-WARSZAWA 1979

PASTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Okadk projektowa
Stefan Nargiello
Redaktor
Maria Dietl
Redaktor techniczny
Zofia Malinowska
Wydanie III fotooffsetowe
Copyright by
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1979
I A 4
ISBN 83-01-00742-7
i -3 h i' r
" \s
Przedmouia
Rodzina odgrywaa i odgrywa nadal donios rol w procesach
t soejalizacyjno-wychowawczych stwarzajc optymalne ' warunki
yciowego funkcjonowania ludzi rwnie i w pozarodzinnych,
wanych dla spoeczestwa rolach. Zaspokaja te istotne potrzeby
jednostki ludzkiej. Prawidowe funkcjonowanie spoeczestwa
i prawidowe funkcjonowanie rodzin yjcych w tym spoecze
stwie s ze sob integralnie zwizane.
Std wynika konieczno coraz intensywniejszego wczenia
nauk spoecznych w nurt bada nad rodzin 1. Socjologia ma nie-
; wtpliwie moliwoci odegrania tu wanej roli. Wypracowane
przez ni socjotechniczne dyrektywy mog by wykorzystane
w polityce spoecznej w stosunku do rodziny, w masowej dzia
alnoci uwiadamiajcej, w pracy rnorodnych poradni, a zwa
szcza poradni maesko-rodzinnych, ktrych niedobr w naszym
kraju daje si wyranie odczuwa.
Oprcz praktycznych istniej rwnie teoretyczne wzgldy
przemawiajce za wzmoeniem zainteresowa socjologii rodzin.
| (J ak stwierdza P. H. Chombart de Lauwe, M, ona, dziecko
i to trzy osoby, trzej aktorzy, w ktrych yciu osobistym realizuje
si zarazem ycie caego spoeczestwa 2. Rwnie W. J . Goode
podkrela w swych pracach, e rodzina jest czuym instrumentem
odzwierciedlajcym rnorodne zmiany zachodzce w caym spo
eczestwie. Rodzina wic moe by jednostk metodologiczn
badania wielu istotnych procesw i struktur spoecznych wykra
czajcych poza jej ramy. Badanie rodziny staje si niejednokrot
nie de facto badaniem kultury behawioralnej danego narodu, sub-
1W wieku XX marksici zaniedbali w pewnej mierze badania nad
rodzin. Wikszo, swych wysikw skoncentrowali na analizie infrastruk
tury ekonomicznej lub warunkw dziaalnoci politycznej. G. Mury, Ro
dzina w obecnym spoeczestwie kapitalistycznym, Zeszyty Teoretyczno-
.Politycznh'1959, nr 1, s. 62.
2 P. H. Chombart (3eLauwre, Rodzina, wychowanie i sprzecznoci cywil i
zacji przemysowej, K wartalnik Pedagogiczny 1971, nr 4, s. 12.
kultur, stylu ycia poszczeglnych klas i warstw spoecznych,
wizi spoecznej w spoecznoci lokalnej itp. Rodzina wic zajmuje
do centraln pozycj w badaniach socjologicznych, moe sta
nowi przedmiot zainteresowa nie tylko socjologw rodziny, ale
rwnie przedstawicieli innych subdyscyplin socjologicznych. Poza
tym rodzina, jako najwaniejsza i najbardziej .bogata w socjolo
giczn problematyk grupa spord wszystkich maych grup spo
ecznych, jest sama wanym, istotnym terenem docieka socjo
loga, stwarza okazj lepszego poznania podstawowych cech i pro
cesw mikrostruktury spoecznej.
Zdaj sobie w peni spraw z tego, e opracowujc niniejszy
podrcznik podjem si odpowiedzialnego zadania3. Chciabym,
aby by to podrcznik socjologii rodziny uwzgldniajcy dorobek
wiatowej i polskiej socjologii, zawierajcy twrcz syntez tego
dorobku, a zarazem uwzgldniajcy stanowisko autora w oma
wianej dziedzinie. Oddaj wic w rce czytelnika podrcznik o cha
rakterze czciowo przynajmniej autorskim, ktry nie jest wy
cznie biernym streszczeniem literatury omawianego przedmiotu
czy kompilacj zagranicznych kompendiw. Materia, zawarty
w niniejszej ksice jest w znacznej mierze podporzdkowany
teoretyczno-metodologicznemu schematowi majcemu zastosowa
nie w moich badaniach nad rodzin. Prezentuj tu rwnie pewne
wasne schematy klasyfikacyjne, ucilenia pojciowe czy twier
dzenia, ktre do si ju ugruntoway w polskiej literaturze
socjologicznej 4. Ksika przekazuje poza tym szereg oczywistych
w ramach omawianej subdyscypliny informacji, czego w pod
rczniku unika nie naley i czego zreszt w tego typu opraco
waniu unikn niepodobna.
W ksice tej dokonuj prby wieloaspektowej, integralnej
analizy ycia rodzinnego z jednoczesnym zastosowaniem trzech
kategorii analitycznych: szeroko pojtej struktury, funkcji oraz
ideologii rodziny. Zakadam istnienie wzajemnych uwarunkowa
wymienionych trzech' sfer rzeczywistoci rodzinnej, ujmujc
zarazem owe sfery w powizaniu z materialnymi, kulturalnymi
i kulturowymi podstawami ycia rodzinnego.
3 Wydana przez Iskry w 1964 r. Rodzina A. Olszewskiej-adyki,
najblisza ze wszystkich ksiek o rodzinie w podrcznikowej formie, nie
spenia jednak tej roli. Oglna charakterystyka rodziny zawarta jest na .
60 jedynie stronach maego formatu, a druga cz ksiki jest powicona
wycznie wycinkowym wynikom bada odnoszcych si do wspczesnych
rodzin polskich. 1 ' /
4 Por. m. in. Z. Tyszka, Przeobraenia Rodziny Robotniczej w warunkach
uprzemysowienia i urbanizacji, Warszawa 1970;.tego autora Rodzina_a za- t
kad pracy, Warszawa 1971 i Zmiany w strukturze rodziny robotniczej,
Studia Socjologiczne 1967, nr 4.
Czyni te proy uporzdkowania inwentarza, podstawowych
narzdzi analizy form ycia rodzinnego. Kluczowym zagadnieniem
jest tutaj moja koncepcja szeroko pojtej struktury rodmy. Po
jciu struktura rodziny nadawano w socjologii rnorodne zna
czenia, nierzadko pojmujc je do wsko i jednostronnie. W opar
ciu o literatur dokonaem syntezy treci zawartych w wielu
koncepcjach struktury rodziny starajc si wyczerpa peny za
kres tego pojcia. Dokonaem rwnie uporzdkowania jego ele
mentw; ma to nie tylko teoretyczne, ale i empiryczne znaczenie.
Wiele oderwanych od siebie uprzednio bada empirycznych (np.
dotyczcych rl spoecznych i pozycji spoecznych w rodzinie,
wizi wewntrzrodzinnej, liczebnoci i skadu osobowego rodziny)
mona podporzdkowa szeroko i zarazem precyzyjnie pojmowa
nej strukturze rodziny, a tym samym zintegrowa je. Odpowiednie
konstrukcje pojciowe mog mie istotne reperkusje w badaniach
empirycznych, nie mwic ju o analizach teoretycznych. Pojcie
struktury rodziny znalazo ju zreszt zastosowanie w moich do
tychczasowych badaniach i okazao si bardzo przydatnym,. Wa
nym narzdziem badawczym.
Uporzdkowana zostaa te siatka poj dotyczcych wsp
czesnych form ycia rodzinnego. Okrelono dokadniej poszczegl
ne formy rodziny maej (dwupokoleniowej) oraz rodziny duej
wyodrbniajc z drugiej strony tzw. zbiorowo dalszych krew
nych. .
Trzecim realizowanym w niniejszej pracy postulatem metodo
logicznym jest ukazanie rodziny .jako elementu struktury spo
ecznej. Staraem si okreli podstawowe wizi oraz interakcje
zachodzce midzy rodzin a mikro i makrostruktur spoeczn
oraz spoeczestwem globalnym. W literaturze polskiej ten wa
nie sposb ujmowania ycia rodzinnego nie by wyraniej wy
eksponowany.
Przejdmy z kolei do spraw metodyczno-technicznych. Prbo
waem okreli przydatno poszczeglnych metod i technik ba
dawczych do analizy ycia rodzinnego wykorzystujc tu wasne
dowiadczenia badawcze. Staraem si udowodni tez, e w ba
daniach nad rodzin najkorzystniejszym rozwizaniem jest cze
nie w rozsdnych granicach analizy ilociowej z odrbn, wielo
stronn analiz jakociow. Przedstawiem wasn czciowo kon
cepcj pojmowania i stosowania techniki studium przypadku.
Inny jeszcze kierunek moich usiowa, to jak ju zazna
czyem pewne ustalenia klasyfikacyjne, dotyczce poszczegl
nych fofm ycia rodzinnego. Punkcje wypeniane przez rodzin
zostay, na nowo sklasyfikowane. Modyfikacjom uleg rwnie
tradycyjny akres niektrych funkcji.
J eli chodzi o propozycje nowych rozwiza w niektrych
szczegowych kwestiach, to chciabym przede wszystkim zwr
ci uwag na prby dokadniejszego okrelenia specyfiki socjolo
gicznego aspektu wewntrzrodzinnej socjalizacji oraz na prby
skonstruowania przyszociowego modelu rodziny.
Staraem si, aby tre pracy odzwierciedlaa polsk rodzinn
rzeczywisto podobnie zreszt, jak to czyni wielu zagranicz
nych autorw podrcznikw w stosunku do swoich spoeczestw.
Poza oglniejszymi wic twierdzeniami o szerszym zasigu pre
zentuj rwnie tezy odnoszce si gwnie do polskiej, socjali
stycznej rzeczywistoci. Przewanie te w mej ksice empiryczne
egzemplifikacje okrelonych twierdze wi si z terenem pol
skim, z'wynikami bada polskich socjologw, jakkolwiek nale
ao sign rwnie po zagraniczne materiay.
Warto generalnie zwrci uwag na fakt, e w centrum zain
teresowa autora znajduje si wspczesne ycie rodzin zwasz
cza w spoeczestwie socjalistycznym na oglnym tle rodzin krgu
kultury europejskiej i europejsko pochodnej. Dawne formy ycia
rodzinnego zostay jedynie zwile scharakteryzowane.
W niniejszej ksice omwiono wszystkie podstawowe proble
my maestwa i rodziny zwizane z wewntrznymi procesa
mi tych grup spoecznych, a take ich interakcje z otoczeniem
spoecznym i caym spoeczestwem globalnym. Poszczeglne
wspczesne typy rodzin osadzono w szerszej sieci pokrewiestwa.
Starano si wskaza i opisa czynniki wyznaczajce cechy wsp
czesnych rodzin oraz okreli mechanizmy wpywu tych czynni
kw. Nie pominito rwnie metodologiczno-metodycznych pro
blemw bada nad rodzin; starano si przy tym wskaza punkty,
wyjciowe budowy socjologicznej teorii rodziny. Gwnym przed
miotem analizy jest rodzina funkcjonujca bez zakce, cho
omwione zostay rwnie niektre patologiczne zjawiska ycia
rodzinnego.
#
L Rodzina jako przedmiot
bada socjologicznych
1. Uksztatoiuanie si socjologii
rodziny i jej rozmj1
'-i \ f
Zainteresowanie rodzin wyprzedzio znacznie w czasie po
wstanie socjologii jako odrbnej dyscypliny naukowej. Od wielu
wiekw a nawet tysicleci bya rodzina przedmiotem refleksji
filozofw, znanych przedstawicieli rnych religii, pisarzy. J e
dnake okres bardziej systematycznych bada naukowych nad ro
dzin zaczyna si zdaniem H. T. Christensena dopiero w po
owie XIX stulecia. Poza okresem przedbadawczym wyrnia on
trzy okresy rozwoju bada nad rodzin: pierwszy, mieszczcy si
w ramach drugiej poowy XIX wieku, drgi obejmujcy pierw
sz poow XX wieku i trzeci, trwajcy a do chwili obecnej.
1 Informacje zawarte w niniejszym podrozdziale pochodz z nastpu
jcych ksiek: J. Chaasiski, Historia myli spoecznej Staroytnej Grecji
i Rzymu, d 1951; H. T. Christensen, Development of ihe Family Field
Study, w: H. T. Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family,
Chicago 1964; R. Knig, Wrterbuch der Sociologie, Stuttgart 1955, A. Klos-
kowska, Zagadnienie maych grup spoecznych w socjologii, Przegld
Socjologiczny 1958, tom XII; A.L. Kroeber, Istota kultury, Warszawa 1973;
C. Lvi-Strauss, Wprowadzenie do twrczoci Marcela Myssa, w: M. Mauss,
Socjologia i antropologia, Warszawa 1973; R. Panasiuk, Od wsplnoty pier
wotnej do spoeczestwa przyszoci przedmowa do pracy F. Engelsa,
Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa, Warszawa 1969;
S. Ryehliski, Badania rodowiska spoecznego. Podstawowe zagadnienia
metodologiczne, Warszawa 1932; T. Szczurkiewicz, Rodzina w wietle etno-
socjologii, w: Studia socjologiczne, Warszawa 1969; J, Szczepaski, Socjolo
gia. Rozwj problematyki i metod, Warszawa 1969; Z. Tyszka, Przeobrae
nia rodziny robotniczej w warunkach uprzemysowienia i urbanizacji, War
szawa' 1970; Materiay XII Midzynarodowego Seminarium. Socjologii Ro
dziny w Moskwie, 1972 r.; C. Thompson, Psychoanaliza. Narodziny i rozwj,
Warszawami965; T. Tomaszewski,' Wstp do psychologii, Warszawa 1963;
. Wooszynowa, Rodzina jako instytucja wychowawcza, w: B. Suchodolski
Cred.), Zarys pedagogiki, t. II, Warszawa 1959.
9
Prby teoretycznej analizy ycia "rodziny i jej miejsca w spo
eczestwie zdarzay si ju w okresie staroytnoci. wiadczy
o tym choby dziaalno greckiego filozofa Arystotelesa (384 -
322 p.n.e.), ktry po czci w oparciu o sw systematyczno-empi-
ryczn metod badania zjawisk spoecznych pierwszy sprecyzo
wa bardziej oglny i usystematyzowany pogld na rodzin.
Z uwagi na metod analizy i stopie oglnoci rozwaa mona by'
zaryzykowa twierdzenie, e mamy tu do czynienia z pierwsz
prb jakiej elementarnej teorii rodziny.
Reminiscencje niektrych pogldw Arystotelesa moemy zna
le w socjologicznej koncepcji rpdziny Augusta Comtea (1798 -
1857), filozofa i twrcy socjologii. Comte podobnie jak Arysto
teles uwaa rodzin za kategori zmienn, historyczn, ule
gajc ewolucji w cigu dziejw. Rodzina jest nafzdziem
uspoeczniania jednostek, przygotowania ich do ycia w spoe
czestwie, jest szko ycia spoecznego. Comte uwaa rodzin
za najwaniejsz, podstawow grup spoeczn. Nie dostrzega
faktu, e w klasowych spoeczestwach klasy i stosunki midzy-
klasowe wyznaczaj gwne nurty ycia spoecznego, okrelaj
najwaniejsze spoeczne zjawiska wraz z kierunkiem rozwoju spo
ecznego wcznie. " ,
Zdaniem Comtea u podstaw zczenia si rodzin w spoecze
stwo ley wynikajce z podziau pracy wspdziaanie rodzin.
Analizujc wewntrzn struktur rodziny Comte wyrnia dwa
zasadnicze stosunki: midzy pciami oraz midzy pokoleniami.
J est zwolennikiem wyranego podporzdkowania ony i dzieci
gowie rodziny, tzn. mowi i ojcu. Podrzdn pozycj ony
w rodzinie uzasadnia rzekom intelektualn niszoci kobiet. Ten
patriarchalny model rodziny stanie si nieco pniej przedmiotem
krytyki Marksa i Engelsa. Radykalne zmiany zachodzce w yciu
rodziny i spoeczestwa w wieku XX spowodoway odejcie od
tego modelu i traktowanie go jako reliktu przeszoci.
W dziewitnastowiecznej socjologii zasuguje rwnie na uwa
g francuski socjolog Le Play (1806 - 1882), inicjator empirycz
nych bada terenowych nad wspczesn mu rodzin. Le Play,
dc do isoci analizy zjawisk spoecznych; poszukiwa wy
ranie wyodrbnionej i powszechnej w spoeczestwach jednostki
obserwacji, mogcej suy analizie zjawisk bardziej skompliko-
10
wanych, w tym rwnie analizie caego spoeczestwa globalnego.
Za jednostk obserwacji przyj Le Play rodzin wypracowujc
i metodyczno-techniczny schemat jej bada oraz narzdzia ba-
j: dawcze suce zbieraniu informacji. Kad szczeglny nacisk nu
[ badanie budetw rodzinnych zakadajc, e w budecie odzwier-
| . ciedla si cae ycie rodziny, jej organizacja, funkcje spoeczne
i kulturalne denia czonkw rodziny.
Dla swych bada nad rodzin przyj Le Play nastpujcy
; schemat, ktry przytaczam za J . Szczepaskim: l)N*Okr'elenie
miejsca zamieszkania, rodzaju pracy i pozycji spoecznej rodzi-
p ny [...]. 2) rodki utrzymania rodziny: wasno, dochody, zajcia,
! - praca. 3) Sposb utrzymania rodziny, tj. odywianie, mieszkanie,
[ umeblowanie, ubranie, odpoczynek. 4) Historia rodziny, tzn. naj-
( waniejsze okresy jej istnienia; obyczaje i urzdzenia zapewnia
jce jej cigo. 5) Budet rodziny: dochody, wydatki i ra
chunki 2. -i
Le Play jest twrc metody monograficznego badania rodzin.
Stosowa wszechstronne i dogbne badania kadej rodziny po-
| przez obserwacje i wywiady kwestionariuszowe z czonkami ro-
i diny i osobami postronnymi znajcymi dobrze badan rodzin.
Zainicjowane przez Le Playa badania rodzin rozwiny si do
piero na szersz skal w wieku XX. J ego dziaalno badawcza
u nie przyniosa zamierzonych skutkw poznawczych i naley ju
f w tej chwili cakowicie do historii socjologii. Za bdne naley te
'r uzna generalne zaoenie teoretyczne Le Playa, e oglny cha
rakter fizycznego rodowiska determinuje ekonomiczne ycie lu-
dzi, a z kolei porednio poprzez ycie ekonomiczne formy y
cia rodzinnego, ktre znowu rzekomo miaoby okrela inne ele
menty spoeczestwa.
Uczniowie Le Playa stworzyli szko socjologiczn zwizan
z jego nazwiskiem. Zmienili i uzupenili schemat analizy rodziny,
rozwijali dalej metod monograficzn. Wielu z nich zwizao .si
jednak z faszyw z gruntu teori determinizmu geograficznego,
dajc, si zreszt ju take zaobserwowa w pracach Le Playa.
Zgrupowani wok wydawnictwa La Science Sociale E. Demoulins,
P, Descamps, P. Champault kontynuowali badania Le Playa we-
* J. Szczepaski, Socjologia, op. cit., s. 91.
; , J,
dug staego schematu wynikajcego z jego metodologicznych za
oe. Wyniki ich bada te nale ju do historii.
W drugiej poowie XIX wieku pojawiaj si take zwizane
z rodzin etnologiczne i etnosocjologiczne badania o naturali-
styczno-ewolucjonistycznej orientacji (H. Spencer, J . Bahofen,
H. Maine, L. Morgan, E. Westermarck i in.) oraz oparte na meto
dzie materializmu historycznego analizy Marksa i Engelsa na
wizujce do ewolucjonistycznej etnologii.
Zainicjowany dzieami H. Spencera i K. Darwina ewolucjonizm
rozprzestrzenia si w poowie XIX wieku do wyranie - take
i na polu nauk spoecznych. Zgodnie za spencerowsk zasad
ewolucji przyjmowano, ' e najstarsze, najbardziej prymitywne
fakty spoeczne winny by amorficzne, a zarazem lunie ze sob
powizane, wszelkie za coraz to pniejsze fakty winno cechowa
rosnce zrnicowanie oraz rosnca wspzaleno. Zakadano
po wtre [...] e rozwj wszystkih spoeczestw ludzkich odbywa
si w jednym kierunku i dokonywa z immanentn konieczno
ci 3. Zasady te rzutoway oczywicie na koncepcj rozwoju ro
dziny.
Wrd ewoucjonistw i naturalistw szczegln rol w zakre
sie bada nad rodzin odegra L. H. Morgan (1818 - 1881), autor
ewolucjonistycznej teorii rozwoju spoeczestw pierwotnych, na
wizujcy do nieco wczeniejszych pogldw J . Bachofena. Prze
prowadzi on badania etnograficzne wrd pnocnoameryka
skiego plemienia Irokezw, ktre stay si punktem wyjcia do
skonstruowania przeze teorii rozwoju ludzkoci wicej zmiany
spoeczne z postpem produkcyjnym. J ego zdaniem ludzko prze
sza w swym rozwoju trzy stadia: dzikoch barbarzystwa i cywi
lizacji, z ktrych kade dzieli si jeszcze na trzy podokresy. Zda
niem Morgana w najdawniejszym okresie rozwoju spoecznego
panowa tzw. bezad pciowy polegajcy na wspyciu seksual
nym wszystkich czonkw danego plemienia z wszystkimi czon
kiniami tego plemienia bez adnych ogranicze. Miaa to
by przedrodzinna forma wspycia ludzi, przyjta hipotetycznie,
ktrej istnienie do dzisiaj nie ,zostaJ o w badaniach empirycznych
przez etnografw stwierdzone. Nastpnie w miar ewolucyjnego
* T. Szczurkiewicz, op. cit., s. 246.
12
rozwoju ludzkoci zaczy si pojawia stopniowo ograniczenia do
tyczce obcowania pciowego w plemieniu (wykluczenie kontak
tw seksualnych midzy matk a potomstwem, midzy rodze
stwem itd.). Nastpnie pojawio si maestwo poligamiczne
i wreszcie w stadium cywilizacji maestwo monogamiczne 4.
Rodzina jest struktur wtrn w stosunku do szerszej, przeobra
ajcej si wsplnoty produkcyjnej w rodzaju plemienia czy rodu.
Koncepcjami Morgana zainteresowali si Marks i Engels wy
soko oceniajc jego dorobek; nie przyjli jednak mechanicznie
jego pogldw poddajc je krytycznej analizie przy zastosowaniu
metodologii materializmu historycznego. Marks i Engels w prze
ciwiestwie do ewoucjonistw, zwracajcych gwn uwag na
postp w wynalazkach, starali si odkry wewntrzn dynamik
napi okrelonych formacji historycznych, analizujc struktur
powiza midzy wystpujcymi w dziejach stosunkami produk
cyjnymi a siami wytwrczymi. Ewolucjonici nie dostrzegali roli
konfliktu spoecznego jako siy napdowej rozwoju historycznego,
na co z kolei Marks kad nacisk szczeglny 3: Marks i Engels
nie wyprowadzali przeobrae ycia rodzinnego bezporednio
z przeobrae narzdzi pracy, lecz wizali rozwj rodziny z na
stpstwem formacji ekonomiczno-spoecznych, z rozwojem si wy
twrczych uwikanych w dialektyczn, konfliktow interakcj ze
.stosunkami produkcji. Preferowany przez siebie model egalitar
nej, odseparowanej od wasnoci prywatnej i materialnych inte
resw rodziny uwaali za moliwy do zrealizowania w ustroju ko
munistycznym.
Ewolucjonistyczna koncepcja genezy rodziny spotkaa si
z krytyk ju w kocu XIX wieku szczeglnie ze strony
W. Windelbanda, W. Diltheya i H. Rickerta, ktrzy dokonywali
tej krytyki z pozycji odrbnoci nauk humanistycznych. Przed
miot nauk humanistycznych'traktowali jako wiat zrnicowa
nych systemw wartoci, rozwijajcych si immanentnie, w znacz
nej mierze niezalenie od siebie. Przyrodnicza zasada okrelonej
w szczegach i wszdzie tosamej ewolucji nie moga mie, ich
zdaniem, zastosowania do wiata ludzi i ich wytworw.
4 Szczegowe wyjanienie znaczenia terminw maestwo poliga
miczne i maestwo monogamiczne mona znale w rozdziale II.
5 R. Panasiuk, op. cit., s. XXX.
Nalece do XIX wieku ewolucjonistyczne koncepcje rodziny
nie byyby w peni zinterpretowane, gdyby nie skonfrontowa
ich z powstaymi ju w wieku XX teoriami etnologicznymi. Wy
mieni tu naley przede wszystkim zapocztkowany przez F. Grae-
bnera kierunek historyczny (by on twrc pojcia krgw kultu- y
rowych) oraz kierunek funkcjonalistyczny, ktrego gwnym
przedstawicielem by etnosocjolog polskiego pochodzenia Broni
saw Malinowski.
i
Kierunek historyczny przyjmowa podstawowe zaoenie, e l
zjawisk zbienych w yciu rnorodnych spoeczestw nie naley |
tumaczy ewolucjonistyczn koniecznoci przechodzenia przez te j
same etapy rozwojowe, lecz naley je wyjania wsplnoci przy- [
nalenoci spoeczno-kulturowej lub wzajemnymi wpywami kul- j
tur owymi. W zwizku z tym kierunek ten nazywany by dyfu- j.
zjonizmem. Mimo swej nazwy by w zasadzie do ahistoryczny, j
gdy odmawia jakiego wewntrznego cigu historycznego po- ],
szczeglnym spoeczestwom uwaajc je za wytwr abstrak- |
cyjnie pojmowanych, promieniujcych ognisk kultury czy pro- |
cesw dyfuzyjnych. Poza tym krgi kulturowe s przynajmniej t
wedug koncepcji dyfuzjonistw zawieszone w prni, nie maj -
adnego odniesienia do procesw ekonomiczno-spoecznych i wa
runkw geograficznych. W kadym razie kierunek ten podwaa i
ewolucjonistyczn teori monolinearnego rozwoju rodziny od sta
dium bezadu i stadiw' niej zorganizowanych do stadium mono-
gamii pojmowanej jako najwyszy i najmodszy etap rozwoju ro
dziny.
Zwolennicy omawianego kierunku a szczeglnie najsaw- '
niejszy z nich W. Schmidt byli zdania, e po powszechnej
w rozwoju ludzkoci fazie niszego mylistwa nastpia specja- |
lizacja tego rozwoju. J edne plemiona osigny faz wyszego s
mylistwa, inne stay si spoeczestwami pasterskimi, jeszcze ;
inne rolniczymi. Z kadym z tych typw mia wiza si specy- ;
ficzny, odrbny zesp kulturowy nie wyprowadzalny jednak ze .
sposobu'gospodarowania. Tym samym zakwestionowana zostaa
ewolucjonistyczn zasada monolinearnego, wszdzie identycznego
rozwoju rodziny. - ...P, > i
J eszcze bardziej krytycznie do' ewolujonistycznych koncepcji i
rozwoju rodziny odnis si funkcjonaizm.. Opierajc si na wie- (
14
iu badaniach terenowych funkcjonalici zaprzeczyli istnieniu
jakichkolwiek schematw rozwojowych, twierdzc, e konstru
owanie takich schematw nawet wielowariantowych i o zakre
lonych granicach czasowych jest niedopuszczalnym uproszcze
niem ogromnej iloci odmian kreowanych przez procesy ycia
rnorodnych spoeczestw. W oparciu rwnie o materiay empi
ryczne starali si dowie, e najbardziej wczesn form wsp
ycia obojga pci by nie bezad pciowy, lecz maa rodzina mono-
gamiczna. Przytoczono na poparcie tej tezy szereg argumentw:
1) Zjawiska mogce sprawia wraenie bezadu pciowego wsp
czenie mona zaobserwowa nie u ludw najbardziej prymityw
nych, lecz u plemion znajdujcych si ju na wyszym szczeblu
rozwoju. 2) U wszystkich znanych obecnie ludw wi maeska
jest wyranie odrniana od seksualnych stosunkw pozamae-
skich. 3) Zawsze i wszdzie maestwo jest sankcjonowane spo
ecznie, publicznie. 4) Najwczeniejsze z zachowanych prehisto
rycznych szaasw przystosowane byy do zamieszkiwania, przez
ma rodzin monogamiczn. 5) U wspczesnych najniej rozwi
nitych ludw powszechn form maestwa jest maestwo
monogamiczne (np. u Pigmejw).
Etnologowie-funkcjonalici dyli do rzetelnego udokumento
wania swoich tez drobiazgowo zebranymi materiaami empirycz
nymi, niemniej przynajmniej cz ich twierdze moe budzi za
strzeenia. 1) Rozciganie wnioskw, dotyczcych ludw aktualnie
yjcych na plemiona .yjce w zamierzchych czasach prehisto
rycznych jest zabiegiem metodologicznie niepoprawnym, bardziej
zreszt zgodnym z zasadami krytykowanego ewolucjonizmu ni
z reguami funkcjonalizmu. 2) Materia archeologiczny z najdaw
niejszych czasw mg ulec cakowitemu zniszczeniu, tak e od
kryte szaasy monogamicznej rodziny dwupokoleniowej nie musz
by wcale de facto najwczeniejszymi szaasami zbudowanymi
przez ludzi. W zwizku z tym wspczeni socjologowie radzieccy
s ostroniejsi i twierdz, e nie dysponujemy dowodami, e
pierwsz w historii ludzkoci form wspycia obydwu pci by
bezady z drugiej jednak strony przeciwnicy tej hipotezy nie
dysponuj wystarczajco przekonywajcymi przesankami, aby
udowodni, ze tak nie byo.
Trudno te zgodzi si z funkcjonalistami, kiedy zaprzeczaj
15
istnieniu jakichkolwiek powtarzajcych si oglniejszych prawi
dowoci rozwoju maestwa i rodziny w rnych plemionach
i spoeczestwach. Nie sposb zgodzi si z negacj powtarzalnych
prawidowoci ycia spoecznego. W dalszych czciach bdziemy
starali si wykaza, w jakiej mierze i w jaki sposb ksztat
rodziny i proces jej ycia jest uzaleniony od typu spoeczestwa,
formacji spoeczno-ekonomicznej, poziomu rozwoju si wytwr
czych, struktury klasowo-warstwowej spoeczestwa globalnego.
W drugim okresie rozwoju bada socjologicznych nad rodzin :
(pierwsza poowa XX w.) wyranie wyodrbnia si subdyscyplina
noszca miano socjologii rodziny, uwaana za bardzo wany dzia
wiedzy o spoeczestwie. Proces jej ksztatowania przypada na
drugie i trzecie dziesiciolecie XX wieku. Nieco wczeniejszym
jej prekursorem by amerykaski socjolog Ch. H. Cooley, ktry
w wydanej w 1902 r. ksice zatytuowanej Huma Natur and
the Social Order sprecyzowa szereg pogldw dotyczcych mikro
struktury spoecznej i sposobu osadzenia w niej jednostki ludzkiej,
przyczyni si do rozwoju koncepcji maych grup pierwotnych, do
ktrych w pierwszym rzdzie naley rodzina. Cooley zalicza ro
dzin do trzech najwaniejszych grup pierwotnych (obok grupy
ssiedzkiej i zabawowej grupy modzieowej) speniajcych nie
zmiernie wan rol w procesie socjalizacji jednostek. Wydna
w latach 1918-1920 niezwykle obszerna monografia W. I . Tho
masa i F, Znanieckiego, The Polish Peasant in Europ and Ame
rica, ukazujca poprzez pryzmat ycia rodzinnego polskich cho- ;
pw-emigrantw w zestawieniu z ich ziomkami pozostaymi
w kraju, zapocztkowaa rozwijajce si nieco pniej na szerok
skal empiryczne badania nad wspczesnymi rodzinami. Materia
empiryczny stanowiy tu gwnie dokumenty osobiste (listy), nie
mniej w badaniach innych socjologw coraz czciej dokonuje ,
si empirycznej analizy ycia rodzinnego w oparciu o wszech
stronniejsze materiay. Coraz powszechniej posugiwano si
udoskonalonymi formami wywiadu i obserwacji, ulepszano sposo
by wykorzystywania dokumentw osobistych i urzdowych oraz
zaczto stosowa metod'monograficzn, tzw. studium przypad
ku. Z czasem w badaniach nad rodzin upowszechniy .i ba- |
dania testowe. f
Mona powiedzie oglnie, e zmieniaj si techniki bada I
i materiay, na ktrych opieraj si wnioski. Techniki staj si
bardziej dokadne i wi si z empiryczn, bezporedni analiz
zjawisk ycia rodzinnego, ktra wspiera tradycyjn analiz logicz
n. Wzrasta te znaczenie analizy ilociowej. Materiay badawcze
dobiera si wedug cile ustalonych rygorw metodologicznych.
W coraz powszechniejsze uycie wchodz wyselekcjonowane sta
rannie reprezentatywne prby badawcze. Proces metodyczno-tech-
icznych przeobrae, ktremu podlegaa socjologia rodziny, naj-
, wyraniej wiza si ze zmianami, jakie zachodziy w pierwszej
poowie naszego stulecia we wszystkich gaziach socjologii. Poza
tym sam fakt powstawania subdyscyplin1socjologicznych wie si
najwyraniej z tym okresem.
W pierwszej poowie naszego stulecia szczeglnie intensywnie
, rozwijay si badania wewntrznych stosunkw oraz interakcji
w rodzinie. Inspirujce znaczenie dla tego nurtu bada mia opu
blikowany w 1926 r, artyku W. Burgessa, w ktrym autor inter
pretowa rodzin jako jedno wspdziaajcych ze sob osobo
woci, zwracajc tym samym uwag socjologw na wewntrz-
rodzinne psychospoeczne procesy. Podobne pogldy wyraa
R. Park. Przy tego rodzaju ujciu przedmiotu bada problema
tyka socjologiczna zazbiaa si w pewnej mierze z psychologicz
n problematyk rodziny majc swoje tradycje w klasycznej
psychoanalizie (Z. Freud, A. Adler).
Oprcz przewaajcych bada wewntrzrodzinnych kontynu
owano te niekiedy na mniejsz ju skal analiz interakcji ro
dziny z zewntrznymi, szerszymi strukturami spoecznymi. Nie
ktre prace ujmoway rodzin w rozwmju historycznym/stanowic
kontynuacj dziewitnastowiecznego dorobku w zakresie analizy
rodziny6.
Wedug R. Kniga zainteresowania socjologii rodziny pierw
szej poowy naszego wieku szczeglnie zachodnioeuropejskiej
i amerykaskiej ogniskoway si zwaszcza w pniejszym
, okresie wok nastpujcych problemw: 1) stosunkw midzy
czonkami rodziny jako osobowociami; 2) rzeczowej podstawy ro-
6 Np,_\y. A. Goodsel, A History oj the Family as a Social and Educa-
tiondl Institution, 1915; A. W. Calhoun, A Social History oj the American
Family frm Colonial Times to the Prsent, 1917 - 1919; E. F. Frazier, The
Negro Family in the United States, 1939 i In.
16
Socjologia rodzi nv.
diny, tj. gospodarstwa domowego; 3) wewntrznego porzdku
w rodzinie, podziau rl i formy autorytetu; 4) maeskiego
partnerstwa i stosunkw midzy pokoleniami; 5) problemw nie
penej rodziny i dezorganizacji rodziny.
Badania nad rodzin odznaczay si zazwyczaj du rzetelno-
"f
ci metodyczno-techniczn i czsto wizay si z wsko sprecyzo
wanymi tematami.
Wskoempiryczne badania nad rodzin zaczto najpierw pro
wadzi w Stanach Zjednoczonych, a pniej take na terenie
Europy.
W pierwszej poowie XX wieku socjologia rodziny najszybciej
rozwijaa si w Stanach Zjednoczonych. Zainteresowanie proble
mami rodziny miao okrelone podoe spoeczne i daoby si moe
wytumaczy chci zagodzenia trudnoci adaptacyjnych masowo
napywajcych rodzin emigrantw oraz deniem do poznania
przyczyn ogromnego wzrostu liczby rozwodw w owym czasie
na terenie Stanw Zjednoczonych. W interesujcym nas okresie
dziaa tam wielu znanych socjologw uwaanych dzi za klasy
kw socjologii rodziny. Naley tu wymieni takie nazwiska jak
E. Burgess, R. Park, W. I. Thomas, C. C. Zimmerman, R. F. Bales,
M. Mead, G. P. Murdock, W. F. Ogburn, M. F. Nimkoff, H. I. Locke,
J . H. S. Bossard, J . Sirjamaki. '
Z uwagi na dominacj wskoempirycznego nurtu bada socjo
logicznych uwidoczni si wyranie niedorozwj teoretycznej ana
lizy ycia rodzinnego, brak dnoci do syntezy rozproszonych,
wycinkowych wynikw badawczych bdcych rezultatem wielo
kierunkowych nieskoordynowanych bada. I stniay co prawda
prby analiz ycia rodzinnego dokonywane na nieco wyszym
szczeblu oglnoci; jednak stosunkowo may zakres tych analiz
i do dua dowolno interpretacyjna stanowi wystarczajc
podstaw do utwierdzenia si w przekonaniu, e nie s to teorie
socjologiczne sensu stricto. Wiele wczesnych teoretycznych re
fleksji ulego swego rodzaju zogniskowaniu wok teorii industria-
lizacyjnych uwarunkowa rodziny wspczesnej, ktr postaramy
si pokrtce przedstawi. Badania stanowice podwaliny wspom
nianej teorii zainicjowa W. F. Ogburn w 1928 r,7J ego zasadnicze
7 W. F. Ogburn, The Changing Family, American Sociology 1928,
nr 23. , . . t-
18
pogldy uzupenili pniej C. Tibbits, T. Parsons i w pewnej mie
rze rwnie M. F. Nimkoff. Podstawowe tezy rozwijanej teorii
przedstawiay si nastpujco: postpujca industrializacja zmie
nia ukad si w ramach struktury rodziny; emancypuje on i po
tomstwo, czyni bardziej rwnymi stosunki midzy mem a on,
ktre opieraj si w wikszej mierze na wizi emocjonalnej ni
rzeczowej. Innym efektem rozwoju techniki produkcji jest post
pujce wyizolowanie rodziny maej ze zbiorowoci rodziny duej,
bazujcej bardziej na zwizku midzy rodzicami i dziemi ni na
zwizku midzy mem a on. Rodzina maa ewoluuje jak
stwierdzaj Burgess i Locke od formy instytucjonalnej i pa-
triarchalnej do zwizku opartego na koleestwie i bardziej bez
porednich, pozbawionych dystansu stosunkach midzy rodzicami
a dziemi8. Teoria cisego zwizku midzy industrializacj, trak
towan jako zmienna niezalena (warunkujca) w stosunku do
rodziny, a rodzin (jako zmienn zalen) znalaza wyraz w sfor
muowaniu Ogburna i Nimkoffa9. Uznali oni podstawowe zmia
ny dwudziestowiecznej rodziny za rezultat industrializacji i roz
woju nauki, kadc szczeglny nacisk na postpy techniki oraz
rozprzestrzenianie si uprzemysowienia pocigajce za sob po-
i wstawanie tzw. spoeczestw przemysowych. U podstaw prze
obrae rodziny mia wic lee w ostatecznej instancji czyn
nik naukowo-techniczny. Zgodzi si z tym jednak nie mona,
gdy zmiany techniki s inspirowane interakcj si wytwrczych
i stosunkw produkcji, s rezultatem ich dialektycznego sprze
nia. Przeobraenia rodziny s wic wynikiem ekonomiczno-spo
ecznych przeobrae, od ktrych wany dla ycia rodzinnego
czynnik techniczny jest uzaleniony. Charakteryzowane przez
Ogburna, Nimkoffa, Goodea i inych socjologw zmiany w yciu
rodzinnym wi si rwnie, oczywicie, z czynnikiem naukowo-
-technicznym; nie mona jednak tego czynnika uwaa za auto
nomiczn, automatycznie dziaajc i pierwsz w acuchu czy
splocie przyczyn si sprawcz przeksztace rodziny. Nie naley
E. W.^ Burgess, H. J, Locke, The Family from Instytution to Compa
nionship, New York 1954.
0 W. F. Ogburn, M. F. Nimkoff, Technology and. the Changing Family,
Cambridge Massachusetts 1955.
wic efektw zmian rodziny charakteryzowanych przez Ogburna
i Nimkoffa (czy innych socjologw) wyprowadza cakowicie i bez
porednio z rozwoju naukowo-technicznego i postpw industria
lizacji. Dziaa tutaj skomplikowany splot czynnikw.
W wieku XX rodzina staa si przedmiotem zainteresowania
rwnie psychologii, szczeglnie psychologii spoecznej oraz psy
chologii rozwojowej i wychowawczej. Obie w interpretacjach
ycia rodzinnego i wychowania rodzinnego nawizyway niejedno
krotnie do koncepcji psychoanalitycznych.
Twrc psychoanalitycznego kierunku w psychologii by na
przeomie XIX i XX wieku psychiatra wiedeski Z. Freud (1856 -
- 1939). J ego zdaniem w naturze ludzkiej tkwi wrodzone nieuwia
domione denia, popdy speniajce rol napdowej yciowej
energii dajcej porednio impuls do dziaa. T napdow energi
yciow jest libido szeroko rozumiany popd seksualny wyraa
jcy si nie tylko w seksualnych zachowaniach dorosych ludzi,
ale .rwnie w niektrych sensoryczno-emocjonalnych doznaniach
niemowlt i maych dzieci, a nawet w szerzej rozumianym de
niu do przyjemnoci. Owe niewiadome siy napdowe tworz
najnisz warstw osobowoci id (ono). Powyej id jest ego (ja)
stanowice zorganizowan i wiadom cz osobowoci. J a
spenia funkcj regulatywn w procesie przystosowania jednostki
do wiata zewntrznego, ocenia realistycznie w wietle nagrcmar
dzonej wiedzy, jakie postpowanie jest moliwe, jakie za nie
moliwe. Najwysz sfer, socjogenn nadbudow osobowoci jest
super ego (nad ja) bdca sfer moralnoci ideaw , i cech
moralnych (ja idealna) oraz sumienia (wartociujca samoocena:
moralna). W psychice jednostki rozgrywaj si nieustanne kon
flikty gwnie midzy sfer popdow (id) a nadjni, w ra
mach ktrej znajduj si wytworzone przez kultur dapego spoe
czestwa i zinterioryzowane przez jednostk normy zachowania
i postpowania uwaane za waciwe, J a dy do rozadowania
tych konfliktw kierujc si zasad realizmu: popdy uznane za
niemoliwe w okrelonych warunkach do zrealizowania (bd ze
wzgldw obiektywnych, bd te ze wzgldu na siln cenzur
nadjani) wypiera w sfer podwiadomoci: w- niektrych za wy
padkach agodzi nieco, urealnia, nadmiernie w danej sytuacji wy
growane wymagania nadjani. Wyparte w podwiadomo kom
pleksy wywieraj silny, przemony nacisk na zachowania czo
wieka. f i
Zjawisko powstawania kompleksw niezwykle silnie zaznacza
si w okresie dziecistwa jednostki, w rodowisku rodzinnym.
Dce do realizacji swych popdw dziecko spotyka si z szeroko
rozumianymi restrykcjami ze strony rodzicw (poczwszy od wy
raenia dezaprobaty czy niezadowolenia, a skoczywszy na dotkli
wych niekiedy represjach). Okrelone wic popdy ulegaj wy
parciu w podwiadomo szczeglnie za popdy seksualne, kt
re pocztkowo wyraaj si w skonnociach seksualnych syna do
matki oraz crki do ojca. Kompleksy rodz antagonizmy midzy
dziemi a rodzicami na tle nieuwiadomionej zazdroci seksualnej
tych pierwszych (np. nienawi syna do ojca zwizana z tzw.
kompleksem Edypa).
(Rodzina spenia te zdaniem Freuda istotn rol w po
wstawaniu nadjani dziecka. Wytworzone w kulturze danego spo
eczestwa normy postpowania i wzory zachowania s przez
dziecko interioryzowane gwnie dziki zaleceniom rodzicw oraz
ich naladowaniu. Wan rol odgrywa ma tu proces identyfikacji
z rodzicami. Nadja podobnie jak id funkcjonuje niewia
domie. J ednostka nie zdaje sobie sprawy z rzeczywistych powo
dw wyznawania takich lub innych zasad czy przekonam^
Ucze Freuda A.^Atjler, uwaajcy za gwny motor poste- ;
powania ludzkiego nie panseksualne libido, lecz ksztatujcy si
ju w trakcie ontogenezy instynkt mocy wyraajcy si w ten
dencji do growania nad innymi ludmi ^przypisywa rodzinie
due znaczenie w yciu czowieka i dostrzega jej istotn rol
w przygotowaniu jednostki do ycia wrd innych udzi. Ujmowa
czowieka jako istot spoeczn, w znacznej mierze w swym roz
woju kreowan przez rodzin. tW okresie do jeszcze wczesnego
dziecistwa i w warunkach ycia rodzinnego powstaje zdaniem
Adlera plan yciowy jednostki, w ramach ktrego konkretyzuj
si kierunki i sposoby denia do wykazania swej wartoci. Owo
denie do wykazania swej wartoci wypywa z poczucia niszoci
(kompleks niszoci), ktre z kolei jest powodowane zablokowa
niem dnja do mocy. Mamy tu wic do czynienia z czym w ro
dzaju zamknitego krgu. Istotne znaczenie odgrywa zdaniem
Adlera tzw. konstelacja rodzinna wyraajca si we wzajemnych
01
stosunkach rodzestwa; wywiera ona nacisk na plany yciowe
dzieci oraz tre i ukad ich podwiadomych kompleksw. Zapew
ne pod wpywem Adlera rozwaanie owej konstelacji rodzinnej
stao si trwaym skadnikiem wspczesnej psychologii^
Poczwszy od lat dwudziestych naszego stulecia klasyczna
psychoanaliza zacza ulega istotnej modernizacji odchodzc od
niektrych podstawowych zaoe jej pierwszych przedstawicieli.
Modsza generacja psychoanalitykw zacza wyranie odgradza
si od fatalistyczno-biologistycznych zaoe Freuda zwracajc za
razem szczegln uwag na spoeczno-kulturowe uwarunkowania
wiadomoci jednostki ludzkiej i jej zachowania. Zaczto ujmowa
czowieka przede wszystkim w konstelacji stosunkw spoecznych.
w nurt nazywanoL.neofreudyzmem j lub, now psychoanaliz.
K. Horney odrzucia pojcie libido i za podstawow napdow
potrzeb czowieka uwaa potrzeb akceptacji, mioci ze strony
innych ludzi. Zagroenie realizacji tej potrzeby stwarza lk pod
stawowy. Wedug H. S. j ^l l i yna stosunki midzyosobnicze
(w tym w przewaajcej mierze stosunki wewntrzrodzinne) re
guluj realizacj wrodzonych potrzeb poprzez pozytywne lub ne
gatywne odnoszenie si do tych potrzeb innych jednostek uwika
nych we wspomniane stosunki^Rozwj osobowoci czowieka jest
po prostu adaptacj kulturaln, w ktrej oddziaywania rodziny
odgrywaj istotn rol, zwaszcza we wczeniejszych fazach roz
wojowych. Sullivan zwrci uwag na szczegln rol empatycz-
nych oddziaywa matki na niemowl i mae dziecko/} E. Fromm
stawia na pierwszym miejscu potrzeby spoeczne czowieka uwa
ajc je za podstawowe siy sprawcze ludzkich dziaa. Samego
czowieka traktuje jako wytwr spoeczestwa. W ramach rodziny
dostrzega psychogenne tendencje do walki z patriarchalizmem.
Dostrzega podobnie jak i Sullivan fakt przenoszenia si
emocjonalnych trudnoci rodzicw na potomstwo. W. Reich pod
krela klasowe uwarunkowania socjalizacji rodzinnej.
f L. Wooszynowa charakteryzujc oglnie pogldy neofreudy-
stw dotyczce psychologicznych aspektw ycia rodzinnego
stwierdza, e istot ycia codziennego stanowi zdaniem psytho-
analitykw przeycia uczuciowe, zwaszcza doznawane w rodo
wisku rodzinnym [...]. Szczeglnie czsto podkrela i^rol ro
dziny J ako spoecznego rodowiska dziecka^ktre niezwykle way
22
na jego rozwoju, cakowicie bowiem panuje nad jego yciem i za
chowuje wielk moc oddziaywania w dalszych okresach jego y
cia, gwnie dziki swojej atmosferze uczuciowej, tradycji i przy
kadom ycia dorosych. Analizuje si te znaczenie i funkcj
^rodziny jako rodowiska wprowadzajcego dziecko do kultury
kraju, w ktrym ono ma y jako czonek spoeczestwa 10. Ro
dzina zapewnia realizacj dwch podstawowych potrzeb czo
wieka: potrzeby uczuciowego oparcia i potrzeby poczucia bezpie
czestwa. ! ,
-'liZlP
Wspczesna psychologia interesuje si w znacznej mierze tymi
wanie elementami ycia rodzinnego i tymi interakcjami zacho
dzcymi midzy rodzin a jednostk, na ktre zwrcili uwag
psychoanalitycy, a szczeglnie neofreudyci. Nawet autorzy nie
podzielajcy pogldw psychoanalitykw piszc o rodzinie inte
resuj si przede wszystkim tymi elementami ycia rodzinnego,
na ktre zwracali oni szczegln uwag.
Psychoanaliza staa si z czasem nurtem o odcieniu filozo-
ficzno-metodologicznym wykraczajc swym zasigiem poza psy
chologi i psychiatri M. in. wywara istotny wpyw na wsp
czesn etnografi (dziki swym kulturalistycznym zainteresowa
niom) oraz w mniejszej ju mierze na wspczesn socjologi,
zwaszcza anglosask. J ej wpywy na socjologi polsk s raczej
nike. Polska socjologia rodziny jak dotychczas raczej nie
nawizuje do tego nurtu.
Psychoanaliza do dzisiaj jest kierunkiem kontrowersyjnym.
Ma swych zagorzaych zwolennikw i rwnie zagorzaych prze
ciwnikw. Z du rezerw odnosili si do niej pozytywici i neo-
pozytywici Zwracajc uwag na intuicyjny charakter uoglnie
dokonywanych przez przedstawicieli tego kierunku oraz na brak
cisoci i jasnoci analizy. Freudyzm i psychoanaliz krytykowali
rwnie marksici.
Midzy trzecim okresem socjologicznych bada, nad rodzin
przypadajcym na drug poow XX wieku a okresem drugim
nie ma tak wyranej granicy, jak midzy okresem drugim a pierw
szym lub midzy okresem pierwszym a stadium przedbadawczym.
W drugim pwieczu naszego stulecia rozwijaj si coraz liczniej
16 L. Wooszynowa, op. cit., s. 482.
23
sze badania nad rodzin, niekiedy nadal jeszcze ograniczone do
wskimi tematami. Dostrzec te mona w oglnych zarysach
kontynuacj wypracowanych w pierwszym pwieczu metod
i technik badawczych oraz afirmacj przyjtego ju uprzednio
postulatu cisoci i rzetelnoci analizy socjologicznej. Z drugiej
jednak strony dostrzec moemy pewne zmiany.
Po pierwsze i to jest chyba zwrot najwaniejszy upo
wszechnio si do szeroko w krgach specjalistw przekonanie
o niezbdnoci syntetyzowania rozproszonych bada i niezbdnoci
budowania teorii rodziny opartej na empirycznych podstawach.
J est to postawa mniej lub bardziej wiadomie wymierzona prze
ciwko neopozytywistyczno-behawiorystycznemu, wskoempirycz-
nemu nurtowi metodologicznemu w socjologii, ktry wywar
wyrany wpyw (zwaszcza na gruncie amerykaskim) na bada
nia nad rodzin przeprowadzane w pierwszej poowie naszego
stulecian . H. T. Christensen stwierdzi nawet optymistycznie
w pierwszej poowie lat szedziesitych, e jest to ju okres
systematycznej budowy teorii rodziny, do tej pory jednak nie
dokonano w tym zakresie radykalniejszych postpw i nadal jest
bardzo wiele do zrobienia. Niemniej sama wiadomo celu po
czona z ukierunkowaniem wysikw badawczych stanowi ju
wyrany postp w stosunku do niedawnej jeszcze przeszoci.
Natomiast niewtpliwie naley zgodzi si z Christensenem, e
wiele spord prowadzonych ostatnio bada empirycznych nad
rodzin ma bardziej systematyczny i mniej eklektyczny cha
rakter.
Po drugie, zwrcono baczniejsz uwag na zwizki rodziny
z wikszymi strukturami zewntrznymi i spoeczestwem glo
balnym. Czciej badane jest usytuowanie rodzin w strukturze
klasowo-warstwowej i ich zrnicowanie w tej strukturze; czciej
przedmiotem analiz s rwnie rodziny zwizane z rnymi ty
pami zawodw, rodziny okrelonych narodowoci, rodziny za
mieszkae w zrnicowanych typach miejscowoci i regionw
(wie, miasto, rejon uprzemysawiany lub rolniczy itp.). Trzeba
- ^ 4
11 Na szczegln uwag zasuguje podrcznik pod redakcj Christense-
na, stanowicy obszerne kompendium wspczesnej wiedzy o maestwie'
i rodzinie; H.T. Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family,
Chicago 1964.
24
podkreli, e wiejskie i miejskie typy rodziny stanowiy przed
miot analiz teoretycznych i empirycznych ju w pierwszym p
wieczu naszego stulecia.
Po trzecie, dostrzec mona szybki rozwj empirycznych bada
porwnawczych nad rodzin rnych krajw, kontynentw i kul
tur. Wydaje si, i jest to jedna z form denia do syntezy
socjologicznej, do formuowania uoglnie o szerszym zasigu,
w pewnym sensie do konstruowania elementw teorii rodziny.
Po czwarte, nieco czciej zaczynaj pojawia si interdyscy
plinarne analizy ycia rodzinnego zlokalizowane na styku so
cjologii z innymi dyscyplinami (takimi jak psychologia, pedago
gika, prawo, aksjologia, psychiatria, seksuologia, medycyna, urba
nistyka).
Po pite,uwidoczniy si wyrane tendencje do wszechstron-
. niejszego, gruntowniejszego badania rodziny w szerszym kon
tekcie struktur i procesw; wewntrzrodzinna problematyka nie
dominuje w caoci problematyki badawczej wspczesnej' socjo
logii rodziny, jak w okresie poprzednim.
Po szste, kadzie si ostatnio coraz wikszy nacisk na wielo
stronne j dogbne badanie ycia rodzinnego. Przy pomocy szcze
gowego kwestionariusza wywiadowego oraz innych narzdzi
i technik badawczych analizuje si mniejsz liczb osb zamiast
duych zbiorowoci liczcych np. okoo dwch tysicy rodzin.
W badaniach tych bardzo przydatna jest analiza jakociowa, jak
kolwiek ilociowa (statystyczna) ma nadal due znaczenie.
Wreszcie uwidacznia si wyrane oywienie socjologicznych
bada nad rodzin na kontynencie europejskim w tym rwnie
w krajach socjalistycznych, szczeglnie w Polsce, Zwizku Ra
dzieckim i J ugosawii. Na wiatowych sympozjach powiconych
socjologii rodziny zaczynaj si te ostatnio zjawia socjologowie
tzw. Trzeciego wiata.
Do istotn rol w inspirowaniu a nawet organizowaniu bada
.porwnawczych nad rodzin spenia w ostatnim okresie Midzy
narodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (International Sociological
Association ISA), w ktrym uczestnicz rwnie polscy socjo
logowie,. Stowarzyszenie to powoao Komitet Socjologii Rodziny,
ktr^ ostatnio z kolei tworzy strefowe podkomitety. W zwizku
z tym powsta Strefowy Podkomitet Socjologii Rodziny europej
skich krajw socjalistycznych. ISA zorganizowao ju kilkanacie
midzynarodowych seminariw naukowych powiconych proble
matyce socjologii rodziny, na ktrych socjologowie z wielu kra
jw mieli okazj porwna wyniki bada i przedyskutowa naj
istotniejsze problemy rodziny, szczeglnie rodziny wspczesnej.
Polskie badania socjologiczne dotyczce rodziny. Polska socjo
logia ma bogate i do dawne tradycje w dziedzinie bada nad
rodzin. Rodzinami chopskimi na naszych ziemiach i na emigracji
w Stanach Zjednoczonych) zajmowa si Florian Znaniecki
(1882 - 1958) torujc zarazem drog pniejszym masowym bada
niom empirycznym nad rodzin w Ameryce i Europie. Z okresu
przed I wojn wiatow pochodz take wczeniejsze prace etno-
socjologiczne Ludwika Krzywickiego (1859 - 1941), w ktrych po
rusza o m. in. problematyk rodziny. Rwnie nieco pniejsze
prace etnosocjologiczne Bronisawa Malinowskiego (1884 - 1942)
nie omijay spraw ycia seksualnego, maestwa i rodziny.
W okresie midzywojennym nie uksztatowaa si jeszcze
w Polsce podobnie jak w wielu innych krajach europejskich
socjologia rodziny jako odrbna subdyscyplina. Socjologiczne lub
socjologizujce badania nad rodzin kontynuowane byy w ramach
socjologii wsi i etnografii (J zef Chaasiski), socjologizujcej pe
dagogiki (Z. Mysakowski) oraz w ramach krgu problematyki
ktr by mona nazwa sprawy socjalne (F. Znaniecki, L. Krzy
wicki).
J . Chaasiski, wykorzystujc jako materia do analizy i egzem-
plifikacji dokumenty osobiste, opracowa znan ksik pt. Mode
pokolenie chopw (1938), ktra stanowi obraz tradycyjnej polskiej
rodziny chopskiej, jej wewntrznych konfliktw (zwaszcza kon
fliktu pokole) i stopniowych przeobrae. Z. Mysakowski zaj si
charakterystyk rodziny wiejskiej w jej aspekcie wychowawczym,
rwnie rodzin maomiasteczkow i nauczycielsk. Kierowany
przez L. Krzywickiego I nstytut Gospodarstwa Spoecznego w War
szawie, nawizujc do nieco wczeniejszej tego rodzaju dziaal
noci F. Znanieckiego w I nstytucie Socjologicznym w Poznaniu,
rozpocz gromadzenie yciorysw robotnikw, chopw, bezrobot
nych, emigrantw, ktre byy nastpnie, seryjnie publikowane lub
wykorzystywane w opracowaniach, przedstawiajcych tragiczny
niejednokrotnie los autorw yciorysw i ich rodzin. Problema
tyka rodzinna znajdowaa tutaj rwnie swoje odzwierciedlenie.
Naley wspomnie te o T. Szczurkiewiczu, autorze cenionej teore
tycznej pracy etnosocjologicznej pt. Rasa, rodowisko, rodzina
(Pozna 1938).
Po 1956 r. nastpi ywy rozwj socjologii polskiej, w tym
rwnie i bada nad rodzin. Pocztkowo badania nad rodzin
kontynuowane byy w ramach socjologii wsi i etnografii (rodzina
wiejska szczeglnie chopska), socjologii miasta (rodzina miej
ska szczeglnie robotnicza, problem pracujcych on i matek),
socjologii zawodw oraz w pewnej mierze w ramach interdyscy
plinarnego pola badawczego obejmujcego problematyk wykole
jenia spoecznego i resocjalizacji nieletnich przestpcw. Dopiero
w kocu lat szedziesitych zaczy pojawia si publikacje wy-,
kraczajce poza ten sztywny podzia, ujmujce problematyk ro
dziny ponad nim (industrializacja i urbanizacja a rodzina, rodzina
a wychowanie, rodzina a kultura masowa, instytucja maestwa,
dobr wspmaonkw i preferencje w tym zakresie itp.). Mona
wic powiedzie, e u progu lat siedemdziesitych socjologia ro
dziny wyranie si wyodrbnia. W latach 1963 -1971 ukazao si
u nas ponad 15 ksiek o rodzinie nie liczc dfobniejszych publi
kacji. W poowie lat szedziesitych powsta w Warszawie Oro
dek Bada nad Rodzin Wspczesn zajmujcy si gwnie gro
madzeniem i wymian informacji oraz organizowaniem nauko
wych dyskusji. W 1970 r. powoano do ycia Oglnopolsk Sekcj
Socjologii Rodziny Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, ktra
poza inicjowaniem dyskusji i oglnopolskich zebra powiconych
socjologicznej problematyce rodziny stara si inspirowa okrelo
ne badania oraz utrzymuje kontakty z zagranicznymi orodkami
zajmujcymi si rodzin.
Dla rozwoju powojennych socjologicznych bada nad rodzin
w Polsce istotne znaczenie miaa publikacyjna i organizatorska
dziaalno A. Koskowskiej (d) w latach pidziesitych
i szedziesitych. J ej inspiracjom wiele zawdzicza cae pokole
nie polskich socjologw zajmujcych si rodzin.
Obecnie socjologi rodziny zajmuj si w Polsce gwnie trzy
orodki socjologiczne: warszawski (J . Piotrowski, D. Markowska,
I B. obodziska, J . Komorowska), katwicko-krakowski (W. Mro-
| zek, .F. Adamski, R. Siemieska, N. Chmielnicki) i poznaski
26 27
. . m m i m . ^
, f '<VT. . vf 1 ' ' ;.
(Z. Tyszk z zespoem doktorantw) 1Z. W Poznaniu Zbigniew
Tyszka wraz z zespoem kontynuuje zakrojone na szerok skal
badania porwnawcze dotyczce przeobrae poszczeglnych kla-
sowo-warstwowych typw wspczesnych rodzin polskich (rodzina
robotnicza, chopska, inteligencka itp.). Ubocznie zajmowali si
rodzin niektrzy socjologowie polscy tacy np. jak B. Gaski
(rodzina wiejska), S. Nowakowski (adaptacja rodzin do ycia
w miecie, rodzina miejska), J . Turowski (rodzina a industriali
zacja i urbanizacja), A. Podgrecki (problematyka rozwodu).
W omawianym okresie wykrystalizoway si nastpujce kie
runki bada w Polsce: 1) rodzina robotnicza (W. Mrozek, F. Adam
ski, Z. Tyszka); 2) rodzina chopska (D. Markowska, B. Tryfan);
3) rodzina a praca, szczeglnie praca kobiet (J . Piotrowski, A. Ku-
rzynowski) 13; 4) industrializacja i urbanizacja a rodzina (J . Tu
rowski, Z. Tyszka); 5) rodzina a kultura i ideologia rodzinna
(A. Koskowska, F. Adamski);. 6) maestwp, narzeczestwo i do
br maeski (B. obodziska) 14. '
2. Przedmiot socjologii rodziny
W. Goode susznie podkrela, e problematyka rodziny naj
bardziej interesuje socjologi z uwagi na jej ogromne znaczenie
dla szerszych zbiorowoci spoecznych ze wzgldu na jej silne
powizania z mikro- i makrostruktur spoeczn, podobnie uwaa
Z. Mysakowski. Anatomia rodziny jako tworu socjologicznego
oznacza, e gdybymy badajc rodzin kolejno z punktu widzenia
ekonomisty, geografa, historyka, biologa, psychologa etc., dodali
do siebie wyniki tych bada, to przez to nie tylko nie wyczerpali
bymy wszystkiego, co mona powiedzie o rodzinie ze stanowiska
naukowego, lecz nie dotknlibymy w ogle samego problemu
>* Badania poznaskiego zespou s w pewnej mierze oparte na metodo
logicznych zaoeniach zawartych w teoretycznej czci ksiki Z. Tyszki,
Przeobraeni a rodzi ny robot ni czej w warunkach uprzemys owi eni a i urba
nizacji, Warszawa 1970. - f
11 J. Piotrowski jest autorem ceftionej i pionierskiej w polskiej litera
turze ksiki pt. Praca zawodowa kobi et y a rodzina, Warszaw 1963.
l Naley jeszcze wspomnie o dwch ocjologizujcyh psychologach
rodziny: M. Ziemskiej i J. Rembowskim (zob. bibliografia).
rodziny 15.'W ten z kolei sposb Mysakowski podkrela integral
n wieloaspektowo ycia rodzinnego.
W. Goode wyrnia dwa podstawowe kierunki bada socjologii
rodziny: 1) analiza stosunkw wewntrzrodzinnych midzy po
szczeglnymi czonkami rodziny; 2) analiza stosunkw zachodz
cych midzy rodzin a spoeczestwem 16. Drugi z wymienionych
kierunkw bada staje si coraz bardziej ywotny, gdy z pew;ny-
mi wyjtkami badania nad rodzin maj tendencj do obejmo
wania szerszego, zewntrznego kontekstu przedmiotu swych ba
da, co uwidacznia si szczeglnie w okresie powojennym 17.
Chcc dokadnie okreli zakres bada i gwne kierunki ana
lizy wspczesnej socjologii rodziny naley uzupeni sformuo
wania Goodea i bardziej szczegowo scharakteryzowa zadania
interesujcej nas subdyscypliny.
Socjologia rodziny zajmuje si, po pierwsze, mikrostruktur
rodziny, graniczc z problematyk spoecznej psychologii rodziny.
Po drugie, interesuje si zwizkami rodziny z mikrostruktur
rnych spoecznoci i spoeczestwa globalnego, miejscem rodziny
w ukadach mikrostrukturalnych oraz jej interakcjami w tych
ukadach.
Po trzecie, rozpatruje take zwizki rodziny z makrostruktur
spoeczn i spoeczestwem globalnym, miejsce rodziny w ma-
krostrukturalnych ukadach oraz jej interakcje z tymi ukadami
, , ,
ze szczeglnym zwrceniem uwagi na oddziaywania makrostruk-
tury spoecznej i jej przeobrae na ycie rodzine. W zalenoci
od przynalenoci spoeczestwa do takiej lub innej formacji eko
nomiczno-spoecznej, poziomu rozwoju ekonomicznego i kultural
nego, grupy narodowej, spoeczestwo bdzie zmienn w zrni
cowany sposb oddziaujc na ycie rodzinne.
W celu dokadniejszego przedstawienia problematyki badaw
czej socjologii rodziny podaj przykadowo zagadnienia omawiane
w jednym ze wspczesnych podrcznikw: 1) Rodzina jako ele
ment spoecznej struktury. 2) Biologiczne podstawy rodziny. 3) Le
' , ; '
15 Z. Mysakowski, Rodzina wiejska jako rodowisko wychowawcze,
Warszawa 1931, s. 4.
ie Wr. J. Goode, The Family, Englewood Cliffs 1964, s. 3.
17 A. W. Eister, The Development of Research Interest in Small Groups,
w: H. Becker i A. Boskoff (red.), Modern Sociological Theory, 1957, s. 312.
).'
galno i nielegalno u rodzin. 4) Dobr wspmaonkw i ma
estwa. 5) Formy domu rodzinnego. 6) Organizacja grup
zstpujcych (chodzi o stosunki rodzinne midzypokoleniowe).
7) Stosunki midzy rolami spoecznymi wspmaonkw i rodzi
cw! 8) Stratyfikacja rodzinna a stratyfikacja spoeczna. 9) Roz
kad systemu rl rodzinnych. 10) Zmiany we wzorach rodzin
nych 18.
Warto te przytoczy przegld zagadnie zawartych w ksice
radzieckiego socjologa A. G. Charczewa, napisanej z pozycji mar
ksistowskich i czciowo speniajcej funkcj podrcznika socjo
logii rodziny: 1) Maestwo i rodzina jako przedmiot badania
socjologicznego. 2) Spoeczna tre maestwa i rodziny. 3) Ten
dencje rozwojowe maestwa i rodziny w kapitalizmie. 4) Rewo
lucja socjalistyczna a stosunki maesko-rodzinne. 5) Maestwo
w ZSRR. 6) Liczebno i struktura rodzin radzieckich. 7) Podsta
wowe funkcje spoeczne rodziny radzieckiej. 8) Budownictwo ko
munizmu i perspektywy rozwoju rodziny radzieckiej 19.
Sprbujemy teraz szczegowo okreli i usystematyzowa so
cjologiczn problematyk badawcz w odniesieniu do rodziny.
1. Fi l o g e n e t y c z n e j a z y r o z w o j u r o d z i n y . Bada si zrnicowa
nie form ycia rodzinnego i maeskiego w procesie historycz
nym, przeobraenia tych form w dziejach ludzkoci, z uwzgldnie
niem czynnikw je powodujcych.
2. O n t o g e n e t y c z n e j a z y r o z w o j u r o d z i n y . W ramach tego
dziau problematyki analizuje si cykl rozwojowy rodzin zaoo
nych przez konkretne pokolenie, poczwszy od okresu narzecze-
stwa i wczesnego maestwa a skoczywszy na osamotnionym
przez odejcie dorosych dzieci maestwie. Analizuje si procesy
spoeczne wewntrznego i zewntrznego ycia rodziny w poszcze
glnych fazach jej istnienia okrelajc zarazem czynniki kszta
tujce to ycie w poszczeglnych okresach egzystencji pary ma
eskiej i jej dzieci. '
W granicach omawianej problematyki znajduje si rwnie
proces formowania si rodziny. Analizie podlegaj wic: bardziej
czy mniej sformalizowana instytucja narzeczestwa, kryteria okre
lajce dobr narzeczonych i wspmaonkw oraz instytucja fria-
18 W. J. Goode, The Family, op. cit.
10 A. G. Charczew, Brak i siemja w SSSR, Moskwa 1964.
' v .. . k --'
30 - / r. : v
estwa traktowana bd jako rodzina niepena (rodzina chwilowo
lub na stae bezdzietna), bd te jako rdze penej rodziny.
Prby wyodrbniania socjologii maestwa jako dziau nieza
lenego od socjologii rodziny s zabiegiem sztucznym, nie maj
cym istotniejszego uzasadnienia.
3. Stosunki oraz interakcje wewntrzrodzinne. Chodzi tu
o kompleks rnorodnych problemw, na czoo ktrych wysuwa
si organizacja rl wewntrzrodzinnych, ukad pozycji spoecz
nych, charakter lyewntrzrodzinnych interakcji oraz cechy wizi
spoecznych. Analizie podlegaj wzajemne stosunki wspmaon
kw, stosunki midzy rodzicami a dziemi i midzy rodzestwem,
a take midzy czonkami rodziny maej a innymi krewnymi
(dziadek, babka, ciotka itp.). Stosunki te oraz zwizane z nimi
^interakcje, ukady rl i pozycji spoecznych s wytworem za
rwno wewntrzrodzinnych, jak i zewntrznych czynnikw, kt
rych wpyw bywa czsto dominujcy. Dlatego te stosunki i pro
cesy wewntrzrodzinne powinno ujmowa si na tle zewntrznych
procesw i stosunkw, w tym take w skali makro. Wiadomo na
przykad, e na organizacj rl wewntrzrodzinnych wywiera
istotny wpyw industrializacja, e podjcie przez on i matk
pozadomowej roli produkcyjnej powoduje z czasem istotne zmiany
w ukadzie stosunkw wewntrzrodzinnych, zwaszcza jeli ona
posiada kwalifikacje zawodowe i jej praca ma charakter trway.
4. Typologia jorm domu rodzinnego i analiza wizi pokre
wiestwa. Zbiorowoci rodzinne wystpuj w rnych formach.
Spotykamy odrbne, oddzielnie mieszkajce rodziny mae (dwu
pokoleniowe) lub wiksze, skupione pod jednym dachem i prowa
dzce wsplne gospodarstwo domowe rodziny due (trjpokole
niowe lub nawet czteropokoleniowe, obejmujce take niekiedy
krewnych z linii bocznej). Spokrewnione ze sob, ale mieszkajce
oddzielnie rodziny mae (dwupokoleniowe) pozostaj ze sob
W okrelonych zwizkach, ktre rwnie podlegaj analizie socjo
logicznej. J ak wiadomo, w zalenoci od okresu historycznego,
typu spoeczestwa i kultury wystpuj rnorodne formy ma
estwa i wizi rodzinnej. >
5.; Rodzina a mikrostruktura spoeczna. W kadym spoecze
stwie rodzina jest elementem mikrostruktury spoecznej, tzn. zaj
muje okrelone miejsce w ukadzie maych grup spoecznych,
' h P - - p i f . ' , i
z ktrymi pozostaje zazwyczaj w jakim, niejednokrotnie silnym
zwizku; przy czym sia tego zwizku zaley od rodzaju grupy
czy krgu oraz od makrostrukturalnych uwarunkowa.
Rozpatruje si, tu najczciej zwizki rodziny z krgiem s
siedzkim, towarzyskim, koleeskim czy koleesko-pracowniczym
oraz ma spoecznoci lokaln, ktra jakkolwiek nie jest grup
ma (za tak uwaa si zwykle zbiorowo liczc nie wicej ni
kilkanacie osb), to jednak ma wiele cech sprawiajcych, e przy
pomina grup ma. Analizie podlegaj obustronne wpywy
i interakcje. , r
6. Rodzina jako instytucja spoeczna i grupa spoeczna a inne
instytucje spoeczne. Analizie podlegaj zwizki rodziny z insty
tucjami wiadczcymi usugi na rzecz rodziny (obki, przedszkola,
stowki oraz takie instytucje pomocnicze jak pralnie itp.), ana
lizuje si te problem przekazywania treci rozrywkowych i kul
turalnych (telewizja, radio, kino, itp.). Szeroko rozumiane pojcie
instytucji spoecznych obejmuje rwnie organizacje polityczne
i spoeczne, rnego rodzaju kluby, zwizki, zrzeszenia. Socjologa
interesuj bowiem powizania rodziny z tymi wanie organiza
cjami realizowane poprzez uczestnictwo jej czonkw. Zdarzaj
si zreszt organizacje zrzeszajce cae rodziny.
7. Rodzina a makrostruktura spoeczna. Pierwszym zagadnie
niem interesujcym tu socjologa jest kwestia wieloaspektowego
zrnicowania rodziny w zalenoci od zajmowanego przez ni
miejsca w hierarchii klasowo-warstwowej spoeczestwa. W za
lenoci od tego, czy mamy do czynienia z rodzin robotnicz,
chopsk, inteligenck, czy jakkolwiek inn, nieco odmiennie
ksztatuj si jej cechy strukturalne, funkcjonalne i kulturowe,
ktre wymagaj okrelenia w oparciu o badania empiryczne.
Wan jest take spraw analiza zwizkw zachodzcych mi
dzy rodzin a tak makrogrup, jak stanowi nard. Rodzina na
leca do okrelonej spoecznoci partycypuje intensywnie w jej
kulturze. Mona wic mwi o rodzinie polskiej, woskiej, fran-
j cuskiej czy japoskiej. Rnice wynikaj tu z rnicy obiektyw-
I nych warunkw, w jakich yj poszczeglne spoecznoci i narody
1oraz rnic kulturowych. W ostatnim czasie rozwiny-si na, do
V^zerok skal badania porwnawcze.
Rodzina pozostaje take w zwizkach z mniejszymi ni klasa
i narodowo zbiorowociami, ktre moemy jednak zaliczy rw- /
nie do mskrostruktur. S to zbiorowoci regionalne oparte na/
wsplnocie kulturowej (np. region kaszubski) lub ekonomicznej1
(region uprzemysawiany), wiksze spoecznoci lokalne w rodzaju
spoecznoci duego miasta. Porwnuje si rodziny wielkomiejskie
z rodzinami wiejskimi. Sposb osadzenia rodziny w wymienio- j
nych lokalnych krgach spoecznych i mniejsza lub wiksza sia j
jej wizi z nimi to take wane dla ycia rodzinnego sprawy. /
8. Rodzina a typ spoeczestwa globalnego. Rodzin traktuje
si jako istotny element spoeczestwa globalnego przede
wszystkim ze wzgldu na jej funkcje prokreacyjne i socjaliza-
cyjne. Procesy wewntrzrodzinne zwizane s cile z losami ca
ego spoeczestwa globalnego; s one z jednej strony uwarunko
wane przez procesy oglnospoeczne, z drugiej za w jakiej
mierze wtrnie na te procesy wpywaj. Np. styl wychowania
wewntrzrodzinnego moe mie wpyw na funkcjonowanie w okre
sie pniejszym dojrzaych osobnikw w ramach spoeczestwa,
po podjciu przez nich odpowiednich rl spoecznych przewidzia
nych dla dorosych obywateli.
Cechy rodziny w znacznej mierze s okrelane przez typ ustro
ju spoeczestwa, przez formacj ekonomiczno-spoeczn. Bdzie
jeszcze o tym dokadniej mowa.
Bada si te rodziny yjce w tym samym ustroju spoecznym
(np. kapitalistycznym), ale zarazem w spoeczestwach o rnym
poziomie rozwoju ekonomicznego, kulturalnego, uzyskujc moli
woci ciekawych analiz porwnawczych.
9. Patologia ycia rodzinnego. Przedmiotem analiz s tu pro
cesy dezorganizacji, rozkadu, rozpadu i reorganizacji rodziny;
bada si przyczyny powodujce zjawiska patologiczne w rodzinie,
sam proces rozkadu rodziny, decyzje rozwodowe i przyczyny roz
wodw, czstotliwo rozwodw w poszczeglnych grupach spo
ecznych, regionach czy typach miejscowoci (np. wie, miasto).
Bada si take dalsze losy osb rozwiedzionych czy owdowiaych.
Socjologia przestpczoci i kryminologia analizuj przyczyny
przestpczoci, czynniki sprzyjajce i przeciwdziaajce czynom
przestpczym. Socjologia przestpczoci bada m. in. wpyw po
szczeglnych typw rodowisk spoecznych na osobnikw nielet
nich i dorosych wchodzcych w kolizj z prawem. Zazbia si-
J Socjologia rodzi ny...
z socjologi rodziny, poniewa jak wiadomo rodzinne rodowisko
spoeczne odgrywa bardzo istotn, niejednokrotnie wrcz decydu
jc rol zarwno w procesie wykolejenia spoecznego jak i w pro
cesie resocjalizacji przestpcy zwaszcza nieletniego. Wan
spraw jest zbadanie rodzinnych determinant wykolejenia i re
socjalizacji przestpcw.
10. Naukowe prognozy odnoszce si do przyszoci rodziny.
W oparciu o posiadan ju wiedz o rodzinie i spoeczestwie
oraz w oparciu o znajomo prawidowoci rzdzcych yciem ro
dzinnym i oglnospoecznym socjologowie staraj si przewidzie
ksztat i funkcjonowanie rodziny w przyszoci. J est to zadanie
trudne, niemniej jego realizacja uatwi moe dugofalow poli
tyk spoeczn, a niejednokrotnie usprawni take socjotech-
nik aktualnego dziaania w celu polepszenia sytuacji rodziny
w jakim regionie czy caym spoeczestwie.
