Prof. dr hab. med.

Tadeusz Mika
PO D R C Z N I K
D L A
W Y D Z I A W
F I Z J O TE R A PI I
ME D Y C Z N Y C H
S TU D I W
Z A W O D O W Y C H
W ydanie I I
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Warszawa
Copyright by Tadeusz Mika 1993, 1996
Copyright by Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1993
Copyright by Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996
Redaktor: Ewa Jaworska
Redaktor techniczny: Franciszka Wyszomirska
Korektor: Elbieta Michalska
Projekt okadki i strony tytuowej: Artur Lewandowski
Podrcznik dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i dopuszczony do uytku
szkolnego przez Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej
Wszystkie prawa zastrzeone.
Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci caoci bd czci ksiki bez pisemnej zgody
wydawcy s zabronione.
ISBN 83-200-2053-0
Wydawnictwo Lekarskie PZWL
Warszawa 1996 r.
Wydanie II.
Cieszyska Drukarnia Wydawnicza
Cieszyn, ul. Pokoju 1
Zam. nr 727-k-96.
Spis treci
Rys historyczny
Rola medycyny fizykalnej i lecznictwa uzdrowiskowego w leczeniu,
diagnostyce i rehabilitacji
Czynniki fizyczne
Mechanizm dziaania czynnikw fizycznych
Leczenie ciepem i zimnem
Ciepolecznictwo
Waciwoci fizyczne energii cieplnej
Wymiana ciepa
Regulacja cieplna organizmu
Wpyw ciepa na organizm
Zabiegi ciepolecznicze
ania sucha szafkowa
ania sucha rzymska
Sauna
Zabiegi cieplne przy uyciu parafiny
Leczenie zimnem
Wpyw zimna na organizm
Zimne zabiegi miejscowe
Zimne okady lub zawijania
Ozibienie przy uyciu ciekego chlorku etylu
Zabiegi miejscowe przy uyciu zimnego powietrza
Oglne zabiegi zimne
Oglna terapia zimnem
Wodolecznictwo
Wpyw zabiegw wodoleczniczych na ustrj
Wybrane zabiegi wodolecznicze
9
14
16
18
21
21
21
22
24
29
31
31
32
32
37
40
40
43
43
44
44
46
46
49
49
59
Kpiele . . 59
Pkpiele 63
Natryski . . 64
Natryski specjalne 68
Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania natryskw . . . . . 7 0
Polewania 70
Polewania czciowe 71
Polewania cakowite 72
Zmywania . . 72
Nacierania . 72
Zawijanie . . . 73
Okady . . . ' 73
Pukania 75
Pierwsza pomoc w przypadku utonicia 76
wiatolecznictwo 77
Podstawy fizyczne i biologiczne 77
Promieniowanie podczerwone 80
Dziaanie biologiczne promieniowania podczerwonego 81
Terapeutyczne promienniki podczerwieni 82
Lampy i urzdzenia do nawietla promieniami podczerwonymi i widzialnymi . 84
Oglne zasady obowizujce >v nawietlaniach promieniami podczerwonymi . 89
Promieniowanie nadfioletowe 90
Podzia i waciwoci promieniowania nadfioletowego 90
Dziaanie biologiczne i wpyw promieniowania nadfioletowego na organizm
ludzki . 92
Sztuczne rda promieni nadfioletowych 101
Terapeutyczne lampy kwarcowe 106
Nowoczesne metody terapii promieniowaniem nadfioletowym . . . . 112
Bakteriobjcze lampy kwarcowe 116
Metodyka nawietla oglnych i miejscowych 117
Zastosowanie promieni nadfioletowych w zapobieganiu i leczeniu . . . 125
H el i oterapi a 129
Biostymulacja promieniowaniem laserowym 133
Podstawy fizyczne 133
Dziaanie biologiczne promieniowania laserowego 138
Wybrane wskazania i przeciwwskazania do stosowania promieniowania
laserowego 140
Metodyka zabiegw promieniowaniem laserowym maej mocy 141
Terapeutyczna aparatura laserowa 143
Elektrolecznictwo 151
Prd stay . 151
Wpyw prdu staego na organizm 151
Zabiegi elektrolecznicze przy uyciu prdu staego 156
Galwanizacja 157
Jontoforeza 163
Kpiele elektryczno-wodne 174
Prdy maej czstotliwoci 179
Elektrostymulacja 184
Impulsy prostoktne 191
Impulsy trjktne 192
Aparaty do elektrostymulacji 198
Aparat do leczenia prdem staym i prdami impulsowymi maej czstotliwoci
Stymat S-100 198
Aparat do leczenia prdem staym i prdami maej czstotliwoci Stymat
S-120 200
Elektrostymulator Myostim-2 201
Prd faradyczny 203
Prd maej czstotliwoci w leczeniu porae kurczowych 204
Metoda Hufschmidta 204
Metoda tonolizy 205
Aparaty do tonolizy 206
Elektrostymulacja czynnociowa 209
Przezskrna stymulacja elektryczna (TENS transcutaneous electrical nerve
stimulation) 213
Metoda eleklrostymulacji w skrzywieniach bocznych krgosupa . . . . 215
Prdy diadynamiczne (DD), zwane inaczej prdami Bernarda 216
Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi Diadynamic, typ DD6 . . 222
Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi Stymat S-200 . . . . 224
Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi i ich modyfikacj Isodyna-
mic, typ DD8 226
Metodyka zabiegw 228
Wybrane przykady metodyki zabiegw przy uyciu prdw diadynami-
cznych 230
Wskazania i przeciwwskazania do stosowania prdw diadynamicznych . 233
Prdy redniej czstotliwoci 239
Prdy interferencyjne (zwane rwnie prdami Nemeca) 240
Aparat do terapii prdami interferencyjnymi Interdyn ID 99 . . . . 246
Aparat d o terapii prdami interferencyjnymi Stymat S-300 . . . . 248
Prdy stereointerferencyjne 249
Modulowane prdy redniej czstotliwoci 250
Aparaty do elektroterapii skojarzonej z oddziaywaniem mechanicznym . . 252
Zestaw do terapii skojarzonej ultradwikami i prdami impulsowymi
maej czstotliwoci, typ DS-200 252
Intervac typ IV-0l 253
Zasady postpowania w wypadku poraenia prdem elektrycznym i zasady bez-
pieczestwa obsugi urzdze elektroleczniczych 256
Elektrodiagnostyka 259
Metody stosowane w elektrodiagnostyce ukadu nerwowo-miniowego . . . 259
Metody jakociowe 260
Metody ilociowe 263
Pola elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci 270
Drgania elektromagnetyczne ich istota i wytwarzanie 271
Dziaanie drga elektromagnetycznych na tkanki ustroju 280
Oddziaywanie na tkanki prdu wielkiej czstotliwoci 281
Oddziaywanie na tkanki pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci . . . 283
Oddziaywanie na tkanki pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci . . . 287
Metody lecznicze 288
Arsonwalizacja 288
Diatermia krtkofalowa 290
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do diatermii krtkofalowej Diamat
G-10 305
Terapia impulsowym polem magnetycznym wielkiej czstotliwoci . . . 310
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii impulsowym polem magne-
tycznym wielkiej czstotliwoci Terapuls GS-200 310
Diatermia mikrofalowa 314
Aparat do diatermii mikrofalowej ucz-58-1 322
Aparat do diatermii mikrofalowej Wona-2 324
Pola magnetyczne 325
Charakterystyka fizyczna pola magnetycznego 326
Dziaanie biologiczne pola magnetycznego 329
Leczenie polami magnetycznymi 331
Impulsowe pole magnetyczne maej czstotliwoci 332
Aparatura do magnetoterapii 334
Aparatura do leczenia zmiennym polem magnetycznym maej czstotliwo-
ci Ambit 2000 335
Ultradwiki 338
Podstawy fizyczne 338
Dziaanie biologiczne ultradwikw 345
Zmiany miejscowe (pierwotne) 345
Dziaanie mechaniczne 345
Dziaanie cieplne 346
Dziaanie fizykochemiczne 346
Zmiany oglne (wtrne) 347
Dawkowanie ultradwikw 348
Wskazania i przeciwwskazania d o stosowania ultradwikw . . . . 350
Lecznicza aparatura ultradwikowa 353
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii ultradwikowej Ultraton
D-300 357
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu do terapii ultradwikowej Ultraton
D-200 359
Metodyka zabiegw ultradwikowych 361
Metody leczniczego stosowania ultradwikw 363
Wziewania 366
Aerozole 366
Lecznicze stosowanie aerozoli 368
Leki stosowane do wziewa 369
Urzdzenia do wziewa 370
Higiena aparatw do wziewa oraz wymogi bezpieczestwa pracy . . . 374
Balneoterapia 376
Lecznicze wody mi neral ne 376
Podzi a i charakt eryst yka dzi aani a leczniczego wd mi neral nych . . . . 379
Wyst powani e wd leczniczych w Polsce 380
Borowi na 381
Kpiel e w wodzi e sztucznie mi neral i zowanej l ub gazowanej 384
Kpiel e sol ankowe 384
Kpiel e kwasowgl owe 385
Kpiel e s i ar kowodor owe 386
Klimatologia 388
Poj ci e k l i ma t u i p o g o d y 388
El e me nt y k l i ma t y c z ne 389
Ce c hy k l i ma t u Pol s ki 396
Le c z ni c t wo u z d r o wi s k o we 4 0 0
Ws k a z a n i a i pr z e c i wws k a z a ni a d o l eczeni a u z d r o wi s k o we g o . . . . 4 04
Rys historyczny
Historia fizykoterapii i balneoterapii siga zamierzchej przeszoci, w kt-
rej czowiek, poszukujc w otaczajcej go przyrodzie rodkw leczcych
choroby, odkry leczniczy wpyw ciepa, zimna, promieniowania sonecz-
nego i wd mineralnych. Instynkt oraz obserwacja wiata zwierzcego
wytyczay drogi prymitywnego, lecz skutecznego postpowania lecznicze-
go.
Leczniczy wpyw ciepa oraz promieni sonecznych stanowi zapewne
gwn podstaw do utrwalenia si powszechnego u ludw staroytnych
kultu ognia i soca. Jak gboko zakorzenione w wiadomoci tych ludw
byo przekonanie o zalenoci stanu zdrowia od soca, wiadczy mitologia
grecka, wedug ktrej Asklepios, bg sztuki lekarskiej, zwany w Rzymie
Eskulapem, by synem Apollina boga soca.
Wykorzystywanie przez czowieka od niepamitnych czasw leczniczego
wpywu wody znajduje swj wyraz u rnych ludw w przetrwaych do
dnia dzisiejszego obrzdach i zwyczajach rytualnych, bdcych echem
dawnych, zapomnianych metod leczniczych. wiadcz o tym rwnie
zapisy w staroytnych ksigach Hindusw, Egipcjan i narodw Bliskiego
Wschodu.
Kolebk nowoczenie pojtej fizykoterapii i balneoterapii s ziemie
basenu Morza rdziemnego. Ludy Egiptu, Bliskiego Wschodu, Grecy
i Rzymianie przykadali du wag do leczniczego wpywu naturalnych,
fizycznych bodcw przyrody. Dowodem tego s opracowane naukowo
przez znanych lekarzy staroytnoci, takich jak Hipokrates (460-380
p.n.Ch.) czy Asklepiades z Bitynii (120-56 p.n.Ch.), metody leczniczego
wykorzystania wiata sonecznego i wody. Rzymianom zawdzicza si
stworzenie podwalin lecznictwa uzdrowiskowego, a wiele wykorzystywa-
nych przez nich uzdrowisk cieszy si do dnia dzisiejszego zasuon saw.
W tym samym obszarze dokonywano, rwnie ju w staroytnoci,
pierwszych zabiegw elektroleczniczych. rdem elektrycznoci byy ryby
- drtwy, majce zdolno gromadzenia adunku elektrycznego. Przy-
kadanie tych ryb do ciaa ludzkiego byo pierwszym zastosowaniem
elektrycznoci w celach leczniczych, chocia istota zabiegu nie bya jeszcze
wwczas rozumiana w dzisiejszym pojciu.
W redniowieczu nie dbano o higien, zdrowie, sprawno i estetyk
ciaa i dlatego na cae stulecia zahamowany zosta rozwj fizycznych metod
leczniczych. Dopiero w 1600 r. pojawia si w Anglii pierwsze pionierskie
dzieo Williama Gilberta (1540-1603), lekarza nadwornego krlowej
Elbiety I, o elektrycznoci statycznej. Prace jego wi si z odkryciem, e
szko, siarka, ywica i inne substancje nabywaj po ich potarciu, podobnie
jak bursztyn, waciwoci przycigania lekkich cia. Gilbertowi przypisuje
si stworzenie sowa elektryczno" (electricitas), ktre pochodzi od
greckiej nazwy bursztynu (elektron). Sowo to bdzie od tej pory symbolem
i treci postpu ludzkoci. W wieku XVI I dochodzi rwnie do doniosego
odkrycia w dziedzinie fizyki; jest nim rozszczepienie w roku 1660 przez
Izaaka Newtona (1642 - 1727) wizki wiata biaego za pomoc pryzmatu.
Odkrycie to zapocztkowuje wiatolecznictwo.
Wiek XVIII przynosi odkrycia decydujce o powstaniu nowej dzie-
dziny fizykoterapii, a mianowicie elektrolecznictwa. Luigi Galvani
(1737-1798), profesor anatomii w Bolonii, opisuje w 1791 r. skurcz
minia aby wywoany dziaaniem elektrycznoci. Skurcz minia przypi-
sywa on dziaaniu elektrycznoci, wytworzonej w wyniku poczenia
minia z dwiema pytkami rnych metali. Woch, Alessandro Volta
(1745-1827), kontynuujc dowiadczenia Galvaniego wykaza, e prd
elektryczny powstaje w ukadzie dwch rnych metali poczonych ze
sob dobrym przewodnikiem elektrycznoci, a przedzielonych tkanin
nasycon roztworem kwasu lub soli. Na tej zasadzie zostaje zbudowane
przez Volt pierwsze ogniwo elektryczne, bdce jednoczenie pierwszym
wykorzystywanym przez czowieka sztucznym rdem prdu elektrycz-
nego.
W wieku XIX nastpuje dalszy olbrzymi postp w dziedzinie fizycznych
metod leczenia. Odkrycie w 1800 r. przez F. W. Herschla niewidzialnych
promieni podczerwonych, a w 1801 r. przez J. Rittera i W. H. Wollastona
promieni nadfioletowych to nastpne milowe kroki w rozwoju wiatolecz-
nictwa. W tym wieku prowadzone s pierwsze prace nad reakcjami
fotochemicznymi zachodzcymi w tkankach ywych pod wpywem pro-
10
mieniowania nadfioletowego; powstaj pierwsze lampy ukowe (H. B.
Davy). W roku 1895 duski lekarz N. R. Finsen(1860- 1904) wykorzystuje
promienie nadfioletowe, emitowane przez skonstruowan przez siebie
lamp, w leczeniu grulicy skry. Epokowe odkrycie w 1831 r. przez M.
Faradaya (1791-1861), zjawiska indukcji elektromagnetycznej stworzyo
dla fizykoterapii moliwo wykorzystania prdu indukcyjnego, nazywa-
nego - - dla uczczenia odkrywcy - - prdem faradycznym. Szerokie
zastosowanie tego prdu w elektrolecznictwie zadecydowao o rozwoju
tego dziau fizykoterapii.
Kontynuacj odkry Galvaniego stanowiy prace E. H. Du Bois-Rey-
monda (1818- 1896) i W. H. Erba (1840- 1921) w Niemczech oraz G. B.
Duchenne (1806- 1875) we Francji. Ich wyniki umoliwiy wprowadzenie
do praktyki leczniczej elektrostymulacji mini. W kocu XIX wieku
nastpuj podstawowe dla fizykoterapii odkrycia przez J. A. d'Arson-
vala (1851-1940) i N. Tesl (1856-1943) prdw wielkiej czstotli-
woci.
W tym czasie obserwacje lskiego chopa V. Priessnitza (1799- 1851)
oraz badania naukowe W. Winternitza (1835- 1917) stworzyy podstawy
rozwoju metod wodoleczniczych. Zostay one rozwinite przez niemiec-
kiego ksidza S. Kneippa (1821-1897), twrc oryginalnej metody wodo-
leczniczej. Gosi on wyprzedzajce jego czas pogldy o koniecznoci
kojarzenia leczniczych polewa wod z higienicznym trybem ycia, diet
oraz ruchem na wieym powietrzu. W Polsce powany wkad w rozwj
wodolecznictwa wnis J. niniewicz (1872-1954), ktry opracowa
opart na fizjologicznych podstawach, reflektoryczn metod polewa.
Wiek XX wnosi dalszy postp do fizykoterapii, a mianowicie wprowa-
dza do lecznictwa prdy wielkiej czstotliwoci dziki pracom R. Zeynecka
(1908) i F. Nagelschmidta (1907), ktry metod t nazwa diatermi.
Skonstruowanie przez J. H. Fleminga i L. de Foresta pierwszej lampy
elektronowej, wytwarzajcej drgania wielkiej czstotliwoci, zadecydowa-
o nie tylko o rozwoju radiotechniki, ale rwnie o zastosowaniu w lecznict-
wie pl elektrycznych i magnetycznych wielkiej czstotliwoci. Metoda ta,
oparta na podstawowych pracach J. W. Schereschewsky'ego i E. Schlie-
phakego, zostaa nazwana diatermi krtkofalow.
Dalszy postp w dziedzinie wykorzystania leczniczego prdw wielkiej
czstotliwoci stanowio odkrycie radaru, zastosowanego przez aliantw
w czasie II wojny wiatowej do radiolokacji nieprzyjacielskich obiektw
wojskowych. Uzyskanie fali elektromagnetycznej o czstotliwoci tysicy
11
milionw drga na sekund stao si moliwe dziki skonstruowaniu
w Anglii przez J. T. Randalla i H. A. H. Boota lampy generacyjnej, zwanej
magnetronem Drgania elektromagnetyczne o takich czstotliwociach,
ktrym odpowiada dugo fali rzdu decymetrw i centymetrw, na-
zwano mikrofalami. Do lecznictwa zostay one wprowadzone w 1951 r.
Duym postpem byo rwnie wykorzystanie do celw leczniczych
drga mechanicznych o czstotliwoci przekraczajcej granic syszalnoci
ucha ludzkiego, czyli ultradwikw. Podstawy rozwoju tej dziedziny
lecznictwa fizykalnego stworzyo odkrycie przez braci Jakuba i Piotra
Curie w 1880 r. zjawiska piezoelektrycznego. Pierwsze badania nad
wpywem ultradwikw na organizmy ywe zostay zapocztkowane
przez P. Langevina w 1927 r., a prace R. Pohlmana stworzyy naukowe
podstawy do ich oficjalnego wprowadzenia do lecznictwa w 1951 r.
Obecnie ultradwiki znajduj powszechne zastosowanie w lecznictwie
fizykalnym, a wykorzystanie ich w celach diagnostycznych otwiera nowe
perspektywy ich stosowania.
Teoretyczne prace A. Einsteina (1879- 1955), dotyczce teorii promie-
niowania kwantowego, stworzyy podstawy rozwoju techniki laserowej.
W latach szedziesitych naszego stulecia wgierski uczony E. Mester
wprowadzi do terapii fizykalnej laserowe promieniowanie maej mocy,
otwierajc nowy etap rozwoju wiatolecznictwa. Obserwowane w ostat-
nich latach zainteresowanie terapi polem magnetycznym pocztkiem
swym siga staroytnoci. U progu czasw nowoytnych szczeglne
zainteresowanie magnetoterapi wykaza synny lekarz Paracelsus (wac.
T. B. von Hohenheim -- ur. 1493 zm. 1541). Podwaliny wspczesnej
terapii polami magnetycznymi pooyli: znakomity lekarz francuski
R. T. H. Laennec (1781 - 1826) oraz amerykaski lekarz E. Perkins, ktry
w 1776 r. skonstruowa oparty na dziaaniu pola magnetycznego aparat do
zwalczania blu.
Polska medycyna moe poszczyci si piknymi tradycjami i osig-
niciami w rozwoju balneologii i lecznictwa uzdrowiskowego. Istnieje wiele
dowodw, e dawni Sowianie korzystali z lecznictwa zdrojowego, a nie-
ktre odkryte przez nich zasoby wd mineralnych, np. w Szczawnie-
-Zdroju, su zdrowiu czowieka do dnia dzisiejszego. Do najstarszych,
o wielowiekowej tradycji uzdrowisk polskich nale: Szczawno-Zdrj,
Cieplice, Ldek-Zdrj, Iwonicz i Swoszowice. Spord pierwszych ogo-
szonych drukiem prac polskich z zakresu wodolecznictwa i balneologii
wymieni naley traktaty Macieja z Miechowa (1457-1532), Jzefa
12
Strusia (1510-1568), lekarza nadwornego krla Zygmunta Augusta,
a take traktat ojca polskiej balneologii Wojciecha Oczki (1537- 1599)
pt. ,,Cieplice", ktry ukaza si drukiem w 1578 r.
Szczeglny rozkwit przeya polska balneologia w wieku XIX. W tym
okresie dziaaj tej miary ludzie, co Jzef Dietl (1804-1878), ktry
wskrzesi polskie lecznictwo uzdrowiskowe oraz stworzy podstawy do
rozwoju ,,pery" uzdrowisk polskich Krynicy, M. Zieleniewski autor
,,Rysu balneologii" - oraz E. Korczyski i A. Gliski, ktrzy podjli
naukowe badania nad wpywem wd leczniczych. Spord innych, za-
suonych wielce dla balneologii polskiej, wymieni trzeba prof. F.
Chapowskiego, kierownika pierwszej polskiej katedry balneologii przy
Uniwersytecie Poznaskim, oraz prof. A. Sabatowskiego, jednego z twr-
cw wspczesnej balneologii, autora wielu prac i podrcznikw.
W Polsce fizykoterapia i balneoklimatologia speniaj wan rol
w systemie suby zdrowia. Ustanowienie specjalizacji lekarskiej w zakresie
medycyny fizykalnej i balneoklimatologii oraz utworzenie wielu szk
ksztaccych technikw fizjoterapii, zapewnio dopyw lekarskich i red-
nich kadr medycznych decydujcych o poziomie lecznictwa.
Nadzr nad poziomem lecznictwa fizykalnego i uzdrowiskowego spra-
wuje Minister Zdrowia i Opieki Spoecznej.
Tradycje polskiej myli naukowej w zakresie balneologii, bioklimatolo-
gii i medycyny fizykalnej kontynuuj: Polskie Towarzystwo Balneologii,
Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej oraz Warszawskie Towarzystwo
Lekarzy Medycyny Fizykalnej obejmujce sekcj Technikw Fizjoterapii
i Masaystw. Wielkie zasugi dla naukowego postpu fizykoterapii
i balneologii w Polsce pooyli: doc. Jan Grczewski, prof. Jzef Jan-
kowiak, doc. Irena Konarska, prof. Zbigniew Oszast, prof. Maria
Szmytwna oraz prof. Henryk Walawski.
Rola medycyny fizykalnej
i lecznictwa uzdrowiskowego
w leczeniu, diagnostyce
i rehabilitacji
Medycyna fizykalna zajmuje si zastosowaniem metod fizycznych w celach
leczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. Pozostaje ona w cisej
cznoci z teoretycznymi i klinicznymi dyscyplinami medycyny oraz
wieloma dziedzinami fizyki, techniki i nauk przyrodniczych.
W zakres medycyny fizykalnej wchodz:
fizykoterapia,
fizjoprofilaktyka,
fizykalne metody diagnostyczne.
Fizykoterapia jest dziaem lecznictwa, w ktrym stosuje si wystpujce
w przyrodzie naturalne czynniki fizyczne, jak czynniki termiczne, promie-
niowanie Soca oraz czynniki fizyczne wytworzone przez rnego rodzaju
urzdzenia, np. urzdzenia dostarczajce energii cieplnej, prdw maej
czstotliwoci, prdw wielkiej czstotliwoci, promieniowania wietlnego,
nadfioletowego, podczerwonego oraz ultradwikw. Doda naley, e ten
dzia terapii fizykalnej jest okrelany czsto jako fizjoterapia. Temu
synonimowi fizykoterapii przypisuje si zwykle szersze znaczenie uwaa-
jc, e w zakres fizjoterapii wchodzi kinezyterapia. fizykoterapia oraz
masa. Niektrzy autorzy do fizjoterapii zaliczaj niektre dziay leczenia
uzdrowiskowego, jak np. balneoterapi i klimatoterapi.
Fizjoprofilaktyka jest dziaem medycyny fizykalnej, w ktrym naturalne
i wytworzone sztucznie czynniki fizyczne wykorzystuje si do zaspokojenia
potrzeb ustroju lub do zwikszenia jego odpornoci. Dzia ten obecnie
rozwija si dynamicznie wraz z narastajc technizacj ycia i zwizanym
z tym powikszeniem si liczby tzw. chorb cywilizacyjnych. Przyczyn
wystpowania tych chorb jest zaburzenie naturalnego stanu rwnowagi
midzy organizmem ludzkim a jego otoczeniem. Czowiek wspczesny,
bytujcy w duych skupiskach miejskich i przemysowych, ponaglany
14
tempem ycia tych rodowisk, naraony jest na wiele szkodliwych wpy-
ww otoczenia. Zanieczyszczenie powietrza, wody i poywienia, niewa-
ciwy sposb odywiania, alkohol, tyto i rnego rodzaju uywki oraz
naduywanie lekw stwarzaj dodatkowe ujemne czynniki wpywajce
na zdrowie czowieka. W tych warunkach dochodzi do wyczerpania rezerw
samoregulacji ustroju, co powoduje zaburzenia w jego przystosowaniu si
do otoczenia. Doprowadza to do czstego wystpowania nerwic, choroby
wiecowej, choroby nadcinieniowej, choroby wrzodowej odka i dwu-
nastnicy, chorb uczuleniowych i innych. W celu zapobieenia tym
chorobom obserwuje si obecnie w lecznictwie dno do wykorzystania
czynnikw fizykalnych, pozwalajcych zwikszy odporno organizmu
oraz usprawni procesy adaptacyjne. Szczeglnie due moliwoci stwarza
w tej dziedzinie stosowanie promieni nadfioletowych, wodolecznictwa oraz
leczenia uzdrowiskowego. Kojarzenie oddziaywania na ustrj odpowie-
dnio dobranych i dawkowanych czynnikw fizykalnych z wpywem
korzystnych warunkw klimatycznych uzdrowiska i odpowiednim rei-
mem leczniczym stwarza dobre warunki do regeneracji fizycznej i psychicz-
nej organizmu.
Wspczesn medycyn cechuje gwatowny rozwj fizykalnych metod
diagnostycznych. Wszystkie te metody polegaj albo na rejestracji pewnych
zjawisk fizycznych zachodzcych w ustroju, albo te na badaniu jego
odczynw na bodce fizyczne. Badanie zjawisk elektrycznych, zwizanych
z czynnoci tkanek, stworzyo podstawy do powszechnie dzisiaj stosowa-
nych w diagnostyce takich metod elektrograficznych, jak elektrokardio-
grafia, elektroencefalografia czy elektromiografia, ktrych istota polega
na rejestrowaniu prdw czynnociowych powstajcych w czasie czynnoci
minia sercowego, mzgu czy mini szkieletowych. Ocena reakcji tkanek
wraliwych na bodce elektryczne jest domen elektrodiagnostyki, ktra
wnosi wiele istotnych informacji o stanie ich pobudliwoci. Wiele cennych
informacji diagnostycznych wnosz te metody oparte na luminescencji
tkanek pod wpywem promieni nadfioletowych. Due perspektywy roz-
woju rokuje nowoczesna metoda diagnostyczna zwana termografi, ktra
polega na rejestrowaniu promieniowania podczerwonego emitowanego
przez tkanki ustroju. Burzliwy rozwj przeywa rwnie diagnostyka
ultradwikowa, polegajca na rejestrowaniu odbitej przez rne struktury
tkankowe fali ultradwikowej.
Trudno wymieni wszystkie metody fizykalne stosowane we wspczes-
nej diagnostyce. Cz z nich jest ju dzisiaj metodami rutynowymi,
15
nieodzownymi do ustalenia prawidowego rozpoznania, inne s jeszcze
w trakcie rozwoju i bada. Fizykalne metody diagnostyczne znajduj coraz
szersze zastosowanie w medycynie i nie ma w obecnej dobie takiej dziedziny
klinicznej, w ktrej nie odgrywayby one podstawowej roli.
W bliskiej cznoci z medycyn fizykaln pozostaje leczenie uzdrowi-
skowe, ktre czy elementy fizykoterapii z lecznictwem balneologicznym
oraz klimatycznym. Wykorzystanie leczniczego wpywu czynnikw fizyka-
lnych, klimatu oraz umiejtne stosowanie naturalnych tworzyw lecz-
niczych, takich jak borowina i wody lecznicze, stwarza zesp bodcw
oddziaujcy korzystnie w wielu chorobach.
Zarwno fizykoterapia, jak i lecznictwo uzdrowiskowe odgrywaj
bardzo wan rol w rehabilitacji, przez ktr naley rozumie, w od-
niesieniu do osb chorych i kalekich, zorganizowane postpowanie
placwek suby zdrowia, zmierzajce do przywrcenia tym osobom
optymalnej sprawnoci fizycznej, psychicznej i zawodowej. O osigniciu
tego celu decyduje waciwe zaprogramowanie kompleksowego postpo-
wania rehabilitacyjnego, w ktrym leczenie specjalistyczne, stosowane
w danym schorzeniu, jest kojarzone ze stosowaniem leczniczych wicze
ruchowych, czyli kinezyterapii, metodami fizykoterapeutycznymi, lecz-
nictwem uzdrowiskowym, poradnictwem psychologicznym oraz opiek
socjaln.
Czynniki fizyczne
Czynniki fizyczne mog by naturalne lub sztuczne, wytworzone przez
odpowiednie generatory. Do naturalnych czynnikw fizykalnych nale
czynniki fizyczne biosfery, czyli sfery, w ktrej rozwija si ycie zwierzce
i rolinne. Nale do nich: oddziaujce na ustrj ludzki czynniki termicz-
ne, promieniowanie soneczne, elektryczno, pole magnetyczne, cinienie
atmosferyczne oraz ruchy i wilgotno powietrza. Rne postacie energii,
bdce czynnikami fizycznymi, mona w zalenoci od ich waciwoci
podzieli w nastpujcy sposb:
Czynniki termiczne. Bodcem dla organizmu jest energia cieplna, ktra
moe by przekazana drog przewodzenia, przenoszenia i promieniowania
16
lub wytworzona w tkankach w wyniku przepywu prdu o wielkiej
czstotliwoci, oddziaywania na nie pl elektrycznych, magnetycznych lub
elektromagnetycznych o wielkiej czstotliwoci. Ciepo powstaje rwnie
w tkankach pod wpywem drga mechanicznych o czstotliwoci przewy-
szajcej granic syszalnoci ucha ludzkiego, czyli ultradwikw.
Czynnik fotochemiczny. Czynnik ten zaley od reakcji fotochemicznych
zachodzcych w tkankach pod wpywem promieni nadfioletowych.
Czynnik elektrokinetyczny. Rnego rodzaju prdy impulsowe powodu-
j pobudzenie tkanki nerwowej i miniowej. Wynikiem tego pobudzenia
s skurcze mini.
Czynniki elektrochemiczne. Istot tych czynnikw jest przepyw przez
tkanki staego prdu elektrycznego. Poniewa protoplazma komrek oraz
pyn pozakomrkowy stanowi roztwr elektrolitw, przepyw prdu
powoduje przemieszczenie jonw i zmiany w ich steniu, co wpywa z kolei
na chemizm tkanek. Czynnik ten stanowi rwnie istot jontoforezy, ktra
polega na wprowadzeniu do tkanek (siami pola elektrycznego) jonw
dziaajcych leczniczo.
Czynniki mechaniczne i kinetyczne. Czynniki te zwizane s z od-
dziaywaniem mechanicznym. Przykadem moe by cinienie hydro-
statyczne wody w czasie kpieli, uderzenie strumienia wody o ciao
w zabiegach wodoleczniczych, ultradwiki, masa oraz nacieranie. Czyn-
nik kinetyczny oddziauje na organizm w czasie wykonywania wicze
ruchowych biernych, wspomaganych i czynnych.
Podany uproszczony podzia czynnikw fizycznych ma wykaza ich
rnorodno; w rzeczywistoci rne postacie energii powoduj zwykle
w tkankach zoone odczyny. Tak np. ultradwiki powoduj wytworzenie
ciepa, oddziauj mechanicznie oraz wpywaj na wiele procesw tkan-
kowych.
Podobnie pole elektryczne czy magnetyczne wielkiej czstotliwoci
prcz wytwarzania ciepa oddziauj bakteriostatycznie oraz wywouj
w tkankach wiele zmian, ktrych nie mona wytumaczy wycznie
wpywem energii cieplnej.
2 Fizykoterapia
Mechanizm dziaania czynnikw fizycznych
Odczyn wystpujcy w tkance w wyniku zadziaania na ni okrelonej
postaci energii zaley od:
iloci energii,
czasu dziaania energii,
- waciwoci tkanki.
Jeli natenie danego czynnika fizycznego jest mae, a czas jego
dziaania krtki, to odczyn jest minimalny lub nie wystpuje wcale.
Najmniejszy stwierdzalny odczyn nazywa si odczynem progowym.
Zwikszenie natenia danego czynnika lub wyduanie czasu jego od-
dziaywania nasila oczywicie odczyn tkanki. Stopie odczynu zaley od
wraliwoci tkanki na dan posta energii. Przekroczenie granicy zdolnoci
przystosowania si tkanki do bodca fizycznego powoduje jej uszkodzenie.
Granic t okrela si nazw wartoci progowej tolerancji tkanki, ktrej
miar jest ilo energii dostarczonej w okrelonym czasie.
Wyrnia si odczyny nieodwracalne, powstae w wyniku uszkodzenia
tkanek, oraz odczyny odwracalne, ktre ustpuj po upywie pewnego
czasu. W pierwszym przypadku, w zalenoci od nasilenia bodca,
dochodzi do uszkodzenia tkanki, czyli upoledzenia lub zniesienia jej
czynnoci, oraz zaburzenia lub zniszczenia jej struktury.
Rodzaj i stopie odczynu zaley rwnie od stanu czynnociowego
tkanki. Tkanki wykazujce prawidowe czynnoci reaguj w okrelony
sposb, ktry mona przewidywa. Odczyn taki nazywa si odczynem
normalnym. W przypadkach, gdy tkanki s zmienione chorobowo lub
zaburzone s mechanizmy ustrojowe decydujce o odczynie, moe wy-
stpi skutek odmienny od spodziewanego. Odczyn taki nazywa si
odczynem paradoksalnym. Przykadem odczynu paradoksalnego moe
by reakcja naczy krwiononych na bodziec cieplny, wystpujca niekie-
dy w zaburzeniach naczynioruchowych, kiedy zamiast spodziewanego
rozszerzenia naczy nastpuje ich skurcz.
Odczyn na dany czynnik fizyczny moe by miejscowy lub oglny.
Odczyn miejscowy wystpuje w miejscu dziaania energii. Odczyn oglny
stanowi niejako odpowied caego ustroju lub niektrych jego ukadw na
18
dany bodziec fizyczny. Powstaje on w wyniku wtrnych zmian za-
chodzcych w ustroju pod wpywem miejscowego dziaania energii lub na
drodze odruchowej. Przykadem odczynu oglnego moe by podniesienie
temperatury ciaa wystpujce po dugotrwaym ogrzewaniu koczyn.
W tym przypadku miejscowe pochonicie duej iloci energii cieplnej
prowadzi do podniesienia oglnej temperatury ciaa. Mechanizm po-
wstawania odczynw oglnych na drodze odruchowej jest bardziej zoo-
ny. Pobudzenie miejscowe ograniczonej powierzchni skry moe wywoa
na drodze odruchowej odczyn w narzdach wewntrznych unerwionych
przez ten sam segment rdzenia, wyraajcy si np. ich przekrwieniem.
Znajomo odczynw i umiejtne ich wykorzystywanie, warunkuje
skuteczno leczenia fizykalnego. Pamita jednak naley, e moe wy-
stpowa nadwraliwo na pewne postacie energii. Moe by ona
samoistna, spowodowana stanami chorobowymi, czy przyjmowaniem
pewnych lekw. Wystpowa moe rwnie nadwraliwo na jedn
posta energii, jeli uprzednio zadziaaa inna jej posta. Tak np. ogrzanie
skry promieniami podczerwonymi zwiksza jej wraliwo na promienie
nadfioletowe. Zaistnie moe rwnie sytuacja odwrotna, a mianowicie
zmniejszenie odczynu na jedn posta energii w wyniku dziaania innej jej
postaci. Przykadem tego moe by ogrzanie skry po nawietleniu
promieniami nadfioletowymi, ktre wyranie zmniejsza lub cakowicie
znosi odczyn.
Skra spenia wan rol w mechanizmie oddziaywania na ustrj
czynnikw fizycznych. Stanowi ona bowiem struktur tkankow, ktra
okrywajc cay organizm, odbiera i przetwarza oddziaujc na ni energi.
Jest bogato unerwiona i powiedzenie, e skra jest anten orodkowego
ukadu nerwowego, dziki ktrej napywaj do niego informacje o wszel-
kich zmianach zachodzcych w rodowisku zewntrznym, kryje w sobie
gboki sens. Znajdujce si w skrze zakoczenia nerww dorodkowych
- receptory s odbiornikami okrelonych postaci energii. Zachodzce
pod jej wpywem pobudzenie receptorw zostaje drog nerww dosrod-
kowych przekazane do orodkowego ukadu nerwowego, skd przez
nerwy odrodkowe zostaj wysyane impulsy nerwowe do narzdw
wykonawczych, czyli efektorw, ktrymi s minie i gruczoy. W ten
sposb zamyka si uk odruchowy na drodze: receptor orodkowy ukad
nerwowy efektor. Pobudzenie receptorw skry moe powodowa na
drodze odruchowej odczyn nie tylko w samej skrze, lecz rwnie
w narzdach wewntrznych w wyniku odruchw skrno-trzewnych.
2* 19
Dlatego te umiejtne korzystanie z odczynw odruchowych jest jednym
z warunkw powodzenia leczenia fizykalnego.
W mechanizmie oddziaywania na organizm czynnikw fizykalnych
donios rol spenia obfita sie naczy skry. O tym, jak bogato jest
unaczyniona skra, wiadczy moe fakt, e rozszerzone naczynia krwio-
none samej tylko skry waciwej mog pomieci 1 1 krwi. Wykorzystanie
wpywu czynnikw fizykalnych na stan naczy krwiononych skry
pozwala wpywa na rozmieszczenie krwi w ustroju, co ma zasadnicze
znaczenie w leczeniu chorb ukadu krenia. Rozszerzenie naczy
krwiononych skry wpywa rwnie na zwikszenie przepywu krwi przez
tkanki, co jest szeroko wykorzystywane w leczeniu wielu chorb, gwnie
stanw zapalnych.
Udzia skry w procesie termoregulacji, czyli zachowania staej ciepoty
ustroju, stanowi rwnie jeden z elementw wykorzystywanych w po-
stpowaniu leczniczym przy uyciu czynnikw fizykalnych. Zdolnoci
termoregulacyjne skry wynikaj z obecnoci w niej aparatu wydziel-
niczego gruczow potowych, ktry jest zdolny wydziela bardzo due
iloci potu. Zawarta w pocie woda parujc na powierzchni skry pobiera
z niej ciepo, zmniejszajc w ten sposb zasoby cieplne ustroju. Umiejtne
oddziaywanie na przebieg procesw termoregulacyjnych pozwala wpy-
wa na stan cieplny ustroju.
Leczenie ciepem i zimnem
Ciepolecznictwo
Leczenie ciepem, czyli ciepolecznictwo, polega na dostarczeniu do ustroju
energii cieplnej, gwnie drog przewodzenia i przenoszenia. Przyjcie
takiej definicji w sposb naturalny odrnia zabiegi ciepolecznicze od
innych zabiegw fizykalnych, polegajcych rwnie na przekazywaniu
ciepa, np. drog promieniowania jak to nastpuje w wypadku
stosowania promieniowania podczerwonego lub na wytwarzaniu ciepa
wewntrz tkanek, np. przez pola elektromagnetyczne wielkiej czstotliwo-
ci czy ultradwiki.
Waciwoci fizyczne energii cieplnej
W fizyce sowo ciepo" ma inne znaczenie anieli w mowie potocznej.
Uywane powszechnie takie okrelenia, jak woda jest ciepa" lub dzie
bdzie ciepy", w cisym jzyku uywanym w fizyce zostayby zastpione
podaniem temperatury wody czy powietrza. Sowo ciepo jest w fizyce
zarezerwowane dla postaci energii, powodujcej wzrost temperatury cia
ogrzewanych.
Ciepem nazywa si energi bezadnego ruchu czsteczek oraz energi
wzajemnego oddziaywania atomw i czsteczek. Z punktu widzenia
21
kinetycznej teorii materii ciepo utosamia si z energi kinetyczn
czsteczek lub atomw oraz energi potencjaln ich wzajemnego od-
dziaywania, czyli energi stanu skupienia.
Jednostk tej energii jest kaloria* (cal), ktra okrela ilo energii
potrzebnej do ogrzania 1 cm
3
wody o 1C, cilej mwic od temperatury
14,5 do 15,5C.
Energia bezadnego ruchu atomw i czsteczek okrela temperatur
ciaa. Temperatur mona ocenia na podstawie objaww intensywnoci
ruchu czsteczkowego, np. zmian objtoci cia ciekych lub gazowych,
zmian oporu elektrycznego przewodnika lub powstaniem siy elektro-
motorycznej midzy ogrzanym i nieogrzanym spojeniem dwch rnych
metali. Wymienione sposoby oceny temperatury s wykorzystywane
w powszechnie stosowanych termometrach.
Temperatur mierzy si w stopniach. Uywanymi skalami temperatury
s skale: Kelvina i Celsjusza. Temperatur w skali Kelvina liczy si od tzw.
zera bezwzgldnego, t = 273,16C, w ktrej to temperaturze nie wy-
stpuje aden ruch atomw czy czsteczek danego ciaa. Std:
TK = tC +273,16
Podstawowymi wartociami, sucymi do okrelenia punktu poczt-
kowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki temperatury w tej skali
stopnia s temperatury przemiany stanu skupienia wody, a mianowi-
cie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody.
Wymiana ciepa
Wymian ciepa nazywa si przenoszenie energii cieplnej z jednego ciaa do
drugiego lub z jednej czci tego ciaa do innej. Ilo przeniesionej energii
nazywa si iloci ciepa i wyraa w dulach lub kaloriach. Wymiana ciepa
powstaje w wyniku dnoci do osignicia redniej wartoci energii
* Jednostk energii cieplnej wg obowizujcego midzynarodowego systemu miar (SI)
jest dul (J). Kaloria jest obecnie jednostk dopuszczon przejciowo do stosowania jako
legalna, 1 cal = 4,186 J.
22
kinetycznej bezadnego ruchu czstek we wszystkich czciach ciaa
odosobnionego lub w izolowanym ukadzie cia. Wyrwnanie moe
zachodzi drog przewodzenia, przenoszenia przez konwekcj oraz pro-
mieniowanie.
Przewodzenie ciepa. Przewodzenie ciepa polega na wyrwnaniu energii
kinetycznej czstek w wyniku ich bezporedniego zderzenia. Ten mecha-
nizm wymiany cieplnej jest najbardziej charakterystyczny dla cia staych.
Przewodnictwo cieplne rnych substancji moe zmienia si w do
szerokich granicach.
Tkanki ludzkie wykazuj rwnie znaczne zrnicowanie w zdolnoci
przewodzenia ciepa. Warto wspczynnika przewodnictwa cieplnego
tkanek zaley w duej mierze od ich ukrwienia. W tabeli 1 przedstawiono
wartoci wspczynnikw przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wg
Wiedemanna).
Tabela 1
Wspczynnik przewodnictwa cieplnego tkanek (wg Wiedemanna)
Rodzaj tkanki
Tkanki doni w warunkach zimnego otoczenia
Tkanki doni w warunkach normalnych
Skra mocno przekrwiona
Skra sabo przekrwiona
Misie mocno przekrwiony
Misie sabo przekrwiony
Wspczynnik przewodnictwa
cieplnego cal
(cm s K)
0,0008
0,0023
0,0035
0,0012
0,0015
0,0012
Zarwno skra, jak i znajdujca si pod ni tkanka tuszczowa stanowi
dobr warstw izolacyjn, utrudniajc oddawanie ciepa otoczeniu drog
przewodzenia. Rol izolujc speniaj u zwierzt dodatkowo sier
i pira. U czowieka wan rol izolujc spenia odzie, a mwic cilej
odzie wraz z warstw powietrza zawart midzy skr a odzie,
poniewa w warstwie tej odbywa si wymiana ciepa midzy ustrojem
a otoczeniem.
Przenoszenie ciepa. Dla gazw i cieczy charakterystyczny jest mecha-
nizm wymiany ciepa przez przenoszenie czyli konwekcj. Polega on na
ruchu czci rodowiska gazowego lub ciekego o rnych temperaturach,
powstaym w wyniku zmniejszenia gstoci czci rodowiska o wyszej
23
temperaturze, ktre jako lejsze unosi si ku grze. Pamita naley, e
ruch czci rodowiska przyspiesza tylko wymian ciepa, ktra w tym
przypadku odbywa si w istocie rwnie drog przewodzenia.
Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna kade ciao
o temperaturze wyszej od zera bezwzgldnego jest rdem promieniowa-
nia elektromagnetycznego, ktrego ilo jest wprost proporcjonalna do
czwartej potgi jego temperatury w skali Kelvina. Dugo fali promienio-
wania emitowanego przez ogrzane ciao jest zgodnie z prawem Viena
odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzgldnej.
rdem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny czstek. Jeli
promieniowanie osignie jaki nieprzenikalny dla niego orodek, to zostaje
ono czciowo lub cakowicie pochonite i powoduje wzmoenie ruchu
molekularnego tego orodka. Tak wic energia ruchu molekularnego
zostaje zamieniona na energi promieniowania elektromagnetycznego, a ta
z kolei w energi ruchu molekularnego. Intensywno wymiany ciepa
drog promieniowania midzy dwoma ciaami o rnych temperaturach
zaley od ich temperatury bezwzgldnej, rodzaju, wielkoci i pooenia.
Regulacja cieplna organizmu
Jak wiadomo, czowiek jest istot staociepln. Oznacza to, e organizm
ludzki ma zdolno utrzymywania staej temperatury, od ktrej zaley
prawidowy przebieg jego czynnoci. W jego wntrzu, tzw. czci rdzennej
(ryc. 1), wynosi ona 37C. Jako tzw. normaln temperatur organizmu
przyjto umownie temperatur skry w dole pachowym, ktra wynosi
36,6C. Naley jednak pamita, e temperatura skry w rnych jej
okolicach rni si znacznie od tej temperatury.
Staa temperatura ustroju zostaje utrzymana dziki mechanizmom
regulacyjnym, nazywanym oglnie regulacj ciepln lub termoregulacj,
ktre umownie dzieli si na dwie grupy, a mianowicie tzw. regulacj
chemiczn oraz regulacj fizyczn.
Regulacja chemiczna polega na sterowaniu przemian materii ustroju.
Poniewa reakcjom chemicznym przemiany materii ustroju towarzyszy
wytwarzanie ciepa, std jej intensywno decyduje o iloci ciepa wy-
twarzanego przez tkanki, gwnie czci rdzennej.
24
Ryc. I. Cz korowa i rdzenna (zakrop-
kowana) organizmu ludzkiego w tempera-
turze 20st.C. Na rycinie przedstawiono izo-
termy, czyli linie ograniczajce powierzch-
nie o takiej samej temperaturze (wg As-
choffa za Straburzyskim).
Regulacja fizyczna polega z kolei na kontroli iloci ciepa oddawanego
gwnie drog przewodzenia i promieniowania przez powierzchowne
warstwy tkanek ustroju, nazywane czci korow (ryc. I), stanowic ok.
35% cakowitej masy ciaa. Bez popenienia wikszego bdu mona
przyj, e o tym kierunku regulacji cieplnej decyduj dwa podstawowe
procesy, a mianowicie wydzielania potu oraz zmiany stanu czynno-
ciowego sieci naczy krwiononych skry.
W fizycznej regulacji temperatury organizmu odgrywaj rol nastpuj-
ce czynniki:
1. Stosunek powierzchni ciaa do jego objtoci. Traktujc ciao ludzkie
jako bry geometryczn, staje si oczywiste, e im bardziej bdzie ona
zbliona do kuli, tym mniejsza bdzie jej powierzchnia w stosunku do
25
objtoci. Tak wic ludzie o korpulentnej budowie ciaa maj gorsze
warunki oddawania ciepa otoczeniu, ze wzgldu na ograniczon w porw-
naniu z objtoci ciaa jego powierzchni, ktra wypromieniowuje ciepo
i na ktrej zachodzi parowanie wody zawartej w pocie.
2. Istnienie warstwy powietrza pomidzy powierzchni ciaa a odzie,
speniajcej wan rol izolujc, zalen od jej gruboci.
3. Izolujcy wpyw skry i tkanki tuszczowej, zaleny od ich gruboci.
4. Stopie unaczynienia skry, ktry wpywa na wymian ciepa
z otoczeniem. Wymian ciepa przyspiesza zwikszony przepyw krwi przez
naczynia krwionone skry, zamknicie pocze ylno-ttniczych oraz
rozszerzenie naczy wosowatych.
5. Warto przewodnictwa cieplnego otoczenia, ktra jest maa w przy-
padku powietrza, a dua w przypadku wody.
6. Warunki fizyczne do parowania wody zawartej w pocie. W wypadku,
gdy powietrze otaczajce jest suche, istniej dobre warunki parowania.
Przeciwnie, jeeli otaczajce powietrze jest nasycone par wodn, parowa-
nie moe by utrudnione, a nawet niemoliwe.
7. Ruch powietrza, ktry uatwia oddawanie ciepa drog przenoszenia.
W temperaturze otoczenia od 18 do 22C organizm oddaje ciepo drog
przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrj oddaje 70 - 80%
ciepa drog promieniowania, ok. 20% zostaje zuyte na zmian wody
zawartej w pocie w par wodn, a ok. 4% na ogrzanie przyjmowanej wody
i poywienia.
W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie intensyw-
nych zabiegw cieplnych, w ktrych oddawanie ciepa drog przenoszenia
lub promieniowania jest ograniczone lub niemoliwe, zostaje uruchomiony
mechanizm regulacji cieplnej ustroju zwizany z czynnoci wydzielnicz
gruczow potowych. Wystpujce wwczas wzmoone pocenie si jest
mechanizmem obronnym ustroju, zapobiegajcym przegrzaniu. Przy
niewielkiej wilgotnoci powietrza otaczajcego woda zawarta w pocie
paruje, pobierajc w tym celu ciepo wytwarzane przez ustrj. Pamitajc
o tym, e zamiana jednego litra wody na par wodn wymaga dostarczenia
2441 kJ (583 kcal), a jednoczenie, e czowiek wykonujcy prac fizyczn
w bardzo wysokiej temperaturze moe wydzieli do 2 1 potu na godzin,
atwo zrozumie, jak donios rol odgrywaj gruczoy potowe w regulacji
cieplnej.
Cay system regulacyjny oparty jest na licznych sprzeniach zwrotnych
midzy ukadami ustroju i zapewnia stao temperatury jego czci
26
rdzennej. Zasady dziaania systemu regulacji cieplnej ustroju przedstawio-
no schematycznie na rycinie 2.
Bodcem uruchamiajcym mechanizmy regulacji cieplnej jest tem-
peratura wntrza ustroju oraz rodowiska otaczajcego. Oddziauje ona na
receptory termiczne rozmieszczone w rnych czciach organizmu, a mia-
nowicie w skrze, orodkowym ukadzie nerwowym, przewodzie pokar-
mowym i innych ukadach.
Ryc. 2. Schemat regulacji cieplnej
ustroju
27
Ukadem sygnalizujcym o zmianach temperatury otoczenia s re-
ceptory termiczne skry, umiejscowione w tzw. punktach zimna i ciepa.
Liczebnie przewaaj receptory zimna, ktrych liczb ocenia si na ok.
250000. Liczba receptorw ciepa jest okoo 8 razy mniejsza, a mianowicie
ok. 30 000. Receptory termiczne skry s rozmieszczone nierwnomiernie,
a najwiksza ich liczba wystpuje w skrze twarzy.
Impulsy z obwodami receptorw termicznych zostaj drogami dorod-
kowymi przewodzone do podwzgrza, gdzie zostaj zintegrowane z impul-
sami powstajcymi w jego neuronach pod wpywem temperatury krwi
i wyzwalaj mechanizmy powodujce zatrzymanie lub oddawanie ciepa
przez ustrj. Wymienione stany s wyzwalane przez dwa orodki umiejs-
cowione w podwzgrzu. Pierwszy z nich ochrania ustrj przed prze-
grzaniem i zawiaduje utrat ciepa, drugi za chroni ustrj przed ochodze-
niem. Podczas kiedy pobudzenie pierwszego powoduje rozszerzenie sieci
naczy krwiononych skry oraz wzmoone wydzielanie potu, to drugi
wpywa na zwenie naczy krwiononych, pobudzenie tkankowej termo-
genezy w wyniku wzmoenia przemiany materii oraz skurczw mini
(drenie z zimna). Niezalenie od tego pewien udzia w procesie regulacji
cieplnej maj odruchy rdzeniowe, powstajce w wyniku dziaania na skr
zimna lub ciepa, a powodujce zwenie lub rozszerzenie naczy krwio-
nonych skry.
Krytyczn wartoci temperatury, ktrej przekroczenie w sensie jej
podwyszenia lub obnienia wyzwala mechanizmy regulacji cieplnej, jest
37,6C. Warto ta moe ulec podwyszeniu nawet o 3 stopnie w wypadku
przegrzania receptorw termicznych skry. Fenomen ten znajduje za-
stosowanie praktyczne w wodolecznictwie i ciepolecznictwie, umoliwia-
jc przegrzanie ustroju. Podobnie, intensywne ozibienie receptorw skry
powoduje podwyszenie o 1 stopie temperatury krytycznej.
Jedna z hipotetycznych interpretacji mechanizmu termoregulacji za-
kada, e odchylenie temperatury od poziomu, na utrzymanie ktrego
nastawiony jest system (ustrj), wyzwala reakcj proporcjonaln do
wielkoci tego odchylenia, nazwanego uchybem regulacji. Reakcja ta
przywraca temperatur ustroju na zasadzie ujemnego sprzenia zwrot-
nego do regulowania, nastawionego poziomu (set point). System moe
zmienia ten poziom nastawienia regulacji temperatury i moe funk-
cjonowa z tak sam precyzj przy niszej temperaturze, np. w czasie snu.
Schemat dziaania systemu (ustroju) w odniesieniu do regulowanego
poziomu nastawienia (set point) przedstawiono na ryc. 3.
28
Ryc. 3. Zaleno midzy temperatur kontrolowan (T
c
) a temperatur odniesienia (set
point T
s et
). W ukadzie takim sygna odniesienia (set point) okrelony temperatur T
s et
porwnywany jest z sygnaem reprezentowanym przez kontrolowan temperatur T
c
. Sygna
wyzwalajcy reakcje termoregulacyjne jest proporcjonalny do rnicy midzy temperaturami
T
s et
i T
c
, nazwanej uchybem regulacji. Reakcje te jakociowo odpowiadaj kierunkowi
uchybu regulacji, a ilociowo jego wielkoci. W fizjologicznym mechanizmie termoregulacji
sygnaami s impulsy nerwowe. Sygna odniesienia (T
set
) moe by modyfikowany przez
informacje z zewntrz ukadu, np. z innych czci ukadu nerwowego (wg Bligha za
Kozowskim).
Wpyw ciepa na organizm
Wpyw bodcw cieplnych na organizm zaley od nastpujcych czyn-
nikw:
- natenia bodca, tzn. rnicy midzy temperatur bodca a tem-
peratur organizmu,
- okolicznoci fizycznych towarzyszcych oddziaywaniu ciepa,
- moliwoci termoregulacyjnych ustroju,
- czasu dziaania bodca,
- zmiany natenia bodca w czasie,
- powierzchni ciaa, na ktr dziaa bodziec cieplny,
- waciwoci fizycznych rodowiska wchodzcego w bezporedni
kontakt ze skr, a mianowicie:
a) przewodnictwa cieplnego, wyraajcego si iloci ciepa przecho-
dzc przez warstw danego ciaa o gruboci 1 cm w czasie 1 s przy spadku
temperatury rwnym 1C,
b) ciepa waciwego, ktre okrela si iloci ciepa potrzebn do
ogrzania 1 g danego ciaa o 1 C,
29
c) pojemnoci cieplnej, ktra wyraa si stosunkiem ciepa dostar-
czonego ciau do spowodowanej nim zmiany w jego temperaturze.
Odczyn ustroju na bodce cieplne moe by miejscowy i oglny.
Jednym z podstawowych odczynw organizmu na ciepo jest odczyn ze
strony naczy krwiononych. Zachowanie si naczy krwiononych pod
wpywem ciepa okrela prawo Dastre-Morata, ktre brzmi: bodce
termiczne (zimno lub ciepo), dziaajc na due powierzchnie skry,
powoduj przeciwne do naczy skry zachowanie si duych naczy klatki
piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, ledziony i mzgu wykazuj
odczyn taki sam, jak naczynia skry". Zgodnie zatem z tym prawem, jeli
naczynia krwionone skry ulegaj pod wpywem ciepa rozszerzeniu, to
due naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegaj zweniu; jeli za
naczynia krwionone skry ulegn pod wpywem zimna zweniu, to due
naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzaj si. Odczyn naczy
krwiononych nerek, ledziony i mzgu na bodce termiczne dziaajce na
due powierzchnie skry jest taki sam, jak odczyn naczy skry.
Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczy krwiononych
i limfatycznych w miejscu dziaania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje
w wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodujc zwikszony prze-
pyw krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanw zapalnych. Niezalenie od
wpywu na naczynia krwionone ciepo dziaa umierzajco na bl
i powoduje zmniejszenie napicia miniowego. Bodce cieplne o nateniu
przekraczajcym granic tolerancji tkanek mog powodowa ich uszko-
dzenie, czyli oparzenie.
Odczyn oglny. Jeli do ustroju dostarczy si du ilo ciepa w warun-
kach utrudniajcych jego oddawanie, to odczyn wyrazi si znacznym
podniesieniem temperatury ciaa, czyli jego przegrzaniem. Stan taki
powoduje zmiany w wielu ukadach i narzdach ustroju. Przegrzanie
uruchamia mechanizm termoregulacyjny, zwizany gwnie z wydziela-
niem potu. Wydalanie z potem duej iloci wody, chlorku sodowego
i innych substancji mineralnych wpywa na gospodark wodn i mineraln
ustroju i moe doprowadzi do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego
zmniejszenia stenia chlorku sodowego we krwi. Z tych wzgldw naley
pamita, aby chorym poddawanym intensywnym oglnym zabiegom
ciepoleczniczym podawa wod i chlorek sodowy (sl kuchenn) w celu
uzupenienia wystpujcych niedoborw. W stanie przegrzania ustroju
przy podwyszeniu temperatury o 1 C przemiana materii ulega wzmoeniu
o ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderze na minut.
30
Zawarto tlenu we krwi ttniczej maleje, a w ylnej wzrasta. Oddech ulega
niewielkiemu przyspieszeniu. Czynno wydzielnicza nerek zaley od
intensywnoci bodca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona
zmniejszeniu. Wane ze wzgldw praktycznych jest wystpujce przy
przegrzaniu znaczne zmniejszenie napicia mini. Odczyn ten jest wyko-
rzystywany w ciepolecznictwie.
Przegrzanie organizmu i wystpujce w jego przebiegu odczyny ze strony
ukadw i narzdw ustroju znajduj zastosowanie w celach leczniczych.
Pamita jednak naley, e postpowanie takie wymaga duej ostronoci
oraz dokadnej znajomoci stanu oglnego osoby poddanej intensywnemu
zabiegowi cieplnemu.
Zabiegi ciepolecznicze
Metody lecznicze, w ktrych wykorzystuje si bodce cieplne, znajduj
szerokie zastosowanie w fizykoterapii i balneoterapii. W rozdziale niniej-
szym zostan omwione jedynie zabiegi ciepolecznicze przy uyciu
gorcego powietrza oraz parafiny.
ania sucha szafkowa
Zabieg wykonuje si w specjalnej szafce drewnianej, w ktrej znajduje si
chory, natomiast jego gowa pozostaje na zewntrz. Powietrze ogrzewane
jest grzejnikami elektrycznymi do temperatury od 60 do 80C. Czas
zabiegu wynosi 15-20 min.
31
ania sucha rzymska
Do wykonywania tego zabiegu suy specjalnie przystosowane pomiesz-
czenie, w ktrym powietrze ogrzewa si do temperatury 40-60C, za
pomoc piecykw lub grzaek elektrycznych. Drewniane awy, usytuowane
schodkowato, umoliwiaj osobie nagrzewanej dobr waciwej tem-
peratury powietrza, ktra zaley od poziomu (wysokoci) awy. W pomie-
szczeniu znajduje si instalacja z zimn wod, suca do zmywania twarzy
i wykonywania zimnych okadw na okolic serca. Po zakoczeniu zabiegu
chorego poddaje si letniej kpieli.
Sauna
Jest to zabieg fizykalny powszechnie stosowany zarwno do celw
higienicznych, jak i leczniczych. Jest on rwnie bardzo chtnie stosowany
w odnowie biologicznej.
Sauna jest kpiel w gorcym powietrzu o nieznacznej wilgotnoci,
w ktrym okresowo wystpuje jej krtkotrwae zwikszenie. W czasie tej
kpieli stosuje si rwnie niskie temperatury do chodzenia ciaa zimn
wod i powietrzem. Omawiany zabieg ciepoleczniczy stanowi szczeglny
rodzaj kpieli, w ktrej oprcz odgrywajcych podstawow rol zmian
temperatury wystpuj rwnie zmiany wilgotnoci powietrza, natenia
pola elektrycznego oraz obnione cinienie parcjalne tlenu.
Saun pobiera si w specjalnie do tego celu przystosowanym pomiesz-
czeniu, zwanym komor sauny. Dobrze izolowane ciany komory wyoo-
ne s drewnem, a ustawione kaskadowo drewniane awy (bez gwodzi
i czci metalowych), umoliwiaj korzystajcym z kpieli przebywanie na
rnej wysokoci. Ze wzgldw bezpieczestwa drzwi od komory sauny
powinny otwiera si wahadowo w obydwie strony. Podstawowym
urzdzeniem zabiegowym jest piec zwany ogniskiem sauny". W piecu tym
32
specjalne grzaki elektryczne ogrzewaj do temperatury ok. 200C umiesz-
czone w nim kamienie, ktre udzielaj ciepa otoczeniu. W czasie kpieli
kamienie te polewa si sporadycznie wod (0,25-0,75 1), co powoduje
krtkotrwae zwikszenie zawartoci pary wodnej w powietrzu komory
sauny. Powstajce w ten sposb zwikszenie wilgotnoci wzgldnej powie-
trza do ok. 70% wywouje zwikszone przegrzewanie osoby korzystajcej
z kpieli, spowodowane utrudnieniem parowania potu. Omawiany efekt
nazywa si zwykle uderzeniem pary wodnej", a w Finlandii, ojczynie
sauny, nosi on nazw Loyly".
Doda naley, e w czasie uderzenia pary wodnej" zachodzi krtko-
trwae (3-5 min) znaczne zwikszenie natenia pola elektrycznego
w komorze sauny. Jeli w podanych uprzednio warunkach temperatury
i wilgotnoci powietrza sauny natenie pola elektrycznego wynosi rednio
100-120 V/m, to po uderzeniu wodnym ulega on zwikszeniu do wartoci
2000-3000 V/m.
Zarwno temperatura powietrza w komorze sauny, jak i jego wilgotno
wzgldna zale od wysokoci. Najwysza temperatura wystpuje pod
sufitem, za najnisza na poziomie podogi. Odwrotnie zachowuje si
wilgotno powietrza, ktra jest najwiksza nad podog, za najmniejsza
pod sufitem. Zalenie od wysokoci rnice temperatury i wilgotnoci s
due. Jeli np. pod sufitem temperatura powietrza osiga 100C, a jego
wilgotno wzgldna 2-6%, to nad podog temperatura wynosi tylko
40C, a wilgotno wzgldna 20-60%.
W ssiedztwie komory sauny usytuowane s zwykle dodatkowe pomie-
szczenia, w ktrych znajduj si natryski, basen oraz wypoczywalnia.
Metodyka sauny. Zasadnicz cech sauny jest naprzemienne nagrzewa-
nie i ochadzanie ustroju. W zabiegu tym mona zatem wyrni dwie fazy
nagrzewania i ochadzania. Poniewa kada z faz trwa od 5 do 12 minut,
std czny czas sauny wynosi rednio od 10 do 25 minut.
Przyjto jako zasad, e z sauny mona korzysta dopiero po upywie
1 godziny od ostatniego posiku. Przygotowanie do tej kpieli polega na
oddaniu stolca i oprnieniu pcherza moczowego. Ze wzgldw higienicz-
nych naley przed saun, po namydleniu, umy ciao pod ciepym
natryskiem, a nastpnie, co jest bardzo wane, dokadnie osuszy skr.
W czasie mycia nie naley uywa natrysku o zmiennej temperaturze.
W obydwu fazach sauny obowizuj odrbne zasady postpowania.
Faza nagrzewania. Po wejciu do sauny osoba biorca kpiel ukada si
na awie w pozycji lecej lub siedzcej, najlepiej w siadzie skulnym.
3 Fizykoterapia 33
W wypadku dobrego znoszenia wysokiej temperatury w czasie nagrzewa-
nia mona si przenie na wyej pooone awy, zwikszajc w ten sposb
oddziaywanie ciepa na ustrj. Pod ciao naley podoy suchy rcznik.
Polewanie wod kamieni sauny, wzmagajce dodatkowo efekt prze-
grzania, stosuje si w zalenoci od zdolnoci przystosowania si danej
osoby do wysokiej temperatury. Moe by ono wykonywane ju w czasie
pierwszego wejcia lub te dopiero w nastpnych. Ze wzgldw bezpiecze-
stwa przyjto rwnie zasad, e w saunie mog uczestniczy co najmniej
dwie osoby. Jest rwnie w zwyczaju, e w saunie nie prowadzi si rozmw.
W celu zwikszenia odczynu ze strony naczy krwiononych skry, w tej
fazie zabiegu mona stosowa rozcieranie specjalnymi szczotkami lub te
chostanie cienkimi gazkami brzozy. Osoby gorzej znoszce wysok
temperatur mog w czasie nagrzewania chodzi twarz i okolic serca
zimn wod, korzystajc ze znajdujcego si w komorze sauny kranu
z zimn wod.
Faza ochadzania. W tym celu stosuje si rne sposoby, takie jak wyjcie
na wiee powietrze, polewanie, zanurzenie w basenie z zimn wod
(zwykle o temperaturze nie niszej od 18C), poddanie si natryskowi lub
rozcieranie niegiem. Naley pamita, e zanurzenie w zimnej wodzie
moe spowodowa znaczne podwyszenie cinienia krwi, std zabieg ten
mona stosowa tylko u osb ze sprawnym ukadem krenia. W celu
zwikszenia efektu chodzenia, w tym rwnie drg oddechowych, stosuje
si specjalny sposb oddychania, polegajcy na wydueniu fazy wydechu.
Dziki takiemu postpowaniu w czasie wdechu wnika do puc wiksza
objto powietrza. Naley pamita, e ochadzanie ustroju nie moe by
gwatowne, bowiem takie postpowanie moe wywoa niekorzystne
odczyny.
Po ochodzeniu wskazane jest ogrzanie stp ciep wod. Po zako-
czeniu fazy ochadzania naley umy skr chodn wod bez uywania
myda. Po dokadnym osuszeniu skry przystpuje si do. kolejnej fazy
nagrzewania. czny czas fazy ochadzania nie powinien by duszy od 12
minut.
Naley pamita, e warunkiem prawidowego przeprowadzenia sauny
jest zarwno dobre przegrzanie, jak i naleyte ochodzenie.
Po zakoczeniu sauny stosuje si zwykle chodn kpiel, a nastpnie
20-30 minutowy wypoczynek, w czasie ktrego wskazane jest wypicie
umiarkowanej iloci wody mineralnej lub soku owocowego, czy te
z warzyw. Szczeglnie polecany jest sok pomidorowy, ze wzgldu na du
34
zawarto potasu. Niewskazane, a wrcz szkodliwe, jest uywanie napojw
alkoholowych zarwno przed, jak i po zakoczeniu sauny.
W czasie jednego seansu sauny stosuje si zwykle dwa lub trzy kolejne
wejcia do gorcej komory. Do utrzymania dobrej oglnej sprawnoci
wystarcza jeden zabieg sauny w tygodniu. Z uzasadnionych powodw
mona j stosowa 2 lub 3 razy w tygodniu.
Dziaanie sauny na ustrj. Polega ono gwnie na obcieniu mechaniz-
mw termoregulacyjnych i wywoaniu nastpczych zmian odczynowych
w caym ustroju. Zmiany te zale od fazy zabiegu.
Faza nagrzewania. W tej fazie sauny wysoka temperatura dziaa na skr
i bon luzow drg oddechowych. Bezporednim tego nastpstwem jest
podwyszenie przemiany materii, rednio o 11%.
Zwikszone wydzielanie potu, bdce podstawowym elementem mecha-
nizmu ochadzania ustroju, rozpoczyna si dopiero po upywie ok. 3 minut
od rozpoczcia nagrzewania i osiga maksimum po 10 minutach. Przy
wydzielaniu potu na poziomie 20-30 g/min zwiksza si ono o ok. 10 g.
Utrata wody wydzielonej z potem jest znaczna i wynosi zwykle 400 do 800
ml, a w wypadku szczeglnie intensywnego obcienia cieplnego moe
nawet siga 2000 ml. W tym momencie warto doda, e panujcy
powszechnie pogld o odchudzajcym wpywie sauny jest bdny. Ubytek
bowiem ciaru ciaa jest chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody
z potem. Intensywne pocenie powoduje si rzeczy wydalanie stosownych
do objtoci potu iloci sodu, chloru, potasu, kwasu moczowego, mocznika
oraz innych produktw przemiany materii. Std celowe jest, aby po
zakoczeniu seansu sauny uzupeni te ubytki, podajc odpowiednie
napoje.
Zachodzce w tej fazie zabiegu intensywne oddziaywanie cieplne
powoduje znaczne przegrzanie ustroju. Temperatura wntrza ciaa moe
osign 39C, a temperatura powierzchni skry nawet 42C. Powrt do
temperatury normalnej wystpuje do wolno.
Wysoka temperatura powietrza oddziauje rwnie intensywnie na ukad
oddechowy. Wystpuje przyspieszenie oddychania do 24-36 oddechw na
minut. Zwiksza si rwnie pojemno yciowa puc i minutowa
pojemno oddechowa. W wyniku znacznej hiperwentylacji dochodzi do
obnienia we krwi cinienia parcjalnego dwutlenku wgla oraz podwy-
szenia cinienia parcjalnego tlenu. W fazie tej zwiksza si rwnie
wydzielanie gruczow bony luzowej drg oddechowych. Zmniejsza si
3* 35
natomiast napicie mini gadkich oskrzeli, co zmniejsza opory od-
dechowe.
