmesi gz nnde tutularak, yatayla 35 ile 45 a yapacak ekilde tasarlanabilirler.
Mekanik zgaralar ise 60 ile 80

a ile dzenlenmektedir. nce zgaralarda trmk syrma hz, 0.10-0.15 m/s
alnabilir. Trmn bir tur yapmas (alma devresi), zgara boyuna bal olarak 2 ile 5 dakika arasnda
deimektedir. Mekanik temizlemeli zgaralar genelde ana hareket mekanizmasndan olumaktadr. Bunlar,
trm yukar-aa altran mekanizma, aa giderken trm zgaradan uzaklatran mekanizma ve trmk
yukar ktnda stndeki pleri konteyner veya banta doru syran mekanizmadr.

Izgara ubuklar arasndaki ortalama su hz 0.75 m/s, maksimum su hz 1.25 m/s olmaldr. Daha byk
hzlar, pleri srkleyecei iin istenmemektedir. Yaklam kanalndaki hz ise maksimum debide 1 m/s deerini
gememesi ve kelmeye meydan vermeyecek ekilde minimum debide 0.3 m/s deerinden kk olmamas
gerekir. Byk tesislerde bir tek zgara kanal yerine daha fazla zgara kanal planlanmaldr. Izgara kanalnn
minimum genilii, 60 cm olmaldr.

Izgaralarn giri-k su seviyeleri arasndaki fark belirli bir deere (mesela 15-25 cm) ulat zaman
temizlenmelidir. Ancak seviye fark bu deere ulancaya kadar uzun bir sre geerse, zgara zerindeki pler
kuruyarak otomatik temizleme dzeneinde soruna yol aabilir. Bu yzden, zgaralarn temizleyicileri hem seviye
farkna hem de zaman aralna gre devreye girmelidir. Izgaradan geen her 1000 m
3
evsel atksu iin genelde
0.015 m
3
civarnda atk olumaktadr. Bir zgara yapsn projelendirebilmek iin, zgaradan geeek pik ve ortalama
debiler ile zgara yapsna giri yapan atksu kanal akar kotunun bilinmesi gerekmektedir.
b) Terfi Merkezi
Terfi merkezleri her ne kadar mekanik artma birimi olmasa da, genellikle zgaralardan sonra uyguland
iin bu blmde ele alnmtr. Atksu terfi merkezi, atksu, amur ve artlm sularn bir blgeden baka bir
blgeye pompalar ile nakledilmesi ve ykseltilmesi iin inaa edilmektedir. Bir terfi merkezi, emme haznesi, pompa
odas, basma hatt ve kontrol odasndan meydana gelmektedir.

Pompalar alma prensipleri asndan, kinetik enerjili pompalar ve pozitif yer deitirmeli pompalar
olmak zere iki ana grupta toplanabilir. Su ve atksu mhendislii alannda en ok kullanlan pompalar santrifj
pompalar olup, kinetik enerji pompalar snfna girerler. Bu pompalarn tipi vardr: radyal, kark ve eksenel
akl pompalar. Genellikle radyal ve eksen akl tipler yaygn olarak kullanlrlar.

Pompa istasyonlar ise slak ortaml ve kuru hazneli olmak zere iki grupta snflandrlr. Islak hazneli
pompalar, dey milli ve dalg pompalardr. Islak hazneli dey milli pompalarda, motor slak hazne sv
seviyesinin stnde monte edilir, fakat pompa batm olarak kalmaktadr. Dalg pompalar sv iinde almaya
uygun, zel izolasyonlu entegre motorludur. Kuru hazneli terfi merkezleri, kuru tip veya kendinden emili santrifj
pompalardr. Pozitif emmenin mmkn olabilmesi iin pompa ekseni slak taraftaki suyun alt seviyesi hizasnda
olmaldr. Dier bir alternatif de pompann bir kademe tekili sonucu slak blmn iinde olmasdr.

Pompalar iin en nemli kavramlar, kapasite (debi), manometrik ykseklik (basma ykseklii), verim, g
ve kavitasyondur.

Bir pompann kapasitesi (debi), birim zamanda pompalad suyun hacmidir. Manometrik ykseklik, bir referans
dzlemine gre suyun kazand ykseklik veya birim arlktaki svnn pompa girii ile k arasnda kazand
enerjidir. Bir pompann manometrik ykseklii (H
m
), statik emme ve basma ykseklikleri, srekli yk (srtnme)
kayplar, yersel yk kayplar ve hz ykseklikleri toplamna eittir. Statik emme ykseklii, sv emme seviyesi ile pompa
arknn merkezi arasndaki seviye farkdr. Statik basma (dearj) ykseklii, svnn boald depodaki su seviyesi ile
pompa ark ekseni arasndaki ykseklik farkdr. Statik ykseklik, statik basn ykseklii ile statik emme ykseklii
arasndaki ykseklik farkdr. Boru sistemleri boyunca svnn srtnme sonucu kaybettii enerjiye srtnme kayplar ad
verilir. Hz ykseklii, pompalanan (terfi edilen) svnn herhangi bir noktasndaki kinetik enerjisidir. Yersel yk kayb,
balant elemanlar ve vanalardaki yk kaybn karlamak iin gerekli basn yksekliidir.

Pompalarda enerji (g) gereksinimi, Q, gerekli pompa debisi (m
3
/s), , pompa verimi (%), ,
pompalanacak svnn younluu (kg/m
3
), H
m
, toplam terfi ykseklii ve g, yerekimi ivmesi (m/s
2
) ne baldr.

Bir pompann, verilen bir basma ykseklii ve verimde alabildii kapasitesi, pompann performans olarak
belirtilmektedir. Pompann kapasitesi, dizaynnn bir fonksiyonu olup bununla ilgili bilgiler, belirli bir pompa iin pompa
reticileri tarafndan verilmektedir. Pompa verimi (
p
), pompann faydal k gcnn, pompaya giren gce oran olarak
tarif edilmektedir.

Santrifj pompalarn verimi genellikle 0.60 0.85 arasnda deimektedir. Bir pompadaki enerji kayplar,
hacimsel, mekanik ve hidrolik olarak snflandrlmaktadr. Hacimsel kayplar, pompa gvdesi ile dnen ark arasndaki
gerekli aralklardan szmalar sebebiyle olmaktadr. Mekanik kayplar, yataklardaki srtnmeler, i disk srtnmesi ve
akkann kayma gerilmeleri sebebiyle meydana gelmektedir. Hidrolik kayplar ise ak yollarndaki srtnme ve evrinti
kayplar olarak gz nne alnabilmektedir.

Pompalarn kullanlmasnda karlalan en nemli problemlerden birisi kavitasyondur. Sv akmndaki
basn, buhar basnc deerinin altna dt ve buhar ceplerinin olumaya balad zaman kavitasyon meydana
gelmektedir. Bunun sonucu verim ve kapasite dmekte, pompa ar derecede titreim yapmakta ve zarar
grmektedir.

Srtnme ve yersel yk kayplar toplam, sistemin toplam yk kayb olarak adlandrlmaktadr. Bu deer,
iletilen debinin (Q) bir fonksiyonudur. Sistem yk ile debi arasndaki mnasebeti gsteren eriye, boru hatt
karakteristik erisi ad verilmektedir. Sabit devir saysnda alan bir santrifj pompann rettii yk (h
p
) ile debi
(Q) arasndaki mnasebet pompa karakteristik erisi veya ksaca pompa erisi olarak adlandrlmaktadr. Bu iki
erinin kesim noktas gerek iletme noktasn gstermektedir.

Pompa gruplar farkl debi ve basma yksekliklerinde altrlabilirler. Belirli bir verim deerinde
altrlmak zere pompalarn paralel ya da seri olarak balanmas gerekmektedir. Ayrca, pompa motorlar
kademeli veya deiken hzl motorlar olarak da altrlabilmektedir.

Pompa emme haznesi, pompann alma ve durma seviyeleri arasndaki su hacmidir. Bu hacim, pompann
alma peryodu Tye (ve alma skl (alt says), iye, i=1/T), pompann kapasitesine (Q) baldr. Gerekli
hazne hacmi, debinin 4iye oran eklinde ifade edilmektedir. alt says, i, byk tesislerde 6-8, orta byklkteki
tesislerde (fabrika, kasaba vb) 8-15 ve kk tesislerde 15-30 aras alnabilir.

Terfi merkezlerinde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar aada belirtilmitir:
1) Elektrik kesintileri ve pompalarn arzal olduu zamanlarda emme haznesi dolmakta ve atksu geri
tepebilmektedir. Bu durumlarda atksuyun geri tepmesini nlemek zere, uygun kottan bir tahliye (dolu
savak) yaplmaldr. Mmkn mertebe, yedek enerji imkanlar salanmaldr.
2) Terfi merkezi projelendirilirken, gelecekte konulmas muhtemel pompalar iinde yer ayrlmaldr.
3) alanlarn emniyeti iin pompa istasyonlarnda uygun havalandrma salanmaldr. Emme haznesinde de
mutlaka hava bacas bulunmaldr.

c) Dengeleme Havuzu
Artma artma tesislerinde dengelemenin amac, atksu karakteristiklerindeki deiiklikleri minimize ederek,
artma kademelerinde optimum artlar salamaktr. Dengeleme nitesinin boyutu ve tipi, atksuyun miktar ve
deiimi ile ilgilidir. Dengeleme tank, atksu debisindeki farkllklar ve retimden dolay zaman zaman atlan veya
istemeyerek dklen baz konsantre atksu akmlarn biriktirebilecek boyutta tasarlanmaldr. Dengeleme
nitesinde, konsantrasyonun dengelenmesi ve kelmenin nlenmesi amacyla kartrma uygulanr. Buna ilaveten
kartrma ve havalandrma ile ykseltgenebilen maddelerin ve BOInin ksmi oksidasyonu da gereklemektedir.
Dengeleme havuzlarnda atksu bileiminin homojen hale getirilmesi ve kat maddelerin kelmesinin engellenmesi
iin kartrma ilemi uygulanabilir. Dengeleme tanklarnda kartrma, giri akmnn datm ve perdeleme,
trbinlerle kartrma, difzrle havalandrma ve mekanik havalandrclarla havalandrma gibi tekniklerle
yaplmaktadr. Atksu debisi gznne alndnda, dengeleme havuzlarnn hacimlerine gnlk maksimum ve
minimum atksu debilerini dengeleyecek ekilde karar verilir. Bunun dnda dengeleme havuzlar zellikle Ardk
Kesikli Reaktr (AKR) gibi kesikli alan sistemlerin uygun iletilmesinde de kullanlabilir.

Debi dengelenmesinde gerekli hacim, toplam ak hacminin zamana kar izilmesi ile hesaplanr. Ayn
diyagrama ortalama gnlk debide (orijin ile son noktann birletirildii dz izgi) izilir. Ktle ak erisine teet,
ortalama gnlk debi erisine paralel bir doru izilir. Gerekli dengeleme hacmi, teet izilen noktann ortalama
gnlk debi dorusuna dik dorultudaki uzakldr. Eer debi grafii, ortalama ak hz dorusunun stne
kyorsa gerekli dengeleme hacmi, iki teet doru arasndaki dik uzaklktr. Uygulamada dengeleme tank hacmi
teorik olarak hesaplanan deerden daha byk tutulur. Genellikle, bekletme sresi 4 ile 8 saat arasnda olacak
ekilde bir bekletme sresi seilir. Bu sre baz durumlarda 12 saat, hatta daha fazla olabilir.

Dengeleme tanknn kum tutucudan sonra, biyolojik artmadan nce bir yerde olmas uygundur. Dengeleme,
amur ve kpk problemlerini azaltmaktadr. lk ktrmeden ve biyolojik artmadan nce yaplacak dengeleme
nitelerinde, kat maddelerin kmesini ve konsantrasyon dalgalanmalarn nlemek iin yeterli karm, koku
problemine kar da yeterli havalandrma salanmaldr. Kartrma, tank ieriinin karmasn salamak ve tankta
katlarn kmesini nleyecek dzeyde olmaldr. 220 mg/L askda kat madde ieren orta kuvvette bir evsel atksu
iin kartrma gereksinimi, 4-8 W/m
3
dr. Haval artlar korumak iin de 0.01-0.015 m
3
/m
3
.dk debide hava
verilmelidir. n ktrme sonras ve ksa kalma sreli (iki saatten daha az) dengelemede havalandrma
gerekmeyebilir. Girite terfi merkezi bulunmas durumunda ise emme haznesi dengeleme havuzu olarak tekil
edilebilmektedir.

Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank ekli ve tehizattr.
Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr. Genellikle borulama ve yapsal deiiklikler
gerekmektedir. Dengeleme havuzlar toprak, beton veya elikten ina edilebilir. Toprak havuzlarn maliyeti daha
dktr. Yerel artlara bal olarak ev eimi 3:1 ve 2:1 olmaldr. Yeralt suyu kirliliini nlemek iin havuz
geirimsiz bir malzeme ile kaplanabilir. Havasz artlarn olumasn nlemek iin ise difzrler veya yzer
havalandrclar ile havalandrma yaplabilir.

) Kum Tutucu
Kum tutucular, kum, akl gibi inorganik maddeleri atksudan ayrmak, artma tesislerindeki pompa ve
benzeri tehizatn anmasna ve ktrme havuzlarnda tkanma tehlikesine engel olabilmek, hareketli mekanik
ekipmann anmasn nlemek, boru ve kanallarda birikintileri engellemek ve kum birikiminden dolay amur
rtcnn temizlenme periyodunu azaltmak amalar iin kullanlr. Bu eit maddeler genellikle, yamur sular
ile srklenerek kanalizasyon sistemlerine karmaktadr. Kum tutucularda sadece, inorganik malzemelerin
kelmesi istenir. kelmesi halinde koku problemine sebep olabilecek organik maddelerin kelmesi istenmez.
zellikle, younluu 2650 kg/m
3
ve tane aplar 0.1-0.2 mmden daha byk olan inorganik maddelerin tam olarak
tutulmasn salamak iin kullanlr. Kum tutucular genellikle kaba zgaradan sonra ilk ktrmeden nce tekil
edilirler.

Kum tutucularn, istenen byklkteki kat maddeler tutulacak, arzu edilmedii halde tabana kelen daha
kk apl kat maddeler ve organik maddelerin tekrar suya karm salanacak ekilde projelendirilmesi
gerekmektedir. Bunun iin yatay ak hz belli bir deerin altna drlmemelidir. Yatay ak hz 0.25-0.4 m/s
(ortalama 0.3 m/s) olup, kum tutucularn boyutlandrlmasnda kullanlan en nemli parametredir. Bu ak hz
organik maddelerin kelmeden kum tutuculardan darya atlmasn temin etmektedir. Kum tutucularn
boyutlandrlmasnda kullanlan ikinci nemli parametre, yzey ykdr. 0.1 mm ve daha byk aptaki
daneciklerin ktrlmesi iin yzey yk, 24 m/sa deerinin altnda olmaldr.

Kum tutucular, yatay akl dikdrtgen planl, havalandrmal, daire planl ve dey akml olarak
snflandrlmlardr. Yatay akl kum tutucular uzun havuzlardan ibarettir. Kk tesislerde kum temizleme el ile
mmkndr. Bu durumlarda temizlenecek olan havuz devre d kalaca iin en az iki gzl olarak
boyutlandrlmas gerekmektedir. Byk tesislerde mekanik temizleme ekipmannn tehiz edilmesi gerekmektedir.
Yatay akl kum tutucular iin projelendirme kriterleri Tablo E2.1de verilmitir.

Tablo E2.1 Yatay akl kum tutucularn tasarm kriterleri
Parametre Deer
Aralk Ortalama
Hidrolik bekletme sresi, sn 45-90 60
Yatay hz, m/s 0.24-0.40 0.30
kelme hz:
65 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.98-1.28 1.16
100 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.61-0.91 0.76

Havalandrmal kum tutucularda, havalandrma basnl havalandrma ile yaplmaktadr. Saatlik pik
debilerde, 0.2 mm boyutundaki partiklleri, 2-5 dakikalk kalma sresinde gidermek zere tasarlanrlar.
Havalandrma difzrleri, kum tutucu havuz tabannn 0.45-0.60 m yukarsna yerletirilir. Endstriyel atksularn
da kartrld kentsel atksularn, havalandrmal kum tutucularda artmnda, havalandrmadan dolay UOK
(Uucu Organik Karbon) oluumu dikkate alnmaldr. UOK oluumu, artma tesisi iletmecileri asndan salk
riski tamaktadr. Eer, UOK oluumu nemli miktarlarda ise kum tutucu zeri kapatlmal veya havalandrmasz
kum tutucular tercih edilmelidir. Havalandrmal kum tutucular spiral akl havalandrma tankndan oluur. Spiral
hz, tank boyu ve verilen hava miktar ile kontrol edilir. Havalandrmal kum tutucular iin projelendirme kriterleri,
Tablo E2.2de verilmitir.

Tablo E2.2. Havalandrmal kum tutucularda tasarm kriterleri
Parametre Deer
Aralk Ortalama
Pik debide hidrolik bekletme sresi, dk 2-5 3
Boyutlar:
Derinlik, m 2-4 3
Uzunluk, m 7.5-40 20
Genilik, m 2.5-7 5
Genilik-derinlik oran 1:1-5:1 1.5:1
Uzunluk-genilik oran 3:1-5:1 4:1
Verilecek hava, m
3
/dk.m uzunluk 0.19-0.46
Tutulan kum miktar, m
3
/10
3
.m
3
0.004-0.2 0.015

Daire planl kum tutucular, giri ve k ayarlamak sureti ile akma dairesel bir yrngenin verildii kum
tutuculardr. Kumlar, merkezka kuvvetinin etkisi ile merkezdeki kum blmesinde birikirler. Atksu teetsel olarak
giri yaparak girdap oluturur. Santrifj ve yerekimi kuvvetleri kumun kmesine neden olur. Dairesel kum
tutucunun boyutlandrlmas, yzey yknn seilmesi sureti ile gerekletirilir. Yzey yk olarak, 24 m
3
/m
2
.sa
alnmas tavsiye edilmektedir. Pik debide hidrolik bekletme sresi 30 s alnabilir. ap, 1.5 ile 7 m aralnda,
ykseklii ise 3 ile 4.5 m aralnda seilebilir.

Kum tutucularda tutulan kum miktar, kanalizasyon sistemine, yollarn buzlanmaya kar ne sklkta
kumlandna, endstriyel atksu trne, mutfak tcs kullanm oranna, yredeki kumlu toprak miktar gibi
faktrlere bal olarak, 0.004-0.21 m
3
/10
3
m
3
aralnda deimektedir. Kii bana ise gnlk, 5 ile 15 g arasnda
kumun olutuu belirtilmektedir. Kum tutucularda toplanan kum, kirele stabilize edilip dzenli p depolama
alanlarnda bertaraf edilebilir. Kum tutucu tabannda biriken maddeler az da olsa bir miktar organik madde ve
patojen mikroorganizma ihtiva ettiinden bunlarn geliigzel atlmalar sakncaldr. Bunlar da zgara atklarnda
olduu gibi evsel kat atklarla beraber bertaraf edilebilirler. Kum tutucularda toplanan kum ve akl, byk
tesislerde basnl hava ile alan pompalar veya bantl, koval ve helezonlu mekanizmalar ile srekli olarak, kk
tesislerde ise el ile zaman zaman temizlenirler.

Kum tutucularda hz kontrol etmek iin debi kontrol birimleri tekil edilmelidir. Bunlar, parshal savaklar,
dikdrtgen savak veya orantl akm sava olabilir.

d) Ya ve Gres Tutucu
Atksuda bulunan ve younluu sudan kk olan ya, gres, solvent ve benzeri yzer maddeleri sudan
ayrmak iin ya tutucular kullanlr. Evsel atksu artma tesislerinde yalar, n ktrme havuzu yzeyindeki ya
syrclar ile uzaklatrlrlar. Bu nedenle n ktrme havuzlarnda, kpk ve ya toplama tertibat tekil edilebilir.
n ktrme havuzunun olmamas veya bu gibi maddelerin orannn ok yksek olmas halinde, gerek bu
maddeleri geri kazanmak, gerekse artma verimini ykseltmek amacyla ya tutucular yaplmaldr.

Ya tutucuda serbest ya tankn yzeyine toplanr ve daha sonra syrma ile ortamdan uzaklatrlr. Ya
tutucu tasarm, younluklar 0.80 g/cm
3
ve ap 0.015 cmden byk serbest ya taneciklerinin giderilmesi esasna
dayanmaktadr.

Ya tutucu verimini artrmak iin havuz ierisine plakalar da yerletirilebilir. Plakal ya tutucu, paralel ve
oluklu levhalardan oluur ve 0.006 cmden byk ya damlacklarn ayrmak iin tasarlanrlar. Burada problem,
yksek ya yklemelerinde, ya taneciinin kesme kuvvetinden dolay artma veriminin dmesidir. Bu durumda
atksu girii, plakann tersi ynnde yaplmaldr. Bylece ayrlan ya tanecikleri aka ters ynde hareket ederek
ykselir (burada levhalar 45 al ve 10 cm aralkl yerletirilir). Hidrolik yk, scaklk ve yan zgl arl ile
deimektedir. Ya, 20 C scaklk ve 0.9 g/cm
3
zgl arlnda en dk debiye sahiptir. 0.5 m
3
/m
2
.salik hidrolik
yklemelerde, 0.006 cm boyutundaki ya damlacklar tutulabilmektedir. Tasarmda belirlenen byklk, % 50
emniyet faktr ile bytlmelidir.

Emlsifiye ya, ortamda kolloidal halde bulunan yadr. Emlsifiye yan uzaklatrlmas iin serbest
forma dntrlmesi gerekmektedir. Yan serbest forma dnmesi iin ise asit ilavesi yaplmakta veya
emlsiyon krc polimerler kullanlmaktadr. Daha sonra serbest ya, yzdrme ile yzeyden alnmaktadr.
Emlsiyon halindeki ya ayrmak iin ise kabarckl ya da znm hava ile yzdrme niteleri kullanlr.
Yzebilenler dndaki dier kat maddelerin tabana kelmeleri sz konusu olduunda ya tutucular, amur
depolama hazneli olarak yaplrlar ve kelen amur ile yzen maddelerin kolayca alnabilecekleri bir dzende ina
edilirler. Kentsel atksu artma tesisleri iin en uygun zm (zellikle n ktrme havuzunun olmad hallerde),
kum tutucu ile ya tutucunun ayn havuz ierisinde yaplmasdr. Yzeyden alnan yalar, yakma ve geri kazanma
tesislerine iletilebilirler.

e) n ktrme Havuzu
n ktrme, kelebilme zelliine sahip organik ve inorganik yapda askda kat maddelerin yerekimi
etkisiyle sudan ayrlmas ilemidir. n ktrme havuzlar, zgara ve kum tutuculardan sonra inaa edilir. n
ktrme ilemini takip eden dier artma nitelerinin organik madde ve kat madde ykleri azaltlm olmaktadr.
Ham atksuyun iindeki kelebilen maddeler, yksek younlukta n ktrme amuru olarak uzaklatrlr.
nktrme havuzunda askda kat madde giderme verimi bekletme sresi ve yzey yknn bir fonksiyonudur.

Atksuda organik madde, etkin bir biyolojik azot ve fosfor giderimi iin istenmektedir. zellikle biyolojik
ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn projelendirilmesi aamasnda
organik madde gideriminin tesisin ktaki azot ve fosfor standardnn salanmasndaki olas olumsuz etkileri de
tahkik edilmelidir. n ktrme amurlar organik madde ierii zengin olduundan younlatrma aamasndan
sonra amur stabilizasyon ilemine (havasz, haval vb.) tabi tutulmas gerekmektedir. zellikle edeer nfusu
byk olan yerleimler iin n ktrme amurunun havasz stabilizasyonundan elde edilen biyogaz ile enerji geri
kazanm ekonomik bir zm olabilmektedir.

n ktrme havuzlarnda ham atksu kalitesi ve debisi dengelenmektedir. n ktrme havuzunun yaplp
yaplmayaca, KO/TKN oranna baldr. KO/TKN oran 7nin zerinde ise genellikle n ktrme havuzu
yaplmakta, 7den dk ise gerekmemektedir. Bir dier kriter debidir. n ktrme tanklar genellikle byk
kapasiteli (>3800 m
3
/gn) atksu artma tesislerinde kurulur. Daha kk tesislerde, ikinci kademe artma nitesi
tm yk kaldrabilecekse ve kpk, ya ve yzen katlar iletme problemi yaratmayacaksa (kum tutucuda
giderilebilecekse) n ktrme nitesi kurulmaz. Damlatmal filtre, dner biyolojik disk ve batm biyolojik reaktr
gibi ikinci kademe artma niteleri mevcutsa, ekipmann zarar grmemesi iin mutlaka sistemin nne n ktrme
havuzu konulmaldr.

n ktrme havuzunda, AKM giderimi % 50-65ler, BO giderimi ise % 25-40 seviyelerinde olmaktadr.
Bylece biyolojik artma nitesinde artlacak organik yk azaltlm olmaktadr. Organik ykteki azalma, biyolojik
artma nitesinde sisteme verilmesi gereken oksijen miktarnn azalmasna, dolays ile enerji gereksiniminin ve
oluan fazla aktif amur miktarnn azalmasna neden olmaktadr. Ham atksudaki kpn giderilmesi ile
havalandrma ve ktrme havuzlarnda kpk oluumu azalmaktadr. n ktrme tankna kimyasal ilavesi
yaplrsa artm oranlar ykselmektedir. ktrme tanknda hidrolik ksa devreler, atksu debisindeki ar
deiiklikler, ok yksek ya da dk atksu scaklklar ile yksek geri devir oranlar, BOI
5
ve askda kat madde
giderimlerinin tipik deerlerin altna dmesine neden olmaktadr.

n ktrme tanklarnn tipleri, yatay akl, kat madde temasl veya eri yzeyli olabilmektedir. Yatay
akl havuzlarn stnl, daha az yer kaplamas, birden fazla nite halinde olabilmesi suretiyle niteler arasnda
ayn duvar kullanlarak ekonomi salanmas, koku kontrolnn daha kolay olmas, daha uzun kelme zaman,
giri-k yaplarndaki kayplarn az olmas ve amur toplama iin daha az enerji harcanmasdr. Mahzurlar ise l
blgelerin oluabilmesi, debi deiimlerine hassas olmas, amur toplama ekipman iin geniliin kstlayc faktr
olmas, savak ykn azaltmak iin birden fazla savak yaplmas ve yksek bakm masraflardr. Yatay akl
havuzlar dairesel veya dikdrtgen planl yaplabilmektedir.

Dairesel n ktrme tanklarnda besleme merkezden yaplmaktadr. Atksu merkezden evreye doru
hareket etmekte ve d evre boyunca uzanan savaktan k yapmaktadr. ken amur, syrclarla merkeze doru
itilmektedir. stte toplanan yzer maddeler ise dner syrc ile toplanarak bir haznede biriktirilmektedir.
Dikdrtgen planl n ktrme tanklarnda atksu beslemesi bir utan yaplmakta, atksu uzun kenar boyunca
hareket ederek dier utan tank terk etmektedir. Dikdrtgen ve dairesel n ktrme havuzlarnn projelendirme
kriterleri Tablo E2.3de verilmitir.

Tablo E2.3 Dikdrtgen ve dairesel planl n ktrme havuzlar projelendirme kriterleri
Aralk Ortalama
Dikdrtgen
Derinlik, m 3-4.5 3.7
Uzunluk, m 15-90 24-40
Genilik, m 3-24 5-10
Syrc hz, m/dk 0.6-1.2 0.9
Dairesel
Derinlik, m 3-4.5 3.7
ap, m 3-60 12-45


Kat madde temasl n ktrme havuzlarnda, kat maddeler ykselerek amur rts olutururlar ve gelen
kat maddeler burada birleerek tutunurlar. Sv faz ise ykselerek savaklara doru ilerler. Ayn giderme
verimindeki yata akl n ktrme tanklarna gre daha iyi hidrolik performans gsterirler. Dairesel ya da
dikdrtgen planl olarak tasarlanrlar. Septik koullar oluturduundan biyolojik amurlar iin kullanlmas uygun
deildir.

Plakal (lamelli) n ktrme havuzlarnda, plaka yzeyleri ok daha ksa kelme zaman salad iin
verimlidir. Yaygn olarak ar ykl ilk ve son ktrme tanklarnn yenilenmesi/gelitirilmesi iin kullanlrlar.
Lameller, tp eklindeki yap veya plakalar ile salanabilmektedir. Bylelikle tank hacmi klmektedir. Bu ekilde
daha az rzgar etkisi olmakta ve laminer akm olumaktadr. Lamelli ktrmenin dezavantaj ise septik koullarn
oluabilmesi ve tplerin ya da kanallarn tkanmas riskidir.

n ktrme havuzlarnn hesab, yzey yk, bekletme sresi ve derinlie baldr. Boyutlandrlmalarnda
kullanlan en nemli parametre yzey ykdr. Ayrca, iyi bir performans elde etmek iin tank derinlii, bekletme
sresi, amur syrc tama kapasitesi gibi parametrelerin de dikkate alnmas gerekmektedir. Yzey yk ortalama
debide, 33 ile 49 m
3
/m
2
.gn ve pik debide ise 81 ile 122 m
3
/m
2
.gn aralnda tutulur. Savak yk ise 124 ile 496
m
3
/m/gn aralnda alnr. Savak yknn n ktrme tank performansna etkisi ok azdr. Ar su hzn
nlemek zere uygun tank derinlii ve k suyu oluklar arasnda yeterli mesafenin temini nerilmektedir. Bylece
dipte toplanan amurun hareketlenip k suyu ile savaktan srklenmesi nlenmi olmaktadr. Ortalama tasarm
debisinde bekleme sresi 2.5 saati gememelidir. Uzun kalma srelerinde septik artlar olumakta, bu da ktrme
tank performansnn dmesine (havasz rme artlarnda oluan gazlar amurun kmesini engellemekte) ve
koku olumasna sebep olmaktadr (havasz rme srasnda kan gazlar). amurun uzun sre bekletilmesi de
ken organik katlarn znmesine neden olmakta, bu da takip eden artma niteleri iin daha yksek organik
yklemeye sebep olmaktadr. Dzgn tasarlanm amur toplama niteleri, toplanan amurun uygun srede nakli ile
tankn dibinde amur birikimini nleyebilmektedir. amur kalnl, septik artlarn oluumunu ve uzun amur
bekleme sresini nlemek zere minimize edilmelidir.

ktrme ilemlerinde ken amurun akkan tarafndan srklenmemesi iin yatay hz byk nem
tamaktadr. Yatay hzn belirli bir deerden byk olmas durumunda ktrme tank tabannda birikmi amurun
srklenme riski vardr. n ktrme havuzlar dikdrtgen ve dairesel planl olarak projelendirilir. Suyun niform
datmn ve akmn salayacak ekilde giri-k savak yaplar ile donatlmalar gerekmektedir. Yzeydeki
kpk ve tabandaki amur birikintilerinin uzaklatrlmas iin uygun bir yzey ve taban syrma tertibat
bulunmaldr. amur haznesinin bykl, amurun zelliklerine ve amur boaltma aralklarna uygun olmaldr.

Biyoloijk Artma Birimleri
Biyolojik artma, atksuda bulunan organik kirleticilerin, mikroorganizmalar tarafndan besin ve enerji
kayna olarak kullanlmak suretiyle atksudan uzaklatrlmalar esasna dayanmaktadr. Biyokimyasal srelerin
sonunda, ayrabilen organik madde elektron verip ykseltgenerek (oksitlenme) kararl son rn olan CO
2
ve
H
2
Oya dnmektedir. Dolays ile ayrabilen organik maddelerin bir ksm biyoktleye, dier ksm ise enerjiye
evrilmektedir.

Biyolojik artmada kullanlan en yaygn yntem aktif amur sistemleridir. Bu sistem organik kirliliin,
askda tutulan mikroorganizmalar (heterotrofik bakteriler) yardmyla giderildii bir artma metodudur.

Dearj standartlarna bal olarak aktif amur sistemleri karbonlu organik madde giderimi ve nitrifikasyon,
denitrifikasyon; ar biyolojik fosfor giderimi iin uygun reaktr konfigrasyonlar ile etkin olarak altrlabilir ve
proses artlarna bal olarak aktif amur reaktr haval, anoksik ve havasz artlarda olabilir. Son ktrme
tanknda kelen amur aktif amur havuzuna geri devrettirilmek sureti ile uygun biyoktle konsantrasyonu
salanm olur. ngrlen biyoktle miktarndan fazlas ise fazla amur olarak sistemden atlr.

Haval prosesler oksijenli ortamda organik madde giderimi ve/veya nitrifikasyon prosesleri iin
kullanlmaktadr. Nitrifikasyon prosesinde ototrof bakteriler amonyum azotunu oksijenli ortamda nitrata kadar
ykseltgemektedir. Bu prosesler, mikroorganizmalarn konumuna gre askda oalma, yzeyde oalma ve
ikisinin birlikte uyguland kombine sistemler olarak snflandrlr. Birden fazla prosesin ardarda kullanld
ardk sistemler de mevcuttur.

Askda, yzeyde ve her ikisininde gerekletii byme olmak zere deiik ekilde olmaktadr.

Taban eimi, mm/m 62-167 83
Syrc devir says, dev/dk 0.02-0.05 0.03
a) Askda Byyen Sistemler
Askda byyen sistemler, Aktif amur havuzu iindeki biyoktlenin havalandrma ya da mekanik
kartrma ile askda tutulmas ve atksu ile homojen kartrlarak uygun koullarda istenilen reaksiyonlarn
oluturulmas esasna dayanmaktadr. Bu amala, genellikle difzrler veya yzeysel havalandrclarn kullanm
oksijen transferi ve tam karmn salanmas asndan yeterli olmaktadr. Havalandrma havuzuna oksijen transferi
gnlk ve mevsimlik ihtiyac karlayacak ekilde tasarlanmaldr.

Tam karml veya piston akml reaktr olarak projelendirilebilen aktif amur havuzlarnda atksu,
havalandrma havuzundan sonra son ktrme havuzuna ynlendirilir. Son ktrme tanklarnda yerekimi etkisi
ile artlm su biyoktleden ayrlarak sonraki artma nitelerine (dezenfeksiyon, filtrasyon vb.) iletilir veya dearj
edilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, haval aktif amur tanklarnda sadece organik madde ve amonyum
azotu gideriminin (nitrat azotuna evrilmesi) salanmasdr.

Askda oalan aktif amur sistemleri organik madde giderimi ve nitrifikasyon prosesi, sistemin (haval)
amur yana baldr. Organik madde giderimi yapan heterotrofik bakteriler, nitrifikasyonu salayan ototrofik
bakterilere gre daha az hassastr. Dolays ile normal artlarda, nitrifikasyonun saland koullarda organik
madde giderimi de salanmaktadr. ncelikle, nitrifikasyon prosesi iin gerekli olan (haval) amur ya souk hava
artlar gznne alnarak hesaplanmal ve reaktr hacmi buna gre hesaplanmaldr. Pratikte nitrifikasyon karbonlu
organik maddenin giderilmesi iin kullanlan reaktrde gerekletirilebilecei gibi, ayr bir reaktrde de
salanabilmektedir. Nitrifikasyon prosesinde 1 gram amonyum azotunun (NH
4
-N) oksitlenmesi sonucu 7.14 gram
CaCO
3
alkalinitesi tketilmektedir. Dolays ile nitrifikasyon prosesi iin atksudaki alkalinitenin kontrol edilmesi
gerekmektedir. amur yann belirli seviyede seilmesi ile (
c
10 gn) sadece organik karbon giderimi de
salanabilir.

Biyolojik amurun stabilizasyonu, reaktrn iinde yani yksek amur yalarnda uzun havalandrma
yntemine gre iletilmesi veya oluan fazla amurun reaktr dnda seilen bir amur stabilizasyon prosesi ile
salanmaktadr. Artma tesisi tasarm aamasnda tesisinin tmnn ele alnarak ilgili tasarm parametreleri
asndan ktle dengesinin oluturulmas gerekmektedir.

Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ekil E2.1de verilmitir. Tablo E2.4de, karbon
giderimi yapan aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri verilmitir.


a) Klasik (konvansiyonel) aktif amur sistemi b) Piston akml aktif amur sistemi

c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi

d) Uzun havalandrmal aktif amur sistemi e) Oksidasyon Hendei
ekil E2.1 Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar




Tablo E2.4 Aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri
Proses eitleri
c
,
gn
F/M,
kg BOI/kgTAKM.g
kg BOI
5
/
m
3
.g
TAKM,
mg/L
t=V/Q,
saat
Q
r
/Q
Klasik 5-15 0.2-0.4 0.32-0.64 1500-3000 4-8 0.25-0.75
Tam karml 5-15 0.2-0.6 0.8-1.92 2500-4000 3-5 0.25-1
Kademeli besleme 5-15 0.2-0.4 0.64-0.96 2000-3500 3-5 0.25-0.75
Deitirilmi
havalandrmal
0.2-0.5 1.5-5.0 1.2-2.4 200-1000 1.5-3 0.05-0.25
Temas
stabilizasyonu
5-15 0.2-0.6 0.96-1.2
(1000-3000)
a

(4000-
10000)
b

(0.5-1)
a

(3-6)
b

0.5-1.5
Uzun
havalandrmal
20-30 0.05-0.15 0.16-0.4 3000-6000 18-36 0.5-1.5
Yksek-hzl
havalandrma
5-10

0.4-1.5
1.6-16

4000-10000

2-4

1-5

Kraus prosesi 5-15 0.3-0.8 0.64-1.6 2000-3000 4-8 0.5-1
Saf oksijenli 3-10 0.25-1.0 1.6-3.2 2000-5000 1-3 0.25-0.5
Oksidasyon hendei 10-30 0.05-0.3 0.08-0.48 3000-6000 8-36 0.75-1.5
AKR
c
0.05-0.3 0.08-0.24 (1500-5000) 12-50
c

Tek kademeli
nitrifikasyon
8-20

0.1-0.25 0.08-0.32 2000-3500 6-15 0.5-1.5

ki kademeli
nitrifikasyon
15-100
0.05-0.2

0.05-0.144 2000-3500 3-6
0.5-2.0


a
Temas birimde
b
Temas stabilizasyon birimi
c
Uygulanamaz


b) Yzeyde Byyen Sistemler
Yzeyde byyen sistemler, damlatmal filtreler, dner biyolojik disk ve dolgulu reaktrler sistemleri
eklindedir (ekil E2.2).


a) Damlatmal filtre b) Dner biyolojik disk
ekil E2.2 Mikroorganizmalarn yzeyde tutunduu damlatmal filtreler ve dner biyolojik disk sistemlerinin
ematik gsterimi

1) Damlatmal Filtreler;
Atksularn, deiik dolgu malzemeleri zerinde datlarak aaya doru aktlmalar prensibi ile
almaktadr. Dolgu malzemesi zerinde biyofilm tabakas olumakta ve mikroorganizma, oksijen ihtiyacn
havadan almaktadr. Damlatmal filtrelerde ta veya plastik dolgu malzemesi kullanlabilir. Filtre malzemesi
derinlii, ta dolgu filtrelerde 1.8-2.4 m, plastik dolgu iin 3.0-12.2 m aralnda alnabilir. Atksu bu filtre
yatandan geerken, dolgu malzemesi zerinde bakteriler bir biyofilm tabakas oluturur. Kullanlan dolgu
malzemesinin arasnda boluklar bulunur. Bylece, mikroorganizmalarn dolgu malzemesi zerinde bir tabaka
halinde yaamalar, organik maddelerle beslenmeleri ve hava geii ile oksijen transferi salamalar mmkn olur.
Mikroorganizmalar belirli bir kalnla ulatktan sonra, dolgulardan koparlar ve k suyundaki bu biyofilm
paracklar son ktrme havuzlarnda keltilerek sudan ayrlrlar. Damlatmal filtrelerin boyutlandrlmas
yzeysel hidrolik yk (m
3
/m
2
/gn), hacimsel organik ykleme (kg BO
5
/m
3
/gn) ve geri devir oran esas alnarak
yaplr. Filtrenin ykanmasn salamak ve minimum debilerde gerekli ak salamak zere geri devir dzenekleri
tekil edilmelidir. Damlatmal filtreler, yzeysel hidrolik yk; hacimsel ve organik ykn byklne gre dk,
orta ve yksek hzl olmak zere tipte olabilmektedir. Uygulanan organik madde ve azot (TKN) ykleme
hzlarna bal olarak karbonlu organik madde giderimi ve nitrifikasyon salanabilir. Yaz ve k koullarnda
optimum oksidasyonu salayacak havalandrma sistemi (havalandrma delikleri ve kanallar) tekil edilmelidir.
2) Dner Biyolojik Disk;
Dner biyolojik disk (biyodisk) sistemleri, mikroorganizmalarn zerinde remesi iin uygun bir yzeyi
salayacak ekilde yaplm, gelen atksuyun muhtemel korozif zelliinden etkilenmeyecek, plastik malzemelerin
diskler halinde, dner bir aft (mil) zerine yerletirildii veya ii dolgu malzemesi ile dolu delikli tambur
eklindeki silindirik bir yapdan olumaktadr. Oksijen ihtiyac, dnme srasnda havadan salamaktadr. Disklerin
yzeylerinde mikroorganizmalar biyolojik film oluturur. Diskler ksmen batrldklar iin yzeyde kalan (hava ile
temas eden) dngleri biyofilmlerin oksijen ihtiyacn karlamaktadr. Biyodisklerde genelde uygulanabilir aplar
1.5-3.0 mdir. aftn her 1 metresine 2 cm aralklarla 20-30 adet disk yerletirilebilir ve uzunluk 6 mye kadar
kabilir. Dolgulu tambur tiplerinde ise istenen toplam dolgu malzemesi yzeyi salanacak ekilde boyutlandrma
yaplmaktadr. Dner disk veya tambur aftlarnn her biri ayr bir silindir haznesine (kanala), % 45i su iinde batk
olacak ekilde monte edilir.
3) Dolgu Yatakl Reaktrler;
Dolgu yatakl reaktrler, mikroorganizmalarn tutunmas iin bir dolgu maddesi ieren biyofilm
sistemleridir. Tipik bir dolgu yatakl reaktrde hava, alt ksmndan havalandrclar yardmyla verilir.

c) Askda ve Yzeyde oalan Aktif amur Ardk Sistemler
Yukarda bahsedilen artma metotlarnn kombinasyonlarn yapmak suretiyle ok sayda artma akm
emas oluturmak mmkndr. zellikle mevcut artma tesislerinin geniletilmesi (gelitirilmesi) ile biyolojik azot
ve fosfor giderimi salayan tesisler haline dntrlmesi mmkndr. Bylece tek bana yeterli artmay
salayamayan aktif amur ya da damlatmal filtre sistemlerinde yeni konfigrasyonlar bir arada kullanlarak uygun
artlm su kalitesini salamak mmkn olabilmektedir.


Anoksik Prosesler
Heterotrofik (fakltatif) bakteriler oksijensiz ortamda ayrabilen organik maddeyi ve bal oksijeni (nitrat,
nitrit vb.) kullanarak organik madde oksidasyonunu gerekletirmektedir. Denitrifikasyon prosesi yardmyla
anoksik koullarda nitratn azot gazna dntrlmesi sonucu azot giderimi gerekletirilmektedir. Anoksik
koullar askda ya da yzeyde oalan sistemler ile salanabilir. Ancak, denitrifikasyon veriminin yksek olmas,
proses stabilitesi ve kontrolnn kolayl asndan anoksik koullar askda oalan sistemlerde kolaylkla
salanmaktadr. Denitrifikasyon prosesinin verimi anoksik reaktre giren organik madde miktar, haval nitelerden
geri devrettirilen nitrat miktar ve ortamdaki znm oksijen konsantrasyonuna baldr.

a) Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon
Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon, aktif amur sistemlerinde oksijenin olmad haval tanklardan
geri devredilen nitrat yardmyla anoksik havuzlarda gerekletirilir. Nitratn yannda bakteriler iin gerekli organik
karbon kayna salanmaldr. Gerekli organik madde ham atksudaki organik maddeden veya dsal karbon
kaynandan salanr. Biyolojik azot giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn
verimi, organik maddenin denitrifikasyon prosesi iin yeterlilii asndan kontrol edilmelidir. Denitrifikasyon
hacminden nce nitrifikasyonun saland haval reaktr hacmi belirlenmeli daha sonra artlm suda dearj edilen
toplam azot konsantrasyonunu salayacak anoksik hacim oranna gre denitrifikasyon hacmi (V
D
) seilmelidir.
Anoksik reaktrlerin boyutlandrlmasnda anoksik hacim orannn, V
D
/V (anoksik reaktr hacminin toplam reaktr
hacmine oran) %50 deerini amas istenmemektedir. Nitrifikasyon prosesinde kaybedilen alkalinite
denitrifikasyon ile geri kazanlmaktadr. 1.0 gram nitrat azotunun (NO
3
-N) azot gazna evrilmesinde 3.56 gram
CaCO
3
alkalinitesi olumaktadr.

b) Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon
Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon, ierisinde ta veya plastik dolgu malzemesi bulunan bir ortamda
gerekletirilir. Dolgulu yatakta tkanmalarn engellenebilmesi iin periyodik olarak geri ykama gerekebilir. Askda
byme denitrifikasyonunda olduu gibi, bu ilemde de d karbon kayna genellikle gereklidir. Gnmzde
zellikle byk sistemler iin yzeyde oalan sistemlerde etkin denitrifikasyon salamak olduka zordur.

Azot ve Fosfor Giderim Yntemleri
Biyolojik azot ve fosfor giderimi yapan aktif amur sistemleri ksa ve/veya uzun sreli deiken evresel
koullara ve kirlilik yklerine maruz kaldndan en uygun giderim veriminin srdrlebilirliinin salanmas iin
bu sistemlerin uygun ve yerinde lm cihazlar, proses kontrol ekipmanlar ve otomasyon sistemleri ile donatlmas
gerekmektedir.

Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin;
Tasarma ncelikle nitrifikasyon prosesinden balanmal ve sistemin olumsuz evresel koullar
altnda verimli almas iin gerekli nlemler alnmaldr.
kinci admda denitrifikasyon prosesi iin gerekli olan hacimler belirlenmelidir.
Son olarak biyolojik fosfor giderimi iin gerekli tasarm kriterleri oluturularak tank hacimleri
hesaplanmaldr.

Biyolojik ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemi seimi atksu karakterizasyonuna ve evresel
koullara baldr. Bunun yannda endstriyel katlmlarn yksek olduu atksular evsel atksu
karakterizasyonundan ok byk farkllk gsterebileceinden, yukarda bahsedilen tasarm kriterlerinin
uygulanmas asndan sknt olabilir. zellikle endstriyel atksu oran yksek kentsel atksularda ayrabilen
organik madde miktar, trleri ve ayrma hzlarnn yannda azot ve fosfor parametreleri de farkllk
gsterebileceinden, biyolojik azot-fosfor giderimi asndan prosesin uygunluunun detayl olarak aratrlmas
gerekmektedir.

Biyolojik fosfor giderimi verimi atksudaki uucu ya asidi (UYA) konsantrasyonuna baldr. Yksek
konsantrasyonlarda UYA, biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot gideriminden nce konulacak havasz
reaktrlerin daha kk hacim oranlarnda (havasz reaktr hacminin toplam biyolojik reaktr hacmine oran)
projelendirilmesini salayacaktr. rnein, UYA ierii yksek olan atksular iin %5 civarnda bir hacim oran
yeterli olacaktr. te yandan, UYA ierii dk atksular iin fermentasyon prosesinin verimli olmasn salayacak
yksek havasz hacim oranlarna (%15-%25) ihtiya duyulacaktr. Dolaysyla havasz reaktrn hidrolik bekletme
sresi 90 dakika mertebesine ulaabilecektir.

Atksuda nispeten dk KO/TKN, KO/P seviyelerinde biyolojik fosfor giderimi iin UCT, VIP tipi aktif
amur sistemleri tercih edilmelidir. Bunun sebebi havasz tanka geri devir ile (isel geri devir ve amur geri devri)
giren nitrat ve oksijen yknn azaltlmasn salamaktr. Evsel atksular iin KO/TP deerinin dk olmas
durumunda UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri biyolojik fosfor giderimi asndan A
2
O sistemine gre daha
avantajl olmaktadr. Ancak, UCT ve VIP sistemlerinde daha yksek havasz hacim oranlarna ihtiya
duyulmaktadr. Farkl evsel atksu karakterizasyonlar iin nerilen biyolojik ntrient gideren aktif amur sistemleri
Tablo 3.1de zetlenmitir. Tabloda P, atksu artma tesisi giriindeki toplam fosfor ile kndaki znm
fosfor arasndaki fark ifade etmektedir.

Tablo 3.1 Farkl BO
5
/ P ve KO/ P seviyeleri iin nerilen sistemler
Proses BO
5
/ P KO/ P
mg BO
5
/mg P mg KO/mg P
VIP*, UCT** 15-20 26-34
A
2
O*** AO**** 20-25 34-43
Bardenpho >25 >43
* Virginia Initiative plant
* University of Cape Town
** Anaerobik-Anoksik-Aerobik
*** Anoksik-Aerobik
Atksu iinde yava ayran organik madde konsantrasyonu yksek ise biyolojik artma nitesinden nce
amur ya 3-5 gn olan n fermentasyon tanklar eklenebilir. Bunun yansra n keltme tanklarnda amur rts
belirli bir seviyede tutularak n fermentasyon ilemi iin kullanlabilir. amur yann 4-5 gnden fazla olmas
metanojenik aktivitenin artmasna ve biyolojik ntrient giderimi iin gerekli UYA potansiyelinin kaybolmasna yol
amaktadr.

Heterotrofik bakteriler oalma srasnda ntrient ihtiyac olarak fosforu bnyelerine almaktadr. Bu
durumda fosfor giderimi %10-30 mertebesinde olmaktadr. Ancak, biyolojik ar fosfor gideriminde, fosfor
depolayan mikroorganizmalar fosfat ntrient ihtiyacndan daha fazla miktarda depolamakta olup sistemin fosfor
giderimi % 85-95 mertebesine kadar ulamaktadr. Fosfor depolayan heterotrofik mikroorganizmalar nitrat ve
znm oksijenin bulunmad havasz koullarda, atksudaki uucu ya asitlerini depolayarak bnyesinde
tuttuu fosforu hcre dna salmaktadr. Bunu takibeden anoksik ve/veya haval koullarda ise depolama rnlerini
hcre sentezinde kullanarak sald fosfordan daha fazlasn bnyesinde depolamaktadr. Biyolojik ar fosfor
giderimi iin biyolojik denitrifikasyonun yapld anoksik reaktrlerin nne havasz reaktrler de eklenmelidir.
Dier aktif amur nitelerinden geri devir akmlar (isel geri devir ve amur geri devri) ile havasz reaktrlere
dnen nitrat ve oksijen konsantrasyonlar minimum seviyede tutulmaldr.

Biyolojik ar fosfor giderimi iin giri suyundaki kolay ayrabilen organik madde miktar (fermente
olabilen maddeler, uucu ya asitleri vb.) byk nem tamaktadr. zellikle dk konsantrasyonda kolay
ayrabilen organik madde miktar ieren atksular iin uygun proses konfigrasyonu seilmesi gerekmektedir.
Biyolojik amur stabilizasyonunun biyoreaktr iinde gerekletirildii uzun havalandrmal aktif amur sistemleri
yalnz biyolojik ar fosfor giderimi iin uygulanmamaldr. Fosfor ierii yksek biyolojik amura stabilizasyon
(haval, havasz) ilemi uygulandnda amur younlatrma ve susuzlatrma nitelerinden artma tesisine geri
dnen tm geri devir akmlarndaki ntrient ykleri asndan ktle dengesi hesaplanmas gereklidir. Gerekli
grldnde artma tesisine dnen amur geri devir akmlarnda uygun ilave artma ilemleri (kimyasal ktrme
vb.) de uygulanmaldr.

Evsel atksularda biyolojik azot giderim verimi biyolojik artmaya giri atksuyundaki KO/TKN oranna
baldr.

KO/TKN<10 olmas durumunda n denitrifikasyon sistemleri etkin olarak kullanlabilir.
Orann (KO/TKN) 10dan byk olmas durumunda ise sonda denitrifikasyon sistemleri avantajldr.
Bu durumda birden fazla anoksik reaktre sahip; nde ve sonda denitrifikasyon sistemlerinin
avantajlarnn birletii Bardenpho tipi aktif amur sistemi kullanlabilir.

Giriteki organik maddenin yksek olmas kta dk nitrat konsantrasyonunun elde edilmesini salar.
Ayrca, birlikte e zamanl nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemleri de alternatif zm olarak kullanlabilir.

Evsel atksulardan biyolojik azot giderimi, haval ve anoksik koullarn mevcut olduu aktif amur sistemi
konfigrasyonlar ile salanmaktadr. ncelikle haval artlarda amonyum azotu nitrata dntrlmektedir. Oluan
nitrat denitrifiye etmek iin anoksik reaktre geri devrettirmek (Nitrat geri devri) ve atksudaki organik madde ile
tam karmasn salanmak gerekmektedir. ekil E2.3ada verilen sistem n denitrifikasyon prosesidir. Bu proseste
denitrifikasyon haval tankn ncesine yerletirilen anoksik reaktrde salanmaktadr. Proses srasnda znm
oksijenin geri devir akm ile birlikte anoksik reaktre girii minimize edilmelidir. ekil E2.3bde ise iki anoksik
reaktrn kullanld Bardenpho tipi iki kademeli aktif amur sistemi gsterilmektedir. Birinci kademede olan
haval tank takibeden ikinci kademe anoksik reaktrde daha ok bakteriyel isel solunum prosesi kullanlarak azot
giderimini salanmaktadr. Biyolojik azot giderimi e zamanl nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesi ile de
gerekletirilebilir . Bu proseste uygun amur ya ile hem nitrifikasyon hem de denitrifikasyon prosesleri birlikte
yrtlmektedir. Bunun iin znm oksijen seviyesinin reaktr iinde etkin olarak kontrol edilmesi
gerekmektedir. Biyolojik azot giderimi ayn reaktr iinde salanmaktadr. E zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon
prosesi ayn reaktr iindeki farkl blgelerde anoksik ve haval koullarn oluturulmas (oksidasyon havuzlar vb.)
ve/veya ayn reaktr iinde oksijenin dk seviyelerde kontrol ile de salanabilmektedir (ekil E2.3c).


a) nde denitrifilasyonlu aktif amur sistemi b) Bardenpho tipi aktif amur sistemi

c) Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil E2.3 Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri

Atksulardan biyolojik azot giderimi ile birlikte fosfor giderimi iin; havasz, anoksik ve haval koullarn
saland aktif amur sistemi konfigrasyonlar gerekmektedir. Yukarda bahsedilen biyolojik azot giderimi
prosesine ek olarak fosfor depolayan bakteriler iin havasz artlarn da salanmas gerekmektedir. ekil E2.4ada
verilen A
2
O (Havasz (Anaerobik)-Anoksik-Oksik) prosesi n denitrifikasyon prosesi nne bir havasz
reaktrnn eklenmesi ile elde edilmitir. Burada nitrat geri devri anoksik reaktre, amur geri devri son ktrme
tankndan havasz reaktre yaplmaktadr. Havasz koullarn salanmas iin geri devir akmlarndaki nitrat ve
oksijenin minimize edilmesi gerekmektedir. ekil E2.4bde grld gibi, havasz reaktre nitrat geri devrinin
azaltlabilmesi iin havasz tank geri devri anoksik reaktrden yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval tanktan
anoksik tanka, amur geri devri ise son ktrme tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. ekil E2.4cde verilen
VIP prosesinde ise havasz reaktre nitrat geri devrini en az seviyede tutabilmek iin anoksik reaktr blmlere
ayrlmaktadr. Ayn ekilde havasz tank geri devri anoksik reaktrn sonundan yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise
haval tanktan anoksik tankn bana yaplmaktadr. amur geri devri de son ktrme tankndan anoksik tanka
yaplmaktadr. Havasz tanka yaplan nitrat geri devri seyreltik olduundan havasz reaktrn bekletme sresinin
uzun seilmesi daha uygundur. ekil E2.4dte biyolojik azot ve fosfor gideren 5 Kademeli Bardenpho prosesi
gsterilmitir. Bu sistemde, biyolojik azot giderimi yapan 4 Kademeli Bardenpho prosesinin bana havasz
reaktrn eklenmesi ve keltilmi amurun bu reaktre geri devrettirilmesi ile biyolojik fosfor giderimi
salanmaktadr. E zamanl (birlikte) nitrifikasyon/denitrifikasyon prosesine havasz reaktrn eklenmesi ile azot
giderimine ek olarak biyolojik fosfor giderimi de salanabilir. Bu prosese ait aktif amur sistemi konfigrasyonu
ekil E2.4ede verilmitir. Azot ve fosfor giderimli MBR sistemleri de, kullanlabilecek artma alternatifleri
arasndadr.


a) A
2
O tipi aktif amur sistemi b) UCT (University of Capetown) tipi aktif
amur sistemi


c) VIP (Virginia Initiative plant) tipi aktif amur d) Modifiye Bardenpho tipi aktif amur sistemi
sistemi

e) Biyolojik fosfor gideren Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil E2.4 Biyolojik karbon, azot ve fosfor giderimi yntemleri

Yukarda bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyeti, evresel koullar, lke artlar ve ekonomi de
gznnde tutularak en uygun alternatifin seilmesi gerekmektedir. Tablo E2.5de biyolojik azot ve fosfor giderimi
iin nerilen temel tasarm parametreleri ve Ek.3de ise karbon, azot ve fosfor gideren ileri artma tesisinin
boyutlandrlmas admlar verilmitir.

Tablo E2.5 Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin nerilen temel tasarm parametreleri
Aki
X
a
MLSS
b

H
c
(saat) amur
Geri Devri
sel
Geri
Devir
Proses gn g/L Toplam Havasz
Reaktr
Anoksik
Reaktr
Haval
Reaktr
% Q
Giri
% Q
Giri

Azot Giderimi
n denitrifikasyon 7-20 3-4 5-15 1-3 4-12 50-100 100-200
Ardk Kesikli
Reaktr
10-30 3-5 20-30 Deiken Deiken - -
Bardenpho (4-
kademeli)
10-20 3-4 8-20 1-3 4-12 50-100 200-400
(1. tank) (2. tank)
2-4 0.5-1
(3. tank) (4. tank)
Oksidasyon Havuzu 20-30 2-4 18-30 Deiken Deiken 50-100
Biodenitro
TM
20-40 3-4 20-30 Deiken Deiken 50-100
Orbal 10-30 2-4 10-20 6-10 3-6 50-100 stee
bal
(1. tank)
2-3
(2. tank)

Biyolojik Fosfor Giderimi
A/O 2-5 3-4 0.5-1.5 - 1-3 25-100
A
2
/O 5-25 3-4 0.5-1.5 0.5-1 4-8 25-100 100-400
UCT 10-25 3-4 1-2 2-4 4-12 80-100 200-400
(anoksik)
100-300
(haval)
VIP 5-10 2-4 1-2 1-2 4-6 80-100 100-200
(anoksik)
100-300
(haval)
Bardenpho (5-
kademeli)
10-20 3-4 0.5-1.5 1-3 4-12 50-100 200-400
(1. tank) (1. tank)
2-4 0.5-1
(2. tank) (2. tank)
AKR 20-40 3-4 1.5-3.0 1-3 2-4
a
amur ya
b
Reaktrdeki askda kat madde konsantrasyonu
c
Hidrolik bekletme sresi

Kimyasal Yntemler
Fosforun kimyasal olarak artlmasnda alminyum ve demir tuzlar ya da kire kullanlabilir. Kimyasal
ktrmede, fosfat metal-fosfat tuzlar halinde ktrlerek uzaklatrlmaktadr. Fosfor giderimi iin eklenen
kimyasal maddeler artma tesisi n ve son ktrme tanklar ncesinde uygulanabilecei gibi artlm suda da
uygulanabilmektedir. Ancak kimyasal madde eklenmesinden sonra mutlaka bir ktrme ilemi gerekmektedir.
Kimyasal madde eklenmesi durumunda artma tesisinin alkalinite dengesinin de kontrol edilmesi gerekmektedir.

Aktif amur Sisteminin Modifikasyonlar
a) Uzun Havalandrmal Aktif amur Sistemleri
Klasik aktif amur sistemlerinin deitirilmi bir eklidir. Bu sistemde, amur yk ok dk
tutulduundan mikroorganizmalar, oalma erisinde lme faznda faaliyet gsterirler. Uzun sreli bir
havalandrma uyguland iin amur ya yksek olup daha stabil bir amur elde edilmektedir. Sistemde oluan
fazla amur, dorudan amur kurutma yataklarna veya mekanik su alma tesislerine verilebilir. Kk (paket)
artma sistemleri ve oksidasyon havuzlar, uzun havalandrmal aktif amur tarznda almaktadr. Boyutlandrma
kriterleri aadaki gibi alnabilir:

-F/M : 0.05 - 0.15 kg BO
5
/kg UAKM .gn
-Hacimsel ykleme : <0.35 kg BO
5
/m.gn
-amur konsantrasyonu : 3-6 g UAKM/L;
-Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat (uzun havalandrma)
-amur ya: 20-30 gn
-O
2
gereksinimi: yaklak olarak 1.8 O
2
/kg giderilen BOI
5

-Kartrc gc:
30 ile 40W/m trbin tipi yzey havalandrclar iin
3 ile 10 W/m kartrclar iin
10-20 W/m ince kabarckl havalandrma sistemleri iin


b) Oksidasyon Hendei
Oksidasyon hendekleri dairesel ya da oval ekilli hendekler olup mekanik yntemlerle (rotor ya da yzey
havalandrc) havalandrlrlar. Izgaradan geirilerek veya keltilerek katlardan arndrlm atksu, hendek iinde
0.3-0.4 m/s yatay hzla hareket ederken havalandrlmaktadr. Oksidasyon hendekleri, genellikle uzun
havalandrmal aktif amur sistemi zelliindedir. Hendek knda dier biyolojik sistemlerde olduu gibi,
ktrme tank ile katlarn (amurun) kelmesi salanmaktadr. Dk atksu debileri (kk ve orta nfuslu
yerleimler) iin uygun olup, dier sistemlere kyasla daha az teknoloji gerektiren ve fazla iletme becerisi
gerektirmeyen sistemlerdir. Boyutlandrma kriterleri aadaki gibi alnabilir:

-Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat
-amur ya: 20 gn
-amur konsantrasyonu : 2-5 g UAKM/L;
-Yatay Ak hz: 0.3-0.4 m/s

c) Ardk Kesikli Reaktrler
Ardk kesikli reaktrler (AKR), zellikle kk ve orta nfuslu yerleim yerlerinde yaygn olarak
kullanlan aktif amur sistemleridir. Atksu miktarna bal olarak ardk kesikli reaktrler de tek ya da birden ok
reaktr paralel olarak kullanlabilir. Ardk kesikli reaktrler, 1) doldurma, 2) havalandrma/kartrma, 3)
ktrme, 4) boaltma ve 5) dinlendirme fazlarndan olumaktadr. Bu fazlarn srelerinin toplam evrim sresini
vermektedir. Fazlarn sreleri ayarlanarak organik karbon, biyolojik azot ve fosfor giderimi salanabilir.
Doldurma/kartrma ve havalandrma fazlarnn (srelerinin) farkl ekillerde uygulanmas ile etkin organik karbon
ve biyolojik ntrient giderimi salanabilmektedir. rnein organik karbon kayna salamak iin doldurma sresi
havalandrma/kartrma faz boyunca srdrlebilir. Fazlardan bo faz, paralel altrlan AKR sistemlerinin faz
srelerinin ayarlanmasnda ve fazla amur atlmas ilemleri iin kullanlmaktadr.

AKR sistemlerinde reaktrn balang ve doldurma hacmi arasndaki oran ayarlanarak nitrat geri devri
yaplm olur. Reaktrdeki havasz koullarn oluabilmesi iin nitratn olmamas gerekmektedir. Biyolojik fosfor
giderimine ynelik olarak havasz koullar salayacak iletme dzenine (nitrat geri devrinin azaltlmas, atksudaki
uucu ya asiti (VFA) potansiyelinin kullanlmas, uygun kartrma sreleri vb) ihtiya duyulmaktadr.

) Membran Biyoreaktrler
Membran biyoreaktrler (MBR), klasik aktif amur sistemlerinin gelitirilmi ekli olup, biyolojik
reaktrler ile membran teknolojisinin birletirilmi halidir. Biyolojik artmadan sonra, ktrme havuzu yerine
ultrafiltrasyon (UF) veya mikrofiltrasyon (MF) membranlar kullanlarak, kat/sv ayrma ilemi
gerekletirilmektedir.

Membran biyoreaktrlerde elde edilen sznt suyu, askdaki maddeler, bakteri ve virslerden arndrlm,
geri kullanlabilecek mertebede temiz sulardr. Membran biyoreaktrlerin iki deiik tertip tarz vardr. Bunlardan
birincisinde, ayrma ve ayrma ilemi ayn tankda, ikincisinde ise ayr tanklarda gereklemektedir. ekil E2.5ada
grld zere, iki ilemin ayn tankda gerekletii birleik sistemde, plaka ve ereve veya boluklu elyaf
membranlar kullanlmaktadr. Bu sistemlerde, sznt akm vakum ile ekilmektedir. Ayrk sistemde, tbular,
spiral sargl veya boluklu elyaf membranlar kullanlmaktadr. Biyolojik sistemden kan atksu bir pompa ile
membranlara gnderilmektedir. Membranda akm ikiye ayrlmakta, sznt ksm uzaklatrlmakta, konsantre
akm ise biyolojik reaktre geri devir ettirilmektedir (ekil E2.5b). Evsel atksularn artmnda son yllarda,
birleik sistem MBR sistemleri yaygn hale gelmitir. Ayrk sistem ise daha ok endstriyel atksularn artmnda
kullanlabilmektedir.

MBRler zellikle debisi az olan, otel ve tatil ky gibi yerleim yerleri iin ok uygun bir sistemdir. Evsel
atksularn geri kazanlmasnda yaygn kullanm sz konusu olduu gibi endstriyel atksularn artlmasnda da bir
ok alanda kullanlmaktadr. Son zamanlarda byk kapasiteli tesislerde de kullanlmaya balanmtr.

ekil E2.5 Membran biyoreaktrlerde uygulanan deiik tertip tarzlar

Membran biyoreaktrlerin en nemli zellii, yksek organik ykleri karlayabilmesidir (10 kg KO/ m
3
.
gne kadar). Membrann tipine bal olarak, havalandrma havuzunda biyoktle miktar, 40000 mg/L mertebesine
kabilmektedir. Bundan dolay, havalandrma havuzunun hacmi ile oluan amur miktar ok azalr. Biyoktleye
dnm oran, klasik aktif amur sistemlerinde, 0.5 kg AKM/kg KO
giderilen
mertebesinde iken, membran
biyoreaktrlerde bu deer, 0.05-0.2 kg AKM/kg KO
giderilen
civarndadr.

MBR prosesinin optimum tasarm olduka komplekstir. Zira membran performans ve maliyeti, enerji
tketimi ve amur artm gibi birok faktr gz nnde tutulmaldr. Ayrca, bunlarn ounluu birbiri ile alakal
olup yatrm ve iletme masraflarn olumsuz ynde etkileyebilmektedir. MBR'nin avantaj, yksek biyoktle
konsantrasyonunda sistemi kullanabilme imkandr. Bu nedenle, hacimsel yk arttrmak da mmkndr. Yksek
biyoktle konsantrasyonu ise oksijen transferi ve amur viskozitesini, dolaysyla enerji masraflarn etkilemektedir.

Membran seimini etkileyen en nemli faktr, membrann aksdr. Dier nemli bir faktr de, membrann
maliyetidir. Atksuyun trne bal olarak, membran seimi deiebilir. Artlacak atksu geri kazanlacaksa, daha
iyi kalitede su reten membranlar seilebilir. Ayrca, membranlarn tkanma eilimi az olmal (hidrofilik) ve kolay
temizlenebilmelidirler.

MBR sistemlerinin boyutlandrlmasnda kullanlan en nemli parametre akdr. Boyutlandrmada, boluklu
elyaf membranlar iin ak deeri olarak 10-25 L/m
2
.sa (ortalama 13 L/m
2
.sa), levha halindeki membranlar iin ise
10-30 L/m
2
.sa (ortalama 17 L/m
2
.sa) deerleri alnabilmektedir. Oksijen transfer katsays, biyoktle
konsantrasyonu arttka azalmakta, enerji ihtiyac ise artmaktadr. Enerji ihtiyac olarak boluklu elyaf membranlar
iin 0.7-1.0 kWsa/m
3
, levha halindeki membranlar iin ise 0.7-0.8 kWsa/m
3
deerleri alnabilmektedir. Enerji
ihtiyac, 15000 mg/L biyoktle konsantrasyonuna kadar sabit kalmakta, 15000 mg/Lnin zerindeki biyoktle
konsantrasyonlarnda ise artmaktadr. MBR sistemlerinde gerekli membran alann bulmak iin ak deeri
seilmekte ve debi, seilen bu ak deerine blnmektedir.

MBR sistemlerinde, azot giderimi de yaplabilmektedir. Haval reaktr ncesinde, anoksik blme ilave
edilebilmektedir. Anoksik blme olmadan bile, haval reaktrdeki yksek biyoktle konsantrasyonlarndan dolay,
haval reaktr ierisinde yer yer anoksik blmeler oluabilmekte ve klasik aktif amur sistemlerine gre daha
yksek azot giderimleri meydana gelebilmektedir.

Son ktrme Havuzlar
Son ktrme havuzlar biyolojik artmadan sonra artlm atksuyu biyoktleden yerekimi etkisi ile
fiziksel olarak ayran dairesel ya da dikdrtgen planl havuzlardr. Dairesel havuzlarda biyoktle atksu karm
besleme ekli olarak merkezden ya da evreden yaplmakta, artlan su radyal dorultuda hareket etmektedir.
Dikdrtgen planl havuzlarda ise yatay hareket ederek ktrme tankndan kmaktadr. Giri yaps ve amur
toplama sisteminin tasarm ktrme tankndaki laminer akm koullarn ve amurun kelme zelliini
bozmayacak ekilde yaplmaldr. Ayrca, giri yaps ve kprnn hz, karmn enerjisini krc dzenekler ile
donatlmal ve gerekli hz tahkikleri yaplmaldr.

keltilmi su, son ktrme havuzlarndan savaklar yardm ile toplanmaktadr. Birim savak ykleri
hesaplanarak, toplam savak uzunluu ve savak saysna karar verilmektedir. Gerekli grld takdirde tek ve ift
Giri
Fazla amur
k
(Sznt)
Giri
k
(Sznt)
Fazla amur

a) Ayrk sistem
b) Birleik sistem
Biyoreaktr
Biyoreaktr
tarafl savaklar tekil edilmektedir. Savaklar genellikle, dikdrtgen veya gen tipli olarak seilmektedir. Savak
yaplar minimum ve maksimum ykleri geirecek ekilde planlanmaldr.

Yzeydeki kpk ve tabandaki biyolojik amur birikintilerinin uzaklatrlmas iin uygun bir yzey ve
taban syrma tertibat bulunmaldr. Tabandan amur toplama ilemi kprye bal syrc ya da pompa ile emme
tipli olarak projelendirilir. amur haznesinin bykl amurun zelliklerine ve amur boaltma aralklarna
uygun olmaldr. Kprye bal syrc olan sistemlerde havuz taban uygun tekil edilmelidir. Emme tipli syrma
tertibatnda son ktrme tanknn taban dz olmaldr. Son ktrme tankndaki kenar su derinliinin en az 3 m
civarnda olmas ngrlmektedir.

zellikle biyolojik ntrient (azot ve fosfor) giderimi yapan sistemlerde son ktrme tanknn tasarm,
sistemin verimi asndan byk nem tamaktadr. Son ktrme tanknda bekletme sresi ve besleme ekli,
denitrifikasyondan dolay serbest azot gaznn ortaya kmasna izin vermeyecek ekilde seilmelidir. Aksi halde
serbest azot gaz biyolojik amurun yzmesine neden olabilir. Ayrca amurun son ktrme tanknda ok
beklemesi sonucu havasz koullarn olumas fosfor depolayan bakterilerin bnyesine ald fosforu tekrar
salmasna neden olmakta ve k suyu kalitesini bozmaktadr. Dolays ile projelendirmede bu hususlar gznne
alnmaldr.