Z innego jeszcze punktu widzenia moemy wyrni badania
nad rnymi aspektami ycia rodzinnego. Socjologicznej analizie
podlega moe szeroko pojta struktura rodziny, jej funkcja, nor
my rwvzory regulujce ycie rodzinne, a take tkwice w ludzkiej
wiadomoci modele rodziny, w ktrych manifestuje si system
uznawanych wartoci, Rodzina moe by badana w trzech pa
szczyznach: 1) w paszczynie obiektywnych stosunkw, (strukt.ur
i procesw spoecznych, 2) w paszczynie kulturowej (analiza
kulturowych regulatorw ycia rodzinnego) i 3) w paszczynie
subiektywno-wiadomociowej. Analiza jest najbardziej pena wte
dy, gdy uwzgldni si jednoczenie wszystkie trzy wymienione
aspekty. Zdarza si jednak niejednokrotnie, e socjolog analizuje
w jakim konkretnym procesie badawczym tylko jeden z tych
aspektw, zwaszcza gdy badania s zakrojone na mniejsz skal
i ich rezultatem jest przyczynkarska publikacja.
H. T. Christensen stosuje inny podzia i wyrnia, pi nast
pujcych uj problematyki rodzinnej: 1) badania instytucjonal
nego aspektu rodziny; 2), badania strukturalno-funkcjonalnego
aspektu rodziny; 3) badania interakcji/w rodzinie; 4) badania sy
tuacyjne (situational approaci) i 5) badania rozwojowe. f
Badania instytucjonalnego aspektu rodziny polegaj ria ana
lizie .ustalonych praktyk i dziaa, poprzez ktre spoeczestwo
kontroluje zwizek pci w maestwie i w rodzinie oraz sankcjo-
34
sppi
-s&:
a:/;
, ' ' . ' . r . ) . '
nuje biologiczn reprodukcj i socjalizacj ludzkich pokole 20.
Strukturalno-funkcjonalne badania nad rodzin dotycz jej po
wizania z szerszymi strukturami spoecznymi. W ramah bada
interakcyjnych wszelkie zachowania w rodzinie interpretowane
s jako produkt spoecznej interakcji. W myl zaoe omawia
nego podejcia badawczego rodzin naley bada jako jedno
wspdziaajcych osobowoci.
Badania sytuacyjne s do zblione do bada interakcyj
nych i rwnie ujmuj rodzin w kategoriach wspoddziauj-
eych na siebie osobowoci, z tym, e maj charakter, bardziej
psychologiczny; koncentruj uwag na ywych, aktualnych sy
tuacjach spoecznych wpywajcych bezporednio na biece zacho
wanie czonkw rodziny. Badania rozwojowe odnosz si do faz
ycia konkretnych rodzin wyrniajc ich specyficzne cechy.
Celem bada nad rodzin moe by poznanie samej rodziny,
bd te poznanie innych zewntrznych elementw, rzeczywisto
ci spoecznej poprzez analiz cech rodziny i cech jej czonkw
oraz analiz ycia rodzinnego i interakcji rodziny z otoczeniem
spoecznym. W tym drugim wypadku rodzina jest jedynie meto
dologiczn jednostk analizy pozarodzinnych w znacznej', mierze
procesw spoecznych. Mona np. bada wpyw rodkw maso
wego przekazu na ludno jakiego miasta przeprowadzajc wy
wiady z wszystkimi dostatecznie dojrzaymi do rozmowy czon-
' kami wylosowanych rodzin oraz obserwujc kulturaln percep
cj czonkw tych rodzin. Mona te prbowa okreli jak
spoeczno lokaln m. in. na podstawie oceny, stopnia otwar
toci tworzcych j rodzin.
Nowsze koncepcje badawcze w zakresie socjologii rodziny za
lecaj take badania wpywu rodziny i procesw wewntrzrodzin-
nych na zewntrzn, pozarodzinn rzeczywisto spoeczn,
W. Goode twierdzi, e nie tylko uwidacznia si wpyw industria
lizacji na ycie rodzinne, ale rwnie okrelone cechy rodzin ma
ych (dwupokoleniowych) oddziauj na przebieg industrializacji
i s w stosunku do niej eufunkcjonalne. Badania wic nad od
wrotnym wpywem s take godne zalecenia, mimo i ten rodzaj
wpywu jest mniej intensywny i uwaany za mniej wany21.
- t : / / ' Y - Y ' . . V . v ' V / " I
20 H. T. Christensen, Development... op. cit., s. 21 - 22.
11 W. J, Gocde, Industrialization and Family Change, w: B. F. Hoselitz
\ ;; ' >,Y Y iYYY';Y'V . . - :.'Y'V ^'Y 'YY ' ; ; l ' ;:vY \-. !&' v'k
kjv--
35
W wietle uprzednio podanej charakterystyki socjologi ro
dziny mona zdefiniowa w nastpujcy sposb:
Socjologia rodziny jest subdyscyplin socjologii szczegowej
traktujc o spoecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach
rodziny jako grupy spoecznej i instytucji spoecznej, zajmujc
si zarwno wewntrzn struktur rodziny, jej wewntrznymi
procesami, jak te jej zuzkami z dynamik mikro- i makro-
struktury spoecznej ujmowanej w kontekcie spoeczestwa glo
balnego.
Umiejtnego i wnikliwego potraktowania wymaga stosunek
socjologii rodziny do psychologii rodziny. W maych grupach
spoecznych z reguy wyrniamy ich aspekt socjologiczny i psy
chologiczny. Std wanie wywodzi si rozrnienie socjogrupy
i psychogrupy 22. Psychogrupa wyraa ukad stosunkw psychicz-
no-osobistych i jest przedmiotem analizy psychologicznej, za
socjogrupa jest ukadem bardziej zobiektywizowanych wizi spo
ecznych. Podzia ten mona zastosowa do rodziny, zaliczanej do
maych -grup spoecznych. Socjogrupa rodzinna jest przedmiotem
analizy socjologicznej. J ednak w praktyce badawczej zdarza si
niejednokrotnie, e socjolog lub psycholog zajmuj si obydwoma
aspektami grupy rodzinnej; wwczas jednak w centrum zainte
resowa socjologa znajduje si socjogrupa, za psycholog intere
suje si przede wszystkim psychogrup, a spoeczn struktur
grupy zajmuje si tylko o tyle, o ile uatwia mu to wysuwanie
okrelonych wnioskw psychologicznych.
Procesy, zachowania, dziaania kadej rodziny okrelane s za
rwno przez czynniki spoeczne, jak i psychologiczne. Np. rozkad
i rozpad rodziny moe by rezultatem dugotrwaej rozki wsp
maonkw spowodowanej wojn, a moe te by wycznym
skutkiem cech charakterologicznych ktrego z nich. Badania roz
kadu rodziny spowodowanego pierwszym z tych czynnikw bd
miay charakter bardziej socjologiczny, natomiast wpyw ujem
nych cech charakteru jednego ze wspmaonkw na ycie ro
dzinne bdzie podlega przede wszystkim psychologicznej analizie.
i W. E. Moore (red.), Indus t ri al i zat t onand Society, UNESCO Mounton
1963, s. 242 - 243.
24 W realnym funkcjonowaniu maej grupy te dwa jej aspekty s nie-
rozdzielne.
Zdaniem A. Inkelesa do zada socjologii naley studiowanie struk
tury i funkcjonowania spoecznych systemw zarwno duych
jak i maych, zadaniem natomiast psychologii jest studiowanie
struktury i funkcjonowania systemu jednostki, systemu dziaa
nia charakterystycznego dla jednostki23. Zgodnie wic z powysz
regu socjologia analizuje rodzin jako struktur spoeczn,
psychologia rodziny interesuje si jednostk czy poszczeglnymi
jednostkami jako czonkami rodziny dokonujc analizy ich zacho-
wa, cech osobowoci, aktualnych procesw psychicznych w kon
tekcie rodowiska rodzinnego. . \
Makrostrukturalne uwarunkowania ycia rodzinnego stanowi
w zasadzie domen socjologii, podobnie jak osadzenie rodziny
\v Strukturze spoecznej. W te regiony psychologia w zasadzie nie
wkracza; obok socjologii zajmuj si tymi problemami jedynie
takie dyscypliny jak ekonomia czy demografia. Ekonomia np. ana
lizuje budety rodzinne, bada ekonomiczne podstawy egzystencji
rodziny niezwykle wane dla jej funkcjonowania, uatwia okrele
nie spoecznego ta badanych rodzin, rozkadu poszczeglnych
ich typw w spoeczestwie itp. Demografia zajmuje si take
osobowym skadem rodziny i jej dzietnoci.
Socjologia wychowania i pedagogika spoeczna interesuj si
rodzin z uwagi na jej funkcj wychowawcz, a oglniej m
wic socjalizacyjn. Rodzina jest jednym z najwaniejszych
rodowisk wychowawczych dzieci i modziey, instytucj wycho
wawcz nie do zastpienia innymi instytucjami, wprowadza bo
wiem dziecko w wiat kultury i ycia spoecznego ludzi dorosych.
Sprawy wychowawcze s niewtpliwie istotnym elementem ycia
rodzinnego, jednak caoksztatu spraw rodzinnych nie wyczerpuj.
Socjologia wychowania zajmuje si tylko niektrymi pozawycho-
wawczymi sferami rzeczywistoci rodzinnej. Natomiast socjo
logia rodziny interesuje si w peni wszystkimi aspektami ycia
rodzinnego i rodziny, a wychowaniem za tylko o tyle, o ile jest
to niezbdne dla nawietlenia caoksztatu problematyki socjolo
gicznej zwizanej z rodzin. Zachowuje wic sw cakowit od
rbno w stosunku do socjologii wychowania.
23 A. Inkeles, Personality and Social Structure, w: R. K. Merton,
L. Broom, L. S. Cottrell (red.), Sociology Today, New York 1959, s. 250. .
Powizania midzy socjologi rodziny a socjologi kultury s
nader wyrane. W badaniach rodziny i jej funkcji w spoecznoci
ludzkiej wci widzimy [...] nieograniczone moliwoci poznawcze
w dziedzinie teorii kultury 24. ,W rodzinie odzwierciedla si do
bitnie kultura zwaszcza wzory zachowania spoeczestwa,
narodu. Rodzin mona uzna za wan metodologiczn J edno
stk badawcz ukazujc kultur danej spoecznoci.
Rozwaajc z kolei stosunek socjologii rodziny, do etnografii
naley zacz od stwierdzenia, e socjologia rodziny zajmujca
si badaniem wspczesnych rodzin nie powinna abstrahowa od
historycznych uwarunkowa i historycznej genezy swego przed
miotu bada. Poznajc dawne lub aktualnie istniejce tradycyjne
formy wizi rodzinnej, mechanizmy jej ksztatowania si i prze
obrae, uzyskujemy dojrzalsze spojrzenie na aktualne formy ro
dziny i na rozgrywajce si wewntrz niej procesy. Niektre-zja
wiska ze sfery wspczesnej rzeczywistoci rodzinnej staj si
zrozumiae i nabieraj waciwych wymiarw dopiero najd histo
rycznym. Etnografia interesuje nas tutaj gwnie, jako dyscy
plina zajmujca si m. in. kulturowymi ramami dawnych form
ycia rodzinnego, przy czym chodzi tu bd o formy cakowicie
wygase, bd te o istniejce jeszcze w postaci reliktw prze
szoci. Etnografia umoliwia socjologowi rodziny nie tylko po
znanie rnych kultur w aspekcie historycznym, ale umoliwia
take okrelenie kierunku przeobrae form ycia rodzinnego.
Etnograficzne badania rodziny zazbiaj si cile z badaniami
i analizami etnosocjologicznymi.
Socjologia rodziny wsppracuje nie tylko z dyscyplinami
i subdyscypliami spoecznymi, ma rwnie punkty styczne z bio
logi, medycyn i seksuologi.
Niektrzy biologizujcy socjologowie rodziny interesuj si
formami stadnego ycia zwierzt zwaszcza wyszych Ssakw
starajc si dostrzec pewne analogie midzy ludzkim wspyciem
maesko-rodzinnym a zwierzcymi zwizkami seksualnymi i ro
dzicielskimi. Zbyt daleko idce utosamienia w tym zakresie na
ley uzna za nie uzasadnione-z uwagi na spoeczny, jakociowo
24 K. Zawistowicz-Adamska, Syst emy kreumiacze na S&uaszczynie
w ich historyczno-spoecznym uwarunkowaniu, Wrocaw - Warszawa - Kra
kw-Gdask 1971, s. 98.
38
rny charakter wspycia ludzi, w i.'porwnaniu. ze wspyciem
zwierzt, o czym bdzie jeszcze mowa.
Zwizki rodziny z medycyn. Caa sfera opartego na nauko
wych podstawach planowania rodziny (regulacja dzietnoci) jest
w duej mierze domen lekarzy (jakkolwiek ni wycznie). Orze
kaj oni, jakie formy zapobiegania ciy i w jakich okolicznociach
s dopuszczalne ze wzgldw zdrowotnych; oceniaj stopie .sku
tecznoci rodkw antykoncepcyjnych w okrelonych warunkach
oraz w razie potrzeby ucz posugiwania si tymi rodkami; opra
cowuj nowe sposoby zapobiegania ciy, lecz bezpodno i ner
wice, ktre w wielu wypadkach bardzo ujemnie wpywaj na y
cie maeskie. Lekarze prowadz te poradnie dla rodzin lub
wsppracuj w nich z psychologami i innymi specjalistami.
Kalectwo, alkoholizm lub przewleka choroba czonka rodziny
jest nie tylko przedmiotem zainteresowa medycyny, ale rwnie
i socjologii rodziny; s to bowiem czynniki zmieniajce w nieko
rzystny sposb zwyky rytm ^cia rodzinnego. Nowoczesna me
dycyna interesuje si w coraz wikszej mierze rodowiskiem spo
ecznym szczeglnie domowym : duej leczonego pacjenta
czy rehabilitowanego inwalidy. Znaczenie medycyny dla socjologii
rodziny jest wic bezsporne. , '
Seksuologia jest nauk o yciu pciowym czowieka i jego za
burzeniach i mimo e w znacznej mierze wie si z medycyn,
ma jednak charakter interdyscyplinarny ze wzgldu na powiza
nia z psychologi i socjologi.
J ak wiadomo, w yciu maeskim istotn rol odgrywa obco
wanie pciowe wspmaonkw i wszelkie jego zaburzenia s nie
korzystne nie tylko dla wspycia maeskiego, ale i dla caej
grupy rodzinnej powodujc niekiedy nawet jej rozpad. Seksuolo
gia moe okaza si pomocna dla socjologw w wyjanianiu zja
wisk powstaych na tle zaburze seksualnych. Z drugiej strony
socjologiczna analiza sytuacji maeskiej i rodzinnej pacjenta
moe seksuologowi uatwi hp. ustalenie genezy nerwicy pciowej.
Na zakoczenie podrozdziau trzeba jeszcze koniecznie >vspo-
mie o zwizkach socjologii rodziny z polityk spoeczn. Ro
dzina ze -wzgldu na olbrzymie znaczenie dla spoeczestwa jest
nie tylko przedmiotem biernego zainteresowania ze strony spo
eczestwa i pastwa. Spoeczne normy moralne i prawne' oraz
sankcje moralne i prawne maj na celu regulowanie instytucji
rodziny a take zachowania jej czonkw po to, aby istniaa tu
zgodno z interesami spoeczestwa. Rodzina jest rwnie przed
miotem okrelonej polityki pastwa. Na pierwszy rzut oka dziwne
moe wydawa si sformuowanie: polityka pastwa wobec ro
dziny. Maa, niepozorna rodzina zdaje si nie mie politycznej
rangi. A jednak w niektrych pastwach istniej nawet minister
stwa do spraw rodziny, w innych spotyka si choby departa
ment spraw rodzinnych w ktrym ministerstwie. Sprawy rodziny
zostay wic podniesione do rangi oficjalnej polityki pastwo
wej take i tam, gdzie nie powoano do ycia ministerialnych
resortw rodziny. W zalenoci od potrzeb pastwo ksztatuje
tendencj do podwyszania czy obniania dzietnoci poprzez od
powiednie ustawodawstwo dotyczce maestwa i rodziny, pro
paguje wrd rodzicw okrelone idee wychowawcze, organizuje
instytucje kooperujce z rodzin. W spoeczestwach socjalistycz
nych narzdziem polityki pastwowej s take uspoecznione za
kady pracy, a zwaszcza zakady przemysowe, speniajce w sto
sunku do rodziny liczne programowe obowizki. Pastwo socja
listyczne ma w ogle szczeglne zadania wobec rodziny w zwizku
z realizacj ekonomiczno-spoecznego programu budownictwa so
cjalistycznego. Nie trzeba chyba specjalnie udowadnia tezy, e
podane jest, aby polityka wobec rodziny opieraa si na jej
uprzedniej analizie naukowej a take na rozeznaniu jej sytuacji
w skali mikro- i makrospoecznej. Tego rodzaju wiedzy moe
dostarczy polityce spoecznej wanie socjologia rodziny.
3. Metody i techniki socjologicznych
bada rodziny
Socjologia rodziny korzysta waciwie ze wszystkich metod,
technik i procedur badawczych socjologii z.tym, e niektre z nich
specjalnie preferuje.
W grupie rodzinnej wystpuj .bardzo vintensywne stosunki
spoeczne; zbiegaj si w niej wielostronne, oddziaywania,, jest
miejscem wielostronnego wspycia spoecznego,'.wyzwala skom
plikowane uczucia i postawy. Empiryczne badania nad rodzin
40
s wic dosy trudne. Nieatwo jest bada rodziny z innego jeszcze
powodu. Poznawanie ycia rodzinnego przy zastosowaniu metod
pozwalajcych na sformuowanie oglnych, dostatecznie skontro
lowanych twierdze, napotyka wiksze trudnoci anieli bada
nia prowadzone w wielu innych dziedzinach ycia spoecznego.
Gwne rdo trudnoci stanowi intymny, prywatny charakter
stosunkw rodzinnych, ktre z trudem poddaj si obserwacji
zewntrznej i stawiaj opory wobec zastosowania metod ankiety
i wywiadu 25. Czonkowie badanej rodziny mog niejednokrotnie
zdradza niech przed ujawnianiem osobistych, niekiedy nawet
wstydliwych spraw zwizanych z yciem rodzinnym, o ktrych
nie rozmawia si na og z ludmi postronnymi i ktre nawet
w gronie rodzinnym bardziej s odczuwane ni komentowane u .
Badajc skomplikowane procesy ycia rodzinnego naley przy
j nastpujce metodyczne zasady postpowania badawczego:
1) denie do wieloaspektowego ujcia problematyki rodziny;
2) czenie analizy ilociowej z jakociow; 3) jednoczesne posu
giwanie si wieloma technikami badawczymi.
Wieloaspektowa analiza ycia rodzinnego polega na jedno
czesnym sprzonym badaniu poszczeglnych piter rodziny
poczwszy od podstawowych spraw ekonomicznych a skoczywszy
na emocjonalnych zwizkach oraz wiadomociowych modelach
dotyczcych maestwa, rodziny. J eli przedmiotem bada jest
nawet jaki jeden tylko aspekt ycia rodzinnego, powinien on by
ujmowany na tle innych, pobieniej ju zbadanych aspektw, nie
jako w ich oglnym kontekcie.
(Przez ilociowe ujmowanie zjawisk spoecznych rozumiemy
ich liczenie, ich charakterystyk przy pomocy liczb. Analiz
jakociow naley utosami z poznaniem dyskursywno-pojcio-
wym, operujcym sownym opisem badanych zjawisk, poczo-
25 A. Koskowska, Zwierciado wspczesnej rodziny polskiej, Posowie
do ksiki Jaka jeste rodzino, Warszawa 1963, s. 389.
21 Praktyczna donioso i gbokie, ludzkie znaczenie wzajemnych
stosunkw mczyzn i kobiet, pogldw na funkcje, obowizki i przywileje
rnych czonkw rodziny sprawiaj jednak jednoczenie, e s to problemy
dotykajce bardzo nieraz intymnych sfer spoecznego wspycia, zachowa
i postaw, ktrych nie uzewntrznia si przed obcymi na zawoanie, przy
kadej: okazji. A. Koskowska, Badanie modelu rodziny w dzkim rodo
wisku robotniczym, Przegld Socjologiczny 1960, t. XIV/1, s. 118.
nym z ich klasyfikacj, okrelaniem ich zewntrznego kontekstu,
wzajemnego, wielostronnego zwizku midzy nimf itp. czenie
analizy ilociowej z jakociow Umoliwia ujcie skomplikowa
nych, wieloaspektowych struktur i procesw ycia rodzinnego
w kontekcie wielu sprzonych ze sob procesw spoecznych i
co za tym idzie ; uatwia w oparciu o materiay jakociowe
dokonanie dokadnej charakterystyki mechanizmu wspzalenoci
interesujcych nas zmiennych.- Z drugiej strony stosowana jedno
czenie w wybranych, niektrych przypadkach analiza ilociowa
pozwala na zmierzenie zalenoci gwnych, szczeglnie interesu
jcych nas zmiennych, ktre jednoczenie dziki analizie jakocio
wej s okrelone kontekstowo i wyjaniane przez charakterystyk
rzdzcych nimi mechanizmw.;
Z przyjtego powyej zaoenia wynika niezbdno zbierania
materiaw nadajcych si do analizy ilociowej bd jakocio
wej lub te do analizy obydwu rodzajw jednoczenie. Materiay
do analizy ilociowej uzyskujemy poprzez stosowanie wywiadw ,
kwestionariuszowych, skal postaw oraz poprzez czerpanie liczbo
wych danych z rnych dokumentw urzdowych. Dane suce
analizom jakociowym gromadzimy poprzez stosowanie wywiadw
swobodnych, obserwacji niekontrolowanych, opracowywanie mo
nografii poszczeglnych rodzin. t '
J ednoczesne posugiwanie si wieloma (przynajmniej kilkoma)
technikami badawczymi pozwala na dokadniejsze i bardziej nie
zawodne wniknicie w skomplikowane oraz intymne sprawy ycia
rodzinnego. Wiadomo, e materiay empiryczne zebrane przy uy- ,
ciu jednej tylko techniki mog by jednostronne, znieksztaca
obraz badanego zjawiska spoecznego, pokazywa tylko jeden jego
1aspekt. Poza tym materiay w ten sposb zebrane s mniej wiaro-
| godne ze wzgldu na brak informacji kontrolnych pochodzcych
jz innych rde. W wypadku posuenia si kilkoma technikami
i materiay zebrane przy pomocy jednych technik weryfikuje si
\i uzupenia materiaami zgromadzonymi przy uyciu innych tech
nik podnoszc tym samym warto poznawcz wynikw ba
dawczych87. .. -- y - - . . - v V '
Zastanwmy si teraz pokrtce w sposb .bardziej, sytma-.
1 r
27 Kompleksowe-zastosowanie rnych metod zapewnia, po pierwsze,
du wielostronno badania socjologicznego, po drugie dopeniajc we-
42
tyczny-, jaki jest stopie przydatnoci poszczeglnych metod, tech
nik i procedur badawczych tzn. empirycznych regu badawczych
w zastosowaniu do analizy ycia rodzinnego 88.
Metody bada socjologicznych okrelaj sposb planowania ba
da, ich prowadzenia i opracowywania materi a wj ednej stro
ny ukierunkowuj posugiwanie si technikami, badawczymi,
z drugiej Za same s sterowane oglnometodologicznymi, teo
retycznymi reguami lub kompleksami reguL]
Metody rni si od technik badawczych. Metody bada socjo
logicznych s to bardziej oglne od technik dyrektywy co do
przygotowania bada, zbierania materiaw a take ich opraco
wywania. jMetoda nie wnika w techniczne szczegy postpowa
nia badawczego, okrela tylko podstawowe zasady dziaalnoci
badawczej, wskazuje kierunek oraz oglny sposb analizy rze
czywistoci spoecznej tudzie materiaw dotyczych tej rzeczy
wistoci^Dla okrelenia rodzajw socjologicznych metod ba-
, dawczych wydaje si by przydatny podzia zastosowany przez
McKinney, ktry wyrnia nastpujce ich rodzaje: 1) metod
historyczn, ktr waciwiej jest nazywa metod historyczno-
-porwnawcz; 2) metod eksperymentaln; 3) metod statystycz
n; 4) metod monograficzn; 5) metod typologiczn. :
Okrelmy pokrtce przydatno poszczeglnych metod dla ba
da nad rodzin.
Metoda historyczno-porumawcza przydatna jest do analizy ro-
-diny na tle historycznych przeobrae makrostruktur i spoe-
czestw globalnych. Operuje si zazwyczaj porwnawczo materia-
:_________ _ i ' i
ryfikacj obiektywnoci uzyskanych wynikw. (A. G. Charczew, op. cit.,
> 20). \
28 Istnieje dotychczas do dua dowolno w zakresie klasyfikacji
socjologicznych regu badawczych, podobnie jak i w zakresie operowania
nazwami oznaczajcymi badawcze reguy. Z t zmiennoci nazw wie
si niekiedy nieco rne pojmowanie niektrych regu badawczych, ich za
kresu i charakteru. w stan rzeczy nie uatwia ani konceptualizacji bada
i realizacji bada empirycznych, ani te ich pniejszego opracowania
zwaszcza przy porwnywaniu wynikw bada uzyskanych przez rnych
badaczy, niniejszej.ksice w sposb arbitralny zaproponowaem znacze
nie terminw metoda, technika i procedura badawcza oraz zakres
oznaczanych przez nie poj, by nie wprowadza w bd czytelnikw mo
gcych rnorodnie pojmowa wymienione terminy. / . .
em historycznym, pochodzcym z rnych okresw, bd te ma-
teriaami pochodzcymi z tego samego okresu, ale wywodzcymi
si z rnych i zrnicowanych spoecznie i kulturowo spoe
czestw.
Z pewnymi zastrzeeniami mona wyrni jeszcze jeden
wariant metody historyczno-porwnawczej i nazywa go metod
regionalno-etnograficzn. Zastosowanie tego wariantu polega na
porwnywaniu rodzin wystpujcych w ramach jednego spoe
czestwa w tym samym okresie historycznym. Do analiz po
rwnawczych dobiera si wwczas regiony zrnicowane co do
poziomu rozwoju technicznego, ekonomiczno-spoecznego i kul tu-.
ralnego, uwzgldniajc obok regionw wysoko rozwinitych rw
nie .regiony tradycyjne, czy nawet wrcz zacofane.
Metoda eksperymentalna polega na obserwowaniu zmian do
cile uprzednio okrelonej sytuacji spoecznej pod wpywem ce
lowo wprowadzonego bodca, ktrego dziaanie chcemy stwierdzi.
Zamiast wprowadza nowy bodziec, moemy te zmodyfikowa
(zwikszy lub zmniejszy) si dziaajcego ju uprzednio bodca
w celu stwierdzenia efektu tej zmiany w stosunku do badanej
sytuacji spoecznej.
Socjolog nie ma moliwoci eksperymentowania na duych
strukturach spoecznych. Klasyczny eksperyment moe zastoso
wa jedynie do badania maych grup i to sztucznie stworzonych
na krtki okres czasu w celach eksperymentalnych. W badaniach
nad rodzin w gr wchodz powane sprawy yciowe i nie mona
czonkami rodzin oraz caymi rodzinami manipulowa dowolnie
traktujc jako warto nadrzdn wyniki bada eksperymental
nych.
Moliwe jest natomiast zastosowanie tzw. eksperymentu na
turalnego. Nie dziaamy na rodzin czy rodziny sztucznie zaaran
owanym bodcem, lecz czekamy na spontaniczne wystpienie
okrelonego, nowego zjawiska, ktrego wpyw na ycie rodzinne
chcemy bada. Chcc np. zbada wpyw nagej, gwatownej in
dustrializacji na rodzin tradycyjn, porwnujemy warunki ycia
rodziny jakiego rolniczego uprzednio rejonu ze stanem z okresu
zaawansowanej industrializacji. Uzyskujemy .w ten sposb co
w rodzaju sytuacji eksperymentalnej, pozwalajcej ustali wpy
wy nowego czynnika czynnika industrializacji na rodzin.
44
Eksperymentalny schemat analizy ma rwnie zastosowanie
i w tym wypadku, gdy dla badanej populacji rodzin okrelonego
typu konstruujemy tzw. grup kontroln. Np. badane rodziny
mw alkoholikw porwnujemy z prb rodzin niealkoholikw
tego samego rodowiska spoecznego, o analogicznych cechach
wieku itp. Eksperymentalnym czynnikiem rnicujcym rodzi
ny alkoholikw i niealkoholikw bdzie tu alkoholizm ma.
Metoda statystyczna polega na typowym dla wspczesnej so
cjologii ilociowym, liczbowym ujmowaniu zjawisk spoecznych
i psychospoecznych. Odzwierciedla ona nasilenie i czstotliwo
wystpowania okrelonych zjawisk w rodzinie lub czstotliwo
wystpowania okrelonego typu rodzin w szerszych strukturach
spoecznych czy spoeczestwie globalnym. Metoda ta moe wy
kry przyczynowe lub strukturalne powizanie zjawisk i cech
wewntrzrodzinnych lub rodzinno-zewntrznych, jeli w wystar
czajco wysokim odsetku przypadkw zjawisko b wystpuje
po zjawisku a" lub jednoczenie ze zjawiskiem a.
Badania ilociowe we wspczesnych badaniach nad rodzin
s niezbdne, jakkolwiek nie wszystkie zjawiska w yciu rodzin
nym mona przedstawi w liczbach. Mierzy mona: liczebno
rodziny (czy liczebno przecitn pewnego typu rodzin), jej dziet
no, elementy jej materialnej sytuacji (np. dochody), czstotli
wo wystpowania okrelonych struktur rodziny i rnych jej
typw. Do aspektw ycia rodzinnego ulegajcych ju zniekszta
cajcym poniekd uproszczeniom w trakcie ilociowego, staty
stycznego ujmowania naley sytuacja kulturalna rodziny i jej
kulturalny poziom, wiadomo czonkw rodziny dotyczca wa
snego wspycia rodzinnego w ogle. Mimo to wymienione ostat
nio aspekty ycia rodzinnego niektrzy socjologowie prbuj
ujmowa liczbowo. Naley jednak unika stosowania arbitralnych
liczbowych wskanikw dla nieprzeliczalnych zjawisk ycia ro
dzinnego, jak problemy mioci rodzinnej i wizi emocjonalnej,
interakcji oraz ekspresji osobowoci. Waciwsza jest w tych wy
padkach wnikliwa, wszechstronna analiza jakociowa, wica si
w znacznej mierze z metod monograficzn.
Metoda monograficzna w przeciwiestwie do metody sta
tystycznej charakteryzujcej pobienie du liczb badanych przy
padkw opisuje bardzo dokadnie, dogbnie, wszechstronnie
jaki jeden przypadek. Monograficzne badanie rodziny bdzie wic
polega na wnikliwym, wieloaspektowym opisie jednej rodziny
z uwzgldnieniem take jej historii i zewntrznego ta spo
ecznego. J est to metoda szczeglnie godna zalecenia badaczom
rodziny, jej zastosowanie doskonale bowiem odzwierciedla skom
plikowany, wieloaspektowy przedmiot bada.
Nowoczesn, technicznie skonkretyzowan form zastosowania
metody monograficznej do analizy ycia rodzinnego jest tzw. stu
dium przypadku, ktrym zainteresujemy si nieco bliej w trakcie
omawiania technik badawczych.
Metoda typologiczna polega na klasyfikacji i selekcji rno
rodnych rodzajw rodzin lub ich cech, by drog redukcji przy
padkw nietypowych (tzn. mao powtarzalnych lub zanikajcych
czy mniej wanych) wyrni podstawowe (z okrelonego punktu
widzenia) typy rodzin lub podstawowe typy ich cech czy pro
cesw. W badaniach dotyczcych rodziny do czsto posugujemy
si t metod.
Techniki bada socjologicznych s to bardziej szczegowe ni
metody dyrektywy badawcze, [traktujce take o technicznych
szczegach dziaalnoci badawczej i dotyczce rwnie precyzo
wania narzdzi badawczych.\Przedstawiona niej klasyfikacja do
tyczy technik zbierania materiaw. cz si z nimi w rny
sposb techniki konstruowania narzdzi badawczych oraz techniki
opracowywania materiaw. Wyrniamy nastpujce techniki ,
zbierania materiaw: 1) obserwacja, 2) wywiad, 3) ankieta, 4) ana
liza dokumentw socjologicznych, 5) analiza dokumentw oso
bistych, 6) studium przypadku zesp regu znajdujcy si
na pograniczu metody i techniki bada, 7) badania projekcyjne,
8) badania testowe i projekcyjno-testowe, 9) technika socjo-
metryczna.
Stosowanie techniki obserwacji socjologicznej w odniesieniu
do rodziny polega na bezporednim spostrzeganiu faktw i zja
wisk spoecznych czy psychospoecznych zachodzcych w bada
nym rodowisku rodzinnym lub w ramach interakcji rodziny
z otoczeniem spoecznym. Moe te .koncentrowa si na zewntrz
nym tle ycia rodzinnego. J eli obserwacj jest przed czonkami
badanej rodziny utajona i wykonywana np. przez obserwatora
wystpujcego w roli prywatnego gocia rodziny, mamy do czy-
46' ' y- V. :
hienia z obserwacj uczestniczc, dostarczajc, wielu cennych
informacji uzyskiwanych w warunkach naturalnego, swobodnego
zachowania si czonkw rodziny. Obserwacj zewntrzn pro
wadzimy podejmujc jak formaln i cakowicie zewntrzn
w stosunku do prywatnego domowego ycia rol/ wystpujc
w charakterze czowieka obcego, naruszajcego prywatno spraw
rodzinnych. Obserwacja kierowa si winna punktami dyspozy
cyjnymi. W odniesieniu do rodziny obserwacja nie jest technik
atw i pozwala uchwyci tylko niektre aspekty ycia rodzin
nego. Dlatego musi by uzupeniana innymi technikami szcze
glnie wywiadem.
Wywiad socjologiczny polega na bezporedniej rozmowie res-
; pondentem, ktry zna interesujce nas rodowisko lub te ze
wzgldu na swe cechy spoeczne (obiektywne i subiektywne) sam
stanowi dla nas przedmiot zainteresowa. J est czsto stosowany
w badaniach dotyczcych maestwa i rodziny. Przy jego po
mocy staramy si odtworzy zarwno postawy, opinie i wiado
mociowe modele dotyczce ycia rodzinnego oraz wspycia ro
dziny z otoczeniem (aspekt subiektywny), jak te obiektywne cechy
i procesy rodzinnej egzystencji. W tym wypadku nie wolno ka
znaku rwnoci midzy wypowiedziami respondentw a obiek
tywnym stanem ich rodzin29. Wypowiedzi te wymagaj odpo
wiedniej interpretacji, w miar moliwoci konfrontacji.i spraw
dzenia, porwnywania z analogicznymi przypadkami itp. Wedug
A, Koskowskiej w trakcie analizy danych wywiadu o. rodzinie
obowizuje: 1) wnikliwa analiza sytuacji wywiadu.[...], 2) re
fleksyjne i krytyczne ujmowanie uzyskanych wypowiedzi i 3) wa
ciwe okrelenie, jak kategori danych socjologicznych one re
prezentuj 30. Mimo tych trudnoci badacz rodziny musi ko
rzysta z wywiadw take i z tego powodu, e w niektrych
wypadkach jak podkrela Koskowska s one jedynym r-
29 Badacz analizujcy dane osignite na drodze ankiety lub wywiadu
nie zawsze pamita o fakcie, e te metody badawcze nie daj na og bez
poredniego dostpu do zachowa ludzkich w dziedzinie stanowicej przed
miot badania, pozwalaj jedynie na, zebranie relacji na temat zachowa
zachodzcych w badanej dziedzinie. A. Koskowska, Wzory i modele
to socjologicznych badaniach rodziny, Studia Socjologiczne 196?, nr 2,
s. 36. . v
90 A. Koskowska, op. cit. s. 43 -44. : / . :
dem iniormacji o pewnych wewntrznych faktach ycia rodzin-
' nego. Wykorzystuje si w badaniach socjologicznych zarwno
wywiad kwestionariuszowy, jak i wywiad swobodny, kierowany
jedynie tematem i kilkoma punktami dyspozycyjnymi.
Najkorzystniejsz odmian wywiadu w badaniach ycia rodzin
nego jest wywiad rodowiskowy, odbywajcy si w domu respon
dentw, bdcy poczeniem rozmowy z obserwacj.
Technika ankiety tym rni si od wywiadu, e brak jest
bezporedniego werbalnego kontaktu midzy osob ankietujc
a respondentem. Respondent otrzymuje do osobistego wypenienia
kwestionariusz z prob o jego zwrot. Technika ankiety jest mao
przydatna w badaniach nad rodzin z uwagi na powierzchowno
i niewielk na og w porwnaniu z wywiadem rzetelno uzyski
wanych materiaw. Moe wic mie zastosowanie jedynie jako
pomocniczy rodzaj bada i to gwnie w odniesieniu do mniej
skomplikowanych spraw rodzinnych.
Technika analizy dokumentw socjologicznych polega na wy
korzystaniu dla celw analizy socjologicznej dokumentw urz
dowych, gromadzonych przez rne instytucje w zwizku z po
trzeb spoecznego dziaania. Technika ta ma rwnie zastosowa
nie w odniesieniu do materiaw prasowych. W dokumentacji
szeregu instytucji takich np. jak zakad pracy czy sd (sprawy
rozwodcwe) lub poradnia wychowawcza mona znale dane
" dotyczce interesujcych nas rodzin. Mog one uzupeni obraz
badanych rodzin.
Technika analizy dokumentw osobistych (listw, yciorysw,
autobiografii, wypracowa) jest niezwykle w interesujcych
nas badaniach przydatna. Przy jej pomocy odtwarzamy subiek
tywne aspekty ycia rodzinnego, a take przy zachowaniu od
powiedniej ostronoci interpretacyjnej niektre jego aspekty
obiektywne. Wnikamy te w bardziej intymne sprawy rodziny.
Studium przypadku jest zespoem regu badawczych bdcych
czym porednim midzy metod a technik badawcz. Przepro
wadzajc studium przypadku posugujemy si zazwyczaj kilkoma
technikami badawczymi. - ' /
Przez studium przypadku rodziny naley rozumie zczego-,
wy i systematyczny opis sytuacji oddziaujcych na rodzin w ci
gu dugiego okresu czasu, a take opis zmian, jakie w owym czasie
48
zachodz w psychice i zachowaniu czonkw badanej rodziny,
w funkcjonowaniu i strukturze rodziny oraz w jej otoczeniu spo
ecznym. I nnymi sowy, skrtowo ujmujc, studium przypadku
rodziny to rodzina wraz ze swym szerszym rodowiskiem
i tem spoecznym w ujciu niejako historycznym, poddana
analizie w ramach okrelonego, co najmniej paroletniego okresu.
Moe to by kilkoletnia analiza dokonywana przez badacza na
bieco z dnia na dzie, z miesica na miesic, oparta na bez
porednich kontaktach i obserwacjach czynionych przez wyko
nawc case study. Dziaalno ta jest uzupeniona materiaami
, retrospekcyjnymi, odnoszcymi si do wczeniejszego, przedobser-
waeyjnego okresu i pochodzcymi z wywiadw,1spisanych y
ciorysw itp. Niekiedy w celu szybkiego otrzymania niezbdnych
materiaw uzyskuje si retrospekcyjn analiz na podstawie
relacji czonkw rodziny i osb spoza rodziny, wykorzystujc do
kumenty urzdowe i osobiste, uzupeniajc zebrane w ten sposb
materiay jedynie skrconymi badaniami aktualnego stanu ro
dziny. Ten drugi rodzaj postpowania ma mniejsz warto ba
dawcz, niemniej bywa z poytkiem stosowany. Najczciej uy
wanymi w ramach studium przypadku technikami s: wywiad
kwestionariuszowy, rodowiskowy, wywiad swobodny jawny
i ukryty, obserwacja zewntrzna i uczestniczca, analiza doku
mentw urzdowych, analiza dokumentw osobistych.
Zastosowania badawcze monografii rodzin s nastpujce: po
pierwsze su one pomoc w dokadniejszym ustaleniu proble
matyki i hipotez. Po drugie, dostarczaj odkrywczych wyjanie
uzupeniajcych uoglnienia pochodzce z ilociowej analizy
(M. Komarovsky). Po trzecie, w jakociowych ustaleniach mo
emy znale wskaniki pewnych zmiennych, ktre pragniemy
bada nie mierzc ich bezporednio (A. H. Barton i P. F. Lazar-
sfeld). Po czwarte, omawiane materiay bywaj niekiedy podstaw
do wykrywania odpowiednich mechanizmw spoecznych bez
orzekania o czstotliwoci ich zachodzenia. Po pite, omawiane
monografie rodziny s wykorzystywane w razie potrzeby jako ma
teria egzemplifikacyjny dla plastyczniejszego i bardziej humani
stycznie zrozumiaego przedstawienia zjawisk badanych techni
kami ilociowymi.
Studium przypadku oddaje nieocenione wprost usugi w pro-
4 Socjologia rodziny..,
cesie pogbionych bada nad rodzin. Pozwala na wielostronne
ujcie zjawisk ycia spoecznego w kontekcie innych zjawisk spo
ecznych I. ,
Techniku bada testowych zostaa zapoyczona przez socjolo
gw z psychologii. Test przeprowadza si przydzielajc jednostce
zadanie do wykonania, przy czym poprawno czy sposb jego
wykonania wyraa si zazwyczaj w jednostkach liczbowych, tzn.
dokonuje si pomiaru realizacji zadania. Klasycznym przykadem,
testu psychologicznego jest test Bineta-Termana do pomiaru po
ziomu inteligencji. W pniejszym okresie zaczto bada testami
rwnie osobowo, postawy, stosunki midzyludzkie, m. in. po
stawy rodzinne i psychospoeczne interakcje interesujce take
socjologa. Skonstruowano specjalne testy do badania zjawisk we-
wntrzrodzinnych (test Pari, nastpnie The Family Relations
Test i in.) 32.
Technika bada projekcyjnych i projekcyjno-testowych zapo
yczona od psychologii polega na eksponowaniu badanym osobom
pewnych treci dotyczcych ycia rodzinnego (w formie sownej,
obrazkowej, zabawowej czy w postaci psychodramy), ktre w ra
mach ekspozycji nie s wyranie sprecyzowane i umoliwaj ba
danym w pewnych granicach indywidualn, dowoln interpreta
cj (seria .niedookrelonych obrazkw, seria nie dokoczonych
zda itp.). Charakter tej interpretacji nakadajcej si" na nie
w peni okrelone treci eksponowane badanemu ma odzwiercie
dla zwizane z yciem .maeskim i rodzinnym denia, postawy,
pogldy, oczekiwania badanego szczeglnie niezupenie uwiado
mione lub takie, ktre usiuje zatai przed swym otoczeniem.
Ostatnia z wyrnionych technik technika socjometryczna
suy do dokadnego okrelenia wzajemnych postaw spoecznych
l Metoda monograficznego badania [...] polega [...] na specjalnym spo
sobie organizowania danych spoecznych tak, aby podkreli jednolity cha
rakter badanego ukadu spoecznego. Wyraajc to nieco inaczej jest
to podejcie polegajce na traktowaniu ukadu spoecznego! jako pewnej
caoci. W. J. Goode, P. K. Hatt, Monograficzne badania ukadw spoecz
nych, w: Metody bada socjologicznych wybr tekstw (pod red. S. No
waka), Warszawa 1965, ss. 322 - 323. ' .
** Z rnorodnymi testami majcymi zastosowanie w badaniach, ad
rodzin mona zapozna si dziki lekturze pracy J. Rembowskiego, Wizi
uczuciowe w rodzinie, Warszawa 197S. f ,
50
czonkw niewielkiej zbiorowoci (klasa szkolna, grupa studencka,
brygada robocza). Czonkowie grupy na polecenie badacza zwykle'
pisemnie wybieraj lub odrzucaj innych czonkw grupy.
Na podstawie ich relacji sporzdza si tzw. sojogram grupy - -
wykaz powiza i odrzuce czonkw grupy w stosunku do siebie.
Ukad powiza moe by take przedmiotem ilociowych analiz.
Sporzdzanie socjogramu rodziny ze zrozumiaych wzgldw wy
stpuje w badaniach socjologicznych niezmiernie rzadko.
Pozostay jeszcze do omwienia procedury badawcze. Rnie
, s one rozumiane w socjologii. Uwaam, e termin procedura ba
dawcza powinien w ramach metodyki socjologii oznacza sposb
organizacji bada ze szczeglnym uwzgldnieniem planu bada
opartego na wizji lokalnej terenu bada i sposb organizacji ze
spou zaoe technicznych3S. .
Wyrniamy procedury podstaioowe oraz procedury uzupenia
jce. Do procedur podstawowych zaliczymy: 1) badania sonda
owe, 2) pogbione badania sondaowe, 3) badania terenowe.
W ramach procedur uzupeniajcych wyrniamy: 1) badania
panelowe, 2) procedur bada prbkowych.
' Zastosowanie sondau zwykego w odniesieniu do okrelonej
zbiorowoci rodzin polega na jednorazowym zazwyczaj, krtko
trwaym i pobienym badaniu tych rodzin przy zastosowaniu
(przewanie) tylko jakiej jednej techniki badawczej. Dla socjo
loga rodziny z uwagi na skomplikowany przedmiot jego
analiz jest to mao przydatna forma bada, mogca dostarczy
co najwyej wstpnych, orientacyjnych, niepewnych danych, kt
re uatwi wysunicie hipotez.
Pogbione badania sondaowe to rodzaj bada, w trakcie kt
rych stosuje si zazwyczaj kilka technik badawczych konfrontujc
ze sob materiay zebrane przy ich uyciu. Badania te trwaj nie
co duej ni zwyke sondaowe i dostarczaj pewniejszych,: bar
dziej wartociowych materiaw. -
Badania terenowe stanowi najbardziej gruntown, wszech-
n Wedug J. McKinneya procedura moe by zdefiniowana jako oglna
forma lub system dziaania w badaniach. J. McKinney, Methodology, Pro
cedures and. Techniques in Sociology, w: H. Becker i A. Boskoff (red.), Mo
dern Sociological Theory, 1957. To okrelenie wydaje si troch za oglni
kowe i za mao rnicujce. i .
stronn form bada, majc szczeglne zastosowanie w bada
niach nad rodzin **. Polegaj one na osobistym dugotrwaym
kontakcie z terenem osoby prowadzcej badania oraz na ledzeniu _
zjawisk w kontekcie oglnej spoecznej sytuacji istniejcej na da
nym terenie. W badaniach tych antropologiczn monografi tere
now czy si ze statystyczno-ilociowymi ujciami bardziej nas
interesujcych fragmentw przedmiotu bada. Wystpuje tutaj
wielo dyrektyw badawczych, przy czym sam tok postpowania
jest skomplikowany. Uzyskuje si bardzo wierny i wszechstronny
obraz ycia rodzinnego na tle szerszych zjawisk spoecznych. Ko
rzysta si tu z wikszej zazwyczaj liczby metod i technik a same
badania s dugotrwae.
D. Katz wyrnia nastpujce etapy badania terenowego:
1) Wstpne planowanie, 2) zwiad badawczy czyli antropologiczna
lustracja terenowa, 3) opracowanie schematu bada, 4) kontrola
narzdzi badawczych, 5) przeprowadzenie bada terenowych na
pen skal 3S.
Procedury uzupeniajce mog by zastosowane dodatkowo
w ramach kadej z trzech procedur podstawowych.
Badania panelowe polegaj na okresowym powtarzaniu
w rwnych odstpach czasu (np. co trzy lata) tych samych bada
odnoszcych si do tego samego lub analogicznego przedmiotu
z zastosowaniem identycznych procedur, technik i narzdzi ba
dawczych. Porwnywanie wynikw kolejnych bada umoliwia
odtworzenie kierunku przeobrae badanych struktur, funkcji
i procesw rodzinnych, a take niejednokrotnie odtworzenie przy
czyn tych przeobrae.
Procedura bada prbkowych polega na odpowiednim doborze
do bada reprezentatywnych przypadkw wiernie odzwierciedla
jcych interesujc nas populacj. Nie mogc przebada wielu ty
sicy czy nawet kilku milionw rodzin interesujcej nas populacji,
dobieramy dla celw badawczych reprezentacj wybranego przez
F. I. Nye susznie uwaa badania terenowe za najbardziej odpowiedni
typ bada dla celw analizy rodziny, F. I. Nye, Field Research, w: H. T.
Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago 1964,
s. 249. * v
,s D; Katz, Badania terenowe, w: Metody bada socjologicznych (pod
red. S. Nowaka), Warszawa 1065, s. 341.
nas typu rodziny (np. polskie rodziny robotnicze), by wyniki ba
dawcze odnie do caej populacji. Dlatego dobr prbki musi by
prawidowy. Zasady doboru prby okrelaj specjalne reguy ba
dawcze. Wyrniamy szereg rodzajw prb dobieranych wedug
rnych zasad (od cakowicie losowych do cakowicie celowych).
Dla bada nad rodzin szczeglnie przydatne s prby celowe, do
bierane w oparciu o gruntown znajomo badanych typw ro
dzin, kompletowane nie mechanicznie, lecz przy zastosowaniu ra
cjonalnych i opartych na empirycznej wiedzy regu pozwalajcych
na niezawodne wyselekcjonowanie najwaciwszych, najbardziej
typowych z okrelonego punktu widzenia przypadkw. W zwizku
z tym prby nie musz by tak bardzo liczne, natomiast powinny
by gruntownie analizowane z uwagi na wieloaspektowy, skompli
kowany przedmiot bada.|
II. Podstamoire formy maestwa,
rodziny oraz sieci pokrewiestwa
1. Uniwersalny charakter rodziny i jej
spoeczno-kulturowe uwarunkowanie
Rodzina w zalenoci od miejsca i czasu przybieraa i przybie
ra jeszcze nadal bardzo zrnicowane formy i dlatego istnieje
wiele definicji j okrelajcych.
Znany socjolog rodziny J . Sirjamaki podkrela, e rodzina jest
instytucj oglnoludzk, spotykan we wszystkich epokach i kul
turach. Do jej uniwersalnych, wszdzie spotykanych zada zda
niem wspomnianego socjologa naley ^Zaspokajanie popdu seksu
alnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb ycio
wych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci.' )
f J . Piotrowski stwierdza susznie, e w kadym spoeczestwie,
Jod najbardziej pierwotnych i prostych do najbardziej rozwinitych
:i zoonych, niezalenie od sposobu zdobywania rodkw do ycia
ji form'gospodarowania, a wic niezalenie od ustroju spoecznego,
rodzina jest komrk zaspokajajc podstawowe potrzeby swych
czonkw' l. adna wic z dotychczas istniejcych struktur ekono-
miczno-spoeczno-kulturowych nie eliminowaa ycia rodzinnego;
co wicej, mona zaryzykowa twierdzenie, e adna z nich nie
mogaby bez istnienia rodziny naleycie funkcjonowa. _
Poszczeglne typy spoeczestw i ich kultury maj jednak
mono ksztatowania i modyfikowania form ycia rodzinnego
w zalenoci od swych wasnych cech w ten sposb, aby rodzi
na bya tworem harmonizujcym funkcjonalnie z okrelonym ro
dzajem spoeczestwa. Std wanie wynika wielo form ycia
rodzinnego.
Rodzina (w cisym znaczeniu tego sowa) jest nierozerwalnie
zwizana z istnieniem ludzkiego spoeczestwa i kultury. Unaoz-
1 J. Piotrowski, Praca zawodowa kobi et y a rodzina, Warszawa 1983,
s. 171. ' .
54
ni a nam szczeglnie ten fakt porwnanie ycia rodzinnego ludzi
ze stadnym yciem zwierzt.
Znane s w wiecie zwierzcym liczne przypadki stadnego
wspycia nale do nich zwaszcza okresy godw, ciy i opie
ki nad potomstwem, przy czym w zalenoci od gatunku
wspycie to przybiera zarwno formy przypominajce ludzk
poligami jak i monogami. Monogamia u zwierzt polega na ko
jarzeniu si par na jeden lub kilka sezonw rozpodowych (nie
kiedy na ae ycie), przy czym samiec opiekuje si potomstwem.
Monogamiczne s bociany/gobie, ory i abdzie, u ssakw ma
py, lisy, wilki itp. J . Szczepaski stwierdza, e wrd zwierzt
maestwa [...] utrzymuj si na podstawie zaspokajania po
pdw biologicznych: seksualnego, popdu samca do dominacji,
zalenoci potomstwa od matki 2. Kolejne pokolenia zwierzt s
cakowicie w stosunku do siebie obce mimo biologicznego pokre
wiestwa (pochodzenia od tej samej matki). Dzieje si tak rwnie
i w gatunkach, w ktrych stada monogamiczne utrzymuj si
przez cae ycie osobnikw. . v
Rodzina czowiecza opiera si rwnie na biologicznych pod
stawach. Stao popdu seksualnego, jego rne formy sublima-
cji i powstajca wok jego zaspokajania otoczka emocjonalna
stanowi zesp czynnikw biopsychicznych, stanowicych pod
staw maestwa i rodziny czowieczej 3. Popd seksualny nie
jest jednak czynnikiem decydujcym o zaoeniu rodziny czowie
czej, gdy moe on by rwnie z powodzeniem zaspokajany poza
maestwem. Poza tym popd seksualny czowieka nie jest ju
zjawiskiem czysto biologicznym, jak to ma miejsce u zwierzt.
czy si z caym kompleksem wiadomych psychicznych proce
sw, stymuluje je lub jest przez nie stymulowany; istnieje cay
szereg kulturowych symboli i regulatorw oraz spoeczno-kulturo
wych procesw zwizanych z yciem seksualnym. Popd seksu
alny stanowi niejednokrotnie nierozerwaln cao z uczuciami
wyszymi, wystpujc niejako w humanistycznej oprawie i jego
charakter nie jest wycznie biologiczny. W jego oddziaywaniu
tkwi implicite zawarte elementy spoeczno-kulturowe, sprzone
z psychik-ludzk. >"
-:'rf
1 J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1972, s. 314.
,* Ibidem, s. 314. |
nr:
V*. > / ... ,
I stotne jakociowe rnice midzy stadem zwierzcym a rodzi
n czowiecz wynikaj ze spoecznych i kulturowych uwarunko
wa rodzinnego ycia czowieka, ktre nie wystpuj u zwierzt.
Stado zwierzce nie jest elementem szerszych struktur, szerszych
zbiorowoci spoecznych, nie jest poddane ich kontroli i oddzia
ywaniu, nie wypenia wobec nich adnych spoecznych funkcji;
nie partycypuje w kulturze, nie kieruje si jej normami, wzorami
i wartociami kreujcymi ycie i wspycie rodzinne, nie prze
kazuje dziedzictwa kulturowego nastpnym pokoleniom, nie wy
twarza systemw pokrewiestwa wykraczajcych poza najbardziej
rudymentarne, cakowicie wzgldami biologicznymi uwarunkowa
ne formy grupowej koegzystencji. To wszystko moim zdaniem
wbrew stanowisku niektrych socjologw (zwaszcza ameryka
skich) upowania do twierdzenia, e nie sposb w ogle mwi
o zwierzcych rodzinach, zwierzcych systemach pokrewiestwa.
S to bowiem jedynie prorodzinne, namiastkowe formy midzy-
osobniczego wspycia. Piszc o rodzinie zwierzcej, moemy
posuy si terminem rodzina jedynie w cudzysowie. Dla pod
krelenia jakociowej rnicy najlepiej jednak jest w odniesieniu
do zwierzt posugiwa si okreleniem stado zwierzce. Czyn
nik spoeczno-kulturowy okaza si bardzo wanym, rnicujcym
czynnikiem; mona powiedzie czynnikiem wrcz kreujcym
waciwe ycie rodzinne i jego formy.
Oddziaujca na rodzin sfera kultury okrelonego spoecze
stwa jest wyrazem szeregu wystpujcych w jej ramach sub
kultur, ktre oprcz elementw kultury spoeczestwa globalnego
zawieraj wasne odrbne elementy i s modyfikatorami ycia ro
dzinnego oraz pogldw z nim zwizanych. E. E. Le Masters wy
rnia dziewi subkultur wywierajcych jego zdaniem w Sta
nach Zjednoczonych istotny wpyw na rodzin, z ktrych siedem
wydaje si mie bardziej uniwersalny charakter. S to subkultu
ry: 1) zawodowe (zwizane z uprawianym przez ma lub wsp
maonkw zawodem), 2) mska i eska subkultura, 3) subkul
tury regionalne, 4) klasowe, 5) religijne, 6) grup rwienikw
oraz 7) miejska i wiejska subkultur,4. W wietle polskich bada
* E. E. Le Masters, Modern Cour t s hi p and Marriage, New York 195V,
s. 268.
c a
empirycznych szczeglnie silnym rnicujcym wpywem odzna
czaj si tu subkultury klaswo-warstwowe oraz zwizane z cha
rakterem miejscowoci (subkultura wiejska lub miejska).
2. PodsiaiNoine narzdzia analizy form
ycia rodzinnego
Rodzin moemy rozpatrywa bd w kategoriach grupy bdz
te w kategoriach instytucji spoecznej|
Zbiorowo krewnych moe tworzy i najczciej tworzy gru
p spoeczn i to zarwno osobnicy mieszkajcy pod jednym
dachem tworzcy grup z reguy, jak i ci, ktrzy s rozproszeni.
Grupa krewnych ma poczucie swej odrbnoci w stosunku do nie-
krewnych, ma wasne zadania i cele yciowe (szczeglnie, jeli
chodzi o krewnych tworzcych wsplny dom rodzinny), ukad sta
ych, midzyosobniczy ch stosunkw, okrelon struktur. Posiada
wic wszystkie podstawowe cechy grupy spoecznej. J est przy
tym zazwyczaj ma grup spoeczn, noszc jej socjologiczne
cechy. Wystpuj wic w jej ramach bezporednie midzyludzkie
kontakty spoeczne, face to face, stosunki midzy osobnicze s
bliskie, intymne, nasycone emocjami, interakcja i zwizek osobo
woci przewaa nad organizacj i zwizkiem rl spoecznych
'(szczeglnie w ostatnich czasach).
Rodzina naley do kategorii tzw. grup pierwotnych powstaj
cych przewanie spontanicznie, z osobistych nieformalnych pobu
dek, jakkolwiek czynnik zaplanowanego, wyrachowanego doboru
wspmaonkw wystpowa w niektrych krgach spoecznych
(np. wrd feudaw) do czsto. Z genetycznego punktu widze
nia rodzina bywa zazwyczaj grup pierwotn, jednake spoecze
stwo stawia jej pewne formalne wymagania, jak np. zawarcie
lubu i przyjcie uprawnie i obowizkw naoonych przez pa|
stwo (jego ustawodawstwo), czy te wchodzi ona w zakres innych
szerszych ponadrodzinnych struktur i instytucji. Z reguy jednak
w yciu rodzinnym przewaa nurt osobisty, spontaniczny, nie
formalny,
Rodzin naley analizowa rwnie w jej aspekcie instytucjo
nalnym. I nstytucja rodziny jest jedn z podstawowych instytucji.
.. _ .......................... . . V..' : ! E7
I nstytucja moe by okrelona jako oglnie akceptowana droga
osigania istotnych, spoecznych celw . Z ca pewnoci ro
dzina odpowiada temu kryterium. J ednym z bardziej istotnych
celw jest prokreacja czy rodzicielska socjalizacja potomstwa. Ro
dzina zaspokaja istotne potrzeby spoeczne: 1) potrzeby spoecze
stwa globalnego, czego przykad podalimy powyej; 2) potrzeby
innych grup spoecznych (np. grup narodowych, klasowych itp.),
a take 3) jednostek ludzkich (gwnie czonkw rodziny po
trzeby ekonomiczne, emocjonalne, seksualne itp.).
Z instytucjonalnym aspektem rodziny wi si speniane
przez ni funkcje, o ktrych nieco dalej bdzie dokadniej mowa.
J eli chodzi o struktur rodziny to odzwierciedla ona ycie
rodziny w jego rnorodnych postaciach.
' Form strukturaln przedmiotu okrelimy najoglniej jako
sposb zoenia elementw danej caoci przedmiotowej w t
iedn cao 6. A wic sposb Uoenia i powizania elementw
grupy spoecznej tworzcy z tych elementw jedn cao stanowi
struktur tej grupy. Mona by doda jeszcze za Zieleniewskim, e
struktur danej caoci wyznacza ukad jej elementw w stosunku
do siebie oraz w. stosunku do danej caoci7.
Struktura maych grup, do ktrych zalicza si rwnie rodzina,
bywa traktowana jako sie zwizkw emocjonalnych, jako sie
komunikacji, jako organizacja funkcjonujcych rl, jako struktura
si i jako pole si, wczajc standard grupy, aspiracji i skon
noci do spoistoci 8. Naleaoby w nawizaniu do uprzednio po
danych definicji doda, e charakter tych poszczeglnych sieci
oraz ich wzajemny ukad to zasadnicze komponenty struktury
maej grupy.
Rne elementy tak (jak u J . S. Cloyda) pojmowanej struktury
pojawiaj si w licznych socjologicznych definicjach struktury
5 C. Kirkpatrick, The Family as Process and Institution, New York
1963, s. 11.
* J. Lipiec, Podst awy antologii spoeczestwa, Warszawa 1972, s. 113.
1 J. Zieleniewski, Organizacjami dziaanie na tle niektrych innych
poj 'oglnych, w: Wybrane zagadnienia prakseloglczne, Warszawa 1962,
s. 17. \
8 J. S, Cloyd, Small Groups as Social Institution, American Sociological
Review 1965, nr 3, s. 395.
58 - . \ /-
rodziny. Zainteresujmy si kilkoma wybranymi, do typowymi
definicjami. t : "
' W myl stosunkowo prostej definicji M. F. Nimkoffa przez
struktur rozumiemy okrelone zwizki, z ktrych skada si ro
dzina 9. R. Hill bardziej ju precyzuje owe Okrelone zwizki
i stwierdza, e chodzi tu o okrelon organizacj rb wewntrz
rodziny, wczajc w to hierarchi autorytetw, podzia pracy
w rodzinie oraz wzory rozmieszczenia mioci i wzgldw 10. We
dug H. Stasiaka struktura rodziny to tyle, co zbir rnicych
si midzy sob stosunkw zachodzcych midzy jego elementami
| (czonkowie rodziny) n. .
Stosunkowo wszechstronniejsz definicj struktury rodziny \
I obejmujc uprzednio przytoczone jej aspekty jest definicja
i R. O. Blooda i D. M. Wolfea: Spoeczna struktura rodziny obej-
i muje pozycje, ktre jej czonkowie zajmuj nawzajem w stosunku
do siebie. Najbardziej istotnymi aspektami struktury rodziny s
zasada podziau wadzy przez jej czonkw oraz podzia pracy.
Wyznacza on wzory rl, w ramach ktrych m podejmuje jedne
zadania, a ona inne, wzgldnie podejmuj okrelone, zadania'
wsplnie 12. r
Przytoczone definicje wyrniaj trzy aspekty struktury ro
dziny: psychologiczny (ukad wizi emocjonalnych), spoeczny
(ukad pozycji spoecznych, struktura wadzy) i kulturowy (wzory
regulujce ycie rodzinne, normy i wzory wewntrrodzinnych
rl spoecznych).
Wydaje si, e elementy struktury rodziny Wymagaj jeszcze
dalszego uporzdkowania z punktufwidzenia ich wzajemnych re
lacji.
O charakterze stosunkw midzy elementami struktury decy
duje rwnie ich liczba i jako, co wysuwane jest na pierwszy
plan w niektrych demografizujcych" ujciach struktury ro-
8 M. F. Nimkoff, Comparative Family Systems, Boston 1965, s, 13.
10 R.Hi 11, Family Socialization for Work Roles (opracowanie po
wielone). r
11 H. Stasiak, Rodzina miejska jako ukad zachowa spoecznych,
w: Socjologiczne problemy miasta polskiego, studia pod red. S. Nowakow
skiego, Warszawa 1964, s. 363.
1! S. O. Blood, D. M. Wolfe, Husbands and Wives, Glencoe 1960, s. 10.
V ' 59
diny18. Wydaje mi si wic, e struktur rodziny okrela: liczba
i jako czonkw rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych),
ukad ich pozycji i rl spoecznych, przestrzenne ich usytuowa
nie, sia wizi instytucjonalnych i psychicznych czcych posz
czeglnych czonkw rodziny, wiadczca o wikszej lub mniej
szej spjnoci (kohezji) rodziny, podzia czynnoci oraz struktura
wewntrzrodzinnej wadzy i autorytetw, czca si do cile
z ukadem pozycji spoecznych, a take wewntrzrodzinny rozkad
_ mioci i wzgldw.
Z nieco innego jeszcze punktu widzenia, zgodnie z rozwaa
niami G. Sjoberga u, struktur rodziny wyznacza zasig systemu
pokrewiestwa przyjtego w danej kulturze, zasady lokalizacji
(jacy krewni powinni ze sob mieszka), typ obowizujcego
maestwa (poligamia, .monogamia), monolinearny lub niemono-
linearny system pokrewiestwa, stopie szczegowoci w okre
leniu powinnoci wypywajcych z rodzinnych rl i uprawnie.
J ak ju uprzednio stwierdzono, z instytucjonalnym aspektem
rodziny wi si jej funkcje 1S. Su one analizie rodziny w dzia-
!' aniu.
Naley podkreli, e(_funkcje rodziny cile si wi z jej
struktur, tzn. z ukadem rl i pozycji spoecznych, charakterem
oraz konfiguracj stosunkw midzy osobniczych, kohezj; s przez
elementy struktury rodziny uwarunkowane. Z kolei same take
oddziauj silnie na struktur rodziny, charakter wizi czcych
jej czonkw. Niektrzy socjologowie definiuj nawet struktur
rodziny w kategoriach jej funkcji (Murdock, Mogey).
W literaturze socjologicznej w bardzo rny sposb ujmuje si
18 Np. Szturm de Sztrem analizujc struktur rodziny bierze pod uwa
g przede wszystkim jej liczebno i dzietno. E. Szturm de Sztrem,
Rodzina chopska i j ej struktura, Biuletyn IGS 1959, nr 2. j
u G. Sjoberg, Comparative Urban Sociology, w: R. K. Merton, L. Broom, |
L. S. Cottrell (red.), Socjology Today, New York 1959, s. 190 -191. Ujcie i
problemu podane przez Sjoberga ulego pewnej modyfikacji. I
15 W literaturze socjologicznej spotyka si niekiedy prby wyodrbni- '
nia z jednej strony zada, z drugiej za funkcji rodziny. Prby te wydaj
si nie by uzasadnione, zadanie jest bowiem reguy implicite zawarte
w funkcji jako dziaalnoci zaspokajajcej istotn potrzeb,-realizujcej
istotny cel. Zadanie, dziaania i efekt dziaalnoci stanowi jedno w ra
mach funkcji.
60
funkcje rodziny. Poszczeglni, socjologowie podaj rn ich licz
b. Funkcje wymienione przez jednych autorw pomijane s przez
innych. Uywa si rnych terminw dla dowolnie wyodrbnio
nych zespow zjawisk i czynnoci. Sprbowaem wic w oparciu
0 wiatow literatur uporzdkowa nieco ten wany aspekt wie
dzy o rodzinie.
Uzasadnion i zarazem konieczn rzecz jest wyodrbnienie
dziesiciu funkcji rodziny. S to nastpujce funkcje: 1) ma-
terialno-ekonomiczna, 2) opiekuczo-zabezpieczajca, 3) prokre
acyjna, 4) seksualna, 5) legalizacyjno-kontrolna, 6) socjalizacyjna,
7) klasowa, 8) kulturalna, 9) rekreacyjno-towarzyska, 10) emocjo-
nalno-ekspresyjna.
) 1) Materialno-ekonomiczna funkcja rodziny. Zaspokojenie ma
terialnych potrzeb czonkw rodziny. Porednio take zaspokoje
nie niektrych materialnych potrzeb spoeczestwa. Skadaj si
na ni cztery podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza
1 usugowo-konsumpcyjna (nie zawsze wystpuj one jednocze
nie).
Podfunkcja produkcyjna. Rodzina jest w posiadaniu odrbne
go warsztatu produkcyjnego i stanowa zarazem jego zaog pro
dukcyjn.,; Przykadem moe tu by rodzina chopska posiada
jca gospodarstwo rolne.Rodzina taka produkuje dobra, ktrych
konsumpcja w okresie gospodarki naturalnej jest wycznym
rdem jej utrzymania, a w okresie gospodarki towarowej
towarem wymienianym na pienidz, za ktry nabywa si rodki
niezbdne do zapewnienia materialnej egzystencji.
Podfunkcja zarobkowa. Praca zarobkowa jako moliwo zdo
bywania pienidzy niezbdnych dla utrzymania rodziny. W okre
sie gospodarki towarowej uzyskiwanie ich ze sprzeday wypro
dukowanych przez rodzin towarw lub wynajmowanie si czon
kw rodziny, pozbawionej wasnych rodkw/ produkcji do pracy
poza domem, za wynagrodzeniem w pienidzach bd w produk
tach materialnych.
Podfunkcja gospodarcza. Zasb i gromadzenie trwaych dbr
materialnych niezbdnych do egzystencji rodziny: (mieszkanie,
przedmioty gospodarstwa domowego, samochd).
Proces kumulacji majtku rodzinnego jest do cile zwiza
ny z procesami ekonomicznymi caego kraju, moe te procesy sty-
61
mulowa przyczyniajc si do oglnokrajowego rozwoju gospodar
czego. : ''' '
Podfunkcja usugo wo-konsumpcyjna. Wykonywanie wszyst
kich prac usugowych (w zasadzie fizycznych) niezbdnych dla
funkcjonowania czonkw rodziny (przyrzdzanie posikw, na
prawa odziey, dbao o czysto osobist i mieszkania itp.).
Przedmioty uytku domowego stanowi niejako materialn pod
staw dziaalnoci usugowo-konsumpcyjnej i std zwizek pod-
funkcji gospodarczej z podfunkcj usugowo-konsumpcyjn.
\ 2. Opiekuczo-zabezpieczajca funkcja rodziny. Materialne
i fizyczne zabezpieczenie czonkw rodziny maej (dwupokolenio
wej) lub duej pozbawionych cakowicie lub czciowo rodkw
do ycia albo fizycznie niesprawnych, wymagajcych opieki.
W pierwszym rzdzie nale tu dziaania zwizane z pielgnacj
niemowlt i maych dzieci, poza tym pomoc materialna dla ludzi
starszych (rodzicw, dziadkw, itp.) oraz fizyczna opieka nad
zniedoniaymi ludmi.
Intensywno sprawowania funkcji opiekuczo-zabezpieczaj-
cej przez rodzin jest odwrotnie proporcjonalna do rozmiarw
pozarodzinnego zabezpieczenia osb niesamodzielnych w danym
spoeczestwie (emerytury, renty inwalidzkie, szpitale, sanatoria,
obki, przedszkola).
3. Prokreacyjna funkcja rodziny. Zaspokajanie rodzicielskich,
emocjonalnych potrzeb wspmaonkw (potrzeb ojcostwa i ma
cierzystwa), jak i reprodukcyjnych potrzeb spoeczestwa, j
W wielu spoeczestwach w tym w najwikszych krajach j
dzieci pozamaeskie nie s w; peni akceptowane, w niektrych
s nawet dyskryminowane. Natomiast w Szwecji i kilku krajach
rodkowo- i poudniowoamerykaskich stosunek do dzieci poza-
maeskich jest przychylny, co z kolei powoduje ich wikszy
udzia w przyrocie naturalnym tych krajw. Na og jednak
wanie rodzina tworzy i wychowuje nowe pokolenia i std bierze
si zainteresowanie jej funkcj prokreacyjn.
4. Seksualna funkcja rodziny. Maestwo jako spoecznie ak
ceptowana forma wspycia pciowego. W spoeczestwach ludz
kich istnieje system zakazw i nakazw regulujcy zaspokajanie ,
potrzeb seksualnych. Niektre normy obyczajowe zezwalaj na
oficjalne, przedmaeskie stosunki seksualne. M. Zelditch przy
62
tacza wyniki analiz G. P. Murdocka, z ktrych wynika, jedy
nie 39% przebadanych przez niego spoeczestw nie godzi si na
stosunki seksualne niespokrewnionych partnerw przed mae
stwem; natomiast 24 spoeczestwa pozwalaj na du seksualn
swobod nawet po zawarciu maestwa 16.
Obecnie istnieje wyrana i do powszechna liberalizacja norm
moralnych i obyczajowych odnoszcych si do przedmaeskiego
ycia seksualnego.
/ Dawniej funkcja seksualna bya nie wyodrbnion czci ska
dow funkcji prokreacyjnej, gdyz zaspokajanie popdu seksual
nego z reguy suyo rozrodczoci.Dopiero wiek XX stworzy !
pene moliwoci dowolnego oddzielania aktywnoci pciowej od
spraw rozrodczoci.
s'-5. Legalizacyjno-kontrolna funkcja rodziny. 'Sankcjonowanie
szeregu zachowa i dziaa uznanych za niewaciwe poza rodzin,
nadzorowanie postpowania czonka rodziny przez pozostaych
czonkw w celu zapobiegania ewentualnym odstpstwom od norm
i wzorw przyjtych w rodzinie za obowizujce17. W gr wcho
dzi tu wzajemna kontrola wspmaonkw, kontrola rodzicw
w stosunku do dzieci oraz wzajemna kontrola w ramach rodziny
duej. System kontroli ksztatuje si odmiennie w poszczeglnych
kulturach i epokach. 1 %
Rodzina legalizuje przede wszystkim takie zachowania, jak
wspycie pciowe, wspln egzystencj w ramach jednego gospo
darstwa domowego dwojga osobnikw rnej,pci wywodzcych
si z rnych rodzin pochodzenia. Legalizuje take fakt posiada
nia dzieci, nadaje status prawny wsplnocie majtkowej rodzi
ny reguluje szereg zachowa zarwno w rodzinie jak i poza
ni. Istnieje zarwno legalizacja prawna, jak i obyczajowa, mo-
ralnaj religijna. Przekroczenie pewnych norm powoduje formalne
18 M, Zelditch, Cross-Cultural Analyses of Family Structure, w: H. T.
Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago 1964.
s. 345.,
17 Christensen ju w samej definicji instytucji rodziny podkrela szcze
glnie jej legalizacyjno-kontroln funkcj. Jego zdaniem socjologowie przez
instytucj rodziny rozumiej ustalone (ustabilizowane) dziaanie, poprzez
ktre spoeczestwo kontroluje zwizek pci w spoeczestwie i rodzinie
oraz sankcjonuje biologiczn reprodukcj i socjalizacj ludzkich pokole,
i H. T. Christensen, Development of Family Field Study, op. eit., s. 33.
63
i nieformalne represje ze strony rodziny, szerszych rodowisk, ko
cioa czy pastwa. Represjonowane moe by te zaniechanie wy
konywania pewnych obowizkw maeskich czy rodzinnych (np.
odmowa poycia seksualnego, uchylanie si od utrzymywania nie-
usamodzielnionych dzieci itp.).
6. Socjalizacyjna funkcja rodziny. Wprowadzenie dziecka
w wiat kultury danego spoeczestwa, przygotowanie do samo
dzielnego penienia rl spoecznych oraz interakcja osobowoci
maonkw.
Socjalizacyjne oddziaywanie moe by wiadomie zamierzone,
zaplanowane i wtedy jest to wychowanie wewntrzrodzinne. Nie
zalenie jednak od tego rodzina jako maa grupa spoeczna, jako
mikrorodowisko wpywa na dziecko spontanicznie: osobowo
dziecka ksztatuje nie tylko wiadomie wypowiedziany przez
matk nakaz ustpienia modszemu braciszkowi, ale rwnie np.
niezaplanowana z wychowawczego punktu widzenia spontaniczna
ktnia maeska. Ten drugi rodzaj oddziaywania rodziny jest
spontaniczn socjalizacj, mogc prowadzi zarwno do dobrych,
jak i do zych efektw (podobnie zreszt jak waciwe lub nie
waciwe wychowanie). Spontaniczn socjalizacj mona by za J .
Chaasiskim nazwa wychowaniem przez ycie. * <1- Y -
W ramach socjalizacji potomstwa odbywa si przekazywanie
wiedzy o wiecie przyrody i spoecznym, przekazywanie umie
jtnoci instrumentalnych (posugiwania si przedmiotami bdcy
mi wytworem ludzkiej kultury, wpajanie wzorw zachowania, in
ternalizacja norm i wzorw spoecznego zachowania), wprowadza
nie w kultur (zapoznawanie z wytworami sztuki, nauki, techniki,
religii), wdraanie okrelonego systemu wartoci, ktry z kolei
stymuluje motywacj dziaania, zachowania, postpowania, wy
tycza cele indywidualne i spoeczne, podsuwa rodki ich realizacji.
Na podkrelenie zasuguje zwizany z wpajaniem (internaliza- f,
cj) systemu wartoci fakt, e w ramach rodzinnej socjalizacji po- j
tomstwa odbywa si wany z oglnospoecznego punktu widze
nia proces ideologiczno-wiatopogldowego ksztatowania dzieci. |
Z uwagi na ogromne znaczenie tego procesu mona by nawet.; 1
w ramach rodzinnej funkcji socjalizacyjnej wyodrbni ideolo-' |
giczno-wiatopogldow podfunkcj. W tych za kulturach i kra- |
jach, w ktrych religia odgrywa istotn rol w yciu rodziny |
fi4 J " 'r l k !
i spoeczestwa naleaoby dla celw analitycznych wyodrbni
podfunkcj religijn. Niektrzy socjologowie wyodrbniaj nawet
z reguy oddzieln religijn funkcj rodziny, nie ulega jednak
jak mi si wydaje wtpliwoci, e caoksztat wychowania
religijnego (w tych rodzinach, w ktrych ma ono miejsce) mieci
si w procesie rodzinnej socjalizacji. : ^ ; v
Socjalizacyjna funkcja rodziny jest niezmiernie wana dla spo-
! eczstwa. Od okrelonych postaw i wysikw rodzicw zaley
w znacznej mierze ksztat osobowoci i postpowanie jednostek
nastpnego pokolenia. Wane jest-dla spoeczestwa, eby rodzina
naleycie wypeniaa swe zadania socjalizacyjne w stosunku do
potomstwa. W naszym kraju socjalizacja rodzinna powinna by
zgodna z celami i zaoeniami ideologicznymi spoeczestwa socja
listycznego. :
Funkcja socjalizacyjna rodziny ma rwnie - obok oglno
spoecznego take aspekt niejako prywatny. Ksztatowanie
osobowoci dziecka w procesie oddziaywania rodziny ma istotne
znaczenie dla samej jednostki, ktra temu oddziaywaniu pod
lega. Osobiste losy dziecka, jego droga yciowa, sukces zale
w znacznej mierze od tego, jak zostao ono uksztatowane i przy
gotowane do ycia przez rodzin, od tego, w jakiej mierze rodzina
Troszczya si o jego przyszo. 1
Rodzina nie jest jedyn instytucj socjalizujc dzieci i mo
dzie; niemniej ze wzgldu na si i charakter swego oddziaywa
nia spenia kluczow rol w tym procesie. Urabianie osobowoci
wychowanka 18w warunkach nasyconej pozytywnymi emocjami
intymnoci, w warunkach penego zaufania jest niezwykle sku
teczne.