Rozpatrujc dziaanie sauny, naley szczeglnie podkreli wpyw fazy
ogrzewania na ukad krenia. Wystpuje w niej bowiem znaczne roz-
szerzenie naczy krwiononych skry, a jednoczenie zgodnie z prawem
Dastre-Morata, zwenie ich we wntrzu ciaa, co powoduje w efekcie
przemieszczenie krwi na obwd. Powoduje to oczywicie upoledzenie
ukrewienia i dostawy tlenu do tkanek i narzdw gbiej pooonych.
Zmiany te jednak uwaa si za korzystne, bowiem wyzwalaj one
mechanizmy adaptacyjne, wyraajce si midzy innymi zwikszeniem
liczby krwinek czerwonych, usprawnieniem gospodarki tlenowej oraz
zwikszeniem liczby czynnych naczy wosowatych w narzdach wewn-
trznych i miniach.
Przegrzewanie w komorze sauny wpywa rwnie na czynno serca.
Czsto akcji serca wzrasta do 100-120/min, zwiksza si pojemno
minutowa oraz prdko przepywu krwi w naczyniach. Opory obwodowe
krenia ulegaj zmniejszeniu, gwnie z powodu rozszerzenia i zmniej-
szenia napicia naczy obwodowych oraz otwarcia pocze ylno-tt-
niczych. Amplituda cinienia krwi ulega zwikszeniu dziki obnieniu
wartoci cinienia rozkurczowego. Naley pamita jednak, e dugie
przebywanie w saunie o bardzo wysokiej temperaturze prowadzi do
podwyszenia cinienia skurczowego krwi.
Przegrzanie wywiera rwnie wpyw na czynno wydzielnicz nerek.
Zaley ona od temperatury powietrza w komorze sauny i czasu jego
oddziaywania.
Ustalono, e po pobycie w saunie ulega zwikszeniu wydzielanie przez
przysadk hormonu adrenokortykotropowego, jak rwnie kortyzolu
i amin katecholowych przez nadnercza, ktre ustpuje po kilku lub
kilkunastu godzinach. Systematyczne stosowanie sauny pobudza wy-
dzielanie wewntrzne, szczeglnie hormonw kory nadnerczy. Zwikszenie
wydzielania kortyzolu podwysza wydolno wysikow. Ostatnio pod-
krela si rwnie korzystny wpyw sauny na odporno ustroju.
Faza ochadzania. Ochadzanie ustroju powoduje zmniejszenie czstoci
akcji serca, jak rwnie podwyszenie cinienia rozkurczowego krwi.
Dlatego uwaa si, e intensywne ochadzanie jest przeciwwskazane u osb
z chorob nadcinieniow.
Wskazania do stosowania sauny. Atrakcyjno oraz atwo dawkowania
czynnika termicznego czyni, e sauna jest do czsto stosowana w celach
36
leczniczych. W istocie jednak brak jest bezporednich wskaza medycz-
nych do jej stosowania. Obecnie uwaa si, e gwnym celem sauny jest
pielgnacja ciaa, odprenie, odpoczynek po intensywnych wysikach
fizycznych oraz zwikszenie wydolnoci organizmu. Porednie wskazania
do stosowania leczniczego sauny obejmuj przewleke schorzenia go-
cowe, chorob zwyrodnieniow staww, nadcinienie ttnicze okresu
I i I/II wg podziau WHO, stany pourazowe narzdu ruchu, niektre
choroby skry, jak np. trdzik, oraz przewleke stany zapalne narzdw
rodnych.
Przeciwwskazania. Do przeciwwskaza stosowania sauny zalicza si:
- ostre i przewleke choroby zakane oraz stwierdzone ich nosiciel-
stwo,
- ostre choroby gorczkowe, w tym rwnie pocztkowy okres
choroby przezibieniowej,
- skonno do krwawie,
- schorzenia przewleke, takie jak grulica, choroba nowotworowa,
choroby nerek, wtroby oraz niedokrwisto,
- niektre choroby skry,
- cia powikana zatruciem ciowym lub niedokrwistoci,
- zaburzenia wydzielania wewntrznego, takie jak nadczynno gru-
czou tarczowego, obrzk luzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy,
- padaczka i stany psychotyczne,
- choroby ukadu krenia, w tym stabilna i niestabilna choroba
wiecowa, stany po przebytym zawale minia sercowego, stany po
wylewach krwawych, uoglniona miadyca, zarostowe schorzenia naczy
krwiononych oraz zakrzepowe zapalenie y,
- jaskra.
Przeciwwskazania do stosowania sauny stanowi rwnie alkoholizm
i narkomania.
Zabiegi cieplne przy uyciu parafiny
Do zabiegw uywa si parafiny staej (paraffinum solidum), ktra jest
wglowodorem nienasyconym, otrzymywanym w procesie destylacji frak-
cjonowanej ropy naftowej; wzr sumaryczny od C
1 9
H
4 0
do C
3 5
H
7 2
.
37
Uzyskana drog syntetyczn parafina moe zawiera w czsteczce do 400
atomw wgla. Czysta chemicznie parafina jest ciaem staym, ktrego
temperatura topnienia wynosi od 42 do 54C, a temperatura wrzenia
250C. Dua pojemno cieplna i mae przewodnictwo cieplne czyni j
szczeglnie przydatn do zabiegw ciepoleczniczych, ze wzgldu na
powolne oddawanie ciepa.
Metodyka zabiegw. Parafin przygotowuje si w specjalnej, tzw.
parafinowej kuchni. Skada si ona ze zbiornika na parafin oraz
elektrycznego urzdzenia ogrzewczego z ukadem termoregulacyjnym,
umoliwiajcym utrzymywanie staej, odpowiedniej temperatury (ryc. 4).
W celu nadania parafinie waciwoci plastycznych do 20 kg roztopionej
parafiny staej dodaje si 1 1 parafiny ciekej (paraffinum liquidum). Parafin
mona uywa wielokrotnie po oczyszczeniu i wyjaowieniu w tem-
peraturze do 100C. W warunkach domowych parafin do zabiegw
przygotowuje si w naczyniu zanurzonym w kpieli wodnej.
Ryc. 4. Kuchnia parafinowa produk-
cji firmy Chirana.
Okad parafinowy. Parafin o temperaturze ok. 60C pokrywa si za
pomoc paskiego pdzla miejsce poddane okadowi tak dugo, a jej
warstwa osignie grubo 1 -2 cm. Poniewa pierwsza warstwa parafiny
szybko stygnie, stanowi wic ona niejako ochron przed nadmiernym
przegrzaniem skry. Naoon na skr warstw parafiny owija si
38
dokadnie papierem woskowym, ceratk lub foli plastykow i ciepym
kocem. Czas zabiegu wynosi 30 - 60 min. Okady z parafiny mona rwnie
wykonywa w odmienny sposb. Na skr pokryt cienk warstw
parafiny nakada si zamoczon w parafinie pikowan koderk",
skadajc si z kilku lub kilkunastu warstw gazy o odpowiednich
rozmiarach. Dalsze postpowanie nie odbiega od podanego uprzednio.
Jest jeszcze inny sposb wykonywania okadw parafinowych, a mianowi-
cie tzw. skarpetki lub rkawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzenie
stopy lub doni w parafinie uzyskuje si odpowiednio grub jej warstw,
a nastpnie postpuje analogicznie, jak w okadach opisanych wyej.
Kpiel parafinowa miejscowa. Zabieg ten wykonuje si w specjalnej
wannie, przystosowanej ksztatem do koczyny grnej lub dolnej. Urz-
dzenie ogrzewcze, znajdujce si w cianie naczynia, umoliwia utrzymy-
wanie staej temperatury parafiny w granicach 40-50C. Czas kpieli
wynosi 30-50 min.
Lecznicze dziaanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegw parafinowych s
zwizane z waciwociami fizycznymi parafiny. Dziki duej pojemnoci
cieplnej i ograniczonemu przewodnictwu cieplnemu utrzymuje ona dugo
ciepo i wolno oddaje je otoczeniu. Wykazuje ona rwnie przy stygniciu
waciwo zmniejszania swej objtoci o 10-20% i w zwizku z tym
warstwa parafiny, obejmujca np. koczyn, wywiera na ni ucisk, ktry
dodatkowo zwiksza si przy wzrocie objtoci przegrzanej w czasie
zabiegu koczyny. Waciwo ta z jednej strony zwiksza przekazywanie
tkankom ciepa, z drugiej za - dziki uciniciu naczy skrnych
zmniejsza odprowadzanie ciepa z prdem krwi. Temperatura skry pod
okadem waha si od 39 do 41C i jest optymalna dla wzmoenia
aktywnoci procesw przemiany tkankowej. Bezporednio po zdjciu
okadu parafinowego skra jest spocona, blada i gorca, po czym szybko
ulega zaczerwienieniu w wyniku roszerzenia naczy. Waciwoci fizyczne
parafiny sprawiaj, e zabiegi wykonane przy jej uyciu usprawniaj
krenie w naczyniach wosowatych skry, wzmagaj procesy utleniania
tkankowego i uatwiaj resorpcj i wydalanie z tkanek toksycznych
produktw procesu zapalnego.
Wskazania. Nie odbiegaj one od oglnie przyjtych zasad stosowania
ciepa. Zabiegi parafinowe s jednak szczeglnie przydatne w leczeniu
stanw zapalnych staww i tkanek mikkich koczyn, ktrych ksztat
umoliwia wykorzystanie ucisku wystpujcego w czasie stygnicia pa-
rafiny.
39
Leczenie zimnem
Polega ono na obnianiu temperatury tkanek. W zalenoci od rodzaju
zastosowanej metody, ozibienie tkanek zachodzi drog przewodzenia lub
przenoszenia ich energii cieplnej do uytego w danej metodzie rodowiska
ozibiajcego o odpowiednio niskiej temperaturze.
Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem niskich temperatur dzieli si na
miejscowe i oglne. Celem zabiegw miejscowych jest obnienie tem-
peratury skry i tkanek gbiej pooonych, za w zabiegach oglnych
ozibienie caego ustroju ze wszystkimi tego faktu nastpstwami fizjo-
logicznymi. Intensywno wymienionych zabiegw zaley w pierwszym
rzdzie od temperatury, nastpnie od przyjtego w danej metodzie sposobu
ozibiania powierzchni ciaa poddanej zabiegowi oraz czasu jego trwania.
Niskie temperatury wykorzystuje si rwnie do zabiegw kriochirur-
gicznych, polegajcych na kontrolowanym zamraaniu, a do nieod-
wracalnego uszkodzenia, patologicznie zmienionych tkanek. Zabiegi te
znajduj zastosowanie w dermatologii, chirurgii, okulistyce, laryngologii
i ginekologii. Zalet ich, w porwnaniu z klasycznymi metodami chirur-
gicznymi, jest bezbolesno, prawie cakowite wyeliminowanie krwawienia
oraz powstanie w ich nastpstwie w miar kosmetycznej blizny skry.
Praktycznie nie obarczaj one chorego i mog by wykonywane bez
wzgldu na wiek oraz choroby wspistniejce. Szczegowe omwienie
metod kriochirurgicznych nie mieci si w tematyce niniejszego podrcz-
nika.
Wpyw zimna na organizm
Reakcje ustroju na zimno mona podzieli na miejscowe oraz oglnoust-
rojowe. Ich rodzaj zaley od tego, czy zimno dziaa miejscowo, czy te na
ca powierzchni ciaa. Nasilenie odczynw i ich charakter zale od
40
rnicy midzy temperatur ciaa a temperatur stosowanego bodca
zimnego. Dlatego te odczyny ustroju, bdce wynikiem dziaania skrajnie
niskich temperatur, wykazuj okrelon specyfik, wykorzystywan prak-
tycznie w leczeniu zimnem. Mimo e do chwili obecnej wiele z tych
odczynw nie zostao jeszcze dokadnie wyjanionych, to aktualna wiedza
w tym zakresie pozwala wiele z nich wykorzysta w celach leczniczych.
Obnienie temperatury otoczenia do wartoci niszych od obojtnego
punktu cieplnego skry, czyli mwic inaczej temperatury niszej od strefy
komfortu cieplnego, uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji ciepl-
nej ustroju, majce na celu zmniejszenie utraty ciepa. Skurcz naczy
krwiononych skry i tkanki podskrnej, wystpujcy pod wpywem
niskich temperatur, zmniejsza przepyw krwi i ogranicza w ten sposb
oddawanie ciepa otoczeniu. Jest to reakcja odruchowa, bdca nastp-
stwem pobudzenia receptorw zimna skry. Zachodzi ona w wyniku
wyadowa powstaych we wknach wspczulnych unerwiajcych naczy-
nia krwionone. Nasilenie tej zmiany zaley zarwno od temperatury, jak
i od szybkoci jej obniania w czasie. Moe by ono take ksztatowane
przez temperatur wntrza ciaa, czyli jego czci rdzennej.
Reakcje naczynioruchowe s najsilniej wyraone w obrbie koczyn
grnych i dolnych. Skurcz naczy skry i tkanki podskrnej przemieszcza
krew do gbiej pooonych tkanek koczyn, zwikszajc przepyw krwi
przez due ttnice i yy. W ten sposb ciepo niesione z jej prdem nie
dociera do naczy powierzchownych, co stanowi mechanizm ochronny
przed utrat ciepa.
Ze wzgldw praktycznych warto doda, e reakcje naczynioruchowe s
wyjtkowo sabe w skrze gowy. Tak np. w spoczynku, w temperaturze
4C utrata ciepa z tego rejonu wynosi a 40% cakowitej iloci ciepa
powstajcej w ustroju. By moe jest to mechanizm ochraniajcy mzg
przed przegrzaniem. Nawiasem mwic powszechnie przyjta jest zasada
wyczania gowy z intensywnych zabiegw zarwno ciepych, jak i zim-
nych.
Przy okazji omawiania zachodzcych pod wpywem zimna zmian
naczynioruchowych powierzchownych naczy krwiononych warto wspo-
mnie o bardzo interesujcym mechanizmie regulacji cieplnej, jakim s tzw.
fale Lewisa. To zjawisko przystosowawcze polega na okresowym zwaniu
i rozszerzaniu si naczy powierzchownych. Tak wic np. po ozibieniu
skry do temperatury zamarzania wody, po pewnym czasie skurcz naczy
ustpuje i ulegaj one rozszerzeniu. Zwikszony w ten sposb przepyw
41
krwi powoduje podwyszenie temperatury skry do ok. 8C. W kolejnej
fazie wystpuje skurcz naczy, a nastpnie kolejne ich rozszerzenie.
Zjawisko to przedstawiono graficznie ryc. 5. Jego znaczenie dla ochrony
skry przed odmroeniem oraz fizykalnej praktyki leczniczej jest oczywi-
ste. Zachodzcy pod wpywem zimna skurcz naczy powierzchownych
tkanek ustroju powoduje zwikszenie oporu naczyniowego na obwodzie,
czego nastpstwem jest podwyszenie cinienia skurczowego krwi i ob-
cienie serca prac zwikszajc zapotrzebowanie na tlen. Mimo e praca
serca zwiksza si, to jednak w tych warunkach czsto jego skurczw
maleje. Zachodzce pod wpywem zimna zmiany w czynnoci ukadu
krenia nie maj praktycznego znaczenia u ludzi zdrowych. Musz one
by jednak powanie traktowane u osb z chorob wiecow, czy
nadcinieniem, u ktrych ekspozycja na zimno moe wyzwoli ble
dawicowe, czy te znaczny wzrost cinienia krwi.
Ryc. 5. Fale Levisa (wg Kozowskiego).
Kolejnym mechanizmem adaptacyjnym regulacji cieplnej ustroju jest
drenie z zimna. Polega ono na, wystpujcych w warunkach ozibienia
ustroju, mimowolnych drobnych skurczach mini, bdcych rdem
energii cieplnej. Wana dla regulacji cieplnej jest rwnie zachodzca pod
wpywem zimna aktywacja ukadu adrenergicznego oraz wystpujce
w tych warunkach zwikszenie przemiany materii, majce na celu wyrw-
nanie utraty ciepa.
Zimne zabiegi powoduj rwnie zwolnienie i pogbienie oddechu,
wzmoenie czynnoci wydzielniczej nerek oraz zmniejszenie lub zahamo-
wanie wydalania potu.
Ze wzgldw praktycznych naley stwierdzi, e krtkotrwae zabiegi
zimne, ktrych wpyw na wybrane ukady ustroju przedstawiono w tabeli
3 (str. 54), powoduj zwikszenie pobudliwoci obwodowych nerww
42
czuciowych i ruchowych oraz zwikszenie napicia mini. Dla odr-
nienia, dugotrwae zabiegi zimne o bardzo niskiej temperaturze powoduj
podwyszenie progu blu, zmniejszenie pobudliwoci wkien nerwowych
i szybkoci ich przewodzenia oraz obnienie napicia mini. Wystpujce
w wyniku tych zabiegw zmniejszenie lub zniesienie blu oraz obnienie
napicia mini maj due znaczenie w postpowaniu leczniczym, szczegl-
nie w chorobach narzdu ruchu. Wanym dziaaniem terapeutycznym
zimnych zabiegw leczniczych jest wpyw przeciwzapalny i przeciw-
obrzkowy.
Zimne zabiegi miejscowe
Istnieje wiele znanych od dawna sposobw miejscowego stosowania zimna
w celach leczniczych. Niektre z nich, jak np. masa lodem czy nacieranie
lodem nie znajduj obecnie szerszego zastosowania. Do czciej wykony-
wanych nale:
Zimne okady lub zawijania
Zabiegi te wykonuje si przy uyciu chust ozibionych do danej
temperatury albo workw gumowych (plastykowych) napenionych zimn
wod lub lodem. Do tego celu uywa si obecnie specjalnie produkowa-
nych woreczkw z tworzywa sztucznego, zawierajcych specjalny el.
Ozibione w zamraalniku s bardzo atwe w uyciu.
W niektrych uzdrowiskach wykonuje si zimne okady z solanki.
W tym celu gbk wiskozow moczy si w solance, nastpnie wkada do
woreczka ze sztucznego tworzywa i ozibia w zamraalniku do tem-
peratury ok. 20C. Zachowanie tej temperatury jest wane, poniewa
w niszej temperaturze (ok. 30C) zwilone solank gbki trac elastycz-
no, co utrudnia wykonanie zabiegu.
43
Ozibienie przy uyciu ciekego chlorku etylu
Wydobywajcy si z pojemnika cieky chlorek etylu silnie dziaa ozibiaj-
co w wyniku jego rozprania oraz pobierania ciepa na parowanie. Jest on
stosowany do znieczulenia w maych zabiegach chirurgicznych oraz
urazach sportowych.
Zabiegi miejscowe przy uyciu zimnego powietrza
Do tego celu uywa si specjalnie skonstruowanego urzdzenia (ryc. 6).
Skada si ono ze zbiornika na cieky azot, wyposaonego w wentyl
nastawczy, regulujcy wpyw pozostajcego pod cinieniem gazu ze
zbiornika. Wentyl poczony jest z elastycznym przewodem zakoczonym
dysz, z ktrej wydobywa si strumie mieszaniny powietrza i roz-
pronego azotu. U wylotu dyszy temperatura gazw waha si od 100 do
- 180C. W czasie zabiegu naley wykonywa ruchy okrne nad powierz-
chni ciaa objt zabiegiem, aby unikn grocego odmroeniem,
punktowego dziaania gazu. Jeli zabieg dotyczy stawu, poleca si wykony-
wanie w nim ruchw czynnych w czasie ozibiania, a po jego zakoczeniu
- intensywnych wicze ruchowych. Zabieg, w zalenoci od wskaza
i tolerancji chorego, trwa od 1 do 3 minut i moe by powtarzany
trzykrotnie w czasie dnia. Naley pamita, aby skra w okolicy zabiegu
bya przed jego wykonaniem dokadnie osuszona. Omawiany zabieg
powinien by wykonywany przez kwalifikowany personel i nadzorowany
przez lekarza.
Wskazania do stosowania zimnych zabiegw miejscowych s bardzo
rozlege i zwizane z ich wpywem przeciwzapalnym, przeciwblowym,
przeciwobrzkowym oraz zmniejszajcym napicie mini. Nale do nich:
choroby narzdu ruchu
- stany po urazach i przecieniach (w czasie do 5 dni od urazu),
44
- obrzk po zamaniu koci oraz zwichniciach i skrceniach staww,
- ostre zapalenia tkanek mikkich okoostawowych;
choroby gocowe
- reumatoidalne zapalenie staww w okresie ostrym oraz zaostrzenia,
artropatia uszczycowa,
- stany blowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej staww,
- zespoy zapale okoostawowych w okresie ostrym,
ostra posta dny;
choroby ukadu nerwowego
- nerwoble nerww obwodowych oraz zespoy blowe rwy kulszowej
i ramiennej w okresie ostrym,
- w stanach wzmoonego napicia mini jako przygotowanie do
kinezyterapii.
Spord innych schorze, w ktrych wskazane jest stosowanie miej-
scowych zabiegw zimnych, naley wymieni okres pocztkowy zakrzepo-
wego zapalenia y, obrzk limfatyczny koczyny grnej po radykalnej
Ryc. 6. Urzdzenie do miejscowej terapii zi-
mnym powietrzem ..Kriopol RM" produkcji
Kriomedycznego Centrum Naukowo-Produ-
kcyjnego w Warszawie, ul. Prymasa Tysic-
lecia 62.
45
operacji raka sutka, oparzenia, ostry bl zba, stan po zabiegach chirur-
gicznych w obrbie jamy ustnej oraz szczki i uchwy.
W chorobach narzdu ruchu, gocowych oraz ukadu nerwowego, jeli
jest to moliwe, zaleca si wykonywanie wicze ruchowych bezporednio
po zimnym zabiegu.
Przeciwwskazania do stosowania zimnych zabiegw miejscowych obej-
muj stany nadwraliwoci na zimno, choroby, w ktrych jest ono
czynnikiem wywoawczym, jak np. krioglobulinemia, hemoglobinuria
napadowa nocna, zesp Raynauda i inne. Przeciwwskazania obejmuj
rwnie zesp Sudecka, zmiany skry popromienne, zapalenie miedniczek
nerkowych, zapalenie pcherza moczowego, stany wyniszczenia i osabie-
nia, odmroziny oraz zespoy ciasnoty przedziaw powiziowych.
Oglne zabiegi zimne
Celem ich jest obnienie temperatury ustroju, czyli hipotermia. Mog to
by rnego rodzaju zabiegi intensywnie ozibiajce organizm, np. przez
stosowanie na cae ciao zimnych okadw lub zawija w przecierada
wychodzone w zamraalniku. Ze wzgldu na uciliwoci zwizane
z wykonaniem tego rodzaju zabiegw s one obecnie rzadko stosowane.
Oglna terapia zimnem
Metoda ta w jej nowoczesnym ujciu zostaa wprowadzona do lecznictwa
na pocztku lat osiemdziesitych biecego stulecia w Republice Federal-
nej Niemiec. Polega ona na krtkotrwaym poddaniu caego ciaa czowie-
ka (z wyjtkiem gowy) dziaaniu niskiej temperatury, zwykle okoo
11OC. Ozibienie uzyskuje si dziki zanurzeniu osoby poddanej
zabiegowi w oboku bardzo zimnego powietrza.
46
Zabieg wykonuje si przy uyciu specjalnego zestawu zabiegowego,
w skad ktrego wchodz:
- zesp urzdze wytwarzajcych obok gazowy o cile okrelonych
rozmiarach i temperaturze,
kabina zabiegowa,
pulpit sterowniczy.
Zesp urzdze wytwarzajcych obok gazowy dziaa w nastpujcy
sposb. Sprone, pozbawione pary wodnej powietrze zostaje przekazane
do wymiennika ciepa, do ktrego ze specjalnego zbiornika, w sposb
kontrolowany przez zawr nastawczy, zostaje doprowadzony cieky azot,
stanowicy w danym wypadku rdo zimna. Cieky azot obnia w wy-
Ryc. 7. Urzdzenie do oglnej terapii zimnem, produkcji niemieckiej firmy Messer Grics-
heim GmbH Dusseldorf.
47
mienniku temperatur strumienia spronego powietrza, ktre izolowany-
mi przewodami zostaje doprowadzone do zespou dysz umieszczonych
w kabinie zabiegowej.
W odrnieniu od uprzednio stosowanych, nowoczesne kabiny do
oglnej terapii zimnem s z przodu otwarte (ryc. 7). Umoliwia to
obserwacj oraz bezporedni kontakt z osob poddan zabiegowi. W czte-
rech ktach kabiny umocowane s listwy z dyszami szczelinowymi, ktre
za pomoc urzdzenia elektromechanicznego mog by sytuowane na
odpowiedniej wysokoci. Umoliwia to ksztatowanie rozmiarw oboku
gazowego, a co najwaniejsze - - wyczenie gowy chorego ze strefy
oddziaywania niskiej temperatury. Napywajce zimne powietrze jest
systematycznie odprowadzane na zewntrz przez ukad dziaajcy na
zasadzie podcinienia. Dziki temu moliwe jest utrzymanie staych
rozmiarw zimnego oboku gazowego oraz wyeliminowanie jego wpywu
na temperatur pomieszczenia, w ktrym ustawiona jest kabina zabie-
gowa.
Urzdzenia regulacyjne i kontrolne, znajdujce si w pulpicie sterow-
niczym, pozwalaj ustawi gwne parametry zabiegu, takie jak tem-
peratura (do 180C) oraz cinienie spronego powietrza i rozprajce-
go si ciekego azotu. Indywidualne parametry zabiegu nastawia si na
elektronicznej tablicy wyposaonej w zesp sensorw.
Czas zabiegw, w ktrym chory pozostaje w pozycji stojcej, niejako
zanurzony w zimnym oboku gazowym, wynosi od 1 do 4 minut zwykle
trwa on 3 minuty. Dotychczasowe dowiadczenie wskazuje na skuteczno
tej terapii w przewlekych zapaleniach staww. Uzyskuje si zmniejszenie
lub zniesienie blu oraz zwikszenie ruchomoci staww. Stwierdzono
rwnie skuteczno oglnej terapii zimnem w leczeniu spastycznego
nieytu oskrzeli. Rozszerzenie zakresu wskaza do stosowania omawianej
metody leczenia wymaga dalszych bada.
Wodolecznictwo
Wodolecznictwo, zwane rwnie hydroterapi, jest dziaem lecznictwa
fizykalnego, w ktrym wykorzystuje si oddziaywanie wody na ustrj.
Waciwoci fizyczne wody czyni j szczeglnie przydatn do tych celw.
Moe by ona stosowana we wszystkich trzech jej stanach skupienia,
a mianowicie: cieczy, lodu oraz pary wodnej.
Wpyw zabiegw wodoleczniczych
na ustrj
Podstawow rol w zabiegach wodoleczniczych odgrywa czynnik termicz-
ny. Wpyw bodcw termicznych na ustrj zaley od nastpujcych
czynnikw:
natenia bodca termicznego, ktre okrela rnica midzy tem-
peratur wody a temperatur ustroju,
- okolicznoci fizycznych towarzyszcych oddziaywaniu na ustrj
bodca termicznego,
moliwoci termoregulacyjnych ustroju,
- czasu dziaania bodca,
zmiany natenia bodca w czasie,
powierzchni, na ktr dziaa bodziec termiczny,
waciwoci fizycznych rodowiska, ktre wchodzi w bezporedni
kontakt ze skr.
Istotne znaczenie w praktyce zabiegw wodoleczniczych ma odczuwanie
przez czowieka temperatury wody. Skala odczuwania bodcw termicz-
4 Fizykoterapia
49
nych jest zawarta midzy odczuciem zimna oraz ciepa. Wyrnia si w tym
zakresie wiele stanw porednich, co ma due znaczenie praktyczne.
Wyrnia si zatem gorco, ciepo, letnio, obojtnie, chodno i zimno.
Przekroczenie okrelonej granicy ciepa lub zimna moe prowadzi do
uszkodzenia tkanek, nazywanego w skrajnych sytuacjach oparzeniem lub
odmroeniem.
Zakres temperatury, w ktrym nie odczuwa si ani ciepa, ani zimna,
nazwano stref komfortu cieplnego. Zaley ona od redniej temperatury
skry i jest bliska tzw. cieplnemu punktowi obojtnemu skry, ktry w tym
przypadku odpowiada temperaturze 33C mierzonej na tuowiu. Zakres
temperatury, odpowiadajcej strefie komfortu cieplnego, jest rny u r-
nych osb i zaley od wielu czynnikw, w tym rwnie od stanu
psychicznego. Przy okazji naley doda, e obojtnego punktu cieplnego
skry, wynikajcego ze redniej temperatury ciaa, nie naley myli
z obojtnym punktem cieplnym skry, ktrego warto zaley od wa-
ciwoci fizycznych rodowiska przekazujcego lub pobierajcego ciepo
od ustroju. W warunkach rodowiska wodnego obojtny punkt cieplny
skry mieci si w zakresie 34-36C, a dla powietrza wynosi okoo 20C.
Z tego wic powodu kpiel w wodzie o temperaturze 25C jest odczuwana
jako chodna, poniewa dziki dobremu przewodnictwu cieplnemu wody
ciepo z ustroju szybko przechodzi do wody. Te same okolicznoci
decyduj, e kpiel w powietrzu o tej samej temperaturze jest odczuwana
jako ciepa, poniewa gorsze przewodnictwo cieplne powietrza utrudnia
oddawanie ciepa przez ustrj. Znajomo wymienionych faktw ma due
znaczenie w warunkach wykonywania zabiegw wodoleczniczych, umo-
liwia bowiem waciw ocen dozna osoby poddanej ich dziaaniu.
Istnieje kilka skal odczuwania przez czowieka temperatury wody. Dla
celw praktycznych przydatny jest podzia, w ktrym wyrnia si:
- wod zimn (8-20C),
- wod chodn (21-27C),
- wod letni (28-33C),
- wod ciep (34-37C),
- wod gorc (38-42C).
Podzia ten, aczkolwiek niedokadny, moe by z powodzeniem stoso-
wany w ustalaniu temperatury wody do zabiegw wodoleczniczych.
Dokadniejszy jest opracowany przez Cordesa na uytek hydroterapii
6-stopniowy podzia odczuwania temperatury wody, ktry przedstawiono
w tabeli 2.
50
Tabela 2
Skala odczuwania temperatury wody (wg Cordesa). Temperatura subiektywnie obojtna 34C
Wpyw czynnikw termicznych na ustrj polega na oddziaywaniu na
regulacj ciepln ustroju. Znajomo zoonych mechanizmw tego proce-
su fizjologicznego jest niezbdna do zrozumienia zabiegw wodolecz-
niczych oraz ich waciwego stosowania. Mechanizmy te zostay szczego-
wo omwione w rozdziale powiconym ciepolecznictwu.
Naley pamita jednak, e regulacja cieplna ustroju zanurzonego
w wodzie rni si w istotny sposb od regulacji zachodzcej w powietrzu.
Wpywaj na to waciwoci fizyczne wody, a w szczeglnoci jej przewod-
nictwo okoo 25 razy wiksze od przewodnictwa cieplnego powietrza
- oraz ciepo waciwe, kilka tysicy razy wiksze anieli powietrza.
Drugim, bardzo wanym ograniczeniem regulacji cieplnej ustroju zanurzo-
nego w wodzie jest wyeliminowanie moliwoci jego ozibienia przez
pocenie si, a mwic innymi sowy, przez pobieranie z ustroju ciepa na
zamian w par wodn wody zawartej w pocie. Przyjmuje si, e
w umiarkowanej temperaturze wody utrata ciepa zanurzonego w niej
ustroju jest okoo 250 razy wiksza anieli w powietrzu o tej samej
temperaturze.
Jak ju wspomniano temperatura wody stosowanej do zabiegw wodo-
leczniczych wywiera znaczny wpyw na ukad krenia. Krtkotrwae
dziaanie zimna wywouje w pierwszej fazie zblednicie skry, spowodowa-
ne skurczem powierzchownych naczy, a po krtkim czasie ich roz-
51
szerzenie wyraajce si zarowieniem. Objawy te s wyrazem prawi-
dowego odczynu skry na zimno. Odczyn nieprawidowy wyraa si
bladoci skry lub jej zasinieniem, gsi skrk, dreszczami, przy-
spieszeniem akcji serca oraz zym samopoczuciem. Wystpienie nieprawi-
dowego odczynu na zimno jest wskazaniem do natychmiastowego prze-
rwania zabiegu wodoleczniczego. U osb le znoszcych zimno mona
wyeliminowa niekorzystne oddziaywanie przez grzanie ciaa, rozcieranie,
ciep kpiel lub napromienianie promieniami podczerwonymi.
Niezbyt intensywne ciepo powoduje rozszerzenie naczy krwiononych
skry, a mianowicie ttniczek, naczy wosowatych i ylnych. Prcz tego
dochodzi do otwarcia nieczynnych naczy wosowatych. Wymienione
zmiany w stanie funkcjonalnym naczy skry powoduj znaczne jej
przekrwienie, gwnie o charakterze ttniczym.
Intensywny bodziec cieplny wywouje krtkotrway skurcz naczy
krwiononych skry, wyraajcy si jej zbledniciem, po ktrym nastpuje
ich rozszerzenie.
Zmiany stanu funkcjonalnego naczy krwiononych skry, wywoane
dziaaniem bodcw termicznych, s wyrwnywane przez antagonistyczne
reakcje naczy wntrza ciaa. Ze wzgldw praktycznych mona przyj,
e przebiegaj one zgodnie z prawem Dastre-Morata, ktre zostao
szczegowo omwione w rozdziale powiconym ciepolecznictwu.
Zachodzce pod wpywem bodcw termicznych zmiany w ukrwieniu
skry oraz rnych narzdw powoduj rwnie zmiany w objtoci krwi
krcej. Tak np. w kpieli ciepej w wyniku przesunicia krwi na obwd
dochodzi do zwikszenia, a w kpieli zimnej do zmniejszenia tej objtoci.
Temperatura wywiera rwnie wpyw na czynno serca. Przyjmuje si,
e podwyszenie temperatury wntrza ustroju o jeden stopie powoduje
przypieszenie czstoci akcji serca o 18 na minut. Jako przykad mona
poda, e w ciepej kpieli czynno serca ulega przypieszeniu, zwiksza si
rwnie objto wyrzutowa i pojemno minutowa serca. W kpieli
gorcej czynno serca ulega przypieszeniu, zmniejsza si jednak objto
wyrzutowa. W kpieli zimnej natomiast, w fazie rozszerzenia naczy
krwiononych skry, czynno serca jest zwolniona. Zmniejsza si rwnie
objto wyrzutowa.
Zabiegi wodolecznicze wpywaj rwnie na prdko przepywu krwi,
ktra zwiksza si w kpieli ciepej, a zmniejsza w kpieli zimnej. Przyjmuje
si, e kpiel ciepa zmniejsza obwodowe opory krenia. W tym zakresie
pewien wpyw naley rwnie przypisa cinieniu hydrostatycznemu,
5 2
dziaajcemu przecie w trakcie kpieli. W trakcie zabiegw wodolecz-
niczych ulega zmianie cinienie krwi. Zaley to od temperatury, a mwic
cilej od reakcji naczy skry. Jako zasad przyjto, e cinienie krwi ulega
obnieniu w fazie rozszerzenia tych naczy, za podwyszeniu w fazie ich
zwenia.
Stwierdzono rwnie zaleny od temperatury wpyw zabiegw wodo-
leczniczych na czynno ukadu oddechowego. Bodce ciepe przypieszaj
oddech i zwikszaj wentylacj puc, zimne za po krtkiej fazie zwik-
szenia wentylacji powoduj spycenie i nieregularno oddychania. Chod-
ne kpiele natomiast powoduj zwikszenie minutowej objtoci od-
dechowej oraz wentylacji puc.
W kpielach o temperaturze wyszej od 34C oraz niszej od 32C
wzrasta zuycie tlenu przez ustrj, co jest naturalnym nastpstwem
procesw termoregulacyjnych, powodujcych zwikszenie przemiany ma-
terii. W kpieli wodnej ulega rwnie zmianie czynno nerek. Jest ona
spowodowana wpywem temperatury oraz cinienia hydrostatycznego.
Kpiel ciepa zwiksza wydzielanie nerek, za gorca zmniejsza. Krtko-
trwae zabiegi zimne mog przejciowo zwiksza czynno wydzielnicz
nerek.
Zabiegi wodolecznicze wywieraj wpyw na orodkowy i obwodowy
ukad nerwowy. Przyjmuje si, e kpiele ciepe wpywaj pobudzajc na
orodkowy ukad nerwowy. Uwaa si jednak, e dugotrwae kpiele ciepe
dziaaj hamujco na ten ukad. Kpiele zimne zwikszaj ch do wysiku,
ale jednoczenie zwikszaj napicie mini szkieletowych. Bodce termicz-
ne wpywaj rwnie na przewodzenie wkien nerwowych. Bodce zimne
zmniejszaj prdko przewodzenia impulsw w ruchowych i czuciowych
wknach nerwowych.
Kpiele zimne zwikszaj wydzielanie hormonw kory nadnerczy,
a mianowicie glikokortykoidw i 17-ketosteroidw. Znaczne ozibienie
powoduje zmniejszenie wydzielania amin katecholowych, a zwiksza
wydzielanie przez przysadk hormonu tyreotropowego, pobudzajcego
gruczo tarczowy do wydzielania tyroksyny.
Bodce zimne wywieraj rwnie wpyw na czynno mini. Gwatow-
ne, krtkie ozibienie pobudza skurcze mini, za znaczne ich ozibienie
ogranicza ich aktywno. W tabeli 3 przedstawiono wpyw zimnych
i ciepych zabiegw wodoleczniczych na ukady i narzdy ustroju.
Wan rol w oddziaywaniu na ustrj zabiegw wodoleczniczych
odgrywaj czynniki mechaniczne, do ktrych zalicza si cinienie hydro-
5 3
Tabela 3
Wpyw zabiegw wodoleczniczych o rnej temperaturze na ukady i narzdy ustroju
Ukad/narzd
Naczynia krwiono-
ne powierzchowne
Naczynia krwiono-
ne gbokie
Czynno serca
Cinienie krwi
Krew
Ukad oddechowy
Ukad nerwowy
Nerki
Wydzielenie potu
Gruczoy przewodu
pokarmowego
Minie szkieletowe
Przemiana materii
Krtkotrwae zabiegi
przy uyciu
wody zimnej
skurcz naczy skr-
nych z nastpczym ich
rozszerzeniem
Zabiegi przy uyciu
wody ciepej
rozszerzenie na-
czy skry i na-
czy podskrnych
Zabiegi przy uyciu
wody gorcej
krtkotrwae zwenie
naczy z nastpczym
ich rozszerzeniem
odczyn drog odruchow zgodnie z prawem Dastre-Morata
zwolniona
podwyszone
zabiegi oglne:
zwikszenie liczby
krwinek czerwonych
i biaych we krwi na-
czy obwodowych
zabiegi miejscowe:
zwikszenie liczby
krwinek biaych w
miejscu zabiegu
zwolnienie i pogbie-
nie oddechu
zwikszenie pobudli-
woci obwodowych
nerww czuciowych
i ruchowych
wzmoenie czynnoci
wydzielniczej
zmniejszone lub zaha-
mowane
zwikszone wydziela-
nie
wzmoenie napicia
wzmoenie w celu wy-
rwnania utraty ciepa
przyspieszona
obnione
zabiegi oglne:
bez zmian
zabiegi miejscowe:
zwikszenie liczby
krwinek biaych w
miejscu zabiegu
przyspieszenie
i spycenie oddechu
zmniejszenie pobu-
dliwoci ukadu
nerwowego
wzmoenie czyn-
noci wydzielniczej
wzmoone
zmniejszone wy-
dzielanie
zmniejszenie napi-
cia
nieznaczne wzmo-
enie
przyspieszona
obnione
zabiegi oglne:
pozorne zwikszenie
liczby krwinek czerwo-
nych i biaych
zabiegi miejscowe:
zagszczenie krwi na
skutek obfitego pocenia
si
przyspieszenie i pog-
bienie oddechu
zmniejszenie pobudli-
woci obwodowych
nerww czuciowych
moe wystpi zmniej-
szenie czynnoci wy-
dzielniczej
silnie wzmoone
zmniejszone wydziela-
nie
znaczne zmniejszenie
napicia
wzmoenie
54
statyczne, cinienie hydrodynamiczne, wypr oraz lepko i spjno
wody.
Cinienie statyczne wody, zwane rwnie cinieniem hydrostatycznym,
jest cinieniem panujcym w dowolnym punkcie wody nieruchomej,
podlegajcej przyciganiu ziemskiemu:
gdzie:
p
s
cinienie statyczne wody,
p
o
cinienie dziaajce na powierzchni wody,
h wysoko supa wody,
ciar waciwy wody.
W wodzie poruszajcej si oprcz cinienia statycznego (hydrostatycz-
nego) wystpuje rwnie cinienie dynamiczne (hydrodynamiczne), ktre
odpowiada energii kinetycznej jednostki objtoci poruszajcej si wody:
gdzie:
p
d
cinienie dynamiczne wody,
E energia kinetyczna,
Q gsto wody,
v prdko przepywu wody.
Uywa si rwnie pojcia cinienia cakowitego wody, ktre jest sum
cinienia hydrostatycznego i hydrodynamicznego;
p
c
= p
s
+ p
d
gdzie:
p
c
cinienie cakowite wody.
Cinienie statyczne i dynamiczne wody odgrywaj wan rol w zabie-
gach wodoleczniczych. W wypadku wystpowania w nich ruchu wody, jak
np. w natryskach, kpieli wirowej oraz natrysku podwodnym, przejawia si
zasadniczy wpyw cinienia hydrodynamicznego. W kpielach natomiast
dziaa gwnie cinienie hydrostatyczne, ktre zwiksza si z gbokoci
zanurzenia oraz gstoci wody. Wpyw gstoci wody uwydatnia si
55
szczeglnie w kpielach w wodzie mineralnej. Wpyw cinienia statycznego
prowadzi do zmniejszenia obwodu rnych czci ciaa ludzkiego zanurzo-
nego w wodzie i wystpuje szczeglnie wyranie w pozycji stojcej,
powodujc przesunicie krwi z y skry i jamy brzusznej do klatki
piersiowej, na ktr cinienie to oddziauje sabiej, ze wzgldu na obecno
w niej powietrza.
Wanym czynnikiem mechanicznym, dziaajcym na ustrj w kpieli,
jest opisany prawem Archimedesa wypr wody, zwany rwnie wyporem
hydrostatycznym;
gdzie:
W wypr hydrostatyczny,
ciar waciwy wody,
objto wypartej wody.
Sia wyporu, zgodnie z prawem Archimedesa, zaley zatem od stanu
zanurzenia ciaa w wodzie, a mwic inaczej od objtoci wypartej przez
nie wody. Wypr jest wykorzystywany jako czynnik odciajcy w kinezy-
terapii wykonywanej w rodowisku wodnym, jednak pod warunkiem, e
ruchy s wykonywane wolno. Przy wykonywaniu szybkich ruchw
wystpuj opory wody, zwizane gwnie z jej lepkoci, a stanowice
czynnik obciajcy. Opisane zjawiska fizyczne, wystpujce przy zanurze-
niu w wodzie, tumacz szerokie zastosowanie kinezyterapii w tym
rodowisku do usprawniania narzdw ruchu.
Pewn rol w zabiegach wodoleczniczych odgrywa rwnie spjno
i lepko wody.
Spjno jest wynikiem oddziaywania tzw. sil spjnoci, okrelanych
rwnie mianem si Van der Waalsa, ktre s efektem oddziaywania
midzy czsteczkami wody.
Lepko wody wynika z jej waciwoci, polegajcej na powstawaniu si
tarcia, czyli oporu przeciw siom wewntrznym.
Intensywno dziaania termicznego i mechanicznego na ustrj w zabie-
gach wodoleczniczych zaley od powierzchni ciaa, na ktr one wpywaj.
Praktyczny schemat postpowania w tym zakresie podali Cordes i Zeibig
(ryc. 8). Podzielili oni powierzchni ciaa na sze w przyblieniu rwnych
czci, z ktrych kada stanowi jedn dawk. Jest to oczywicie schemat
niedoskonay, uatwiajcy jedynie dawkowanie, bowiem reakcje na zabiegi
56
wodolecznicze, wykonywane na poszczeglne czci ciaa, s bardzo
zrnicowane. Tak np. odczyn ze strony naczy krwiononych skry
koczyn grnych jest wikszy anieli w obrbie koczyn dolnych. Jest on
szczeglnie przydatny w dawkowaniu kpieli, w ktrych warto dziaaj-
cego na ciao cinienia hydrostatycznego zaley od stopnia jego zanurzenia.
Wanym elementem decydujcym o efekcie oddziaywania jest rwnie
czas trwania zabiegw wodoleczniczych. Znajduje to praktyczny wyraz
w metodach dawkowania zabiegw wodoleczniczych, uwzgldniajcych
powierzchni ciaa oraz czas trwania zabiegu.
Ryc. 8. Podzia powierzchni ciaa przydatny w dawkowaniu zabiegw wodoleczniczych (wg
Cordesa i Zeibiga za Straburzyskim).
57
Odczyn ustroju na bodce termiczne zaley ponadto od wielu czyn-
nikw, takich jak: wiek, pe oraz stosunek powierzchni ciaa do objtoci.
Dzieci, starcy i kobiety s bardziej wraliwi na te bodce. Osoby tgie,
majce du objto ciaa przy wzgldnie maej jego powierzchni oraz
grub podcik tuszczow, znosz gorzej zabiegi cieplne, poniewa
oddawanie ciepa otoczeniu jest u nich utrudnione. Odwrotnie osoby
szczupe gorzej znosz zabiegi zimne, ze wzgldu na uatwione oddawanie
otoczeniu ciepa przez wzgldnie du, w stosunku do objtoci, powierz-
chni ich ciaa.
Na odczyn ustroju na zabiegi wodolecznicze wpywaj rwnie rytmy
biologiczne, a w szczeglnoci okoodobowe rytmy termoregulacyjne. Ze
wzgldw praktycznych warto pamita, e w godzinach od 3
0 0
do 15
00
wystpuje faza rozgrzewania organizmu, za od 15
00
do 3
0 0
faza ochadza-
nia. Reakcja ustroju bdzie zatem silniejsza, jeli wpyw stosowanej
temperatury bdzie niezgodny z tym rytmem, tzn. w wypadku stosowania
zimnych zabiegw rano, a ciepych wieczorem. Stosowanie zabiegw
wodoleczniczych wymaga przestrzegania zasad postpowania, ktre mo-
na sprowadzi do nastpujcych zalece:
Przed zleceniem zabiegu konieczne jest dokonanie oceny stanu gospoda-
rki cieplnej chorego, przede wszystkim w aspekcie jego wraliwoci na
bodce termiczne. Postpowanie to uatwia dobr waciwej temperatury
wody uytej do zabiegu.
Naley pouczy chorego, aby przed kadym zabiegiem wodoleczniczym
oprni pcherz moczowy, a jeli ma by to zabieg dugotrway, konieczne
jest rwnie oddanie stolca.
W trakcie serii zabiegw obowizuje zasada stopniowanego nasilania
termicznych i mechanicznych bodcw, z uwzgldnieniem okoodobowego
rytmu termoregulacyjnego ustroju.
Naley pamita o bacznej obserwacji chorego w trakcie zabiegu
wodoleczniczego. Szczegln uwag naley zwraca na barw warg
i policzkw, ktrych zblednicie lub zasinienie w czasie zabiegu powinno
by sygnaem do jego przerwania. Wystpienie tych objaww moe by
nastpstwem nieprawidowej reakcji na bodce termiczne lub te wynikiem
ich nieprawidowego doboru.
W czasie zabiegu naley rwnie kontrolowa czsto ttna, pamita-
jc, e jego przyspieszenie do ok. 100/min jest przeciwwskazaniem do
stosowania zabiegw cieplnych.
Po kadym zabiegu ciepym lub gorcym powinno si zastosowa krtki
58
zabieg zimny, aby w ten sposb zapobiec utracie ciepa przez rozszerzone
naczynia krwionone skry.
Pomieszczenia zabiegowe musz by odpowiednio ogrzane i dobrze
wietrzone. Zabiegi gorce powinno si wykonywa w pomieszczeniu
o temperaturze 22-24C, za zabiegi zimne w temperaturze 25-27C.
Wybrane zabiegi wodolecznicze
Ogln liczb zabiegw wodoleczniczych ocenia si na okoo 100 rnych
metod, w ktrych wykorzystuje si wod w jej trzech stanach skupienia,
a mianowicie staym, ciekym i gazowym.
Biorc pod uwag sposb ich wykonywania oglnie wyrnia si zabiegi
wodolecznicze:
z wykorzystaniem cinienia hydrostatycznego,
- z uyciem biecej wody pod okrelonym cinieniem,
za pomoc innych cia higroskopijnych zwilanych wod,
w postaci okadw z lodu,
przy uyciu pary wodnej o okrelonej wskazaniami temperaturze.
W niniejszym opracowaniu omwione zostan tylko niektre wybrane
zabiegi wodne, majce powszechne zastosowanie w praktyce.
Kpiele
Kpiel nazywa si postpowanie, w ktrym cae ciao lub jego cz
pozostaje przez okrelony czas zanurzone w orodku o odpowiedniej
temperaturze.
Kpiel zimna. Temperatura wody od 8 do 20C. Czas trwania kpieli od
kilku sekund do 1 minuty, w zalenoci od stanu oglnego i samopoczucia
chorego.
59
Kpiel chodna. Temperatura wody od 20 do 27C. Czas trwania kpieli
5-15 minut.
Metodyka. Kpiele zimne i chodne wykonuje si w specjalnych wan-
nach, zwykle drewnianych, lub basenach. W czasie kpieli chory powinien
wykonywa energiczne ruchy i rozciera ciao w celu przypieszenia
odczynu naczyniowego.
Wskazania. Choroby przemiany materii otyo, cukrzyca.
Przeciwwskazania. Choroby serca i naczy, choroby nerek, niedokrwi-
sto, nerwice, nerwoble.
Kpiel letnia. Temperatura wody od 28 do 33C. Czas kpieli 10-20 mi-
nut.
Wskazania. Kpiele letnie wykonuje si w stanach podcinienia tt-
niczego, dychawicy oskrzelowej, niektrych chorobach ukadu nerwowe-
go, w stanach nadmiernej pobudliwoci.
Kpiel ciepa. Temperatura wody od 34 do 37C. Czas kpieli 10-30
minut.
Wskazania. Kpiele ciepe wykonuje si zwykle jako zabieg higieniczny,
stosuje si je rwnie w stanach wzmoonej pobudliwoci, bezsennoci,
w niektrych chorobach skry.
Kpiel kinezyterapeutyczna. W kpieli tej wykorzystuje si opisane wyej
odciajce i oporowe dziaanie wody.
Metodyka. Kpiele wykonuje si w wannach kinezyterapeutycznych
o specjalnej budowie, o wymiarach 3 x 3, 5 x 1,5 m, lub przystosowanych
basenach kpielowych. Baseny maj zwykle zrnicowan gboko
wody, co umoliwia wykonywanie w nich wicze przez dzieci i osoby
dorose. Chorych poraonych zanurza si w wodzie za pomoc specjalnego
dwigu, ktrym po zakoczeniu kpieli podnosi si chorego z basenu.
Osoby poddawane kpieli kinezyterapeutycznej wymagaj staego nad-
zoru instruktora gimnastyki leczniczej, ktry jest odpowiedzialny za
celowo, waciwe wykonywanie wicze i bezpieczestwo chorego.
Temperatura wody w wannach kinezyterapeutycznych wynosi w zale-
noci od wskaza 34-37C. Temperatura wody w basenie kpielowym
powinna by zbliona do obojtnego punktu cieplnego skry. Nie moe
by ona zbyt wysoka, poniewa w trakcie wykonywania wicze czynnych
chory wytwarza ciepo. Niezalenie od tego ciepa woda powoduje
rozszerzenie obwodowych naczy krwiononych, szczeglnie silnie wyra-
one przy wykonywaniu ruchw, oraz zmniejszenie napicia mini. Tak
60
wic temperatura wody w basenie powinna by przystosowana do stanu
ukadu krenia chorego oraz celu prowadzonych z nim wicze.
W basenach, w ktrych prowadzi si wiczenia z dziemi, temperatura
wody powinna by o 2-3 stopnie wysza od stosowanej dla dorosych.
Wod w wannach kinezyterapeutycznych naley zmienia po kadej
kpieli, w basenach za zmienia okresowo i odkaa zgodnie z obowizu-
jcymi przepisami sanitarno-epidemiologicznymi.
Wskazania. S one bardzo rozlege, dotycz jednak gwnie schorze
narzdu ruchu, chorb ukadu nerwowego z zaburzeniami czynnoci
ruchowych oraz wad postawy. wiczenia w wodzie stanowi wany
czynnik w kompleksowym postpowaniu rehabilitacyjnym.
Przeciwwskazania. Niewydolno krenia, choroby nowotworowe,
czynna grulica puc, reumatoidalne zapalenie staww, grulica staww
i zakane choroby skry.
Kpiel o temperaturze wzrastajcej, wg Schweningera-Hauffego. Zabieg
polega na kpieli koczyn grnych lub dolnych w wodzie, ktrej tem-
peratura wzrasta stopniowo w czasie zabiegu od 35 do 42C.
Metodyka. Kpiel wykonuje si w specjalnym urzdzeniu, skadajcym
si z wanienek na wod, przystosowanych ksztatem do rodzaju zabiegu,
oraz elektrycznego urzdzenia ogrzewczego, umoliwiajcego ogrzewanie
wody w taki sposb, aby jej temperatura wzrastaa o jeden stopie w czasie
2-3 minut.
czny czas zabiegu wynosi od 15 do 25 minut, w zalenoci od wskaza
i stanu oglnego chorego. Po upywie 10- 15 minut od chwili rozpoczcia
zabiegu wystpuje u chorego uczucie ciepa, zaczerwienienie skry i poce-
nie si.
W zalenoci od wskaza i odczynu chorego wykonuje si kpiele jednej
lub obu koczyn. W czasie zabiegu naley bacznie obserwowa chorego,
a wystpienie zblednicia lub sinicy naley traktowa jako sygna do
natychmiastowego przerwania zabiegu.
Kpiele o temperaturze stopniowanej wskazuj korzystny wpyw na
czynno serca i obniaj cinienie krwi, szczeglnie u osb z nadcinieniem
ttniczym.
Wskazania. Nadcinienie ttnicze bez zmian chorobowych w narzdach,
nerwice naczynioruchowe.
Bezwzgldne przeciwwskazania do stosowania kpieli o stopniowanej
temperaturze stanowi niewyrwnane wady serca.
61
Kpiele parowe. Kpiel parowa cakowita, zwana inaczej ani parow.
Kpiel wykonuje si w specjalnie przystosowanym pomieszczeniu, do
ktrego doprowadza si par wodn przez rury znajdujce si pod
awkami. Schodkowate ustawienie awek umoliwia choremu przeniesienie
si do wyszej czci pomieszczenia, gdzie panuje wysza temperatura.
W pomieszczeniu znajduje si rwnie instalacja z zimn wod. Dziaanie
kpieli parowej polega na przegrzaniu ustroju.
Temperatura w pomieszczeniu zabiegowym waha si od 40 do 45C.
Czas trwania zabiegu wynosi 15-30 minut.
Po zakoczeniu kpieli stosuje si zwykle letni natrysk lub kpiel.
Zabiegi wykonuje si dwa do trzech razy w tygodniu. W czasie kpieli
parowej mona stosowa rozcieranie ciaa lub chostanie gazkami
wierzbowymi, lub brzozowymi, w celu wzmoenia odczynu ze strony
powierzchownych naczy krwiononych.
Naley nadmieni, e kpiel parowa cakowita stanowi form intensyw-
nego zabiegu cieplnego ze wzgldu na utrudnione w atmosferze pary
wodnej parowanie wydzielanego potu.
ania parowa szafkowa. Zabieg wykonuje si w drewnianej szafce, do
ktrej doprowadzana jest para wodna. W czasie zabiegu chory siedzi na
krzeseku umieszczonym w szafce. Gowa chorego znajduje si poza
szafk, dziki czemu nie oddycha on par wodn. Ze wzgldu na
obciajcy ustrj charakter tego zabiegu na gow i okolice serca stosuje
si zwykle zimne okady.
Temperatur powietrza nasyconego par wodn ustala si w zalenoci
od wskaza i stanu oglnego chorego. Zwykle waha si ona od 40 do 50C.
Czas zabiegu wynosi 10-20 minut.
Wskazania. Zaburzenia przemiany materii, szczeglnie otyo, prze-
wleke stany zapalenia staww i zapalenia okoostawowe, nerwoble.
Przeciwwskazania. Niewydolno krenia, choroba nadcinieniowa,
stany wyniszczenia, skonno do krwawie, stany chorobowe w okresie
ostrym.
Kpiel wirowa. T posta kpieli nazywa si rwnie masaem wirowym.
W zabiegu tym wykorzystuje si w celach leczniczych wpyw cieplny wody
oraz jej oddziaywanie mechaniczne, zwizane z ruchem wirowym.
Metodyka. Zabiegi wykonuje si w specjalnych zbiornikach, przy-
stosowanych do zabiegw na koczynach grnych, koczynach dolnych
lub dla caego ciaa. Zbiorniki te s wyposaone w urzdzenia o napdzie
mechanicznym, wprawiajce wod w ruch wirowy. Kpiel wirowa stanowi
62
form agodnego masau skojarzonego z wpywem ciepa. Powoduje ona
rozlunienie tkanek, zmniejszenie napicia miniowego, popraw ukrwie-
nia oraz zagodzenie blu.
Temperatura wody uywanej do kpieli waha si w zalenoci od
wskaza od 32 do 40C Czas zabiegu wynosi 15-20 minut.
Wskazania. Przewleke stany zapalne, stany pourazowe, przewleke
zapalenia staww i zapalenia okoostawowe, przykurcze bliznowate.
Pkpiele
Stanowi one mniej obciajc ustrj form kpieli. Wykonuje si
pkpiele ciepe i gorce.
Pkpiel ciepa. Temperatura wody wynosi na pocztku zabiegu
32-34C.
Metodyka. Woda powinna siga choremu do ppka, gdy chory siedzi
w wannie. Przed rozpoczcie kpieli chory zmywa twarz i klatk piersiow
zimn wod. Nastpnie wchodzi do wanny, zanurza si na krtko w wodzie
po szyj i przyjmuje pozycj siedzc.
W czasie zabiegu kpielowy kilkakrotnie polewa wod plecy i kark
chorego. Przy uyciu wa gumowego wpuszcza si nastpnie do wanny
zimn wod, aby obniy temperatur wody kpielowej o 4- 5. Ochodzo-
n wod polewa si ponownie chorego.
Czas zabiegu wynosi nie wicej ni 4 -5 minut. Po wyjciu chorego
z wody wyciera si go ogrzanym rcznikiem kpielowym.
Wskazania. Nerwice i psychonerwice oraz organiczne schorzenia ukadu
nerwowego.
Pkpiele ciepe czy si niekiedy ze szczotkowaniem" koczyn
grnych, dolnych, klatki piersiowej i brzucha, przy uyciu szczotki
o niezbyt twardym wosiu. Szczotkowanie wykonywane w trakcie p-
kpieli pobudza naczynia skrne i znajduje zastosowanie w niektrych
chorobach skry, przewlekych schorzeniach gocowych i nerwoblach.
Pkpiel gorca. Wykonuje si j w podobny sposb. Temperatura
wody wynosi 38-42C, a czas zabiegu 10-15 minut.
63
Wskazania. Przewleke schorzenia gocowe, nerwoble, przewleke
stany zapalne narzdw rodnych oraz ukadu moczowego.
Przeciwwskazania. Pkpieli gorcych nie wykonuje si u osb wynisz-
czonych i w wieku starczym.
Natryski
Natryskiem nazywa si zabieg wodoleczniczy, w ktrym zasadniczy wpyw
wywiera cinienie i temperatura uderzajcego w ciao jednego lub wielu
strumieni wody.
W zalenoci od temperatury wody rozrnia si natryski zimne, ciepe,
gorce i o zmiennej temperaturze, a w zalenoci od cinienia natryski
o niskim cinieniu (152 kPa 1,5 atm), rednim cinieniu (152-202,6 kPa
1,5-2 atm) oraz wysokim cinieniu (202,6-405,2 kPa 2-4 atm).
Zmian i kontrol temperatury oraz cinienia, a take uksztatowanie
strumienia wody umoliwia urzdzenie zwane katedr natryskow (ryc. 9).
Ryc. 9. Katedra natryskowa.
64
W skad katedry natryskowej wchodzi mieszado, umoliwiajce szybk
zmian temperatury wody, oraz regulator jej cinienia. Warto tem-
peratury oraz cinienia odczytuje si na przyrzdach pomiarowych umiesz-
czonych w pycie czoowej katedry. Strumie wody ksztatuje si specjal-
nymi nasadkami.
W wodolecznictwie stosuje si natryski ruchome, stae i parowe.
Natryski ruchome. Do tej grupy zalicza si natryski polegajce na
dziaaniu ruchomego, rnie uksztatowanego strumienia wody na od-
powiednie okolice ciaa osoby stojcej w odlegoci 3-4 m od katedry
natryskowej.
Natrysk biczowy (natrysk skupiony). Strumie wody wydobywajcy si
pod znacznym cinieniem (152 - 304 kPa 1,5-3 atm) z wa gumowego,
zakoczonego odpowiedni nasadk, o rednicy otworu ok. 1 cm, moe
by okresowo przerywany, co powoduje dziaanie zblione do uderze
bicza.
Natrysk biczowy wykonuje si zwykle wod chodn lub o temperaturze
zmiennej. Kierunek prowadzenia strumienia wody po ciele osoby poddanej
natryskowi biczowemu przedstawiono na ryc. 10.
Natrysk szkocki. Odmian natrysku biczowego stanowi natrysk o zmien-
nej temperaturze, zwany natryskiem szkockim. Wykonuje si go pod
cinieniem od 202,6 do 304,0 kPa (2-3 atm), stosujc na przemian wod
gorc 38-42C w czasie od
1
/
2
do 1 minuty i wod zimn 10-15C
w czasie kilku sekund. Zabieg koczy si po 3 minutach stosowaniem wody
zimnej.
W natrysku tym zamiast wody gorcej mona uywa strumienia pary
wodnej.
Natrysk nitkowaty. Jest to rodzaj natrysku biczowego. Wykonuje si go
dziki zastosowaniu specjalnej nasadki o bardzo maej rednicy (0,5 mm)
i wysokiego cinienia wody 204-405,2 kPa (3-4 atm). Uderzenie bardzo
cienkiego strumienia wody wywouje silny odczyn ze strony naczy
krwiononych skry, utrzymujcy si pewien czas po zakoczeniu zabiegu.
Sia uderzenia zaley oczywicie od odlegoci chorego od katedry
natryskowej, poniewa w miar zwikszenia si odlegoci strumie wody
ulega rozpyleniu, a uderzenie jego staje si mniej efektywne.
Natrysk wachlarzowy. Dziki zastosowaniu specjalnej nasadki z od-
powiednio uksztatowan szczelin uzyskuje si strumie wody w formie
wachlarza. Oddziaywanie mechaniczne na skr osoby poddanej temu
zabiegowi jest sabsze w porwnaniu z wymienionymi wyej natryskami.
5 Fizykoterapia
65
Ryc. 10. Kierunek prowadzenia strumieniu wody w natrysku biczowym (wg Jankowiaka).
Natryski stae. Do tej grupy zalicza si natryski, w ktrym ukszta-
towanie i kierunek strumieni wody nie ulegaj zmianie.
Natrysk spadowy (natrysk deszczowy). W natrysku tym woda spada na
ciao pod ktem 45 z wysokoci 1 -2 m przez nasadk sitkow o rednicy
otworw 0,5 mm.
Temperatur wody ustala si w zalenoci od wskaza. Natrysk
spadowy moe by rwnie zmiennocieplny i wwczas stosuje si na
przemian wod gorc 38-42C w czasie 20-40 s i wod zimn 8-20C
w czasie 2-5 s. Po kilkakrotnej zmianie temperatury wody zabieg koczy
si uyciem wody zimnej.
66
Natrysk paszczowy (natrysk boczny). Natrysk wykonuje si w specjal-
nym urzdzeniu w ksztacie klatki papuziej, o wymiarach odpowiadaj-
cych wzrostowi i objtoci czowieka, zbudowanej z pionowo ustawionych
rur. Z otworw o maej rednicy, znajdujcych si w rurach, wydobywaj
si strumienie wody w kierunku osi centralnej klatki, uderzajc w ciao
znajdujcego si w niej czowieka (ryc. 11).
Ryc. 11. Natrysk paszczowy (wg Jankowiaka).
Urzdzenie jest poczone z katedr natryskow, dziki czemu istnieje
moliwo regulacji temperatury i cinienia wody.
Natrysk parowy. Natrysk parowy wykonuje si przy uyciu katedry
natryskowej. W natrysku tym zamiast gorcej wody stosuje si strumie
pary wodnej.
Temperatura strumienia skraplajcej si, w miar zwikszania odlegoci
od katedry, pary wodnej wynosi nad powierzchni skry od 45 do 48C.
Czas natrysku wynosi od 2 do 3 minut.
67
Natryski specjalne
Mianem tym okrela si specjalne rodzaje natryskw. Spord przydat-
nych w odnowie biologicznej wymieni naley natrysk typu Aix les Bains
oraz natrysk podwodny.
Natrysk z masaem rcznym typu Aix les Bains. Nazwa jego wie si ze
znanym uzdrowiskiem francuskim. Wykonuje si go u osoby spoczywaj-
cej na stole w postaci kraty. Woda o temperaturze 38 -45C spywa z wa
gumowego szerokim strumieniem na ciao osoby poddawanej jednoczenie
masaowi wykonywanemu przez jednego lub dwch masaystw.
Natrysk podwodny. Zabieg ten nazywany niekiedy rwnie masaem
podwodnym, wykonuje si w rodowisku wodnym przy uyciu strumienia
wody o okrelonym cinieniu za pomoc specjalnego urzdzenia (ryc. 12).
Ten rodzaj natrysku wykonuje si w wannach lub basenach kinezyterapeu-
tycznych typu Hubbarda. Urzdzenie do natrysku podwodnego skada si
Ryc. 12. Natrysk podwodny.
68
z pompy pobierajcej wod z wanny lub basenu, sprarki oraz systemu
ogrzewczego, zapewniajcego waciw temperatur (40-50C) oraz ci-
nienie wody (152-405 kPa - 1,5-4 atm) wydobywajcej si przez
odpowiedni nasadk wa gumowego. Naley pamita, e temperatura
wody w strumieniu natryskowym musi by wysza od temperatury wody
w wannie (35-38C).
Osoba poddana natryskowi ley wygodnie w wannie wypenionej wod.
Gowa spoczywa na specjalnej podprce lub pasie zawieszonym midzy
cianami wanny. Oddziaywanie masau zaley od temperatury wody oraz
cinienia pod jakim wydobywa si ona z nasadki wa gumowego. Naley
pamita, e oddziaywanie mechaniczne strumienia wody jest najwiksze
pod ktem 90, za zmniejszenie kta osabia dziaanie. Osoba wykonujca
natrysk powinna w trakcie zabiegu kontrolowa rk temperatur, ci-
nienie wody oraz stan napicia mini. Cinienie wody dawkuje si tak, aby
ulegao zwikszeniu w miar trwania zabiegu.
Natrysk podwodny znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu chorb
narzdu ruchu, nerwoblu, w szczeglnoci nerwu kulszowego.
Ryc. 13. Urzdzenie do natrysku nasia-
dowego (wg Jankowiaka).
69
Natrysk nasiadowy (natrysk wstpujcy). Do wykonania tego natrysku
uywa si specjalnego urzdzenia, skadajcego si z siedzenia, pod ktrym
znajduje si nasadka sitkowa (ryc. 13).
Wytryskajce z nasadki strumienie wody uderzaj w okolic krocza
osoby poddanej zabiegowi.
Natrysk nasiadowy przy uyciu wody chodnej stosuje si zwykle
w guzkach krwawniczych odbytnicy lub przy jej wypadaniu.
Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania natryskw
Wskazania do stosowania natryskw s bardzo rozlege, w zwizku z czym
szczegowe ich omwienie przekracza ramy niniejszego podrcznika.
Oglnie rzecz biorc wykorzystuje si je w leczeniu nerwic, stanw
wyczerpania psychicznego, nerwoblw, rnych postaci goca stawowe-
go i tkanek mikkich, przewlekych schorze drg oddechowych, zaburze
ukrwienia obwodowego, dobierajc w zalenoci od rodzaju stanu choro-
bowego intensywno czynnika termicznego i mechanicznego.
Przeciwwskazania. Natryskw nie wykonuje si u osb z niewydolnoci
krenia, chorob nadcinieniow, chorob wiecow, w stanach padacz-
kowych, w stanach wyniszczenia, w zapaleniu nerww i nerwoblach,
w ostrym stadium choroby oraz u osb z zaawansowan nerwic serca.
Polewania
Polewania s zabiegami wodoleczniczymi, w ktrych wykorzystuje si oddziaywanie na skr
czynnika termicznego w postaci strumienia zimnej wody o niskim cinieniu. Oddziaywanie
czynnika mechanicznego jest w tym zabiegu ograniczone.
Polewania mog by cakowite lub czciowe. Zabiegi cakowite wykonuje si zwykle co
drugi dzie, natomiast czciowe codziennie.
Polewania wykonuje si przy uyciu wa gumowego o rednicy ok. 20 mm, poczonego
z sieci wodocigow. Cinienie wody reguluje si kurkiem wodocigowym tak, aby
70
wydobywaa si ona pionowo z trzymanego wa na wysoko 15 cm. W czasie polewania
naley dy do tego, aby woda pokrywaa szerokim paszczem moliwie najwiksz
powierzchni czci ciaa poddawanej zabiegowi. Polewania mona rwnie wykonywa
uywajc naczy z wod.
Przed rozpoczciem zabiegu czciowego poleca si choremu umycie twarzy i szyi zimn
wod, a przed polewaniem cakowitym rwnie i klatki piersiowej. Po zakoczeniu polewania
wyciera si ciao rcznikiem i poleca gimnastyk lub spacer.
Polewania czciowe
Polewanie karku wykonuje si przy uyciu wa poczonego z sieci wodocigow lub
irygatora. Zabieg trwa od 1 do 2 minut. Wpywa on na pogbienie oddechu i zmniejszenie
dusznoci w napadzie dychawicy oskrzelowej.
Polewanie ramion. Zabieg rozpoczyna si od palcw prawej rki, polewajc stopniowo coraz
to wysze partie jej zewntrznej powierzchni. Po osigniciu wysokoci opatki wraca si ponow-
nie ku doni. Kad koczyn polewa si kilka razy. czny czas zabiegu wynosi od 2 do 3 minut.
Polewanie wykonuje si w nerwicy, bezsennoci oraz kurczu pisarskim.
Polewanie grzbietu. Rozpoczyna si je od bocznej powierzchni grzbietu, dochodzc do
wysokoci stawu barkowego, tak sam czynno wykonuje si po stronie przeciwnej.
Polewanie trwa od 1 do 2 minut.
Polewanie klatki piersiowej i koczyn grnych. Wykonuje si je u chorego pozostajcego
w skonie. Polewanie rozpoczyna si od palcw prawej rki, dochodzc do stawu barkowego.
Nastpnie wykonuje si polewanie lewej rki. W okolicy minia naramiennego przechodzi si
na klatk piersiow, gdzie wykonuje si pionowo ustawionym wem okrne polewanie
wok brodawki sutkowej u mczyzny, a sutka u kobiet.