Son ktrme havuzlar iin ana tasarm parametreleri, bekletme sresi (t), kat madde yk (q
M
), yzeysel
hidrolik yk (q
H
) ve kenar su derinliidir (H
S
). Bu parametrelerden kat madde yk havalandrma havuzundan son
ktrme tankna gelen (atksu ve amur geri devir debileri ile birlikte) toplam kat madde yknn havuzun etkin
yzey alanna blnmesi ile bulunmaktadr. Yzeysel hidrolik yk ise havuzun yzeyinden savaklanan artlm su
debisinin havuzun yzey alanna blnmesi ile bulunmaktadr. Son ktrme tanknn tasarm kriterlerinin
maksimum debi koullarnda da kontrol edilmesi gereklidir. Biyolojik fazla amur, geri devir akmndan (ya da
biyolojik reaktrden) dzenli olarak atlmal ve amur ileme nitelerine hemen ulatrlmaldr. Son ktrme
havuzu boyutlandrma kriterleri aada zetlenmitir:

Yzey yk: < 0.6-0.7 m
3
/m
2
.sa
Bekletme sresi: 2-4 sa
Derinlik: 2.5-5 m
Kat madde yk: < 3-6 kg AKM/m
2
.sa

Havasz Artma Sistemleri
Havasz artma, organik atklarn oksijensiz ortamda biyolojik srelerle ayrtrlarak metan (CH
4
) ve
karbondioksite (CO
2
) dntrlmesi olarak tanmlanmaktadr. ounlukla artma amurlar ve yksek
konsantrasyonda organik madde ieren endstriyel atksular iin uygulanan bu artma sistemi son yllarda kentsel
atksularn artlmasnda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Oluan biyolojik amur miktarnn dk olmas, haval
sistemlere gre daha az alan kaplamas, biyoenerji eldesine imkan vermesi, mekanik-ekipman maliyetinin dk
olmas ve reaktrlerin beslenmedii durumlarda mikrobiyal aktivitenin uzun sre koruyanabilmesi havasz artma
sistemlerinin stn taraflardr. Ancak bu artma sistemleri ile alc ortama dearj kriterlerinin salanmas mmkn
deildir. Bu nedenle havasz ve haval artmann birlikte uygulanmas daha uygundur.

Havasz artmay gerekletiren mikroorganizma topluluunun kapasitesinden yksek oranda
yararlanabilmek iin reaktrde uygun evre artlarnn salanmas gereklidir. Bu evre faktrlerinden en nemlisi
scaklktr. Evsel atksularn artm srasnda scaklk dnda dier parametreler ok etkili deildirler. Havasz
sistemler farkl scaklk snfna gre iletilebilir. Bunlar sakrofilik (<20C), mezofilik (25-40C) ve termofilik
(>45C)tir. Evsel atksularn KO konsantrasyonu nisbeten dk olduu iin bu sistemlerden elde edilen gaz
miktarlar kk tesislerde ekonomik olarak deerlendirilemeyecek miktarlardadr. Bu nedenle reaktr iletme
scakl seilirken stma iin dardan enerji kaynana ihtiya duyulaca gz nnde bulundurulmaldr. Enerji
gereksinimini azaltmak iin, havasz artma hava scaklnn yksek ve gece ile gndz arasndaki scaklk
deiiminin dk olduu yerleim yerlerinde tercih edilmelidir. Havasz artma zellikle mevsimlik artmann sz
konusu olduu turistik blgelerde byk bir potansiyele sahiptir.

Reaktrler genellikle silindirik veya yumurta kesitli olarak tasarlanrlar. Reaktr tipi havasz sistemlerde,
atksu reaktr tabanndan beslenerek yukar doru ak salanr. Mikroorganizmalar reaktr tipine bal olarak
askda veya yzeyde oalrlar. Kentsel atksu artmnda yaygn olarak kullanlan havasz artma tipleri havasz
filtre, havasz amur yata ve havasz lagndr.

a) Havasz Filtre
Dolgu malzemesi boluklarnda ve yzeyinde tutunan mikroorganizma ile atksuyun etkin temasnn
saland bir artma sistemidir. Dolgu malzemesi biyoktleyi sistemde tutan en iyi bileendir. Reaktrdeki
biyoktle belli oranda filtre dolgu malzemesi zerinde ince bir biyofilm tabakas halinde tutunur, ancak sistemdeki
toplam biyoktlenin byk bir ksm malzeme iinde ve arasndaki boluklarda biriken granler ve flokler amur
halindedir. Havasz filtrelerin ileyii, damlatmal filtrelerin mekanizmasna benzer, ancak havasz filtrelerde giri
suyu tabandan verilir. Sistemin sakncalar ise sistemde oluan artma amurlar, giri akmndaki askda kat madde
ve kelen mineraller nedeniyle tkanma ihtimalidir. Bu nedenle znm organik maddelerin artlmas iin
uygun bir sistemdir. Dier klasik artma ilemlerinde olduu gibi, bu sistemde de ham atksu nce zgaralardan ve
kum tutucudan geirilir. Havasz filtreler dier havasz ilemlere gre daha dk scaklklarda alrlar.

Hidrolik bekletme sresi 4-36 sa arasnda deiir. Evsel atksularn yksek verimlerde havasz olarak
artlabilmeleri ve reaktr ierisinde iyi bir karmn salanabilmesi iin sistemin yksek hidrolik yklerle
beslenmesi gerekmektedir. Bu sebeple, dk kirlilik yklerine sahip atksularn havasz artmlar srasnda gerekli
reaktr hacimleri, genellikle hidrolik bekleme sresi ile belirlenmelidir. Bu sistemlerde kentsel atksu iin hacimsel
ykleme 0.1 ile 1.2 kg KO/m
3
.gn arasndadr. KO giderme verimi %50-70 civarndadr. Havasz filtreler daire
veya dikdrtgen enkesitli, ap veya genilii 6-26 m, ykseklii ise 3-13 m arasnda deien reaktrlerdir. Dolgu
malzemesi zgl yzeyi, sentetik malzeme tipinden bamsz olarak ortalama 100 m
2
/m
3
alnabilir.

Ayn zamanda alt ksmnda dolgu malzemesi bulunmayan hibrid filtrelerin kullanm da yaygndr. Bu tip
reaktrlerde alt ksm granler amurlu havasz amur yata; dolgu malzemeli st ksm ise yzeyde oalan
biyoktlenin hakim olduu ve daha ziyade lamelli keltici ilevi grmektedir. Havasz filtre reaktr yksekliinin
st 2/3 lk ksmn kaplamal ve dolgu ykseklii asgari 2 m olmaldr.

b) Havasz amur Yata
yi kelen floklardan oluan amur yata, kendine has zellikleri nedeniyle biyoktlenin sistemde
kolaylkla tutulduu yukar akl bir sistemdir. Sistemin akkanlk zellii atksu ile biyoktlenin temas yzeyini
artrdndan yksek KO giderim verimleri elde edilmektedir. Dier klasik artma tesislerinde olduu gibi, zgara
ve kum tutucudan geirilen atksu datm yapsnda bulunan ok saydaki dey borularla tanarak havasz amur
yata reaktrne alnmaktadr (ekil E2.6). Bu reaktr tipinde ap 1-5 mm olan granler biyoktle ile birlikte flok
yapdaki biyoktle de gzlenmektedir. Granller yksek younlua sahip olup yksek kelme hzna ve yksek
metanojenik aktiviteye sahiptirler. Biyoktlenin granler ya da flok yapda olmas sistemin verimini
etkilememektedir. Reaktrdeki biyoktleyi muhafaza etmek iin yukar ak hz ortalama debide 0.5 m/sai ve pik
debide ise 1.2 m/sai gememelidir.

Bu tip artma sistemleri genellikle 20C ve st scaklklara sahip iklim koullarnda tercih edilmektedir.
Reaktrdeki ortalama biyoktle konsantrasyonu 70 kg/m
3
olarak ve hidrolik bekleme sresi de ortalama debide
h

810 gn alnabilir. Kentsel atksularn artld havasz amur yatakl reaktrlerde (HYR) toplam derinlik 4.5-
5.0 m olup amur rts kalnl 2.0-2.5 mdir. st ksmdaki kelme blgesi ykseklii 2.0-2.5 m alnabilir.
Yeterli seviyede amur kelmesi iin maksimum yzeysel hidrolik ykleme 11.2 m/sa snrlarn amamaldr.
Organik ykleme 0.3-1.0 kg KO/kg UKM.gn, hacimsel ykleme ise 1-3 kg KO/m
3
.gn olarak alnmaldr. Floklu
tip amur ihtiva eden sistemin enkesit tayininde de yzeysel hidrolik ykn 1-1.5 m/sai amamas tavsiye
edilmektedir.











ekil E2.6 Havasz amur yata sistemi ak emas

c) Havasz Lagnler
Haval ortam salayacak znm oksijenin olmad derin havuzlardan oluan sistemdir. Geirimsiz kil
tabakasndan oluturulmu bu havuzlar genellikle kentsel atksularn n artmnda kullanlmaktadr. Endstriyel
atksulardan dolay artacak organik yke de cevap vermesi asndan ideal bir n artma sistemi olarak
dnlebilir. Bu n artmada, kelebilen kat maddelerin tabanda birikmesi, rmesi ve sv fazdaki organik
maddelerin ayrmas salanmaktadr. Havasz lagn k suyu alc ortama dearj iin uygun deildir. Dearj
HYR
Gaz
Fazla amur
Haval Artma
Sulamaya
Ham
Atksu
Oksidasyon hendei
Havalandrmal Fakltatif lagn
Stabilizasyon havuzu
Yapay sulakalan

Kum tutucu
standartlarn yakalamak iin gerekli artma genellikle haval veya fakltatif lagnler kullanlarak yaplr. Arazinin
ok ve maliyetinin dk olduu kk ve krsal yerleim yerlerinde uygulanan bir sistemdir. Dk ilk yatrm ve
iletme maliyetlerinden dolay havasz lagnler dier artma sistemlerine gre daha caziptir. Havasz artma
sistemlerinde sralanan stnlklerin yansra en nem zelliklerinde biri deiken organik yklemelere hzl ve
etkili bir ekilde cevap verebilmesidir. Havasz lagnlerde herhangi bir havalandrma, stma veya kartrma
yaplmaz. Bu nedenle enerji gereksinimi de yoktur. Buna karn geni arazi ihtiyac, istenmeyen kokularn olumas
ve uzun bekletme sreleri gibi mahzurlar bulunmaktadr.

Havasz lagnlerin giriine genellikle ubuk zgara ve sonrasnda debi lm iin Parshall sava
yerletirilebilir. Lagnlerin zeri, retilen metan gaznn toplanmas ve kullanm iin kapatlabilir. Ancak bu
uygulama pratik deildir. Havasz ortamn oluturulmas ve yzeyde oluacak oksijen difzyonunu azaltmak iin
lagn derinliinin en az 2-4 m olmas gerekmektedir. Uygulamada genellikle 6 m seilmektedir. Derinliin artmas
ile lagnn yzey alan azalmakta ve lagndeki s korunmu olmaktadr. Tipik kabul edilebilir organik ykleme
hz scakla bal olarak 0.04 ile 0.3 kg BO
5
/m
3
.gn arasnda deimektedir. Hidrolik bekletme sresi 1-50 gn
aralnda olabilir. Yzey alan 0.2-0.8 ha seilebilir. Tabanda biriken kat maddelerin miktar ylk lmler
yaplarak belirlenmelidir. Genellikle 5-10 ylda bir biriken kat maddelerin lagnden ekilmesi gerekmektedir.

Basit (Doal) Artma Sistemleri
a) Havalandrmal Lagnler
Havalandrmal lagnler, 2.5-5 metre derinliinde toprak yaplardr. Havalandrma, dubalar veya sabit
kolonlar zerine yerletirilen mekanik havalandrclar vastasyla yaplr. Bu havuzlar, stabilizasyon havuzlarna
gre daha ksa bekletme srelerinde iletilmekte ve daha derin tasarlanmaktadr. Bu nedenle, stabilizasyon havuzlar
ile kyaslandnda nemli oranda daha kk hacimlere sahiptirler. Mekanik ekipman olarak, yzeysel
havalandrclara ihtiya vardr.
naatlar, stabilizasyon havuzlarnn inaatna benzemektedir. Bu havuzlarn tasarmnda byk esneklikler
mevcuttur. Bu tip lagnler bir taraftan basit fakltatif tipte, dier taraftan da amur geri devrinin yapld daha
verimli ve kompleks niteler olarak projelendirilebilirler. Her iki durumda da havalandrmal lagnlerin inaat ve
iletilmeleri ok kolaydr. Bu nedenle hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde yaygn kullanm alanna
sahiptirler. Havalandrmal lagnlerin tasarmnda gznne alnan faktrler, BO giderimi, k suyu zellikleri,
oksijen ihtiyac, scaklk etkisi, kartrma iin gerekli enerji ve kat ayrma sistemidir. Lagn k atksuyunda
nemli parametreler BO ve AKM konsantrasyonudur. k suyundaki BO ve AKM konsantrasyonlar bazen
kk miktarda algi de kapsamaktadr. Oksijen ihtiyac aktif amur tasarmnda kullanlan yntemlere gre
belirlenmektedir. htiya duyulan oksijen miktar, giderilen BOnin 0.7 ile 1.4 kat olarak alnmaktadr.
Havalandrmal lagnler, geni iklim artlar ve scaklk deiimlerinde kurulup ve iletilecekleri dnlerek
tasarlanrlar. Burada, scakln nemli etkileri, biyolojik aktiviteyi azaltmas, artm verimini drmesi ve buz
oluturmasdr.

Havalandrmal lagnler, evsel ve endstriyel atksularn artmnda baar ile kullanlmaktadrlar. Balca
tipe ayrlabilirler: Fakltatif, haval ve haval amur geri devirli. Her tip havalandrmal lagnde de biyolojik
artma prensipleri ayndr. Tasarm kriterleri Tablo E2.6da verilmitir.

Fakltatif havalandrmal lagnlerde, birim hacim bana den enerji younluu, gerekli oksijen miktarnn
svya verilmesi iin yeterlidir. Fakat bu enerji girdisi, btn katlar askda tutmak iin yeterli deildir. Bunun
sonucunda, lagne giren askda kat maddelerin bir ksm ve substrat giderimi sonucunda oluan kat maddeler,
tabana kmeye balarlar ve tabanda havasz bozunma meydana getirirler. Bu lagnlerdeki aktivite ksmen haval,
ksmen de havasz olduundan bu tip lagnlere fakltatif denir.

Haval lagnlere verilecek enerji, sadece istenilen miktarlardaki oksijeni sv ierisine verecek seviyede
deil, ayn zamanda aktif amur havalandrma tanklarnda olduu gibi btn kat maddeleri askda tutacak seviyede
olmaldr. Bu nedenle, bu tip lagnlerde fazla askda kat kelmesi gzlenmez (ekil E2.7a). Artm verimi fazla
yksek deildir. k suyunda ok miktarda askda kat madde bulunduundan verim yaklak olarak % 50-60
seviyesindedir. Daha iyi BO ve kat madde giderim istenirse ktrme gerekmektedir.

amur geri devirli haval lagnler, uzun havalandrmal aktif amur sistemlerine benzer. Enerji girdisi hem
oksijen ihtiyacn karlayacak hem de btn katlar askda tutacak seviyede olmaldr. Bu lagnlerdeki amur geri
devrinden dolay kat madde konsantrasyonu da olduka yksektir. letmeyi kolaylatrmak iin lagn ierisinde
bir ktrme blgesi oluturulabilir veya alternatif kullanm amacyla sistem iki gzl yaplabilir. BO giderimi
yksek olup %95-98 aralndadr. Sistemde ayn zamanda nitrifikasyon da gereklemektedir.

Bu havuzlarn boyutlandrlmasnda, uygun bekletme sresi seilerek hacim hesaplanr. Seilen mekanik
havalandrc iin uygun su derinlii seilerek boyutlar ve bu boyutlara gre dispersiyon katsays belirlenir.
Dispersiyon says iin dispersiyon katsays bilinmelidir. Havuz ekline ve akma gre dikdrtgen havuzlar iin
dispersiyon says D, (16.7-33).B arasnda alnabilir. Havuz scakl hesaplanr ve bu scaklktaki K
L
deeri
bulunarak, Wehner-Wilhelm denkleminden veya bu denklemin kullanlmasyla elde edilen tablo veya grafikten
k konsantrasyonu belirlenir. Havalandrmal lagnlerde havalandrc gc, fakltatif olanlarda havuz hacmi
bana 1.0-1.2 W/m
3
ve haval olanlarda ise 2.75 W/m
3
den byk alnarak hesap yaplr. Giderilen BO
5
bana
havalandrc gc ise 1.8-2 kWdir. Kii bana gerekli yzey alan, 1.5 ile 3 m alnabilir ve iki kademeden
oluabilir. Birincisi, havalandrma, ikincisi ise ktrme havuzudur. Birinci havuzdaki hacim ihtiyac, kii bana 3
m
3
ve havuz derinlii, 2.5-3 m olabilir. ktrme havuzunda ise hacim ihtiyac, kii bana 0.3-0.5 m
3
aralndadr.



Tablo E2.6 Evsel atksular artan farkl tipteki lagnlerin tasarm kriterleri
zellik Fakltatif Haval srekli akl Haval geri devirli
Kat madde kontrol

Yoktur (bir ksm
ker, dier ksm
artlm su ile kar)
Ksmen (katlar
kmez, artlm su ile
kar)
Tam kontrol (fazla
amur kontroll olarak
sistemden ekilir)
Lagndeki AKM

konsantrasyonu, mg/L
50-150

100-350

3000-5000

UAKM/AKM (%) 50-80 70-80 70-80
amur ya
c
, gn

Yksek

Genellikle 5

Scak iklim: 10-20
Ilk iklim: 20-30
Souk iklim: >30
BOI giderim hz
(20
o
Cde gnlk,
filtrelenmi), kg/m
3
/gn
0.6-0.8

1-1.5

20-30

Scaklk katsays, 1.035 1.035 1.01-1.05
Hidrolik kal sresi,
gn
3-12

Genellikle 5

0.5-2

BOI giderim verimi
(%)
70-90

50-60

95-98

Nitrifikasyon Yok Uygunsuz artlar Az
Koliform giderimi (%) 60-99 60-90 60-90
Lagn derinlii, m 2.5-5 2.5-5 2.5-5
Arazi ihtiyac,(m
2
/kii)
Scak iklim
Ilk iklim

0.3-0.4
0.45-0.9


0.3-0.4
0.35-0.7

0.15-0.25
0.25-0.55
G ihtiyac,
kW/kii-yl
hp/1000

12-15
6

2-2.5
6


12-14
2-2.5

18-24
3-5
Min.g
(kW/10
3
m
3
lagn hacmi)

0.75-1
(eit O
2
yaymak)

2.75-5
(btn katlar askda
tutmak)

15-18
(btn katlar askda
tutmak iin)

amur

Birikir ve birka yl
sonra uzaklatrlr

Birikim olmaz. Kat
maddeler artlm su
ile kar
Fazla amur gnlk
uzaklatrlr

k yaps

savakla dar verilir Ksmi veya tam boru
kullanlr
Savak veya boru
kullanlr

b) Stabilizasyon Havuzlar
Stabilizasyon havuzlar, en basit ve iletilmesi kolay artma sistemleridir. Bu havuzlarda, enerji ve mekanik
tehizata ihtiya yoktur. Ayrca yetimi iletme elemanna da ihtiya duyulmaz. Bu sistemde atksular s
havuzlarda uzun sre bekletilmekte ve organik maddelerin ayrmas salanmaktadr. Ancak yukarda belirtilen ok
byk stnlklerinin yannda, geni araziye ihtiya gstermeleri bir mahzur olarak alnabilir. Dolaysyla,
stabilizasyon havuzlar ancak arazinin ucuz ve iklim artlarnn msait olduu scak ve lman blgeler iin uygun
artma sistemi olarak dnlebilir. Stabilizasyon havuzlar, reaksiyon kinetikleri ve akm ekilleri ynnden
reaktrlere benzemektedir. Artm verimi, BO giderimi ile birlikte mikroorganizma ve besi maddeleri (N ve P)
artmnda da istenilen artlar salayacak ekilde tasarlanabilir. Stabilizasyon havuzlarn snfta toplamak
mmkndr. Bunlar, haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlardr. Bunlara ait boyutlandrma kriterleri
Tablo E2.7de verilmitir.

Haval stabilizasyon havuzlarnda derinlik, k geirimini ve fotosentezle alg oluumunu en yksek
seviyede tutmak iin olduka sdr. Derinlikleri, 0.5 m civarndadr. Havasz stabilizasyon havuzlar ise daha derin
inaa edilirler. Havasz ve fakltatif mikroorganizmalar, nitratlar ve slfatlardaki oksijeni kullanrlar. Bu tip
havuzlar yksek organik ykleri kabul edebilirler ve alg fotosentezi olmadan alabilirler. In geirimi bu
havuzlarda nemli olmadndan, 3-5 m derinlikler kullanlr. Ancak gnmzde bu havuzlar yerine daha verimli
olduklar iin havasz amur yatakl reaktrler (HYR) veya havasz perdeli reaktr (HPR) sistemleri kullanlabilir.

Tablo E2.7 Haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlar iin tasarm parametreleri
Parametre Haval Fakltatif Havasz
Hidrolik bekletme sresi, gn
Su derinlii, m
BO
5
yk, kg/ha.gn
znm BO
5
giderimi, %
Toplam BO
5
giderimi, %
Alg konsantrasyonu, mg/L
k AKM, mg/L
5-20
03-1
40-120
90-97
40-80
100-120
100-250
10-30
1-2
15-120
85-95
70-90
20-80
40-100
20-50
2.5-5
200-500
80-95
60-90
0-5
70-120

Fakltatif stabilizasyon havuzlar, ne tam haval ne de tam havaszdr. Bu havuzlarn derinlikleri 1 - 2 m
arasndadr. Fakltatif stabilizasyon havuzlarnda iki tabaka mevcut olup, yzeye yakn ksmlarda alglerin faaliyeti
sonucu oksijen bulunur. Bu yzden st tabaka haval olup, organik maddelerin keldii alt tabaka havaszdr. Bu
tip havuzlar ksmen haval, ksmen de havasz olarak almaktadr. Bu nedenle hem alg hem de fakltatif
mikroorganizma geliimi olmaktadr (ekil E2.7b). Gndz gne nda havuz arlkl olarak haval karakterde
iken, gece havuz tabanndaki su havasz karakterdedir. Dnyadaki mevcut havuzlarn ou fakltatif tiptedir.
Bekletme sreleri iklim durumuna gre 20 - 40 gn, hatta daha fazla alnabilir. BO giderme verimi, iklime,
bekletme sresi ve karm ekline bal olarak % 70 ile 90 arasnda ve koliform giderme verimi % 60 ile 99.9
arasnda deimektedir.

Stabilizasyon havuzlarnn boyutlandrlmas u kademelerden olumaktadr: Oksijen retimi hesaplanr. 20
C iin birinci mertebe karbonlu organik madde giderim hz sabiti, K
p
tahmin edilir, havuz scakl seilir ve
K
p
de scaklk dzeltmesi yaplr. Dispersiyon says, D seilir. Gerekli verim veya S/So deerlerinden K
p
.t
hesaplanr ve bekletme sresi t, bulunur. Daha sonra havuz hacmi hesaplanr ve boyutlar belirlenir.

Fakltatif stabilizasyon havuzlar iin BO yklemeleri, Akdeniz Blgesinde 150 kg BO/ha.gn, Ege,
Marmara ve Karadeniz Blgelerinde 100 kg BO/ha.gn, Anadolu Blgesinde, 80 kg BO/ha.gn ve Dou
Anadolu Blgesinde 50 kg BO/ha.gn alnabilir. Fakltatif stabilizasyon havuzlarnn boyutlandrlmasnda iklim
(scaklk, gne , bulutluluk, rzgar vb) ve artlacak atksuyun zelliklerinin tesiri olduu dikkate alnmaldr.

amur birikimi 0.03-0.05 m
3
/amur/kii.yldr. Bu durum gznnde tutularak amur birikimi iin
fazladan bir hacim dikkate alnmaldr. Hacim hesabnda, amurlann 5-10 ylda bir defa temizlenecei kabul
edilmelidir.

Stabilizasyon havuzlar, tabii zeminde ina edilirler. Havuz tabannn su szdrmamas, dolaysyla yeralt
sularn kirletmemesi iin havuz taban geirimsiz yaplmaldr. Zemin sktrlp, killi toprak serilmesi
gerekebilir. Havuz yan yzleri, 2-2.5 yatay ve 1 dey olacak ekilde evli ina edilir. Yan yzler, beton veya ta
ile kaplanacaksa, eim 1-1.5 yatay ve 1 dey alnabilir.

Stabilizasyon havuzlar, birden fazla sayda ve/veya seri halde ( gzl) yaplabilir. Kii bana yzey
alan, 10-15 m
2
olabilir. Birinci havuzun yzey alan kii bana 6 m
2
, ikinci ve nc havuzlarn toplam yzey
alan kii bana 5 m
2
olabilir. Havuz taban kesinlikle atlak ve karstik yapda olmamal ve gerekli geirimsizlik
salanmaldr.

Hibir artmadan gememi atksular kabul eden havuzlara ham veya birinci kademe stabilizasyon
havuzlar denir. n ktrmeden gemi veya biyolojik olarak artlm atksularn geldii havuzlara ise ikinci
kademe stabilizasyon havuzlar ad verilir. kinci kademe stabilizasyon havuzlarna rnek olarak olgunlatrma
havuzlar saylabilir. Stabilizasyon havuzlarnda veya dier klasik artma tesislerinde artlan atksular daha iyi hale
getirilmek zere (zellikle, bakteri says azaltlmak zere), belli bir sre (yaklak 5-7 gn) olgunlatrma
havuzlarnda ilave artmaya tabi tutulurlar. Olgunlatrma havuzlar, organik yk ynnden olduka hafif
yklenirler. Scak iklimlerde olgunlatrma havuzlar, klorla dezenfeksiyona ekonomik ynden fizibil bir alternatif
olmaktadr.

Havalandrmal lagn ve stabilizasyon havuzu sistemi k sular genelde sulama amal kullanlabilir.
Hassas su alanlarna dearj iin ilave N, P giderimi yaplmaldr.

c) Olgunlatrma Havuzlar
Olgunlatrma havuzlar, havalandrmal lagn veya fakltatif stabilizasyon havuzu k suyu kalitesinin
zellikle patojenler asndan iyiletirilmesi amacyla kullanlan havuzlardr. Olgunlatrma havuzlarnn BO
giderim verimi ok az olsa da azot ve fosfor giderimine katklar byktr. Olgunlatrma havuzlarnda dikey
biyolojik ve fizikokimyasal tabakalama gzlenmemektedir. Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm
emas ekil E2.8de verilmektedir.

a) Havalandrmal lagnler

b) Stabilizasyon havuzlar
ekil E2.7 Havalandrmal lagnler ve stabilizasyon havuzlar








ekil E2.8 Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm emas

Havasz
(Seime bal)
Fakltatif
Havuz
Olgunlatrma
Havuzu
Dezenfeksiyon
Temas
tank
(Seime bal)
Dezenfeksiyon
Ham Atksu k Suyu
Olgunlama havuzlarndaki alg poplasyonu fakltatif havuzlardakine oranla eitlidir. Fakltatif
havuzlarda ksmen fekal bakteri giderimi gerekleirken olgunlatrma havuzlarnn says ve boyutlar k
suyundaki fekal bakteri miktarn belirler. Fakltatif stabilizasyon havuzu ve olgunlatrma havuzlarnda fekal
bakteri giderimi iin balca faktrler, hidrolik bekletme sresi ve scaklk, yksek pH (> 9) ve znm oksijen
konsantrasyonu ile birlikte yksek k younluudur.

Bekletme sresi ve scaklk, olgunlatrma havuzlarnn tasarmnda kullanlan iki ana parametredir.
Alglerin hzl fotosentezi nedeniyle karbondioksit tkenmesi ve bakterial solunumun gereklemesi sonucu karbonat
ve bikarbonat iyonlarnn ayrlmas ile olgunlatrma havuzunda yksek pH deerleri oluur. 425-700 nm arasndaki
k dalga boylarnda fekal bakteri giderilebilmektedir.

Olgunlatrma havuzunun da yer ald bir stabilizasyon havuzu sisteminde (havasz lagn + fakltatif
stabilizasyon havuzu + olgunlatrma havuzu) olgunlatrma havuzu saysna bal olarak, azot giderimi %80e
ularken, amonyak giderimi % 90n zerinde olmaktadr. Ayrca, bu tr bir sistemde %50 orannda fosfor giderimi
de elde edilebilir.

Olgunlatrma havuzlar fakltatif havuzlardan s olup, 1-1.5 m derinlikte tasarlanabilirler. Olgunlatrma
havuzlarna dk organik yklemeler uygulanmas nedeniyle derinlik boyunca iyi oksijenlenme salanr.
Olgunlatrma havuzlarnn bekletme sresi 18-20 gn aralnda deimekte olup, organik kirlilik yk, 15 kg
BO
5
/ha.gnden kk olmaldr.

Olgunlatrma havuzu veya lagnlerinde eitli su bitkilerinin yetitirilmesi ve/veya balk retimi ile bu
sistemlerdeki artma verimlerinin arttrlmasnn yannda, retilen bitkisel veya hayvansal proteinin ekonomik
olarak deerlendirilmesi imkan da mevcuttur.

) Yapay Sulakalan Sistemleri
Yapay sulakalan uygulamalar son zamanlarda olduka nem kazanmtr. Yapay sulakalanlar, doal
sulakalanlarda gerekleen srecin kontroll bir sistem ierisinde gerekletirilmesi nedeniyle nemli bir stnlk
tamaktadr. Bu tr sulakalanlar atksuyun doal koullarda fiziksel, kimyasal ve biyolojik proseslerle genellikle
derinlii 1 mden daha az olan havuz, yatak veya kanallarda, sucul bitkilerin bytlmesi ile artlmas esasna
dayanmaktadr. Yapay sulakalanlar geirimsiz kil tabakas veya sentetik tabakalar ile izole edilen hacimlerin iine
ta, akl ve kum gibi gzenekli maddelerin yerletirilmesi ile oluturulan, atksu aknn, bekletme sresinin ve
atksu seviyesinin kontrol edildii yaplardr.

Uygulanabilecek nfus bykl, mevcut arazi durumu, hidroloji, iklim ve zemin artlar, toprak
geirgenlii, takn riski, evresel ve dzenleyici artlar gibi faktrlere baldr. Buna ramen kuzey Avrupa lkeleri
gibi souk iklime sahip lkelerde de kullanlmaktadr. Bu tesisler, nfus younluunun dk olduu ve dk
debilerin ileri artmaya ihtiya duyduu yerlerde kullanlmaktadr. Genellikle yatak akml tiptedirler.

Yapay sulakalanlar, arazinin ucuz olduu ve yetikin personelin mevcut olmad yerleimler iin uygun bir
teknolojidir. Hedeflenen artma ihtiyac dorultusunda eitli artma alternatifleri ile beraber uygulanabilir. Yapay
sulakalanlarn ham atksu iin kullanlmas tavsiye edilmemektedir. Artma veriminin iyiletirilmesi iin uygun bir
n artmann ardndan ikincil artma alternatifi olarak kullanlmas yapay sulakalann verimini artrmaktadr. Yapay
sulakalan artma alternatifinin yer ald tipik bir akm emas ekil E2.9da grlmektedir.






ekil E2.9 Yapay sulakalanlar iin tipik akm emas

n artma seenekleri olarak, yzen kaba partikllerin giderilmesi iin zgara nitesinin ardndan, askda
partikllerin giderilmesi ve organik yklemenin azaltlmas iin imhoff tank veya septik tanklar, stabilizasyon
havuzlar veya n ktrme havuzu uygulanabilir. Atksu artldktan sonra uygulanacak nihai uzaklatrmaya bal
olarak yapay sulakalan sistemlerinden nce veya sonra dier artma sistemleri eklenerek baarl bir artma
salanabilir. Yapay sulakalanlar zellikle evsel yerleimlerde yer alan septik tanklardan gelen atksular ile
havalandrmal lagnler veya aktif amur sistemlerinden kan atksularn 3. kademe artlmalar iin kullanlabilir.

n
artma
Yapay
sulakalan
ikincil artma
Dezenfeksiyon
veya ncl
artma
kincil artma
k
Ham atksu
n artma
k
k
suyu
Sulakalanlarn balca bileenleri, artma hcresine yakn setler, en uygun artma iin giri atksuyunu
datan ve dzenleyen giri yaps, ak su alanlar ile btnyle bitki bymesinin gzlendii alanlarn
kombinasyonu ve giri yaps tarafndan salanan dalm tamamlayc ve artma hcresindeki su seviyesini
dzenleyici k yapsdr.

Yzey akl ve yzey alt akl olmak zere iki tip yapay sulakalan sistemi mevcuttur. Yzey akl yapay
sulakalanlarda atksu ak, toprak tabakasnn altna doru kk salm su bitkilerinin gvdesi ve yapraklar
arasndan geerek, yzey alt yapay sulakalanlarda ise ak, ta, akl ve kum gibi malzemelerin ierisinde
yetitirilmi bitkilerin gvdesi ve kkleri ile atksu temas ettirilerek salanmaktadr. Elverili bir n artma ve yzey
akl sulakalan ile aylk ortalama bazda BO ve AKM k konsantrasyonlar 10 mg/Lden daha az elde
edilebilmektedir. Yzey alt akl sulakalanlarn knda ise BO ve AKM konsantrasyonlar, 30 mg/Lnin altnda
elde edilmektedir.

1) Yzey Akl Sulakalanlar;
Yzey akl sulakalanlarda su derinlii iin genellikle, 0.15-0.6 m arasnda deien tipik deerler
kullanlmakla beraber, yetien bitkilerin younluuna bal olarak 0.1-2 mye kadar da seilebilmektedir (ekil
E2.10). Yzey akl sulakalanlarda yzey alan, bekletme sresi ve derinlie baldr. Toplam yzey alan, iyi bir
hidrolik kontrol ve iletme kolayl salamak amacyla banketler ile ayrlarak en az iki paralel havuza
blnmelidir.

Yzey akl sulakalanlarda bitkiler, kelmi katlar, dier kat maddeler ve su kolonunun uzunluu
kullanlabilir su alann azaltabilir. Bitkilerin youn bulunduu blgeler iin sulakalann gzeneklilii 0.65-0.75
arasnda kabul edilebilirken, bitki younluunun artmas ile orantl olarak daha dk deerler de kullanlabilir.
Ak su alanna sahip sulakalanlar iin sulakalann gzeneklilii, 1.0 kabul edilebilir.

Yzey akl sulakalanlarda su kolonuna oksijen salanmas bitki younluuna bal olarak azalmakta olup,
organik ykleme oran 18-116 kg BO/ha.gn arasnda deimekte ve %70-95 arasnda bir giderme verimi elde
edilebilmektedir.


ekil E2.10 Yzey akl yapay sulakalan

2) Yzey Alt Akl Sulakalanlar;
Yzey alt akl sulakalanlarda bitkiler suya gvde/kk sistemi ile oksijen salad iin tasarm derinlii,
bitki gvdelerine ve kklerine nfuz etme derinlii ile kontrol edilmektedir. Su derinlii, maksimum 0.4 m kabul
edilmeli, giriteki atksu seviyesi ile tanmlanan ortam derinlii ise su derinliinden en az 0.1 m fazla olmaldr.
Yzey alt akl sulakalanlarn kesit alan hedeflenen hidrolik kapasiteye ve ak hzna bal olarak
hesaplanmaktadr. Ak hz en fazla, 6.8 m/gn olmaldr.

Balangta sulakalann gzeneklilii iin tipik deerler 0.18-0.35 arasnda kabul edilebilirken, sistemin
bitki gvdelerinin bymesi ve olgunlamas sonucu gzeneklilik deeri deimektedir.

Yzey alt akl sulakalanlarn organik ykleme miktar en fazla 110 kg/ha.gn olabilir. Sistemin giri
yapsnda BO youn halde bulunaca iin, tasarm organik ykleme orannn oksijen transfer hznn bir buuk
katndan fazla olmamas tavsiye edilmektedir.