! : 7. Klasowa funkcja rodziny. Pochodzenie z danej rodziny
wstpnie okrela pozycj spoeczn czonkw w strukturze spo
eczestwa. Zwykle przynaleno klasowa ma wyznacza przy
naleno klasow ony i dzieci, zwaszcza jeli ta ostatnia nie
pracuje zawodowo ani te nie posiada wikszej wasnoci pry
watnej..Nieusamodzielnione wic dziecko robotnika ma robotnicz
przynaleno klasow (nie tylko pochodzenie) podobnie jak jego
nie pracujca ona. !: t .
18 Termin wprowadzony przez F. Znanieckiego.
5_Socjologia rodzi ny...
W spoeczestwach o duej ruchliwoci pionowej dzieci maj
mono zmiany swego statusu spoecznego wyznaczonego przez
rodzin pochodzenia (np. przez zdobycie wyksztacenia). W spo
eczestwach socjalistycznych jest to szczeglnie atwe.
Klasowa funkcja rodziny wyraa si rwnie w ukierunko
wanej klasow subkultur i ideologi socjalizacji potomstwa. Po
szczeglne klasy i warstwy spoeczne maj swoje specyficzne ce
chy kulturowe, ktre przekazuj swemu potomstwu. Dziecko nie
internalizuje w procesie rodzinnej socjalizacji czystej kultury
narodowej, lecz chonie j przez kultur klasow tej klasy spo
ecznej, do ktrej naley. Poprzez rodzin i innymi kanaami wy
wiera te zazwyczaj na dziecko wpyw kultura klasy panujcej.
J est rzecz oczywist, e klasowa funkcja rodziny wystpuje
tylko w spoeczestwach klasowych (zarwno antagonistycznych
jak i nieantagonistycznych).
i 8. Kulturalna funkcja rodziny. Zapoznanie modego pokolenia
z dziejami kultury danego spoeczestwa oraz jej trwaymi pomni
kami, wpojenie norm i skali wartoci, przekazywanie dziedzictwa
kulturowego, dbao o przeycia estetyczne rodziny, nauczenie
modziey korzystania z treci kulturowych i omawianie ich w gro
nie rodziny (np. wsplne ogldanie i komentow.anie programu
telewizyjnego, dyskusja nad przeczytan ksik).
Naley tu odrni ycie kulturalne rodziny jako caoci od
ycia kulturalnego poszczeglnych jej czonkw, ktre toczy si
poza rodzin poprzez osobny, indywidualny kontakt poszczegl
nych jednostek z instytucjami kulturalnymi (kino, teatr, sala kon
certowa itp.). j
j, 9. Rekreacyjno-towarzyska funkcja rodziny. Dom rodzinny
jako miejsce wypoczynku, dbao wszystkich czonkw o dobr
atmosfer w rodzinie i Onawizywanie kontaktw towarzyskich
przez osoby wchodzce w jej skad.
Okrelona przez F. Znanieckiego ludzka potrzeba oddwi
ku spoecznego wyraa si w wystpujcej u kadego czo
wieka (zdrowego psychicznie) dnoci do utrzymywania zayych,
nieformalnych kontaktw z niewielkim krgiem osb. Tego'ro
dzaju kontakty s niezbdne dla utrzymania rwnowagi psychicz
nej, dla uniknicia poczucia osamotnienia, dla psychicznego od
prenia, wypoczynku. Potrzeba ycia towarzyskiego nierzadko
jest zaspokajana przez utrzymywanie bliszych stosunkw z nie-
krewnymi. Niemniej potrzeby rekreacyjno-towarzyskie mog by
i s zwykle zaspokajane rwnie w krgu krewnych, zwaszcza
bliszych zarwno mieszkajcych pod jednym dachem, jak
i w gronie krewnych rozproszonych przestrzennie (nie na tyle
jednak, aby to utrudniao kontakty osobiste). Odwiedzanie rodzi
cw, braci, sistr jest powszechnie praktykowane i to nie wy
cznie z poczucia rodzinnej powinnoci czy ze wzgldu na uczucia
rodzinne. Element ycia towarzyskiego, ch urozmaicenia sobie
czasu te odgrywa tutaj istotn rol. Podobnie jest w rodzinie
rnaej (dwupokoleniowej). Maonkowie oraz ich starsze dzieci
mog stworzy atmosfer przyjemnych stosunkw towarzyskich,
jeli nie ma midzy nimi staych konfliktw wewntrznych.
Dom rodzinny jest poza tym miejscem wypoczynku po pracy
oraz innych wszelkiego rodzaju pozadomowych obowizkach. Spo
kj, wyczno domu rodzinnego, speniaj w stosunku do jed
nostki istotn rol, ktr socjologowie nazwali funkcj psycho-
higieniczn. W domu nastpuje rozadowanie napi psychicz
nych powstaych w yciu pozarodzinnym, co ma bardzo istotne
znaczenie dla utrzymania rwnowagi psychicznej czowieka.
10. Emocjonalno-ekspresyjna funkcja rodziny. Najistotniejsze
emocjonalne potrzeby czonkw rodziny oraz ich potrzeba wyra
ania swej osobowoci. ;.V '- h : ;-
Potrzeba towarzyska wyraa si w chci posiadania niezbyt
szerokiego krgu zaprzyjanionych osb (czy rodzin), znajomych
i yczliwych, stwarzajcych klimat urozmaicenia w trakcie kon
taktw z nimi, chccych nas zrozumie i szukajcych zrozumienia
dla swoich spraw i pogldw. Tych potrzeb nie mog zaspokoi
tylko czonkowie rodziny. J ednak emocjonalno-eksprsyjne po
trzeby jednostki zwizane' ze wspyciem rodzinnym s czym
wicej ni potrzeb kontaktw towarzyskich. Chodzi tutaj o uzy
skanie cakowicie intymnego oddwiku psychicznego, ktry poza
gronem najbliszej rodziny jest na og nieosigalny, pominwszy
moe nieliczne przypadki wieloletnich, niezwykle gbokiefyi trwa
ych przyjani czy dugotrwae nieformalne zwizki erotyczne
spojone uczuciem prawdziwej-mioci (w tym ostatnim wypadku
mamy jednak do czynienia z nieformalnym maestwemj^Kady
normalny czowiek odczuwa potrzeb posiadania krgu jbli-
67
szych osb, ktre by kocha i przez ktre byby kochany. Zazwy
czaj rodzina najpeniej zaspokaja t potrzeb. Wystpujcy w po
mylnie uoonym maestwie zwizek uczuciowy midzy wsp
maonkami, wzajemne zwizki uczuciowe midzy rodzicami
a dziemi oraz midzy rodzestwem, czy te nawet powizania
uczuciowie zachodzce w ramach trzech pokole to s czyn
niki zaspokajajce denia do oddwiku psychicznego, emocjo
nalnego. Z kolei owo zaspokojenie jest jedn z istotnych przesa
nek szczcia osobistego.
Do emocjonalnego zaspokojenia partnerw w maestwie nie
jest konieczna wielka czy prawdziwa mio. Wystarczy zwy
ky ludzki sentyment wynikajcy z codziennego wspycia i wza
jemnej akceptacji, umiejtno obcowania ze sob, wzajemne zro
zumienie i zaufanie. Niemniej gboka mio jest zawsze w ma- *
estwie czynnikiem podanym.
Zaspokojenie potrzeby ekspresji odbywa si w rodzinie dziki
interakcji osobowoci wspmaonkw (i nie tylko wspmaon
kw) oraz dziki permanentnej wymianie psychicznej. Czowiek
'odczuwa potrzeb manifestowania swojej osobowoci, ekspono- [
wania swej indywidualnoci, swoich postaw i pogldw wobec
bliskiego mu odbiorcy, ktry rejestrowaby w swej wiadomoci
intymn stron bliskiej osoby, ocenia j, emocjonalnie afirmowa
i intelektualnie akceptowa. W maestwie proces ten moe przy- j .
bra posta obustronnej interakcji, wzajemnego, dwustronnego
zaspokajania potrzeby ekspresji (np. otrzymywanie i okazywanie j
mioci). To samo moe mie miejsce w relacji rodzice dzieci,
zwaszcza dzieci starsze^Nie mona cakowicie wykluczy zaistnie
nia tego rodzaju procesw w kontaktach pozarodzinnych, jednak
dotychczas spotykamy si z nimi najczciej wanie w ramach
wspycia rodzinnego. [
Nie bez wpywu na emocjonalno-ekspresyjne satysfakcje |
i zwizki w rodzinie jest puczucie wsplnoty intelektualnej, na- |
bierajce szczeglnego znaczenia w maestwach osb cechuj- i
cych si znacznym stopniem rozwoju umysowego. p
Emocjonalna funkcja rodziny zapewnia take jej czonkom po- >
czucie oparcia i bezpieczestwa. Czonek rodziny, moe. liczy na ;
jej pomoc i solidarno, materialn i psychiczn rn oczy- !
wicie w rnych epokach i warunkach, a take zalen od formy j
rodziny i stopnia pokrewiestwa. Emocjonalno-ekspresyjna funk
cja rodziny przechodzi kolejne przemiany, a ostatnio szczeglnie
zyskuje na znaczeniu.
Funkcje rodziny moemy traktowa jako narzdzia analizy
zmiennych jej form oraz dziaa.
Wedug W. F. Ogbuma wszystkie funkcje rodziny mona po
dzieli na trzy zasadnicze grupy: funkcje ekonomiczne, spoeczne
i psychologiczne19. Podzia ten nie wyodrbnia funkcji, biolo
gicznych, ktrych jednak nie mona identyfikowa z psycholo
gicznymi, mimo wyranych zwizkw aktywnoci biologicznej
z psychologiczn. Okrelenie funkcje spoeczne wydaje si by
za oglne i poza funkcjami biologicznymi wszystkie pozostae
mogyby ostatecznie by objte tym pojciem. Poza tym w rodzi
nie funkcji psychologicznych nie sposb oddzieli od funkcji spo
ecznych, w maej' grupie bowiem zjawiska psychologiczne i socjo
logiczne cile si ze sob cz, splataj, tworzc przewanie
jeden proces. , =
Biorc pod uwag wszystkie powysze fakty naley funkcj
rodziny sklasyfikowa nastpujco:
I. Funkcje biopsychiczne:
1) funkcja prokreacyjna,
2) funkcja seksualna. -
II. Funkcje ekonomiczne:
1) funkcja materialno-ekonomiczna, /
2) funkcja opiekuczo-zabezpieczajca.
III. Funkcje spoeczno-wyznaczajce: ? '
1) funkcja klasowa, -
2) funkcja legalizacyjno-kontrolna.
IV. Funkcje socjopsychologiczne: ,
1) funkcja socjalizacyjna,
2) funkcja kulturalna,
3) funkcja rekreacyjno-towarzyska oraz
4) funkcja emocjonalno-ekspresyjna.
Poszczeglne funkcje rodziny s jedn z najistotniejszych pod
staw okrelenia wizi w rodzinie, a take w pewnej mierze pod
19 W. Fv Ogburn, The Changing Functions of the Family, w: I. T. Lan-
dis i M. G. Lajidis (red.), Readings in Marriage and the Family, New York
1953, s. 20 - 21.
69
staw okrelenia wizi rodziny z otoczeniem spoecznym. Ericksen
za Ogburnem stwierdza, e tradycyjna amerykaska rodzina jest
podtrzymywana przez pi wizi: ekonomiczn, zabezpieczajc,
rekreacyjn, wychowawcz oraz wynikajc ze spoecznej po
zycji 20. Dostrzegamy wyranie, e przyporzdkowuje si tu po
szczeglnym funkcjom poszczeglne wizi. Postpowanie to wy
daje si suszne, gdy wyznaczone przez funkcje wane kierunki
dziaania i wspycia czonkw rodziny musz prowadzi do po
wstawania midzy nimi wizi paralelnych w stosunku do poszcze
glnych funkcji. Wyrnimy wic dziesi podstawowych typw
wizi w rodzinie odpowiadajcych wymienionym uprzednio
funkcjom: wiz ekonomiczn, opiekucz, krwi, seksualn, kontrol
n, klasow, socjalizacyjno-wychowawcz, kulturaln, towarzy
sk, emocjonalno-ekspresyjn. Znaczna odpowiednio rodzajw
funkcji i wizi jest argumentem przemawiajcym za istnie
niem cisego zwizku midzy struktur rodziny a jej funkcjami,
midzy grupowym a instytucjonalnym aspektem rodziny. Zna
lazo to swj wyraz w terminologii i siatce pojciowej socjologii
rodziny. Pojciem nadrzdnym, scalajcym w stosunku do struk
tury rodziny i jej funkcji jest pojcie systemu spoecznego
Przez system rodziny rozumiemy wzajemne stosUnki jej po
szczeglnych czonw, wzajemne zwizki strukturalne i funkcjo
nalne oraz wzajemne zwizki midzy struktur a funkcj 21.
Z nieco innego punktu widzenia system rodziny to mniej wi
cej tyle, co struktura rodziny w dziaaniu.
Wan spraw jest zwizek midzy zachowaniami czonkw
20 E. G. Ericksen, Urban Behavior, New York 1954, s. 315. Zwizek
midzy wizi wewntrz rodziny a jej funkcjami podkrela porednio
A. G. Charczew piszc: wyrazem wizi w stosunkach wzajemnych midzy
czonkami rodziny ^est solidarno rodzinna, ktra ley u podstaw wszyst
kich form rodzinnej pomocy wzajemnej od ekonomicznej do moralno-
-psychologicznej. (A. G. Charczew, op. cit. s. 51).
!1 M. F. Nimkoff, Comparative Family Systems, Boston 1965, s. 13. Za
prezentowane pojcie systemu rodziny nie ma nic wsplnego z pojciem
systemu spoecznego skonstruowanym przez Parsonsa, zawierajcym- ele
menty teleologiczne. Pojcie system rodziny naczy w moim. rozumieniu
tylko tyle, ile wynika z wyranie sprecyzowanej1definicji i-do-owj defi
nicji niczego domylnie dodawa nie naley szczeglnie w duchu par-
sonsowskim. *
rodziny a systemem rodziny. Struktura rodziny, jej wewntrzna
organizacja, podzia pracy, definicje rl spenianych, przez jej
czonkw wyznaczaj zachowanie jej czonkw. J ednake waniej
szy wpyw od struktury rodziny na zachowanie jej czonkw wy
wiera wi spoeczna istniejca w rodzinie 22. J . Szczepaski
szczeglnie podkrela rol emocjonalnych elementw'wizi, ktre
w rodzinie odznaczaj si przewanie du si i dlatego s sku
tecznymi' regulatorami zachowa. Poza tym cay normatywno-
-aksjologiczny system rodziny okrela ramy zachowa jej czon
kw. Normy rl spoecznych i akceptowane regulatory podziau
pracy, zasady wzajemnych powinnoci Czonkw rodziny wobec
siebie w rnych okolicznociach jak i zasady zachowania si
wobec krgw pozarodzinnych, zasady motywacji lece u pod
staw realizacji norm i sia oddziaywania tych zasad wszystko
to ukierunkowuje zachowanie jednostki, jej dziaania i denia.
Rodzina jest dla czowieka tak zwan grup podstawow, to
znaczy grup, z ktr osobowo jednostki jest cile zwizana,
zwaszcza w aspekcie penienia wanych rl spoecznych (rola
ma, ojca, ony, matki, ywiciela rodziny itp.). Grupa podsta
wowa wyznacza gwnie obiektywne ramy zachowania czo
wieka w okrelonych, ustabilizowanych warunkach strukturalno-
-funkcjonalnych. Subiektywnym; wyznacznikiem rodzinnopoehod-
nych zachowa czowieka jest rodzina jako grupa odniesienia
jednostki.
Prawidowo uksztatowana rodzina jest dla normalnej jed
nostki tzw. grup odniesienia, z ktr wiadomie i mdcno iden
tyfikuje si ona jako jej czonek i reprezentant, wsptworzy
i przyjmuje kultywowane w niej pogldy, postawy/ obyczaje,
wzory zachowania i postpowania. Reguy i nakazy ,ycia;rodzin
nego staj si zinternalizoWanymi reguami i nakazami jej czon-r
ka. Rodzina wywiera wic istotny Wpyw na weWntrzrodzinne
a take i eWntrzrodzinne zachowanie oraz postpowanie nale
cego do niej osobnika. Oczywicie czstotliwo i wzajemne re
lacje tych zachowa zale ju od cech osobowoci jednostki,
zachowa innych czonkw rodziny, materialnych i kulturalnych
warunkw ycia rodziny oraz od okolicznoci zewntrznych. Ob-
.** J. Szczepaski, op. cit. s. 340.
serwujemy niekiedy wyamywanie si jednostki spod dziaania
norm, wzorw i ideologii wasnej rodziny, s to jednak wypadki
rzadsze, powodowane zazwyczaj dodatkowymi czynnikami (nika
wi midzy osobnicza w danej rodzinie, konfliktowa niemono
uzgodnienia norm i wzorw zachowa, nieprawidowo uksztato
wana osobowo, silne przeciwstawne wpywy pozarodzinne itp.)-
W tych wypadkach maleje rola rodziny jako grupy odniesienia.
Warto rwnie pamita i o tym, e osobowociowe i spoeczne
cechy jednostki wpywaj na charakter rodziny, jej tryb ycia
i wewntrzrodzinne interakcje.
Dotychczas interesowalimy si zobiektywizowanymi zacho
waniami czonkw rodziny. Nie sposb jednak pomin rodzin
nej wiadomoci ludzi, cile subiektywnych aspektw ycia ro
dzinnego. Niezalenie od tego, e ludzie yj w grupach rodzin
nych i rodzinnie si zachowuj, maj okrelone wyobraenia
dotyczce poprawnych zachowa w rodzinie, treci rl wewntrz-
rodzinnych, hierarchii pozycji spoecznych, .wykonywania poszcze
glnych funkcji przez rodzin. Maj okrelone pogldy i opinie
dotyczce wzorowego ycia rodzinnego. Za podstawowe narzdzie
analizy wiadomoci rodzinnej przyjmiemy za A. Koskowsk
tzw. model23.
A. Koskowsk precyzuje pojcie modelu przez porwnanie go
z pojciem wzoru. Wzr zachowania, dziaania jest odzwierciedle
niem rzeczywistego, regularnie powtarzalnego przebiegu zjawisk
ycia rodzinnego. Wzr jest wic ustabilizowan struktur real
nego zachowania i dziaania poszczeglnych czonkw rodziny ,
w okrelonych sytuacjach.
Natomiast z chwil kiedy od dziedziny bezporedniego dzia
ania przechodzimy do refleksji i odbicia regularnoci zachowania
w symbolicznym ujciu jakiegokolwiek rodzaju, pojcie wzoru
zostaje zastpione przez pojcie typu lub modelu. Modelem bd
[...] nazywa kontynuuje dalej A. Koskowsk sowne, obra
zowe lub jakiekolwiek symboliczne przedstawienie ludzkiego za
chowania (instytucji, osobowoci) mogce suy za przykad
i przedmiot odniesienia ocen, i skonstruowane dla praktycznych
!S A. Koskowsk, Wzory i modele w socjologicznych badaniach ro
dziny, Studia Socjologiczne 1962, nr 2. '
72
celw spoecznych 24. Koskowsk dodaje jeszcze, e s to mo
dele odnoszce si do procesw spoecznych, konstruowane przez
samych uczestnikw tych procesw zainteresowanych ich prze
biegiem 25. Przykadowo: modelami zjawisk rodzinnych s zda
nia czonkw rodzin charakteryzujce wzorowego ma, wzorow
on, wzorowe dziecko, wzorowe maestwo. Nie chodzi tu oczy-
| wicie o to, jaki powinien by wycznie wasny m, czy wy-
|' cznie wasna ona, lecz m i ona w kadej rodzinie czy rodzi-
nie okrelonego typu. ; -
| W powyszych wypadkach proponowabym uywanie terminu
wiadomociowy model dla podkrelenia jego subiektywnego
, charakteru, gdy sowo model bywa w socjologii uywane take
w innych znaczeniach. Oprcz modelu wiadomociowego propo
nuj wyrnienie jeszcze dwch rodzajw modeli: modelu ideali-
zacyjnego oraz modelu przyszociowego,
i Model idealizacyjny rodziny 26odnosi si do teoretycznej, sche-
! matycznej konstrukcji, ukazujcej najczciej spotykan posta
j okrelonego typu rodziny i przejaskrawiajcej nawet najbardziej
j istotne jej cechy. Owa abstrakcyjna konstrukcja moe nie mie
j ani jednego takiego realnego odpowiednika wrd swych desygna-
j tw, ktry byby z ni idealnie tosamy. Mona np. mwi o wy-
[. idealizowanym modelu rodziny patriarchalnej, ktrego w peni
I. nie^wyczerpuje aden z realnie istniejcych w yciu spoecznym
wariantw tej rodziny. Konstruowanie tego rodzaju modeli jest
bardzo korzystne z badawczego punktu widzenia, uatwia bowiem'
; proces uoglniania, znalezienie prawidowoci i budow teorii.
I Przyszociowy model rodziny to prognostyczny obraz ro-
; diny przyszoci skonstruowany w oparciu analiz aktualnego
stanu rzeczy i znajomo prawidowoci przeobrae.
wiadomociowe modele dotyczce ycia rodzinnego mog by
| mniej lub bardziej zgodne a nawet tosame z obowizujcymi
w danym rodowisku spoecznym wzorami (realnych zachowa).
84 Ibidem, s. 50. .
MIbidem, s. 51. ' l , . .
* Modelu idealizaeyjnego nie naley utosamia z weberowsk kon
cepcj typu idealnego susznie skrytykowan przez poznask szko
metodologiczn. Model idealizacyjny pojmowany jest przeze mnie zgodnie
z zaoeniami tej szkoy.
I stnieje hipoteza, e im jakie rodowisko, region czy spoecze
stwo podlega szybszym przemianom* tym wiksze bywaj w nim
rozbienoci midzy wiadomociowymi modelami a wzorami
(i vice versa). Utrwalony w jakim rodowisku og wiadomocio
wych modeli dotyczcych ycia rodzinnego wraz z uznawanym
i uywanym w praktyce spoecznej systemem wartoci rodzinnych
moemy zgodnie zreszt z istniejcymi ju prbami nazwa
ideologi rodziny (dotyczc spraw rodzinnych).
Przegld form ycia rodzinnego
Niniejszy podrozdzia prezentuje syntetyczny, poczony z kla
syfikacj przegld form ycia rodzinnego. Stwierdzilimy ju nieco
wczeniej, e poszczeglne typy spoeczestw i ich kultury kszta
tuj i modyfikuj formy ycia rodzinnego, o czym naley pami
ta ledzc zrnicowanie tego ycia 27.
Przytoczona na wstpie niniejszego rozdziau definicja rodziny,
skonstruowana przez J . Sirjamaki, jest na tyle szeroka, e obej
muje wszelkie formy egzystencji rodziny we wszystkich epokach.
Autor eksponuje w definicji cztery podstawowe funkcje zawsze
i wszdzie speniane przez rodzin (zaspokajanie popdu seksual
nego, zaspokajanie elementarnych potrzeb yciowych oraz rodze
nie i wychowywanie dzieci).
Rodzin mona rwnie okreli ze wzgldu na charakter wizi
czcych jej czonkw. Z tego punktu widzenia rodzina jest to
zbiorowo ludzi powizanych ze sob wizi maestwa, pokre
wiestwa, powinowactwa lub adopcji.
W ramach w ten sposb rozwaanej rodziny mona wyr
ni Szereg strukturalnych konfiguracji powizanych z ukadem
funkcji i wizi. Znajc ju funkcje rodziny warto z kolei zainte-
27 Typologia rodzin jest rozwaana jako wynik wpywu na poszcze
glne typy rodzin spoecznych norm [.,.] rzdzcych maestwem, seksualn
satysfakcj, emocjami, reprodukcj, legalnoci urodzin, miejscem zamiesz
kiwania po lubie, podziaem, konsumpcj .i wyksztaceniem!'."- J. Mogey,
Family and Communi ty in Urban-Industrial Societies, w: H. T. Christensen
(red.), Handbook of Marriage and the Family. Chicago 1964, s. 511.
74
resowa si gwnymi rodzajami jej instytucjonalnej wizi, rni
cujcymi krgi krewnych i zwizki midzy nimi.
i Wyrniamy pokrewiestwo rzeczywiste i zastpcze. Z pokre
wiestwem rzeczywistym mamy do czynienia wwczas, gdy osob
nicy poczeni s biologicznym zwizkiem krwi, ktry w danej
kulturze uznawany jest za pokrewiestwo. Z socjologicznego
punktu widzenia krewnymi mog te by ludzie nie poczeni
de facto biologicznym zwizkiem krwi, ale w danej kulturze
uwaani za krewnych i traktowani w spoecznym dziaaniu jako
krewni spoeczni i biologiczni (np. biologiczny syn innego m
czyzny traktowany jako biologiczny i spoeczny syn ma swej
matki)28. Pokrewiestwo zwaszcza blisze nakada zazwy
czaj na ludzi okrelone uprawnienia i obowizki.
Pokrewiestwo zastpcze wystpuje wwczas, kiedy nie ma
co do tego wtpliwoci, e dani osobnicy nie s ze soj biolo
gicznie spokrewnieni, a mimo to znajduj si w jednej wsplnocie
czy grupie rodzinnej, przy tym nie s powinowatymi. Zasadnicz
form spowodowania pokrewiestwa zastpczego jest adopcja po
legajca na przyjciu do krgu rodzinnego osoby obcej i uznanie
jej za krewnego (np. usynowienie obcego chopca). Wspczenie
w krgu kultury europejskiej wystpuje zazwyczaj jedynie adop
cja cudzych dzieci (najczciej osieroconych) wyraajca si w na
daniu statusu wasnego syna lub wasnej crki wraz ze. wszystkimi
wicymi si z tym uprawnieniami (i obowizkami). Adopcji
takiej dokonuje si sdownie. W pewnej mierze pokrewiestwo
zastpcze znajdowao niegdy swj wyraz w tzw. pobratymstwie.
Dwch niespokrewnionych biologicznie - osobnikw wchodzio
W spoeczny zwizek pokrewiestwa czy quasi-pokrewiestwa
braterskiego z jednoczesnym podjciem wobec siebie obowizkw
czy zobowiza rodzinnych (wzajemna pomoc materialna w okre
lonych warunkach, wzajemna obrona, opieka naci krewnymi
w razie potrzeby). Na miejsce rozpadajcych si wsplnot rodzin
nych powoywano wsplnoty skadajce si z ludzi obcych, ale
wzorowane na, instytucji rodziny, z zastosowaniem jej norm
i WZOrW.
28 NaYzjawisko pokrewiestwa spoecznego zwrci szczegln uwag
S. Ossowski, Wi spoeczna i dziedzictwo krwi, Dziea, t. II, Spoeczna
rola mi t w etnicznych, Warszawa 1966, s. 110.
j W ramach krgu rodzinnego moe wystpowa jeszcze zwizek
powinowactwa. Powinowaci to osobnicy wchodzcy w skad
szerszej rodziny nie na zasadzie pokrewiestwa lub adopcji,'lecz
na skutek maestwa innych swych krewnych. Najbardziej ty
powe przykady wspczesnych powinowatych: szwagier (m sio
stry lub brat ony czy ma), szwagierka (ona brata lub siostra
ma czy ony), te (ojciec ma lub ojciec ony), teciowa (matka
ma lub matka ony), zi (m crki), synowa (ona syna).
.. Wi maeska powstaje midzy osobami, ktre zawary zwi-
/ zek maeski. De facto mamy tu do czynienia z powinowactwem
pierwszego stopnia, gdy wspmaonkowie pominwszy jakie
wyjtkowe wypadki nie s ze sob biologicznie spokrewnieni.
Ze wzgldu jednak na niezwykle bliski zwizek ma i ony
(take ze wzgldu na wsplne dzieci) wspmaonkw traktuje
si konwencjonalnie jako bardzo bliskich krewnych (pierwszego
stopnia).
Rozrnia si pokrewiestwo w linii wstpnej (rodzicedziad-
kowie-^pradziadkowie) oraz w linii zstpnej (rodzicedzieci
wnukiprawnuki). Oprcz tego wyrniamy pokrewiestwo w li
nii bocznej (rodzestwo, ciotki, wujowie, stryjowie, kuzynowie
rnych stopni).
Oddziela si take zwykle bliszych od dalszych krewnych.
Zasady bliskoci pokrewiestwa byy odmienne w rnych spo
ecznociach. We wspczesnej Polsce do zbiorowoci bliszych
krewnych zaliczamy tych wszystkich, ktrzy s w stosunku do
siebie w jednej z nastpujcych relacji: rodzice (matka i ojciec)
dziecko, brat (siostra)brat (siostra), dziadek (babka)wnuk
(wnuczka) i konwencjonalnie mona. Pozostae stosunki po
krewiestwa to stosunki zachodzce midzy dalszymi krewny
mi. Ten podzia jest w zasadzie aktualny dla wszystkich krajw
Europy i Ameryki Pnocnej z tym, e w szeregu krajach
' zwizek midzy dziadkami a wnukami bywa mniej intensywny
ni w Polsce (szczeglnie uwidacznia si to w Stanach Zjedno
czonych), w zwizku z czym relacja dziadkowiewnuki mogaby
s i znale poza krgiem bliszego, pokrewiestwa).
Warto jeszcze zwrci uwag na krewnych drugiego stopnia
(wujowie, ciotki, stryjowie, najblisi kuzyni : tzn. dzieci braci
pzy sistr naszych rodzicw). J akkolwiek zaliczamy ich do dal
szej rodziny, wyrniaj si jednak wrd tej zbiorowoci nieco
bliszym'z nami zwizkiem. Poza nimi s ju tylko zupenie da
lecy krewni; wielu z nich nie zna si niejednokrotnie osobicie.
Klasyfikujc formy ycia rodzinnego naley podkreli, e bar
dzo istotne jest wyrnienie tzw. rodziny maej (dwupokolenio
wej) z wyodrbnionym w jej ramach maestwem, rodziny duej
(wielkiej) zwanej niekiedy famili oraz szerszej zbiorowoci
krewnych.
Zalkiem penej rodziny jest maesPuo. Wedug W. N. Ste-
phensa maestwo jest to spoeczny, legalny seksualny zwizek,
rozpoczynajcy si publicznym obwieszczeniem i zobowizaniem,
i podejmowany z myl, o jego trwaniu. Umowa maeska okrela
oboplne prawa i obowizki wspmaonkw oraz prawa i obo
wizki dotyczce wzajemnych stosunkw midzy wspmaonka
mi a ich przyszymi dziemi 29. Bardzo podobnie okrela mae
stwo Charczew 30. Wydaje si, e w definicji Stephensa brak jest
bliszego okrelenia celw maestwa; dlatego warto j uzupeni
drug definicj, kadc nacisk na cele omawianej instytucji,
krelc zarys jej spoecznego funkcjonowania. i
Maestwo jest legalnym, wzgldnie trwaym/ zwizkiem ko
biety i mczyzny powoanym w celu wsplnego poycia, wsp
pracy dla dobra rodziny, a wic gwnie wychowywania dzieci
oraz wzajemnej pomocy. W gr wchodz tu rwnie wzajemne
satysfakcje emocjonalne.
Maestwo wystpowao i wystpuje w rnych formach.
Oglnie dzielimy maestwo na poligamiczne, zrzeszajce wicej
ni dwoje wspmaonkw oraz monogamiczne, legalizujce ma
eskie wspycie jednego mczyzny z jedn kobiet.
Z kolei w ramach poligamii rozrniamy maestwa polian-
dryczne sankcjonujce zwizek jednej kobiety z grup mczyzn
oraz maestwo poliginiczne uprawniajce jednego mczyzn do
maeskiego wspycia z grup kobiet31.
29 w . N. Stephens, The Family in Cross-Cultural Perspective, New
York 1964, s. 5. : : U
80 A. G. Charczew, op. cit., s.. 48.
I -' 81 W polskiej literaturze socjologicznej spotykamy si niekiedy z nieco
* innym zastosowaniem przytoczonej terminologii. Mianowicie terminu ma
estwo poliginiczne uywa si w znaczeniu szerszym dla okrelenia wszel-
Historia zna rwnie tzw. maestwa parzyste, bdce mniej
trwa, atwo rozerwaln form instytucjonalnego zwizku jedne
go mczyzny z jedn kobiet, ktry to zwizek poza tym zazwy
czaj uprawnia mczyzn do utrzymywania oficjalnych poza-
;maeskich kontaktw seksualnych.
Obok zalegalizowanych, formalnych maestw zdarzaj si
rwnie niezalegalizowane maestwa faktyczne, wynikajce je
dynie z prywatnej umowy wspmaonkw, Maj one dzieci,
wsplne mieszkanie, wsplny majtek domowy. W niektrych
krajach Ameryki rodkowej i Poudniowej spotyka si du liczb
tego rodzaju maestw akceptowanych zreszt przez opini pu
bliczn.
Niekiedy akcentuje si nadmiernie seksualn wi maesk
i seksualn funkcj nie doceniajc innych maeskich bardzo
istotnych wizi i funkcji. Mwi si na przykad o rzekomym za
nikaniu monogamii maeskiej z uwagi na wzrost pozamae-
skich kontaktw seksualnych eliminujcych wyczno seksualn
wspmaonkw. Tego rodzaju interpretacj przytoczonej sytuacji
naley uzna za wysoce niesuszn. Naruszenie wizi seksualnej
maestwa nie wiadczy o zaniku czy znikniciu monogamii.
Oprcz wizi seksualnej, wspmaonkw wie szereg innych
bardzo wanych Wizi od materialno-ekonomicznej i rodzicielskie]
poczwszy, a na emocjonalno-ekspresyjnej skoczywszy. I stnieje
poza tym prawnie i obyczajowo zaakceptowana instytucja ma
estwa monogamicznego funkcjonujca niepodzielnie w naszym
kraju i wielu innych. Mimo zmian w obyczajowoci (innej zasady
doboru maonkw itp.) instytucja maestwa utrzymuje si na
dal i nie traci na znaczeniu. Oglnie przywizuje si wielk wag
d wizi materialno-ekonomicznej, rodzicielskiej, spoecznej i so-
cjopsychicznej w maestwie. Zesp tego rodzaju wizi nie obej-
' /
kich zwizkw niemonogaraicznych, natomiast termin rodzina poligamicz
na stosuje si w Znaczeniu wszym odnoszc go jedynie do zwizku:
jednego mczyzny z grup kobiet (odwrotne uycie terminw). Tego ro
dzaju uycie terminw kci si z etymologicznym znaczeniem zawartych
w nich sw. Waciwsze jest przyporzdkowanie terminw zaprezfito-
wane w niniejszej ksice bdce w zgodzie z konwencj terminologiczn
T. Szczurkiewicza, W. J. Goodea i wielu innych scjlogw ,(zob. T ; Szczur
kiewicz, Rodzina w wietl e etnosocjologii, w: Studia socjologiczne, Warsza
wa 1969, s. 245).
muje w krgu kultury europejskiej wikszej liczby mczyzn
i kobiet ni para. W niektrych spoeczestwach europejskich
spotykamy si z nielicznymi ekscentrycznymi przypadkami, e
wsplnot materialno-domow, ekonomiczn, seksualn i rodzi-
cielsk twory zesp zoony np. z mczyzny i trzech kobiet (lub
kobiety i trzech mczyzn), czy trzech kobiet i trzech mczyzn -
jest to jednak bardzo rzadkie zjawisko. Naley szczeglnie pod
kreli spoeczny ,charakter maestwa i odci si od skrajnie
biologistycznych czy biopsychologicznych jego interpretacji. Tego
rodzaju jednostronno krytykowa ju Hegel32.
W ostatnich czasach w Szwecji i Stanach Zjednoczonych zda
rzaj si nieliczne przypadki tzw. maestw grupowych. Polegaj
one na tym, e kilku lub kilkunastoosobowa grupa mczyzn
i kobiet podejmuje wsplnie ycie maeskie i rodzinne. W tego
rodzaju grupie seksualnie wspyj na og wszyscy mczyni
z wszystkimi kobietami, a role ojca i matki w stosunku do uro
dzonych w grupie dzieci podejmuj wszyscy kontaktujcy si ze
sob seksualnie jej czonkowie pierwszego pokolenia (ci/ ktrzy
zaoyli rodzin). Prowadzi si wsplne gospodarstwo domowe,
dochody czonkw rodziny zasilaj wspln kas. Rodzinna wi
uczuciowa czy wszystkich czonkw grupy, uczucie zazdroci
nie jest tolerowane. Przypadkw tego rodzaju spotyka si bardzo
niewiele. Poza tym Stany Zjednoczone i Szwecja s krajami o bar
dzo rozlunionej sieci nieformalnych wizi spoecznych, w pew
nym sensie krajami ludzi-monad, ludzi-atomw, krajami, w kt
rych jednostka ludzka czuje si do osamotniona. Wobec rozpadu
wielu wsplnot, struktur nieformalnych, jedynie rodzina maa,
dwupokoleniowa jest tam ostoj osobowociowej wsplnoty i eks
presji, rezerwatem intymnych zwizkw i uczu. J ak wiadomo,
maa rodzina jest obecnie nieliczna, trzy-, cztero- lub najwyej
picioosobowa. Moe wic niektrzy ludzie odczuwajc samotno
w wielkoprzemysowym, zurbanizowanym i zatomizowanym spo
eczestwie kapitalistycznym poszerzaj krg bliskich, by zwik
szy liczb intymnych, emocjonalnych czy intelektualno-emocjo-
'** Zob. A. G. Charczw, op. ,cit., s. 29. Warto z kolei przytoczy, e
np. wedug Goodea w maestwie waniejsze s sprawy zwizane z wy
chowywaniem dzieci ni problemy seksualne, W. J. Goode, The Family,
Prentice Hall 1964, s. 21.
nalnych zwizkw. Na korzy tej interpretacji mgby prze
mawia fakt, e w Szwecji czynione s niekiedy nawet za
porednictwem ogosze w prasie prby sztucznego dobrania
sobie brakujcych krewnych (rodzicw, cio, wujkw itp.). Chodzi
tu o znalezienie ludzi, ktrzy chcieliby przyj proponowane im
rodzinne rol e'i wej w wynikajce z tych rl intymne zwizki
z projektodawc, z tych samych pobudek, co on (poszukiwanie
bliskich ludzi).
Wspczenie poligamia wystpuje o wiele rzadziej ni mono
gamia i to gwnie w niektrych krajach Azji i Afryki, na Poli
nezji i wrd tubylcw Australii. Wszystkie jednak najwiksze
i due kraje obecnie akceptuj monogami caa Europa i Ame
ryka, znaczna cz Azji (wikszo ludnoci). W XX wieku w sze
regu krajach (np. w krajach Azji Mniejszej) zniesiono oficjalnie
i formlnie wieloestwo.
Maestwo stanowi trzon, penej rodziny maej; (dwupokole- !
niowej). Maa rodzina jest mniej lub bardziej trwaym zwizkiem
"ma i ony z dziemi (lub bez dzieci), albo te zwizkiem sa
motnego mczyzny, lub samotnej kobiety z dziemi 33. Definicja
ta odnosi si zarwno do rodzin maych penych, skadajcych si
z ma, ony i ich dzieci, jak i do maych rodzin niepenych, gdzie
brak jest jednego ze wspmaonkw lub nie ma dzieci. Mae
stwo bezdzietne moe wic by te nazwane niepen rodzin
ma. Typowa, najczciej spotykana niepena rodzina maa obej
muje matk z dziemi (czy dzieckiem) lub ojca z dziemi. Pena
rodzina maa moe ulec zdekompletowaniu i przeksztaceniu w ro
dzin niepen przez mier lub odejcie jednego ze wspmaon
kw lub przez mier ostatniego czy jedynego dziecka. Rodzina
niepena moe przeksztaci si w pen ma dziki urodzeniu si
w maestwie dziecka (lub dwiki adopcji przez maestwo
dziecka czy dzieci), albo te przez powtrne maestwo opieku-
f na dzieci.
Pen rodzin ma mona nazwa spoecznym systemem
^ opartym na maestwie i na umowie maeskiej, wczajc
uznanie praw rodzicielskich i powinnoci, wsplne zamieszkiwanie
I j | ma, ony i dzieci oraz wzajemne ekonomiczne i pozaekonomicz-
* " ** W. F. Ogburn, M. F. Nimkoff, Sociology, New York 1946, s. 698. j
- - / ; A
*;. _ ' i * 'j
ne [Z, T.] obowizki midzy mem a on a4. Do wyliczonych
powyej cech penej rodziny maej mona za E. W. Burgessem
i H. J . Lockem doda jeszcze wspoddziaywanie na siebie osb
penicych rol ma, ony, syna, crki, brata i siostry oraz
wsplnot kulturaln rodziny 3S. A. G. Charczew pisze o realizacji
funkcji oglnospoecznych fizycznych i duchowych [w tym
drugim wypadku chodzi o socjalizacj, w pierwszym za o repro
dukcj ludnoci Z. T.]. I stotne znaczenie tych oglnospoecz
nych funkcji rodziny podkrelaj rwnie socjologowie ameryka
scy (np. W. J . Goode). Warto take przy okazji stwierdzi, e
socjalizowa moe take rodzina dua (wielka). Istotn cech ro
dziny maej jest wsplne zazwyczaj zamieszkiwanie jej czonkw
i prowadzenie wsplnego gospodarstwa domowego.
Wyrnia si take ma rodzin produkcyjn (zrzeszon
corporate), zwizan zwykle z jakim rodzinnym warsztatem pra
cy (np. znaczna liczba wspczesnych rodzin chopskich) oraz jej
przeciwiestwo ma rodzin nieprodukcyjn, najczciej spo
tykan. Rodzina nieprodukcyjna nie posiada wasnej instytucji ro
dzinnej pracy, jej czonkowie pracuj zarobkowo poza domem.
Przykadem mog tu by dwupokoleniowe rodziny robotnicze czy
rodziny inteligencji pracujcej.
Poza tym bardzo istotne jest dokonane przez Burgessa i Loc-
kea rozrnienie maej tradycyjnej rodziny instytucjonalnej oraz
maej rodziny wspczesnej opartej na koleestwie.
W maej rodzinie instytucjonalnej gwny nacisk kadzie si na
przystosowanie zachowania i postpowania wspmaonkw
i dzieci do sztywnych, szczegowych, nienaruszalnych norm i rl
ycia rodzinnego utrzymanych w tradycyjnym duchu, okrelanych
przez tradycj. Abstrakcyjnie pojte dobro rodziny jest czynni
kiem nadrzdnym w stosunku do interesw, de oraz emocjo
nalnych potrzeb poszczeglnych czonkw rodziny. J . Bernard
w nastpujcy sposb charakteryzuje wymogi stawiane przez tego
typu rodzin: jeeli mczyzna dobrze zabezpiecza byt rodziny,
nie ma odbiegajcych od norm wymaga seksualnych, jest na og
spokojny i dobry dla dzieci to ju mniej wicej wszystko, co
84 W. N . 'Stephens, op. it., s. 8.
85 E. W. Burgess, H. J. Locke, The Family from Institution to Com
panionship, New York 1953, s. 7 - 8.
6 Socjologia rodzi ny... O l
zapytana kobieta moe powiedzie o dobrym mu Tradycyjriy
model eksponowany przez kobiety z konserwatywnych rodowisk
jest zgodny z rzeczywistym postpowaniem ma. Podobnie
stwierdza dalej J . Bernard jeli kobieta jest dobr gospodyni
i dobrze gotuje, nie jest gderliwa, jest chtnym partnerem seksu
alnym i dobr matk to jest to wszystko, czego mczyzna spo
dziewa si od swej ony. Charakteryzujc wspycie wewntrz-
rodzinne oraz wspycie rodziny z otoczeniem J . Bernard stwier
dza, e m i ona yj zasadniczo w swoim oddzielnym mskim
bd eskim wiecie [...] ona nie ingeruje w ycie ma ani m
w ycie ony. ona utrzymuje kontakty towarzyskie z kobietami
ze swojej rodziny oraz swego wyznania; m utrzymuje kontakty
z kolegami z miejsca pracy lub wsptowarzyszami mylistwa,
rybowstwa czy kompani od kieliszka. Koleestwo w sensie
rozmw i wymiany pogldw, wyraania opinii i entuzjazmu nie
jest tu podstawow komponent wzoru. We wspyciu rodzin
nym' tradycja a nie osobowo jest czynnikiem decydujcym.
W przypadku konfliktu jednostka musi podporzdkowa si tra
dycji, instytucjonalnym normom i wzorom. Produkcyjne rodziny
mae czciej zdradzaj cechy instytucjonalnoci ni rodziny nie
produkcyjne. I stnieje cisy podzia zada w rodzinie i specjaliza
cja rl.
W rodzinie malej opartej na koleestwie (upraszczajco na
zywanej niekiedy koleesk) instytucjonalny aspekt ycia ro
dzinnego jest w znacznej mierze zredukowany. Wikszego zna
czenia nabiera interakcja oraz ekspresja osobowoci czonkw
rodziny'ni dostosowanie si do wymogw norm i rl rodzinnych.
Role i normy s ju mniej szczegowo i sztywnie wyznaczone I
ni w rodzinie instytucjonalnej. I stnieje moliwo bardziej ju
dowolnej ich interpretacji. Wystpuje zupeny brak dystansu
midzy mem a on oraz znacznemu zmniejszeniu ulega dystans j
midzy dziemi a rodzicami. W traktowaniu dzieci zwaszcza
starszych wystpuj wyrane elementy koleestwa. Mdleje ,
specjalizacja rl ma i ony. wiaty mski i eski ulegaj
' w rodzinie scaleniu, unifikacji. J . Bernard uwaa, e charaktery- [
styczn cech wzoru maestwa koleeskiego jest obustronna ,
___________________________________ >-i
86 J. Bernard, The Adj ust ment of Married Mates, w: H. T. Christensen
(red.), Handbook oj Marriage and the Family, Chicago 1964, s. 687 - 688.
82
wyraanie mioci [powiedzmy, e uczu Z. T.] i wzajemne po
znawanie osobowoci. rdem pomylnoci lub niepomylnoci
w maestwie jest tu przede wszystkim odpowiednie uoenie
wzajemnych stosunkw midzy wspmaonkami. Maeskie
przystosowanie jest w tego typu maestwach w znapznej mierze
rezultatem wzajemnego wspoddziaywania maonkw na siebie,
a, nie wycznym niemal rezultatem przystosowania do norm i rl
spoecznych, jak to bywa w rodzinach instytucjonalnych 37. Ronie
: w rodzinie ranga czynnoci nieinstrumentanych, wi osobista
zyskuje na znaczeniu w zestawieniu z wizi rzeczow. :
Typ rodziny koleeskiej najczciej mona zaobserwowa we
wspczesnej nieprodukcyjnej rodzinie maej.
Rodzina maa jest niezwykle wan form ycia rodzinnego.
Wzr rodziny maej okrelany przez rozwijajc si instytucj
maestwa i rodzicielstwa jest najbardziej efektywn organizacj
czc satysfakcj pync z zaspokojenia biologicznych i psy
chicznych potrzeb z tym, co jest niezbdne dla trwania spoecze
stwa i kultury 38. J est to poza tym przyszociowy, coraz bardziej
rozprzestrzeniajcy si typ rodziny, wietnie zdaniem Goodea
harmonizujcy z warunkami ycia spoeczestw zindustrializowa-
nych39. Bezsprzecznie rodziny mae przewaaj w tej chwili
w Europie i Ameryce. Dotychczas jeszcze wikszo ludnoci Azji
i Afryki yje w rodzinach duych, ale i tam dostrzega si ju
pierwsze objawy ich zmierzchu, czego najjaskrawszym dowodem
s istotne przemiany form ycia rodzinnego w J aponii. Wspln
cech strukturaln wszystkich typw rodzin maych jest to, e s
to rodziny dwupokoleniowe (z wyjtkiem niepenej rodziny ma
87 J. Bernard, op. cit., s. 688.
88 J. R. Pitts, The Structural-Functional Approach, w: H. T. Christensen
(red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago 1964, s. 57.
89 Rwnie i J. Mogy jest zdania, e Maa rodzina staje si obecnie
oglnowiatowym typem grupy domowej, czcej wiadczenia seksualne,
uczucia, rozrodczo i jej zalegalizowanie, dziedziczenie, okrelanie sta
tusu spoecznego swych czonkw, miejsca zamieszkania, wyksztacenie....
J. Mogey, Family and Community in Urban-Industrial Societes, w: H. T.
Christensen (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago 1964,
s. 511- Oczywicie, w warunkach spoeczestwa socjalistycznego rodzin
w znacznie mniejszej mierze wyznacza poziom wyksztacenia osigany
przez potomstwo ni w ustroju kapitalistycznym..
6*
83
eskiej bez dzieci, ktra de facto jest dopiero zalkiem rodziny
maej)40.
Warto pamita o tym, e jak susznie zauwaa Goode
termin rodzina maa bywa uywany przez socjologw w trzech
znaczeniach: 1) jako nazwa typu idealnego w weberowskim sensie
(my bymy powiedzieli typu ideaizacyjnego), 2) jako nazwa
ludzkiego ideau wspycia rodzinnego, podanego modelu ro
dziny, 3) jako okrelenie rzeczywistego stanu rzeczy w zakresie
rodzinnego zachowania (kompleks wzorw realnego wspycia)41.
Rodzina dua (familia), nazywana te niekiedy rodzin wielk,
jest przewanie uwaana za rodzin tradycjonaln, zwizan
z przeszoci, jakkolwiek w naszym kraju utrzymuje si jeszcze
wiele rodzin duych co prawda przewade w szcztkowej po
staci. Rodzina dua (extended family) zdaniem Goodea, ktry
* w tym wypadku reprezentuje powszechn opini socjologw
jest grup, w ramach ktrej kilka pokole krewnych yje ze sob
pod jednym dachem t. Musz to by przynajmniej trzy poko-
lenia i wchodzi tu w gr mog take krewni z linii bocznej
1onaci lub nieonaci bracia, zamne lub niezamne siostry,
ciotki stare panny itp. K rewni s zazwyczaj w ramach takiej
rodziny poczeni wsplnot majtkow.
Klasyczn postaci rodziny duej jest tradycyjna, patriarchal-
na rodzina dua o cile instytucjonalnym charakterze, zrzeszajca
przynajmniej kilka rodzin maych i wolnych ludzi, ktrej wszyscy
czonkowie s bezwzgldnie podporzdkowani woli gowy rodziny,
' najstarszemu w rodzinie patriarsze. Tam, gdzie przywdca rodziny
by obieralny (znane s takie wypadki na Sowiaszczynie), oczy
wicie nie zawsze musia nim by najstarszy w familii mczyzna.
I stotn cech kadej rodziny patriarchanej (patriarchatu) jest
40 Innym przykadem jednopokcieniowej rodziny maej moe by nie
zwykle rzadko spotykany ukad rodzinny polegajcy na samodzielnym
wspyciu domowo-rodzinnym (pod jednym dachem) w ramach wsplne
go, odrbnie prowadzonego gospodarstwa domowego (grupy osieroconych
dzieci, podporzdkowanych najstarszemu, penoletniemu nieonatemu bratu
lub niezamnej siostrze). -^r .: " / .
41 W. J. Goode, Industrialization and Family Change, w: B. F. Hoselitz
i W. E- Moore (red.), Industrialization and Sciety NESCO, ' Mounton 1903,
s. 240.-
44 W. I. Goode, The Family, op. cit., s. 45. y !-
Q/t
to, e wadza nad jej czonkami spoczywa w rkach mczyzny
zwykle starszego wiekiem48. J ej przeciwiestwem jest znana
z bada etnograficznych rodzina matriarchalna, w ramach ktrej
wadz w znacznej mierze sprawuje jedna kobieta matka, ale
przewanie w mniejszym stopniu ni patriarcha przewodzcy ro
dzinie patriarchalnej. Due znaczenie miaa rada familijna, a w jej
ramach szczeglnie bracia przywdczyni. Przeciwstawieniem
obydwu wymienionych typw rodzinnej wadzy jest torujca sobie
wspczenie drog rodzina egalitarna, akceptujca rwno wsp
maonkw i rwny podzia wadzy i obowizkw.
Najbardziej rozbudowane formy patriarchalnej rodziny duej
wystpoway w przeszoci. W Europie szczeglnie poudniowa
Sowiaszczyzna kultywowaa niezwykle rozbudowane formy y
cia rodzinnego 44. W XIX wieku w niektrych prowincjach obecnej
J ugosawii wystpoway nierzadko chopskie wsplnoty krewnia
cze, tzw. zadrugi, liczce 100 a nawet 200 osb45. Na grskich
terenach Boni zrzeszajce ponad 60 czonkw chopskie, gospo
darzce razem wsplnoty krewniacze skaday si z kilku trj-
pokoleniowych stupw (mczyzna z on oraz ich onaci
synowie ze swymi niedorosymi dziemi) bdcych rwnie rodzi
nami duymi46. Moe wic sensownie byoby uzna kilkudziesi
cioosobow wsplnot krewniacz za nadrzdn organizacj
rodzinn w stosunku do rodziny duej. Przeciwko takiemu roz
wizaniu przemawiaby jednak fakt, e wsplnota wasnoci i pro
wadzenie gospodarstwa czy wszystkich czonkw wsplnoty
krewniaczej, wszystkie jej podzespoy. Np. na terenie Boni posz
czeglne trj pokoleniowe stupy uzyskiway maj tkowo-gospo-
darcz odrbno i niezaleno dopiero w wypadku rozpadu kon
kretnej wsplnoty krewniaczej.
Logicznie rzecz biorc rodzina dua niekoniecznie musi si
48 Pocztkw tej formy rodziny stwierdza J. Szczepaski mona
szuka w rozwoju wasnoci rolnej, w rozwoju systemu politycznego wy
magajcego wadzy wojownikw, prowadzcego do powstania pastwa
zorganizowanego. J. Szczepaski, op. cit., s. 312.
44 K. Zawistowicz-Adamska, Syst emy krewniacze na Sotmaszczynie
w ich historyczno-spoecznym uwarunkowania, WrocawWarszawaKra
kw ,1971 *- '
45 Ibidem, s. 58. . >
48 Ibidem, s. 58.
85
skada z maestw monogamicznych, by zrzeszeniem rodzin
maych i ewentualnie ludzi wolnych, nie majcych wasnych
rodzin prokreacyjnych47. yjce w poligamii trzy pokolenia
mona by te nazwa rodzin du, pod warunkiem, e tworz
one wsplnot majtkow, mieszkaj razem i prowadz wsplne
gospodarstwo domowe 4S.
W czasach wspczesnych, szczeglnie w Europie i Ameryce,
zmajoryzowana przez rodzin ma rodzina dua wystpuje nie
tylko znacznie rzadziej, ale take przewanie w szcztkowej po
staci. Skada si ona obecnie najczciej z ma i ony, ich dzieci
oraz rodzicw (a niekiedy tylko jednego rodzica) ktrego ze
wspmaonkw. Niekiedy jeszcze dodatkowo w ramach jednego
gospodarstwa domowego mona spotka niedorose lub nieusamo-
dzielnione potomstwo dziadkw (zwaszcza na wsi). Wadza nie
zawsze spoczywa tu w rkach najstarszego w rodzinie; bardzo
czsto bywa inaczej szczeglnie w miecie. Przewanie s to
rodziny do dalekie od dziewitnastowiecznego patriarchalizmu.
Z uwagi na ich uszczuplony skad mona by powiedzie, e s to
zredukowane rodziny due 49.
Rodzina dua z reguy stanowi zwizek rodziny pochodzenia
z rodzin prokreacji. Rodzin pochodzenia okrelonej jednostki
nazywamy t rodzin ma, w ktrej dana jednostka urodzia si
i ewentualnie wychowaa. Rodzina prokreacji to ta rodzina,
ktr owa jednostka sama zaoya poprzez zawarcie maestwa.
- Z, kategori, krgiem lub grup rozproszonych krewnych (w za
47 Wyjanienie terminu rodzina prokreacji mona znale nieco dalej,
w niniejszym podrozdziale.
48 Znane s zreszt z przeszoci choby na terenie Europy liczne
przypadki bardziej rozgazionych rodzin duych nie prowadzcych wspl
nego dla wszystkich czonkw gospodarstwa domowego mimo wsplnoty
majtkowej, wsplnej pracy i skupionego zamieszkiwania. Wsplne gospo
darstwo domowe jest czsto spotykan, ale bynajmniej nie uniwersaln
cech rodzin duych. Niemniej jednak wielu socjologw prowadzenie
wsplnego gospodarstwa domowego podnosi do rangi cechy konstytutywnej'
wspczesnych rodzin duych (obok wsplnego zamieszkiwania).
49 Termin ten wprowadziem^, do socjologii rodziny kilka lat temu;
okaza si on narzdziem bardzo potrzebnym w badaniach empirycznych
odnoszcych si do wspczesnych rodzin polskich (zob. Z. Tyszka, Prze
obraenia rodziny robotniczej w warunkach uprzemysowienia i urbanizacji,
Warszawa 1970).
86
lenoci od stopnia ich wsplnoty i zayoci) mamy do czynie
nia wwczas, gdy okrelone maestwo oraz rodziny ich bliszych
i dalszych krewnych (a take ewentualnie wolni krewni) mieszkaj
oddzielnie i prowadz osobne gospodarstwa domowe. Wspomnia
na zbiorowo krewnych nie jest rodzin du (famili) ze wzgl
du na brak skupienia, organizacji i wsplnoty materialno-ekono-
micznej. Mieszkajcy jednak oddzielnie blisi krewni tworz
czsto jaki bardziej spjny krg rodzinny mniej spjny ni
rodzina dua sensu stricto, bardziej jednak scalony ni zbir dal
szych krewnych. Blisi krewni maj szans ponownego wsplnego
zamieszkania w wypadku np. przejcia opieki nad starymi rodzi
cami lub podjcia przez dziadkw opiekuczo-wychowawczych
obowizkw wobec wnukw. Tego rodzaju krg rodzinny mona
nazwa rozproszon zredukowan rodzin du. Pozostali dalsi
rozproszeni krewni stanowi ju z reguy amorficzn, zbiorowo
ludzi spoecznie i psychicznie niemal lub zupenie niczym ze sob
nie zwizanych. Nierzadko zdarza si, e wielu z nich nie za si
osobicie. Niemniej wyodrbnia ich biologiczna wi pokrewie
stwa i na tej zasadzie mona wyrni kategori rozproszonych
dalszych krewnych. Midzy niektrymi wybranymi z tej zbioro
woci osobnikami (np. midzy kuzynem A i kuzynem B oraz
midzy siostrzenic C i ciotk D) mog powsta indywidualne
ywsze wizi, nie ma tu jednak wyraniejszej spoecznej wizi
czcej wszystkich czonkw omawianej, zbiorowoci, ani te ta
zbiorowo jako cao nie stanowi zwartej struktury spoecznej.
Indywidualne wizi pojawiaj si w naszym kraju jeszcze nieco
czciej midzy krewnyini drugiego stopnia pokrewiestwa
przy dalszym pokrewiestwie bardzo rzadko W wyjtkowych
raczej wypadkach.
Specyficzn form zbiorowoci rozproszonych krewnych by
niegdy rd, wystpujcy w epoce feudalizmu szczeglnie wyra
nie w rodowiskach szlacheckich. Tworzyli go rozprszeni prze
strzennie i usamodzielnieni majtkowo blisi i dalsi krewni wy
wodzcy si od jednego przodka (a przynajmniej ywicy takie
przekonanie)50. Przynaleno do rodu dawaa poczucie wsplno-
fc Gwoli cisoci trzeba nadmieni, e we wczeniejszym zwaszcza
okresie feudalizrnu zdarzay si majtkowe, rodowe wsplnoty szlacheckie.
Nieco dokadniejsz charakterystyk rodu mona znale w pracy T. S.zczur-
87
ty zobowizywaa do solidarnoci. Rd szlachecki obok funkcji I
spoeczno-integracyjnych peni rwnie funkcje polityczne. Do
rodu adoptowano niekiedy zupenie obcych ludzi (zjawisko nie- j
rzadkie np. w feudalnej Polsce).
Warto zapozna si jeszcze z kilkoma terminami dotyczcymi
wizi rodzinnej. Matrylinealny system, pokrewiestwa polega na
liczeniu pokrewiestwa jedynie z linii matki przy jednoczesnym !
negowaniu pokrewiestwa z krgiem krewnych ojca. Natomiast i
patrylinealny system, pokrewiestwa polega na preferowaniu
zwizku rodzinnego z ojcem i jego krewnymi. Omnilinecdny sy
stem pokrewiestwa (rozpowszechniony szczeglnie we wspczes
nej Europie i Ameryce) nakazuje ceni jednakowo krewnych po
mieczu i po kdzieli.
Matrylkalny system wyraa si w obyczaju zamieszkiwania
przez nowo powstae maestwo w domu matki panny modej, i
Patrylokalny system lokuje nowo powstae maestwo w domu i'
ojca pana modego. j
Endogamia polega na zawieraniu zwizkw maeskich w ra- j
mach wasnej narodowoci, wasnej kasty, klasy czy warstwy !
spoecznej. Egzogamia polega na nakazie lub choby preferowaniu j
tzw. maestw mieszanych, zawieranych midzy osobnikami wy- i
wodzcymi si z dwch odrbnych plemion, odrbnych narodo
woci, klas spoecznych. Dotychczas egzogami spotykano prze-
wanie w relacjach midzyplemiennych; natomiast endogamia j
bya bardziej uniwersalna wyraaa si bardzo czsto w ogra- !
niczeniach nie tylko plemiennych, ale i narodowociowych, kasto
wych, klasowych a nawet rodowiskowo-lokalnych na przykad
nacisk opinii publicznej dawnych tradycyjnych wsi, iby modzi
ludzie nie szukali kandydatw do maestwa poza wasn wsi,
ewentualnie parafi).
J eli chodzi o terminologi, to wybrane przeze mnie spo
rd kilku innych uywanych zamiennie w polskiej socjologii .j
terminy rodzina dua i rodzina maa wydaj si najtrafniejsze
dla oznaczenia odpowiadajcych im poj, jakkolwiek terminy
te nie s wolne od niewaciwych, mylcych skojarze, wywo-
kiewicza, op. cit., s. 245 oraz w cytowanej ju pracy K. Zawitowicz- j
-Adamskiej. I
dzcych si z mowy potocznej, sugerujcych, e moe tu chodzi
o liczb osb w rodzinie. Na przykad uywany rwnie dla ozna
czenia rodziny duej termin rodzina trjpokoleniowa nie uwzgl
dnia ju choby tego faktu, e w ramach tego typu rodziny mog
wystpowa rwnie cztery pokolenia w wypadku dugowiecznoci
pradziadkw. Z kolei termin familia bywa w mowie potocznej
uywany dla oznaczenia szerokiego krgu krewnych niekoniecznie
przestrzennie i materialnie zwizanych; uywany wic w odnie
sieniu do zwartej rodziny duej mgby wprowadza w bd.
Skoro odrzuca si termin rodzina trjpokoleniowa i przyjmuje
nazw rodzina dua, to konsekwentniej jest ju z kolei mwi
o rodzinie maej ni o rodzinie dwupokoleniowej, tym bardziej
e jak wynika z uprzednich charakterystyk rodziny maej
moe ona niekiedy wystpowa rwnie w wersji jednopokolenio-
wej. Rwnie zapoyczony z jzyka angielskiego dla oznaczenia
rodziny maej termin rodzina nuklearna nie wydaje si by naj
lepszym rozwizaniem: brzmi obco, pretensjonalnie i nasuwa nie
waciwe skojarzenia (rodzina epoki atomu etc.).
Dla okrelenia liczby dzieci w rodzinie maej naley uy
terminw: rodzina maodzietna i rodzina wielodzietna. J eli chodzi
o liczebno rodziny duej (kiedy to wana jest nie tylko liczba
; dzieci, ale rwnie liczba innych wsplnie zamieszkujcych krew
nych) mona uywa terminw: liczna rodzina dua,, wieloosobo
wa rodzina dua, nieliczna rodzina dua, zredukowana rodzina
dua. Przy pomocy tych terminw okrela si bdzie wielko
rodziny.
*
\
VHI. Historyczn zmienno form ycia
rodzinnego.
/ / Rodzina; a spoeczestwo globalnej
1. Oglny mechanizm spoecznych przeobrae rodziny
Rodzina jest kategori historyczn, zmieniajc si z upywem
czasu, w zalenoci od epoki. Zmiany w formach ycia rodzinnego
s spowodowane przez procesy spoeczne rozgrywajce si w szer
szych strukturach poza rodzin, a w ostatecznej instancji
przez procesy ekonomiczno-spoeczne i kulturowe zachodzce
w ramach spoeczestwa globalnego. Kada analiza rodziny musi
by jednak prowadzona ze wiadomoci zmiennoci form organi
zacyjnych i funkcji rodziny, ich zalenoci od charakteru spoe
czestwa, jego ekonomicznych podstaw, ustroju, kulturalnych spe
cyficznoci i tradycji x.
Wedug Marksa i Engelsa podstawowymi czynnikami przeobra
ajcymi rodzin s: rozwj si wytwrczych oraz przede wszyst
kim interakcja, konflikty midzy siami wytwrczymi i stosun
kami produkcji. Zmiany sposobu produkcji pocigaj za sob jako
ciowe zmiany rodziny. Rozwojowe przejcie od jedej formacji
ekonomiczno-spoecznej do nastpnej, wywiera istotny wpyw na
ycie rodzinne2. Na styku epok lub po nagych zmianach for
macji .rodzina przeywa wewntrzne konflikty, pi zechodzi prze
obraenia struktury, funkcji, ideologii; wrasta w ihn, now struk
tur klasowo-warstwow. Rodzina przeobraa si w znacznej
mierze poprzez zachodzce wewntfz niej procesy, ale te procesy
1 A. Kioskowska, Rodzina w Polsce Ludowej, w: Przemiany spoeczne
w Polsce Ludowej, pod red. A. Sarapaty, Warszawa 1965, s. 507.
2 E. G. Balaguszkin charakteryzujc marksistowskie metodologiczne
zaoenia bada nad rodzin rwnie podkrela szczegln kreujc w sto
sunku do niej rol globalnych czynnikw ekonomiczno-spoecznych. A, G.
Baaguszkin, Mietodoogiczeskije probl emy issledowanija siemji, Woprosy
Fiosotii 1963, nr 7.
90
wywoane s przez zewntrzne przyczyny. Z biodemograficzn
i sfer wie si przede wszystkim funkcja prokreacyjna rodziny
(biologiczne odtwarzanie spoeczestwa, utrzymywanie; cigoci
pokole). Funkcje ekonomiczne rodziny wi si z baz spoe
czestwa a take jej klasow typologi, jako e stosunki pro
dukcyjne Warunkuj w znacznej mierze struktur klasow; z ko
lei struktura klasowo-warstwowa tworzy typy rodziny (np.
rodzina chopska, robotnicza itd.). Z nadbudow spoeczestwa
obejmujc instytucje spoeczne oraz zobiektywizowane tzw. for
my wiadomoci (nauka, sztuka, ideologia spoeczna), a take
, subiektywne stany wiadomoci spoeczestwa maj wiele
wsplnego takie funkcje rodziny jak funkcja legalizacyjno-kon-
trolna, kulturalna, socjalizacyjna (w tym podfunkcja ideologiczno-
-wiatopogldowa), opiekuczo-zabezpieczajca, emocjonalno- eks
presyjna.
: Zmiany dokonujce si w bazie i nadbudowie pocigaj za
sob istotne zmiany rodziny. Warto wobec tego przyjrze si
funkcjonowaniu rodziny w poszczeglnych formacjach ekonomicz
no-spoecznych oraz porwna jej poszczeglne rozwojowe etapy,
okreli,kierunek jej przeobrae.
) ;v
2. Rodzina ui formacjach przedkapitalistycznych
e szczeglnym uwzgldnieniem okresu feudalizmu
O kolejnych etapach rozwoju rodziny informuj nas w pewnej
mierze materiay etnograficzne. W drugiej , poowie XIX/ wieku
wiele na polu poznania prehistorii rodziny zdziaali L. Ht Morgan,
J . Bachofen oraz F. Engels. Na badaniach i koncepcjach Morgana
opiera si w znacznej mierze Engels opracowujc opart na meto
dologicznych zaoeniach materializmu, historycznego teori roz
woju rodziny, ktr opublikowa W swej pracy pt. Pochodzenie
rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa (1884 r.). Podporzdkowa
on ewolucjonistycz koncepcj nastpstwa w czasie coraz wy
szych form ycia rodzinnego materialistycznej koncepcji rewo
lucyjnego rozwoju spoeczestw.
Z analiz Engelsa wynika, e bezad pciowy (kontakty seksu
alne wszystkich ze wszystkimi) rodzina poligamiczna, rodzina pa-
91
rzysta (stanowica stopie poredni midzy rodzin poligamiczn
a monogamiczn) oraz rodzina monogamiczna stanowi rozwojo
wy cig historyczny pojawiajc si kolejno w historii ludzkoci
w miar zmian sprzonych ze sob konfliktowo si wytwrczych
i stosunkw produkcyjnych. Monogamia pojawia si dopiero wte
dy, gdy siy wytwrcze osigaj odpowiednio wysoki poziom roz
woju, co jest podstaw pojawienia si wasnoci prywatnej. Ma
estwo monogamiczne powstaje wic dopiero w ustrojach kla
sowych opierajcych si jak wiadomo, na wasnoci prywatnej.
W kocu wieku XIX, a szczeglnie w wieku XX doszo do
krytyki ewolucj onizmu w wietle nowych zgromadzonych faktw
etnograficznych. Stwierdzono, e u wspczesnych, najbardziej
nawet prymitywnych ludw pierwotnych (np. u Pigmejw) spo
tyka si powszechnie rodzin monogamiczn, a nie obserwuje si
natomiast trwaego bezadu pciowego. Natomiast poligami za
obserwowa mona jedynie u wyej rozwinitych plemion. Od
kryte przez etnografw prehistoryczne mae szaasy wyranie
przeznaczone dla rodziny monogamicznej wyprzedzaj w czasie
szaasy kolektywne. Niektrzy badacze wycigali std wniosek, e
najwczeniejsz form ycia rodzinnego byo maestwo mono
gamiczne.
Niewtpliwie morganowska, ewolucjonistyczna koncepcja roz
woju rodziny wymaga konfrontacji ze zgromadzonymi zwaszcza
w wieku XX faktami empirycznymi. Cz twierdze Morgana
Ulega dezaktualizacji. Z kolei to, co dzi pod wpywem postpu
nauki zdezaktualizowao si w wywodach Morgana, musiao si
w rwnym stopniu zdezaktualizowa w wywodach Engelsa, o ile
ten z niego czerpa s. Niemniej R. Panasiuk susznie podkrela,
e podjta przez Engelsa [...] prba [...] zachowuje swoj pen
aktualno w innym sensie: jako wzr postpowania badawczego
i jako zadanie 4.
Obecnie w sposb chyba najwaciwszy problematyk rodziny
w czasie przedstawia matrialistycznie zorientowana radziecka
szkoa konkretno-historyczna w etnografii, nawizujca do kon-
- r ^
* R. Panasiuk* Od wspl not y pierwotnej o spoeczestwa przyszoci.
Przedmowa do pracy F. Engelsa, Pochodzenie rodziny,'wctsnoci prywat
nej i pastwa, Warszawa 1969, s. XXXI.,
* R. Panasiuk, op. cit., s. XXXI-XXXII.
92
cepcji Morgana i Engelsa, ale uwzgldniajca zarazem dorobek
wspcesnej nauki. Przyjmuje si tu wyrnione przez Morgana
i Engelsa etapy rozwoju spoeczestwa i przyporzdkowuje si
im okrelone formy ycia rodzinnego wic je ze sposobem p r o
dukcji rodkw do ycia oraz sposobami gospodarowania. Oto
w kilku zdaniach synteza pogldw tej szkoy5.
W okresie starszego paleolitu (trwa od siedemsetnego do
czterdziestego tysiclecia p.n.e.) czowiek wyodrbni si ze wiata
zwierzcego. Posugiwa si przedmiotami kamiennymi i drewnia
nymi, nie obrobionymi, ktre mona by uzna za najbardziej
prymitywne narzdzia, przypadkowo znajdowane i nastpnie
uytkowane. Ludzie pdzili koczowniczy tryb ycia w niewielkich
grupachy Znajdujc si na pograniczu czowieczestwa ukadali
najprawdopodobniej wspycie midzy pciami w oparciu o bio-
psychiezny, nieskrpowany popd seksualny, nieograniczony jaki
mi nakazami czy zakazami. Byo to cechujce si chaosem wsp
ycie stadium promiskuityzmu. Rozwj narzdzi i systemu pracy,
zdobywanie rodkw do ycia wie si coraz bardziej z grupo
wymi formami dziaania (np. polowanie); pojawia si te podzia
pracy. Czowiek opanowuje sztuk rozniecania ognia. Pojawia si
bezwzgldny zakaz obcowania pciowego dzieci z rodzicami i sistr
z brami. System pokrewiestwa ma charakter matrylinealny
z uwagi na niemono identyfikacji ojca, co podnosi pozycj
spoeczn kobiety, penic ju wan rol osoby starajcej si
o zdobywanie poywienia.^
W okresie rodkowego paleolitu czowiek konstruuje coraz bar
dziej precyzyjne narzdzia. Nastpuje rozwj poj i wiedzy
o otaczajcym wiecie, powstaj pierwsze dziea sztuki i nowe
tradycje kulturowe. W grnym paleolicie z pierwotnych hord
ksztatuj si rody, stanowice luny zwizek rodzin macierzy
stych. Powstaje tendencja do osiedlania si. Nastpuje dalsze roz
graniczenie prac mskich i kobiecych. Formy ycia rodzinnego
5 Nieco dokadniejsze przedstawienie dorobku tej szkoy, jak te
i szczegowsz krytyk ewolucj onizmu znale mona w pracy A. Olszew-
skiej-adyki, Rodzina, Warszawa 1964. Z pracy tej skorzystaem w pew
nej mierzd charakteryzujc stanowisko radzieckiej szkoy etnograficznej,
dotyczce ycia maeskiego i rodzinnego spoeczestw przedcywilizacyj-
nych nieklasowych (a cilej przedklasowych).
03
opieraj si na egzogamii, a wic na doborze partnerw spord
czonkw innego rodu, co przyczynia si do rozszerzenia kontak
tw spoecznych6. Rozwijaj si rne formy poligamii. Dostrze-
' gamy tu ju zalki ustroju wsplnoty pierwotnej. W okresie
paleolitu nieznane s pojcia wasnoci obszarw i nierwnoci
spoecznej.
W okresie mezolitu, rodkowym okresie epoki kamienia upa
nego (od 8 tys. do 3,5 tys. p.n.e.) rozwija si intensywniej rybo
wstwo i polowanie na drobn zwierzyn oraz ptactwo w zwizku
z wynalezieniem uku i strza. Na Bliskim Wschodzie pojawiaj
si zacztki rolnictwa i hodowli. Okres ten przechodzi w neolit
(kocowy okres epoki kamienia), ktry ria Bliskim Wschodzie
zaczyna si ju 6 tys. lat p.n.e., koczy si za w rnym czasie
w zalenoci od rozmieszczenia geograficznego poszczeglnych lu
dw. Ugruntowuje si wwczas rolnictwo i hodowla, rozpowszech
nia osiady tryb ycia. Zacieniaj si stosunki midzy wsplno
tami rodowymi, co prowadzi do powstawania plemion.
Obok rnych form poligamii zaczyna z'czasem pojawia si
maestwo parzyste. W kocowym okresie neolitu matriarchat
polegajcy gwnie na matrylinearnej zasadzie pokrewiestwa
i dziedziczenia ustpuje patriarchatowi. J est to rezultat dalszego
rozwoju rolnictwa, pojawienia si indywidualnej wasnoci i nie
rwnoci spoecznej. Mczyzna przenosi swe prawo wadania
i wasnoci rwnie na czonkw rodziny. Parzyst rodzin pa
triarcha! n moemy Uwaa za form ycia rodzinnego prowa
dzc do nowoytnej monogamii spoeczestw klasowych.
Udoskonalenie produkcji w 4 tysicleciu p.n.e. w zwizku
z opanowaniem prostych sposobw obrbki metalu i pojawieniem
si produktu dodatkowego umoliwia gromadzenie dbr material
nych w jednych rkach kosztem innych ludzi, kosztem, ich pracy.
S to pocztki nierwnoci spoecznej i podziau na antagonistycz-
ne klasy spoeczne (klasa wyzyskujca i wyzyskiwana). Dla utrzy
mania w posuszestwie klasy wyzyskiwanej staje si niezbdny
aparat pastwowy. Powstaje wic organizacja pastwowa obejmu-
6 Zdaniem J. Siemienowa maestwo grupowe musiao istnie w prze
szoci, gdy stanowi ono konieczne ogniwo w rdzwoju maestwa iJ ro
dziny. J. J. Slemienow, Grupowyj brak, jego priroda i miesto w ewolucyi
siemiejno-bracznych otnoszenii, Nauka 1964.
jc zasigiem swojej wadzy szereg plemion. Wkraczamy w trwa
jcy do dzi okres rodziny monogamicznej. Ksztatujca si u pro
gu cywilizacji patriarchalna'rodzina monogamiczna miaa swe
ekonomiczne przesanki. Niezbdny sta si dziedzic majtku ojca,
bdcy jego bezspornym potomkiem. Potrzebna jest cile przy
pisana d ma, staa i wierna ona. Poprzednie formy rodziny,
miay naturalne, nieekonomiczne podstawy. Nowse kierunki
etnologii (Lvi-Strauss) uwaaj patriarchat za model rodziny
i udowadniaj, e cechy matriarchatu i patriarchatu mog wyst
powa cznie. -
J ak susznie podkrela J . Verrieres monogamiczny i patriar-
chalny system pokrewiestwa przetrwa formalnie poprzez staro
ytno, feudalizm i kapitalizm 7. W dalszym cigu swego opra
cowania wspomniany autor wyraa uzasadniony pogld, e jednak
ksztat rodziny monogamicznej w cigu wiekw znacznie si zmie
ni. Mona bez przesady powiedzie, e przechodzia ona jakocio
we przeobraenia. Trwaymi elementami s jedynie: maestwo
pojedynczej pary oraz jak dotychczas przewaga mczyzny.