W czasie polewania grzbietu i barkw do osoby wykonujcej zabieg chroni kark i gow
przed dziaaniem wody. czny czas zabiegu wynosi od 1 do 2 minut. Polewanie klatki
piersiowej i koczyn grnych jest zabiegiem oddziaujcym silnie bodcowo.
Polewania grzbietu oraz polewania klatki piersiowej i ramion wykonuje si w przewlekych
nieytach oskrzeli, dychawicy oskrzelowej i rozedmie puc.
Polewanie brzucha. Wykonuje si gwnie w stanach upoledzonej czynnoci ruchowej jelit
oraz w nieytach odka i jelit.
Nie wolno stosowa polewa brzucha w stanach zapalnych pcherza moczowego.
Polewanie koczyn dolnych. Polewanie podudzi rozpoczyna si od stopy, po stronic
zewntrznej w okolicy kostki. Nastpnie polewa si wewntrzn powierzchni ydki,
dochodzc do kolana, i z kolei wewntrzn powierzchni podudzia, a do okolicy kostki
wewntrznej. W opisany sposb polewa si przedni i tyln cz podudzia.
Polewanie mona rozszerzy na ca koczyn, dochodzc do okolicy stawu biodrowego.
Czas polewania jednej koczyny wynosi 1 min.
Zabieg ten wykonuje si w leczeniu nerwoblu nerwu kulszowego, w niektrych chorobach
gocowych, w ylakowatoci koczyn dolnych oraz przewlekych nieytach nosa i garda.
71
Polewania cakowite
Zasad ich wykonywania jest rwnomierne pokrycie caego ciaa paszczem spywajcej wody.
W czasie polewania chory rozciera ramiona i klatk piersiow. Zabiegi te wykonuje si gwnie
w chorobach przemiany materii, nerwicach oraz w celach wzmacniajcych i hartujcych.
Zmywania
Stanowi one bardzo agodn posta zabiegu wodoleczniczego. Polegaj na zmywaniu ciaa
gbk lub rcznikiem zmoczonym w zimnej wodzie (15- 20C), a nastpnie wytarciu suchym
rcznikiem. Zabieg rozpoczyna si od zmycia koczyn dolnych, ktre po wytarciu okrywa si
ciepym kocem lub kodr. W analogiczny sposb postpuje si z koczynami grnymi, klatk
piersiow i brzuchem. Po zakoczeniu zmywania, trwajcego od 2 do 3 minut, w cieplejszej
porze roku poleca si choremu udanie si na spacer. Jeli chory nie moe opuci ka, to
okrywa si go ciepo.
Zmywania wpywaj w agodny sposb hartujco i pobudzajco na ukad krenia
i oddychania.
Nacierania
W zabiegach tych kojarzy si dziaanie czynnika termicznego z bodcami mechanicznymi
o rnym, odpowiednio dawkowanym nateniu.
Nacieranie czciowe. Wykonuje si je u chorego poddanego uprzednio ogrzaniu, np. po
opuszczeniu ka lub ogrzaniu w budce wietlnej.
Do wykonania zabiegu potrzebne s dwa wiadra z zimn wod. Chorego ukada si na
leance i przykrywa ciepym kocem. Nastpnie obnaa si jedn koczyn i nakada na ni
rcznik, rozcierajc energicznie skr, a do wystpienia jej przekrwienia i uczucia ciepa. Po
zakoczeniu tej czynnoci koczyn okrywa si kocem.
W analogiczny sposb postpuje si z pozostaymi koczynami i tuowiem. Brzuch i klatk
piersiow naley naciera w kierunku poprzecznym do dugiej osi ciaa. Do nacierania uywa
si zawsze rcznika, ktry pozostawa okrelony czas w zimnej wodzie.
72
Czas trwania zabiegu powinien by krtki. Po zakoczeniu zabiegu chory odpoczywa p
godziny.
Nacieranie cakowite. Zabieg wykonuje si u chorego w pozycji stojcej po uprzednim
zanurzeniu w zimnej wodzie. Ciao chorego okrywa si duym przecieradem o wymiarach
2 x 3 m, zmoczonym w zimnej wodzie. Przecierado powinno cile przylega do ciaa.
Nastpnie dokonuje si szybkiego i energicznego nacierania, postpujc od ramion ku
stopom.
Nacieranie powinno w krtkim czasie (1 - 2 min) wywoa odczyn naczyniowy, wyraajcy
si zarowieniem skry oraz uczuciem ciepa i rzekoci. Nacierania nie wolno wykonywa
u osb, ktre nie reaguj na nie odczynem naczyniowym. Po nacieraniu, w zalenoci od stanu
chorego, zleca si odpoczynek lub spacer. Natenie bodcw mechanicznych mona
zwikszy stosujc zamiast naciera oklepywanie.
Wskazania. Przewleky nieyt oskrzeli, rozedma puc, zaburzenia krenia obwodowego,
nerwica.
Przeciwwskazania. Zaburzenia czucia, stany zapalne skry, stany nadmiernej pobudliwo-
ci oraz wyczerpania psychicznego.
Zawijanie
Zabieg ten polega na szczelnym zawiniciu caego ciaa przecieradem dobrze wytym
z zimnej wody. Nastpnie cae ciao owija si dokadnie ciepym kocem. Po krtkotrwaym
uczuciu zimna wystpuje rozszerzenie naczy krwiononych i uczucie ciepa. Po upywie
okoo godziny wystpuj poty.
Zabieg ten trwa od 20 minut do 2 godzin. Po zabiegu stosuje si zwykle chodny natrysk.
Zawijania wywieraj uspokajajcy wpyw na chorego. Mona stosowa rwnie zawijania
letnie (25 - 30C), ktre take dziaaj uspokajajco.
Okady
Okady wykonuje si na ograniczone powierzchnie ciaa. W zalenoci od ich dziaania
wyrnia si nastpujce okady:
Okady chodzce. Nisk temperatur ptna uytego do okadw uzyskuje si przez jego
czste (co 2 minuty) moczenie w zimnej wodzie. Mona rwnie w tym celu uy worka
z lodem lub rurkowego przyrzdu chodzcego, przez ktry przepywa zimna woda. Zabieg
trwa od 30 minut do 1 godziny.
73
Okady zimne dziaaj kojco i przeciwzapalnie. Dziki zweniu naczy krwiononych
wpywaj hamujco na krwawienia.
Okady rozgrzewajce. Pod wpywem tych okadw wystpuje ogrzanie skry ciepem
wytwarzanym przez ustrj. Polegaj one na pooeniu na okrelon cz ciaa zoonego
w kilka warstw ptna, uprzednio zanurzonego w zimnej wodzie 10-14C, a nastpnie dobrze
wytego. Na ptno kadzie si materia utrudniajcy parowanie, np. cerat lub foli
plastykow, o wymiarach 2-3 cm wikszych od warstwy ptna zwilonego wod,
a nastpnie dostatecznie grub warstw materiau wenianego lub flaneli.
Podobnie wykonuje si tzw. okady Priessnitza. W okadach tych na warstw ptna
zwilonego zimn wod kadzie si warstwy suchego ptna, a nastpnie wszystko owija
wenian chust lub flanel.
Okady rozgrzewajce powoduj znaczny odczyn ze strony powierzchownych i gbszych
naczy krwiononych oraz dziaaj kojco w przypadku blu.
Okady rozgrzewajce w zalenoci od szybkoci wysychania zmienia si po upywie 3-8
godzin. Szybciej wysychajce okady Priessnitza zmienia si po 2-6 godzinach.
Spord podstawowych wskaza do stosowania okadw rozgrzewajcych naley wymie-
ni przewleke miejscowe stany zapalne oraz stany zejciowe po przebytych urazach.
W celu zwikszenia skutecznoci okadw rozgrzewajcych stosuje si w nich roztwory
octanu glinu, rywanolu, odwaru rumianku oraz innych lekw.
Okady gorce. Do okadw uywa si wody o temperaturze 40-45C. Okad okrywa si
szczelnie ciepym kocem lub flanel, a niekiedy, w celu zwikszenia dziaania cieplnego,
kadzie si bezporednio na okad termofor z gorc wod lub woreczek z ogrzanym
piaskiem.
Okady gorce wywouj silne przekrwienie skry, dziaaj przeciwzapalnie i przyspieszaj
wchanianie wysikw zapalnych. Dziaaj one umierzajco w nerwoblach oraz zmniejszaj
napicie mini.
Wilgotne zawijania i okady z weny parowanej. Metoda gorcych zawija przy uyciu weny
parowanej jest znana jako metoda Kenny, od nazwiska australijskiej pielgniarki, ktra
stosowaa j w leczeniu porae w przebiegu choroby Heinego-Medina.
Zawijania przy uyciu weny parowanej mog by oglne i miejscowe.
Do zabiegu oglnego uywa si dwch wenianych kocw i ceraty. Jeden koc wraz z cerat
rozpociera si na ku, drugi za ogrzewa si par wodn w specjalnym kuble lub
autoklawie. Po owiniciu chorego gorcym, miernie wilgotnym kocem zawija si go nastpnie
cerat i suchym kocem. Czas zabiegu wynosi 30-60 minut, w trakcie ktrego dwukrotnie
zmienia si ogrzany koc. Zabiegi wykonuje si 2-3 razy dziennie.
Zabiegi miejscowe wykonuje si w postaci gorcych okadw z weny parowanej, wrd
ktrych wyrnia si:
Okad zawijany. Zabieg wykonuje si w taki sam sposb, jak zawijania wen paro-
wan.
Okad zapinany. Wykonuje si go przez naoenie kawakw weny ogrzanej par wodn na
midzystawowe odcinki koczyn. Gorc, wilgotn wen owija si nastpnie wen such,
podszyt ceratk i zapina agrafkami. W trakcie zabiegu gorc, wilgotn wen zmienia si
kilkakrotnie.
74
W leczeniu porae wystpujcych w przebiegu choroby Heinego-Medina zabieg ten
wykonuje si kilka razy dziennie. Zmniejsza on przykurcze miniowe, dziki czemu moliwe
jest wykonywanie biernych ruchw koczyn.
Okad koncentrowany. Okad ten polega na szybkiej zmianie (co 2 minuty) okadw
z gorcej parowanej weny w czasie 15 - 20 minut. W zabiegu tym nie stosuje si dodatkowego
zawijania wen such.
Istota okadu polega na dostarczeniu ciau chorego duych iloci ciepa. Okady
koncentrowane stosuje si w zaburzeniach oddychania, wystpujcych niekiedy w chorobie
Heinego-Medina w wyniku poraenia mini oddechowych.
W poraeniu mini wpywajcych na akt wdechu okada si gorc wen ca klatk
piersiow z przodu i z tyu, w przypadku za utrudnienia wydechu stosuje si okady na
doln cz klatki piersiowej, plecy i brzuch, gownie w celu zmniejszenia napicia minia
przepony.
Gorce zawijania i okady z weny parowanej mona stosowa z powodzeniem w leczeniu
przykurczw wystpujcych w pourazowych stanach zejciowych.
Pukania
Pukania wykonuje si przy uyciu urzdzenia zwanego irygatorem. Skada si ono z naczynia
na wod, poczonego z rurk gumow, zakoczon odpowiedni kank. Cinienie wody
reguluje si przez odpowiednio wysokie uoenie naczynia.
Przy uyciu irygatora dokonuje si pukania pochwy, stosowanego w stanach zapalnych
pochwy i szyjki macicy.
Do pukania uywa si wody czystej, wody z dodatkiem odpowiednich rodkw
farmakologicznych lub wody mineralnej. Temperatura wody wynosi 37-40C, a ilo uyta
do pukania waha si od 1 do 201. Czas zabiegu wynosi od 10 do 20 minut, ogem wykonuje
si 10-20 zabiegw.
W podobny sposb dokonuje si pukania jelita grubego. Po oprnieniu jelita z mas
kaowych za pomoc wlewu oczyszczajcego wprowadza si do jelita wod w iloci od 0,5 do
1 1.
Jelito oprnia si z wody przez zdjcie rurki gumowej z kanki, poruszanie kank
umoliwia wolne oprnianie jelita. Czynno pukania mona powtarza kilkakrotnie
w czasie jednego zabiegu.
W zalenoci od temperatury wody uzyskuje si wpyw na czynno ruchow jelita woda
ciepa zmniejsza czynno ruchow jelita, woda chodna powoduje jej wzmoenie.
Pukanie jelita grubego wykonuje si w stanach zapalnych. Prcz tego pukania jelita ciep
wod stosuje si w kamicy nerkowej w celu uatwienia wydalenia zogw, w stanach zapalnych
pcherza moczowego i w przewlekych zapaleniach narzdu rodnego.
75
Pierwsza pomoc w przypadku utonicia
W zakadzie wodoleczniczym, mimo skrupulatnego dozoru chorych
w czasie zabiegw, naley liczy si z moliwoci zaistnienia przypadku
utonicia. Moe to nastpi w razie utraty przytomnoci przez chorego
w czasie kpieli albo przy wykonywaniu wicze w basenie lub wannie
kinezyterapeutycznej.
Z tych wzgldw osoba wykonujca zabiegi wodolecznicze musi zna
zasady udzielania pierwszej pomocy przy utoniciu. Jest to konieczne,
poniewa od waciwego i szybkiego postpowania zaley uratowanie
ycia.
Naley pamita, e natychmiast po stwierdzeniu utonicia obowizuj
dwie podstawowe czynnoci:
przystpienie do udzielania pierwszej pomocy,
- zlecenie osobom trzecim wezwania lekarza.
Pierwsza pomoc w przypadku utonicia w czasie zabiegu wodolecz-
niczego polega na:
wycigniciu chorego z wody,
- uoeniu go na boku i uniesieniu klatki piersiowej tak, aby gowa
znajdowaa si poniej barku,
dwu- lub trzykrotnym uderzeniu w okolic midzyopatkow, w ce-
lu oprnienia w ten sposb drg oddechowych z zalegajcej w nich
wody,
- przystpienie do wykonywania sztucznego oddychania metod
usta-usta, usta-nos lub przy uyciu maski i worka,
- przystpieniu (w razie koniecznoci) do poredniego masau
serca,
kontynuowaniu sztucznego oddychania a do chwili przybycia
wezwanego lekarza, ktry zadecyduje o dalszym postpowaniu.
wiatolecznictwo
wiatolecznictwo jest dziaem fizykoterapii, w ktrym wykorzystuje si
promieniowanie podczerwone, widzialne oraz nadfioletowe. Std do
wiatolecznictwa zalicza si rwnie wykorzystanie do celw leczniczych
promieniowania sonecznego, czyli helioterapi.
Nazwa wiatolecznictwo nie jest cisa, poniewa pojcie wiata odnosi
si wycznie do promieniowania wywoujcego u ludzi i zwierzt wraenia
wietlne. Wrae tych nie wywouje np. promieniowanie podczerwone (ani
te nadfioletowe), bdce niewidzialnym rodzajem promieniowania elek-
tromagnetycznego, czyli tej samej natury, co promieniowanie w pamie
wywoujcym wraenie wietlne.
Podstawy fizyczne i biologiczne
Promieniowanie podczerwone jest promieniowaniem niewidzialnym, umiej-
scowionym w widmie promieniowania elektromagnetycznego midzy
czerwieni widma wiata widzialnego a mikrofalami. Jest ono emitowane
przez rozgrzane ciaa. W lecznictwie wykorzystuje si promieniowanie
podczerwone o dugoci fali od 770 do 15 000 nm.
Promieniowanie widzialne jest promieniowaniem o dugoci fali od 400
do 760 nm, wywoujcym u ludzi i zwierzt wraenia wietlne. W widmie
promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione midzy
promieniowaniem nadfioletowym a promieniowaniem podczerwonym.
77
Promieniowanie nadfioletowe jest promieniowaniem niewidzialnym
o dugoci fali od 100 do 400 nm. W widmie promieniowania elektromag-
netycznego umiejscowione jest ono bezporednio za obszarem fioletu
widma widzialnego. Do celw leczniczych stosuje si promieniowanie
nadfioletowe o dugoci fali od 200 do 380 nm.
Umiejscowienie wymienionych rodzajw promieniowania w widmie
promieniowania elektromagnetycznego przedstawia ryc. 14.
Ryc. 14. Widmo promieniowania elektromagnetycznego w zakresie promieni nadfioleto-
wych i podczerwonych (wg Eckerta).
Waciwoci fizyczne i biologiczne wymienionych rodzajw promienio-
wania zostan omwione w odpowiednich rozdziaach.
Omwione rodzaje promieniowania elektromagnetycznego powstaj
w wyniku zmian zachodzcych w atomach lub drobinach emitujcego je
ciaa. Promieniowanie rozchodzi si w postaci oddzielnych porcji energii,
czyli kwantw, zwanych fotonami. Zgodnie z podan przez Plancka teori
kwantow fotony s czsteczkami o charakterze pola elektromagnetycz-
nego, obdarzonymi okrelon energi i mas.
Promieniowanie padajce na powierzchni danego orodka ulega cz-
ciowemu odbiciu. Cz jego jednak wnika w gb orodka, ulegajc w nim
czciowemu lub cakowitemu pochoniciu. Rne orodki wykazuj
rn zdolno do pochaniania promieniowania elektromagnetycznego.
Niektre substancje maj zdolno do wybirczego pochaniania promie-
niowania o okrelonej dugoci fali. Zjawisko to wystpuje np. w wypadku
filtrw barwnych, ktre niejako odcinaj pewne czci widma promienio-
wania elektromagnetycznego, przepuszczajc tylko promieniowanie wi-
dzialne, wywoujce okrelone wraenia barwne. Skutki, jakie wywouje
w tkankach promieniowanie elektromagnetyczne, zale od iloci po-
chonitej przez nie energii. Zaleno t okrela prawo Grotthusa-Drapera,
ktre brzmi: przemiany fotochemiczne ukadu reagujcego wywouje
78
promieniowanie pochonite. Na przebieg reakcji fotochemicznych nie ma
wpywu promieniowanie odbite, przepuszczone lub rozproszone". Z pra-
wa tego wynika zatem, e odczyny wywoane w tkankach przez promienio-
wanie elektromagnetyczne bd zaleay od iloci pochonitej energii.
Zdolno przenikania w gb skry wykorzystywanych w wiatolecz-
nictwie rodzajw promieniowania jest rna. Na rycinie 15 przedstawiono
gboko przenikania przez skr promieniowania podczerwonego, wi-
Ryc. 15. Przenikanie promieni przez
skr; 1 -- powierzchowna warstwa
naskrka, 2 gboka warstwa na-
skrka, 3 skra waciwa, 4 tkan-
ka podskrna, gruczo ojowy,
W wos, N wosowate naczynie
krwionone, P gruczo potowy,
T tkanka tuszczowa (wg Claytona
za Konarsk).
dzialnego i nadfioletowego. Wynika z niej, e promieniowanie podczer-
wone dugofalowe wnika na ma gboko, promieniowanie za podczer-
wone krtkofalowe i promieniowanie widzialne przenika niemal do tkanki
podskrnej. Promieniowanie nadfioletowe zostaje pochonite gwnie
w naskrku, moe ono jednak przenika rwnie do skry waciwej.
Promieniowanie podczerwone
Promieniowanie podczerwone jest niewidzialnym promieniowaniem elek-
tromagnetycznym. W fizykoterapii wykorzystuje si promieniowanie
o dugoci fali od 770 do 15000 nm.
W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejs-
cowione midzy widzialnym obszarem czerwieni a mikrofalami. Promie-
niowanie podczerwone okrela si skrtem IR, pochodzcym od angiels-
kich sw infra-red.
W zalenoci od dugoci fali promieniowanie podczerwone dzieli si na:
promieniowanie krtkofalowe, tzw. bliskie, o dugoci fali od 770 do
1500 nm,
promieniowanie redniofalowe, o dugoci fali od 1500 do 4000 nm,
promieniowanie dugofalowe, tzw. dalekie, o dugoci fali od 4000 do
15 000 nm.
rdem promieniowania podczerwonego s ciaa ogrzane. Dugo fali
promieniowania zaley, zgodnie z prawem Viena, od temperatury ciaa
ogrzanego. Tak np. ciaa ogrzane do temperatury 400C emituj promie-
niowanie, ktrego maksimum natenia odpowiada dugoci fali ok. 4000
nm, w temperaturze za 800C maksimum natenia odpowiada dugoci
fali ok. 2000 nm.
Ogrzanie cia do wyszej temperatury powoduje emitowanie promieni
podczerwonych o jeszcze krtszej fali. Jednoczenie ciao ogrzewane
zaczyna wieci, czyli emitowa promieniowanie widzialne.
Potnym rdem promieniowania podczerwonego jest Soce. Pro-
mieniowanie to ulega czciowemu pochoniciu przez warstwy atmosfery,
gwnie par wodn, dwutlenek wgla i ozon. Dziki temu wok Ziemi
powstaje jak gdyby paszcz cieplny, ktry zapobiega ucieczce w kosmos
energii promieniowania podczerwonego emitowanego przez Ziemi.
80
Dziaanie biologiczne promieniowania
podczerwonego
Zgodnie z prawem Grotthusa-Drapera skutki biologiczne moe wywoa
w tkankach tylko energia pochonitego przez nie promieniowania.
Dziaanie biologiczne promieni podczerwonych polega na ich wpywie
cieplnym na tkanki. Energia promieniowania pochonitego przez tkanki
zwiksza energi kinetyczn ich czsteczek, a tym samym podnosi stan
cieplny tkanek, czyli ich temperatur.
Tkanki ludzkie, zawierajce du ilo wody, dobrze pochaniaj
promieniowanie podczerwone, ulegajc ogrzaniu w stopniu zalenym od
ich pojemnoci cieplnej. Powstae w nich ciepo zostaje z prdem krwi
przeniesione w gb ustroju. Padajce na skr promieniowanie podczer-
wone zostaje od niej odbite w ok. 30%, reszta za przenika w gb skry.
Zdolno przenikania zaley od dugoci fali.
Promienie krtkofalowe wnikaj w gb tkanek ok. 30 mm, ulegajc
jednak pochoniciu gwnie w warstwie do gbokoci 10 mm.
Promienie dugofalowe wykazuj ograniczon zdolno przenikania
w gb skry i osigaj gboko zaledwie od 0,5 do 3 mm.
Wpyw biologiczny promieniowania podczerwonego na ustrj polega na
dziaaniu ciepa, ktre powoduje:
rozszerzenie naczy wosowatych skry, a w zwizku z tym zwik-
szony przepyw przez tkanki krwi ttniczej,
reakcje ze strony naczy gbiej pooonych, zgodnie z prawem
Dastre-Morata (patrz rozdz. Ciepolecznictwo),
zmniejszenie napicia mini,
- podwyszenie progu odczuwania blu, a zatem dziaanie przeciw-
blowe,
wzmoenie przemiany materii,
pobudzenie receptorw cieplnych skry, a w nastpstwie tego
wpywy odruchowe na narzdy gbiej pooone.
Wymienione podstawowe skutki oddziaywania energii cieplnej na
ustrj nie obejmuj oczywicie wszystkich odczynw i mechanizmw
ustrojowych zachodzcych pod jej wpywem. Zostay one omwione
szczegowo w rozdziale powiconym ciepolecznictwu.
6 Fizykoterapia o 1
Odczyn organizmu na promieniowanie podczerwone moe by miej-
scowy lub oglny.
Odczyn miejscowy wystpuje w skrze w miejscu jej napromieniowania,
obejmujc jednak swym zasigiem ssiadujce z nim okolice. Polega on na
rozszerzeniu naczy krwiononych skry, powodujcym jej zaczerwienie-
nie; std odczyn ten nazywa si rumienieni cieplnym. Rumie cieplny
w odrnieniu od rumienia fotochemicznego (patrz rozdz. Promieniowa-
nie nadfioletowe) wykazuje kilka charakterystycznych cech, a mianowicie:
wystpuje on w trakcie nawietlania, a jego nasilenie wzrasta w miar
czasu oddziaywania promieni podczerwonych,
- zaczerwienienie skry jest nierwnomierne i plamiste w wyniku
rozszerzenia gbiej pooonych naczy krwiononych skry,
- zanika on po pewnym, niedugim czasie od zakoczenia nawiet-
lania. Czas utrzymywania si rumienia zaley od dawki promieniowania
podczerwonego.
Oddziaywanie promieniowania podczerwonego na due powierzchnie
skry powoduje wystpienie odczynu oglnego organizmu na ciepo.
Odczyn ten zosta szczegowo omwiony w rozdziale powiconym
ciepolecznictwu.
Terapeutyczne promienniki podczerwieni
Uywane w lecznictwie fizykalnym urzdzenia emitujce promieniowanie
podczerwone mona podzieli na dwie grupy:
promienniki emitujce wycznie promieniowanie podczerwone,
tzw. niewietlne generatory podczerwieni,
- lampy terapeutyczne, emitujce promieniowanie podczerwone oraz
promieniowanie widzialne, tzw. wietlne generatory podczerwieni.
Do promiennikw emitujcych wycznie promienie podczerwone zalicza
si urzdzenia, w ktrych rdem promieniowania podczerwonego jest
spirala z drutu oporowego, nawinita na ceramiczn szpul. Szpula wraz ze
spiral znajduje si w obudowie z metalu lub innego materiau aroodpor-
nego, o rnym ksztacie. Wczenie spirali w obwd prdu powoduje jej
rozgrzanie do temperatury od 500 do 880C, czyli tzw. temperatury
82
czerwonego aru. Promienie podczerwone nagrzewaj jej obudow, ktra
staje si wtrnym rdem dugofalowego promieniowania podczerwone-
go. W uyciu s rwnie urzdzenia, w ktrych rdem promieniowania
jest spirala z drutu oporowego, nawinita na stoek lub szpul z materiau
aroodpornego, jednak nie majce osony. Jest zrozumiae, e taki
promiennik bdzie emitowa promieniowanie podczerwone o krtszej fali.
Warto doda, e drut oporowy ogrzany do temperatury czerwonego aru
emituje promieniowanie podczerwone, ktrego maksimum przypada na
dugo fali od 2000 do 3000 nm. Promiennik podczerwieni umieszczony
w reflektorze wklsym jest zasadniczym elementem lampy do leczniczego
stosowania promieni podczerwonych. Wyrni mona lampy statywowe,
w ktrych promiennik wraz z reflektorem i jego obudow jest umocowany
na statywie, oraz lampy przenone, tzw. stoowe (ryc. 16).
Ryc. 16. Przenona lampa promieni podczerwo-
nych (wg Jankowiaka).
Omawiajc ten rodzaj promiennikw naley wymieni lampy polskiej
produkcji: Helios L-8, Helios L-9, Emita VS-700, Emita VT-400 oraz
Emita VT-410, ktre s wyposaone w promienniki podczerwieni. Budo-
wa, dziaanie i obsuga tych lamp zostanie omwiona w rozdziale
powiconym promieniowaniu nadfioletowemu, poniewa lampy te su
przede wszystkim do nawietla promieniami nadfioletowymi.
Do promiennikw emitujcych promieniowanie podczerwone i promienio-
wanie widzialne zalicza si arwki. W zalenoci od rodzaju arnika,
nazywanego rwnie wknem, arwki te emituj promieniowanie o r-
nej dugoci fal. Uywane w wiatolecznictwie arwki maj rn moc
i wielko. arwki mae maj zwykle moc 60 W, rednie od 200 do 500
W, a due od 1000 do 1500 W. arwki mae maj arniki w postaci
wkna wglowego, ktre rozgrzewa si do niezbyt wysokiej temperatury
i emituje dugofalowe promieniowanie podczerwone oraz promieniowanie
widzialne. Szko arwki moe by czerwone lub niebieskie. Spenia ono
oczywicie rol filtra dla promieniowania widzialnego. arwki wiksze
maj arnik z wolframu. arnik taki rozarzony do temperatury powyej
1000C emituje promieniowanie o dugoci fali od 400 do 4000 nm.
W caoci promieniowania emitowanego przez arnik 90% stanowi
promienie podczerwone, ktrych najwiksza ilo przypada na promienio-
wanie o dugoci fali od 800 do 1600 nm, ok. 9,8% na promieniowanie
widzialne, za ok. 0,2% na promieniowanie nadfioletowe, ktre zostaje
pochonite przez szko arwki.
Lampy i urzdzenia do nawietla
promieniami podczerwonymi i widzialnymi
rdem promieniowania w specjalnych lampach lub urzdzeniach zwa-
nych wietlankami s arwki o rnej mocy.
Lampa Solux. Jest ona przedstawiona na ryc. 17. Zasadniczym jej
elementem jest gowica. Skada si ona z obsady arwki wraz z obudow,
reflektora parabolicznego oraz tubusu o ksztacie citego stoka. Lampa
moe by wyposaona w dwa tubusy rnych rozmiarw, ktre dobiera si
w zalenoci od rodzaju nawietlania. Tubus suy do skupienia wizki
promieniowania i moe by poczony z reflektorem za pomoc zaczepw
ze rubami. Dziki takiemu rozwizaniu tubus mona atwo odczy od
reflektora, co uatwia nawietlanie duych powierzchni ciaa. Tubus jest
zaopatrzony w konierz wyoony korkiem, zabezpieczajcym chorego
w czasie zabiegu przed zetkniciem z rozgrzanym metalem. Midzy
konierzem a brzegiem tubusu znajduje si prowadnica, w ktr wsuwa si
filtry.
84
I
Wyrnia si dwa typy lampy Sollux, a mianowicie: statywow oraz
stoow, zwan rwnie przenon.
W lampie statywowej gowica jest umocowana na przegubowym wysig-
niku, ktry mona przesuwa wzdu rury statywu. Umieszczony we-
wntrz rury statywu ciarek, poczony link stalow przez znajdujcy si
na wierzchoku rury bloczek z czci przesuwan wysignika, rwnoway
ciar gowicy. Uatwia to jej ustawienie na okrelonej wysokoci. W pod-
stawie statywu znajduje si zwykle opornik, ktrym mona regulowa
arzenie arwki. Pokrto opornika, a take wycznik s umieszczone na
obudowie podstawy. Wyposaenie podstawy w trzy kka uatwia prze-
mieszczanie lampy. W lampach statywowych uywa si zwykle arwek
o duej mocy, np. 1000 W.
Ryc. 17. Statywowa lampa Sollux.
Lampa Sollux przenona (stoowa) ma analogiczn budow gowicy,
ktra ma jednak mniejsze rozmiary. Gowica jest poczona z podstaw
przegubowym wysignikiem. W tym typie lampy stosuje si arwki
o mniejszej mocy, zwykle 500 W. Lampa przenona nie ma opornika do
regulacji arzenia.
85
Lampa Sollux typu LSK i LSC*. Jest to lampa produkowana w wersji
statywowej (LSK) i stoowej (LSC).
Lampa Sollux LSK statywowa (ryc. 18) skada si z gowicy oraz statywu
na trjnonej podstawie wyposaonej w kka uatwiajce jej przemiesz-
czenie.
Ryc. 18. Statywowa
- typ LSK.
lampa Sollux
Gowica lampy, o ksztacie walca, stanowica obudow promiennika,
osadzona jest obrotowo na widekach przemieszczanych wzdu kolumny
statywu. W tylnej czci gowicy znajduje si wycznik sieciowy i regulator
napicia, w przedniej za jej czci szczelina do osadzenia filtru oraz
regulator przesony zmieniajcej ilo padajcego promieniowania. Usta-
wienie gowicy na odpowiedniej wysokoci uzyskuje si specjalnym
pokrtem przez zwolnienie hamulca eliminujcego ruch wideek wzdu
* Produkowana przez Zakady Aparatury Elektromedycznej i Precyzyjnej ZALIMP"
w Warszawie.
86
kolumny statywu. Waciwy kt nachylenia gowicy umoliwiaj pokrta
usytuowane w miejscu poczenia gowicy z widekami. Promiennik lampy
wytwarza promieniowanie podczerwone oraz widzialne. Maksymalne
natenie promieniowania podczerwonego przypada na dugo fali okoo
1400 nm, odpowiadajcej krtkofalowemu promieniowaniu podczerwone-
mu, ktre wnika gbiej w tkanki anieli promieniowanie rednio- i dugo-
falowe.
Lampy Sollux wyposaone s w komplet filtrw ze szka uwiolowego
koloru czerwonego i niebieskiego. Szko koloru czerwonego przepuszcza
promienie podczerwone i promienie widzialne czerwone, natomiast szko
koloru niebieskiego przepuszcza gwnie niebieskie promienie widzialne.
Filtry s zbudowane z prostoktnych pytek szklanych, zamocowanych
w ramce metalowej. Budowa taka zabezpiecza szko przed pkniciem.
Lamp Sollux na statywie wykorzystuje si do nawietla duych
powierzchni skry. Jest oczywiste, e nie uywa si wwczas tubusu.
Nawietlania takie wykonuje si zwykle z odlegoci 100 cm. Wane jest,
eby reflektor ustawi w taki sposb, aby z jednej strony wiato
obejmowao rwnomiernie nawietlan powierzchni, z drugiej za usta-
wienie gowicy uniemoliwiao oparzenie chorego odamkami szka w wy-
padku pknicia arwki. Do nawietla miejscowych stosuje si tubus,
ograniczajc w ten sposb wizk promieniowania. Odlego od otworu
tubusu do powierzchni nawietlanej wynosi zwykle od 40 do 50 cm. Naley
jednak doda, e odlego ustala si, uwzgldniajc wraliwo chorego na
ciepo. W nawietlaniach tych mona uywa filtrw, ktrych rodzaj
dobiera si w zalenoci od wskaza. Pamita naley, e filtr niebieski
ogranicza oddziaywanie promieni podczerwonych. Poza tym wiato
niebieskie dziaa umierzajco na bl i z tego wzgldu znajduje za-
stosowanie w leczeniu nerwoblw i przeczulicy. Filtr czerwony stosuje si
w nawietlaniu stanw zapalnych tkanek mikkich, leczeniu trudno
gojcych si ran, w przypadku wystpienia nadmiernego odczynu rumie-
niowego po nawietlaniu promieniami nadfioletowymi oraz w leczeniu
odczynw skry po terapii promieniami rentgenowskimi. Do nawietla
miejscowych uywa si rwnie przenonej lampy Sollux; ze wzgldu na
mniejsz moc arwki nawietlania wykonuje si z mniejszej odlegoci.
Swietlanki s urzdzeniami do nawietla promieniami podczerwonymi
i widzialnymi, w ktrych rdem promieniowania s liczne arwki
umieszczone wewntrz obudowy. Wyrnia si wietlanki miejscowe oraz
cakowite, obecnie rzadko uywane.
87
Budka Polano jest przedstawiona na ryc. 19. Skada si ona z obudowy
wykonanej z materiau le przewodzcego ciepo. Po wewntrznej stronie
obudowy jest umieszczonych kilka szeregw porcelanowych opraw wraz
z arwkami. S to arwki z wknem wglowym, ktrych kolor dobiera
si w zalenoci od potrzeby. Pod kad arwk znajduje si niklowana
pyta, odbijajca emitowane przez ni promieniowanie. Liczba arwek
zaley od rozmiarw wietlanki i moe wynosi od 8 do 24. Na obudowie
znajduje si dwu- lub czteropozycyjny wycznik, umoliwiajcy kolejne
Ryc. 19. Budka Polano.
wczanie szeregw arwek. Nawietlanie czciowe przy uyciu budki
Polano wykonuje si w nastpujcy sposb: nad czci ciaa chorego
poddawan nawietlaniu, np. koczyn czy tuowiem, ustawia si wietlan-
k. Okolice skry, ktre nie maj by nawietlane, osania si serwet.
Otwory budki zakrywa si kocem, a nastpnie wcza stopniowo od-
powiedni liczb arwek. Naley przestrzec chorego, aby nie porusza si
w czasie nawietlania, poniewa moe ulec oparzeniu na skutek zetknicia
ze szkem arwek. Temperatura wewntrz budki wynosi od 40 do 60C.
W czasie zabiegu naley kontrolowa doznania i samopoczucie chorego,
ktry powinien odczuwa przyjemne ciepo. W celu zwikszenia cieplnego
oddziaywania wietlanki mona wyciera pot gromadzcy si na skrze,
przeciwdziaajc w ten sposb jej ochadzaniu. Czas zabiegu wynosi od 20
do 30 min. Po zabiegu skra jest zaczerwieniona, o charakterystycznym
plamistym rysunku. Jeli w czasie nawietlania wystpi znaczne przy-
spieszenie ttna lub duszno, zabieg naley przerwa.
Oglne zasady obowizujce
w nawietlaniach promieniami podczerwonymi
Naley cile przestrzega zalece lekarza specjalisty. Aparatura musi by
skutecznie uziemiona. Nie wolno umieszcza lamp w pobliu urzdze
wodocigowych, poniewa jednoczesne dotknicie obudowy lampy i urz-
dzenia wodocigowego moe grozi poraeniem prdem elektrycznym.
Przy wykonywaniu nawietla okolic twarzy i klatki piersiowej naley
chroni oczy chorego okularami ochronnymi.
Osoba wykonujca zabiegi wiatolecznicze przy uyciu promieni pod-
czerwonych jest obowizana nosi ciemne okulary przeciwsoneczne,
poniewa promienie te s jednym z czynnikw wywoujcych zam.
Przy wykonywaniu zabiegw wiatoleczniczych naley liczy si z mo-
liwoci oparzenia. O takim przypadku naley natychmiast powiadomi
lekarza, ktry udzieli waciwej pomocy. W czasie zabiegw naley bacznie
obserwowa chorego, ktry powinien informowa osob wykonujc
zabiegi o swoich doznaniach i samopoczuciu.
Wskazania do leczniczego stosowania promieni podczerwonych.
Promienie podczerwone stosuje si w leczeniu:
- przewlekych i podostrych stanw zapalnych, w ktrych moliwe jest
miejscowe stosowanie ciepa,
przewlekych i podostrych zapale staww oraz zapale okoo-
stawowych,
nerwoblw oraz zespow blowych,
stanw po przebytym zapaleniu skry i tkanek mikkich pochodze-
nia bakteryjnego.
Nawietlania promieniami podczerwonymi mona stosowa jako zabieg
wstpny przed masaem oraz jontoforez.
Przeciwwskazania do stosowania promieni podczerwonych s takie
same, jak do stosowania ciepa, co zostao ju omwione w rozdziale
powiconym ciepolecznictwu. Warto jednak podkreli, e omawianych
zabiegw nie wolno wykonywa w niewydolnoci krenia, czynnej
grulicy puc, skonnoci do krwawie, zaburzeniach w ukrwieniu ob-
wodowych czci koczyn, w stanach gorczkowych, w ostrych stanach
zapalnych skry i tkanek mikkich oraz w stanach wyniszczenia.
Promieniowanie nadfioletowe
Promieniowanie nadfioletowe jest niewidzialnym promieniowaniem elekt-
romagnetycznym o dugoci fali od 100 do 400 nm. W widmie promienio-
wania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione midzy obszarem
fioletu widma widzialnego a tzw. mikkimi promieniami rentgenowskimi.
Promieniowanie nadfioletowe okrela si skrtem UV, od sw angielskich
ultra-violet.
Podzia i waciwoci promieniowania
nadfioletowego
Oglnie przyjty podzia promieniowania nadfioletowego jest uwarun-
kowany jego dziaaniem biologicznym. W podziale tym wyrnia si trzy
obszary, a mianowicie:
- obszar A o dugoci fali od 400 do 315 nm,
- obszar B o dugoci fali od 315 do 280 nm,
- obszar C o dugoci fali od 280 do 200 nm.
Tak zwane promieniowanie nadfioletowe Schumanna, o dugoci fali od
100 do 200 nm, nie ma wikszego znaczenia dla biologii i medycyny,
poniewa bdc pochaniane przez powietrze i par wodn, moe roz-
chodzi si tylko w prni.
Granica midzy obszarem A a obszarem B, odpowiadajca dugoci fali
315 nm, jest uzasadniona ograniczonym ju oddziaywaniem biologicznym
promieniowania o tej dugoci fali. Granica za midzy obszarem B a ob-
szarem C jest uzasadniona minimaln zdolnoci wywoywania rumienia
w skrze ludzkiej przez promieniowanie o dugoci fali 280 nm.
Zgodnie z teori kwantow promieniowanie nadfioletowe rozchodzi si
w postaci kwantw energii. Energia kwantw promieniowania nad-
fioletowego zaley od dugoci fali. Im krtsza jest dugo fali, a tym
samym wiksza czstotliwo, tym wiksz energi wykazuj kwanty
promieniowania nadfioletowego. Dziki duej energii kwantw promie-
90
niowania nadfioletowego wywouje ono skutki biologiczne i chemiczne,
ktre nie wystpuj przy dziaaniu wiata widzialnego.
Przepuszczalno rnych substancji dla promieniowania nadfioletowe-
go jest zrnicowana. Bardzo dobr przepuszczalno wykazuje kwarc,
ktry pochania promieniowanie o dugoci fali krtszej od 180 nm.
W tabeli 4 zestawiono porwnawczo zdolno przenikania promieniowa-
nia nadfioletowego przez szko kwarcowe, powietrze, szko okienne, filtr
Wooda oraz szko Chance-Crookesa.
Tabela 4
Dugo fali promieniowania nadfioletowego przenikajcego przez rne orodki
Szko kwarcowe
Powietrze
Szko okienne
Filtr Wooda
Szko Chance-Crookesa
od 180 nm
od 185 nm
od 320 nm
od 313 do 405 nm
pochania promienie nadfioletowe
Wymieniony w tabeli filtr Wooda jest zbudowany ze szka z dodatkiem
tlenkw niklu i potasu. Jest on uywany w lampach kwarcowych diagnos-
tycznych do wyeliminowania promieniowania widzialnego i uzyskania
promieniowania nadfioletowego o dugoci fali okrelonej przenikliwoci
tego orodka.
Waciwo szka Chance-Crookesa, wyraajca si pochanianiem pro-
mieniowania nadfioletowego, pozwala stosowa je w okularach ochron-
nych.
Promieniowanie nadfioletowe wykazuje ograniczon zdolno przeni-
kania w gb tkanek ludzkich. Skra ludzka pochania promieniowanie
nadfioletowe w zakresie wszystkich jego obszarw, w zasadzie jednak tylko
do gbokoci 2 mm. Gbiej moe wnika promieniowanie o dugoci fali
powyej 450 nm. W tabeli 5 przedstawiono zdolno pochaniania
i przepuszczania promieniowania nadfioletowego przez rne warstwy
skry ludzkiej. Ilo promieniowania dziaajcego przyjto za 100%,
a w rubrykach odpowiadajcych warstwom skry podano iloci po-
chonitego i przepuszczonego przez nie promieniowania.
Z tabeli 5 wynika, e promieniowanie nadfioletowe o dugoci fali
200 nm zostaje cakowicie pochonite w warstwie rogowej naskrka.
Najgbiej siga promieniowanie o dugoci fali 400 nm, ktre prawie
cakowicie zostaje pochonite dopiero na gbokoci 2 nm.
91
Tabela 5
Ilo promieniowania nadfioletowego pochonitego w stosunku do przepuszczonego w pro-
centach przez warstwy skry ludzkiej (wg Bochema)
Grubo warstwy skry w mm
Warstwa rogowa naskrka 0,03
Warstwa podstawna naskrka 0,05
Skra waciwa 2,0
Tkanka podskrna
Dugo fali w nm
200
100/0
0/0
0/0
0/0
250
81/19
8/11
11/0
0/0
280
85/15
6/9
9/0
0/0
300
66/34
18/16
16/0
0/0
400
20/80
23/57
56/1
1/0
Naley pamita, e czsto promieniowania nadfioletowego padajce-
go na skr zostaje odbita. Ilo promieniowania ulegajca odbiciu zaley
od kta padania, stanu skry oraz dugoci fali.
Dziaanie biologiczne i wpyw
promieniowania nadfioletowego
na organizm ludzki
Fotochemiczne waciwoci promieniowania nadfioletowego. Reakcjami
fotochemicznymi nazywa si reakcje chemiczne zachodzce pod wpywem
wiata. Mog one powodowa powstanie nowych zwizkw reakcjami
tymi s: fotosynteza, utlenianie lub redukcja oraz rozpad danego zwizku
na zwizki o mniej zoonej budowie; jest to fotoliza. Do reakcji foto-
chemicznych zalicza si rwnie fotoizomeryzacj, czyli powstanie pod
wpywem wiata zwizkw o analogicznym czsteczkowym wzorze suma-
rycznym, lecz o rnej budowie i rnych waciwoci fizycznych i chemicz-
nych.
Wiele odczynw i skutkw biologicznych zachodzcych w ustroju pod
wpywem promieniowania nadfioletowego jest zwizanych przyczynowo
z reakcjami fotochemicznymi. Nale do nich: powstawanie w skrze
rumienia fotochemicznego, tworzenie w niej pigmentu, wytwarzanie
witaminy D oraz wpyw zwizkw chemicznych uczulajcy ustrj na
wiato. Dziaanie bakteriobjcze promieni nadfioletowych polega rw-
nie na zachodzcych w bakteriach reakcjach fotochemicznych.
92
Rumie fotochemiczny. Rumieniem fotochemicznym nazywa si odczyn
skry na dziaanie promieni nadfioletowych, wyraajcy si jej zaczer-
wienieniem w wyniku rozszerzenia naczy krwiononych. Zaleno
odczynu rumieniowego skry od dugoci fali promieniowania nad-
fioletowego przedstawia ryc. 20; wynika z niej, e najsilniej wyraone
waciwoci wywoywania odczynu rumieniowego wykazuje promieniowa-
nie o dugoci fali 297 nm oraz 250 nm.
1,0
Ryc. 20. Skuteczno wywoywania od-
czynu rumieniowego przez promieniowa-
nie nadfioletowe w zalenoci od dugoci
jego fali (wg Eckerta).
Intensywno rumienia fotochemicznego zaley od wielu czynnikw,
a mianowicie:
dugoci fali promieniowania nadfioletowego,
intensywnoci emisji rda promieniowania,
czasu napromieniowania,
odlegoci skry od rda promieniowania, poniewa natenie
promieniowania maleje z kwadratem zwikszania odlegoci,
wraliwoci skry, ktra zaley gwnie od gruboci naskrka,
stanowicego przeszkod w przenikaniu promieni nadfioletowych, a take
okolicy ciaa, co przedstawia ryc. 21,
wraliwoci osobniczej, zalenej od karnacji skry i wieku; blondyni
i rudzi s bardziej ni bruneci wraliwi na dziaanie promieni nad-
fioletowych, dzieci natomiast s bardziej wraliwe ni osoby w wieku
zaawansowanym.
93
Ryc. 21. Wraliwo rnych okolic skry na dziaanie promieniowania nadfioletowego
w skali piciostopniowej: najwiksza I, najmniejsza 5 (wg Kowarschika za Konarsk).
W mechanizmie powstania rumienia fotochemicznego mona wyrni
dwa okresy:
W pierwszym okresie w wyniku pochonicia energii promieniowania
nadfioletowego przez biako komrek warstwy kolczystej naskrka do-
chodzi do jego denaturacji, a w nastpstwie tego do uszkodzenia tych
komrek.
W drugim okresie z uszkodzonych komrek wydzielaj si zwizki
wykazujce waciwoci rozszerzania naczy krwiononych. Spord nich
najwaniejsz rol odgrywa histamina, ktra w wyniku reakcji foto-
chemicznej powstaje z aminokwasu histydyny. Zwizki te przenikaj do
skry waciwej, gdzie powoduj rozszerzenie i zwikszenie przepuszczal-
noci naczy wosowatych skry waciwej.
Zwikszenie przepuszczalnoci naczy prowadzi do przejcia osocza do
przestrzeni midzykomrkowych naskrka i skry waciwej, powodujc
obrzk skry. W wypadku nagromadzenia si pynu przesikowego midzy
warstwami naskrka powstaj pcherze wypenione pynem surowiczym.
Bardzo due dawki promieniowania nadfioletowego, przekraczajce prg
94
tolerancji skry, mog powodowa nieodwracalne uszkodzenia komrek
naskrka, a nawet skry waciwej, co w nastpstwie prowadzi do ich
martwicy. Czas, jaki upywa od chwili ekspozycji na promienie nad-
fioletowe do wystpienia pierwszych objaww rumienia, nazywa si
okresem utajenia. W okresie tym w wyniku reakcji fotochemicznych
wytwarzaj si substancje, ktre nastpnie ulegaj wolnemu wydzielaniu
z komrek i osigaj najwysze stenie w fazie maksymalnego nasilenia
rumienia. Okres trwania utajenia zaley od wielu czynnikw, gwnie
jednak od dawki, dugoci fali promieniowania nadfioletowego oraz
wraliwoci osobniczej.
Rumie fotochemiczny cechuje charakterystyczny rozwj, zwany ina-
czej ewolucj, w ktrym wyrnia si nastpujce fazy:
okres utajenia, trwajcy od 1 do 6 godzin,
okres narastania rumienia, obejmujcy czas od wystpienia pierw-
szych objaww rozszerzenia naczy krwiononych do osignicia maksy-
malnego nasilenia rumienia, ktre wystpuje w 6 do 24 godzin od
ekspozycji, w zalenoci od dawki promieniowania nadfioletowego,
okres ustpowania rumienia, ktrego czas trwania jest rwnie
uzaleniony od dawki promieniowania; po sabych dawkach trwa on kilka
godzin, a po duych nawet kilka dni.
Ewolucj rumienia fotochemicznego przedstawia ryc. 22.
W nastpstwie rumienia fotochemicznego dochodzi do zgrubienia
naskrka, jego uszczenia si oraz zbrunatnienia skry w wyniku groma-
dzenia si w niej pigmentu. Wpyw promieniowania nadfioletowego na
pigmentacj skry zosta szczegowo omwiony w dalszej czci niniej-
szego rozdziau.
Jeli nawietlanie promieniami nadfioletowymi jest dokonane po uprze-
dnim oddziaywaniu promieni podczerwonych, to odczyn skry jest
Ryc. 22. Ewolucja rumienia fotochemicznego.
95
wzmoony. Nawietlanie promieniami podczerwonymi skry, w ktrej
wystpuje rumie fotochemiczny, powoduje jego osabienie i szybsze
ustpowanie. Naley pamita, e odczyn rumieniowy skry moe by
znacznie osabiony, a nawet zniesiony w przypadkach, gdy wystpuj
uszkodzenia i stany zapalne nerww. Rumie fotochemiczny wykazuje
wiele charakterystycznych cech, odrniajcych go od rumienia cieplnego,
wystpujcego w skrze po nawietlaniu promieniami podczerwonymi.
Rumie cieplny wystpuje w czasie napromienienia, podczas gdy rumie
fotochemiczny wykazuje opisan wyej ewolucj, ktrej najbardziej cha-
rakterystyczn cech jest wystpowanie okresu utajenia. Istniej rwnie
zasadnicze rnice w wygldzie. Rumie cieplny ma wygld plamisty,
podczas gdy rumie fotochemiczny jest jednolity; nasilenie zaczerwienienia
skry zaley od stopnia odczynu. cise ograniczenie rumienia foto-
chemicznego do powierzchni skry poddanej nawietlaniu rni go od
rumienia cieplnego.
Tworzenie pigmentu. W nastpstwie napromienienia skry promieniami
nadfioletowymi dochodzi do jej brunatnego przebarwienia, zwanego
pigmentacj. Zaley ona od gromadzenia si barwnika, zwanego melanin
lub pigmentem, w warstwie podstawnej naskrka.
Pigmentacja skry, okrelana popularnie jako opalenizna", zaley od
dawki promieni nadfioletowych oraz dugoci ich fali. Stwierdzono, e
najsilniej wyraon waciwo wytwarzania w skrze pigmentu wykazuje
promieniowanie o dugoci fali od 290 do 330 nm. Mechanizm po-
wstawania pigmentu, a cilej mwic przebieg reakcji fotochemicznych,
nie jest jeszcze w peni wyjaniony. Przyjmuje si, e pigment powstaje
w komrkach znajdujcych si w naskrku, zwanych melanoblastami,
w wyniku dziaania energii promieniowania nadfioletowego. Zwizek,
z ktrego powstaje pigment, nazywa si promelanin lub propigmentem.
Jest nim prawdopodobnie bezbarwny aminokwas tyrozyna, zawarta
w wymienionych wyej melanoblastach. W wyniku utleniania tyrozyny
przez enzym, zwany tyrozynaz, powstaje rwnie bezbarwny zwizek
nazywany w skrcie DOPA (3,4-dwuhydroksyfenyloalanina). Pod
wpywem promieni nadfioletowych zostaje uczynniony enzym dopa-oksy-
daza, ktry w obecnoci jonw miedzi, speniajcych rol katalizatora,
powoduje polimeryzacj i utlenienie DOPA do brunatnego barwnika
melaniny. Barwnik ten wdruje do powierzchownych warstw naskrka
i zmienia barw skry. Rola pigmentacji skry nie jest wyjaniona. Pogld,
jakoby ziarenka pigmentu tworzyy naturalny parasol", chronicy gb-
96
sze warstwy naskrka przed promieniowaniem nadfioletowym, nie znaj-
duje penego uzasadnienia; wiadomo bowiem, e odczynem ochronnym
skry na promienie nadfioletowe jest zgrubienie naskrka, gwnie jego
warstwy rogowej. Najlepszym dowodem tego jest fakt, e rumie foto-
chemiczny nie wystpuje na doniach i podeszwach stp, ktrych skra ma
bardzo grub warstw rogow naskrka.
Przebarwienie skry w wyniku dziaania promieni nadfioletowych
zaley od wielu czynnikw, spord ktrych istotn rol naley przypisa
iloci zawartego w skrze propigmentu, stanowicego materia, z ktrego
powstaje pigment. Wan rol odgrywa rwnie karnacja skry, ktra jest
niejako wypadkow gruboci naskrka, unaczynienia skry oraz iloci
zawartego w niej pigmentu. Tak wic w jasnej skrze blondynw pigmenta-
cja po rumieniu fotochemicznym jest zwykle sabo wyraona, w odr-
nieniu od ciemnej skry brunetw. Naley pamita, e pigmentacja
wystpuje rwnie w nastpstwie dziaania promieni podczerwonych oraz
promieni rentgenowskich. Tak zwana opalenizna, ktra powstaje w wyni-
ku dziaania na skr promieni sonecznych, jest wynikiem cznego
dziaania promieni nadfioletowych, widzialnych i podczerwonych.
Wytwarzanie zwizkw przeciwkrzywiczych. W organizmach zwierz-
cych i rolinnych wystpuj w maych ilociach zwizki organiczne zwane
sterolami. S to wielopiercieniowe alkohole alicykliczne. Sterole wy-
stpujce w organizmach zwierzcych nazywa si zoosterolami, wystpuj-
ce w organizmach rolinnych fitosterolami, a wystpujce w grzybach
- mikrosterolami. Niektre z tych zwizkw, zwane prowitaminami D,
mog pod wpywem pochonitego przez nie promieniowania nadfioleto-
wego o dugoci fali poniej 320 nm zmienia nieznacznie struktur
czsteczki i w wyniku tego uzyska waciwoci zapobiegania i leczenia
krzywicy. Zwizki te nazywa si witaminami D.
Wyrnia si witaminy D
2
i D
3
. Witamina D
2
powstaje pod wpywem
promieniowania nadfioletowego ze sterolu rolinnego, zwanego ergo-
sterolem, za witamina D
3
(cholekalcyferol) wystpuje w organizmach
zwierzcych, a jej prowitamin jest sterol zawarty w wydzielinie gruczow
ojowych ludzi i zwierzt, a mianowicie 7-dehydrocholesterol. U zwierzt
witamina D
3
dostaje si do ustroju dziki zlizywaniu jej z sierci, u ludzi za
wchania si przez skr. Witaminy D mona uzyska przez nawietlanie
promieniami nadfioletowymi produktw rolinnych i zwierzcych, wyma-
ga to jednak duej ostronoci, poniewa zbyt intensywne ich nawietlanie
prowadzi do wytworzenia steroli o waciwociach toksycznych, tzw.
7 Fizykoterapia 97
toksosteroli. Z tych wzgldw stosowane dawniej tzw. witaminizowanie
produktw spoywczych przez ich nawietlanie promieniami nadfioleto-
wymi nie znajduje obecnie szerszego zastosowania. Ostatnie badania
wykazay, e substancj czynn, odpowiedzialn za wchanianie i przemia-
n wapnia nie jest bezporednio witamina D
3
(cholekalcyferol), lecz jej
metabolit. Ulega on bowiem w wtrobie hydroksylacji do 25-hydro-
ksycholekalcyferolu (25-HCC): w tej postaci kry we krwi w poczeniu
z biakiem, a nastpnie w nerkach ulega dalszej hydroksylacji do 1,25-dwu-
hydroksycholekalcyferolu (1,25-DHCC).
Wanie ten metabolit, bdcy waciwie hormonem wytwarzanym przez
nerki, jest substancj usprawniajc wchanianie wapnia w jelitach oraz
jego uruchomienie w kociach.
Niedobr witaminy D w ustroju wywouje u dzieci zesp kliniczny,
zwany krzywic. W zespole tym dochodzi do zaburzenia prawidowego
stosunku midzy wapniem a fosforem w ustroju. Zaburzenie to powstaje
w wyniku upoledzonego wchaniania wapnia w przewodzie pokarmowym
oraz wzmoonego wydalania fosforu przez nerki. Stan taki powoduje
gorsz mineralizacj koci, czyli gorsze ich wysycenie solami wapnia
i fosforu. Prowadzi to do zmikczenia koci dugich i paskich, ktre
w wyniku dziaajcych na nie obcie ulegaj takim znieksztaceniom, jak
kolawe kolana, pakowate golenie, skrzywienie boczne krgosupa
i znieksztacenie klatki piersiowej. W krzywicy na skutek przerostu
chrzstek wzrostowych w miejscu poczenia czci kostnej z czci
chrzstn eber powstaj zgrubienia, dajce obraz tzw. raca krzywicze-
go. W obrbie koci ciemieniowych stwierdza si obszary podatne na ucisk.
Brak witaminy D wpywa rwnie ujemnie na rozwj zbw i usposabia je
do prchnicy.
Zawarto witaminy D w produktach spoywczych jest maa, std
zachodzi konieczno doustnego jej uzupenienia oraz poddawania dzieci
dziaaniu wiata sonecznego lub promieniowania nadfioletowego emito-
98
wanego przez lampy kwarcowe, aby w ten sposb wyrwna niedobr
witaminy D. Problem ten nabiera szczeglnego znaczenia w krajach
Pnocy, w ktrych kt padania promieni sonecznych jest may, a dni
krtkie. Wzrastajce uprzemysowienie i towarzyszce mu zapylenie
powietrza stwarza rwnie swego rodzaju barier dla promieni nad-
fioletowych Soca, ograniczajc ich oddziaywanie przeciwkrzywicze.
Zwikszenie wraliwoci na promieniowanie nadfioletowe. Dziaanie
zwizkw chemicznych zwikszajcych wraliwo na promieniowanie
nadfioletowe polega na wywoywaniu w organizmie okresowych skutkw
biologicznych, ktre normalnie nie wystpuj przy dziaaniu na promie-
niowania o danej dugoci fali. Zwizek zwikszajcy wraliwo nie bierze
bezporedniego udziau w tych reakcjach, a jest jedynie przenonikiem
energii na skadniki reakcji. Reakcje te zachodz w obecnoci tlenu.
Zwikszenie zatem wraliwoci powstaje w wyniku pochonicia przez
naskrek promieni nadfioletowych o okrelonej dugoci fali przy jedno-
czesnym wpywie danego zwizku chemicznego.
Mechanizm dziaania zwizkw zwikszajcych wraliwo na promie-
niowanie nadfioletowe wyjania tzw. efekt fotodynamiczny, polegajcy na
uszkadzaniu lub niszczeniu mikroorganizmw przy uyciu tych zwizkw.
Wiadomo, e w normalnych warunkach bakterie zostaj zabijane przez
promieniowanie o dugoci fali 260 nm. Ten sam efekt mona uzyska przy
uyciu promieniowania o dugoci fali 518 nm, jeli doda si jednoczenie
do kultury bakterii roztworu eozyny, nawet w bardzo sabym rozcie-
czeniu. Zwikszenie wraliwoci na wiato stanowi przyczyn wielu
chorb skry i powstaje w wyniku dziaania zwizkw chemicznych
wprowadzonych do ustroju lub w nim powstajcych.
Znane s liczne substancje i leki zwikszajce wraliwo na promieniowa-
nie nadfioletowe. Zalicza si do nich zawarte w niektrych rolinach
pochodne kumaryny, pochodne smoowcowe (smoa, dziegcie, antracen,
benzen), takie barwniki, jak eozyna, bkit metylenowy, r bengalski,
naturalne olejki (bergamotowy, cedrowy, sandaowy, cytrusowy, laurowy)
oraz zwizki niektrych metali (elazo, srebro, zoto, bizmut, arsen).
Spord lekw wraliwo na promieniowanie nadfioletowe zwikszaj
sulfonamidy, antybiotyki (tetracykliny), niektre leki przeciwbakteryjne,
jak np. Negram, leki przeciwgrzybicze (gryzeofulwina), leki przeciwcu-
krzycowe (chlorpropamid, tolbutamid), pochodne fenotiazyny prome-
tazyna (Diphergan), chlorpromazyna (Fenactil) - chlordiazepoksyd
(Elenium), diazepam (Relanium) oraz salicylamidy.
7*
99
Znaczne zwikszenie wraliwoci na promieniowanie nadfioletowe
wystpuje w wielu chorobach, jak np. w skrze pergaminowatej (xeroder-
ma pigmentosum), liszaju rumieniowatym (lupus erythematosus), porfirii
oraz zapaleniu skrno-miniowym (dermatomyositis).
Dziaanie bakteriobjcze promieni nadfioletowych. Skuteczne waciwo-
ci bakteriobjcze wykazuj promienie nadfioletowe o dugoci fali 250 do
270 nm, spord ktrych najbardziej aktywne jest promieniowanie o du-
goci fali ok. 254 nm. Dziaanie bakteriobjcze promieni nadfioletowych
jest uwarunkowane pochoniciem przez bakterie dostatecznej iloci
energii. W wyniku reakcji fotochemicznych dochodzi do zmian w (Struk-
turze biaek bakterii i zahamowania ich procesw yciowych. Bardzo
wraliwe na promieniowanie nadfioletowe s maczugowce bonicy, prtki
grulicy, paeczki okrnicy, paeczki duru brzusznego i gronkowce.
Bakteriobjcze dziaanie promieniowania nadfioletowego jest wykorzys-
tywane do wyjaawiania pomieszcze, narzdzi, wody itp. Do tych celw
uywa si specjalnych lamp, wyposaonych w palniki emitujce promienio-
wanie o silnych waciwociach bakteriobjczych.
Wpyw promieni nadfioletowych na organizm ludzki. Wpyw promieni
nadfioletowych na organizm jest zoony, jeszcze w wielu szczegach nie
wyjaniony.
Podkrelenia wymagaj jednak te skutki biologicznego oddziaywania,
ktre maj znaczenie dla leczniczego stosowania promieni nadfioletowych.
Dziaanie promieni nadfioletowych na skr zaley w gwnej mierze od
zachodzcych w niej reakcji fotochemicznych. Do najwaniejszych naley
regulacja tworzenia histaminy, opisana w czci niniejszego rozdziau
powiconej powstawaniu rumienia fotochemicznego.
Skra poddana dziaaniu promieni nadfioletowych staje si lepiej
ukrwiona, bardziej elastyczna i mniej podatna na zakaenie. Pod wpywem
tych promieni, zwaszcza o duszej fali, wystpuje te szybszy wzrost
komrek naskrka oraz zwikszenie liczby biaych krwinek w miejscu
nawietlania. Dziki temu nawietlanie promieniami nadfioletowymi sto-
suje si w leczeniu ran i trudno gojcych si owrzodze, takich jak
owrzodzenia troficzne, odleyny czy owrzodzenia w przebiegu ylakowa-
toci goleni. Do tych celw stosuje si promieniowanie o fali duszej ni
280 nm, poniewa promieniowanie o fali krtszej ni 280 nm, mimo silnie
wyraonego dziaania bakteriobjczego, powoduje jednak uszkodzenie
naskrka lub tkanki ziarninowej ran, czyli owrzodze.
W wietle wspczesnych bada przyjmuje si, e leczniczy wpyw
100
promieni nadfioletowych wie si w powanej mierze ze wzrostem
aktywnoci zawartych w ustroju wodorosiarczkw. Wzrost aktywnoci
tych zwizkw wpywa pobudzajco na wiele zachodzcych w ustroju
reakcji redukcyjno-oksydacyjnych hormonw, witamin i enzymw. By
moe, e ten wanie mechanizm jest odpowiedzialny za pobudzajce
dziaanie promieniowania nadfioletowego na ustrj ludzki.
Promieniowanie nadfioletowe wywouje w ustroju wiele zmian, ktre
zestawiono w tabeli 6.
Tabela 6
Zmiany w organizmie wywoane promieniowaniem nadfioletowym
Sztuczne rda promieni nadfioletowych
Sztuczne rda promieni nadfioletowych mona podzieli na trzy grupy,
a mianowicie:
ciaa ogrzane do wysokiej temperatury,
uki elektryczne,
wyadowania jarzeniowe.
101
Terapeutyczne lampy kwarcowe
Stosowane w lecznictwie fizykalnym urzdzenia przeznaczone do nawiet-
la promieniami nadfioletowymi nazywa si terapeutycznymi lampami
kwarcowymi. Istnieje wiele typw lamp kwarcowych, wyposaonych
w rnego rodzaju palniki. Oglnie lampy te mona podzieli na:
lampy kwarcowe przenone,
lampy kwarcowe na statywie.
Pierwsze z nich s przystosowane do nawietla wykonywanych przy
ku chorego, drugie za znajduj zastosowanie w zakadach lecznictwa
fizykalnego.
W niniejszym rozdziale omwione zostan najczciej uywane lampy
kwarcowe.
Lampa kwarcowa statywowa Helios L-9. Jest to lampa kwarcowa
produkcji Fabryki Aparatury Elektromedycznej w odzi. Suy ona do
wykonywania nawietla promieniami nadfioletowymi i podczerwonymi
(ryc. 26 przedstawia widok oglny lampy). Lampa jest zasilana napiciem
220 V prdu zmiennego 50 Hz. rdem promieni nadfioletowych jest
wysokocinieniowy palnik argonowo-rtciowy typu ASH-400 lub Q-400
o mocy 375 W, ktry emituje promieniowanie o maksimum natenia
w zakresie dugoci fali od 280 do 320 nm. Jednoczenie z palnikiem
kwarcowym (lub odrbnie) dziaa promiennik podczerwieni o mocy 590 W,
zbudowany ze szka aroodpornego, wewntrz ktrego znajduje si spirala
z drutu oporowego. rdem promieniowania podczerwonego jest caa
rurka, ktra przy nagrzaniu osiga temperatur 600C. Palnik kwarcowy
wraz z promiennikiem podczerwieni i reflektorem jest umieszczony
w oprawie lampy. Oprawa jest poczona przegubowo z wysignikiem
i rur statywu lampy. Przeguby umoliwiaj ustawienie oprawy lampy
wraz z palnikiem i promiennikiem podczerwieni na odpowiedniej wysoko-
ci i pod waciwym ktem w stosunku do osoby nawietlanej. Podstaw
statywu stanowi trjng na kkach, umoliwiajcy przemieszczanie
lampy. Na oprawie lampy znajduj si dwa wyczniki dwupooeniowe.
Pierwszy z nich, ktrego pooenia oznaczone s literami W (wyczone)
i Z (zaczone), suy do wczenia i wyczenia zasilania lampy. Drugi
106
wycznik, ktrego pooenia oznaczone s literami UV oraz IR, suy do
wczania palnika kwarcowego i promiennika podczerwieni. W pooeniu
UV zostaje wczony palnik kwarcowy i promiennik podczerwieni, w pozy-
cji za IR tylko promiennik podczerwieni. Obsuga lampy jest bardzo
prosta, bowiem po wczeniu jej do sieci elektrycznej naley ustawi
dwigienk pierwszego wycznika w pozycji Z, a nastpnie za pomoc
drugiego wycznika wczy odpowiedni obwd, tzn. UV lub IR.
Ryc. 26. Lampa kwarcowa sta-
tywowa Helios L-9.
Ryc. 27. Przenona lampa kwarcowa Emita VT-400.
Istnieje rwnie model przenony tego typu lampy kwarcowej, a miano-
wicie Helios L-8. Budowa i obsuga lampy Helios L-8 jest taka sama, jak
lampy Helios L-9. Rnica polega jedynie na budowie podstawy lampy,
ktra jest przystosowana do przenoszenia i ustawiania na stole.
Lampa kwarcowa Emita VT-400. Jest ona produkowana przez Fabryk
Aparatury Elektromedycznej w odzi. Suy do wykonywania nawietla
promieniami nadfioletowymi i podczerwonymi. Jest to lampa przenona
o masie 2 kg, zasilana napiciem 220 V, 50 Hz, przystosowana do
wykonywania nawietla w gabinecie fizykoterapii oraz w warunkach
domowych (ryc. 27 przedstawia widok oglny lampy). Oprawa lampy,
o wymiarach 325 x 293 x 65 mm, skada si z podstawy oraz czci
107
terapeutycznej. W oprawie znajduje si reflektor, w ktrego osi podunej
s umieszczone: promiennik promieniowania nadfioletowego ASH-400
o mocy 110 W, osonity filtrem eliminujcym nie majce wpywu
terapeutycznego promieniowanie obszaru C, oraz dwa promienniki pod-
czerwieni. Cz terapeutyczna jest poczona z podstaw za pomoc
przegubw, umoliwiajcych skadanie lampy. W celu zabezpieczenia
przed uruchomieniem promiennikw zastosowano specjalny wycznik
rtciowy, przerywajcy dopyw prdu przy zoonej lampie.
Po stronie prawej, na bocznej cianie czci terapeutycznej, znajduj si
dwa przeczniki klawiszowe oraz zegar odmierzajcy czas zabiegu. Jeden
z przecznikw ma na biegunach oznaczenia 0 i 1, drugi za UV-IR oraz
IR. Lamp uruchamia si w ten sposb, e po podczeniu jej do gniazda
wtykowego, majcego styk ochronny (uziemiony lub zerowy), wcza si
zasilanie przez wcinicie klawisza po stronie oznaczenia 1, a nastpnie
wciska si klawisz drugiego przecznika po stronie oznaczenia UV-IR lub
IR, w zalenoci od tego, czy nawietlanie ma by dokonywane promienia-
mi nadfioletowymi cznie z podczerwonymi, czy tylko podczerwonymi.
Po upywie ok. 2 min, w czasie ktrych ustala si emisja promiennikw,
pokrtem zegara odmierzajcego czas nastawia si dany czas nawiet-
lania, ktrego zakoczenie zegar sygnalizuje dzwonkiem. Zegar odmierza
czas w granicach od 0 do 15 min. Czas krtszy ni 15 min nastawia si w ten
sposb, e pokrto obraca si do pozycji odpowiadajcej 15 min,
a nastpnie cofa do pozycji odpowiadajcej danemu czasowi. Po
zakoczeniu zabiegu lamp wycza si, wciskajc klawisz odpowiedniego
przecznika po stronie oznaczenia 0. Lamp mona zoy dopiero po
ostygniciu promiennikw, tzn. po upywie ok. 20 min.
Produkowana jest rwnie wersja statywowa omawianej lampy, ozna-
czona symbolem Emita VT-410. Jest ona przeznaczona do stosowania
nawietla oglnych i miejscowych w gabinetach fizykoterapii. Konstruk-
cja oprawy lampy oraz jej obsuga jest taka sama, jak w przypadku lampy
Emita VT-400.
Lampa kwarcowa Bacha. Jest to lampa starego typu o specjalnej
budowie, przeznaczona do nawietla miejscowych i oglnych (ryc. 28).