Yzey alt akl yapay sulakalanlar, yatay ve dey akl olmak zere iki ekildedirler (ekil E2.11). Yatay
akl yapay sulakalanlarda, filtreler suya doymu durumdadr. Atksu, filtre giriinden verilmekte ve daha sonra
malzeme boyunca yatay ynde akmaktadr. Su seviyesi, yzeyin 5 cm altnda olmaldr. Yatak derinlii 60 cm
olabilir. Derinlik, maksimum bitki kk penetrasyon deerine eit olmaldr. Bitki younluu ise 4 bitki/m olarak
alnabilir.


a) Yatay akl yapay sulakalan b) Dikey akl yapay sulakalan

ekil E2.11 Yzey alt akl yapay sulakalanlar

Dikey akl yapay sulakalanlar, artlacak atksu zelliine gre deien oranda kum ya da akl katman
ieren ve taban tamamen szdrmaz yapda olan sistemlerdir. Filtre tabakas ierisine uygun yresel bitkiler
ekilebilir. Atksu belirli noktalardan yzeyden beslenmektedir (ekil E2.12). Bata bir ubuk zgara kullanlabilir.

Dikey akl yapay sulakalanlar, iki kademeli seri bal reaktrler halinde de kullanlabilir (ekil E2.13). lk
kademenin kii bana yzey alan 1.2 m
2
, organik ykleme ise 40 g BO
5
/m.gn alnabilir. Birinci kademe, toplam
yzey alannn % 60n kaplayabilir. kinci kademenin yzey alan kii bana 0.8 m olabilir. Bitki tr olarak en
ok kam kullanlmaktadr. Bitki younluu 4 bitki/m dir. letiminin kolay ve maliyetinin dk olmas bu tr
sistemlerin en nemli stnlkleridir. Topografya uygun ise hi enerji tketimi gerektirmez.



ekil E2.12 Yapay sulakalanlarda giri ve k akmlar




ekil E2.13 Seri haldeki dikey akl yapay sulakalanlar


















EK 3

KARBON, AZOT VE FOSFOR GDEREN BR ARITMA TESS TASARIM KILAVUZU

Aada, karbon, azot ve fosfor gideren bir tesis iin, biyolojik nitelerin ve ktrme havuzunun
tasarmn ieren iki ayr tasarm klavuzu oluturulmutur. Bu yntemlerden birincisi klasik yntem olup,
bu yntemde mevcut literatrdeki kaynaklar baz alnmtr kinci yntemde ise ATV-DVWK-A 131E,
2000 Kriterleri kullanlmtr.

ATV-DVWK-A 131E yntemine gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor giderimi) hesab
Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A
2
O prosesinin tasarm iin
ATV-DVWK-A 131E yntemi kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. lk olarakTablo E3.1de,
bu yntem iin kullanlan sembol listesi ve birimleri verilmitir.

Tablo E3.1 ATV-DVWK-A 131E ynteminde kullanlan sembol listesi
Sembol Aklama Birim
S
NO3, D
Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu mg/L
C
N, IAT
Giri TKN

konsantrasyonu mg/L
S
orgN, EST
k organik azot konsantrasyonu mg/L
S
NH4, EST
k amonyum konsantrasyonu mg/L
S
NO3,EST
k nitrat konsantrasyonu mg/L
X
orgN, BM
Hcre iine alnan azot konsantrasyonu mg/L
C
COD, IAT
Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu mg/L
C
BOD, IAT
Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu mg/L
V
D
Anoksik blme hacmi m
3

V
AT
Toplam reaktr hacmi (Anoksik + Aerobik) m
3

t
SS, dim
Toplam amur ya gn
SF Gvenlik faktr -
X
P, Prec
ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu mg/L
C
P, IAT
Giri fosfor konsantrasyonunu mg/L
C
P, EST
k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu mg/L
X
P, BM

Heterotroflarn oalmak amacyla kullandklar fosfor
konsantrasyonunu
mg/L
X
P, BioP
Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu mg/L
SP
d, C
Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn
Q
d
Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
X
COD, SP
Karbon giderimi sonucu retilen amurun KO edeeri mg/L
X
inorgSS,IAT

Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde
konsantrasyonu
mg/L
X
COD, INERT, IAT
nert partikler giri KO konsantrasyonu mg/L
X
COD, BM
Oluan biyoktlenin KO edeeri mg/L
X
COD, INERT, BM

sel solunum sonucu oluan inert partikler KO
konsantrasyonu
mg/L
S
COD, IAT
Artma tesisi giriinde znm inert KO konsantrasyonu mg/L
X
COD, IAT
Artma tesisi giriinde partikler inert KO konsantrasyonu mg/L
C
COD,deg,IAT

Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO
konsantrasyonu
mg/L
X
SS, IAT
Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu mg/L
t
ss
Toplam amur ya gn
b 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays gn
Y Mikroorganizma dnm oran
g KO/ g KO
biyolojik
ayrabilir

F
T
Scaklk dzeltme faktr -
T Scaklk
0
C
B AKMnin inert ksm
-
SP
d,P
Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn

X
P, BioP
Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu mg/L
X
P, Prec, Fe
Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu mg/L
X
P, Prec, Al
Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu mg/L
SP
d
Toplam gnlk amur miktar kg/gn
M
SS, AT
Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi kg
SS
BS
Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu kg/m
3
SVI amur hacim indeksi L/kg
t
Th
Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi saat
SS
RS
Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu kg/m
3

Q
RS
Geri devir amur debisi m
3
/gn
RC Toplam geri devir oran -
S
NH4, N
Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu mg/L
S
NO3, EST
ktaki nitrat konsantrasyonu mg/L
IR sel geri devir oran -
RS Aktif amur geri devri -
SS
AT
Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu kg/m
3

h
Hidrolik bekletme sresi saat
Q
d
Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
OU
d, C
Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar kg O
2
/gn
S
COD, inert, EST
k znm inert KO konsantrasyonu mg/L
OU
d, N
Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar kg O
2
/gn
S
NO3, D
Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu mg/L
S
NO3, IAT
Giri nitrat konsantrasyonu mg/L
S
NO3, EST
k nitrat konsantrasyonu mg/L
OU
d, D
Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar kg O
2
/gn
OU
h
Saatlik oksijen ihtiyac kg O
2
/sa
f
C
Karbon iin pik faktr -
f
N
Azot iin pik faktr -
q
A
Yzeysel ykleme hz m/sa
q
SV
amur hacim ykleme hz m/sa
DSV Seyreltilmi amur hacim indeksi L/m
3

SS
EAT
Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu kg/m
3

A
ST
Son ktrme havuzu alan m
2

Q
wwh
Saatlik yal hava debisi m
3
/sa
h
1
Temiz su blgesi m
h
2
Ayrma blgesi/ geri devir blgesi m
h
3
Youn ak ve amur depolama blgesi m
h
4
Younlatrma ve amur ayrma blgesi m
h
tot
Toplam havuz derinlii m

1. Adm: Denitrifikasyon kapasitesinin belirlenmesi
S
NO3, D
= C
N, IAT
S
orgN, EST
S
NH4, EST
S
NO3,EST
X
orgN, BM

S
NO3, D
: Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu (mg/L)
C
N, IAT
: Giri TKN

konsantrasyonu
S
orgN, EST
: k organik azot konsantrasyonu
- Eer aktif amur sisteminin dnda atk amura baka bir ilem yaplmyorsa 2 mg/L seilir.
S
NH4, EST
: k amonyum konsantrasyonu
- Gvenli tarafta kalmak iin kural olarak 0 mg/L seilir.
S
NO3,EST
: k nitrat konsantrasyonu
- Azot iin k standardnn 0.6 0.8i arasnda seilir.
X
orgN, BM
: Hcre iine alnan azot konsantrasyonu
- Giri KO konsantrasyonunun 0.02 0.025i arasnda kabul edilir.
Gerekli denitrifikasyon kapasitesi: S
NO3, D
/C
COD, IAT
oranna gre bulunur.

S
NO3, D
/C
COD, IAT
= 0,5.( S
NO3, D
/ C
BOD, IAT
)
C
COD, IAT
: Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu, mg/L
C
BOD, IAT
: Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu, mg/L
olarak kabul edilir. Bu oran sisteme giren KO bana ne kadar nitratn denitrifiye edileceini gsteren bir orandr.
Buna gre Tablo E3.2den gerekli V
D
/V
AT
(anoksik hacim/toplam hacim) oran seilir.

Tablo E3.2. 10
o
C -12
o
C kuru hava scakl iin denitrifikasyon hacim orannnn belirlenmesinde
kullanlacak deerler (giri kg BO
5
bana denitrifiye edilecek kg nitrat azotu), (ATV-A131E)
V
D
/V
AT
S
NO3,D
/C
BOD,IAT
nde denitrifikasyonu yapan
sistemler ve benzer prosesler
Ezamanl ve kesikli
denitrifikasyon yapan sistemler
0.2 0.11 0.06
0.3 0.13 0.09
0.4 0.14 0.12
0.5 0.15 0.15
12
o
Cden yksek scaklklar iin denitrifikasyon kapasitesi 1
o
C bana %1 eklinde artrlabilir.
V
D
/V
AT
= 0.2den kk ve V
D
/V
AT
= 0.5ten byk denitrifikasyon hacimleri boyutlandrma iin tavsiye
edilmez.

Hesaplanan S
NO3, D
/ C
BOD, IAT
deerine gre V
D
/V
AT
oran tablodan seilir.

2. Adm: Toplam amur yann belirlenmesi
Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin gerekli olan amur ya aadaki formlle belirlenir.
) / ( 1
1
103 . 1 4 . 3
) 15 (
dim ,
AT D
T
SS
V V
SF t

=


t
SS, dim
: Toplam amur ya, gn
- Aerobik amur stabilizasyonun reaktrde yaplmas durumunda amur ya t
SS, dim
25 gn
olmaldr.
SF: Gvenlik faktr
- Gvenlik faktr (SF) seiminde; maksimum byme hznda deiimlere yol aabilecek
atksudaki substratlar, ksa dnemli scaklk deiimleri ve pH taki deiimler, ortalama k
amonyum konsantrasyonu ve giriteki nitrojen ykndeki deiimlerin k amonyak
konsantrasyonu zerine etkileri gibi faktrler dikkate alnr. Daha nceki deneyimlere
dayanarak KO yknn 12000 kg/gn olduu durumlarda gvenlik faktrnn 1,45 alnmas
tavsiye edilir. Bylece ortalama k amonyum konsantrasyonu, maksimum byme hzn
negatif olarak etkileyen bir faktr bulunmadka 1,0 mg/L civarnda tutulabilir. KO yknn
2400 kg/gnden kk olmas durumunda SF deeri 1.8 alnr.
-
3. Adm: Biyolojik fosfor giderimi
X
P, Prec
= C
P, IAT
C
P, EST
X
P, BM
X
P, BioP

X
P, Prec
: ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu, mg/L
C
P, IAT
: Giri fosfor konsantrasyonunu, mg/L
C
P, EST
: k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu, mg/L
X
P, BM
: Heterotroflarn geliim amal kullandklar fosfor konsantrasyonunu, mg/L
X
P, BioP
: Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu, mg/L

C
P, EST:
Fosfor k standardnn 0.6-0.7si arasnda alnr.
X
P, BM:
Giri KO konsantrasyonunun 0.005i kabul edilir.
X
P, BioP
: Giri KO konsantrasyonunun 0.005-0.007si arasnda alnr.

Bu sonuca gre (sadece biyolojik fosfor giderimi halinde) fosfor iin dearj standard deeri salanamaz ise,
artma tesisinde fosfor giderimi iin ilave kimyasal artma uygulanmas gerekmektedir. Fosfor gideriminin gerekli
olmad ve artlm suyun sulama amal kullanlacak olmas durumunda kimyasal fosfor giderimi yaplmasna
gerek olmayabilir. Fakat zellikle hassas alanlara dearj yapan artma tesislerinde biyolojik fosfor gideriminin
yetmedii durumlar iin kimyasal fosfor giderimi yaplmas gereklidir. Bu durumda oluacak kimyasal amur son
ilemlerde (amur susuzlatrma ve rtme) dikkate alnmaldr.

4. Adm: Gnlk oluan amur miktar (SP
d
)
Karbon giderimi sonucu oluan amur hesab:
1000 /
45 , 1 8 , 0
,
,
,
|
|

\
|
+
|
|

\
|

=
IAT inorgSS
SP COD
d C d
X
X
Q SP
SP
d, C
: Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
Q
d
: Ortalama kuru hava debisi, m
3
/gn
X
COD, SP
: retilen amurun KO edeeri, mg/L
X
inorgSS,IAT
: Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde konsantrasyonu, mg/L

X
COD, SP
= X
COD, INERT, IAT
+ X
COD, BM
+ X
COD, INERT, BM

X
COD, INERT, IAT
: nert partikler giri KO konsantrasyonu, mg/L
X
COD, BM
: Oluan biyoktlenin KO edeeri, mg/L
X
COD, INERT, BM
: sel solunum sonucu oluan inert partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Atksudaki KO bileenlerinin analizler sonucu belirlenmesi gereklidir. Farkl blgelerdeki evsel atksular
iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu blgeler iin mutlaka atksuya zg KO
bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir.

|
|

\
|
+
=
T SS
IAT COD BM COD
F t b
Y C X
1
1
deg, , ,

C
COD,deg,IAT
: Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
t
SS, dim
= t
SS


F
T
= 1.072
(T-15)

b: 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays (gn
-1
)
Y: Mikroorganizma dnm oran (g KO/ g KO
biyolojik ayrabilir
)
F
T
: Scaklk dzeltme faktr
T: Scaklk,
0
C
T SS BM COD
F b t X =
, BM inert, COD,
2 . 0 X
X
inorgSS,IAT
= B. X
SS,IAT
B: AKMnin inert ksm: B deeri 0.2 ila 0.3 (%70 ila %80 organik) arasnda alnabilir. Eer bu deer iin
hibir alma mevcut deilse ham atksu iin B = 0.3 ve birincil ktrme tankndan k iin B = 0.2
alnmas tavsiye edilmektedir.
X
SS, IAT
: Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Fosfor giderimi sonucu oluan amur:
SP
d,P
= Q
d
.(3.X
p,BioP
+ 6.8.X
P,Prec,Fe
+ 5.3.X
P,Prec,Al
) /1000
SP
d,P
: Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
X
P, BioP
: Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu, mg/L
X
P, Prec, Fe
: Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L
X
P, Prec, Al
: Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L
Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik giderilen fosforun miligram bana 3 mg AKM hesaba katlabilir.
Kimyasal fosfor gideriminde ise; kimyasal olarak demir bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor
bana 6.8 mg AKM ve kimyasal olarak alminyum bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana
5.3 mg AKM olumaktadr.

Gnlk oluan toplam amur miktar (SP
d
, kg AKM/gn):
SP
d
= SP
d, C
+ SP
d, P


5. Adm: Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi (M
SS, AT
):
M
SS, AT
= t
SS. dim
.SP
d


6. Adm: Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu (SS
BS
):
3
1000
Th BS
t
SVI
SS =
SVI: amur hacim indeksi, L/kg
t
Th
: Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi, saat
- SVI ve t
Th
deerleri iin Tablo E3.3 ve Tablo E3.4den yararlanlabilir.

Tablo E3.3 amur hacim indeksi iin standart deerler
Artma hedefi
SVI (L/kg)
Uygun Uygun
olmayan
Nitrifikasyonsuz 100-150 120-180
Nitrifikasyon + denitrifikasyon 100-150 120-180
amur stabilizasyonu 75-120 100-150

Tablo E3.4: Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma sresi
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi t
TH
(saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur tesisleri 1.5 2.0
Nitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 1.0 1.5
Denitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 2.0 (2.5)
Younlatrma sresinin 2 saati amas biyolojik reaktrde ok ileri bir denitrifikasyon gerektirir. Bu
younlatrma sreleri sadece dk amur hacim indeks deerleri ve kk amur geri devir oranna
uygun olarak salanr.

7. Adm: Geri Devir Hesab:
Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu (SS
RS
) hesab:
ktrme havuzlarnn tabanndan amur ekilirken oluan ksa devre akmlar sebebiyle havuz tabanndaki
AKM konsantrasyonu geri devir amuru ierisinde seyrelir. ktrme havuzlarnda amur toplama yntemine gre
SS
RS
hesab aadaki gibi yaplmaktadr.

syrc niteleriyle SS
RS
~ 0,7.SS
BS
emme niteleriyle SS
RS
~ 0,5 - 0,7.SS
BS

Geri devir oran (RS) hesab:
RS = Q
RS
/Q
Q
RS
: Geri devir amur debisi



sel geri devir oran:
1
, 3
, 4
=
EST NO
N NH
S
S
RC
RC: Toplam geri devir oran
S
NH4, N
: Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu = C
N, IAT
, mg/L
S
NO3, EST
: ktaki nitrat konsantrasyonu, mg/L

RS IR RC + =
IR: sel geri devir oran
RS: Aktif amur geri devri

8. Adm: Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu (SS
AT
):
RS
SS RS
SS
RS
AT
+

=
1


9. Adm: Biyolojik reaktr hacmi (V
AT
):
AT
d
AT
SS
SP
V =

Buradan V
D
/V oran kullanlarak aerobik ve anoksik tank hacimleri hesaplanabilir.
Anaerobik reaktr hacmi hidrolik bekletme sresi (
h
) seilerek boyutlandrlmtr.
Anaerobik Hacim =
h
RS d
Q Q

+


10. Adm: Oksijen htiyac:
Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen:
1000 / ) (
, , , , , SP COD EST inert COD IAT COD d C d
X S C Q OU =
OU
d, C
: Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar, kg O
2
/gn
C
COD, IAT
: Giri KO konsantrasyonu, mg/L
S
COD, inert, EST
: k znm inert KO konsantrasyonu = S
COD, inert, IAT
, mg/L
X
COD, SP
: Karbon giderimi sonucu oluan amurun KO edeeri, mg/L

Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen:
1000 / ) ( 3 , 4
, 3 , 3 , 3 , EST NO IAT NO D NO d N d
S S S Q OU =
OU
d, N
: Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar, kg O
2
/gn
S
NO3, D
: Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu, mg/L
S
NO3, IAT
: Giri nitrat konsantrasyonu, mg/L
S
NO3, EST
: k nitrat konsantrasyonu, mg/L

Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen:
1000 / 9 . 2
, 3 , D NO d D d
S Q OU =
OU
d, D
: Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar, kg O
2
/gn


Saatlik oksijen ihtiyac (OU
h
):
24
) (
, , , N d N D d C d C
h
OU f OU OU f
OU
+
=

Oksijen ihtiyacnn belirlenmesinde azot ve karbon yklerindeki gnlk salnmlar dikkate alnmaldr. Bu
amala karbon iin f
C
, azot iin f
N
pik faktrleri kullanlr. f
C
ve f
N
deerleri Tablo 13e gre seilir. Bu deerlerin
belirlenmesi u ekilde yaplabilir: lk olarak, f
C
deeri 1 kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo
E.3.5den f
N
deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OU
h
hesaplanr. Bu admdan sonra, f
N
deeri 1 kabul edilerek
tasarma esas amur yana gre Tablo E3.5ten f
C
deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OU
h
hesaplanr. Byk
olan OU
h
sonucu saatlik hava debisi olarak kabul edilir.

Tablo E3.5 Oksijen ihtiyac hesabnda kullanlan pik faktrler
f
C
ve f
N
deerleri amur ya (gn)
4 6 8 10 15 25
f
C
BOD
d,BOD,I iin
f
N
1200 kg/gn
BOD
d,BOD,I iin
f
N
> 6000 kg/gn

1.3 1.25 1.2 1.2 1.15 1.1
- - - 2.5 2.0 1.5
2.0 1.8 1.5 -

11. Adm: Son ktrme havuzu:
Yzeysel ykleme hz
SVI SS
q
DSV
q
q
EAT
SV SV
A

= =
q
A
: Yzeysel ykleme hz, m/sa
q
SV
: amur hacim ykleme hz, m/sa
DSV: Seyreltilmi amur hacim indeksi, L/m
3

SS
EAT
: Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu, kg/m
3


Yatay akl ktrme havuzlarnda k AKM konsantrasyonunun 20 mg/Lden dk olabilmesi iin q
SV

500 L/m
2
.sa olmaldr.

Son ktrme tank yzey alan hesab:
A
wwh
ST
q
Q
A =
A
ST
: Son ktrme havuzu alan, m
2

Q
wwh
: Saatlik yal hava debisi, m
3
/sa

Bu yntemde son ktrme tank derinlii 4 ksma ayrlmtr.
h
1
: Temiz su blgesi, m
min 0.5 m olmaldr.
h
2
: Ayrma blgesi/ geri devir blgesi, m

1000 / 1
) 1 ( 5 . 0
2
DSV
RS q
h
A

+
=
h
3
:Youn ak ve depolama blgesi, m

500
) 1 ( 3 . 0 5 . 1
3
RS q
h
SV
+
=
h
4
: Younlatrma (thickening) ve amur ayrma blgesi, m

BS
Th A EAT
SS
t RS q SS
h
+
=
) 1 (
4

Toplam havuz derinlii = h
tot
= h
1
+ h
2
+ h
3
+h
4

Bu derinlik ktrme havuzunun merkezinden 2/3 yarap uzandaki derinliktir ve en az 3 m olmas
istenir. Dairesel ktrme havuzlarnda kenar su derinlii 2.5 mden byk olmaldr.





Klasik ynteme gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor giderimi) hesab
Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A
2
O prosesinin tasarm iin klasik
yntem kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. Tablo E3.6da bu yntem iin kullanlan semboller ve
birimleri verilmitir.

Tablo E3.6 Klasik ynteme gre hesaplamalarda kullanlan sembol listesi
Sembol Aklama Birim
maxQ
evsel
Maksimum evsel atksu debisi m
3
/gn
N Nfus Kii
ortQ
evsel
Ortalama evsel atksu debisi m
3
/gn
Q Gnlk maksimum su kullanm L/N.gn
Q
baca
Yal havalarda kanalizasyon bacalarndan sisteme giren debi m
3
/gn
Q
24
Ortalama atksu debisi m
3
/gn
Q
h
Hesap debisi m
3
/gn
Q
max,12
Maksimum atksu debisi m
3
/gn
Q
min,37
Minumum atksu debisi m
3
/gn
Q
szma
Szma debisi m
3
/gn
n
1
, n
2
, n
3
ve n
4
Sabit deerler -
PF Pik faktr -
V
d
Dolu kesitte atksu ak hz m/s
Q
d
Dolu kesitte atksu debisi m
3
/s
J Taban eimi -
N Boru tipine bal katsay -
D ap m
H Ykseklik m
T Izgara ubuk kalnl m
E Izgara ubuklar aras mesafe m
A Alan m
2
S
0
Yzey yk m
3
/m
2
.saat
S
I
znm inert KO konsantrasyonu mg/L
X
I
Partikler inert KO konsantrasyonu mg/L
S
S
Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu mg/L
X
S
Partikler KO konsantrasyonu mg/L
C
S

Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu mg/L

m

Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz

g UAKM/gUAKM.gn

mn

Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz g UAKM/g UAKM.gn
Y
H

Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran g UAKM/g KO
Y
A

Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran
g UAKM/g NH
4
-N
K
d

Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz g UAKM/g UAKM.gn
K
dn

Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz g UAKM/g UAKM.gn
K
s

Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti g bKO/ m
3

K
N

Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti
g NH
4
-N/m
3

K
o

Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti g/m
3

bKO Biyolojik olarak ayrabilir KO mg/L

XA
Aerobik amur ya gn

XA
,min Minumum aerobik amur ya gn
S
NH
Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu mg/L
V
D
Denitrifikasyon blmesinin hacmi m
3

V Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi m
3

X
Toplam amur ya gn
NO
x
Nitrata dnen amonyak azotu miktar mg/L
f
d
len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran
S znm KO mg/L
(NH
4
-N)
e
Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu mg/L
Y
N
Biyoktle net dnm oran g KO/g KO
g

Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz
yavalama katsays
-
N
DP
Denitrifikaston potansiyeli mg/L
S
NO
Artma tesisi knda nitrat azotu konsantrasyonu mg/L
P
XBio
Gnlk oluan biyolojik amur miktar kg/gn
P
XT
Gnlk oluan toplam amur miktar kg/gn
bp KO Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO mg/L
p KO Toplam partikler KO mg/L
P
XI
Gnlk oluan inert amur mg/L
P
Xf
Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur mg/L
X
T
Reaktr ii AKM konsantrasyonu mg/L
O Oksijen ihtiyac kg O
2
/sa
SO
Standart artlarda (20
0
C, 1 atm basn, 0 oksijen
konsantrasyonu) oksijen ihtiyac
kg O
2
/sa
C
20
20
0
Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu mg/L
C
T
letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu mg/L
C
L
Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu mg/L
Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays -

Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme
katsays
-
F Tkanma katsays -
R Toplam geri devir oran -
IR sel geri devir oran -
RAS Aktif amur geri devir oran -

h
Hidrolik kal (bekletme) sresi saat
X
R
Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu mg/L
TN
e
Artma tesisi knda toplam azot konsantrasyonu mg/L

Bu yntemde, atksudaki KO bileenleri yaplacak analizler sonucu belirlenmelidir. Farkl blgelerdeki
evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu blgeler iin mutlaka atksuya
zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir.

Atksudaki KO bileenleri:
S
I
: znm inert KO konsantrasyonu, mg/L
X
I
: Partikler inert KO konsantrasyonu, mg/L
S
S
: Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
X
S
: Partikler KO konsantrasyonu, mg/L
C
S
: Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L

Nitrifikasyon ve denitrifikasyon yapan aktif amur sistemlerinde amur ya, nitrifikasyon yapan
mikroorganizmalarn zgl oalma hzna gre belirlenir (Tablo E3.7). 20
0
Cdeki standart deerlerin tasarma esas
iletme scaklna gre, Arhenius denklemi kullanlarak dzeltilmesi gerekmektedir. Havalandrma havuzunda
ortalama oksijen konsantrasyonu genellikle 2 mg/L kabul edilebilir.

Tablo E3.7 Nitrifikasyon-Denitrifikasyon yapan mikroorganizmalar iin kinetik sabitler
Parametre Birim Deer
(20
0
C)


Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz,

m

g UAKM/g UAKM.gn 6 1.07
Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz,
mn

g UAKM/g UAKM.gn 0.75 1.07
Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran, Y
H

g UAKM/g bKO 0.4
-
Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran, Y
A
g UAKM/g NH
4
-N
0.12
-
Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, k
d

g UAKM/g UAKM.gn 0.12 1.04
Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, k
dn

g UAKM/g UAKM.gn 0.08 1.04
Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti, K
s

g bKO/ m
3
20 1.00
Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti, K
N
g NH
4
-N/m
3
0.74 1.053
Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti, K
o

g/m
3
0.5 -
bKO: Biyolojik olarak ayrabilir KO
20
max
) (

=
T
k T k : Arrhenius scaklk dzeltmesi denklemi

Biyolojik azot-fosfor giderimi yapan aktif amur sistemlerinde amur ya nitrifikasyon yapan ototrofik
mikroorganizmalara gre seilir. Bu mikroorganizmalarn maksimum oalma hz heterotrofik biyoktleye gre
ok dktr. Bu mikroorganizmalarn sistemden ykanmamas iin amur ya nitrifikasyon yapan biyoktleye
gre seilir.

1. Adm: Minumum amur ya hesab:
dn
O n
mn
XA
k
DO K
DO
N K
N

+ +
=

min
1

Bulunan minumum amur ya gn ierisinde tesise gelen pik TKN konsantrasyonun ortalama TKN
konsantrasyonuna blnmesiyle elde edilen pik faktr (PF) ile arplarak aerobik amur ya bulunur.
n XAmi XA
PF =
Hesaplanan aerobik amur yana gre kta NH
4
-N konsantrasyonun standart deerin altnda kald
aadaki formle gre kontrol edilir. Uygun deer elde edilemezse
XA
yeniden hesaplanr.
) 1 (
) 1 (
XA dn XA mn
XA dn n
NH
k
k K
S

+
+
=

Denitrifikasyon blgesi hacminin hesaplanabilmesi iin ilk olarak V
D
/V

oran seilir.

V
V
D
(0,1 0,5 aras seilebilir)
V
D
: Denitrifikasyon blmesinin hacmi, m
3

V: Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi, m
3


Tm sistemin amur ya aadaki formlle belirlenir.
V
V
D
XA
X

=
1

Buna gre kta biyolojik olarak ayrabilen znm KO konsantrasyonu

) 1 (
) 1 (
X d X m
X d S
k
k K
S

+
+
=
formlyle hesaplanr.

Bu admda azot ktle dengesi kurulur. Bu amala ilk olarak artma tesisine gelen TKN konsantrasyonunun
belirli bir ksmnn nitrifikasyon prosesiyle nitrat azotuna dnt kabul ve nitrata dnen amonyak azotu (NO
x
)
miktar belirlenir.




2. Adm: Gnlk oluan biyolojik amur miktar (P
XBio
)
X dn
x A
X d
X d d
X d
XBio
k
NO Y Q
k
S S Q Y k f
k
S S Y Q
P

+

+
+

+
+

=
1
) (
1
) (
1
) (
0 0

f
d
: len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran

3. Adm: Oksitlenmesi gereken amonyak azotu miktar:
3
4
10 12 . 0 ) ( =
Q
P
N NH TKN NO
XBio
e x

Bu admda bulunan sonucun balangta kabul edilen nitrata dnen amonyak azotu (NO
x
) miktarna
yaklak eit olmas gerekmektedir.

4. Adm: Denitrifikasyon potansiyelinin (N
DP
) belirlenmesi:
X d
N
k
Y
Y
+
=
1

Y
N
: Biyoktle net dnm oran, g KO/g KO

86 . 2
) 1 (
S N D
g DP
C Y
V
V
N

=

g
: Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz iin yavalama katsays

5. Adm: k nitrat azotu konsantrasyonunun (S
NO
) belirlenmesi:
DP X NO
N NO S =

6. Adm: k toplam azot konsantrasyonunun (TN
e
) belirlenmesi:
3 4
NO NH TN
e
+ =
Artma tesisi kndaki toplam azot konsantrasyonun toplam azot dearj standardndan kk olmas
durumunda seilen anoksik blme hacmi oran uygundur. Aksi halde V
D
/V oran yeniden seilerek hesaplar
tekrarlanr.

7. Adm: Gnlk oluan amur miktar (P
XT
):
Xf XI XBio XT
P P P P + + =
P
XI
: Gnlk oluan inert amur miktar, kg/gn
P
XI
= [(1 bp KO / p KO).UAKM].Q/( UAKM/AKM)
bp KO: Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO, X
S

p KO: Toplam partikler KO, X
S
+ X
I

P
Xf
: Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur, kg/gn
Q UAKM AKM P
Xf
= ) (

8. Adm: Toplam Reaktr Hacmi (Anoksik + Aerobik) (V
T
):
Reaktr ii AKM konsantrasyonu (X
T
) seilir.
X
T T
XT
X V
P

=
Havuz hacmi hesaplandktan sonra uygun havuz geometrisi belirlenir.

9. Adm: Oksijen htiyac (O):
DP XBio
N Q NOx Q P S S Q O + = 86 . 2 33 . 4 42 . 1 ) (
0

Havalandrma ekipmannn zelliklerine gre standart artlardaki oksijen ihtiyac belirlenir. Havalandrmann
difzrlerle yaplmas halinde aadaki formlden yararlanlabilir.
) 20 ( 20
024 . 1
) (
T
L T
C C F
C
O SO

=


SO : Standart artlarda (20
0
C, 1 atm basn, 0 oksijen konsantrasyonu) oksijen ihtiyac
C
20
: 20 Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu, (9.08 mg/L)
C
T
: letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu
C
L
: Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu
: Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays, (0.3 1.2)
: Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme katsays (0.7 0.98)
F: Tkanma katsays, (0.9)

[ ] ) / ( ) / 60 (
) / , (
3
2
hava m O kg saat dakika E
saat kg SO
debisi hava Gerekli

=
E: Difzrler iin oksijen transfer verimi


10. Adm: Geri devir oran (R):
RAS IR R + =
IR: sel geri devir oran
RAS: Aktif amur geri devir oran
1 =
NO
DP
S
N
R

11. Adm: Biyolojik fosfor giderimi:
Biyolojik fosfor giderimi iin planlanan anaerobik reaktrn hidrolik bekletme sresi (
h
= 0.5-2 saat)
arasnda seilir ve hacmi hesaplanr.
Q
V
h
=

amur yann biyolojik fosfor giderimini de ierecek ekilde hesaplanmas:
Toplam biyolojik reaktr hacmi (V
T
) = V
anaerobik
+ V
anoksik
+ V
aerobik

Reaktrde tutulan toplam amur miktar = V
T
.X
T


Toplam amur ya,
XT
T
X
P
X
= , forml ile bulunur.
12. Adm: Hidrolik bekletme sresinin hesaplanmas:
Q
V
T
H
=

13. Adm: sel geri devir orannn belirlenmesi:
Aktif amur havuzu amur geri devir akmnda AKM konsantrasyonu (XR) seilir.
RAS = X
T
/(X
R
X
T
)
RAS: Aktif amur geri devir oran
Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu (X
R
= 4000 12000 mg/L).

IR = R RAS

14. Adm: Son ktrme havuzu:
Son ktrme havuzlarnn boyutlandrlmasnda dikkat edilmesi gereken hususlar, hidrolik yzey yk,
kat madde ykleme hz, hidrolik bekletme sresi ve derinliktir. Bu havuzlarda;
Hidrolik yzey yk: 16 48 m
3
/m
2
.gn
Kat madde ykleme hz: 4 6 kg/m
2
.saat
Hidrolik bekletme sresi: 1 4 saat
Derinlik: 3.5 6 m

keltme havuzu toplam alan (A
T
):
z h ykleme Hidrolik
Q
A
T
=
Yzey alan belirlendikten sonra kat madde ykleme hznn kontrol edilmesi gereklidir.

A
X Q Q
yk madde Kat
T RAS
+
=
) (

Atlan amur debisi:
Madde Kat
P
Q
amur
XT
amur
% 1000
=

EK 4

Dezenfeksiyon

Dezenfeksiyonla, hcre duvarnn paralanmas, hcre geirgenliinin bozulmas, hcre protoplazmasnn
kolloid yapsnn bozulmas ve enzim aktivitesinin inhibisyonu yoluyla mikroorganizmalar inaktif hale
getirilmektedir. Dezenfeksiyona etki eden faktrler, temas sresi, dezenfektan konsantrasyonu, su ierisinde
bulunan dier bileiklerin miktar ve tipi, scaklk, mikroorganizma tipi ve suyun dier zellikleridir. Scaklk
arttka dezenfeksiyon hz artmakta ve ayn dezenfeksiyon verimini almak iin gerekli temas sresi azalmaktadr.

Klorlamada temas sresi olarak ortalama debilerde 30120 dakika, pik debilerde 20-60 dakika alnmaldr.
En az 2 adet klor tank yaplmaldr. Klor temas tanknda kat maddelerin kelmesinin nlenebilmesi iin yatay
ak hz 24.5 m/dk olmaldr. Reaktr ierisine artma duvarlar ve perdeler ilave edilmesi durumunda perdeler
zerindeki aklklarn toplam alan, akmn getii kesit alannn % 6-10u arasnda deimelidir.

Ozon, artma tesisinde ozon jeneratrleri ile retilir ve temas tanklar vastasyla atksuya kartrlr. Ozon
reaktre boru hatt zerine denen statik kartrclarla transfer edilir. Doru tasarlanm bir difzrde ozon
transfer verimi % 90dr.

Elektromanyetik enerji, UV lambasndan hcrelerin protein ve nkleik asitlerine (RNA-DNA) transfer
edilir. UV n, organizma tarafndan adsorbe edilir. Organizmaya adsorbe olan UV n, yansma ile llr. UV
nnn en nemli hedefi, DNA molekldr. DNA tarafndan emilen n hasar derecesi, UV nnn dalga boyu
ile ilgili olup en ok etki, 250-265 nm dalga boylarndadr. Bunun en elverili deeri 254 nm dalga boyudur. UV
lambalar, atksu ile temas eden ve etmeyen ekilde iki trdedir.

Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, artlm atksuda bulunan bakteri, protozoa ve virslere
olan etkisi Tablo 4.1de verilmitir. Tablo 4.2de ise her bir dezenfektann artlm atksu dezenfeksiyonundaki
stn ve zayf ynleri verilmitir.