J ednak ycie maestwa i dzieci oraz tych, ktrzy si wok
! nich skupiaj, ulega nieustannym przeobraeniom w miar zmian
zachodzcych w sposobie produkcji i obyczajach. 1
J akie zmiany zachodz w rodzinie monogamicznejw poszcze
glnych formacjach ekonomiczno-spoecznych oraz ich fazach?
1. I stnieje odmienne usytuowanie rodziny w szerszych struk
turalnych zwizkach spoecznych i spoeczestwie globalnym.
2. Dostrzegamy rne usytuowanie rodziny w Skali mikro-
i makrospoecznej.
3. Zachodz istotne zmiany wewntrznej struktury (w tym
struktury wadzy) rodziny.
4. Zachodz istotne zmiany W funkcjach rodziny.
5. Zmienia si ideologia rodziny.
Scharakteryzujmy pokrtce cechy najstarszej, monogamicznej
rodziny patriarchalnej, Wystpujcej w spoeczestwach niewol
niczych w staroytnoci. Warto przypomnie w tym miejscu sta
nowisko Arystotelesa, e stosunki midzy mem a on powinny
'' J. Verrieres, O naukow definicj rodziny, Zeszyty Teoretyezno-
Poiityczne 1961, nr 6, s. 143.
V.:. o : : Lv-.-f : V 95
tak si ukada jak midzy panem a niewolnikiem'. Niewtpliwie
to stanowisko greckiego filozofa byo w znacznej mierze odzwier
ciedleniem obiektywnego stanu w jego czasach. Spoeczne wzory
stosunkw niewolniczych znalazy odbicie w yciu rodzinnym.
Za klasyczny przykad monogamii posuy mog rodiny sta
roytnego Rzymu. Bya to rodzina dua (wielka), podporzdkowa
na bezwzgldnej, nieograniczonej wadzy ojca-patriarchy. Wadzy
tej podlegaa ona, crki, rodziny prokreacji synw oraz take
pewna liczba niewolnikw, a wic cay dom rodzinny. Pater fami
lias by waciwie panem ycia i mierci wszystkich domownikw.
Mia decydujcy gos w sprawach ekonomicznych, sprawowa
wadz polityczn, by instytucj sdow. W niektrych spoe
czestwach ojciec sprawowa rwnie funkcje kapaskie, a nawet
mg sprzedawa swoje dzieci tak, jak sprzedaje si niewolnikw.
Z patriarchalizmu staroytnego Rzymu czerpaa wzory feudal
na Europa; nigdy ju jednak w naszym krgu kulturowym ro
dzinny patriarchalizm nie wystpowa w tak drastycznej formie
jak w okresie niewolnictwa.
W epoce feudalizmu wraz z upadkiem ekonomiczno-spoecznej
formacji niewolnictwa rodzina wyzwolia si spod wpywu stosun
kw midzyludzkich typowych dla tego ustroju. Fakt ten nie
mg jednak doprowadzi do zaniku patriarchalizmu, nie ulegy
bowiem likwidacji jego ekonomiczne podstawy. Prywatna wa
sno niewolnicza zostaa zastpiona prywatn wasnoci feudal
n, spoczywajc zazwyczaj w rkach mczyzny. Do mczyzn
naleaa sfera polityki, wojen. Kobiety nadal zajmoway o wiele
nisz pozycj od mczyzn. Oglnie rzecz biorc redniowieczny
patriarchalizm by ju agodniejszy, jakkolwiek i w tym okresie
zdarzao si karanie mierci niewiernych on, a pasy cnoty miay
tej niewiernoci zapobiega.
Patriarchalne rodziny epoki feudalizmu moemy uzna za kla
syczny przykad preindustrialnych rodzin monogamicznych. W za
le n o c i od tempa rozwoju stosunkw spoecznych w poszczegl
nych krajach, pena rozwinita forma tych rodzin pojawiaa si
w rnym czasie. W wielu zreszt rejonach Europy nakada/si
bezporednio na formy ycia spoecznego wsplnoty rodowej.
W Polsce, kraju opnionego nieco feudalizmu, rodziny oparte
nu wzorach feudalnych uksztatoway si w peni stosunkowo
l pno. O stosunkach panujcych w tego typu rodzinach polskich
i informuje nas w oparciu o wiarygodne rda A. Zawisza. Pod
staw rodziny bya wadza ojcowska. Dzieci czciy ojca zwc go
panem ojcem, witajc caoway go w rk, obejmoway za ko- '
lana lub paday do ng. Decydowa w domu o wszystkim. J ego
woli podlegaa rwnie ona, ktra w wielu przypadkach bya
tylko jego suebnic, majc pod sw opiek nieletnie dzieci
i cz gospodarstwa domowego. Wymagano od niej, aby bya:
i trzewa, ochdona, cnotliwa, a wic tyle, co od dobrej sugi 8.
Zawisza cytuje rwnie nieznanego autora z XV wieku, ktry
w nastpujcy sposb precyzuje powinno ony wobec ma:
Cztery rzeczy ona mowi powinna: ma nie gniewa, w po
trzebie mowej wiernie mu suy, person mow wiernie
i pilnie opatrze, a ma stale miowa. Sformuowanie ma
i nie gniewa naley chyba rozumie w ten sposb, i ona nie
I powinna postpowa wbrew woli i oczekiwaniom ma, e ko-
i nieczne jest posuszestwo ony wobec ma. Wyraenia wier-
| nie suy, wiernie opatrze sugeruj zdecydowanie suebny
; stosunek ony do m. Owo stale miowa ma te posmak
: nie tyle emocjonalny, ile rzeczowo-praktyczny: ona powinna
nieustannie trzyma si swego ma nie ogldajc si na innych
; mczyzn, by stale gotowa do wyrzecze i wiadcze dla niego.
Wiele rysw charakteryzowanej powyej rodziny szlacheckiej
i mona przypisa rwnie wczesnym rodzinom mieszczaskim
!' '
i chopskim. Tam take wystpowaa zdecydowana dominacja
| ojca, podlego ony, daleko idce posuszestwo dzieci wobec
I rodzicw szczeglnie wobec ojca. Sytuacja ta wynikaa ze sto-
| sunkw wasnoci i stosunkw pracy. Waciciel i zarazem kie-
| rwnik produkcji w ramach swej wasnoci czy dzierawy moe
I zazwyczaj narzuca swoj opini otoczeniu. Tego rodzaju post
powanie wchodzi w nawyk, staje si powszechnie uznanym oby
czajem, z ktrego genezy ludzie mog nie zdawa sobie sprawy.
Na mocy tradycji ona i dzieci suchaj nakazw gowy rodziny,
podobnie, jak czyniy to dawne pokolenia. Dopiero zdarzajce
si wypadki nieposuszestwa pozwalaj pozna si przymusu
8 A. Zawisza, Kobieta w kulturze i obyczajach Polski XV wieku,
'Kultura i Spoeczestwo 1959, nr 2, s, 133.
ekonomicznego i inne drastyczne rodki. Wydziedziczony i wy
pdzony z domu nieposuszny wyrodny syn stawa si auto-;
matycznie ndzarzem, nierzadko wczg, nikt te nie zazdroci
losu onie, ktrej m si wyrzek. Srogie lanie sprawione
krnbrnemu dziecku, zarwno modszemu, jak i w wieku dojrza
ym (na kobiercu), umoliwiao namacalne poznanie wdadzy
ojcowskiej w Polsce feudalnej.
redniowieczny chop nie by wacicielem ziemi (pominwszy
chopw wolnych), peni jednak we wasnej rodzinie rol Orga
nizatora produkcji. Z nim feudalny pan rozlicza si w sprawach
dzierawy i pracy caej rodziny. Pod jego kierownictwem praco
wali czonkowie rodziny na oddanej mu pod upraw ziemi, by
wic ich szefem produkcji. Obiektywne wyznaczniki zwizane
cile ze spoeczestwem feudalnym, jego trybem pracy na roli
i obyczajami, czyniy rwnie z chopa patriarchaln autokratycz-
n gow rodziny.
Podobnie przedstawiaa si sytuacja w redniowiecznej rodzi
nie mieszczaskiej. Warsztat rzemielniczy by zwykle prowadzo
ny przez ojca i stanowi jego wasno. Rol siy roboczej w tym
zakadzie penio w pierwszym rzdzie potomstwo. Rodzina bya
cile zespolona z warsztatem pracy i stanowia jego zaog pro
dukcyjn znajdujc si pod kierownictwem ojca. ona rodzia
dzieci i prowadzia gospodarstwo domowe. W niektrych zawodach
pomagaa take dorywczo mowi w jego pracy rzemielniczej.
Podobnie do rzemielniczej ksztatowa si los rodziny przecitne
go kupca. W sklepie bdcym wasnoci ojca sprzedawali zwykle
zdolni do wykonywania tej czynnoci (z uwagi iia dojrzao
i wzgldy obyczajowe) czonkowie rodziny. Waciciel sklepu by
wic zarazem dla nich szefem i ojcem. De facto by zarwno kie
rownikiem instytucji pracy dajcej zatrudnienie i utrzymanie
czonkom rodziny, jak i zwierzchnikiem rodziny. Wadza rzemiel
nika i kupca z terenu stosunkw pracy przenosia si w dziedzin
stosunkw osobisto-rodzinnych. Pierwsza wadza warunkowaa
drug.
W rodzinach bogatych tieszczan (np. kupcw) wymg pracy
u ojca by ju liberalniej traktowany. Przynajmniej cz czon
kw rodziny moga by zwolniona od tego obowizku. Podobnie
sytuacja wygldaa w rodzinach ziemiaskiej szlachty. Ojciec
98
mia piecz (sam lub za porednictwem rzdcy) nad produkcj
rono-hodowlan, ona-matka nadzorowaa niektre sprawy go
spodarcze i domowe; natomiast crki nabieray dobrych manier
w domu wasnym lub w domu obcym w charakterze dworek
przygotowujc si zarazem do zampjcia gwarantowanego
przez posag, a synowie poza sukcesorem wojowali, prno
wali lub szukali chleba poza ojcowskim domem, o ile testament
nie przewidywa dla nich ziemi. Wadza ojcowska opieraa si
tu na wasnoci i obyczajach. Patriarchalny ustrj redniowiecz
nej rodziny by take silnie podtrzymywany przez chrzecijask
religi, ktra wadzy ojca i ma nadawaa sankcje' religijne.
J eszcze do niedawna kandydatka na maonk przyrzekaa przed
otarzem podczas lubu kocielnego posuszestwo swemu przy
szemu mowi.
W omawianym okresie dom rodzinny (w sensie spoecznym)
by wikszy ni obecnie, a to z dwch powodw: po pierwsze,
w rodzinie bywao znacznie wicej dzieci (mimo wikszej mier
telnoci) i po drugie, znacznie czciej spotykao si rodziny due
(trjpokoleniowe, niekiedy z krewnymi z linii bocznej). Gospo
darstwa domowe byy wic wiksze, pd jednym dachem miesz
kao wicej osb.
Rodziny due powstaway w ten sposb, e przynajmniej jedno
z potomkw po zaoeniu wasnej rodziny pozostawao nadal przy
dziadkach razem ze swoimi dziemi. w potomek by zazwyczaj
sukcesorem rodzinnego majtku ziemskiego, sklepu czy warsztatu
rzemielniczego; ktry otrzymywa po mierci czy zniedonie-
niu swego ojca, sam.mia ju zwykle wtedy wasne dzieci. Przy
dziadkach pozostaway te z reguy ich niezamne crki, ktre
los skaza na staropaniestwo. Mieszkay tam take czasami nie
zamne siostry dziadkw, niekiedy jakie ciotki, kuzynki lub
kuzyni. Dwory szlacheckie gociy tak zwanych rezydentw
to znaczy ubogich krewnych.
Rodzina dua stanowia typow rodzin patriarchaln. W wielu
pozaeuropejskich krgach kulturowych patriarchalna dua rodzi
na wystpowaa w swej bardziej penej, klasycznej postaci i sta
nowia cakowicie powszechn form wspycia. W Europie nawet
w okresie redniowiecza zdarzao si spotka oddzielnie mieszka
jce rodziny mae. i
Nawet najbardziej patriarchalne wspczesne rodziny chop
skie ze wsi odcitych od wiata rni si znacznie od rodzin
z czasw feudalizmu i tylko niektre ich cechy przetrway w bar
dzo zagodzonej formie. Rodziny te yj w spoeczestwie prze
mysowym i zmienionych warunkach ustrojowych.
Tak wic w okresie redniowiecza i w okresie preindustrial-
nym (przed pojawieniem si produkcji przemysowej) pracowano
najczciej w gronie rodzinnym pod kierunkiem gowy rodziny
ojca, ktry by wacicielem instytucji pracy lub co najmniej jej
zarzdc. Warsztat pracy by cile zespolony z rodzin, a role
produkcyjne czonkw rodziny z ich rolami rodzinnymi. Warun- ;
kowao to w peni ptriarchalny system wadzy, du spjno j
rodziny, brak indywidualistycznych tendencji jej czonkw, prze- j
wag stosunkw materialno-fzeczowych nad emocjonalno-osobi- |
stymi i utrzymywanie si rodziny duej w penej lub zredukowa-;(
nej postaci co najmniej we wszystkich tych wypadkach, kiedy
wymagay tego wzgldy bytowe, wasnociowe, lub bytowo- czy
wasnociowo-produkeyjne. \
3. Rodzina w okresie kapitalizmu
uj marunkach spoeczestw przemysoujyci >
Rodzina w okresie wczesnokapitalistycznym ,
Pojawienie si produkcji przemysowej miao przeomowe ]
znaczenie w yciu rodziny. Po wynalezieniu maszyny parowej j;
i zastosowaniu pary do mechanicznych urzdze produkcyjnych
pojawia si nowa instytucja pracy: zakad przemysowy. J ego
prekursorem jest manufaktura nie wykorzystujca jeszcze wy
tworzonych pniej przez czowieka si napdowych. Dopiero
wprowadzenie maszyny parowej do poruszania produkcyjnych
urzdze technicznych tworzy pocztki waciwego przemysu,
ktry zarzuca rynki zbytu mas jednolitych towarw. Istotn
cech zakadu przemysowego jst to, skupia on na niewielkiej \
przestrzeni znaczn liczb pracownikw^ktrzy wspdziaaj ze l
sob w trakcie wykonywanej wsplnie pracy, uczestnicz w ko-i
operacji zoonej,, wykonujc uzupeniajce si i zazbiajce ze|
sob czynnoci. Pracownicy specjalizuj si, a poszczeglne ich
grupy zdobywaj rne umiejtnoci, niejednokrotnie z bardzo
wskiego zakresu. Kocowy produkt jest efektem zbiorowego,
zrnicowanego wysiku wielu robotnikw. Pracownicy podlegaj
sformalizowanemu kierownictwu rnych szczebli, ktre stanowi
hierarchiczn drabin zarzdzajc tokiem produkcji, dopywem
surowcw, zbytem towarw i najemn si robocz. Powstaje
nowa klasa spoeczna rozrastajca si i nabierajca znaczenia
w miar rozwoju przemysu: proletariat miejski zatrudniony
w kapitalistycznych fabrykach. Rodzi si, rozwija i utrwala nowy
w stosunku do feudalizmu ustrj spoeczny: kapitalizm.
J akich zmian dokonuje w rodzinie pojawienie si kapitalistycz
nego przemysu? Wielki przemys, ktry kobietom oraz modo
cianym i dzieciom pci obojga wyznacza poza sfer ycia domo
wego decydujc rol w spoecznie zorganizowanym systemie pro
dukcji, stwarza w ten sposb nowe podoe gospodarcze dla
wyszej formy rodziny i wzajemnego stosunku obu pci 9. Marks
pierwszy w historii nauk spoecznych zwrci uwag na istotne
skutki rozwoju przemysu w odniesieniu do rodziny. Przemyl
definitywnie oddzieli instytucie pracy od rodziny. J ak ju mwi
limy, dawniej praca odbywaa si w warsztacie rodzinnym z wy
korzystaniem siy roboczej czonkw rodziny. Wraz z pojawie
niem si zakadu przemysowego te zasady przestaj obowizy
wa. Na miejsce zasady zbiorowej pracy rodziny pojawia si
zasada indywidualnego najmu poszczeglnych czonkw rodziny,
przy czym ich dziaalno produkcyjna jest kontynuowana z dala
od rodowiska rodzinnego, w ramach zaogi przedsibiorstwa,
ktre kierowane jest przez ludzi obcych. Pracownik lub pra
cownica podejmujc zatrudnienie poza domem, musi przystoso
wywa si cakowicie do czasu pracy zakadu, nie liczc si z ryt
mem i potrzebami ycia domowego i rodzinnego. Dezorganizuje
to dotychczasowy sposb ycia rodziny, rytm jej zaj codzien
nych, tym bardziej, gdy do pracy poza domem wychodzi take
kobieta ona i matka 10.
Nie wytrzymujcy konkurencji duych, zmechanizowanych za-
8 K. Marks, Kapi ta t. I, Warszawa 1951, s. 529.
10 J. Piotrowski, Praca zawodowa kobiety a rodzina, Warszawa 1963,
s. 171. . ;;v,.
1nn im
kadw pracy rzemielnik zamyka swj warsztat i pracuje w ka- !
pitalistycznym przedsibiorstwie przemysowym. To samo robi :
wolny, ale pozbawiony ziemi chop. Obaj z funkcji szefa ro-
dzinnej produkcji zostali zdegradowani do roli szeregowych, kie
rowanych i wyzyskiwanych wykonawcw. Podstawy ich domowej ,
wadzy zaczynaj si kruszy. Przestali kierowa prac rodziny,
kilkanacie godzin na dob s nieobecni w domu, nie mog na
bieco zarzdza sprawami rodziny i kontrolowa jej trybu ycia.
S jedynymi lub gwnymi ywicielami rodziny i jedynie na
mocy tradycji sprawuj rol gowy rodziny. , j
W miar upywu lat zakady przemysowej coraz czciej za- j
trudniaj. kobiety (w tym zamne) i dzieci, te na zasadzie indy- I
widualnego najmu. Ich sia robocza jest tasza, s mniej oporne
w stosunku do pracodawcw, kapitalistom opaca si je zatrud-
nia. Pracuj po kilkanacie godzin na dob niekiedy duej i
ni mczyni i kosztem mczyzn, ktrych niejednokrotnie zwal- |.
nia si z pracy jako drosz si robocz. Dezorganizuje to ycie
rodziny robotniczej, wyniszcza fizycznie i moralnie jej czonkw.
Miary wszystkiego dopenia bezrobocie, ktre grozi kademu ro
botnikowi. Marks i Engels opisuj wiele dantejskich scen i sy
tuacji, jakie miay miejsce w Anglii, kraju najbardziej wwczas
przemysowo rozwinitym. Nastpna nasza wizyta zaprowadzia
nas do ony pewnego I rlandczyka, ktry pracowa w stoczni.
Znalelimy j chor z godu, wycignit w ubraniu na mate
racu, na wp przykryt kawaem dywanu, gdy caa pociel
bya w lombardzie. Doglday jej wyndzniae dzieci, ktrym
opieka byaby rwnie potrzebna jak ich matce. 19 tygodni przy
musowej bezczynnoci doprowadzio j do tego stanu; opowia- ;
daa nam swoje dzieje z takim jkiem rozpaczy, jak gdyby utra
cia nadziej na powrt lepszych czasw u.
A oto los pracujcych kobiet zamnych opisany przez Engel
sa: Zdarza si bardzo czsto, e kobiety, ktre wieczorem jeszcze j
pracuj, rodz nazajutrz rano, a nawet nie tak rzadko bywa, e |
rodz w samych fabrykach midzy maszynami [...]. J eli kobiety |
po poogu mog przez czternacie dni nie przychodzi do }3racy, i
to s zadowolone i uwaaj, e jest to okres dugi. Niektre przy-
11 K. Marks, op. cit., s. 724.
chodz do fabryki ju po omiu a nawet po trzech lub -czterech
dniach, aby przepracowa peny dzie roboczy 12.
I jeszcze jeden fragment wspomnianej ksiki Engelsa cha
rakteryzujcy los dzieci: Najbardziej niezdrowa [...] jest praca
runners, najczciej dzieci w wieku siedmiu, a nawet piciu czy
czterech lat. Komisarz Grainger spotka nawet dziecko dwuletnie
zatrudiiione przy tej pracy l3.
Masowe wic wyjcie do pracy najemnej nie tylko mw,
ale on i dzieci, stao si faktem, zjawiskiem wywoanym przez
postpujc naprzd industrializacj. W dalszej perspektywie
jak podkrela Marks pojawienie si kobiety na pozarodzinnym
rynku pracy byo zjawiskiem postpowym, sprzyjajcym jej
emancypacji w rodzinie i spoeczestwie. Pierwsza jednak faza
tego wyjcia przypadajca na okres rodzenia si i ugruntowy
wania kapitalistycznego sposobu produkcji przysparza matce i jej
dzieciom wiele cierpie. Dopiero pniej, po wywalczeniu przez
klas robotnicz bardziej ludzkich warunkw pracy i udoskona
leniach technicznych czynicych pracejsz, aktywnoe_zawo~
dowa kobiety przestaa-bv4-iei-Pizeklestwem. a s ta a si rdem
polepszenia pozycji spoecznej i zadowolenia.
Zatrudnienie w charakterze pracownicy oznacza wyjcie ko
biety poza rodzin nieTylkw znaczeniu czasowym i przestrzen
nym, lecz take i spoecznym. Kobieta zdobywa bowiem osobicie
rdo utrzymania,_wchodzi w rodowisko spoeczne i kulturowe
obce w stosunku do rodziny i zyskuje wasn pozycj spoeczn,
nie wyznaczon jej przynalenoci.,rodzinn i jej pozycj- w ro
dzinie u . Sytuacja jednak zaczyna si ksztatowa w ten sposb
dopiero wwczas, gdy onaj nadbry zawd. Wwczas jej za
robki nie s tylko dodatkiem nadzwyczajnym do podstawowych
dla rodziny zarobkw ma lub wasnym kieszonkowym. Sy
tuacja ekonomiczna kobiety w rodzinie staje si pod wieloma
wzgldami analogiczna do tej, jak zajmuje mczyzna zde
gradowana ju Wtedy zazwyczaj gowa rodziny. Rwno ekono
miczna obu_ pa i niezaleno ekonomiczna ony od ma stwa-
12 F, Engels, Pooenie klasy robotniczej w Anglii, Warszawa 1952,
S. 226,- ' , 'V- : " 1
15 F. Engels, op. cit., s. 260.
14 J. Piotrowski, op. cit., s. 36 - 37.
102 103
rza podstawy pod nowe, bardziej demokratyczne stosunki migdzy t
wipToirnaonkapii w zakresie^spraw pozaekonomicznych, wza-
'pmhycTspoecznjrcE i emocjonain^H odniesiem "Kobieta "ma pra- -
w^do'"wianegd'zdaniaT'do pdSJfiawaiijter decyzji, maleje ko
nieczno bezwzgldnego podporzdkowywania si mowi, ktry
nie moe zastosowa przymusu ekonomicznego. Wzrasta wic za
kres wadzy kobiety w rodzinie, a take jej presti.
Dobry, ceniony zawd daje kobiecie wasn pozycj spoeczn
przynajmniej czciowo niezalen od pozycji spoecznej ma
Trzeba jednak podkreli, e uzyskanie ekonomicznego rwno- |
uprawnienia kobiety nie pociga automatycznie wyrwnania praw f
kobiety w innych dziedzinach ycia rodzinnego i spoecznego.
Wany jest kontekst ustrojowy, w ktrym emancypacja ko
biety si odbywa; na progs_ten "pniaiaco moe oddziaywa
inercyjny system obyczajowy, podtrzymujcy dawne wzory ycia -
i wspycia rbnnnegoT PfzesTanki do penej emancypacji kobiet ;
we wszelkich dziedzinach ycia rodzinnego stwarza dopiero ustrj
socjalistyczny i kwalifikowana praca w spoeczestwie socjali
stycznym.
Badania empiryczne wskazuj jednak na to, e niewykwalifi
kowana pracownica podejmujca w pewnych okresach prac pod
naciskiem sytuacji ekonomicznej (istotne potrzeby materialne ro
dziny) nie podnosi zbytnio swej pozycji w rodzinie. Zarabiajcy
wicej lub nawet znacznie wicej m jest nadal gwnym ywi
cielem rodziny, od ktrego wszyscy jej czonkowie (cznie z on)
ekonomicznie zale. Niewykwalifikowana, gorzej patna i mniej
pewna praca zawodowa nie stwarza wystarczajcych ekonomicz
nych przesanek do ewentualnego usamodzielnienia si kobiety
w wypadku powaniejszych konfliktw z mem. Nie daje te
wyraniejszej pozycji spoecznej poza rodzin w kadym razie
nie daje wyszej pozycji. Nie kada wic praca emancypuje wy
starczajco on.
Po pierwszym okresie kapitalistycznej industrializacji okre
sie eksploatacji pracy dzieci po podniesieniu granicy dopusz
czalnego wieku pracy, dziaalno modziey w przemyle nie
miaa ju tak drastycznego charakteru, jakkolwiek z, pen opiek,
nad modocianymi robotnikami spotykamy si dopiero w socja
listycznych zakadach przemysowych. Nieusamodzielnione jeszcze
potomstwo w wieku 16 - 18 lat mogo znalezc zarobkowe zajcie,
przyucza si do zawodu. Modzie wic podobnie jak niegdy
kobiety uzyskaa moliwo zdobywania pewnej ekonomicznej
niezalenoci, ktra w konsekwencji moga po jakim czasie pro
wadzi do zupenego, ekonomicznego, uniezalenienia si od ro
dzicw. W zwizku z t sytuacj zakres wadzy rodzicw mala,
posuszestwo dzieci nie byo ju bezgraniczne. Liczono si bar
dziej z potomstwem, z jego potrzebami. Pozycja spoeczna dzieci
w rodzinie wzrastaa. 1
Uksztatowana w miecie sytuacja oddziaywaa take na ycie
rodzin chopskiq|grposiadajcych ziemi. Tutaj schemat pracy po
zornie nie uleg zmianie. Zwizek midzy rodzin a instytucj
pracy by cisy, ojciec by,,kierownikiem produkcji, a jego naj
blisi krewni zaog produkcyjn. Stosunki pracy i wasnoci
ksztatoway ycie rodzinner W krajach bardziej uprzemysowio
nych istnia jednak miejski rynek pracy, ktry w okresach nie-
kryzysowych mg by odskoczni dla modego pokolenia, gdy
chciao wyj poza dom rodzinny i zerwa z prac na roli.
Wprawdzie zakady przemysowe w pierwszej kolejnoci zasilali
zrujnowani kapitalistyczn konkurencj rzemielnicy, niemniej
zbuntowani synowie chopscy mieli rwnie mono zakorze-
nienia si w miecie. Musiao to niewtpliwie agodzi bezwzgld
no wymaga ojca. Poza tym zmieniaa si sama wie^przenikay
tu techniczne nowoci, ugruntowywa si kapitalistyczny, towa
rowy system produkcji. Coraz wicej rodzin wiejskich wizao
si z zawodami pozarolniczymi zmieniajc zarazem wewntrzn
struktur. Mwic sowami W. J . Goodea miejska ideologia ro
dziny maej rozprzestrzenia si take na rejony rolnicze uprze
mysowionego kraju. Pod wpywem tej ponadlokalnej ideologii
zmienia si take tradycyjna rodzina chopska.
Postpy industrializacji powoduj rozkad wsplnoty rodziny
duej.-indywidualny najem do pracy w zakadach przemysowych
i innych miejskich instytucjach umoliwia szukanie rodkw
egzystencji na wasn rk bez ogldania si na czonkw rodziny
duej, ktra -przestaje by wsplnot produkcyjn i majtkow,
[ traci ekonomiczne racje swego bytu.
I Praca w nowych miejscowociach i rnorodnych zawodach
i, wymaga ruchliwoci zarwno geograficznej (zmiany miejsca po-
104
1AK
bytu) jak i pionowej (zmiany miejsca jednostki w hierarchii kla
sowej i warstwowo-zawodowej). Rozlunia to wizi z szersz zbio
rowoci krewnych. Dlatego znikaj stopniowo wsplnie mieszka
jce rodziny due i umacnia si pozycja rodziny maej, ktra jest
najbardziej przystosowana do warunkw, ruchliwoci spoecznej,
dzielc zwykle miejsce pobytu z .gwnym ywicielem rodziny
i zajmujc jego status spoeczny 15. Wsplne zamieszkiwanie ro
dzicw i ich dzieci zalubionych nie jest moralno-psychologiczn
potrzeb (gwnie dla dzieci) 16. Nic te dziwnego, e gdy za
istniej zewntrzne okolicznoci umoliwiajce rozerwanie wspl
noty rodziny duej, a nawet czynniki do tego prowadzce, rodzina
trjpokoleniowa rozpada si nierzadko nawet bez wikszych
trudnoci. Tak byo i jest w caej Europie, w tym take
i w Polsce.
Poza Europ, w niektrych rejonach wiata rodzina dua
przy pobienym potraktowaniu sprawy zdaje si zdradza
znaczn odporno na wpywy industrialne. J ak'podaje M. Zel-
ditch powoujc si na badania C. Tibbitsa w stolicy Konga,;
Leopoldville, wrd tubylcw utrzymuj si silne wizi rodziny
duej, nawet jeli niektrzy z nich pracuj w pozarodzinnych
przedsibiorstwach 17. Nie pracujcy kuzyni spodziewaj si po
mocy od swych pracujcych krewnych i tak pomoc materialn
z reguy otrzymuj. Dzieci' urodzone w miecie s czsto od
syane na wie do krewnych, ktrzy bezinteresownie je utrzy
muj, opiekuj si nimi, wychowuj je za zgod rodzicw w ro
15 W. J. Goode expressis verbis stwierdza, e typ idealny rodziny
maej wykazuje przystosowanie do zasadniczych wymogw systemu prze
mysowego. W. J. Goode, Industrialization and Family Change, w: Indu
strialization and Society, B. F. Hoselitz i W.E. Moore (red.), Mounton
1963, s. 2,51. ' , .
16 A. G. Charczew, op. cit., s. 81. , ;
17 Wstpna industrializacja Afryki jak wiadomo jest spraw
ostatnich czasw, podczas gdy wikszo krajw europejskich przechodzia
j w wieku XIX. Poziom zaawansowania gospodarczego wielu sprd
tych krajw afrykaskich pozwala n snucie w pewnym zakresie analogii
midzy procesami ich industrializacji" a procesami industrializacji dzie
witnastowiecznej Europy. Niemniej czynnikiem rnicujcym- bdzie tu'
wyszy.poziom rozwoju wprowadzanych urzdze technicznych oraz prze
mysowe otoczenie innych rejonw wiata. ,
106
dowych obyczajach. J eden z polskich specjalistw, ktry przez
pewien czas przebywa w Afryce, przytoczy na zebraniu nauko
wym przykad pracujcego Kongijczyka, ktry utrzymywa swych
nie majcych staych dochodw braci, i kuzynw wraz z o
nami i dziemi razem okoo 60 osb. Uwaano to w Kongu
za rzecz naturaln i zdziwienie oraz zgorszenie wywoaby raczej
fakt odmowy materialnej pomocy krewnym wchodzcym w skad
rodziny duej zarabiajcego brata.
Rwnie w Indiach jak dotychczas rodzina dua nie
poddaje si naporowi industrializacji, wspegzystuj wraz z funk
cjonujcym tam od pewnego czasu przemysem i innymi insty
tucjami nowoczesnej pracy. Podobn sytuacj mona zaobserwo
wa w innych krajach Azji i Afryki. Mogoby wic wydawa
si, e w warunkach istniejcych w wielu pozaeuropejskich kra
jach wpywy industrializacji i nowoczesnej pracy na rodzin
ksztatuj si inaczej ni w Europie, w zwizku czym europej
skie dowiadczenia w tym zakresie nie s przydatne na innych
kontynentach. Mona by wysun argument odpornoci starej
azjatyckiej kultury, odmienej mentalnoci ludzi w krajach Azji
czy Afryki itp. Byaby to jednak bardzo powierzchowna analiza.
Przyjrzyjmy si dla odmiany J aponii. K ultura tego kraju jest
rwnie stara i dugi okres czasu opieraa si zewntrznym wpy
wom. Przez wieki utrzymywaa si tam patriarchalna rodzina
dua z ca pewnoci znacznie bardziej patriarchalna ni
nasze polskie rodziny due epoki feudalizmu. W japoskim dozku
tradycyjne, rozgazione pokrewiestwo jest oparte na wsplnej
domowej ekonomice (wytwrczoci). Istnieje tam ekonomiczna
zaleno syna od ojca i modszego brata od starszego brata.
Pewna liczba rodzin tego rodzaju utrzymaa si nawet do czasw
wspczesnych. Zazwyczaj jednak w tych wypadkach, gdy po
szczeglni synowie znajduj inne rdo utrzymania niezalenie
od dozoku, patriarchalna rodzina dua rozpada si cakowicie.
Dlaczego tak si dzieje, skd te rnice na azjatyckim terenie?
Ot nietrudno zauway, e w J aponii s znacznie starsze tra
dycje industrializacji ni w pozostaych krajach Azji czy Afryki,
przy czym - bya tovindustrializacja oglnokrajowa, przeprowa
dzona na wielk skal, nie notowana dotychczas w takich roz
miarach w Indiach czy Kongu. J ej rezultatem byo cakowite
107
uprzemysowienie kraju, powstanie nowoczesnego spoeczestwa t
w peni przemysowego przy znacznym, wic i dugotrwaym,
nasileniu industrializacji i towarzyszcej jej urbanizacji. W Uka
dzie rodzina uprzemysowienie praca zaczy dziaa wszyst-
* kie te mechanizmy, ktre uwidoczniy si w Europie ju t
w XIX wieku. Due rodziny Indii czy Konga nie rozpadaj si
jeszcze masowo, bo nie egzystuj jak dotychczas w spoe- i
czestwie przemysowym. Naley si spodziewa, e w przyszoci
spotka je taki sam los, jak. japoskie dozdku. Swoj drog trady
cyjne wzory kultury azjatyckiej dotyczce ycia rodzinnego wy
kazuj moe nieco wiksz odporno na wpywy wynikajce '
z ekonomiczno-technicznych przeobrae ni analogiczne wzory
wystpujce w Europie.
Rodzina przeobraa si w miar postpw industrializacji, <
zmian w technice produkcji przemysowej, w miar pojawienia ;
si nowych stadiw rozwoju spoeczestwa przemysowego i or
ganizacji pracy. Pamita trzeba jednak, e podstawowe cechy
rodziny wyznaczaj poszczeglne formacje ekonomiczno-spoeczne
i ich system produkcji oraz wystpujce w ich ramach stosunki
wasnociowe.
Rozwj dziewitnastowiecznego kapitalizmu przynis udosko
nalenie techniki produkcji, nastpowaa koncentracja rodkw
produkcji i kapitau, prowadzca do powstania monopolistycznego,
imperialistycznego stadium kapitalizmu, dokonay si przesunicia
w strukturze klasowej. Wobec bankructwa tak zwanych klas po
rednich (midzy bogatymi kapitalistami a proletariatem) coraz
znaczniejszy kapita gromadzi si w rkach niewielu, z drugiej
za strony wzrastaa liczba pozbawionych rodkw produkcji ro
botnikw, yjcych z pracy wasnych rk. Powikszaa si te r
liczba pozbawionych wasnoci prywatnej i yjcych z pracy na
jemnej pracownikw umysowych. Byo wic wiele rodzin po
zbawionych wasnoci prywatnej, co miao dla ich przeobrae bar
dzo istotne znaczenie zanikay cechy rodziny tradycyjnej.
Mona tu nawet mwi o jakociowej zmianie rodziny. Zdaniem
niektrych marksistw (A. -G.- Charczew, G. Mury, J . Vertieres) t
w rodowisku klasy robotniczej krajw kapitalistycznych lub ?
nuwet w szerzej pojtym rodowisku ludzi pracy najemnej ^
mona dopatrywa si zalkw rodziny socjalistycznej. :
. Oprcz czynnikw pobudzajcych rozwj rodziny dziaay rw
nie czynniki J enrozwj opniajce. Do kategorii tych ostatnich
zaliczy naley tradycjonalne elementy obyczajowoci rodzinnej
oraz przestarzae ustawy prawne, ktre w swych sformuowa
niach pozostaway w tyle za postpujcym naprzd yciem spo
ecznym. J ak podaje B. Tryfan niemieckie prawo cywilne
XIX wieku przewidywao [...] e rozstrzyganie wszelkich kwestii
dotyczcych dzieci naleao do ma, ktry zarzdza caym ma
jtkiem, nawet jego czci wniesion przez on w posagu. Pra
wo to byo wybitnie nieprzychylne dla kobiet, dopuszczao bo
wiem umiarkowane cielesne karcenie ony w wypadku niepo
suszestwa. Kobieta, ktra posiadaa braci, bdc pierworodn
w rodzime, nie moga obj ojcowskiego majtku. Wszelkie umo
wy moga zawiera jedynie za zezwoleniem ma 18. Wspomnia
na autorka pisze rwnie, e do 1870 roku w Anglii kad ko
biet bez wzgldu na wiek traktowano jako maoletni, a w tym
samym okresie we Francji, Belgii i Szwajcarii kobieta nie miaa
uprawnie wiadka, ktry mgby uczestniczy w procedurze spi
sywania umw handlowych i testamentw. Tego rodzaju ustawy
z ca pewnoci nie sprzyjay wewntrznym przeobraeniom ro-
diny, podnoszeniu pozycji kobiety. Z czasem jednak musiay
ustpi pod naporem ycia jako relikty czasw feudalnych.
Patriarchalizm uleg w omawianym okresie pewnemu ograni
czeniu, jakkolwiek trudno byoby mwi o jego likwidacji. Za
znacza on si w dalszym cigu szczeglnie w, tych rodzinach,
ktre zwizane byy nadal z wasnoci prywatn (du, redni,
a nawet ma). Elementy nowych wewntrzrodzinnych stosunkw
spoecznych narastay szybciej w krgu ludzi wiata pracy.
Rodzina w X X wieku ; .
W oparciu o dotychczasowe i dalsze rozwaania mona umow
nie zaoy, e w XX wieku rodzina wkracza w nowy etap swego
rozwoju przede wszystkim e wzgldu na inny charakter re
lacji: rodzina praca. Doskonalone wci produkcyjne urzdze-
18 B. Tryfan, Pozycja spoeczna kobiety wiejskiej, Warszawa 1968, s. 85.
', - '
nia techniczne wymagaj coraz lepiej przygotowanych i sprawnie]
dziaajcych pracownikw. Wymagania nowoczesnej produkcji
i walka klasy robotniczej o swe prawa wpywaj na wzrost po
ziomu wyksztacenia oglnego i zawodowego ludzi pracy, skrce
nie dnia pracy. Coraz wicej ludzi pracuje w duych, nowo
czesnych, wysoko zorganizowanych i zracjonalizowanych przed
sibiorstwach przemysowych i usugowych. Te ostatnie w XIX
wieku szczeglnie si rozwijaj, tworzc obok rozrastajcego si
przemysu wielki rynek pracy. Przemys produkuje coraz wik
sz liczb rnorodnych przedmiotw sucych rodzinie. Wzrost
poziomu wyksztacenia racjonalizuje i podnosi na wyszy poziom
kulturalne ycie rodziny. Udzia w zracjonalizowanej, wysoko
zorganizowanej machinie nowoczesnej pracy rwnie uczy uj
mowania spraw rodziny w kategoriach bardziej racjonalnych.
Nowe 'dziedziny lejszej pracy przemysowej, a szczeglnie usu
gowej, stwarzaj due moliwoci pracy najemnej dla kobiet, na
skutek czego wydatnie wzrasta liczba kobiet pracujcych zawo
dowo w tym take matek. W XX wieku aktywno zawodo
wa kobiet staje .si zjawiskiem masowynrWTyruznle" wzrasta od
setek kobiet majcycE~c[Hre_iprzygotowanie zawodowe, ktre
uatwia przeobraenie stosunkw wewntrzrodzinnych w kierunku
ich demokratyzacji. Skrcenie dnia pracy stworzyo problem wol
nego czasu i nowych moliwoci j ego wykorzystania. Mozg ono
by take czynnikrem dziaajcym odrodkowo odcigajcym
od spraw rodzinnych i rodziny.
W XX wieku inaczej te zaczynaj ukada si w wiecie ka-
pitalistycznym 'stosunki rodzina zakad pracy. Dziewitnasto
wieczny kapitalizm czasw wolnej konkurencji stwarza tego ro
dzaju warunki, e pracodawca by zainteresowany jedynie aktual
n si robocz pracujcej jednostki. Nie musia martwi si o los
pracujcego czowieka ani o los jego rodziny. Przymus ekono
miczny, obawa przed utrat pracy wystarczay, aby z robotnika
wycisn maksimum. Nieskomplikowana praca nie wymagaa
znaczniejszego oglnego i zawodowego przygotowania. Nie trzeba
byo w pracownika i jego rodzin inwestowa. Na miejsce Znisz
czonych przedwczenie ludzi natychmiast przychodzilrinni. -'Wa
ciciel czy dyrektor fabryki nie musia myle o rodzinie pra
cownika. Nie byo potrzeby akcji socjalnej. W wyjtkowych,
110
j sporadycznych tylko wypadkach zdarzaa si pynca z dobrego
i serca filantropia. Niekiedy wymogli co grob pracownicy,
j Z czasem okazao si, e nowe techniki produkcji i nowo
czesne jej dziedziny wymagaj pracownikw o wysokich kwali-
! fikacjach. Trwao i opacalno nowoczesnych urzdze zaley
[ od starannoci i dobrej woli robotnika, jego wysokich umiejt-
i noci zawodowych. Teraz ju nie mona postawi przy maszynie
godnego, zahukanego i nieprzytomnego z przemczenia pnal-
* fabety. Dbao o pracownikw staje si koniecznoci: wane jest
ich zawodowe przygotowanie, warunki mieszkaniowe, zdrowie
j i stosunki rodzinne. Cz tych zada przejmuje kapitalistyczne
pastwo, reszt prbuje rozwiza zakad pracy. Ta nowa sy-
! tuacja o czym zapomnie nie wolno jest rwnie w znacznej
mierze rezultatem walki klasy robotniczej.
Na zmian stosunkw midzy rodzin a zakadem pracy wy-
j war wpyw wyrosy w fazie wysoko rozwinitego kapitalizmu
i ruch noszcy miano human relations, ktrego ukrytym celem
! mimo pozorw humanizmu : byo podniesienie wydajnoci pro-
I dukcji kapitalistycznej. Ruch ten lansowa uzasadnion zreszt
| tez, e na wyniki produkcyjne istotny wpyw wywiera sytuacja
spoeczna i atmosfera panujca w kolektywach pracy oraz innych
rodowiskach pracujcego czowieka, jak rwnie wane s formy
i wypoczynku. Opieka nad pracownikiem i jego rodzin stawaa
si wic opacalna.
J eli chodzi o obecne stosunki rodzinne, to ugruntowuje si
i rozpowszechnia nowoczesny typ rodziny wielkomiejskiej. I ndu-
strializaja powodowaa J^x?woduie proces urbanizacji, tj. wzrost
liczby duych i wielkich miast i liczby ludnoci miejskiej, za-
J trudnionej w nowo powstaych zakadach przemysowych. Nowo-
I czesne spoeczestwo to spoeczestwo uprzemysowione i za
razem zurbanizowane.
Due czy wielkie miasto jest specyficznym rodowiskiem dla
rodziny. Harmonizuje najbardziej podobnie jak produkcja
przemysowa z form rodziny maej. Naley wic usamodziel
nion rodzin ma uzna za typow rodzin wspczesnoci i ro-
i dzin przyszoci. Wystpuje oa bowiem najczciej w spoecze-
i stwach przemysowych.
I stotny wpyw na ycie rodzinne wywar rwnie ywioowy
rozwj rodkw masowego przekazu oraz kultury masowej
zwaszcza w cigu ostatnich lat. Zmianie ulegy formy spdzania
wolnego czasu przez poszczeglnych czonkw rodziny czy przez
ca rodzin. Wystpujce w kulturze masowej modele ycia
maeskiego i rodzmhego~oraz stosunkw~ndzyludzkicE upo
wszechniane przez kino, radio, telewizj, beletrystyk nie pozo
staj bez wpywu na wzory ycia rodziny tradycyjnej, instytucjo
nalnej.
Przedstawimy teraz wnioski dwch socjologw amerykaskich
Ogburna i Nimkoffa na temat przemian ycia rodzinnego.
Wspomniani socjologowie zwrcili si z ankiet do 18 naj
wybitniejszych specjalistw w Stanach Zjednoczonych w zakresie
problematyki rodziny, proszc o podanie dziesiciu najwaniej
szych zmian zachodzcych'we wspczesnej rodzinie. Opierajc
si na swych wieloletnich badaniach empirycznych i dorobku
teoretycznym eksperci podali w sumie 63 dostrzegane przez
siebie zmiany odnoszc je przede wszystkim do rodziny amery
kaskiej 19. Z tego 21 zmian uzyskao 3 lub wicej gosw (na
18 moliwych), a tylko 8 poow lub wicej ni poow gosw.
Te wanie osiem zmian. Ogburn i Nimkoff uznali za najbardziej
charakterystyczne we wspczesnych rodzinach, a mianowicie:
1) wzrost liczby rozwodw, 2) rozpowszechnienie kontroli urodzin
i zmniejszenie rozmiarw rodziny, 3) zmniejszenie si autorytetu
ma i ojca, 4) wzrost kontaktw seksualnych poza maestwem,
5) wzrost liczby matek pracujcych zawodowo, 6) wzrost indy
widualizmu i wolnoci osobistej czonkw rodziny, 7) w coraz
wikszym stopniu wystpujce przekazywanie pastwu funkcji
opiekuczych spenianych dotd przez rodzin, 8) stopniowy zanik
postpowania wedug norm religijnych w maestwie i ro
dzinie2".
Ogburn i Nimkoff ze swej strony dodaj jeszcze, e wzrost
mechanicznej produkcji maszynowej (industrializacja) wpywa
bezporednio lub porednio na szereg dziedzin aktywnoci ro
dzinnej: 1) zmienia produkcj domow, 2) daje mczynie prac
poza domem, 3) umoliwia prac zarobkow kobiecie, 4) przyczy-
w VI.V\ mrrikoii, dt., s. 4.
'l'4 % ' K .
niajc si do rozwoju miast, wtrnie wpywa na ycie rodzinne
(spoeczno-kulturowa urbanizacja rodzin), 5) pociga za sob wy
pracowanie wyspecjalizowanego, obliczonego na zysk systemu sp
dzania wolnego czasu,;co take oddziauje w okrelony sposb
na rodzin, 6) emocjonalne funkcje rodziny nabieraj wikszego
znaczenia 21.
W pniejszych publikacjach wielu autorw niezalenie od
przytoczonych powyej tez dodaje nowe jeszcze hipotezy do
tyczce wpywu industrializacji i urbanizacji na rodzin. Naj
waniejsze z tych hipotez s nastpujce: 1) zwikszona zdolno
rodziny do modyfikacji i adaptowania si w warunkach szybkich
zmian spoecznych, 2) zwikszona ruchliwo przestrzenna rodzin,
3) osabienie bezporedniej wizi rodzinnej, 4) zanik zrnicowa
nia zada czonkw rodziny z tytuu odmiennej pci, wykonywa
nie okrelonych zada niezalenie od rodzaju pci, 5) zanikanie
wizi z dalszymi krewnymi i nacisk na zwizek rodziny maej,
6) zmniejszanie si liczby maestw opartych na ekonomicznych
podstawach i wiksza swoboda dla modych w wyborze kandy
datw (lub kandydatek) do maestwa, 7) specjalizacja rodziny
przechodzenie od rodziny agencji realizujcej wiele rnorod.-
nyeh zada, do bardziej wyspecjalizowanego zwizku skupionego
wok malejcej liczby funkcji, ktre tylko rodzina moe pra
widowo realizowa, 8) denie on i crek do nawizywania oso
bistych kontaktw z zewntrznymi, pozarodzinnymi rodowiska
mi, 9) uwalnianie si modziey spod arbitralnej wadzy starszych,
10) wiksza swoboda dzieci w dziedzinie ekspresji (wyrane ma
nifestowanie swej osobowoci), 11) wzrost rnic ideologicznych
midzy rodzicami a dziemi.
Wymienione zmiany rodziny mona uj w aspekcie jej struk
tury. Pod wzgldem liczby i jakoci czonkw rodziny zaszy
istotne zmiany. Liczebno rodziny zmalaa, po pierwsze, z wzgl
du na zmniejszenie (przecitnie rzecz biorc) liczby dzieci w ro
dzinie, po drugie, ze wzgldu na masowy rozpad rodzin duych,
ktry take zmienia jakociowy skad rodziny. Zwikszona geo
graficzna ruchliwo spoeczna powoduje rwnie okresowe od
dalenie czonkw niektrych rodzin maych. Struktura rodziny
113
maej przeksztaca si stopniowo w kierunku egalitaryzmu wsp
maonkw, ktry nie zosta dotychczas w peni osignity w skal
masowej. Zmala dystans midzy pozycjami spoecznymi rodzi
cw i dzieci (zwaszcza starszych, w wieku dorastania). Zmala
zakres wadzy i autorytet ojca w rodzinie. Mniej jest wizi insty
tucjonalnych czcych czonkw rodziny, wzroso natomiast Zna
czenie wizi psychicznych, emocjonalnych. Podzia czynnoci
w rodzinie przejawia tendencje do unifikacji obowizkw mskich
i kobiecych, jakkolwiek w niektrych typach rodzin zaawanso
wanie tego procesu jest jeszcze niewielkie. Rozpowszechnia si
tzw. rodzina skoncentrowana wok matki. Zarwno nie pracu
jca jak i pracujca ona jest zw.ykle statystycznie rzecz bio
rc bardziej zwizana ze rodowiskiem domowym, gospodar
stwem oraz wychowywaniem dzieci ni m. Mczyzna jest prze
wanie jeszcze gwnym ywicielem rodziny nawet wtedy, gdy
pracuje rwnie ona. J est z reguy bardziej zaabsorbowany poza
domem i mniej si w nim udziela. Dlatego zarzdc spraw ro
dziny na co dzie staa si w wielu rodzinach kobieta, co nie
oznacza bynajmniej, e o wszystkim moe sama decydowa. M
czyzna ma zawsze prawo gosu i czsto w najwaniejszych spra
wach rodziny przewaa jego zdanie.
Do istotnym przeobraeniom ulegy w wieku XX funkcje
rodziny. Nale one do kategorii historycznych, zmiennych w cza
sie. Zmianie ulega hierarchia wanoci tych funkcji, zakres oraz
ich struktura wewntrzna, w ramach ktrej pewne elementy za
nikaj, inne natomiast zyskuj na znaczeniu.
Przeobraenia ekonomicznej funkcji rodziny polegaj przede
wszystkim na tym, e w zdecydowanej wikszoci rodzin zanika
podfunkcja produkcyjna. J est to oczywiste ze wzgldu na zanik
w czasach wspczesnego kapitalizmu tzw. klas i warstw pored
nich, zwizanych z prywatnym warsztatem (prywatn instytucj)
pracy zatrudniajcym czonkw rodziny. Poza tym, -j ak stwier
dza J . Szczepaski mechanizacja gospodarstwa domowego,
pojawienie si samochodu w masowym uyciu, pojawienie si
radia a pniej telewizji,, zmieniy organizacj gospodarstwa do
mowego, organizacj wspycia czonkw rodziny^22. Szereg
22 J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, op. cit., s. 308.
114
czynnoci usugowych wykonywanych uprzednio wycznie w rc
dinie przejy (cakowicie lub czciowo) wyspecjalizowane in
stytucje pozarodzinne (pralnie, stowki itp.).
Bardzo istotne zmiany zaszy w ramach opiekucZ^zabezpie-
czajcych funkcji rodziny. Szereg jej zada z tego zakresu prze
jy instytucje pastwowe, spoeczne i prywatne (np. ubezpiecze
nia w prywatnych towarzystwach ubezpieczeniowych w Stanach
Zjednoczonych). Powanie chorego czowieka nie pielgnuje ju
rodzina, lecz stara si odda go do szpitala, a podstaw utrzyma
nia moe by renta chorobowa; stary czowiek czsto yje z eme
rytury nie liczc ju na pomoc krewnych. Niemowl bywa od
dawane na wiele godzin dziennie lub na tydzie do obka, dziki
czemu zmniejszaj si pielgnacyjne obowizki rodzicw. Dzieci
powyej 3 lat korzystaj z przedszkoli. -
Zmiany prokreacyjnej funkcji rodziny wyraaj si przede
wszystkim w zmniejszeniu jej dzietnoci. Stan ten jest wyni
kiem pojawienia si i doskonalenia rodkw antykoncepcyjnych
zapobiegajcych ciy, ktre umoliwiaj wiadome planowanie
rodziny. Mona te wyrni szereg spoecznych przesanek dzia
ajcych na rzecz zmniejszenia liczby dzieci w rodzinie. Po
wszechna praca zawodowa kobiet poza domem w tym ma
tek utrudnia rodzenie dzieci, opiekowanie si nimi i wycho
wywanie ich, tym bardziej, e mowie rwnie pracuj z reguy
poza domem. Kobieta zawsze zreszt bya zwizana bardziej
z dzieckiem ni mczyzna. Nic te dziwnego, e jej zawodowe
obcienie stwarza na og sytuacj zmuszajc do ograniczenia
prokreacji. Atrakcyjne programy rozrywkowe, teatr, kino itp.
instytucje umoliwiaj czonkom rodziny przyjemne spdzanie
godzin wolnych od pracy. Uszczupla to jednak czas powicany
dzieciom i moe by jednym z powodw mniej chtnego rodzenia
dzieci zwaszcza w rodowisku miejskim. Nie bez. wpywu s
tu rwnie rosnce aspiracje yciowe dotyczce wyksztacenia,
czy polepszenia statusu zawodowego i ekonomicznego. Wiele osb
ju po zaoeniu roiziny uzupenia wyksztacenie, Osiga wysze
kwalifikacje zawodowe lub oszczdza na opacenie wasnego
mieszkania, czy kupno drogich przedmiotw trwaego uytku
w celu podniesienia standardu;materialnego rodziny. Nadmiar
zaj i oszczdzanie pienidzy nie sprzyjaj wielodzietnoci. Wy-
8*
115
/
du si okres niesamodzielnoci dzieci ze wzgldu na wielo
letni okres nauki, wzrastaj spoeczne i materialne koszta ich
wychowania i wyksztacenia. Coraz bardziej podanym modelem
staje si rodzina maodzietna. Nabiera znaczenia planowanie ro
dziny wiadome ksztatowanie jej liczebnoci poprzez regulacj
urodzin.
Seksualna funkcja rodziny oddzielia si wyranie od funkcji
prokreacyjnej. Dawniej kobieta wkrtce po wyjciu za m za
chodzia w oi i rodzia pierwsze dziecko, a po stosunkowo nie
dugiej przerwie nastpne. J edynie dua miertelno wrd
dzieci zapobiegaa nadmiernemu liczebnemu wzrostowi rodzin
i spoeczestw 23. '
J ak susznie zauwaa B. obodziska, oddzielenie dziki
rozwojowi wiedzy medycznej i rodkom techniki wspycia
pciowego funkcji prokreacyjnej od funkcji zaspokojenia in
stynktu seksualnego mona uzna za zdobycz naszego stulecia 24.
Zaistniaa moliwo systematycznego zaspokajania popdu sek
sualnego bez konsekwencji w postaci ciy i porodu. ycie sek
sualne take w maestwie stao si wartoci sam w so
bie niezalenie od tego, e stanowi ono podstaw prokreacji.
Uregulowane spoecznie zaspokajanie potrzeb seksualnych sta
nowi obecnie niezaprzeczalne prawo kadego dorosego czowie- .
ka, jest aprobowane przez normy spoeczne. W yciu seksualnym
dy si do rwnouprawnienia kobiet i mczyzn, ktrego przed
tem nie byo. Poza tym zwizana z upowszechnieniem pracy
kobiety idea rwnouprawnienia wpyna take na jej sytuacj
w partnerstwie seksualnym. Przecitnie rzecz biorc, kobiety
w tym oczywicie rwnie ony zwikszyy swe aspiracje
w dziedzinie dozna seksualnych, domagajc si w tym zakresie
od mczyzny tyle, ile mczyni domagaj si od kobiet. Mona
wic mwi o wyranej tendencji do egalitaryzmu w partnerstwie
seksualnym.
Dostrzega si jeszcze inne zmiany w funkcji seksualnej ma- i
estw, zwizane z upowszechnieniem si pracy w instytucjach:|
28 Do dzisiaj jeszcze sytuacja ksztatuje si w ten sposb w niekt- |
rych niej rozwinitych spoeczestwach pozaeuropejskich:' ' "" - {
21 B. obodziska, Ni ekt r e' problemy analizy instytucji maestwa j
w Polsce, Studia Socjologiczne 1966, nr 1, s. 191. I
pozarodzinnych i rozwojem rozlegych rodowisk przemysowo-
-miejskich. Mianowicie staj si coraz czstsze pozamaeskie
kontakty seksualne, nie tylko mw, ale i on. Przebywanie
ony w jej rodowisku pracy zawodowej utorowao drog do pra
wa kontaktowania si z innymi krgami pozarodzinnymi. Zmniej
szy si zakres kontroli pozadomowego ycia ony. Zarwno m
jak i ona s w coraz bardziej typowych dla naszych czasw
rodowiskach wielkomiejskich jednostkami anonimowymi. Sytu
acja ta uatwia pozamaeskie kontakty seksualne utrzymywane
w tajemnicy przed drugim wspmaonkiem.
: Mona dopatrywa si w tym za, jakkolwiek nie zwalnia nas
to od obowizku szerszego spojrzenia na omawiany problem. Nie
wtpliwie z punktu widzenia obowizujcego u rihs prawa ma
eskiego oraz obowizujcych aktualnie norm moralnych zdra
da maeska jest zjawiskiem ocenianym ujemnie. Niemniej
faktem jest, e obecnie owe wspomniane normy prawne i mo
ralne dotyczce ycia seksualnego maonkw s coraz nagrnin-
niej amane. Nastpuje wic coraz wikszy rozdwik midzy
normami a yciem. Denie do moliwie penego ycia seksualne
go zaczyna kolidowa z wymogami wspycia maeskiego .
zwaszcza wtedy, gdy maonkowie s niedobrani, gdy jedno
z nich jest nadmiernie obcione prac czy zanadto zaangao
wane w rodowiskach pozadomowych. Niesprzyjajc okoliczno
ci moe by dusza rozka lub czste wyjazdy jednego z ma
onkw. Istotn rol odgrywa tutaj mog psychologiczne uprze
dzenia do drugiego wspmaonka. W tego, rodzaju wypadkach
dochodzi niejednokrotnie do pozamaeskiej kompensacji.
Czsto zdradzajcy wspmaonek (m lub ona) nie sdzi, aby
chwilowe czy nawet stae niedobranie w dziedzinie seksualnej
byo wystarczajcym powodem do rozwodu. Maonkowie mog
nawzajem odpowiada sobie pod wieloma innymi wzgldami,
mg mie na uwadze dobro dzieci lub inne jeszcze wane po
wody. Mimo tego jedno ze wspmaonkw nie chce zrezygnowa
z nielegalnych kontaktw seksualnych, co doprowadza czsto do
rozpadu rodziny. Nie mona oczywicie take wykluczy zdrad
zaistniaych z ciekawoci, na tle chwilowego kaprysu, itp.
2 faktu licznych pozamaeskich kontaktw seksualnych nie
wynika oczywicie, e zjawisko to wystpuje w kadym rnae-
11 a
117
stwie. Mona by niewtpliwie znale wiele maestw yjcych ;
w wycznoci seksualnej i zadowolonych z, tej sytuacji. Niemniej :
wspomniane zjawisko obserwujemy coraz powszechniej; powo- ;
duje ono konflikt z obowizujcymi normami prawa maeskiego .
i moralno-obyczajowymi. Ewolucja warunkw wspczesnego y
cia w spoeczestwie przemysowym wskazuje na to, e obiek- ;
tywne przesanki pozamaeskich kontaktw seksualnych nie :
bd bynajmniej male a wrcz przeciwnie, mona nawet prze
widywa ich wzrost. Wydaje si wic prawdopodobne, e normy
prawne i moralno-obyczajowe dostosuj si stopniowo do dewia- !
cyjnych zachowa maestw i pozamaeskie ycie seksualne
spotka si z tolerancyjn ocen opinii publicznej. To, co dawniej J
uznano by za wielki skandal, niejednokrotnie jest obecnie trak- j
towane ze znacznie wiksz wyrozumiaoci.
Legalizacyjno-kontrolna funkcja rodziny zachowaa nadal sw
wano, jakkolwiek w porwnaniu z przeszoci'jej rola zma
laa. Zachowania seksualne poza ramami maestwa zwasz- j
cza jeli chodzi o ludzi wolnych staj si w wielu krajach :
i rodowiskach coraz bardziej legalne i tym samym legalizacyjna |
funkcja rodziny w odniesieniu do wspycia pciowego wzgld- ,
nie maleje. Poza tym dziaalno zawodowa czonkw rodziny t
w zewntrznych w stosunku do rodziny instytucjach zmniejsza
moliwo wzajemnej kontroli.
Legalizacja posiadania dzieci zachowuje nadal swoj wano,
jakkolwiek przecitnie rzecz biorc nie ma wikszych rnic
w traktowaniu dzieci pozamaeskich i to zarwno w ustawach .
prawnych jak i w obyczajowoci. W niektrych krajach tolerancja
ta jest ju daleko posunita (np. w Szwecji, w szeregu krajach j
Ameryki Poudniowej), w innych za dostrzegamy wyran
obyczajow opozycj wobec dzieci nielubnych, poczon jeszcze ;
niekiedy z ich gorszym statusem. W krajach socjalistycznych i
dzieci lubne i nielubne s rwne wobec prawa i z formalnego
punktu widzenia maj rwne szanse yciowe. J ednake w wielu i
rodowiskach spoecznych naszego kraju dziecko nielubne jest |
jeszcze nadal le widziane,-jakkolwiek pozycja opinii publicznej f
wobec panny z dzieckiem nie jest ju tak silna jak w okresie i
przedwojennym. . - j;
Zmianom uleg rwnie system kontroli rodzinnej. "Wyjcie
czonkw rodziny na zewntrzny rynek pracy, ich dziaalno
zawodowa , w zewntrznych wzgldem rodziny instytucjach
zmniejsza moliwo kontroli rodziny. Nie sprzyja tej kontroli
przestrzenne rozproszenie czonkw rodziny w cigu dnia; nie
sprzyja jej rwnie miejskie, a zwaszcza cakowicie anonimowe
wielkomiejskie rodowisko. Pracujcy w oddzielnych instytu
cjach m i ona, uczce si poza domem dzieci, wiele wasnych
spraw do zaatwienia kadego czonka rodziny poza domem,
wasne krgi koleesko-towarzyskie poszczeglnych czonkw
oto obraz przecitnej rodziny z krgu miejskiego wiata pracy.
Oczywicie kontrola jednych czonkw rodziny przez innych jest
w takich warunkach sabsza ni w dawnych tradycyjnych ro
dzinach, nie oddzielonych od instytucji pracy, mieszkajcych
w mniejszych orodkach. , /
W zakresie socjalizacyjnej funkcji rodziny zachodz dwoja
kiego rodzaju procesy. Z jednej strony praca rodzicw poza do
mem ; a szczeglnie matki ogranicza moliwoci wychowaw
cze rodziny; rodzice mog powici mniej czasu bezporednim
kontaktom z dziemi, kadego dnia szereg godzin s od nich prze
strzennie oddzieleni i tym samym czstotiwo-ieh wychowaw
czych pddziaywuii_ulga._qgraniczeniu. Z, drugiej jednak strony
kontakt rodzicw z rodowiskami pracy i towarzyszcy temu
zwikszony kontakt z szerszym wiatem wnosi szereg nowych,
istotnych z wychowawczego punktu widzenia, czynnikw do at
mosfery ycia rodzinnego, co moe stanowi istotn przesank
dla lepszego wychowania rodzinnego. 1 .
W dziedzinie wychowania pomagaj rodzinie instytucje kszta
cenia i wychowania pozaszkolnego i to w coraz wikszej mie
rze. Wzrasta wychowawcza rola rodziny ze wzgldu na wydu
ajcy si okres ksztacenia dzieci. W krajach socjalistycznych
powsta system wietlic przyszkolnych, w ktrych znaczna liczba
dzieci odrabia lekcje i spdza godziny pozalekcyjne pod opiek
nauczycieli. Coraz intensywniejsz dziaalno rozwijaj rne
instytucje wychowania pozaszkolnego; rodki masowego przekazu
podaj modziey liczne treci nieobojtne z wychowawczego
punktu widzenia. Rodzina wic spotyka si z coraz wiksz kon
kurencj wychowawcz ze stronyJ nnyuhdnstytucji, z coraz wik
sz iloci wyrczycieli. Wiadomo jednak, e nikt w caoci
rodziny wyrczy w sprawach wychowawczych nie potrafi. J est
ona wanym i niezbdnym elementem systemu wychowawczego
wspczesnego spoeczestwa. W pewnej jednak mierze zakres
wychowawczej dziaalnoci rodziny maleje, zawa si. Z drugiej
jednak strony jej dziaalno wychowawcza w tym zawonym
zakresie pogbia si. Wychowanie we wspczesnych, skompliko
wanych spoeczestwach jest trudne. Nowe, coraz liczniejsze
aglomeracje miejskie i wielkomiejskie s trudniejszym rodo
wiskiem wychowawczym ni wie czy tradycyjne, ustabilizowane
miasteczko, chocia posiadaj wiele dodatnich stron. Wychowa
nie domowe, rodzinne powinno by obecnie intensywniejsze
i staranniejsze.
Specyfik socjalizacji rodzinnej stanowi oddziaywanie star
szego pokolenia na modsze, w warunkach atmosfery intymnoci,
zaufania, przy istnieniu silnych zwizkw emocjonalnych ko
niecznych dla skutecznego wpywu na potomstwo. Daje si rw
nie obecnie zaobserwowa proces odwrotny. Dzieci zwaszcza
starsze podlegajce w szybko zmieniajcym si wspczesnym
wiecie innym oddziaywaniom ni ich rodzice, wywieraj take
wpyw na postawy wychowawcze Todzicw, na ich koncepcje wy
chowania stwarzajc nowe problemy wychowawcze, stawiajc
nowe wymagania, manifestujc rnice wiatopogldowe. W ja
kim sensie wic obecnie dzieci socjalizuj rodzicw. Sami wsp
maonkowie take wzajemnie si socjalizuj dziki silniej ni
w przeszoci zaznaczajcym si we wspczesnych maestwach
procesom interakcji osobowoci. Socjalizuj si oni wobec |gr"
niecznoci podejmowania nowych rl rodzinnych, bardziej zmien
nych, mniej ustabilizowanych i sabiej okrelonych ni dawniej,
stwarzajcych dlatego wicej trudnoci przystosowawczych. ^
W ramach ideologiczno-wiatopogldowej podfunkcji stano
wicej jedn z dziedzin socjalizacji rodzinnej zachodz wyrane
zmiany wyraajce si we wzrocie nasilenia konfliktu pokole.
Modzie czsto krytykuje starsze pokolenie i chce postpowa
wedle zasad, ktre z kolei napotykaj na opr rodzicw. Na
stpiy take zmiany w kierunkach wychowania. W krajach so
cjalistycznych w procesie wychowania rodzinpego pojawia si
coraz wicej elementw typowych dla wychowania socjalistycz-
nef.o, jakkolwiek w tym zakresie pewno nie wykorzystano :
wszystkich moliwoci i wiele mona jeszcze zdziaa w celu
udoskonalenia rodzicielskich umiejtnoci. ; -
W cywilizowanym wiecie wspczesnym maleje take rola
i nasilenie religijnego wychowania w rodzinie. Dawniej rodzina
bya gwn i skuteczn podpor kocioa w religijnym wycho
waniu modego pokolenia; bya instytucj rygorystycznej kont
roli wypeniania wszelkich nie tylko najwaniejszych obo
wizkw religijnych zarwno przez dzieci jak i dorosych czon
kw rodziny. Rodzina przekazywaa i wpajaa gorliwie i skutecznie
zasady goszone przez koci. Obecnie wi rodziny z kocioem
ulega wyranemu rozlunieniu. Na wsi jest ona nieco mocniejsza
ni w miecie, jakkolwiek ju nie taka jak np. 50 lat temu.
Z empirycznych bada socjologw wynika, e zwizek wsp
czesnej rodziny miejskiej a szczeglnie wielkomiejskiej
z kocioem i jego jednostk organizacyjn, parafi, jest mniej
szy. Sabsze jest oddziaywanie instytucji kocioa i duchowie
stwa, ograniczone s moliwoci w zakresie kontroli religijnego
ycia rodziny i wywierania na ni presji w wypadku stwierdzenia
odchyle od wymogw kocioa. Rodzina przez zwizek swoich
czonkw z rodowiskiem pracy i nauki wchodzi w kontakty i re
lacje z wieloma instytucjami i organizacjami. Oddziaywania re
ligijne stanowi coraz mniejsz cz caoksztatu oddziaywa
celowych i spontanicznych, ktrym podlegaj czonkowie rodzin.
Dokonuje si wic stopniowa laicyzacja rodzin i wychowania ro
dzinnego, nie mona jednak powiedzie, e jest ona ju cakowicie
zaawansowana w odniesieniu do wikszoci rodzin. Trudno obec
nie okreli granice istniejcej tendencji do laicyzacji w ustroju
kapitalistycznym. Oglnie mona powiedzie, e kontrola religij
nych praktyk dzieci jest mniejsza i mniej rygorystyczna. Wzra
sta liczba rodzin niepraktykujcych oraz wzrasta take tolerancja
wobec rodzin niepraktykujcych.
Klasowa funkcja rodziny zachowuje we wspczesnych spo
eczestwach kapitalistycznych cakowicie sw ywotno. W spo
eczestwach tych struktura klasowa wbrew twierdzeniom
niektrych socjologw utrzymuje si nadal i mamy tam do
czynienia, z wyran klasow przynalenoci rodzin. Dzieci ro
dz si jako czonkowie okrelonej klasy spoecznej w rodzinach
robotniczych, chopskich, wacicieli wikszych lub mniejszych
<*
zakadw przemysowych i trudniej jest im zmieni przynale
no klasow w cigu ycia ni modziey w krajach socjalistycz
nych.
Kulturalna funkcja rodziny jest trudna do okrelenia, ponie
wa obejmuje niemal wszystko to, co si w danej rodzinie dzieje.
Funkcja ta w sensie przekazywania treci kulturalnych w obec
nych czasach wyranie zmalaa ze wzgldu na znaczn liczb
wyspecjalizowanych w tym zakresie instytucji2*. Rodzina jest
jednak niezastpiona jeli chodzi o prawidowe uksztatowanie
stosunku jednostki do otaczajcego wiata, do innych ludzi (wpo
jenie norm, hierarchii wartoci i zasad postpowania w trakcie
procesu socjalizacji). Tylko w rodzinie mona nauczy si wa
ciwego korzystania z dziedzictwa kulturowego poprzednich po
kole i zaniedbanie przez ni tej funkcji dokonuje si z wyran
szkod dla modego pokolenia.
Rekreacyjno-towarzyska funkcja rodziny jest do zrnico
wana w zalenoci od przynalenoci klasowo-warstwowej ro
dziny oraz od typu pracy i wykonywanego zawodu. Omwimy
j jeszcze w dalszych partiach pracy.
Ogromnego znaczenia we wspczesnych rodzinach zarwno
w krajach kapitalistycznych jak i socjalistycznych nabiera
funkcja emocjonalno-ekspresyjna26. Wobec zmiennoci,, pynnoci
wielu rodowisk we wspczesnym spoeczestwie przemyso
wym, ktre dawniej miay cechy stabilnoci i stwarzay warunki
intymnego wspycia rodzina staje si jedyn grup spoecz
S5 Kultura wiejska daleka jeszcze od skomercjalizowania i nie po
siadajca do dyspozycji tych instytucji, jakie wytworzyo sobie miasto
ksika, gazeta, film itd., utrzymywaa si i przekazywana bya do nie
dawna gwnie W' krgu rodzinno-ssiedzkim. Ta funkcja rodziny pod
nosia jej znaczenie w oczach czonkw i pomagaa spenia nad nimi
nadrzdn rol. S. Nowakowski, Warszawski hotel robotniczy i jeao
mieszkacy, Kultura i Spoeczestwo 1957, t. I. nr 2, s. 47.
MJedyna funkcja pisze A. Myrdal ktra, jak si zdaje, niczego
nie utracia w [...] procesie zmian, to funkcja emocjonalna, poniewa ro
dzina nadal daje najlepsze moliwoci najwyszej intymnoci, jakkolwiek
zewntrzne warunki ycia -rodzinnego zagraaj penej satysfakcji i tej
potrzeby. (Cyt. za J. Piotrowskim, Kryzys rodziny w Szwecji i prby jego
rozwizania, Przegld Socjologiczny 1958, t. XII, S.. 278). Jestem skonny
traktowa omawian funkcj nie tylko jako nie zanikajc, ale raczej
jako funkcj rozwojow.
122
n, w ktrej moe by zaspokojona potrzeba intymnego obcowa
nia, potrzeba bliskich emocjonalnych kontaktw. Tak potrzeb
ma kady czowiek o normalnie rozwinitej osobowoci. Wzra
stajcy wci egalitaryzm wyksztacenia ma i ony, podobne
dowiadczenia obojga z terenu pozarodzinnych zakadw pracy, po
dobne wzory kulturowe, podobne dowiadczenia yciowe, odbir
podobnych treci pyncych ze rodkw masowego przekazu
wszystko to stwarza podstawy dobrego kontaktu psychicznego
maonkw, wzajemnego zrozumienia, przyjaznego koleestwa.
I stniej sprzyjajce warunki dla kontaktu osobowoci - inte
rakcji osobowoci, tj. wzajemnego oddziaywania wspmaon
kw na siebie, warunki maksymalnego zadowolenia z wzajem
nego obcowania psychicznego.
. W dawnych natomiast, tradycyjnych instytucjonalnych rodzi
nach interakcja osobowoci ograniczona bya do minimum. Cho
dzio tylko o naleyte przystosowanie si do penionej w rodzinie
roli. Wi rodzinna miaa charakter w znacznej mierze insty
tucjonalny. Emocjonalno-ekspresyjna funkcja rodziny bya wic
w przeszoci mniej ceniona i dopiero w wieku XX zyskaa na
szczeglnym znaczeniu zwaszcza w krgach ludzi pracy
i to zarwno w krajach kapitalistycznych jak i socjalistycznych.
Rzecz oczywista, nie tylko strukturalny i funkcjonalny aspekt
ycia uleg ostatnio przeobraeniom. Istotne zmiany daj si za
uway rwnie W ideologii rodziny. Wydaje si, e wiadomo
ciowe modele s bardziej postpowe ni rzeczywiste zachowania.
Np. wspczenie wiadomociowy model egalitaryzmu w ma
estwie jest znacznie bardziej rozpowszechniony ni wzr ega
litaryzmu. Wiele osb jest przekonanych o niezbdnoci zrwna
nia praw i obowizkw ma i ony, w realnym jednak yciu
w wikszoci wypadkw nie spotykamy si jeszcze z cakowit
rwnoci wspmaonkw. Nierwno w zakresie uprawnie
jest mniejsza ni to miao miejsce w wieku XIX, ale peen ega
litaryzm jest jeszcze do rzadko praktykowany wbrew opty
mistycznym zapewnieniom o jego masowym wystpowaniu.
Wspczesna ideologia rodziny zazwyczaj, docenia nadal eko
nomiczne, bytowe i instrumentalne walory rodziny, w znacznie
jednak wikszej mierze ni to miao miejsce dawniej, podkrela
nieinstrumentalne wartoci rodziny: jej wiadomociow, emo
cjonaln rol w postaci zapewnienia psychicznego oparcia, jej
zdolno obrony przed poczuciem osamotnienia. Pojawia si te
coraz czciej postulat mioci romantycznej w maestwie, jak
kolwiek w wietle bada empirycznych nie jest on a tak bardzo
rozpowszechniony, jakby wynikao z wypowiedzi niektrych pu
blicystw i socjologw. Wany staje si problem zapewnienia
dzieciom moliwie jak najlepszego wyksztacenia. Wzrasta take
potrzeba przyznania wikszej samodzielnoci dzieciom w rodzinie
i przekonanie o niezbdnoci uzyskania pewnej swobody w rodzi
nie i poza ni. Uznaje si coraz powszechniej uprawnienia mo
dziey w zakresie spraw seksualnych i w rnorodnych rodowi
skach ugruntowuje si coraz bardziej przekonanie o niezbdnoci
zmniejszenia rodzinnej kontroli nad modzie we wspomnianym
zakresie. Utrwala si te przekonanie, e rodzina maa jest naj
waciwsz form samodzielnej egzystencji w niezalenoci go
spodarczej od szerszej rodziny. W. J . Goode stwierdza nawet, e
ideologia rodziny maej jest do radykaln filozofi, we wsp
czesnym wiecie i odgrywa istotn rol w jego przeobraeniach.
Goszenie hase egalitaryzmu przeciwstawia si tradycyjnym
barierom spoecznym. Przyznaje jednostce prawo wyboru partne
ra maeskiego z mioci i prawo zmiany rodzinnego ycia, o ile
stanie si ono nieznone (rozwd)27.
J ak wynika ze stwierdze Goodea wspczesn ideologia ro
dziny maej obejmuje cay kompleks postulatw i nie ogranicza
si tylko do postulowania zasady oddzielenia rodzin maych od
rodziny duej. Moe rozprzestrzenia si z krajw bardziej w roz
woju zaawansowanych do krajw mniej rozwinitych stajc si
czynnikiem przyspieszajcym przeobraenia wizi rodzinnych.
Goode zapewne przecenia rol ideologii rodziny maej w prze
obraeniach spoeczestwa globalnego, niemniej pewnych wpy
ww mona si tu dopatrywa. Rozpad rodziny duej powoduje
zwikszenie geograficznej, i pionowej ruchliwoci spoecznej,
uatwia co susznie podkrela Goode procesy industriali
zacji i urbanizacji. Omawiana ideologia nie jest jednak si na-
W. J. Goode, Industrialization and 'Family" Chahge;'w: W> Hoselitz
i W.E. Moore (red.), Industrialization and Society, UNESCO-Mouton 19S3,
pdow procesw makrospoecznych sama jest raczej ich wy
tworem. . ,: , .
Obserwuje si pewn niejednolito pogldw na temat wsp
czesnej ideologii rodziny; wystpuj w niej zrnicowania w za
lenoci od szerszych ideologiczno-spoecznych kontekstw. Np.
B. obodziska wyrnia cztery jej warianty, ktre w rnym
nasileniu mona waciwie dostrzec w wielu wspczesnych kra
jach europejskich 28.