Charakterystycznym dla niej elementem jest gowica, zbudowana z dwch
pkul metalowych. Wewntrz jednej z pkul jest umieszczony reflektor
oraz palniki argonowo-rtciowy. Reflektor mona oddala lub zblia do
palnika. Jeli palnik znajduje si w ognisku reflektora, powoduje to pewne
skupienie wizki promieniowania; oddalenie reflektora od palnika powo-
108
duje jej rozbieno. Druga pkula, wchodzc w skad gowicy, suy do
zasonicia palnika po zakoczeniu nawietlania. Gowica jest umocowana
na ruchomym wysigniku, umoliwiajcym zmian jej pooenia. Wysig-
nik moe by ponadto przesuwany wzdu rury statywu. Zmiana pooenia
gowicy wok jej osi oraz moliwo ustawienia na odpowiedniej wysoko-
ci pozwalaj zachowa waciw odlego i kt padania odpowiednie
dla danego nawietlania. W podstawie lampy znajduje si transformator
(jeli palnik wymaga wyszego napicia ni napicie sieci) oraz przycisk
urzdzenia zwikszajcego napicie w obwodzie palnika, ktre uatwia
jego zapon. Przecznik zasilania jest umieszczony rwnie w podstawie
lampy. Wyposaenie podstawy w kka uatwia przemieszczanie lampy.
Lampa kwarcowa Emita VS-700. Jest to lampa produkowana przez
Fabryk Aparatury Elektromedycznej w odzi, przystosowana do na-
Ryc. 28. Lampa kwarcowa Bacha
(wg Jankowiaka).
Ryc. 29. Lampa kwarcowa Emita VS-70().
109
wietla oglnych promieniami nadfioletowymi oraz podczerwonymi (ryc.
29 przedstawia widok oglny lampy). Napicie zasilajce wynosi 220 V,
50 Hz. Lampa jest wyposaona w promiennik promieniowania nad-
fioletowego AS-700 o mocy 500 W oraz dwa promienniki podczerwieni
o mocy 1200 W. Promienniki podczerwieni s zbudowane z rurki
kwarcowej, wewntrz ktrej znajduje si spirala z drutu oporowego.
W oprawie lampy znajduje si reflektor z blachy aluminiowej o duym
wspczynniku odbicia promieniowania nadfioletowego oraz dwa reflek-
tory odbijajce promieniowanie podczerwone. Oprawa jest zamocowana
w ramionach wysignika, co zwiksza zakres jej ruchw.
Przegubowe poczenie wysignika ze statywem umoliwia zmian
wysokoci i pooenia oprawy. Ruch pionowy wysignika jest blokowany
pokrtem znajdujcym si w mechanizmie przegubu. W rurze statywu jest
umieszczony mechanizm sprynowy, umoliwiajcy zmian pooenia
wysignika przy uyciu maej siy.
W obudowie podstawy lampy znajduje si zasilacz, przy uyciu ktrego
wcza si promienniki. Wyposaenie podstawy lampy w cztery kka
zapewnia jej atwe przemieszczanie. W podstawie lampy znajduje si
przecznik, ktrego cztery klawisze s oznaczone symbolami: UV, IR,
UV + IR oraz 0. Wcinicie klawisza oznaczonego symbolem UV wcza
promiennik promieniowania nadfioletowego, IR promiennik podczer-
wieni, za UV + IR wcza promienniki promieniowania nadfioletowego
i podczerwonego. Lamp wycza si przez wcinicie klawisza oznaczone-
go symbolem 0. Naley pamita, e nawietlanie mona wykonywa
dopiero po upywie 5 min od chwili wczenia promiennika, tzn. po
ustaleniu si jego emisji, oraz e promiennik nadfioletu jest sprawny do
ponownego zaponu po wystygniciu. Naley rwnie przestrzega za-
chowania odpowiedniej odlegoci midzy promiennikiem nadfioletu
a osob nawietlan; odlego ta w wypadku omawianej lampy powinna
wynosi od 75 do 100 cm. Zmniejszanie tej odlegoci jest niedopuszczalne.
Natomiast nawietlania promieniami podczerwonymi mona dokonywa
z odlegoci 50 cm. Omawian lamp naley podczy do gniazda
wtykowego majcego styk ochronny, uziemiony lub zerowany.
Lampa kwarcowa Jesionka. Lampa ta jest przystosowana do nawietla
caego ciaa (ryc. 30). Jej charakterystyczn cech jest duy reflektor
w ksztacie citej pryzmy, wewntrz ktrego znajduje si palnik kwarcowy
duej mocy, w postaci prostej rurki. Konstrukcja i wyposaenie statywu s
analogiczne do lampy kwarcowej Bacha. Obecnie rzadko uywana.
110
Ryc. 30. Lampa kwarcowa Jesionka.
Lampa Kromayera. Lampa ta suy do miejscowych oraz kontaktowych
nawietla promieniami nadfioletowymi. Skada si ona z gowicy i staty-
wu. Gowic, wewntrz ktrej znajduje si palnik, stanowi kamera
metalowa o podwjnych cianach. Palnik jest umieszczony wewntrz
szczelnej osony ze szka kwarcowego, przylegajcej do okienka kamery.
Midzy podwjnymi cianami kamery przepywa bieca woda, ktra
pochania ciepo wytwarzane przez palnik.
W skad wyposaenia lampy wchodzi komplet nasadek kwarcowych,
przystosowanych do wykonywania zabiegw miejscowych z maej odlego-
ci lub ze stosowaniem ucisku. Wywierany na skr lub bon luzow
ucisk powoduje anemizacj i zwiksza gboko wnikania promieni
nadfioletowych.
Lampa powinna by uziemiona ze wzgldu na bezporedni kontakt
gowicy ze skr chorego.
111
Nowoczesne metody terapii
promieniowaniem nadfioletowym
Medyczna oprawa dermatologiczna MOD-10. Jest to urzdzenie produkcji
krajowej (Zakady Sprztu Owietleniowego Polam-Gostynin), przezna-
czone do leczenia chorb skry. Przystosowane jest ono gwnie do
fotochemoterapii uszczycy przy uyciu preparatw fotodynamicznych
i zapewnia du skuteczno fotochemicznego wspdziaania wymienio-
nych zwizkw chemicznych z promieniowaniem nadfioletowym obszaru
A o specjalnie dobranym widmie. Std terapia ta okrelana jest skrtem
PUVA (photochemotherapy ultra-violet A). Korzystny wpyw promienio-
wania nadfioletowego w leczeniu niektrych chorb skry, a w szczeglno-
ci uszczycy, znany jest od dawna. Stwierdzono rwnie, e najwysza
efektywno dziaania wystpuje przy stosowaniu promieniowania o tzw.
dugiej fali" (UVA) od 360 do 365 nm.
Aby zwikszy wraliwo skry na promieniowanie nadfioletowe,
stosuje si tzw. preparaty fotodynamiczne, do ktrych m.in. nale
pochodne psoralenw. Psoraleny (furokumaryny) s zwizkami hetero-
cyklicznymi powstaymi z poczenia kumaryny i furanu.
rdem promieniowania w oprawie MOD-10 s rtciowe wietlwki
niskocinieniowe z warstw luminoforow, wytwarzajce promieniowanie
nadfioletowe gwnie w zakresie dugoci fali od 320 do 420 nm z mak-
simum na 365 nm.
Oprawa jest kabin o ksztacie prostopadocianu i wymiarach
132 x 84,5 x 213,5 cm. W cianach bocznych zamocowane s wietlwki.
LF-D 40 W, po 28 sztuk w kadej, a w drzwiach oraz cianie tylnej rwnie
po 28 wietlwek LF-D 20 W. Trwao uyteczna wietlwek - co
najmniej 2000 godzin. Efektywno promieniowania polepszaj odbyniki
o odpowiednim ksztacie, wykonane z polerowanej blachy aluminiowej.
Podstawa oprawy wyposaona jest w obrotowe kka, uatwiajce
przemieszczanie oraz podpory do jej pionowania i ustalenia. Na zewntrz-
nej powierzchni drzwi umieszczony jest pulpit sterowniczy oraz wziernik
do kontrolowania chorego w czasie napromieniania. W cianie bocznej
i tylnej oraz nad chorym umieszczone s wentylatory nawiewno-wycigo-
we, zapewniajce waciwe warunki termiczne we wntrzu kabiny w czasie
112
zabiegu. W tylnej czci oprawy znajduje si rama z osprztem zasilania.
Napicie zasilania wynosi 3 ~ 50 Hz 220 V, a znamionowany pobr mocy
4,85 kVA.
Konstrukcja i wyposaenie oprawy zapewniaj rwnomierne napromie-
niowanie caego ciaa chorego w pozycji stojcej, przy duej intensywnoci
promieniowania, a jednoczenie niskiej temperaturze wietlwek.
Obsuga oprawy MOD-10. Oprawa przyczona do rda napicia jest
gotowa do pracy, co sygnalizuje lampka kontrolna. Wcinicie waciwego
przycisku na pulpicie sterowniczym wcza zasilanie oprawy, co rwnie
jest sygnalizowane lampk kontroln. Cztery przeczniki umoliwiaj
uruchomienie wentylatorw nawiewno-wycigowych, trzy za kolejne
przeczniki su do wczenia wietlwek wmontowanych w poszczegl-
ne ciany kabiny, co jest rwnie sygnalizowane przez lampki kontrolne.
Ryc. 31. Lampa do terapii PUVA oraz SUP
typ Psorilux 5050 produkcji niemieckiej firmy
Heraeus.
S Fizykoterapia
113
Ryc. 32. Widmo promieniowania lampy Psorilux 5050 wykorzystywane do PUVA.
114
promieniami nadfioletowymi o innym zakresie widma. Jest to promienio-
wanie o dugoci fali od 300 do 340 nm, czyli na granicy UVA i UVB.
Opisane nowe sposoby terapeutyczne s kolejnymi prbami leczenia
chorb skry. Powinny by one stosowane pod kontrol lekarsk.
Nowoczesny zestaw do stosowania PUVA oraz SUP, typ Psorilux 5050
produkcji firmy Heraeus (RFN). W jego skad wchodzi sze odrbnych
wysokocinieniowych promiennikw rtciowych z dodatkiem halogenw
ksztatujcych charakter widma, spord ktrych trzy su terapii PUVA,
a kolejne trzy terapii SUP. Widok oglny urzdzenia przedstawiono na
rycinie 31.
Selekcj widma promieniowania na uytek PUVA uzyskuje si przez
zastosowanie odpowiedniego filtru. Obrt kolumny wok jej osi dugiej
pozwala w prosty sposb dokona wyboru waciwego rodzaju promienio-
wania. Uprzednio naley rwnie ustawi odpowiednie dla danej terapii
parametry na przystawce kontrolnej. Przykady widma promieniowania
emitowanego przez zestaw na uytek terapii PUVA oraz SUP przed-
stawiono na rycinach 32 oraz 33.
Ryc. 33. Widmo promieniowania lampy Psorilux 5050 wykorzystywane do SUP.
115
8*
Bakteriobjcze lampy kwarcowe
Jak ju wspomniano, dziki waciwociom bakteriobjczym promieniowanie nadfioletowe
jest wykorzystywane do wyjaawiania powietrza, cieczy oraz cia staych i dlatego lampy
bakteriobjcze s stosowane w przemyle, farmacji i medycynie. Najczciej s one uywane
do wyjaawiania pomieszcze na dziecicych oddziaach szpitalnych i w obkach oraz sal
operacyjnych i zabiegowych.
Lampy bakteriobjcze produkowane przez krajowy przemys elektromedyczny s wyposa-
one w promiennik TUV-30 W, ktrego maksimum promieniowania przypada na dugo fali
253,7 nm. Maj one jednakow opraw, skonstruowan w sposb umoliwiajcy w zakresie
180 zmian kierunku promieniowania.
Oglne uwagi dotyczce obsugi i konserwacji lamp kwarcowych:
1. Lampy kwarcowe powinny podlega okresowej kontroli technika
konserwatora. W szczeglnoci dotyczy to prawidowoci uziemienia
lampy, kontroli izolacji, przewodw i stykw oraz cigoci powok
lakierowanych.
2. Nie wolno ustawia lampy kwarcowej w pobliu instalacji wodo-
cigowej, poniewa grozi to poraeniem osoby obsugujcej w przypadku
jednoczesnego dotknicia przez ni lampy i przewodu instalacji wodo-
cigowej.
3. W czasie przemieszczania lampy naley unika jej wstrzsania,
poniewa grozi to uszkodzeniem palnika.
4. Palnika nie naley dotyka, poniewa po kadym dotkniciu pozos-
taj na nim niewielkie iloci substancji znajdujcych si na skrze palcw.
Przy rozgrzaniu palnika substancje te mog ulec wtopieniu i zmniejsza
jego emisj.
5. Palnik naley okresowo przemywa alkoholem. W tym celu uywa si
tamponika z gazy namoczonego w alkoholu.
6. Nie naley zbyt czsto wycza i wcza palnika.
7. Ponowne uruchomienie palnika moe by dokonane dopiero po
cakowitym jego wystygniciu.
8. Osoba obsugujca lamp kwarcow jest zobowizana do noszenia
okularw ochronnych w czasie wykonywania nawietla.
116
9. Pomieszczenia, w ktrych wykonuje si nawietlania promieniami
nadfioletowymi, musz by dokadnie wietrzone. Jest to konieczne ze
wzgldu na powstawanie w otoczeniu lamp kwarcowych ozonu i tlenkw
azotu, szkodliwych dla ustroju.
Metodyka nawietla oglnych
i miejscowych
Dawkowanie promieniowania nadfioletowego. Waciwe dawkowanie ener-
gii promieniowania nadfioletowego jest niezbdnym warunkiem uzyskania
danego efektu leczniczego. Zgodnie z prawem Lamberta natenie
promieniowania padajcego na skr zaley od kta padania oraz jest
odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odlegoci midzy rdem pro-
mieniowania a osob nawietlan.
Ustalenie dawki promieniowania nadfioletowego na podstawie pomiaru
jego natenia nie znalazo do tej pory praktycznego zastosowania, mimo
skonstruowania wielu dawkomierzy fotochemicznych, biologicznych oraz
fotoelektrycznych, poniewa uzyskane przy ich uyciu dane zale od wielu
czynnikw. Oglnie przyjtym w wiatolecznictwie sposobem ustalania
dawki promieniowania nadfioletowego jest metoda porednia, polegajca
na ocenie wzrokowej odczynu rumieniowego skry, wywoanego przez
okrelon dawk promieniowania. Metoda ta, nazywana rwnie testem
biologicznym, oparta na subiektywnej ocenie nasilenia odczynu rumienio-
wego, nie nadaje si do bada naukowych, umoliwia jednak ustalenie
wraliwoci danej osoby na promienie nadfioletowe i porednio daje
podstawy do dawkowania u niej tej formy energii. Podstaw do daw-
kowania stanowi dawka progowa promieni nadfioletowych, zwana inaczej
biodoz promieni nadfioletowych lub oznaczana skrtem MED (minimal
erythema dose). Jest to jednostka dawkowania biologicznego promienio-
wania nadfioletowego. Okrela ona stan wraliwoci ustroju na promienie
nadfioletowe, ktrej miar jest czas nawietlania danym rdem promieni
nadfioletowych z danej odlegoci, konieczny do wywoania minimalnego
progowego odczynu rumieniowego. Naley pamita, e dawka progowa
okrela indywidualn wraliwo na promienie nadfioletowe osoby bada-
nej przy uyciu danego rda promieniowania. Dawka progowa nie moe
117
by uoglniona na inne osoby, poniewa mog one wykazywa odmienn
wraliwo osobnicz. Nie mona rwnie odnosi dawki progowej do
innych rde promieniowania nadfioletowego.
Metodyka oznaczania dawki progowej promieni nadfioletowych. Do
wykonania testu suy urzdzenie zwane rumieniomierzem (ryc. 34), ktre
umoliwia kolejne nawietlanie z okrelonej odlegoci rnych, ssiaduj-
cych ze sob, maych powierzchni skry. Jest to po prostu pat elastycznego
Ryc. 34. Rumieniomierz (wg Konarskiej).
materiau, nieprzenikalnego dla promieni nadfioletowych, w ktrym
wycitych jest 5 lub 6 okrgych otworw o rednicy 2 cm w odstpach
wynoszcych rwnie 2 cm. Otwory te mog by kolejno odsaniane, np.
przy uyciu przesuwalnego pasa tego samego materiau.
Badanie wykonuje si w sposb nastpujcy: rumieniomierz przymoco-
wuje si na przyrodkowej powierzchni przedramienia, osaniajc dokad-
nie chorego i pozostae czci przedramienia. Nastpnie z odlegoci 50 cm
napromienia si kolejno odsaniane pola skry. Jeli np. czas nawietlania
kadego pola bdzie wynosi 15 s, to na skutek kolejnego ich odsaniania
czas nawietlania poszczeglnych pl bdzie rny. W wypadku, kiedy
rumieniomierz ma 5 otworw, czas ten bdzie wynosi dla pierwszego pola
75 s, dla drugiego 60 s, trzeciego 45 s, czwartego 30 s i pitego -
118
15 s. Dokadna ocena skutkw nawietlania poszczeglnych pl wymaga
ich obserwacji w czasie 3,6,9,12 i 24 h od nawietlania. Postpowanie takie
umoliwia ledzenie ewolucji odczynu rumieniowego wystpujcego w po-
szczeglnych polach skry. Jest oczywiste, e najsilniejszy odczyn wystpi
na polu pierwszym, najsabszy za lub aden na polu pitym. Praktycz-
nie oceny odczynu rumieniowego dokonuje si po upywie 24 h od
nawietlania.
Jako dawk progow promieni nadfioletowych przyjmuje si czas,
w ktrym nawietlano pole bez dostrzegalnego odczynu rumieniowego,
ssiadujce z polem wykazujcym dostrzegalny odczyn rumieniowy.
Postpowanie takie jest uzasadnione, poniewa minimalny progowy
odczyn rumieniowy wystpuje zwykle po 3-godzinnym okresie utajenia
i znika po upywie 12 h.
Naley nadmieni, e okrelenie dawki progowej promieni nadfioleto-
wych moe by rwnie wykorzystane jako test biologiczny palnika,
poniewa umoliwia ono ocen zdolnoci emisyjnej.
Ustalenie wartoci dawki progowej stanowi podstaw dawkowania
promieni nadfioletowych. Poniewa nawietlania wykonuje si zwykle
z wikszej odlegoci anieli 50 cm, konieczne jest dokonanie prostego
obliczenia, w wyniku ktrego uzyskuje si warto dawki progowej dla
innej, rnej od 50 cm odlegoci rda promieniowania od osoby
nawietlanej. Obliczenie to wynika z proporcji zachodzcych midzy
dawk progow dla odlegoci 50 cm a dawk progow dla innej
odlegoci; naley pamita, e natenie promieniowania jest odwrotnie
proporcjonalne do kwadratu odlegoci.
Jeli wic przykadowo dawka progowa u danej osoby przy napromie-
nieniu dan lamp z odlegoci 50 cm wynosi 30 s, a chcemy obliczy jej
warto dla odlegoci 1 m, to konieczne jest przeprowadzenie na-
stpujcego rozumowania. W rozpatrywanym wypadku zwikszenia od-
legoci od lampy kwadrat stosunku obu odlegoci jest wprost proporc-
jonalny do stosunku wartoci dawek progowych.
Ukadamy wic proporcj, w ktrej litera X oznacza poszukiwan
warto dawki progowej dla odlegoci 100 cm:
(50:100)
2
= 30:X
119
Po uproszczeniu zapis ten mona przedstawi w postaci uamkw,
a mianowicie:
W wypadku, gdy chcemy obliczy warto dawki progowej odpowiada-
jc zmniejszonej odlegoci, postpujemy analogicznie. Sposb obliczenia
mona przeledzi na przykadzie, w ktrym zakada si, e znana jest np.
dawka progowa odpowiadajca odlegoci 1 m, ktrej warto wynosi
120 s, obliczy za chcemy warto dawki progowej (X) dla odlegoci
50 cm. Ukadamy wic proporcj:
Zasady dawkowania promieniowania nadfioletowego w nawietlaniach
oglnych i miejscowych. W lecznictwie fizykalnym stosuje si dawki
promieniowania nadfioletowego wywoujce rnie nasilone odczyny
rumieniowe. Podzia odczynu rumieniowego w zalenoci od jego nasilenia
przedstawia tabela 7, w ktrej podano dawk wywoujc dany odczyn,
wyraon w dawkach progowych, czas utrzymywania si odczynu oraz
krtki opis zmian obserwowanych na skrze. Zgodnie z danymi zawartymi
w tej tabeli wyrnia si pi stopni rumienia, oznaczajc je liter E (od
aciskiego sowa erythema rumie), do ktrej dodaje si rzymsk cyfr
odpowiadajc stopniowi rumienia, np. E I, E II itd. Oglnie przyjt
zasad jest, e w nawietlaniach oglnych obejmujcych ca powierzchni
ciaa stosuje si dawki wywoujce odczyn progowy lub rumie pierwszego
stopnia (E I) ze wzgldu na szybkie ustpowanie odczynu. W wypadku
zastosowania dawki wywoujcej E II nawietlania naley wykonywa co
120
trzeci lub czwarty dzie, pamitajc, e nawietlane pole nie moe
przekracza 25-30% cakowitej powierzchni skry. W nawietlaniach
miejscowych, ktre wykonuje si na ograniczonych powierzchniach skry,
stosuje si w zalenoci od wskaza dawki wywoujce odczyny
rumieniowe zwykle drugiego i trzeciego stopnia (E II i E III).
Tabela 7
Podzia odczynu rumieniowego (wg Konarskiej)
Odczyn
rumieniowy
Odczyn
progowy
Odczyn
pierwszego
stopnia E I
Odczyn dru-
giego stopnia
E II
Odczyn trze-
ciego stopnia
E III
Odczyn
czwartego
stopnia
EIV
Odczyn pi-
tego stopnia
EV
Dawka wy-
woujca
odczyn,
wyraona
w dawkach
progowych
1
2
3-4
5-6
6-8
8-10
Okres
utajenia,
w godzinach
4 -6
4
3-4
2
1,5-2
1-1,5
Maksymalne
nasilenie
odczynu
w8h
w 12 h
w24 h
w 3 dniu
w 3-4 dniu
w 3-4
dniu
Utrzymy-
wanie si
odczynu
do 12 h
do 24 h
od 2 do
3 dni
do 5 dni
od 7 do
10 dni
od 9 do
10 dni
Zmiany zachodzce
w skrze
nieznaczne zaro-
wienie
zarowienie skry
bez objaww po-
dranienia
silne zarowienie
skry, lekka boles-
no
skra ywoczerwo-
na, obrzka i bo-
lesna
jak wyej wyst-
puj pcherze wy-
penione pynem
surowiczym
obrzk, pcherze.
martwica skry
Nawietlania oglne dorosych. Wykonuje si je zwykle z odlegoci
1 metra. Wiksze odlegoci stosuje si przy nawietlaniach zbiorowych.
Czas nawietla jest uzaleniony od wraliwoci osobniczej, ktrej miar
jest dawka progowa okrelona u danej osoby. Nawietlania rozpoczyna si
od
1
/
2
lub jednej dawki progowej, zwikszajc stopniowo czas nawietlania
w kolejnych zabiegach. Czas nawietla powinien by tak obliczony, aby
121
nie powodoway one zbyt silnego odczynu rumieniowego. Ze wzgldu na
du powierzchni skry poddawanej dziaaniu promieni nadfioletowych,
w nawietlaniach oglnych ustala si czas kolejnych nawietla w taki
sposb, aby uzyska po kadym z nich rumie progowy lub rumie
pierwszego stopnia (E I). Praktycznie czas nawietlania zwiksza si o
1
/
4
lub
1
/
2
dawki progowej. Stosuje si zwykle seri pitnastu do dwudziestu
nawietla, wykonywanych codziennie lub co drugi dzie. Grn granic
dawki, ktr powinien chory otrzyma w czasie ostatniego nawietlania,
ustala si w zalenoci od wskaza. Wynosi ona zwykle 10 dawek
progowych. Stosowanie zbyt dugich serii nawietla jest niecelowe, ze
wzgldu na wystpujce u osoby nawietlanej przyzwyczajenie do promieni
nadfioletowych.
Nawietlania oglne wykonuje si zwykle w pozycji lecej. Ze wzgldw
estetycznych mczyni powinni by ubrani w spodenki kpielowe,
u kobiet za osania si wzgrek onowy i brodawki sutkowe, poniewa s
one wraliwe na promienie nadfioletowe. Oczy chorego chroni si okulara-
mi ochronnymi. Lamp kwarcow ustawia si w taki sposb, aby promie
centralny pada na wyrostek mieczykowaty mostka przy nawietlaniach
z przodu, a na pierwszy krg ldwiowy przy nawietlaniach z tyu. Czas
nawietlania odmierza si za pomoc zegara sygnalizacyjnego. Chorego
przed zabiegiem naley pouczy, aby w czasie nawietlania nie zmienia
pozycji ciaa, ani te nie zdejmowa okularw ochronnych.
Nawietlania oglne mona rwnie wykonywa zbiorowo. Wymaga to
jednak uycia lampy kwarcowej, przystosowanej do nawietla zbioro-
wych, wyposaonej w kilka palnikw. Zabiegi wykonuje si w pomiesz-
czeniu, na rodku ktrego jest ustawiona lampa do nawietla zbiorowych.
Na pododze jest wykrelonych kilka krgw, koncentrycznych w stosunku
do lampy; krgi te uatwiaj zachowanie staej odlegoci. Nawietlania
wykonuje si w okrelonym czasie. Zbiorowe nawietlania oglne mona
wykonywa rwnie w tzw. korytarzach napromieniania, wyposaonych
w odpowiedni liczb lamp kwarcowych.
Nawietlania miejscowe u dorosych. Mona je wykonywa przy uyciu
zwykych lamp kwarcowych. Szczeglnie przydatne do tego celu s lampy
wyposaone w palniki o duej emisji promieni nadfioletowych. Istniej
rwnie lampy specjalnie przystosowane do nawietla miejscowych oraz
tzw. nawietla kontaktowych. Wymieni tu naley lamp Kromayera
oraz lampy wyposaone w specjalne aplikatory, wewntrz ktrych znaj-
duj si niskocinieniowe, nie wytwarzajce ciepa palniki kwarcowe.
122
Nawietlania miejscowe przy uyciu zwykych lamp kwarcowych wyko-
nuje si zwykle z maej odlegoci, w celu skrcenia czasu zabiegu. Przed
nawietlaniami naley u kadego chorego okreli dawk progow z odle-
goci 50 cm, a nastpnie w podany uprzednio sposb obliczy warto
dawki progowej odpowiadajc odlegoci, z ktrej pragnie si wykonywa
nawietlanie. Nawietla si pola skry o okrelonej powierzchni, ktrej
wielko jest uzaleniona od rodzaju choroby i wskaza. Skr poza polem
nawietlanym osania si przecieradem lub serwetami. W nawietlaniach
miejscowych stosuje si dawki wywoujce rumie. Wielko dawki ustala
lekarz. Liczba nawietla obejmujca peny cykl leczenia musi by rwnie
ustalona przez lekarza, poniewa zaley ona od wskaza oraz odczynu
skry.
W wypadku wykonywania nawietla lamp Kromayera uywa si
odpowiednich aplikatorw. Naley pamita, e w tego rodzaju nawiet-
laniach ich czas jest uzaleniony od emisji palnika.
Przy miejscowych nawietlaniach ran i owrzodze obowizuj zasady
aseptyki. Opatrunki naley zdejmowa jaowym narzdziem, a po zako-
czeniu nawietlania naley opatrzy ran lub owrzodzenie jaowym
materiaem opatrunkowym. Przestrzeganie zasad aseptyki obowizuje
rwnie po uywaniu aplikatorw do lamp kwarcowych. Po wykonaniu
Tabela 8
Warunki wykonywania nawietla miejscowych (wg Konarskiej)
Stopie nasilenia
odczynu rumieniowego
Odczyn progowy
Odczyn pierwszego stopnia
E I
Odczyn drugiego stopnia
EII
Odczyn trzeciego stopnia E III
Odczyn czwartego stopnia E IV
Odczyn pitego stopnia E V
Dopuszczalna powierz-
chnia nawietla
bez ogranicze
30% powierzchni ciaa
200 cm
2
1 - 5 cm
2
Liczba nawietla oraz
przerwy midzy nimi
15-20 nawietla, codziennie
lub co drugi dzie, w zalenoci
od wskaza
zwykle kilka nawietla z za-
chowaniem 3-5-dniowych
przerw
zwykle jednorazowo, nawie-
tlania mona powtrzy po
upywie 2-3 tygodni
123
nawietlania aplikatory naley w celu ich wyjaowienia zanurzy na 10 min
do alkoholu absolutnego.
Odczyny rumieniowe powoduj bl i pieczenie skry. W celu zmniej-
szenia tych dolegliwoci mona zaleci choremu smarowanie skry maci
obojtn, np. maci lanolinow lub kremem eucerynowym. Naley
jednak pamita, e przed powtrnym nawietlaniem konieczne jest
delikatne zmycie skry tamponikiem gazy zwilonej alkoholem.
W tabeli 8 zebrano dane, ktrych znajomo jest niezbdna przy
wykonywaniu nawietla miejscowych. Podano w niej dopuszczaln
przy danej dawce powierzchni pola nawietlanego, liczb nawietla
oraz przerwy, ktre musz by zachowane midzy kolejnymi zabie-
gami.
Nawietlania dzieci. Dawk progow okrela si zwykle na skrze
opatki. Zabiegi wykonuje si codziennie lub co drugi dzie. Dawki
wyjciowe, liczb nawietla oraz dawk, do ktrej dochodzi si po
serii nawietla, przedstawiono w zalenoci od wieku dziecka
w tab. 9.
Tabela 9
Nawietlanie dzieci promieniami nadfioletowymi (wg Konarskiej)
Wiek
do 6 mie.
6-12 mie.
1-6 lat
7-14 lat
Dawka wyjciowa,
wyraona w daw-
kach progowych
1/8
1/4
1/2
1/2
Liczba zabiegw
w serii nawietla
ok. 15
ok. 15
ok. 20
ok. 20
Dawka maksymalna, do
ktrej dochodzi si po
serii nawietla, wyraona
w dawkach progowych
2
2,5-3,0
3,5-6,0
8
W wypadku wystpienia silnego odczynu rumieniowego naley za-
stosowa przerw. Nawietlania u maych dzieci naley wykonywa
w obecnoci matki, poniewa wpywa to na dzieci uspokajajco, pamita-
jc jednoczenie o ochronie matki przed promieniami nadfioletowymi.
W czasie zabiegu naley sprawdzi, czy okulary ochronne nie s przez
dziecko zrzucane.
124
Zastosowanie promieni nadfioletowych
w zapobieganiu i leczeniu
Zastosowanie zapobiegawcze. Korzystny wpyw promieni nadfioletowych,
pobudzajcy ustrj czowieka, zwikszajcy jego odporno na zakaenia
oraz przeciwdziaajcy wystpowaniu krzywicy, warunkuje zapobiegawcze
stosowanie tego promieniowania. Problem zapobiegawczego nawietlania
promieniami nadfioletowymi nabiera szczeglnego znaczenia w obecnej
dobie uprzemysowienia. Narastajce zapylenie i zanieczyszczenie powie-
trza stwarza swego rodzaju barier dla promieniowania nadfioletowego
Soca. Niezalenie od tego due grupy ludzi pracuj w warunkach,
w ktrych s pozbawione wpywu wiata sonecznego, co w szczeglnoci
dotyczy grnikw. Coraz czciej wic myli si o koniecznym dla zdrowia
ludzi uzupenianiu niedoboru promieni nadfioletowych, organizujc w za-
kadach pracy punkty nawietla zbiorowych w postaci tzw. korytarzy
napromieniania lub fotariw.
Nawietlania zapobiegawcze u dzieci wykonuje si indywidualnie oraz
zbiorowo. Nawietlania indywidualne zale w duej mierze od troski
rodzicw o zdrowie dziecka. Nawietlania zbiorowe dzieci wykonuje si
w przedszkolach, gdzie maj one zorganizowan form. Celem nawietla
profilaktycznych jest zapobieganie krzywicy oraz wzmoenie si obron-
nych ustroju.
Lecznicze zastosowania promieni nadfioletowych. Wskazania do stoso-
wania promieni nadfioletowych s bardzo rozlege, a metodyka nawietla
zrnicowana w zalenoci od wskaza i rodzaju choroby. W tabeli 10
zestawiono najwaniejsze wskazania do stosowania promieni nadfioleto-
wych, podajc jednoczenie niezbdne informacje dotyczce dawkowania
i metodyki nawietla miejscowych.
Promieni nadfioletowych nie naley stosowa w nastpujcych choro-
bach:
nowotwory zoliwe,
czynna grulica puc,
choroby skry przebiegajce ze wzmoonym odczynem na promienie
nadfioletowe,
stany zwikszonej wraliwoci na wiato,
125
Tabela 10
Wskazania do stosowania promieni nadfioletowych
Rodzaj choroby
Choroby garda i nosa
Przewleke nieyty oskrzeli
Dychawica oskrzelowa
Krzywica
Nerwobl nerwu kulszowego
Gociec tkanek mikkich
Choroba zwyrodnieniowa duych
staww
Trdzik pospolity
Czyraczno
Stany zapalne tkanek mikkich
ysienie plackowate
Owrzodzenia troficzne
Trudno gojce si rany
uszczyca
Utrudniony zrost kostny
Stany rekonwalescencji
Niedoczynno gruczow wydzie-
lania wewntrznego (gruczo tar-
czowy, jajniki)
Sposb
nawietlania dawka
miejscowo
oglnie
oglnie
miejscowo E I lub E II
oglnie
miejscowo E I lub E II
oglnie
miejscowo E 1
miejscowo E II co 3-4
dni, E I oglnie
miejscowo E I lub E II
oglnie E I, 3 razy w ty-
godniu, miejscowo E I
lub E II
miejscowo E II
E I na owrzodzenia.
E II na otoczenie owrzo-
dzenia
E P na ran, E II na oko-
lic rany
oglnie
oglnie
oglnie
oglnie
Uwagi
z uyciem specjalnych apli-
katorw
w postaci szeciu pl roz-
mieszczonych rwnomier-
nie na skrze klatki piersio-
wej, ktre nawietla si ko-
lejno co drugi dzie
zwykle trzy pola skry na
przebiegu nerwu kulszowe-
go, nawietlane kolejno co
drugi dzie
okolica stawu
126
sprawy chorobowe przebiegajce z gorczk,
nadczynno gruczou tarczowego,
cukrzyca,
wzmoona pobudliwo autonomicznego ukadu nerwowego,
skonno do krwawie z przewodu pokarmowego i drg od-
dechowych,
miadyca naczy przebiegajca ze znacznym nadcinieniem,
obnione cinienie krwi,
zakaenia ogniskowe,
niedokrwisto zoliwa,
niewydolno krenia,
ostry gociec stawowy,
reumatoidalne zapalenie staww w okresie leczenia preparatami
zota,
padaczka.
Nawietla promieniami nadfioletowymi nie powinno wykonywa si
take u osb wykazujcych z ich tolerancj.
Nawietlania miejscowe wykonuje si u dzieci w taki sam sposb, jak
u dorosych. Stosuje si jednak dawki mniejsze, wywoujce rumie
pierwszego stopnia (E I). Nawietla si mae powierzchnie skry. U dzieci
do 3 miesica ycia powierzchnia nawietlanego pola nie moe przekracza
20 cm
2
, do 1 roku ycia 50 cm
2
, a od 1 do 2 lat 100 cm
2
. Jeli istnieje
konieczno nawietlania wikszej powierzchni skry, powierzchni t
naley podzieli na kilka pl, ktre nawietla si kolejno, z zachowaniem
odpowiednio dugiej przerwy.
Oglne zasady obowizujce przy wykonywaniu nawietla promieniami
nadfioletowymi. Nawietlania naley wykonywa przy uyciu palnika
o znanej emisji.
U kadej osoby przed rozpoczciem nawietla naley okreli warto
dawki progowej.
Naley przestrzega, aby nawietlania danej osoby byy wykonywane
zawsze przy uyciu tej samej lampy.
Obowizuje bezwzgldne przestrzeganie wskaza lekarza specjalisty.
Oczy osoby poddawanej nawietlaniu naley chroni specjalnymi okula-
rami ochronnymi.
Osob wykonujc nawietlania obowizuje rwnie noszenie okularw
ochronnych.
Przed wykonaniem nawietlania naley dokadnie ustali dan odle-
127
go midzy palnikiem a powierzchni nawietlan. W tym celu mierzy si
zwykle odlego od skraju obudowy lampy do osoby nawietlanej,
doliczajc odlego midzy palnikiem a obudow.
Lamp naley ustawi w takiej odlegoci od osoby nawietlanej, aby
w wypadku pknicia palnika rozgrzane odamki szka nie mogy upa na
ciao chorego.
Pomieszczenie, w ktrym wykonuje si nawietlania, musi by dobrze
ogrzane i czsto wietrzone.
W czasie obsugi lampy kwarcowej osoba wykonujca nawietlania musi
zachowywa du ostrono i chroni wasn skr przed dziaaniem
promieni nadfioletowych, poniewa nawet bardzo krtkie, lecz powtarza-
jce si wielokrotnie ekspozycje mog spowodowa w wyniku ich zsumo-
wania si silne odczyny rumieniowe.
Osob wykonujc nawietlania obowizuje due skrupulatno. Szcze-
glnie istotne jest dokadne sprawdzenie daty poprzedniego nawietlania
oraz zastosowanej dawki. Nieprzestrzeganie tej zasady moe doprowadzi,
w wypadku zaistnienia przerw midzy nawietlaniami, do poparzenia
osoby nawietlanej.
Nawietlania wykonywane u dzieci wymagaj duej uwagi i ostronoci.
Szczeglnie istotne jest, aby dziecko nie zmieniao pozycji.
Przed nawietlaniem miejscowym naley sprawdzi czysto skry.
Dotyczy to gwnie moliwoci zalegania na niej resztek lekw i maci,
ktre mog dziaa uczulajco i powodowa wzmoone odczyny.
W wypadku wystpienia po nawietlaniach zbyt silnie wyraonego
odczynu skry naley przerwa zabiegi na jeden do dwch dni.
Jeli zdarzy si w wyniku nieszczliwego zbiegu okolicznoci, e osoba
nawietlana otrzyma wiksz ni zlecona, du dawk promieni nad-
fioletowych, to naley o tym fakcie powiadomi natychmiast lekarza.
Jest to bezwzgldnie konieczne, poniewa nawietlanie caej powierzchni
ciaa du dawk promieni nadfioletowych moe by niebezpieczne dla
ycia.
W wypadku niedostatecznej ochrony oczu osoby wykonujcej nawiet-
lania promieniami nadfioletowymi moe wystpi zapalenie spojwek,
wyraajce si ich silnym przekrwieniem, pieczeniem i wiatowstrtem.
W takim przypadku naley uda si do okulisty, ktry zastosuje odpowied-
nie leczenie. Po ustpieniu zapalenia spojwek naley nosi przez kilka dni
ciemne okulary, aby w ten sposb chroni nadwraliwe spojwki przed
dziaaniem wiata sonecznego.
128
Helioterapi
Helioterapi nazywa si wykorzystanie do celw leczniczych promieniowa-
nia sonecznego.
Soce, najblisza naszej planety gwiazda, jest potnym rdem
promieniowania elektromagnetycznego i korpuskularnego. Cakowita
energia wypromieniowana przez Soce w czasie jednej sekundy wynosi
3,9 10
33
ergw. Jest to gwne rdo energii docierajcej do Ziemi
i warunkujce istnienie na niej ycia.
Energia promieniowania sonecznego od niepamitnych czasw jest
wykorzystywana przez czowieka w celach leczniczych. Promieniowanie
soneczne wykazuje widmo cige (ryc. 35) i zawiera w swym skadzie
Ryc. 35. Widmo promieniowania so-
necznego (wg Liwiencewa).
9 Fizykoterapia
129
59 65% promieniowania podczerwonego, 33-40% promieniowania wi-
dzialnego oraz 1 - 2 % promieniowania nadfioletowego. Do Ziemi dociera
promieniowanie nadfioletowe o dugoci fali powyej 290 nm, poniewa
promieniowanie krtkofalowe zostaje pochonite przez warstwy atmo-
sfery, w szczeglnoci przez zawart w niej par wodn, dwutlenek wgla
oraz inne gazy i pyy.
Natenie promieniowania sonecznego padajcego na powierzchni
Ziemi ulega zmianie w zalenoci od:
pory roku i dnia,
wysokoci nad poziomem morza,
- zachmurzenia oraz zawartoci w powietrzu pary wodnej i pyw.
W rnych porach roku i dnia zmienia si skad promieniowania
sonecznego. Zmiany te wi si bezporednio z ktem, pod jakim padaj
promienie soneczne na Ziemi w rnych porach roku. Jest zrozumiae, e
przy mniejszej wartoci tego kta musz one przenika przez grubsze
warstwy atmosfery. Jak istotne ma to znaczenie, wiadczy moe przykad,
e w czerwcu ilo promieniowania nadfioletowego jest sze razy wiksza
anieli w miesicach zimowych. Zmiany w skadzie promieniowania
sonecznego w zalenoci od pory roku mona uj w nastpujcy sposb:
- w naszej szerokoci geograficznej promieniowanie soneczne zawiera
w czasie caego roku miern ilo promieniowania podczerwonego,
- zim zawiera ono mao promieniowania widzialnego i mao nad-
fioletowego,
wiosn zwiksza si ilo promieniowania widzialnego, podczas gdy
ilo promieniowania nadfioletowego jest niewielka,
- w lecie wystpuje wzrost iloci promieniowania widzialnego i nad-
fioletowego,
- jesieni ilo promieniowania widzialnego i nadfioletowego ponow-
nie maleje.
Skad promieniowania sonecznego zaley rwnie od pory dnia. W go-
dzinach rannych i popoudniowych ilo promieniowania nadfioletowego
jest niewielka. Najwiksza jego ilo wystpuje w czasie pooenia Soca
w zenicie. W tym czasie wzrasta rwnie nieznacznie ilo promieniowania
widzialnego i podczerwonego.
Skad promieniowania sonecznego zmienia si rwnie w zalenoci od
wysokoci nad poziomem morza. Na wikszych wysokociach ilo zawar-
tego w nim promieniowania nadfioletowego jest wiksza, co wie si
gwnie z czystoci i przejrzystoci powietrza. Wan skadow od-
130
dziaywania na czowieka promieniowania sonecznego jest jego cz
odbita i rozproszona. Ilo promieniowania odbitego i rozproszonego zaley
od rodzaju powierzchni odbijajcych i rozpraszajcych. Woda i nieg
dobrze odbijaj promieniowanie soneczne, podobnie jak piasek na
plaach, ktry rozprasza du jego cz. Decyduje to o wzmoonym
oddziaywaniu promieniowania sonecznego w lecie nad morzem oraz
w grach w okresie zimy.
Promieniowanie soneczne pochonite przez skr wywouje w niej
odczyny miejscowe, bdce wynikiem oddziaywania na skr promienio-
wania podczerwonego i nadfioletowego. Odczyn miejscowy wystpujcy
w skrze jest dwojakiego rodzaju:
rumie cieplny, pojawiajcy si po kilkunastu minutach dziaania
podczerwonych promieni sonecznych,
rumie fotochemiczny, wywoany dziaaniem sonecznych promieni
nadfioletowych, ktrego okres utajenia trwa do kilku godzin.
Mechanizm powstawania wymienionych odczynw skry i ich ewolucja
s podobne do wywoanych dziaaniem promieniowania podczerwonego
i nadfioletowego emitowanego przez sztuczne rda.
wiato soneczne oddziauje korzystnie i bodcowo na ustrj w wyniku
zachodzcych w nim odczynw oglnych. Jego wpyw polega na wzmoe-
niu przemiany materii, pobudzaniu czynnoci krwiotwrczej, zwikszeniu
odpornoci ustroju na zakaenia, pobudzajcym wpywie na gruczoy
wydzielania wewntrznego, dziaaniu odczulajcym oraz przeciwcukrzy-
cowym.
Nawietlania promieniami sonecznymi mog wywoywa rwnie nie-
korzystne odczyny. Wystpuj one w przypadku pochonicia przez skr
zbyt duej iloci promieniowania i wyraaj si intensywnym rumieniem
fotochemicznym, uczuciem oglnego rozbicia, blami gowy i gorczk.
W naszej strefie klimatycznej wykorzystanie wiata sonecznego w ce-
lach leczniczych jest w pewnej mierze ograniczone. Niemniej stanowi ono
wany element w caoksztacie leczniczego postpowania fizykalnego.
Zwykle nawietlania promieniami sonecznymi odbywaj si w sposb
niezorganizowany na plaach nadmorskich, nad brzegami rzek i jezior.
Niewiadomo skutkw oddziaywania promieniowania sonecznego
oraz lekkomylno s przyczyn wystpowania niekorzystnych, a nawet
szkodliwych odczynw. W sposb zorganizowany nawietlania promienia-
mi sonecznymi stosuje si w solariach. Solaria urzdza si zwykle
w uzdrowiskach, kojarzc w ten sposb wpyw klimatu z racjonalnym daw-
9* 131
kowaniem promieniowania sonecznego. Chorzy zaywaj kpieli sonecz-
nych, lec na leakach. Werandy lub osony z ptna umoliwiaj
korzystanie z kpieli powietrznej po zakoczeniu nawietlania promienia-
mi sonecznymi. Solaria s wyposaone w urzdzenia natryskowe, z kt-
rych korzystaj chorzy w celach higienicznych. W warunkach nasonecz-
nienia panujcych w naszym klimacie w okresie letnim nawietlania
modych ludzi naley rozpoczyna od 15 do 20 min, na kad stron ciaa.
Zwikszajc stopniowo czas oddziaywania promieni sonecznych, od 10
do 15 min przy kadym kolejnym nawietlaniu, osiga si po dwch
tygodniach dwie godziny przebywania pod wpywem tyche promieni.
U osb starszych czas nawietlania musi by mniejszy i jest uzaleniony od
ich stanu oglnego. Przy stosowaniu kpieli sonecznych u dzieci obowi-
zuje ostrono, poniewa wykazuj one wiksz ni doroli wraliwo na
promieniowanie nadfioletowe. Pamita naley o koniecznoci osonicia
gwki dziecka oraz o ochronie jego oczu przed promieniami sonecznymi.
Wskazania. Promieniowanie soneczne wykorzystuje si w leczeniu
grulicy kostno-stawowej, grulicy drg moczowych, grulicy wzw
chonnych, przewlekych stanw zapalnych staww, przewlekych niey-
tw grnych drg oddechowych, uszczycy, czyracznoci, trdziku po-
spolitego oraz zaburze wzrostu koci u dzieci.
Przeciwwskazania. Nie wolno stosowa kpieli sonecznych w grulicy
puc, niewydolnoci krenia, w stanach nowotworowych, skonnoci do
krwawie z narzdw wewntrznych, nadczynnoci gruczou tarczowego
oraz zaawansowanej miadycy.
Biostymulacja
promieniowaniem
laserowym
Jest to jeden z nowych, obecnie rozwijanych dziaw fizykoterapii,
w ktrym do celw leczniczych wykorzystuje si promieniowanie laserowe.
Sowo laser jest skrtem angielskiego terminu light amplification by
stimulated emission of radiation, ktry oznacza wzmocnienie wiata przez
stymulowan emisj promieniowania". Doda naley, e potocznie skr-
tem tym okrela si urzdzenia emitujce promieniowanie laserowe.
Podstawy fizyczne
Naleyte zrozumienie mechanizmu powstawania promieniowania lasero-
wego uatwia znajomo podstaw elektroniki kwantowej. Jest to nauka,
zajmujca si praktycznym wykorzystaniem zjawisk, zachodzcych w wy-
niku oddziaywania na materi promieniowania elektromagnetycznego.
Jak wiadomo, atomy lub czsteczki substancji mog znajdowa si
w pewnych okrelonych stanach energetycznych, ktrym odpowiadaj
cile okrelone poziomy energii. Ze stwierdzenia tego wynika, e atom
moe zmienia swoj energi tylko w sposb skokowy, w wyniku emisji lub
absorpcji fotonu, tzn. pewnej cile okrelonej porcji energii promieniowa-
nia elektromagnetycznego, zwanej kwantem. Teoria kwantowa ustala
zwizek ilociowy midzy energi fotonu a czstoci drga lub dugoci
fali danego promieniowania:
133
gdzie:
E energia fotonu
h staa Plancka = 6,62- 10
-34
J/s
czstotliwo
c prdko wiata
dugo fali promieniowania elektromagnetycznego.
Atom, znajdujcy si w stanie energetycznym wyszym od podstawowe-
go, nazywa si atomem energetycznym wzbudzonym. Jest zrozumiale, e
w wypadku przejcia atomu z wyszego poziomu energetycznego na niszy
poziom rnica energii zostaje oddana na zewntrz w postaci fotonu, czyli
kwantu hv. Przejcie takie nazywa si emisyjnym. Warunkiem emisji jest
zatem wzbudzenie atomw danej substancji.
Absorpcja jest zjawiskiem odwrotnym, w ktrym dostarczony kwant
energii przenosi ukad energetyczny atomu z niszego poziomu na wyszy,
a przejcie nosi nazw absorpcyjnego. Omwione procesy przedstawiono
na rycinie 36. Emisja promieniowania moe mie rwnie charakter
wymuszony, ktry nastpuje w wypadku, gdy na atom wzbudzony pada
Ryc. 36. Przejcia kwantowe midzy dwoma poziomami energetycznymi E
1
i E
2
; A przej-
cie emisyjne, B przejcie absorpcyjne (wg Klejmana).
kwant promieniowania zewntrznego o odpowiedniej czstotliwoci.
Atom ten zostaje wwczas niejako zmuszony do wyemitowania fotonu
i powraca do podstawowego stanu energetycznego. Fala padajca, w is-
tocie nic nie tracc ze swej energii, przejmuje energi tego fotonu, ulegajc
tym samym wzmocnieniu. Akt wymuszonej emisji promieniowania przed-
stawiono na ryc. 37. Naley podkreli, e kwant promieniowania
134
wymuszonego jest identyczny z kwantem wymuszajcym emisj promie-
niowania zewntrznego, co oznacza, e czstotliwo promieniowania
pochodzcego od emisji wymuszonej jest taka sama, jak promieniowania
wymuszajcego. Identyczne s rwnie fazy (stany chwilowe ruchu
falowego) wymienionych promieniowa, a emisja odbywa si w tym
samym kierunku. Wymienione cechy s waciwe promieniowaniu lasero-
wemu, ktre jest promieniowaniem wymuszonym.
Ryc. 37. Akt wymuszonej
emisji (wg Klejmana).
Wzbudzone atomy mog rwnie emitowa fotony samorzutnie (bez
pobudzenia z zewntrz), przechodzc do stanw o niszej energii. Taki
charakter ma emisja wszystkich zwykych rde wiata, ktre jest
promieniowaniem spontanicznym. Proces ten polega na tym, e atomy
substancji, bdcej rdem wiata, zostaj wzbudzone przez doprowadze-
nie jej do wysokiej temperatury, jak np. w przypadku arnika arwki
owietleniowej. Wzbudzone w ten sposb atomy wracaj w sposb
nieuporzdkowany (spontaniczny) do podstawowego stanu energetycz-
nego emitujc fotony. Taki rodzaj emisji nazywa si spontaniczn, a bdce
jej wynikiem promieniowanie jest niespjne, poniewa poszczeglne atomy
emituj fotony niezalenie od siebie.
Wystpienie akcji laserowej jest uwarunkowane odpowiedni struktur
energetyczn orodka czynnego, w ktrym akcja ta ma zaistnie. Jeeli
wemiemy pod uwag, e podstaw efektu laserowego jest emisja wymu-
szona, to musi istnie w nim odpowiednia przewaga atomw wzbudzonych
energetycznie. Jedn z metod uzyskania takiego stanu jest tzw. pompowa-
nie. Moe ono polega na napromieniowaniu orodka czynnego lasera, np.
promieniowaniem widzialnym (jest w takim wypadku nazywane pompo-
waniem optycznym), lub na pobudzaniu prdem.
W celu uzyskania akcji laserowej orodek czynny umieszcza si w op-
tycznej komorze rezonatorowej. Rezonator stanowi dwa zwierciada
ustawione prostopadle do osi dugiej komory. Dziki wielokrotnemu
odbiciu promieni od zwierciade zwiksza si gsto promieniowania
135
Ryc. 38. Schemat budowy i dziaania lasera (wg Klejmana). 1zwierciado rezonatorowe,
2 materia (orodek) czynny lasera, 3 stan podstawowy atomu, 4 stan wzbudzony
atomu, 5 foton nieosiowy, 6 fotony poosiowe, 7 wizka promieni laserowych,
8 wiato pompujce.
wymuszajcego i dugo drogi jego oddziaywania z atomami orodka.
W takiej sytuacji, po osigniciu przez orodek odpowiedniego stanu
wzbudzenia, wystarczy pojawienie si jednego fotonu, poruszajcego si
rwnolegle do osi rezonatora, aby rozpocz si lawinowo narastajcy
proces emisji wymuszonej. Foton ten bowiem wywouje emisj wymuszon
napotkanych atomw wzbudzonych, a powstay w ten sposb promie
odbija si wielokrotnie od zwierciade, oddziaujc na inne atomy wzbu-
dzone, i wymusza coraz wicej aktw emisji. W ten sposb powstaje wizka
promieniowania laserowego (ryc. 38). Promieniowanie laserowe wykazuje
charakterystyczne cechy odrniajce je od zwykego promieniowania,
powstajcego w wyniku emisji spontanicznej. Do cech tych nale:
1. Spjno (zwana rwnie koherentnoci). Ta najistotniejsza cecha
promieniowania laserowego wynika z okrelonej zalenoci fazowej mi-
dzy promieniami wychodzcymi z rnych punktw rda promienio-
wania oraz midzy dowolnymi punktami jednego promienia. Zaleno
fazow, wystpujc midzy rnymi punktami rda promieniowania,
nazywa si spjnoci przestrzenn, a dotyczc jednego punktu w rnych
momentach czasu spjnoci czasow.
2. Monochrornatyczno. Oznacza to, e promieniowanie laserowe ma
prawie jednakow dugo fali. Tak np. lasery emitujce promieniowanie
widzialne wysyaj wiato praktycznie jednobarwne, o bardzo maej
szerokoci linii widmowej, wyznaczajcej zakres jego dugoci fali.
3. Rwnolego. Cecha ta wynika bezporednio z omwionego mecha-
nizmu powstawania promieniowania laserowego i polega na rwnolegoci
(kolimacji) promieni tworzcych wizk. Laser jako rdo emituje wizk
136
ju rwnoleg. Dzieje si tak dziki ukierunkowaniu emisji i selektywnemu
dziaaniu rezonatora optycznego. Kt rozbienoci wizki laserowej jest
bardzo may i moe by zmniejszony nawet do jednej sekundy ktowej, co
oznacza e wizka w odlegoci 1 km od rda rozszerza si o 5 mm. Jest to
10000 razy mniejsza rozbieno od uzyskanej przy uyciu najlepszego
reflektora wiata niespjnego.
4. Intensywno. Wynika ona z wymienionych ju trzech cech promie-
niowania laserowego oraz moliwo wytwarzania impulsu promieniowa-
nia o bardzo krtkim czasie trwania, nawet do uamkw femtosekundy
(10
-15
s). Pozwala to uzyska ogromn gsto energii, wykorzystywan
oczywicie w technologicznych zastosowaniach lasera.
Lasery dzieli si wedug rodzaju zastosowania w nich orodka czynnego.
Mog to by np. lasery gazowe, pprzewodnikowe, cieczowe oraz
z zastosowaniem ciaa staego.
W laserach gazowych orodkiem czynnym s atomy gazw, np. helu (He)
lub neonu (Ne), molekuy, np. CO
2
, jony gazw szlachetnych argonu
(Ar), kryptonu (Kr), ksenonu (Xe) oraz pary metali w gazie szlachet-
nym, jak np. kadm (Cd) w helu (He-Cd). Pompowanie w tych laserach
zachodzi przez energi wyadowa elektrycznych.
W laserach pprzewodnikowych orodkiem czynnym jest zcze p-
przewodnikowe (dioda), najczciej z arsenku galu (GaAs). Pompowanie
jest realizowane przepywem przez diod prdu elektrycznego.
Do laserw cieczowych zalicza si z kolei tzw. lasery chelatowe oraz
barwnikowe. Orodkiem czynnym w tych laserach s cieke zwizki
organiczne lub nieorganiczne o charakterze specyficznych kompleksw.
Pompowanie odbywa si na drodze reakcji chemicznych lub optycznie.
W laserach z orodkiem czynnym w postaci ciaa staego pobudzeniu
ulegaj atomy domieszek metali w ciele staym. Spord nich wymieni
naley lasery z zastosowaniem jako orodka czynnego minerau, bdcego
granatem itrowo-aluminiowym, ktry okrela si angielskim skrtem
YAG (yttrium-aluminium-gamet). W laserach tych pompowania dokonuje
si wiatem o duym nateniu.
Skonstruowanie lasera stanowio przewrt w fizyce i technice, stwarza-
jc wiele nowych moliwoci w badaniach naukowych i zastosowaniach
technicznych. Dziki temu nauka i technika uzyskay rozlege perspektywy
zastosowa, midzy innymi w telekomunikacji, meteorologii, nawigacji,
optyce (holografii), fotografii, chemii, fizyce, technice jdrowej, elektro-
nicznej technice obliczeniowej, medycynie i innych.
137
W medycynie lasery znalazy szerokie zastosowanie przede wszystkim
w rnych dziedzinach chirurgii, w okulistyce do fotokoagulacji siatkwki,
w stomatologii, onkologii i pulmonologii. Lasery emitujce promieniowa-
nie o maej mocy znalazy zastosowanie w tzw. biostymulacji. Nazw t
wprowadzi wgierski uczony Endre Mester i dotyczy ona wycznie terapii
laserowej, polegajcej na zastosowaniu promieniowania maej mocy.
Uzyskiwane efekty wie si z dziaaniem promieniowania, a nie z jego
efektem cieplnym. Stwierdzono bowiem, e promieniowanie takie nie
wywouje podwyszenia temperatury tkanek wikszego ni 0,l-0,5C.
Energia laserw maej mocy jest ograniczona do kilku mJ/cm
2
, a moc
rednia do okoo 50 mW. Z tego powodu lasery maej mocy nazywa si
zimnymi (cold lasers). W biostymulacji znajduj zastosowanie gwnie
lasery helowo-neonowe (He-Ne) oraz pprzewodnikowe, w ktrych
orodkiem czynnym jest zwykle dioda galowo-arsenkowa (Ga-As). Lasery
He-Ne emituj widzialne promieniowanie czerwone = 632 nm), za
lasery pprzewodnikowe bliskie promieniowanie podczerwone (IR),
o dugoci fali okoo 900 nm. Do laserw maej mocy zalicza si rwnie
inne lasery, jednak pod warunkiem ograniczenia ich mocy do poziomu
miliwatw. Uywany powszechnie w pimiennictwie fachowym i nie tylko,
angielski termin soft laser (laser mikki) jest zarezerwowany dla urzdze
He-Ne, podczas gdy terminem mid laser (laser redni) dla odrnienia
okrela si lasery z zakresu bliskiej podczerwieni.
Lasery maej mocy, z punktu widzenia bezpieczestwa chorego, okrela
si jako urzdzenia o nieznamiennym ryzyku terapeutycznym (nonsig-
nificant risk devices), jednak w trakcie ich eksploatacji obowizuje
przestrzeganie przepisw dotyczcych tej grupy urzdze terapeutycznych.
Dziaanie biologiczne
promieniowania laserowego
Zaley ono od dugoci fali emitowanego promieniowania. Nie mona
jednak tego wpywu na tkanki ywe rozpatrywa w odniesieniu do
dziaania promieniowania niespjnego o okrelonej dugoci fali. Nie-
ktrzy badacze usiuj tumaczy skutki promieniowania laserowego
z pozycji teoretycznych. S to jednak stwierdzenia fragmentaryczne,
ujmujce tylko niektre aspekty dziaania biologicznego.
138
Najlepiej poznany jest wpyw promieniowania laserowego na komrki
ywe. Potwierdzono midzy innymi niewtpliwy wpyw promieniowania
laserowego na zwikszenie syntezy kolagenu, biaek, oraz kwasu rybonu-
kleinowego (RNA). Stwierdzono rwnie zachodzce pod wpywem tego
promieniowania zmiany w potencjale bony komrkowej, odgrywajce
podstawow rol w jej funkcjonowaniu. Zmianom ulega rwnie wy-
dzielanie neuroprzekanikw, czyli substancji biologicznych, uczestnicz-
cych w przekazywaniu pobudzenia w strukturach ukadu nerwowego.
Usprawnieniu ulega rwnie dysocjacja hemoglobiny, co wpywa korzyst-
nie na zaopatrzenie tkanek w tlen. Naley sdzi, e w mechanizmach
dziaania na ustrj promieniowania laserowego wan rol odgrywaj
rwnie zachodzce pod jego wpywem: zwikszenie fagocytozy, syntezy
adenozynotrjfosforanu (ATP) oraz prostaglandyn. Doda naley, e
wymienione skutki wystpoway ju po napromienieniu laserowym o maej
energii w jednorazowej dawce 0,1 J/cm
2
.
W badaniach na zwierztach, potwierdzonych zreszt u ludzi, stwier-
dzono korzystny wpyw promieniowania laserowego na leczenie uszko-
dze i stanw zapalnych tkanek mikkich. Szczeglnie korzystny wpyw
tego promieniowania objawia si w gojeniu ran i owrzodze. Promieniowa-
nie laserowe stosowano rwnie w leczeniu zama koci. W badaniach
mikroskopowych stwierdzono zachodzce pod jego wpywem zwikszenie
unaczynienia oraz szybsze formowanie si kostniny w miejscu zamania.
Wiele uwagi powicono badaniom wpywu promieniowania laserowe-
go na czynno obwodowego ukadu nerwowego, stwierdzajc u zwierzt
i ludzi zmiany w przewodzeniu nerww i czynnoci komrek nerwowych.
Liczne badania elektrofizjologiczne i kliniczne byy prowadzone w celu
wyjanienia mechanizmu ustpowania lub zmniejszenia blu pod wpy-
wem promieniowania laserowego, szczeglnie podczerwonego. Wyniki
tych bada wydaj si wskazywa, e przeciwblowe dziaanie promienio-
wania laserowego wie si z jego wpywem na stan czynnociowy naczy
ttniczych i wosowatych oraz zwikszeniem odpywu limfy z miejsc
dotknitych stanem zapalnym. Wpyw na skutek przeciwblowy ma
rwnie zwikszenie zawartoci endorfin i prostaglandyn oraz uspraw-
nienie komrkowych procesw metabolicznych.
Przedmiotem licznych bada klinicznych by rwnie korzystny wpyw
promieniowania laserowego w leczeniu reumatoidalnego zapalenia sta-
ww. W wyniku tych bada ustalono, e promieniowanie laserowe jest
czynnikiem godnym szerszego stosowania w leczeniu tego schorzenia.
139
Wybrane wskazania i przeciwwskazania
do stosowania promieniowania laserowego
W wietle danych z pimiennictwa zakres wskaza do leczniczego stosowa-
nia promieniowania laserowego jest bardzo rozlegy. Ze wzgldu na
charakter niniejszego podrcznika nie moe on jednak by szerzej omwio-
ny. Niezalenie od tego wiele wskaza wynika z bada wstpnych, nie
dajcych podstaw do powszechnego ich stosowania.
Na podstawie jednak dotychczasowego stanu wiedzy klinicznej mona
wyrni wskazania do stosowania biostymulacyjnej terapii laserowej, do
ktrych nale:
trudno gojce si rany i owrzodzenia (w tym rwnie odleyny),
w ktrych szczeglnie korzystnie dziaa promieniowanie lasera He-Ne,
przewleke stany zapalne,
utrudniony zrost koci,
choroba zwyrodnieniowa staww,
- zespoy blowe w przebiegu dyskopatii w ldwiowym i szyjnym
odcinku krgosupa,
zapalenia okoostawowe,
- zespoy powstae w wyniku przecienia mini i tkanek mikkich
okoostawowych, w tym rwnie zesp bolesnego okcia,
zapalenie cigien, powizi, pochewek cignistych i kaletek stawo-
wych,
nerwoble nerww obwodowych, w tym szczeglnie nerwobl po
przebytym ppacu,
neuropatia cukrzycowa,
trdzik pospolity.
W pimiennictwie dotyczcym terapii laserem maej mocy podkrela si
brak dziaa ubocznych tej formy terapii, niemniej du ostrono zaleca
si w chorobach nowotworowych. Majc na wzgldzie aktualny stan
wiedzy o dziaaniu na ustrj promieniowania laserowego, wydaje si
uzasadnione przyjcie jako obowizujce przeciwwskaza do stosowania
niespjnego promieniowania podczerwonego i promieniowania widzial-
nego.
140
Metodyka zabiegw
promieniowaniem laserowym
maej mocy
Stosowane do biostymulacji lasery maej mocy s produkowane w wielu
wersjach, rnicych si parametrami ich pracy. Dotyczy to dugoci fali
emitowanego promieniowania, mocy (staa lub pulsujco zmienna), czs-
totliwoci impulsw oraz sposobu aplikacji energii promieniowania lasero-
wego. Terapeutyczne lasery maej mocy emituj promieniowanie o dugo-
ci fali przewanie w zakresie od 600 do 1000 nm. Niekiedy w jednym
urzdzeniu mieszcz si dwa lasery emitujce promieniowanie wywoujce
w tkankach zblione skutki. Bywa to zwykle gazowy laser He-Ne oraz laser
pprzewodnikowy, emitujcy promieniowanie podczerwone.
Teoretycznie rzecz biorc promieniowanie lasera He-Ne dziaa na
gboko okoo 10 do 15 mm, za pprzewodnikowego podczerwieni na
gboko od 30 do 50 mm. Czas napromieniania w trakcie zabiegw waha
si od kilkunastu sekund do okoo 20 minut. Jest oczywiste, e o stosowanej
dawce decyduje warto zastosowanej energii oraz powierzchni i czasu
napromieniania. Jeli w przypadku laserw He-Ne warto emitowanej
mocy jest staa i podana w charakterystyce technicznej danego urzdzenia,
to w laserach podczerwieni, dziaajcych impulsowo, konieczne jest
dokonanie obliczenia wartoci ekspozycji (E), odpowiadajcej energii
wyraonej w dulach, a dziaajce na cm
2
powierzchni napromienianej
w czasie 1 sekundy:
E=M
s
t
imp
f J/cm
2
gdzie:
E warto ekspozycji w dulach,
M
s
moc szczytowa impulsu, w watach,
t
imp
czas impulsu w sekundach,
f czstotliwo impulsw w hercach.
Jest oczywiste, e w przypadku, w ktrym rdo promieniowania
laserowego znajduje si w pewnej odlegoci od napromienianej powierz-
chni, do powyszego obliczenia naley wprowadzi poprawk uwzgld-
niajc zmian wartoci energii.
141
Cakowit warto energii, dziaajcej w czasie zabiegu wykonywanego
na okrelonej powierzchni, mona obliczy mnoc warto ekspozycji
przez czas zabiegu w sekundach i powierzchni napromienian w cm
2
.
W okreleniu dawki promieniowania dziaajcych impulsowo laserw
podczerwieni przyjto ze wzgldw praktycznych posugiwa si wartoci
czstotliwoci oraz czasem zabiegu. Dane te s wystarczajce, bowiem przy
staej wartoci czasu trwania impulsw, wynoszcej w tym przypadku
zwykle 200 ns, i staej wartoci mocy szczytowej impulsu warto energii
dziaajcej w czasie jednej sekundy na cm
2
powierzchni zaley wycznie od
zastosowanej czstotliwoci.
Odlego laserowego promiennika podczerwieni od napromienianej
skry wynosi od 0 do 2 mm. Uwaa si, e zabiegi wykonywane przy
bezporednim kontakcie gowicy laserowej ze skr s skuteczniejsze.
Rne s take opinie dotyczce skutecznoci terapeutycznej czstotliwo-
ci impulsw promieniowania laserowego. Waha si ono zwykle od
kilkudziesiciu do 3000 Hz. Jako zasad przyjto, e w stanach ostrych
stosuje si mniejsze czstotliwoci i krtsze czasy napromieniania, a w sta-
nach przewlekych wiksze czstotliwoci i dusze czasy napromieniania.
Jest to zgodne z oglnymi zasadami terapeutycznego stosowania rnych
postaci energii.
Napromienianie mona wykonywa w dwojaki sposb. Moe to by
napromienianie powierzchni skry, odpowiadajcej umiejscowieniu dane-
go schorzenia. Moe by ono stabilne w wypadku nieruchomego rda
promieniowania laserowego, albo te labilne, uzyskiwane przez poruszanie
gowic laserow nad napromienian powierzchni. Takie napromienianie
moe by wykonywane przez niektre urzdzenia w sposb automatyczny,
dziki przemieszczaniu si rda promieniowania w cile okrelonym
i regulowanym zakresie. Labilny sposb napromieniania danej powierz-
chni nazywa si niekiedy angielsk nazw scanning. Drugi sposb to
napromienianie miejscowe bardzo maych powierzchni odpowiadajcych
punktom wyzwalajcym, np. przy ucisku, bl, ktre okrela si czsto po
angielsku jako trigger points. Napromienianie miejscowe wykonuje si
zwykle nieruchom gowic laserow, usytuowan pod danym miejscem.
W czasie zabiegw laserowych, wykonywanych zwykle codziennie, prze-
wanie czy si obydwa sposoby napromieniania. Liczba zabiegw
laserowych waha si od kilku do kilkunastu w serii.
Oglne zasady obowizujce przy wykonywaniu zabiegw laserowych. Jak
ju wspomniano wykonywanie zabiegw laserowych wymaga przestrzega-
142
nia okrelonych przepisami czynnoci i rodkw, zabezpieczajcych per-
sonel i osob poddawan zabiegowi przed szkodliwym wpywem promie-
niowania (PN 91/T-06700, PN 91/T-06701).
W pierwszym rzdzie dotyczy to zabezpieczenia przed uruchomieniem
aparatury przez osob niepowoan. W wikszoci aparatw zabezpiecze-
nie to polega na ich wyposaeniu w wycznik zamek typu Yale ktry
przez obrt specjalnego klucza wcza lub wycza zasilanie sieciowe
aparatu.
Kolejnym zabezpieczeniem jest oznaczenie drzwi pomieszczenia, w kt-
rym wykonuje si zabiegi laserowe, obowizujcym w skali midzy-
narodowej piktogramem lasera i napisem: laser niebezpieczestwo. Ozna-
czenie to zabezpiecza osoby postronne przed przypadkow i niekon-
trolowan ekspozycj na promieniowanie laserowe.
Najwaniejszym jednak rodkiem ochronnym jest zabezpieczenie oczu
osoby wykonujcej zabieg laserowy specjalnymi okularami pochaniajcy-
mi to promieniowanie, ktre to okulary wchodz zwykle w skad
wyposaenia aparatu. W koniecznych przypadkach naley chroni tymi
okularami rwnie oczy osoby poddawanej zabiegowi.
Terapeutyczna aparatura
laserowa
Terapeutyczne lasery maej mocy skadaj si z dwch podstawowych
czci, a mianowicie:
czci zasilajcej i kontrolnej,
czci laserowej.
Pierwsze z nich ma na celu zasilanie czci laserowej oraz umoliwia
nastawienie i kontrol parametrw zabiegu.