Tablo 4.1 Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, bakteri, protozoa ve virslere olan etkisi
Mikroorganizma tipi Klorlama Ozonlama UV
Bakteri ok etkili ok etkili Etkili
Protozoa Etkisiz-az etkili Etkili ok etkili
Virs ok etkili ok etkili Etkili

Tablo 4.2 Klorlama, Ozonlama ve UVnin atksu dezenfeksiyonundaki stn ve zayf ynleri
stnlkleri Zayf ynleri
Klorlama
-Etkili bir dezenfektandr.
-ok iyi bilinen bir teknolojidir.
-Bakiye klor kullanlabilir.
-lk yatrm ucuzdur.
-Klor gazndan daha emniyetli olan kalsiyum ve
sodyum hipoklorit kullanlabilir.
-Tehlikeli bir kimyasaldr.
-Dier dezenfektantlara gre daha uzun temas
sresi gerekir.
-Dezenfeksiyon yan rn oluur.
-Atksuyun TDS seviyesini bir miktar artrr.
-Cryprosporidium zerinde etkili deildir.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
Ozonlama
-Etkili bir dezenfektandr.
-Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri
zerinde klora gre daha etkilidir.
-Klora gre daha ksa temas sresi gerekir.
-Daha az alan kaplar.
-znm oksijeni artrr.
-Eser organik maddelerin konsantrasyonunun
azaltlmas iin kullanlabilir
-Bakiye ozonun uzaklatrlmas gerekmektedir.
-Bakiye ozon etkisi yoktur.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
-Korozif ve toksiktir.
-lk yatrm ve iletme maliyetleri yksektir.
UV
-Etkili bir dezenfektandr.
-Kimyasal madde kullanlmamaktadr.
-Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri
zerinde klora gre daha etkilidir.
-Dezenfeksiyon yan rn oluumu yoktur.
-TDS seviyesini artrmaz.
-Gvenlidir.
-Klorlamaya gre daha az alan kaplar.
-Eser organik maddelerin konsantrasyonunun
azaltlmas iin kullanlabilir .
-Bakiye etkisi yoktur.
-Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts
trleri zerinde etkili deildir.
-Hidrolik tasarm nemlidir.
-lk yatrm maliyeti yksektir.
-UV lambalarnn yzeyi zamanla kapanabilir.




































EK 5

Derin Deniz Dearj Seyrelme Hesaplamalar

Birinci Seyrelme
Difzr deliklerinden kan atksu jetleri arasnda giriim olmamas iin delikler arasndaki mesafe (L),
atksu tarlasnn yzeyde teekkl etmesi halinde,
L> h
3
1

Batm tarla halinde ise,
L>
maks
y
3
1

olmaldr. Bu ifadelerde h, delik ekseni zerindeki su derinliini, y
maks
ise batm atksu tarlasnn st snrnn,
difzr deliinden olan uzakln gstermektedir. Difzr delikleri artmal ise bu deerlerin yars alnabilir.

Younluk tabakalamas bulunmayan (niform) ortama yatay dairesel jet dearjnda, her halkarda atksu
bulutu su yzeyine kmaktadr. Belirli bir derinlikte tutulma sz konusu deildir.

Durgun ve niform younluklu ortama yatay dairesel jet dearjnda, jetler aras giriim olmamas
durumunda jet eksenindeki seyrelmeler (S
m
) iin aadaki yaklak ifadeler verilmitir. Bu ifadeler yaklak
olmalarna ramen, pratikte yaygn ekilde kullanlmaktadr.
y/D < 0.89F iin
44 . 0
)
.
( . 54 . 0
F D
y
F S
m
=
y/D > 0.89F iin
67 . 1
) 68 . 0
.
38 . 0
( . 54 . 0 + =
F D
y
F S
m

Burada, F, densimetrik Froude says (boyutsuz), D, difzr delik ap (m), y difzr deliinden itibaren
llen dey mesafe (m) olarak verilmektedir. Yukarda bahsedilen eksenel seyrelme denklemlerinde y/D ve Fnin
fonksiyonu olarak difzr deliinden 6D kadar uzaktaki noktaya gre rlatif seyrelme hesaplanmaktadr. Difzrn
delik kesitine gre rlatif eksenel seyrelmeyi bulmak iin Froude says (F) %7 arttrlarak, F'= 1.07F deeri iin
hesap yaplmaktadr.

Froude says (F),
F=
D g
U
.
'
0

formlnden hesaplanabilir. Burada, U
o
, jetin difzr deliinden k hzn (m/s), g', etkili yerekimi ivmesini
(= g
a

), =
0

a
,
a
, alc ortam younluunu (kg/m
3
),
0
, atksu younluunu (kg/m
3
), g, yerekimi
ivmesini (m/s
2
), D, difzr delik apn (m) gstermektedir.
Difzr delikleri birbirine ok yakn olduu durumda, jetler arasnda giriim meydana gelmektedir. Bu
halde atksular adeta B kalnlkl bir izgisel kaynaktan dearj ediliyor gibi dnlmektedir. Bu durumda, (y/B).F
-
4/3
> 20 iin yatay dairesel jetlerdeki eksenel seyrelme (S
m
),
S
m
=0.38.(y/B).F
-2/3

veya
S
m
=0.38.g
1/3
.q
-2/3
.y
ifadelerinden hesaplanabilir. Burada B,
B=(
L
D
4
2

)
bants ile tanmlanmaktadr. q ise birim difzr bana den debidir. Oluacak ortalama seyrelme de,
m
S S 2
0
=
ifadesi ile hesaplanabilir.

lk seyrelme hesaplarnda, aknt yoluyla oluacak ilk seyrelmenin hesaplanarak dier ilk seyrelme hesaplar
ile karlatrlmas ve daha kk olduu durumlarda emniyet iin bu seyrelmenin esas alnmas faydal olacaktr.
Aknt yolu ile olan ilk seyrelme (S
0
) daha basit olarak, sreklilik denklemi yardm ile
Q
0
.S
0
= u.b.h*
ifadesinden hesaplanabilir. Burada, Q
0
, difzrden dearj edilen toplam atksu debisini, h*, atksu tarlasnn
kalnln, u, aknt hzn, b, akntya dik difzr boyunu gstermektedir. Atksu tarlas kalnl yzeyde tarla
halinde h*=h/5, batm tarla szkonusu olduunda ise h*=y
maks
/2 alnabilir. Akntnn difzr eksenine paralel
geldii zel durumda etkili difzr boyu, b=h/3 alnabilir.

Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda atksu jetleri
arasnda giriim olmamas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta ile difzr delik ekseni
arasndaki mesafe, y
maks

y
maks
=
8 3
1
4
1
1
'
) ( 98 . 3

|
|

\
|

dy
d g
Q g

ifadesi ile hesaplanr.

Burada,
1
, delik ekseni hizasndaki deniz suyu younluunu,
0
, atksu younluunu, Q
1
, ortama dearj
edilen atksu debisini gstermektedir. Atksu tarlasnn en st ksmndaki eksenel seyrelme, S
m
de
S
m
=0.071.g
1/3
.y
maks
5/3
.Q
1
-2/3

ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st seviyesindeki ortalama ilk seyrelme,
S
0
=1.71 S
m

ifadesinden hesaplanabilir.

Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda atksu jetleri
arasnda giriim olmas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta ile difzr delii arasndaki
mesafe, y
maks
,
y
maks
=
2 / 1
1
3
1
'
) . ( 5 . 2

|
|

\
|

dy
d g
g q
a

ifadesi ile hesaplanabilir. Burada, q, birim difzr balna den debiyi (m
3
/s.m) gstermektedir. Atksu tarlasnn
en st ksmndaki eksenel seyrelme, S
m
de
S
m
=0.36.g
1/3
.y
maks
.q
-2/3

ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st hizasndaki ortalama ilk seyrelme,
S
0
= 2 S
m

eitliinden bulunabilir.

Dearj ortamnda aknt hznn dk olduu durumlarda, yukardaki ifadelerden hesaplanan seyrelmeler
gerek deerlerden daha byk kabilir. Bu durumda, atksu tarlasnn su yzeyine doru ykselmesi, net
seyrelmede bir art meydana getirmez. Bu yzden, younluk tabakalamas olan veya olmayan ortamlar iin
seyrelme hesab aadaki yaklak hesap metoduna gre tahkik edilmelidir.
p=
maks
m
y b u
S Q
. .
. 2

S
y
=S
m
(1/(1+p))
olmak zere buradaki 1/(1+p) ifadesi atksu tarlasnn batm vaziyette tutulmasnn etkisini yanstmaktadr.
Aratrmalar p=2 olmas halinde, atksu bulutunun, dearj blgesinde su yzeyinden itibaren derinliin st 2/3lk
ksmn kapsayacan, difzrden yeni ayrlan atksularn ancak derinliin 1/3lk ksmnda etkili olarak
seyreltilebileceini gstermektedir. Bu sebeple, pratikte p2 halinde, bu yaklak hesap metodu kullanlmamaldr.
p<2 halinde ise aknt yoluyla ilk seyrelme de,
S
0
= 2 S
y
ifadesinden hesaplanr.

Lineer olmayan younluk profiline sahip deniz ortamnda ilk seyrelme hesaplarnda 2 farkl yaklam
uygulanabilmektedir.

a) Derinlik boyunca younluk profilini her biri y kalnlkl n adet niform younluklu paraya ayrarak
niform younluklu ortamlar iin verilmi bulunan ifadelerle nmerik zm

Bu durumda younluk profili yaklak olarak basamak eklinde kesikli bir profile dntrlerek her
dilimde niform ortam iin verilen ifadelerle hesap yaplmaktadr. Bu halde, i. dilimin ortalama oinografik
younluu,
) ( 5 . 0
1
_
i i
+ =

ifadesinden hesaplanr. Younluk tabakalamas Froude says ve seyrelme miktarn etkileyecei iin dilim saylar
eit alnarak i. dilimdeki Froude says,
F
i
=U
0
(
5 . 0
1
0 ,
_
5 . 0
0
) (

=
(

\
|

i
j
j a
gD i
eklini almaktadr. Denizsuyu ile seyreltilmi atksuyun younluu, deniz suyu younluuna eit olduunda, atksu
jetinin ykselmesi durmaktadr. Atksu jeti ierisinde konsantrasyon ve younluk deiimi sz konusudur.
Konsantrasyonun maksimum olduu jet ekseninde younluk minimum olup, jet merkezindeki atksular batm
tarlann en st seviyelerini tekil etmektedir. Bu seviyede st (MAXI) ile gsterilir. st seviye, jet merkezindeki
younluunun (
i m,
), (i. dilimin st yzndeki) deniz suyu younluuna eit veya daha byk olduu ilk dilimin
st yzeyi olarak belirlenir. Jetin ortalama younluunun i
_
, deniz suyu younluuna (
i a,
) eit olduu ilk
dilimin st yzeyi ise orta (MD) seviye olarak tanmlanr. st seviye, jetin eksenel younluunun (
i m,
) adm
adm hesaplanp deniz suyu younluu(
i a,
) ile karlatrlmas ile bulunur.
i m,
eksenel younluu,

m i
m i m i m i a i
m i m i
S S
S S
,
, , , ,
, ,
( )
=
+

1 1
1
1
1
1

bantsndan hesaplanr. Ortalama oinografik younluk ise

ma i
ma i ma i ma i a i
ma i ma i
S S
S S
,
, , , ,
, ,
( )
=
+

1 1
1
1
1
1

ifadesinden, ortalama seyrelme ise
S S
ma i m i , ,
= 2
ifadesinden hesaplanabilir.

b) Difzr ekseni ile maksimum bulut ykselme derinlii (y
maks
) arasnda younluun lineer deitii kabul
edilerek hesap;
Bulut ykselme mesafesi iin izgisel kaynak (jetler aras giriim olmas) halinde, y
maks
,
y
maks
= 6.25 (gq)
2/3

|
|

\
|

a
g

1

bantsndan bulunur. Burada g' ve q bilindii iin, ynin fonksiyonu olan
a
ya eitli deerler verilerek y-
a
grafii izilir. Bu ekilde yukardaki ifade ile verilen hiperboln younluk derinlik erisini kestii nokta
yardm ile y
maks
bulunur. Daha sonra, y
maks
belli olduu iin yatay dairesel jetlerde giriim olmas durumunda
eksenel seyrelme,
S
m
=0.36
3 / 2
3 / 1
'
q
y g
maks

ifadesinden hesaplanabilir. Jetler arasnda giriim olmamas halinde, yatay dairesel delikler iin yukardaki ifade
yerine,
y
maks
= 9.1 (Q.g)
2/5

5 / 3
1
|
|

\
|

a
g

ve
S
m
= 2.8
|
|

\
|

a
d

ifadeleri kullanlr. Burada,
d
=
a
-
0

olarak tanmlanmaktadr.

kinci Seyrelme
kinici seyrelme, aadaki hesap teknii yardm ile hesaplanabilir.
3 / 4
0
) / ( b L = iin L/b=(1+2/3
b
x
)
3/2

Burada,
0
, x=0 noktasndaki trblans difzyonu katsaysn, L, xin belli bir deeri iin atksu tarlas geniliini,
b, x=0 noktasndaki atksu tarlas geniliini,
b u
x
0
12
= ile hesaplanan boyutsuz sabiti gstermektedir.

Balangtaki trblans difzyonu katsaysnn
3 / 4
0
b =
denklemi ile ifade edilebilecei ve Eddy difzyonu katsays ( )nin de ortalama bir deer olarak, =0.01
alnabilecei gsterilmitir.

Atksu tarlasnn x ekseni boyunca urayaca ikinci seyrelme iin bu zmler, aadaki denkleme
uygulanabilir.
5 . 0
3
2
1
b
x
3
2
1 1.5/
1

(
(

\
|
+
=
erf
S
Burada erf, standart hata fonksiyonunu gstermekte olup, standart hata fonksiyonu tablosu kullanlarak
hesaplanmaldr.

nc Seyrelme
nc seyrelme (S
3
), atksudaki kirleticilerin birinci seyrelmenin tamamland blgeden proje ile
korunmas hedef alnan blgeye ulamasna kadar geen sre t olmak zere,
S
3
=10
t/T90

ifadesinden hesaplanabilir.

Birinci (S
1
) ve ikinci seyrelmelerde (S
2
), deniz ortam ve hidrolik artlar daha karmak bir ekilde etkili
olduundan, farkl deniz ortamlar iin farkl hesaplama yntemleri de kullanlabilir.



EK 6

Artma amurlarnn lenmesi, Geri Kazanm ve Bertaraf le lgili Genel Esaslar ve
Uygulanan Metodlar

amurlarn evreye duyarl ve uygun bir ekilde ilenmeleri, artlmalar ve bertaraf iin kat madde
kaynaklarnn ve miktarlarnn doru bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir. amur kaynaklar, artma tesisinde yer
alan artma birimlerine gre farkllk gsterir. amurlarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerinin doru bir
ekilde belirlenmesi zellikle amurlarn ilenmesi, artlmas ve bertaraf srasnda kullanlan proseslerin kontrol
ve bu proseslerin performanslarnn izlenmesi asndan ok nemlidir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve
proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Tablo E6.1de verilmitir. Artma srasnda
uygulanan fiziksel, kimyasal ve biyolojik prosesler sebebiyle atksularda bulunan ar metaller, biyolojik olarak zor
ayrabilen eser organik bileikler ve potansiyel olarak hastalk yapc patojen organizmalar amur ile birlikte
kelerek konsantre hale geerler. Dier taraftan, amurlar azot ve fosfor gibi besi maddelerince zengindir. Ham
amurlarn ve rtlm n ktrme amurlarnn kimyasal bileimi, Tablo E6.2de ve atksu amurlarndaki
metal ierikleri ise Tablo E6.3de verilmitir.

Tablo E6.1 Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri
ve miktarlar
Kuru Kat Maddeler
(kg/10
3
m
3
)
Artma lemi veya Prosesi Kat
Maddelerin
Younluu
kg/m
3

amurun
Younluu
kg/m
3

Aralk Tipik
Deer
n ktrme Tank 1400 1020 110-170 150
Aktif amur 1250 1005 70-100 80
Damlatmal Filtre 1450 1025 60-100 70
Uzun Havalandrmal Aktif
amur
1300 1015 80-120 100
a

Havalandrmal Lagnler 1300 1010 80-120 100
a

Filtrasyon 1200 1005 12-24 20
Alg Giderimi 1200 1005 12-24 20
n ktrme Tanknda
Kimyasal Fosfor Giderimi

Dk Kire Dozaj
(350-500 mg/L)
1900 1040 240-400 300
b

Yksek Kire Dozaj
800-1600 mg/L)
2200 1.05 600-1300 800
b

Askda Byyen Nitrifikasyon - - - -
c

Askda Byyen Denitrifikasyon 1200 1005 12-30 18
Przl Filtreler 1280 1020 - -
d

a
n artma yok kabul
b
n ktrme ile giderilebilen kat maddelere ilave olarak
c
hmal edilebilir
d
Biyolojik artma proseslerinde retilen artma amurlarna ilave olarak

Tablo E6.2 Ham amurun ve rtlm artma amurlarnn kimyasal bileimi
Ham n ktrme
amuru
rtlm n
ktrme amuru
Ham
Aktif
amur
Parametre Birim Aralk Ortalama Aralk Ortalama Aralk
Toplam Kuru Kat
Madde (TKM)
% 5-9 6 2-5 4 0.8-1.2
Uucu Kat
Madde (TUKM)
% TKM 60-80 65 30-60 40 59-88
Ya-Gres % TKM
znm 6-30 - 5-20 18 -
Ekstrakte 7-35 - - - 5-12
Protein % TKM 20-30 25 15-20 18 32-41
Azot (N) % TKM 1.5-4.0 2.5 1.6-3.0 3.0 2.4-5.0
Fosfor (P
2
O
5
) % TKM 0.8-2.8 1.6 1.5-4.0 2.5 2.8-11
Potasyum (K
2
O) % TKM 0-1.0 0.4 0-3.0 1.0 0.5-0.7
Selloz % TKM 8-15 10 8-15 10 -
Demir %KM 2.0-4.0 2.5 3.0-8.0 4.0 -
Silika (SiO
2
) % TKM 15-20 - 10-20 - -
pH - 5-8 6 6.5-7.5 7 6.5-8
Alkalinite mg
CaCO
3
/L
500-1500 600 2500-3500 3000 580-1100
Organik Asitler mg HAc/L 200-2000 500 100-600 200 1100-1700
Enerji erii kJ/kg
AKM
23000-
29000
25000 9000-14000 12000 19000-
23000

Tablo E6.3 Atksu amurlarnn metal ierikleri
Kuru Katlar (mg/kg)
Metal Aralk Medyan
Arsenik 1.1-230 10
Kadmiyum 1-3410 10
Krom 10-99000 500
Kobalt 11.3-2490 30
Bakr 84-17000 800
Demir 1000-154000 17000
Kurun 13-26000 500
Mangan 32-9870 260
Civa 0.6-56 6
Molibden 0.1-214 4
Nikel 2-5300 80
Selenyum 1.7-17.2 5
Kalay 2.6-329 14
inko 101-49000 1700

Atksu artma tesislerine bir gnde gelen kat madde miktar geni bir aralkta salnm gsterir. Bu sebeple
amurlarn ilenmesi, artlmas ve bertaraf amacyla kullanlacak sistemlerin bu salnmlar karlayabilecek
ekilde tasarm yaplmaldr. Tasarm srasnda, ortalama ve maksimum kat madde retim hzlar ile tesis
ierisinde artma birimlerinin potansiyel depolama kapasiteleri de dikkate alnmaldr. Snrl miktarlardaki kat
maddelerin, kelme ve havalandrma tanklarnda geici olarak depolanmalar mmkndr. Ayrca deiken
seviyelerde inaa edilen rtme tanklar byk depolama kapasitelerine sahiptir. amur hacmi, esas olarak su
ieriine, ok az da kat madde karakterine baldr. amurdaki kat madde, sabit ve uucu kat olmak zere ikiye
ayrlr. amurun kat ierii biliniyorsa, amur hacminin kat ierii ile ters orantl olarak deitii kabul edilerek
amur hacmi yaklak olarak hesaplanabilir. amur hacimleri srasyla V
1
ve V
2
olan iki amur numunesinin kat
madde yzdeleri srasyla P
1
ve P
2
ise, amur hacmi hesab;
V
1
.P
1
= V
2
. P
2

eitlii kullanlarak hesaplanabilir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden beklenen kat madde
konsantrasyonlar Tablo E6.4de verilmitir.

Tablo E6.4 Farkl atksu artma ilemlerinde ve proseslerinde gzlenen kat madde konsantrasyonlar
Kat Madde Konsantrasyonu (% KM)
Uygulanan Artma lemi veya Prosesi Aralk Ortalama
n ktrme Tank
n ktrme amuru 5-9 6
n ktrme amuru + atk aktif amur 3-8 4
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-10 5
n ktrme amuru + demir tuzlar (fosfor iin) 0.5-3 2
n ktrme amuru+dk kire dozaj (fosfor iin) 2-8 4
n ktrme amuru+yksek kire dozaj (fosfor iin) 4-16 10
Kpk 3-10 5
Son ktrme Tank
n ktrme uygulanm atk aktif amur 0.5-1.5 0.8
n ktrme uygulanmam atk aktif amur 0.8-2.5 1.3
n ktrme uygulanm yksek saflkta oksijen 1.3-3 2
n ktrme uygulanmam yksek saflkta oksijen 1.4-4 2.5
Damlatmal filtre humusu 1-3 1.5
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3 1.5
Graviteli Younlatrc
n ktrme amuru 5-10 8
n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 4
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-9 5
znm Hava Yzdrmeli Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-6 5
Polimer ilavesiz atk aktif amur 3-5 4
Santrifj ile Younlatrc
Atk aktif amur

4-8 5
Graviteli-Bant Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-8 5
Havasz rtme
n ktrme amuru 2-5 4
n ktrme amuru + atk aktif amur 1.5-4 2.5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 2-4 3
Haval rtme
n ktrme amuru 2.5-7 3.5
n ktrme amuru + atk aktif amur 1.5-4 2.5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.8-2.5 1.3

Atksu artma tesislerinde retilen amurlar, n ktrme tanklar, son ktrme tanklar ve ileri artma
proseslerinden kaynaklanr. n ktrme amuru, ham atksudaki kebilen katlar, son ktrme amuru ise
biyolojik ve ilave kebilen katlar iermektedir. leri artma proseslerinden kaynaklanan amurlar ise biyolojik ve
kimyasal zellik gsteren katlar da bnyesinde bulundurmaktadr. Bu sebeple amurlarn niform bir ekilde
kartrlarak bir sonraki artma birimine iletilmeleri gerekmektedir. zellikle susuzlatrma, s ile artma ve yakma
gibi ksa bekleme srelerinde iletilen sistemlerde amurlarn niform bir ekilde kartrlmalar ok nemlidir.
Aksi halde artma tesisinin performansnda belirgin olarak azalma gzlenebilir. amurlarn kartrlmalar u
ekillerde gerekletirilir;
a) Son ktrme amuru ve ileri artma proseslerinden kaynaklanan amurlar, n ktrme tanklarna geri
devrettirilerek kartrlr ve n ktrme amuru ile birlikte keltilirler.
b) amurlar borularn ierisinde kartrlabilirler.
c) Tam karml haval veya havasz rtcler gibi uzun bekleme srelerinde iletilen stabilizasyon
proseslerinde kartrlabilirler.
) amurlar ayr kartrma tanklarnda kartrlabilirler.

Byk kapasitelerde iletilecek atksu artma tesislerinde retilen amurlarn kartrlmadan nce ayr
olarak younlatrlmalar ve younlam amurlarn kartrlmas en elverili performansn elde edilebilmesi
asndan tavsiye edilmektedir. amurlarn depolanmas ise besleme akmnda karlalacak salnmlarn
dengelenmesi ve proseslerin iletme d kald dnemlerde amurlarn biriktirilmelerine imkan verilmesi amacyla
uygulanmaktadr. zellikle mekanik susuzlatrma, kirele stabilizasyon, s ile kurutma ve yakma proseslerinden
nce amurlarn niform olarak beslenmesi gerekmektedir.

Havasz ve haval rtmenin bulunmad byk tesislerde, amurun birka saatten birka gne kadar
bekletildii ayr kartrma ve depolama tanklar ina edilir. amurlarn 2-3 gnden daha fazla bekletildii depolama
tanklarnda, amur bozunarak istenmeyen koku problemlerine sebep olmaktadr. Ayrca bu amurlarn
susuzlatrlmalar daha zordur. amurlar, depolanmalar srasnda sk sk havalandrlarak septik artlarn oluumu
engellenir. amurlarn depolanmalar ve kartrlmalar srasnda karlalan septik artlarn ve kokunun
nlenebilmesi iin klor, demir tuzlar, potasyum permanganat ve hidrojen peroksit gibi kimyasal maddeler snrl
miktarlarda da olsa tank ierisine ilave edilebilir. Ayrca hidrojen slfr gazndan oluan kokunun kontrol ve bu
gazn zelti ierisinde tutulabilmesi iin sodyum hidroksit ve kire ile pH deeri artrlabilir. amurlarn
depolanmalar kapal tanklar iersinde gerekletirilecekse, uygun koku kontrol teknolojileri ile tank ierisi
havalandrlmaldr. Bu teknolojiler arasnda kimyasal syrclar veya biyofiltreler bulunmaktadr. Havalandrma
ilemi ayrca amurun kartrlmasna da yardmc olmaktadr.

Uygulanan Metodlar
a) amurlarn Younlatrlmas
Younlatrma, amurun bnyesinde bulunan sv ksmn belirli bir miktarnn giderilmesi ve amurun kat
ieriinin arttrlmasdr. Son ktrme tanklarndan uzaklatrlan atk aktif amurun % 0.8 olan kat ierii, %4
kat ieriine kadar younlatrlarak amur hacminde yaklak 5 kat azalma elde edilebilmektedir. Younlatrma
amacyla uygulanan yntemler birlikte ktrmeli, yerekimi etkisiyle (graviteli), yzdrmeli, santrifj (merkezka)
ve dner tamburlu younlatrmadr. Younlatrma ilemi uygulanarak amurlarda gerekletirilen hacim
azalmasn takip eden proseslerin tasarm ve iletilmelerinde ok nemli ekonomik faydalar bulunmaktadr.
Younlatrma iin kullanlan tank ve ekipmanlarn kapasiteleri ve amurlarn artlandrlmalar srasnda kullanlan
kimyasal madde miktarlar nemli lde azalmaktadr. Ayrca rtclerin stlmalar amacyla gerekli olan
stma ihtiyac ve s ile kurutma ve yakma gibi proseslerde kullanlmalar gereken yardmc yakt ihtiyac
azalmaktadr. zellikle byk kapasitelerde iletilen artma tesislerinde retilen amurlarn uzak mesafelere
nakliyesini gerektiren durumlarda, hacimdeki azalma, amurlarn iletilmeleri iin kullanlacak pompa boyutlarnda
da nemli oranlarda klme salamaktadr.

Kapasitesi 4000 m
3
/gnden kk olan tesislerde genellikle n ktrme tanklarnda, amur rtclerde
veya her ikisinde amurlarn birlikte younlatrlma ilemi gerekletirilebilir. Ayr olarak gerekletirilen
younlatrma ilemi genellikle byk artma tesislerinde ekonomik olmaktadr. Younlatrma ileminde kullanlan
ekipmanlarn ou mekaniktir ve tasarmlar srasnda pik ihtiyalar karlayabilecek yeterli kapasitelerin
salanmas gerekmektedir. Ayrca younlatrclarda oluabilecek septik artlarn ve koku probleminin nlenmesi
iin de tasarm srasnda gerekli tedbirlerin alnmas gerekmektedir.

1) Graviteli Younlatrma;
Younlatrma amacyla en yaygn olarak uygulanan yntem graviteli younlatrmadr. Bu
younlatrclarn tasarmlar klasik ktrme tanklarna ok benzemektedir. Younlatrma ilemi genellikle
dairesel tanklarda gerekletirilir. Sulu amur merkezde bulunan bir besleme blmesinden tankn ierisine
beslenmektedir. Beslenen amur keltilerek younlatrlr ve younlam amur tankn konik tabanndan
ekilerek bir sonraki prosese gnderilir. st su (duru faz) ise ya artma tesisinin bana ya da n ktrme tankna
geri devrettirilir. Graviteli younlatrmann en etkili olduu amur tipi ilem grmemi (ham) n ktrme
amurlardr. Bu younlatrclar kat madde ykne ve yzeysel hidrolik yke gre boyutlandrlr. Tavsiye edilen
hidrolik yk aralklar n-kelme amuru iin 15.5-31 m
3
/m
2
.gn, atk aktif amur iin 4-8 m
3
/m
2
.gn ve kark
(n ktrme + atk aktif amur) iin 6-12 m
3
/m
2
.gn olarak verilmektedir. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk
deerinden dk ise tank iersinde septik artlar ve istenmeyen koku oluumu meydana gelerek younlam
amurun yzmesine sebep olur. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk deerinden yksek ise savaklardan kat madde
ka gzlenerek k suyu kalitesi azalmaktadr. letme srasnda younlatrcnn tabannda bir amur rts
oluarak amurun konsantre hale gelmesi salanmaktadr. amur younlatrclarn tasarm srasnda gz nne
alnmas gereken dier bir iletme parametresi de amur-hacim orandr. Bu oran, younlatrc ierisinde tutulan
amur rts hacminin, bir gnde sistemden uzaklatrlan younlam amur hacmine oran olarak ifade
edilmektedir. Bu oran, 0.5-20 gn arasnda deimektedir. Scak havalarda bu oran daha da debilmektedir. Buna
alternatif olarak tank ierisindeki amur rtsnn ykseklii de llmelidir. Bu deer, 0.5-2.5 m arasnda
deimekte ve scak havalarda daha da debilmektedir. Younlam ve younlamam amur konsantrasyonlar
ve graviteli younlatrclar iin kat madde ykleri Tablo E6.5de verilmitir.


Tablo E6.5 Younlam ve younlamam amur konsantrasyonlar ve graviteli younlatrclar iin kat
madde ykleri
Kat Madde Konsantrasyonu
(%)
Kat
Madde
Yk
Artma amurunun Tipi Younlamam Younlam kg/m
2
.gn
Ayrk
n ktrme amuru 2-6 5-10 100-150
Damlatmal filtre humusu 1-4 3-6 40-50
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3.5 2-5 35-50
Atk aktif amur 0.5-1.5 2-3 20-40
Uzun havalandrmal aktif amur 0.2-1.0 2-3 25-40
Havasz olarak rtlm n ktrme
amuru
8 12 120
Kpk
Birleik (kark)
n ktrme amuru + damlatmal filtre
humusu
2-6 5-9 60-100
n ktrme + dner biyolojik temas tank
amuru
2-6 5-8 50-90
n ktrme amuru + atk aktif amur 0.5-1.5 4-6 25-70
n ktrme amuru + atk aktif amur 2.5-4 4-7 40-80
Atk aktif amur + damlatmal filtre humusu 0.5-2.5 2-4 20-40
Kimyasal (ileri) Artma amuru
Yksek kire 3-4.5 12-15 120-300
Dk kire 3-4.5 10-12 50-150
Demir 0.5-1.5 3-4 10-50


2) Yzdrmeli Younlatrma;
Yzdrmeli younlatrmada yksek basnta tutulan hava, amur ierisine baslmaktadr. amur basncnn
drlmesi, znm hava kk kabarcklar halinde salnarak amurun tank yzeyine doru yzdrlmesini ve
tanmasn salamaktadr. Tank yzeyinde biriken younlam amur, buradan syrlarak uzaklatrlr.
Yzdrmeli younlatrmann en etkili olduu amur tipi askda byyen biyolojik artma proseslerinden
kaynaklanan atk aktif amurlardr. Yzdrmeli younlatrc performansn etkileyen faktrler hava-kat oran,
amur zellikleri (amur hacim indeksi vb), kat ykleme hz ve polimer uygulanmasdr. Hava-kat oran,
yzdrme iin gerekli mevcut hava arlnn besleme akmnda bulunan yzdrlecek kat madde arlna
orandr ve % 2-4 arasnda deiim gstermektedir. Normal polimer dozajlarnda daha iyi bir performans izlenmesi
asndan, amur hacim indeksinin 200den dk olmas nerilmektedir. amur hacim indeksinin 200den byk
olduu durumlarda ise yzeydeki amur yaps bozularak daha fazla polimer dozajlarna ihtiya duyulmaktadr.
Yzdrmeli younlatrclarda kat maddeler atksudan ok daha hzl bir ekilde ayrlabildikleri iin bu tip
younlatrclar graviteli younlatrclara kyasla daha yksek yklerde iletilebilmektedir. Fakat yksek ykler,
dk konsantrasyonlarda younlam amura sebep olmaktadr. Bu yzden iletme performansnn azalmamas
iin kat madde yknn 10 kg/m
2
.saat deerini amamas gerekmektedir. Yksek yklerde yzeyde younlaan
amurlar daha sk olarak syrlmaldrlar. Yzdrmeye yardmc olmas amacyla eklenen polimer ile yzen
amurdaki kat geri kazanm %85den %98-99a kadar arttrlabilmektedir. rnek olarak atk aktif amurun
yzdrmeli olarak younlatrlmas iin gerekli polimer dozaj, 2-5 kg kuru polimer/ton TKM olmaktadr.
znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri Tablo E6.6de verilmitir.

Tablo E6.6 znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri
Kat Madde Yk (kg/m
2
.sa)
Artma amurunun Tipi Kimyasal Madde
lavesiz
Kimyasal Madde
laveli
Aktif amur
Tam karm halinde 1.2-3 10a kadar
kelmi 2.4-4 10a kadar
Damlatmal filtre humusu amuru 3-4 10a kadar
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-6 10a kadar
n ktrme amuru + atk aktif amur 3-6 10a kadar
n ktrme amuru 4-6 12.5a kadar

3) Santrifj le Younlatrma;
Santrifjler amurun younlatrlmas ve susuzlatrlmas amacyla kullanlmaktadr. Santrifjlerin
kullanm genellikle atk aktif amur ile snrlandrlmtr. Santrifj ile younlatrma, amurun iersindeki
partikllerin santrifj (merkezka) kuvvetlerinin etkisi altnda keltilmesi prensibine dayanmaktadr. Santrifj ile
younlatrma genellikle, 0.2 m
3
/sden byk kapasitelerde iletilen tesislerde ve alan kstlamas olan yerlerde
tercih edilmektedir. Atk aktif amurun younlatrlmas iin 0-4 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar
kullanlmaktadr. Santrifjlerin performanslar younlatrlm amurun kat ierii ve askda kat madde geri
kazanm (kat tutma oran olarak da ifade edilir) ile deerlendirilmektedir. Sabit amur beslenmesi altnda, sznt
suyundaki kat madde konsantrasyonu arttka kat tutma oran da artmaktadr. Kat tutma oranlarnn yksek
olmas, artma tesisi bana geri devrettirilen sznt suyunun iersindeki biyolojik olarak ayrabilen kat madde
konsantrasyonunun daha dk olmas demektir. Atksu artma tesisleri iin ktle dengesi kurulurken,
younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma proseslerinden geri devir ettirilen debilerin (ayn zamanda yan akm
debileri olarak adlandrlrlar) mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Santrifj ile younlatrmada balca iletme
deikenleri, beslenen amurun zellikleri (amurun su ierii ve amur hacim indeksi), santrifjn dnme hz,
hidrolik ykleme hz ve artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozajdr.

b)amurlarn Stabilizasyonu
Stabilizasyon, artma amurlarnn ieriklerindeki patojen organizmalarn azaltlmas, istenmeyen kokularn
engellenmesi, rme, bozulma ve kokuma gibi problemlerin ortadan kaldrlmas amalaryla uygulanmaktadr.
Stabilizasyon prosesinde en nemli zellik artma amurlarnn uucu veya organik ierikleridir. Patojen
organizmalarn yaayabilmeleri, koku oluumu, kokuma, bozulma ve rme gibi srelerin gereklemesi, ancak
mikroorganizmalarn amurlarn organik ksmnda gelimeleri ile gereklemektedir. Bu sebeple istenmeyen bu
problemlerin engellenebilmesi iin amurun uucu ieriinin biyolojik olarak giderilmesi ve mikroorganizmalarn
yaayabilmeleri iin uygun olan koullarn ortadan kaldrlmas gerekmektedir. amura ilave edilecek uygun
kimyasal maddeler ile mikroorganizmalarn yaabilmeleri iin elverili olmayan ortamlar oluturulabilir.
Stabilizasyon prosesi, yukarda belirtilen salk ve estetik kayglar dnda, ayrca hacim azaltlmas, faydal biyogaz
(metan) retimi ve amurlarn susuzlatrlmalarn iyiletirmek amalaryla uygulanmaktadr. Balca stabilizasyon
yntemleri, kire ilavesi ile gerekletirilen alkali stabilizasyon, havasz rtme, haval rtme, ototermal haval
rtme ve kompostlatrmadr. Ayrca stabilizasyon amacyla s ile artma ve oksitleyici kimyasal ilavesi ile
stabilizasyon gibi yntemler de bulunmaktadr. Bir stabilizasyon prosesinin tasarm yaplrken stabilize edilecek
amur miktarnn tayini ok nemlidir. Ayrca amurlarn nihai bertaraf iin hangi yntemin seilecei de
stabilizasyon uygulanmas asndan nem tamaktadr. rnein amur bertarafnda arazi uygulamas seilecek ise
stabilizasyon ile gerekli dzeyde patojen giderimi mutlaka salanmaldr.