1. Stanowisko katolickie tradycyjne sugerujce boskie po
chodzenie maestwa pojmowanego jako sakrament, podkrela
jce jego nierozerwalno, konieczno mioci i wiernoci ma
eskiej, konieczno wychowywania dzieci w duchu religii ka
tolickiej.
2. Stanowisko katolickie postpowe podkrelajce spo
eczny charakter maestwa. Maestwo w poczeniu z wierno
ci stwarza najlepsze warunki doskonalenia wspycia i kon-
taktu dwojga ludzi oraz suy rozwojowi duchowemu wspma
onkw. Nierozerwalno maestwa zobowizuje wspmaon
kw do moliwie najlepszego uoenia sobie wspycia. Zakaz
pozamaeskich stosunkw seksualnych wynika z nakazu nie-
czynienia krzywdy opartego na kanonie mioci bliniego.
Pena akceptacja ycia seksualnego poczona jest z nakazem
samodyscypliny i sublimacji popdw.
3. Stanowisko laickie stawia na pierwszym miejscu szcz
cie obojga maonkw; posiadanie dzieci jest celem wtrnym,
ale ich wychowanie jest zadaniem bardzo wanym. Rozwody s
dopuszczalne w wypadku braku pomylnego wspycia, nie po
winny jednak narusza szczcia dzieci.
4. Stanowisko marksistowskie nawizuje do laickiego, kk
dzie jednak znacznie wikszy nacisk na spoeczn rol maer
stwa i rodziny i szczeglnie podkrela wychowawcz rol rodzi
cw; eksponuje wspodpowiedzialno maonkw za losy ro
dziny, szczeglnie dzieci, uznaje za prywatn spraw wybr
wspmaonka preferujc bezinteresowne motywy jego wyboru.
W uzasadnionych przypadkach akceptuje rozwd.
28 B. obodziska, Manowce ma estwa i rodziny, Warszawa 1963,
s. 29 - 30.
1 9 R
Reasumujc naley stwierdzi, e rodzina XX wieku -
a szczeglnie rodzina ostatnich dziesicioleci to rodzina bila
teralna, neolokalna o zmniejszajcej si liczbie czonkw ze
wzgldu na zmniejszanie si liczby dzieci, wyizolowana z rodziny
duej, w swej wewntrznej strukturze zmierzajca do egalita
ryzmu i w coraz wikszej mierze oparta na wizach emocjonal
nych, jakkolwiek nie pozbawiona nadal do istotnych wizi rze
czowych i zada instrumentalnych. Niektre jej funkcje straciy
na znaczeniu: materialno-ekonomiczna (gwnie dziki odpadni
ciu podfunkcji produkcyjnej i wzrostowi pozarodzinnych usug),
opiekunczo-zabezpieczajca, legalizacyjno-kontrolna, kulturalna,
w pewnym stopniu zwaszcza w niektrych krajach
prokreacyjna. Funkcja socjalizacyjna zacienia swj zakres nie
tracc na znaczeniu. Wysz rang zyskay funkcje: seksualna
oraz emocjonalno-ekspresyjna. Zmienia si take w sposb istot-
<ny ideologia rodziny przyjmujc nowy' zesp cech Skoncentro
wanych oglnie rzecz biorc wok ideologii rodziny ma
ej . Wspczesna ideologia ycia rodzinnego jest zrnicowana
w zalenoci od szerszych spoeezno-ideologicznych kontekstw20.
4. Rodzina in ustroju socjalistycznym
i przyszocioiuy model rodziny socjalistycznej
Niewiele dotychczas posiadamy danych o przyszociowym
modelu rodziny socjalistycznej i cechach rodzin aktualnie yj
cych w ustroju socjalistycznym. Podejmujc ten problem staj
wic wobec nieatwego zadania, ktrego w caoci nie wy-
** Dla przykadu warto przytoczy charakterystyk jednego z konkret
nych typw dwudziestowiecznej rodziny, mianowicie charakterystyk ro
dziny amerykaskiej dokonan przez J. Sirjamaki: Maestwo, mono-
gamiczne, maeska rodzina z ograniczonym systemem pokrewiestwa;
duo rozwodw i ponownych maestw; rodzina zredukowana w swych
rozmiarach i funkcjach; wzrost indywidualizmu czonkw rodziny, 'zmie
rzanie ku rwnoci ma i.ony,.pooenie nacisku na sprawy dzieci; ma
estwo jako sakrament) lecz znacznie ;zsekularyzowane. J. Sirjanjaki,
A Footnote to the Anthropological Apprach to ihe Stii.dy oj American
Culture, Social Forces 1947 t. XXV, s. 255. Cyt. za J.T. Sanders, The
Community, New York 1956. ,, ii
126
konam. Sprbuj jedynie wskaza kierunki poszukiwa i wy
sun pewne propozycje dotyczce rodziny socjalistycznej, ktre
mog - i nawet powinny by przedmiotem dalszych dyskusji.
Wydaje mi si, e istnieje potrzeba badawcza i spoeczna skon
struowania z jednej strony modelu przyszociowego rodziny
socjalistycznej, z drugiej za - potrzeba wyraniejszego sprecy
zowania specyficznych cech rodzin wspczesnych spoeczestw
socjalistycznych. Potrzeba badawcza wyraa si W konieczno
ci znalezienia miernika przemian wymienionych rodzin na skali
bdcej continuum, ktrej jeden koniec stanowi rodzina okresu
kapitalistycznego, a drugi rodzina socjalistyczna. Wypracowanie
modelu rodziny socjalistycznej uzna naley jako niezbdne take
z praktycznych wzgldw, z uwagi na potrzeby polityki spoecz
nej, ktra powinna mie jakie bardziej okrelone cele dziaania
rwnie i w sprawach rodziny.
Zdaniem niektrych autorw, zalkw rodziny socjalistycz
nej mona dopatrywa si ju w rodowisku klasy robotniczej
krajw kapitalistycznych lub nawet w szerzej pojtym rodowi
sku ludzi pracy najemnej. Zdaniem A. G. Charczewa zmiany
rodziny we wspczesnym spoeczestwie kapitalistycznymi za
chodz w dwch kierunkach. Pierwszy jest uwarunkowany roz
wojem stosunkw prywatno-wasnociowych i spoeczn prakty
k pasoytniczych warstw buruazji. Drugi jest uwarunkowany
postpem ekonomicznym i duchowym spoeczestwa w kapita
lizmie i praktyk spoeczn ludzi pracy 30. G. Mury stwierdza,
e klasa robotnicza stworzy wewntrz wiata kapitalistycznego .
rodzaj zamknitego krgu, w ktrym ksztatowa si bdzie czo
wiek jutra 8I. Twierdzenie to moe odnosi si do rodziny. Zresz
t J . Verrieres, expressis verbis stwierdza, e w ustroju kapitali
stycznym rozwj wiadomoci klasowej sprawia, e proletariat,
mimo i nie doszed jeszcze do wadzy, tworzy sw wasn mo
ralno, sw wasn rodzin 82. W rodzinach tych i ich zaka-
10 A. G. Charczew, op. cit., i. 104. ,
n G. Mury, Rodzina w obecnym spoeczestwie kapitalistycznym, Ze
szyty Teoretyczno-Polityczne" 195, nr 1, s. 64.
** J. Verrieres, O naukow definicj 'rodziny, Zeszyty Teoretyczno-
-PoUtyezne 1961, nr 6, s. 145. . ^ 1 ,
' <
/ . -X .. ' /. 127
daniu nie odgrywaj roli tak wane dla rodzin typu buruazyj-
nego sprawy zwizane z posiadaniem wasnoci prywatnej.
Tym atwiej jest zrozumie fakt, e w wielu zakresach ycia
rodzinnego wspczesnych krajw kapitalistycznych i socjali
stycznych moemy dopatrze si do podobnych zmian, jakkol
wiek w innych znowu zakresach widzimy wyrane jakociowe
rnice, o ktrych bdzie jeszcze pniej mowa. A. Koskowska
charakteryzuje ten proces na przykadzie rodzin polskich w spo
sb nastpujcy: Przeobraenia rodziny polskiej w biecym
dwudziestoleciu zostay okrelone przez radykalne zmiany spo
eczno-gospodarcze i ustrojowe. Szybka industrializacja i urbani
zacja realizowane w warunkach socjalizmu stworzyy ramy prze
ksztace, ktrych bieg odpowiada po czci oglnym nurtom
przemian rodziny w uprzemysawiajcym si wiecie, po czci
stanowi rezultat specyficznych polskich stosunkw ustrojowych,
polityki spoecznej... 33.
W wietle bada empirycznych w tym rwnie w wietle
cisych pomiarw statystycznych stwierdzono w ostatnich
dziesicioleciach pewne analogiczne zmiany w rodzinach spoe
czestw kapitalistycznych i socjalistycznych. W rodzinach yj
cych w warunkach socjalizmu maleje rwnie dzietno i ge
neralnie rzecz biorc zmniejszaj si rwnie rozmiary rodziny
nie tylko z uwagi na liczb dzieci, ale take z uwagi na rozpad
rodzin duych i coraz wiksz dominacj w yciu rodzinnym
samodzielnej rodziny maej. Potwierdzaj t tez badania porw
nawcze prowadzone w Polsce, Zwizku Radzieckim i J ugosawii.
Dostrzegamy w omawianych rodzinach wzrastajc tendencj do
egalitaryzmu wspmaonkw. wiadomociowe modele niemal
z reguy akceptuj egalitaryzm wspmaonkw, natomiast wzo
ry realnego zachowania pozostaj nierzadko jeszcze nieco w tyle
za bardziej od nich postpowymi modelami. Wzrasta pozycja
dzieci i modziey w rodzinie, coraz powszechniejsza staje si
tendencja d maksymalnego ksztacenia dzieci. Modzie korzy
sta z wikszej swobody. Niekiedy dostrzega si rwnie midzy
pokoleniow rnic postawyw. rodzinie. Rodzina przestaje by
tradycyjn instytucj o sztywnych rolach, obserwuje si w niej
** iv. iLloskowska, Rodzim iw Polsce Ludowej, w. Przemiany spoeczne
1 Polsce Ludowej. SAudia yod' xed. L. 'Saiapati, Warszawa 1965, s. 516.
znacznie wiksz interakcj osobowoci. Wzrasta znaczenie funk
cji emocjonalno-ekspresyjnej i wychowawczej, niemniej funkcje
materialno-ekonomiczne s nadal do istotne.
Poza zmianami dotyczcymi ogu rodzin w obecnej dobie ro
dziny w krajach socjalistycznych przeszy szereg specyficznych
przeobrae odrniajcych je od rodzin z krajw kapitalistycz
nych, z czego bynajmniej nie wynika, e s one ju rodzinami
w peni socjalistycznymi.
Dla ukonstytuowania si rodziny w peni socjalistycznej nie
zbdne jest uprzednie zaistnienie ustroju-w peni socjalistycz
nego w okrelonym kraju. Samo obalenie kapitalizmu w jakim
kraju nie powoduje automatycznego powstania rodziny w peni
socjalistycznej. Ewolucja rodziny odbywa si w rytmie znacznie
powolniejszym, anieli ewolucja w spoeczestwie i wyranie nie
nada za jej szybkimi zmianami 34. Ustrj spoeczestwa co *
wynika zreszt z uprzednich analiz znajduje swoje odzwier
ciedlenie w yciu i przeobraeniach rodziny. Rodzina jako insty
tucja spoeczna uczestniczy poprzez niektre ze swoich funkcji
w nadbudowie spoeczestwa (np. choby przez funkcj wycho
wawcz) 3S. Szereg istotnych wzorw regulujcych ycie rodzinne
mona by rwnie wiza z funkcjonowaniem nadbudowy. Wy
nika std, e rodzina jako pewnego rodzaju element nadbudowy
sprzona jest w sposb istotny ze zmianami bazy danego spo
eczestwa, a take wtrnie ze zmianami innych elementw nad
budowy. Zmiana nadbudowy danego spoeczestwa bdca na
stpstwem cakowitej zmiany bazy (przejcie do nastpnej for
macji ekonomiczno-spoecznej) pociga take za sob istotne
zmiany w rodzinie jako instytucji spoecznej, a take w rodzinie
jako grupie spoecznej, instytucjonalny bowiem i grupowy aspekt .
rodziny cile si ze sob wie. Zaistnienie wic w okrelonym
kraju socjalistycznej bazy musiao wywrze wpyw na rodzin.
34 Z. Nowak, Praca zawodowa kobiety a przemiany wspczesnej ro
dziny, Problemy Rodziny 1967, nr 1, s. 18.
,s Nie wynika std oczywicie, e cala rodzina miaaby nalee do
nadbudowy. Niektrymi swymi aspektami tkwi nawet poniej bazy
w materialnych, nieekonomicznych podstawach spoeczestwa (funkcja
prokreacyjna). Inne jej aspekty przynajmniej czciowo wi si z baz
: spoeczestwa (funkcja materiano-ekonomiczna).
^ rodziny... 129
_ ......
Dla okrelenia aktualnego nasilenia tego wpywu trzeba wzi
pod uwag dwa czynniki. Po pierwsze konieczne jest okrelenie
stopnia zaawansowania danego kraju w zakresie rozwoju socjali
stycznego. Po drugie naley bra pod uwag fakt, e po nagej
zmianie bazy danego spoeczestwa, nadbudowa do nowej bazy
dostosowuje si z pewnym opnieniem, ktre w warunkach kra
ju socjalistycznego mogo by agodzone okrelon polityk pa
stwa wobec rodziny 36.
Zdecydowana wikszo krajw socjalistycznych znajduje si
dopiero w okresie budowania, tworzenia ustroju w peni socja
listycznego, znajduje si jak to si niekiedy okrela w tzw.
okresie przejciowym. W niektrych krajach socjalistycznych
znajduj si jeszcze w sferze ekonomicznej liczne pozostaoci
wasnoci prywatnej (np. na polskiej wsi). Nie osigny te kraje
jeszcze penych podstaw ekonomicznych zaawansowanego socja
lizmu. Struktura i wiadomo spoeczna wymagaj rwnie dal
szych przeksztace (w interakcji z czynnikami ekonomicznymi)
zanim zaistnieje stan penego socjalizmu. Scharakteryzowany po
wyej stan wspczesnych, aktualnie istniejcych spoeczestw
socjalistycznych okrela rwnie" cechy rodziny, jej stopie za
awansowania w socjalistycznym rozwoju w obecnym okresie. J est
to rodzina majca ju swoj specyfik, ale zarazem zdradzajca
szereg podobiestw do rodzin yjcych we wspczesnych krajach
kapitalistycznych. J u obecnie mona dostrzec pewne specyficz
ne cechy, ktre niewtpliwie w miar upywu czasu i postpw
w budownictwie socjalizmu bd si potgowa i wzbogaca o no
we elementy. Obok tego bd pojawia si take nowe cechy
Poza tym jak susznie podkrela S. Kowalski: Przeytki ideolo
giczne trwaj uporczywiej, a nowe wartoci przyjmuj si trudniej w ro
dzinie ni w rodowisku pozarodzinnym w grupach rwienikw,
w szkole, w zakadach pracy i innych instytucjach. Po prostu instytucje
pozarodzinne s nosicielkami nowych wartoci bez opierania si o tra
dycj, czasem nawet dziki radykalnemu zerwaniu z ni, rodzina za
akceptuje nowe wartoci w procesie uporczywego cierania si starego
z nowym. Pokolenie dorosych, nawet wychowane w nowych warunkach,
skonne jest reprezentowa na'gruncie rodziny wartoci str.re, przejte
od poprzednich pokole. S. Kowalski, Kola rodziny to jednolitym syste
mie toychotoania, Studia Socjologiczne 1972, nr 1, s. 97. 3
a do osignicia stanu, ktry bdziemy mogli okreli mianem
w peni rozwinitej rodziny socjalistycznej.
Analizujc wpyw socjalistycznego spoeczestwa na rodzin
naley rwnie zastanowi si nad rol w tym procesie socjali
stycznej industrializacji i urbanizacji. J est to wynikajcy z de
cyzji politycznych czynnik wiodcy w trakcie rozwoju socjalizmu
w jakim kraju, czynnik przyczyniajcy si do powstania ekono
micznych podstaw socjalizmu, bez ktrego penego socjalizmu
by nie moe. Wielu socjologw w trakcie referowania wynikw
bada empirycznych podkrela wpyw industrializacji na zjawi
ska spoeczne, przy czym nie zawsze jasno si okrela mechanizm
i zakres tego wpywu. Zdarzaj si skrajne przypadki niedostrze
gania adnych innych zmiennych niezalenych poza industriali
zacj i urbanizacj. ' 7
Naley pamita, e socjalistyczna industrializacja i urbani
zacja s wanymi, ale nie jedynymi zmiennymi niezalenymi
zjawisk spoecznych w naszym kraju, zmiennymi poza tym nie
w kadych warunkach wystpujcymi z jednakow si. Naley
je traktowa jako wany element caego kompleksu czynnikw
przeobraajcych socjalistyczne spoeczestwo. Trzeba jednak
bra jeszcze pod uwag nastpujce czynniki: 1) Czynniki struk-
turalno-spoeczne (wpywy rnicujce klas spoecznych, typw
miejscowoci, czy typw innych zbiorowoci spoecznych wpy
wajcych na rodzin). 2) Czynniki polityczne (ustrj spoeczny
i jego spoeczne konsekwencje, dziaania polityczne si rzdz
cych bezporednie i porednie (przez ksztatowanie ustawo
dawstwa). Czynniki polityczne (decyzje partyjno-rzdowe) le
waciwie u podstaw socjalistycznej industrializacji. 3) Czynniki
ideologiczne. W gr wchodz tu dziaajce w spoeczestwie so
cjalistycznym ideologie ze szczeglnym uwzgldnieniem masowo
propagowanej ideologii marksistowskiej. 4) Czynniki kulturowe
* (wpyw zastanych i szybciej lub wolniej zmieniajcych si norm,
wzorw i wartoci spoecznych. Wpyw rozprzestrzenianych
| treci kulturalno-owiatowych). S one cile zwizane z czyn
nikami ideologicznymi. , ,
. Zesptt wyej wymienionych czynnikw oddziaujcych na ro
dzin w warunkach spoeczestwa socjalistycznego powoduje
szereg efektw w yciu rodzinnym. Postaramy si w oparciu
o wyniki bada empirycznych przedstawi krtko dotychczas za
istniae efekty37.
Moemy zaobserwowa szereg specyficznych zmian wewntrz :
rodziny w jej aspekcie strukturalnym i funkcjonalnym. Do
strzegamy te istotne zmiany w relacji: rodzina a zewntrzne .
ukady spoeczno-strukturalne oraz instytucjonalne.
1. W porwnaniu z krajami kapitalistycznymi zmniejszy si ;
stopie wanoci spraw materialnych w stosunkach midzy czon- r
kami rodziny oraz w doborze kandydatw do maestwa.
Wprawdzie w rodzinach ludzi pracy yjcych w krajach kapi
talistycznych rwnie majtkowe kalkulacje i wartoci ulegy j
redukcji, niemniej w spoeczestwach socjalistycznych proces ten t
jest bardziej zaawansowany. Materialne i spoeczne zabezpiecze
nie rodziny nie kojarzy si czonkom spoeczestwa socjalistycz
nego, z wysokim kontem bankowym czy posiadaniem prywatnego '
przedsibiorstwa (choby niewielkiego), lecz z wyksztaceniem, :
dobrym zawodem,'cenion funkcj spoeczn38. Te same wartoci
maj znaczenie przy kojarzeniu si maestw, oczywicie obok
wzgldw emocjonalnych i ocen charakterologicznych. j
Redukcji ulego rwnie materialne wyposaenie nowoe-1
87 Opieram si tu przede wszystkim na opracowaniach polskich i ra- i
dzieckich, a gwnie na nastpujcych cytowanych ju pozycjach: A. Ol- ,
szewska-adyka, Rodzina (cz II powicona rodzinom polsiim); J. Pio-
trowski, Praca zawodowa kobiety a rodzina; Z. Tyszka, Przeobraenia ra-
diny robotniczej w warunkach uprzemysowienia i urbanizacji; A. G.
Charczew, Brak i siemja w SSSR. Obok powyszych pozycji ksikowych !
uwzgldniem take szereg drobniejszych opracowa polskich, radzieckich ;
i jugosowiaskich. i
,88 Wyksztacenie jako kryterium doboru wspmaonkw rnie funk- i
cjonuje w poszczeglnych wspczesnych spoeczestwach socjalistycznych. |
Np. w Jugosawii stwierdzono stosunkowo du liczb maestw mie-1
szanych, o nierwnym wyksztaceniu wspmaonkw (przewanie wy-1
ksztacenie rednie + wyksztacenie podstawowe). Natomiast badania L
radzieckie przeprowadzone w Leningradzie i zrelacjonowane przez Char-1
czewa wykazay, e jedynie .-niewielki procent zawieranych tam mai-
estw to maestwa mieszane ' punktu widzenia poziomu b
wyksztacenia wspmaonkw (poniej I0Ve). W przyszoci, w srJarP
wyrwnywania si poziomu wyksztacenia obywateli spoeczestw socjali- g.
stycznych, rola tego czynnika w doborze maestw generalnie zmaleje. L.
cw r przestao ono w kadym razie by obowizujcym oby
czajem (poza niektrymi regionami polskiej, chopskiej wsi). Po
sag nie jest ju obowizujcym wymogiem. Ewentualna pomoc .
materialna rodzicw dla modych ma osobisty, nieinstytucjo- ,
nalny charakter. .
2. W spoeczestwach socjalistycznych zaznacza si szczegl
na rola wychowawcza rodziny. Wychowywanie na przeomie
dwch epok i dla nowej formacji ekonomiczno-spoecznej, w wa
runkach zewntrznego oddziaywania ideologii kapitalizmu i we-r
wntrznych przeytkw przeszoci wymaga szczeglnej rozwagi
i umiejtnoci rodzicw; wymaga te odpowiedniej atmosfery
a take pomocy ze strony instytucji uruchamianych i inspiro
wanych przez socjalistyczne pastwo. W pewnym zakresie rodzi
na wypenia to odpowiedzialne zadanie (w Zwizku Radzieckim
chyba intensywniej ni np. u nas), niemniej mona by postulo
wa jeszcze lepsz jego realizacj.
Rodzinne wychowanie w naszym ustroju rni si te specyfik
wpajanych potomstwu treci zwizanych co najmniej czciowo
z celami i wartociami spoeczestwa socjalistycznego.
3. Dalsz specyficzn cech naszych rodzin jest tendencja
do maksymalnego ksztacenia dzieci, znajdujca inspiracj
w obiektywnych moliwociach ksztacenia stwarzanych przez
socjalistyczne pastwo. Wnioski te znajduj potwierdzenie w roz
bienych wynikach bada robionych w Polsce i we Francji. Ten
dencja ta wyraa si zarwno w realnym ksztaceniu jak i w bar
dzo wysokich aspiracjach co 4 przyszego wyksztacenia dzieci.
4. Mimo egalitarystycznyeh tendencji wystpujcych zarw
no w maestwach ludzi pracy spoeczestw kapitalistycznych
jak i w maestwach spoeczestw socjalistycznych trzeba
stwierdzi, e jedynie w tych ostatnich proces ten zyskuje pene
poparcie pastwa i spoeczestwa. Ustawodawstwo pastwowe,
opinia publiczna, instytucje ukierunkowane s maksymalnie na
realizacj ideau penej" emancypacji kobiet poza rodzin i w ro
dzinie. Te dwie emancypacje zreszt s cile skorelowane.
5. Zaobserwowa te moemy pewne specyficzne zjawisko
wewntrzrodzinne uwarunkowane jednak w sposb zasadniczy
zewntrznymi czynnikami zwizanymi z aksjologicznymi zaoe
niami (system wartoci) oraz moliwociami spoeczestwa socja-
listycznego. Mianowicie yjca w spoeczestwie socjalistycznym
rodzina wolna jest od niepewnoci jutra zwizanej z niestaoci
zatrudnienia, czy z brakiem poczucia jego staoci. Gwnym
celem produkcji nie jest tu zysk, lecz maksymalne zaspokajanie
potrzeb ludzi pracy. Troska o materialn sytuacj pracownikw
i ich rodzin jest programowym zadaniem socjalistycznego zakadu
pracy, zalenie od okolicznoci i oglnej sytuacji lepiej lub gorzej
wykonywanym. Zakad ten na przykad redukujc pewn liczb
pracownikw w zwizku z reorganizacj produkcji jakiego swe
go oddziau nie moe nie zainteresowa si ich dalszym losem.
Przesuwa ich wic do innego dziau, gdzie istniej wolne miejsca
pracy, albo te bezporednio lub porednio (przez okrelone in
stytucje pastwowe lub spoeczne) przekazuje ich do innego Za
kadu pracy. Natomiast niepewno jutra jest jednym z najistot
niejszych problemw rodzin spoeczestw kapitalistycznych. Ka
dy czowiek, kada rodzina yje tam gwnie na wasn
odpowiedzialno, natomiast w spoeczestwach socjalistycznych
istnieje oglnospoeczna i pastwowa odpowiedzialno za kad
rodzin, za kadego czowieka pracy. Rodzina ma oparcie w ze
wntrznych instytucjach.
6. W dziaalnoci socjalizacyjno-wychowawczej rodzina jest
szczeglnie intensywnie w ustroju socjalistycznym wspomagana
przez zewntrzne instytucje oraz organizacje spoeczne szko
, organizacje modzieowe, zwizki zawodowe, jeli za chodzi
0 starsz modzie, to take przez jednostki wojskowe i organiza
cje paramilitarne. Pomoc socjlizacyjno-wychowawcza udzielana
rodzinie polega nie tylko na wspksztatowaniu tzw. porzdnego
czowieka, ale wyraa si w znacznej mierze w internalizacji
modemu pokoleniu pogldw, systemu wartoci i nawykw
harmonizujcych z funkcjonowaniem i celami spoeczestwa
socjalistycznego.
7. Opiekuczo-zabezpieczajca funkcja rodziny znajduje
szczeglnie szerokie uzupenienie w systemie instytucji socjali
stycznego pastwa, ktre rozwija lepsze formy systemu opieki
1zabezpieczenia ni pastwo kapitalistyczne. >
8. Rodziny yjce we wspczesnych spoeczestwach socjali
stycznych zwaszcza rodziny miejskie s coraz bardziej (po
dobnie jak rodziny spoeczestw kapitalistycznych) zamknite"
V
134 ' ' ' i
w stosunku do innych grup wsplnotowych w rodzaju ssiedztwa,
ale zarazem staj si coraz bardziej otwarte w stosunku do
zrzesze, organizacji spoecznych, i pod tym wzgldem s bar
dziej zaawansowane ni rodziny yjce w warunkach kapitali
zmu. Niezalenie od rozpowszechnionej przynalenoci organiza
cyjnej sprawa intensywnoci udzielania si W tych organizacjach
stanowi oddzielny problem.
9. W 'krajach socjalistycznych dostrzega si stopniowe za
cieranie si rnic midzy poszczeglnymi typami rodzin nale
cymi do rnych klas i warstw spoecznych. Dotyczy to szcze
glnie rodzin zwizanych niejako z ssiednimi ugrupowaniami
warstwowymi. Np. dostrzega si coraz wicej podobiestw midzy
rodzinami robotnikw wykwalifikowanych a rodzinami pracow
nikw umysowych ze rednim wyksztaceniem. Oczywicie,
istniej jeszcze nadal rnice midzy klasowymi typami rodzin,
gdy we wspczesnych spoeczestwach socjalistycznych istnie
j jeszcze klasy spoeczne. W przyszoci w miar zanikania klas
spoecznych zanika take bd klasowe typy rodzin. Pierwsze
lady tego procesu s ju widoczne.
10. W warunkach spoeczestwa socjalistycznego dostrzega
my cilejsze zespolenie rodziny ze spoeczestwem globalnym,
jego systemem wartoci, jego zadaniami.
Odrbnym problemem jest sprawa ksztatu rodziny socjali
stycznej w przyszoci. Innymi sowy chodzioby tu o nakrelenie
modelu rodziny w peni socjalistycznej. Tego rodzaju modelu
nie mona budowa w sposb dowolny, musi on by oparty na
i empirycznych podstawach, z uwzgldnieniem tendencji rozwojo
wych spoeczestw socjalistycznych. Nie wynika z teg oczywi- ,
cie, e zdania opisujce model musz mie pene pokrycie
w aktualnej badanej rzeczywistoci, e musz stanowi wierne
uoglnienie tego, co w badaniach empirycznych stwierdzono; nie
\ s to bowiem zdania orzekajce o aktualnej rzeczywistoci, lecz
zdania stwierdzajce jak bdzie i jak by powinno a wic
zdania przewidujce przyszo (prognostyczne) i zarazem
, w znacznej mierze normatywne. Chodzi o to, e znajc obecn
rzeczywisto i prawidowoci rzdzce jej przemianami moemy
przewidywa, jak okrelone zjawiska bd si ksztatowa w przy
szoci. Metodologia prognozowania pozwala na analiz aktual-
. I.';. 13 5
nych tendencji rozwojowych w celu nakrelenia stanw przewi
dywanych. Analiza aktualnych tendencji rozwojowych nie deter
minuje jednak w sposb jednoznaczny takiego lub innego modelu
przyszociowego, pozostawiajc sporo miejsca dla inicjatywy
i inwencji ludzi. Niemniej oglnie model powinien by zgodny
z przewidywaniami.
W kadym razie stanowi to pewn trudno w zbudowaniu
cakowicie jednoznacznego i zarazem zupenie niekwestionowal-
nego przyszociowego modelu rodziny socjalistycznej oprcz
podkrelonego ju uprzednio braku liczniejszych i obszerniejszych
docieka w tym zakresie. Musi to by model wystarczajco ogl
ny, nie wchodzcy zbyt'drobiazgowo w szczegy, z szerokim
marginesem bdu i tolerancji.
Warto powici nieco uwagi oglnym, aksjologicznym prze
sankom przyszociowego modelu rodziny socjalistycznej. Nale
do nich przede wszystkim humanizm socjalistyczny i ogl
niej socjalistyczna etyka stawiajca czowieka jako najwysze
dobro. Niebagatelne znaczenie pomocnicze mogoby mie tu rw
nie bardziej dokadne ni obecnie sprecyzowanie modelu czo
wieka epoki socjalizmu 39_
Wymienimy teraz z kolei przesanki ekonomiczno-spoeczne,
ktre okrelaj pewne tendencje rozwojowe spoeczestwa socjali
stycznego. S to: 1) dalsza intensywna socjalistyczna indu
strializacja i wywoana przez ni urbanizacja, 2) narastajce
elementy rewolucji naukowo-technicznej nakadajce si po
cztkowo na kocow faz industrializacji, rewolucja naukowo-
-technifczna stanie si z czasem nastpnym po industrializacji
etapem rozwoju si wytwrczych, 3) homogenizacja i wzrost
kultury spoeczestwa dziki rozwojowi i upowszechnieniu rno
rodnych instytucji owiatowych i kulturalnych, 4) zanik wszel
kich form przymusu materialnego, w tym take przymusu
materialnego w stosunkach rodzinnych, 5) wzrost iloci cza
39 Czowiek przyszoci ma by wyzwolony od wszelkich alienacji wy-
obcowujcych go z jego czowieczestwa. Cowiek epoki socjalizmu ma:
by czowiekiem rozwijajcym si wszechstronnie, zdrowym, w peni twr
czym, uczcym si, poznajcym wiat, zdolnym do optymalnego uoenia
wspycia spoecznego.... K. Przecawski, Niektre aspekty wychowawcze
proccsiM urbanizacji, Studia Socjologiczne 1965, nt 4, s. '&9. ty
su wolnego i instytucji sucych spdzaniu wolnego czasu,
6) wszechstronny rozwj instytucji kooperujcych z rodzin,
7) dalsza laicyzacja spoeczestwa, 8) cakowite upowszechnienie
i ugruntowanie socjalistycznego systemu wartoci. Zaistniej
wic warunki zapewniajce maksymalny rozwj osobowoci czo
wieka i zniesienia wszystkich zasadniczych postaci nierwnoci,
w tym rwnie i nierwnoci wspmaonkw; kwestie mate
rialne nie bd decydoway w maestwie. Kwestie obwarowane
obecnie prawem rodzinnym, normami oraz sankcjami religijny
mi stan si w wikszej mierze spraw rozwiza osobistych;
rodzina zostanie uwolniona od mudnych i absorbujcych czyn
noci, a jej czonkowie w wikszej mierze bd mogli powici
si sprawom bezinteresownego wspycia, opartego na przesan
kach emocjonalnych. Zaistnieje cakowity egalitaryzm w doborze
partnerw do maestwa ze wzgldu na zanik struktury klaso-
wo-warstwowej i zaniknie rwnie funkcja rodziny polegajca
na nadawaniu potomstwu przynalenoci klasowej, a take innym
czonkom rodziny. Dziki tym wszystkim zjawiskom przysza
przecitna rodzina spoeczestwa socjalistycznego bdzie moga
zapewni maksimum pomylnoci yciowej swym czonkom i tym
samym realizowa naczeln zasad humanizmu socjalistycznego.
Oglnie mona stwierdzi, e bd istniay tendencje do znie
sienia ekonomiczno-spoecznych i innych trudnoci w yciu ro
dzinnym. Istnieje szansa, i wzrosn obiektywne przesanki po
mylnoci rodzinnej, ktre jednak nie s w stanie cakowicie
wyeliminowa konfliktw psychologicznych w rodzinie, czy zda
rzajcych si niekiedy dramatw, spowodowanych choby nag
mierci kogo bliskiego.
Naley si spodziewa, e. nasila si bd zmiany wewntrz-
rodzinne, wynikajce bezporednio z postpw industrializacji
i urbanizacji. Moemy sobie w pewnej mierze wyrobi zdanie
o przyszym ksztacie tych zmian na podstawie obserwacji aktu
alnej sytuacji wystpujcej w krajach wysoko uprzemysowio
nych 40. W gr wic wchodzi moe znaczna ilo zmian postu
lowanych przez Ogburna i Nimkoffa czy te przez innych wspo-
Przy tego rodzaju analogiach wystpuje jednak konieczno zacho
wania daleko idcej ostronoci.
umianych uprzednio socjologw, ktrzy prowadzili badania
w krajach bardziej zindustrializowanych i zurbanizowanych ni
obecnie Polska. Niewtpliwie w warunkach spoeczestwa socja
listycznego bd one podlega okrelonym modyfikacjom.
Engels wyrazi piknie jeden z wanych warunkw zaistnie
nia rodziny w peni socjalistycznej piszc, e najpierw musi wy
rosn nowe pokolenie: pokolenie mczyzn, ktrym nigdy w y
ciu nie zdarzyo si kupi kobiety za pienidze lub za pomoc
innych rodkw przymusu spoecznego i pokolenie kobiet, kt
rym nigdy nie zdarzyo si odda mczynie z jakichkolwiek
innych wzgldw ni z prawdziwej mioci ani te odmwi uko
chanemu z obawy przed nastpstwami ekonomicznymi41. I stot
nym wic warunkiem istnienia rodzin w peni socjalistycznych
jest odpowiednia ideowa i moralna dojrzao ludzi, ktrzy wst
puj w zwizek maeski.
Wszystko raczej wskazuje na to, i maa rodzina monogamicz-
na bdzie harmonizowa z warunkami socjalistycznego spoecze
stwa przyszoci. Na razie trudno nam sobie wyobrazi jakkol
wiek instytucj, ktra mogaby zastpi rodzin np. w jej
funkcji wychowawczej i emocjonalnej4S. By moe w dalekiej
przyszoci powstan jakie formy zastpcze, wszelkie jednak
rozwaania na ten temat maj obecnie charakter cakowicie spe-
kulatywny.
Trzeba oczywicie zdawa sobie cakowicie spraw z faktu,
e przedstawiony powyej przyszociowy model rodziny ma je
dynie charakter hipotetycznej prognozy opartej na naukowych
przesankach. Cz zawartych tam sformuowa moe podlega
dyskusji. Dobrze stanie si, jeli rozwaania te pobudz czytel
nika do samodzielnych refleksji i prb poszukiwania nieco od
miennych rozwiza. Sam problem godzien jest zastanowienia,
41 F. Engels, cp. cit., s. 227. V=
41 O tyle, o ile spoeczestwo socjalistyczne bardziej ni jakikolwiek
inny system spoeczny jest zainteresowane w postpie ekonomiki i kultury,
w przyswojeniu i przekazaniu przyszym pokoleniom nagromadzonych
przez ludzko bogactw duchowych, we wszechstronnym i harmonijnym [
rozwoju osobowoci, stara si ono o to, aby wszelkimi "sposobami umocni "
maestwo i rodzin, podwyszy ich autorytet i znaczenie". (A. G. Char-
czew, op. cit., s. 4.)
- a --W
138
jakkolwiek trudno tu na razie o skonstruowanie cakowicie bez
dyskusyjnych sformuowa.
Warto moe doda, e niektrzy socjologowie zwaszcza
zachodnioeuropejscy i amerykascy na przyszo rodziny za
patruj si niezbyt optymistycznie, dostrzegajc wrcz narastanie
elementw kryzysowych. Wskazuj na postpujcy wzrost liczby
rozwodw, tendencji indywidualistycznych i odrodkowych w ro
dzinie, podkrelaj fakt zmniejszania si iloci czasu spdzanego
w gronie rodzinnym (domy rodzinne to hotele suce je
dzeniu i spaniu), zwracaj uwag na wzrastajce trudnoci i nie
powodzenia wychowania rodzinnego; wysnuwaj do smutne
wnioski z faktu nasilania si przedmaeskiego i pozamaeskie-
go ycia seksualnego. Wyraaj niepewno co do dalszych losw
maej rodziny monogamicznej. ,
Istniej jednak wyrane przesanki, e pesymizm ten jest
w znacznej mierze nieuzasadniony. Zagadnieniem tym zajm si
w ostatnim rozdziale ksiki.
IV. Rodzina maa
1. Cykl ycia rodziny maej
W poprzednim rozdziale omwilimy filogenez rodziny, jej
przeobraenia poprzez epoki i pokolenia. Obecnie zainteresujemy
si ontogenez rodziny, cyklem rozwojowym poszczeglnych
konkretnych rodzin yjcych wspczenie, poczwszy od procesu
kojarzenia si maestwa, poprzez pene ycie rodzinne, a sko
czywszy na schykowym okresie odczonego od dorosych dzieci
samotnego maestwa. '
W literaturze socjologicznej wyrnia si co najmniej kilka
ontogenetycznyeh stadiw rozwojowych rodziny. Stadium pierw
sze zwizane jest' z genez maestwa i obejmuje okres na-
rzeczestwa ub - ujmujc rzecz bardziej wspczenie okres
chodzenia ze sob. Stadium drugie jest okresem maestwa
przeddzietnego. w ktrym gwnym procesem rodzinnym jest
wspycie i wzajemne dopasowywanie si maonkw. Stadium
trzecie rozpoczyna si z chwil pojawienia si pierwszego dziecka
i trwa do czasu dronicia dziecka (w wypadku jedynactwa) lub
dzieci. Symptomem zakoczenia trzeciego stadium jest moment
usamodzielnienia si pierwszego dziecka poprzez zaoenie wa
snej rodziny prokreacji lub choby poprzez oddzielne zamieszka
nie i zaoenie wasnego gospodarstwa domowego. Wwczas ro
dzina wkracza w czwarte stadium stadium odchodzenia dzieci
z rodziny. Przechodzi' ono z chwil odejcia ostatniego dziecka
w stadium maestwa odczonego od dzieci. J eli w danej rodzi
nie jest tylko jedno dziecko, stadium trzecie przechodzi od razu
w pite, gdy odejcie z rodziny jedynego dziecka natychmiast
osamotnia maestwo. i
tetaz nieco doVdadnie\ przyci si poszczerb
i Narzeczestwo. .W rnych spoeczestwach biologiczne po
pdy i potrzeby prowadzce do maestwa s ujte w rygory
styczne ramy obyczajw, moralnoci, prawa i religii h Nie tylko
zreszt na tym polega kreujca, w stosunku do maestwa rola
czynnikw spoeczno-kulturowych. Nie sprowadza si ona jedy
nie do odpowiedniego kanalizowania popdw i potrzeb biolo
gicznych. Wytworzyy si rwnie spoeczne i socjopsychologicz-
ne potrzeby skaniajce do podejmowania ycia maeskiego.
Potrzeba posiadania bliskich ludzi, nacisk spoeczny wzoru za
kadania rodziny po osigniciu dojrzaoci, w niektrych spoe
czestwach przekonanie o podniesieniu wasnego statusu spoecz
nego poprzez zaoenie rodziny, wreszcie romantyczna mio
wszystko,to s czynniki, ktre jako przesania wiele znaczce
doczaj si do biologiczno-seksualnych pobudek zawarcia ma
estwa, Sam tylko popd seksualny nie byby wystarczajc
przesank zawarcia maestwa. Kreatywnym czynnikiem ma
estwa i rodziny jest niewtpliwie take bjopsychiezna potrzeba
posiadania dzieci.
Na og maestwo nie powstaje nagle, na podstawie natych
miastowej decyzji. Poprzedzone jest okresem bliszego poznawa
nia wsppartnera czy wsppartnerw, spord ktrych ma by
dokonany wybr; dziaaj w rnych typach spoeczestw zrni
cowane kryteria doboru partnerw do maestwa 2.
Najwczeniejsz form poznawania osb pci przeciwnej s za
loty, nierzadko angaujce ju kilkunastolatkw. Wyraaj si
one we flircie,. towarzyszeniu sobie na spacerach, w kawiarni,
w kinie, we wsplnych wyprawach na tace. Niejednokrotnie
dochodzi do pocaunkw, niekiedy zdarzaj si bardziej zaawan
sowane pieszczoty seksualne a do stosunku pciowego wcznie.
Zwizkiem przedmaeskim byo zwykle narzeczestwo. Da
wniej byo ono sformalizowan instytucj, obwarowan normami
obyczajowymi a nawet prawnymi.
Istot narzeczestwa stanowia oficjalna umowa, e okrela
na para zamierza po jakim czasie wstpi w zwizek maeski.
Narzeczestwo inaugurowane bywao, uroczyst wymian obr-
1S. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1972, s. 318.
_ * Wiele przykadw na ten temat mona znale w literaturze amery-
kakstoey
czek, publicznym obwieszczeniem, przyjciem wydawanym dla
rodzin narzeczonych i ich znajomych. W niektrych rodowiskach
jeszcze do dzisiaj funkcjonuje ten obrzdek. W momencie zawie
rania narzeczestwa ustalano te zazwyczaj wysoko posagu
i caoksztat spraw majtkowych przyszego maestwa.
Zerwanie narzeczestwa nie byo w wielu spoeczestwach
spraw prost. Wizay si z tym restrykcje obyczajowe, a nie
kiedy obowizywao nawet materialne odszkodowanie na rzecz
niedoszej maonki (za sprawiony zawd i straty moralne).
I rzeczywicie porzucona narzeczona miaa niejednokrotnie
mniejsze szanse zampjcia.
Wspczenie instytucja narzeczestwa tam, gdzie jeszcze
j spotykamy funkcjonuje przewanie w zredukowanej po
staci, jakkolwiek wystpuje jeszcze niekiedy w bardziej rozwi
nitej formie (np. w rodowisku chopw polskich). Wspczesne
narzeczestwo sprowadza si do ustnej umowy zawartej midzy
partnerami majcymi zamiar w przyszoci si pobra. O tej
decyzji informowana jest najblisza rodzina obydwu partnerw.
Coraz czciej zdarzaj si jednak wypadki a w niekt
rych. rodowiskach stanowi ju niemal regu e prywatna
umowa midzy partnerami co do zawarcia w przyszoci ma
estwa nie podlega adnej instytucjonalizacji. Wiadomo jedy
nie, e on i ona chodz ze sob, darz si szczegln
sympati, cieplejszymi uczuciami. J est to jednak gwnie ich
prywatna sprawa. Otoczenie spodziewa si, i prawdopodobnie
si pobior, ale przypuszcze tych nie wspieraj adne instytu
cjonalne symptomy. J est to co w rodzaju nieformalnego narze
czestwa. Suy ono lepszemu wzajemnemu poznaniu si ewen
tualnych kandydatw do maestwa. Zreszt uzgodnienia co do
pobrania si mog nastpi dopiero po jakim duszym czasie.
Poza tym uzgodnienia te bywaj niejednokrotnie na skutek za
szych konfliktw cofane bez adnych instytucjonalnych trudno
ci, o ile ktra ze stron nie zacigna materialnych zobowiza
a konto przyszego maestwa.
Owo chodzenie ze sob-'jest znacznie trudniejsze do zinter-
pietowama ni, sformalizowane narzeczestwo, istniej bowiem
w bb \wbu iorcwj e\vofoen\a ze sob nie za-
ce takie rozwizanie. Warto przytoczy tutaj przykad boy-frienda
i girl-friend funkcjonujcych w rodowisku amerykaskim.
Zwizek boy-frienda (chopiec-przyjaciel) z girl-friend (dziewczy-
na-przyjacika) jest na og zwikiem nie zakadajcym z gry
przyszego zwizku maeskiego. J est to nieformalna instytucja
towarzyszenia sobie w okresie, kiedy nie myli si jeszcze na
serio o zmianie stanu cywilnego. Owo towarzyszenie sobie moe
przybra jedn z trzech zasadniczych form. Pierwsza jego wersja
polega na zwizku opartym na mioci romantycznej lub choby
jakim silniejszym rodzaju sympatii z zabarwieniem erotycznym.
Druga wersja jest poczeniem mioci romantycznej ze wsp
yciem pciowym. Mona by do tych przypadkw zastosowa
okrelenie B. obodziskiej stwierdzajc, e mamy tu do czynie
nia z traktowaniem seksu w kategoriach ekspresji uczu.
W trzeciej wersji towarzyszenia sobie modzi ludzie spdzaj
razem czas wolny od zaj i wspyj ju ze sob.
Zwizek typu boy-friend girl-friend jest do czsto spo
tykany w amerykaskich rodowiskach studenckich. Partnerzy
przewanie z gry zakadaj, e po ukoczeniu studiw ich drogi
rozejd si.
Narzeczestwo oraz wspczesna namiastka narzeczestwa,
polegajca na powanym chodzeniu ze sob z zamiarem pobra
nia si, s ju zwizkami nie tylko poprzedzajcymi maestwo,
ale take zwizkami prowadzcymi do maestwa, zawieranymi
z myl o maestwie. W ostatnich czasach nierzadko w tym
okresie rozpoczyna si ju mniej czy bardziej regularne poycie
pciowe pary zamierzajcej si pobra. Z bada przeprowadzo
nych w Polsce przez H. Malewsk odnonie pacjentek klinik
ginekologicznych wynika, e jeli wierzy zeznaniom pacjen
tek 62% spord nich rozpoczo ycie seksualne przed lu
bem, przewanie ze swym przyszym mem, niekiedy jednak
take z innymi mczyznami3. W coraz wikszym stopniu przy
1 H. Malewska, Z bada nad yciem seksualnym, Kultura i Spo
eczestwo 1961, tom V, nr 2, s. 92. O do duej powszechnoci przed
maeskich kontaktw seksualnych wiadcz take materiay zawarte
w ksice H.. Malewskiej, Kul turowe i psychospoeczne determinanty y-
"siia seksualnego, Warszawa 1972. Rwnie Charczew sygnalizuje rozpo-
jWftiwenie si przedmaeskich stosunkw pciowych w Zwizku Ra-
- Wi 143
znawane jest w opinii publicznej prawo do przedmaeskiego
wspycia na rwni kobietom i mczyznom. Dawniej w sto
sunku do kobiet opinia bya znacznie bardziej surowa ni wobec
mczyzn. Obecnie jak stwierdza F. Adamski na podstawie
bada przeprowadzonych w rodowisku spoecznym Nowej
Pluty im wyszy poziom wyksztacenia badanych, tym mniej
sztywne stanowisko i wiksza skonno do opowiadania si za
dopuszczalnoci wspycia seksualnego na rwni dla chopcw
i dla dziewczt i . Wspczesna modzie dy do wolnoci seksu
alnej, ale zarazem zdradza tsknot do mioci romantyczhej
i wycznoci seksualnej. Zauwaa to Ch. de Lauwe piszc, e
inna sprzeczno pojawia si jeszcze u modziey pomidzy coraz
wiksz potrzb wolnoci seksualnej a deniem do mioci ca
kowitej, angaujcej ca istot, bdcej pewnego rodzaju odno
wieniem mitu mioci romantycznej 5.
Przedmaeskie ycie seksualne i tolerancja wobec niego nie
s zjawiskami, ktre mona by uzna za wyczny wytwr czasw
wspczesnych. Do znany jest liberalizm seksualny wystpuj
cy w krajach skandynawskich w XVII, XVIII i XIX wieku, nie
omijajcy rwnie rodowisk wiejskich. Wspczesna swoboda
seksualna w tych krajach nie jest wic czym cakowicie no
wym ma ju swoj histori. Analogiczny liberalizm przeja
wiay i do dzisiaj przejawiaj niektre kultury ludowe. Typo
wym przykadem moe tu by nasze Podhale .
dzieckim (A. G. Charczew, op. cit., s. 204). P. H. Chombart de Lauwe
podkrela istnienie tego zjawiska we Francji (Rodzina, wychowanie
i sprzecznoci cywilizacji przemysowej, Kwartalnik Pedagogiczny 1971,
nr 4).
* F. Adamski, Modele maestwa i rodziny a kultura masowa, War-
szawa 1970, s. 141.
5 P. H. Chombart de Lauwe, op, cit., s. 20.
6 A. Kowalska-Lewicka, Tradycyjne normy obyczajowe w kontaktach
modziey na Podhalu, Problemy Rodziny 1971, nr 5, s. 21. Nie byiy
to bynajmniej przejawy wycznie podkultury modzieowej. Sytuacja ta
bya akceptowana rwnie przez rodzicw i to w sposb instytucjonalny,
0 czym wiadczy nastpujcy fragment wspomnianego artykuu: W tra
dycjonalnej rodzinie podhalaskiej: .dziewczyna, ktra przestawaa by
dzieckiem, zaczynaa sypia n i e , w izbie kuchennej razem ,jz rodzicami
1 rodzestwem, ale w tzw. biaej izbie speniajcej funkcje wietlicy,
spiarni i skadu odziey i sprztu domowego. Moga te spa w komo-
Za nowo mona uzna fakt, e przedmaeski liberalizm
seksualny sta si zjawiskiem powszechnym na skal dotychczas
nie spotykan, ogarnia stopniowo wszystkie klasy i warstwy spo
eczne, rne narodowoci, regiony i kultury. Nie wszdzie jest
jeszcze upowszechniony w rwnym stopniu, niemniej wszdzie
wida jego wyrane postpy. . -
Przedmaeski okres modzieowej pary bywa take nie
rzadko w .czasach wspczesnych okresem tzw. mioci roman
tycznej, ktra wystpuje nie tylko w literaturze. Modzi ludzie
powizani s wwczas ze sob mocn i gbok wizi emocjo
naln; dostrzec wtedy mona silny zwizek ich osobowoci; do
znaj poczucia daleko posunitej wsplnoty duchowej i wycz
noci, co dziaa przynajmniej przez jaki okres czasu na
rzecz umacniania de do zachowania wycznoci seksualnej.
Denie do swobody seksualnej jest sprzeczne z pragnieniem
mioci romantycznej opartej na gbokim, wszechstronnym, wy
cznym, niewymiennym zwizku dwojga ludzi. Pragnienie ca
kowitej wolnoci w wyborze partnera oraz moliwoci zmiany,
czy nie przeciwstawiaj si deniom do pogbiania kontaktu,
poszukiwaniom cakowitej wsplnoty? 7. W tym pytaniu zawarta
jest caa ambiwalencja postaw wspczesnej modziey w zakresie
koncepcji wspycia pci. W kadym razie z empirycznych
analiz B. obodziskiej wynika, e zasadnicz funkcj mioci
jest zaspokojenie potrzeby szczcia i pogoni za szczciem 8.
Prawdziwa mio jest uwaana za ogromn pomylno yciow,
a take za rodzaj busoli kierujcej ludzkimi poczynaniami;
Wspczesne badania polskie wykazuj, e w miar upywu
lat zmieniaj si pogldy na istot zwizkw pary maeskiej
oraz na charkter wizi, jaka powinna czy maestwo. W po
dawanych motywach zawierania zwizku maeskiego pojawia
si coraz wicej elementw realnych, rzeczowych, praktycznych,
144
M ------------- :'
wr z e . W obu wypadkach miaa pen swobod przyjmowania u siebie
s w nocy kawalerw. (A, Kowalska-Lewicka, op. cit., s. 20).
7 F. H. Chombart de Lauwe, op. cit., s. 20.
8 E. obodziska, Manowce maestwa i rodziny, Warszawa 1963,
|s. 52. Do podobnych wnioskw mona doj na podstawie lektury ksiki
pj. obodziskiej, Modo, mio, maestwo,Warszawa 1971.
10Socjologia rodziny...
jakkolwiek mio te bywa reprezentowana 9. Wydaje si jednak, i
e wiele odpowiedzi zaley od tego, w jaki sposb formuuje si
pytania kwestionariusza. W praktyce bowiem mio musi by
bardzo wanym czynnikiem szczcia w maestwie, skoro brak
porozumienia w sferze emocjonalnej i zdrada s bardzo czstymi
powodami do rozwodu.
Niezwykle istotn spraw jest przygotowanie modych ludzi
pci obojga do podjcia rl maeskich i rodzicielskich, gdy ich
dojrzao do podjcia tych rl do czsto jest niewystarczajca.
Stan ten bywa powodem rozczarowa w maestwie, narastania
konfliktw rodzinnych, a niekiedy staje si take choby po
rednio przyczyn rozpadu rodziny.
Po pierwsze, wan spraw jest uwiadomienie modziey f
!J faktu, e maestwo nie jest wycznie instytucj modzieczej
mioci. Mio w maestwie jest oczywicie rzecz niezwyke
podan, ale maestwo si do niej nie ogranicza. Zwizek ma
eski nakada na partnerw szereg nowych obowizkw. Musz
zaoy wasny dom i zadba o sprawy materialne. Z maestwem
wie si wydanie na wiat dzieci, ich wychowanie i materialne
zabezpieczenie do czasu a uzyskaj yciow samodzielno.
0 Po drugie, z maestwem wi si wymogi umiejtnoci
wspycia na co dzie. Znacznie atwiej jest wspy bez
konfliktw w okresie przedmaeskim, w trakcie sporadycznych
spotka ni pniej w jednym mieszkaniu w trakcie syste
matycznego, codziennego obcowania ze sob, w czasie towarzy
szenia sobie w wikszoci sytuacji yciowych. Dlatego naleaoby
uczy modzie higieny ycia maeskiego, wskazywa na spo
soby unikania monotonii w maestwie, znuenia sob nawza
jem; uwiadamia fakt, e powodem konfliktw bywa rozbieno
oczekiwa wspmaonkw w odniesieniu do roli ony i ma
oraz instytucji maestwa, wynikajca po czci z rnic sub-
* Zob. F. Adamski, Model rodziny w wiadomoci wspczesnej mo
dzi ey, Problemy Rodziny 1968, nr 1; B. obodziska, Maestwo
w miecie, Warszawa 1970, s. 116; B. obodziska, Zadania instytucji ma
est wa w opinii mieszkacw-miast, Problemy Rodziny 1970, nr,-l i in,
Ciekaw jest rzecz, e w' rodowisku miejskim Zwizku Radzieckiego
modzi doroli respondenci czciej podaj mio jako istotny motyw 'za- I
warcia maestwa ni to ma miejsce u nas (A. G. Charczew, op. cii, j
s. 70 - 80). |
146 |
kulturowych ich rodzin pochodzenia (i rodowisk pochodzenia).
Wzajemna adaptacja kulturowa jest wtedy warunkiem sine qua
non unormowania sytuacji w maestwie. C :
Po trzecie, modziey w okresie przedmaeskim winno si
A mwi o tym, e instytucja^maestwa nakada take na partne
rw obowizki pzamaterialne. Kade ze wspmaonkw ocze
kuje zrozumienia ze strony partnerki (partnera) czy rnych form
moralnego oparcia zalenie od okolicznoci. Podane jest
psychiczne partnerstwo zainteresowanie sprawami i pro
blemami wspmaonka, wymiana zwierze, informacji, ocen
i pogldw. Dopiero wwczas mamy d czynienia z penym zbli-
! eiem psychicznym, ktre znacznie zwiksza szanse pomylnoci
! ' maeskiej.
Po czwarte, wreszcie, wan spraw jest przekonanie mo
dych ludzi o tym, e maestwo (a pniej pena rodzina) nie
jest wycznie tylko ich prywatn spraw, mimo e cele indy
widualne odgrywaj w nim istotn rol. J est to bowiem wana
instytucja reprezentujca rwnie istotne cele oraz interesy spo
eczestwa. ' ' " ..........
Generalnie mona zgodzi si z B. obodzisk, e podstawo
wymi motywami zawierania maestwa s w czasach wspczes
nych: mio, ch uregulowania (ustabilizowania) sobie ycia,
ch posiadania wasnego domu, pragnienie posiadania dzieci,
ucieczka od samotnoci,- ch zmiany statusu (sytuacji) spoecz
nego, ch zaspokojenia potrzeb seksualnych i towarzyskich, ze
staym partnerem, ch podniesienia swego standardu ekonomicz
nego (lepiej zarabiajcy m, dwie pensje, na wsi poczenie
gospodarki itp.), ch awansu rodowiskowego, ch rozlunienia
wizi z rodzicami 10. Do wyliczonych motyww mona by doda
jeszcze motywy wymienione przez H. Przestworow i J . Strzy
ewskiego: denie do zapewnienia sobie bezpieczestwa uczucio
wego, denie do stworzenia wsplnoty ekonomicznej11.
10 B. obodziska, Manowce maestwa..., op. cii;, s. 122.
11 H. Przestworow, J. Strzyewski, Czynniki utrwalajce prawidowe
poycie w maestwie, Problemy Rodziny 1967, nr 3, s. 38. Jak dotych
czas moe^mie jeszcze rw wielu rodowiskach zastosowanie twierdzenie,
e kobieta nie chce by samotna, gdy matka ma wikszy presti.
(A. Nopitsch, Innere und Ausere Nte der Mutter. Das Bild der Praxis,
| i t Mode maestwo. I stotn spraw s reguy doboru kandy-
/ dat w do maestwa. W spoeczestwach feudalnych i kapitali
sty cMycT istotn rol odgrywa status spoeczny i majtkowy
osb, ktre miayby by poczone zwizkiem maeskim. Zr
nicowanie statusw osb pragncych si pobra niezwykle w tych
spoeczestwach utrudnia, a w niektrych wypadkach wrcz unie
moliwia zawarcie maestwa. Nieliczne przypadki wyboru
wspmaonka z wyranie niszej sfery nazywa si tam meza
liansem. W spoeczestwach kastowych z reguy mezalians by
niemoliwy. W spoeczestwie kapitalistycznym sprawy wasno
ciowe s mniej istotne w krgach ludzi pracy, jakkolwiek i oni
mog w pewnej mierze podlega ethosowi posiadaczy.
W spoeczestwach socjalistycznych sprawy wasnoci pry
watnej i przynalenoci klasowej nie odgrywaj ju wikszej roli
w doborze maeskim, pominwszy moe niektre rodowiska
(np. rodowisko chopskie). B. obodziska podsumowujc ba
dania przeprowadzone w rodowiskach polskiej modziey liceal
nej i studenckiej .podkrela, e adna z wypowiedzi nie zawiera
dezyderatu dotyczcego pochodzenia klasowego przyszego wsp
maonka, adna nie domaga si posagu w tradycyjnym znaczeniu
tego sowa 12. Sowo mezalians wyszo u nas z uycia. Motywy
, doboru wspmaonka maj charakter bardziej psychologiczno-
-obity, ) akklwik sprawyskromnego zabezpieczeni material
nego czy poziomu wyksztacenia take odgrywaj tu rol,
Wrd psyehoscjoiogw rozpowszechnione jest mniemanie,
e kandydaci do maestw dobieraj si na zasadzie podobnych
cech, gdy taki dobr wzmacnia akceptacj wasnej osobowoci
z uwagi na afirmacj wasnych cech poprzez konfrontacj ich
z cechami drugiej osoby. Po istotna jest poza tym homoge-
niczno spoeczna wspmaonkw. Heterogeniczno >spoeczna
wspmaonkw moe mie w yciu wewntrzrodzinnym jak
pisz H. Stone i A. Stone - istotne reperkusje. M i ona
w: Die Mutter in der Heutigen [ Gesellschaft^ Kln 1964, s. 94. Wedlug
II. Michel gwnym celem maestwa francuskiego je?t wsplne ycie
pary. Realizowane jest ono rwnie czsto poza maestwem (A. Michel,
Familie, industrialisation, logement, Paris 1959, s. 226.
** B. I .obodziska, Modo..., op. cit., s. 40.
1 AR 4 '' c : V.-AaAi
mog by ludmi doskonale zrwnowaonymi, ale jeli rni
si bardzo pod wzgldem kulturalnym lub w swych pogldach
etycznych, gustach i usposobieniach oraz w sposobie ycia, to
bardzo atwo popadaj w konflikty, a ich wzajemne przystoso
wanie si jest trudne 13. Owe wynikajce z rnic pochodzenia
spoecznego lub rnic aktualnej przynalenoci rodowiskowo-
-spoecznej niezgodnoci kulturowo-osobowociowe mog by po
wodem konfliktw rodzinnych i trudnoci we wzajemnym za
adaptowaniu si wspmaonkw. H. Stone i A Stone twierdz
jednak, e rnice- spoeczno-kulturowe s barier cakowicie po-
konywaln w maestwie, dziki, czemu jedynie pewien odsetek
maestw spoecznie heterogenicznych ma powaniejsze trud
noci, przystosowawcze, a z drugiej strony mona spotka wiele
maestw zawartych midzy ludmi z bardzo rnych rodowisk
o odmiennym wyksztaceniu i odmiennych pogldach, a mimo to
bardzo szczliwych 14.
Wedug J . Sirjamaki ycie maeskie jest normalnym, po
danym stanem ycia ludzi dorosych dajcym najwicej oso
bistego szczcia i najwicej uczuciowej peni1S. Pomylno
w poyciu maeskim zaley w znacznej mierze od dojrzaoci
obydwu partnerw do maestwa. Wedug H. Izdebskiej o emo
cjonalnej dojrzaoci do maestwa wiadczy silnie odczuwana
potrzeba posiadania wsptaink"!'rodziny O spoecznej doj
rzaoci do maestwa wiadczy zdolno przyjcia jed*oh>"h..
zasad postpowania w sprawch'..dla, maestwa zasadni*-ych.
Do takich za naley wierno nrnei ska, indywidualne plany
yciowe maonkw i szersze plany caej rodziny, problemy wy
chowawcze oraz te kwestie, ktre okrelaj co dzie demokra
tyczny oraz partnerski ukad stosunkw wewntrznych 18.
H. Izdebska za istotn przesank-pomylnoci maeskiej uwaa
rwnie umiejtno krytycznego oceniania przez partnerw
18H. Stone, A. Stone, Podrcznik maestwa, Warszawa 196!, s. 239.
;14Ibidem,, s. 240;
ls J . Sirjamaki, Culture Configurations in the American Family,
w: J .T. Landis i M. G. L andis (red.), Readings in Marriage and the
Family, N e w a r k 1953... y ~ .
18H, I zdebska, Przygotowanie do ycia w rodzinie, Warszawa 1972,
|;VS. 196. . . - ... . .. .. ; .
'tv: : ' w./V- : , a .:- 149
i. Mode maestwa., istotn spraw s reguy doboru kandy
datw do ma2 W spoeczestwach feudalnych i kapitali-
tylnyh istotn io odgrywa status spoeczny i majtkowy
osb, ktre miayby by poczone zwizkiem maeskim. Zr
nicowanie statusw osb pragncych si pobra niezwykle w tych
spoeczestwach utrudnia, a w niektrych wypadkach wrcz unie
moliwia zawarcie maestwa. Nieliczne przypadki wyboru
wspmaonka z wyranie niszej sfery nazywa si tam meza
liansem. W spoeczestwach kastowych z reguy mezalians by
niemoliwy. W spoeczestwie kapitalistycznym sprawy wasno
ciowe s mniej istotne w krgach ludzi pracy, jakkolwiek i oni
mog w pewnej mierze podlega ethosowi posiadaczy. ,
W spoeczestwach socjalistycznych sprawy wasnoci pry
watnej i przynalenoci klasowej nie odgrywaj ju wikszej roli
w doborze maeskim, pominwszy moe niektre rodowiska
(np. rodowisko chopskie). B. obodziska podsumowujc ba
dania przeprowadzone w rodowiskach polskiej modziey liceal
nej i studenckiej .podkrela, e adna z wypowiedzi nie zawiera
dezyderatu dotyczcego pochodzenia klasowego przyszego wsp
maonka, adna nie domaga si posagu w tradycyjnym znaczeniu
tego sowa 12. Sowo mezalians wyszo u nas z uycia. Motywy
doboru wspmaonka maj charakter bardziej psychologiczno-
-dbisty, jakkolwiek sprawyskromnego zabezpieczenia .material
nego czy poziomu wyksztacenia take odgrywaj tu rol.
Wrd psychosocjologw rozpowszechnione jest mniemanie,
e kandydaci do maestw dobieraj si na zasadzie podobnych
cech, gdy taki dobr wzmacnia akceptacj wasnej osobowoci
z uwagi na afirmacj wasnych cech poprzez konfrontacj ich
z cechami drugiej osoby. I)o istotna jest poza tym homoge-
niczno spoeczna wspmaonkw. Heterogeniczno spoeczna
wspmaonkw moe mie w yciu wewntrzrodzinnym jak
pisz H. Stone i A. Stone - istotne reperkusje. M i ona.
w: Die Mutter in der Heutigen ' Gesellshaft^ Koln 1964, s. 94. Wediug
H. Michel gwnym celem maestwa francuskiego jest wsplne ycie
pary. Realizowane jest ono rwnie czsto poza' maestwem (A. Michel,
Familie, industrialisation, logement, Paris 1959, s. 226.
18 B. obodziska, Modo..., op. cit., s. 40.
1 Af t
mog by ludmi doskonale zrwnowaonymi, ale jeli rni
si bardzo pod wzgldem kulturalnym lub w swych pogldach
etycznych, gustach i usposobieniach oraz w sposobie ycia, to
bardzo atwo popadaj w konflikty, a ich wzajemne przystoso
wanie si jest trudne 13. Owe wynikajce z rnic pochodzenia
spoecznego lub rnic aktualnej przynalenoci rodowiskowo-
-spoecznej niezgodnoci kulturowo-osobowociowe mog by po
wodem konfliktw rodzinnych i trudnoci we wzajemnym za
adaptowaniu si wspmaonkw. H. Stone i A Stone twierdz
jednak, e rnice- spoeczno-kulturowe s barier cakowicie po-
konywaln w maestwie, dziki, czemu jedynie pewien odsetek
maestw spoecznie heterogenicznych ma powaniejsze, trud
noci, przystosowawcze, a z drugiej strony mona spotka wiele
maestw zawartych midzy ludmi z bardzo rnych rodowisk
o odmiennym wyksztaceniu i odmiennych pogldach, a mimo to
bardzo szczliwych 14. .
Wedug J . Sirjamaki ycie maeskie jest normalnym, po
danym stanem ycia ludzi dorosych dajcym najwicej oso
bistego szczcia i najwicej uczuciowej peni1S. Pomylno
w pozycm maeskim zaley w znacznej mierze od dojrzaoci
obydwu partnerw do maestwa. Wedug H. Izdebskiej o emo
cjonalnej dojrzaoci do maestwa wiadczy silnie odczuwana,
potrzeba posiadania WpMalzdhk^inrodiny O spoecznej doj
rzaoci do maestwa wiadczy zdali o przyjcia 'jednolitych.
zasad postpowania w sprawach fdla maestwa zasadnizyph,.
Do takich za naley wierno maeska, mdj wirtualne plany
yciowe maonkw i szersze plany caej rodziny, problemy wy
chowawcze oraz te kwestie, ktre okrelaj co dzie demokra
tyczny oraz partnerski ukad stosunkw wewntrznych 18.
H. Izdebska za istotn przesank-pomylnoci maeskiej uwaa
rwnie umiejtno krytycznego oceniania przez partnerw
18 H. Stone, A. Stone, Podrcznik maestwa, Warszawa 1961, s. 239.
w Ibidem, s. 240;
15 J. Sirjamaki, Cnlture Configurations in the American Family,
w: J. T. andis i M. G. Landis (red.), Readings in Marriage and th
Family, New SPrlt 1953.
H, Izdebska, Przygotowanie do ycia w rodzinie, Warszawa 1972,
s 196.
149
wasnej osoby oraz caego swego behawioralnego funkcjonowa
nia 17. ' >
Pierwszym istotnym procesem wystpujcym w kadym nowo
powstaym maestwie jest zjawisko wzajemnego przystosowy
wania si wspmaonkw do siebie i do instytucji maestwa.
j Maeska para stwierdzaj W. Waller oraz H. Hill roz-
| poczyna swe maeskie ycie z oddzielnymi systemami nawykw
! uformowanymi w rodzinie pochodzenia i w latach ycia poza ro-
dzin. Po pewnym czasie maonkowie tworz wsplny system
i nawykw poprzez modyfikacj swoich starych nawykw 18.
Podjcie nowych rl spoecznych, rl maeskich inicjuje proces
specyficznej socjalizacji wspmaonkw polegajcy na dostoso
wywaniu si do tych nowych rl (ma i ony). Obserwuje si te
proces interakcji osobowoci wspmaonkw prowadzcy do
zmian osobowociowych m^a i ony. Oglnie moemy powie
dzie, e nastpuje przystosowanie seksualne, psychiczne i spo
eczno-kulturowe. Brak naleytego przystosowania w ktrejkol
wiek z wymienionych dziedzin powoduje zazwyczaj mniejsze lub
wiksze perturbacje w yciu maeskim.
Istotn spraw jest charakter wizi maeskiej. Wedug
M. Ziemskiej opiera si ona na uznaniu, akceptacji wspma
onka jako: 1) typu psychofizycznego mskiego lub kobiecego
(zwizanego z nim stylu ubioru, sposobu bycia itp.), 2) towarzy
sza ycia dzielcego troski i radoci, darzcego uznaniem, pod
trzymujcego, sucego rad i pomoc, 3) osoby wykonujcej
zawd i biorcej udzia w utrzymaniu domu, 4) partnera seksu
alnego, 5) ojca lub matki wsplnie posiadanych dzieci, 6) gospo
darza lub gospodyni, 7) partnera w spdzaniu wolnego czasu
i w yciu towarzyskim, 8) osoby ksztaccej si i rozwijajcej 19,
Silna i trwaa wi maeska jest istotnym elementem sukce
su maeskiego. Peny sukces w maestwie wymaga spenienia
jeszcze innych ^warunkw, ktre wymieniaj Burgess, Wallin
17 Sporo uwagi cechom warunkujcym stabilno maestwa i ro
dziny powica N. G. JurkiewicZj Sowietskaja siemja. Funkcyi i uslowija
stabilnosti, Misk 1970. ' " ' 1
18 W. Waller, R. Hill, Habit Systems in; Married Life, w:-H.~ Rodman
(red.), Marriage, Family and Society, New York 1965, s. 87.
19 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1969, s. 118.
i Shultz. Nale do nich: 1) mio i manifestowanie uczu;
2) waciwy kontakt seksualny; 3) wzajemna zaleno emocjo
nalna wspmaonkw; 4) zgodno w zakresie temperamentu
i cech osobowociowych; 5) wpywy w zakresie kulturowym;
6) posiadanie przez maonkw wsplnych interesw oraz inte
resw uzupeniajcych si; 7) skonno do ycia domowego;
8) przekonanie o trwaoci maestwa; 9) wsplne podejmowanie
decyzji; 10) umiejtno przystosowania si 20. Do wymienionych
warunkw naleaoby jeszcze doda za Bloodem i Wolfem
pen wzajemnego zrozumienia wymian pogldw i informacji21.
Cech wspczesnego maestwa jest maa na og rnica wieku
midzy wspmaonkami22.
chwil powstania maestwo zaczyna w miar moliwoci
organizowa swj dom, wsplne wasne miejsce zamieszkania.
Wykonuje wikszo funkcji waciwych penej rodzinie.
Maestwo przed pojawieniem si dzieci jest jednym z eta
pw rozwojowych rodziny. Z chwil urodzenia si dziecka czy
dzieci maestwo nie przestaje by wydzielon instytucj, jak
kolwiek znajduje si wwczas w ramach szerszej instytucji
rodziny.
Rodzina z modszymi dziemi. JZ chwil urodzenia si w okre
lonym maestwie dziecka zaczyna si nastpny etap rozwoju
rodziny. Mamy ju wwczas do czynienia z ma rodzin pen,
gdy do instytucji maestwa docza si instytucja rodziciel
stwa, a w grupie rodzinnej pojawia si stosunek rodzicielski.
Niektrzy autorzy skonni s uzna za rodzin pen dopiero
tak rodzin, w ktrej yje co najmniej dwoje dzieci, twierdzc,
e w rodzinie penej oprcz spoecznych stosunkw maeskich
i rodzicielskich musz istnie jeszcze stosunki spoeczne midzy
rodzestwem. Wydaje si jednak, e wsplne zaistnienie dwch
instytucji maestwa i rodzicielstwa jest wystarczajcym wa
runkiem powstania penej rodziny, a tym samym pojawienie si
20 E. W. Burgess, P. Wallin, G. D. Schultz, Courtship, Engagement and
Marriage, PhiladelphiaNew York 1954, s. 267.
11 R. O. Blood, D. M. Wolfe, Husbands and Wives, The Free Press of
Glencoe 196(J, . 224.
22 wiadcz o tym badania przeprowadzone w wielu krajach m. in.
w Polsce i Zwizku Radzieckim (A. G. Charczew, op. cit., s. 187 - 188).
151
ju pierwszego dziecka powoduje przeskok rodziny niepenej,
jak byo przeddzietne maestwo, do maej rodziny penej.
W czasach wspczesnych stwarzajcych moliwoci wiado
mego regulowania urodzin istotn rol w powstaniu rodziny
dzietnej odgrywa potrzeba ojcostwa i macierzystwa, cechujca
kadego dorosego czowieka o normalnie rozwinitej osobowoci.
Z uwagi na t wanie potrzeb przejmuje si pierwsze dziecko
w rodzinie na og z radoci, o ile w danym momencie nie ma
jakich szczeglnych przeciwwskaza.
Z chwil pojawienia si maych dzieci rodzina przeorganizo-
wuje swj tryb ycia. Dla dotychczasowego wspycia mae
skiej pary przeddzietnej wystarczaa wi ma i ony. Mogli
oni powica sobie wicej czasu, intensywniej interesowa si
sob, organizowa wsplne rozrywki, a take wicej udziela si
na zewntrz w kontaktach towarzyskich czy. bardziej sformali
zowanych kontaktach spoecznych; mogli te atwiej podejmowa
rnego typu prace zarobkowe. Obowizki rodzicielskie zmieniaj
ukad wizi wewntrzrodzinnych dziecko zaczyna w sposb
istotny absorbowa wspmaonkw skierowujc ich uczucia na
nowe tory. Ojcowskie czy macierzyskie zaangaowanie uczucio
we moe osabi bd zacieni emocjonaln wi wspmaon
kw w zalenoci od wielu wsptowarzyszcych czynnikw
spoecznych, psychicznych, osobowociowych. W kadym razie
fakt posiadania dzieci z reguy obiektywnie wie rodzicw na
kadajc na nich obowizki, ktre musz wsplnie wykonywa.
Wejcie w rodzicielskie role powoduje dalszy proces socjalizacji
wspmaonkw w rodzinie, ktry moemy nazwa dorastaniem
do rl rodzicielskich. Modzi' ludzie musz nauczy si funkcjo
nowania w roli rodzicw, opanowa .umiejtnoci wychowawcze,
we waciwy sposb uksztatowa swoje zwizki psychiczne
z dziemi, wypracowa rodzicielski autorytet. Musz take w pew
nej mierze dokona istotnej korekty swej dotychczasowej aktyw
noci .yciowej obok innych dotychczasowych obowizkw
przypada im bowiem w udziale opieka nad dziemi i ich wy
chowywanie. J e l i modzi ludzie, nie zdadz naleycie yciowego,
rodzicielskiego egzaminu/znajduje to swoje ujemne konsekwen
cje w. wychowaniu dzieci, wizi rodzicielskiej, a take niejedno
krotnie ujemnie rzutuje na wi maesk, prowadzi do ma
1 KO
eskich konfliktw czy to na tle kopotw z dziemi, czy te
rnego rozumienia obowizkw rodzicielskich ojca i matki23.
Nowe, absorbujce obowizki rodzicielskie jak ju wspo
mniano ograniczaj zewntrzne kontakty wspmaonkw
w okresie pielgnacji maych dzieci bdcych w wieku przed
szkolnym. Szczeglnego nakadu pracy i koniecznoci przebywa
nia w domu wymagaj niemowlta (0 - 1 rok ycia), a take dzieci
bdce poniej wieku przedszkolnego (od 1-go do 3-go roku y-
>, cia). Zmniejsza si wtedy znacznie czstotliwo odwiedzania
znajomych a nawet krewnych, niemal niemoliwe staj si
wsplne maeskie wyprawy poza dom w celach rozrywkowych
: czy kulturalno-rozrywkowych2i. Maestwo przeddzietne jest
w pewnej mierze kontynuacj zwizkw psychospoecznych i sty
lu ycia z okresu narzeczestwa. Pojawienie si maych dzieci
zmienia do radykalnie sytuacj wspmaonkw.
Wykrystalizowuje si struktura penej rodziny maej, system
stosunkw, wizi wewntrznych. J ak zauwaaj M. Philips r
i B. Wilson, stosunki wewntrz tego typu rodziny obejmuj
wzajemne stosunki midzy rodzicami, stosunek rodzicw do dzie
ci i stosunki midzy dziemi'25. Elementarnymi skadnikami
43 Zdaniem W. I. Czekalina sprzecznoci midzy rolami maonkw
I rodzicw, midzy rodzicami dziemi, wasnoci osobist, indyw!du-
alnyml potrzebami a potrzebami rodziny s immanentn cech rodziny
i rdem jej wiecznego ruchu. W. I. Czekalin, Dialektika sowriemiennoj
monogamii. Tiezisy dokadow naucznoj konferencyt, Wogograd 1966,
' S. 84 - 87. ' ,
24 Twierdzenie to nie ma charakteru spekulatywnego, opiera si na
wynikach przeprowadzonych w Polsce bada empirycznych. Np. referujc
wyniki swych bada J. Sulimski pisze: Z chwil przyjcia na wiat
dziecka, a . zwaszcza nastpnych dzieci, maa rodzina jak gdyby zamyka
" si w sobie. Z jednej strony brak czasu uniemoliwia jej wszelkie ycie
; na zewntrz, z drugiej za staje si w pewnym stopniu grup samo- .