Cz laserowa aparatu wytwarza promieniowanie laserowe i wyposao-
na jest w urzdzenia umoliwiajce aplikacj energii; w pprzewod-
nikowych laserach podczerwieni nazywana jest gowic laserow. Poczo-
na jest przewodem z czci zasilajc i mieci w sobie diod pprzewod-
nikow oraz ukad optyczny wyprowadzajcy na zewntrz wizk promie-
niowania laserowego. W laserach He-Ne cz laserowa mieci si w spec-
jalnej ruchomej obudowie, umoliwiajcej ustawienie rda promieniowa-
143
Tabela 11
Wybrane przykady zabiegw laserowych promieniowaniem podczerwonym o mocy szczytowej
10 W (wg Orowa i Kuszelewskiego)
Lp.
1.
2.
3.
4.
Rodzaj
schorzenia
Zespoy b-
lowe w prze-
biegu cho-
roby zwyro-
dnieniowej
krgosupa
okolicy
szyjnego
odcinka
krgo-
supa
okolicy
ldwio-
wo-krzy-
owej
krgo-
supa
Zesp bole-
snego barku
Zesp bole-
snego okcia
Ppasiec
Obszar zabiegu
przykrgosu-
powo wzdu
szyjnego odcin-
ka krgosupa
C4-Th4 oraz
na trigger
points
przykrgosu-
powo
L1-S2
oraz trigger
points
przykrgosu-
powo C4-Th4
i wok stawu
barkowego
oraz trigger
points
okolica stawu
okciowego
oraz trigger
points
przykrgosu-
powo na wyso-
koci zajtego
zwoju krgowe-
go i wzdu cho-
robowo zmie-
nionego nerwu
Czstotli-
wo (Hz)
1000-1500
1500-2000
1500-2000
2000-2500
1500-2000
2000-2500
1000-1500
2000-2500
1500-2000
Czas za-
biegu
(min)
6-8
po
1-2
8-10
1-2
8
po 1
6
1
6-9
Liczba
zabiegw
w 1 serii
6-10
7-10
8
6
6
Liczba
serii
1-2
1-2
1-2
1-2
1-2
Czas
przerwy
midzy
seriami
7 dni
7 dni
7 dni
5 dni
4 dni
144
cd.
Lp.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11
tab. 11
Rodzaj
schorzenia
Rwa kulszo-
wa
Ostroga pi-
towa
Przykurcze
mini i ci-
gien (poura-
zowe, poza-
palne)
Przykurcz
Dupuytrena
Choroba
zwyrodnie-
niowa sta-
ww:
- kolano-
wego
- skoko-
wego
Zamknite
uszkodzenie
jednostki
miniowo-
-cignistej
- nacig-
nicie
nader-
wanie
Zapalenie
pochewki
cigna
ostre
przewle-
ke
Obszar zabiegu
przykrgosu-
powo L1 -S2
trigger points
przykrgosu-
powo L1 - S2
i wzdu nerwu
Miejscowo na
okolice blu
Miejscowo
Miejscowo
Miejscowo wo-
k torebki i
szpary stawu
Miejscowo
Miejscowo
Czstotli-
wo (Hz)
1500-2000
2000-2500
1500-2500
1500-2000
1500-2500
1500-2500
1500-2000
1000-2000
1000-1500
1000-1500
1500-2500
Czas za-
biegu
(min)
5-6
po 1
6
8
8
8
6
6-8
6-8
6-8
6-8
Liczba
zabiegw
w 1 serii
7-8
6
8
10-15
6
6
8-10
8-10
7-9
7-9
Liczba
serii
1-2
1
1-3
2-3
1
1
1
1
1
1
Czas
przerwy
midzy
seriami
7 dni

7 dni
7 dni

10 Fizykoterapia
145
cd. tab. 11
Lp.
12.
Rodzaj
schorzenia
Skrcenia
staww
lekkie
rednie-
go stop-
nia
- cikie
Obszar zabiegu
Miejscowo
Czstotli-
wo (Hz)
1500-2500
1500-2000
1000-1500
Czas za-
biegu
(min)
8-9
7-8
6-8
Liczba
zabiegw
w 1 serii
8
8
8
Liczba
serii
1
1-2
1-2
Czas
przerwy
midzy
seriami

5
7
nia w odpowiedniej odlegoci od powierzchni napromienianej. W nie-
ktrych aparatach He-Ne wizka promieniowania jest wyprowadzona
z czci laserowej torem wiatowodowym, co umoliwia wykonanie
zabiegw w trudno dostpnych okolicach. Jak ju wspomniano, kliniczne
stacjonarne aparaty laserowego He-Ne s wyposaone w automatyczne
urzdzenia mechaniczne, umoliwiajce napromienianie okrelonej powie-
rzchni (scanning).
Aparaty laserowe do terapii promieniowaniem podczerwonym wyposa-
one s w czujnik sygnalizujcy dwikowo lub wietlnie obecno emisji
lub cyfrowy miernik emitowanej mocy. Doda naley, e nowoczesne
biostymulacyjne urzdzenia laserowe umoliwiaj wykonanie zabiegw
o bardzo zrnicowanych parametrach, dotyczcych dugoci fali, stoso-
wanej mocy oraz sposobu aplikacji energii.
Wykonywanie zabiegw laserowych wymaga dowiadczenia przede
wszystkim w umiejtnoci dobierania waciwych w danym przypadku
parametrw zabiegu. Wybrane przykady zabiegw przedstawiono w tabe-
li 11.
Jako przykady aparatw do terapii biostymulacyjnej omwione zo-
stan dostpne na rynku krajowym urzdzenia do terapii laserowej maej
mocy. Wyrni wrd nich mona urzdzenia wyposaone zarwno
w laser He-Ne, jak i pprzewodnikowy podczerwieni oraz urzdzenia
wyposaone tylko w laser podczerwieni. S to urzdzenia zasilane z sieci
220 V; 50 Hz, o klasie ochronnoci I B lub II B wedug normy polskiej.
146
Aparat LMB-3B* (ryc. 39) jest urzdzeniem stacjonarnym, przeznaczo-
nym do pracy w warunkach klinicznych. Zawiera on cztery lasery
promieniowania podczerwonego oraz laser He-Ne, ktrego promieniowa-
nie jest aplikowane w postaci skaningu", co umoliwia napromienianie
duych powierzchni ciaa, do kilkuset cm
2
. W zalenoci od potrzeby
istnieje moliwo odpowiedniego ustawienia gowicy laserowej, dziki
przesuwowi gra d, zmiany kta jej nachylenia oraz obrotu wok osi
pionowej. Urzdzenie umoliwia jednoczesne lub odrbne stosowanie
obydwch rodzajw promieniowania, co oczywicie zwiksza jego walory
terapeutyczne.
Ryc. 39. Model kliniczny aparatu do terapii laserowej LMB-3B.
Aparat LMB-3A* (ryc. 40) jest urzdzeniem przenonym (walizkowym),
wyposaonym w laser He-Ne, ktrego wizka promieniowania jest
przesyana torem wiatowodowym do optycznej kocwki zabiegowej, co
umoliwia wykonywanie zabiegw w trudno dostpnych okolicach ciaa.
* Produkowany przez Wytwrni Aparatury Medycznej WAMED 03-310 Warszawa,
ul. Odrowa 9.
10* 147
Ryc. 40. Przenony aparat do terapii laserowej typ LMB-3A.
Ryc. 41. Aparat do terapii laserowym promieniowaniem podczerwonym typ LIS 1020.
148
Jest on wyposaony rwnie w laser pprzewodnikowy podczerwieni,
umieszczony w gowicy laserowej, poczonej przewodem z czci zasilaj-
c urzdzenia.
Aparat Italcomma typ LIS 1020* (ryc. 41), jest przenonym urzdzeniem
do terapii laserowej promieniowaniem podczerwonym o maej mocy. Jego
szczegln cech jest wyposaenie gowicy w wymienne nasadki, pask
i stokow, oraz moliwo dodatkowego wyposaenia aparatu w wymien-
ne gowice o mocy szczytowej impulsw promieniowania podczerwonego
10 W, 20 W oraz 30 W. Prcz tego aparat moe by dodatkowo
wyposaony w zestaw stomatologiczny, nasadk optyczn na gowic
z soczewk skupiajc oraz nasadk na gowic z wymiennymi, rnego
ksztatu igami wiatowodowymi.
Aparat LMB-2C** (ryc. 42) jest, podobnie jak opisany wyej aparat,
przenonym urzdzeniem laserowym do terapii promieniowaniem pod-
czerwonym. Charakterystyk techniczn i eksploatacyjn wymienionych
aparatw przedstawiono w tabeli 12.
Ryc. 42. Aparat do terapii lasero-
wej promieniowaniem podczerwo-
nym typ LMB-2C.
* Produkowany przez Wytwrni Aparatury Medycznej WAMED 03-310 Warszawa,
ul. Odrowa 9.
** Produkowany przez Przedsibiorstwo Zagraniczne Italcomma w Polsce, Badowo-
-Daski, 96-321 Mszczonw.
149
Tabela 12
Charakterystyka wybranych
Rodzaj
aparatu
LMB-3B
LMB-3A
Italcomma
LIS 1020
LMB-2C
Zasilanie
220 V: 50 Hz
220 V: 50 Hz
220 V: 50 Hz
220 V: 50 Hz
urzdze do terapii laserowej maej mocy
Moc
He-Ne 1525 mW
IR 4 x812 W
w impulsie
He-Ne 1525 mW
IR 812 W
w impulsie
IR w impulsie
w zalenoci od
wymiennej gowicy
10 W, 20 W, 30 W
IR w impulsie
812 W
Dugo
fali
632 nm
904 nm
632 nm
904 nm
904 nm
904 nm
Czstotli-
wo
impulsw
5002500 Hz
2501500 Hz
55500 Hz
502500 Hz
Odmierzany
czas zabiegu
199 min
199 min
199 min
Elektrolecznictwo
Elektrolecznictwem lub elektroterapi nazywa si dzia lecznictwa fizykal-
nego, w ktrym wykorzystuje si do celw leczniczych prd stay oraz
prdy impulsowe maej i redniej czstotliwoci.
Prd stay
Prdem staym nazywa si taki prd elektryczny, ktry w czasie przepywu
nie zmienia kierunku ani wartoci natenia.
Prd stay jest stosowany do wielu zabiegw elektroleczniczych. Nazywa
si go rwnie prdem galwanicznym, jednak nazwa ta nie jest cisa,
poniewa odnosi si ona w zasadzie do prdu staego uzyskiwanego
z ogniwa galwanicznego. Stay prd elektryczny uzyskuje si z aparatw
elektroterapeutycznych, wyposaonych w obwd wytwarzajcy ten rodzaj
prdu. Wszystkie nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, tzw. elektro-
stymulatory, maj obwd wytwarzajcy rwnie prd stay.
Wpyw prdu staego
na organizm
Tkanki ywe mona z fizycznego punktu widzenia traktowa jako zesp
przewodnikw jonowych, pprzewodnikw i izolatorw, tworzcych sie
151
przestrzenn poczonych ze sob rwnolegle i szeregowo opornoci
i pojemnoci. Naley jednak pamita, e jest to ujcie schematyczne, nie
uwzgldniajce zmian zachodzcych w tkankach w wyniku dziaania na nie
bodcw pochodzenia wewntrznego i zewntrznego. Tkanki i pyny
ustrojowe wykazuj rnice w przewodnictwie elektrycznym, ktre zale
od uwodnienia oraz stenia zawartych w nich elektrolitw. Najwiksze
przewodnictwo wykazuje pyn mzgowo-rdzeniowy, mniejsze osocze
krwi, krew, minie, wtroba, mzg, tkanka czna oraz tkanka kostna.
W zabiegach elektroleczniczych istotny wpyw wywiera opr skry.
a cilej mwic warstwy rogowej naskrka. Gbsze warstwy tkanek, ze
wzgldu na ich znaczne uwodnienie i obecno elektrolitw, nie stwarzaj
wikszego oporu dla przepywu prdu. Prd przepywa drogami o naj-
mniejszym oporze, ktrymi s znajdujce si w skrze ujcia i przewody
wyprowadzajce gruczow potowych. Przewody te wypenione potem,
ktry jest roztworem elektrolitw, stanowi dobre przejcia dla prdu
elektrycznego. W tkankach gbiej pooonych prd przepywa rwnie
drogami o najmniejszym oporze, tzn. wzdu naczy krwiononych,
limfatycznych i nerww.
Warstwowa budowa tkanek oraz obecno w nich elektrolitw decydu-
jcych o waciwociach pojemnociowych sprawiaj, e przypywowi
prdu elektrycznego towarzyszy polaryzacja jonowa. Polega ona na
miejscowym zgrupowaniu jonw, wytwarzajcych rnic potencjau
o znaku przeciwnym w stosunku do przyoonego z zewntrz napicia. Na
rycinie 43 przedstawiono obwd zoony z opornoci R poczonej
Ryc. 43. Ukad odwzorowujcy wystpu-
jce w tkankach wielkoci elektryczne (ob-
janienia w tekcie).
rwnolegle z pojemnoci C, odwzorowujcy z duym uproszczeniem
ukad tkankowych wielkoci elektrycznych. Przyoenie do takiego ob-
wodu prdu staego powoduje jego przepyw przez oporno R oraz krtko
trwajcy przepyw prdu adowania tkankowej pojemnoci C. Czas
152
przepywu prdu adowania jest zbliony do tzw. staej czasowej ukadu
elektrycznego, zawierajcego oporno i pojemno. Warto staej t zale-
y od iloczynu opornoci i pojemnoci.
Warto staej czasowej odpowiada zwykle uamkowi sekundy.
Przepywowi prdu staego przez tkanki towarzyszy wiele zjawisk fizyko-
chemicznych, a take fizjologicznych, do ktrych naley zaliczy:
zjawiska elektrochemiczne,
zjawiska elektrokinetyczne,
zjawiska elektrotermiczne,
reakcje nerww i mini na prd stay,
odczyn ze strony naczy krwiononych.
Zjawiska elektrochemiczne. S one zwizane z elektroliz, wystpujc
w czasie przepywu prdu przez elektrolity tkankowe. W warunkach
wykonywania zabiegw elektroleczniczych wtrne reakcje, wystpujce
w trakcie elektrolizy, zachodz w podkadzie oddzielajcym elektrod od
skry. Wprowadzenie jednak do tkanek metalowych elektrod igowych
powoduje wystpowanie w ich otoczeniu reakcji wtrnych, zachodzcych
midzy wod a substancjami wydzielajcymi si na elektrodach w trakcie
elektrolizy.
Jeli wyobrazi si organizm ludzki jako worek ze skry, wypeniony
wodnym roztworem chlorku sodowego, w ktrym wystpuj jony sodu
i chloru (Na
+
i Cl
-
), to wiadomo, e po wprowadzeniu do tego roztworu
dwch elektrod metalowych i poczeniu ich ze rdem prdu staego
wystpi ruch jonw w kierunku elektrod. Jony sodu bd dy ku
elektrodzie o znaku przeciwnym do ich adunku, tzn. ku katodzie, jony za
chloru ku anodzie. Po osigniciu katody kady z jonw sodowych
pobiera jeden elementarny adunek ujemny z elektrody i wydziela si na
niej w postaci wolnego, obojtnego elektrycznego sodu. Podobnie jony
chloru po osigniciu anody oddaj jej swoje adunki ujemne i wydzielaj
si w postaci wolnego chloru. W obecnoci wody zarwno sd, jak i chlor
nie mog pozostawa w stanie wolnym i wchodz natychmiast w na-
stpujce reakcje:
2Na + 2H
2
O 2NaOH + H
2
2Cl + H
2
O 2HCl + O
153
Tak wic w wyniku wtrnych reakcji, zachodzcych w trakcie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, na katodzie wydziela si gazowy wodr
i powstaje wodorotlenek sodowy, ktry dysocjuje na jony sodu Na
+
i jony
wodorotlenku OH
-
. Obecno jonw wodorotlenowych w pobliu katody
powoduje wystpienie zasadowego odczynu w jej otoczeniu. Powstay na
anodzie kwas solny dysocjuje pod wpywem wody na jony wodoru H
+
i chloru Cl
-
. Jony wodorowe powoduj wystpienie kwanego odczynu
wok anody. Opisane reakcje wtrne, zachodzce w czasie elektrolizy
roztworu chlorku sodowego, zostay wykorzystane do tzw. elektrolizy
tkanek. W zabiegu tym wpyw jonw wodorowych lub wodorotlenowych,
powstajcych w pobliu elektrod, wykorzystuje si do niszczenia patologi-
cznych tworw skry. W wyniku dziaania jonw wodorowych w otocze-
niu elektrody igowej, poczonej z dodatnim biegunem rda prdu,
wystpuje koagulacja tkanek, ktrej istota polega na ciciu zawartych
w nich biaek, podobnie zreszt jak przy dziaaniu na nie stonych
kwasw. Powstajce w pobliu katody jony wodorotlenowe powoduj
martwic rozpywn tkanek, analogiczn do wystpujcej pod wpywem
stonych zasad.
Reakcje wtrne, zachodzce na elektrodach w czasie elektrolizy roz-
tworu chlorku sodowego, wykorzystuje si do oznaczania biegunw rda
prdu staego. W tym celu do naczynia zawierajcego roztwr chlorku
sodowego wprowadza si dwa obnaone z izolacji przewodniki, poczone
z biegunami rda prdu. Obserwacja iloci wydzielonych na nich gazw
pozwala z atwoci okreli bieguny rda prdu. Poniewa wodr
wydziela si w podwjnej iloci w stosunku do tlenu, zgodnie z opisanymi
wyej reakcjami wtrnymi elektroda, na ktrej wydzieli si wicej pche-
rzykw gazu, jest katod (ryc. 44).
Ryc. 44. Okrelanie biegunw rda
prdu staego (wg Konarskiej).
154
Zjawiska elektrokinetyczne. Zjawiska elektrokinetyczne polegaj na
przesuniciu wzgldem siebie faz rozproszonej i rozpraszajcej koloidw
tkankowych pod wpywem pola elektrycznego. Do zjawisk elektrokinety-
cznych nale elektroforeza i elektroosmoza.
Elektroforez nazywa si ruch naadowanych jednoimiennie czsteczek
fazy rozproszonej ukadu koloidowego wzgldem fazy rozpraszajcej.
Kataforez nazywa si ruch dodatnio naadowanych czsteczek ku kato-
dzie, anaforez za ruch ujemnie naadowanych czsteczek ku anodzie.
Elektroosmoza polega na ruchu caego orodka, czyli fazy rozpraszajcej
ukadu koloidowego, w stosunku do fazy rozproszonej. Zjawisko to
zachodzi na bonach pprzepuszczalnych, ktre bdc nieprzepuszczal-
nymi dla fazy rozproszonej unieruchamiaj j na swej powierzchni. W tych
warunkach zdolno poruszania si pod wpywem pola elektrycznego ma
tylko faza rozpraszajca.
Zjawiska elektrotermiczne. Istota ich polega na powstawaniu w tkan-
kach ciepa pod wpywem prdu elektrycznego. Ciepo powstaje w tkan-
kach w wyniku tarcia midzy poruszajcymi si w polu elektrycznym
jonami a rodowiskiem. Ilo ciepa wytworzona w czasie przepywu prdu
staego przez tkanki jest niewielka i praktycznie nie wpywa w istotny
sposb na zachodzce w nich procesy. Istotny natomiast wpyw na
zwikszenie ciepoty tkanek wywiera rozszerzenie naczy krwiononych
zachodzce pod wpywem prdu. Rozszerzenie naczy powstaje w wyniku
bezporedniego, pobudzajcego oddziaywania prdu na naczynia oraz
pod wpywem wytworzonych w tkankach cia.
Reakcja nerww i mini na prd stay. Zgodnie z prawem sformuowa-
nym przez Du Bois Reymonda przyczyn powstania bodca elektrycznego
nie jest sam prd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natenia w czasie.
Z tego wzgldu prd stay nie wywouje w czasie przepywu skurczu
minia; oczywicie moe on wystpi tylko w czasie wczania i wycza-
nia prdu, pod warunkiem jednak, e powstajca wwczas zmiana
natenia bdzie dostatecznie szybka. Prawa rzdzce skurczem minia
pod wpywem prdu elektrycznego zostay szczegowo omwione w roz-
dziale powiconym elektrodiagnostyce. Przepyw prdu staego przez
tkank nerwow i miniow powoduje zmian ich pobudliwoci. Stan ten
okrela si jako elektrotonus. Powstaje on w wyniku przemieszczenia jonw
i zmian w polaryzacji bon komrkowych, zachodzcych w czasie prze-
pywu prdu. W czasie przepywu prdu staego pobudliwo pod katod
wzrasta, a pod anod maleje. Stan zwikszonej pobudliwoci wystpujcy
155
pod katod okrela si jako katelektrotonus, za stan zmniejszonej
pobudliwoci pod anod jako anelektrotonus. Zachodzce pod wpy-
wem prdu staego zmiany pobudliwoci tkanki nerwowej odgrywaj
wan rol w zabiegach elektroleczniczych.
Odczyn ze strony naczy krwiononych. Stay prd elektryczny powoduje
rozszerzenie naczy krwiononych. Odczyn ten, wyraajcy si zaczer-
wienieniem skry, wystpuje najwyraniej pod elektrodami, natomiast
w ich otoczeniu jest sabiej wyraony. Pod katod rozszerzenie naczy jest
intensywniej wyraone, pod anod za jest sabsze. W przebiegu odczynu
rozszerzenia naczy krwiononych pod wpywem staego prdu elektrycz-
nego wyrni mona trzy okresy. W okresie pierwszym wystpuje
rozszerzenie naczy powierzchownych skry, powodujce jej zaczerwienie-
nie, w okresie drugim rozszerzenie naczy po upywie ok. 30 min sabnie
lub ustpuje, w trzecim za okresie wystpuje gbokie przekrwienie tkanek,
utrzymujce si do kilku godzin. Interesujce jest, e ogrzanie skry po
ustpieniu odczynu ze strony powierzchownych naczy krwiononych
powoduje wystpienie intensywniejszego rumienia cieplnego w miejscu
poddanym uprzednio dziaaniu prdu, co naley tumaczy utrzymywa-
niem si przekrwienia naczy gbiej pooonych.
Omwione zjawiska elektryczne oraz zachodzce pod wpywem prdu
staego odczyny ze strony tkanek nerwowej, miniowej oraz naczy
krwiononych stwarzaj szerokie moliwoci leczniczego stosowania tego
prdu. Przeciwblowe dziaanie bieguna dodatniego wynika z opisanego
wyej wpywu na tkank nerwow. Pobudzajcy wpyw bieguna ujemnego
znajduje zastosowanie w leczeniu zaburze czucia oraz zapobieganiu
procesom degeneracji wkien nerwowych w uszkodzonym nerwie. Pami-
ta jednak naley, e biegun dodatni prdu oddziauje niekorzystnie na
wkna uszkodzonego nerwu, std w sprawach chorobowych, zwizanych
np. z przerwaniem cigoci nerww, stosuje si zawsze katod jako
elektrod czynn.
Zabiegi elektrolecznicze
przy uyciu prdu staego
Prdu staego uywa si do zabiegw galwanizacji, jontoforezy oraz kpieli
elektryczno-wodnych.
156
Galwanizacja
Galwanizacja jest zabiegiem elektroleczniczym, w ktrym wykorzystuje si
prd stay. Nazwa zabiegu wie si z nazwiskiem woskiego lekarza
i przyrodnika Luigi Galvaniego, ktrego prace stworzyy podstawy elektro-
lecznictwa. .
Metodyka galwanizacji. Do zabiegu galwanizacji stosuje si elektrody
paskie, a take elektrody o specjalnym ksztacie.
Elektrody paskie (ryc. 45) s wykonane zwykle z folii cynowej o gruboci
zapewniajcej ich plastyczno, a w zwizku z tym moliwo dostosowa-
nia do powierzchni ciaa. S one prostoktne lub kwadratowe, o rnych
wymiarach. W celu uniknicia powstawania zagszcze prdu krawdzie
elektrod i ich kty musz by zaokrglone, a powierzchnia rwna. Dlatego
te po uyciu elektrody wyrwnuje si j wakiem metalowym. Przewody
czce elektrod z biegunem rda prdu mog by poczone z ni
Ryc. 45. Elektroda z folii cynowej (wg
Konarskiej).
Ryc. 46. Elektroda dyskowa (wg Konar-
skiej).
157
w rny sposb. Najczciej s one przylutowane lub poczone za po-
moc wtyku, znajdujcego si w specjalnym grzybku metalowym, ktry
pozostajc w kontakcie z elektrod umoliwia jednoczenie jej umoco-
wanie za pomoc perforowanej tamy gumowej. Elektrody paskie mona
umocowa w okrelonej okolicy ciaa rwnie za pomoc opaski ela-
stycznej.
Elektrody specjalne maj wymiary i ksztaty przystosowane do wykony-
wania okrelonych rodzajw galwanizacji. Nale do nich elektrody do
wykonywania galwanizacji w okolicy gaek ocznych, uszu, elektrody
dyskowe (ryc. 46), elektrody waeczkowe (ryc. 47) oraz tzw. elektroda
Bergoniego, zwana rwnie pmask (ryc. 48).
Ryc. 47. Elektroda waecz-
kowa (wg Kotlarskiej).
Ryc. 48. Elektrody pma-
ska typu Bergoniego (wg
Konarskiej).
Jak ju wspomniano, najwikszy opr dla prdu elektrycznego stanowi
warstwa rogowa naskrka. Umieszczenie midzy elektrod a skr
podkadu z tkaniny zwilonej wod lub 0,5% roztworem chlorku sodowe-
go zmniejsza wydatnie opr naskrka i uatwia przejcie prdu przez skr.
Jako podkadu uywa si zwykle kilku warstw flaneli lub kilkunastu
warstw gazy, gruboci od 1 do 2 cm. Najbardziej praktyczne s podkady
z flaneli, ktre mona atwo wypra i wygotowa. Dziki temu mog one
by uywane wielokrotnie. Naley doda, e odpowiednio grube podkady
chroni skr przed uszkadzajcym wpywem zwizkw chemicznych,
powstajcych w wyniku reakcji zachodzcych na elektrodach w trakcie
elektrolizy.
158
Przepyw prdu midzy elektrodami jest uzaleniony od:
rozmiarw elektrod,
ich wzajemnego uoenia,
przewodnictwa rnych tkanek znajdujcych si midzy elektro-
dami,
odlegoci midzy elektrodami.
Rozmiar elektrody decyduje o gstoci przepywajcego przez ni prdu.
Gsto prdu wyraa si stosunkiem natenia do powierzchni, przez
ktr przepywa prd elektryczny:
gdzie:
j gsto prdu,
I natenie prdu,
S powierzchnia, przez ktr przepywa prd.
W wypadku, gdy obydwie elektrody s jednakowych rozmiarw,
gstoci prdu bd pod nimi jednakowe. Jeli natomiast ich powierzchnie
s rne, to gsto prdu jest wiksza pod elektrod o mniejszej
powierzchni.
Wzajemne uoenie w stosunku do siebie elektrod wpywa rwnie na
przepyw prdu. Przy uoeniu poprzecznym elektrod prd natrafia na
due opory zwizane z warstwowym uoeniem tkanek o rnym przewod-
nictwie. Natomiast przy uoeniu elektrod na jednej paszczynie skry,
tzn. przy podunym przepywie prdu, opr, jaki stawiaj tkanki, jest ok.
4 razy mniejszy anieli przy poprzecznym uoeniu elektrod. Wynika to ze
stosunkw anatomicznych, poniewa naczynia krwionone i limfatyczne
oraz nerwy, bdce dobrymi przewodnikami prdu, przebiegaj oglnie
rzecz biorc -- wzdu dugiej osi ciaa. W tych wic okolicznociach
istniej warunki do przepywu prdu przez tkanki o dobrym przewodnic-
twie, z ominiciem tkanek wykazujcych duy opr. Przepyw prdu przez
tkanki, w zalenoci od uoenia i powierzchni elektrod, przedstawia
ryc. 49.
Zgodnie z prawem Ohma w miar zwikszania si odlegoci midzy
elektrodami tkanki stawiaj coraz wikszy opr przepywowi prdu.
Naley jednak doda, e jest to zaoenie oglne, poniewa przepyw prdu
midzy dwiema oddalonymi od siebie elektrodami moe wykazywa
nieoczekiwany przebieg, uwarunkowany uoeniem tkanek o rnym
159
Ryc. 49. Przepyw prdu przez tkanki w zalenoci od uoenia i rozmiarw elektrod (wg
Kovacsa za Konarsk).
przewodnictwie. Zrozumiae jest, e w tych warunkach prd bdzie
przepywa przez struktury tkankowe wykazujce najmniejszy opr.
Uksztatowanie czci ciaa poddanej galwanizacji wpywa rwnie na
charakter przepywu prdu. Zmniejszenie bowiem powierzchni przekroju
danej czci ciaa, wystpujce na drodze przepywu prdu, powoduje
zwikszenie jego gstoci, a zwikszenie przekroju zmniejsza gsto
prdu. Ze wzgldw praktycznych naley pamita, e w przypadku
bliskiego uoenia elektrod na ssiadujcych ze sob krawdziach moe
wystpi dua gsto prdu, powodujca zwikszony odczyn lub uszko-
dzenie tkanek. Zjawisko to nazywa si dziaaniem brzegowym. Zwikszenie
gstoci prdu moe nastpi rwnie w przypadku, gdy powierzchnia
elektrody nie jest rwna lub gdy podkad wraz z elektrod nie przylega
dostatecznie do powierzchni skry. Niedostateczny kontakt elektrody i jej
podkadu ze skr powoduje zwikszenie gstoci prdu w wyniku
zmniejszenia powierzchni jego przejcia w gb tkanek.
Ryc. 50. Uoenie elektrod w galwanizacji po-
dunej i poprzecznej: A galwanizacja podu-
na, B galwanizacja poprzeczna, C o obiek-
tu.
160
W zalenoci od uoenia elektrod w stosunku do dugiej osi czci ciaa
poddanej galwanizacji wyrnia si: galwanizacj podun oraz galwaniza-
cj poprzeczn (ryc. 50). Jeli jedna z elektrod jest umocowana na stae,
druga za zmienia w czasie zabiegu swe pooenie, to taki rodzaj
galwanizacji nazywa si galwanizacj labiln. Przykadem galwanizacji
labilnej jest uycie elektrody waeczkowej. W wypadku, gdy obie elektrody
nie zmieniaj swego pooenia w czasie zabiegu, galwanizacj tak nazywa
si galwanizacj stabiln. Poniewa bieguny prdu staego powoduj
odmienne skutki w tkankach ywych, jedn z elektrod nazywa si elektrod
czynn. Jest to elektroda, za pomoc ktrej ma by wywoany zamierzony
skutek leczniczy. Drug elektrod, zamykajc obwd prdu, nazywa si
elektrod biern, poniewa nie bierze ona bezporedniego udziau w od-
dziaywaniu leczniczym. W zalenoci od bieguna prdu przyoonego do
elektrody czynnej wyrnia si: galwanizacj katodow oraz galwanizacj
anodow. W celu uzyskania wikszej gstoci prdu pod elektrod czynn
naley tak dobra jej rozmiary, aby bya ona odpowiednio mniejsza od
elektrody biernej.
Dawk natenia prdu staego ustala si w zalenoci od:
powierzchni elektrody czynnej (mniejszej),
czasu trwania zabiegu,
rodzaju i umiejscowienia schorzenia,
wraliwoci chorego na prd elektryczny.
Wyrnia si nastpujce dawki natenia prdu staego:
dawka saba od 0,01 do 0,1 mA/cm
2
powierzchni elektrody,
- dawka rednia do 0,3 mA/cm
2
powierzchni elektrody,
- dawka mocna do 0,5 mA/cm
2
powierzchni elektrody.
Ustalenie dawki natenia prdu nie moe opiera si wycznie na
iloczynie dawki prdu i powierzchni elektrody, poniewa naley pamita
o tolerancji tkanek na prd elektryczny.
Z tych wzgldw w wypadku uycia maych elektrod, o powierzchni od
10 do 20 cm
2
, stosuje si dawki sabe, przy elektrodach za o duych
powierzchniach oglna warto natenia nie powinna przekracza
25-30 mA. Jako granic tolerancji tkanek przy elektrodach o duej
powierzchni przyjmuje si warto natenia 50 mA. Jest to natenie,
ktrego nigdy nie stosuje si w zabiegach elektroleczniczych.
Czas przepywu prdu wpywa na wywoane w tkankach zmiany
i odczyny, poniewa zale one w istocie od iloci dostarczonej energii, tzn.
od iloczynu natenia i czasu. Dlatego te przy krtkotrwaym przepywie
11 Fizykoterapia 161
prdu moliwe jest stosowanie duych jego dawek. Czas zabiegu gal-
wanizacji waha si, w zalenoci od wskaza, od 10 do 30 min, zwykle
jednak wynosi od 15 do 20 min.
Przy ustalaniu dawki natenia prdu naley uwzgldni rwnie rodzaj
schorzenia i jego umiejscowienie. W podostrym stadium schorzenia stosuje
si dawki sabsze, w przewlekym - silniejsze. Umiejscowienie zmian
chorobowych w okolicy gowy, w szczeglnoci gaek ocznych i uszu, szyi
i serca, wymaga ostronego dawkowania, ze wzgldu na du wraliwo
na prd elektryczny znajdujcych si w pobliu narzdw. Dawkowanie
natenia naley korygowa w czasie zabiegu na podstawie dozna
chorego w czasie przepywu prdu. Zabiegi galwanizacji wykonuje si
codziennie lub co drugi dzie. Peny cykl leczenia obejmuje od 10 do 20
zabiegw.
Prawidowe wykonanie galwanizacji wymaga przestrzegania nastpuj-
cych zasad:
Naley przestrzega cile wskaza lekarskich.
Naley sprawdzi, czy u chorego nie wystpuje zaburzenie czucia
powierzchniowego, a przede wszystkim jego osabienie lub zniesienie,
poniewa w takiej sytuacji chory nie moe przekaza osobie wykonujcej
zabieg swych dozna, zwizanych z dziaaniem prdu na skr. W wypad-
ku osabienia czucia konieczne jest zachowanie w czasie zabiegu szczegl-
nej ostronoci.
Skr w miejscu, ktre ma by poddane zabiegowi galwanizacji, naley
bardzo dokadnie wymy i odtuci eterem lub alkoholem, w celu
usunicia z jej powierzchni zwizkw chemicznych, ktre mog dziaa
uszkadzajco w czasie przepywu prdu.
Naley przestrzec chorego o koniecznoci zachowania spokoju w czasie
zabiegu, poniewa poruszanie si moe spowodowa gorsze przyleganie
elektrod wraz z podkadami do skry, a w nastpstwie tego miejscowe
zwikszenie gstoci prdu i uszkodzenie skry.
W miejscu, ktre ma by poddane galwanizacji, mog wystpowa
ubytki naskrka. Miejsca te stanowi ma oporno dla prdu, ktry
ulega w nich zagszczeniu. W celu uniknicia uszkodzenia skry ubytki
naskrka naley przed naoeniem podkadu osoni maym patkiem folii
plastykowej. Wszelkie zmiany natenia prdu powinny by dokonywane
pynnie i bardzo wolno.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzgldnej czystoci podkadw uywa-
nych do galwanizacji, poniewa znajdujce si ewentualnie w nich zanie-
162
czyszczenia chemiczne mog spowodowa uszkodzenia skry w czasie
przepywu prdu.
W czasie zabiegu naley pozostawa w staym kontakcie z chorym, gdy
w razie zgoszenia przez chorego uczucia pieczenia pod elektrod naley
sprawdzi jej przyleganie do skry. W wypadku utrzymywania si
pieczenia, mimo dobrego przylegania elektrod do skry, naley natych-
miast przerwa zabieg. Utrzymywanie staego kontaktu z chorym pozwala
kontrolowa jego samopoczucie, a w wypadku wystpienia niepokojcych
objaww przerwa zabieg.
Zabiegi galwanizacji wolno wykonywa tylko penosprawnym apara-
tem, jednoczenie prowadzc zeszyt staej kontroli technicznej.
Wskazania do galwanizacji. Wystpujce pod anod zmniejszenie pobu-
dliwoci nerww oraz wpyw przeciwzapalny zabiegu wykorzystuje si
w leczeniu nerwoblw, przewlekych zapale nerww, splotw i korzeni
nerwowych, zespow blowych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
staww krgosupa i choroby dyskowej. Wystpujce pod katod prze-
krwienie naczy pozwala stosowa galwanizacj w leczeniu porae
wiotkich oraz zaburze krenia obwodowego. Galwanizacj podun
lub poprzeczn stosuje si rwnie w przypadkach utrudnionego zrostu po
zamaniach koci.
Przeciwwskazania stanowi ropne stany zapalne skry i tkanek mik-
kich, wypryski, stany gorczkowe oraz poraenia spastyczne.
Jontoforeza
Jonoforez lub jontoforez nazywa si zabieg elektroleczniczy polegajcy
na wprowadzeniu do tkanek siami pola elektrycznego jonw dziaajcych
leczniczo. Do jontoforezy mog zatem by uywane tylko zwizki
chemiczne ulegajce dysocjacji elektrolitycznej. Zwizki chemiczne majce
t waciwo nazywa si elektrolitami.
Podstawy fizykochemiczne jontoforezy. Zachodzcy w roztworach wod-
nych proces samorzutnego rozpadu czstek elektrolitw, czyli soli, kwa-
sw i zasad, na dodatnio lub ujemnie naadowane czstki lub atomy, zwane
jonami, nazywa si dysocjacj elektrolityczn.
11* 163
Elektrolity wykazuj rn zdolno dysocjacji. Tak zwane elektrolity
mocne, jak np. kwas solny (HCl) czy wodorotlenek sodu (NaOH),
dysocjuj cakowicie, tzn. e wszystkie ich czsteczki ulegaj rozpadowi
na jony. Elektrolity sabe, jak np. kwas octowy (CH
3
COOH), czy kwas
wglowy (H
2
CO
3
), ulegaj w mniejszym stopniu dysocjacji i tylko pewna
cz ich czsteczek ulega rozszczepieniu na jony. Jony mog mie jeden,
dwa, trzy lub cztery elementarne adunki elektryczne. Dla przykadu
dysocjacja elektrolityczna jodku potasowego polega na rozpadzie tego
zwizku na jony potasu i jodu. Jon potasu jest obdarzony elementarnym
adunkiem dodatnim, jon za jodu elementarnym adunkiem ujemnym.
KI K
+
+ I
-
Poniewa sumy wszystkich adunkw ujemnych i dodatnich wystpuj-
cych w roztworze jonw s rwne, roztwr elektrolitu nie wykazuje
adnego adunku elektrycznego. W polu elektrycznym jony ulegaj
przesuniciu zgodnie z prawem Coulomba. Tak wic jony obdarzone
adunkiem dodatnim bd poday w kierunku bieguna ujemnego, jony
za obdarzone adunkiem ujemnym w kierunku bieguna dodatniego.
Jeeli do roztworu elektrolitycznego wprowadzi dwie elektrody po-
czone z biegunami rda prdu staego, to cz jonw bdzie poda ku
katodzie, a cz ku anodzie, w zalenoci od posiadanego adunku
elektrycznego. Waciwo ta jest podstaw podziau jonw na kationy,
czyli jony obdarzone dodatnim adunkiem elektrycznym, podajce ku
katodzie, oraz aniony, czyli jony obdarzone ujemnym adunkiem elektrycz-
nym, podajce ku anodzie.
Opisan waciwo jonw wykorzystuje si w jontoforezie do wprowa-
dzenia ich do tkanek siami pola elektrycznego. W tym celu podkad
z higroskopijnego materiau, np. gazy, zoony z kilkunastu patkw,
tworzcych dostatecznie grub (1,5-2,0 cm) warstw, nasyca si roz-
tworem wodnym zwizku chemicznego ulegajcego dysocjacji na jony,
z ktrych jeden powinien by wprowadzony do tkanek. Podkad taki wraz
z elektrod z folii cynowej umieszcza si na skrze oczyszczonej alkoholem
lub eterem z cia tuszczowych i produktw rozpadu potu. Jeli jon, ktry
ma by wprowadzony do skry, jest anionem, to do elektrody naley
przyoy biegun ujemny rda prdu staego, aby zgodnie z prawem
Coulomba dany jon by odpychany od elektrody w kierunku skry.
W wypadku, gdy jon jest kationem, postpuje si przeciwnie. Drug
164
elektrod, zamykajc obwd prdu, umieszcza si na skrze w dostatecz-
nie duej odlegoci od elektrody, spod ktrej jony maj wnika do skry.
Podkad elektrody zamykajcej obwd prdu zwila si wod lub 0,5%
roztworem chlorku sodowego.
W warunkach wykonywania jontoforezy powstaje skomplikowany
ukad elektryczny, w skad ktrego wchodz: elektroda z podkadem
nasyconym roztworem danego zwizku chemicznego, tkanki, elektroda
zamykajca obwd prdu. Przykad takiego ukadu, w ktrym jeden
z podkadw nasycony jest roztworem jodku potasowego (KI), drugi za
roztworem chlorku sodowego (NaCl), przedstawia schematycznie ryc. 51.
Na rycinie tej grubymi strzakami oznaczono kierunek przemieszczenia si
jonw jodu, strzakami za cienkimi kierunek przemieszczania si
innych jonw zawartych w ukadzie.
Ryc. 51. Przykad ukadu elektrycznego wystpujcego w czasie jontoforezy (objanienia
w tekcie).
Roztwr zwizku chemicznego zastosowanego do jontoforezy musi
mie odpowiednie stenie. Wynika to z faktu, e optymalny do jon-
toforezy bdzie roztwr o takim steniu, w ktrym wystpuje najwiksza
liczba jonw, czyli nonikw adunku elektrycznego. Rne zwizki
chemiczne wykazuj rny stopie zdysocjowania, w zalenoci od ich
stenia w roztworze. W celu okrelenia stenia najbardziej odpowied-
165
niego do jontoforezy przeprowadza si specjalne badania elektrometrycz-
ne, okrelajce zaleno przewodnictwa elektrycznego roztworu od jego
stenia. Metoda ta, zwana konduktometri, polega na okreleniu przewo-
dnictwa roztworu dla prdu elektrycznego. Jeeli roztwr zawiera wiele
jonw, to jego przewodnictwo, czyli zdolno do przenoszenia adunku
elektrycznego przez jony, jest due. Badajc kolejno roztwory o rnych
steniach mona okreli, ktre ze ste jest najbardziej odpowiednie do
jontoforezy. Badanie konduktometryczne wykonuje si w staej tem-
peraturze, poniewa ruchliwo jonw, wpywajca na przewodnictwo
roztworu, zmienia si w zalenoci od temperatury.
Jak ju wspomniano, do jontoforezy mona uywa tylko zwizkw
chemicznych ulegajcych dysocjacji elektrolitycznej. Wane zatem ze
wzgldw praktycznych jest ustalenie, czy dany zwizek podlega dysocjacji
oraz jakim adunkiem obdarzony jest jon, ktry ma by wprowadzony do
tkanek. Okrelenie rodzaju adunku elektrycznego danego jonu wykonuje
si przy uyciu urzdzenia do elektroforezy bibuowej. W tym celu na pasek
bibuy zwilony roztworem chlorku sodowego nanosi si kropl badanego
roztworu, a nastpnie przykada do jego kocw bieguny rda prdu.
W wypadku istnienia w roztworze jonw zostaj one siami pola elektrycz-
nego przesunite w kierunku rnoimiennych biegunw rda prdu.
Przesunicia badanego jonu okrela si dziki wykorzystaniu reakcji
barwnych, powodujcych zmian barwy bibuy na skutek reakcji za-
chodzcej midzy badanym jonem a odpowiednio dobranym odczyn-
nikiem.
Bardzo istotne jest rwnie ustalenie optymalnego czasu trwania
zabiegu oraz natenia stosowanego prdu. Traktujc ten problem wycz-
nie z punktu widzenia fizycznego naleaoby sdzi, e ilo jonw
wprowadzonych do tkanek w czasie jontoforezy powinna by wprost
proporcjonalna do czasu trwania jontoforezy i natenia prdu, zgodnie
z drugim prawem Faradaya, ktre brzmi:
Masa substancji, wydzielajca si na elektrodzie w procesie elektrolizy,
jest wprost proporcjonalna do czasu przepywu oraz natenia prdu:
m = k I t
gdzie:
k rwnowanik elektrochemiczny, odpowiadajcy liczbowo masie substancji wy-
dzielonej na elektrodzie przez jednostk elektrycznoci.
166
Prawa tego nie mona jednak bez zastrzee odnosi do jontoforezy.
Wynika to z warunkw elektrochemicznych zachodzcych w czasie
jontoforezy. W zabiegu tym bowiem wystpuj wysoce skomplikowane
okolicznoci przy wnikaniu jonw do tkanek ywych. Tkanki stanowi
zbiorowisko komrek skadajcych si z zawierajcej elektrolity pynnej
protoplazmy oraz bony komrkowej. Komrki z kolei s niejako
zanurzone w pynie zewntrzkomrkowym, ktry jest rwnie roztworem
elektrolitw. Z tych wzgldw zarwno wntrze komrki, jak rwnie pyn
zewntrzkomrkowy naley traktowa jako roztwory o okrelonym
steniu elektrolitw. Taki stan rzeczy powoduje w czasie przepywu prdu
przez tkanki zmiany w ich ukadach jonowych. Zawarte w tkankach jony
ulegaj w polu elektrycznym przesuniciu, stwarzajc strefy grupujce jony
o tym samym adunku dodatnim lub ujemnym. Stan taki nazywa si
polaryzacj. Naley jednak pamita, e zachodzce w polu elektrycznym
przesunicia jonw, powodujce polaryzacj tkanek, s ograniczone przez
bony komrkowe oraz warstwowe uoenie komrek i innych elementw
tkankowych, znajdujcych si w przestrzeniach midzykomrkowych.
Wykazano, e tkanki ywej skry maj okrelon i ograniczon zdolno
gromadzenia wprowadzanych do nich z zewntrz jonw. Waciwo t
okrelono jako tzw. pojemno jonow skry; praktycznie oznacza ona, e
do skry mona wprowadzi tylko pewn ilo jonw. Z tego wzgldu
wyduanie czasu trwania jontoforezy oraz zwikszanie natenia prdu
jest skuteczne tylko w granicach, ktre okrela pojemno jonowa skry.
Naley doda, e moliwo zwikszania natenia prdu jest w jon-
toforezie powanie ograniczona tolerancj skry. Stosowanie bowiem zbyt
duych nate prdu powoduje wystpienie dolegliwoci blowych,
a nawet uszkodzenie tkanek skry. Z tych wzgldw staje si zrozumiae, e
czas trwania zabiegu jontoforezy musi by ograniczony, a natenie prdu
nie moe przekracza granicy tolerancji tkanek.
Bardzo istotnym czynnikiem, odgrywajcym wan rol w procesie
wnikania jonw do skry, jest ich ruchliwo w polu elektrycznym. Mona
wyobrazi sobie, e w warunkach jontoforezy w momencie wczenia
prdu nastpuje jak gdyby start do biegu" wszystkich jonw znaj-
dujcych si w ukadzie: elektrody z podkadami tkanki. Wszystkie jony
wykazujce du ruchliwo w polu elektrycznym stanowi si rzeczy
konkurencj dla jonw, ktre pragnie si wprowadzi do skry. Jony te
nazywa si jonami konkurencyjnymi. Mog to by ruchliwe jony wodoru,
jony wodorotlenowe oraz inne jony znajdujce si w podkadzie, czy te na
167
powierzchni skry. Jony, ktrych obecno jest niepodana, nazywa si
jonami pasoytniczymi. Wystpuj one gwnie na skutek zanieczyszcze
roztworu uytego do jontoforezy lub zanieczyszcze skry.
Wnikanie jonw do skry w trakcie jontoforezy zostao udowodnione
przed wielu laty przez francuskiego uczonego Leduca, ktry w tym celu
przeprowadzi nastpujce dowiadczenie. Na pozbawionych sierci bo-
kach dwch krlikw umocowa elektrody z podkadami, wczajc
zwierzta szeregowo w obwd prdu staego. U pierwszego krlika jeden
z podkadw nasyci roztworem cyjanku potasowego, dysocjujcego na
trujcy anion cyjankowy i kation potasowy, pozostae za podkady
znajdujce si na skrze obu zwierzt zwily wod. Wczenie zwierzt
w obwd prdu w taki sposb, e elektroda z podkadem nasyconym
cyjankiem potasowym bya poczona z biegunem dodatnim prdu, nie
powodowao u nich adnych skutkw ujemnych. Poczenie natomiast tej
elektrody z biegunem ujemnym spowodowao padnicie pierwszego krli-
ka, podczas gdy drugi pozosta ywy. Jest to zrozumiae, bo w pierwszym
wypadku z podkadu zwilonego roztworem cyjanku potasowego do skry
pierwszego zwierzcia wnikay jony potasowe, nie majce waciwoci
trujcych, w drugim za wnikay trujce jony cyjankowe. Drugie zwierz
pozostao ywe, poniewa w adnym z wymienionych dwch wypadkw
nie podlegao ono dziaaniu jonw trujcych. Podobne dowiadczenie
przeprowadzi Leduc z zastosowaniem roztworu siarczanu strychniny,
w ktrym trujce waciwoci wykazuj kationy strychniny.
Dalszych przekonywajcych dowodw wnikania do skry jonw w cza-
sie jontoforezy dostarczyy dowiadczenia, w ktrych uyto roztworw
zawierajcych jony pierwiastkw promieniotwrczych. Dowiadczenia te
pozwoliy przeledzi mechanizm wnikania jonw do skry oraz ustali
miejsca, w ktrych si one gromadz i skd zostay odprowadzone w gb
organizmu. Ustalono, e jony wprowadzone do skry drog jontoforezy
gromadz si w niej na granicy naskrka i skry waciwej, w pobliu
powierzchownej sieci naczy krwiononych skry, skd zostaj odprowa-
dzone z prdem krwi w gb ustroju. Stwierdzono rwnie, e jony wnikaj
do skry drog wykazujc najmniejszy opr dla prdu elektrycznego,
a mianowicie: przez ujcia i przewody wyprowadzajce gruczow poto-
wych.
Okrelenie iloci jonw wprowadzonych do skry w czasie jontoforezy
jest trudne. W wietle jednak przeprowadzonych w tym zakresie bada
wiadomo, e wnikaj one w ilociach oddziaujcych leczniczo.
168
Mechanizm leczniczego dziaania jontoforezy jest bardzo zoony,
wyrni w nim jednak mona podstawowe kierunki:
dziaanie lecznicze jonw,
wpyw na tkanki bieguna prdu stosowanego w jontoforezie,
oddziaywanie odruchowe na narzdy gbiej pooone.
Wymienione dziaania stanowi cznie zoony zesp farmakologicz-
no-elektryczny, ktrego wpyw decyduje o wynikach leczniczych uzys-
kiwanych dziki jontoforezie.
Metodyka zabiegw jontoforezy. Jest ona bardzo zrnicowana, zarw-
no z powodu duej liczby stosowanych do jontoforezy lekw, jak rwnie
specjalnych wymogw, ktre musz by spenione przy wykonywaniu tego
zabiegu w okrelonych okolicach ciaa. Mona jednak sformuowa
podstawowe zasady obowizujce przy wykonywaniu jontoforezy, kt-
rych przestrzeganie zapewnia poprawne wykonanie zabiegw. Zasady te s
nastpujce:
Zabiegi jontoforezy naley wykonywa z zastosowaniem aparatw
wytwarzajcych stabilny, dobrze wyprostowany prd stay, nie wykazuj-
cy wikszego ttnienia. Jest to szczeglnie istotne w wypadku wykonywa-
nia jontoforezy w okolicy narzdw wraliwych na prd elektryczny,
takich jak oczy, gowa, szyja. Wane jest rwnie, aby aparat zapewnia
moliwo pynnego i dokadnego dawkowania natenia prdu.
Przed zabiegiem naley dokadnie oczyci i odtuci skr alkoholem
lub eterem. Szczeglnie dokadnie naley oczyci skr w wypadku
uprzedniego stosowania na ni maci lub innych lekw. Przyjto zasad, e
jontoforez mona wykonywa dopiero po upywie tygodnia od zako-
czenia leczenia miejscowego skry maciami, czy te innymi lekami
dziaajcymi miejscowo. Przestrzeganie tej zasady jest konieczne, istnieje
bowiem niebezpieczestwo uszkodzenia skry przez jony pozostae na niej
po leczeniu miejscowym.
Elektrody ukada si na dostatecznie grubym (1,5-2 cm) podkadzie
z gazy higroskopijnej, ktrego rozmiary powinny by wiksze od elektrody
o ok. 2 cm. Zwykle na skr kadzie si tzw. podkad lkowy, gruboci ok.
0,5 cm, nasycony roztworem leku uytego do jontoforezy. Na ten podkad
kadzie si nastpnie tzw. podkad poredni, zwilony ciep wod, zapew-
niajcy odpowiedni odlego elektrody od skry i zabezpieczajcy j
przed wpywem reakcji zachodzcych na elektrodzie w czasie jontoforezy.
Elektrody wraz z podkadami przykrywa si ceratk lub foli plastykow,
a nastpnie bardzo dokadnie umocowuje na skrze opask elastyczn.
169
Rozmiary i ksztat elektrod dobiera si w zalenoci od okolicy ciaa
i rodzaju schorzenia. Uywa si elektrod wykonywanych z folii czystej
cyny, poniewa inne metale, np. ow, mied czy cynk, mog ulec
wprowadzeniu do skry w czasie zabiegu lub wchodzi w reakcje z jonami
znajdujcymi si w roztworze stosowanym do jontoforezy.
Przewody powinny by poczone ze rodkiem elektrod. Jeli elektrody
s poczone z przewodami na brzegu, to naley je ukada tak, aby nie
znajdoway si na ssiadujcych ze sob brzegach elektrod, poniewa
w takim wypadku moe wystpi niepodane zagszczenie prdu.
Natenie prdu jest uzalenione do pewnego stopnia od rozmiarw
elektrody, z ktrej wprowadza si jony do skry. Zwykle stosuje si dawki
sabe, od 0,01 do 0,1 mA/cm
2
powierzchni elektrody. W wypadku
stosowania dawek wikszych obowizuje szczeglnie baczna kontrola
chorego w czasie zabiegu. Pamita naley, e dawki natenia nie naley
oblicza wycznie w zalenoci od wielkoci elektrody. W wypadku
jontoforezy wykonywanej w okolicy narzdw wraliwych na prd, np.
oka, nie przekracza si zwykle dawki oglnej 2 mA, a w okolicy gowy i szyi
3-6 mA. Zalenoci dawki od wielkoci elektrody przedstawia wykres na
ryc. 52.
W czasie wykonywania jontoforezy naley bardzo dokadnie kon-
trolowa doznania chorego, a w wypadku wystpienia pieczenia naley
sprawdzi przyleganie elektrod do skry. Nie wolno jednak zapomina, e
Ryc. 52. Zaleno stosowanego w jon-
toforezie prdu staego od powierzchni
elektrody (wg Molitora za Konarsk).
170
przyczyn pieczenia moe by rwnie zbyt due natenie prdu. Szcze-
glna ostrono obowizuje przy wykonywaniu zabiegu w okolicy gowy,
gaek ocznych, uszu i szyi oraz przy stosowaniu silnie dziaajcych lekw,
np. histaminy czy adrenaliny. Wystpienie u chorego niepokojcych
objaww jest sygnaem do przerwania zabiegu.
Ubytki naskrka stanowi dla prdu elektrycznego przejcia o maym
oporze. Wystpienie w tych miejscach niepodanych zagszcze prdu
moe spowodowa uszkodzenie skry. Z tych wzgldw ubytki naskrka
naley przed zabiegiem jontoforezy osoni przez przyklejenie plastra lub
naoenie patka gazy i folii plastykowej. W pewnych wypadkach koniecz-
ne jest zabezpieczenie skry otaczajcej zmian chorobow przed dziaa-
niem prdu elektrycznego. Uzyskuje si to przez pokrycie jej cienk
warstw wazeliny lub pynnej parafiny. W wypadku stwierdzenia nadmier-
nego odczynu skry lub jej uszkodzenia naley natychmiast powiadomi
o tym lekarza, ktry zadecyduje o dalszym postpowaniu.
Po zakoczeniu zabiegu jontoforezy obowizuje sprawdzenie odczynu
skry. Jest to szczeglnie wane w wypadku stosowania lekw roz-
szerzajcych naczynia krwionone, np. histaminy, czy zwajcych, np.
adrenaliny, poniewa odczyn jest miernikiem poprawnoci wykonania
zabiegu.
Naley dba o wieo roztworw, w szczeglnoci prokainy (Novoca-
in), pamitajc rwnie, e roztwory histaminy, tolazoliny (Pridazol),
antybiotykw, hormonw kory nadnerczy i wszystkich innych lekw
ampukowych przyrzdza si bezporednio przed zabiegiem.
Przed zwileniem podkadu roztworem leku obowizuje dokadne
sprawdzenie rodzaju leku i jego stenia.
Konieczne jest przestrzeganie bezwzgldnej czystoci naczy, w ktrych
sporzdza si roztwory do jontoforezy, aby unikn zanieczyszczenia
chemicznego.
Podkady nasycone lekiem wolno uywa tylko jednorazowo.
Podkady porednie, ktre zwila si wod, naley po zabiegu dokadnie
wypuka i wygotowa, w celu usunicia zawartych w nich jonw.
Podkady te mog by uywane kilkakrotnie. Rwnie dokadnie naley
wymy foli plastykow uywan do zabiegw.
W wypadku koniecznoci wykonania jontoforezy przy uyciu lekw
powodujcych uczulenie, takich jak: prokaina, lidokaina (Xylocain), jod,
antybiotyki, naley przed rozpoczciem zabiegw wykona u chorego
prb na uczulenie.
171
Tabela 13
Roztwory lekw uywane do jontoforezy
172
cd. tab. 13
Rodzaj leku
Siarczan neomycyny
Neomycinum sulfuricum
Solu-Dacortin
Hydrokortyzon
Hydrocortisonum
hemisuccinatum
Pridazol (tolazolina)
Imidazolinum
hydrochloricum
Stenie
roztworu
15 mg/l ml
1 mg/l ml H
2
O
1 ml/l ml H
2
O
1020 mg/1 ml
H
2
O
Jon
dziaajcy
leczniczo
neomycy-
n a
+ +
prednizo-
lon
-
hydrokor-
tyzon
-
imidazoli-
na
+
Biegun,
z ktrego
ulega wpro-
wadzeniu
( + )
(-)
(-)
(-)
Dziaanie lecznicze
dziaanie bakterio-
statyczne
dziaanie przeciwza-
palne
dziaanie przeciwza-
palne
rozszerzenie naczy
krwiononych
Czas trwania jontoforezy zaley od rodzaju leku, stadium schorzenia
i wraliwoci osobniczej na prd elektryczny; wynosi on od 10 do 30 min.
Zwykle jontoforez wykonuje si w czasie od 15 do 20 min. Stosowanie
duszego czasu jest niecelowe, a w pewnych wypadkach nawet niebez-
pieczne, ze wzgldu na moliwo uszkodzenia skry. Zabiegi wykonuje si
codziennie lub w zalenoci od wskaza co drugi dzie. Peny cykl
leczenia obejmuje seri od 10 do 20 zabiegw.
Roztwory lekw uywanych do jontoforezy. Do jontoforezy uywa si
roztworw rnych lekw. W tabeli 13 zestawiono najczciej stosowane
leki, podajc jednoczenie ich stenie w roztworze, biegun, z ktrego
ulegaj wprowadzeniu do tkanek, oraz zasadnicze dziaanie lecznicze.
Podstawowe wskazania do jontoforezy:
Jontoforeza jodu: blizny, przykurcze bliznowate.
Jontoforeza wapnia: stany zapalne gaki ocznej, obwodowe zaburzenia
naczynioruchowe, zesp Sudecka, utrudniony zrost koci.
Jontoforeza cynku: przyeganie trudno gojcych si owrzodze, dro-
dyca paznokci.
Jontoforeza prokainy lub lidokainy: nerwoble, zesp rwy kulszowej,
ble gowy, zaburzenia wymowy (transcerebralnie), dychawica oskrzelowa
(na okolice kbkw szyjnych).
173
Jontoforeza histaminy: samorodna sinica koczyn, odmroziny, zesp
blowy rwy kulszowej, przewleke stany zapalne staww i zapalenia
okoostawowe, owrzodzenia troficzne.
Jontoforeza adrenaliny: stany zapalne gaki ocznej, wsplnie z lidokain
lub prokain w leczeniu stanw blowych.
Jontoforeza antybiotykw: bakteryjne stany zapalne skry i tkanek
mikkich.
Jontoforeza hydrokortyzonu lub preparatu Solu-Dacortin: stany zapalne
skry, tkanek mikkich, drobnych staww i pochewek cignistych, stany
zapalne gaki ocznej.
Jontoforeza tolazoliny (Pridazolu): zaburzenia w ukrwieniu nerwu
wzrokowego i siatkwki, zaburzenia ukrwienia obwodowego.
Przeciwwskazania nie odbiegaj w zasadzie od przeciwwskaza do
stosowania innych zabiegw elektroleczniczych. Pamita jednak naley,
e jony dziaajce korzystnie w schorzeniu podstawowym mog by
przeciwwskazane ze wzgldu na wspistniejce inne schorzenia. Wskaza-
nia i przeciwwskazania do jontoforezy ustala lekarz.
Kpiele elektryczno-wodne
Nazw t okrela si zabiegi elektrolecznicze, w ktrych cz lub cae
ciao, znajdujce si w kpieli wodnej, poddane zostaje dziaaniu prdu
staego. Wyrnia si kpiele elektryczno-wodne komorowe oraz kpiele
elektryczno-wodne cakowite.
Kpiel elektryczno-wodna komorowa. Jest to kpiel lecznicza, ktr
wykonuje si z uyciem specjalnego zestawu, przedstawionego na ryc. 53.
Koczyny osoby poddanej zabiegowi s zanurzone w specjalnych wanien-
kach, napenionych wod o temperaturze od 35 do 38C, stanowic
w tych warunkach rodowisko przewodzce prd elektryczny. Wanienki s
wykonane z materiau bdcego zym przewodnikiem prdu, zwykle
z fajansu lub sztucznego tworzywa. W cianie kadej wanienki znajduje si
kiesze" z otworami, w ktrej jest umieszczona elektroda wglowa.
Kiesze" jest wykonana w sposb uniemoliwiajcy bezporednie ze-
tknicie elektrody z ciaem chorego. Wanienki dla koczyn grnych s
174
Ryc. 53. Kpiel elektryczno-wod-
na czterokomorowa.
umieszczone na specjalnych statywach. Cao zestawu wanienek wraz ze
statywami i krzesem o regulowanej wysokoci siedzenia spoczywa na
specjalnej pododze izolujcej. rdem prdu staego jest aparat wyposa-
ony w cztery przeczniki o dwch pozycjach, oznaczonych + i .
Poniewa kady z przecznikw jest poczony z obwodem aparatu
wytwarzajcym prd stay oraz przewodem elektrody, znajdujcej si
w wanience przeznaczonej dla jednej z koczyn, moliwe jest przyoenie
do elektrody okrelonego bieguna prdu, oczywicie pod warunkiem
zamknicia obwodu prdu przez ciao. Spord moliwych pocze
najczciej stosuje si czterokomorow kpiel wodn o wstpujcym
kierunku przepywu prdu oraz kpiel o zstpujcym kierunku przepywu
prdu (ryc. 54). Dziaanie czterokomorowej kpieli elektryczno-wodnej
zaley od kierunku przepywu prdu.
W kpieli o wstpujcym kierunku prdu biegun ujemny rda prdu jest
poczony z elektrodami znajdujcymi si w wanienkach dla koczyn
grnych, a dodatni z elektrodami wanienek dla koczyn dolnych.
Kpiel o wstpujcym kierunku prdu powoduje zwikszenie pobudliwo-
175
ci orodkowego ukadu nerwowego. Jej wpyw na ukad serco-
wo-naczyniowy polega na zwikszeniu:
odpywu krwi ylnej z koczyn dolnych i narzdw objtych
dorzeczem" yy wrotnej,
dopywu krwi ttniczej do puc i koczyn grnych,
odpywu krwi ylnej z serca do puc.
Ryc. 54. Kpiel elektryczno-wodna cztero-
komorowa o zstpujcym kierunku prdu (wg
Konarskiej).
W kpieli o zstpujcym kierunku prdu dodatni biegun jest poczony
z elektrodami wanienek dla koczyn grnych, biegun za ujemny z elekt-
rodami wanienek dla koczyn dolnych. Kpiel o takim kierunku prze-
pywu prdu obnia pobudliwo orodkowego ukadu nerwowego.
Wpyw jej na ukad sercowo-naczyniowy polega na zwikszeniu:
dopywu krwi z krenia maego do serca,
odpywu krwi ylnej z puc i koczyn grnych,
dopywu krwi ttniczej do narzdw objtych dorzeczem" yy
wrotnej oraz do koczyn dolnych.
176
Zrnicowane w zalenoci od kierunku przepywu prdu dziaanie
kpieli komorowej elektryczno-wodnej nakazuje ostrono przy wykony-
waniu takiej kpieli oraz dokonanie analizy stanu krenia osoby pod-
danej zabiegowi.
Metodyka zabiegu. Wanienki wypenia si do
2
/
3
ich objtoci wod
o temperaturze od 35 do 40C. W wypadku istnienia zaburze krenia
u osoby poddanej zabiegowi temperatura wody powinna odpowiada
cieplnemu punktowi obojtnemu skry (p. rozdz. Wodolecznictwo). Przed
wykonaniem zabiegu laborant dokonuje prby, zanurzajc swoje rce
w wodzie wanienek (poczonych z rnoimiennymi biegunami prdu),
podczas gdy druga osoba zwiksza pynnie natenie prdu do danej
wartoci. Po dokonaniu prby natenie prdu naley sprowadzi do
wartoci zerowej, a nastpnie wyczy. Chory siada na stoku (wysoko
siedzenia reguluje si w zalenoci od jego wzrostu) i zanurza wolno
w wanienkach najpierw koczyny dolne, a nastpnie koczyny grne. Po
wczeniu prdu zwiksza si wolno natenie do danej wartoci. Naley
pamita, e nie wolno zmienia jego kierunku, poniewa nage otwarcie
lub zamknicie obwodu powoduje powstanie silnego bodca elektrycznego
z gronymi nastpstwami ze strony ukadu krenia.
W kpieli elektryczno-wodnej komorowej unika si rwnie stosowania
prdw zmiennych, ze wzgldu na moliwo wystpienia powanych
zaburze w akcji serca.
Natenie prdu staego w kpieli elektryczno-wodnej czterokomorowej
waha si w zalenoci od stanu chorego od 10 do 30 mA, a czas
zabiegu od 10 do 20 min.
Wykonywanie kpieli elektryczno-wodnej wymaga staego nadzoru nad
osob poddan zabiegowi.
Wskazania i przeciwwskazania do kpieli elektryczno-wodnej cztero-
komorowej. Wskazania do tego zabiegu ustala lekarz. Nale do nich:
zapalenia wielonerwowe, nerwoble, niedowady, zespoy blowe w prze-
biegu choroby zwyrodnieniowej staww krgosupa, choroba zwyrod-
nieniowa staww, nerwica wegetatywna oraz zaburzenia ukrwienia ob-
wodowego.
Kpieli elektryczno-wodnych czterokomorowych nie wolno stosowa
w podcinieniu ttniczym, znacznym nadcinieniu ttniczym, stanach
gorczkowych oraz niewydolnoci krenia.
Kpiel elektryczno-wodna cakowita. Wykonuje si j w specjalnej
wannie z materiau izolujcego, w ktrej cianach s umieszczone due
12 Fizykoterapia 177
paskie elektrody wglowe. Elektrody s zabezpieczone osonami uniemo-
liwiajcymi zetknicie z ciaem chorego. Wanna do kpieli elektryczno-
-wodnych cakowitych nie moe mie staego dopywu ani te odpywu
wody, ze wzgldu na niebezpieczestwo jej uziemienia przez poczenie
z rurami wodocigowymi, czy te kanalizacyjnymi. Sytuacja taka stwarza-
aby bowiem grob poraenia prdem osoby poddanej zabiegowi. Z tego
powodu wanna powinna by ustawiona w pewnej odlegoci od instalacji
wodocigowej i kanalizacyjnej.
Temperatura wody wynosi 34-38C; do wody niekiedy dodaje si
leczniczo dziaajcych wycigw rolinnych. W uzdrowiskach do kpieli
elektryczno-wodnej wykorzystuje si wody mineralne. rdem prdu
staego jest specjalny aparat, wyposaony w zesp przecznikw, umo-
liwiajcych poczenie odpowiedniego bieguna z poszczeglnymi elektro-
dami. Na rycinie 55 przedstawiono urzdzenie i kierunki przepywu prdu.
Ryc. 55. Schemat pocze
stosowanych w kpieli elekt-
ryczno-wodnej cakowitej
(wg Gillmana).
Metodyka zabiegu. Po napenieniu wanny wod ustawia si przeczniki
aparatu, stanowicego rdo prdu, w pooeniu odpowiadajcym da-
nemu kierunkowi jego przepywu. Po dokonaniu prby przepywu prdu,
a nastpnie jego wyczeniu zanurza si chorego w wodzie. Po wczeniu
prdu zwiksza si powoli jego natenie do odpowiedniej wartoci. Naley
pamita, e w czasie zabiegu nie wolno nagle wyczy prdu. W kpieli
elektryczno-wodnej cakowitej stosuje si natenie prdu staego od 20 do
178
50 mA. Czas zabiegu wynosi od 5 do 15 min. Kpiele wykonuje si zwykle
dwa razy w tygodniu.
Wpyw kpieli elektryczno-wodnej cakowitej na ustrj polega na
dziaaniu:
prdu staego na du powierzchni ciaa,
termicznym i hydrostatycznym wody,
chemicznym, wystpujcym w wypadku stosowania wody mineral-
nej lub dodania do kpieli wycigw rolinnych; dziaanie to moe by
jontoforez obecnych w wodzie jonw.
Wskazania do kpieli elektryczno-wodnej cakowitej: Zespoy blowe
w przebiegu choroby zwyrodnieniowej staww krgosupa, choroba
zwyrodnieniowa staww, niedowady, nerwoble.
Prdy maej czstotliwoci
Rozwj elektroniki umoliwi wprowadzenie do lecznictwa fizykalnego
wielu nowoczesnych aparatw wytwarzajcych rnego rodzaju prdy
elektryczne maej czstotliwoci. Pojcie prdy maej czstotliwoci" jest
bardzo oglne i obejmuje wiele prdw o rnych cechach charakterys-
tycznych i rnym dziaaniu biologicznym.
Do prdw maej czstotliwoci zalicza si prdy zoone z impulsw
elektrycznych o rnym przebiegu i czstotliwoci od 0,5 do 500 Hz. Na
rycinie 56 przedstawiono schematycznie kilka rodzajw prdw impul-
sowych maej czstotliwoci, ktre s stosowane w elektrolecznictwie.
W sposb oglny prdy maej czstotliwoci mona podzieli na trzy
grupy:
1. Prdy zoone z impulsw o prostoktnym przebiegu.
2. Prdy, zwane eksponencjalnymi, zoone z impulsw o przebiegu
trjktnym, w ktrych natenie wzrasta wykadniczo (eksponencjalnie).
Odmian ich jest prd zoony z impulsw o ksztacie trapezu.
3. Prdy powstae w wyniku prostowania prdu sinusoidalnie zmien-
nego, skadajce si z impulsw stanowicych powk sinusoidy.