1) Alkali Stabilizasyonu;
amura ilave edilecek alkali maddeler ile mikroorganizmalarn yaayabilmeleri iin elverili olmayan
ortamlar oluturulabilir. Kire ilavesi ile stabilizasyon prosesinde, yeterli miktarda kire eklenerek amurun pHs
12den yksek deerlere kadar arttrlabilir. Bylece yksek pH deerlerinde mikrobiyal reaksiyonlarn yavalamas
ve/veya tamamen durmas salanarak, istenmeyen kokularn oluumu engellenerek kemirgen, ku, haere vb. (bu
canllara vektr denilmektedir) potansiyel hastalk tayc canllarn ilgisini ekecek ortamlar ortadan
kaldrlmaktadr. amurun pHs bu seviyelerde tutulabildii srece kokuma, bozulma, rme, koku oluumu ve
sala zararl etkenler olumayacaktr. Alkali ile stabilizasyon prosesi ile ayrca virs, bakteri ve dier
mikroorganizmalarn aktiviteleri de durdurulmaktadr. Snmemi kire amura ilave edilir edilmez, amur
bnyesindeki su ile reaksiyona girerek snm kire olumaktadr. Bu reaksiyon ekzotermik (s veren) bir
reaksiyondur ve yaklak 64 kJ/g.mol deerinde bir s enerjisi aa kmaktadr. Snmemi kire ile karbondioksit
arasnda gerekleen reaksiyon da ekzotermik bir reaksiyondur ve yaklak 180 kJ/g.mol deerinde bir s enerjisi
olumaktadr. Alkali stabilizasyonunda kire, susuzlatrma ncesinde (kire ile n artma) veya sonrasnda (kire
ile son artma) ilave edilebilir. Her iki yaklamda da amur ile kirecin homojen bir ekilde karm ok nemlidir.
amur stabilizasyonu ile n artma iin nerilen kire dozajlar, Tablo E6.7de verilmitir.

Tablo E6.7 amur stabilizasyonu ile n-artma iin nerilen kire dozajlar



amur Tipi
Kat Madde
Konsantrasyonu
(%)
Kire Dozaj
a

g Ca(OH)
2
/kg kuru kat
Aralk Ortalama Aralk Ortalama
n ktrme amuru 3-6 4.3 60-170 120
Atk aktif amur 1.0-1.5 1.3 210-430 300
Havasz olarak rtlm kark
amur
6-7 5.5 140-250 190
a
30 dakika sre ile pH = 12 deerinin salanabilmesi iin gerekli snm kire [Ca(OH)
2
] miktar

c) Havasz rtme
Artma amurlarnn stabilizasyonunda uygulanan en yaygn ve eski prosesdir. Havasz rtmede, organik
ve inorganik (slfat gibi) maddeler molekler oksijenin bulunmad artlar altnda paranmaktadr. Evsel atksu
artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn havasz rtlmeleri srasnda retilen biyogaz, bu tesislerin
birounun iletilmeleri srasnda gerekli enerji ihtiyacnn hemen hepsini karlamaya yeterli olabilmektedir.
Havasz rtme srasnda tip kimyasal ve biyokimyasal reaksiyon meydana gelmektedir. Bunlar, hidroliz, asit
retimi (fermentasyon) ve metan retimidir. Fermentasyonda znm organik bileikler ve ksa zincirli ya
asitleri oluurken metan retimi safhasnda organik asitlerin metan ve karbondioksite kadar bakteriyel evrimi
gereklemektedir. Havasz rtmedeki en nemli evresel faktrler, kat madde bekleme sresi, hidrolik bekleme
sresi, scaklk, alkalinite, pH, inhibitrlerin ve zehirli maddelerin varl, nutrientlerin ve eser elementlerin varl
olarak sralanmaktadr.

Bu faktrlerin banda yer alan kat madde bekleme sresi (amur ya) ile hidrolik bekleme sresi, geri
devirsiz rtclerde birbirine eittir. Kat madde bekleme sresi, kat maddelerin rtc iersindeki ortalama
bekleme (tutulma) zamann, hidrolik bekleme sresi ise svnn rtc ierisindeki ortalama bekleme (tutulma)
zamann ifade etmektedir. znm substrat iin kat madde bekleme sresi, reaktrdeki kat madde miktarnn
reaktrden bir gnde uzaklatrlan kat madde miktarna orandr. Hidrolik bekleme sresi de reaktrdeki sv
hacmin bir gnde beslenen amur hacmine orandr. rtme srasnda meydana gelen reaksiyonun
gerekleebilmesi tamamen bu iki bekleme sresi ile doru orantl olarak deimektedir. Her reaksiyon iin
minimum bir kat madde bekleme sresi vardr ve bu srenin altndaki bekleme srelerinde bakterilerin hzl bir
ekilde geliimi gzlenmemekte ve nihayetinde rtme prosesi tamamen durmaktadr. Pratik uygulamalarda,
yksek-hzl havasz rtclerin tasarmnda 12-20 gn aralnda kat madde bekleme sreleri seilirse
mikroorganizmalarn ykanma tehlikesinin bulunmad gzlenmitir. Kat madde bekleme srelerinin seiminde
pik hidrolik yklemeler de dikkate alnmaldr. Tam karml havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat
madde bekleme sreleri Tablo E6.8de verilmitir.


Tablo E6.8 Tam karml havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat madde bekleme sreleri
letme
Scakl
(C)
Kat Madde Bekleme
Sresi
(minimum)
Kat Madde Bekleme
Sresi
(tasarm)
18 11 28
24 8 20
30 6 14
35 4 10
40 4 10

Dier bir nemli parametre ise scaklktr. Scaklk sadece mikroorganizmalarn metabolik aktivitelerini
deil ayn zamanda biyolojik katlarn kelme zelliklerini ve gaz transfer hzn da etkilemektedir. zellikle
hidroliz ve metan retim hzlarnn belirlenmesinde scaklk parametresi ok nemlidir. stenilen uucu kat madde
gideriminin salanabilmesi iin gerekli minimum kat madde bekleme srelerinin belirlenmesi scaklk parametresi
gz nne alnarak yaplmaktadr. Genellikle havasz rtcler mezofilik scaklk (3038C) aralnda
tasarlanmaktadr. Termofilik (5057C) ve farkl kademelerde her iki scaklk aralnn kullanld birleik
rtcler de bulunmaktadr. Termofilik rtmenin mezofilik rtmeye gre stnlkleri bulunmaktadr. Bu
stnlkler daha yksek kat madde ve patojen organizma giderimi eklindedir. Fakat yksek scaklklarda
iletildikleri iin daha yksek enerji ihtiyalar, yksek znm kat madde ieren dk kaliteli st faz, daha
fazla koku oluumu ve daha dk proses stabilitesi termofilik rtmenin en nemli mahzurlarn oluturmaktadr.
zellikle metan reten bakteriler bata olmak zere rtme prosesinde yer alan bakteriler, scaklk deiikliklerine
(salnmlarna) kar ok hassastrlar. Bu sebeple scaklk deerinin rtcler ierisinde sabit tutulmas ok
nemlidir. rtc tanklarnn duvarlarndan, kapaklarndan, tabanlarndan ve stma kayna ile tank arasnda yer
alan boru tesisatnda meydana gelecek s kayplarnn ise tasarm srasnda hesaplanarak nlem alnmas
gerekmektedir. Bu sebeple havasz bir rtcnn tasarm yaplrken gerekli s ihtiyacnn ok dikkatli bir ekilde
hesaplanmas gerekmektedir.

yi bir ekilde iletilen havasz bir rtcde alkalinite konsantrasyonunun 2000-5000 mg/L CaCO
3
arasnda olmas ngrlmektedir. rtcler iersinde bulunan kalsiyum, magnezyum ve amonyum bikarbonatlar
tamponlama zelliine sahip elementlerdir. Amonyum bikarbonat zaten rtme prosesi srasnda ham amurun
iersindeki proteinlerin paralanmasyla olumaktadr. Dier tamponlayc maddeler ise beslenen amurun
ierisinde bulunmaktadr. Bir rtc ierisindeki balca alkalinite tketicisi karbondioksittir. Ayrca uucu ya
asitleri de alkaliniteyi tketmektedirler. Karbondioksit, fermentasyon ve metan retimi admlarnda olumaktadr.
rtcde bulunan gazlarn ksmi basnlarndan dolay, karbondioksit znmekte ve karbonik asite
dnmektedir. Karbonik asit ise ortamda bulunan alkaliniteyi tketmektedir. Bu sebeple rtclerin alkalinite
ihtiyalarnn izlenmesi asndan, retilen gazn karbondioksit ieriine baklmaktadr. Kostik, sodyum bikarbonat,
sodyum karbonat veya kire gibi alkalinite kaynaklar eklenerek, rtclerde olmas gereken alkalinite miktar
salanabilmektedir.

1) Tek Kademeli Mezofilik Havasz rtme;
Tek-kademeli mezofilik havasz rtme prosesi stma, kartrma, niform amur beslenmesi ve beslenen
amurun younlatrlm olmas ile karakterize edilmektedir. rtclerde amur karm, retilen gazn geri
devri ve/veya yardmc mekanik kartrclar ile salanabilmektedir. Bu tip rtclerde oluan kpk tabakasnn
ve duru fazn ayrlmas gerekletirilememektedir. Optimum rme hzlarna ulaabilmek asndan rtc
ierisindeki amur stlmaktadr. amurun niform bir ekilde beslenmesi ok nemlidir. Bu sebeple amurun
srekli veya 0.5-2.0 saat aralklar ile beslenmesine dikkat edilmelidir. Bu rtme prosesinde uucu kat madde
giderimleri % 45-50 arasnda deimektedir. rtclerin kapaklar sabit veya yzer tipli olabilir. Yzer tipte
tasarlanan kapaklarn ounda gaz depolama zellii de bulunmaktadr. Bylece daha fazla miktarlarda gazn
depolanmas mmkn olabilmektedir. Alternatif olarak gaz, dk basnl ayr bir gaz toplaycda veya basn
altnda sktrlarak depolanabilir. Havasz rtme srasnda retilen gaz, hacimce yaklak %65-70 arasnda metan
iermektedir. Geri kalan %30-35lik ksmn byk miktar karbondioksit iermekte ve dk miktarlarda N
2
, H
2
,
H
2
S, su buhar ve dier gazlar gzlenmektedir. rtc gaznn zgl arl havaya oranla yaklak 0.86dr.
Havasz bir rtcnn dzgn bir ekilde iletildiinin en nemli gstergesi gaz retimidir. retilen biyogaz yakt
olarak kullanlabilmektedir. Birim uucu kat madde giderimi bana retilen gaz hacmi 0.75-1.12 m
3
/kg UKM
olarak kabul edilebilmektedir. Fakat beslenen amurda gzlenen deiken uucu kat madde konsantrasyonlar ve
rtcdeki biyolojik aktiviteye bal olarak gaz retimi, ok geni bir aralkta salnm gsterebilmektedir. Gaz
retimi ayrca bir gnde kii bana retilen gaz hacmi cinsinden de tahmin edilebilmektedir. rnein evsel
atksularn biyolojik artma ile artld bir artma tesisinde gaz retimi yaklak 28 m
3
/10
3
kii.gn olmaktadr.
Metan gaznn standart artlar altnda (20C ve 1 atm basnta) 35800 kJ/ m
3
sl deeri vardr. rtclerde
retilen toplam gazn yaklak % 65inin metan ierikli olduu kabul edilerek, rtc gaznn sl deeri 22400 kJ/
m
3
olarak alnabilmektedir. retilen biyogaz ierisinde H
2
S, N
2
, partikl madde ve su buhar bulunduundan,
rtc gaznn kuru veya slak ykayclardan geirilerek temizlenmesi ve daha sonra iten yanmal motorlarda
kullanlmas tavsiye edilmektedir. Hidrojen slfrn hacimsel olarak 100 ppm deerini gemesi durumunda ise bu
gazn giderilmesi iin ayr bir tesisat kurulmaldr.

Stabilizasyonun derecesi ayrca uucu kat maddelerdeki giderim yzdesi ile llmektedir. Alkalinite ve
uucu asit ierii de gnlk olarak takip edilmelidir. rtclerin boyutlandrlmasnda en fazla bavurulan
yaklam, ykleme faktr seilerek rtc hacminin hesaplanmasdr. Bunun iin birim rtc hacmi bana
bir gnde yklenen uucu kat madde miktar kullanlmaktadr. Kat madde ykleme hz iin uygun aralk 1.6-4.8
kg UKM/m
3
.gn olarak verilmektedir. Yksek uucu kat madde yklemelerinde bata amonyak olmak zere
reaktr ierisinde zehirli madde birikimi veya metan reten mikroorganizmalarn (arkelerin) sistemden ykanmas
gzlenmektedir. Seyreltik amur ile rclerin beslenmelerinde, iletme srasnda gzlenebilecek olumsuzluklar u
ekilde sralanabilir; dk hidrolik bekleme sreleri, dk uucu kat madde giderimleri, dk metan retimleri,
yetersiz alkalinite miktar, yksek stma ihtiyac ve nispeten sulu olan amurun bir sonraki sisteme tanmas iin
daha yksek maliyet ihtiyac. rtclerin boyutlandrlmasnda gz nne alnan dier bir yaklam ise kii
bana den reaktr hacmi seimidir. Bu deer farkl atksu amurlar iin farkl aralklarda olmaktadr. rnein n
ktrme amuru iin bu aralk 0.03-0.06 m
3
/kii olarak verilirken, kark (n ktrme + atk aktif amur)
amurlar iin bu aralk 0.07-0.11 m
3
/kii olmaktadr. Tam karml mezofilik yksek hzl havasz bir amur
rtcde tahmin edilen uucu kat madde giderimleri 30, 20 ve 15 gnlk rtme zamanlarna gre srasyla %
65.5, 60 ve 55 eklinde olabilmektedir.

Havasz rtclerin tasarmnda kullanlan silindirik betonarme tanklarn yannda son yllarda
uygulamalar hzla artan konvansiyonel betonarme ve yumurta kesitli elik tanklar da bulunmaktadr. Bu tanklar
zellikle kartrma veriminin artmas, s yaltmnn daha iyi bir ekilde gereklemesi ve tabanda biriken kum vb.
inorganik kat maddelerin daha etkili bir ekilde sistemden uzaklatrlmas amacyla tasarlanmtr. Dairesel
betonarme tanklarn aplar 6-38 m arasnda seilebilmektedir. Tank taban genellikle konik yapda ve merkeze
doru eimlidir. amurlar tankn tabanndan ekilecei iin minimum eim 1 dikey-6 yatay olacak ekilde
yaplmaldr. Tam karml mezofilik yksek hzl havasz amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda
kullanlan tasarm kriterleri Tablo E6.9de verilmitir.

Tablo E6.9 Tam karml mezofilik yksek-hzl havasz amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda
kullanlan tasarm kriterleri
Parametre Birim Deer
Hacim esasl m
3
/kii
n ktrme amuru 0.03-0.06
n ktrme amuru + atk aktif amur 0.07-0.11
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.07-0.09
Kat madde yk kg UAKM/m
3
.gn 1.6-4.8
Kat madde bekleme sresi gn 15-20

) Haval rtme
Haval rtme prosesi, atk aktif amura, kark (n ktrme + atk aktif amur veya n ktrme +
damlatmal filtre amuru) amurlara veya uzun havalandrmal aktif amur proseslerinde ortaya kan amurlara
uygulanmaktadr. Bu yntem, kapasitesi 2 m
3
/sye kadar olan tesislerde baaryla uygulanmaktadr. Uucu kat
madde giderimleri havasz rtme prosesi ile yaklak ayn oranda gereklemektedir. Duru fazda ise havasz
rtme prosesine kyasla daha dk BO konsantrasyonlar bulunmaktadr. Haval rtme uygulamas ile
kokusuz, humus benzeri, biyolojik olarak kararl nihai rnler elde edilebilmekte ve amurun bnyesindeki temel
gbre deerleri geri kazanlabilmektedir. letilmeleri nispeten kolaydr ve ilk yatrm maliyetleri dktr.
amurlarn ayr olarak rtlmeleri srasnda, biyolojik amurun haval olarak rtlmesi daha cazip bir
seenektir. Fakat bu stabilizasyon ynteminin en belirgin mahzurlarndan birisi havalandrma iin gerekli oksijenin
salanabilmesi srasnda yksek enerji masraflarna gerek duyulmasdr. Ayrca bu amurlarn susuzlatrlma
zellikleri zayftr. Haval sistemler ortam scaklndan, tank geometrisinden, beslenen amur konsantrasyonundan,
kartrma/havalandrma ekipmanlarnn tipinden ve tankn yapld malzemeden nemli lde etkilenmektedir.
Faydal yan rn olan metan retimi ve enerji geri kazanmnn gzlenmemesi ise prosesin dier mahzurlardr.

yi bir patojen gideriminin salanabilmesi iin 20Cde kat madde bekleme sresinin en az 40 gn,
15Cde ise en az 60 gn olmas gerekmektedir. 40 gnn altnda iletilen haval rtclerde, iyi verimde patojen
giderimi istenirse, ilave depolama kapasitesinin veya younlatrcnn bulunmas gerekmektedir. Yukarda nerilen
amur bekleme srelerinde iletilmeyen haval rtclerde, patojen ieriklerinin, uucu kat madde giderimlerinin
ve vektr canllar iin cazip olmayan ortamlarn oluup olumad srekli kontrol edilmeli ve izlenmelidir.

Haval rtme prosesi, aktif amur prosesine benzemektedir. Ortamda mevcut besin tkenince,
mikroorganizmalar kendi protoplazmalarn tketmeye balayarak hcre onarm reaksiyonlar iin gerekli enerjiyi
temin etmektedirler. Enerjinin hcre dokusundan temin edilmeye baland sre boyunca mikroorganizmalar isel
solunum fazda bulunurlar. Hcre dokusu oksijenin varlnda karbondioksit, su ve amonyaa oksitlenmektedir.
Gerekte hcre dokusunun yaklak %75-80i okside olmakta ve geri kalan %20-25i inert maddelerden ve
biyolojik olarak giderilemeyen organik bileiklerden meydana gelmektedir. rme devam ettii srece, amonyak
sonuta nitrata okside olmaktadr. Biyolojik olarak giderilemeyen uucu kat maddeler haval rmenin nihai
rnlerini oluturmaktadr. Organik azotun nitrata oksitlenmesi srasnda ortamda hidrojen iyonlar artmakta ve
amurda yeterli tamponlama kapasitesi yoksa pH deerinde azalmaya sebep olmaktadr. 1 kg amonyan
oksitlenmesi srasnda yaklak 7 kg CaCO
3
alkalinitesi tketilmektedir. Nitrifikasyon ile tketilen alkalinitenin
teorik olarak yaklak yars (%50si) denitrifikasyon ile geri kazanlabilmektedir. rtc ierisindeki znm
oksijen deeri ok dk seviyelerde tutulursa (<1 mg/L), nitrifikasyon gerekleemeyecektir. Haval rtclerin
havalandrma ve kartrma arasnda iletilmeleri srasnda pH kontrol de salanrsa yksek hzlarda
denitrifikasyon gereklemektedir. Reaktr ierisindeki pHnn 5.5 deerinin zerinde kalabilmesi iin yeterli
tamponlama kapasitesi yoksa mutlaka tesis ierisinde alkalinite besleme sistemi kurulmas gerekmektedir. Sistemin
tamponlama kapasitesi hava ile syrma sebebiyle de azalmaktadr. Ayrca nitrat iyonlarnn artmasyla pH
deerinde dme gzlenmekte ve dk pH deerleri filamentli mikroorganizmalarn reaktr ierisinde artmasna
yol aabilmektedir.

Haval rtcler kesikli veya srekli sistemler olarak iletilmektedir. Konvansiyonel havalandrmal
rtme prosesinin tasarm srasnda, scaklk, kat madde giderimi, beslenen amurun kat madde konsantrasyonu,
tank hacmi, oksijen ihtiyac ve prosesin iletilmesi dikkate alnmaldr.
Haval tanklarn ou ak tanklar olarak ina edilmektedir. Bu sebeple rtcler ierisindeki s, hava
koullarna bal olarak deimekte ve geni bir aralkta salnm gsterebilmektedir. Dier tm biyolojik sistemlerde
olduu gibi dk scaklk deerleri prosesin yavalamasna, yksek scaklklar ise prosesin hzlanmasna sebep
olmaktadr. Scaklk kayplarnn da mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Tankn yer zerinde kalan ksmlar
yaltm malzemesi ile kaplanmas, yzeysel havalandrma yerine tankn iersine batm ekilde yerletirilen
havalandrma ekipman kullanlmas, ok souk iklimlerde kapal tanklarn kullanm veya amurun stlmas
yoluna gidilebilmektedir. Ksaca beklenen en dk iletme scaklnda gerekli amur stabilizasyonu
gerekleebilmeli ve beklenen en yksek iletme scaklnda ise en yksek oksijen ihtiyac salanabilmelidir.
Haval rtmenin dier bir amac da uzaklatrlacak kat madde ktlesinin azaltlmasdr. Kat madde gideriminin
sadece amurun biyolojik olarak giderilebilen ksm ile gerekletii dnlse de organik olmayan maddelerin de
bir miktar paralanmas mmkn olabilmektedir. Haval rtme ile uucu kat madde giderimleri % 35-50 arasnda
gzlenmektedir. Scakln dnda bu giderim verimini etkileyen dier parametre ise amur yadr. Haval
rtmenin tam karml ve kademeli (iki veya kademeli) konfigrasyonunda, toplam amur ya eit bir ekilde
kademeler arasnda blnmelidir. Haval rtme proseslerinin verimlerinde nemli etkisi olan amur yann,
tasarm ve iletme srasnda mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. rnein rtc nnde younlatrma
ilemi uygulanacak ise rtcye beslenecek amurun kat madde konsantrasyonu ve bylece rtcnn hacmi
bana verilmesi gerekli oksijen miktar da artacaktr. Besleme akmndaki yksek kat madde konsantrasyonlar
daha uzun amur yalarna ve daha kk rtc hacimlerine ihtiya gstermektedir. Ayrca zellikle kesikli
beslenen sistemlerde duru faz oluumu daha az olacaktr ve bu durum proses kontrolnde kolaylk salayacaktr.
Younlamay takip eden rtclerde ise daha yksek uucu kat madde giderimleri gzlenmektedir. Fakat kat
ierikleri %3.5-4den yksek olan durumlarda, kartrma ve havalandrma ilemleri zorlamaktadr. Bu sebeple
%4den yksek kat madde ieriklerinde, rtclerde yeterli kartrma ve havalandrmann salanabildiinden
emin olunmas gerekmektedir. Younlatrma srasnda polimer kullanm ile bu amurlarn rtlmeleri srasnda
kartrlmalar iin daha yksek miktarlarda enerji ihtiyac gerekecektir. Haval rtme srasnda hcre dokusunun
tamamyla oksidasyonu (nitrifikasyon dahil) srasnda gerekli oksijen ihtiyac 7 mol/mol hcre veya yaklak 2.3
kg/kg hcredir. Kark amurun ierisindeki n ktrme amurundaki BOnin tamamyla oksidasyonu iin ise
giderilen BOnin 1 kilogram bana 1.6-1.9 kg oksijen ihtiyac gzlenmektedir. Btn iletme artlarnda, sistemde
kalan oksijen miktar 1 mg/Lden yksek olmaldr. rtc nnde younlatrma uygulanmamsa, rtcden
kan artma amurlar bir sonraki ileme verilmeden nce st sularnn ayrlp daha youn amur ierii elde
edilmelidir. Haval amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo E6.10da
verilmitir.

Tablo E6.10 Haval amur rtcler iin tasarm kriterleri
Parametre Birim Deer
Kat Madde Bekleme Sresi gn
20Cde 40
15Cde 60
Uucu Kat Madde Yklemesi kg.m
3
/gn 1.6-4.8
Oksijen htiyac
Hcre dokusu kg O
2
/kg UAKM 2.3
n ktrme amurundaki BO tketilen 1.6-1.9
Kartrma in Enerji htiyac
Mekanik kartrclar kW/10
3
.m
3
20-40
Difzrl kartrclar m
3
/m
3
.dk 0.02-0.04
Havuzdaki znm Oksijen mg/L 1-2
Uucu Kat Madde Giderimi % 38-50

Haval rtmenin birinci kademesi termofilik, ikinci kademesi mezofilik scaklklarda iletilen iki
kademeli rtme tipi, konvansiyonel ve yksek saflkta oksijen ile gerekleen ototermal termofilik rtme tipi ve
yksek saflkta oksijenli rtme tipi de bulunmaktadr. Bu tipteki haval rtme prosesleri son yllarda atksu
amurlarnn stabilizasyonu amacyla ska uygulanmaktadr.

d) amurlarn artlandrlmas
artlandrma, artma amurunun susuzlatrlma zelliklerinin iyiletirilmesi amacyla uygulanmaktadr.
Gnmzde en yaygn ve ekonomik artlandrma yntemi kimyasal ilavesi ile artlandrmadr. Kimyasal
artlandrma uygulamas ile giri akmnda %90-99 olan su muhtevas %65-85 deerine kadar azaltlabilmektedir.
Kimyasal artlandrma ile kat maddeler phtlaarak bnyelerinde absorbe ettikleri suyu salmaktadrlar.
artlandrma uygulamalar zellikle santrifj, bant filtre ve filtre pres gibi mekanik susuzlatrma sistemlerinin
geliimlerinden sonra artmtr. Demir klorr, kire, alum ve organik polimerler gibi kimyasal maddeler
artlandrma amacyla kullanlmaktadr. Demir tuzlar ve kire, amurun kuru kat ksmn %20-30 orannda
arttrrken, polimerlerin kuru kat oranna bir etkisi yoktur. Kire ile yaplan artlandrmada pHnn ok yksek
deerlere kmas, kuvvetli amonyak kokusuna ve kire ile talama problemine sebep olmaktadr. Filtre pres ile
susuzlatrma ncesinde polimer kullanm nerilmemektedir. Kimyasal artlandrclar genellikle sv formda daha
kolay uygulanabilmektedir. Bu sebeple toz (kuru) halde olan kimyasallarn zlebilmeleri iin tesis ierisinde ayr
tanklarn ina edilmesi gerekmektedir. Bu tanklarn en az 1 gnlk kimyasal madde temin edilecek hacimlere sahip
olmalar gerekmektedir. Ayrca bu tanklar ve ekipmanlar korozyona kar dayankl malzemelerden yaplmaldr.

Laboratuvar ve pilot lekli testler yaplarak en uygun artlandrc dozaj ve tipi belirlenmelidir. En yaygn
olarak kullanlan laboratuvar testleri Buchner hunisi testi, kapiler emme sresi testi ve standart jar test deneyidir.
Kimyasal artlandrc tipini ve dozajn etkileyen faktrler, kat madde zellikleri ve kullanlan kartrc tipidir.
Ayrca artlandrmay takiben uygulanacak susuzlatrma yntemi de nemlidir. En nemli kat madde zellikleri
ise kat maddenin kayna, konsantrasyonu, ya, pH ve alkalinitesidir. Kat madde konsantrasyonu, eklenecek
artlandrcnn dozajn ve bu artlandrcnn amur ierisindeki eilimini etkilemektedir. Zor susuzlaan
amurlarn artlandrlmalarnda yksek dozajlarda kimyasal maddeye ihtiya duyulmakta ve genelde kuru kek
oluumu gzlenmemektedir. Ayrca bu amurlarn sznt suyu kalitesi de dktr. En kolaydan en zora doru
susuzlaabilen amur tipleri u ekilde sralanmaktadr;
Ham n ktrme amuru
Ham kark (n ktrme + damlatmal filtre) amur
Ham kark (n ktrme + atk aktif) amur
Havasz olarak rtlm n ktrme amuru
Havasz olarak rtlm kark (n ktrme + atk aktif) amur
Ham atk aktif amur
Haval olarak rtlm amurlar

Polimer dozajlar ayn zamanda molekl arl, iyonik kuvvet ve kullanlan polimerin aktivite seviyesine
gre de deimektedir. Kullanlacak polimer dozajlar ile ilgili olarak retici firmaya danlmas gerekmektedir.

Eklenen artlandrcnn verimli bir ekilde almas iin kartrmann nemli etkisi bulunmaktadr. amur
ile phtlatrc madde homojen bir ekilde karabilmelidir. Ancak kartrma hz oluan floklarn paralanmamas
iin uygun aralkta seilmelidir. Ayrca amurlar artlandrldktan sonra en ksa zamanda susuzlatrma birimine
gnderilmelidir. artlandrc kimyasallar susuzlatrma ncesinde ayr bir tankta kartrlaca gibi, susuzlatrma
nitesinin beseleme akmnda da amura dorudan eklenebilir.
Kimyasal ilavesi ile artlandrmann haricinde s ile artma, amurlarn n stlmalar ve donma-zlme
gibi yntemler de artma amurlarnn artlandrlmalar amacyla uygulanmaktadr.

e) amurlarn Susuzlatrlmas
Susuzlatrma, artma amurunun nem ieriklerinin azaltlmas amacyla uygulanan fiziksel bir ilemdir.
Susuzlatrma aadaki sebeplerden biri veya birden fazlas amacyla uygulanmaktadr:
amur hacminde belirgin bir azalma salamak suretiyle artma amurlarnn nihai uzaklatrma alanna
nakliye masraflarn drmek
Susuzlatrlm amur keklerinin ok daha kolay bir ekilde krek ve benzeri aletlerle tanabilmelerini
salamak
Yakma uygulamas iin amurun kalorifik deerini arttrmak
Kompostlatrma uygulamas iin ilave edilmesi gereken yardmc maddelerin miktarlarn azaltmak
Artma amurlarndaki fazla nemin giderilerek kokusuz ve kokumaya elverisiz kek oluumunu salamak
Nihai uzaklatrmada dzenli depolama tercih edilirse bu sahalarda meydana gelecek sznt suyu retimini
azaltmak

Susuzlatrma amacyla uygulanan doal yntemler srasnda buharlama ve szlme ilemleri
gereklemektedir. Mekanik olarak gerekletirilen susuzlatrma yntemlerinde ise, amurlarn susuzlatrlmalar
mekanik sistemler kullanlarak fiziksel olarak ok daha hzl gerekleebilmektedir. Mekanik yntemler arasnda
filtrasyon, skma, kapiler hareket, santrifj (merkezka kuvveti) ile ayrma ve sktrma yer almaktadr.
Susuzlatrma ynteminin seiminde gz nne alnmas gereken en nemli etkenler amurun tipi, susuzlatrmadan
sonra oluacak rnn (kek) zellii ve alan ihtiyacdr. Yer temini problemi yoksa kurutma yataklar veya lagnler
tercih edilebilir. Ancak dar alanlarda inaa edilen artma tesislerinde genellikle mekanik susuzlatrma yntemleri
uygulanmaktadr. Havasz olarak rtlm amurlar bata olmak zere btn amur tiplerinin susuzlatrlmalar
srasnda meydana gelebilecek istenmeyen koku oluumu kontrol altna alnmaldr. Ayrca haval olarak rtlm
amurlarn mekanik yntemlerle susuzlatrlmalar tavsiye edilmemektedir. nk rtme prosesi srasnda kat
maddeler znm hale geerek partikl boyutlarnda azalma meydana gelmekte ve bu husus mekanik olarak
susuzlatrma ilemini zorlatrmaktadr. Bu sebeple haval rtme uygulanm amurlara mekanik susuzlatrma
yntemlerinin yerine doal (kum yataklar vb) susuzlatrma yntemleri nerilmektedir. En yaygn olarak
uygulanan mekanik ve doal amur susuzlatrma yntemleri santrifj ile susuzlatrma, bant filtre, filtre presler,
kurutma yataklar ve lagnlerdir. Ayrca amur yatann taban geirimsiz bir malzeme ile kaplanm, sazlk ve
benzeri bitki rtsyle kaplanm amur kurutma yataklar da uygulanmaktadr. Vakum filtreler ise ok uzun
yllardan beri uygulanm fakat son yllarda daha verimli seeneklerin ortaya kmas ile birlikte uygulamalar
nemli oranda azalmtr.

f) Mekanik Susuzlatrma Yntemleri
1) Santrifj ile Susuzlatrma;
Santrifj ile susuzlatrma ilemi amur suyunun santrifj kuvvetlerinin etkisi altnda ayrlarak daha youn
amur keki haline getirilmesidir. nce ve dk younluklu kat maddeler ieren sznt suyu tesis bana geri
verilmektedir. amurun tipine bal olarak oluacak kekte %10-30 arasnda deien TKM ieriklerine
ulalabilmektedir. Yakma ve dzenli depolama gibi nihai uzaklatrma yntemlerinde amur kekinin
konsantrasyonunun % 25den byk olmas ngrlmektedir. artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozaj ise
1.0-7.5 kg/10
3
kg TKM aralndadr. Santrifj ile susuzlatrma ilemi ayn zamanda amurlarn younlatrlmas
amacyla da uygulanmaktadr. n ktrme amurlarnn santrifj ile susuzlatrlmasndan sonra amur kekinde %
25-35 arasnda kat madde ieriine ulalabilmektedir. Bu amurlarda kat madde tutma oranlar ise kimyasal
ilaveli ve kimyasal ilavesiz uygulamalar iin srasyla % 75-90 ve % 95den byk olmaktadr.
2) Bant Filtre ile Susuzlatrma;
Bant filtre ile susuzlatrma ileminde amur srekli olarak beslenmektedir. Bu yntemin temel prensibi
kimyasal artlandrma, yerekiminin etkisiyle drenaj ilemi ve susuzlatrlma amacyla mekanik basn
uygulamasdr. Bant filtrelerin birok uygulamasnda, artlandrlm amur yerekimi etkisi ile drenaj ksmna
verilerek burada younlamaya braklmaktadr. Bu blmede serbest suyun byk bir ksm yerekiminin etkisiyle
amurdan ayrlarak giderilmektedir. Bu blmeyi takiben dk basn uygulanan ksm yer almaktadr. Burada
uygulanan dk basn altnda, artlandrlm amur karlkl geirimli bez bantlarn arasnda ezilmektedir
(sktrlmaktadr). Bu skma ve kesme kuvvetleri daha fazla suyun amurdan salnmasna yardmc olmaktadr.
Susuzlatrma sonucunda oluan amur keki, bantlardan syrc baklar yardmyla syrlarak uzaklatrlmaktadr.
Mevcut bant genilikleri 0.5-3.5 m arasndadr. Evsel atksu amurlar iin en yaygn olarak kullanlan bant genilii
2 mdir. Susuzlatrlan amur tipine ve konsantrasyonuna bal olarak, amur ykleme hzlar 90-680 kg/m.sa,
hidrolik yklemeler ise kay geniliine bal olarak 1.6-6.3 L/m.s arasnda deimektedir. Susuzlatrma
yaplarnda hidrojen slfr (H
2
S) ve dier gazlarn giderimi iin yeterli havalandrmann salanabilmesi iin tasarm
srasnda gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.

Bant filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar ve bant filtrelerin farkl artma
amuru tipleri iin susuzlatrma performanslar srasyla Tablo E6.11 ve Tablo E6.12de verilmitir.