. wystarczain. W rodzinach, w ktrych ona nie pracuje i w ktrych nie
korzysta si z pomocy dalszych krewnych przy opiece nad dziemi, wy
ranie wystpuje izolacja maych rodzin nawet wobec rodziny szerszej. ,
J. Sulimski, Procesy urbanizacji w strefie podmiejskiej Krakowa, Wro
cawWarszawaKrakw, s. 99. (Podobne wyniki bada uzyskaa M. Ja
rosiska, Pozafabryczne rodowisko spoeczne modych metalowcw po
chodzenia chopskiego, Studia Socjologiczne" 1964, nr 1. s. 93).
26 M. Philips, B. Wilson, (Smali Sociai Groups in England, University
Paperback, London 1965, s. 89.
1 ......... / ' M A, - ' 153 '
struktury penej rodziny maej s jej czonkowie. Moemy za
H. Stasiakiem opisa jej struktur (a waciwie tylko jeden
z istotnych aspektw jej struktury) biorc pod uwag nastpujce
relacje rodzinne: 1) by ojcem, 2) by mem, 3) by matk,
4) by on, 5) by synem, 6) by bratem, 7) by crk, 8) by
siostr 2S.
Z inicjatywy Burgessa od do ju dawna analizuje si
midzyludzkie stosunki w rodzinie w kategoriach grupy spoecz
nej. Cao jak dowodzi E. Nagel jest czym wicej ni
sum czci, w zwizku z czym zachowanie si poszczeglnych
jednostek w rodzinie (a take ich miejsce w rodzinie) wymaga
zastosowania odpowiednich narzdzi pojciowych, przy pomocy
ktrych mona by dostatecznie precyzyjnie dokona caociowego
ujcia elementw rodziny i procesw w1 niej zachodzcych. Po
suenie si pojciem grupy narzuca z kolei ujcie wewntrzro-
dzinnej sytuacji w kategoriach rl i pozycji spoecznych oraz.
stosunkw wewntrzgrupowych z uwzgldnieniem wzorw i norm
je regulujcych. Kady z czonkw rodziny znajdujcy si
w ktrej z wymienionych relacji rodzinnych peni zarazem
w ramach swej rodziny okrelon rol spoeczn i zajmuje za
razem okrelon pozycj spoeczn.
Kady czowiek peni okrelone role w krgach i grupach spo
ecznych, ktrych jest czonkiem. Podobnie jak aktor gra na sce
nie Hamleta czy Kordiana, tak czowiek gra okrelone role
w realnym yciu z tym, e gra naprawd, a nie tylko na niby
jak to czyni aktor. Dlatego mwimy, e czowiek peni role spo
eczne. Gdy jest lekarzem, to peni rol lekarza naprawd, a nie
udaje, e jest lekarzem, jak to czyni aktor grajcy na scenie
teatralnej rol lekarza. Sposb zachowania si i reakcji aktora na
scenie, gdy ten na przykad gra rol Hamleta, sprecyzowa autor
sztuki i w duym stopniu reyser. Natomiast sposb zachowania
si i postpowania jednostki penicej okrelon rol spoeczn
reyseruj samo spoeczestwo dziki wytwarzaniu norm i wzo
rw zachowania, ktre precyzuj dan rol spoeczn i zawieraj
28 H. Stasiak, Rodzina miejska jako ukad zachowa spoecznych,
w: S. Nowakowski (red.), Socjologiczne problemy miasta polskiego, Warsza-
dyrektywy postpowania obowizujce czowieka penicego dan
rol.
Podstawowe, globalne role w rodzinie to role: ma i jca,
ony i matki oraz dziecka. Wyrni jednak mona w ich ra
mach szereg szczegowych rl. Na rol (a raczej zesp dwch
rl) ony i matki skadaj si nastpujce wyspecjalizowane role:
1) gospodyni domowej, 2) opiekunki, 3) wychowawczyni, 4) osoby
integrujcej ycie rodziny, 5) staej partnerki seksualnej ma,
6) partnerki towarzyskiej 27.
W skad rl ma i ojca wchodz: 1) rola czowieka zabezpie
czajcego byt materialny rodziny; 2) rola wykonawcy prac szcze
glnie cikich w gospodarstwie domowym, 3) rola mniej na og
zaangaowanego wspwychowawcy, 4) rola staego partnera
seksualnego ony, 5) rola partnera zaspokajajcego potrzeby emo
cjonalne czonkw rodziny, 6) rola partnera towarzyskiego.'
Rola dziecka w rodzinie uformowana jest z nastpujcych
czci skadowych: 1) syna lub crki, 2) brata lub siostry,
3) trzeciorzdnego pomocnika w gospodarstwie domowym, 4) wy
chowanka, 5) ucznia, 6) partnera zaspokajajcego potrzeby emo
cjonalne czonkw rodziny. Role poszczeglnych czonkw rodzi
ny jak nietrudno zauway zazbiaj si nawzajem. Wi
si ze sob role dotyczce gospodarstwa domowego, role wycho
wawcy i wychowanka, role partnerstwa emocjonalnego, role
partnerstwa towarzyskiego. Wspmaonkw czy jeszcze do
datkowo rola partnerstwa seksualnego.
Pozycje spoeczne poszczeglnych czonkw rodziny s po
chodn charakteru stosunkw, ktre ich cz (podrzdnoci, nad
rzdnoci, rwnorzdnoci). Oglnie rzecz biorc pozycja spoecz
na czonka rodziny jest to miejsce, jakie zajmuje on w hierarchii
spoecznej wymienionej grupy. Ze wzgldu na istnienie wspo
mnianej hierarchii wystpuj w grupie nisze i wysze pozycje
spoeczne. Zazwyczaj tak bywa, e najnisz pozycj spoeczn
maj dzieci a najwysz ojciec m. W czasach wspczesnych
pozycja spoeczna ony przyblia si stopniowo do pozycji ma,
27 Z. Jankowa jest zdania, e ona peni rwnie funkcj organizatorki
wolnego. czau 'w rodzinie. Z. Jankowa referat wygoszony z ramienia
delegacji Zwizku Radzieckiego na XII Midzynarodowym Seminarium
Badania Rodziny zorganizowanym w Moskwie.
ale zupeny egalitaryzm wspmaonkw nie jest jeszcze jak
wykazuj badania empiryczne zjawiskiem zupenie powszech
nym.
Moemy wyrni trzy rodzaje pozycji spoecznych w rodzi
nie: 1) pozycj wadzy, 2) pozycj autorytetu oraz 3) pozycj
mioci i wzgldw. O pozycji wadzy decyduje jako i zakres
decyzji, jakie dana jednostka w odniesieniu do rodziny i jej czon
kw moe podejmowa. Im wicej rnego typu decyzji rodzin
nych moe podejmowa jednostk, im waniejszych te decyzje
dotycz spraw, tym wysza jest jej pozycja wadzy.
Pozycj autorytetu mierzymy rozmiarami nieformalnego
uznania, powaania, jakim cieszy si czonek rodziny. Wysoko
czyjej pozycji autorytetu moe odpowiada wysokoci pozycji
wadzy, jakkolwiek midzy tymi dwiema pozycjami zdarzaj si
take rozbienoci. Np. utrzymujcy rodzin ojciec moe mie
wysok pozycj wadzy z uwagi na ekonomiczne uzalenienie jej
czonkw od siebie, a zarazem mie nisz czy zupenie nisk po
zycj autorytetu z uwagi na niekorzystne cechy osobowoci, nie
waciwy sposb postpowania itp.
O pozycji mioci i wzgldw wiadczy miejsce zajmowane
w hierarchii emocjonalnego wartociowania utrwalonej w danej
rodzinie. Zazwyczaj nie wszyscy czonkowie rodziny darzeni s
jednakowo silnym uczuciem; wok jednych koncentruj si in
tensywne uczucia wszystkich pozostaych krewnych mieszkaj
cych pod jednym dachem, podczas gdy inni doznaj tego
w mniejszej mierze lub mniejsza liczba osb jest z nimi silnie
zwizana emocjonalnie. Bywaj dzieci szczeglnie ukochane lub
mniej ubiane; zdarzaj si mowie i ojcowie bdcy poza zwi
zkami emocjonalnymi uksztatowanymi w okrelonej rodzinie.
Czyja pozycja mioci i wzgldw moe by co do swej wy
sokoci zbiena z pozostaymi dwiema pozycjami, zbiena z jedn
z nich, lub nie pozostawa w adnej zbienoci z ktrkolwiek
z nich.
Pewn nowoci wspczesnoci jeli chodzi o ukad pozycji
wadzy w rodzinie jest- tzW.rrdzina ^koncentrowana wok
matki. Z uwagi na dugie codzienne przebywanie ojca poza do
mem zwizane z prac zarobkow (zasadnicz i niejednokrotnie
jeszcze dodatkow), prac spoeczn itp., na bieco kieruje spra-
. :I
wami rodziny matka zwaszcza, jeli nie pracuje, ub pracuje
v/ mniejszym wymiarze godzin. Dysponuje budetem rodziny,
decyduje o biecych zakupach, nadaje kierunek wychowaniu
dzieci, systematycznie kontroluje dzieci w zakresie wypeniania
naoonych obowizkw oraz zgodnoci zachowa z obowizuj
cymi normami28.
Z bada empirycznych przeprowadzonych w Polsce wynika
jednak, e przynajmniej w naszym kraju rodzina skoncentrowan
wok matki nie jest zbiorowoci, w ktrej gow rodziny
byaby matka 29. Na co dzie ona decyduje o wielu drobnych
sprawach rodzinnych, gdy jednak chodzi o rozstrzyganie powa
niejszych kwestii, udzia ma w podjciu decyzji jest konieczny,
a jego gos w wikszoci rodzin decydujcy. Niemniej wy
daje si, i J . K. Pitts ma racj twierdzc, e ona (i matka) jest
ekspresywr.ym przywdc wewntrz rodziny, przyczyniajc si
do wzrostu uczestnictwa jednostek w grupie rodzinnej, harmoni-
zacji rl wewntrzrodzinnych, rozadowywania napi 30.
Czonkowie rodziny maej powizani s ze sob nastpujcymi
rodzajami wizi: 1) ekonomiczn (wsplna wasno, wsplne
rodki utrzybnania), 2) spoeczn (zwizek rl spoecznych, pozycji
spoecznych), 3) subiektywno-psychiczn (wysze emocje, wi
intelektualna, przyzwyczajenie do wsplnego obcowania itp.),
4) prawno-formaln. Poza tym wycznie ju wspmaonkw
czy jeszcze 5) wi seksualna. Pierwsza i czwarta wi maj
charakter rzeczowy. Wizi trzecia i pita maj charakter osobi
sty. Druga wi z uwagi na to, e wystpuje w grupie ma
ej ma charakter poredni (rzeczowo-osobisty).
Nietrudno zauway, e poszczeglne wizi pozostaj w zwi-
28 Z. J ankowa stwierdza, e w decyzjach rodzinnych, wewntrz rodziny
maej, coraz wiksz rol zaczyna odgrywa ona i matka. Decyduje ona
1 w Zwizku Radzieckim niejednokrotnie ju nie tylko o tym, jakich wa-
J niejszych dokona zakupw, ale ma istotny udzia rwnie w decyzji
o zmianie mieszkania, przeniesieniu si do innej miejscowoci itp. Po
dobno 68% kobiet podejmuje tego rodzaju decyzje samodzielnie. (Z. J an
kowa, Referat... op. cit.).'
29wiadcz m. in. o tym moje badania w uprzemysawianym rejonie
koniskim (Zl Tyszka, Przeobraenia rodziny... op. cit., s. 234 - 236).
L7,, 80J . K. Pitts, The Structural-Functional Approach, w: II. T. Christensen
(red.), Handbook of Marriage and the Family, op. cit., s. 63.
K C
1 R 7
zku z okrelonymi funkcjami rodziny. Warto zwrci uwag na
specyfik waniejszych funkcji w systemie rodziny maej.
Materialno-ekonomiczna funkcja rodziny znajduje swj spe
cyficzny wyraz w gospodarstwie domowym rodziny maej. J est
ono prowadzone przez may zesp ludzi i fakt ten rzutuje w spo
sb istotny na sytuacj wewntrzrodzinn.
Obowizki w gospodarstwie domowym s niebagateln spra
w. Wedug M. Sokoowskiej na podstawie licznych ju obecnie
opracowa mona [...] z duym prawdopodobiestwem przyj,
e miejskie gospodarstwo domowe w krajach uprzemysowionych
pochania okoo 50 godzin tygodniowo, to jest wicej (a w ka
dym razie nie mniej lub nie o wiele mniej) ni wynosi przecitnie
ustawowy tydzie roboczy w pracy zawodowej*1. W rodzinach
kobiet pracujcych fakt ten stwarza ogromne problemy, gdy
zajciami w gospodarstwie domowym zazwyczaj najbardziej ob
cione s kobiety. W domu rodziny maej nie ma nie pracuj
cej babci lub jakiej innej krewnej, ktra mogaby zaj si
sprawami gospodarstwa domowego. Pomoc ma i dzieci jest
w wikszoci rodzin nierolniczych w tym zakresie niewielka **.
Zona i zarazem matka jest wic obciona a raczej ogromnie
przeciona kumulacj obowizkw domowych i zawodowych,
zwizanych z prac poza domem 33. Coraz czciej syszy si zda
nie, e temu przecieniu trzeba w jaki sposb pooy kres.
W tym kierunku zmierza rozwj usug dla rodziny, o czym bdzie
81 M. Sokoowska, Nieznane rodowisko pracy: gospodarstwo domowe,
Studia Socjologiczne 1963, nr 3, s. 163.
82 Wprawdzie A. . Pimienowa pisze o stopniowych zmianach w po
dziale prac domowych, jakie daje si zaobserwowa w rodzinach radziec
kich. (A. . Pimienowa, Usugi w siemje. Probl emy byta, braka i siemji,
Wilno 1970, s. 141-153). Niemniej zmiany te nie wydaj si by ju wy
starczajce, o czym zreszt moe nas przekona szereg bada przeprowa
dzonych w Polsce.
53 Dla przykadu przytocz wypowied 53-letniej urzdniczki: Pra
cowaam wic na dwa fronty w domu i poza domem. M pomaga!
mi jak umia, ale wiadomo, e w tej sytuacji gwny ciar zawsze spada
na kobiet. Ja wiem, co to jest .kobieta prowadzca dom i pracujca za
wodowo. Wierzcie mi, e siebie bynajmniej dowitych nie zaliczam, ale
w wielu wypadkach to s istoty naprawd wite. Za duo dzi ycie wy-:
maga od kobiety. (Fragment pracy ze zbioru prac konkursowych zatytu
owanego Jaka jeste rodzino?, Warszawa 1963, s. 310). |
jeszcze bliej mowa w jednym z nastpnych rozdziaw. Mwi
si te o niezbdnoci wychowania mw i dzieci dla prac do
mowych. i
W ramach legalizacyjno-kontrolnej funkcji rodziny maej nieco
mniej si zaznacza czynnik kontrolny. Brak tu jest trzeciego
(liczc wstecz) najstarszego pokolenia, ktre w rodzinie duej jest
dodatkow instytucj kontroln, w rodzinach tradycyjnych nawet
do intensywnie funkcjonujc. Zakres kontroli oddzielnie miesz
kajcych krewnych zazwyczaj maleje, jakkolwiek w rodowisku
chopskim bardziej tradycyjnych wsi wyranie si jeszcze a
l znacza.
W rodzinie maej w wykonywaniu socjalizacyjnej funkcji nie
bierze na co dzie udziau pokolenie dziadkw, co ma swoje
dodatnie i ujemne strony. Dodatni stron jest to, e wiadomi
swej rodzinnej wycznoci wychowawczej rodzice bior zazwyczaj
w miar swych moliwoci intensywniejszy udzia w procesie wy
chowywania dzieci, a jako ludzie modsi potrafi lepiej ukszta
towa swe dzieci dla wspczesnoci i przyszoci. Za ujemny
skutek braku dziadkw pod jednym dachem naley uzna trud
noci opiekuczo-wychowawcze rodzin, w ktrych oboje wsp
maonkowie pracuj poza domem. Nie ma ich kto w rodowisku
rodzinnym wyrczy w obowizkach wobec dzieci. Sytuacja staje
si drastyczna szczeglnie wwczas, gdy dana rodzina nie moe
liczy na wystarczajc pomoc opiekuczych i wychowawczych
instytucji pozarodzinnych.
W czasach wspczesnych funkcj nadawania przynalenoci
klasowej rodzinie wypenia wycznie rodzina maa, gdy jedynie
ona nadaje status spoeczny swym czonkom, zalenie od statusu
spoecznego gowy rodziny.
wiadomociowy model rodziny maej jest jeszcze do zrni
cowany w zalenoci od strefy kulturowej, od kraju, a take przy
nalenoci klasowo-warstwowej. Do tej kwestii wrcimy jeszcze
w rozdziale VI.
Stadium odchodzenia dzieci z rodziny. Na og w tym okresie
rzadko spotykamy ju mae dzieci, we wspczesnych bowiem
rodzinach rnica wieku dzieci nie jest zwykle dua. Najstarsze
|| dziecko opuszcza ju jako dorosy osobnik dom rodzicielski, a po-
zostae rodzestwo jest ju co najmniej w wieku dorastania.
i:
15&
159
Opiek fizyczn nad dziemi rodzice ju dawno maj poza sob;
spenili te ju znaczn cz obowizkw wychowawczych
i czeka ich niezbyt daleka perspektywa cakowitego odczenia
si od dzieci. J ak susznie zauwaa J . Sulimski, w miar do
rastania dzieci i nawizywania przez nie wasnych znajomoci
sabnie spoisto rodziny. Przyczynia si to do powrotu ich ro
dzicw do bardziej aktywnych form stycznoci, czy to na pod
stawie ssiedztwa, czy nawet kontaktw towarzyskich opartych
o dalsze znajomoci 34. Oparte na empirycznych podstawach
twierdzenia Sulimskiego dotyczce jednego z typw rodzin (ro
dziny strefy podmiejskiej) mona odnie rwnie do innych
typw rodzin. Upowaniaj do tego zarwno spostrzeenia innych
autorw, jak i potoczne nawet obserwacje.
Stosunki rodzice-dzieci w czasach wspczesnych zazwyczaj
demokratyzuj si w miar dorastania dzieci. Do autorytatywne
(jeli nie autokratyczne) kierowanie dziemi maymi polegajce
w znacznej mierze na egzekwowaniu nakazw, zakazw i polece
stopniowo zastpowane jest uzgodnieniem, dyskusj z dorastajc
modzie, przekonywaniem jej. Zwiksza si liczba rodzin, w kt
rych modzie traktowana jest na zasadzie partnerstwa.
Na og rodzice maj w tym okresie, to znaczy gdy dzieci s
ju starsze, wicej czasu dla siebie. Podobnie jak w okresie ma
estwa przeddzietnego, powstaj obiektywne moliwoci zacie
nienia wizi maeskiej, z czego bynajmniej nie wynika, e takie
zacienienie musi w kadej rodzinie nastpi. Wiele spraw moe
oddali od siebie ludzi w trakcie dwudziestoletniego czy dwu
dziestokilkuletniego poycia, wygasn mog dawne uczucia, a na
rosn niechci i uprzedzenia. Niekiedy nastpstwem odchowania
dzieci jest wzrost indywidualistycznych tendencji jednego ze
wspmaonkw wyraajcy si np. w szukaniu dla siebie na
wasn rk towarzystwa osb obcych, tworzeniu wasnych kr
gw towarzyskich.- Zdarzaj si te wypadki zdrady prowadzce
do rozdwikw w spokojnym dotd yciu maestwa.
Stadium maestwa odczonego od dzieci. Bardziej odpo
wiednie byoby tu okrelenie, e-chodzi o maestwo opuszczone
przez dzieci, gdyby nie to, e wyraz popuszczenie nie jest jedno
34 J. Sulimski, Procesy urbanizacji w strefie ' podmiejskiej, Krakowa,
WrocawWarszawaKrakw 1967, s. 99.
znaczny i moe mie pejoratywne zabarwienie uczuciowe i mo
ralne. Tymczasem opuszczenie rodziny pochodzenia przez dorose
dzieci jest zjawiskiem naturalnym, ktrego nie mona ujmowa
w kategoriach rzucenia na pastw losu starzejcych si rodzicw.
Z chwil wkroczenia w wiek dojrzay przez potomka i uzyskania
materialnej samodzielnoci (zdobycie zawodu itd.) systematyczne
jego utrzymywanie przestaje by niezbdne, byoby to wrcz pa-
soytnictwem z jego strony. Traci te racj bytu funkcja wycho
wawcza rodziny pochodzenia. Zaoenie przez syna lub crk
wasnej rodziny prokreacji wie si w dobie obecnej z siln ten
dencj do oddzielnego zamieszkania poza domem rodzicw i pro
wadzenia wasnego gospodarstwa domowego.
Omawiane obecnie, kocowe stadium rodziny rozpoczyna si
wwczas, gdy ostatnie dorose dziecko odczy si na stae od
rodziny pochodzenia usamodzielniajc si. Dla wspmaonkw
jest to ju nierzadko okres wchodzenia w staro, wkraczania
w wiek emerytalny. W wypadku jednak posiadania jednego lub
tylko dwojga dzieci o niewielkiej rnicy wieku okres osamotnie
nia moe nastpi znacznie wczeniej ni bezporednio przed
przejciem na emerytur, zwaszcza jeli maestwo zostao za
warte w modym wieku.
Materialne i pozamaterialne obowizki rodziny znacznie si
wwczas zmniejszaj. Koczy si wieloletnia odpowiedzialno za
dzieci, nastpuje metraowe rozgszczenie mieszkania. Mogoby
si wydawa, e jest to okres wzrostu pomylnoci zredukowanej
napowrt rodziny. Samopoczucie jednak osamotnionej maeskiej
pary jest zazwyczaj ambiwalentne. Zadowolenie pynce z do
prowadzenia dzieci do samodzielnoci, duma z ich ewentualnych
osigni czy si z przykrym poczuciem ubytku ludzi bliskich,
z poczuciem prawie cakowitej utraty cenionych codziennych
uprzednio kontaktw spoecznych ze swym potomstwem. Odejcie
dorosych dzieci jest take zazwyczaj dla rodzicw zapowiedzi
zbliajcej si staroci. Trzeba przeorganizowa swe ycie, nie
jednokrotnie te zmieni hierarchi wartoci i celw, jeli nadal
chce si y wzgldnie penym jeszcze yciem.
Dla socjologa dyscyplin pomocnicz w studiowaniu ostatniego
okresu cyklu yciowego rodziny jest gerontologa nauka o pro
cesach starzenia si czowieka, uwzgldniajca rwnie spoeczne
!1Socjologia rodzi ny...
i psychospoeczne aspekty tych procesw. Starzenie si wywiera
istotny wpyw na dalsze wspycie maonkw, ich zwizki z roz
proszon rodzin du i wiatem zewntrznym. Czas starzenia
si i staroci jest to etap ycia, w ktrym zadowolenie z ycia,
jego afirmacja zaley w znacznej mierze od przeszoci czowieka,
od tego, jak przey kilkadziesit minionych lat. Wa tutaj w du
ej mierze rwnie minione lata ycia rodzinnego. J est to okres
procentowania lub nieprocentowania caej poprzedniej egzy
stencji rodzinnej. Moe dominowa wwczas poczucie zadowolenia
zwizane z waciwym wychowaniem dzieci i naleytym przygo
towaniem ich- do samodzielnego ycia. Innym rdem zadowole
nia moe by waciwe, pomylne poycie maeskie w prze
szoci, stwarzajce dalsze podstawy wsplnoty emocjonalno-inte-
lektualnej w okresie staroci. Alternatywna sytuacja bdzie
polega na utrzymywaniu si negatywnych stanw emocjonalnych
z powodu zmarnowanego ycia, na poczuciu obcoci wspma
onkw w stosunku do siebie, powodowanym wieloletnimi kon
fliktami, pretensjami, niesnaskami, sprzeniewierzeniami godzcy
mi. w wartoci cenione przez maeskiego partnera.
Na og istotn spraw dla osamotnionego maestwa jest
podtrzymywanie stycznoci i wizi emocjonalnej z usamodzielnio
nymi dziemi i ich rodzinami prokreacji. T drog dziadkowie
zaspokajaj w znacznym stopniu potrzeb intymnych kontaktw
emocjonalnych, czuj si zwizani z modym pokoleniem, suc
bardzo czsto rad i pomoc.
2. Procesy socjalizacji w rodzinie maej
Rozwaajc procesy socjalizacji w rodzinie ujmiemy je gwnie
z socjologicznego punktu widzenia. Problemami socjalizacji zaj
muj si rwnie inne dyscypliny naukowe szczeglnie psycho
logia i pedagogika. b : /
Psychologia bada gwnie wewntrzne mechanizmy formowa
nia si osobowoci jednostki-'oraz prawidowoci jej zachowania
w aspekcie oddziaujcych bodcw spoecznych, sytuacji' spo
ecznych. Zainteresowania psychologa anai.zujcego'proees socja
lizacji koncentruj si wyranie na psychicznej i behawioralnej !
162
aktywnoci jednostki ludzkiej w kontekcie oddziaywa spo
ecznych, powodujcych stopniowe, osobowociowo-bhawioralne
zmiany jednostki. I nteresuj go te procesy midzy jednostkowych
interakcji, ktre te s przeze zazwyczaj ujmowane z punktu
widzenia jednostki.
Pedagog kadzie w swych analizach szczeglny nacisk na wy
pracowanie praktycznych dyrektyw socjalizacji rodzinnej, a szcze
glnie rodzinnego wychowania, uzasadniajc empirycznie i teoie-
tycznie (w tym rwnie aksjologicznie) okrelone sposoby dzia
ania. ...
i Socjologa interesuje przede wszystkim to, w jaki sposb od
dziaywania w skali mikro- i makrospoecznej przygotowuj czo
wieka do penienia okrelonych rl, jak proces socjalizacji czyni
z czowieka element funkcjonalny w spoeczestwie oraz w po
szczeglnych grupach spoecznychjI nteresujcy jest proces wra
stania jednostki w kultur spoeczestwa oraz subkultur ro
dowiska, a take przebiegi oraz mechanizmy tych wszystkich
procesw. Oczywicie w dobie integracji nauk trudno byoby na
kreli cis lini oddzielajc czy wrcz odcinajc przedmiot
zainteresowa socjaizacyjnyeh socjologa od analogicznych zain
teresowa psychologa i pedagoga. Analizy poszczeglnych dyscy
plin spoecznych niewtpliwie w wielu wypadkach spotykaj si
i przecinaj nawzajem. Socjologiczn analiz socjalizacji spord
innych analiz wyrnia jednak pooenie szczeglnego nacisku na
wszystkie zjawiska i procesy, o ktrych bya ju powyej mowa.
/Socjalizacja w rodzinie jest~interesujca dla socjologaTz tego \
wzgldu, e rodzina nowoczesna, stwarzajca warunki wsp- J
noty intelektualnej i moralnej, stanowi bardzo istotny czynnik j
poredniczcy pomidzy jednostk a spoeczestwem jako caoci, j
Wywiera ona duy wpyw na ustalenie zakresu i charakteru par- i
tycypacji kulturalnej swych czonkw i jest ogniwem ksztato-J
1 wania si opinii i postaw , . r- -..
Istotn spraw jest samo okrelenie socjalizacji w. kategoriafi
socjologicznych. Wedug Ogburna i Nimkoffa proces, W toku
. ktrego jednostka przeksztaca si w osob, socjologowie nazy
A. Koskowska, Kultura masowa. Kryt yka i obrona, Warszawa 1964,
S. 136. . v
u 163
waj socjalizacj 3. |Autorzy stwierdzaj, e noworodek rodzi
si zwierzciem ludzkim, jest jedynie anatomicznie i fizjolo
gicznie uksztatowanym organizmem i dopiero poprzez styczno
z kultur spoeczestwa uczowiecza si. Stanowisko autorw jest
waciwe, gdy jak wiadomo, dopiero w stycznociach spoecznych
jednostka uczy si dziaa, mwi i myle. Opanowuje wzory
ludzkiego dziaania i wzory ludzkich, emocjonalnych reakcji.
Dziki temu staje si czonkiem ludzkiej spoecznoci, staje si
czowiekiem. O tym, e bez reszty jednostk uczowiecza spoe
czestwo wiadczy moe przykad dwojga tzw. dzieci wilczych
odnalezionych w Indiach. Byy to dzieci przypuszczalnie jeszcze
w okresie niemowlcym porzucone przez matk, wykarmione na
stpnie przez wilczyc i otoczone fizyczn opiek przez wilki.
Kiedy je nastpnie odnaleziono i wrciy do spoecznoci czo
wieczej, w ich zachowaniu i reakcjach nie byo niczego ludzkiego.
Poruszay si -na czworakach, jady jak wilki, wydaway wilcze,
nieartykuowane dwiki.
Niezwykle istotne jest wczenie jednostki w procesie socja
lizacji w system rl spoecznych. J est to jeden z podstawowych
mechanizmw socjalizacji. Biologiczne dyspozycje jednostki
stwierdza Florian Znaniecki zostaj wczone do wzorw kul
turowych wielu rl spoecznych [...jfjtola spoeczna dziecka od
chwili urodzenia obejmuje, z jednej strony, obowizek dorosych
dbania o zaspokojenie jego potrzeb organicznych, odpowiadania
na przejawy jego popdw biologicznych, pomocy i nadawania
kierunku jego zachowaniu si nerwowo-miniowemu, nagradza
nia biologicznie motywowanego zachowania si uwaanego za po
dane i przeciwdziaania zachowaniu si uwaanego za niepo
dane, pobudzania rozwoju dowiadcze zmysowych i symbolicz
nych. Z drugiej strony spotykamy si ze wzrastajcymi oczeki
waniami dorosych, e dziecko bdzie pozytywnie reagowa na
ich czynnoci oraz zaakceptuje przekazywan mu myl, i tak
Wanie obowizane jest postpowa 37. Zachodzi analizowanie
potrzeb i popdw jednostki w ten sposb, iby powodoway one
reakcje i zachowania zgodne'z-systemem wzorw, norm i war-
35 W. F. Ogburn, M. F. Nimkoff, Handbook of Sciology,-London 1347;
s. 83. ' ' ,
37 F. Znaniecki, Nauki o kulturze, Warszawa 1971, s. 694.
i toci kultury spoeczestwa (wprowadzanie w kultur spoecze-
1 stwa) oraz subkultury wszego rodowiska, w ktrym tkwi socja
lizowana jednostka 01iviera BuriS eaipressis uerbis stwierdza, e
socjalizacja jest definiowana jako przygotowanie do penienia
rl spoecznych 38. Uzupenieniem tgo stanowiska moe by sfor
muowanie R. Hilla, i socjalizacja jest okrelona jako proces
uczenia si, poprzez ktry jednostka ""jest' przygotowywana do
sprostania wymogom, ktre spoeczestwo stawia jej zachowaniu
w rnorodnych spoecznych sytuacjach 39.
Rola spoeczna nie jest samoistnym elementem zawieszonym
w amorficznej masie spoecznej; jest elementem strukturalnym
grup i krgw spoecznych, ktre nadaj jej okrelon tre i sens.
Rola spoeczna moe by pojmowana jedynie jako element syste
mu rl spoecznych zorganizowanych w ramach grupy spoecznej,
krgu czy instytucji.IZwizek roli zarwno z osobowoci jak
i spoeczestwem, jego kultur i subkulturami najsilniej zaznacza
si w ramach grup maych40. Std te pynie ich ogromna, socja
lizujca rola. Szczeglnie w tym zakresie wyrniaj si te grupy
mae, ktre s grupami podstawowymi i zarazem grupami od
niesienia w stosunku do socjalizowanej jednostki-^ednostka
zwaszcza niedorosa gwnie za ich porednictwem interna-
lizuje oglnospoeczn i rodowiskow kultur szczeglnie jej
elementy behawioralne i aksjologiczne.
zasadnicze socjalizacyjne znaczenie ma wrd grup maych
| rodzina. W stosunku do niedorosego potomstwa jest ona'gw-.
( nym, najskuteczniejszym narzdziem transmisji oglnospoecznej
i kultury (a szczeglnie jej elementw behawioralnych i aksjolo-
I gicznych) oraz klasowo-warstwowych i rodowiskowych subkul-
\ tur. Socjalizuje ona rwnie dorosych osobnikw w tym take
l wspmaonkw. Podjcie kadej nowej, istotniejszej roli przez
38 O. Buri, Socjalizacja jako funkcja rodziny, Kwartalnik Pedago
giczny 1971, nr 4, s. 61.
39 R. Hill, Family Socialization for Work Roles, Opracowanie po
wielone, przygotowane na wiatowy Kongres Psychologw w Moskwie
w 1966 r., s. 1.
40 Grup frial nazywamy w socjologii niewielki, spjny zesp liczcy
do kilkunastu osb obcujcych ze sob zazwyczaj twarz w twarz i po
wizanych gwnie wizi osobist.
czowieka dorosego a wic take podjcie najpierw roli wsp
maonka a pniej rodzica (tzn. roli ojca lub matki) powoduje
efekty socjalizacyjne w stosunku do jednostki obejmujcej now
rol. Trzeba przystosowa si do swej nowej roli, a take do
oddziaywania rl, ktre z now rol s w interakcji. W ramach
grupy maej trzeba te przystosowa si do osobowoci jednostek,
z ktrymi zostalimy rolami powizani (proces interakcji osobo
woci). Doroli ludzie podlegaj wic rwnie procesom socjali
zacji nieraz zreszt do intensywnym, o czym nie zawsze si
pamita penic rne role zawodowe. Szereg procesw adapta
cyjnych mona ujmowa w kategoriach szeroko pojtej socjali
zacji nawet proces urbanizacji spoecznej, ktry moemy po
traktowa jako szczeglny rodzaj czynnej adaptacji^Chop wic,
ktry przenis si ze wsi do miasta, podlega socjalizacji w zwiz
ku z oddziaywaniem na nowego rodowiska miejskiego
i w zwizku ze swym dziaaniem w tym rodowisku.
fj Najintensywniejszym jednak procesom socjalizacji podlega
z'' reguy osobnik niedorosy niemowl, dziecko przedszkolne
i szkolne, niepenoletnia modzie. Dla tej kategorii osobnikw
rodzina jest miejscem szczeglnie intensywnej socjalizacji.
Mona wyrni podstawowe kierunki socjalizacyjnego od
dziaywania rodziny oraz w sposb oglny scharakteryzowa me
chanizmy tego oddziaywania. Niemniej niezbdna jest jeszcze
pewna ilo ucile w tym zakresie, skonstruowanie zweryfiko
wanych empirycznie oglniejszych twierdze tworzcych spjny
system teoretyczny porzdkujcy i wyjaniajcy mnogo rno
rodnych zjawisk, potrzebne jest szczegowsze i bardziej nieza
wodne okrelenie zalenoci zjawis^Trzeba bdzie czasu i wy
siku stwierdza G. A. Kooy zanim bdziemy mogli dyspo
nowa logicznie spjnym zbiorem hipotez o znaczeniu wspczesnej
rodziny, jakp nonika rnorodnych wpyww rodowiskowych,
transformujcych now ludzk istot w dorosego czowieka przy
stosowanego do swojego spoeczestwa bd protestujcego prze
ciwko niemu 41. Na razie wic omawiamy problem w takim za
kresie, na jaki pozwala nam obecny, stan wiedzy. j \
w G. V. Kooy, Modzie holenderska: postawy seksualne a pedugogic^
tv\ klimat w rodzinie pochodzenia, ,j^attaVn\k Pedagogiczny WU, ot 4,
I Socjalizacja rodzinna wedug Ch. P. Loomisa i J . A. Beeglea
sprowadza si gwnie do wpajania jednostkom nastpnej gene
racji najbardziej istotnych elementw kulturowego systemu po-j'
przedniej generacji oraz na wprowadzaniu czonkw tej gene
racji zarwno w role rodzinne jak i pozarodzinne funkcjonujca
w innych grupach i instytucjach spoeczestwa globalnego 42.j
A. G. Charczew susznie stwierdza, e rodzina nie tylko pfze f
kazuje, ale i tworzy wartoci duchowe, takie jak: maeska i ro
dzicielska mio, szacunek i mio dzieci do rodzicw, solidar
no rodzinna 43. Te wytworzone wartoci te uczestnicz w pjp-
cesic.socjalizacji, w internalizowanyh potomstwu treciac^f
j Warto dokona oglnej klasyfikacji socjalizujcych elementowy
rodziny.
Po pierwsze, mamy do czynienia z oddziaywaniem poszcze
glnych rl rodzinnych na osobowo penicych je osb. Role
te zawieraj odpowiednie powinnoci i zakazy, wzory zachowa
i dziaa w okrelonych sytuacjach. J ednostka internalizuje nor
matywne, behawioralne i zwizane z dziaaniem skadniki pe
nionych rl rodzinnych.
Po drugie, spotykamy si z oddziaywaniem systemu powi
zanych ze sob rl rodzinnych oraz oddziaywaniem ich inter
akcji. I nterakcja rl ma i ony, ojca i matki, rodzicw i dzieci,
wica si z t interakcj sie wewntrzrodzinnych wizi spo
ecznych, dziaa i zachowa stwarza okrelony typ rodowiska
spoecznego, posiadajcego zdolno silnego wpywu na osobowo
potomstwa, a take w pewnej mierze na osobowo rodzicw.
Wkraczamy tu w problematyk oddziaywania szeroko pojtej
struktury rodziny na osobowo jej czonkw, a szczeglnie
dzieci.
Po trzecie wreszcie, dostrzegamy wpyw materialnego i kul
turalnego rodowiska domu rodzinnego na osobowo jej czon
kw, a szczeglnie na osobowo dzieci.J
Klasyfikacj oddziaywa rodinnych na dziecko naley prze
prowadzi jeszcze z innego punktu widzenia. J u w przedwojen
nym okresie Z. Mysakowski stwierdzi, e jest do powszechnie
w Ch. P. Loomis, J. A. Beegle, Rural Sociology, Englewood Cliffs 1957,
>.59-60.
.K.G.Charczew, op. eft., s. 4.
: ,/ ' 167
ju przyjmowane w nauce "o wychowaniu rozrnienie pomidzy
samorzutnymi a intencjonalnymi (planowanymi) czynikami wy
chowania. Samorzutnymi czynnikami nazwiemy takie, ktre wy
nikaj z ogu faktw i warunkw ycia spoecznego w danej gru
pie i nie s wyrazem niczyjej woli pedagogicznej w cianiejszym j
tego sowa znaczeniu 44. Stosujc owo wskazane przez Mysa- j
kowskiego rozrnienie do rodowiska rodzinnego wyrnimy
w jego ramach z jednej strony bodce spontaniczne, wychowaw
czo niezamierzone, z drugiej za strony zaplanowane, wiadome
dziaania wychowawcze skierowane na dzieckp, majce w intencji
rodzicw spowodowa okrelone efekty wychowawcze, zgodne
z ich zaoeniami i celami wychowawczymi.. Szczegowsze roz-j
rnienie oddziaywa rodzinnych prowadzi do nastpujcej ich1
klasyfikacji:
1. Oddziaywania niezamierzone, obojtne z wychowawczego
punktu widzenia. Przyjmujc bardzo skrajny pogld mona by
zaoy, e w ogle nie ma takich sytuacji rodzinnych, ktre
byyby-cakowicie wychowawczo obojtne, ktre choby pored
nio nie oddziayway dodatnio lub ujemnie w jakiej minimalnej
mierze. Gadatliwo czy maopiwno rodzicw, ich szybkie czy
powolne reakcje,-ekspresywrio czy powcigliwo w drobnych
nawet sprawach yciowych wszystko to mona by prbowa
uj w kategoriach wpywu wychowawczego na potomstwo. Nie
okrelajc jednak dokadnie, gdzie ley granica midzy nieobo
jtnymi a obojtnymi wychowawczo spontanicznymi wpywami j
rodziny, mona teoretycznie, w oparciu o racjonalno-logiczn ana
liz, wyrni takie strefy bodcw wewntrzrodzinnych, ktre i
praktycznie nie maj widocznego wpywu na modsz generacj.
2. Rodzinne oddziaywania niezamierzone, instrumentalne, t
nieobojtne z wychowawczego punktu widzenia, mogce mie i
wpyw dodatni lub ujemny. Przykadem mog tu by polecenia |
wydawane przez rodzicw dzieciom majce inne cele ni wycho- I
wawcze (np. polecenia majce uly matce w pracach domowych), |
a mimo to niezalenie od intencji rodzicw wywoujce I
efekty socjalizacyjne. Nie jest tp waciwie oddziaywanie sens u |
u z . Mysakowski, Rodz i na wi ejska jako rodowisko wychowawcze,
Warszawa 1931, s. 24.
A
stricto wychowawcze, brakuje bowiem wiadomych zamiarw
wychowawczych i wyranie zaoonego wychowawczego celu.
3. Rodzinne oddziaywanie niezamierzone sytuacyjne ma
jce dodatni lub ujemny wpyw na dzieci. Przykadem mog tu
by permanentne ostre ktnie maeskie w obecnoci dzieci,
wywoujce oczywicie ujemne efekty socjalizacyjne, Do tej sfery
oddziaywa w tym wypadku ju dodatnich nalee te
bdzie np. udzielajca si dzieciom pracowito, czy obowizko
wo rodzicw. Proces ten J . Chaasiski nazwa wychowaniem
przez ycie, ktre jednak naley wyranie odrnia od cilej
szego rozumienia wychowania. , ,
4. Zamierzone oddziaywania rodziny na dziecko(oddziaywa
nie rodzicw, starszego rodzestwa) bdce oddziaywaniem wy
chowawczym sensu stricto15. Przykadem moe tu by nagroda
za dobre sprawowanie lub dobre wyniki w nauce albo krytyka
niewaciwego postpowania dziecka. W stosunku do tak pojmo
wanego wychowania socjalizacja jest pojciem szerszym, nad
rzdnym; obok bowiem wpyww wychowawczych obejmuje rw
nie inne wymienione wyej wpywy ksztatujce osobowo, za
chowanie oraz interakcje spoeczne wychowanka.
5. Regulatywne dziaania rodziny selekcjonujce oddziaywa
nie czynnikw pozarodzinnych. J eli selekcja pozarodzinnych
bodcw i treci docierajcych do dzieci jest ze strony rodzicw
wiadoma i wypywa z de wychowawczych, mamy wwczas
do czynienia z pewn odmian dziaalnoci wychowawczej. W wy-
padkach jednak, gdy regulatywno ta nie jest rezultatem za
miarw wychowawczych, a wynika z cech strukturalnych rodziny,
wystpuje jako pochodna kulturalnego i materialnego poziomu
ycia rodziny w tych wypadkach mamy do czynienia ze spe
cyficznym,. odrbnym rodzajem socjalizacyjnej funkcji rodziny,
ktra wystpuje wwczas w roli niejako sita selekcyjnego,
wpywajc spontanicznie, w sposb niezamierzony na strumie
45 Mwic o wychowaniu mamy na myli bezporednie lub porednie,
oddziaywanie osoby lub osb na inn osob czy osoby, ktre socjalizuje,
ij. przysposabia przedmiot oddziaywa do penienia rl spoecznych.
Cz, C z a p w Rodzina a wychowanie, Warszawa 1968, s. 20. Naleaoby
jeszcze dla uniknicia nieporozumie doda, e chodzi tu o oddziaywanie
wiadome. ^
169
zewntrznych, pozarodzinnych socjalizujcych bodcw, majcych
szanse dotrze lub docierajcych do wychowanka.
Warto postawi pytanie, na czym polega socjologiczny aspekt
socjaizacyjnej funkcji rodziny. Poczwszy od Ch. H. Cooleya,
ktry wyranie sprecyzowa problematyk maych grup spoecz
nych i socjalizacji w rodzinie, proces socjalizacji niejednokrotnie
by rozwaany przez wielu autorw, w ostatnich dziesicioleciach
szczeglnie przez psychologw spoecznych, ktrzy koncentrowali
uwag gwnie na socjopsychologicznych mechanizmach tego pro
cesu, mniej angaujc si w sprawy jego oglnospoecznego kon
tekstu. Socializacyjna funkcja rodziny w wypadku pooenia
szczeglnego nacisku na jej socjologiczny aspekt polegaaby
na wypenieniu nastpujcych zada:
1. Przekazywanie potomstwu wiedzy o wiecie przyrodniczym
i spoecznym. Wiedza ta staje si podstaw racjonalnego zacho
wania i dziaania socjalizowanej jednostki.
2. Wdroenie umiejtnoci i nawykw posugiwania si przed
miotami otaczajcego wiata zwaszcza przedmiotami kultury
materialnej. Proces ten jest szczeglnie intensywny w okresie
niemowlctwa i wczesnego dziecistwa.
3. Wdraanie zachowania i dziaania adekwatnego do wymo
gw spoecznych danego spoeczestwa i rodowiska interna
lizacja norm i wzorw.
4. Przekazywanie potomstwu systemu wartoci uznawanych
i stosowanych w ocenach przez dane spoeczestwo i dane ro
dowisko. System ten w miar postpw socjalizacji stymuluje
motywacj dziaania i zachowania si dzieci oraz w coraz wikszej
mierze wyznacza ich cele dziaania. Cele zreszt mog by te
przekazywane w gotowej, zwerbalizowanej postaci. Z t Sfer
socjalizacji rodzinnej wie si wychowanie ideologiczne,-a w cz
ci rodzin specyficzna odmiana wychowania ideologicznego
wychowanie religijne, ktre zreszt Wspczenie czsto w prak
tyce ycia rodzinnego wspwystpuje z jednoczesnym wpajaniem
elementw ideologii wieckich.
5. InternalizowanieAsposobw dziaania majcych prowadzi J
do wskazanych celw. Te same cele jak wiadomo - mona..j
osiga w toiny sposb, przy zastosowaniu ronych rodkwj
\ postpowania^ioc\a\\xac\u rodzinna preieruje takteS
-
lub inne schematy w zalenoci od typu spoeczestwa, typu kul
tury, zwizkw klasowo-warstwowych oraz ideologicznych okre
lonej rodziny. Zreszt to oglnospoeczne, kdlturowe, klasowo-
-warstwowe oraz ideologiczne zrnicowanie rodzinnej socjalizacji
przejawia si we wszystkich pozostaych wymienionych jej dzie
dzinach, a szczeglnie w sferze internalizowania norm,' wzorw
zachowania i wartoci.
6. Przekazywanie dorobku spoeczestwa w zakresie kultury
duchowej. Mamy tu do czynienia z wprowadzaniem modego po
kolenia w rne dziedziny twrczoci. Modzie uczy si rozumie
t twrczo i przeywa j oraz przyswaja sobie jej wyniki.
Oczywicie poszczeglne typy rodzin przekazuj rne treci
w tym zakresie, a istotnym wsppartnerem rodziny w tym za
kresie jest szkoa. - . 1 ' . ; Vv
Warto powici nieco uwagi samemu procesowi'rodzinnej so
cjalizacji. Proces ten realizuje si gwnie poprzez: 1) przykad
i naladownictwo, 2) system nakazw, i zakazw, 3) dziaalno
inspirujc ze strony osb socjalizujcych pobudzajc odpowied
nio ukierunkowan aktywno wychowanka, 4) system kontroli
spoecznej wspwystpujcy z systemem seroko rozumianego ,
nagradzania i szeroko rozumianej represji. OczyWici, wszystkie
te rodzaje oddziaywania nie s jednostronne, uwikane s w pro
cesy obustronnej interakcji, w ktrej bierze aktywny udzia za
rwno socjalizowan jednostka, jak i socjalizujca rodzina
szczeglnie rodzice.
J eli chodzi o wspczesne rodziny, to socjalizacja nie jest
jednostronna rwnie ,i ;w tym sensie, e nie ogranicza si do
oddziaywania rodzicw na dzieci. Mamy rwnie do czynienia
z socjalizacyjnym oddziaywaniem dzieci na rodzicw-"A. ^Kos-
kowska przytacza klasyfikacj kultur dokonan przez M. Mead,
ktra wyrnia kultury postfiguratywne, konfiguratywne i pro-
figuratywne. W pierwszych J udzie ucz si od swych przodkw,
w drugich od swych wspczesnych, w trzecich . starsi
przejmuj wiedz od swych dzieci 46. Zdaniem Koskowkiej
w spoeczestwie wspczesnym mamy do czynienia ze wszystkipai
Koskcrwska,, Rodzina jako czynnik transmisji i twrczoci kultu-
aKwartalmk Pedagogiczny 1971, nr 4, s; 89.
trzema rodzajami uczenia si. W rodzinach majcych potomstwo
ju choby w wieku dorastania (w wieku przynajmniej kilku
nastu lat) proces socjalizacji jest dwustronny. W szybkozmien-
nym obecnie yciu spoecznym mode pokolenie dorasta w innych
zupenie warunkach ni dorastali rodzice; chonie szeroko socja
lizujce treci pozarodzinnego wspczesnego wiata, lepiej si
niejednokrotnie do dostosowujc ni uksztatowani osobowocio-
wo w. przeszoci rodzice. Modzie manifestuje nowe postawy,
nowe potrzeby. Rodzice w, trakcie rodzinnego wspycia ze swy
mi dziemi znajduj si niejednokrotnie w takiej sytuacji, e
musz przyj punkt widzenia swych dzieci, dostosowa si do
ich de, stylu bycia, kultywowanych wartoci tym bardziej,
e jestemy obecnie wiadkami emancypacyjnych de i eman
cypacyjnych osigni modziey, tworzcej swoj wasn sub
kultur, wasne kanony postpowania pielgnowane w kolee
skich rodowiskach. W trakcie midzypokoleniowych kontro
wersji zmieniaj si niejednokrotnie stereotypy wychowawcze
rodzicw, a nawet pozawyehowawcze sdy i wartociowania.
Wspczesno wywiera nacisk na rednie pokolenie take poprzez
potomstwo.
Mona oglnie powiedzie, e socjalizacyjno-wychowawcza
funkcja rodziny ulega do istotnym przeobraeniom w porw
nani u choby z wiekiem dziewitnastym. Rodzina bya i jest
chronologicznie pierwszym i zarazem najsilniej oddziaujcym
na dzieci rodowiskiem spoecznym. Nie jest prawd, e w cza-
_sach wspczesnych wychowawcza funkcja rodziny miaaby rze
komo traci na znaczeniu, ulega powolnemu zanikowi. Faktem
jest, e zmala zakres tej funkcji, ale zarazem trzeba wzi pod
uwag to, i wzrosa jej intensywno na zawonym polu dzia
ania. Powstaje coraz wicej rozrastajcych si rodowisk miej
skich, ktre obok korzyci socjalizacyjnych powoduj rwnie
szereg specyficznych trudnoci wychowawczych pyncych m. in.
z anonimowoci jednostki w rodowisku miejskim, a zwaszcza
wielkomiejskim, z rozlunienia wizi pozarodzinnych wsplnot
spoecznych i zmniejszenia oddziaywania i kontroli z ich strony; |
Std pynie m. in. konieczno intensywniejszej, rekompensacyj
nej dziaalnoci wychowawczej rodziny. "Warto doda, e rodzina*'
uzyskuje obecnie nowe moliwoci nowoczesnego socjalizacyjn
-wychowawczego oddziaywania na potomstwo w zwizku z roz
wojem jej funkcji emocjonalno-ekspresyjnej.
K ontrowersyjn spraw, wywoujc przeciwstawne sobie sta
nowiska, jest wpyw zatrudnienia zawodowego kobiety poza do
mem na jej moliwoci socjalizacyjno-wychowawcze w domu.
Z jednej strony upowszechni si do szeroko pogld, e praca
ta ogranicza socjalizacyjno-wychowawcze moliwoci matki.
Nowsze jednak badania w Stanach Zjednoczonych, a take konty
nuowane przez N. Chmielnickiego na lsku prowadz jednak
do wniosku, e tylko w czci wypadkw tak si dzieje 47. Dla
procesu socjalizacyjno-wychowawczego w rodzinie wiksze zna
czenie ma silnie rozwinita intymna wi osobista o optymalnym
nasyceniu emocjonalnym oraz umiejtno organizacji dziaa
wychowawczych ni czstotliwo i czas trwania kontaktw spo
ecznych.
Z drugiej strony jak ju wspomniano rodzina dzieli si
w czasach wspczesnych swym socjalizacyjno-wychowawczym
oddziaywaniem z coraz wiksz liczb instytucji. Oprcz bardziej
tradycyjnej instytucji, jak jest szkoa, pojawiy si obki, przed
szkola, wietlice przyszkolne, masowe organizacje modzieowe,
rodki masowego przekazu, a szczeglnie odznaczajca si du
si oddziaywania telewizja. Wszystkie te instytucje powoduj
zamierzone bd niezamierzone skutki socjalizacyjno-wychowaw
cze, w jednych wypadkach dodatnie w innych ujemne. Po
wsta zarazem problem organizacji wspdziaania rodziny przy
najmniej z czci tych instytucji, nie rozwizany w wystarcza
jcej mierze do dzisiaj.
Obok prawidowej czy wzgldnie prawidowej socjalizacji wy
stpujcej w wikszoci rodzin w niektrych z nich moe za
istnie socjalizacja skrajnie nieprawidowa, ktr nazywamy
wykolejeniem spoecznym. Wykolejenie spoeczne polega na wpa
janiu jednostce norm, wzorw postpowania, wartoci, motywacji
dziaania, instrumentalnych schematw (osigania celw) sprzecz
nych z kultur spoeczestwa globalnego. Najjaskrawiej zjawisko
to wystpuje w rodzinach marginesu spoecznego, cicych ku
fubkulturze antyspoecznej lub wrcz przestpczej. Oglnospo-~
fSSg* v '~
J*7 N. Chmielnicki, Wp yw pracy zawodowej kobiety na wychowanie
Totemie, Problemy Rodziny 1972, nr 6.
eczna norma nie kradnij, bywa tam zastpowana norm
kradnij; zamiast ujemnej oceny prostytucji spotka mona nie
jednokrotnie proceder polegajcy na przyuczaniu crek do za
wodu prostytutki itp.
Socjalizacja, ktrej celem jest likwidacja ujemnych skutkw
wykolejenia spoecznego, okrelana bywa mianem resocjalizacji.
Do resocjalizacyjnej dziaalnoci w odniesieniu do wasnego po
tomstwa zdolna jest jedynie taka rodzina, ktra sama nie jest
wykolejona lub zdezorganizowana. J eli zachodzi ktra z tych
ewentualnoci, resocjalizacja dziecka musi odbywa si poza ro
dzin i w izolacji od niej (zakady poprawcze, rodziny opieku
cze itp.).
i
V. Zwizek rodziny maej z innymi
mikrostrukturami spoecznymi
oraz instytucjami
wm,
lift..
- . . . . ' i. V .
Rodzina maa jako element struktury spoecznej pozostaje
w istotnych zwizkach i interakcjach z innymi elementami struk
turalnymi spoecznoci lokalnej,, i spoeczestwa: ze spoecznoci
zakadu pracy, zbiorowoci ssiedzk, krgami koleeskimi
i towarzyskimi, z opiekuczymi, wychowawczymi oraz usugo
wymi instytucjami lokalnymi, lokalnymi agendami instytucji
ponadlokalnych oraz z instytucjami ponadlokalnymi (w rodzaju
telewizji). I stotn tu spraw s rwnie zwizki rodziny maej
z rodzin du, rozproszon rodzin du oraz zbiorowoci dal
szych krewnych. Omwieniem powiza i relacji zachodzcych
midzy mikrostrukturami opartymi na wizi pokrewiestwa roz
poczniemy niniejszy rozdzia.
1. Rodzina maa a rodzina dua
i szersza sie pokrtni es i ma
Analizujc zwizek rodziny dwupokoleniowej z bliszymi
krewnymi powinnimy z jednej strony zainteresowa si jej re
lacj z rodzin du (nierozproszon) oraz z rozproszon rodzin
du. W pierwszym wypadku mamy do czynienia ze wsplnym
zamieszkiwaniem i wsplnot w zakresie gospodarstwa przynaj
mniej trzech pokole (przy wspudziale niekiedy krewnych
z linii bocznej). W drugim wypadku mamy do czynienia z rela
cjami spoecznymi, czcymi dan rodzin ma z oddzielnie
oieskajcymi i materialnie usamodzielnionymi krewnymi.
'" wiecie wspczesnym istnieje tendencja do rozpadania si
i ugruntowywania si oddzielnie mieszkajcych
H i ...i. . . . i: <i' i V .:.'?/<'({"' "! !
175
rodzin, maych (dwupokoleniowych). Proces ten jest najbardziej
zaawansowany w krgu kultury europejskiej i europejsko-po-
chodnej. Tu zreszt byy najbardziej ugruntowane tradycje od
separowanej rodziny maej.
Utrzymujce si jeszcze w mniejszoci rodziny due mona
uzna za zredukowane rodziny due. Z rodzin ma zamieszkuj
tylko dziadkowie albo zaledwie jedno z nich. Bardzo rzadko
jeszcze oprcz dziadkw wspyje z rodzin ma ktry
z krewnych z linii bocznej.
Wspczesne zredukowane rodziny due maj w znacznej
mierze inn struktur ni w dawnych czasach. J ak ju bya o tym
mowa, dawne Todziny due miay charakter patriarchalny;
mczyzna pierwszego pokolenia dziery w rkach wadz, kt
rej byli podporzdkowani przedstawiciele dwch lub trzech na
stpnych pokole, a niekiedy take krewni z linii bocznej. Nie
rzadko te babci podlegaa w hierarchii rodzinnej zamna
crka lub synowa. Oglnie rzecz biorc najstarsze pokolenie gro
wao nad modszymi.
Na og inaczej rzecz si ma obecnie. J edynie na wsiach,
w rodzinach chopskich moemy spotka si z podobn sytuacj,
zwykle jednak w zagodzonej ju formie. W bardziej zmodernizo
wanych ni chopskie rodzinach duych moemy dostrzec zanik
dominacji najstarszego pokolenia. Brak mu obiektywnych pod
staw (majtku rodzinnego, czy wikszego zakadu produkcyjnego)
dawnej, uprzywilejowanej pozycji. Wrcz przeciwnie. Najstar
sze pokolenie bdc przy dzieciach, jest waciwie od redniego
pokolenia przynajmniej czciowo uzalenione.
W ramach wspczesnych spoeczestw europejskich
a szczeglnie w Polsce moemy wyrni nastpujce, naj
bardziej typowe konfiguracje szcztkowej rodziny duej.
1. Modzi bezporednio po lubie pozostaj przez pewien czas
przy rodzicach ktrego ze wspmaonkw z uwagi na brak
mieszkania, samodzielnoci materialnej itp. U podstaw wic ro
dziny duej ley tu obiektywna konieczno pozostawania mo
dych w domu rodzicw, a--nie potrzeby emocjonalne czy ,oby-
czaj 1. i .. r i i
1 Zwaszcza w miecie wrd modych maestw przewaa tendencja
do posiadania wasnego, choby najmniejszego mieszkania, do niemieszka-
.Vi:, wi?^r&Sam
2. Maestwo po zawarciu lubu na stae pozostaje przy ro
dzicach. Najczciej tak bywa w rodowisku chopskim, gdy
okrelona para jest sukcesorem gospodarstwa rolnego. Wwczas
modzi yjc pod jednym dachem z rodzicami pracuj na ich
roli oczekujc na zapis majtku. Niekiedy staj si wacicielami
dopiero po mierci rodzicw.
3. Dziadkowie (lub jedno z nich) zamieszkuj ponownie
z drugim i trzecim pokoleniem, eby opiekowa si wnukami.
Najczciej rola opiekunki przypada babci. We wspczesnych
rodzinach zwaszcza miejskich w wikszoci wypadkw
pracuj zawodowo poza domem oboje wspmaonkowie. W tej
sytuacji maestwu trudno jest w wystarczajcej mierze zaj
si dziemi zwaszcza maymi. W wypadku niemonoci ko
rzystania ze obka, przedszkola, czy w wypadku niechci do
korzystania z tych instytucji, pomoc nie pracujcej zawodowo
babci okazuje si wrcz konieczna. Moemy wic mwi o od
rbnej, istotnej spoecznej roli babci we wspczesnej rodzinie.
Penienie roli babci wymaga penej dojrzaoci, ktra powstaje
dopiero w wyniku nagromadzenia dowiadcze yciowych. Do roli
tej naley nieatwa funkcja bycia do dyspozycji w pewnych
rozsdnych granicach, tj. bycia do dyspozycji wtedy, gdy si jest.
niezbdnym, gdy w yciu rodziny wystpuje jaka sytuacja kry
zysowa (choroba rodzicw czy dziecka, wyjazd ktrego z rodzi
cw, mier itp.) oraz nieingerowanie wtedy, gdy si nie jest nie
zbdnym [...] 2.
4. Dziadkowie (lub jedno z nich) ponownie zamieszkuj ze
rednim pokoleniem, gdy z uwagi na swj wiek potrzebuj z jego
strony opieki.
W Polsce w przewaajcej liczbie przypadkw stosunki midzy
starszym a rednim pokoleniem w ramach rodziny duej (roz-
proszonej i nierozproszonej) ukadaj si do poprawnie. H. Ba-
licka-Kozowska w oparciu o oglnopolskie badania IGS stwier
dza, e 80% badanych ludzi starych okrelio swe stosunki z do-
nia z rodzicami ma czy ony Niezamne siostry, czy nieonaci
bracia mieszkajcy dawniej pod jednym dachem z rodzicami dzi take
yj raczej samotnie. K. Przecawski, Miasto i czowiek, Warszawa 1966,
s. 108.
* M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 19S9, s. 150.
l i Socjologia rodziny,.. 1 7 7
%
rosymi dziemi jako na og dobre 3. Autorka artykuu informuje
rwnie, e w Polsce co drugi czowiek stary otrzymuje od swych
dzieci pene lub czciowe utrzymanie. Niemniej 30% star
szych maestw poza rolnictwem mieszkajcych wsplnie
dziemi prowadzio odrbne gospodarstwo i .
A. Dodziuk-Lityska oraz D. Markowska przytaczaj dane
szacunkowe, z ktrych wynika, 'e w Polsce w rodowisku miej
skim wrd ogu gospodarstw domowych wyrni mona
ok. 14% rodzin duych, a w rodowisku wiejskim - ok. 17%.
Zrnicowanie odsetka rodzin duych zaley take od typu mia
sta. W trakcie swoich bada nad robotniczymi rodzinami miejski
mi stwierdziem, e w Poznaniu, w rodowisku robotnikw za
siedziaych tu od czasw przedwojennych 27% rodzin to
rodziny due. Natomiast w rozbudowujcym si szybko w zwiz
ku z rozwojem przemysu Koninie due rodziny w rodowisku
robotniczym stanowi tylko 6,6%. Prbka badawcza poznaska
i koniska s do siebie pod wzgldem cech spoecznych podobne.
Mimo e Konin jest mniejszym miastem, a badani mieszkacy
jego nowych dzielnic znacznie krcej podlegali urbanizacyjnym
wpywom miasta ni zasiedziali robotnicy z Poznania w Ko
ninie stwierdzono czterokrotnie mniejszy procent rodzin duych
ni w Poznaniu. Ten paradoks jest spowodowany wiksz do
stpnoci mieszka w rozbudowujcym si, industrializowanym
(wraz z okolicami) Koninie. W Poznaniu, duym miecie ju
uprzemysowionym i wolniej si rozbudowujcym, czciej ni
w Koninie konieczne jest mieszkanie w ramach rodziny duej.
W Koninie bowiem w latach szedziesitych bezpatne otrzyma
nie subowego mieszkania byo dla robotnika wykwalifikowane
go jedynie kwesti czasu i to niezbyt dugiego czasu. Ch
posiadania wasnego mieszkania i oddzielnego zamieszkiwania
jak wynika z wypowiedzi respondentw wrd rodzin maych
zrzeszonych w rodzinie duej jest w zasadzie jednakowo silna
w populacji koniskiej i poznaskiej, oczywicie w tych szczegl
nie wypadkach, gdy maa rodzina modych zamieszkuje w do-.
' 'A. Stosunki t o dziur osb starszych. a zapewwf
'{ryn. WrAx\wf \ m , w \ , s. 'it. J Jg?
iVi'
mu samodzielnych materialnie rodzicw 5. Przytoczone empirycz
ne dane popieraj tez, e znaczna cz istniejcych jeszcze
wspczesnych rodzin duych utrzymuje si nadal razem z ko
niecznoci, szczeglnie ze wzgldw mieszkaniowych.
Powimy z kolei nieco uwagi wiziom rodziny maej z roz
proszon rodzin du. Fakt oddzielnego zamieszkiwania rodziny
maej nie jest bynajmniej rwnoznaczny z zerwaniem wizi ro
dzinnych. W szeregu wypadkach zwaszcza w Polsce nawet
nie powoduje znaczniejszego osabienia tej wizi, a przynajmniej
niektrych jej istotnych aspektw. Rodzina maa utrzymuje ywe
zwizki z rodzicami wspmaonkw, z usamodzielnionymi
dziemi i ich rodzinami prokreacji. Dostrzega si te czsto wy
rane zwizki midzy wspmaonkami a ich oddzielnie mieszka
jcym dorosym rodzestwem.
Najsilniejsz zazwyczaj wi dostrzegamy midzy rodzin po
chodzenia a usamodzielnion rodzin prokreacji. Mimo rozpadu
wsplnoty ekonomicznej i mieszkaniowej, mimo rzadszych bez
porednich kontaktw face to face utrzymuje si midzy tymi
rodzinami szereg istotnych zwizkw. Nadal wyranie si za
znacza wi emocjonalno-ekspresyjna. Zwizki uczuciowe s nie
kiedy nawet bardzo silne. W wypadku bliskiej lokalizacji rodzin,
wie je te zazwyczaj wi towarzyska, wspierana wzajemnymi
odwiedzinami, wsplnym spdzaniem wolnego czasu. Odwiedziny
u krewnych czy znajomych s wynikiem uczu rodzinnych lub
wypywaj z potrzeb towarzyskich; niekiedy s one odzwiercie
dleniem zwyczaju kontaktowania si z krewnymi z okazji wit
i uroczystoci rodzinnych. Znacznie rzadziej odwiedziny s na
stpstwem wsplnych interesw czy potrzeby niesienia pomocy
rodzinie. Wi osobista przewaa wic zdecydowanie w ramach
rozproszonej wspczesnej rodziny duej w Polsce nad wizi rze
czow.
Nie we wszystkich jednak krajach sytuacja rodzinna kszta
tuje si w analogiczny sposb. Np. w Stanach Zjednoczonych
zwizki midzy krewnymi nalecymi do jednej rozproszonej ro
dziny duej s znacznie luniejsze ni u nas nawet zwizki
4%. Tsztia&f Zmiany w s t r u k t u r z e r o d z i n y r o b o t n i c z e j , Studia Socjo-
ut V oraz. Z. Tyszka, P r z e o b r a e n ia rod z iny. .. , op. cit., roz-
179
midzy rodzin pochodzenia a rodzin prokreacji. J . R. Pitts
wie si tych zwizkw ze stopniem industrializacji kraju. Pod
krela, e w Stanach Zjednoczonych istnieje najwyszy stopie
izolacji rodziny maej i zarazem bardzo wysoki poziom uprze
mysowienia. Wysuwa std wniosek, i stopie izolacji rodziny
maej (rwnie w ramach sieci krewnych) jest proporcjonalny
do stopnia uprzemysowienia danego kraju 6. Tego samego zreszt
zdania jest szwedzki socjolog I. Hensvold, ktry na podstawie
bada empirycznych przeprowadzonych w swym kraju stwierdza,
e uprzemysowienie [...] prowadzi do osabienia tradycyjnej
lojalnoci i zmienia charakter wizw rodzinnych. Wizi krwi oraz
lojalno rodowiska wiejskiego straciy s\yoje znaczenie i zostay
czciowo zastpione przez przynaleno do anonimowych du
ych grup, czciowo za przez sprawy osobiste krgu najbliszej
rodziny 7. J est to ju do rozpowszechniona zreszt hipoteza.
Warto by jednak zbada, w jakiej mierze zmienn modyfikujc
jest tutaj ustrj spoeczny zwaszcza jeli chodzi o pozarodzin
ne odosobnienie rodziny maej.
Moemy zaobserwowa niko wizi rodzinno-towarzyskiej
okrelonych rodzin maych z krewnymi dalszymi. Niektrzy dalsi
krewni znani s jedynie ze syszenia (albo wcale). Znacznie
bardziej zaye stosunki cz rodziny mae z okrelonymi kate
goriami ludzi obcych (np. z bliszymi znajomymi) ni z dalszymi
krewnymi nalecymi do szerokiego krgu rodzinnego.
2. Rodzina maa a ssiedztmo oraz ltrgi
koleeskie i towarzyskie
K rg ssiedzki jest mniejsz jednostk wsplnotow, podpo
rzdkowan spoecznoci lokalnej, egzystujc w ramach spo
ecznoci lokalnej. Rodzina umiejscowiona w okrelonej spoecz
noci lokalnej, czsto (aczkolwiek w czasach wspczesnych nie
zawsze) jest osadzona take w mniej lub bardziej spjnym kr
* J. R. Pitts, The Structural-Functial Approach, w: H. T. Christehsen
(red.), Handbook..., op. cit., s. 88. 7 *' * '
7 I.- Hensvold, Ewolucja rodziny w rodowisku miejskim Szwecji,
Kwartalnik Pedagogiczny 1971, nr 4, s. 75.
gu ssiedzkim, ktrego spjno i rozmiary zale, od typu miej
scowoci.
Dla rodziny spoeczno lokalna, to co wicej ni fakt fizycz
nej lokalizacji. Wspoddziaywanie wzajemne z ssiadami jako
czonkami spoecznoci, udzia w organizacjach spoecznych
w miejscu zamieszkania ustala wspzaleno midzy pewnymi
aspektami rodzinnych rl spoecznych a spoeczestwem 8. Typ
spoecznoci lokalnej jest czynnikiem w istotny sposb mody.-,
fikujcym ssiedztwo oraz relacje rodziny z ssiedztwem. Dlatego
oddzielnie i porwnawczo rozway naley interakcje rodziny
z rodowiskiem wiejskim oraz jej interakcje ze rodowiskiem miej
skim.,;.. ;
Ssiedztwo tworz zamieszkae w pobliu siebie rodziny. Sam
fakt zamieszkiwania w pobliu siebie pewnej liczby rodzin wiad
czy jedynie o istnieniu ssiedztwa przestrzennego. Aby zaistnia
o waciwe ssiedztwo spoeczne, musi midzy tymi rodzinami
wystpowa jaka wi spoeczna, wynikajca ze wzajemnej iden
tyfikacji i bardziej lub choby mniej zayego obcowania 9. Naley
przy tym odrnia ssiedztwo rodzin od ssiedztwa jednostek.
Z ssiedztwem spoecznym rodzin mamy do czynienia wwczas,
gdy w stycznociach i stosunkach spoecznych (choby nawet
bardzo lunych) pozostaj ze sob wszyscy czonkowie ssiadu
jcych przestrzennie rodzin lub przynajmniej ich wikszo. S
siedztwo jednostek polega na tym, e pomidzy zamieszkujcymi
w pobliu siebie ludmi nawizane zostaj indywidualne midzy-
jednostkowe kontakty spoeczne przy jednoczesnym braku ana
logicznych kontaktw ze strony pozostaych czonkw rodziny.
Zakres treciowy oraz przestrzenny, intensywno oraz stopie
intensywnoci wizi ssiedzkiej wyznaczone s wieloma czynni
kami, wrd ktrych bardzo istotn rol odgrywa podzia: wie -
8 Jv Mogey, . Family and Community in Urban-Indusirial Societes,
w: H. T. Christerisen (red.), Handbook..., op. cit., s. 529.
* Wedug P. Rybickiego w pojciu ssiedztwa stosunku, z ktrego
tworzy si grupa ssiedzka poza czynnikiem bliskoci przestrzennej
mieci si rwnie czynnik spoeczny. Ssiedztwo jako stosunek spoeczny
powstaje midzy jednostkami (najczciej rodzinami), ktre czy czy to
wsplno pochodzenia, czy podobiestwo sposobu ycia, czy oba te wzgldy
razem. Ssiedztwo jest stosunkiem midzy czstkami homogenicznymi...
"'. Rybicki, Spoeczestwo miejskie, Warszawa 1972, s. 237).
,y,d., , ! - 181
miasto10. Ustabilizowane tradycyjne rodowisko wiejskie, cechu
jce si niewielk ruchliwoci spoeczn i mniej zrnicowane
spoecznie ni miejskie stanowi dogodne podoe dla ksztatowania
si zagszczonych, wszechstronnych i niejednokrotnie ^do in
tymnych nawet stosunkw ssiedzkich.
Piszc o tradycyjnej spoecznoci ssiedzkiej S. Rychliski
stwierdza, e spoeczno ssiedzk znamionuje wsplno poj,
wartociowa, zwyczajw, wierze, norm prawnych utrzymuj
cych status quo systemw gospodarczego i obyczajowego. Grupa
dy w ten sposb do utrwalenia pewnej rwnowagi i trwaoci
podstaw ycia zbiorowego. Wykadnikiem tego w wietle przey
indywidualnych bdzie poczucie bliskoci i wsplnoty ducho
wej u. Ssiedztwo spoeczne rodzin na tradycyjnej wsi zawiera
w sobie wi o charakterze rzeczowym (istotne sprawy ekono
miczne zwaszcza midzy rolnikami), wi rekreacyjno-towa-
rzysk, a nierzadko chyba jak elementarn wi emocjonaln.
Z zebranych materiaw wynika, e jedne rodziny uczestnicz
emocjonalnie w yciu innych rodzin, komentujc nawzajem kole
je losu czonkw tych rodzin i ingerujc niejednokrotnie czynnie
(choby nawet sownie) w zdarzenia yciowe owych rodzin. S
siedztwo miejskie jeli nawet istnieje jest znacznie bardziej
powierzchowne i lune.
Przestrzenna i spoeczna rozlego ssiedzkiego krgu wsi tra
dycyjnej jest stosunkowo dua. Wprawdzie J . Mogey jest zdania,
e ssiedztwo spoeczne naley ujmowa w kategoriach grupy
face to face, mogcej zawiera najwyej 15 do 20 rodzin12, nie
mniej w bardziej ustabilizowanych rodowiskach wiejskich mo
emy spotka si z rozleglejszym ssiedztwem obejmujcym na
wet ca ma, przestrzennie skupion wie. Wwczas spoeczno
ssiedzka utosamia si z niewielk spoecznoci lokaln.
W tradycyjnym ssiedztwie wiejskim uczestnicz rodziny jako
cao. Wszyscy czonkowie jednej rodziny pozostaj w ssiedz
10 Kwesti istotnej zalenoci wizi ssiedzkiej od rodowiska wiejskie
go i miejskiego omawia J. Zilkwskiw opracowaniu Socjologia miasta,
Warszawa 1964, s. 23 -24. j 'i l a
11 S. Rychliski, Rozpad ssiedztwa w miecie amerykaski m/ Odbitka-:
z Przegldu Socjologicznego 1935, t. III, s. 1. , ;
12 J. Mogey, op. cit., s. 522.
1
' U ' ;/
kich stosunkach ze wszystkimi czonkami drugiej rodziny, przy
czym ukad ten dotyczy wikszej liczby rodzin. Wiejska, s
siedzka wi rodzin jest silna, pogbiona i wielostronna. Ma
z jednej strony charakter ekonomiczny i rzeczowy, z drugiej
strony za spoeczno-towarzyski, emocjonalny, wie si z y
ciem kulturalnym.
Wszystkie dotychczasowe sformuowania dotycz rodzinnego
ssiedztwa dawnej wsi, tradycyjnej, zblionej do idealizacyjnego
modelu klasycznej wsi. W bardziej rozwinitych krajach wsp
czesnych owa dawna spjna, ustabilizowana wiejska spoeczno
lokalna ulega w wielu wypadkach do daleko posunitym prze
obraeniom wraz z zawartymi w niej krgami ssiedzkimi. Wielu
socjologw wyprowadza te przemiany z postpujcej coraz szyb
ciej industrializacji i urbanizacji13. Rezygnujc ze szczegowsze-
go opisu mechanizmw tego skomplikowanego procesu scha
rakteryzuj krtko cechy ssiedztwa wsi zmodernizowanej.
W oparciu o badania empiryczne J . Sulimski stwierdza, e we
wsiach o daleko posunitym procesie urbanizacji, w ktrych lud
no czy prac na roli z prac w miecie, ssiedzi traktowani
s z pewn rezerw. Stosunki midzy ssiedzkie opieraj si na
podstawie rzeczowej: wzajemnych usugach gospodarczych i za
zwyczaj nie przeksztacaj si poza wybranymi kilku rodzinami,
w blisze stosunki o charakterze bardziej bezinteresownym, ser
deczniejszym i zayym 14. Wedug W. Adamskiego odwiedziny
ssiedzkie i gociny dotycz znacznie mniejszego krgu osb ni
to miao: miejsce na wsi tradycyjnej i niewiele wykraczaj poza
krg krewnych i powinowatych S.
W sposb specyficzny, inny ni na wsi, przedstawia si s
siedztwo w miecie. J edynie w bardzo maych, tradycyjnych mia
stach, tworzcych zwart spoeczno lokaln mona spotka si
z wzajemn znajomoci, jeli ju nie wszystkich, to przynaj
mniej niemal wszystkich mieszkacw. atwiej jest tu jednak
18 Przebieg urbanizacji [...] rwnie przyczynia si do rozpadu ycia
ssiedzkiego. (S. Rychliski, op. cit., s. 18).
14 I, Sulimski, Procesy urbanizacji w strefie podmi ejski ej Krakowa,
Wrocaw- WarszawaKrakw 1967, s. 108.
18 W. Adamski, Dwa modele struktury i stosunkw spoecznych wsi,
Studia Socjologiczne 1965, nr 4, s. 189.
fc & '
183
odrni wi lokaln od wizi ssiedzkiej ni na .wsi. Natomiast
ju w rednim czterdziesto-,, pidziesiciotysicznym miecie
mona doszuka -si wizi ssiedzkiej jedynie midzy rodzinami
i mieszkacami jednej kamienicy lub na wyej ssiednich ka
mienic, przy czym sia i charakter wizi uzalenione bd w duej
mierze od stopnia stabilizacji przestrzenno-architektonicznej i de
mograficznej danego miasta czy okrelonej jego dzielnicy.