Nowoczesne aparaty do elektrolecznictwa, dziki swym walorom tech-
12* 179
nicznym, stwarzaj moliwoci doboru odpowiedniego rodzaju prdu.
Wprowadzenie odpowiednich rozwiza technicznych umoliwia:
uzyskanie okrelonego uksztatowania impulsw,
regulowanie czasu przerwy, czyli odstpw midzy poszczeglnymi
impulsami,
dokadne okrelenie parametrw danego impulsu,
modulowanie impulsw w fal o rnym ksztacie obwiedni, np.
trjkta, trapezu czy powki sinusoidy,
regulowanie liczby modulacji, ktra wynosi zwykle od kilku do
kilkunastu na minut.
Ryc. 56. Prdy maej czstotliwoci:
A impulsy o przebiegu prostokt-
nym, B impulsy o przebiegu trjkt-
nym, C impulsy o przebiegu trapezo-
wym, D impulsy o przebiegu sinusoi-
dalnym.
Kady nowoczesny aparat do elektrolecznictwa ma obwd wytwarzaj-
cy prd stay, dziki czemu moe on suy w wielu zabiegach, ktre
wymagaj stosowania takiego wanie prdu.
Prd zoony z impulsw mona dokadnie okreli, biorc za podstaw
180
jego pi charakterystycznych cech, czyli parametrw prdu impulsowego,
a mianowicie:
czas trwania impulsu w ms (t
imp
),
czas trwania natenia w impulsie w ms (t),
czas opadania natenia w impulsie w ms (t
0
),
amplituda natenia impulsu w mA (i
s
),
czstotliwo impulsw (f), ktr mona wyrazi liczb impulsw
wystpujcych w czasie 1 s lub 1 min. Miar tego parametru moe by
rwnie okres (7) odpowiadajcy czasowi powtarzania, ktry jest sum
czasu trwania impulsu i nastpujcej po nim przerwy (T = t
imp
+ t
p
),
gdzie t
p
czas przerwy.
Na rycinie 57 przedstawiono prdy zoone z impulsw prostoktnych,
trjktnych oraz impulsw powstaych w wyniku jednopowkowego
prostowania prdu sinusoidalnie zmiennego, oznaczajc jednoczenie ich
parametry.
Ryc. 57. Parametry impul-
sw: t
i mp
czas trwania
impulsu, t
p
czas przerwy
midzy impulsami, t
n
- czas
narastania natenia, t
o
czas opadania natenia,
i
s
warto szczytowa na-
tenia.
181
Miar narastania i opadania natenia w impulsie, czyli tzw. stromoci
jego zboczy, jest czas, w ktrym osiga ono warto szczytow oraz czas,
w ktrym opada ono do wartoci zerowej.
Miar natenia w pojedynczym impulsie jest warto jego amplitudy,
zwana rwnie wartoci szczytow natenia (i,). W serii impulsw
natomiast miar natenia stanowi moe warto rednia natenia (i
r
).
W wypadku prdu impulsowego zoonego z impulsw trjktnych
warto redni natenia prdu mona opisa rwnaniem, ktrego
zrozumienie wymaga znajomoci wyszej matematyki.
W wypadku prdu zoonego z impulsw prostoktnych warto
redni natenia mona obliczy w prosty sposb, a mianowicie:
a po przeksztaceniu:
Wyraenie bdce stosunkiem czasu trwania impulsu do okresu
(T = t
imp
+ t
p
), nazywa si wspczynnikiem wypenienia.
Wspczynnik wypenienia okrela stopie wypenienia impulsami prze-
biegu kadego prdu impulsowego, co wynika z rwnania:
Poniewa czas trwania impulsu i czas trwania przerwy s w prdzie
impulsowym stae, std w wypadku, gdy s one rwne sobie, warto
wspczynnika wypenienia wynosi 0,5. W miar wyduania czasu przerwy
i skracania czasu impulsu warto wspczynnika wypenienia dy od 0,5
do 0, a przeciwnie w wypadku wyduania czasu trwania impulsu
i skracania czasu przerwy dy od 0,5 do 1. Wiadomo, e midzy
czstotliwoci a okresem zachodzi nastpujcy zwizek:
182
Poniewa w przebiegu prdu impulsowego okresowo powtarza si
impuls i odpowiadajca mu przerwa, std T, jak wspomniano wyej, jest
sum czasu trwania impulsu i czasu trwania przerwy (T = t
imp
+ t
p
).
Podstawiajc to wyraenie do przytoczonego wyej wzoru na czstotliwo
f otrzymuje si:
Znajomo tego wzoru jest niezbdna do wykonywania zabiegw
z uyciem prdw impulsowych wytwarzanych przez aparaty wyposaone
tylko w regulacj czasu trwania impulsw oraz regulacj ich czstotliwoci.
Poniewa stosunek czasu trwania impulsu do czasu trwania przerwy
odgrywa istotn rol w pobudzaniu tkanki miniowej i nerwowej, zwykle
te dwa parametry s podawane w zleceniu lekarza specjalisty. W tej sytuacji
osoba wykonujca zabieg jest zmuszona do obliczenia czstotliwoci prdu
impulsowego. Jeli np. zlecony przez lekarza czas trwania impulsu wynosi
50 ms, czas trwania przerwy 150 ms, a czstotliwo prdu ma si wyrazi
w Hz, czyli liczb impulsw wystpujcych w czasie 1 s, to naley dokona
nastpujcego obliczenia:
Z oblicze wynika, e czstotliwo zleconego prdu impulsowego
wynosi 5 Hz, czyli 5 impulsw na sekund. W wypadku, gdy czny czas
trwania impulsu i przerw jest wikszy ni 1 sekunda (1000 ms), obliczan
czstotliwo prdu naley wyrazi liczb impulsw wystpujcych w cza-
sie 1 min. Na przykad, jeli czas trwania impulsu wynosi 1000 ms, a czas
przerwy 3000 ms, to:
Podana w liczniku uamka warto 60 000 ms wynika z zamiany 1 minuty
na milisekundy (1 min = 60 s = 60000 ms).
183
Elektrostymulacja
Zabieg elektroleczniczy, w ktrym wykorzystuje si prd impulsowy,
nazywa si elektrostymulacja, aparat za wytwarzajcy ten prd elektro-
stymulatorem.
Najczciej wykonuje si elektrostymulacj nerww i mini. Wyrnia
si dwie metody elektrostymulacji ukadu nerwowo-miniowego, a mia-
nowicie tzw. elektrostymulacj elektrod czynn oraz elektrostymulacj
dwuelektrodow. Wymienionych nazw nie naley rozumie dosownie,
poniewa wiadomo, e warunkiem przepywu prdu jest zamknicie
obwodu, moliwe tylko przy zastosowaniu dwch przylegajcych do ciaa
elektrod poczonych z rnoimiennymi biegunami. Okrelenia te wi si
z uoeniem elektrod i sposobem oddziaywania prdu.
Ryc. 58. Punkty motoryczne w obrbie gowy (wg Konarskiej).
184
Ryc. 59. Punkty motoryczne w obr-
bie tuowia z przodu (wg Konarskiej).
m. trapezius
m. deltoideus
m. trapezius
rn. trapezius
m. latissimus dorsi
Ryc. 60. Punkty motoryczne w obrbie
tuowia z tyu (wg Konarskiej).
m. gluteus med.
m. gluteus max.
185
Ryc. 61. Punkty motoryczne w obrbie koczyny grnej po stronie doniowej (wg Konar-
skiej).
Elektrostymulacja elektrod czynn. W metodzie tej nerw lub misie
pobudza si elektrod czynn, poczon z biegunem ujemnym rda
prdu, ktrej wymiary s wiele razy mniejsze od elektrody biernej,
umieszczonej na skrze w dostatecznie duym oddaleniu. Elektrod
czynn przykada si do skry w miejscu odpowiadajcym tzw. punktowi
motorycznemu. Wyrnia si punkty motoryczne nerww i mini. Punkt
motoryczny nerwu (punkt poredni) odpowiada miejscu na skrze, w kt-
rym nerw znajduje si najbliej jej powierzchni, za punkt motoryczny
186
Ryc. 62. Punkty motoryczne w obrbie koczyny grnej po stronie grzbietowej (wg
Konarskiej).
minia (punkt bezporedni) miejscu, w ktrym nerw wnika do minia.
Naley doda, e due minie mog mie kilka punktw motorycznych.
Znajomo topografii punktw motorycznych jest niezbdna do prawi-
dowego wykonania elektrostymulacji oraz bada elektrodiagnostycz-
nych. Ryciny 58-65 przedstawiaj topografi punktw motorycznych
(punkty motoryczne nerww oznaczono prostoktami, punkty za moto-
ryczne mini keczkami).
187
Ryc. 63. Punkty motoryczne w obrbie koczyny dolnej z przodu (wg Konarskiej).
Elektrostymulacja dwuelektrodowa. Metoda polega na uoeniu na
skrze dwch maych, rwnej wielkoci elektrod w pobliu przyczepw
minia, a mwic cilej w miejscach odpowiadajcych przejciu
minia w cigno. Metod t stosuje si zwykle w wypadku elektro-
stymulacji mini odnerwionych, tzn. mini, ktre w wyniku uszkodzenia
komrek ruchowych rdzenia lub nerwu ruchowego zostay wyczone spod
wpywu impulsw nerwowych. W takim wypadku punkty motoryczne nie
188
Ryc. 64. Punkty motoryczne w obrbie koczyny dolnej z tyu (wg Konarskiej).
istniej, uszkodzone bowiem wkna nerwowe straciy zdolno przewo-
dzenia prdu. Metod dwuelektrodowej elektrostymulacji mona stoso-
wa rwnie z dobrymi wynikami w pobudzaniu do skurczu mini
zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych.
W elektrostymulacji dwuelektrodowej biegun ujemny czy si z elektro-
d uoon obwodowo.
189
Ryc. 65. Punkty motoryczne w obrbie koczyny dolnej po stronie przyrodkowej (wg
Konarskiej).
190
Impulsy prostoktne
Prd zoony z impulsw prostoktnych nazywa si rwnie prdem
galwanicznym przerywanym. Skada si on z impulsw prostoktnych
oddzielonych przerwami w przepywie prdu. Nowoczesne elektrostymu-
latory wytwarzaj impulsy prostoktne o czasie trwania od 0,1 do 1200 ms
i rnie dugiej przerwie (od 20 do 3000 ms), ktrej czas dobiera si
w zalenoci od wskaza. Prd ten, jak ju wspomniano, mona rwnie
otrzyma przez przerywanie prdu staego. Do tego celu uywa si
elektrody dyskowej z przerywaczem prdu. Uzyskane za pomoc tej
elektrody impulsy prostoktne s jednak rnie dugie, w zalenoci od
czasu przepywu prdu staego.
Cech charakterystyczn impulsu prostoktnego jest bardzo krtki,
bliski zera, czas narastania i opadania wartoci natenia. Przykad prdu
zoonego z impulsw prostoktnych przedstawia ryc. 66. Impulsy prosto-
ktne znajduj szerokie zastosowanie w elektrostymulacji mini i nerww
oraz w elektrodiagnostyce. Wystpujca w impulsach prostoktnych
szybka zmiana natenia czyni j ze wzgldw elektrofizjologicznych
przydatnymi tylko do pobudzania mini nie wykazujcych zaburze
w pobudliwoci, tzn. mini zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych.
Prdem tym nie mona pobudza do skurczu mini odnerwionych
(poraonych wiotko), poniewa wwczas byoby konieczne uycie bardzo
duych wartoci natenia, bolenie odczuwanego przez chorego.
W elektrolecznictwie stosuje si rwnie prdy zoone z impulsw
prostoktnych modulowane, o obwiedni w ksztacie trjkta, trapezu lub
powki sinusoidy. Prdy te s stosowane do elektrostymulacji mini.
Ryc. 66. Prd impulsowy
o przebiegu prostoktnym
(objanienia w tekcie).
191
Wpyw pobudzajcy na misie wywiera caa, modulowana seria impul-
sw.
Prd zoony z impulsw prostoktnych, o czasie trwania 2 ms i przerwie
5 ms, wywouje tcowe skurcze mini szkieletowych, a w ich nastpstwie
zmniejszenie napicia miniowego. Poniewa dziaa on rwnie umierza-
jco na bl, znajduje zastosowanie w leczeniu zespow blowych, blw
miniowych oraz w chorobie zwyrodnieniowej staww.
Impulsy trjktne
Zasadnicz cech impulsu trjktnego jest powolne narastanie natenia.
Poniewa narastanie natenia w poszczeglnym impulsie przebiega
zgodnie z funkcj wykadnicz (eksponencjaln), prdy zoone z tego
rodzaju impulsw nazywa si rwnie prdami wykadniczymi lub eks-
ponencjalnymi. Tak wic w impulsie trjktnym natenie osiga warto
szczytow, wzrastajc wykadniczo w postaci paskiej krzywej, a nastpnie
obnia si do wartoci zerowej, co przedstawiono na ryc. 67.
Ryc. 67. Parametry prdu
zoonego z impulsw trj-
ktnych.
Podstawy elektrofizjologiczne dziaania impulsw trjktnych. Wiadomo,
e dranic nerw ruchowy prdem o pewnym nateniu w okrelonym
czasie uzyskuje si skurcz minia tylko wtedy, gdy natenie i czas jego
dziaania osign pewn warto progow, konieczn do wywoania
skurczu. Istotne znaczenie dla uzyskania skurczu minia ma rwnie
192
szybko narastania natenia. Prawo Du Bois Reymonda gosi, e nie sam
prd, lecz dostatecznie szybka zmiana jego natenia jest przyczyn
powstania bodca elektrycznego. Prd galwaniczny nie powoduje skurczu
minia, poniewa w czasie jego przepywu natenie nie ulega zmianie.
Skurcz powstaje tylko przy zamykaniu i otwieraniu tego obwodu prdu,
pod warunkiem jednak, e zmiana natenia jest dostatecznie szybka.
Przedstawiajc graficznie (w ukadzie wsprzdnych) szybko narastania
natenia w impulsie elektrycznym mona atwo stwierdzi, e linia
odpowiadajca narastaniu natenia przebiega pod pewnym ktem w sto-
sunku do osi czasu. Warto tego kta jest wprost proporcjonalna do
szybkoci narastania natenia prdu w impulsie. Zmniejszajc stopniowo
szybko narastania natenia mona doj do takiego kta, przy ktrym
wystpuje jeszcze skurcz minia, jednak dalsze zmniejszanie szybkoci
narastania natenia, ktremu odpowiada kt o mniejszej wartoci, nie
daje w efekcie skurczu, ze wzgldu na zbyt woln zmian natenia prdu.
Ten najmniejszy kt, przy ktrym uzyskuje si jeszcze skurcz minia,
okrela si jako kt graniczny. Wolniejsze narastanie natenia, anieli
odpowiadajce wartoci tego kta, nie wywouje skurczu minia. Wynika
to z jego fizjologicznej waciwoci, polegajcej na zdolnoci przystosowa-
nia do odpowiednio wolno narastajcego natenia.
Zdolno przystosowania si, czyli akomodacj, wykazuj tylko zdrowe,
prawidowo unerwione minie, w odrnieniu od mini odnerwionych,
ktre nie mogc przystosowa si do prdu o wolno narastajcym
nateniu, reaguj na niego skurczem. Wynika std wniosek, e istnieje
moliwo wybirczego pobudzania do skurczu minia odnerwionego,
znajdujcego si w otoczeniu mini zdrowych. W tym stwierdzeniu
zamyka si cay sens wybirczego pobudzania do skurczu mini porao-
nych za pomoc impulsw trjktnych o wolno narastajcym nateniu.
Wanym momentem, istotnym ze wzgldw praktycznych, jest znaczna
zdolno przystosowania si receptorw nerww czuciowych do impulsw
trjktnych. Dziki temu zabiegi wykonywane przy uyciu impulsw
trjktnych s prawie bezbolesne.
Prdem tym mona rwnie oddziaywa na minie gadkie, ktre
odznaczaj si ma akomodacj, czyli zdolnoci przystosowania si do
wolno narastajcego natenia, podobnie jak poraone wiotko minie
prkowane. Rnica w zachowaniu si elektrofizjologicznym midzy
miniem gadkim a odnerwionym, poraonym wiotko miniem pr-
kowanym polega na tym, e ten ostatni reaguje natychmiast na impuls
13 Fizykoterapia
193
trjktny o odpowiednich parametrach, podczas gdy misie gadki
wymaga serii impulsw, ktre niejako doprowadzaj go do pewnego
pobudzenia, od ktrego to momentu reaguje do regularnie na nastpne
bodce elektryczne. Omwiona waciwo prdu zoonego z impulsw
trjktnych, wyraajca si zdolnoci pobudzania do skurczu mini
gadkich, otwiera przed elektroterapi szerokie pole dziaania.
Zasady elektrostymulacji wybirczej mini poraonych wiotko. Wskaza-
nia do leczniczego stosowania trjktnych impulsw prdu wynikaj z ich
waciwoci i dziaania biologicznego. Poraenie wiotkie po przebytej
chorobie Heinego-Medina oraz po uszkodzeniach obwodowych nerww
ruchowych stanowi zasadnicze wskazania do leczenia tym prdem, ze
wzgldu na moliwo wybirczego pobudzenia do skurczu mini porao-
nych wiotko.
Prd eksponencjalny pozwala osign zasadnicze cele, stojce przed
elektrolecznictwem porae wiotkich, a mianowicie:
1. Zapobieganie zanikom miniowym.
Najwikszym niebezpieczestwem, ktre zagraa odnerwionemu mi-
niowi, jest jego zanik. Moe on doprowadzi do zwyrodnienia cznotkan-
kowego, czyli zastpienia pobudliwej tkanki miniowej przez tkank
czn. Stan taki moe zaistnie w wypadku, gdy po uszkodzeniu komrek
rogw przednich rdzenia lub nerww ruchowych nie nastpi dostatecznie
wczenie ich regeneracja. Z tego wzgldu zapobieganie zanikowi i utrzymy-
wanie jak najwikszej, zdolnej do skurczu masy miniowej do czasu, kiedy
nastpi powrt unerwienia, jest gwnym celem leczenia impulsami
trjktnymi.
2. Usprawnianie upoledzonych grup mini.
Cel ten osiga si dziki uzyskaniu za pomoc elektrostymulacji
zwikszenia masy minia oraz eliminowaniu ruchw zastpczych, ktre
wystpuj w poraeniach i w znacznym stopniu utrudniaj usprawnienie.
W okresie poraenia naley stosowa impulsy trjktne o odpowiednich
parametrach, w celu zapobiegania zanikowi, pniej za, gdy nastpi
nawrt normalnego unerwienia, wchodzi w gr moliwo stosowania
innych rodzajw prdu, w zalenoci od uzyskanych danych elektrodiag-
nostycznych.
Podstawowym warunkiem waciwego stosowania leczniczego impul-
sw trjktnych jest dokadna znajomo anatomii, czynnoci oraz stanu
194
pobudliwoci leczonego minia. W elektrostymulacji mini poraonych
wiotko istotn rol odgrywa waciwe dobranie parametrw impulsu
trjktnego, a mianowicie:
czasu trwania impulsu,
szybkoci narastania natenia, ktr praktycznie okrela si cza-
sem, w ktrym natenie osiga warto szczytow,
czasu trwania przerwy midzy impulsami,
amplitudy natenia, czyli jego wartoci szczytowej.
Parametr czasu opadania natenia w impulsie nie odgrywa istotnej roli,
poniewa nie wywiera on wpywu na skurcz minia. Z tego wzgldu
stosuje si zwykle bardzo krtki czas opadania natenia w impulsie.
Wymienione wyej parametry prdu dobiera si na podstawie danych
uzyskanych z elektrodiagnostyki, a szczeglnie z analizy krzywej i/t,
okrelanej przy uyciu impulsw prostoktnych i trjktnych. Sposb
wykonywania tego badania oraz zasady interpretacji krzywej zostay
omwione w rozdziale dotyczcym elektrodiagnostyki. W tabeli 14 (dane
wedug Gillerta) zestawiono orientacyjne parametry impulsw trjkt-
nych, ktre znajduj zastosowanie w leczeniu porae wiotkich. Uwzgld-
niono dwa parametry, a mianowicie: czas trwania impulsu trjktnego
oraz czas nastpujcej po nim przerwy. Wartoci tych dwch parametrw
podano w zalenoci od stopnia uszkodzenia minia. Mog one uatwi
dobranie odpowiednich parametrw impulsu w wypadku braku danych
elektrodiagnostycznych.
Tabela 14
Parametry impulsw trjktnych w leczeniu porae wiotkich (wg Gillerta)
Stan minia
Najcisze uszkodzenie
Cikie uszkodzenie
rednie uszkodzenie
Nieznaczne uszkodzenie
Czas trwania impulsu
w ms
4006001000
150400
50150
1050
Czas trwania przerwy
w ms
20005000
10003000
5001000
50150
Naley jednak pamita, e tabela zawiera jedynie dane orientacyjne,
a w zwizku z tym konieczne jest sprawdzenie, czy dobrane parametry s
rzeczywicie w danym wypadku najbardziej odpowiednie. Mona to
uczyni w prosty sposb: sprawdzajc, czy uzyskany przy danych parame-
13* 195
trach skurcz minia wystpuje przy zastosowaniu impulsw o duszym
oraz krtszym czasie. Najlepszym bowiem sprawdzianem waciwoci
doboru parametrw jest uzyskanie moliwie silnego skurczu przy maym
nateniu.
Elektrostymulacj mini poraonych wiotko wykonuje si metod
dwuelektrodow, pamitajc by biegun ujemny przyoy do elektrody
uoonej obwodowo. W przypadku, gdy ze wzgldu na mae rozmiary
minia nie mona uoy na jego przebiegu dwch elektrod, elektro-
stymulacj wykonuje si, pobudzajc misie w punkcie motorycznym.
Naleycie prowadzone leczenie impulsami trjktnymi powinno spe-
nia nastpujce warunki:
a. Przed przystpieniem do zabiegu naley przeanalizowa dany przy-
padek, uprzytomni sobie mechanik poraonych mini, zebra dane
diagnostyczne i na tej podstawie ustali parametry stosowanego prdu
oraz warunki wykonywania zabiegu.
b. Skurcz minia poraonego, wystpujcy pod wpywem impulsu
trjktnego, musi by dostatecznie silny i dotyczy tylko minia porao-
nego. Nie wolno zadowala si wywoaniem skurczu pierwszego lepszego
minia, lecz naley dy do pobudzenia wybirczego poraonego
minia lub grupy miniowej. Przy stosowaniu impulsw trjktnych
w rozlegych i cikich poraeniach moe wystpowa zjawisko kurczenia
si mini dziaajcych antagonistycznie w stosunku do pobudzanych.
Dowodzi to nienaleytego dobrania parametrw stosowanego prdu,
skutkiem czego pobudza on do skurczu bardziej poraone w danym
wypadku minie antagonistyczne, ktre maj mniejsz zdolno akomo-
dacji.
c. Czas trwania zabiegu, a take czas trwania przerwy midzy po-
szczeglnymi impulsami prdu powinien by tak dobrany, aby nie
powodowa zmczenia minia; stosowanie zbyt dugich zabiegw moe
wywoywa przeciwne do danych skutki.
d. Naley dba o waciwe uoenie leczonej koczyny lub czci ciaa, ze
wzgldu na konieczno dziaania na misie znajdujcy si w stanie
wzgldnego rozlunienia, eliminujc tym samym opr dla pracy minia.
e. W przypadku poraenia na tle zapalnym nie naley rozpoczyna
leczenia zbyt wczenie, lecz dopiero w pewien czas po wyganiciu procesu
chorobowego.
Koczc omawianie zastosowania impulsw trjktnych w leczeniu
196
porae wiotkich naley zaznaczy, e moliwoci skutecznego oddziay-
wania tego prdu kocz si wwczas, gdy cakowite zniszczenie komrek
rogw przednich rdzenia wyklucza moliwo ich regeneracji.
Zasady elektrostymulacji mini gadkich. Moliwo pobudzania do
skurczu mini gadkich z uyciem trjktnych impulsw prdu zostaa
wykorzystana w leczeniu stanw chorobowych zwizanych z nieprawi-
dow czynnoci mini gadkich. Przez zastosowanie odpowiedniej serii
impulsw jest moliwe wybircze oddziaywanie na minie gadkie
pcherza moczowego i jelit.
Najwicej dowiadczenia uzyskano w leczeniu tym prdem zaparcia oraz
pooperacyjnej atonii pcherza moczowego. W leczeniu zaparcia zwizane-
go ze zmniejszeniem napicia mini gadkich jelita grubego stosuje si
impulsy trjktne o czasie trwania od 400 do 500 ms i przerwie midzy
impulsami od 1000 do 2000 ms. Natenie prdu wynosi od 25 do 30 mA.
W przypadkach zaparcia spowodowanego stanem skurczowym jelita
stosuje si impulsy trjktne o czasie trwania od 100 do 150 ms i czasie
przerwy midzy nimi od 2000 do 3000 ms. Natenie prdu wynosi od 25 do
30 mA. Elektrody o wymiarach od 200 do 400 cm
2
ukada si na brzuchu
po obu jego stronach, midzy ukiem ebrowym a grzebieniem biodrowym"
Peny cykl leczenia obejmuje 20-30 zabiegw, wykonywanych trzy razy
w tygodniu, a czas trwania zabiegu od 20 do 30 min.
Podkrela si, e w trakcie stosowania zabiegw elektroleczniczych nie
naley zaniedbywa leczenia farmakologicznego i dietetycznego. W przy-
padkach pooperacyjnych atonii pcherza moczowego stosuje si impulsy
o czasie trwania 200 ms i przerwie midzy nimi od 1000 do 3000 ms, przy
nateniu 15-20 mA. Elektrod o powierzchni od 100 do 200 cm
2
,
poczon z ujemnym biegunem rda prdu, ukada si w okolicy
spojenia koci onowej, drug za w okolicy krocza lub koci krzyowej.
Czas trwania zabiegu od 10 do 15 min.
Zastosowanie impulsw trjktnych w leczeniu zespow blowych.
Waciwoci oddziaywania przeciwblowego impulsw trjktnych
prdu, o czasie trwania impulsu od 20 do 50 ms i czasie narastania
natenia od 10 do 30 ms oraz przerwie midzy impulsami rwnej czasowi
trwania impulsw, pozwalaj stosowa tego rodzaju prdu w leczeniu
zespow blowych. Wymienione prdy mona stosowa w postaci
modulowanej.
197
Aparaty do elektrostymulacji
W elektrolecznictwie znajduj zastosowanie rne elektrostymulatory
produkcji krajowej i zagranicznej. Zasady ich dziaania i charakterystyczne
cechy eksploatacyjne zostan omwione na przykadzie elektrostymulato-
rw polskiej produkcji. S to urzdzenia o staej wydajnoci prdowej
(CC)*, co oznacza, e prd pyncy przez tkanki osoby poddanej zabiegowi
nie zaley od ich opornoci zwykle w zakresie od 0,2 do 1,5 Ich
konstrukcja jest zgodna z obowizujcymi normami polskimi zarwno
w zakresie bezpieczestwa osoby poddanej zabiegowi, jak i ochrony
przeciwporaeniowej.
Aparat do leczenia prdem staym
i prdami impulsowymi maej
czstotliwoci Stymat S-110**
Widok oglny przedstawia ryc. 68. Jest to aparat zasilany prdem
zmiennym z sieci 220 V; 50 Hz. Maksymalna warto prdu staego lub
impulsowego wynosi 50 mA. Czas trwania impulsw i przerw midzy nimi
jest regulowany pynnie w czterech podzakresach, a mianowicie:
podzakres A impuls 0,1-2 ms; przerwa 20 ms
podzakres B impuls 2-40 ms; przerwa 40 ms
podzakres C impuls 30-600 ms; przerwa 600 ms
podzakres D impuls 60 - 1200 ms; przerwa 2400 ms
Ksztat impulsu moe by regulowany od prostokta przez trapez do
trjkta. Dziki wyposaeniu aparatu w generator przebiegw o czsto-
tliwoci od 6 do 26 okresw na minut jest moliwe modulowanie prdu
staego lub prdu impulsowego.
* Skrt CC pochodzi od angielskiego okrelenia tego typu aparatw constant current".
** Produkowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szparagowa 2.
198
Ryc. 68. Aparat do leczenia prdami maej czstotliwoci Stymat S-110.
Aparat wykazuje kilka charakterystycznych cech eksploatacyjnych,
a mianowicie:
moliwo generowania impulsw prostoktnych lub trjktnych
o czasie trwania 1000 ms, dziki czemu aparat moe by uywany
w badaniach elektrodiagnostycznych do oznaczania wspczynnika ako-
modacji (p. rozdz. Elektrodiagnostyka),
modulacj prdu staego i impulsowego w granicach od 6 do 30
okresw na minut,
stabilizacj prdu w zakresie zmian obciania od 200 do 3000
- aparat ma ukady zabezpieczajce chorego w czasie zabiegu, w wyni-
ku dziaania ktrych zmiana biegunw prdu, zmiana zakresu natenia,
a take chwilowy brak napicia powoduj zanik prdu w obwodzie
terapeutycznym,
wyposaenie aparatu w elektroniczny ukad zabezpieczenia awaryj-
nego, ktry niszczy bezpiecznik w obwodzie leczniczym w wypadku, gdy
natenie wzronie w tym obwodzie ponad 30% wartoci nastawionej
odpowiednim pokrtem,
cay ukad aparatu jest zmontowany na czterech pytkach technik
obwodw drukowanych.
199
Aparat do leczenia prdem staym
i prdami maej czstotliwoci
Stymat S-120*
Jest to uniwersalny aparat do terapii i diagnostyki. Widok oglny aparatu
przedstawia ryc. 69. Jest on zasilany prdem z sieci 220 V; 50-60 Hz.
Natenie prdu w obwodzie leczniczym jest regulowane pynnie w trzech
zakresach: 0-1 mA, 0-10 mA, 0-100 mA. Aparat wytwarza prdy
impulsowe o przebiegu regulowanym pynnie od ksztatu prostokta, przez
trapez do trjkta.
Ryc. 69. Aparat do leczenia prdami maej czstotliwoci Stymat S-120.
Czas trwania impulsu i przerwy regulowane s niezalenie w sposb
pynny w piciu zakresach:
Czas trwania impulsu (t
imp
): Czas trwania przerwy (t
p
):
10 us - 100 us,
100 us 1 ms,
1 ms 10 ms,
10 ms 100 ms,
100 ms 1000 ms
100 us - 1 ms,
1 ms 10 ms,
10 ms 100 ms,
100 ms 1000 ms,
1000 ms 10 s.
Aparat wytwarza rwnie specjalny rodzaj prdu (t
imp
= 2 ms, t
p
= 5 ms),
zwany prdem Traberta oraz prd neofaradyczny (t
imp
= 1 ms, t
p
= 19 ms).
* Wyprodukowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szparagowa 2.
200
Prdy te uzyskuje si bez nastawiania ich parametrw, przez wcinicie
przyciskw oznaczonych dla prdu Traberta UR oraz NF dla prdu
neofaradycznego. Wanym warunkiem eksploatacyjnym aparatu jest
moliwo modulowania w amplitudzie prdw impulsowych prostokt-
nych, trapezowych i trjktnych. Obwiednia moe mie ksztat trapezu lub
trjkta. Modulacja oraz czas przerwy midzy modulowanymi seriami
impulsw s regulowane niezalenie w sposb pynny w piciu zakresach:
10 ms 100 ms,
100 ms 1 s,
1 s 10 s,
10 s 100 s,
100 s 1000 s.
Aparat jest przystosowany do elektrostymulacji mini poraonych
kurczowo, czyli tzw. tonolizy, ktra to metoda zostaa omwiona w niniej-
szym rozdziale. Dziki rozwizaniom technicznym aparatu kady dowol-
nie nastawiony impuls lub seria modulowanych impulsw mog by
wyzwolone z opnieniem rwnym czasowi nastawionej przerwy, co
umoliwia uycie go do zabiegu tonolizy.
Wyposaenie aparatu w dwa niezalene obwody do pomiaru wartoci
redniej oraz wartoci szczytowej natenia prdu zwiksza jego uytecz-
no i czyni go przydatnym do elektrodiagnostyki ilociowej.
Wan cech aparatu jest wyposaenie w szybko reagujcy ukad
zabezpieczenia osoby poddanej zabiegowi przed przypadkowym niekon-
trolowanym przepywem prdu. Aparat nie wymaga konserwacji, a tylko
utrzymywania go w naleytej czystoci.
Elektrostymulator Myostim-2*
Widok oglny aparatu przedstawia ryc. 70. Jest to przenony aparat,
zasilany prdem sieciowym 220 V; 50 Hz, bardzo prosty w obsudze, ktr
uatwiaj cyfrowe wskaniki czstotliwoci i czasu trwania impulsu. Wy-
* Produkowany przez Wytwrni Aparatury Medycznej WAMED Warszawa, ul.
Odrowa 9.
201
twarza on prd stay oraz prdy impulsowe o przebiegu trjktnym
i prostoktnym, o regulowanej w sposb cigy czstotliwoci w czasie
trwania impulsu.
Cech charakterystyczn aparatu jest moliwo jednoczesnego stosowa-
nia prdu staego z naoonym na niego dowolnie wybranym prdem
impulsowym oraz zmiana kierunku przepywu prdu. Aparat jest wyposao-
ny w ukad do pomiaru wartoci redniej oraz wartoci szczytowej prdu
impulsowego, co umoliwia wykorzystanie go do diagnostyki ilociowej,
a mwic cile do okrelenia ilorazu akomodacji. Ukady elektroniczne
zabezpieczaj osob poddan zabiegowi przed niekontrolowanym przep-
ywem prdu oraz sygnalizuj bdne ustawienie czstotliwoci i czasu
trwania impulsw. Aparat ten nie wymaga rwnie specjalnych zabiegw
konserwacyjnych.
Ryc. 70. Elektrostymulator Myostim-2.
Regulacja prdu staego obejmuje dwa zakresy, a mianowicie 0-2 mA
oraz 0-20 mA. Czstotliwo oraz czas trwania impulsw mog by
regulowane w dwch zakresach:
I 4-140 Hz
II 0,3-8 Hz
0,1-60 ms,
30-700 ms.
202
Prd faradyczny
Do prdw impulsowych maej czstotliwoci zaliczy mona rwnie prd
faradyczny. Prd ten znajdowa do niedawna szerokie zastosowanie w elek-
trolecznictwie, obecnie jednak, w dobie rozwoju elektroniki, wychodzi
z uycia.
Prd faradyczny (ryc. 71) jest asymetrycznym prdem indukcyjnym
o czstotliwoci od 50 do 100 Hz, ktry otrzymuje si z induktora.
Ryc. 71. Prd faradyczny (a) i neo-
faradyczny (b).
Prd faradyczny wywouje tcowy skurcz minia, trwajcy przez cay
czas jego przepywu, poniewa impulsy dziaaj na misie w krtkich
odstpach czasu, uniemoliwiajc jego rozkurcz. Bodcami dla minia s
dodatnie wychylenia przebiegu prdu faradycznego. W przypadku ob-
nionej pobudliwoci minia jego reakcja na prd faradyczny jest osabiona.
Brak reakcji na prd faradyczny wiadczy o cikim uszkodzeniu minia.
Poniewa na prd faradyczny reaguj tylko minie zdrowe i nieznacznie
uszkodzone, ogranicza to powanie moliwo jego wykorzystania do
elektrostymulacji. Zaleno reakcji minia na prd faradyczny od stanu
jego pobudliwoci wykorzystuje si w elektrodiagnostyce. Prd faradyczny
powoduje rwnie rozszerzenie naczy krwiononych w okolicy jego
oddziaywania na skr.
Dziki wprowadzeniu do lecznictwa nowoczesnych elektrostymulatorw
stao si moliwe uzyskanie prdu o dziaaniu analogicznym do prdu
203
faradycznego, jednak o cile okrelonym czasie trwania impulsw i przerw
midzy nimi.
Niezalenie od tego stosowanie tego prdu umoliwia dawkowanie
natenia. Prd taki nazwano prdem neofaradycznym. Jest on zoony
z impulsw trjktnych o czasie trwania 1 ms i przerwie midzy impulsami
20 ms. Na ryc. 71 przedstawiono wykresy przebiegw prdu faradycznego
i neofaradycznego. Prd neofaradyczny znajduje zastosowanie w elektro-
stymulacji oraz elektrodiagnostyce.
Prd maej czstotliwoci
w leczeniu porae kurczowych
Metody leczenia porae kurczowych (spastycznych) elektrostymulacj
prdami maej czstotliwoci znajduj w ostatnich latach coraz czstsze
zastosowanie. W tym celu najczciej stosuje si metod Hufschmidta,
nazywan inaczej metod podwjnego impulsu lub jej modyfikacj, tzw.
tonoliz. Do metod tych zaliczy rwnie naley elektrostymulacj czyn-
nociow.
Metoda Hufschmidta
Metoda Hufschmidta polega na stymulacji poraonych kurczowo mini
i ich antagonistw tzw. podwjnymi impulsami elektrycznymi, o przebiegu
prostoktnym. Jest to prba wykorzystania prdw maej czstotliwoci
do normalizacji stanu napicia mini antagonistycznych w stosunku do
grupy mini poraonych spastycznie. Wiadomo, e w wypadku braku lub
upoledzenia orodkowej regulacji stanu pobudliwoci wrzecion mi-
niowych, bdcych niejako miernikami dugoci minia, dochodzi do
przewagi silniejszej grupy miniowej. Prowadzi to do zwiotczenia an-
tagonistycznej grupy mini, w wyniku braku sterowania napiciem mini
przeciwstawnych czynnociowo. Objaw ten wystpuje u osb z poraeniem
204
poowiczym (hemiplegikw) w postaci kurczowego zacinicia doni czy
przykurczu zgiciowego palcw stopy. Omawiana metoda polega na
stymulacji minia spastycznego krtkim impulsem, ktry wywouje jego
skurcz, a nastpnie trwajce bardzo krtko rozlunienie. Stosujc w okre-
sie rozlunienia minia spastycznego nastpny impuls na misie an-
tagonistyczny, uzyskuje si jego skurcz w warunkach wyeliminowania
oporu stawianego przez misie poraony spastycznie. Powtarzajc tego
rodzaju pobudzenia mona symulowa rytmiczne ruchy wywoane przez
dwa przeciwstawne w swym dziaaniu minie. Ruchy te pozwalaj
w pewnym stopniu normalizowa gr miniow. W metodzie Hufschmid-
ta wykorzystuje si zsynchronizowane ze sob dwa stymulatory, ktrych
odrbne obwody generuj impulsy prostoktne. Przynajmniej jeden z apa-
ratw musi mie obwd elektroniczny realizujcy odpowiednie opnienie
wystpienia drugiego impulsu w stosunku do chwili wystpienia impulsu
pierwszego.
Parametry stosowane w tej metodzie prdu impulsowego s nastpujce:
impulsy maj przebieg prostoktny,
czas trwania impulsw waha si od 0,2 do 0,5 ms,
- czas trwania opnienia w wyzwoleniu impulsu przez drugi obwd
w stosunku do obwodu pierwszego wynosi 100 do 300 ms,
- przerwa (odstp) midzy pobudzeniami wywoanymi podwjnymi
impulsami wynosi w przypadku koczyny grnej 1 s, a w zakresie
koczyny dolnej 1,5 ms,
stosowanie natenia prdu powinno wywoa intensywny skurcz
mini.
Zabiegi wykonuje si zwykle co drugi dzie, a czas kadego z nich nie
powinien przekracza 20 minut. Do stymulacji uywa si maych, paskich
elektrod, ktre umieszcza si w bezporednich punktach ruchowych
stymulowanych mini.
Metoda tonolizy
Jest ona modyfikacj metody Hufschmidta i polega rwnie na stymu-
lowaniu minia spastycznego krtkim impulsem prostoktnym lub
trjktnym, jednak w okresie jego rozlunienia misie antagonistyczny
205
pobudza si seri impulsw (pakietem) o obwiedni trapezowej, trjktnej
lub sinusoidalnej. Moliwo regulacji czasu trwania modulacji, a mwic
cilej czasu osigania maksymalnej wartoci natenia prdu w pakiecie
impulsw, pozwala dokadniej dobra czas opnienia odpowiedni dla
danej pary mini.
Aparaty do tonolizy
Przykadem aparatury przystosowanej do wykonywania tonolizy mog
by urzdzenia produkcji krajowej.
Myotonolit-4*. Widok oglny aparatu przedstawia ryc. 72. Aparat
zawiera dwie pary kanaw wytwarzajce odpowiednie impulsy elektrycz-
ne, co umoliwia w czasie jednego zabiegu stymulacj dwch zespow
mini. Kanay 1 i 2 su do wytwarzania impulsw elektrycznych
Ryc. 72. Aparat do tonolizy Myotonolit-4.
* Produkowany przez LMK Biuro Doradztwa Technicznego, Warszawa, ul. Nese-
berska 4/219.
206
pobudzajcych do skurczu minie poraone spastycznie, za 3 i 4 wy-
twarzaj impulsy pobudzajce minie antagonistyczne. Zgodnie z zasad
tonolizy kanay 1 i 3 wytwarzaj impulsy trjktne o czasie trwania od 0,1
do 1,0 ms. Regulacja tego parametru jest realizowana w sposb pynny,
odrbnie dla kanau 1 oraz 3. Ksztat impulsw wytwarzanych przez te
kanay przedstawiono na ryc. 73. Kanay 2 i 4 wytwarzaj pakiety
impulsw o czstotliwoci nonej regulowanej od 2 do 5 kHz. Pakiety te
mog mie obwiedni o przebiegu sinusoidalnym, trapezowym lub trjkt-
nym. Czsto wystpowania tych pakietw (kluczowanie) jest regulowana
w zakresie od 30 do 200 Hz przy zachowaniu wspczynnika wypenienia
rwnego 0,5. Czas trwania pakietw impulsw jest regulowany w zakresie
od 100 do 1000 ms, a ich natenie w granicach od Odo 120 mA. Wszystkie
wymienione parametry s regulowane odrbnie w kanaach 2 i 4. Impulsy
wytwarzane przez kanay 2 i 4 przedstawiono na ryc. 74. Aparat jest
wyposaony rwnie w regulacj czasu trwania przerwy (opnienia) po
wystpieniu impulsu trjktnego wytwarzanego przez kanay 1 i 3 oraz
czasu trwania opnienia po wystpieniu pakietu impulsw wytwarzanego
przez kanay 2 oraz 4, po ktrym nastpuje ponowne pobudzenie impulsem
trjktnym wytwarzanym przez kanay 1 oraz 3.
Sekwencj, czyli kolejne wystpowanie impulsw powodujcych tonoli-
z, przedstawiono na ryc. 75. Doda naley, e Myotonolit-4 moe by,
niezalenie od tonolizy, wykorzystany do stymulacji mini wytwarzanymi
przez niego impulsami.
Ryc. 73. Przebieg
nych w kanaach 1
lit-4.
impulsw wytwarza-
i 3 aparatu Myotono-
Ryc. 74. Przebieg impulsw wytwarza-
nych w kanaach 2 i 4 aparatu Myotono-
lit-4.
207
Do zabiegu tonolizy przystosowany jest rwnie polskiej produkcji
aparat Stymat S-120 (patrz str. 200). Zabieg ten moe by jednak
wykonany przy uyciu co najmniej dwch aparatw w dwch odmianach
ich pracy, a mianowicie sekwencyjnej wyzwalanej i sekwencyjnej cigej.
W zalenoci od potrzeby aparaty mog pracowa w zestawach zawieraj-
cych ich wiksz, parzyst liczb, co umoliwia tonoliz wikszej liczby par
mini agonista-antagonista", kolejno w czasie okrelonym dla kadej
i kadej nastpnej pary, z zachowaniem odpowiednio dobranych opnie.
Ryc. 75. Sekwencja impulsw po-
wodujcych tonoliz.
Wytwarzanie impulsw zgodnie z zasadami tonolizy, w odmianie pracy
sekwencyjnej wyzwalanej, uzyskuje si czc ze sob specjalne wejcia"
i wyjcia" dwch lub wicej aparatw. Uruchomienie zestawu aparatw
pracujcych w danej sekwencji uzyskuje si rcznym przecznikiem
- przyciskiem, wczonym do gniazda wejcia" pierwszego w danym
zestawie aparatu.
Praca sekwencyjna takiego zestawu polega na tym, e po wyzwoleniu
impulsu przez ostatni aparat cay ukad czeka na wyzwolenie impulsw
przez pierwszy aparat.
Praca sekwencyjna ciga moe by realizowana przez zestaw aparatw,
w ktrych wyjcie" ostatniego jest poczone z wejciem" pierwszego.
Uruchomienie zestawu nastpuje przez wyczenie, a nastpnie ponowne
wczenie pierwszego aparatu.
208
Elektrostymulacja czynnociowa
Jest to specjalna metoda elektrostymulacji, zwana inaczej funkcjonaln,
okrelana rwnie jako FES od skrtu angielskiego terminu functional
electrical stimulation. Polega ona na stymulacji mini, ktre wykazuj
brak lub upoledzenie orodkowej kontroli ich czynnoci i napicia, jak to
wystpuje w przypadku uszkodzenia grnego neuronu ruchowego, np.
poraeniu poowiczym czy w kurczowych postaciach mzgowego porae-
nia dziecicego. Celem metody jest wywoanie uytecznych czynnociowo
ruchw. Najlepiej opracowana jest elektrostymulacja czynnociowa nerwu
strzakowego, umoliwiajca kontrol zgicia grzbietowego i odwracania
stopy w odpowiedniej fazie chodu. Znajduje ona zastosowanie u osb
z poraeniem poowiczym, w ktrym uatwia chd utrudniony patologicz-
nym ustawieniem stopy, penic w istocie rol ortezy wspomagajcej
funkcj ruchow upoledzonej koczyny. Jak ju wspomniano, metoda ta
jest rwnie stosowana w niektrych postaciach dziecicego poraenia
mzgowego oraz w rnych okresach stwardnienia rozsianego.
Wyrnia si:
- stymulacj czynnociow odrodkow, jeli celem jest bezporednia
kontrola skurczu poraonych kurczowo mini i ruchu wywoanego tym
skurczem,
stymulacj czynnociow dorodkow, ktrej celem jest poredni
wpyw na stan czynnociowy (torowanie lub hamowanie) odpowiednich
jednostek motorycznych lub mini, bez bezporedniego wywoywania ich
skurczu.
Opracowano rwnie metod elektrostymulacji czynnociowej nerwu
promieniowego u chorych z poraeniem poowiczym i w tym celu
skonstruowano specjalny stymulator. Uzyskane wyniki nie s tak korzyst-
ne, jak w wypadku stymulacji nerwu strzakowego.
Fakt, e zdolno mini szkieletowych do skurczu oraz pobudliwo
nerww ruchowych na prd elektryczny pozostaj niezmienione w wypad-
ku uszkodzenia grnego neuronu ruchowego, pozwala na wykonywanie
ich elektrostymulacji, umoliwiajcej kontrol skurczu mini poraonych
kurczowo. W wyniku elektrostymulacji czciowej obserwowano stop-
14 Fizykoterapia
209
niow normalizacj zachodzcych w czasie ruchu zoonych procesw gry
miniowej mini poraonych kurczowo i ich antagonistw, np. w po-
szczeglnych fazach chodu. Istnieje kilka odmian elektrostymulacji czyn-
nociowej, spord ktrych wymieni naley:
- jednokanaow stymulacj kontralateraln, w ktrej impulsy elekt-
ryczne organizujce czynno poraonej koczyny wyzwala koczyna
zdrowa w odpowiedniej fazie chodu,
stymulacj dwukanaow, dziki ktrej moliwe jest stymulowanie
dwch nerww unerwiajcych minie antagonistyczne lub synergiczne,
stymulacj wielokanaow, polegajc na odpowiednio zsynchroni-
zowanym w czasie, sekwencyjnym stymulowaniu nerww, mini lub grup
miniowych w celu stymulacji pracy mini, wystpujcej w czasie
prawidowego chodu.
Elektrostymulacja czynnociowa nerwu strzakowego. Jak ju wiadomo,
metoda ta opiera si na znanym w patologii fakcie, e uszkodzenie grnego
neuronu ruchowego nie zmienia pobudliwoci minia na prd elektrycz-
ny. W metodzie tej elektrostymulacja czynnociowa jest wykorzystywana
do wspomagania i reedukacji chodu u osb z niedowadem lub poraeniem
poowiczym oraz u dzieci i modziey z zaburzeniami chodu w przebiegu
poraenia mzgowego.
Ryc. 76. Zasada elektrostymulacji czynnociowej nerwu strzakowego w czasie chodu (wg
Graanina).
210
Zadaniem stymulacji jest sterowanie funkcj poraonej koczyny w cza-
sie chodu, nie tylko w sensie zapobiegania patologicznemu ustawieniu
stopy, ale rwnie kontroli jej zgicia grzbietowego i odwodzenia stopy
w odpowiedniej fazie chodu. Odbywa si to przez wymuszenie ruchu
zgicia grzbietowego stopy w fazie przenoszenia koczyny. Ruch ten
wystpuje wskutek pobudzenia nerwu strzakowego seriami impulsw
wytwarzanych przez stymulator.
W skad zestawu do stymulacji nerwu strzakowego wchodzi zminiatury-
zowany elektrostymulator, dwie elektrody (ktre umocowuje si na
koczynie w elastycznym nakolanniku lub mankiecie), wkadka do buta
z wycznikiem oraz dwa dwuyowe, elastyczne przewodniki z wtykami.
Stymulacj nerwu strzakowego wykonuje si w ten sposb, e w trakcie
chodu wycznik znajdujcy si we wkadce do buta w odpowiednim
momencie wczony zostaje w wyniku oderwania pity od podoa
i wyzwala seri impulsw na elektrodzie, umiejscowionej nad nerwem
strzakowym, w chwili unoszenia stopy, czyli na pocztku fazy przenosze-
nia koczyny (ryc. 76). Seria impulsw pobudza nerw strzakowy, a ten
z kolei pobudza do skurczu minie unoszce stop. Impulsy przekazywane
s na nerw strzakowy przez elektrody usytuowane na skrze, zwykle
w bocznej okolicy dou podkolanowego (ryc. 77).
Jako niezbdne warunki prawidowego wykonywania elektrostymulacji
czynnociowej nerwu strzakowego wymieni naley:
- wykorzystanie stymulatora zgodnie z przeznaczeniem, tzn. do wy-
muszenia w czasie chodu prawidowego ruchu stopy,
- waciwe usytuowanie i umocowanie elektrod nad nerwem strza-
kowym,
dobr odpowiednich dla danego chorego parametrw prdu impul-
sowego, z uwzgldnieniem stopnia ubytkw czynnoci ruchowej, sprawno-
ci psychicznej i fizycznej chorego oraz typu jego reakcji na bodce
zewntrzne.
Przeciwwskazania do stosowania elektrostymulacji czynnociowej sta-
nowi: zmiany w kociach i stawach, przykurcze, znieksztacenia, stopa
pasko-kolawa, znaczna niewydolno stawu biodrowego, kolanowego
i skokowego, zmiany w miniach ograniczajce ich zdolno do skurczu,
zmiany w nerwie strzakowym zmniejszajce jego pobudliwo na prd
elektryczny, konieczno uycia bardzo mocnych impulsw, jak( np.
w otyoci, oraz zaawansowane zmiany psychiczne.
Spord najczciej stosowanych u nas stymulatorw nerwu strza-
14* 211
kowego naley wymieni elektrostymulator produkcji jugosowiaskiej
Fepa typ PO-10* oraz stymulator produkcji krajowej Step**.
Elektrostymulator Fepa typ PO-10. Jest to zminiaturyzowany, zasilany
bateryjnie elektrostymulator nerwu strzakowego (ryc. 78), o nastpuj-
cych parametrach:
napicie wyjciowe 10-60 V,
czas trwania impulsu 0,2 ms,
czstotliwo 25 - 50 Hz,
okres stymulacji 0,3-1,8 s,
Ryc. 77. Punkty motoryczne nerwu strzakowego (wg Graanina).
Ryc. 78. Miniaturowy elektrostymualtor FEPA typ PO-10.
* Produkowany przez Zakad Rehabilitacji Inwalidw w Lublianie (obecnie Sowenia).
** Produkowany przez Spdzielni Rzemielnicz Elmach", Warszawa, ul. Dobra 56.
212
natenie rednie 5 mA,
wymiary 112 x 72, 5 x 38 mm,
masa czna z bateri 190 g.
Step stymulator nerwu strzakowego do wspomagania i reedukacji
chodu. Jest to miniaturowy stymulator produkcji krajowej o nastpujcych
danych technicznych:
zasilanie bateryjne 9 V, bateria 6 F22,
typowy czas pracy cigej: 30 godzin,
ksztat impulsw stymulujcych: seria impulsw prostoktnych
prdowych, narastajcych kolejno,
czstotliwo impulsw stymulujcych regulowana w zakresie
20-50 Hz,
czas trwania impulsw 0,5 ms,
czas trwania serii impulsw, regulowany potencjometrem lub auto-
matycznie w zakresie 0,6-2,0 s,
amplituda prdu: regulowana w zakresie 5-30 mA,
sygnalizacja wietlna prawidowoci zaczenia i napicia zasilania
bateryjnego za pomoc diody wietlnej,
wymiary 75 x 57 x 30 mm,
masa 120 g.
Przezskrna stymulacja elektryczna
(TENS transcutaneous
electrical nerve stimulation)
Nazw t okrela si stymulacyjn metod elektrolecznicz, stosowan
w zwalczaniu blu, w ktrej wykorzystuje si prdy impulsowe maej
czstotliwoci, wytwarzane przez specjalnie w tym celu skonstruowane
miniaturowe stymulatory. S to prdy impulsowe zwykle o przebiegu
prostoktnym, ale rwnie trjktnym lub sinusoidalnym i czstotliwoci
powyej 10 Hz, najczciej w granicach od 40 do 100 Hz. Stosuje si mae
natenie prdu, poniej progu blu, wywoujce wyrane uczucie mrowie-
nia lub wibracji. Elektrody umiejscawia si zgodnie ze zleceniem lekarza
w punktach blowych, miejscach wywoujcych bl (trigger points) lub
wzdu przebiegu nerwu czuciowego zaopatrujcego bolesn okolic.
Dziki znacznemu zrnicowaniu ksztatu i wymiarw elektrod moliwy
213
jest ich dobr w zalenoci od rozmiarw strefy blu i uksztatowania
powierzchni ciaa. Czas stymulacji wykonywanych 3-4 razy dziennie
waha si od 2 do 4 godzin.
Po upywie 2-3 dni stosowania stymulacji lekarz prowadzcy leczenie
kontroluje sprawno obsugi stymulatora przez chorego, a w wypadku
braku dziaania przeciwblowego zmienia w razie potrzeby usytuowanie
elektrod lub parametry prdu.
Odmian przezskrn stymulacji elektrycznej stanowi tzw. przezskrna
stymulacja wieloelektrodowa, w ktrej dziki specjalnemu urzdzeniu,
wyposaonemu w kilka niezalenych wyj, moliwe jest umiejscowienie
w danej okolicy kilku par elektrod. Sytuacja taka zwiksza liczb
aferentnych impulsw nerwowych wywoanych przez bodce elektryczne,
a tym samym szanse uzyskania dziaania przeciwblowego.
Ryc. 79. Rodzina miniaturowych elektrostymulatorw Mini-S.
Uwaa si, e przezskrna stymulacja elektryczna jest szczeglnie
przydatna w zwalczaniu blu po przebytych uszkodzeniach nerww
obwodowych, blu kikutw poamputacyjnych, nerwoblu po przebytym
ppacu oraz blw fantomowych, a mniej skuteczna w blu z duym
komponentem psychogennym, w obwodowych neuropatiach wywoanych
zaburzeniami przemiany materii oraz blu zwizanym przyczynowo
z uszkodzeniem orodkowego ukadu nerwowego.
214
Obecnie produkuje si w kraju wiele urzdze przydatnych do tego
rodzaju terapii, w postaci zminiaturyzowanych elektrostymulatorw,
spord ktrych wymieni naley rodzin elektrostymulatorw Mini S*
(ryc. 79), o rnych parametrach technicznych i eksploatacyjnych.
Metoda elektrostymulacji
w skrzywieniach bocznych
krgosupa
Elektrostymulacj wykonuje si przy uyciu miniaturowego elektrostymu-
latora. Metoda opiera si na znanym z biomechaniki fakcie, e sia
rozwijana po stronie wypukej skrzywienia przez minie grzbietu, ktrych
przyczepy znajduj si na wyrostkach kolczystych krgw, oraz sia
wytwarzana przez minie midzyebrowe powoduj prostowanie krgo-
supa. Przyjto zatem, e elektrostymulacja tych mini moe stanowi
alternatyw gorsetu.
Ryc. 80. Miniaturowy elektrostymu-
lator SCOL.
Elektrody umiejscawia si na zwilonej elem elektrolitycznym skrze
klatki piersiowej na wysokoci ustalonego radiologicznie wierzchoka
skrzywienia. Moe to by jedno z trzech uoe, a mianowicie:
przykrgosupowo w odlegoci ok. 3 cm od wyrostkw kolczystych,
- w linii pachowej rodkowej (uoenie to uwaane jest za najskutecz-
niejsze),
w poowie odlegoci midzy wymienionymi uoeniami.
* Produkowane przez Spdzielni Rzemielnicz Specjalistyczn Elektrykw, War-
szawa, ul. Grjecka 128.
215
Odstp midzy elektrodami, umiejscowionymi w osi dugiej ciaa, wynosi
w zalenoci od potrzeb 6-14 cm. Do elektrod podcza si cienkimi,
elastycznymi przewodnikami specjalny miniaturowy elektrostymulator,
wytwarzajcy prd impulsowy o przebiegu prostoktnym, czasie trwania
impulsu 0,2 ms, czstotliwoci 30 Hz oraz nateniu regulowanym od 0 do
100 mA. W celu uniknicia zmczenia mini prd impulsowy jest
okresowo przerywany. Natenie reguluje si do uzyskania intensywnego
skurczu stymulowanych mini. Stymulacj wykonuje si w czasie 8-10
godzin.
Dotychczasowe wyniki wskazuj na skuteczno metody w leczeniu
samoistnych skrzywie bocznych krgosupa I. Szczeglnie korzystne
wyniki uzyskuje si w przypadkach nieznacznego skrzywienia, w ktrych
stymulacj rozpoczto moliwie wczenie. Wydaje si, e omawiana
metoda wymaga jeszcze przeprowadzenia wnikliwych bada klinicznych,
w celu szczegowego opracowania zasad jej stosowania.
W kraju produkowany jest miniaturowy elektrostymulator Skol* (ryc.
80).
Prdy diadynamiczne (DD),
zwane inaczej prdami Bernarda
Prdy te, powstae w wyniku prostowania prdu sinusoidalnie zmiennego
o 50 Hz, zostay opisane przez lekarza francuskiego P. Bernarda i nazwane
przez niego diadynamicznymi. Wykazuj one silnie wyraone dziaanie
przeciwblowe i przekrwienne. Bernard opisa sze rodzajw prdu,
w ktrych wyrni mona dwie skadowe, a mianowicie: komponent
prdu staego oraz prdu sinusoidalnego zmiennego. Wynika to z naoe-
nia jednopowkowo wyprostowanego prdu sinusoidalnego zmiennego
na przebieg prdu staego. Skrcone nazwy prdw, wywodzce si
z jzyka francuskiego, przyjy si powszechnie w okrelaniu tych prdw.
Prdy diadynamiczne wywodz si z dwch podstawowych prdw
impulsowych o czstotliwoci 40 i 100 Hz. Przez zastosowanie zmiany tych
* Produkowany przez Spdzielni Rzemielnicz Elektromechanikw Elmech", War-
szawa, ul. Dobra 56.
216
prdw w odpowiednich stosunkach czasowych, ich modulowanie oraz
przerywanie uzyskuje si pozostae cztery rodzaje prdu. Prdy diadynami-
czne przedstawiono graficznie na ryc. 81. Cechy charakterystyczne tych
prdw przedstawiaj si nastpujco:
Prd DF {diphase fixe). Prd ten powstaje w wyniku naoenia na
jednopowkowo wyprostowany prd sinusoidalnie zmienny o czsto-
tliwoci 50 Hz drugiego takiego samego prdu, przesunitego w fazie
o 180. W rezultacie tego uzyskuje si prd impulsowy o czstotliwoci 100
Hz, w ktrym czas trwania impulsu wynosi ok. 10 ms.
Prd MF (monophase fixe). Jest to jednopowkowo wyprostowany
prd sinusoidalnie zmienny o czstotliwoci 50 Hz oraz czasie trwania
impulsw i przerw midzy impulsami ok. 10 ms.
Prd CP (courant module en courtes periodes). Prd ten powstaje
w wyniku okresowej zmiany prdw DF i MF, ktre pyn na przemian
w czasie 1 s.
Prd LP (courant module en longues periodes). Prd ten uzyskuje si przez
naoenie na prd MF analogicznego prdu modulowanego w amplitudzie
Ryc. 81. Prdy diadynamiczne: A
DF, B MF, C CP, D LP,
E RS, F MM.
217
i przesunitego w fazie o 180. Czas trwania caego okresu modulacji wraz
z przerw wynosi od 12 do 6 s.
Prd RS (rhythme syncope). Jest to przerywany prd MF. Czasy
przepywu prdu i przerwy s sobie rwne i kady z nich trwa 1 s.
Prd MM (monophase module). Jest to prd MF modulowany w amp-
litudzie. Obwiednia modulacji odpowiada powce sinusoidy, czas modu-
lacji oraz czas trwania przerwy midzy modulacjami wynosi ok. 1 s.
Dziaanie przeciwblowe prdw diadynamicznych. Fizjologia blu sta-
nowi zesp skomplikowanych zagadnie do tej pory jeszcze w wielu
istotnych szczegach nie wyjanionych.
Wszystkie bodce blowe zarwno fizjologiczne, jak i patologiczne
wykazuj wspln cech szkodliwego oddziaywania na tkank. Z tego
wzgldu bl odgrywa w ustroju rol obronn, chronic tkanki drog
odruchow przed czynnikami uszkadzajcymi. Zakoczenia nerwowe nie
maj waciwoci przystosowania si do bodcw blowych.
Problem dziaania przeciwblowego prdw diadynamicznych jest
zoony, poniewa przy rozwaaniu ich wpywu naley bra pod uwag
oddziaywanie prdu staego oraz naoonych na niego impulsw prdw
diadynamicznych. Wykazano, e prd stay z naoonymi na niego
impulsami o okrelonej czstotliwoci powtarzania powoduje zmniejszenie
odczuwania blu.
Istniej rne hipotezy tumaczce mechanizm dziaania tego rodzaju
prdw. Jedna z nich przyjmuje tumice" dziaanie bodcw elektrycz-
nych w stosunku do bodcw blowych, bez upoledzenia przewodnictwa
nerwu czuciowego. Oglnie znany jest fakt, e dranienie receptorw
jakiego zmysu okrelon iloci energii, stanowic waciwy bodziec
dla danego zmysu, moe prowadzi w pewnych okolicznociach nie tylko
do pobudzenia, ale rwnie do zmiany wraliwoci receptorw innego
zmysu, dla ktrego ten bodziec nie jest waciwy. Znanym przykadem
tego mechanizmu jest np. odwracanie uwagi konia przez szczypanie jego
wargi w czasie wykonywania jakiego bolesnego zabiegu. Przeciwblowe
dziaanie rodkw dranicych skr polega rwnie na podobnym
wpywie.
Pewne wiato na mechanizm dziaania przeciwblowego rzuca uznana
dzisiaj powszechnie, z pewnymi zastrzeeniami, teoria przewodzenia blu
na poziomie rdzenia krgowego, ogoszona w 1965 r. przez dwch
uczonych P. D. Walia i R. Melzacka, i nazwana przez nich teori
kontrolowanego przepustu rdzeniowego" (gate control theory).
218
Podstaw jej byo wykrycie w substancji galaretowatej rogu tylnego
rdzenia komrek speniajcych rol hamulcw. Hamuj one dopyw
bodcw do komrek transmisyjnych (przekanikowych), ktre przekazu-
j je do wyszych piter orodkowego ukadu nerwowego. Jak wiadomo,
bodce czuciowe s przewodzone gwnie grubymi, szybko przewodzcy-
mi wknami A, za bodce blowe gwnie cienkimi wolniej przewodzcy-
mi wknami C. Tak wic dranic np. prdami diadynamicznymi wkna
A mona pobudzi komrki hamulcowe, ktre z kolei, blokujc dopyw do
wyszych piter orodkowego ukadu nerwowego impulsw pochodzcych
z wolniej przewodzcych bl wkien C, wywouj efekt przeciwblowy.
W ostatnich latach wiele uwagi w badaniach mechanizmw wpywu
przeciwblowego powica si reakcji humoralnej na bl, a szczeglnie
ciaom o charakterze polipeptydw, ktre nazwano endorfinami. S to
ciaa o dziaaniu przeciwblowym, powstajce midzy innymi w nastpst-
wie bodcw blowych. Nazwa tych cia wie si z faktem wychwytywa-
nia ich gwnie przez struktury pnia mzgu i jder podkorowych;
wychwytuj one rwnie dziaajc silnie przeciwblowo morfin, bdc
dla ustroju zwizkiem zewntrzpochodnym. Istniej dowody na po-
wstawanie endorfin w wyniku stymulacji elektrycznej i innych zabiegw
fizykalnych.
Omwione mechanizmy mog odgrywa rol w dziaaniu przeciw-
blowym prdw diadynamicznych. W zalenoci od natenia prdu
staego i naoonego na prdu diadynamicznego mona wyrni naj-
mniejsz warto natenia, przy ktrej wystpuje odczucie impulsw
elektrycznych, odpowiadajc progowi pobudliwoci zakocze nerwowych,
oraz odczuwane bolenie natenie wiksze, ktre z kolei odpowiada
progowi odczuwania blu.
Na ryc. 82 przedstawiono wpyw prdw diadynamicznych na zako-
czenia nerwowe, wyrniajc poziom progu pobudliwoci, oznaczony
liter a, oraz progu odczuwania blu, oznaczony liter b. Oczywicie,
obydwa poziomy odpowiadaj okrelonej wartoci natenia prdu stae-
go z naoonym na niego prdem diadynamicznym. Przyjmuje si, e strefa
oddziaywania prdw diadynamicznych na zakoczenia nerwowe jest
zawarta midzy dwoma wymienionymi poziomami progowymi. Na oma-
wianej rycinie strefa ta zostaa przedstawiona w postaci zakreskowanego
obszaru. Strefa oddziaywania prdw diadynamicznych moe ulec zmia-
nie w wyniku przystosowania si, czyli adaptacji zakocze nerwowych do
dziaajcego na nie prdu.
219
Ryc. 82. Zakres dziaania prdw diadynamicznych: a warto progu pobudliwoci,
b warto progu blu (wg Bernarda za Kotlarsk).
Przeciwblowe dziaanie prdw diadynamicznych wyraa si podwy-
szeniem progu odczuwania blu. Jeli wic jaki bodziec w okrelonym
nateniu powodowa bl przed zastosowaniem prdw diadynamicznych,
to zaistniae pod ich wpywem podwyszenie progu odczuwania blu czyni
ten bodziec niewystarczajcym do wywoania wrae blowych, poniewa
w tej sytuacji jego natenie jest nisze od progu odczuwania blu.
Okresowa zmiana czstotliwoci prdu, ktra wystpuje w prdach CP
i LP, ma rwnie znaczenie dla podwyszenia progu odczuwania blu.
Chodzi tutaj o zmniejszenie przystosowania si zakocze nerwowych do
danej czstotliwoci prdu. Stosujc na przemian prdy o rnej czsto-
tliwoci uzyskuje si opnienie wystpienia przystosowania, poniewa
zdolno podwyszania progu blu przy przepywie prdu jest prawie
specyficzna dla okrelonej czstotliwoci.
Obserwacje leczniczego dziaania prdw diadynamicznych wykazay,
e okresowa zmiana czstotliwoci ma istotne znaczenie, co uwidacznia si
w dobrych wynikach, uzyskiwanych przy stosowaniu prdw CP i LP.
Punktem zaczepienia dziaania przeciwblowego prdw diadynamicz-
nych s prawdopodobnie wkna nerwowe. Przypuszcza si rwnie, e
zmiana wraliwoci na dany bodziec zachodzi w orodkowym ukadzie
nerwowym na drodze hamowania. Silnie wyraone dziaanie przeciw-
blowe wykazuje prd DF o czstotliwoci 100 Hz. Powoduje on znaczne
podwyszenie progu odczuwania blu, co atwo mona stwierdzi w czasie
wykonywania zabiegu przy uyciu tego prdu.
Wpyw na naczynia krwionone. Prdy diadynamiczne, podobnie jak
inne prdy elektryczne, powoduj powstanie w tkankach substancji,
majcych waciwo rozszerzania naczy krwiononych. Rozszerzenie
220
naczy jest silniej wyraone w okolicy elektrody poczonej z ujemnym
biegunem rda prdu diadynamicznego. Lepsze ukrwienie tkanek ob-
jtych dziaaniem prdu powoduje zwikszenie ich przewodnictwa elekt-
rycznego, co obserwuje si w czasie wykonywania zabiegu.
Rozszerzenie naczy krwiononych, zachodzce pod wpywem prdw
diadynamicznych, jest silniej wyraone anieli w wypadku dziaania prdu
staego. W zwizku z tym mechanizmu rozszerzenia naczy krwiononych
przez prdy diadynamiczne nie naley wiza z wycznym wpywem
substancji rozszerzajcych naczynia. Uwaa si, e prdy diadynamiczne
pobudzaj wkna nerwowe ukadu autonomicznego odpowiedzialne za
rozszerzenie naczy. Wzmoenie aktywnoci naczynioruchowej, lepsze
ukrwienie tkanek a tym samym usprawnienie procesw odywiania
i przemiany materii tkanek odgrywaj istotn rol w leczeniu wielu
stanw chorobowych, a szczeglnie obrzkw pourazowych oraz zaburze
ukrwienia obwodowego.
Wpyw na minie szkieletowe. Prd MF o czstotliwoci 50 Hz powoduje
wzmoenie napicia mini, prd za DF o czstotliwoci 100 Hz jego
obnienie. Naprzemienne stosowanie wymienionych dwch prdw, ktre
wystpuje w prdach CP i LP, powoduje niejako izometryczn gimnas-
tyk" minia i daje w efekcie jego przekrwienie i obnienie napicia.
Opisana waciwo prdw diadynamicznych jest wykorzystywana
w leczeniu zespow blowych przebiegajcych ze wzmoonym napiciem
mini. Z tych wzgldw prdy CP i LP s szczeglnie przydatne w leczeniu
zespow blowych wystpujcych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej
staww krgosupa oraz choroby dyskowej.
Do elektrostymulacji, czyli pobudzania do skurczu mini szkieleto-
wych, szczeglnie przydatne s prdy RS i MM, ktre skadaj si z serii
impulsw oddzielonych od siebie przerwami. W czasie oddziaywania
impulsw uzyskuje si skurcz minia, natomiast w czasie przerwy jego
rozlunienie. Z tych wzgldw prdy RS i MM s wykorzystywane do
elektrostymulacji mini zdrowych lub nieznacznie uszkodzonych, np.
w nieznacznych niedowadach lub w zaniku mini z nieczynnoci.
Stosowanie prdw diadynamicznych w elektrostymulacji mini pora-
onych wiotko jest niecelowe, poniewa nie mog one reagowa na ten
rodzaj prdw.