Tablo E6.11 Bant-filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar

amur Tipi
kg/ton TKM
Bant filtre Santrifj
n ktrme amuru 1-4 1-2.5
n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 2-5
n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 2-8 -
Atk aktif amur 4-10 5-8
Havasz olarak rtlm n ktrme amuru 2-5 3-5
Havasz olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 1.5-8.5 2-5
Haval olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 2-8 -

Tablo E6.12 Bant-filtrelerin farkl artma amur tipleri iin susuzlatrma performanslar

amur Tipi
Kuru kat
madde
beslemesi
(%)
Bir metre bant
uzunluu bana
ykleme hz
Kuru polimer
(g/kg TKM)
Kekteki kat
madde
(%)
L/s kg/sa Deer Aralk
n ktrme amuru 3-7 1.8-3.2 360-550 1-4 28 26-32
Atk aktif amur 1-4 0.7-2.5 45-180 3-10 15 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur (50:50)
a

3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 23 20-28
n ktrme amuru + atk
aktif amur (40:60)
a

3-6 1.3-3.2 180-320 2-10 20 18-25
n ktrme amuru +
damlatmal filtre humusu
3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 25 23-30
Havasz olarak rtlm
n ktrme amuru 3-7 1.3-3.2 360-550 2-5 28 24-30
Atk aktif amur 3-4 0.7-2.5 45-135 4-10 15 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur
3-6 1.3-3.2 180-320 3-8 22 20-25
Haval olarak rtlm
n ktrme amuru + atk
aktif amur
(younlamam)
1-3 0.7-3.2 135-225 2-8 16 12-20
n ktrme amuru + atk
aktif amur (50:50)
a

(younlam)
4-8 0.7-3.2 135-225 2-8 18 12-25
a
n ktrme ve atk aktif amurdaki kuru kat miktarlarna gre oranlanmtr.

3) Filtre Pres ile Susuzlatrma;
Mekanik susuzlatrma yntemlerinden bir dieri ise filtre preslerdir. Bunlarn sabit ve deiken hacimli
olmak zere iki farkl tipi bulunmaktadr. Bant filtrelerden en nemli fark amurlarn suyunu verebilmelerinin
arttrlmas amacyla daha yksek basnlar uygulanmasdr. Bu susuzlatrma ynteminin avantajlar yksek
konsantrasyonlarda kat madde ieren kek oluumu, yksek sznt suyu kalitesi ve yksek kat tutma kapasitesidir.
Fakat mekanik tehizat daha karmak yapdadr, daha yksek kimyasal madde ilavesine ve insan gcne ihtiya
duyulmaktadr. Ayrca filtre bezinin mr daha ksadr. Filtre presler, sabit ve deiken hacimli yerletirilmi
plakal olmak zere iki tipte bulunmaktadr. Her iki tipteki filtre preslerin tasarm srasnda gz nnde
bulundurulmas gereken faktrler unlardr:
a) susuzlatrlmann gerekletirildii odada yeterli havalandrma olmaldr,
b) yksek basnca sahip ykama nitesi bulunmaldr,
c) kire kullanld durumda oluan kalsiyum talamasnn giderilmesi iin bir asit ykama sirklasyon
sistemi bulunmaldr,
) artlandrc tanknn nnde bir amur tc bulunmaldr,
d) filtre-presi takiben bir kek paralaycs bulunmaldr (zellikle susuzlatrlm amur yaklacak ise) ve
e) plakalarn bakm ve uzaklatrlmas srasnda kullanlacak yedek ekipman bulunmaldr.

g)Doal Susuzlatrma Yntemleri
1) amur Kurutma Yataklar;
amur kurutma yataklar zellikle rtlm artma amurlarnn ve younlatrma uygulanmam uzun
havalandrmal aktif amur sistemlerinden retilen amurlarn susuzlatrlmas amacyla yaygn olarak uygulanan
doal bir amur susuzlatrma yntemidir. Bu yataklarda kurutulma ileminden sonra oluan katlar dzenli
depolama alanlarnda uzaklatrlabilirler veya toprak iyiletirici olarak kullanlabilirler. Balca stnlkleri, dk
maliyetleri, iletme ve bakm ihtiyalar ile kurutulmu rndeki yksek kat ierikleri saylabilir. Fakat geni
alanlara ihtiya gstermeleri, iklim deiikliinin kuruma zellikleri zerindeki nemli etkisi, amur kekinin
uzaklatrlmas srasnda insan gcne ihtiya duyulmas, haere ve potansiyel koku oluumunun gzlenmesi en
nemli mahzurlarn oluturmaktadr.
2)Klasik kum dolgulu amur kurutma yataklar;
Klasik kum dolgulu amur kurutma yataklar genellikle kk ve orta lekli yerleim yerlerinde
uygulanmaktr. Nfusu 20000den byk olan yerleim yerlerinde uygulanmalar tavsiye edilmez. nk bu
yataklarn ilk yatrm maliyetleri, oluan amur keklerinin yataktan kaldrlmas ve uzaklatrlmas iin gerekli
maliyetler, yatak ierisindeki kumun geri yerletirilmesi ve byk alanlara ihtiya duyulmas gibi dezavantajlar,
nfusu byk olan yerlerde kullanmlarn kstlamaktadr. Tipik bir kurutma yatanda, artma amuru yataa 200-
300 mm kalnlnda serilerek kurumaya braklmaktadr. amurun ihtiva ettii su, amur yata ve destekleyici
kum ierisinde szlerek drenaj ile ayrlmaktadr. Ayrca yatak yzeyinin hava ile temas eden ksmlarnda
meydana gelen buharlama amurun su muhtevasn azaltmaktadr. Fakat amur suyunun byk bir ksm amurdan
drenaj ile giderildii iin yatan tabannda yeterli drenaj sisteminin tasarlanmas gerekmektedir. Bu amala
kurutma yata drenaj hatt (delikli plastik veya seramik borular) ile tehizatlandrlmaktadr. Drenaj borular
minimum % 1 eim ile denerek zeri kaba akl veya krma talar ile kapatlarak desteklenmektedir. Kum
tabakasnn kalnl 230-300 mm aralnda olmaldr ve yatan temizlii srasnda bir miktar kum kaybnn
dikkate alnmas gerekmektedir. Daha kaln kum tabakas drenaj engelleyebilmektedir. Kurutma yataklarna serilen
kumun niformluk katsays 4den kk ve kum daneciklerinin etkili boyutu 0.3-0.75 mm arasnda deimelidir.
Kurutma alan farkl yataklara blnmekte ve bu yataklar 6 m genilikte ve 6-30 m uzunlukta olmak zere
tasarlanmaktadr. amur kurutma yataklarna gelen borular ierisindeki en dk hz 0.75 m/s olmaldr. Artma
amurlar tamamen drene olduktan ve kuruduktan sonra kurutma yataklarndan uzaklatrlmaktadr. Kurumu
amurun iri ve atlam grnmde yzeyi bulunmakta ve genellikle siyah veya koyu kahverengi renkte olmaktadr.
Uygun artlar altnda iletilmi kurutma yataklarnda kurutulan amurlarn nem oranlar 10-15 gnlk kurutma
sresi sonrasnda yaklak % 60 olmaktadr. Kurutulmu amur kekleri insan gc yardmyla el arabalarna veya
kamyonlara kreklerle yklenmektedir. Fakat amur kekleri zel mekanik ekipmanlar yardmyla da
uzaklatrlabilmektedir. Ak kurutma yataklarnda istenmeyen koku oluumu gzlenebilmektedir. Bu sebeple
tasarm srasnda oluabilecek kokuya kar nlem alnmas gerekmektedir. Bu yataklar yerleim yerlerinden en az
100 m uzaklkta ina edilmelidir. amur kurutma yataklarnn ykleme kriterleri kii bana gerekli kurutma yata
alan (m
2
/kii) veya bir ylda birim yatak alanna yklenebilecek TKM miktar (kg/m
2
.yl) olarak dnlmektedir.
Kapal kurutma yataklar, yamur, kar gibi olumsuz hava artlarndan etkilenmeyecekleri iin daha fazla artma
amuru yklemelerine izin verebilmektedir. Farkl artma amuru tipleri iin ak kurutma yataklarnda
susuzlatrmada gerekli alan ihtiyalar Tablo E6.13da verilmitir.

Tablo E6.13 Farkl artma amuru tipleri iin ak kurutma yataklarnda susuzlatrma srasnda gerekli
alan ihtiyalar

amur Tipi
Alan
(m
2
/kii)
amur Ykleme Hz
(kg TKM/m
2
.yl)
rtlm n ktrme amuru 0.1 120-150
rtlm n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.12-0.16 90-120
rtlm n ktrme amuru + atk aktif amur 0.16-0.23 60-100
rtlm n ktrme amuru + kimyasal amur 0.19-0.23 100-160

3) amur kurutma lagnleri;
amur kurutma lagnleri zellikle rtlm amurlarn kurutulmalar amacyla uygulanmaktadr. Bu
lagnler ham amurlarn, kire ihtiva eden amurlarn veya duru faznda yksek kirlilik ieren amurlarn
kurutulmalar srasnda istenmeyen koku oluumlarndan dolay uygun deildir. amur kurutma yataklarnda
olduu gibi amur kurutma lagnlerinin verimleri de hava artlarndan nemli lde etkilenmektedir. Yamur,
kar ve benzeri yalar ve dk scaklklar susuzlatrma prosesini engellemektedir. Bu sebeple buharlama
hznn yksek olduu blgelerde uygulanmalar tavsiye edilmektedir. zellikle yeralt sularnn korunmas ile
ilgili ynetmelikler, yzey alt drenaj yoluyla susuzlatrma prosesinin uygulamalarn kstlamaktadr. me
suyu amal kullanlan bir yeralt su kaynana yakn olan kurutma lagnlerinin taban geirimsiz hale
getirilmelidir. Aksi takdirde szlme ile gerekletirilen susuzlatrma nemli oranda snrlandrlmaldr.
artlandrlmam rtlm artma amurlar genellikle 0.75-1.25 m derinlikte olacak ekilde kurutma
lagnlerine eit olarak datlarak serilmelidir. Susuzlatrmann esas mekanizmas buharlamadr. Duru faz
ayrlarak artma tesisinin bana geri verilmektedir. Kat ierii %25-30 arasnda olan kurutulmu amurlar
mekanik olarak lagnlerden uzaklatrlmaktadr. Lagnlerin birka aydan birka yla kadar deiebilen
aralklarda ykleme dngleri bulunmaktadr. Tipik olarak, artma amurlar lagnlere 18 ay boyunca
pompalamakta ve daha sonra lagnler 6 ay boyunca dinlenmeye braklmaktadr. Kat (TKM) ykleme hzlar
36-39 kg/m
3
.yl lagn kapasitesindedir. Temizleme, bakm, onarm veya acil durumlar iin lagnler en az iki
gzl olarak tasarlanmaldr.

)Isl Kurutma
Is ile kurutma artma amurlarnn ihtiva ettikleri suyun buharlatrlmas ve klasik susuzlatrma
yntemleri ile elde edilebilen nem ieriklerinden daha dk nem ieriklerinin elde edilebilmesi amacyla s
uygulanmasdr. Ayrca, amurlarn stabilizasyonu da gerekletirilmi olmaktadr. Bu yntemle elde edilen
kurutulmu artma amurlarnn uzaklatrlmas amacyla gerekli nakliye masraflar ok daha dk olmaktadr.
Ayrca ilave patojen giderimleri gereklemekte ve bu rnlerin depolanabilirlikleri ve pazarlanabilirlikleri
iyilemektedir. Bu yntemle slak katlara s transferi gerekletirilmektedir. Is transfer yntemleri konveksiyon
(dolayl), kondksiyon (dolaysz), radyasyon (kzltesi) veya bunlarn kombinasyonu eklinde olabilir.
Konveksiyon sistemlerinde slak amur s transfer mekanizmas (genellikle scak gazlar) ile dorudan temas
halindedir. Kondksiyon sistemlerinde ise slak amur ile s transfer mekanizmas (genellikle buhar veya dier
scak svlar) arasnda birbirlerinin temasn nleyecek bir duvar bulunmaktadr. Radyasyon ile kurutma
sistemlerinde, kzltesi lambalar, elektrikli rezistanslar ve benzeri radyasyon yayan s kaynaklar kullanlarak slak
amurun suyu buharlatrlmaktadr. Is kaynaklar olarak kmr, ya, gaz, kzltesi radyasyon veya kurutulmu
amur kullanlmaktadr.

En yaygn kullanlan konveksiyon ile kurutma sistemi akkan yatakl kurutma yntemidir. Bu yntemde
buhar kazan ve akkan yatak ile tehizatlandrlm bir kurutma sistemi bulunmaktadr.
Buharlama iin gerekli s, yatak ierisindeki s eanjr ile oluturulan buhar yardmyla salanmaktadr.
Yatak ierisindeki s yaklak 120C civarnda sabit tutulmaktadr. Yksek s altnda akkan hale getirilmi kum
yata ile slak amur dorudan temas halindedir. Oluan kurutulmu rn yardmc yakt amal olarak veya
dzenli depolama alanlarnda gnlk rt iin kullanlabilmektedir. rnn kokusu ok az ve rahatsz etmeyecek
dzeydedir. Sistem otomatik olarak iletilebilmekte ve az yere ihtiya gstermektedir. Kurutucudan kan rn,
depolanmadan veya yklenmeden nce yaklak 50Cye kadar mutlaka soutulmaldr.

En yaygn kullanlan kondksiyon ile kurutma sistemi ise yatay veya dikey kurutma frnlardr. Bu kurutma
frnlarnda beslenen amur s kayna ile temas halinde deildir. Yaklak %20 kat ieriine sahip susuzlatrlm
amurlar, geri devir ettirilen kurutulmu rn ile kartrlarak kurutma frnlarna beslenmektedir. Frndan kan
rnn nem ierii %5-8dir. Ayrca bu rnlerin partikl boyutlar 2-4 mm arasnda olup pazarlamada tercih
edilmektedir. Pazarlanabilmeleri asndan en uygun tanecik boyutu olan 3-5 mm aralndan daha kk ve daha
byk partikller elekten geirilerek giri amur akm ile kartrlmak zere baa geri dndrlmektedir. Bylece
kurutma frnlarna beslenen amur akmnn nem muhtevas deimeden kat madde miktar arttrlmaktadr. amur
kurutmada, iletme srasnda karlalan en byk tehlike ise kurutuculardan kan rnn yksek kurulukta ve
yksek miktarda ince toz iermesidir. Bu rnn tanmas ve depolanmas srasnda havada askda bulunan organik
toz, ok kolay ve hzl bir ekilde tutuarak patlayabilmekte ve yangn karabilmektedir. Bu sebeple tasarm
srasnda bu rnlerin depolanacaklar meknlarda, tutumaya sebep olacak ate kaynann bulunmamas
gerekmektedir. Ayrca depolama alan ierisinde alan kiilerin de sigara ve benzeri ate kaynaklar ile bu
alanlarda almalarnn nlenmesi gerekmektedir. Is ile kurutma yntemleri ile kurutma srasnda iki nemli
parametrenin kontrol edilmesi gerekmektedir. Bunlardan biri oluan kln toplanmas, dieri ise koku kontroldr.

h) amur Kompostlatrma
amur kompostlatrma, ham veya rtlm artma amurlarnn aa paras, tala, saman veya evsel
p gibi katk maddeleriyle kartrlp, gzenekli ve daha az sulu hale getirilerek haval artlarda
mikroorganizmalar vastasyla faydal bir rne dntrlmesi ilemidir. Artma amuru kompostlatrlmasnda
nemli miktarda (hacim olarak 2/1-3/1 katk maddesi/amur oran) katk maddesi gerekmektedir. Bununla birlikte
katk maddesinin byk bir ksmnn proses sonunda elenip tekrar kullanm mmkndr.

Kompostlatrma sistemleri genellikle kartrmal yn, havalandrmal statik yn ve reaktrde
kompostlatrma olmak zere kategoriye ayrlmaktadr. Kartrmal yn metodu en eski ve basit metot olup,
artma amuru/katk maddesi karmndan ynlar oluturulmakta ve biyolojik faaliyet iin gerekli hava, kartrma
vastasyla (balangta haftada iki defa, sonra haftada bir) temin edilmektedir. Havalandrmal statik ynda,
kartrmal yn metoduna benzer ekilde ynlar oluturulmakta, ancak ynlarn havalandrlmas hava
fleyicilerle gerekletirilmekte ve kartrma yaplmamaktadr. Reaktrde kompostlatrma sistemleri, zellikle son
yllarda daha iyi bir proses ve koku kontrol salamak amacyla gelitirilmitir. Bu amala yatay ve dey reaktrler
kullanlabilmektedir.

Kartrmal yn ve havalandrmal statik ynlarda 30 gn aktif kompostlatrma ve takiben 30 gn
olgunlatrma ilemi yaplmaktadr. Reaktrde kompotlatrmada ise aktif kompostlatrma 3-7 gn srmekte ve
daha sonra 30 gn olgunlatrma yaplmaktadr. Kartrmal ynlarda ortalama ykseklik 1.5-2.0 m,
havalandrlmal statik ynlarda ise 2.02.5 m olup, her iki sistemde genilik 1.5-3.0 m civarndadr.

Artma amuru kompostlatrma tesisleri, artma amurlar ile katk maddelerinin kabul ve depolama
sahalar, aktif kompostlatrma sahas, olgunlatrma sahas, eleme sahas ve rn depolama sahasn ierecek
ekilde tasarlanmaldr. Kompostlatrma prosesini etkileyen faktrler pH, su muhtevas, C/N oran, havalandrma
ve scaklktr. Proses sresince biyolojik faaliyetin devam etmesi iin pH nn 6-9, su muhtevasnn % 40-65 ve
oksijen konsantrasyonunun % 5-15 aralnda kalmas salanmaldr. Kompostlatrma iin balang C/N orannn
optimum 20-25 civarnda olmas tavsiye edilmekle birlikte, artma amuru kompostlatrlmasnda artma
amurunun dk C/N oranndan dolay nispeten dk balang C/N oranlar elde edilmektedir. Katk maddesi
ilavesi C/N orannn artmasn salamaktadr. Kompostlatrma srasnda, organik maddelerin mikrobiyal
paralanmas sonucunda s ortaya kmakta ve kompostlatrma prosesinde optimum scakln 55-60
o
C aralnda
kalmas tavsiye edilmektedir. Proses sresince elde edilen yksek scaklklar artma amuru iindeki patojenlerin ve
dier birok kirleticinin giderilmesini salamaktadr.

Artma amurlarnn kompostlatrlmas sonucu elde edilen kompost faydal bir rn olup farkl amalar
iin kullanlabilmektedir.

) Yakma
Artma amurlarnn yaklmas srasnda amur ierisindeki organik katlar, tamamen okside olarak nihai
son rnlere evrilmektedir. Bu nihai rnler nemli oranda karbondioksit, su ve kldr. En nemli stnlkleri;
amurlarn hacimlerinin yksek oranlarda azaltlmas ve bu sayede uzaklatrlmalar iin gerekli masraflarn
azalmas, zehirli maddelerin ve patojen mikroorganizmalarn giderilmesi ve enerji geri kazanm potansiyeline sahip
olmasdr. Ancak yksek ilk yatrm ve iletme maliyetleri, kalifiye ii ihtiyac ve hava kirletici emisyonlar bu
yntemin en nemli mahzurlarn oluturmaktadr. Yakma genellikle snrl uzaklatrma alanna sahip orta ve
byk lekli artma tesislerinde uygulanmaldr. Genellikle susuzlatrlm ve ham amurlarn yaklmas
nerilmektedir. Fakat amurun nem ieriinin drlmesi ile yardmc yakt (genellikle ya, doal gaz veya fazla
miktardaki rtc gaz) ihtiyac nemli oranda azalmaktadr. rtlm amurlarn yaklmas kesinlikle
nerilmektedir. nk, bu tr amurlarn ihtiva ettikleri dk uucu kat madde miktarlarnn yaklmas iin
yksek oranda yardmc yakta ihtiya duyulmaktadr. Artma amurlar ayr olarak veya evsel kat atklar ile
birlikte yaklabilmektedir. Kat atklar ile birlikte yanmann en nemli faydas, beslenen amurun yakt deerinin
arttrlarak yardmc yakt ihtiyacnn azaltlmasdr. Is geri kazanmnn gerekletirilmeyecei sistemlerin
iletilmeleri srasnda, 1 kg kuru atksu amuru bana yaklak 5 kg evsel kat atk karm uygun olmaktadr. Is
geri kazanmnn gerekletirilecei iletmelerde ise 1 kg kuru atksu amuru bana 7 kg evsel kat atk karm
uygun olmaktadr.

Yanma, yakt ierisindeki yanabilen maddelerin hzl ekzotermik oksidasyonudur. Yakma ilemi ile
tamamen yanma gerekletirilmektedir. amurun uucu maddesi ierisinde bulunan karbonhidrat, ya ve
proteinlerin balca elemanlar karbon, oksijen, hidrojen ve azottur. amurun yakt deeri amur tipine gre
deimektedir. zellikle yksek ya ieren n ktrme amurlarnn yakt deeri en yksek iken, rtlm
amurlarn yakt deeri neredeyse yar yarya daha dktr. Farkl amur tipleri iin yakt deerleri bir kilogram
toplam kat madde miktar bana, ham n ktrme amuru iin 25000 kJ, aktif amur iin 21000 kJ, havasz
olarak rtlm n ktrme amuru iin 12000 kJ, kimyasal olarak keltilmi ham n ktrme amuru iin
16000 kJ ve biyolojik filtre amuru iin ise 20000 kJ olmaktadr.

Yakma tesislerinin tasarmlar srasnda, detayl bir s dengesinin kurulmas ve bu dengenin kurulmas
srasnda, yakma frn duvarlarndan, bacadan atlan baca gazlarndan ve klden kaynaklanacak her trl s
kayplarnn hesaplanmas gerekmektedir. amurun ierisindeki 1 kg suyun buharlaabilmesi iin gerekli s enerjisi
yaklak, 4-5 MJ (4000-55000 Btu)dur.

En yaygn kullanlan yakma frn ok katl yakma frn tipidir. Bu yntemde susuzlatrlm amur keki
tamamen inert bir kle dnmektedir. En yksek scakln ve tamamen yanmann gerekletii ksm ortadaki
ocak ksmdr. Etkili bir yanmann gerekleebilmesi iin beslenen amurun kat madde ierii en az % 15
olmaldr. Islak amurun ortalama ykleme hzlar, etkili ocak alan bana yaklak 40 kg/m
2
.sadir. Bu deer 25-75
kg/m
2
.sa arasnda deimektedir. Ayrca oluan kllerin uzaklatrlmas amacyla da yardmc prosesler
tasarlanmaktadr. Hava kirliliinin nlenebilmesi asndan ise oluan egzoz gazlar slak veya kuru ykayclar ile
artlmaktadr.

Yaygn olarak kullanlan dier bir yakma frn ise akkan yatakl frnlardr. Bu frnlar dikey, silindirik,
elikten bir reaktr ierisinde bulunan yksek sl kum yatann akkan hale getirilmesiyle askda yanmann
gerekletirildii yakma frnlardr. Bu frnlarn aplar 2.7-7.6 m arasnda deimektedir. Hareketsiz haldeki kum
yatann derinlii yaklak 0.8 mdir. Bu kum yatann askda hale getirilmesi amacyla yatak iersine 20-35
kN/m
2
basnta hava enjekte edilmektedir. amur beslenmesi yaplmadan nce kum yatannda olmas beklenen
minimum scaklk yaklak 700Cdir. Bu sebeple kum yatanda kontrol altnda tutulmas gereken scaklk aral
760-820Cdir. Bu scaklk aralnda amurun su ieriinin buharlamas ve kat maddelerinin yanmas hzl bir
ekilde gereklemektedir. Oluan yanma gazlar ve kl, frnn tepesinden atlarak uzaklatrlmaktadr. Yanma
gazlar ve kller normalde venturi ykayclar ile ykanarak giderilmektedir.

Yakma ynteminin en nemli mahzuru oluan hava kirletici emisyonlardr. Yakma ile meydana gelen hava
kirleticileri iki kategoriye ayrlmaktadr. Bunlar, koku ve yanma emisyonlardr. Koku, genellikle insan psikolojisi
zerinde nemli etkide bulunmaktadr. Yanma emisyonlar ise uygulanan termal teknolojiye, kullanlan yardmc
yaktn cinsine ve beslenen amuru tipine gre deimektedir. zel neme sahip olan yanma kaynakl hava kirletici
emisyonlar, partikler maddeler, azot oksitler, asit gazlar, hidrokarbonlar ve ar metaller (civa, berilyum, vb) gibi
zel tehlikeli bileiklerdir.

amurlarn Geri Kazanm ve Nihai Olarak Bertaraf
Artma amurlar, uygun ilem ve prosesler ile ilendikten ve geri kazanldktan sonra nihai olarak
uzaklatrlmalar gerekmektedir. Atksu artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn uzaklatrlmas iin yaygn
olarak kullanlan seeneklerden birisi, bu amurlarn evsel pler ile birlikte veya tek balarna dzenli depolama
alanlarnda depolanmasdr. Fakat muhtemel patojen ierikleri, koku ve benzeri problemlerden dolay, her tip atksu
amurunun dzenli depolama alanlarnda depolanabilmesi uygun deildir. zellikle dzenli depolama tesisi
iletmecilii bakmndan, artma amurlarnn yksek nem ieriklerinden dolay, depolanmalar srasnda ev
stabilitesi kaybolmakta ve sznt suyu retimi artmaktadr. Bu sebeple dzenli depolama alanlarnda bertaraf
edilecek artma amurlar iin ngrlen en nemli parametre amurun nem ieriidir. Kat Atklarn Kontrol
Ynetmeliine gre artma amurlarnn nem oranlarnn dzenli depolama alanlarnda depolanabilmeleri iin
%65in altnda olmas gerekmektedir. Bunun iin dzenli depolama alanlarnda depolanmalarndan nce bu
amurlarn kurutma ilemi uygulanarak ya da katk maddesi (toprak, kil, kire, vb.) ilave edilerek nem oranlar
azaltlmaldr.
Artma amurlarnn dzenli depolama alanlarnda bertarafnn zorluklar ve dzenli depolama alanlarnn
gn getike kapasitelerinin dolmas sebebiyle, alternatif nihai uzaklatrma yntemleri uygulanmaya balanmtr.
Bu yntemler amurlarn ilem grdkten sonra araziye serilmesi (arazi uygulamas), kompostlatrma ve yakmadr.
Bunlar arasnda son yllarda en fazla uygulanan yntem amurlarn araziye serilmesidir.

Arazi Uygulamas
Arazi uygulamas, artma amurlarnn (biyokatlarn) toprak yzeyinin stne veya ok az altna
datlmas olarak tanmlanr. Artma amurlar 1) tarm alanlarna, 2) kullanlamayacak durumdaki bozulmu
alanlara ve 3) bu ama iin tahsis edilmi depolama alanlarna uygulanabilir. Bu alanlarn hepsinde, arazi
uygulamas artma amurlarnn daha fazla artmlarnn gereklemesi hedeflenerek tasarlanmaktadr. Gne
nn, toprakta bulunan mikroorganizmalarn ve kurumann birlikte etkileri yardmyla patojen mikroorganizmalar
ve birok toksik organik bileikler yok edilmektedir. z metaller toprak ierisinde tutulmakta ve ntrientler bitkiler
tarafndan topraktan alnarak faydal biyoktleye dntrlmektedir. Artma amurlarnn veya amurlardan elde
edilen malzemenin tarm alanlarnda ve tarm alanlar dnda uygulanmas iin mevzuatta belirtilen artlar
salanmaldr.

Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra tarmsal amalarla araziye serilmesi
faydaldr. nk organik madde toprak yapsn, topran ilenebilirliini, su tutma kapasitesini, suyun szmasn
ve topran havalandrlmasn iyiletirmekte, makrontrientler (azot, fosfor ve potasyum) ve mikrontrientler
(demir, mangan, bakr, krom, selenyum ve inko) bitkilerin bymesine yardmc olmaktadr. Organik madde,
ayrca topran potasyum, kalsiyum ve magnezyum tutmasna imkan veren katyon deitirme kapasitesine de
katkda bulunmaktadr. Organik maddenin varl, topraktaki biyolojik eitlilii ve ntrientlerin bitkiler tarafndan
alnmasn artrmaktadr. Artma amurlar ierisindeki ntrientler, ksmen de olsa pazarda satlan pahal kimyasal
gbreler yerine geebilmektedir. Arazi uygulamas ayrca, toprak alanlarnn iyiletirilmesi bakmndan da nem
tamaktadr.

a) Saha Deerlendirmesi ve Seimi
Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra araziye uygulanmasnda kritik aama,
uygun bir sahann bulunmasdr. Sahann zellikleri, tasarm belirlemekte ve arazi uygulamasnn genel verimine
etki etmektedir. Potansiyel olarak uygun alanlar, dnlen arazi uygulama seenei veya seeneklerine (tarm
alanlar, orman alanlarna vb. uygulama gibi) baldr. Yer seimi sreci, toporafya, toprak zellikleri, yeralt
suyunun mesafesi ve kritik alanlara yaknlk gibi kriterleri esas alan bir n elemeyi iermelidir. Eleme amacyla,
ekonomik seenek lerin her biri iin en azndan yaklak bir alan bykl olmas gerekmektedir. Artma
amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra araziye serilmeleri iin ideal sahalar; yeralt suyu
derinliinin 3 mden fazla ve eimi %0-3 arasnda olan, ayrca yaknlarnda kuyu, sulakalanlar, dereler ve
yerleimlerin olmad yerlerdir.

b) Uygulama Yntemleri
Artma amurlar, sv halde dorudan enjeksiyon ve susuzlatrlm halde yzeye datlma eklinde
araziye uygulanabilir. Uygulama metodunun seimi, artma amurlarnn fiziksel zellikleri (sv veya
suzuzlatrlm), saha toporafyas ve mevcut bitki rtsne (yllk rnler, mevcut aalar vb.) baldr.

c) Araziye Uygulanacak Artma amuru (Biyokat) Miktar ve Arazi htiyacnn Belirlenmesi
Arazi uygulamasnda artma amuru ykleme hznn kirletici yk esas alnarak hesaplanmas iin,
L
s
= L
c
/(C.F)
eitlii kullanlmaktadr. Burada, L
s
, yllk uygulanabilecek maksimum artma amuru miktarn (ton/da.yl), L
c
,
yllk uygulanabilecek maksimum kirletici miktarn (g/da.yl), C, artma amurundaki kirletici konsantrasyonunu
(mg/kg) ve F, dnm faktrn (1) gstermektedir.

Araziye uygulanabilecek artma amuru miktar belirlendikten sonra, arazi ihtiyac,
A= B/L
s

eitlii ile hesaplanmaktadr. Burada, A, gerekli arazi ihtiyacn (da), B, retilen artma amuru miktarn (ton kuru
kat/yl) ve L
s
, tasarm ykleme hzn (yllk uygulanabilecek maksimum artma amuru miktar) (ton kuru
kat/da.yl) gstermektedir.












EK 7

Artlm Atksularn Sulama Suyu Olarak Geri Kullanm Kriterleri

Sulamada Geri Kullanlacak Artlm Atksularda Aranan zellikler
Artlm atksularn sulamada kullanlmas byk bir potansiyele sahiptir. Burada, gda rnlerinin direkt
olarak yenmesine ve yamurlama sulamasnda havadan gelebilecek aeresollara dikkat edilmelidir. Sulamada tekrar
kullanlacak artlm atksulardaki en byk risk, mikroorganizmalar tarafndan bulatrlabilecek hastalklardr. Bu
mikroorganizmalar, bakteriler, virsler, helmintler ve protozoa olabilir. Helmintler (otlak hayvanlar iin mera
sulamada dikkat edilmelidir.) ve protozoalar genellikle, barsak parazitleri olarak adlandrlr. Artlm atksuyun
mikrobiyolojik kalitesi, suyun kullanlabilirlii hakknda bilgi verir. Bu riskler, artma tesisinin ve artlm
atksuyun uyguland yerin birlikte kontrol edilmesi ile azaltlabilir.

Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan zellikler, Tablo E7.1de verilmitir. Artlm
suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik snf oluturulmu olup, bu kriterler minimum gereksinimleri
salamakta ve baz zel uygulamalarda ilave kriterler de uygulanabilmektedir. Ticari olarak ilenmeyen gda
rnlerinin ve park, bahe gibi kentsel alanlarn sulanmasnda, hem yenen rn ile hem de park, bahe gibi
alanlarda insanlarn bitkileri ile su temas olabilecei iin iyi kalitede sulama suyu gerekmektedir. Sulama suyunun
mikrobiyolojik kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir. Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve
baheleri ve zm balar), im retim ve kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar
iin mera ve saman yetitiriciliinde, sulama suyu daha dk kalitede olabilmektedir.

Tablo E7.1de verilen snflandrmalar genel bir snflandrma olup, zel gereksinimler iin farkl
snflandrmalar yapmak mmkndr. Tablo E7.2de sulama suyu iin kimyasal kalite kriterleri verilmitir. Evsel
nitelikli atksular hari sulamada geri kullanlacak artlm atksularn da bu kimyasal kriterleri salamas
gerekmektedir. Atksularn araziye verilmeye veya sulamaya uygun olup olmadn belirlemek iin incelenmesi
gereken en nemli parametreler unlardr:

Su iindeki znm maddelerin toplam konsantrasyonu ve elektriksel iletkenlik
Sodyum iyonu konsantrasyonu ve sodyum iyonu konsantrasyonunun dier katyonlara oran
Bor, ar metal ve toksik olabilecek dier maddelerin konsantrasyonu
Baz artlarda Ca
+2
ve Mg
+2
iyonlarnn toplam konsantrasyonu
Toplam kat madde, organik madde yk ve ya gres gibi yzen maddelerin miktar
Patojen organizmalarn miktar

Atksudaki znm tuzlar, bor, ar metal ve benzeri toksik maddeler yrenin iklim artlarna, topraklarn
fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerine bal olarak ortamda birikebilmekte, bitkiler tarafndan alnabilmekte
veya suda kalabilmektedir. Bu nedenle, artlm atksularn arazide kullanlmas ve bertaraf sz konusu ise suyun
fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler asndan ngrlen snr deerlere uygunluunun yan sra, blgenin
toprak zellikleri iklim, bitki tr ve sulama metodu gibi etkenler de dikkate alnmaldr. Aada srasyla geri
kazanlm atksudaki kalite parametreleri daha detayl olarak aklanmtr.