W duych miastach oraz nowo powstaych dzielnicach czy
nowo powstaych miastach rednich ssiedztwo przybiera jeszcze
bardziej ograniczony charakter. Blisko miejsca zamieszkania,
ssiedztwo przestrzenne stwierdza S. Rychliski w coraz
sabszym stopniu pokrywa si z bliskoci spoeczn, waciw
trwalszym formom ycia zbiorowego 16. W bloku mieszkalnym
lune ssiedztwo tworz zaledwie 2- 3 najbliej siebie mieszka
jce rodziny, przy czym wzajemne powizania s nierzadko zre
dukowane do minimum ograniczaj si do wymiany ukonw
i zdawkowych uwag/poyczania drobiazgw wchodzcych w skad
gospodarstwa domowego. O tego rodzaju rodzinach pisze M. Pa
cholski w oparciu o badania empiryczne, e stosunki ssiedzkie
czonkw badanych rodzin w wikszoci przypadkw ograniczay
si do wymiany konwencjonalnych pozdrowie i to czsto z naj
bliszymi (w sensie przestrzennym) ssiadami. W skrajnych przy
padkach nie wiedziano, kto mieszka w kamienicy na tej samej
klatce schodowej 17.
Stosunki ssiedzkie rodzin bywaj te zastpowane niejedno
krotnie odrbnymi stosunkami ssiedzkimi poszczeglnych czon
kw rodziny. Wystpuje rwnie selektywno ssiedztwa; kon
takty ssiedzkie nawizuje si ze specjalnie wybranymi ssia
dami, przy czym istotn rol odgrywa tu analogiczno pozycji
spoecznej teje wybieranej rodziny. N. J . Soowjow stwierdza
w oparciu o empiryczne badania przeprowadzone na terenie
Zwizku Radzieckiego, e zmiany kontaktw ssiedzkich prowa
dz nie tyle moe do absolutnego zaniku ssiedzkich stosunkw,
ile raczej do wzrastania sfery swobody wyboru ssiedzkich kn-
1S S. Rychliski, op. cit., s. 1. v : *",' 'V' " ~ ";
!7 M. Pacholski, Z bada nad organizacj ycia rodzin inteligenckich
w wi el ki m miecie, Kultura i Spoeczestwo 1966, nr l, s. 147.
1d
taktw 18, Uboeje te znacznie sama tre wizi ssiedzkiej w po
rwnaniu z wiejskim ssiedztwem tradycyjnym, o czym wiadcz
choby przytoczone wyniki bada M. Pacholskiego. Ukon, zdaw
kowa wymiana sw na korytarzu, niekiedy poyczenie jakiego
przedmiotu od najbliszego ssiada, minimum wiedzy o najbli
szych ssiadach z tej samej klatki schodowej oto, do czego
przecitnie sprowadza si wi ssiedzka w wikszych polskich
miastach czy w rednich miastach nowo powstaych (np. Nowa
Huta, niedawno wybudowana wiksza cz Konina zwana No
wym Koninem itp.). W niektrych krajach, np. w Stanach Zjedno
czonych dezintegracja ssiedztwa w duych miastach - - zwaszcza
metropoliach jest jeszcze wiksza. Zdarzaj si/dzielnice ca
kowitej ssiedzkiej obcoci, podtrzymywanej nie tylko rozlegoci
budynkw mieszkalnych i wzajemn nieufnoci ludzi, ale rw-i
nie du geograficzn ruchliwoci spoeczn.
U nas w nowo powstaych duych osiedlach miejskich nie,
spotyka si tendencji do wyraniejszego narastania wizi s-
siedzkiej w miar upywu czasu. Nie wykrystalizowuj si wy
raniejsze wizi wsplnoty, natomiast moe pojawi si zalenie
od konkretnej sytuacji osiedla i szeregu okolicznoci - mniej
lub bardziej zaznaczajca i wi organizacyjna inicjowana przez
wadze miejskie, spdzielcze, organizacje spoeczne19. Warto te
doda, e inteligencja zdradza mniejsze denia na nawizania ,
kontaktw ssiedzkich ni robotnicy czy rzemielnicy. Oglnie
biorc, kontakty z ssiadami s rzadkie, podobnie jak w duych
miastach innych krajw20. , ' .... ; ......
W duych miastach, w nowych duych osiedlach miejskich
spotykamy si ju nie tyle z ssiedztwem w klasycznym rozu
mieniu tego sowa, ile raczej ze stosunkami znajomoci, opartymi
na wzajemnym rozpoznawaniu si, wymianie pozdrowie, zdawko
wych rozmowach21.
18 N. J.Soowjow, Sosiedkije otnoszenija i princyp kollekt iwizacyi w bytu,
Mietodoogiczeskije Problemy Issledowanija Byta 1971, nr 7.
19 J. Turowski, Osiedle mieszkaniowe jako podstawa strukt ury i orga
nizacji spoecznej miasta, Studia Socjologiczne 1967, nr 4, 8. 191; Z. Tyszka*
Przeobraenia rodziny robotniczej.,., op. cit., s. 179 - 193.
26 Pisze o tym Z. A. Jankowa, Siemja, rodstwo, sosiedstwo. K problemie
jormirowanija licznosti w bytu, Moskwa 1970.
11 J. Turowski, op. c it, s. 191.
i ne
Bdce ssiadami przestrzennymi dzieci zdradzaj zazwyczaj
mniejszy ssiedzki izolacjonizm ni ich rodzice. Tworz grupy
zabawowe prosperujce nieopodal blokw, odwiedzaj si nawza
jem w swych, mieszkaniach. Dzieci wykolejone tworz niekiedy
ssiedzkie grupy przestpcze, jakkolwiek takie grupy mog po
wstawa take w oparciu o inne stycznoci ni ssiedzkie (szkoa,
punkty zborne w miecie wykolejonej modziey).
Przytaczajc pogldy S. Froemana, K. Przecawski pisze, e
dla wspczesnego mieszkaca miasta gwn rol odgrywa wi
z najblisz rodzin, a nastpnie dopiero wi ze zbiorowociami
szerszymi, nie zwizanymi z najbliszym terenem - z grup
zawodow, klas spoeczn, organizacj polityczn, narodem. Po
midzy rodzin a tymi szerszymi zbiorowociami, wykraczaj
cymi czsto w ogle poza teren miasta, .istnieje co, co Froema
nazywa stref pust. Mieszkacy tego samego bloku wielko
miejskiego, mieszkacy ssiednich' ulic czy caej dzielnicy
z punktu widzenia kontaktw spoecznych znajduj si jakby
w pustej strefie 22. Na uwag zasuguj take towarzyskie po
wizania rodziny. Na wsi tradycyjnej zwizki towarzyskie naka
daj si na zwizki ssiedzkie. Krg ssiedzki tworzy zarazem
krg towarzyski. W duym miecie zamieszkaym przez bardziej
zurbanizowan ludno wi towarzyska oddziela si od wizi
ssiedzkiej niemal zupenie (poza nielicznymi wypadkami). Do to
warzyskiego krgu dobiera si najczciej rodziny i jednostki spo
za ssiedztwa, z innych ulic czy dzielnic miasta kierujc si oso
bistymi upodobaniami, statusem spoecznym, preferencjami kul
turalnymi 23. Wielkomiejscy ssiedzi przestrzenni s ju zbyt
heterogeniczni, aby mogli sprosta tym wszystkim kryteriom do
boru. Wi towarzyska w miecie czy te nierzadko same jed
nostki, niezalenie od pozostaych czonkw rodzin. Przybiera
22 K. Przecawski, Niektre aspekty wychowawcze procesw urbani- :
zacji, Studia Socjologiczne 1965, nr 4, s. 41.
23 Spoeczny profil I nstytucji towarzyskich stwierdza A. Wallis
majc na myli rodowisko wielkomiejskie ksztatuje si pod wpywem
procesw oglniejszych. Przede wszystkim jest podporzdkowany prawom
stratyfikacji, podziaom ekologicznym i zawodowej-specjalizacji, (A. Wal(is, >:
Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 89).
wtedy czsto posta wizi towarzysko-koleeskiej. Wsplna praca
w jednej instytucji odgrywa istotn ;rol w nawizywaniu tego
rodzaju indywidualnych stosunkw (koledzy czy koleanki z za
kadu pracy, spotykajcy si ze sob poza terenem swojej insty
tucji). ' . . .
J ak wiadomo rodzina funkcjonuje inaczej w publicznym yciu
towarzyskim i w prywatnym, domowym. Publiczne instytucje
towarzyskie w rodzaju klubw zakadu pracy, k sportowych,
zrzesze motorowo-turystycznych, zabaw zakadowych czsto
obejmuj swym zasigiem, jednostki a nie rodziny, jakkolwiek
niektre z tych instytucji s dostpne rwnie dla' uczestnictwa
rodzinnego. Publiczne ycie towarzyskie jest mniej selektywne,
ni domowo-prywatne; obcuj ze sob w jego ramach jednostki
i rodziny o rnych statusach spoecznych i kulturalnych oraz
rnej przynalenoci zawodowej. Natomiast prywatno-domowe
ycie towarzyskie toczce si gwnie w mieszkaniach poszcze
glnych rodzin wie si najczciej z wyraniejsz selekcj czon
kw krgu towarzyskiego, z zastosowaniem kryteriw, o ktrych
bya ju inowa.
Z licznych bada polskich wynika, e w Polsce ycie towa
rzyskie (indywidualne i rodzinne) jest znacznie bardziej oywio
ne w rodowisku pracownikw umysowych ni w rodowisku
robotniczym 24, W rodowisku robotniczym szczeglnie: nowo
robotniczym kontakty towarzyskie realizowane s gwnie
v/ ramach rozproszonej rodziny duej i nie wyodrbnione ze wsp
ycia rodzinnego. W naszym kraju zaobserwowa te moemy
ostatnio gwnie wrd modszego pokolenia stopniowe za
cieranie si barier towarzyskich midzy robotnikami wykwalifi
kowanymi a pracownikami umysowymi ze rednim wyksztace
niem (zwaszcza zawodowym) .- a take midzy ich rodzinami
prokracji.
24Zob.: W. Mrozek, Rodzina grnicza, Katowice 1965, s. 172; J . Sulimski,
Procesy urbanizacji w, strefie podmiejskiej Krakowa, op. cit., s. 110; S. Wi=
derszpil, Zmiany pozycji spoecznej robotnikw w strukturze spoecznej
wspczesnej Polski, w: Socjologiczne problemy przemyla i klasy robotni
cze], Warszawa 1987, zeszyt'2, s. .14; Z. Tyszka, Przeobraenia rodziny...,
op. cit., s. ! 79193.
187
3. Rodzina a zakad pracy
oraz niektre instytucje formalne
Zwizki zachodzce midzy prac zawodow i zakadem pracy
a rpdzin s rzecz bezsporn, powszechnie podkrelan w litera
turze socjologicznej. Dziaalno, praca zawodowa pisze J . Pio
trowski zarwno mczyzn jak i kobiet zawsze bya i jest
take dzisiaj cile powizana z ich rodzinn rol; funkcj spe
nian ze wzgldu na potrzeby nie tylko osobiste, lecz take
i to gwnie - rodziny. Problematyka pracy i problematyka ro
dziny s ze sob cile powizane 23.
Oprcz wymienionych wewntrzzakadowych czynnikw od
dziauj rwnie na rodziny pracownikw zewntrzne wpywy
zakadu pracy odnoszce si do rodowiska spoecznego osoby
zatrudnionej. Ta druga rola szczeglnie uwidacznia si w wy
padku funkcjonowania duych zakadw przemysowych w mniej
szych i rednich miastach.
W ramach spoecznego systemu zakadu pracy wystpuje cay
szereg nawzajem powizanych ze sob i shierarchizowanyeh rl
spoecznych, ktre obsadzaj zatrudnieni, podejmujcy okrelo
ne funkcje i stanowiska pracownicy. Rozpoczynajc prac czonek
rodziny podejmuje jedn z takich przygotowanych ju dla niego
rl spoecznych. J ego funkcja i rola s tu od pocztku do szcze
gowo okrelone, sformalizowane. J ego obowizkiem jest wej
jak najlepiej w swoj now rol, w razie potrzeby przykroi
si do niej, gdyby jego cechy osobowoci, przyzwyczajenia i po-
zazakadowe obowizki (w tym take rodzina) kolidoway z t
now rol. Otrzymujc funkcj w zakadzie (wyznaczajc po
zycj spoeczn i rol w spoecznoci zakadowej) czonek rodzi
ny staje si elementem jego organizacji formalnej, sformuowa
nej na papierze, z gry zaplanowanej, zatwierdzonej, zsynchro
nizowanej z oficjalnymi celami zakadu pracy itd. Ta organizacja
formalna nakada na okrelone obowizki diametralnie rne od
rodzinnych, czyni go ogniwem wanej caoci cakowicie odrb
nej od rodziny i rzdzcej.si wasnymi, odrbnymi urzdowy
mi zasadami (w przeciwiestwie do prywtno-rodzinnych).
3, Piotrowski, Praca zawodowa kobiety a Todziua, Warszawa 196||
s. U.
Rola spoeczna i sytuacja spoeczna pracownika nabiera od
rbnych, specyficznych cech w ramach socjalistycznego zakadu
pracy. Wyran specyfik odznacza si te w warunkach spoe
czestwa socjalistycznego relacja: rodzinazakad pracy. Zadania
socjalistycznego zakadu pracy s bardziej wielostronne, a nie
ktre z nich odnosz si bezporednio do pracownikw i ich ro
dzin. Zakad ten realizuje rwnie pozaprodukcyjne cele .i stawia
je wyranie przed zaog, co z kolei modyfikuje i zwielokrotnia
role pracownika penione w zatrudniajcym go przedsibiorstwie.
Oprcz funkcji produkcyjnej socjalistyczny zakad pracy wy
penia kilka bardzo istotnych funkcji pozaprodukcyjnych. S to:
1) Stae prowadzenie tak zwanej akcji socjalnej dla pracownikw
i ich rodzin. W gr wchodzi tu pomoc materialna, organizacja
wolnego czasu itp. 2) Kontynuowanie pracy kulturalno-owiato
wej. Zakad pracy pomaga rodzinie i innym instytucjom w inte
lektualnym i kulturalnym doskonaleniu obywateli socjalistycz
nego kraju. 3) Kontynuovyanie pracy polityczno-wychowawczej
i spoeczno-wychowawczej. W odniesieniu do dorosego, pracuj
cego czowieka najwiksze moliwoci wychowawcze we wspo
mnianych zakresach ma wanie socjalistyczny zakad pracy.
4) Inspirowanie i organizacja pracy spoecznej i politycznej. Na
terenie socjalistycznego zakadu pracy dziaaj organizacje spo
eczne i polityczne. Ukierunkowuj one i stymuluj prac spo
eczn zaogi. Poza tym niektre z nich s czynnikiem kontrol
nym w stosunku do kierowniczego personelu zakadu i speniaj
zarazem funkcj wspgospodarzy zakadu (w Polsce PZPR,
zwizki zawodowe).
J ak z powyszych sformuowa wynika, zakres dziaania socja
listycznego zakadu pracy jest bardzo szeroki, co jak ju za
znaczylimy w sposb specyficzny wpywa na role spoeczne
i sytuacj spoeczn pracownikw oraz ma istotny zwizek z sy
tuacj ich rodzin. Rola pracownika rozpada si, de facto na szereg
rl spoecznych, a do nich doczaj si jeszcze inne role towa-(
rzyszce roli pracownika.
Pracownik peni przede wszystkim rol pracownika najemnego
i .rol wspwaciciela., Do nich doczaj si role wspgospo
darza i kontrolera. Typowe role spoeczne towarzyszce roli pra-
ownika. to rola czonka zwizkw zawodowych, rola czonka
partii, rola wychowanka lub wychowawcy (niejednokrotnie na
tererfie zakadu pracy obydwie te role peni ci sami ludzie, jak
kolwiek mog one wystpowa rwnie oddzielnie), role kole
eskie zwizane z funkcjonowaniem w grupach nieformalnych,
spontanicznie w miejscu pracy powstaych.
Role wewntrzzakadowe pracownika wpywaj w sposb
istotny take na jego ycie rodzinne i na jego rodzin. H. Stasiak
stwierdza, e fakt przynalenoci ojca do okrelonej poza rodzin
innej grupy spoecznej modyfikuje jego- zachowania, a zmiana
w zachowaniu ojca pociga za sob zmian w zachowaniu po
zostaych czonkw, rodziny 26. Powysze stwierdzenie w caej
rozcigoci da si zastosowa do przynalenoci czonka rodziny
do zaogi zakadu pracy, ju sama pozycja spoeczna gowy ro
dziny w zakadzie pracy rzutuje na pozycj spoeczn rodziny,
w socjalistycznym bowiem kraju pozycja zawodowa czonkw
rodziny jest gwnym czynnikiem wyznaczajcym jej status. Sy
tuacja spoeczna rodziny jest wic do cile zwizana z awan
sem zawodowym czy degradacj zawodow ojca (rzadziej matki).
Zmiany osobowoci i mentalnoci czjnka rodziny wywoane od
dziaywaniem zakadu i spoecznoci zakadowej znajduj take
odbicie w yciu rodzinnym. Na przykad wdroenie czonkw
zaogi produkcyjnej do systematycznoci i obowizkowoci moe
z kolei spowodowa zwikszenie ich wymaga w tym zakresie
w odniesieniu do ony i dzieci. Dojedajcy do pracy w miecie
i podlegajcy wpywom urbanizacji poprzez przedsibiorstwo
przemysowe chop-robotnik moe stanowi wzr zachowania
i sposobu bycia dla czonkw swej nadal mieszkajcej na wsi
rodziny. Osobnik pod wpywem oddziaywania zakadowych or
ganizacji politycznych i spoecznych niejednokrotnie pniej sam
(niekiedy nawet niezbyt wiadomie) oddziauje na postawy poli
tyczne i spoeczne czonkw swej rodziny. Ekonomiczna wi,
zarobkowe sprzenie rodziny z socjalistycznym zakadem pracy
daje jak wida cay szereg istotnych efektw wykraczaj
cych poza ekonomiczn sfer ycia.
Fakt wielostronnych powiza, czowieka z jednej strony z ro
dzin a z drugiej z zakadem, pracy rodzi take pewne zjawiska
26 H. Stasiak, Rodzina miejska..., op. cit., s. 367.
190
konfliktowe. Zdarzaj si wypadki konfliktu niektrych rl spo
ecznych penionych w domu i zakadzie pracy. Konflikt w
jak stwierdzaj N. Gross, W. S. Mason i A. W, McEachorn jest
konfliktem oczekiwa czonkw rodziny z jednej strony a osb
i krgw pozarodzinnych z drugiej strony, przy czym znajdujcy
si w stanie konfliktu rl osobnik nie jest w stanie jednoczenie
sprosta rodzinnym i pozarodzinnym obowizkom27. D. Krech,
R. S. Crutchfield i E. G. Balachey nieco precyzyjniej. ujmuj
konflikt rl spoecznych, z tym, e zarazem nieco oglniej. Ich
okrelenie bowiem odnosi si do wszelkich konfliktw rl, a nie
tylko tych, ktre zwizane s z yciem rodzinnym. Gdy jed
nostka zajmuje jednoczenie dwie pozycje, ktrych role s anta-
gonistyczne, mamy wtedy do czynienia z konfliktem rl. J ednost
ka ma poczucie trudnoci i nie moe peni adnej z tych rl
adekwatnie w stosunku do wymogw 28.
Wydaje si, e zatrudnienie czonkw rodziny w pozarodzin
nych instytucjach pracy stwarza niejednokrotnie okazj do kon
fliktu rl rodzinnych i rl penionych w miejscu pracy. Naj
czciej spotykan postaci tego antagonizmu jest konflikt roli
pracownicy z rol matki, ony, z rol osoby prowadzcej gospo
darstwo domowe. Zakad pracy absorbuje czas i energi zatrud
nionej kobiety, wymaga koncentracji psychicznej na przedmiocie
pracy. Z drugiej za strony na zasadzie dziaania tradycji gwny
ciar prowadzenia gospodarstwa domowego ponosi ona. W wy
padku zbyt duych obowizkw domowych i zakadowych kobieta
moe mie znaczne trudnoci w jednoczesnym sprostaniu wyma
ganiom stawianym z jednej strony przez dom rodzinny, a z dru
giej przez zakad pracy. Mimo to zamne kobiety na, caym nie
mal wiecie zdradzaj coraz wiksze tendencje do pracy zawo
dowej, dostrzegajc w swej aktywnoci zawodowej ekonomiczne
i pozaekonomiczne korzyci. A. G. Charczew oraz S. I. Goad
w* oparciu o przeprowadzone na terenie Leningradu badania em
piryczne doszli do wniosku, e praca zawodowa kobiety zamnej
nie tylko powiksza domowy budet i zabezpiecza jej ekono-
27 N. Gross. W. S. Mason, A. W. McEachorn, Explorations in Role
Analysis, Ne w* YorkLondon 1958, s. 249.
88 D. krech, R. S. Crutchfield, E. G. Balachey, Individual and Society,
New York 1962, s. 496. -
191
miczn niezaleno od ma, ale take okazuje si jednym
z gwnych czynnikw rozwoju jej osobowoci29. Z. A. J ankowa
i G. A. Slesariew relacjonujc wyniki bada empirycznych rw
nie podkrelaj istotn rol zawodowej pracy kobiety dla kszta
towania jej osobowoci, wskazujc zarazem na wzrost statusu spo
ecznego pracujcych kobiet30. Trudno wic byoby wyobrazi
sobie masowy odwrt matek z rynku pracy zawodowej poza
domem, ktry by mia zaegna konflikt rl. Konflikt ten bdzie
si utrzymywa nadal i jego niezbdne zaegnanie naley uzna
za jeden z trudniejszych problemw spoecznych.
W sytuacji konfliktu rl rodzinnych i zawodowych znale
si moe i ojciec piastujcy jak wan funkcj w zakadzie
pracy lub te szereg innych funkcji np. spoecznych. Konieczna
jest umiejtno pogodzenia obowizkw rodzinnych i zawodo
wych. W przypadku jej braku istnieje moliwo konfliktw przy
najmniej w jednym z tych rodowisk, a Zdarza si, e w obydwu
naraz. Systematyczne na przykad uchylanie si od elementar
nych obowizkw rodzinnych ze wzgldu na cakowite zaanga
owanie si w zakadzie pracy doprowadzi moe do powanych
konfliktw w rodowisku domowym. Sytuacja ta powoduje z kolei
niezadowolenie, zdenerwowanie, zmzenie i psychiczne napicie
czowieka, ktry w cigu duszego okresu czasu przeywa silny
konflikt rl. Stan ten niewtpliwie odbija si ujemnie na jego
zdolnoci do racjonalnego i wydajnego dziaania i tym samym
wpywa ujemnie na wyniki jego pracy. Cakowite wic powi
cenie rodziny dla pracy moe w konsekwencji spowodowa skuiki
odwrotne w stosunku do zamierzonych: moe obniy wyniki
pracy zamiast je podwyszy. S to najczciej spotykane sy
tuacje, zdarzaj si jednak wypadki wrcz odwrotne.
Pewn pomoc w dziedzinie prowadzenia gospodarstwa domo
wego mog mie rodziny korzystajce z instytucji usugowych.
.W duym miecie pranie, czyszczenie garderoby, a nawet przy
rzdzanie posikw moe odbywa si poza rodzin. Korzystanie
jednak z pomocy okrelonych instytucji uwarunkowane jest obiek-
^ , . . . (
19 A. G. Charczew, S. I. Goad, Proizwodstwiennaja robota enszczin
i siemja. Socyalnyje problemy truda i proizwodstv>a, .Moskwa. 1969.
* Z. A. Jankowa, G. A. Slesariew, Proizwodstwiennajd rabota...,op cit.,
s. 416439. ' ' >.
tywnymi i subiektywnymi wzgldami. Wrd wzgldw obiektyw
nych najistotniejsz rol odgrywaj finansowe moliwoci rodziny.
Przecitnie rzecz biorc korzystaj te z tych instytucji czciej
rodziny kobiet pracujcych. Wzgldy subiektywne wa szczegl
nie w przypadku rozstrzygania kwestii posikw. Okazuje si, e
wspczesne rodziny nie zdradzaj nadmiernych chci do korzy
stania z niektrych rodzajw usug. Stowki nie ciesz si nad
miern popularnoci, a restauracje su przewanie od czasu
do czasu okazjonalnym posikom. A. G. Charczew badajc lenin-
gradzkie rodziny robotnicze stwierdzi, e jedynie 3 rodziny spo
rd 160 przebadanych korzystay systematycznie ze stowki81.
Nie mona powiedzie, aby w Polsce sytuacja ksztatowaa si
diametralnie rnie. Argumentuje si, e jedzenie w stowce
wypada droej ni w domu, e posiki domowe s smaczniejsze
i bardziej urozmaicone, a take zdrowsze ni w stowce itp.
Nawet same kobiety, ktre przecie najbardziej powinny by za
interesowane w zmniejszeniu obowizkw domowych, s czsto
przeciwniczkami stowek. Niektre z nich obok przytoczonych
powyej motyww twierdz, e wsplne spoywanie posikw
w domu przez wszystkich czonkw integruje rodzin, uatwia
podtrzymywanie intymnej wizi rodzinnej. Rodzice i dzieci maj
okazj do rozmowy, wymiany myli i informacji, do poczynienia
istotnych dla nich uzgodnie. Dlatego niektrzy za lepsze roz
wizanie uwaaj maksymaln mechanizacj prac domowych oraz
dostarczenie gospodyniom pproduktw umoliwiajcych szybkie
i atwe przyrzdzanie posikw.
Sprawa obkw jest dyskusyjna. Cz matek niechtnie od
daje tam dzieci, traktujc umieszczenie dziecka w obku jako
ostateczno wynikajc z sytuacji przymusowej. Inne z kolei
matki nie oddayby dzieci do obka nawet wtedy, gdyby by
dla ich potomstwa dostpny, wychodzc z zaoenia, e najlepszym
rodowiskiem pielgnacyjnym dla dziecka do lat trzech 'jest dom
rodzinny. Matki zastpcze w obku nie s w stanie zastpi
cakowicie matek, ktre s w tym wanie okresie tak bardzo
potrzebne dzieciom dla normalnego rozwoju osobowociowego
i psychicznego 32.
,
51 A. G. Charczew, op. cit., s. 254.
82 Matk zastpcz okrelonego dziecka nazywa si w obku opie-
Wyranie natomiast trzeba podkreli szczegln rol przed
szkola jako instytucji wydatnie rodzinie pomagajcej w opiece
nad dziemi i wychowywaniu ich. Istnieje dua spoeczna po
trzeba zwikszenia liczby tych instytucji. Stwierdza si (w Polsce
i w innych krajach), e znaczna liczba pracujcych matek chciaa
by umieci swoje dzieci w przedszkolu. Coraz gstsza sie przed
szkoli szczeglnie w krajach socjalistycznych ma bardzo
istotne znaczenie wychowawcze. Fachowy personel wydatnie uzu
penia wychowawcze poczynania rodzicw. Poza tym przedszkole
ma szczeglne moliwoci kontynuacji spoecznego wychowania
dzieci, naucznia waciwego stosunku do rwienikw na pra
wach wsppartnerstwa, oraz odnoszenia si do innych ludzi poza
rodzin. Dzieci przedszkolne (3 do 7 lat) s ju w tym wieku,
kiedy kontakt z matk i czonkami najbliszej rodziny nie jest
nieustannie potrzebny. Mog one przebywa codziennie szereg
godzin poza domem bez uszczerbku dla ich emocjonalnego roz
woju i bez obawy zaburze rwnowagi psychicznej.
Wspdziaanie rodziny ze szko stanowi odrbny problem,
ywo interesujcy zwaszcza pedagogik. Szkoa w miar do
rastania dziecka ma coraz wiksze znaczenie w jego intelek
tualnym ksztatowaniu; jest wsppartnerem rodziny w szeroko
rozumianym wychowaniu dziecka. Zgodno systemu wychowaw
czego szkoy i rodziny ma istotne znaczenie dla waciwej socja
lizacji dzieci i modziey. Dlatego waciwe wspdziaanie wy
chowawcze rodziny i szkoy jest niezmiernie podane, jakkol
wiek w praktyce o czym bya ju mowa czsto jest ono
niewystarczajce. Nawet sama koncepcja wspdziaania nie jest
jeszcze w peni dopracowana i to nie tylko w Polsce.
Odrbny te problem stanowi wspdziaanie rodziny z po
radni rodzinn. W niektrych innych krajach poradnictwo ro
dzinne jest bardziej rozwinite ni u nas. W Polsce celowe jest
nie tyle pisanie o istniejcych ju formach wsppracy, ile raczej
postulowanie rozwoju poradnictwa rodzinnego i przedmaeskie
go. Przygotowywa ono powinno narzeczonych do penienia rl
maeskich i rodzicielskich, ^uatwia rozwizywanie trudnoci
i konfliktw ycia codziennego, a take wspomaga rodzin w \vy-
kunk nawizujc bliszy kontakt emocjonalny z tym dzieckiem, po
czony zarazem z blisz, szczegln opiek w stosunku do niego.
m ' 4 1
penianiu funkcji socjalizacyjno-wychowawczej. Suszne wydaje
si poczenie poradni spoeczno-wybhowawczych z poradniami
rodzinnymi w jedn instytucj niezbdn przynajmniej w kadym
miecie wojewdzkim.
W wypadku zaistnienia zjawisk patologicznych w rodzinie
np. alkoholizmu czy przestpczoci niezbdna staje si jej wsp
praca z instytucjami przeciwdziaajcymi tym zjawiskom. Czyny
przestpcze potomstwa w wypadku zastosowania przez sd tzw.
resocjalizacji wolnociowej powoduj konieczno wychowaw
czej wsppracy z kuratorem sdowym. Alkoholizm Czonka ro
dziny stwarza konieczno wsppracy z poradni przeciwalko
holow. Wspdziaanie rodziny ma istotne znaczenie w procesie
leczenia alkoholika. '/
Rodzina pozostaje take w zalenoci od jej charakteru i ze
wntrznych okolicznoci w mniej lub bardziej silnych zwiz
kach z organizacjami politycznymi i spoecznymi. Rodziny wsp
czesne szczeglnie miejskie - zamknite niejednokrotnie
wobec ssiadw czy spoecznoci lokalnej s zarazem otwarte
wobec rnego rodzaju zrzesze formalnych i formalnych insty
tucji. W ramach rodziny nowego typu olbrzymia ilo wsp-
dziaa zespala ycie publiczne i prywatne 33. P. Rybicki pod
krela, e w rodzinie cieraj si dwie przeciwstawne tendencje:
utrzymywania bliskich, na maestwie i pokrewiestwie opar
tych zwizkw i wyodrbniania jednostek na rzecz zwizkw
spoecznych innego rodzaju 34. Te dwie tendencje cieraj si
ze sob, ale nie musz by w stosunku do siebie przeciwstawne.
Bliskimzwizkom wewntrzrodzinnym moe towarzyszy np. silne
powizanie czonkw okrelonej rodziny z organizacjami poli
tycznymi i spoecznymi. Wi rodzinna i organizacyjna nie s
w stosunku do siebie konkurencyjne, jedna nie wypiera drugiej,
i Nale do rnych dziedzin spoecznej rzeczywistoci i mog z po
wodzeniem wystpowa jednoczenie. Z do masowym uczest
nictwem czonkw rodzin w organizacjach spoecznych i poli
tycznych mamy do czynienia szczeglnie w spoeczestwach socja
listycznych. Ten stan rzeczy wynika ze spoecznie akceptowanego
' ________________________________________________________ ,
33G. Mury, bp.'cit., s. 74.
34P. Rybicki, Wprowadzenie do problematyki: rodzina a praca, w: Ro- ,
d2ina a zawd, Katowice 1963, s. 17. . . . j j
wymogu zaangaowania spoecznego, jaki stawia si obywatelom
socjalistycznych krajw. Cakowicie powszechna jest przynale
no do zwizkw zawodowych. Bardzo wiele osb naley do
partii politycznych. Znaczna cz modego pokolenia jest zrze
szona w organizacjach modzieowych. Wszystko to wnosi do
atmosfery ycia rodzinnego szersze kontakty ze wiatem zewntrz-:
nym, nasyca codzienn rodzinn egzystencj wanymi sprawa
mi publicznymi, dyskutowanymi niejednokrotnie w gronie ro
dzinnym.
W krajach kapitalistycznych powizanie przecitnych rodzin
z organizacjami politycznymi i spoecznymi jest na og sabsze,
pominwszy niektre szczeglnie spoecznie zaangaowane rodo
wiska. Na przykad M. Komarovsky w oparciu o reprezentatywne
badania empiryczne dotyczce 2223 dorosych mieszkacw No
wego J orku podaje, e 60% mczyzn robotnikw i 53% mczyzn
pracownikw umysowych nie miao powiza z jakimi grupami
dobrowolnymi z wyjtkiem kocioa 3S. Podobnie ksztatowaa si
sytuacja 88% kobiet ze rodowiska robotniczego i 63% kobiet
ze rodowiska pracownikw umysowych. W kapitalistycznych
krajach europejskich zaangaowanie organizacyjne rodzin jest na
og nieco wiksze ni w Stanach Zjednoczonych. 1
Z kolei zwizek rodziny z kocioem i parafi ksztatuje si
w szeregu krajach rnorodnie. Oglnie rzecz biorc, w zwizku
z osabieniem religijnoci zwizek ten rozlunia si z tym,
e nie we wszystkich krajach z jednakowym nasileniem. Powi
zanie rodziny z kocioem katolickim i innymi kocioami jest
np. w europejskich krajach kapitalistycznych na og znacznie
mniejsze ni w Stanach Zjednoczonych. Proces zanikania wizi
rodzinno-kocielnej jest w wielu krajach socjalistycznych bar
dziej, zaawansowany ni w Polsce, jakkolwiek i w Polsce obser
wuje si jego postp wi rodziny z kocioem ulega pewnemu
rozlunieniu. K ultywujc religi rodziny pilnuj przede wszyst
kim wypeniania najbardziej podstawowych obowizkw jak
chrzest, spowied, komunia, lub kocielny, ostatnie namaszcze
nie, pogrzeb z asyst ksidza,J ednake coraz czciej mona ,
spotka rodziny, ktre nie wypeniaj nawet tych rudymentar-
88 M, Komarovsky, The Voluntary Associations of Urban Dwelert,
American Sociological Review 1946, t. XI, nr 6, s. 687.
- \ C\ R
nych obowizkw religijnych. Ronie te stopniowo tolerancja
wobec rodzin nie praktykujcych.
A. Koskowska zwraca uwag za S, Czarnowskim na charak
terystyczne dla katolicyzmu polskiego przywizanie do zewntrz
nych form obrzdowoci, w zwizku z czym jej zdaniem w wa
runkach polskich dowodw laicyzacji ycia rodzinnego oczekiwa
mona raczej nie w porzuceniu form obrzdowych, lecz w usta
leniu nawykw o wikszym praktycznym znaczeniu, takich, jak
kontrola narodzin, zaprzeczenie nienaruszalnoci maestwa 38.
Stosunek do tych problemw uleg wyranej zmianie, co zdaniem
A. Koskowskiej wiadczy o laicyzacji.
Oddzielny problem stanowi zwizek ycia rodzinnego z insty
tucjami kulturalnymi, instytucjami rekreacji, z rodkami maso
wego przekazu. W czasach wspczesnych wymienione instytucje
odgrywaj coraz wiksz rol w yciu rodziny.
Cech spoeczestw socjalistycznych jest programowa oraz
instytucjonalna dbao o rekreacj oraz kulturalny rozwj czon
kw tych spoeczestw. Znajduje to wyrane odbicie w yciu
polskich rodzin.. Specjalistyczne instytucje pastwowe (np. FWP)
oraz zakady pracy organizuj-na masow skal dla czonkw,
zwizkw zawodowych i ich rodzin wczasy w atrakcyjnych miej
scowociach, kolonie letnie i pkolonie oraz zimowiska dla mo
dziey szkolnej, wycieczki turystyczne. Zakady pracy rozpro
wadzaj wrd pracownikw znikowe lub darmowe bilety na
imprezy kulturalne i kulturalno-rozrywko.we, organizuj amator
skie zespoy artystyczne, stymuluj czytelnictwo, uprawianie
sportu, udostpniaj ogrdki dziakowe, orodki codziennego wy
poczynku.
Treci przekazywane przez radio, telewizj, pras docieraj
do coraz szerszego krgu odbiorcw i w coraz wikszym nasil-*:
niu. Dom rodzinny staje si w coraz wikszej mierze miejsem
36 A. Koskowska, Rodzina w Polsce Ludowej, w: A. Sarapata (red.),
Przemiany spoeczne w Polsce Ludowej, Warszawa 1965, s. 543. Charakte-
:-ryzujc ytacj na terenie Zwizku Radzieckiego A. krywielew stwierdzi,
.. e w kraju tym w latach pidziesitych i szedziesitych naszego stulecia
-wyranie upowszechniy si formy bezreligijnego ycia. A. Krywielew,
Etnogra} icze sko je izuczenij e processa razprostranienija form socyalisticzesko-
00 byta, Raku 1965. s. 27 - 29.
107
rodki masowego
przekazu
(publikatory)
Zakad pracy
Rodzina mala
Organizacje
polityczne
i spoeczne
Koncentryczne krgi symbolizuj wsplnoty; poza tymi krgami uwidocz
nione s instytucje formalne. ' ,i : 1
/ . i;|
W ramach poszczeglnych klas spoecznych wyodrbnio
nych przede wszystkim wedug kryterium stosunku do rodkw
produkcji wyrniamy szereg warstw. Na przykad w ramach
klasy robotniczej moemy wyodrbni warstw robotnikw wy
soko wykwalifikowanych, rednio wykwalifikowanych i niewy
kwalifikowanych. Podzia na warstwy wie si tu z poziomem
wyksztacenia zawodowego i oglnego poszczeglnych kategorii
przedstawicieli klasy robotniczej. Robotnicy tych zrnicowanych
kategorii wraz ze swymi rodzinami reprezentuj rny status kul
turalny, nierzadko te i materialny, prezentuj odmienne modele
dotyczce ycia rodzinnego, rni si te poniekd trybem ycia
|! zasadami wspycia. Te same uwagi odnosz si do zrnicowa-
;nych podwarstw samodzielnej warstwy inteligencji, czy warstw
stw; spoecznych wystpuj kategorie zawodowe
199
Instytucje
usugowe
czynnej rekreacji, rozrywki i przey estetycznych. Przeywanie
tych samych treci kulturowych w gronie rodzinnym moe przy
czyni si do integracji rodziny i umocni wizy pomidzy po
szczeglnymi jej czonkami.
Na zakoczenie rozdziau przedstawiamy graficznie zwizki
wspczesnej rodziny maej z rodzinnymi i pozarodzinnymi gru
pami i krgami.
VI. Klasowo-warstwowe, zawodowe
oraz rodowiskowe zrnicowania rodziny
Elementy makrostruktury o czym bya ju mowa w spo
sb istotny rnicuj typy rodzin. Klasa spoeczna, warstwa, zlo
kalizowana odpowiednio w strukturze klasowo-warstwowej kate
goria zawodowa, typ miejscowoci (wie, mae lub due miasto)
sowem cay ten wieloaspektowy, makrospoeczny ukad czy zbir
ukadw ksztatuje szereg istotnych cech ycia rodzinnego. _____
Na pierwszy plan wysuwa si tutaj struktura klasowo-war-
stwowa spoeczestwa w jakiej mierze skorelowana z determi
nantami rodowiskowymi.
1. Rodzina a klasy, warstwy i zawd
majce wpyw na ycie rodzinne. Niejednokrotnie zreszt
zwaszcza :w socjalistycznym spoeczestwie uzyskanie okrelo
nego zawodu wyznacza te miejsce w hierarchii klasowo-warstwo-
wej. Kto, kto zdoby zawd operatora skomplikowanej, gigan
tycznej koparki, jest po pierwsze, czonkiem klasy robotniczej,
a po drugie staje si przedstawicielem warstwy robotnikw wy
soko wykwalifikowanych. Absolwent akademii medycznej naley
jako lekarz do samodzielnej warstwy inteligencji reprezentujc
zarazem wewntrzn warstw czy podwarstw pracownikw
umysowych z wyszym wyksztaceniem wykorzystujcych samo
dzielnie zdobyt wiedz.
W niniejszym podrozdziale zainteresujemy si gwnie sy
tuacj w Polsce. Empiryczne dane z krajw kapitalistycznych
z uwagi na odmienn struktur i hierarchi spoeczn s w znacz
nej mierze nieporwnywalne z naszymi danymi ze wzgldu na
odmienne kryteria przynalenoci klasowej a nawet okrelania
warstw spoecznych stosowane przez socjologw zachodnich. Tam
tejsze typy rodzin s nieadekwatne do typw wyrnianych przeze
mnie. Czsto te same nazwy znacz co innego, a poza tym wyr
nia si tam takie ugrupowania spoeczne, ktrych si u nas nie
wyrnia i vice versa. Niewaciwym np. zabiegiem byoby po
traktowanie amerykaskiej rodziny farmerskiej jako odpowiedni
ka wspczesnej polskiej rodziny chopskiej.
Nie wyczerpiemy tutaj caej typologii rodziny, jaka mogaby
powsta dziki rygorystycznemu zastosowaniu kryteriw przyna
lenoci klasowo-warstwowej i zawodowej. Zabrakoby wynikw
bada empirycznych, na ktrych mona by si oprze 1. W okresie
powojennym stosunkowo najlepiej zbadane s rodziny robotnicze,
w pewnej mierze take chopskie. Nawet jednak i w tym zakresie
badania s wycinkowe, odnoszce si gwnie do pewnych kate
gorii tych rodzin, z pominiciem innych. Brak jest syntetycznych
opracowa o charakterze globalnym i ponadregionalnym.
. Scharakteryzujemy zaleno ycia rodzinnego ol zawodu zlo
kalizowanego w strukturze klasowo-warstwowej. Zacznijmy od
samodzielnej marstmaj inteligencji,grupujcej zawody .pracowni-
wtTS. ma. st &.wsA wmuAmt
kw umysowych. Niewiele dotychczas bada powicono u nas
rodzinom tej kategorii spoecznej. Brak te syntez okrelajcych,
cechy inteligenckiej rodziny w ogle, czemu si z powodu sk
pych bada empirycznych dziwi nie mona. W wietle dostp
nych dotychczas informacji postaramy si krtko nakreli po
szczeglne jej kategorie.
Zdaniem J . Szczepaskiego zbiorowo pracownikw umyso
wych jest bardzo heterogeniczna pod wzgldem spoeczno-kultu
rowym. Mona si cakowicie ze Szczepaskim zgodzi wziwszy
pod uwag choby taki fakt, e z jednej strony inteligentem pra
cujcym jest majcy podstawowe wyksztacenie pracownik umy
sowy wiejskiego urzdu gminnego, z drugiej za profesor uni
wersytetu. Nie ulega wtpliwoci, e obaj ci pracownicy umysowi
bd czonkami zupenie odmiennych rodzin prokreacji. Niektrzy
proponuj nawet zawenie pojcia polskiej inteligencji sugerujc
zaliczenie do niej gwnie ludzi z wyszym wyksztaceniem utrzy-
mujcych si z pracy umysowej. Nie wdajc si w szczegowe
polemiki wykraczajce poza gwne ramy problematyki niniejszej
ksiki przyjmiemy uksztatowane w spoecznej praktyce pojcie
inteligencji pracujcej zaliczajc do niej wszystkich pracowni
kw umysowych bdcych nimi z tytuu umowy o prac. Bd
to wic ludzie wykonujcy prac uznan formalnie za prac umy
sow i mogcy posiada bardzo zrnicowane wyksztacenie.
Wanym czynnikiem podziau ich na wsze kategorie jest poziom
wyksztacenia oglnego i rodzaj wyksztacenia zawodowego oraz
rodzaj uprawianego zawodu. Istotnego wic podziau pracowni
kw umysowych i ich rodzin mona dokona z punktu widzenia
stopnia wyksztacenia. Z jednej strony wyrnia si grup pra
cownikw z wyksztaceniem wyszym, z drugiej za z wy
ksztaceniem rednim. Wie si to na og do cile z pozio
memprzygotowania zawodowego. J u sam stopie wyksztacenia: r
i przygotowania zawodowego gowy rodziny oraz peniona przez J
ni zawodowa funkcja nadaje status spoeczny rodzime (np. status j
rodziny inyniera, lekarza itp.). J ednak cechy spoeczno-kultu
rowe danej rodziny s wyraniejsze i atwiejsze do okrelenia, ,
* wspmaonkowie maj jednakowy poziom wyksztacenia,
3 kierunek ich wyksztacenia (kierunek przygotowania zawo-
* dr \est identyczny. W pierwszym rzdzie bdziemy si wic
interesowa maestwami homogenicznymi (jednakowymi pod
wzgldem wyksztacenia). Poddamy analizie maestwa, w kt
rych oboje wspmaonkowie maj wyksztacenie rednie lub te
oboje maj wyksztacenie wysze. W zalenoci od posiadanych
materiaw i informacji postaramy si take uwzgldni rnicu
jcy wpyw wyksztacenia specjalizacyjnego (zawodowego) i pe
nionego zawodu.
Naley sobie zdawa spraw z kulturowych i ekonomiczno-
-spolecznych procesw niwelujcych w pewnym zakresie rnice
midzy struktur, funkcjami i ideologi poszczeglnych typw
rodzin. Wyrwnanie w znacznym zakresie dawnych rnic docho
dw stwarza podobne podstawy materialne rodzinie przecitnego
; 'robotnika, urzdnika czy nauczyciela (w wypadku posiadania po
dobnej liczby dzieci, cz rodzin robotniczych odznacza si jednak
wiksz dzietnoci ni przecitna rodzina inteligencka). Podnie
bi eni e globalnej pozycji spoecznej klasy robotniczej zmniejsza
rnice midzy rodzin robotnicz a inteligenck. Powszechne od
dziaywanie rodkw masowego przekazu ujednolica wiele po
staw, pogldw i zachowa (w tym take zachowa rodzinnych)
przedstawicieli rnych klas i warstw spoecznych. Moliwo ko
rzystania przez poszczeglne typy rodzin z analogicznych wiad
cze materialnych i kulturalnych ze strony socjalistycznego pa
stwa i zakadw pracy ujednolica w pewnym przynajmniej za
kresie zewntrzne warunki egzystencji rnorodnych rodzin. Poza
tym dua pionowa ruchliwo spoeczna przyczynia si do hete
rogenicznego skadu klasy robotniczej i inteligencji z punktu wi
dzenia pochodzenia spoecznego czonkw tych grup spoecznych.
Ludzie pochodzenia chopskiego wnosz do klasy robotniczej spo
soby mylenia swego byego rodowiska. Wyksztacona modzie
pochodzenia chopskiego i robotniczego wniosa do dawnego pol
skiego rodowiska inteligenckiego o nieco szlacheckiej kulturze
wiele cech kulturowych i osobowociowych waciwych ludziom
pracy fizycznej. Mimo to jednak midzy wymienionymi typami
rodzin mona dostrzec pewne rnice. Wtpliwo, czy mona
dzi mwi o typie rodziny -chopskiej, robotniczej czy inteli
genckiej, niech rozproszy fakt, i sami. badani przeprowadzaj
takie delimitacje, wyliczajc cechy charakteryzujce te grupy2
jak i to, e ujmujc zagadnienie historycznie dostrzegamy cigi#
. . . . *. . .
niektrych cech nawet i w zmiennych warunkach ustrojowych,
cigo, ktra ma swoje rdo w sposobach pracy, mieszkania,
jak i postawach spoecznych 2. Mimo i od ukazania si arty
kuu Trawiskiej-Kwaniewskiej mino ju przeszo dziesi lat,
powysze jej stwierdzenie nie stracio na aktualnoci.
Twierdzenie o stopniowym zacieraniu si rnic obyczajowych
i kulturowych midzy rodzinami poszczeglnych typw cakowi
cie odnosi si do rnic wystpujcych midzy poszczeglnymi
kategoriami rodzin pracownikw umysowych, co bynajmniej nie
wiadczy o zniwelowaniu rnic.
Stosujc bardziej szczegowy podzia pracownikw umyso
wych ni ten podstawowy (ludzie o wyszym i rednim wykszta
ceniu), naleaoby we wspczesnej Polsce wyrni nastpujce
ich kategorie:
1) pracownicy twrczy zwykle z wyszym wyksztaceniem
(pracownicy naukowi, literaci, plastycy, aktorzy itp.);
2) pracownicy samodzielnie wykorzystujcy w procesie pracy
wiedz zdobyt (przewanie, ale nie zawsze) na wyszych studiach
(sdziowie, adwokaci, inynierowie lub ekonomici na kierowni
czych stanowiskach odpowiadajcych ich zawodowemu przygo
towaniu);
3) szeregowi pracownicy wykonawcy z wyszym wykszta
ceniem; V '
4) pracownicy wykonawcy ze rednim wyksztaceniem;
5) pracownicy - wykonawcy z wyksztaceniem mniej ni
rednim.
Niektrzy socjologowie s skonni zalicza do inteligencji je
dynie trzy pierwsze kategorie pracownikw umysowych. '
Niezalenie od podziau wedug kryterium stopnia przygoto
wania oglnego i zawodowego mona take zastosowa podzia
wedug kryterium kierunku przygotowania zawodowego i naby
tych w trakcie pracy kwalifikacji. Wyrniamy wtedy rodziny
inynierw, lekarzy, aktorw, prawnikw, ekonomistw, nauczy
cieli itp. Nie mamy w Polsce szczegowych bada empirycznych,
ktre nawietlayby dokadniej cechy rodzin zwizanych z wy
mienionymi kierunkami przygotowania zawodowego (z wyjtkiem
1 M. Trawiska-Kwaniewska, Z bada nad rodzin wiejsk, Wie
"Wspczesna 1961, nr 6, s. 80.
i ;
203
rodzin pewnej kategorii inynierw). Wiadomo jednak z pobie
nych nawet obserwacji i analiz, e na przykad rodziny aktorw
odznaczaj si pewn ekscentrycznoci, utrzymywaniem dystansu
w stosunku do wielu innych kategorii ludnoci, indywidualizmem
czonkw rodziny, pewnym liberalizmem w sprawach wiernoci
maeskiej, skonnoci do rozwodw.
Zainteresujemy si teraz typami rodzin pracownikw umyso
wych, wyrnionymi z punktu widzenia stopnia przygotowania
oglnego i zawodowego. Rodziny pracownikw twrczych odzna
czaj si niewtpliwie niektrymi cechami szczeglnymi.
W maestwie pracownikw naukowych (m i ona nau
kowcy) istnieje na cg midzy wspmaonkami dua wi inte
lektualna, zainteresowanie osobowoci drugiego wspmaonka,
jego prac, osigniciami. Realizowana jest tu sytuacja okrelana
przez niektrych socjologw mianem maestwa koleeskiego.
Czsto wystpuje w takim- maestwie poczucie wzajemnego
przywizania. W wielu wypadkach zdarzaj si pozamaeskie
kontakty seksualne, spotykaj si one jednak na og ze wzgldn
tolerancj drugiego wspmaonka, co nie oznacza, e bywa tak
w kadym wypadku. Mog zdarza si odstpstwa od tej reguy.
Proces wychowania dzieci ma tu dwa typowe aspekty, cho
j mog zdarzy si inne jeszcze warianty. W pierwszym wypadku
j dzieci i modzie naladuj rodzicw, korzystaj wiele z bogatego
j w intelektualne treci rodowiska domowego, ceni swoich ro-
dzicw. Zazwyczaj dzieje si w ten sposb wtedy, gdy midzy
\ dziemi a rodzicami istnieje dobry kontakt psychiczny i osobo-
V wociowy i gdy moliwoci intelektualne dzieci s odpowiednio
\wysokie. Proces wychowania i intelektualnego dorastania ma
wtedy szanse bardzo pomylnej realizacji.
J eli jednak kontakt psychiczny dzieci z rodzicami jest zy
i w dodatku s one jeszcze niezbyt zdolne, mog wtedy pojawia
si trudnoci wychowawcze. W rodzinie pracownika naukowego
atwo mog zaistnie okolicznoci nie sprzyjajce dobrym kon
taktom rodzicw z dziemi. Praca naukowa wymaga dugich okre
sw skupienia, niekiedy nawef okresowego, odcicia psychiczne
go od swego rodowiska ze wzgldu na maksymaln koncentracj.:
intelektualn i osobowociow na przedmiocie pracy twrczej.:,
I nterakcje spoeczne i psychiczne midzy dziemi a rodzicami:
rmA
mog by wtedy utrudnione. J eli do tego doczy si'jeszcze brak
uzdolnie u dziecka, mog wystpi trudnoci wychowawcze. Nie-
uzdolnione naleycie dziecko naukowcw ma wiksze trudnoci
w wejciu w atmosfer intelektualn domu, odczuwa wikszy
dystans wi stosunku do rodzicw, moe popa w niewiar we i
wasne siy i w kompleksy, ktre doprowadzi mog (uywajc f
terminologii Adlera) do chci wyrnienia si po nieuytecznej
stronie ycia, gdy odczuwa trudnoci w wyrnieniu si po stro
nie uytecznej. Pojawiaj si trudnoci w nauce, ktrych nor- \
malnie przy umiarkowanych choby zdolnociach dziecka i ko- i
rzystnych wpywach rodowiska domowego by nie powinno; zda- \
rzaj si wagarowania, niech do wszelkiej pracy, wyrane :
skonnoci do przyjemnociowego i konsumpcyjnego stylu ycia, :
a nawet niekiedy bardziej niepokojce przejawy wykolejenia spo
ecznego. Std te krgi owych zwidnitych dzieci-kwiatw s
niestety te midzy innymi reprezentowane przez modzie re
krutujc si z rodzin pracownikw twrczych i w ogle z rodzin
wyszych warstw inteligencji.
Nieco inaczej przedstawia si sytuacja w rodzinie pracownika
naukowego, gdy jedno ze wspmaonkw nie zajmuje si prac
twrcz. Wystpuje wtedy najczciej jeden z dwch nastpuj
cych wariantw wspycia maeskiego. W jednym wypadku
ona yje pod urokiem ma, jest dumna z jego osigni i po
zycji spoecznej, stara si mu uatwia przebieg kariery nauko
wej, odciajc go od codziennych yciowych mudnych obo
wizkw. ycie ma staje si wtedy przedueniem ycia ony.
Przez ma osiga ona to, czego sama w yciu nie osigna.
Sytuacja jednak moe si uksztatowa inaczej. Nie zaangao
wana w pracy twrczej i, powiedzmy, w ogle nie pracujca ona
moe pragn bardziej urozmaiconego i barwnego ycia ni to,
ktre moe jej zaoferowa zapracowany oraz intelektualnie sku
piony na swej dziaalnoci pracownik naukowy. Moe take spo
dziewa si ywszych kontaktw emocjonalnych z mem i na
potka na trudnoci. Wszystko to moe sta si powodem oso
bowociowego i psychicznego oddalenia, wspmaonkw i swo
istego buntu ony, ktra ,w maestwie nie znalaza realizacji
swych nadziei. Maestwo tego typu trudno nazwa udanym.
i J est jeszcze moliwa trzecia sytuacja. ona pracuje w ktrym
|i ' "
205
z inteligenckich nietwrczych zawodw, w miar swych moli
woci czasowych prowadzi gospodarstwo domowe, akceptuje za
wodowe zaabsorbowanie ma i swj tryb ycia. Wwczas rodzina
funkcjonuje mniej wicej normalnie. By moe, e jest to naj
lepszy ukad rodzinny ze wszystkich trzech przedstawionych uka
dw, jeli ona naukowca nie jest pracownikiem twrczym.
Wiele obserwacji rodzin pracownikw naukowych mona by
take odnie (przynajmniej w pewnym zakresie) do niektrych
typw rodzin innych pracownikw twrczych (na przykad rodzin
literatw).
Rodziny nalece do drugiej z kolei warstwy inteligencji (pra
cownicy samodzielnie wykorzystujcy w procesie pracy uprzednio
zdobyt, stosunkowo wysok wiedz) zdradzaj nierzadko pewne
podobiestwa do rodzin pracownikw twrczych, jakkolwiek cz
z nich upodabnia si bardziej do wzorw trzeciej z kolei kategorii
pracownikw umysowych (szeregowi pracownicy wykonawcy
z wyszym wyksztaceniem), w zalenoci od dodatkowych jeszcze
cech zawodowych i spoecznych. Przykadem takiej poredniej,
samej w sobie ju zrnicowanej zbiorowoci mog by prze
badani przez B. obodzisk inynierowie (obojga pci) pracujcy
w warszawskich biurach projektw (badania ukoczono w roku
1966) 3. Inynierowie z biur projektw ze wzgldu na cha
rakter instytucji, w ktrej pracuj - zobowizani s do samo
dzielnego wykorzystania zdobytej wiedzy w procesie rozwizy
wania konkretnych praktycznych problemw technicznych. Ich
praca rni si od dziaalnoci na przykad inyniera-architekta
pozostajcego w produkcji na niskim szczeblu nadzoru, ktrego
zasadniczym obowizkiem jest dopilnowanie, aby budowa obiektu
przebiegaa wedug przekazanego mu szczegowego planu. Z dru
giej jednak strony inynierowie z biur projektw sami mog
stanowi zbiorowo do zrnicowan. Na przykad kierownicy
zespow konstrukcyjnych wkadaj szczeglnie duo wasnej in
wencji w kady projekt. Ich praca koncepcyjna moe znajdowa
si niejednokrotnie na pograniczu pracy twrczej. Podobnie mona
powiedzie o niektrych'wyrniajcych si czonkach zespou
projektujcego. W pracy jednak wielu innych jednostek element
3 B. obodziska, Maestwo w miecie, Warszawa 1970. "
206
koncepcyjnoci bdzie wystpowa w mniejszej mierze, niekt-
: rym z nich zleca si dziaalno zgoa odtwrcz. J edni wic bd
bliscy sytuacji pracownikw twrczych, inni za s wykonawcami
z wyszym wyksztaceniem. ' v '
Ten stan rzeczy moe znajdowa rwnie odzwierciedlenie
: w ich sytuacji rodzinnej, jakkolwiek nie sposb przemilcze tego,
e inne czynniki mog dziaa tu niwelujco (na przykad fakt
analogicznego poziomu i kierunku wyksztacenia, jakie modelo
we, standardowe wzory sposobu bycia inyniera itp.).
Charakteryzujc sytuacj wewntrzn interesujcych nas ro
dzin B. obodziska stwierdza, e czynnikiem umacniania wizi
w maestwach pracujcych kobiet (ktrych m ma wysze
wyksztacenie) jest ich wysze wyksztacenie, aktywno zawodo
wa, dobre warunki materialne, partnerstwo ma w obowizkach
i domowych i rodzinnych albo pomoc osoby trzeciej 4. W wypadku
homogenicznego (co do kierunku) wyksztacenia wspmaonkw
istniej realne przesanki bliskiej koleeskiej wsppracy. Moe
wystpowa wwczas: 1) pomoc w wykonywaniu zawodu, 2) po-
; moc w aktywnoci pozazawodowej majcej charakter rekreacyjny
lub pracy spoecznej, 3) pomoc w podnoszeniu kwalifikacji za
wodowych, 4) towarzyszenie w trudniejszych zadaniach zawodo
wych (np. wyjazdy w delegacje subowe), 5) wsplne wykony-r
wanie prac dodatkowych w celach zarobkowych, moliwe przy
podobnych kwalifikacjach 5. , V
Zawd i praca odgrywaj istotn rol w yciu inyniera i ma
estw inynierskich. Inynierowie za istotny warunek sukcesu
!; yciowego uwaaj czsto zawd i prac. Maonkowie z zawo
dem inynierskim zatrudnieni w instytucji koncepcyjnej nie
,hoduj raczej konsumpcyjnemu modelowi ycia, lecz uznaj za-
|! sad uczestnictwa spoecznego przez rodzin i prac. /
) Badane maestwa inynierskie maj na og dobrze wypo
saone mieszkania. Wikszo rodzin posiada: telewizor (73%),
biblioteczk zawodow (90%), biblioteczk beletrystyczn (91%),
F telefon (63%), lodwk (83%), samochd (44%).
Podzia obowizkw gospodarskich i czynnoci domowych wy
glda nastpujco: mowie uczestnicz w opiece nad dziemi,
fc';'"' 4 Ibidem, s. 157. j
lp 6 Ibidem, s. 171. : i ' :v.;- .;v'-'rN >-
207
w sprztaniu, praniu. Najrzadziej zajmuj si gotowaniem i repe
racj odziey. Matki bardziej zaangaowane s w kontrol post
pw w nauce dzieci ni mowie. Pienidzmi zarabianymi przez
wspmaonkw czciej dysponuje ona ni m. Niemal w po
owie badanych rodzin zarobionymi pienidzmi maonkowie dys
ponuj wsplnie. W miar posiadanych moliwoci maestwa
chtnie korzystaj z pomocy gosposi lub matki ktrego ze wsp
maonkw, Cz rodzin jada obiady w stowkach redukujc
tym samym zajcia domowe. Do czsto korzysta si z usug
pralni. Oglnie mona wic stwierdzi, e odcienie ony od
nadmiernych obowizkw domowych jest tu wiksze ni w ro
dzinach niszych pracownikw umysowych i rodzinach robotni
czych.
Wikszo mw majcych pracujce ony akceptuje ten stan
rzeczy; z kolei wikszo mw posiadajcych ony nie pracu
jce uwaa, e ony nie powinny pracowa w ogle, gdy utrud
nia to wykonywanie obowizkw rodzinnych. Zdecydowana wik
szo on inynierw jednak pracuje.
Formy spdzania wolnego 'czasu s to: uczszczanie do kina
i teatru, telewizja, spotkania towarzyskie, wycieczki, wyjazdy na
weekendy, turystyka. Rodziny te prowadz do oywione ycie
towarzyskie. Partnerami towarzyskimi s koledzy z zakadu pra
cy, dawni koledzy ze studiw, znajomi ze rodowisk pozazawodo-
wych. Dokonuje si do starannej selekcji znajomych z punktu
widzenia ich atrakcyjnoci towarzyskiej, walorw intelektualnych.
Badane maestwa utrzymuj zaye stosunki ze swymi rodzi
cami; nieco shbsza wi czy je z rodzestwem zwaszcza
jeli istnieje dua rnica poziomw wyksztacenia. Stopie po
tpienia zdrady maeskiej jest tutaj mniejszy ni w mae
stwach niszych pracownikw umysowych i w rodzinach ro
botnikw.
Rodziny trzeciej kategorii prcownikw (szeregowi pracownicy
z wyszym wyksztaceniem) dznaczaj si przecitnie rzecz
biorc bardziej konsumpcyjnym stosunkiem do ycia ni ro
dziny inteligenckie scharakteryzowane powyej. Nie jest to oczy
wicie bezwzgldn regu. Wrd czonkw tej kategorii ma
estw mona znale wielu ludzi o spoecznym nastawieniu,
a take takich, ktrzy znajduj du przyjemno w wykonywa-.
t)t\k Mi
niu swej pracy zawodowej, w percypowaniu kulturalnych war
toci. Nastawieniem spoecznym wyrniaj si nauczyciele,
szczeglnie w mniejszych miejscowociach. Obiektywn pozycj
spoeczn i poczucie pewnej wyszoci spoecznej daje tej ka
tegorii rodzin fakt posiadania wyszego wyksztacenia przez jedno
lub oboje wspmaonkw. Powoduje to w zasadzie do duy
przedzia midzy wzorami ycia rodzinnego i wiadomoci ro
dzinn inteligencji z wyszym wyksztaceniem a analogicznymi
cechami rodziny pracownikw umysowych ze rednim wykszta
ceniem. J est on wikszy ni midzy yciem rodzinnym pracowni
kw umysowych z matur i robotnikw wykwalifikowanych.
Rnice midzy znaczn czci robotnikw i pracownikw
umysowych zacieraj si [...]. Wiele tzw. czynnoci robotniczych
wykonuje w licznych nowych dziedzinach i zawodach personel
o kwalifikacjach technikw 6. Niwelujco dziaa rwnie wy
rwnanie standardw materialnych. Rnice wyksztacenia nie s
zbyt due nawet wtedy, gdy dany robotnik nie ma redniego
wyksztacenia. Wikszo ksztaconych w okresie powojennym
robotnikw ma wyksztacenie ponadpodstawowe, mianowicie
ukoczone zasadnicze szkoy zawodowe, szkoy przyzakadowe,
systematyczne kursy i doszkalanie zawodowe, spoeczno-politycz
ne itp. Ujednolicajco dziaaj take rodki masowego prze
kazu. Szczeglnie telewizja i radio maj szanse jednolitego od
dziaywania. Okazuje si, e istnieje w wielu wypadkach podo
biestwo w ocenie programw radiowych i telewizyjnych przez
robotnikw wykwalifikowanych i pracownikw umysowych
z matur. Poza tym coraz czciej spotyka si maestwa mie
szane, gdzie jedno z wspmaonkw jest pracownikiem umyso
wym z matur (czciej m) drugie za robotnikiem wykwali
fikowanym lub osob nie pracujc z wyksztaceniem podsta
wowym (ona), a wic potencjonalnym pracownikiem fizycznym.
Populacja rodzin pracownikw umysowych ze rednim wy
ksztaceniem jest stosunkowo najmniej zbadana w Polsce. Wia
domo, e mimo podobiestw do rodziny robotniczej, rodziny te
chciayby uzyska wyszy presti ni rodowiska robotnicze.
Przedwojenny mit inteligenta z matur wyrastajcego ponad
: 1 S. Widerszpil, A. Preiss-Zajdowa, Uprzemysowienie i stosunki spo
eczne w zakadzie pracy, Warszawa 1966, s. 55.
i t e r . ' . " .
Socjologia rodziny... 9f \Q
masy istnieje jeszcze mimo ponad trzydziestu lat istnienia Polski
Ludowej. Dochodzi wic czasami do takich paradoksw, e na
przykad urzdnik sprzedajcy bilety w ani miejskiej uwaa si
za kogo lepszego od wysoko kwalifikowanego robotnika pa
lacza z nowoczesnej elektrowni, ktry obsuguje w estetycznie
urzdzonej sali skomplikowany pulpit sterowniczy, wykonujc
waciwie prac umysow.
Cech wyrniajc rodzin pracownikw umysowych z ma
tur jest to, e maj nieco wiksze aspiracje i potrzeby w dzie
dzinie konsumpcji kulturalnej. Przynajmniej cz tych rodzin
korzysta z wikszej liczby czasopism (szczeglnie tygodnikw czy
miesicznikw); czytelnictwo beletrystyki wydaje si tu by nieco
bardziej rozpowszechnione. Znaczna cz wspmaonkw jest
pochodzenia robotniczego i chopskiego i wobec tego zwizki
midzyklasowo-warstwowe w ramach rozproszonej rodziny duej
s podtrzymywane. Trzeba podkreli, e w nowo powstaych re
jonach uprzemysowionych, gdzie nastpio szczeglnie intensyw
ne wymieszanie ludnoci, malej rwnie towarzyskie dystanse
midzy robotnikami wykwalifikowanymi a pracownikami umy
sowymi z matur (a take midzy ich rodzinami).
Wiele pozostaych cech rodzin omawianego typu wykazuje
do du zbieno z cechami rodziny robotnika wykwalifikowa
nego, w zwizku z czym scharakteryzujemy je porednio w trak
cie omawiania rodzin robotniczych.
Pita kategoria rodzin pracownikw umysowych obejmuje
osoby funkcjonujce na etacie niszych pracownikw umyso
wych nie posiadajcych penego redniego wyksztacenia. J est to
zanikajca u nas stopniowo kategoria pracownikw umysowych
(przewanie urzdnikw) ze wzgldu na daleko idce upowszech
nienie szkolnictwa redniego i formalnych wymogw cenzusu wy
ksztacenia, jakie stawia si coraz liczniejszym kategoriom pra
cownikw umysowych.
Przewaaj tutaj rodziny ludzi starszych. W ogle o tego typu
rodzinach wiemy najmniej. Dotychczas bowiem aden z polskich
socjologw nie zaj si nimi -gruntowniej w ramach swych ba
da. Na podstawie pobienych obserwacji.i nielicznych marginal
nych stwierdze niektrych autorw mona doj do wniosku, e
w miastach rodziny te zdradzaj due podobiestwo do rodzi
$
/
9.10 i m
robotniczych zarwno co do ich cech obiektywnych jak i ro
dzinnej ideologii. Czasami wystpuj skonnoci wywyszania
si ponad rodowiska pracownikw fizycznych (praca umysowa
daje poczucie, e jest si inteligentem), ale s one mniej respek
towane ze wzgldu na brak rnicy wyksztacenia. W zasadzie
dystans obiektywny w stosunku do rodzin robotniczych jest
mniejszy ni w wypadku rodzin ludzi z matur, a w wielu wy
padkach W ogle nie istnieje. J est rzecz charakterystyczn, e
jak wynika z bada A. Sarapaty w opinii ogu spoecze
stwa zawody wysoko wykwalifikowanych robotnikw s wyej
cenione ni zawd urzdnika. Ta hierarchia wartoci dotyczca
zawodw moe niewtpliwie rzutowa na ocen stosunku pozycji
spoecznych rodzin robotniczych i urzdniczych. Piszc o rno
rodnych uwarunkowaniach ycia rodzinnego pracownikw umy
sowych nie sposb nie wspomnie o tym, e heterogeniczno
pochodzenia spoecznego wspmaonkw inteligentw wy
wiera na to ycie wpyw. Wyniesione z wasnych rodowisk r
nice si, subkulturowe wzory ycia rodzinnego wymagaj nie
jednokrotnie duszego okresu wzajemnego przystosowania si
wspmaonkw. Natomiast heterogeniczno pochodzenia spo
ecznego wspmaonkw w rodzinach robotniczych modej
klasy robotniczej nie odgrywa istotniejszej roli we wzajemnym
poyciu, o czym wiadcz wyniki moich bada przeprowadzonych
w latach 1968 -70 w uprzemysawianym rejonie koniskim
(Maestwa mieszane w rejonie uprzemysawianym maszy
nopis jeszcze nie opublikowany).
%
W okresie powojennym najbardziej chyba dokadnie zbadano
rodziny robotnicze (obok chopskich). Ukazao si wiele artykuw
naten temat; pojawiy si te monografie (zob. Bibliografia). Ro
dzina robotnicza z pewnoci posiada swoje wasne oblicze spo
eczne. Oblicze to wszake moe mie rne rysy, zalenie od
dalszych, obiektywnych warunkw rodowiskowych 7. Czynni
kami rnicujcymi bd tu: poziom wyksztacenia oglnego i za
7 W. Mrozek, Rodzina grnicza, Katowice 1965, s. 18; F, Adamski,
Hutnik i jego rodzina, Katowice 1966; W. Mrozek, Rodzina grnicza, op. cit.,
Z. Tyszka, Przeobraenia rodziny robotniczej w warunkach uprzemysowie
nia i urbanizacji, Warszawa 1970, Z. Tyszka, Zmiany w strukturze rodzin
robotniczych, Studia Socjologiczne 1967, nr 4.
wodowego (w wikszoci wypadkw te dwa typy wyksztacenia
id u nas w parze), rodzaj zakadu pracy, typ zamieszkiwanej
miejscowoci okrelony z punktu widzenia jej wielkoci, na
sycenia instytucjami pozarolniczymi i przemysem, tradycji prze
mysowych miejscowoci i regionu (dawny przemys lub rejon
uprzemysawiany).
Pierwszy typ rodziny czciowo przynajmniej robotniczej
to rodzina tak zwana dwurodowiskowa, chopa-robotnika, kt
ry mieszka na wsi i prowadzi gospodarstwo rolne, a jednoczenie
zatrudniony jest w miejskim zazwyczaj zakadzie pracy (prze
wanie przemysowym lub budowlanym), dokd codziennie do
jeda do pracy (rzadziej korzystajc z hoteli robotniczych).
Efektem jego pracy pozarolniczej jest daleko idca zmiana po
dziau obowizkw w rodzinie, co wie si z pewnymi zmianami
ukadu rl spoecznych. Z powodu staej nieobecnoci ma wiele
chopskich czynnoci w gospodarstwie rolnym przejmuje ona:
zajmuje si komi, kosi k, a nawet zboe, niejednokrotnie przy
pomocy maszyny, mci zboe bez udziau ma, a nawet orze.
Automatycznie staje si szefem rodziny na co dzie, dyrygujc
prac pozostaych czonkw rodziny. Zwikszaj si te jej obo
wizki wychowawcze w stosunku do dzieci. M spenia w go
spodarstwie jedynie dorane, pomocnicze zadania, szczeglnie
w okresie niw itp. Zakres jego zada domowych wydatnie ma
leje, rodzinne role spoeczne uboej. Podejmuje za to now rol
zarobkujcego czonka rodziny oraz rol osoby przenoszcej
elementy kultury nowego i nowoczesnego rodowiska pracy do
swej tradycyjnej jeszcze do niedawna rodziny. Na przykad wy
mg punktualnoci, wymg planowania pracy i jej rytmicznoci,
z ktrymi chop-robotnik spotyka si na terenie zakadu pracy,
mog by przeniesione przeze na teren wasnego rodowiska do
mowego i zmienia zachowanie caej rodziny. Niekiedy z czasem
pojawiaj si rnice kulturowe midzy yjc w tradycyjnych
wiejskich warunkach on a mem pozostajcym pod. wpywem
nowego rodowiska.
Mieszkajcy w miecie robotnik' wykwalifikowany jest naj
czciej spotykanym obecnie w Polsce typem-robotnika. Trzon
owej zasadniczej klasy robotniczej stanowi' z kolei zaogi robot
nicze duych, kluczowych zakadw pracy. Ten wanie trzon j
9.19.
klasy robotniczej znajdowa si w centrum uwagi polskich socjo
logw i rodzinom z nim zwizanym powicone s wiksze prace
F. Adamskiego, W. Mrozek czy Z. Tyszki.
Rodzina robotnika wykwalifikowanego w Polsce jest w zasa
dzie rodzin ustabilizowan. Wyrana, pewna perspektywa dal
szej pracy zawodowej w roli cenionego fachowca daje robotni
kowi i jego rodzinie poczucie pewnoci jutra, stwarza stae ma
terialne i moralne podstawy jej egzystencji. J est to chyba jedna
z presanek wzgldnej trwaoci rodziny (w porwnaniu z in
nymi typami rodzin). Duy zakad pracy wpywa na rytm ycia
rodziny. Zarwno posiki, jak i wiele innych czynnoci i spraw
rodzinnych dostosowuje si do rytmu pracy ma, a jeli oboje
maonkowie pracuj, to do rytmu pracy ich obojga.
Podzia zada wewntrz rodziny robotnika wykwalifikowane
go jest nadal do tradycyjny. Gwny ciar zarobkowania spo
czywa na mu, a niemal cae gospodarstwo domowe obarcza
on nawet wtedy, jeli pracuje i jest uzupeniajcym ywicielem
rodziny; Zawodowa praca ma jest na og cisza i bardziej
odpowiedzialna, przy czym niejednokrotnie zdarza si, e m
jeszcze zarobkuje dodatkowo po godzinach zasadniczej pracy.
Mowie uwaaj, e te zwikszone i trudne obowizki pozado-
mowe usprawiedliwiaj ich niewielki wkad w prowadzenie go
spodarstwa domowego.
W rodzinie robotnikw wykwalifikowanych wysoko ceni si
cechy instrumentalne rodziny i jej czonkw (prac na rzecz ro
dziny wykonywan przez ojca, gospodarno ony). W starych
rodzinach robotniczych z tradycjami, w takich; jakie istniej
na przykad na lsku poza cechami instrumentalnymi doce
niasi take osobowociowe walory czonkw rdziny i znaczenie
emccjonalnej wizi midzy nimi. W. Mrozek stwierdza, e wzr
lskiej ony-robotnicy nie jest tylko wzorem dobrej gospodyni,
lecz wyposaony jest w szereg cech wyraajcych kobieco poj
mowan w sensie do nowoczesnym 8. W wizi rodzinnej sto
sunki rzeczowe przeplataj si wic ze stosunkami osobistymi.
W dziaalnoci wychowawczej obserwuje si stopniowe odcho
dzenie od surowych metod wychowawczych. Dzieci zwaszcza
-' : t .
8 W. Mrozek, op. cit, s. 194.J
Ol o
starsze uzyskuj coraz wikszy zakres swobody. W swoich
wypowiedziach robotnicy (i ich ony) s przeciwnikami stosowa
nia kar cielesnych wobec dzieci, ale w praktyce jednak jeszcze
do powszechnie si je spotyka. Mimo to dostrzega si siln
mio rodzicielsk, przywizanie do dzieci. Aspiracje co do przy
szoci dzieci s wysokie zarwno co do zawodu, wyksztacenia,
jak i oglnej pomylnoci yciowej. Niemal wszyscy rodzice
pragn, aby ich dzieci ksztaciy si dalej po ukoczeniu szkoy
podstawowej (zarwno synowie jak i crki), a wikszo pragnie,
aby ich dzieci ukoczyy studia wysze.
Mae rodziny robotnicze (dwupokoleniowe) utrzymuj prze
wanie zaye stosunki z blisz rozproszon rodzin du (z ro
dzicami, z rodzestwem) czc w znacznej mierze wspycie ro
dzinne ze wspyciem towarzyskim. Ceni te bardzo domowy
wypoczynek i domow rozrywk (np. telewizj).- Ten stan rzeczy
socjologowie staraj si tumaczy zmczeniem fizycznym zwi
zanym czsto z wykonywaniem zawodw robotniczych (np. gr
nik, hutnik). Pozarodzinne ycie towarzyskie nie jest nadmiernie
oywione i nie kada rodzina je prowadzi. Polega zwykle na
bliszych kontaktach towarzyskich z jak ssiedzk rodzin ro
botnicz czy z rodzin wsptowarzysza pracy.
Praca odgrywa istotn rol w yciu rodzin robotniczych. J est
jedn z wartoci naczelnych. Ponadto przywizuje si tu istotn
wag do wiernoci maeskiej we wasnej rodzinie; w opiniach
dotyczcych tej sprawy uwidacznia si jednak stopniowo nara
stajcy liberalizm (na lsku najmniejszy).
Swoisty wpyw wywieraj na ycie rodzinne zakady pracy
i zawody wymagajce duego wysiku fizycznego (grnik zatrud
niony na dole kopalni, hutnik pracujcy przy wytopie stali). Ze
wzgldu na konieczno regeneracji si fizycznych w rodowisku
domowym ciko pracujcy robotnik jest orodkiem stara i po
mocy ze strony czonkw rodziny. Nie wymaga si od niego
aktywnoci w gospodarstwie domowym, jest pod kadym wzgl-1
dem starannie obsugiwany; czsto otrzymuje bardziej kaloryczne 1
posiki ni pozostali czonkowie rodziny. Rytm ycia rodziny!