221
Aparat do leczenia prdami
diadynamicznymi Diadynamic,
typ DD6*
Jest to aparat elektroniczny, przeznaczony do wytwarzania i leczniczego
stosowania prdw diadynamicznych oraz prdu staego, zasilany z sieci
50-60 Hz, o typowych wartociach spotykanych napi. Aparat jest
wykonany w II klasie izolacji, co zapewnia pene zabezpieczenie osoby
poddanej zabiegowi przed poraeniem prdem z sieci. Widok oglny
aparatu przedstawia ryc. 83.
Ryc. 83. Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi, typ DD6.
W aparacie, oprcz moliwoci bezporedniego i oddzielnego pomiaru
natenia prdu galwanicznego i diadynamicznego, zastosowano lamp
oscyloskopow do wzrokowej kontroli ksztatu i modulacji stosowanych
prdw diadynamicznych. Sterowanie lampy oscyloskopowej odbywa si
* Wyprodukowany przez Zakady Elektromechaniczne Ridan" w Warszawie, ul.
Hrubieszowska 9.
222
w sposb, ktry umoliwia kontrolowanie na ekranie lampy rzeczywistego
ksztatu i stosowanego prdu.
Wyposaenie aparatu Diadynamic DD6. W skad wyposaenia tego
wchodz:
elektrody paskie z folii cynowej o rnych rozmiarach,
typowe elektrody bliniacze na uchwycie cyrklowym,
typowe elektrody bliniacze na uchwycie zwykym,
typowe elektrody pojedyncze na uchwycie.
Elektrody typowe s wyposaone w higroskopijne gbki lateksowe,
ktre zwila si przed zabiegiem wod lub roztworem chlorku sodowego.
Gbki te speniaj rol podkadw elektrod. Wyposaenie aparatu przed-
stawia ryc. 84.
Ryc. 84. Typowe elektrody do stosowania prdw diadynamicznych.
223
Aparat do leczenia prdami
diadynamicznymi Stymat S-200
Aparat jest produkowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej
w odzi. Widok oglny aparatu przedstawia ryc. 85. Wytwarza on prdy
diadynamiczne oraz prd stay. Wykonany jest w obudowie metalowej
o wymiarach 520 x 205 x 240 mm. Z obu stron pyty czoowej znajduj si
uchwyty, uatwiajce przemieszczanie aparatu.
Aparat jest zasilany napiciem 220 V, 50 Hz i wykonany w II klasie
ochrony przeciwpoarowej, w zwizku z czym nie wymaga uziemienia lub
zerowania. Wyposaony jest on w ukad zabezpieczenia, przerywajcy
obwd zasilania w wypadku, gdy natenie prdu w obwodzie leczniczym
przekroczy dopuszczaln warto.
W skad wyposaenia wchodzi komplet typowych elektrod, uywanych
do zabiegw prdami diadynamicznymi, uchwyty do elektrod, uchwyt
Ryc. 85. Aparat do leczenia prdami diadynamicznymi Stymat S-200.
224
z przerywaczem, elektrody kuliste, tamy gumowe perforowane oraz
grzybki kontaktowe.
Galwanopalpacja. Cech odrniajc aparat Stymat S-200 od innych
aparatw, uywanych do leczenia prdami diadynamicznymi, jest wyposa-
enie go w obwd wytwarzajcy prd stay do tzw. galwanopalpacji,
o nateniu regulowanym w granicach od 0 do 5 mA.
Galwanopalpacj nazywa si test elektrodiagnostyczny, pozwalajcy
stwierdzi istnienie stanu zapalnego w gbiej pooonych tkankach
ustroju. Polega on na dranieniu prdem staym obszaru skry nad
badanym narzdem. Wnioskowanie opiera si na podstawie intensywnoci
przekrwienia oraz wzmoonej pobudliwoci receptorw czuciowych skry,
ktre to odczyny nie wystpuj normalnie pod wpywem prdu o okre-
lonym nateniu.
Galwanopalpacja jest testem pomocniczym w diagnostyce stanw
zapalnych jelita grubego, wyrostka robaczkowego, wtroby, pcherzyka
ciowego oraz zatok nosa.
Do badania uywa si prdu staego o nateniu od dziesitnych czci
do kilku miliamperw. Jako elektrod diagnostyczn wykorzystuje si
elektrod kulist, pokryt dostatecznie grub warstw gazy, lub specjaln
elektrod pdzelkow. Elektrod diagnostyczn czy si z dodatnim
biegunem prdu, pask za elektrod biern umocowuje obwodowo wraz
z podkadem zwilonym wod. Badanie wykonuje si w ten sposb, e
elektrod diagnostyczn po uprzednim zwileniu pokrywajcej j gazy
wod lub roztworem fizjologicznym NaCl dotyka si szybko rnych
punktw badanego obszaru skry. W przypadku uycia elektrody pdzel-
kowej wykonuje si ruchy okrne lub zygzakowate. Skr poddaje si
dziaaniu prdu przez kilka minut, odczyn za ocenia po upywie 2-5
minut od zakoczenia pobudzenia. Stopie odczynu ocenia si w zaleno-
ci od intensywnoci przekrwienia oraz przeczulicy skry w rzucie badane-
go narzdu.
Galwanopalpacji nie naley wykonywa w przypadku stanw zapalnych
skry oraz w razie jej uszkodzenia w okolicy poddawanej badaniu. Z tych
wzgldw mczyni nie powinni goli zarostu na dzie przed badaniem
skry twarzy. Nie wolno rwnie na dzie przed badaniem uywa
adnych kosmetykw.
15 Fizykoterapia 225
Aparat do leczenia prdami
diadynamicznymi i ich modyfikacj
Isodynamic, typ DD8
Jest to aparat elektryczny, produkowany przez Zakady Elektromechani-
czne Ridan" w Warszawie. Widok oglny aparatu przedstawia ryc. 86.
Aparat rni si trzema zasadniczymi cechami od innych aparatw
wytwarzajcych prdy diadynamiczne, a mianowicie:
1. Zgodnie z podan przez Bernarda koncepcj aparat umoliwia
stosowanie prdw CP i LP w trzech zakresach czynnociowych:
prd MF jest odczuwany silniej ni prd DF,
prd MF jest odczuwany tak samo, jak prd DF,
prd MF jest odczuwany sabiej ni prd DF.
Efekt ten uzyskuje si dziki odpowiednio pynnej regulacji amplitudy
prdu DF w granicach 0-25%. Moliwo stosowania wymienionych
wyej trzech zakresw czynnociowych pozwala wzmaga w zalenoci
od wskaza dziaanie lecznicze prdw MF lub DF, ktre jak wiadomo,
s skadowymi prdw CP oraz LP.
2. Aparat ma dwa niezalene obwody prdu staego oraz prdw
diadynamicznych (izodynamicznych), co umoliwia wykorzystanie tylko
Ryc. 86. Aparat Isodynamic DD8.
226
jednego lub dwch obwodw. W zwizku z tym jest on wyposaony w dwa
mierniki prdu o zakresach od 0 do 5 mA oraz od 0 do 25 mA. Obydwa
obwody wykorzystuje si przez uoenie czterech elektrod na obwodzie
okolicy poddawanej dziaaniu prdw. Odmian wykorzystania oby-
dwch obwodw jest tzw. metoda krzyowa, w ktrej elektrody umiejs-
cawia si w taki sposb, aby prdy pynce przez tkanki w jednym
obwodzie krzyoway si w miejscu lokalizacji schorzenia z prdami
pyncymi w drugim obwodzie. Naley dy, aby linie czce rodki
elektrod byy w stosunku do siebie w miar moliwoci prostopade,
a wartoci natenia rwne.
3. Wytwarzane przez ten aparat prdy diadynamiczne oraz ich modyfi-
kacje stosuje si bez podstawy prdu galwanicznego.
Ryc. 87. Przenony aparat do leczenia prdami diadynamicznymi lypu Sanomatic SX.
227
Aparat jest wykonany w II klasie izolacji, nie wymaga wic uziemienia
lub zerowania. Wytwarza on rwnie prd stay, ktry mona stosowa
w dwch odrbnych obwodach zabiegowych.
Wyposaenie aparatu Isodynamic DD8. W skad wyposaenia aparatu
wchodz typowe elektrody do stosowania prdw diadynamicznych oraz
komplet opasek gumowych i zapinek, jednak w liczbie podwojonej, ze
wzgldu na wyposaenie aparatu w dwa obwody zabiegowe.
Oprcz wymienionych aparatw produkowane s rwnie wersje waliz-
kowe o zasilaniu z sieci lub bateryjnym. Przykadem mog by rne wersje
aparatu Sanomatic SX* (ryc. 87). Ze wzgldu na niezaleno od zasilania
z sieci elektrycznej znajduj one szerokie zastosowanie np. na boisku czy
stadionie do zwalczania blu po urazach sportowych.
Metodyka zabiegw
Istnieje wiele sposobw wykonywania zabiegw elektroleczniczych przy
uyciu prdw diadynamicznych, ktrych metodyka jest uzaleniona od
rodzaju i umiejscowienia schorzenia. Szczegowe omwienie nie mieci si
w ramach niniejszego podrcznika. Omwienia wymagaj jednak pod-
stawowe zasady obowizujce przy wykonywaniu tych zabiegw.
Zabiegi elektrolecznicze przy uyciu prdw DD powinny by wykony-
wane z du dokadnoci przez kwalifikowanego technika fizjoterapii.
Wan rol odgrywa dobranie odpowiednich elektrod, wchodzcych
w skad wyposaenia kadego aparatu. Elektrody paskie po uprzednim
podoeniu pod nie odpowiednio grubych, zwilonych wod podkadw
umocowuje si perforowan tam gumow lub opask elastyczn.
Elektrody specjalnie przystosowane do wykonywania zabiegw przy
uyciu prdw diadynamicznych s wyposaone w gbki lateksowe
o odpowiedniej higroskopijnoci, ktre speniaj rol podkadw. Wiel-
ko i rodzaj elektrod dobiera si w zalenoci od okolicy ciaa, w ktrej ma
by wykonany zabieg. Niejednokrotnie w czasie zabiegu wskazana jest
* Produkowane przez Zakady Elektromechaniczne ,,Ridan", Warszawa, ul. Hrubie-
szowska 9.
228
zmiana rodzaju elektrod. W miejscu bolesnym umieszcza si zawsze
elektrod poczon z biegunem ujemnym. Elektrod poczon z do-
datnim biegunem umieszcza si obwodowo w stosunku do poprzedniej,
jednak w taki sposb, aby przebieg prdu midzy elektrodami obejmowa
spraw chorobow.
Dobr odpowiednich rodzajw prdw diadynamicznych oraz kolej-
no ich stosowania s uwarunkowane rodzajem schorzenia. Istnieje
oglna zasada, zgodnie z ktr dobiera si waciwy rodzaj prdu
diadynamicznego. Oglnie mona j sformuowa nastpujco:
w celu uzyskania dziaania przeciwblowego wykorzystuje si prdy
DF, CP, LP,
w celu wzmoenia aktywnoci naczynioruchowej stosuje si prdy
MF i CP, pamitajc jednak, e w zaburzeniach ukrwienia obwodowego,
przebiegajcych ze stanem skurczowym naczy, stosuje si prd DF,
zmniejszenie napicia miniowego uzyskuje si dziki stosowaniu
prdw CP i LP,
do elektrostymulacji mini pozostajcych w stanie zaniku z nieczyn-
noci, np. po dugotrwaym opatrunku unieruchamiajcych, najbardziej
odpowiednie s prdy zoone z serii impulsw, a mianowicie RS i MM,
w niektrych przypadkach, gwnie w leczeniu zespow blowych,
przyjto stosowa kolejno prd DF w czasie 2 minut, nastpnie MF
w czasie od 30 sekund do 1 minuty i wreszcie CP lub LP przez pozostay
czas zabiegu.
Natenie prdu staego, stanowicego podstaw dla prdu diadynami-
cznego, a take natenie odpowiedniego prdu diadynamicznego powin-
no odpowiada omwionej wyej strefie dziaania prdw diadynamicz-
nych. Praktycznie oznacza to, e stosowane natenie nie moe wywoywa
uczucia blu, a jedynie w rnym stopniu wyraone odczucie prdu. Dla
prdu staego natenia nie przekracza zwykle 3 mA. Natenie prdu
diadynamicznego naley zwiksza pynnie od chwili wyranego od-
czuwania go przez chorego. Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 2-8
minut. Liczba zabiegw przypadajcych na jedn seri zaley od rodzaju
zabiegu, schorzenia oraz wynikw leczniczych. Zwykle wynosi ona od 6 do
10 zabiegw, wykonywanych codziennie, niekiedy co drugi dzie. W razie
braku zadowalajcych wynikw leczenia albo w celu utrwalenia uzyskanej
poprawy stanu chorobowego wykonuje si po 6-8-dniowej przerwie
nastpn seri zabiegw. Peny cykl leczenia ogranicza si zwykle do 2 lub
3 serii zabiegw.
229
Wybrane przykady metodyki zabiegw
przy uyciu prdw diadynamicznych
Prdy diadynamiczne stosuje si najczciej w nastpujcych stanach
chorobowych:
Zespoy blowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej staww krgosupa.
W zalenoci od umiejscowienia zespou blowego dobiera si odpowied-
nie elektrody.
Szczeglnie korzystne wyniki uzyskuje si w leczeniu zespow blowych
w przebiegu choroby zwyrodnieniowej szyjnego i ldwiowego odcinka
krgosupa. Elektrody na uchwycie cyrklowym umieszcza si zwykle
przykrgosupowo. W przypadku uycia elektrod paskich biegun ujemny
czy si z elektrod uoon w okolicy danego odcinka krgosupa,
a elektrod poczon z biegunem dodatnim umocowuje si obwodowo na
przebiegu promieniowania blu. Stosuje si prd CP o wartoci natenia
nieco poniej progu odczuwania blu na podstawie prdu staego o nate-
niu 2-3 mA. Przed prdem CP mona zastosowa najpierw prd DF (ok.
1 -2 min), a nastpnie MF (ok. 30 s).
Nerwoble. Stosuje si odpowiednich wymiarw elektrody na uchwycie
cyrklowym lub elektrody paskie. Elektrody na uchwycie cyrklowym
umieszcza si w miejscach bolesnych, a elektrody paskie na przebiegu
promieniowania blu, z tym e elektrod poczon z biegunem ujemnym
umieszcza si w miejscu najbardziej bolesnym.
Na szczeglne podkrelenie zasuguj wyniki uzyskiwane w leczeniu
nerwoblu nerwu trjdzielnego. Zabieg mona wykona przy uyciu maych
elektrod na uchwycie cyrklowym lub pojedynczym, zachowujc odstp
midzy elektrodami ok. 2 cm. Elektrod poczon z biegunem ujemnym
umieszcza si w miejscu ujcia poszczeglnych gazi nerwu. Mona
rwnie uy do tego celu elektrod pmask, pokrywajc sw
powierzchni ca poow twarzy. Stosuje si prd CP na podstawie prdu
galwanicznego.
Bardzo dobre wyniki uzyskuje si rwnie w leczeniu nerwoblu nerwu
kulszowego w przebiegu choroby dyskowej. Metodyka zabiegu nie odbiega
w zasadzie od stosowanej w nerwoblach. W przypadku uycia elektrod na
uchwycie cyrklowym umieszcza si je przykrgosupowo w okolicy ld-
230
Ryc. 88. Miejsce ustawienia elekt-
rod: a na tylnej powierzchni uda
i goleni, b na tylnej powierzchni
uda.
wiowo-krzyowej, a nastpnie w miejscach przedstawionych na ryc. 88.
Stosuje si prdy CP i LP na podstawie prdu staego.
Zapalenie okoostawowe. Zachcajce wyniki lecznicze uzyskuje si
w zapaleniu okoostawowym stawu ramiennego. Zabieg rozpoczyna si od
stosowania prdu CP przy uyciu duych paskich elektrod, umiesz-
czonych nad stawem ramiennym i na ramieniu (ryc. 89), w czasie 4 -5
minut, a nastpnie ten sam prd stosuje si w punktach bolesnych,
przedstawionych na ryc. 90, przy uyciu maych elektrod na uchwycie
pojedynczym, przez ok. 1 min w kadym ustawieniu.
W przypadku wspistnienia zmian zwyrodnieniowych w szyjnym odcinku
krgosupa mona stosowa dodatkowo prd CP lub LP w czasie 3 min,
przy uyciu elektrod na uchwycie cyrklowym, z ktrych jedn ukada si
w okolicy krgosupa po stronie bolesnej, drug za nad miniem
231
Ryc. 89. Ustawienie elektrod w okolicy stawu ramiennego.
Ryc. 90. Miejsce ustawienia elektrod w okolicy stawu ramiennego.
232
naramiennym. Zabiegi mona wykonywa rwnie przy uyciu paskich
elektrod, ktre umieszcza si bezporednio nad stawem ramiennym,
stosujc prd CP w czasie 6-8 min.
Dobre wyniki uzyskuje si rwnie w leczeniu zapalenia okoostawowego
stawu okciowego, stosujc prd LP w czasie 2-3-4 min, przy uyciu
elektrod na uchwycie cyrklowym. Elektrod poczon z biegunem
ujemnym umieszcza si w miejscu bolesnym, nad nadkykciem koci
ramiennej.
Choroba zwyrodnieniowa staww. Przeciwblowe i przekrwienne dziaa-
nie prdw diadynamicznych wykorzystuje si w leczeniu choroby zwyrod-
nieniowej staww. Stosuje si prd DF i CP lub LP.
Uywa si elektrod paskich lub na uchwycie cyrklowym.
Stany po urazach narzdu ruchu. Dobre i pewne wyniki leczenia uzyskuje
si w stanach po rozcigniciu lub naderwaniu wizade staww. W zale-
noci od rodzaju stawu dobiera si odpowiednie elektrody. Stosuje si
zwykle prd CP o nateniu poniej progu odczuwania blu na podstawie
prdu staego. Niekiedy stosuje si dodatkowo prd CP w miejscach
bolesnych, uywajc do tego celu elektrody maej na pojedynczym
uchwycie.
Podobnie wykonuje si zabiegi w stanach po przebytym zwichniciu,
uszkodzeniu kotek stawu kolanowego oraz w innych stanach po urazach
staww i mini.
Wskazania i przeciwwskazania do stosowania
prdw diadynamicznych
Wskazania. Dziki leczniczemu stosowaniu prdw diadynamicznych
mona uzyska korzystne wyniki w wielu sprawach chorobowych. W tabeli
15 zamieszczono wybrane choroby, w ktrych stosowanie prdw diady-
namicznych umoliwia szybkie uzyskanie wyranego skutku leczniczego.
Tabela ta zawiera rwnie dane dotyczce metodyki zabiegw.
Przeciwwskazania do stosowania prdw diadynamicznych s takie
same, jak przeciwwskazania do stosowania prdu elektrycznego w ogle.
Naley jednak pamita, e prdw diadynamicznych nie wolno stosowa
na okolic serca oraz u osb z wszczepionym rozrusznikiem serca.
233
Tabela 15
Wskazania do stosowania prdw diadynamicznych
Rodzaj
schorzenia
Zespoy blowe
w przebiegu cho-
roby zwyrodnie-
niowej staww
krgosupa:
a) ble okolicy
szyjnego odcinka
krgosupa, po-
tylicy i pasa bar-
kowego
b) ble plecw
i krgosupa
c) zesp rwy
kulszowej
Rodzaj elektrod
metodyka I
elektrody na
uchwycie cyrk-
lowym;
metodyka II
elektrody pas-
kie
metodyka I
elektrody pas-
kie lub na uch-
wycie cyrklo-
wym;
metodyka II
elektrody pas-
kie
metodyka I
elektrody due
na uchwycie
cyrklowym.
elektrody ma-
e na uchwycie
cyrklowym,
elektrody ma-
e na uchwycie
pojedynczym;
metodyka II
elektrody
paskie
Obszar zabiegu
i rodzaj bieguna
prdu
przykrgosupo-
wo ( ), pas
barkowy ( + )
szyjny odcinek
krgosupa (-),
pas barko-
wy (+)
przykrgosu-
powo podu-
nie lub po-
przecznie
miejsce blu
( -)
przykrgosu-
powo poprzecz-
nie od L3 do S2
na punkty
Valleix
w innych miejs-
cach blu
okolica ld-
wiowo-krzyo-
wa ( ), udo
lub gole
po stronie scho-
rzenia ( + )
Rodzaj
prdu
CP
CP
CP
CP
lub
LP
CP
LP
CP
lub
LP
kolejno
DF
MF
CP
kolejno
Natenie
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
czny czas
zabiegu
2-3 min w
kadym
ustawieniu
6-8 min
po 2-3 min
w kadym
ustawieniu
68 min
po 1 min w
kadym
ustawieniu
po 2 min
po 30 s
2 min
30 s 1 min
4-6 min
234
cd. tab. 15
Rodzaj
schorzenia
Nerwoble:
a) nerwobl
splotu barkowe-
go
b) nerwobl ner-
wu midzyebro-
wego
c) nerwobl ner-
wu trjdzielnego
d) rwa kulszo-
wa w przebiegu
choroby dysko-
wej
Rodzaj elektrod
metodyka I
elektrody mae
na uchwycie
cyrklowym;
metodyka II
elektrody
paskie
elektrody na
uchwycie cyr-
klowym
metodyka I
elektrody
mae na uchwy-
cie cyrklowym;
metodyka II
elektroda-p-
maska
metodyka I
elektrody
due na uchwy-
cie cyrklowym;
elektrody mae
na uchwycie
cyrklowym;
metodyka II
elektrody pas-
kie
Obszar zabiegu
i rodzaj bieguna
prdu
przykrgosu-
powo podu-
nie lub poprze-
cznie
szyjny odcinek
krgosupa (-),
rami lub przed-
rami ( + )
kilka ustawie
na przebiegu
nerwu
w okolicy ujcia
gazi nerwu
trjdzielne-
go (-)
elektroda-p-
maska na twarz
po stronie scho-
rzenia ( ),
elektroda bier-
na na obwo-
dzie ( + )
przykrgosu-
powo na po-
ziomie L
3
do
S
2
nad punktami
Valleix
okolica ld-
wiowo-krzyo-
wa ( ), udo
lub gole
po stronie scho-
rzenia ( +)
Rodzaj
prdu
CP
DF
CP
CP
CP
CP
CP
LP
DF
MF
CP
Kolejno
Natenie
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
do progu
blu
do progu
blu
do progu
blu
czny czas
zabiegu
po 2-3 min
w kadym
ustawieniu
2 min
4 -6 min
po 1 -3 min
w kadym
ustawieniu
po 1 -2 min
w kadym
ustawieniu
6-8 min
po 1 -2 min
w kadym
ustawieniu
po 2 min w
kadym
ustawieniu
2 min
30 s - 1 min
4 -6 min
235
cd. tab. 15
Rodzaj
schorzenia
Zespoy naczy-
niowe:
a) choroba Ray-
nauda. (wczesny
okres bez owrzo-
dze)
b) migrena
c) samorodna
sinica koczyn
Rodzaj elektrod
metodyka I
elektrody mae
na uchwycie,
elektrody
paskie
metodyka II
elektrody
paskie
metodyka I
elektrody ma-
e na uchwycie
cyrklowym,
elektrody ma-
e na uchwycie
pojedynczym;
metodyka II
elektrody mae
na uchwycie
pojedynczym
metodyka I
elektrody mae
na uchwycie po-
jedynczym,
elektrody
paskie;
Obszar zabiegu
i rodzaj bieguna
prdu
na okolic zwo-
ju gwiadziste-
go ( -)
na grzbietow
i doniow po-
wierzchni
doni
na szyjne zwo-
je wspczulne
( ), na donie
( )
na okolic zwo-
ju szyjnego
grnego.
na przebiegu
a. temporalis
superficialis
zwj szyjny
grny ( -) ,
okolice przy-
uszne ( ),
okolice skro-
niowe ( )
nad szyjnymi
zwojami wsp-
czulnymi ( )
podunie na
koczyn
Rodzaj
prdu
DF
CP
DF
CP
DF
DF
DF
DF
CP
Natenie
nieco powy-
ej progu
odczuwania
do progu
blu
do progu
blu
nieco powy-
ej progu
odczuwania
do progu
blu
nieco po-
wyej progu
odczuwania
nieco powy-
ej progu
odczuwania
nieco powy-
ej progu
odczuwania
nieco powy-
ej progu
odczuwania
nieco powy-
ej progu
odczuwania
czny czas
zabiegu
2-3 min
okoo 2 min
1 2 min
1 -2 min
3 min
2-3 min
1 -2 min
1 -2 min
1 -2 min
3 min
2-3 min
236
cd. tab. 15
i
Rodzaj
schorzenia
Zapalenia oko-
ostawowe:
a) zapalenie
okoostawowe
stawu ramien-
nego
b) zapalenia
okoostawowe
stawu okcio-
wego
Choroba zwyro-
dnieniowa sta-
ww
Stany po urazach
staww i mini
oraz cigien
Poraenie obwo-
dowe nerwu twa-
rzowego
Rodzaj elektrod
metodyka II
elektrody
paskie
metodyka I
elektrody pas-
kie,
elektrody mae
na uchwycie
cyrklowym
elektrody due
na uchwycie
cyrklowym;
metodyka II
elektrody
paskie
elektrody mae
na uchwycie
cyrklowym
elektrody pas-
kie lub elektro-
dy na uchwycie
cyrklowym
elektrody pas-
kie lub due na
uchwycie cyrk-
lowym
metodyka I
elektrody due
na uchwycie
cyrklowym
Obszar zabiegu
rodzaj bieguna
prdu
zwj szyjny
grny (-),
miejscowo na
donie ( )
ponad stawem
ramiennym
( ), na ra-
mieniu ( + ) w
miejscach bo-
lesnych ( )
w okolicy od-
cinka szyjnego
krgosupa ( -) ,
ponad m. na-
ramiennym ( + )
ponad stawem
w miejscu blu
( -)
w miejscach bo-
lesnych ( )
poprzecznie na
staw oraz w
miejscu boles-
nym (-)
poprzecznie na
staw oraz w
miejscu boles-
nym ( -)
w miejscu blu
( )
na poraone
gazki nerwu
i minie mi-
miczne ()
Rodzaj
prdu
DF
CP
CP
CP
CP
lub
LP
CP
LP
DF
LP
lub
CP
CP
lub
LP
CP
Natenie
nieco powy-
ej progu
odczuwania
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
nieco powy-
ej progu
odczuwania
czny czas
zabiegu
3 min
3-4 min
po 1 min
3 min
6-8 min
2-4 min
6-8 min
3-5-8 min
po 2-3 min
237
cd. tab. 15
Rodzaj
schorzenia
Ppasiec
Odmroziny
Obrzki na tle
zaburze odyw-
czych
Zanik mini
z nieczynnoci
Rodzaj elektrod
metodyka II
elektroda-p-
maska
metodyka I
elektrody due
na uchwycie
cyrklowym
metodyka II
elektrody
paskie
elektrody
paskie
elektrody
paskie
mae pyskie
elektrody lub
elektrody na
uchwycie
Obszar zabiegu
i rodzaj bieguna
prdu
na poraon
poow twa-
rzy ( -)
ustawienie po
obu stronach
wykwitw
w miejscu blu
na donie lub
stopy ( -)
na okolic
obrzku ( ),
na zwj gwia-
dzisty w wypad-
ku koczyn
grnych lub
okolic ld-
wiowo-krzyo-
w w wypadku
koczyn dol-
nych ( )
ustawienie w
miejscach przej-
cia mini w
cigno (na
obwodzie )
Rodzaj
prdu
CP
CP
CP
CP
CP
DF
RS
lub
MM
Natenie
nieco powy-
ej progu
odczuwania
w granicach
progu od-
czuwania
w granicach
progu od-
czuwania
powyej
progu od-
czuwania
poniej pro-
gu blu
poniej pro-
gu blu
do wywoa-
nia wyra-
nego skur-
czu
czny czas
zabiegu
6-8 min
3 min; po
upywie
1 min zmia-
na biegunw
prdu
6-8 min
6-8 min
4 -6 min
2-4 min
6-8-10
min
238
Prdy redniej
czstotliwoci
W ostatnich latach w elektroterapii coraz czstsze zastosowanie znajduj
prdy redniej czstotliwoci, w granicach 4000-5000 Hz.
Ich wykorzystanie uzasadnione jest:
sabszym oddziaywaniem na receptory czuciowe skry, co czyni
zabieg przy ich wykorzystaniu mniej przykrym,
- ograniczonym wpywem elektrochemicznym na tkanki, co wyraa si
rwnie ograniczeniem wystpowania uszkodze elektrolitycznych skry,
lepszym przenikaniem tych prdw w gb tkanki, co zwizane jest
z pojemnociowym charakterem opornoci tkanek, jak stawiaj one
przepywajcemu prdowi przemiennemu.
Ze wzoru na oporno pojemnociow:
gdzie:
X,. oporno pojemnociowa,
2nf, tzw. pulsacja (gdzie:/ czstotliwo prdu przemiennego),
C - pojemno elektryczna,
wynika, e oporno pojemnociowa tkanek w przypadku staej ich
pojemnoci elektrycznej zmniejsza si w miar zwikszania czstotliwoci
prdu.
W praktyce stosuje si zwykle prdy redniej czstotliwoci modulowane
w amplitudzie w dwojaki sposb, a mianowicie unipolarnie i bipolarnie
(ryc. 91). Czstotliwo modulacji waha si w granicach 0-150 Hz. Na
tkanki zatem oddziauj serie impulsw o maej czstotliwoci, ufor-
mowane z prdu redniej czstotliwoci. Z tego powodu wskazania do
stosowania modulowanych prdw redniej czstotliwoci s zblione do
obowizujcych w terapii prdami maej czstotliwoci. Modulacji prdw
redniej czstotliwoci dokonuje si elektronicznie lub przez interferencj
w tkankach dwch prdw redniej czstotliwoci pyncych w odrbnych
obwodach.
239
Ryc. 91. Prd redniej czstotliwo-
ci modulowany: a unipolarnie,
b bipolarnie.
Prdy interferencyjne
(zwane rwnie prdami Nemeca)
S to prdy redniej czstotliwoci modulowane w amplitudzie z ma
czstotliwoci. Powstaj w wyniku interferencji w tkankach dwch
prdw przemiennych redniej czstotliwoci o przebiegu sinusoidalnym,
ktrych czstotliwoci mao rni si od siebie. W lecznictwie wykorzys-
tuje si prdy ok. 4000 Hz, np. 3900 i 4000 Hz lub 4000 i 4100 Hz.
Ryc. 92. Interferencja dwch prdw: rnice czstotliwoci 100 Hz, i
1
, i
2
amplitudy
natenia prdu.
240
Interferencj uzyskuje si przez zastosowanie dwch niezalenych ob-
wodw zabiegowych, przy uyciu dwch par elektrod umiejscowionych
w taki sposb, aby interferencja zachodzia w gbi tkanek, w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Powstawanie prdw interferencyjnych mona wytumaczy przyka-
dem znanego z akustyki zjawiska dudnienia, w ktrym w wyniku
nakadania si dwch drga harmonicznych powstaje drganie wypadkowe
(ryc. 92). Zjawisko dudnienia jest spowodowane tym, e w pewnych
momentach drgania s w fazie (amplitudy dodaj si), w innych za
w przeciwfazie (amplitudy odejmuj si).
Jeeli drgania harmoniczne maj tak sam amplitud, to w wyniku
interferencji powstaje drganie, w przyblieniu rwnie harmoniczne,
ktrego amplituda zmienia si od podwjnej wartoci amplitudy drgania
skadowego do zera, z czstotliwoci wynikajc ze wzoru:
gdzie:
d czstotliwo drgania wypadkowego,
f
1
, f
2
czstotliwoci drga skadowych.
W wyniku interferencji w gbi tkanek powstaje elektryczny bodziec
leczniczy, ktrego czsto wystpowania mieci si w granicach maej
czstotliwoci. Bodziec ten, nazywany inaczej wektorem interferencji,
wykazuje bardzo zoon struktur przestrzenn. Jest ona uwarunkowana
nie tylko skomplikowanym charakterem interferencji, ale rwnie innymi
czynnikami, jak np. warstwowe uoenie tkanek o rnych waciwociach
elektrycznych, zalenych od rodzaju tkanki i wpywu interferencyjnego
bodca elektrycznego na stan funkcjonalny ich naczy krwiononych.
Rozkad przestrzenny omawianego bodca elektrycznego jest rwnie
uwarunkowany sposobem aplikacji skadowych prdw redniej czstot-
liwoci, ktry moe by statyczny i dynamiczny. Wyrnia si zatem
statyczne i dynamiczne interferencyjne pole elektryczne. Teoretyczne
rozwaenie obydwch rodzajw pola interferencyjnego, aczkolwiek znacz-
nie uproszczone w stosunku do wystpujcych rzeczywicie w tkankach,
jest jednak bardzo przydatne w praktyce wykonywania zabiegw.
Statyczne interferencyjne pole elektryczne. Przykad tego rodzaju pola
przedstawiono na ryc. 93. Jest to pole powstae w warunkach wyidealizo-
wanych, nie wystpujcych w rzeczywistoci. Zaoono bowiem, e po-
16 Fizykoterapia 241
d = f
1
- f
2
wstaje ono w orodku o jednorodnych waciwociach elektrycznych
w wyniku przepywu prdw skadowych midzy dwoma parami elektrod
punktowych, usytuowanych w taki sposb, e czce je linie krzyuj si
pod ktem 90.
W takich warunkach prd pyncy w tkankach midzy elektrodami jest
kombinacj prdu przewodzenia oraz prdw przemieszczania. Prd
przewodzenia mona w danym przypadku pomin i wwczas mona
omawiane pole traktowa jako powoli zmienne pole elektryczne, w ktrym
rozkad potencjau jest w przyblieniu taki sam, jak w polu elektrostatycz-
Obwd II
Obwd I
Obwd I
Obwd II
Ryc. 93. Statyczne interferencyjne pole elektryczne: g
1
, g
2
kierunki midzy elektrodami,
1 do 11 linie ekwipotencjalne, P
1
do P
6
kierunki pola interferencyjnego (wg
Hansjurgensa).
242
nym. Przedstawione na rycinie 93 linie okrne oznaczone 1...11, s
liniami ograniczajcymi powierzchnie ekwipotencjalne, czyli powierzchnie
o rnym potencjale. Dwie proste midzy elektrodami, oznaczone g1 oraz
g2, przecinajce si pod ktem 90, wyznaczaj kierunki midzy elektro-
dami obwodu I oraz obwodu II. W polu uwidoczniono punkty oznaczone
P1... P6, ktre poczone prostymi oznaczonymi strzakami wyznaczaj
odpowiednie kierunki. Na kierunku g1 oraz g2 interferencja nie wystpuje.
Maksymalna 100% interferencja wystpuje na kierunkach wyznaczonych
przez punkty P1, P3 oraz P2, P4, a przebiegajcych pod ktem 45
w stosunku do osi czcych elektrody g1 oraz g2. W innych punktach, np.
P5 oraz P6, ktre nie le na tych samych kierunkach, interferencja jest
mniejsza. Przy rwnych zatem czstotliwociach i nateniu prdw
pyncych w obydwch obwodach zabiegowych kierunki maksymalnej
wartoci amplitudy prdu interferencyjnego (inaczej wektora interferencji)
wyznaczaj dwusieczne ktw utworzonych przez linie czce rodki
elektrod zabiegowych.
Jeli zamiast idealnych elektrod punktowych przyj elektrody paskie
i rozway pole zawarte midzy nimi, to mona sobie wyobrazi kierunki
interferencji usytuowane w przestrzeni.
Dynamiczne pole interferencyjne. Sposb wytwarzania w tkankach tego
rodzaju pola elektrycznego moe by dwojaki. Pierwszy polega na
zamianie pola interferencyjnego na dynamiczne przez cig zmian
pooenia elektrod. Jest to jednak bardzo trudne, ze wzgldu na koniecz-
no utrzymania waciwego kontaktu ze skr w czasie caego zabiegu.
Poowiczne rozwizanie stanowi tzw. kinetyczna metoda stosowania
prdw interferencyjnych, zwana rwnie elektrokinezyterapi, w ktrej
jedna z kadej pary elektrod jest w postaci elektrody rkawicy,
umoliwiajcej przesuwanie jej po powierzchni skry w danej okolicy ciaa.
Drugi sposb opiera si na oddziaywaniu na rozkad potencjaw
elektrycznego pola interferencyjnego. Problem ten rozwizuje si technicz-
nie w ten sposb, e natenie prdw na elektrodach zmienia si
przeciwstawnie, tak aby oglna warto natenia nie ulegaa zmianie,
a tym samym nie wywoywaa niepodanych sensacji czuciowych. Tak
wic do elektrod zostaje doprowadzony prd modulowany w amplitudzie,
przy czym gboko modulacji waha si od 30 do 50%. W efekcie
w tkankach powstaje wysoce zoone elektrycznie pole interferencyjne,
w ktrym zmienia si rytmicznie warto wektora interferencji, co przed-
stawiono w postaci wektorw na ryc. 94, a przebieg modulacji na ryc. 95.
16* 243
Ryc. 94. Wektorowy model dynamicznego pola interferencyjnego w czasie t
1
oraz t
2
(wg
Hansjurgensa).
Ryc. 95. Modulacja prdu interferencyjnego w polu dynamicznym: 1 rytmiczna zmiana
wektora interferencji, 2 prd redniej czstotliwoci, 3 obwiednia o maej czstotliwoci
(wg Hansjurgensa).
Podstawowa rnica w dziaaniu statycznego i dynamicznego pola
interferencyjnego polega na tym, e jeli w polu statycznym uprzywilejo-
wane" kierunki stuprocentowej interferencji s stae, to w polu dynamicz-
nym s one zmienne. W zwizku z tym wiksza objto tkanek zawartych
midzy elektrodami podlega oddziaywaniu w miar intensywnego zmien-
nego bodca elektrycznego.
Prdy interferencyjne s w istocie przemiennymi prdami redniej
czstotliwoci, modulowanymi sinusoidalnie z ma czstotliwoci, a za-
244
tem ich dziaanie na ustrj jest analogiczne i wywouje efekty istotne ze
wzgldw terapeutycznych, a mianowicie:
dziaanie przeciwblowe, bdce wynikiem podwyszenia progu
blu,
pobudzenie do skurczu mini szkieletowych,
- rozszerzenie naczy krwiononych, a w zwizku z tym usprawnienie
krenia obwodowego,
wpyw na autonomiczny ukad nerwowy,
usprawnienie procesw odywczych i przemiany materii tkanek.
Do dodatnich stron omawianej metody naley zaliczy:
wytworzenie w gbi struktur tkankowych czynnego biologicznie
bodca elektrycznego maej czstotliwoci, zwykle w granicach 0-100 Hz,
moliwo celowego oddziaywania prdw przy waciwym uoe-
niu elektrod,
oddziaywanie na due objtoci tkanek.
Jako zasad przyj mona, e w warunkach statycznego dziaania, to
znaczy nie zmieniajcej si w czasie czstotliwoci, prd 100 Hz wywouje
silnie wyraony efekt przeciwblowy, za prd 50 Hz intensywnie pobudza
do skurczu minie szkieletowe.
Stosowany w sposb dynamiczny prd interferencyjny, ktrego czstot-
liwo zmienia si rytmicznie, zgodnie z przyjtymi pogldami, dziaa
nastpujco, w zalenoci od zakresu zmiany czstotliwoci:
0-10 Hz - wywouje skurcze mini szkieletowych,
25-50 Hz intensywnie pobudza minie do skurczu i usprawnia
krenie obwodowe,
50-100 Hz wywouje efekt przeciwblowy i usprawnia procesy od-
ywcze tkanek,
90-100 Hz powoduje efekt przeciwblowy oraz zmniejsza napicie
wspczulnego ukadu nerwowego,
0-100 Hz ze wzgldu na znaczn zmian przestrzenn wektora
maksymalnej interferencji, sumuje niejako efekty dziaa-
nia wymienionych czstotliwoci, ktre sprowadzaj si
do efektu przeciwblowego, przekrwienia tkanek, uspra-
wnienia krenia chonki oraz usprawnienia procesw
odywczych i przemiany materii.
Wskazania do stosowania prdw interferencyjnych, oglnie rzecz
biorc, nie odbiegaj od przyjtych w terapii prdami maej czstotliwoci.
245
Dotyczy to zarwno rodzaju prdw, ich natenia, powierzchni elektrod
zabiegowych oraz czasu trwania i liczby zabiegw w serii.
Szczegowe omwienie metodyki zabiegw przy uyciu prdw inter-
ferencyjnych nie mieci si w ramach niniejszego podrcznika.
Przy stosowaniu prdw interferencyjnych obowizuje przestrzeganie
nastpujcych zasad:
Prdw interferencyjnych nie wolno stosowa w okolicy serca oraz
w okolicy klatki piersiowej i koczyn grnych u osb z wszczepionym
rozrusznikiem serca.
Elektrody zabiegowe musz by tak umieszczone na skrze chorego, aby
linie czce rodki kadej z dwch par elektrod krzyoway si w okolicy
umiejscowienia procesu chorobowego.
Przy dawkowaniu natenia prdu interferencyjnego uwzgldni naley
osobnicz wraliwo chorego, tak aby wyranie odczuwa on stosowany
prd.
Czstotliwo i rodzaj zastosowanego prdu interferencyjnego zale od
rodzaju choroby i metodyki zabiegu.
Czas trwania zabiegu wynosi zwykle 6-10 min, maksymalnie 15 min,
a wyjtkowo 30 min.
Stosuje si je zwykle codziennie, unikajc duszych przerw. Midzy
dwiema lub trzema seriami zabiegw stosuje si 6-8-dniowe przerwy.
Aparat do terapii prdami
interferencyjnymi Interdyn ID 99*
Jest to nowoczesny przenony aparat elektroniczny (ryc. 96) skonstruowa-
ny w postaci moduw, technik obwodw scalonych. Moe by zasilony
napiciem 110 V, 127 V oraz 220 V, 50 Hz. Zbudowany jest w II klasie
ochrony przed poraeniem. Wymiary aparatu wynosz 490 x 200 x 290
mm, za jego masa 13,5 kg.
* Produkowany przez Spdzielni Rzemielnicz Specjalistyczn Elektrykw. War-
szawa, ul. Grjecka 128.
246
Aparat wytwarza nastpujce prdy:
- prd interferencyjny o staej, regulowanej rcznie, czstotliwoci
w zakresie 0-100 Hz,
- prd interferencyjny o czstotliwoci zmieniajcej si rytmicznie
w sposb automatyczny w zakresach 0-10 Hz, 25-50 Hz, 50-100
Hz, 90-100 Hz oraz 0-100 Hz.
Ryc. 96. Aparat do terapii prdami interferencyjnymi Interdyn ID-99.
Okres powtarzania zmiany czstotliwoci w danym zakresie wynosi ok.
15 s. Natenie prdu w obydwch obwodach jest mierzone w sposb
cigy w zakresie 0-40 mA przy opornoci 500 Specjalne urzdzenie
umoliwia wyrwnanie natenia prdu w obwodach zabiegowych.
Aparat jest wyposaony we wskanik cyfrowy czstotliwoci interferen-
cji, skuteczne zabezpieczenia przed przypadkowym zaczeniem rde
prdw do obwodw zabiegowych oraz przycisk Stop, umoliwiajcy
przerwanie zabiegu i kasowanie wycznika czasowego. Warto doda, e
wycznik czasowy moe odmierza czas zabiegu w przedziale od 1 min 45 s
do 31 min 45 s i jest wyposaony w pami sterujc ukad zabezpieczenia
przed przypadkowym zaczeniem obwodw zabiegowych do rde
prdw.
W aparacie znajduje si rwnie ukad zwikszajcy automatycznie
natenie prdu w obwodach zabiegowych o ok. 15% w miar zwikszania
si czstotliwoci prdu przy zmianach od 0 do 100 Hz. Jest to uzasadnione
faktem zmniejszania si wraliwoci na prd impulsowy w miar zwik-
szania si jego czstotliwoci.
247
Aparat do terapii prdami
interferencyjnymi Stymat S-300*
Jest to rwnie nowoczesny, przenony aparat elektroniczny (ryc. 97),
zbudowany technik obwodw drukowanych, w II klasie ochrony przed
poraeniem. Jest on zasilany napiciem 220 V, 50 Hz. Podstawowa
czstotliwo pracy wynosi ok. 4000 Hz. Wymiary aparatu i jego masa
zblione s do stymulatorw wersji Stymat. Zakres regulacji natenia
prdw wyjciowych wynosi 0-60 mA przy opornoci 500 Aparat
wytwarza prdy interferencyjne o czstotliwoci zmieniajcej si rytmicznie
w sposb automatyczny w zakresach: 0 10 Hz, 0-100 Hz oraz 90-100
Hz. Okres powtarzania zmiany czstotliwoci wynosi 30 s.
Ryc. 97. Aparat do terapii prdami interferencyjnymi Stymat S-300.
Warto chwilowa rnicy czstotliwoci prdw wyjciowych jest
sygnalizowana przez wskanik, zbudowany z diod elektroluminescencyj-
nych. Alternatywnym rodzajem wykorzystania aparatu jest ustawienie
rczne staej czstotliwoci prdw wyjciowych. Cech charakterystyczn
omawianego aparatu jest moliwo stosowania prdw wyjciowych
w postaci modulowanej lub niemodulowanej w amplitudzie. Obwiednia
modulacji, ktra odbywa si w przeciwfazie w czasie 10 s, ma przebieg
Produkowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szparagowa 2.
248
trjktny. Gboko modulacji amplitudy prdu jest rwna lub wiksza
od 30%.
Waciw warto czstotliwoci obydwu prdw wyjciowych zapew-
nia ukad kalibracji.
Prdy stereointerferencyjne
Obecnie wprowadza si do elektrolecznictwa prdy stereointerferencyjne,
a cilej mwic prdy interferencyjne stereodynamiczne. Powstaj one
w wyniku interferencji w tkankach prdw redniej czstotliwoci ok.
5 kHz, stosowanych w trzech niezalenych obwodach zabiegowych.
Podobnie jak w wypadku prdw interferencyjnych, elektrody umieszcza
si w taki sposb, aby linie czce rodki odpowiadajcych sobie par
elektrod krzyoway si w miejscu lokalizacji sprawy chorobowej. Wpro-
wadzenie trzeciego kierunku przepywu prdu stwarza jeszcze jedn,
trzeci paszczyzn dziaania biologicznego. W efekcie uzyskuje si prze-
Ryc. 98. Oscylogram prdu stereointerferencyjnego (wg Thoma).
249
strzenne i wielomiejscowe oddziaywanie wektora interferencji, co zwik-
sza jego wpyw na tkanki pozostajce midzy elektrodami. Jest oczywiste,
e w obszarze tym powstaje wysoce zoone, dynamiczne pole interferen-
cyjne. Zmian dynamiki natenia prdu stereointerferencyjnego przed-
stawiono na ryc. 98.
Prdy stereointerferencyjne stosuje si z powodzeniem w leczeniu
schorze narzdw ruchu, gwnie pochodzenia urazowego i zwyrod-
nieniowego, przebiegajcych z blem.
Waciwoci tych prdw wykorzystuje si rwnie w postpowaniu
leczniczym, majcym na celu usprawnienie procesw odywczych i prze-
miany materii tkanek.
Modulowane prdy redniej
czstotliwoci
S to najczciej sinusoidalnie modulowane w amplitudzie oraz modulo-
wane w czstotliwoci sinusoidalne prdy przemienne, zwykle o czsto-
tliwoci 5000 Hz. Modulacja amplitudy prdu odbywa si z ma czsto-
tliwoci, zwykle od 0 do 500 Hz. S one stosowane przy wykorzystaniu
jednego obwodu, a zatem jednej pary elektrod. W terapii wykorzystuje si
gwnie ich wpyw przeciwblowy i przekrwienny oraz oddziaywanie na
normalnie unerwione minie szkieletowe, wywoujce ich skurcz tcowy.
Dziaaj one rwnie pobudzajco na minie gadkie. Wskazania do ich
stosowania nie odbiegaj od obowizujcych w terapii prdami maej
czstotliwoci.
Istnieje wiele aparatw do terapii modulowanymi prdami redniej
czstotliwoci.
Jako przykad wymieni mona aparaty do leczenia prdami redniej
czstotliwoci typu Amplipuls (ryc. 99), ktre byy produkowane w Zwiz-
ku Radzieckim. Aparaty te wytwarzaj sinusoidalny prd przemienny
o czstotliwoci 5000 Hz, modulowany sinusoidalnie w amplitudzie
w sposb bipolarny oraz modulowany w czstotliwoci. Wytwarzane
prdy mona podzieli nastpujco:
- prd redniej czstotliwoci 5000 Hz, modulowany w amplitudzie
unipolarnie lub bipolarnie z czstotliwoci 10-150 Hz,
250
Ryc. 99. Aparat Amplipuls 3T.
Naley doda, e niektre aparaty wytwarzaj prdy redniej czsto-
tliwoci modulowane w amplitudzie, czstotliwoci i czasie analogicznie do
prdw diadynamicznych. Oczywicie wskazania do stosowania tych
prdw s takie same, jak do prdw diadynamicznych.
251
Aparaty do elektroterapii skojarzonej
z oddziaywaniem mechanicznym
Wiele aparatw produkcji krajowej i zagranicznej jest przystosowanych do
wspdziaania z urzdzeniami do mechanicznego oddziaywania na
tkanki, jak np. masa pneumatyczny lub ultradwiki.
Zestaw do terapii skojarzonej
ultradwikami i prdami impulsowymi
maej czstotliwoci, typ DS-200*
W skad zestawu (ryc. 100) wchodz specjalnie przystosowane do tego celu
aparaty, a mianowicie:
- aparat do terapii prdami maej czstotliwoci Stymat S-210 a,
- aparat do terapii ultradwikami Ultraton D-200.
Zasada dziaania polega na tym, e tkanki jednoczenie zostaj poddane
dziaaniu ultradwikw i okrelonego prdu maej czstotliwoci. Dziki
specjalnemu sprzeniu elektrycznemu aparatw, rol jednej z elektrod
zamykajcych obwd leczniczy spenia metalowa cz elementu drgajce-
go gowicy ultradwikowej. Dlatego jako substancji sprzgajcej uywa
si elu elektrolitycznego, zwikszajcego przewodnictwo elektryczne.
Drug elektrod umieszcza si na skrze w sposb przyjty w zabiegach
elektroleczniczych. Wskazania i przeciwwskazania nie odbiegaj od przy-
jtych do stosowania ultradwikw i prdw impulsowych maej czsto-
tliwoci.
* Produkowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej, d, ul. Szparagowa 2.
252
Ryc. 100. Zestaw DS-200 do terapii skojarzonej ultradwikami i prdami impulsowymi
maej czstotliwoci.
Intervac typ IV-01*
Jest to aparat do terapii impulsami pneumatycznymi oraz prdami maej
i redniej czstotliwoci, zasilany prdem 220 V, 50 Hz. Masa pulsujc
fal podcinieniow uzyskuje si dziki elektrodom gumowym o specjalnej
konstrukcji w ksztacie czaszy. Wpyw podcinieniowej fali pneumatycznej
na tkanki zwiksza si przez kojarzenie jej z prdami maej lub redniej
czstotliwoci, ktre oddziauj na tkanki przez elektrody wbudowane
w czasze podcinieniowe. Aparat Intervac IV-01 (ryc. 101), dziki pompie
prniowej wytwarza niedocinienie, ktre przez przewody powietrzne
* Produkowany przez Spdzielni Rzemielnicz Specjalistyczn Elektrykw, War-
szawa, ul. Grjecka 128.
253
podane jest na cztery wyjcia ssce. Wyjcia te, przez kable powietrzno-
-elektryczne, czy si z prniowymi elektrodami o ksztacie czaszy.
Elektrody te po przyoeniu do ciaa chorego tworz zamknity ukad
pneumatyczny. Do wytwarzania fali podcinienia, o czstotliwoci 15, 30
oraz 60 pulsacji na min, suy pulsator sterowany elektrycznie. Niedoci-
nienie regulowane w granicach od 0,02 do 0,07 kG/cm
2
10% moe
by stosowane w sposb cigy lub impulsowy. Aparat jest przystosowany
do wspdziaania z aparatami do terapii prdami maej czstotliwoci
(Stymat S-210, Diadynamic DD6, Isodynamic DD8, Sanomatic SX) oraz
do terapii prdami redniej czstotliwoci (Interdyn ID 79 oraz Interdyn
ID 99). Jest on zbudowany w II klasie ochrony przed poraeniem.
Wymiary aparatu wynosz 490 x 200 x 290 mm, a masa 15 kg.
Wskazania do stosowania skojarzonej terapii masaem pneumatycznym
i prdem maej czstotliwoci s analogiczne do przyjtych w stosowaniu
leczniczym wymienionych prdw. Przeciwwskazania s rwnie takie
same, pamita jednak naley, e ze wzgldu na dziaanie mechaniczne
bezwzgldne przeciwwskazanie stanowi ostre stany zapalne oraz skon-
Ryc. 101. Aparat lntcrvac typ IV-0l.
254
Ryc. 102. Aparat Intervac IF-01.
no do krwawie. Postp w omawianym rodzaju terapii stanowi wielo-
funkcyjne urzdzenie Intervac IF-02 (ryc. 102), przeznaczone do masau
elektrodami pneumatycznymi, leczenia prdami interferencyjnymi lub
prdem galwanicznym, jak rwnie postpowania, w ktrym kojarzy si
dziaanie prdu galwanicznego, czy prdw interferencyjnych, z masaem
elektrodami podcinieniowymi. Przy uyciu wymienionego aparatu mona
stosowa masa cinieniowy, regulowany w zakresie od 0,02 do 0,07
kG/cm
2
i czstotliwoci pulsacji 15, 30 i 60 imp/min. Prdy interferencyjne
mona stosowa w sposb regulowany w czterech zakresach:
0
25
50
90
Hz
Hz
Hz
Hz
10
50
100
100
Hz
Hz
Hz
Hz
0
- 25
- 25
- 90
Hz
Hz
Hz
Hz
o czasie powtarzania rwnym 15 s i nateniu prdu interferencyjnego
regulowanego pynnie od 0 do 40 mA.
255
Zasady postpowania w wypadku
poraenia prdem elektrycznym
i zasady bezpiecznej obsugi
urzdze elektroleczniczych
W placwkach lecznictwa fizykalnego, wyposaonych w liczne aparaty
elektroterapeutyczne, moe nastpi wypadek poraenia prdem elekt-
rycznym. Wystpuje ono wwczas, gdy ciao ludzkie zamknie obwd
prdu elektrycznego o dostatecznie duym napiciu i nateniu. Sytuacja
taka moe zaistnie w przypadku bezporedniego kontaktu czowieka
z sieci elektryczn lub w nastpstwie zetknicia z ciaem przewodzcym
prd, a nie nalecym do sieci elektrycznej. Poraeniu moe ulec zarwno
personel obsugujcy urzdzenie, jak rwnie chory poddany zabiegowi
elektroleczniczemu.
Wypadek poraenia powstaje najczciej w wyniku:
zego stanu technicznego urzdzenia elektrycznego, zwykle w nastp-
stwie jego zuycia lub niedbaej konserwacji czy naprawy, co prowadzi do
pojawienia si napicia na metalowych czciach konstrukcyjnych i obudo-
wie,
- nieprzestrzegania przepisw bezpieczestwa pracy.
Naley pamita, e poraenie prdem elektrycznym nie jest jedynym
zagroeniem wystpujcym w czasie eksploatacji urzdze elektrycznych,
bowiem moe wystpi rwnie niebezpieczestwo poaru i wybuchu.
W zwizku z powyszym urzdzenia elektroterapeutyczne i elektrodiag-
nostyczne musz spenia warunki okrelone odpowiednimi przepisami
(Polska Norma PN-77). Sposb zatem ochrony przed poraeniem
zaley od nastpujcych okolicznoci:
1. Warunkw pracy urzdzenia elektrycznego i sposobu jego obsugi.
2. Cech konstrukcyjnych, ktre dzieli si na klasy ochronnoci. W urz-
dzeniach elektroterapeutycznych i elektrodiagnostycznych wymagana jest
II klasa ochronnoci, w ktrej wszystkie dostpne czci przewodzce
powierzchni zewntrznych s oddzielone od przewodzcych czci obwodu
elektrycznego izolacj podwjn lub izolacj wzmocnion. Izolacja po-
dwjna skada si z izolacji roboczej oraz niezalenej od niej izolacji
dodatkowej. Przez izolacj wzmocnion rozumie si taki rodzaj ulepszonej
izolacji roboczej, ktrej waciwoci mechaniczne i elektryczne pozwalaj
256
na uznanie jej za co najmniej rwnowan izolacji podwjnej. Urzdzenia
II klasy ochronnoci przeciwporaeniowej nie wymagaj zerowania czy
uziemienia.
W urzdzeniach elektroleczniczych, ze wzgldu na bezpieczestwo
chorego, stosuje si wiele elektroleczniczych przeciwporaeniowych zabez-
piecze dodatkowych.
Na skutki poraenia czowieka prdem elektrycznym wpywa wiele
czynnikw, a mianowicie:
napicie, ktrego warto do 65 V jest uwaana za bezpieczn;
dowiadczenie uczy, e przy raeniu prdem o napiciu 1000 V oddziauj
wpywy elektryczne, podczas gdy przy wyszych napiciach zasadnicze jest
oddziaywanie cieplne, powodujce rozlege uszkodzenia tkanek,
czstotliwo prdu prd sieciowy 220 V, 50 Hz jest bardzo
niebezpieczny; przyjmuje si, e skutki jego dziaania s kilkakrotnie
niebezpieczniejsze od wywoanych prdem staym o tym samym napi-
ciu,
natenie, ktre zaley od oporu skry i innych tkanek; praktycznie
opr skry i tkanek przy wyszych napiciach nie stanowi przeszkody
w przepywie prdu,
- czas trwania przepywu prdu, ktry przy niskich napiciach wynosi
kilka sekund lub duej - - ze wzgldu na wystpujcy skurcz mini,
utrudniajcy odczenie od prdu,
- droga przepywu prdu najniebezpieczniejszy jest przepyw podu-
ny, np. rka-noga; przepyw poprzeczny jest mniej niebezpieczny,
gsto prdu punktowe przejcie prdu ze wzgldu na jego wielk
gsto powoduje gbokie uszkodzenie skry; przy niskich napiciach
due gstoci s szczeglnie niebezpieczne dla serca; prdy wysokiego
napicia o duej gstoci powoduj cikie uszkodzenia cieplne.
W wypadku zaistnienia poraenia prdem, postpowanie osoby udziela-
jcej pomocy musi by zdecydowane i waciwe. Pierwsz i najwaniejsz
czynnoci jest wyczenie prdu. W warunkach zakadu lecznictwa
fizykalnego, w wypadku poraenia powstaego w wyniku zetknicia
z obudow aparatu, jest to atwe do wykonania, wystarczy bowiem
odczy urzdzenie od sieci. Jeli okolicznoci nie pozwalaj wyczy
prdu, to naley raon osob usun spod jego wpywu. W takim jednak
wypadku naley zachowa wszelkie moliwe rodki ostronoci, majce na
celu jak najlepsze odizolowanie osoby ratujcej od ziemi i osoby ratowanej.
Rce powinny by izolowane suchymi gumowymi rkawicami.
17 Fizykoterapia
257
Po odczeniu ofiary wypadku od prdu naley bezzwocznie przystpi
do sztucznego oddychania metod usta-usta, usta-nos lub za pomoc
maski z workiem oraz do poredniego masau serca, polecajc jednocze-
nie osobom trzecim natychmiastowe wezwanie lekarza. Sztuczne od-
dychanie naley kontynuowa do jego przybycia.
Do podstawowych warunkw bezpieczestwa pracy przy obsudze urz-
dze elektroleczniczych naley zaliczy:
1. Prawidow konstrukcj aparatw i ich dostosowanie do warunkw
wystpujcych w miejscu pracy. Szczeglnie dobitnie naley w tym miejscu
podkreli konieczno dostatecznie odlegego sytuowania aparatw elekt-
roleczniczych od instalacji wodno-kanalizacyjnych oraz instalacji central-
nego ogrzewania, w celu wykluczenia moliwoci poraenia osoby ob-
sugujcej, w wypadku jednoczesnego dotknicia pozostajcej pod napi-
ciem obudowy aparatu i przewodu instalacji wodnej. Warto rwnie
pamita, aby aparatw elektromedycznych nie ustawia zbyt blisko
siebie.
2. Utrzymywanie urzdze sieciowych i aparatury w dobrym stanie
technicznym. Chodzi tu o okresowe przegldy oraz naprawy dokonywane
przez fachowy personel techniczny.
3. Waciw obsug przez wykwalifikowanych pracownikw medycz-
nych.
Do wymienionych warunkw bezpieczestwa doda naley rodki
organizacyjne, takie jak: obowizek szkolenia na stanowisku pracy
w zakresie bezpieczestwa oraz waciwej obsugi danego urzdzenia,
zapewnienie sprztu ochronnego oraz w razie potrzeby umieszczenie
ostrzee wizualnych.
Odpowiedzialno za stan bezpieczestwa pracy w placwce elektro-
terapii ponosi jej kierownik. Niezalenie od tego kada z osb kierujcych
zespoem ludzi ponosi odpowiedzialno za stan bezpieczestwa pracy na
danym odcinku. Dotyczy to zarwno organizacji bezpieczestwa pracy,
jak i okresowych przegldw technicznych aparatury i sieci elektrycznej,
dokonywanych przez kwalifikowany personel techniczny.
Elektrodiagnostyka
Elektrodiagnostyka jest dziedzin postpowania lekarskiego obejmujc
metody badania pobudliwoci nerww i mini przy uyciu prdu staego
i prdw impulsowych. Celem elektrodiagnostyki jest wykazanie zmian
pobudliwoci, zachodzcych w ukadzie nerwowo-miniowym w stanach
chorobowych.
Metody stosowane
w elektrodiagnostyce ukadu
nerwowo-miniowego
Wszystkie metody stosowane w elektrodiagnostyce ukadu nerwo-
wo-miniowego polegaj na pobudzeniu mini lub nerww odpowied-
nim rodzajem prdu. Mona je podzieli na metody jakociowe i metody
ilociowe.
Metody jakociowe polegaj na obserwacji rodzaju siy skurczu minia
w odpowiedzi na okrelony impuls elektryczny.
Metody ilociowe oparte s na ilociowym okrelaniu wielkoci fizycz-
nych, ktre stanowi miar pobudliwoci minia.
Wyniki uzyskane z bada elektrodiagnostycznych pozwalaj z okre-
lon dokadnoci ustali, czy proces chorobowy toczy si w nerwie czy
w miniu, okreli stopie uszkodzenia ukadu nerwowo-miniowego
oraz wnioskowa o rokowaniu. Metody elektrodiagnostyczne s rwnie
pomocne w doborze waciwego leczenia. Elektrodiagnostyka spenia
jednak tylko rol pomocnicz w ocenie klinicznej. Na caoksztat metod
rozpoznawczych skadaj si kliniczne metody badania sprawnoci ukadu
259
nerwowo-miniowego, metody elektrodiagnostyczne oraz elektromio-
grafia, polegajca na rejestrowaniu i ocenie czynnociowych potencjaw
mini.
Metody jakociowe
Metody jakociowe, jak ju wspomniano, polegaj na obserwacji rodzaju
i siy skurczu minia w odpowiedzi na impulsy prdu elektrycznego.
Reakcje ukadu nerwowo-miniowego na prd stay. Przy omawianiu
wpywu prdu staego na misie prkowany wspomniano, e prd ten,
zgodnie z prawem Du Bois Reymonda, w czasie przepywu nie wywouje
skurczu minia, poniewa nie zachodzi wtedy zmiana jego natenia.
Skurcz zatem w wypadku prdu staego moe wystpi tylko przy
zamykaniu i otwieraniu jego obwodu. Najsilniejszy skurcz uzyskuje si
przy zamykaniu obwodu w wypadku, gdy katoda jest elektrod czynn.
Sytuacj tak okrela si skrtem KZS (katoda, zamknicie, skurcz). Jeli
elektrod czynn bdzie anoda, to uzyskany w tej sytuacji skurcz AZS
- jest sabszy. Przy otwieraniu obwodu natomiast, w sytuacji, gdy
elektrod czynn jest anoda, skurcz AOS jest silniejszy anieli
w wypadku, gdy elektrod czynn jest katoda KOS.
Zalenoci te przedstawia wzr podany przez Erba, a mianowicie:
KZS > AZS
AOS>KOS
Rozszerzon postaci wzoru Erba jest tzw. prawo skurczu, ktre mona
sformuowa nastpujco:
Zastosowanie bardzo sabego prdu staego pozwala uzyska skurcz
minia tylko przy zamykaniu obwodu, w ktrym elektrod czynn jest
katoda (KZS). W celu uzyskania skurczu przy zamykaniu lub otwieraniu
obwodu, w ktrym elektrod czynn jest anoda (AZS, AOS), konieczne
jest uycie silniejszego prdu. Wywoanie skurczu przy otwieraniu obwodu
prdu staego, w ktrym elektrod czynn jest katoda (KOS), wymaga
uycia jeszcze silniejszego prdu.
260
Zalenoci okrelone prawem skurczu mona przedstawi nastpujco:
Saby prd
KZS
--

redni prd
KZS
AZS
AOS
Silny prd
KZS
AZS
AOS
KOS
W warunkach patologicznych reakcja nerwu lub minia na bodziec
prdu staego rni si od wystpujcej w warunkach normalnych.
Zachodzce rnice dotycz:
zmian w pobudliwoci nerwu lub minia,
odchyle od prawa skurczu.
Pomiar wartoci progowej natenia prdu staego, czyli reobazy (p.
Ilociowe metody elektrodiagnostyczne), nie znalaz zastosowania, jako
w peni miarodajny wskanik pobudliwoci nerwu lub minia, ze wzgldu
na zaleno jego wartoci od wielu czynnikw ubocznych. Odgrywa on
jednak wan rol w oglnej ocenie pobudliwoci. Uwaa si, e pobud-
liwo jest wzmoona, jeli do wywoania skurczu minia wystarcza
natenie prdu staego 0,5 mA, a obniona, jeli konieczne jest uycie
duych nate, do 20 mA.
Wanym objawem elektrodiagnostycznym jest tzw. galwanotonus. Pole-
ga on na wystpieniu pod wpywem impulsu prdu staego skurczu
tcowego minia, utrzymujcego si rwnie w czasie przerw w prze-
pywie prdu. Zjawisko to, wskazujce na nadmiern pobudliwo mi-
nia, wystpuje w ostrych stanach zapalnych neuronw ruchowych i w ty-
czce. Moe ono wystpi rwnie w warunkach prawidowych, jeli uyje
si bardzo duego natenia prdu. W stanach patologicznych nerwu
i minia mog rwnie wystpowa odchylenia od prawa skurczu,
wyraajce si jego odwrceniem, a mianowicie: AZS > KZS lub
KZS = AZS. Praktycznie ocena jakociowa wpywu impulsu prdu staego
na nerw lub misie opiera si na:
okreleniu wartoci natenia prdu, wiadczcej o jego pobudliwo-
ci, tzn. czy skurcz wywouje saby czy silny prd,
stwierdzeniu, czy skurcz minia wystpuje zgodnie z prawem
skurczu, czy te wystpuje jego odwrcenie,
obserwacji charakteru i nasilenia skurczu minia.
Naley podkreli, e ocena charakteru i nasilenia skurczu minia ma
261
wiksz warto diagnostyczn od stwierdzonego odwrcenia prawa
skurczu. Stwierdzenie skurczu leniwego, zwanego rwnie skurczem
robaczkowym, wiadczy z duym prawdopodobiestwem o uszkodzeniu
obwodowego nerwu ruchowego.
Reakcje ukadu nerwowo-miniowego na prd faradyczny i neofaradycz-
ny. W ocenie stanu pobudliwoci minia wan rol odgrywa jego reakcja
na prd faradyczny. Prd ten wywouje skurcz tcowy normalnego
minia, utrzymujcy si przez cay czas przepywu prdu. Badanie
pobudliwoci minia na prd faradyczny suy do okrelania odczynu
zwyrodnienia.
Nowoczesne stymulatory wytwarzaj prd impulsowy o cile okre-
lonych parametrach, ktrego wpyw na minie prkowane jest taki sam,
jak prdu faradycznego. Prd ten, zwany prdem neofaradycznym, zosta
omwiony w rozdziale powiconym prdom maej czstotliwoci. Moe
on by z powodzeniem wykorzystany w badaniach elektrodiagnostycz-
nych. Najwaniejsz zalet tego prdu, istotn dla celw elektrodiagnos-
tycznych, jest moliwo pomiaru wartoci szczytowej, co w przypadku
prdu faradycznego jest niemoliwe.
Odczyn zwyrodnienia. Odczyn ten, zwany rwnie w skrcie RD (reakcja
degeneracji), powstaje w wyniku zmian zachodzcych w miniu na skutek
jego odnerwienia, czyli utraty cznoci z odpowiadajcymi mu komr-
kami ruchowymi. Wystpuje on po kilku lub kilkunastu dniach od chwili
uszkodzenia nerwu. W zalenoci od stopnia uszkodzenia minia wyr-
nia si odczyn zwyrodnienia czciowy i cakowity.
Tabela 16
Zmiany pobudliwoci zachodzce w odczynie zwyrodnienia (wg Eitnera)
262
Badanie polega na pobudzaniu minia do skurczu prdem staym
przerywanym (impulsem prostoktnym) oraz asymetrycznym prdem
przemiennym (czyli prdem faradycznym) lub prdem neofaradycznym
w sposb poredni, tzn. przez nerw, a take bezporednio. Zachowanie si
minia w odpowiedzi na impulsy dwch wymienionych rodzajw prdu,
stosowanych bezporednio lub porednio, pozwala oceni stan jego
uszkodzenia. Wyniki, ktre uzyskuje si przy tym sposobie badania
w czciowym i cakowitym odczynie zwyrodnienia, przedstawiono
w tab. 16.
Metody ilociowe
Do ilociowych metod elektrodiagnostycznych zalicza si chronaksyme-
tri, wykrelanie krzywej i/t oraz oznaczanie wspczynnika akomodacji.
Chronaksymetria. Metoda ta polega na oznaczeniu chronaksji tkanki
pobudliwej, np. nerwu lub minia, przy uyciu specjalnego urzdzenia,
zwanego chronaksymetrem lub elektrostymulatora wyposaonego w ob-
wd do pomiaru wartoci szczytowej natenia.
Chronaksja jest miar pobudliwoci tkanek, wyraajc si najkrtszym
czasem impulsu prdu staego o nateniu rwnym podwjnej reobazie,
ktry powoduje reakcj tkanki, np. skurcz minia czy powstanie impul-
sw w nerwie. Warto chronaksji wyraa si w milisekundach.
Z definicji chronaksji wynika, e do jej oznaczenia jest konieczna
znajomo innej miary pobudliwoci tkanki, a mianowicie: jej reobazy.
Reobaza jest miar pobudliwoci tkanki i odpowiada najmniejszej, czyli
progowej, wartoci natenia impulsu prostoktnego, o czasie trwania
1000 milisekund, ktra powoduje reakcj tkanki pobudliwej. W przypadku
badania reobazy minia reakcj t bdzie jego minimalny skurcz. Warto
reobazy, wyraana w miliamperach, pozostaje w odwrotnym stosunku do
pobudliwoci. Due wartoci reobazy wiadcz o maej pobudliwoci
tkanki i odwrotnie.
Mimo atwoci dokonania pomiaru tej wielkoci przy uyciu kadego
elektrostymulatora wytwarzajcego impulsy prostoktne o czasie trwania
1000 ms i wyposaonego w obwd do pomiaru wartoci szczytowej, ze
263
wzgldu na du rozbieno wynikw, spowodowan rnymi warun-
kami pomiaru. Z tych wzgldw traktuje si j jako wielko wyjciow do
pomiaru chronaksji.