Tablo E7.1 Sulamada geri kullanlacak artlm atksularn snflandrlmas
Geri kazanm tr Artma tipi Geri kazanlm suyun
kalitesi
a

zleme
periyodu
Uygulama
mesafesi
b

Snf A
a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenmeyen gda rnleri
l
b-Kentsel alanlarn sulanmas
a)Yzeysel ve
yamurlama sulama ile
sulanan ve ham olarak
direkt olarak yenilebilen
her tr gda rn
b)Her trl yeil alan
sulamas (Parklar, golf
sahalar vb.)
-kincil artma
c

-Filtrasyon
d

-Dezenfeksiyon
e

-pH=6-9
-BO5 < 20 mg/L
-Bulanklk < 2 NTUf
-Fekal koliform: 0/100 mL
g,h

-Baz durumlarda, spesifik
virs, protozoa ve helmint
analizi istenebilir.
-Bakiye klor > 1 mg/L
i

-pH: Haftalk
-BO
5
: Haftalk
-Bulanklk:
Srekli
-Koliform: gnlk
-Bakiye klor:
srekli
me suyu temin
edilen kuyulara
en az 50 m
mesafede
Aklamalar:
-Tarmsal sulamada tavsiye edilen ar metal analizlerine dikkat edilmelidir.
-Standarlar salamak zere filtrasyon ncesinde koaglant ilavesi yaplabilir.
-Geri kullanlacak artlm atksu renksiz ve kokusuz olmaldr.
-Virs ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir.
-Artlm atksu datm sisteminde (en son uygulama noktasnda) bakiye klor deeri 0.5 mg/Lnin zerinde olmaldr.
-Virs ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir.
-Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir.
Snf B
a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenen gda rnleri
m

b-Girii kstl sulama alanlar
c- Tarmsal sulama: Gda rn olmayan bitkiler
a)Meyve baheleri ve
zm balar gibi
rnlerin salma sulama
ile sulanmas
b)im retimi ve kltr
tarm gibi halkn
giriinin kstl olduu
yerler
c)Otlak hayvanlar iin
mera sulamas
-kincil artma
c

-Dezenfeksiyon
e

-pH=6-9
-BO5 < 30 mg/L
-AKM < 30 mg/L
-Fekal koliform < 200 ad/100
mL
g,j,k

-Baz durumlarda, spesifik
virs, protozoa ve helmint
analizi istenebilir.
-Bakiye klor > 1 mg/L
i

-pH: Haftalk
-BO
5
: Haftalk
-AKM: gnlk
-Koliform: gnlk
-Bakiye klor:
srekli
-me suyu
temin edilen
kuyulara en az
90 m mesafede.
-Yamurlama
sulama yaplyor
ise halkn
bulunduu
ortama en az 30
m mesafede
Aklamalar:
-Tarmsal sulama iin tavsiye edilen limitlerde gznnde bulundurulmaldr.
-Pstkrtmeli sulama yaplyor ise AKM < 30 mg/L olmaldr.
-Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir.
-St hayvanlarnn meralara girii sulama yapldktan 15 gn sonra olmaldr. Bu sre ksa olmas gerektii durumlarda, fekal
koliform deeri en fazla 14 ad/100 mL olabilir.
a
Aksi belirtilmedike, artlm atksu kalitesini belirtmektedir.
b
Su kaynalarn ve dolaysyla insanlar artlm atksuyun etkisinden korumak iin konulu bir snrlamadr.
c
kincil artma, aktif amur sistemleri, biyodisk, damlatmal filtreler, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnleri vb ierebilir.
d
Kum filtreleri veya mikrofiltrasyon ile ultrafiltrasyon gibi membran filtreler olabilir.
e
Dezenfektant olarak klor kullanlmas, dier dezenfeksiyon yntemlerinin de kullanmn kstlamaz.
f
Tavsiye edilen bulanklk deeri dezenfeksiyon ncesinde salanmaldr. Hi bir zaman 5 NTUyu gememelidir. Bulanklk yerine AKMnin
kullanld durumlarda, AKM deeri 5 mg/Lnin altnda olmaldr.
g
7gnlk ortalama deerleri karakterize eder.
h
Fekal koliform deeri hi bir zaman 14 ad/100 mLyi gememelidir.

i
Bakiye klor deeri 30 dk temas sresi sonrasndaki deeri kazakterize etmektedir.
j
Fekal koliform deeri hi bir zaman 800 ad/100 mLyi gememelidir.

k
Stabilizasyon havuzlar fekal koliform deerini dezenfeksiyon olmadan da salayabilir.
l
leri artma uygulanmaldr.
m
Ticari olarak ilenen gda rnleri halka satlmadan nce patojen mikroorganzmalarn ldrlmesi iin fiziksel veya kimysal bir ilemden
geirilen rnlerdir.


Tablo E7.2 Sulama suyunun kimyasal kalitesinin deerlendirilmesi iin gelitirilmi tablo
Kullanmnda zarar derecesi
Parametreler Birimler Yok
(I. snf su)
Az orta
(II. snf su)
Tehlikeli
(III. snf su)
Tuzluluk
letkenlik S/cm < 700 700-3000 >3000
Toplam znm Madde mg/L < 500 500-2000 >2000
Geirgenlik
SAR
Tad
0-3
3-6
6-12
12-20
20-40
EC

0.7
1.2
1.9
2.9
5.0
0.7-0.2
1.2-0.3
1.9-0.5
2.9-1.3
5.0-2.9
< 0.2
< 0.3
< 0.5
< 1.3
< 2.9
zgl iyon toksisitesi
Sodyum (Na)
Yzey sulamas
Damlatmal sulama
mg/L
mg/L
< 3
< 70
3-9
> 70
> 9
Klorr (Cl)
Yzey sulamas
Damlatmal sulama
mg/L
mg/L
< 140
< 100
140 350
> 100
> 350

Bor (B) mg/L < 0.7 0.7-3.0 > 3.0


a)Askda kat madde
Askda kat madde, sulama sistemini tkad iin nemlidir. Klasik atksu artma tesisi knda AKM
konsantrasyonu, 5-25 mg/L aralnda deimektedir. ncl artma uygulandnda, 10 mg/Lnin de altna
dmektedir. Bir ok sulama sisteminde, 30 mg/Lnin altndaki AKM konsantrasyonlar tolere edilebilir
durumdadr. Bununla birlikte, sulama sisteminin tkanmasnda AKM yannda, scaklk, gne ve debi gibi
dier faktrlerde rol oynamaktadr.

b)Tuzluluk
Tuzluluk, su veya topraktaki tuzlarn toplu olarak belirtilmesidir. Toplam znm madde (TM) eklinde
llmektedir. Elektriksel iletkenlik (EC), (dS/m veya S/m olarak llr) TMin bir dier gsterim tarzdr.
TM ve EC arasnda,
EC < 5 dS/m ise TM EC x 640
EC > 5 dS/m ise TM EC x 800
eklinde bir iliki vardr. Tuzluluk arttka, topran suyu ile bitki hcresi zar arasndaki osmotik gradyan
azalmaktadr. Bitki, topraktaki tuzlu suyu seyreltmek iin kendi hcresindeki suyu topraa geri brakmakta ve bu
durum bitkinin gelimesini nlemektedir. TM deerinin 500 mg/Lden kk olduu durumlarda bitkilerde
herhangi bir etki gzlenmemitir. 500-1000 mg/L aralnda ise hassas bitkiler etkilenebilir. 1000-2000 aralnda
ise bir ok bitki bundan etkilenmektedir ve dikkatli bir ynetim gerekmektedir. Genellikle, 2000 mg/Lnin
zerindeki TM deerine sahip sulama sular ise tuzlulua toleransl bitkiler iin geirgen zeminlerde kullanlabilir.
Topraktaki tuzluluk oran, drenaj suyunun srekli ve dzenli bir ekilde tabandan ekilmesi halinde kararl hale
gelmektedir. Topraktaki tuzluluk orannn kontrol edilmesinde, drenaj sistemi ok nemlidir. Tablo E7.3de eitli
bitkiler ve bunlarn tuzlulua olan hassaslklar verilmitir.








Tablo E7.3 Bitkilerin tuzlulua olan hassaslklar
Bitki ismi Hassaslk*
Toleransl Orta toleransl Orta hassas Hassas
TM > 2000 mg/L TM:1500-2000
mg/L
TM:1000-1500 mg/L TM: 500-1000
mg/L
Tarla bitkileri
Arpa
Fasulye
Msr
Pamuk
Brlce
Keten
Yulaf
Pirin
avdar
eker pancar
eker kam
Sorgum
Soya fasulyesi
Buday
Sebzeler
Enginar
Kukonmaz
Kzmz pancar
Lahana
Havu
Kereviz
Salatalk
Marul
Soan
Patates
Ispanak
Kabak
Domates
algam
ayr bitkileri
Yonca
Bermuda imi
ayr otu (fescue)
Fokstail (imen)
Harding imi
Meyve bahesi
Sesbania (iek)
Sudan imi
Bakla
Buday imi
Meyveli aalar
Badem
Kays
Brtlen
Hurma
zm
Portakal
eftali
Erik
ilek
*Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.


c) Sodyum adsorpsiyon oran
Sodyum adsorpsiyon oran, toprak bnyesindeki suda ve sulama suyunda sodyumun baskn iyon olduu
durumu gstermektedir. Yksek sodyumlu durumlarda, toprak partiklleri birbirinden ayrlmaktadr. Bu durumda,
topraktaki porozite azalmakta ve byk boluklar tkanmaktadr. Bylelikle, su ve havann toprak iine nfuzu
engellenmektedir. Sodyum oran, sodyum adsorbsiyon oran (SAR) (Konsantrasyonlar, meq/l cinsindendir.) ile
gsterilmektedir. SAR, suyun sodyum (veya benzer alkaliler) asndan zararllnn bir ls olarak
kullanlmakta ve aadaki ekilde hesaplanmaktadr.
2
Mg Ca
Na
SAR
+


SAR deeri yerine son zamanlarda, revize edilerek tadil edilmi SAR deeri (SAR
tad
) olarak nerilmitir.
Burada, Ca
+2
znrlnn, sudaki HCO
3
konsantrasyonuna bal olarak deikenlii dikkate alnarak Ca
x
deeri
kullanlmaktadr. Ca
x
, HCO
3
/Ca ve ECye bal olarak deimektedir.
2
Mg Ca
Na
SAR
x
Tad
+
=

Bu ifadedeki, Na
+
, Mg
+2
ve Ca
x
konsantrasyonlar da meq/L cinsindendir. Ancak, pratik olarak SAR ve
SAR
tad
arasnda ok nemli bir farkllk yoktur. SAR daha yaygn olarak kullanlmaktadr. SAR yerine, SAR
tad

deerinin kullanlmas, su kalitesi ve topraktaki kimyasal karakteristiklerinin, kalsiyum dengesini bozabilecei
durumlarda tavsiye edilmektedir. Yksek alkaliniteli sular, konsantrasyon dengesini bozabilmekte ve yksek SAR
tad

deerleri vermektedir. SAR ve ECnin topraktaki infiltrasyon zerindeki etkisi, ekil E7.1de gsterilmitir. SAR ve
ECnin bilinmesi ile topraktaki szma problemi konusunda bilgi sahibi olunabilmektedir. Topraktaki kalsiyum
orannn, manezyuma gre daha yksek olmas tavsiye edilmektedir. Topraktaki geirimlilii dzenlemek zere,
kalsiyum slfat (CaSO
4
) kullanlmaktadr. Kalsiyum slfat, topraa direkt olarak veya sulama suyu ierisine
kartrlarak uygulanabilmektedir.


ekil E7.1 SAR ve ECnin infiltrasyon zerindeki etkisi


) zgl iyon toksisitesi
Geri kazanlm sudaki bir ok iyon, yksek konsantrasyonlarnda bitki zerinde birikebilmektedir.
Sodyum, klorr ve bor bunlarn balcalardr. Sodyum toksisitesi, yapraklara zarar vermektedir. Bu durum,
avokado ve baz meyve aalarnda (kays, kiraz, eftali) gzlemlenmitir. Tablo E7.4de sulama suyunda bulunan
sodyumun deiik bitkiler iin tolerans verilmitir. Klorr de benzer ekilde zarar vermektedir. Klorrn etkisi
daha ok kavak gibi aalarda olmaktadr. Sebze ve tarla bitkileri, SAR deeri ok yksek deilse, sodyum ve
klorrden etkilenmemektedir. Tablo E7.5de, deiik bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar
belirtilmitir.

Tablo E7.4 Deiik bitkilerin sulama suyunda bulunan sodyuma tolerans
Tolerans SAR deeri Bitki Durum
ok hassas 2-8 Yaprak dken meyve
aalar, turungiller,
avokado
Yaprakta yanma
Hassas 8-18 Fasulyeler Bymenin engellenmesi, bodur kalma
Orta toleransl 18-46 Yonca, yulaf, pirin Ntrient ve toprak yapsndan dolay
bymenin engellenmesi ve bodur kalma
Toleransl 46-102 Buday, kaba yonca, arpa,
domates, eker pancar,
deiik imen trleri
Zayf toparak yapsndan dolay
bymenin engellenmesi ve bodur kalma

Tablo E7.5 Bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar
Hassaslk Klorr konsantrasyonu, mg/L Etkilenen bitki
Hassas < 178 Badem, kays, erik
Orta hassas 178-355 zm, biber, patates, domates
Orta toleransl 355-710 Kaba yonca, arpa, msr, salatalk
Toleransl > 710 Karnabahar, pamuk, susam, sorgum, eker
pancar, ayiei

Bor, bitki bymelerinde gerekli dozdan yksek olduunda zarar vermekte, yaprak yanmas ve sararmas
gibi etkiler ile kendini gstermektedir.

lkemizde baz yrelerde bor elementinin tad nem dolaysyla, Tablo E7.2de verilen sulama suyu
snflamalarna ek olarak bitkilerin bora dayanklln gz nnde bulunduran ek bir artlm atksu sulama suyu
snflandrmasna gerek duyulmaktadr.

Aslnda, btn bitkilerin normal gelimeleri iin az bir miktar bora ihtiyalar vardr. Ancak borun bitkilere
gerekli miktar ile zehirlilik seviyesi arasnda ok dar bir snr vardr ve bu snr bitki trlerine gre deimektedir.
Toprakta veya sulama suyunda kritik snrlarn stnde bor bulunmas bitki yapraklarnda sararma, yanma ve
yarlmalara, olgunlamam yapraklarda dklme ve byme hznn yavalamas ile verimde azalmaya neden
olmaktadr. Tablo E7.6de bitkilerin bora kar dayankllk dereceleri verilmitir. Artlm atksularn sulamada
kullanlmasnda bu snflandrmann gz nne alnmas gerekmektedir.

Tablo E7.6 Bitkilerin bora kar dayankllk dereceleri
Bitki ismi Hassaslk*
Toleransl Orta toleransl Orta hassas Hassas
Bor: > 4.0 mg/L Bor: 2.0-4.0 mg/L Bor: 1.0-2.0 mg/L Bor: 0.5-1.0 mg/L
Tarla bitkileri
Arpa
Fasulye
Msr
Pamuk
Yer fst
Yulaf
Sorgum
eker pancar
Buday
Sebzeler
Enginar
Kukonmaz
Kzmz pancar
Lahana
Havu
Kereviz
Salatalk
Marul
Soan
Patates
Domates
algam
Yem bitkileri
Kaba yonca
Arpa (at yemi)
Brlce
Meyveli aalar
Kays
Brtlen
zm
Portakal
eftali
Erik
*Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.

d) Eser elementler ve ntrientler
Eser elementler, ortamda ok dk konsantrasyonlarda bulunan elementlerdir. Eser elementlerin bitkiler
zerindeki etkisi, konsantrasyonuna bal olarak deimektedir. Tablo E7.7de sulama sularnda izin verilebilen
maksimum ar metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlar verilmitir. Bu elementlerden yksek
konsantrasyonlarda alndnda, yapraklarn zarar grmesi veya bymede gerileme gibi etkiler grlebilmektedir.
Evsel atksulardaki eser elementlerin konsantrasyonu, genellikle dk miktarlardadr. Ancak, evsel atksulara
endstriyel dearjlar olduu durumda, konsatrasyonlar ykselebilmektedir. Geri kazanlm atksulardaki tahmini
eser madde konsantrasyonlar, Tablo E7.8de verilmitir.

Tablo E7.7 Sulama sularnda izin verilebilen maksimum ar metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlar
Elementler
Birim alana
verilebilecek
maksimum
toplam
miktarlar,
kg/ha
zin verilen maksimum konsantrasyonlar
Her trl
zeminde srekli
sulama
yaplmas
durumun da
snr deerler
mg/1
pH deeri 6,0-8,5 arasnda
olan killi zeminlerde 24
yldan daha az sulama
yapldnda, mg/1
Alminyum (Al) 4600 5.0 20.0
Arsenik (As) 90 0.1 2.0
Berilyum(Be) 90 0.1 0.5
Bor (B) 680 -
3
2.0
Kadmiyum (Cd) 9 0.01 0.05
Krom (Cr) 90 0.1 1.0
Kobalt (Co) 45 0.05 5.0
Bakr (Cu) 190 0.2 5.0
Florr (F) 920 1.0 15.0
Demir (Fe) 4600 5.0 20.0
Kurun (Pb) 4600 5.0 10.0
Lityum (Li)
1
- 2.5 2.5
Manganez (Mn) 920 0.2 10.0
Molibden (Mo) 9 0.01 0.05
2

Nikel (Ni) 920 0.2 2.0
Selenyum (Se) 16 0.02 0.02
Vanadyum (V) - 0.1 1.0
inko (Zn) 1840 2.0 10.0
1
Sulanan narenciye iin 0.075 mg/1dir.
2
Yalnz demir ierii fazla olan asitli killi topraklarda izin verilen konsantrasyondur.
3
Tablo E7.6da verilmitir.

Tablo E7.8 Geri kazanlm evsel atksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonlar (mg/l)
Elementler,
mg/L
kinci artma ncl
artma
Ters
osmoz
Tavsiye edilen deer*
Aralk Ortalama Ksa sreli Uzun sreli
Arsenik (As) <0.005-0.023 <0.005 <0.001 0.00045 0.10 10.0
Bor (B) <0.1-2.5 0.7 0.3 0.17 0.75 2.0
Kadmiyum
(Cd)
<0.005-0.15 <0.005 <0.0004 0.0001 0.01 0.05
Krom (Cr) <0.005-1.2 0.02 <0.01 0.0003 0.10 20.0
Bakr (Cu) <0.005-1.3 0.04 <0.01 0.015 0.20 5.0
Civa (Hg) <0.002-0.001 0.0005 0.0001 - - -
Molibden (Mo) 0.001-0.018 0.007 - - 0.01 0.05
Nikel (Ni) 0.003-0.6 0.004 <0.02 0.002 0.2 2.0
Kurun (Pb) 0.003-0.35 0.008 <0.002 0.002 5.0 20.0
Selenyum (Se) <0.005-0.02 <0.005 <0.001 0.0007 0.02 0.05
inko (Zn) 0.004-1.2 0.04 0.05 0.05 2.0 10.0
* EPA nn tavsiyesi

Herhangi bir madde toprakta mg/kg olarak C
o
konsantrasyonuna sahipse sulanan topraktaki bu maddenin
toplam deeri kg/ha olarak (4.2xC
o
) ifadesi ile belirlenebilmektedir. Tablo E6.7nin birinci stununda verilen
Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, ancak (4.2xC
o
) ifadesi ile hesaplanan topraktaki mevcut
miktarn karlmasndan sonra kullanlabilir.

rnek: Topraktaki bor konsantrasyonu C
o
= 80 mg/kg ise ve kabul edilebilir maksimum bor deeri 680
kg/ha olduuna gre 4.2xC
o
= 336 kg/ha olur. Buna gre birim alana toplam olarak en ok 680 - 336 = 344 kg/ha
borun sulama yoluyla eklenmesine izin verilebilir.

Geri kazanlm atksu, sulama iin faydal olan ntrientleri iermektedir. Geri kazanlm atksuda bulunan
ana ntrient, azot, fosfor ve potasyumdur. Azot ve fosfor, artlm atsuda yeterli miktarlarda bulunurken, bitki
bymesini etkilemektedir. Bununla birlikte, potasyum konsatrasyonu dk olmasna karn, bitki bymesini
daha az etkilemektedir. Tablo E7.9da deiik artma sistemleri ile geri kazanlm atksudaki ntrient seviyeleri
verilmitir.

Tablo E7.9 Geri kazanlm atksuda olabilecek ntrient seviyeleri
Elementler,
mg/L
Birim Ham
atksu
Klasik
Aktif amur
BNR BNR+filtrasyon+
dezenfeksiyon
MBR BNR+MF+RO+
dezenfeksiyon
Toplam azot mg N/L 20-70 15-35 2-12 2-12 7-18 <1
Nitrat azotu mg N/L 0-az 10-30 1-10 1-10 5-11 <1
Toplam fosfor mg P/L 4-12 4-10 1-2 <2 0.3-5 <0.05
BNR: Biyolojik ntrient giderimi MBR: Membran biyoreaktr



e) Mikrobiyolojik kalite
Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan mikrobiyolojik zellikler, Tablo E7.1de
verilmitir. Artlm suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik mikrobiyolojik snf oluturulmu olup, bu kritler
minimum gereksinimleri salamaktadr. Ticari olarak ilenmeyen gda rnleri ve park, bahe gibi kentsel alanlarn
sulanmasnda, hem yenen rn ile su temas ettii hem de park, bahe gibi alanlarda insanlarn im ve bitkiler ile
temas olabilecei iin ok iyi kalitede sulama suyu gerekmektedir. Bu durumda, sulama suyunda fekal koliform
bulunmamaldr ve mikrobiyolojik kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir (Fekal koliform deeri hi bir zaman 14
ad/100 mlyi gememelidir). Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve baheleri ve zm balar),
im retimi ve kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar iin mera ve saman
yetitiriciliinde, sulama suyunun mikrobiyolojik kalitesi daha dk kalitede olabilmektedir. Bu durumda fekal
koliform deeri, 200 ad/100 mlden kk olmal (30 gnlk ortalama deer) ve hi bir zaman 800 ad/100 mlyi
gememelidir.


Atksu Geri Kazanm in Teknoloji Seimi
Bir evsel atksuyun sulama suyu olarak geri kazanlmasnda su kalitesi asndan kullanlabilecek en nemli
indikatrler, koliform ve patojen mikroorganizma konsantrasyonudur. Tablo E7.10da atksu geri kazanm iin
uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler, Tablo E7.11de ise deiik artma sistemlerinin logaritmik
mikroorganizma giderme verimleri verilmitir. Uygulanan ileri artma sistemleri ile birlikte, artlan su kalitesi de
ykselmitir. Atksu geri kazanm amac ve uygulanabilecek teknolojiler ise Tablo E7.12de verilmitir.

Atksular, tarmsal sulamada tekrar kullanlrken, dikkat edilecek baz hususlar vardr. Bunlar, sulanacak
bitkide meydana gelebilecek birikme, patojen mikroorganizmalarn hala yaama riski ve kimyasal maddelerin
birikme riskidir. Yeil alanlarn sulanmasnda ise halkn bu blgeye girmesi ve eser elementlerin birikmesi gibi
riskler vardr. Geri kullanm esnasnda, btn bu riskler gznne alnr. Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler,
Tablo E7.13de verilmitir. Dezenfeksiyon, artlm atksu iin ok nemlidir. Artlm evsel atksularn
dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp kullanlamayaca, Tablo E7.14de verilmitir.

Tablo E7.10 Atksu geri kazanm iin uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler





Artma birimleri
A
s
k

d
a

k
a
t

m
a
d
d
e

K
o
l
l
o
i
d
a
l

m
a
d
d
e
l
e
r

P
a
r
t
i
k

l
e
r

o
r
g
a
n
i
k

m
a
d
d
e

n
m

o
r
g
a
n
i
k

m
a
d
d
e

A
z
o
t

F
o
s
f
o
r

E
s
e
r

m
a
d
d
e
l
e
r

T
o
p
l
a
m

n
m

m
a
d
d
e

B
a
k
t
e
r
i

P
r
o
t
o
z
o
a

V
i
r

s

kincil artma X X
Ntrient giderimi X X X
Filtrasyon X X X
Yzey filtrasyonu X X X X
Mikrofiltrasyon X X X X X
Ultrafiltrasyon X X X X X X
Flotasyon X X X X X
Nanofiltrasyon X X X X X X X
Ters osmoz X X X X X X X X
Elektrodiyaliz X X
Karbon adsorpsiyonu X X
yon deitirme X X X
leri oksidasyon X X X X X X
Dezenfeksiyon X X X X

Tablo E7.11 Deiik artma sistemlerinin miroorganizma logaritmik giderme verimleri
Artma sistemleri
Birincil
artma

kincil artma

ncl artma
leri artma
n
ktrme
Aktif
amur
Damlatmal
filtre

Filtrasyon

Mikrofiltrasyon
Ters osmoz
Fekal koliform <0.1-0.1 0-2 0.8-2 0-1 1-4 4-7
Salmonella <0.1-2 0.5-2 0.8-2 0-1 1-4 4-7
Cyryptosporidium 0.1-1 1 0-3 1-4 4-7
Giardia <1 2 0-3 2-6 >7
Enterik virus <0.1 0.6-2 0-0.8 0-1 0-2 4-7

Tablo E7.12 Atksu geri kazanm maksad ve uygulabilecek artma sistemleri
Atksu geri kazanm maksad Artma sistemleri
Tarmsal sulama Klasik aktif amur + filtrasyon + klorlama
Golf sahalar sulama Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi + kimyasal
fosfor giderimi + (filtrasyon) + klorlama
Yeil alan sulama Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon +
UV
Dinlenme maksatl kullanlan sulakalanlar besleme Azot ve fosfor giderimini ieren MBR + UV
Dolayl kullanm suyu
(Yeralt suyuna veya yzeysel sulara dearj)
Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi +
mikrofiltrasyon + ters osmoz + UV/H
2
O
2

Endstriyel soutma suyu Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon +
UV
Endstriyel proses suyu Azot gideren aktif amur sistemi + filtrasyon +
nanofiltrasyon + iyon deitirme + UV

Tablo E7.13 Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler
Tip rnek Artma ihtiyac
Tarla bitkileri Arpa, msr, yulaf kinci kademe + dezenfeksiyon
Lifli ve ekirdekli bitkiler Pamuk kinci kademe + dezenfeksiyon
Ham olarak tketilen sebzeler Avokado, lahana, salatalk,
ilek
kinci kademe + filtrasyon +
dezenfeksiyon
Belli bir ilemden
sonra tketilen sebzeler
Enginar, eker pancar,
eker kam
kinci kademe + dezenfeksiyon
Meyve bahesi ve zm balar Kays, portakal, eftali kinci kademe + dezenfeksiyon
Fidanlk iek kinci kademe + dezenfeksiyon
Ormanlk alanlar Kavak vb. kinci kademe + dezenfeksiyon

Tablo E7.14 Artlm evsel atksularn dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp kullanlamayacan
gsteren tablo

T
a
r
l
a

a
y

r
-
M
e
r
a

S
e
b
z
e

Y
e
m

B
i
t
k
i
s
i

M
e
y
v
e
c
i
l
i
k

K
o
r
u

O
r
m
a
n
l

k

BY BV BY BV BY BV BY BV BY BV
Biyolojik Artma tesisi veya en az 2 saat beklemeli
ktrme havuzu eklindeki n artma tesisi k sular
+ + + + - - + - - - +
Haval stabilizasyon havuzlar veya lagnlerin k sular + - + - - - + - - - +
(-) Su kullanlamaz
(+) Su kullanlabilir
BV: Bitki varsa
BY: Bitki yoksa
Sulama Sisteminin Seimi
Sulama sisteminin tr, bitki tr, su kalitesi ve miktar, yerel zellikler ve maliyeti ile deiebilmektedir.
Tablo E7.15da, sulama metodlar ve temel zellikleri ve bu yntemlerin artlm atksu iin deerlendirilmeleri
Tablo E7.16de verilmitir.

Tablo E7.15 Sulama metodlar ve temel zellikleri
Sulama yntemi Seimi etkileyen faktrler Artlm atksu sulamas iin zel
durumlar


Salma sulama Dk maliyet alanlarn korunmas
Tam seviyelendirme gerekmemektedir.
Dk sulama verimi
Dk halk sal korumas
gerekmektedir.
Kark usul sulama Dk maliyet
Seviyelendirme gerekebilir.
Dk sulama verimi
Orta halk sal korumas
Dk artma verimi ve alanlarn
korunmas gerekmektedir. Uygun
bitki seimi yaplmaldr.
Kenar sulamas Nisbeten dk maliyet
Seviyelendirme gerekir.
Dk sulama verimi
Orta halk sal korumas
Dk artma verimi ve alanlarn
korunmas gerekmektedir. Bitki
kstlamas yaplmaldr.
Yamurlama sulama Orta-yksek maliyet
Seviyelendirme gerekmemektedir.
Orta sulama verimi
Dk halk sal korumas
Su kaynaklar, yollar ve evlere
uzaklna dikkat edilmelidir.
Damlatmal sulama Yksek maliyet
Seviyelendirme gerekmemektedir.
Yksek sulama verimi
Yksek halk sal korumas
zel bir koruma gerektirmemektedir.
Deliklerin tkanmamas iin su
kalitesine dikkat edilmelidir.
Ynetimine daha fazla dikkat
edilmelidir.

Tablo E7.16 Sulama yntemlerinin artlm atksu iin deerlendirilmesi
Deerlendirme
parametreleri
Kark usul sulama Kenar sulamas Yamurlama
sulama
Damlatmal sulama
Yapraklarn
zarar grmesi
Bitki srtta
dikildiinde
yaprakta problem
olmamaktadr.
Baz alt yapraklar
zarar grebilir.
Verim kaybna
sebep olacak,
yaprak hasar
oluabilir.
Yaprak hasar
olumaz.
Kkde tuz
birikmesi
Bitkiye zarar veren
srtta tuz birikmesi
olabilmektedir.
Tuzlar dey
hareket eder ve
birikmez.
Tuz, alt
katmanlara doru
hareket eder ve
birikme olmaz.
Tuz hareketi
radyaldir ve
damlama noktalar
arasnda tuz
skmas olabilir.
Sulama sonras
toprak su
potansiyeli
Sulamalar arasnda
bitkiler su stresine
girebilmektedir.
Sulamalar arasnda
bitkiler su stresine
girebilmektedir
Byme
mevsiminde
sulama sonras
toprak su
potansiyeli der.
Byme mevsiminde
sulama sonras
yksek toprak su
potansiyeli oluturur
ve tuzluluun etkisini
azaltr.
Verim kayb
olmakszn tuzlu
artlm suyun
uygulanabilirlii
Zayf-Orta Zayf-Orta:
yi sulama ve
drenaj
Zayf: Bir ok
bitkinin yapra
zarar grebilir.
ok iyi: Bir ok bitki
ok az verim kayb
ile byyebilirler.

Artlm atksu ile sulamada, sulama seiminde dikkat edilmesi gereken en nemli hususlar, halk sal,
sulama verimi ve tkanma problemidir. Halka sal, sulama trnn seimini etkileyen en nemli husustur.
Yamurlama sulama gibi yzeysel sulama uygulamalarnda bu risk byktr. Bundan dolay, yamurlama sulama,
ileri artmadan sonra uygulanmaldr. Baz durumlarda yamurlama sulama, herhangi bir ilemden gemeden yenen
gda rnlerine uygulanamaz. Halk sal asndan en uygun yntem damlatmal sulamadr. Sulama sistemleri,
maksimum verimi salayacak ekilde tasarlanmaldrlar. Sulama veriminde etkin hususlar, buharlama, bitki
soumas, bitki kalite kontrol ve kklerden tuzun aa katmanlara szmasdr. Damlatmal sulamada, verim en
yksek olmaktadr. Askda kat maddeler, tkanmay etkileyen bir dier parametredir. kincil ve ncl artma
kndaki askda kat madde konsantrasyonu, sulama iin dk seviyededir. Tkanmay etkileyen bir dier etken
ise suyun hzdr. Dk hzlarda, tkanma artabilmektedir. Tablo E7.17de damlatmal sulamada, tkanmay
etkileyen su kaliteleri verilmitir. Tkanmann nlenmesi asndan, bakiye klor konsantrasyonunun en az 0.5 mg/L
olmas gerekmektedir.

Artlm atksularn tarmda kullanm srasnda hangi sulama tr ve snfnn seilecei ile ilgili detayl
deerlendirme, Tablo E7.18de verilmitir.

Tablo E7.17 Damlatmal sulamada tkanmay etkileyen su kaliteleri
Parametreler Birimler Kullanmnda zarar derecesi
Yok Az orta Tehlikeli
AKM mg/L < 50 50-100 > 100
pH < 7 7-8 > 8
TDS mg/L < 500 500-2000 > 2000
Mangan mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5
Demir mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5
H
2
S mg/L < 0.5 0.5-2.0 > 2.0
Bakteri says say/l < 10000 10000-50000 > 50000

Tablo E7.18 Sulama tr ve snfnn seimi
Bitki tr Sulama tr Sulama suyu snf
Byk yaprakl, yzeyde veya yzeye yakn
byyen bitkiler (Brokoli, lahana, karnbahar,
kereviz, marul)

Yamurlama
Damlatmal

A
B
Ham olarak yenen kkl bitkiler (havu,
soan)
Yamurlama, Damlatmal,
salma, kark usul
A
Yer ile temas olmayan bitkiler (domates,
fasulyeler, dolmalk biber, turungil olmayan
meyve aalar, araplk zm dndaki
zmler)

Yamurlama
Damlatmal, salma, kark
usul

A
B
Yer ile temas olmayan ve yenmeden nce
kabuu soyulan bitkiler (turungiller, fndk)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul

B
Yer ile temas olan ve yenmeden nce kabuu
soyulan bitkiler (kavun, karpuz)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul


B
Yenmeden nce ileme tabii tutulan bitkiler
(patates, pancar)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul

B
Yenmeden nce ileme tabii tutulan yzeysel
bitkiler (Brksel lahanas, balkaba, tahl,
arap yapm iin zm)
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul

B
nsan tketimi iin olmayan bitkiler, kltr
tarm, mera ve otlaklar
Yamurlama, salma,
damlatmal, kark usul

B


EK 8

Trkiyenin Atksu Ynetimi Asndan Blgelere Ayrlmas

1) Genel Deerlendirme
Trkiye atksu ynetimi asndan be deiik blgeye ayrlm ve bu blgeler ekil 8.1de verilmitir. Birinci
blge Akdeniz ve Ege kylar, ikinci blge Akdeniz ve Ege Blgelerinin i kesimleri ile Marmara Blgesinin
Trakya ksm, nc blge Karadeniz kylar, drdnc blge Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri ve
beinci blge Dou Anadolu Blgesidir.


ekil 8.1 Trkiyenin atksu ynetimi asndan blgelere ayrlmas

a) Akdeniz ve Ege Kylar in Atksu Artma Stratejisi - I. Blge
Akdeniz ve Ege kylar turistik adan en gelimi blgelerdir. Yukarda belirtilen ve turistik yerler iin
Madde 12deki hkmler geerlidir.

b) Akdeniz ve Ege Blgelerinin Kesimleri le Marmara Blgesinin Trakya Ksm - II. Blge
klimi Akdeniz ve Ege kylarndan farkldr. Havalandrmal lagnler, stabilizasyon havuzlar, aktif amur
sistemleri, damlatmal filtreler ve dner biyolojik diskler tercih edilebilir. Stabilizasyon havuzlar, k mevsiminde
havalandrmal lagn ekinde altrlabilir.

c) Karadeniz Kylar - III. Blge
Karadeniz kylar iin deiik nfus aralklarna gre tavsiye edilen artma stratejileri Tablo E8.1de
verilmitir. Tabloda verilen derin dearj derinlii belirlenirken tabakalama derinliinin yaplacak olan bilimsel
almalarla belirlenmesi gerekmektedir. Dearj bu derinlik dikkate alnarak salanmaldr.

Tablo E8.1 Nfus aralklarna gre artma teknolojileri
Nfus Artma teknolojileri
-2015 2015-2030
>300,000 III + DDD III + DDD
50,000-300,000 II (veya III) + DDD III + DDD
10,000-50,000 I + DDD II (veya III) + DDD
<10,000 I + DDD II + DDD
I- Mekanik artma (zgara-dner elek + havalandrmal kum ve ya tutucu)
II- I + kimyasal ilaveli n keltme + kire ile amur stabilizasyonu
III- I + biyolojik artma (Ardk kesikli reaktr)+ havasz amur rtme
DDD- Derin deniz dearj (Minimum derinlik =35 m, Minimum dearj uzunluu =1300 m)

d) Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri - IV. Blge
Bu blgede, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnler ve yapay sulakalanlarn uygulanma potansiyeli
yksektir. n artma olarak yksek hzl havasz artma kurulabilir.

e) Dou Anadolu Blgesi - V. Blge
ok souk bir iklimi vardr. Nfusun 500n altnda oluduu yerlerde septik tanklar kurulabilir. Nfusun
500n stne kt yerlerde ise havalandrmal lagnler, oksidasyon hendei veya uzun havalandrmal aktif
amur sistemleri kurulabilir. Havalandrmal lagnler, yazn stabilizasyon havuzu gibi altrlabilir.

2) Stabilizasyon Havuzlar ve Havalandrmal Lagnlerin Projelendirilmesi in klim Blgeleri
Trkiye, stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin drt deiik iklim
blgesine ayrlm ve bu blgeler ekil E8.2de verilmitir. Her bir blgede, projelendirmede kullanlabilecek
projelendirme kriterleri Tablo E8.2de verilmitir.


ekil E8.2 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim blgeleri.

Tablo E8.2 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim blgeleri ve
projelendirme kriterleri
Blgeler Havuz suyu scakl,
o
C
Kritik gne radyasyonu,
kal/cm
2
/gn
Yk/alan/gn,
kg BO
5
/ha/gn
I 15 106 150
II 10 61 100
III 5 87 80
IV Buzla kapl - 50