(a szczeglnie ma i ony) musi by. dostosowany, do trjzmia-J
nowego systemu praktykowanego w grnictwie, hutnictwie czy
metalurgii. '
' " ' ' *'?'/{-i-WSM
w i m
Sama zbiorowo rodzin robotnikw Wykwalifikowanych jest
do zrnicowana nie tylko z powodu odmiennego kierunko
wego przygotowania zawodowego, ale rwnie ze wzgldu na
pochodzenie wspmaonkw i rnice w tradycjach przemyso
wych poszczeglnych r.egionw. Rodziny robotnicze wywodzce
si ze wsi wnosz w nowe miejskie ycie pewne elementy typowo
wiejskie i dopiero stopniowo staj si cakowicie robotniczymi.
Tego typu rodziny s charakterystyczne dla rejonw uprzemy
sawianych, ktre dawniej byy rolniczymi. W takich rejonach
nowo powstajcy przemys wchania wiele miejscowej ludnoci
wiejskiej. Tworzy si wic dopiero moda klasa robotnicza, ma
jca specyficzne cechy. W yciu rodzinnym pojawia si miesza
nina elementw wzorw chopskich z elementami wzorw robot
niczych.
Osobn zbiorowo spoeczn stanowi robotnicy niewykwali
fikowani. Istotne cechy spoeczne ich rodzin okrela bowiem brak
zawodu i stosunkowo niski stopie wyksztacenia oglnego (wy
ksztacenie niepene podstawowe lub najwyej podstawowe). Ro
dziny te nie stanowiy w powojennej Polsce bardziej zasadniczego
przedmiotu bada socjologicznych..
Nie bdzie tu mowy o niewykwalifikowanych chopach-ro-
botnikach czy niewykwalifikowanych robotnikach zamieszkaych
we wsiach i miasteczkach i pracujcych w lokalnych, drobnych
instytucjach. Wzory ich ycia rodzinnego zbliaj si zazwyczaj
do wiejskiego stylu ycia. Pochodz z rodzin zasiedziaych, na
og ustabilizowanych. Chc zwrci uwag na kategori robotni
kw niewykwalifikowanych pracujcych w rednich i duych mia
stach; Znaczn ich cz stanowi ludzie podlegajcy duej ruch
liwoci geograficznej, zmieniajcy tak miejsce pobytu, jak i miejsca
pracy najczciej po to, aby zaspokoi gd nowych Wrae.
Wobec powszechnej dostpnoci szkolnictwa podstawowego ci,
ktrzy szkoy podstawowej nie ukoczyli, mieli najwidoczniej
trudnoci w nauce albo trudne warunki rodzinne zaburzajce pro
ces uczenia si. Mogli te podlega wpywom grup koleeskich
onienajlepszej opinii. Ci, ktrzy ukoczyli szko podstawow, nie
uczyli si dalej (na przykad zawodu) z podobnych chyba przy
czyn. S to czsto ludzie modzi czy do jeszcze modzi, ktrzy
zrezygnowali ju z de do awansu i do zdobycia zawodu. Nie
kiedy nagle odywaj w nich dobre chci w tym kierunku, ale
te szybko wygasaj.'
Podejmuj oni czsto prac w niekluczowym przemyle, ktry
ma wiksze zapotrzebowanie na robotnikw niewykwalifikowa
nych (na przykad w przemyle terenowym). Zarobki ich s ni
sze w stosunku do zarobkw ludzi z zawodem. Przewanie nie
maj wasnych mieszka, korzystaj z przygodnie wynajtych
pokoi, niekiedy opacanych przez zakad pracy. Nierzadko spoty
ka si w tym rodowisku maestwa przynajmniej okresowo nie-
zalegalizowane. Slub nastpuje wwczas najczciej po zajciu
kobiety w ci. Maestwo (prawne lub faktyczne) jest tu na
stawione raczej na partnerstwo seksualne i emocjonalne za
mieszkujcej razem pary. W wypadku pojawienia si dziecka po
wstaj obiektywne przesanki komplikacji poycia, ktre w czci
wypadkw prowadz do rzeczywistych perturbacji rodzinnych.
Podjcie rl rodzicielskich stwarza dodatkowe trudnoci wobec
nieustabilizowanych warunkw yciowych omawianej kategorii
pracownikw i w zwizku z ich przyzwyczajeniami yciowymi.
Pozamaeskie kontakty seksualne wystpuj tu znacznie czciej
ni w rodzinach robotnikw wykwalifikowanych. Czciej te tra
fia si alkoholizm, niekorzystnie jak wiadomo wpywajcy
na ycie rodzinne.
Do odrbny typ rodziny stanowi rodzina chopska. J est ona
zwizana z prywatn wasnoci drobnych rodkw produkcji
i nadal zazwyczaj stanowi zaog produkcyjn gospodarstwa
rolnego pracujc pod kierunkiem ojca-waciciela (lub. choby
gwnego waciciela). J ednak w warunkach ustroju socjalistycz
nego jej ekonomiczno-spoeczna sytuacja jest ju inna ni w po
przednich ustrojach. I ndywidualne gospodarstwo chopskie
mimo swego formalnego partykularyzmu jest de facto wczo
ne w system ekonomiczny gospodarki pastwowej. Planowy,
oparty na umowach skup produktw rolnych, kredyty pastwo
we, stymulowana przez pastwo owiata rolnicza, usugi insty
tucji pastwowych dla rolnictwa wszystko' to sprzga chopa,
jego rodzin oraz gospodarstwo chopskie ,z ekonomicznym orga
nizmem pastwowym, porednio wtapia chopa j jego rodzin
W system spoeczestwa socjalistycznego. Masowy odpyw mo
dziey ze wsi do miasta dci fabryk, do szk wywiera rwnie
wpyw na ycie rodzinne wsi na rodzin chopsk, zmniejszajc
hegemoni rodziny, w tym gowy rodziny w stosunku do mo
dego pokolenia, ktre w razie potrzeby lub chci ma szerokie
moliwoci odseparowania si od wpyww i wadzy rodziny po
chodzenia. Wpyw na rodzin chopsk miasta i rodkw maso
wego przekazu jest coraz intensywniejszy podobnie jak wpyw
wewntrznych przeobrae samej wsi. Niemniej w rodzinie tej
zachowao si jeszcze sporo tradycjonalizmu; jest to chyba naj
bardziej tradycyjna kategoria rodziny. Mam tu zwaszcza na my
li rodzin zwizan z penym, przynajmniej kilkohektarowym
: gospodarstwem rolnym, w tego bowiem typu rodzinie wyraniej
odzwierciedlaj si cechy tradycyjnie chopskie. Wedug polskich
socjologw typ polskiej tradycyjnej rodziny chopskiej przedsta
wia si nastpujco9. Przewaa rodzina dua o patriarchalnej
strukturze wadzy, zinstytucjonalizowana, penica wiele rno
rodnych funkcji ze szczeglnym pooeniem nacisku na funkcj
produkcyjn. W rodzinie chopskiej istnieje cisy podzia rl spo
ecznych i czynnoci gospodarskich midzy kobiet a mczyzn,
a stosunki pracy i sprawy rodzinnego gospodarstwa s nadrzdne
wobec spraw i stosunkw osobistych, z czym wie si niedoroz
wj elementw zwizanych z ekspresj osobowoci. I stnieje dua
zaleno ony od ma oraz dzieci od rodzicw szczeglnie
cd ojca, take w sprawach wyboru wspmaonka, a dalej, za
leno rodzin maych od zbiorowoci czonkw rodziny duej
poczona z kontrol spoeczn ze strony rodziny duej. Obser
wuje si znaczn spjno rodziny, brak odrodkowego indywi
dualizmu u jej czonkw; przewaa interes rodziny nad interesem
osobistym poszczeglnych jej czonkw. Rodzina ta jest otwarta
:i silnie zwizana z grup lokaln.
9 F. Jakubczak, Ksztatowanie si integracyjno-ekspresyjnej funkcji ro
dziny wiejskiej, Roczniki Socjologii Wsi 1964, nr 2, s. 65; A. Koskowska,
Rodzin w Polsce Ludowej, Warszawa 1965, w: A. Sarapata (red.), Prze
miany spoeczne w Polsce Ludowej, Warszawa 1965, s. 413 -514; J. Tu- .
rowski, Przemiany wsi pod wp ywem zakadu przemysowego, Warszawa
1964, s. 99; D, Markowska, Rodzina w rodowisku wi ej skim Warszawa 1964;
D. Markowsk, Rodzina wiejska n Podlasiu, WrocawWarszawaKra-
kw. 1970; J, Turowski, Teoria indywidualizacji rodziny maej i autonomi
zacji jednostki u> wietle polskich bada socjologicznych, Studia Socjo
logiczne 1972, nr 3, s. 200 - 206..
Pod wpywem jednak uprzednio wymienionych ju czynnikw
owa tradycyjna rodzina chopska zmienia si. W ramach rodzin
duych coraz czciej wadza rodzinna przechodzi z rk pokole
nia najstarszego w rce pokolenia redniego w zwizku z coraz
powszechniejszym i coraz wczeniejszym zapisywaniem gospodar
stwa dzieciom, ktre zaoyy wasn rodzin prokreacji. Dostrze
ga si te o czym bya ju mowa wiksz nieco niezaleno
potomstwa od rodzicw, wiksz dbao o dzieci, ich wyksztace
nie, odywianie, odzie, dy si do cilejszej wizi emocjonalnej.
midzy rodzicami a dziemi. Powszechnie korzystaj rodziny
chopskie z radia we wasnym domu, do powszechnie z prasy
oraz telewizji w domu rodzinnym lub w ssiedztwie.
Omwilimy najwaniejsze typy rodzin wyrnione wedug
kryteriw klasowo-warstwowych i zwizanych z zawodem. Za
brako tu analizy rodzin robotnikw rolnych, rodzin czonkw
rolnych spdzielni produkcyjnych, rodzin drobnomieszczaskich.
Ze wzgldu na brak powaniejszych bada empirycznych doty
czcych tych rodzin zakres wiedzy o nich jest bardzo ograniczony.
2. Srodounskoiue zrnicowania rodziny
Na charakter rodziny wpywa take typ spoecznoci lokalnej
zwizanej z miejscowoci, w ktrej ona egzystuje. Na czym po
lega socjologiczny profil spoecznoci lokalnej i jakie s mecha
nizmy jej oddziaywania na rodzin?
Wedug J . Szczepaskiego nazw spoeczno lokalna ozna
czamy og rodzin, krgw ssiedzkich, grup i innych zbiorowoci
mieszczcych si na okrelonym terytorium, w ramach ktrego
jednostki skadajce si na te zbiorowoci zaspokajaj podstawo
we potrzeby yciowe i poczone s wizi wsplnego stosunku
do terytorium, na ktrym yj 10. Warunkiem sine qua non
istnienia spoecznoci lokalnej jest wedug Hillerego wystpowa
nie w ramach danej zbiorowoci terytorialnej interakcji spo
ecznej i kulturowej. Piszc dalej o. spoecznociach, lokalnych
bd mia na myli nie poszczeglne regiony terytorialne, lecz ",
10 J. .Szczepaski, Stan bada socjologicznych, nad spoecznymi proce
sami industrializacji, Studia Socjologiczne 1964, nr 3, s. 45.
typy miejscowoci: wie, miasteczko, miasto, due miasto miej
scowoci strefy podmiejskiej.
Za wzr klasycznej spjnej spoecznoci lokalnej uwaa si
zwykle tradycyjn wie. Charakteryzujc tego rodzaju wie
S. Nowakowski stwierdza, e skada si ona z szeregu zasiedzia
ych cd lat rodzin, powizanych ze sob bliszym lub dalszym
pokrewiestwem, w duej mierze zuniformizowanych pod wzgl
dem spoeczno-kulturowym, miejscowej opinii i kontroli u :
Rodzina odgrywa bardzo istotn rol w wiejskiej spoecznoci
lokalnej, jest tam podstawow instytucj, w zwizku z czym
J . Chaasiski nazwa wie spoecznoci rodzin. Tradycyjna
wie (w przeciwiestwie do zmodernizowanej) jest izolowana od
wpyww ponadlokalnych czy zgoa oglnokrajowych, bywa za
chowawcza, konserwatywna. Wzgldnej izolacji zewntrznej to
warzyszy dua spjno wewntrzna, cisy zwizek midzy ro
dzinami. J est to tak zwana spoeczno zamknita, w ktrej dla
kontrastu funkcjonuj rodziny otwarte to znaczy, e sprawy
wewntrzrodzinne kadej rodziny dostpne s w duym zakresie
innym rodzinom, zakres prywatnoci i intymnoci rodzinnej jest
stosunkowo may. Mona powiedzie, e wszyscy o wszystkich
wszystko wiedz, komentuj nawzajem postpowanie innych ro
dzin, w sprawach rodzinnych i pozarodzinnych ssiedzi radz si
ssiadw dziaajc pniej niejednokrotnie pod wpywem ssiedz
kich sugestii; dzieci a take doroli czonkowie poszczeglnych
rodzin podlegaj spoecznej kontroli caej wsi; moliwo in
gerencji niekrewnych mieszkacw wsi w sprawy wewntrzro
dzinne jest znacznie wiksza ni w miecie, podobnie jak wiksza
jest moliwo ingerencji czonkw rodziny duej czy rozproszo-
nej rodziny duej w sprawy rodziny maej. Wszystkie powysze
^formuowania odnosz si w pierwszym rzdzie do rodzin chop
skich; niemniej wiejska rodzinna kultura chopska moe w ja- >f
kifej mierze oddziaywa rwnie na niechopskie rodziny wiej
skie a take w pewnym zakresie regulowa funkcjonowanie ro
dzin chopw-robotnikw.
We wspczesnej Polsce podobnie jak i w innych krajach
S; ."Nowakowski, Pr oces y ur bani z ac y j ne w p o wo j e nne j Po l s c e ,
w. S. Nowakowski (red.), Socj ol ogi cz ne p r o b l e my mi a s t a pol s ki ego, War-
s'iawa\1984, s. 251. .. : ' y
Europy mamy coraz mniej tego rodzaju tradycyjnych miej
scowoci wiejskich bdcych siedliskiem do tradycyjnego ycia
rodzinnego. K raj nasz przechodzi szybkie przeobraenia. Wraz
z przeobraeniami gospodarczymi i spoecznymi ulega zmianom
wie i rodzina wiejska oraz sama relacja: wie-rodzina. J . Mogey
podkrela istnienie cisej zalenoci midzy zmianami zachodz
cymi w rodzinie a zmianami systemu spoecznoci lokalnej w ra
mach spoeczestwa. Znaczna liczba wsi przestaa by spoecz
nociami zamknitymi, wsie weszy w ponadlokalne zwizki,
silniej si sprzgy z oglnonarodow kultur. Postpujca socja
listyczna industrializacja i urbanizacja oraz wynikajce std we-
wntrzkrajowe ruchy migracyjne zmniejszaj rnice midzy
miastem a wsi. Szczeglnie silnie zmodernizowane wsie wyst
puj, w rejonach podmiejskich i na terenach zindustrializowa-
nych. Z. Sufin stwierdz, e wyrazem tych przeobrae rodziny
wiejskiej jest zmniejszanie si liczby czonkw rodziny, demo
kratyzacja wadzy w rodzinie i wzrost niezalenoci jej czonkw,
wzrost liczby kobiet zamnych pracujcych zawodowo [poza do
mem Z. T.], przejmowanie niektrych funkcji rodziny przez
rne instytucje opiekucze i wychowawcze 12. Cz rodzin za
mieszkaych na wsi zaczyna si upodabnia pod niektrymi
wzgldami do rodzin miejskich szczeglnie te, ktre nie po
siadaj ziemi lub posiadaj jej niewielk ilo.
Spoeczno miejska wytwarza inny typ rodziny ni wie.
Mae, kilkutysiczne, ustabilizowane spoecznie i zwykle w wa
runkach polskich czciowo rolnicze miasto, ze wzgldu na szereg
podobiestw do wsi kreuje rodzin niewiele odbiegajc od wiej
skich wzorw. W kadym razie zwizek midzy rodzinami jest tu
ju luniejszy, zwizek z szerszym wiatem wyraniejszy; mniej
szy odsetek rodzin jest zwizany ^rolnictwem to znaczy mniej
jest rodzin bardziej tradycyjnych.
Typowo miejskim rodowiskiem^jest miasto liczce powyej
100 tys. mieszkacw. Pod wzgldem\swych cech socjologicznych
jest ono przeciwiestwem tradycyjnego rodowiska wiejskiego.
Mamy tu do czynienia w przeciwiestwie do rolniczej wsi
ze znacznym zrnicowaniem zawodowym ludnoci, a take ze
Z. Sufin, Przemiany wartoci i wzorw spoeczno-kulturowych na tle
procesw urbanizacji, w: S. Nowakowski fred.j, op. cit., s. 251.
specyficznym zrnicowaniem klasowo-warstwowym. Due miasta
umoliwiaj anonimowo yjcych tu liidzi, gdy nie znaj si
oni wszyscy (czy choby w swej wikszoci) nawzajem, a w zwi
zku z tym wielkomiejska spoeczno lokalna nie moe sprawowa
nad nimi kontroli nieformalnej i musi j zastpowa kontrol
formaln, urzdow. Mimo to jednak mieszkacy duego miasta
s mniej skrpowani, maj wikszy zakres wolnoci. Wystpuje
tu przewaga rzeczowych kontaktw midzyludzkich zwiza
nych z zaatwieniem rnych spra\y, z urzdowymi czy subo
wymi kontaktami (stosunki: klient sprzedawca, petent
urzdnik, przeoony podwadny itp.) nad kontaktami osobi
stymi, opartymi na wzajemnej bliszej znajomoci i zayoci.
Dostrzegamy rwnie przewag grup wtrnych, zorganizowanych
(takich na przykad jak personel zakadu pracy) nad tak zwa
nymi grupami pierwotnymi powstaymi spontanicznie (chodzi
o zbiorowo w rodzaju krgu ssiedzkiego). W zwizku z duym
zrnicowaniem spoecznym miasta, ktremu towarzyszy zrni
cowanie subkultury, istnieje tu wiksza tolerancja wobec cudzych
pogldw i sposobw postpowania. '
Cechy duego miasta odzwierciedlaj si w cechach wielko
miejskiej rodziny. Wystpuje w miecie zdecydowana dominacja
rodziny maej nieprodukcyjnej, niezalenej od szerszej sieci
krewnych i oderwanej od warsztatu produkcyjnego. Czonkowie
rodziny s niemal z reguy pracownikami najemnymi rnych za
kadw pracy, zatrudnionymi indywidualnie poza domem. Nie
ktrzy socjologowie twierdz, e w otwartej spoecznoci
wielkomiejskiej mamy do czynienia z rodzin zamknit, wy
izolowan z krgw spoecznych, obdarzon silnym poczuciem in
tymnoci, prywatnoci swych spraw. Maj oni jedynie o tyle
racj, e rodzina wielkomiejska jest najczciej rzeczywicie wy
izolowana ze spontanicznych grup pierwotnych (z ktrych szereg
zreszt jest w miecie w zaniku), natomiast rodzina, ta w znacz
nie wikszej mierze ni rodzina wiejska wie si z grupami
wtrnymi, sztucznie organizowanymi dla osignicia okrelonych
celw, zaspokajania rnych potrzeb (spoecznoci zakadw pra-
cy, organizacje polityczne, spoeczne, kulturalne, przedszkola itp.).
Rodzina miejska staje si coraz mniej instytucjonalna, coraz
| bardziej oparta na przyjani i koleestwie wspmaonkw oraz
221
interakcji ich osobowoci (aczkolwiek nie tylko), egalitarna lub
przynajmniej zmierzajca do egalitaryzmu, do wyemancypo
wana z szerszego systemu pokrewiestwa; rodzina zredukowana
w swoich rozmiarach i funkcjach, z tendencj do zmniejszania
si liczby dzieci, powoli, ale systematycznie dca do laicyzacji.
Ponadto rodzina ta odznacza si postpujc indywidualizacj
postaw swych czonkw, kadzie coraz wikszy nacisk na sprawy
dzieci, wreszcie przejawia pewne, nieznaczne tendencje do osa
bienia spjnoci i stopniowego zacierania si specjalizacji rl
z tytuu pci. Przedstawiony typ miejskiej rodziny polskiej pod
niektrymi wzgldami odzwierciedla raczej tendencje rozwojowe
rodziny ni jej stan aktualny. Naley to bra pod uwag przy
konfrontacji ze statystycznie ujmowanymi cechami poszczegl
nych klasowych i rodowiskowo-regionalnych kategorii aktualnie
wystpujcych rodzin miejskich.
Niemal powszechnym zjawiskiem jest praca zawodowa ko
biet w tym matek poza domem, co wie si z poza-
domowym charakterem zatrudnienia w nowoczesnym miecie
i moliwociami, jakie stwarza wielkomiejski rynek pracy.
W miastach polskich pracuje zawodowo obecnie ok. 70% m
atek.
Bywaj take prby wyrnienia rodzin strefy podmiejskiej
czy zurbanizowanej, czego przykadem moe by syntetyczna
charakterystyka tego typu rodzin dokonana przez J . Turowskie
go w oparciu o kilka polskich monografii i artykuw 13. Ludno
tych stref jest bardziej heterogeniczna pod wzgldem przynale
noci klasowo-warstwowej i zawodowej ni ludno wiejska; std
te wiksze tu zrnicowanie typw rodzin. Znaczna cz specy
fiki tych rodzin wie si z codzienn migracj wahadow miesz
kacw tego rodzaju rejonw. Zdaniem J . Turowskiego, codzien
ne dojazdy do pracy najczciej zlokalizowanej w miecie, do
jazdy do szk, systematyczne kontakty handlowe z miastem,
13 Wykorzystane zostay przez J. Turowskiego nastpujce prace:
R. Pietraszek, Wie robotnicza, Wrocaw .1969; Przeobraenia spoeczne osi
podmiejskiej, Wrocaw 1967; D. Markowska, Przemiany rodziny w rodo
wi sku wiej ski m, Warszawa 1964; J. Sulimski, Procesy urbnizacji w strefie
podmiejskiej Krakowa, Wrocaw 1967. Mowa jest tu o artykule J. Tu
rowskiego, Teoria i ndywidualizacji rodziny..., op. cit.. s. 210-213.
222
korzystanie z usug miejskich wszystko to ma wpyw na ycie
rodzinne. Czciej spotykamy tu rodziny due, gdy istnieje
w nich wiksza potrzeba opieki nad wnukami z uwagi na do
jazdy, codzienn du migracj, wahadow rodzicw. Najstarsze
pokolenie w rodzinie duej prowadzi te nierzadko gospodarstwo
domowe lub nawet rolne, jeli rodzina takowe posiada. Stan ten
wynika z pozarolniczego zaangaowania redniego pokolenia. Spo
tykana tu rodzina dua nie jest rodzin patriarchaln, gdy egzy
stuje ona dla dobra trzonowej rodziny maej i dominuje w niej
na og pokolenie rednie.
Istnieje do oywiona wi w ramach rozproszonej rodziny
duej. Modzie ma tu warunki zdobycia samodzielnoci (jakkol
wiek mniejsze ni w miecie) z uwagi na blisko i wiksz liczeb
no miejskich zakadw pracy oraz szk rnego typu. W rodzi
nach strefy podmiejskiej czciej ni w innych typach rodzin po
jawiaj si zjawiska dysharmonii kulturowej wyraajce si
w rozbienociach wzorw zachowa i systemw wartoci kulty
wowanych przez poszczeglnych czonkw rodziny czy poszcze
glne pokolenia rodziny duej.
VII. Patologia ycia rodzinnego
i
j Patologia ycia rodzinnego jest jedn z kategorii patologii spo
ecznej, ktr uywajc zwrotu A. Podgreckiego mona
'okreli jako negatywn kategori zjawisk spoecznych 1. Chodzi
tu o zjawiska spoeczne ujemnie oceniane przez spoeczestwo ze
wzgldu na sw spoeczn szkodliwo, na sw kolizj z obowi
zujcym kodeksem moralnym czy prawnym.
Trudno jest cile wyznaczy zakres zjawisk patologicznych
w spoeczestwie. S z jednej strony sprawy, co do ktrych nie
ma wtpliwoci, i naley je zaliczy do krgu zjawisk patolo
gicznych (gangi przestpcze, mord, rabunek itp.). Z drugiej za
strony znaczne obszary dziaa i zachowa spoecznych moemy
bez waha i adnych trudnoci zaliczy do niepatologicznej sfery
ycia spoecznego. Niemniej midzy tymi dwiema strefami spo
ecznymi znajduje si swego rodzaju ziemia niczyja, ktr trud
no jednoznacznie zaklasyfikowa do ktrej z wymienionych stref.
W zalenoci od tego, kto dokonuje oceny i z jakich to robi po
zycji wiatopogldowych, ten sam czyn lecy w strefie niczyjej
moe by uznany za patologiczny lub niepatologiczny albo wtpli
wy co do swej patologii zgodnie z przyjt w danej epoce i da
nym spoeczestwie skal wartoci.
W odniesieniu do zjawisk yia rodzinnego przyjmujemy kry
teria wartociowania funkcjonujce w aktualnej polskiej i socja
listycznej rzeczywistoci, zgodne z naszymi programami i celami
spoecznymi.
W naszych analizach przydatne take bdzie pojcie dewiacji.
Okrelamy zachowanie dewiacyjne jako takie, ktre narusza in-
1 A. Podgrecki, Patologia ycia spoecznego, Warszawa 1960, s. 9.
224
stytucjonalne wymogi tzn. wymogi uznane za legalne w spo
ecznym systemie 2. Mimo to zachowania owe nie s uznane za
patologiczne; interpretowane s jako zachowania dziwaczne,
buntownicze, postpowanie nie w porzdku, niegodne po
chway itp. J est to zachowanie nie akceptowane, ale zarazem nie
naley ono do kategorii zjawisk zdecydowanie i ostro potpianych.
Przynajmniej czciowo je si toleruje. Zreszt niektre zachowa
nia dewiacyjne czsto toruj drog nowym wzorom ycia i wsp
ycia bardziej adekwatnym do kolejnych etapw zmieniajcej si
rzeczywistoci spoecznej.
( Zjawisk patologicznych ycia rodzinnego nie mona doszuki
wa si wycznie w tych rodzinach, gdzie nastpi formalny
rozwd. Skrajne nieprzystosowanie maeskie moe take powo
dowa rozkad ycia rodzinnego nie prowadzcy do formalnego
rozwodu nigdy lub przynajmniej duszy okres czasu. Kore
lacja midzy nieprzystosowaniem w maestwie a rozwodem
pisze C. K irkpatrick jest zaburzona przez fakt, e - jeli
chodzi o rozwd istnieje wiele alternatywnych moliwoci jak
umowna separacja lub separacja prawna, odejcie (ktrego z ma
onkw), uniemoliwienie maestwa, morderstwo, samobjstwo
i oglne zniechcenie do ycia 3.
Rodzina w XX wieku znalaza si w obliczu trudnych proble
mw, jakie dawniej nie wystpoway z tak si. Na przykad
zdrady maeskie zdarzay si zapewne od momentu pojawienia
si instytucji maestwa monogamicznego, a take byway w in
nych formach maestwa (np. niewierno on z haremw).
Nigdy jednak nie wystpoway w skali tak masowej i z tak
czstotliwoci jak obecnie. A wiadomo z kolei, e najbardziej
brzemienne w ujemne skutki dla grupy maeskiej, wywoujce
z reguy ostry konflikt, s przyczyny zwizane z naruszeniem
wiernoci maeskiej 4. Oddzielenie rodziny od warsztatu pracy
2 A. K. Cohen, The Study of Social Disorganization and Deviant
Behavior, w: R. K. Merton, L. Broom, L. S. Cottrell (red.), Sociology Today,
New York 1959, s. 462. ' ,
* C. Kirkpatrick, The Family as Process and Institution, New York
1963, s. 577. ; ' " ( ' T
4 J. Suwart, Konfli kt y maeskie w wietle bada socjologicznych,
Problemy rodziny 1967, nr 2, s. 12. 1
15Socjologia rodzi ny... i O OK
zmniejszyo jej spjno wsplna praca ha wasne utrzymanie
zanika, tym samym przestaa jednoczy czonkw rodziny. Za
sada indywidualnego najmu do pracy uatwia odejcie od ro
dziny ktrego ze wspmaonkw. Pracujca kobieta nie musi
by zalena od ma moe utrzymywa si sama. Prawo
i wspczesna obyczajowo dopuszczaj rozpad rodziny w uza
sadnionych wypadkach, przy czym owa tolerancja dotyczy nie
tylko nielicznych wyjtkw, lecz dziesitkw czy setek tysicy
maestw. Wychodzi si bowiem ze susznego zaoenia, e jeli
istnieje jedynie fikcja rodziny czy maestwa prowadzca do
prawdziwego pieka na"co dzie dla wspmaonkw i ich
dzieci, to najlepszym wyjciem z sytuacji jest pooenie kresu tej
fikcji. Nasiliy si wic wewntrz rodziny tendencje odrodkowe
oraz zwikszyy si obiektywne moliwoci rozpadu rodziny. Nie
mona pomija rwnie faktu, e wspczesne rodziny przechodz
do intensywne przeobraenia wynikajce z szybkich przemian
makrospoecznych i spoeczestw globalnych. Od czasu drugiej
wojny wiatowej stwierdza radykalnie Chombart de Lauwe
a zwaszcza od lat szedziesitych, rozdzia midzy przeytkami
tradycyjnej rodziny a przeobraeniami innych instytucji zazna
czy si szczeglnie wyranie. Postpujce uwiadomienie sobie
sprzecznoci wywoao odrzucenie dawnych systemw wyobrae
i przestarzaych wartoci, bez jednoczesnego wytworzenia no
wych. Wynika std niepokj i zamieszanie... 8. Nowe wartoci
i dobra, jakie oferuje czonkom rodziny wiek XX, indywiduali
zuj ich postawy i denia. Niejednokrotnie wartoci rodzinne
przestaj by wartociami cakowicie nadrzdnymi w stosunku
do wartoci i de osobistych, w czym niektrzy dopatruj si
za, egoizmu, s nawet skonni zauway tu elementy patologii*
Niewtpliwie tak sprawy interpretowa nie mona. J eli nawet
s P. I I Chombart de Lauwe, Rodzina i sprzecznoci cywilizacji przemy
sowej, Kwartalnik Pedagogiczny 1971, nr 4, s. 12.
D. Mace i V. Mace stwierdzaj pesymistycznie, e w czasach wsp
czesnych dom rodzinny sta si w wielu wypadkach miejscem, gdzie czon
kowie rodziny powracaj dla swoich .osobistych indywidualnych celw,
by je,, odpoczywa i spa (D. Mace, V. Mace, Marriage: East and West,
New York 1960, s. 57). J. Sirjamaki piszc o rodzinie amerykaskiej trak
tuje tak sytuacj jako skrajn, dotyczc pewnego typu rodzin. The
American Family in the Twent ieth Century, Cambridge 1964, s. 51.
indywidualizacja postaw i de powoduje u czci rodzin wiksze
rozlunienie kohezji rodziny a niekiedy nawet w skrajnych
przypadkach zjawisko dezorganizacji - nie trzeba owej indywi
dualizacji uznawa za zjawisko patologiczne. Prawo, jednostki do
rozwoju, korzystania z dbr kulturalnych, wyraania swej osobo
woci w dziaalnoci spoecznej, jej prawo do osobistego szcz
cia s to sprawy niekwestionowalne, szczeglnie w ustroju
socjalistycznym. J eli wzrost indywidualnych aspiracji nie jest
przejciowo akceptowany w grupie rodzinnej, moe by oczy
wicie rdem wewntrznych tar. Aktualnie wzrost wymienio
nych aspiracji naley uzna za zjawisko dewiacyjne, przeciwsta
wiajce si co prawda tradycyjnym wzorom ycia rodzinnego, ale
nie niweczce tego ycia, prowadzce raczej ku nowym formom
jego organizacji, w ramach ktrej dojdzie do rozsdnej rwno
wagi midzy wzrastajcymi wymaganiami jednostki a interesami
bardzo wanej i potrzebnej grupy spoecznej, jak jest rodzina.
Nastpi wreszcie prawdopodobnie akceptacja wikszych praw jed
nostki w granicach, ktre zapewni rodzinie waciwe warunki
istnienia. Wzrastaj i nadal zapewne wzrasta bd take wy-
magania jednostek co do warunkw ycia i wspycia, jakie po
winna im zapewni rodzina.
Do rzdu zjawisk dewiacyjnych mona zaliczy rwnie szereg
innych napi we wspczesnej rodzinie, ktre pojawiaj si na
tle wielu innych jeszcze rozbienoci zachodzcych midzy po
szczeglnymi wzorami oraz. poszczeglnymi .wiadomociowymi
modelami czonkw rodziny w wypadku, gdy jedni z nich
uznaj wzory i modele rodzinne bardziej tradycyjne, inni za
hoduj nowoczesnym, bdcym pochodn wspczesnych prze
obrae spoecznych. Mamy tu do czynienia z dewiacj pozy
tywn, torujc drog rodzinie nowego typu. Niewtpliwie owe
konflikty dewiacyjne przekraczaj granice odpornoci niektrych
mniej ustabilizowanych rodzin, ktre w zwizku z tym popadaj
w stan skrajnej dezorganizacji, rozkadu czy zupenego nawet
rozpadu. W tym punkcie dewiacja zaczyna przeradza si w pa
tologi.,; : -
| Podstawowe formy patologii ycia rodzinnego to: dezorgani-
I
zacja wyraajca si w rozkadzie lub rozpadzie rodziny.
Dezorganizacj naley rozumie wedug Thomasa i Zna-
r
227
niecki ego jako zmniejszanie si wpywu istniejcych spo
ecznych norm zachowania na poszczeglnych czonkw grupy 7J
W wypadku ycia rodzinnego role wewntrzrodzinne s ignoro
wane, obowizujce reguy egzystencji czy wspegzystencji ro
dzinnej systematycznie amane. System zachowa rodzinnych
ulega wic rozchwianiu, zachowania staj si coraz bardziej roz
biene z treci spoecznych regulatorw kierujcych yciem ro
dzinnym. Rodzina napotyka na trudnoci w wykonywaniu swoich
funkcji. ' - i
Dezorganizacja pociga za sob istotne, ujemne skutki spo
eczne. W wypadku dezorganizacji obserwujemy rozkad stosun
kw i zwizkw midzy ludmi. rodki spoecznej kontroli prze
staj dziaa. Grupy i jednostki wyamuj si spod istniejcych
praw i norm. Rozpadaj si grupy, le funkcjonuj instytucje,
dezaktualizuj si istniejce role spoeczne. Obserwuje si dez
integracj spoeczn oraz rozpad wzorw osobowych. Rozpadaj
si wic plany yciowe, nikn dotychczasowe zainteresowania,
zmienia si tre poczu moralnych, ginie intelektualna podstawa
refleksji kontrolujcej emocje 8. Wszystko to, o czym pisze Cza-
pw, mona odnie do zdezorganizowanej rodziny.
Dezorganizacja okrelonej rodziny poprzedzona jest zazwyczaj
okresem napi i konfliktw. Wedug J . Szczepaskiego konflikt
jest starciem wywoanym rozbienociami postaw, celw, sposo
bw dziaania wobec konkretnego przedmiotu czy sytuacji. W kon
flikcie jedna stron dy do podporzdkowania sobie czy narzu
cenia drugiej stronie wasnych postaw czy sposobw dziaania,
K onflikt moe take dotyczy denia do zrealizowania wasnych
interesw przez wyeliminowanie czy podporzdkowanie sobie d
e partnera 9. Podstaw konfliktu bywaj czsto rozbienoci
midzy wspmaonkami wynikajce ze scharakteryzowanych ju
powyej oglnospoecznych przesanek. W gr' tu mog wchodzi
rwnie rnice kulturowe wynikajce z uprzedniej przynalenoci
do zupenie rnych grup spoecznych (np. narodowociowych)
lub te wice si z wikszymi rozbienociami w zakresie po
ziomu wyksztacenia. Rnice kulturowe nie determinuj jednak
konfliktw (o czym wspomnielimy ju w rozdziale IV), niemniej
w pewnych; warunkach i sytuacjach mog im sprzyja.
Nie mona pomin rwnie psychologicznego podoa wielu
konfliktw maeskich: trudny charakter jednego ze wsp
maonkw lub obojga, nerwowo, choroba psychiczna, alkoho
lizm, niezaradno w sprawach rodzinnych to wszystko moe
, by zarzewiem konfliktw. Wzi te trzeba pod uwag moli
wo wystpienia biopsychicznych powodw, wrd ktrych naj
istotniejsz rol odgrywa bdzie niedobr seksualny lub okre
sowa czy trwaa impotencja pciowa.
Nie kady konflikt mona traktowa jako wstp do powaniej
szych zaburze rodzinnych. J ak stwierdza J . Suwart z bada
wynika, e nieporozumienia s na og staym zjawiskiem towa
rzyszcym maestwom [...] Blisko poowa maestw przeywa
przynajmniej okresowo stan konfliktu antagonistycznego...10. Do
piero konflikty trwae i nierozadowane przeradzajce si w per
manentne dugotrwae napicie w rodzinie mog prowadzi z cza
sem do bardziej powanych skutkw'' znajdujcych swj wyraz
w dezorganizacji rodziny. Rozkad rodziny jest zazwyczaj etapem
poprzedzajcym jej rozpad, jakkolwiek proces dezorganizacji
moe zatrzyma si niejednokrotnie na etapie rozkadu. Mamy
wwczas do czynienia z niewypenianiem podstawowych obowiz
kw rodzinnych i maeskich przynajmniej przez jednego ze
wspmaonkw (lub oboje). Temu stanowi zazwyczaj towarzy
sz zdrady maeskie wspwystpujce z cakowitym lub nie
mal cakowitym zaniechaniem seksualnego poycia maeskiego.
Nierzadko te wspmaonkowie (a przynajmniej jedno z nich)
maj staych partnerw poza maestwem. Wi maeska ule
ga niemal cakowitemu rozlunieniu. Czynnikami utrzymujcymi
resztki wsplnoty rodzinnej s w tego rodzaju wypadkach: dom
rodzinny wsplnie zamieszkiwany, elementy lub choby resztki
elementw wsplnoty majtkowej i gospodarczej oraz dzieci.
7 W. I. Thomas, F. Znaniecki, The Polisi Peasant in Europe and
America, New York 1958, s. 1128. , ^
8 Cz. Czapw, Modzie a przestpstwo, Warszawa 1962, cz. I, s
* J. Szczepaski, Elementarne pojcia..., op. cit., s. 324.
Rozkad rodziny moe (ale nie musi) doprowadzi do rozpadu,
.rozbicia rodziny, ktre wystpuje w kilku rnych formach. Roz
pad rodziny mno by spowodowany niezalegalizowanym odej
10 J. Suwart, op. cit., s. 13.
229
ciem jednego ze wspmaonkw, ktrego nie sankcjonuje for
malny rozwd. Prawodawstwa niektrych krajw dopuszczaj
tzw. separacj maesk, sankcjonujc brak wsplnoty ma
eskiej i poycia maeskiego zachowujc formalne istnienie
maestwa de jure nie rozwiedzionego mimo braku jego faktycz
nego funkcjonowania. Kresem istnienia konkretnej rodziny jest
rwnie rozwd. Socjologowie wyrniaj form, dezorganizacji
rodziny bdcej rezultatem mierci jednego ze wspmaonkw,
Pojawienie si wwczas rodziny niepenej na miejsce penej nie
jest, oczywicie, rezultatem patologicznych procesw spoecznych
wewntrz rodziny, jakkolwiek prowadzi do nienormalnej, ponie
kd spatologizowanej formy ycia rodzinnego. Wynika std wnio
sek, e liczba rozwodw nie jest dokadnym i jedynym wskani
kiem nasilenia dezorganizacji i rozpadu rodzin. Statystyka roz
wodw podkrela E. Rosset nie obejmuje wszystkich
przypadkw rozpadu maestwa. Wchodz jedynie do niej te
przypadki, w ktrych doszo do prawomocnego sdowego orze-:
czenia o rozwizaniu maestwa. J est to wic statystyka prawnie
rozwizanych maestw 11.
W oparciu o literatur socjologiczn mona poda nastpujce
zasadnicze przyczyny dezorganizacji rodziny i rozwodw we
wspczesnych spoeczestwach:
1) postpujce procesy industrializacji i urbanizacji oraz wy
nikajce std liczne spoeczne skutki12;
2) oderwanie warsztatu pracy od rodziny i podejmowanie
przez kobiety pracy poza domem (skutek industrializacj i);
3) rozwj spoecznoci miejskiej szczeglnie za rodowisk
wielkomiejskich sprzyjajcych anonimowoci jednostek i rodziny
(skutek industrializacji i urbanizacji);
4) wzrost wszelkich rodzajw ruchliwoci spoecznej (skutki
11 E. Rosset, Dezintegracja maestw a rozwody, Kultura i Spo
eczestwo 1964, nr 3, s. 71.
11 A. G. Charczew, Brak i siemja..,, op. cit., s. 232. Na Zwizki midzy
nasileniem si zjawiska rozkadu i rozpadu rodzin a postpami industria
lizacji wskazuje wielu socjologw amerykaskich, zachodnioeuropejskich,
a take inny radziecki socjolog N. J. Soowjow (zb. N. J: JSoowjcw, Ro'.
wod, jego faktory, priczyny, powody. Problemy byta, braka i siemji, Wilno
1970). \
r m
industrializacji, a w krajach socjalistycznych rwnie prze
obrae ustrojowych);
5) zmniejszanie si liczby dzieci w rodzinie ( porednio skutki
industrializacji i urbanizacji oraz postpw wiedzy i owiaty);
6) rozwj usug zastpujcych rodzin w wiadczeniach na
rzecz jednostki;
7) zmniejszanie si znaczenia niektrych funkcji rodziny;
8) wygasanie starych tradycji obyczajowych poczone z libe
ralizacj postaw wobec rozwodu; '
9) zdrady maeskie i podejrzenia o zdrady (liczba zdrad
maeskich wzrasta w spoeczestwach przemysowych);
10) alkoholizm i narkomania;
11) rozczarowanie w maestwie niespenienie oczekiwa
wspmaonka, niezgodno charakterw czy uporczywa niezgod
no koncepcji ycia rodzinnego oraz pogldw oglnych;
12) dezorganizacja w zakresie pracy (np. brak staych rde
utrzymania zjawisko czciej wystpujce w krajach kapitali
stycznych); ; :
13) choroba jednego z maonkw (choroby psychosomatycz
ne, nerwice, psychozy i charakteropatie).
Czstotliwo wystpowania poszczeglnych przyczyn dezorga
nizacji rodziny i rozwodw nie jest we wszystkich krajach jedna
kowa. Dla przykadu jak podaje Charczew w ZSRR od
setek rozwodw z powodu zdrad maeskich i opuszczenia ro
dziny przez jednego ze wspmaonkw jest trzykrotnie mniejszy
ni w Stanach Zjednoczonych.
Przy podsumowaniu przyczyn rozwodw dostrzegamy wyra
nie, e nieunikniony i korzystny dla ludzkoci proces uprzemy
sowienia powoduje jako jeden z ubocznych niezamierzonych
skutkw zjawiska wchodzce w zakres patologii ycia rodzinnego.
W wielu wypadkach zreszt nie tyle je powoduje, ile uatwia ich
wystpowanie i potguje je.
Wystpuje waciwie pewna gradacja Wymienionych przyczyn;
Istniej z jednej strony przyczyny oglniejsze i zarazem po
rednie, majce Wpyw na patologiczne zjawiska ycia rodzinnego
poprzez oddziaywanie na przyczyny bezporednie. Z drugiej za
strony moemy wyodrbni przyczyny bezporednie bez adnego
ju porednictwa wpywajce na ycie rodzinne. Do pierwszej
231
grupy przyczyn zaliczamy industrializacj i urbanizacj oraz
wzrost ruchliwoci spoecznej. W grupie drugiej znajduj si po
zostae przyczyny. ; ' , y..
Same zreszt przyczyny porednie, ,,wyzwalajce lub wzmac
niajce dalsze zjawiska i procesy patologizujce ycie rodzinne
mocno si zazbiaj.?I ndustrializacja powoduje urbanizacj, indu
strializacja i urbanizacja potguj ogromnie ruchliwo prze
strzenn,? a take w pewnej mierze pionow t ostatni szcze
glnie w krajach socjalistycznych. Oddzielenie instytucji pracy
od grup rodzinnych staje si coraz powszechniejsze, wzrasta licz
ba i wielko miejskich anonimowych,zbiorowoci ludzkich,| kt
rych rozwj podobnie jak potrzeby przemysu potguje
ruchliwo spoeczn, rozrywajc wiele spord tradycyjnych
wizi spoecznych podtrzymujcych ustabilizowane zachowania
w tym rwnie tradycyjne, nie dewiacyjne zachowania rodzinne.
W ich miejsce pojawia si dewiacja.!
Nietrudno jest zauway wpyw trzech wymienionych po
wyej czynnikw na czynniki pozostae. Prostym ich nastpstwem
jest wzrost spoecznych usug odciajcych rodzin w jej obo
wizkach. Przeobraenia rodowiskowo-kulturowe, warunki no
woczesnego ycia w miecie i nowoczesnej pracy, techniczne rod
ki zapobiegania ciy wszystko to wpywa na ograniczenie
liczby dzieci w rodzinie, co z kolei w sposb istotny przyczynia
si do zmniejszenia obowizkw wobec rodziny i odpowiedzialno
ci rodzicielskiej wspmaonkw. Mczyni i kobiety w tych
warunkach atwiej mog porzuci rodzin. J ak wiadomo, kobiety
w spoeczestwach przemysowych mog zajmowa coraz wysze
stanowiska zwikszajce tym samym ekonomiczne podstawy swej
niezalenoci.
| Nowe warunki ycia spoecznego stymulujce dewiacyjne za
chowania rodzinne powoduj zmiany w tradycjach obyczajowych
a take w tradycyjnych zasadach prawnych. Modernizuj wzory
zachowania, normy i system uznawanych wartoci w ten sposb,
e toleruje si takie zachowania, ktre z punktu widzenia tra
dycyjnej obyczajowoci byyby-uznawane za dewiacyjne czy na
wet patologiczne. .Pojawiajcy si w trakcie tego pozytywnego
procesu konflikt w zakresie wzorw kultury moe u niektrych
jednostek powodowa przejciow relatywizacj moraln i oby-
czaj ow majc swe ujemne konsekwencje rwnie w yciu ro
dzinnym.-.. ,
Anonimowo i ruchliwo spoeczna sprzyja zdradom mae
skim, ktre z kolei przyczyniaj si w znacznym stopniu do de
zorganizacji rodziny. Nasila si alkoholizm, zwaszcza na Zacho
dzie rozprzestrzenia si narkomania oraz wzrasta liczba ludzi
z zaburzeniami psychicznymi a wic zjawiska majce ujemny
wpyw na ycie rodzinne 13.
Nic te dziwnego, e statystyki wykazuj wzrost rozwodw
wyraony w liczbach wzgldnych. E. Rosset podaje, opierajc si
na rdach, amerykaskich, e na 100 maestw zawartych
w 1880 r. przypadao w Stanach Zjednoczonych tylko 5,7 rozwo
dw, a w r. 1959 a 26,44 u . Znaczy to, e w Stanach Zjedno
czonych u progu lat szedziesitych na cztery zawarte mae
stwa przypadao wicej ni jedno maestwo rozwiedzione.
Wzrost liczby rozwodw da si zaobserwowa rwnie w innych
krajach, w tym take i w Polsce, z tym, e zjawisko to
wystpio w znacznie mniejszych rozmiarach. Liczba rozwodw
na 1000 mieszkacw wynosia 0,44 w 1950 r. oraz 0,6 w 1962 r.
Przecitna rozwodw na 1000 mieszkacw w dwch najwik
szych miastach polskich przedstawiaa si w 1962 r. nastpujco:
dla Warszawy 2,29, a dla odzi 1,48 1S. Wedug F. J akub
czaka w pocztkach lat szedziesitych rozwody na wsi wyst
poway 6 - 7-krotnie rzadziej ni w miecie16. Warunki ycia
miejskiego jak std wida - sprzyjaj rozwodom, podobnie
jak industrializacja okrelonych rejonw. W miar postpu pro
cesw industrializacji i urbanizacji w Polsce wzrastao te na
13B. A. Gruszyn podkrela, e w czasach wspczesnych do zwikszenia
liczby rozwodw przyczynia si rwnie lekkomylne odnoszenie si do
maestwa i rodziny wielu modych ludzi wynikajce z braku przygoto
wania d.o praktycznego ycia w tym take yci rodzinnego. Winna jest
tu, jego zdaniem, le wychowujca w tym wanie zakresie wspczesna
szkoa i rodzina pochodzenia B. A. Gruszyn, S uSz aj et s j a di el o o roz wodi e,
Moodaja Gwardj 1964, nr 6 i nr 7.
, 14 E. Rosset, op. cit., s. 81.
15Dane statystyczne dotyczce rozwodw w Polsce zaczerpnite s
-z pracy: K. Precawski, Mi ast o i c z owi e k, Warszawa 1966, s. 118.
i 16F. J akubczak, Ks z t a t o wa n i e si i n t e g r a c y j n o - e k s p r e s y j n e j f unkcj i
rodziny wi e j s k i e j , Roczniki Socjologii Wsi 1964, nr 2, s. 86.
233
silenie rozwodw. Wedug bardziej systematycznych danych
przytoczonych przez B. obodzisk i przez May Rocznik Sta
tystyczny z 1973 r. nasilenie rozwodw mona scharakteryzowa
porwnawczo 17.
Rozwody na 10 000 mieszkacw
Rok ogem miasto wie
1950 4,4 8,8 1,6
1960 5,0 8, 8 1,5
1968 9,1 15,2 2,7
1972 11, 6 . 18,3 4,1
Wspomniana autorka podaje te, e wskanik rozwodw
wzrs szczeglnie w duych miastach. Przykadowo wynosi on
w r. 1968 dla Warszawy 30,4. W sumie jednak rozwody s w Pol
sce zjawiskiem rzadszym ni w wielu innych krajach. Wedug
danych przytoczonych przez B. obodzisk w 1966 r. wskanik
na 1000 mieszkacw wynosi w Austrii 1,19, w Bugarii, 1,0,
w Czechosowacji 1,42, w J ugosawii 1,12, w Nor
wegii 0,77, w Szwecji 1,32, w Danii 1,40, we Francji
(w 1965 r.) - 0,71, w Anglii i Walii (1965 r.) 0,78,
w ZSRR 2, 8 (1966 r.), w USA (1966 r.) 2,52. W Polsce
analogiczny wskanik wynosi w 1966 r. tylko 0,77 18. W cigu
13 lat (1950 - 1962) wskanik rozwodw w Polsce wzrs jednak
jak podaje E. Rosset, o 36,4% a wic wedug jego opinii w ta
kiej mierze, w jakiej mniej wicej wzrosa ludno miejska, ktra
jest bardziej skonna do formalnego przeprowadzania rozwodw.
Zreszt dezorganizacja rodziny jest na og czciej spotykana
w miecie.
Naley zaoy, e wskanik rozwodw jest niszy od hipote
tycznego wskanika rodzin, ktre ulegy rozpadowi a to z po
wodw, o ktrych bya ju mowa. Wedug relacji P. Loesei z ba
da przeprowadzonych na terenie Budapesztu wynika, e fak
17 B. obodziska, Modo..., op. cit., s. 18.
18 Ibidem, s. 18 - 19.
234
tycznie jest ptora raza wicej osb, u ktrych nastpi rozkad
poycia maeskiego, ni osb prawnie zarejestrowanych jako
rozwiedzione 19.
W czasach wspczesnych pojawiy si niewtpliwie wewntrz
rodziny zwikszone tendencje odrodkowe oraz zwikszyy si
obiektywne moliwoci rozpadu rodziny. Czy jednak mamy wy
starczajce powody do przypuszcze, e rodzina przeywa rzeczy
wisty kryzys w wiecie wspczesnym? Wydaje si, e podstaw
po temu nie mamy.
Po pierwsze, interpretujc do nagy wzrost liczby rozwodw
musimy wzi pod uwag, e jest on midzy innymi w znapznej
mierze wynikiem ewolucji prawa i obyczajw. Prawa i obyczaje
stay si bardziej liberalne i gdyby ten liberalizm mia miejsce
w wieku XIX czy nawet XVIII, liczba rodzin wwczas rozbitych
byaby z pewnoci duo wiksza i tym samym majcy miejsce
w wieku XX wzrost liczby rozwodw byby mniejszy.
Po drugie, mocniej dziaajcy w przeszoci przymus ekono
miczny podtrzymywa formalnie istnienie wielu rodzin cakowi
cie de facto zdezorganizowanych i wysoce konfliktowych. Dzia
anie tego przymusu jak wiadomo zmalao i obecnie jawnie
rozpada si wiele takich rodzin, ktre w warunkach przeszoci,
mimo wyranego rozkadu, rozwie si nie mogy.
Po trzecie, kryzysy niektrych nieudanych rodzin nie wiadcz
' /" . 1
o kryzysie rodziny w ogle. Najlepszym dowodem na poparcie
niniejszej tezy jest statystycznie udowodniony fakt, e znakomita
wikszo rozwiedzionych osb zakada now rodzin. Dla przy
kadu warto sign po dane przytoczone przez A. Podgreckie-
go, e wedle szacunku statystycznego w Stanach Zjednoczonych
okoo % wszystkich rozwiedzionych kobiet i okoo % wszystkich
rozwiedzionych mczyzn zawiera zwizek maeski poftownie,
zazwyczaj w cigu 5 lat, przecitny okres poprzedzajcy zawarcie
ponownego zwizku maeskiego po rozwodzie wynosi 2,7 ro
ku 20.
Po czwarte, statystyki wykazuj wzrost liczby ludzi yjcych
w zwizkach maeskich w okresie po drugiej wojnie wiato-
19 P. LoesSi, 'Badania nad rozkadem maestwa, Problemy Rodziny
1961, nr 1, s. 38.
* A. Podgrecki, op. cit., s. 234.
235
wej. Ch. P. Loomis i J . A. Beegle podaj, e liczba maestw
wzrosa w Stanach Zjednoczonych (a wic w kraju o duej licz
bie rozwodw) od roku 1940 do roku 1950 o 19% (o 6,1 miliona
maestw) 21. A. Koskowska w oparciu o wiarogodne rdo
stwierdza, e w Polsce .w roku 1931 proporcja onatych mczyzn
w wieku powyej lat 15 wynosia 59,9%, za proporcja zamnych
kobiet w tym wieku okoo 53,9% [...]. W roku 1960 proporcje te
byy w obu wypadkach znacznie, wysze i wynosiy odpowiednio
okoo 74% dla mczyzn i 63,5% dla kobiet 22. Wynika std, e
odsetek zawierajcych maestwo jest craz wyszy.
Po pite wreszcie, logiczna analiza sytuacji jednostek i rodzi
ny w spoeczestwach przemysowych wykazuje niezbdno,
a raczej wrcz konieczno istnienia rodziny w wiecie wsp
czesnym. Niektre funkcje rodziny nie mog by obecnie ani
w najbliszej przyszoci cakowicie przejte przez inne instytu
cje (np. funkcja wychowawcza). S- te funkcje rodziny, ktre
zyskuj bardzo na znaczeniu (np. funkcja emocjonalna). Poza
tym spoeczestwa nie wytworzyy dotychczas lepszej instytucji
sucej celom prokreacji ni rodzina.
J eli mona by mwi o kryzysie, to jedynie o kryzysie ro
dziny patriarchalnej i pozostaoci patriarchalnych w rodzinie
wspczesnej. Zmienia si ukad rl spoecznych w rodzinie, zmie
niaj si pozycje wadzy. W trakcie tych dynamicznych przesu
ni w rodzinie zdarzaj si wstrzsy niektre rodziny ich
nie wytrzymuj i rozpadaj si. I nne jednak potrafi przetrwa
zmiany i ugruntowuj stopniowo sw egzystencj na nowychiza-
sadach.
Rodzina przeywa wic obecnie pewien stan dezorganizacji
i preorientacji, ale nie jest to dezorganizacja rozkadu i upadku,
lecz dezorganizacja wzrostu prowadzca do nowych zasad
wspycia rodzinnego. >
21 Ch. P. Loomis, J. A. Beegle, Rural Sociology, New York 1957, s. 78.
22 A. Koskowska, Rodzina w Polsce Ludowej, op. cit., s. 539.
; Zakoczenie
Poznamcze i praktyczne znaczenie
bada nad rodzin '
Rodzina naley do struktur spoecznych, ktrych naukowa
analiza daje jednoczenie istotne korzyci poznawcze i praktyczne.
Mimo swych maych rozmiarw jest bowiem skomplikowan gru
p spoeczn o zdumiewajcej wrcz rnorodnoci rozgrywajcych
si wewntrz niej procesw. Zrozumienie mechanizmu funkcjo
nowania wszystkich zoonych elementw rodziny przyczynia si
niewtpliwie do rozwoju teorii maych grup spoecznych. Anali
za zwizkw oraz interakcji rodziny z jej zewntrznym otocze
niem spoecznym i caym spoeczestwem w skali makro przy-,
czyni si z jednej strony do poznania zasad funkcjonowania
zrnicowanej mikrostruktury spoecznej, w ramach ktrej sama
rodzina zajmuje najwaniejsze miejsce, a z drugiej umoliwia po
znanie dynamicznych sprze obu struktur (mikro-- i makro-
struktury). Rodzin te moha posuy si jako wziernikiem,
umoliwiajcym dostrzeenie istotnych elementw kultury da
nego; spoeczestwa oraz elementw subkultury okrelonej klasy
czy warstwy spoecznej, do ktrej dany typ rodziny naley.
Uzyskane dane o wewntrzrodzinnych procesach i prawido
wociach mog i powinny by wykorzystywane w poradnictwie
majeskim, rodzinnym i wychowawczym, a take naleaoby je
bra pod uwag w trakcie precyzowania zasad polityki spoecznej
w stosunku do rodziny. Dane o miejscu i funkcjonowaniu, inter
akcjach rodziny w skali mikro- i makrospoecznej powinny by
take uwzgldniane w polityce pastwowej i regionalnej odno
szcej si do rodziny. Uzyskiwane poprzez analiz rodziny dane
kulturze spoeczestwa i-rnych wystpujcych w nim sub
kulturach mog przyczyni si do dalszego usprawnienia polityki
kulturalnej. , '
Na potwierdzenie tezy, e poznawczy dorobek socjologii ro
dziny posiada a w kadym razie moe posiada istotne prak
tyczne znaczenie, mona przytoczy szereg dowodw i argumen
tw. Rodzina jest grup spoeczn o ogromnym znaczeniu prak-
tyczno-yciowym zarwno dla jednostki jak i dla spoeczestwa.
Zaspokaja szereg wanych potrzeb yciowych jednostki, a jej
zaiania w zakresie rodzenia i socjalizacji modego pokolenia s
podstaw istnienia i waciwego funkcjonowania spoeczestwa.
Ze stwierdzonego w badaniach empirycznych faktu, e obecnie
rodziny polskie przechodz istotne przeobraenia wewntrzne
i zewntrzne, natrafiajc przy tym na liczne trudnoci, wynika
w sposb jednoznaczny wniosek praktyczny niezmiernej wagi, e
przeobraenia te nie powinny przebiega wycznie w ramach
procesw ywioowych. Niezbdn rzecz byoby jeszcze wyra
niejsze sprecyzowanie zasad polityki pastwa wobec tej najmniej
szej komrki ycia spoecznego. I to polityki, ktra wykraczajc
poza kreowanie aktw ustawodawczych, ingerowaaby doranie
i. elastycznie w procesy interakcji ycia rodzinnego z szerszymi
rodowiskami i strukturami, a jednoczenie takiej, ktra oddzia
ywaaby na zewntrzne warunki ycia rodzinnego. W wietle
uzyskanych ju wynikw bada nie ulega take wtpliwoci, e
wspomniana polityka prorodzinna powinna w jeszcze wikszej
mierze ni dotychczas znale odzwierciedlenie w dziaalnoci
wadz terenowych i zakadw pracy.
Z drugiej strony jest rzecz oczywist, e polityka rodzinna
powinna odpowiada wszelkim zasadom delikatnoci i taktu, nie
narusza prywatnoci oraz intymnoci ycia rodzinnego.
Aktualne badania socjologiczne wykazuj bezwzgldn ko
nieczno polepszenia sytuacji rodzinnej i w ogle yciowej kobiet
pracujcych. Zebrane i przeanalizowane statystycznie dane oraz
jakociowe analizy warunkw ycia kobiety pracujcej w rodzi
nie i w zakadzie pracy Wykazuj w caej rozcigoci jej trudn
sytuacj, rzutujc z kolei ujemnie na funkcje wypeniane przez
rodzin oraz na atmosfer w niej panujc. Socjologiczne roze
znanie w sytuacji rodzinnej przewaajcej .liczby rodzin nasuwa
myl o koniecznoci rozwoju instytucji kooperujcych z rodzin
i odciajcych j czciowo w zakresie penienia szeregu funkcji
i czynnoci pochaniajcych wiele czasu.
m . 1
Badania socjologiczne wskazuj rwnie na niezbdno
uwzgldnienia w praktycznych ocenach i poczynaniach
w znacznie wikszej ni dotychczas mierze wpywu ycia
rodzinnego na wydajno i przydatno jednostki w miejscu pra
cy; moe to mie istotne ekonomiczne i spoeczne znaczenie.
Nagromadzona wiedza socjologiczna moe usprawni funkcjo
nowanie poradni rodzinnych i maeskich, ktrych liczba po
winna wydatnie wzrosn. Aby poradnie tego typu mogy dziaa
prawidowo, potrzebna jest konkretna, szczegowa wiedza o po
szczeglnych typach wspczesnych rodzin polskich o ich
strukturze, funkcjonowaniu oraz rodzinnej ideologii, o wewntrz
nych trudnociach tych rodzin oraz o ich przyczynach. .Usyste
matyzowana wiedza tego typu zostaa ju w znacznej mierze
nagromadzona i moe suy jako naukowa podstawa praktycznej
dziaalnoci szerszej sieci poradni. Nie wynika std bynajmniej,
i nie ma potrzeby dalszego gromadzenia wiedzy o rodzinie oraz
rzdzcych ni prawidowociach spoecznych i psychospoecz
nych.
Bibliografia
Adaraska-Zawistowicz K., Syst emy krewniacze na Sowiaszczynie w ich his
t oryczno-spoecznym uwarunkowaniu, WroclawWarszawaKrakw
Gdask 1971.
Adamski F., Hutnik i jego rodzina, Katowice 1966. ' , '
Adamski F.,. Modele ma est wa i rodziny a kultura masowa, Warszawa
1970.
Baaguszkin E. G., Mietodoogiczeskije problemy issledowanij siemji Wo- ;
prosy Fiosofii 1963, nr 7.
Blood R. O., Walfe D. M., Husbands and Wives, Glencoe 1957.
Burgess E. W., Locke H. J., The Family from Institution to Companionship,
New York 1964. _
Charczew A. G., Brak i siemja w SSSR, Moskwa 1964.
Chombart de Lauwe P. H., La vi e quotidienne des familles ouvrires,
Paris 1956.
Chombart de Lauwe. P. H., Rodzina, wychowanie i sprzecznoci cywilizacji
przemys owej, Kwartalnik Pedagogiczny 1971, nr 4.
hristensen H. T. (red.), Handbook of Marriage and the Family, Chicago
1964. ' 1
wiakowski M., Probl emy spoeczne wolnego czasu, Warszawa 1967.
Dobrowolska D., Przeobraenia spoeczne wsi podmiejskiej, ' Wrocaw
1968. !
Dodziuk-Lityska A., Markowska D., Rodzina w miastach polskich,: Wro
cawWarszawaKrakw 1971.
Engels F., Pooenie klasy robotniczej w Anglii na podstawie wasnych
obserwacji i autentycznych rde, w: K. Marks, F. Engels, O wycho
waniu, WrocawWarszawaKrakw 1965.
Engels F., Pochodzenie rodziny, wasnoci prywat nej i pastwa, Warszawa
1969.
Farber B., Family Organization and^ Interaction, San Francisco 1964,
Farber B. (red.), Kinship and Family Organization] New^York 1966.
Francew G .P., Metodologiczne problemy bada socjologicznych-,-w: Socj or-
logia to ZSRR, Warszawa 1966.
Glueck S., Glueck TL, Family, Environment and, Delinquency, London 1962.
<0Af\
TGoode W. J. The Family, Prentice Hall 1964.
Goode W. J., World Revolution and Family Patterns, Glencoe 1963.
Hare P., Borgatta E. F., Bales R. F., Small Groups, New York 1955.
Izdebska H., Przygotowanie do ycia w rodzinie, Warszawa 1972.
Jurkiewicz N.G., Sowietskaja siemja. Funkcji i usowija stabilnosti, Misk 1970.
Kenkel F. W., The Family in Perspective, New York 1966. - ;
Kirkpatrick C., The Family as Process and Institution, New York 1964.
Koskowska A., Rodzina jako czynnik transmisji i twrczoci kulturalnej,
Kwartalnik Pedagogiczny 1971, nr 4.
Koskowska A., Wzory i modele w socjologicznych badaniach rodziny,
Studia Socjologiczne 1962, nr 2.
Komorovsky M., Blue-Collar Marriage, 1964.
Kooy A. G., Keuls M., Enforced Marriage in the Netherlands, Waheningen
1967.
obodziska B., Maestwo w miecie, Warszawa 1970.
obodziska B., Manowce maestwa i rodziny, Warszawa 1963.
obodziska B., Modo, mio, maestwo, Warszawa 1971.
Malewska H., Kulturowe i psychospoeczne determinanty ycia seksualne
go, Warszawa 1972.
Markowska D., Rodzina w rodowisku wiejskim, WrocawWarszawa
Krakw 1964.
Markowska D., Rodzina wiejska na Podlasiu, WrocawWarszawaKra
kw 1970.
Marusiak M., Sucasne problemy rodiny a manelstwo, Bratislawa 1963.
McKinney D. G., Social Class and Family Life, London 1964. .
Michel A., Famille, industrialisation, logement, Paris 1959.
Mogey J. M., Family and Neighbourhood, Oxford 1956.
Mrozek W., Rodzina grnicza, Katowice 1965.
Mysakowski Z., Rodzina wiejska jako rodousko wychowawcze, Warsza-
wa 1931.
Nimkoff M. F., Comparative Family Systems, Boston 1965.1
Ogburn W. F., Nimkoff M. F., Technology and the Changing Family, 1955.
Olszewska-adyka A., Rodzina, Warszawa 1964. v
Parsons T., Bales R. F., Family Socialization and Interaction Process,
; Glencoe 1964.
Piotrowski J., Praca zawodowa kobiety a rodzina, Warszawa 1963.
'Podgrecki A., Patologia ycia spoecznego, Warszawa 1969.
Quadri F. D. (red.), Helping the Family in Urban Society, New York
1963.
Radwan H., Marriage, Family and Society, New York 1965.
Reiss I. L., Premarital Sexual Standarts in America, The Free Press of
Glencoe, Illinois 1960. '
Rembowski J., Wizi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972. '
Sadaj B., Rodzina nauczycielska, Studia Socjologiczne 1966; nr 1.
Siemieska R., Nowe ycie w nowym miecie, Warszawa 1969.
Socjologie compare de la famille contemporaine, Paris 1955.
16 Socjologia rodzi ny..,
241
Sokoowska M., Nieznane rodowisko pracy: gospodarstwo domowe, Stu
dia Socjologiczne 1963, nr 3.
Soowiow N., Rozwod, jego fakt ory, pricziny, powody. Problemy byta,
braka i siemii, Wilno 1970.
Stasiak H., Rodzina miejska jako ukad zachowa spoecznych, w: S. No-,
wakowski (red.), Socjologiczne probl emy miasta polskiego, Warszawa
1964.
Stephens W. N., The Family in Cross-Cultural Perspective, New York
1964.
Stone H., Stone A., Podrcznik maestwa, Warszawa 1961.
Szymin N., Siemja, brak, byt, Moskwa 1964.
Tryfan B., Pozycja spoeczna kobiety wiejskiej, Warszawa 1968.
Turowski J., Teoria indywidualizacji rodziny maej i autonomizacja j e
dnostki w wietle bada socjologicznych, Studia Socjologiczne '1972,
nr 3.
Tyszka Z., Przeobraenia rodziny robotniczej w warunkach uprzemyso
wienia i urbanizacji, Warszawa 1970.
Tyszka Z., Rodzina a zakad pracy, Warszawa 1971. .
Tyszka Z., Zmiany w st rukturze rodziny robotniczej, Studia Socjologiczne
1957, nr 4. v '' i |
Vailand . L. i in., Family Casework Diagnosis, 1962.
Widerszpil S., Zmiany pozycji spoecznej robotnikw w strukturze spoecz
nej wspczesnej Polski, w: Socjologiczne problemy przemysu i klasy
robotniczej, Warszawa 1967, zeszyt 2. . ' '
Wielmer D. i in' The Housing Environment and Family Life, Baltimore
1962.
Williamson R. C., Marriage and Family Relations, New YorkLondon
Sydney 1966. ,
Winch R. F., The Modern Family, San Francisco 1963.
Wirght H., Sex and Society, New York 1968.
''Zaborowski Z., O rodzinie. Rodzina jako grupa spoeczno-wychowawcza,
Warszawa 1969. a - *
Ziemska M., Post awy rodzicielskie, Warszawa 1969.
Zweig F., The Worker in an Affluent Society. Family Life and Industry
LondonMelbourneToronto 1962.
I ndeks nazwisk
"csr-i-.i :A.>, i,
. iU. 'V- '
, - ' ' , fi
.. I .:
Adamski F. 27, 28, 144, 146, 211, 213
Adamski W. .183
Adler A. 17, 21, 22
Arystoteles 10, 95
Bachofen J. 12, 91
Balachey E. G. 191
Bales R. F. 18
Balicka-Kozowska H. 177, 178
Baaguszkin E. G. 90
Barton A. H. 49
Becker H. 29, 51
Beegle J. A. 167, 236
Bernard J. 81, 82, 83
Blood R. O. 59, 151
Boskoff A. 29, 51
Bossard J. H. S. 18
Broom L. 37, 60, 225
Burgess E. W. 17, 18, 19, 81, 150, 151,
154
Buri O, 165
. . ,
Calhoun A. W. 17
Chasiski J. 9, 26, 64, 169, 219
Champault P. 11
Charczew A. G. 30, 43, 70, 77, 79, 81,
106, 108, 127, 132, 138, 144, 146,
151, 167, 191, 192, 193, 230, 231
Chmielnicki N. 27, 173
Chombard de Lauwe P. H. 5, 144,
145, 226
Christensen'H T. 9, 24, 34, 35, 52,
63, 74, 82, 83, 157, 180, 181
Cloyd J. S. 58
Cohen A. K. 225
Comte A. 10
Cooley Ch. H. 16, 170
Cottrell L. S. 37, 60, 225
Crutchfield R. S. 191
Czapow Cz. 169, 228
Czarnowski S. 197
Czekalin W. I. 153
Vy
Darwin K. 12
Demoulins E. 11

Descamps P. 11
Dilthey W. 13
' , .
Dodziuk-Litynska A. 178
i- ' /y'
Eister A. W. 29 I '
Engels F. 9, 10, 12, 13, 90, 91, 92, 102,
103, 138
Ericksen E. G. 70
Frazier E. F. 17
Freud Z. 17, 20, 22
Froeman S. 186
Fromm E. 22
Gal^ski B. 28
Golad S. I. 191, 192
Goode W. J. 5, 28, 29, 30, 35, 50, 78,
79, 81, 84, 105, 106, 124
Goodsel W. A. 17
Graebner F. 14 ,
Gross N. 191
Gruszyn B. A. 233
" '243
Hatt P. K. 50
Hensvold I. 180, 181
Hill R. 59, 150, 165 '
Hillery 218
Hoselitz B. F. 35, 84, 106, 124
Horney K. 22
Inkeles A. 37
Izdebska H. 149
Jakubczak F. 217, 233
Jankowa Z. 155, 157, 185, 192
Jarosiska M. 153
Jurkiewicz N. G. 150
Katz D. 52
Kirkpatrick C. 58, 225
Koskowska A. 9, 27, 28, 41, 47, 72,
73, 90, 128, 163, 171, 197, 217, 236
Komarovsky M. 49, 196
Komorowska- J. 27
Kooy G. A. 166
Kowalska-Lewicka A. 144
Kowalski S. 130
Knig R. 9, 17
Krech D. 191
Kroeber A. L. 9
Krzywicki L. 26
Krywielew A. 197
Kurzynowski A. 28
Landis J. T. 69, 149
Landis M. G. 149
Lazarsfeld P. F. 49
Le Masters E. E. 56
Le Play F. 10, 11
Lvi-Strauss C. 9
Lipiec J. 58
Locke H. J. 18, 19, 81
Loomis Ch. P. 167, 236
Lesei P. 234, 235
obodziska B. 27, 28, 116, 125, 143,
145, 146, 147, 148, 206, 207, 234
Mace D. 226.
Mace V. 226
Maine H. 12
Malewska H. 143
Malinowski B. 14, 26
Markowska D. 27, 28, 178, 217, .222
Marks K. 10, 12, 13, 90, 101, 102, 103
Mason W. S. 191
Mauss M. 9
McEachorn A. W. 191
McKinney J. 43, 51
Mead M. 18, 171
Merton R. K. 37, 60, 225
Michel A. 148
Mogey J. 60, 74, 83, 131, 182, 220
Morgan L. H. 12, 13, 91, 92
Mo ore W. E. 36, 84, 106, 124
Mrozek W. 27, 28, 187, 211, 213
Murdock G. P. 18, 60, 63
Mury G. 5, 108, 127, 195
Myrdal A. 122
Mysakowski Z. 26, 28, 29, 167, 168
Nagel E. 154
Nimkoff M. F. 18, 19, 20, 59, 70, 80,
112, 163, 164
Nopitsch A. 147
Nowak S., 50, 52
Nowak Z. 129
Nowakowski S. 28, 59, 122, 154, 219,
220
Nye F. J. 52
Ogburn W. F. 18, 19, 20, 69, 70, 80,'
112, 163, 164
Olszewska-adyka A. 6, 93, 132
Ossowski S. 75
Pacholski M. 184, 185
Panasiuk R. 9, 13, 92
Park R. 17, 18
Parsons T. 19, 70
Philips M. 153
Pietraszek R. 222
Pimieriowa A. . 158
Piotrowski. J. 27, 28, 54,-1.01,-103, 122,
132, 188
Pitts J. R. 83, 157, 180
244
Podgrecki A. 28, 224, 235
Preiss-Zajdowa A. 209
Przecawski K. 136, 177, 186, 233
Przestworowa H. 147
Reich W. 22
Rembowski J. 28, 50
Rickert H. 13
Rodman H. 150
Rosset E. 230, 233, 234
Rybicki P. 181, 195
Rychliski S. 9, 182, 183, 184
Sanders J. T. 126
Sarapata A. 90, 128, 197, 211, 217
Schmidt W. 14
Schultz G. D. 150, 151 .
Siemienow J. 94
Siemieska R. 27
Sirjamaki J. 18, 54, 74, 126, 149, 226
Sjoberg G. 60
Slesariew G. A. 192
Sokoowska M. 158
SoowjOW N. J. 184, 185, 230
Spencer H. 12
Stasiak H. 59, 154, 190
Stephens W. N. 77, 81
Stone A. 148
Stone H. 148
Strzyewski J. 147
Suchodolski B. 9
Sufin Z. 220
Sulimski J. 153, 160, 183, 187, 222
Sullivan H. S. 22
Suwart J. 225, 229
Szczepaski J. 9, 11, 55, 71, 84, 114,
141, 218, 228
Szczurkiewicz T. 9, 12, 27, 78, 88
Szturm de Sztrem E. 60 v
Tibbits C. 19, 106
Thomas W. I. 16, 18, 227, 228
Thompson C. 9
Tomaszewski T. 9
Trawiska-Kwaniewska M. 203
Tryfn B. 28, 109
Turowski J. 28, 185, 217, 222
Tyszka Z. 6, 9, 28, 86, 132, 179, 187,
200, 211, 213
Verrieres J. 95, 108, 127
Waller W. 150
Wallin P. 150, 151
Wallis A. 186
Westermarck E. 12
Widerszpil S. 187, 209
Wilson B. 153.
Windelband W. 13
Wolfe D. M. 59, 151
Wooszynowa L. 9, 22, 23
Zawistowicz-Adamska K. 38, 85, 88
Zawisza A. 97 .
Zelditch M. 62, 63, 106
Zieleniewski J. 58
Ziemska M. 28, 150, 177
Zimmerman C. C. 18
Zikowski J. 182
Znaniecki F. 16, 26, 65, 66, 164, 227,
223
Spis treci
P r z e d m o w a ..........................................................................................................
I. Rodzina jako przedmiot bada so c j o lo g ic z n y c h ............................
1. Uksztatowanie si socjologii rodziny i jej rozwj .
2. Przedmiot socjologii rodziny . , ..............................................
3. Metody i techniki socjologicznych bada rodziny .
II. Podstawowe formy maestwa, rodziny oraz sieci pokrewie
stwa ........................................... .......
1. Uniwersalny charakter rodziny i jej spoeczno-kulturowe
^ w a r u n k o w a n i e ................................................ . . .
2, Podstawowe narzdzia analizy form ycia rodzinnego .
III. Historyczna zmienno form ycia rodzinnego. Rodzina a spo
eczestwo globalne .............................................................................
1. Oglny mechanizm spoecznych przeobrae rodziny .
2. Rodzina w formacjach przedkapitalistycznyeh ze szczegl
nym uwzgldnieniem okresu f e u d a l i z m u ...................................
3. Rodzina w okresie kapitalizmu w warunkach spoeczestw
przemysowych ..................................................
4. Rodzina w ustroju socjalistycznym i przyszociowy model
rodziny socjalistycznej . . . i ...........................................
IV. Rodzina m a a ...................................................................................................
1. Cykl ycia rodziny maej . . . . . . . 1 .
2. Procesy socjalizacji w rodzinie maej . . . . . . .
V. Zwizek rodziny maej z innymi mikrostrukturami spoecznymi
oraz instytucjami . . . . . . . . . . , . t .
1. Rodzina maa a rodzina dua i szersza sie pokrewiestwa
2. Rodzina maa a ssiedztwo oraz krgi koleeskie i towa
rzyskie . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rodzina a zakad pracy oraz niektre instytucje formalne
VI. Klasowo-warstwowe, zawodowe ora rodowiskowe zrnicowa
nia rodziny . . . . ' . i
1. Rodzina a klasy, warstwy i zawd . . . .. . .
2, rodowiskowe zrnicowania rodziny . . . . . . .
. ; I '" ;u.
246
VII. Patologia ycia rodzinnego
Zakoczenie . . .
Bibliografia . . . . . .
Indeks nazwisk . . . . .