Do oznaczenia chronaksji stosuje si prostoktne impulsy prdu.
Elektrod czynn o rednicy od 1 do 3 cm, poczon z biegunem ujemnym
chronaksymetru, przykada si do skry w miejscu odpowiadajcym
bezporedniemu punktowi motorycznemu badanego minia. Drug elekt-
rod, obojtn, o znacznie wikszych rozmiarach, ukada si na skrze
w miejscu dostatecznie oddalonym od elektrody czynnej.
Pierwsza faza badania polega na oznaczeniu reobazy minia. W tym
celu misie pobudza si impulsem prostoktnym o czasie trwania 1000
ms. Natenie impulsu zwiksza si stopniowo do chwili wystpienia
minimalnego skurczu minia. Warto natenia prdu wywoujc
minimalny skurcz odczytuje si na mierniku wartoci szczytowej natenia.
Warto ta stanowi reobaz badanego minia. Nastpnie zwiksza si
automatycznie natenie prdu do wartoci podwjnej reobazy i ustala
najkrtszy czas trwania impulsu prostoktnego, przy ktrym wystpuje
minimalny skurcz minia. Czas ten, wyraony w milisekundach, od-
powiada wartoci chronaksji badanego minia.
Naley doda, e warto chronaksji mona okreli te z przebiegu tzw.
krzywej i/t. Ten sposb oznaczenia chronaksji zostanie omwiony szczeg-
owo w czci niniejszego rozdziau, w ktrej omwione s zasady
wykrelania i interpretacji krzywej i/t.
Chronaksja stanowi miar pobudliwoci, a jej warto jest tym wiksza,
im pobudliwo tkanki jest mniejsza. Nie jest to jednak miara dokadna,
poniewa na jej warto wpywa wiele czynnikw, np. warunki wykonywa-
nia pomiaru, umiejscowienie badanego minia, grubo tkanek otaczaj-
cych misie, stan ukrwienia, stan autonomicznego ukadu nerwowego
i inne. Mimo niedoskonaoci chronaksymetria znajduje do powszechne
zastosowanie w badaniach elektrodiagnostycznych. Do oceny uzyskanej
wartoci chronaksji uywa si specjalnych tablic, zawierajcych odpowia-
dajce danemu miniowi prawidowe jej wartoci.
Krzywa i/t. Impuls elektryczny dziaajcy na tkank pobudliw, np.
nerw lub misie, musi spenia trzy warunki niezbdne do wywoania
stanu pobudzenia, a mianowicie:
musi wykazywa dostatecznie du warto natenia, rwn lub
wiksz od wartoci progowej,
264
natenie bodca musi narasta szybko,
czas trwania impulsu musi by odpowiednio dugi.
Konieczno spenienia tych warunkw staje si zrozumiaa, jeli
przyj, e pobudzenie zalene od depolaryzacji bony komrkowej
wystpuje po zadziaaniu na ni dostatecznie duego adunku elektrycz-
nego. Wikszo adunku zaley od iloczynu natenia prdu i czasu jego
przepywu. Zakadajc, e do pobudzenia konieczny jest okrelony
adunek progowy o wartoci to iloczyn ten jest wielkoci sta:
gdzie:
adunek potrzebny do wywoania stanu pobudzenia,
i natenie prdu,
t czas przepywu prdu.
Z rwnania tego wynika, e powinna istnie zaleno midzy czasem
trwania impulsu elektrycznego a jego nateniem, poniewa taki sam
adunek mona dostarczy w krtszym czasie przy wikszym nateniu
prdu lub w duszym czasie przy mniejszej wartoci natenia.
W istocie zaleno taka istnieje i zostaa opisana przez Hoorwega
i Weissa nastpujcym wzorem:
gdzie:
i natenie prdu w impulsie elektrycznym,
a i b stae, zalene od rodzaju i pobudliwoci tkanki,
t czas trwania impulsu elektrycznego.
Analizujc to rwnanie atwo zauway, e w przypadku, gdy czas
przepywu prdu wzrasta, warto ilorazu maleje. Przy duej wartoci
czasu trwania impulsu iloraz ten wykazuje warto blisk zera. W takim
przypadku wyraenie + b przyjmuje posta:
Oznacza to, e staa b jest zalena od wartoci progowej natenia
koniecznej do wywoania pobudzenia nerwu lub skurczu minia, czyli
265
zaley ona od reobazy. Ze wzoru podanego przez Hoorwega i Weissa
wynika rwnie, e skracanie czasu trwania impulsu elektrycznego w celu
uzyskania pobudzenia wymaga zwikszenia natenia prdu.
Omwion zaleno midzy nateniem a czasem trwania impulsu
mona przedstawi graficznie w postaci krzywej, zblionej do hiperboli,
ktr nazywa si krzyw i/t. Krzyw t uzyskuje si przez naniesienie
w ukadzie wsprzdnych wartoci czasu i wartoci natenia wywoujce-
go minimalny skurcz minia, odpowiadajcego impulsom o rnym czasie
trwania w granicach od 1000 ms do 0,1 ms. Praktycznie wystarczy
oznaczy kilka wartoci natenia dla impulsw o rnym czasie trwania,
by z poczenia ich uzyska krzyw i/t, ktr przedstawia ryc. 103.
Ryc. 103. Krzywe i/t zdrowego minia, wykrelone przy uyciu impulsw prostoktnych
(linia ciga) oraz trjktnych (linia przerywana). Na krzywej wykrelonej z zastosowaniem
impulsw prostoktnych wyznaczono punkty odpowiadajce reobazie i chronaksji badanego
minia.
Analiza krzywej i/t umoliwia peniejsze zorientowanie si w stosunkach
pobudliwoci nerwowo-miniowej. atwo zauway, e z krzywej mona
w prosty sposb wyznaczy warto reobazy badanego minia, ktra
rwna si wartoci natenia odpowiadajcego impulsowi prostoktnemu
o czasie trwania 1000 ms. Warto chronaksji mona wyznaczy w rwnie
prosty sposb, znajdujc na przebiegu krzywej punkt, odpowiadajcy
podwjnej wartoci reobazy, ktrego rzut na o czasu wskazuje warto
chronaksji.
Sposb oznaczania wartoci reobazy i chronaksji przedstawiono rw-
nie na omawianej rycinie.
266
Do wykrelenia krzywej i/t konieczny jest elektrostymulator wytwarza-
jcy impulsy elektryczne o rnym czasie trwania, wyposaony w obwd
do pomiaru wartoci szczytowej natenia. Badanie pobudliwoci minia,
dostarczajce danych do wykrelenia krzywej i/t, wykonuje si zwykle tzw.
metod dwubiegunowej elektrostymulacji, rozpoczynajc pobudzanie
minia od skurczu impulsem prostoktnym o czasie trwania 1000 ms.
Zwikszajc stopniowo natenie uzyskuje si przy pewnej jego wartoci
minimalny skurcz minia. Warto t nanosi si nastpnie na specjalny
papier z ukadem wsprzdnych, na ktrych s naniesione w skali
logarytmicznej wartoci czasu i natenia. W analogiczny sposb, stosujc
impulsy o coraz to krtszym czasie trwania, nanosi si odpowiadajce im
wartoci natenia wywoujcego minimalny skurcz minia. Z poczenia
tych punktw uzyskuje si krzyw i/t, ktra stanowi peny obraz pobud-
liwoci minia. Przykad krzywych i/t w rnych stanach odnerwienia
przedstawia ryc. 104.
Ryc. 104. Krzywe i/t: 1 -
misie cakowicie odner-
wiony, 2, 3 - misie cz-
ciowo odnerwiony, 4 mi-
sie normalny (wg Edcla).
Do wykrelenia krzywej i/t mona rwnie uy impulsw trjktnych.
Metodyka badania nie odbiega od stosowanej przy uyciu impulsw
prostoktnych.
Porwnanie przebiegw krzywej i/t uzyskanych przy uyciu impulsw
prostoktnych i trjktnych wnosi wiele informacji o stanie pobudliwoci
badanego minia. Jeeli np. misie reaguje skurczem tylko na impulsy
prostoktne, a nie reaguje na impulsy trjktne o tym samym czasie
267
trwania i natenia, to misie ten mona uwaa na normalnie unerwiony.
Natomiast jeli misie odpowiada skurczem na impulsy trjktne,
wiadczy to o jego odnerwieniu i cikim uszkodzeniu. Midzy tymi
dwiema kracowymi sytuacjami istnieje wiele porednich stanw uszko-
dzenia minia. Przykad krzywych i/t minia odnerwionego przed-
stawiono na ryc. 92.
Wspczynnik akomodacji. Rnice, jakie si obserwuje w reakcji
minia na impulsy prostoktne i trjktne, s podstaw do oznaczenia
tzw. wspczynnika akomodacji.
Do obliczenia wspczynnika akomodacji minia konieczne jest ozna-
czenie jego reobazy oraz tzw. wartoci progowej akomodacji, przez ktr
rozumie si najmniejsz warto natenia impulsu trjktnego o czasie
trwania 1000 ms, konieczn do wywoania minimalnego skurczu. Warto
reobazy oznacza si przy uyciu impulsu prostoktnego o czasie trwania
1000 ms. Dzielc warto progow akomodacji przez warto reobazy,
otrzymuje si warto liczbow, odpowiadajc wspczynnikowi akomo-
dacji Wspczynnik akomodacji mona zatem opisa w nastpujcy
sposb:
Wspczynnik ten okrela zdolno przystosowania, czyli akomodacji,
minia do wolno narastajcego natenia w impulsie trjktnym. Prak-
tycznie rzecz biorc przy oznaczaniu wspczynnika akomodacji chodzi
o to, aby sprawdzi, ile razy wikszego natenia naley uy do uzyskania
minimalnego skurczu minia przy zastosowaniu impulsu trjktnego
w stosunku do impulsu prostoktnego. Wartoci wspczynnika od 3 do
6 odpowiadaj prawidowym stosunkom pobudliwoci nerwowo-mi-
niowej, wartoci za mniejsze od 3 wskazuj na zmniejszenie zdolnoci
przystosowania si minia do wolno narastajcego natenia; wiadczy to
o uszkodzeniu minia. Wspczynnik o wartoci bliskiej lub rwnej
jednoci dowodzi cakowitego jego zwyrodnienia. Wartoci wspczynnika
powyej 6 spotyka si w przypadkach nerwicy wegetatywnej.
Wspczynnik akomodacji jest bardzo przydatny w ocenie stanu pobud-
liwoci ukadu nerwowo-miniowego. Podkrela si, e badanie to jest
szczeglnie uyteczne przy wykrywaniu wczesnych stanw chorb neuro-
nw ruchowych. Tak np. rozpoczynajce si poraenie wiotkie mini daje,
jako jeden z pierwszych objaww, wyrane zmniejszenie wartoci wsp-
268
czynnika akomodacji. Nadmieni jednak naley, e z wartoci wspczyn-
nika akomodacji nie mona wnioskowa w sposb wystarczajco pewny
o stopniu zwyrodnienia minia.
Iloraz akomodacji. Zdolno minia do akomodacji mona okreli
rwnie tzw. ilorazem akomodacji. Metoda ta jest modyfikacj sposobu
oznaczenia wspczynnika akomodacji. Iloraz akomodacji jest stosunkiem
wartoci amplitudy natenia impulsu trjktnego o czasie trwania 500 ms
do amplitudy natenia impulsu prostoktnego, rwnie o czasie trwania
500 ms, wywoujcych minimalny skurcz badanego minia. Ustalono
przyblione wartoci ilorazu akomodacji, charakteryzujce zdolno mi-
nia do akomodacji:
1 cakowita utrata zdolnoci do akomodacji,
1,1-1,5 zmniejszona zdolno do akomodacji,
1,6-2,5 prawidowa zdolno do akomodacji,
3-4 podwyszona zdolno do akomodacji.
Metoda ta jest przydatna szczeglnie do diagnostyki mini nieznacznie
uszkodzonych w wyniku dziaania na nie czynnikw toksycznych lub
wpyww mechanicznych. Znajduje ona rwnie zastosowanie w bada-
niach mini w okolicach wraliwych na dziaanie prdu elektrycznego,
takich jak twarz i szyja.
Pola elektromagnetyczne
wielkiej czstotliwoci
Metody fizykalne, w ktrych wykorzystuje si pole elektromagnetyczne
wielkiej czstotliwoci, znajduj od wielu lat zastosowanie w lecznictwie.
Rozwj elektroniki umoliwia udoskonalenie aparatury wytwarzajcej
pola elektromagnetyczne oraz wprowadzenie wielu nowych, skutecznych
metod leczniczych.
Istota leczniczego oddziaywania tych metod polega na wytwarzaniu
w tkankach ciepa. Z tego te powodu zabiegi, w ktrych na tkanki ustroju
oddziauj elektryczne, magnetyczne i elektromagnetyczne pola wielkiej
czstotliwoci, nosz nazw diatermii, czyli gbokiego przegrzania.
W zalenoci od wielkoci fali, odpowiadajcej danej czstotliwoci
drga elektromagnetycznych, wyrnia si diatermi krtkofalow i mik-
rofalow. W fizykoterapii stosowane s drgania, ktrych zakresy czsto-
tliwoci ustalone zostay konwencj midzynarodow, a mianowicie:
prdy d'Arsonvala o czstotliwoci 300-500 kHz i dugoci fali
1000-600 m,
pola elektryczne i magnetyczne stosowane w diatermii krtkofalowej:
o czstotliwoci 13,56 MHz i dugoci fali 22,12 m,
o czstotliwoci 27,12 MHz i dugoci fali 11.05 m,
o czstotliwoci 40,68 MHz i dugoci fali 7,38 m,
fale elektromagnetyczne stosowane w diatermii mikrofalowej:
o czstotliwoci 433,92 MHz i dugoci fali 69,00 cm.
o czstotliwoci 915,00 MHz i dugoci fali 32,80 cm,
o czstotliwoci 2375,00 MHz i dugoci fali 12,62 cm,
o czstotliwoci 2425,00 MHz i dugoci fali 12,4 cm.
270
Ze wzgldu na pewne odrbnoci w oddziaywaniu na tkanki wyrnia
si fale elektromagnetyczne decymetrowe o dugoci fali 69,00 cm i 32,80
cm oraz fale centymetrowe o dugoci fali 12,62 i 12,4 cm.
Drgania elektromagnetyczne
ich istota i wytwarzanie
Drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci uzyskuje si dziki
zastosowaniu specjalnych ukadw elektronicznych, ktrych dziaanie
mona przeledzi na przykadzie oscylatora (ryc. 105).
Ryc. 105. Oscylator objanienia w tek-
cie (wg Konarskiej).
Jest to obwd skadajcy si ze rda prdu (Z), wycznika (W),
kondensatora (C) oraz cewki indukcyjnej (L), poczonych ze sob
w sposb umoliwiajcy czenie kondensatora albo ze rdem prdu,
albo z cewk indukcyjn. Oscylator skada si zatem jak gdyby z dwch
obwodw, a mianowicie: obwodu adowania kondensatora i obwodu
drgajcego. Poczenie kondensatora ze rdem prdu powoduje jego
naadowanie.
W chwili wczenia naadowanego kondensatora w obwd cewki
indukcyjnej nastpuje przepyw elektronw przez cewk od okadki O
1
, do
okadki O
2
i indukowanie przez cewk pola magnetycznego. Stan ten trwa
do chwili przepynicia wszystkich elektronw do okadki O
2
, wwczas
prd przestaje pyn, a pole magnetyczne cewki zanika. W nastpnej
chwili dochodzi do przepywu elektronw w kierunku przeciwnym, tzn. od
okadki O
2
do okadki O
1
, kondensatora, i ponownego indukowania pola
magnetycznego przez cewk. W ten sposb powstaj drgania elektroma-
271
gnetyczne, a opisane zjawisko powtarza si a do wyczerpania zasobw
energetycznych obwodu. Mechanizm powstawania drga elektroma-
gnetycznych przedstawia ryc. 106, na ktrej przepyw elektronw w ob-
wodzie drgajcym zaznaczono ciemn, grub lini, kierunek za linii si
pola magnetycznego indukowanego przez cewk cienkimi strzakami.
Ryc. 106. Mechanizm powstawania drga elektromagnetycznych (wg Thoma).
Drgania elektromagnetyczne powstajce w obwodzie drgajcym ze-
stawiono dla porwnania z odpowiednimi fazami ruchu wahada. Po-
wstajce w opisany sposb drgania elektromagnetyczne nazywa si
drganiami gasncymi, ze wzgldu na malejc w miar upywu czasu
amplitud. Stopniowe zmniejszanie si amplitudy drga jest spowodowane
zachodzcymi w obwodzie stratami energetycznymi. Jeli wyobrazi sobie,
e za pomoc wycznika oscylatora mona by dostatecznie szybko
doadowa kondensator, czc go na pewien czas ze rdem prdu,
i uzupenia w ten sposb zachodzce w obwodzie drgajcym straty
energetyczne, to drgania elektromagnetyczne byyby drganiami niegas-
ncymi. Na ryc. 107 przedstawiono drgania gasnce i niegasnce.
Niegasnce drgania elektromagnetyczne uzyskuje si w obwodach,
w ktrych rol wycznika w opisanym wyej oscylatorze spenia trjelek-
trodowa lampa elektronowa trioda. Wiadomo, e poczenie katody
lampy triody ze rdem prdu powoduje arzenie si jej wkna, a tym
samym emisj elektronw. Warunkiem przepywu elektronw midzy
katod a anod jest istnienie midzy nimi dostatecznie duej rnicy
272
Ryc. 107. Drgania elektromagnetycz- Ryc. 108. Lampa trioda: K katoda, S siat-
ne: a niegasnce, b gasnce. ka, A anoda (wg Watkinsa).
potencjaw. Zasadniczy wpyw na przepyw elektronw wywiera poten-
cja siatki. Jeli potencja siatki wzgldem katody bdzie dodatni, to siatka
bdzie przycigaa elektrony, ktre przepywaj przez znajdujce si w niej
wolne przestrzenie w kierunku anody. Przepyw elektronw midzy katod
a siatk jest wikszy, anieli midzy siatk a anod, gdy cz elektronw
jest przechwytywana przez siatk i nie dociera do anody. Przedstawiono to
schematycznie na ryc. 108. Jeli potencja siatki jest ujemny, to odpycha
ona elektrony, hamujc lub zatrzymujc ich przepyw do anody. Tak wic
siatka moe dziaa jako przerywacz strumienia elektronw przepywaj-
cego midzy katod a anod, czyli suy do przerywania prdu w obwodzie
anody. Inaczej mwic steruje ona prdem pyncym przez lamp.
Przykadem ukadu wytwarzajcego drgania niegasnce moe by
generator Meissnera, zwany inaczej obwodem drgajcym ze sprzeniem
zwrotnym. Ukad ten przedstawiono schematycznie na ryc. 109.
W ukadzie Meissnera obwd drgajcy C
1
L
1
znajduje si w obwodzie
anody (I) i jest indukcyjnie sprzony z cewk L
2
, znajdujc si
w obwodzie siatki (II). Katoda ma odrbny obwd arzenia ze rdem
prdu B
1
. W wyniku rozadowa kondensatora obwodu drgajcego przez
cewk L
1
pyncy w niej prd powoduje indukowanie przez cewk pola
magnetycznego, ktre z kolei indukuje w cewce L
2
prd pyncy w kierun-
ku przeciwnym do kierunku prdu pyncego w obwodzie drgajcym.
W chwili, gdy na siatce bdzie ujemny potencja, przepyw prdu w ob-
wodzie anody ustaje. Prowadzi to do zanikania pola magnetycznego
18 Fizykoterapia
273
Ryc. 109. Ukad Meissnera ze
sprzeniem zwrotnym. Obja-
nienia w tekcie (wg Kotlar-
skiej).
indukowanego przez cewk L
2
. Zanikajce pole magnetyczne cewki L
2
indukuje w cewce L
1
prd, ktrego kierunek jest zgodny z kierunkiem
przepywu prdu w obwodzie drgajcym. Prd ten uzupenia straty
energetyczne w obwodzie drgajcym i umoliwia wytwarzanie przez niego
drga niegasncych.
Czsto wystpowania opisanych zmian zaley od iloczynu pojemnoci
kondensatora i samoindukcji cewki L
1
, obwodu drgajcego, co wynika ze
wzoru Kelvina na okres drga:
W opisanym wyej ukadzie Meissnera zostaje wykorzystana tylko jedna
powka sinusoidalnego przebiegu prdu sieciowego, mwic inaczej
tylko prd pyncy w jednym kierunku. W celu wykorzystania do
wytwarzania drga niegasncych obu powek prdu stosuje si tzw.
ukad przeciwsobny generatora z samowzbudzeniem. Ukad ten przed-
stawiono schematycznie na ryc. 110.
W ukadzie tym katody obu lamp s wczone szeregowo w obwd
arzenia. Anody czy wsplna cewka L
1
sprzona indukcyjnie z cewk
L
2
, poczon z kolei z siatkami obu lamp. Obie lampy pracuj na
przemian. W pierwszej poowie okresu przepywu prdu sinusoidalnego
zmiennego pracuje tylko jedna lampa, poniewa druga jest zamknita dla
przepywu elektronw ze wzgldu na obecno na siatce adunku ujem-
nego. Sytuacja ta zmienia si w drugiej poowie okresu, kiedy druga lampa
pracuje.
274
W ukadzie tym zwraca uwag brak obwodu drgajcego. Wynika to
z tego, e w generatorach drga wielkich, a w szczeglnoci bardzo wielkich
czstotliwoci wykorzystuje si pojemnoci istniejce midzy elektrodami
triody, jako pojemnoci obwodu drgajcego. Elektrody, bdce przewod-
nikami metalowymi, umieszczonymi w dielektryku, ktrym jest prnia,
stanowi ukad kondensatorw o maych pojemnociach. Najwiksz
pojemno wykazuje ukad siatka katoda ze wzgldu na to, e elektrody
te dzieli najmniejsza odlego. Pojemnoci te okazuj si wystarczajce do
wytwarzania drga elektromagnetycznych wielkiej czstotliwoci i z tego
wzgldu nie zachodzi konieczno wczania odrbnego kondensatora do
obwodu drgajcego.
Ryc. 110. Ukad przeciwsobny
generatora z samowzbudze-
niem: A doprowadzenie na-
picia do anod, S
1
, S
2
siatki.
L
1
, cewka obwodu anodowe-
go. L
2
cewka obwodw kato-
dowych, W
1
, W
2
obwody
siatek, K obwd katodowy
(wg Konarskiej).
Do wytwarzania drga elektromagnetycznych wielkiej czstotliwoci
niezbdne s rwnie bardzo mae wartoci samoindukcji w obwodzie
drgajcym. Z tego wzgldu cewk indukcyjn tworzy tylko jeden zwj
grubego drutu.
Ukad wytwarzajcy drgania elektromagnetyczne jest podstawowym
elementem stosowanych w lecznictwie aparatw do diatermii krtko-
falowej. Poniewa w ukadzie tym oprcz prdw wielkiej czstotliwoci
pynie rwnie zasilajcy lamp prd o napiciu od 1000 do 2000 V, w celu
wykluczenia moliwoci poraenia prdem wysokiego napicia osoby
poddawanej diatermii ukad wytwarzajcy drgania elektromagnetyczne
jest indukcyjnie sprzony z tzw. obwodem leczniczym. Przykad tego
rodzaju sprzenia przedstawia ryc. 111, na ktrej przedstawiono ukad,
wytwarzajcy drgania elektromagnetyczne, sprzony indukcyjnie z ob-
275
wodem leczniczym, w skad ktrego wchodzi cewka indukcyjna (L
T
),
kondensator (C
T
) o zmiennej pojemnoci, przyrzd pomiarowy (P) oraz
elektrody zabiegowe (E). Ukad wytwarzajcy drgania elektromagnetycz-
ne oraz obwd leczniczy stanowi dwa obwody, z ktrych pierwszy
wzbudza drgania w drugim. Jak wiadomo, warunkiem wzbudzenia drga
jest zgodno czstotliwoci drga wasnych ukadu wzbudzanego z czs-
totliwoci drga ukadu wzbudzajcego, czyli musi zachodzi zjawisko
rezonansu.
Ryc. 111. Sprzenie indukcyj-
ne obwodu wytwarzajcego
drgania elektromagnetyczne
z obwodem leczniczym (wg Li-
wiencewa).
Ryc. 112. Zaleno napicia
prdu w obwodzie wzbudzo-
nym od czstotliwoci jego
drga wasnych (wg Liwience-
wa).
276
Zaleno napicia U
2
prdu w obwodzie wzbudzanym od czstotliwoci
jego drga wasnych v
2
przedstawia ryc. 112. Wynika z niej, e najwiksz
warto napicia uzyskuje si wwczas, gdy czstotliwoci drga obu
ukadw s rwne.
Zgodnie ze wzorem Kelvina czstotliwo mona opisa:
a poniewa czstotliwoci drga w obu obwodach s rwne*:
std:
Z powyszego rwnania wynika, e warunkiem zestrojenia obwodw
jest rwno iloczynw indukcyjnoci (L) i pojemnoci (C) tych obwodw.
Zestrojenie obwodw (L
1
C
1
i L
2
C
2
), czyli zestrojenie ukadu wytwarzajce-
go drgania elektromagnetyczne z obwodem leczniczym, uzyskuje si przez
zmian pojemnoci kondensatora C
2
.
Zestrojenia tych obwodw nie mona dokona w czasie montau
aparatu, poniewa w warunkach wykonywania zabiegu diatermii zmienia
si pojemno obwodu leczniczego. Jest to spowodowane rnymi wa-
ciwociami elektrycznymi poszczeglnych czci ciaa osb poddawanych
zabiegowi. Z tego wzgldu konieczne jest dostrajanie obwodu leczniczego
przy kadym zabiegu. Zasad dziaania aparatu leczniczego, wytwarzaj-
cego drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci, mona przed-
stawi na przykadzie prostego aparatu do diatermii krtkofalowej
(ryc. 113).
* cile biorc, s rwne w wypadku braku sprzenia midzy obwodami. W razie
obecnoci sprzenia obwody wzajemnie na siebie wpywaj i wzajemnie si przestrajaj.
277
L
1
C
1
= L
2
C
2
W aparacie do diatermii krtkofalowej mona wyrni nastpujce
obwody:
Obwd zasilajcy. W jego skad wchodzi rdo prdu zmiennego
sieciowego, uzwojenie pierwotne transformatora (5) oraz wcznik (W).
Obwd arzenia wkna katody (I). W jego skad wchodzi uzwojenie
wtrne transformatora (S
1
), ktre stanowi rdo prdu powodujcego
arzenia si katody, dalej szeregowo wczony opornik (R), umo-
liwiajcy zmian napicia w obwodzie arzenia katody, oraz wczony
rwnolegle woltomierz (V), wskazujcy warto napicia.
Obwd anodowy (II). W obwodzie tym pod wpywem wysokiego
napicia midzy katod a anod triody pynie prd, ktrego rdem jest
uzwojenie wtrne transformatora (S
2
). Ponadto znajduje si w nim cewka
indukcyjna (L
3
), poczona z anod triody i uzwojeniem wtrnym
transformatora.
Obwd siatki (III). W jego skad wchodzi obwd drgajcy, zoony
z kondensatora (C
1
) i cewki indukcyjnej (L
1
). Kondensator (C
1
) obwodu
drgajcego poczony jest z ukadem wytwarzajcym drgania w ten
sposb, e jedna jego okadka (K
1
) poczona jest z siatk, druga za (K
2
)
z katod. Poczenie to odgrywa podstawow rol w wytwarzaniu drga
278
elektromagnetycznych. Ponadto cewka indukcyjna (L
1
) jest sprzona
indukcyjnie z obwodem anody i obwodem leczniczym.
Obwd leczniczy (IV). Skada si z cewki indukcyjnej (L
2
) sprze-
onej indukcyjnie z obwodem anodowym i obwodem siatki, konden-
satora o zmiennej pojemnoci (C), amperomierza (I), stanowicego
wskanik zestrojenia obwodu leczniczego, oraz elektrod zabiegowych
{E
1,
E
2
).
W chwili wczenia prdu sieciowego wcznikiem (W) w uzwojeniu
pierwotnym transformatora (S) popynie prd, ktry indukuje w uzwoje-
niach wtrnych (S
1
S
2
) odpowiednie napicia. Uzwojenie wtrne S
stanowi rdo prdu arzenia si katody. Warto napicia w obwodzie
arzenia katody reguluje si za pomoc opornika (R). Drugie uzwojenie
wtrne S
2
stanowi rdo wysokiego napicia dla obwodu anodowe-
go. Przepyw prdu midzy katod a anod triody jest uzaleniony od
potencjau (adunku siatki). Zmiany potencjau siatki sterowane s przez
znajdujcy si w obwodzie siatki obwd drgajcy L
1
C
1
. Kondensator tego
obwodu zostaje naadowany przez prd indukowany w cewce L
1
w wyniku
oddziaywania na ni pola magnetycznego cewki L
3
obwodu anodowego,
przez ktr przepywa prd. Przepyw prdu w cewce L
1
obwodu
drgajcego odbywa si w kierunku od y do x, zgodnie z oznaczeniami na
omawianej rycinie.
Prd ten aduje kondensator w ten sposb, e jego okadka K
1
ma
adunek ujemny, okadka za K
2
adunek dodatni. Poniewa obwd
drgajcy jest poczony z siatk w sposb umoliwiajcy przepyw adunku
z okadki K
1
na siatk, uzyskuje ona potencja ujemny, hamujcy przepyw
elektronw, czyli lampa zostaje zamknita dla przepywu prdu. W chwil
potem nastpuje rozadowanie kondensatora przez cewk L
1
, w wyniku
czego okadka K
2
uzyskuje adunek ujemny, a okadka K
1
dodatni. W tej
sytuacji siatka ma adunek dodatni, uatwiajcy przepyw elektronw
midzy katod a anod, a tym samym przepyw prdu w obwodzie
anodowym. Opisana sytuacja powtarza si, okadka K
1
uzyskuje w wyniku
rozadowania kondensatora (C
1
) w jednej chwili adunek ujemny, w na-
stpnej za dodatni. W zwizku z tym przepyw w obwodzie anodowym
ulega okresowemu przerywaniu. Uzupenienie strat energetycznych w ob-
wodzie drgajcym odbywa si w ten sposb, e w chwili przerwania
przepywu prdu w obwodzie anodowym zanikajce pole magnetyczne
cewki L
3
indukuje w cewce L
1
, prd indukcji, ktrego kierunek jest zgodny
z kierunkiem prdu rozadowania kondensatora (C
1
). Opisane uzupe-
279
nienie strat energetycznych kosztem energii sieci zasilajcej powoduje, e
drgania przyjmuj charakter drga niegasncych.
Dziki sprzeniu indukcyjnemu obwodu siatki z obwodem leczniczym
indukuje si w nim prd o czstotliwoci odpowiadajcej czstotliwoci
drga w obwodzie drgajcym. W przypadku, gdy midzy elektrodami (E
1
,
E
2
) umieci si cz ciaa osoby poddanej zabiegowi diatermii, pojemno,
jak wykazuje ta cz ciaa, wpynie ujemnie na zestrojenie obwodw:
leczniczego i wytwarzajcego drgania. Poniewa liczba zwojw cewki
obwodu leczniczego L
2
jest staa, zestrojenie uzyskuje si przez zmian
pojemnoci zawartego w tym obwodzie kondensatora (C). Jest to konden-
sator powietrzny, zbudowany z dwch okadek metalowych, w ktrym
zmian pojemnoci uzyskuje si przez zmniejszenie lub zwikszenie ich
odlegoci za pomoc pokrta znajdujcego si na pycie czoowej aparatu.
O dobrym zestrojeniu wiadczy maksymalne wychylenie wskazwki
miliamperomierza.
Nowoczesne aparaty do diatermii krtkofalowej wyposaone s w urz-
dzenie zestrajajce automatycznie obwd leczniczy z obwodem wytwarza-
jcym drgania elektromagnetyczne.
Dziaanie drga
elektromagnetycznych
na tkanki ustroju
Wytwarzane przez aparaty terapeutyczne drgania elektromagnetyczne
wielkiej czstotliwoci s wykorzystywane do celw leczniczych w rny
sposb. W zalenoci od rodzaju metody leczniczej mog one oddziaywa
na ustrj:
- w postaci prdu wielkiej czstotliwoci, pyncego przez tkanki
w wypadku ich bezporedniego wczenia w obwd ukadu wytwarzajce-
go drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci,
w postaci pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci, zawartego
midzy dwoma okadkami kondensatora poczonego z ukadem wy-
twarzajcym drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci,
w postaci pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci, oddziaujce-
go na tkanki umieszczone wewntrz zwojnicy wczonej w obwd ukadu
wytwarzajcego drgania elektromagnetycznego wielkiej czstotliwoci,
280
w postaci pola elektromagnetycznego, czyli fal elektromagnetycz-
nych, ktrych rdem jest ukad wytwarzajcy drgania wielkiej czsto-
tliwoci.
W niniejszym rozdziale zostan omwione pierwsze trzy sposoby
oddziaywania na tkanki, podczas gdy dziaanie pola elektromagnetycz-
nego w rozdziale powiconym diatermii mikrofalowej.
Oddziaywanie na tkanki prdu
wielkiej czstotliwoci
Prdy wielkiej czstotliwoci w granicach od 1 do 5 MHz znajduj
zastosowanie w diatermii chirurgicznej. Istota tej metody polega na
wytwarzaniu w tkankach ciepa pod wpywem prdu wielkiej czstotliwo-
ci.
Jeli tkanki ustroju wczy bezporednio w obwd urzdzenia wy-
twarzajcego drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci, to przez
tkanki te popynie prd elektryczny wielkiej czstotliwoci. W wyniku
przepywu prdu w tkankach powstanie ciepo. Mechanizm wytwarzania
ciepa polega na wywoywaniu przez prd wielkiej czstotliwoci oscylacji,
czyli drga jonw wok ich redniego pooenia; w wyniku zderzania si
jonw midzy sob i z ssiadujcymi czsteczkami wzrasta temperatura
tkanek.
Zmiana energii prdu elektrycznego wielkiej czstotliwoci na ciepo
zaley od oporu, jaki stawiaj tkanki przepywowi prdu. Ze wzgldu na
obecno w nich elektrolitw i dielektrykw s one pod wzgldem
elektrycznym rodowiskiem bardzo zrnicowanym, w ktrego pewnych
czciach przewaaj cechy dielektryczne, a w innych przewodnictwo
jonowe.
Wiadomo, e waciwoci elektryczne tkanek ulegaj zmianie w zaleno-
ci od czstotliwoci prdu. Przy przepywie prdu wielkiej czstotliwoci
wan rol odgrywaj waciwoci dielektryczne zawartej w tkankach
wody, dziki czemu przewodnictwo przybiera charakter pojemnociowy.
Elektryczny obwd zastpczy tkanek w tych warunkach mona przed-
stawi z duym uproszczeniem jako rwnolegle poczone ze sob:
oporno (R) oraz pojemno (C) ryc. 43. Oporno (R) jest wielkoci,
281
jak stawiaby ten obwd przepywowi prdu staego. Oporno t nazywa
si opornoci omow. Wiadomo rwnie, e kondensator nie stanowi dla
przepywu prdu zmiennego tak duej przeszkody, jak przedstawia on dla
prdu staego. Teoretycznie rzecz biorc, idealny kondensator w stanie
ustalonym stanowi dla prdu staego oporno nieskoczenie wielk.
Wynika to z faktu, e w wypadku wczenia kondesatora w obwd prdu
staego popynie tylko prd zwizany z jego adowaniem. Po naadowaniu
kondensatora prd nie moe pyn, poniewa midzy jego okadkami
znajduje si warstwa dielektryku, ktra nie przewodzi prdu.
W wypadku wczenia kondensatora w obwd prdu zmiennego
sytuacja przedstawia si inaczej. W obwodzie bdzie pyn na zmian prd
adowania i rozadowania kondensatora, zgodnie ze zmian kierunku
przepywu prdu zmiennego. W przedstawionym zatem na ryc. 43
obwodzie zmienny prd wielkiej czstotliwoci popynie zarwno przez
oporno (R), jak i przez pojemno (C). Kondensator stanowi jednak dla
przepywu prdu pewn przeszkod.
Wielkoci fizyczn, charakteryzujc t przeszkod, jest oporno
pojemnociowa X
c
. Zaley ona od pojemnoci kondensatora oraz
czstotliwoci prdu. Im wiksza jest bowiem pojemno, czyli zdolno
kondensatora do przyjcia adunku, i im szybsze s zmiany kierunku
przepywu prdu, tym mniejsze wystpuj ograniczenia w przepywie
prdu adowania. Oporno pojemnociow okrela wyraenie:
gdzie:
C pojemno kondensatora
pulsacja prdu = (gdzie:f czstotliwo prdu).
Z wyraenia tego wynika, o czym zreszt wyej ju wspomniano, e
oporno pojemnociowa jest odwrotnie proporcjonalna do czstotliwoci
oraz pojemnoci kondensatora.
Charakterystyczn cech opornoci pojemnociowej X
c
jest to, e nie
powoduje ona strat energii w czasie przepywu prdu zmiennego. W zwiz-
k u z tym nie wpywa ona na wytwarzanie w tkankach ciepa. Jest to
zrozumiae, poniewa oporno pojemnociowa wie si z adowaniem
i rozadowaniem pojemnoci. adowanie kondensatora, czyli gromadzenie
adunkw, wymaga uycia energii, jednak w czasie jego rozadowania
282
energia ta powraca do obwodu. Nie zachodzi wic nieodwracalny proces
utraty energii z zamian jej na ciepo. Praktycznie rzecz biorc, w elektrycz-
nych ukadach tkanek ywych takie straty energii istniej, jednak s one
tak mae, e w przeprowadzonym rozumowaniu mona je pomin.
Z przeprowadzonego rozumowania wynika, e zasadniczy wpyw na
ilo ciepa wydzielonego w tkankach pod wpywem prdu wielkiej
czstotliwoci bdzie wywieraa ich oporno omowa i zwizana z ni
przewodno tkanek. Zatem ilo wydzielonego ciepa q w jednostce czasu
i objtoci bdzie zgodnie z prawem Joule'a-Lenza wynosia:
gdzie:
j gsto prdu,
przewodno waciwa.
Z wyraonego w ten sposb prawa Joule'a-Lenza wynika, e ilo ciepa
wytworzonego w jednostce czasu przez prd wielkiej czstotliwoci w jed-
nostce objtoci tkanki jest proporcjonalna do kwadratu gstoci prdu,
a odwrotnie proporcjonalna do jej przewodnoci. Zatem w tkankach
dobrze przewodzcych prd wielkiej czstotliwoci ilo wytworzonego
ciepa bdzie mniejsza od iloci ciepa wytworzonego w tkankach gorzej
przewodzcych. Zaleno iloci wytworzonego ciepa od kwadratu gsto-
ci prdu ma due znaczenie praktyczne i znajduje zastosowanie w diater-
mii chirurgicznej, w ktrej dziki zastosowaniu elektrody o maej powierz-
chni wytwarza si w tkankach dua ilo ciepa, powodujca ich koagu-
lacj.
Oddziaywanie na tkanki pola
elektrycznego wielkiej czstotliwoci
Oddziaywanie pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci na tkanki wy-
stpuje w metodzie kondensatorowej diatermii. Metoda ta polega na
umieszczeniu obiektu przegrzewanego midzy okadkami kondensatora,
ktrymi s elektrody zabiegowe (ryc. 114). W warunkach wykonywania
diatermii krtkofalowej, w ktrych czstotliwo zmian kierunku nate-
283
nia pola elektrycznego siga 40 MHz, wytwarzanie ciepa w tkankach
zaley od:
waciwoci dielektrycznych pynw i struktur tkankowych,
- przewodnictwa jonowego elektrolitw tkankowych.
Jak wiadomo, dielektrykiem nazywa si ciao nieprzewodzce prdu
elektrycznego, czyli takie ciao, ktre nie zawiera swobodnych adunkw
elektrycznych. Wiadomo jednak, e atomy i czsteczki tej substancji
zawieraj adunki dodatnie i ujemne. Pod wpywem zewntrznego pola
elektrycznego nastpuje w atomach i czsteczkach przesunicie adunku,
zwane polaryzacj.
Wyrnia si nastpujce rodzaje polaryzacji:
polaryzacj elektronow, polegajc na przesuniciu powoki elektro-
nowej w stosunku do jdra atomu (ryc. 115) lub przesuniciu powoki
elektronowej czsteczki o symetrycznym rozkadzie adunkw w stosunku
do rda symetrii adunkw dodatnich;
Ryc. 114. Przykad metody
kondensatorowej diatermii
krtkofalowej.
Ryc. 115. Polaryzacja elek-
ronowa (wg Liwiencewa).
polaryzacj jonow, wystpujc w krysztaach jonowych, a polegaj-
c na przesuniciu w polu elektrycznym jonw dodatnich w jednym
kierunku, a jonw ujemnych w drugim;
polaryzacj orientacyjn, polegajc na zmianie orientacji przestrzen-
nej czsteczek o niesymetrycznym rozkadzie adunkw dodatnich i ujem-
nych, czyli tzw. dipoli (ryc. 116).
284
Ryc. 116. Polaryzacja orientacyjna: a stan dipoli przed polaryzacj; b polaryzacja
orientacyjna dipoli pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego (wg Thoma).
Kada zatem zmiana pola elektrycznego powoduje zmian stanu
polaryzacji dielektryku, czyli ruch adunkw, zwany prdem przesunicia.
Poniewa zawarte w tkankach dielektryki nie s doskonae, pod wpywem
pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci w rozpatrywanym orodku
zachodz w takt jego zmian dwa zasadnicze procesy:
przepyw adunkw elektrycznych,
zmiana orientacji przestrzennej czsteczek dipolowych.
Zarwno w pierwszym, jak i w drugim wypadku dochodzi do strat
energii. Straty wystpujce w pierwszym procesie nazywa si stratami
przewodnictwa, a straty wystpujce w drugim stratami dielektrycznymi.
285
Wielko tych strat zaley od przewodnoci waciwej i staej dielektrycznej
oraz od czstotliwoci zmian pola elektrycznego.
Stosunek strat przewodzenia do strat dielektrycznych okrela si
podajc tangens kta stratnoci
Ilo ciepa wytworzona w jednostce czasu i w jednostce objtoci
orodka dielektrycznego zaley od: czstotliwoci wzgldnej staej
dielektrycznej tangensa kta stratnoci i kwadratu skutecznej
wartoci natenia pola elektrycznego E.
W wyniku oddziaywania pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci na
elektrolity tkankowe dochodzi do drga jonw wok ich rednich
pooe. Drgania te warunkuj powstawanie w takt zmian kierunku pola
prdw przewodzenia, bdcych w swej istocie ruchem adunkw. Drgania
jonw powoduj wytwarzanie w elektrolicie ciepa. Ilo wytworzonego
w ten sposb ciepa jest wprost proporcjonalna do przewodnoci elektro-
litu tkankowego i kwadratu natenia pola elektrycznego E:
Poniewa przewodno y jest odwrotnoci opornoci waciwej elek-
trolitu a wic:
std wyraenie wytworzonej w elektrolicie tkanek iloci ciepa q mona
przedstawi w postaci:
Z wyraenia tego wynika, e ilo ciepa wytworzona pod wpywem pola
elektrycznego wielkiej czstotliwoci w jednostce czasu i jednostce objto-
ci elektrolitu tkanek jest wprost proporcjonalna do kwadratu natenia
pola elektrycznego, a odwrotnie proporcjonalna do jego opornoci
waciwej. Zatem w tkankach zawierajcych du ilo elektrolitw,
286
ktrych jony s nonikiem elektrycznoci, tworzenie si ciepa pod
wpywem pola elektrycznego wielkiej czstotliwoci bdzie wiksze anieli
w tkankach o maej zawartoci elektrolitw.
Oddziaywanie na tkanki pola
magnetycznego wielkiej czstotliwoci
Pole magnetyczne wielkiej czstotliwoci wykorzystuje si rwnie w zabie-
gu diatermii krtkofalowej, uywajc do tego celu specjalnych elektrod
kablowych lub zwojnic. T metod wykonywania diatermii krtkofalowej
nazywa si metod indukcyjn lub induktotermi.
Zasada jej polega na oddziaywaniu na tkanki ustroju pola magnetycz-
nego wielkiej czstotliwoci. Jeli wewntrz zwojnicy o okrelonej, niewiel-
kiej liczbie zwojw umieci jak cz ciaa, a nastpnie poczy
zwojnic z ukadem wytwarzajcym drgania elektromagnetyczne wielkiej
czstotliwoci, to w zwojnicy popynie prd elektryczny wielkiej czsto-
tliwoci, ktry bdzie indukowa dziaajce na tkanki pole magnetyczne
wielkiej czstotliwoci. Natenie pola i jego kierunek ulegaj oczywicie
zmianie w takt zmian pyncego w zwojnicy prdu. Zmiany pola mag-
netycznego powoduj wystpowanie w tkankach zmiennego napicia.
Zmiany napicia wywouj w tkankach przepyw prdw indukowanych
o zamknitych obwodach, zwanych prdami wirowymi (ryc. 117). Ponie-
Ryc. 117. Prdy wirowe (wg
Kwaniewskiej-Baszczyk).
287
wa s to prdy zmienne, powoduj one w tkankach dobrze przewodz-
cych, czyli zawierajcych duo elektrolitw, oscylacje jonw wok ich
pooe, a w nastpstwie wydzielanie ciepa.
Ilo ciepa wytworzona w jednostce czasu i jednostce objtoci pod
wpywem pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci jest wprost propor-
cjonalna do kwadratu czstotliwoci zmian pola magnetycznego v, przewo-
dnoci oraz kwadratu natenia pola magnetycznego H:
Naley mie na uwadze, e w diatermii krtkofalowej wykonywanej
zarwno metod kondensatorow, jak te indukcyjn dziaaniu pl
wielkiej czstotliwoci zostaj poddane warstwy rnych tkanek ustroju,
ktre jak wiadomo wykazuj rn przewodno. Ilo zatem
wytworzonego w nich ciepa bdzie zaleaa od rodzaju zastosowanej
metody oraz przewodnoci danej tkanki.
Metody lecznicze
Arsonwalizacja
Zabieg ten polega na wykorzystaniu dla celw leczniczych prdw
zwanych prdami d'Arsonvala, o czstotliwoci w granicach 300-500 kHz.
S to prdy przebiegajce w postaci fali gasncej o krtkim czasie trwania,
po ktrej nastpuje okoo 500 razy dusza przerwa. Do wytwarzania tych
prdw uywano dawniej aparatw iskiernikowych.
Aparat skada si z transformatora oraz obwodu drgajcego zoonego
z kondensatora i cewki indukcyjnej. Wyadowania kondensatora przez
iskiernik, utworzony przez dwie oddalone od siebie na niewielk odlego
288
pytki metalowe, powoduj przejcie midzy nimi iskry, ktr mona
traktowa jako kilka kolejnych, bardzo czstych wyadowa. Iskiernik
spenia zatem rol przerywacza. Rozadowania kondensatora powoduj
wystpienie w obwodzie drga elektromagnetycznych. Dziki sprzeniu
indukcyjnemu obwodu drgajcego z obwodem leczniczym powstaj w nim
drgania elektromagnetyczne, ktre s wykorzystywane do zabiegw
leczniczych.
Obecnie obserwuje si wzrost zainteresowania arsonwalizacj. W produ-
kowanych wspczenie aparatach, np. w aparacie rosyjskim Iskra I, prdy
d'Arsonvala wytwarzane s przez lampowy ukad generacyjny.
Zabieg arsonwalizacji moe by wykonany miejscowo i oglnie.
Zabiegi miejscowe wykonuje si przy uyciu specjalnych elektrod
kondensatorowych, z wgla albo grafitu, lub przy uyciu elektrod pr-
niowych, ktre s rnie uksztatowanymi bakami szklanymi opr-
nionymi z powietrza, do ktrych wntrza wtopiona jest elektroda metalo-
wa. Przemieszczanie tych elektrod w okrelonej odlegoci od skry
powoduje wyadowania w postaci iskier przeskakujcych midzy skr
a powierzchni elektrody. Ustawienie elektrody w maej odlegoci od
skry powoduje przepyw energii w postaci tzw. ciemnych wyadowa
{effluvium).
Zabiegi oglne wykonuje si przy uyciu duego solenoidu, zoonego
z ok. 30 zwojw drutu miedzianego, wewntrz ktrego umieszcza si
chorego.
Dziaanie prdw d'Arsonvala opiera si gwnie na ich wpywie na
naczynia krwionone oraz zakoczenia nerwowe skry. Ilo ciepa
wydzielonego w tkankach w czasie arsonwalizacji jest niewielka, co naley
wiza z gasncym charakterem drga oraz dugimi przerwami midzy
nimi. Prdy d'Arsonvala stosuje si w leczeniu nerwoblw, zaburze
czucia, widu oraz odmrozin.
Zabiegi oglne, wykonywane w solenoidzie, s stosowane w leczeniu
nerwicy wegetatywnej, stanw wyczerpania nerwowego oraz bezsennoci.
19 Fizykoterapia
289
Diatermia krtkofalowa
Diatermia krtkofalowa polega na przegrzaniu tkanek pod wpywem pola
elektrycznego lub pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci. Wyrnia
si dwie metody diatermii krtkofalowej:
metod kondensatorow,
metod indukcyjn.
Metoda kondensatorowa diatermii krtkofalowej. W metodzie tej obiekt
przegrzewany poddaje si oddziaywaniu pola elektrycznego wielkiej
czstotliwoci, zawartego midzy dwoma okadkami kondensatora. Oka-
dki te stanowi dwie elektrody, ktre za pomoc przewodw poczone s
z aparatem do diatermii krtkofalowej.
Elektrody uywane w kondensatorowej metodzie diatermii krtko-
falowej mona podzieli na:
elektrody kondensatorowe sztywne,
- elektrody kondensatorowe mikkie,
- elektrody kondensatorowe specjalnego ksztatu.
Elektroda kondensatorowa sztywna skada si z dwch podstawowych
czci, a mianowicie:
metalowej pyty elektrodowej, ktra stanowi okadk kondensatora,
obudowy elektrody.
Pyta elektrodowa jest okrg, pask i sztywn pytk metalow,
porodku ktrej umocowany jest sworze, sucy do osiowego przemiesz-
czania pyty elektronowej wewntrz obudowy. Niektre typy elektrod
maj specjalny prowadnik, wykonany z materiau izolujcego.
Obudowa elektrody skada si z dwch czci, poczonych ze sob
gwintem. Ta cz obudowy, ktra jest zwrcona do ciaa chorego,
wykonana jest ze szka, druga za, bdca tyln czci obudowy
- z ebonitu. Tylna cz obudowy ma na rodku trzonek, sucy do
zamocowania elektrody w wysigniku. Wewntrz trzonka jest otwr,
w ktrym znajduje si sworze pyty elektrodowej. Wystajca z trzonka
cz sworznia czy si z kocwk przewodu elektrody. Obudowa
elektrody spenia wan rol, poniewa chroni chorego i osob obsugujc
przed bezporednim zetkniciem z pytk elektrody, na ktrej w czasie
290
pracy aparatu wystpuje w stosunku do ziemi rnica potencjau rzdu
1000 V.
Pyty elektrodowe maj typowe rednice. Elektrody aparatu do diater-
mii krtkofalowej produkcji krajowej Diamat G-10 maj rednice:
40 mm, 75 mm i 128 mm.
Elektrody sztywne zamocowuje si na wysigniku aparatu. Konstrukcja
wysignikw umoliwia dowolne ustawienie elektrod. Na ryc. 118 przed-
stawiono zabieg diatermii krtkofalowej przy uyciu elektrod konden-
satorowych sztywnych.
Ryc. 118. Diatermia krtkofalowa przy uyciu elektrod kondensatorowych sztywnych.
Elektroda kondensatorowa mikka jest wykonana w postaci prostoktnej
elastycznej pyty. Wewntrz pyty znajduje si folia lub siatka metalowa
pokryta warstw materiau izolujcego. Zewntrzn warstw izolujc
stanowi filc lub guma. Folia lub siatka metalowa poczona z przewodem
elektrody spenia w danym wypadku rol okadki kondensatora. Rozmiary
elektrod mikkich, wchodzcych w skad wyposaenia aparatu Diamat
G-10, wynosz: 120 x 180 mm oraz 180 x 240 mm.
19* 291
Elektrod mikkich uywa si do zabiegw diatermii krtkofalowej
w okolicach o nierwnej powierzchni ciaa, poniewa umoliwiaj one
zachowanie jednakowej odlegoci od skry. Uywa si ich rwnie ze
wzgldu na ich du powierzchni do rozlegych przegrzewa. Od-
powiedni odlego elektrody od skry uzyskuje si przez podoenie pod
elektrod mikkich podkadek z dziurkowanego filcu lub gumy piankowej.
Elektrody mikkie umocowuje si za pomoc woreczka z piaskiem lub
opaski elastycznej. Rycina 119 przedstawia zabieg diatermii krtkofalowej
wykonany przy uyciu mikkich elektrod kondensatorowych.
Ryc. 119. Diatermia krtkofalowa przy uyciu mikkich elektrod kondensatorowych.
Elektrody kondensatorowe specjalne, stanowice odmian elektrod szty-
wnych, su do wykonywania specjalnych zabiegw. Spord konden-
satorowych elektrod specjalnych wymieni naley elektrod do wykonywa-
nia diatermii przez pochw, elektrod do wykonywania diatermii okolica
dou pachowego oraz elektrod do diatermii czyrakw.
Cz szklana obudowy elektrody pochwowej ma ksztat umoliwiajcy
wprowadzenie jej do pochwy. Wewntrz obudowy znajduje si metalowy
walec, speniajcy rol okadki kondensatora.
Obudowa elektrody do wykonywania diatermii okolicy dou pachowego
ma ksztat klina, wewntrz ktrego znajduje si rwnie walec metalowy.
292
Inaczej jest zbudowana elektroda przystosowana do diatermii czyrakw
- jej cz szklana jest otwarta, stanowic niejako konierz obudowy,
pyta za elektrodowa jest pokryta materiaem izolujcym. Opisany ksztat
elektrody umoliwia zachowanie bardzo maej odlegoci midzy czyra-
kiem a pyt elektrodow.
We wszystkich trzech omwionych elektrodach specjalnych istnieje
moliwo regulowania odlegoci okadki kondensatora od obudowy.
Ryc. 120. Elektrody kondensatorowe sztywne i mikkie.
Ryc. 121. Elektrody kondensatorowe specjalne.
Ryc. 122. Ukad linii si w przypadku maej odlegoci midzy
elektrodami kondensatorowymi (wg Dalicho).
293
Jest zrozumiae, e elektrody specjalne stosuje si jako elektrody czynne,
natomiast jako elektrody bierne zwyke elektrody sztywne o odpowied-
niej rednicy. Na ryc. 120 przedstawiono kilka elektrod kondensatorowych
sztywnych i mikkich o rnych wymiarach, a na ryc. 121 elektrody
specjalne. Na rozkad linii si pola elektrycznego zawartego midzy dwiema
elektrodami kondensatorowymi, a zatem na ilo ciepa wydzielonego
w tkankach poddanych jego dziaaniu, wpywaj nastpujce czynniki:
rozmiary elektrod w stosunku do obiektu przegrzewanego,
oddalenie elektrod od obiektu,
wzajemne uoenie elektrod,
rodzaj dielektryku, znajdujcego si midzy elektrodami a skr.
Pole elektryczne midzy elektrodami kondensatorowymi wykazuje
jednorodne natenie tylko w takim przypadku, gdy odlego midzy
elektrodami jest maa (ryc. 122). Praktycznie jednak takie okolicznoci
wystpuj rzadko przy wykonywaniu diatermii krtkofalowej. Zwykle
obiekt przegrzewany jest wikszy od powierzchni elektrod.
Dostatecznie due, rwnej wielkoci elektrody umieszczone w takiej
samej odlegoci od obiektu zapewniaj wzgldnie rwnomierny rozkad
natenia zawartego midzy nimi pola elektrycznego. Przypadek taki
przedstawia ryc. 123. Jak wida na niej, najwiksze zagszczenie linii si
pola wystpuje wzdu osi rodkowej obiektu przegrzewanego i maleje ku
obwodowi. Jeli w tym samym przypadku jedn z elektrod zbliy do
powierzchni obiektu, to wystpuje zagszczenie linii si pola elektrycznego
w pobliu tej elektrody (ryc. 124), co powoduje wiksze przegrzanie tkanek
w tej okolicy. Elektroda umieszczona bliej obiektu spenia rol elektrody
czynnej, tzn. skupiajcej linie si pola elektrycznego, druga za elektrody
biernej, czyli rozpraszajcej. Uycie dwch elektrod rwnej wielkoci,
jednak znacznie mniejszych od obiektu przegrzewanego i umieszczonych
w znacznej od niego odlegoci (ryc. 125) powoduje rozproszenie linii si
pola, a w zwizku z tym sabe przegrzanie tkanek.
Optymalne warunki przegrzania uzyskuje si przy zastosowaniu duych
elektrod rwnej wielkoci, oddalonych na odpowiedni odlego od
obiektu (ryc. 126). Linie si pola elektrycznego ulegaj wwczas zagsz-
czeniu. W takich warunkach dochodzi do rwnomiernego przegrzania;
zblienie jednak tych elektrod do obiektu powoduje odmienny skutek,
bowiem linie si pola ulegaj zagszczeniu w czciach obiektu najbardziej
zblionych do elektrod, w wyniku czego przegrzanie wystpuje w powierz-
chownych warstwach obiektu (ryc. 127).
294
Ryc. 123 Ryc. 124
Ryc. 123. Ukad linii si w przypadku duych elektrod umieszczonych w jednakowej
odlegoci od obiektu (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
Ryc. 124. Ukad linii si w przypadku zblienia jednej z elektrod do obiektu (wg Kwaniew-
skiej-Baszczyk).
Ryc. 125. Ukad linii sil w przypadku zastosowania maych elektrod umieszczonych
w jednakowej odlegoci od obiektu (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
295
Ryc. 126 Ryc. 127
Ryc. 126. Ukad linii si w przypadku zastosowania duych elektrod umieszczonych
w odpowiedniej odlegoci od obiektu (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
Ryc. 127. Ukad linii si w przypadku zbyt maej odlegoci od obiektu (wg Kwaniewskiej-
-Baszczyk).
Zastosowanie dwch elektrod o rnej powierzchni powoduje, e
elektroda o mniejszej powierzchni skupia linie si pola, jest zatem elektrod
czynn, druga za linie te rozprasza i jest elektrod biern (ryc. 128). Jest
oczywiste, e wiksze przegrzanie tkanek wystpi pod elektrod czynn.
Uoenie, w jakim pozostaj elektrody w stosunku do siebie, rwnie
wpywa na przebieg linii si pola elektrycznego. Jeli np. uoy elektrody
w paszczyznach rwnolegych w rnej odlegoci od obiektu, powoduje
to zagszczenie linii si pola i powierzchowne przegrzanie tkanek ssiaduj-
cych z elektrod uoon bliej. Podobnie przy skonym ustawieniu
elektrod w stosunku do siebie wiksze przegrzanie wystpuje w tkankach
pozostajcych pod wpywem zagszczonych na krawdzi elektrody zblio-
nej do obiektu linii si pola elektrycznego.
Natenie pola zaley rwnie od rodzaju dielektryku znajdujcego si
midzy elektrodami a skr. Due rnice midzy staymi dielektrycznymi
powietrza i tkanek ludzkich powoduj zaamanie na powierzchni skry
wszystkich linii si pola, ktre nie przebiegaj osiowo midzy elektrodami.
W wyniku zaamania powstaje zagszczenie linii si na powierzchni obiektu
i jego przegrzanie, ktre okrela si jako przegrzanie strefy brzegowej.
Nie wolno zapomina, e zagszczenie linii si pola i przegrzanie
wystpuj na wszystkich nierwnociach obiektu przegrzewanego, co
okrela si jako efekt szczytowy. Przegrzanie to mona zmniejszy przez
oddalenie elektrod od obiektu lub, jeli to jest moliwe, rwnolege
296
ustawienie elektrody do paszczyzny nierwnoci. Podobnie znaczne
zagszczenie linii si pola wystpuje w miejscu zetknicia dwch czci
obiektu przegrzewanego, np. kolan przy diatermii obydwu staww kolano-
wych, czy te palcw. W celu uniknicia przegrzania miejsca stykania si
czci ciaa rozdziela si podkadk filcow.
Zagszczenie linii si pola elektrycznego wystpuje rwnie na ciaach
metalowych umieszczonych w polu elektrycznym zawartym midzy elekt-
rodami kondensatorowymi (ryc. 129). Z tego wzgldu przed zabiegiem
diatermii krtkofalowej naley usun z zasigu pola wszystkie przedmioty
metalowe, jak np. kolczyki, klamry, spinki, zegarki, klucze itp. Obecno
w tkankach poddawanych diatermii cia metalowych, w postaci odam-
kw, gwodzi chirurgicznych, pytek, rub, czy te szww drucianych,
znajdujcych si tam w nastpstwie zabiegw ortopedycznych, stanowi
przeciwwskazanie do wykonywania przegrzewania. Silnemu przegrzaniu
ulegaj rwnie opatrunki wilgotne, opatrunki z maci oraz odzie
i bielizna przesiknite potem.
Rodzaj materiau, z ktrego wykonane s elektrody, wpywa rwnie na
przegrzanie. Najbardziej odpowiednie, zapobiegajce nadmiernemu prze-
Ryc. 128. Ukad linii sil w przypadku
zastosowania elektrod rnych rozmia-
rw umieszczonych w niejednakowej
odlegoci od obiektu (wg Kwaniews-
kiej-Baszczyk).
Ryc. 129. Zagszczenie linii si na ciele
obcym metalicznym (wg Kwaniews-
kiej-Baszczyk).
297
grzaniu, s elektrody sztywne z obudow ze szka. Mniej korzystne
warunki przegrzania obiektu uzyskuje si przy elektrodach mikkich.
Naley bowiem pamita, e w dielektrykach, znajdujcych si midzy
skr a metalow pyt elektrodow, powstaj rwnie straty energetyczne
powodujce ich przegrzanie.
Podane przykady rnego przebiegu linii si pola elektrycznego zawar-
tego midzy elektrodami kondensatorowymi dotyczyy przypadkw ideal-
nych, w ktrych przegrzane tkanki cechowaa jednakowa przewodno
elektryczna. W rzeczywistoci jest inaczej, poniewa tkanki cechuje
warstwowe uoenie i znaczne zrnicowanie waciwoci elektrycznych.
Niemniej jednak podane przykady mog stanowi model postpowania
bardzo przydatny przy wykonywaniu zabiegw diatermii krtkofalowej
metod kondensatorow.
Metoda indukcyjna diatermii krtkofalowej. Oddziaywanie pola mag-
netycznego wielkiej czstotliwoci na obiekt przegrzewany uzyskuje si
w dwojaki sposb:
przez umieszczenie obiektu wewntrz zwojnicy,
przez oddziaywanie na obiekt rozproszonego pola magnetycznego
zwojnicy.
W metodzie indukcyjnej stosuje si nastpujce elektrody:
- elektrod kablow w postaci elastycznego przewodu metalowego,
otoczonego grub warstw masy izolujcej; elektrod t mona nawija na
obiekt przegrzewany, np. koczyn (ryc. 130), lub te ukada j w zwoje
w jednej paszczynie (ryc. 131);
elektrod indukcyjn, zwan rwnie monod lub minod (ryc. 132);
zasadniczym elementem tego rodzaju elektrody jest zwojnica z rurki
metalowej, skadajca si z dwch czterech zwojw (zwojnica jest
umieszczona w obudowie z bakelitu); elektrod indukcyjn zamocowuje
si na wysigniku aparatu do diatermii krtkofalowej.
Wpyw pola elektromagnetycznego wielkiej czstotliwoci na tkanki
zosta ju omwiony w niniejszym rozdziale, naley jednak pamita, e
Ryc. 130. Metoda indukcyjna dia-
termii krtkofalowej z zastosowa-
niem elektrody kablowej (wg Ko-
narskiej).
298
Ryc. 131. Metoda indukcyjna diatermii krtkofalowej z zastosowaniem elektrody kablowej,
uoonej w zwoje przebiegajce w jednej paszczynie (wg Konarskiej).
Ryc. 132. Elektroda indukcyjna.
w metodzie indukcyjnej najlepiej przegrzewaj si tkanki o duej przewod-
noci np. naczynia krwionone czy minie, podczas gdy w skrze i tkance
tuszczowej ilo wydzielanego ciepa jest maa, poniewa wykazuj one
ma przewodno.
Na wytwarzanie ciepa w rnych warstwach tkanek wpywa rwnie
czstotliwo prdu pyncego w zwojnicy, liczba i ksztat jej zwojw oraz
uoenie w stosunku do obiektu przegrzewanego. W metodzie indukcyjnej
wytwarzanie ciepa wystpuje jedynie na niewielkiej gbokoci tkanek.
Gboko przegrzania mona nieco zwikszy przez oddalenie elektrody
od skry.
299
Metoda indukcyjna znajduje zastosowanie w przegrzewaniu tkanek
umiejscowionych w niewielkiej odlegoci od skry, gwnie tkanki
miniowej.
Oglne zasady obowizujce przy wykonywaniu zabiegw diatermii
krtkofalowej. Uzyskanie optymalnego przegrzania tkanek, stosownie do
rodzaju i umiejscowienia choroby, oraz zapewnienie bezpieczestwa
wasnego i osoby poddawanej zabiegowi wymagaj przestrzegania na-
stpujcych zasad:
obowizuje cise przestrzeganie zalece lekarza specjalisty;
naley dobra odpowiednie elektrody i uoy je w taki sposb
i w takiej odlegoci od przegrzewanej czci ciaa, aby zapewni optymalne
oddziaywanie energii pola elektrycznego czy te magnetycznego na
tkanki;
konieczne jest usunicie z zasigu pola elektrycznego lub magnetycz-
nego wszystkich przewodw metalowych;
w przypadku stykania si dwch powierzchni obiektu przegrzewane-
go, np. ud, naley rozdzieli je podkadk filcow;
chorych naley rozbiera do zabiegu, poniewa wilgotna odzie
i bielizna mog ulec znacznemu przegrzaniu i spowodowa oparzenie;
naley rwnie sprawdzi, czy w miejscu wykonywania diatermii nie
znajduj si opatrunki;
- chorego naley poinformowa, e w czasie zabiegu nie wolno
porusza si i dotyka aparatu;
w czasie zabiegu naley kontrolowa zachowanie si chorego, jego
doznania i samopoczucie; szczeglna ostrono obowizuje przy wykony-
waniu zabiegw w okolicy gowy i brzucha; w przypadku wystpienia
sinicy lub dusznoci zabieg naley przerwa i natychmiast wezwa lekarza;
- rwnie ostronie naley wykonywa zabiegi u dzieci i ciko chorych,
ktrych nie wolno pozostawia bez nadzoru;
- przewody czce aparat z elektrodami nie mog przylega bezpo-
rednio do skry, poniewa mog spowodowa jej oparzenie; z tych
wzgldw naley pod przewody podkada podkadki filcowe;
zabiegi diatermii krtkofalowej naley wykonywa na leankach
drewnianych, nie zawierajcych czci i elementw metalowych (przy-
krywanie ich cerat lub derm plastykow nie jest wskazane, poniewa
materiay te mog wykazywa waciwoci pprzewodnikowe); nie wolno
wykonywa zabiegw na leankach metalowych;
300
- obowizuje dbao o aparatur; powinna ona by poddawana
okresowej kontroli technika-konserwatora, naley zawsze pamita o ko-
niecznoci waciwego uziemienia aparatury;
aparatury do diatermii nie wolno ustawia w pobliu instalacji
wodocigowej, poniewa stwarza to warunki, w ktrych moe nastpi
poraenie prdem osoby obsugujcej lub chorego.
Zasady bezpieczestwa i higieny pracy przy obsudze aparatw do
diatermii krtkofalowej reguluje Rozporzdzenie Ministrw Pracy Pac
i Spraw Socjalnych oraz Zdrowia i Opieki Spoecznej (Dz. Ustaw z 1977 r.
nr 8, poz. 33).
Dziaanie biologiczne diatermii krtkofalowej. Dziaanie diatermii kr-
tkofalowej opiera si na wpywie ciepa na tkanki ustroju. Rnica midzy
diatermi krtkofalow a innymi metodami ciepoleczniczymi polega na
tym, e w przypadku diatermii krtkofalowej ciepo wytwarza si we-
wntrz tkanek. Jest to wic ciepo endogenne w odrnieniu od ciepa
egzogennego, dostarczanego do ustroju z zewntrz.
Do najwaniejszych skutkw oddziaywania wytworzonego w tkankach
ciepa naley zaliczy:
rozszerzenie naczy krwiononych oraz zwikszenie ich przepusz-
czalnoci,
- zwikszenie przepywu krwi ttniczej,
- przyspieszenie procesw wchaniania tkankowego,
przyspieszenie komrkowej przemiany materii,
- wzrost liczby leukocytw w tkankach przegrzewanych,
obnienie pobudliwoci nerwowo-miniowej,
dziaanie przeciwblowe,
obnienie napicia mini.
Dawkowanie diatermii krtkofalowej. Dawkowanie energii pola elekt-
rycznego lub magnetycznego wielkiej czstotliwoci nastrcza wiele trud-
noci. Do tej pory nie ma jeszcze dostatecznie cisego sposobu okrelania
dawki tej energii, poniewa ilo wytwarzanego w tkankach ciepa zaley
od wielu czynnikw:
Dawk okrela si na podstawie nastpujcych kryteriw:
odczuwanie przez chorego ciepa w czasie zabiegu diatermii,
czas trwania zabiegu,
rodzaj i umiejscowienie procesu chorobowego,
- obserwacja chorego w czasie wykonywania diatermii krtkofalowej.
301
Powszechnie stosuje si dawkowanie oparte na doznaniach cieplnych
chorego poddanego diatermii. Wyrnia si nastpujce cztery dawki:
- dawka I atermiczna nieco mniejsza od granicy odczuwania
ciepa,
dawka II oligotermiczna powodujca odczucie bardzo agod-
nego ciepa,
dawka III termiczna przy ktrej chory odczuwa przyjemnie
wyraone ciepo,
dawka IV hipertermiczna przy ktrej chory odczuwa silnie
ciepo, jednak bez nieprzyjemnych, bolesnych wrae.
Omwiony sposb dawkowania jest obarczony znacznym bdem,
poniewa odczuwanie ciepa zaley w duej mierze od wraliwoci
osobniczej.
Jako zasad przyjto uzalenia wielko dawki od stadium procesu
chorobowego. W stadiach ostrych i podostrych choroby stosuje si dawki
sabe, I lub II, w przewlekych za procesach chorobowych dawki
silniejsze, III lub IV.
Czas zabiegu diatermii krtkofalowej waha si zwykle od 5 do 20 minut,
w zalenoci od wskaza i zastosowanej dawki. Zabiegi wykonuje si
codziennie lub co drugi dzie. Nie naley stosowa duszych serii anieli 15
zabiegw. Jeli istnieje konieczno ich powtrzenia, naley to uczyni"po
1 - 2-tygodniowej przerwie.
W przypadku stwierdzenia w czasie leczenia objaww przedawkowania,
takich jak wzmoenie dolegliwoci blowych, rozprzestrzenienie si proce-
su zapalnego, utrzymujce si ble gowy czy wystpienie gorczki, naley
zastosowa przerw w zabiegach.
Wskazania do diatermii krtkofalowej. Wskazania do stosowania diater-
mii krtkofalowej s bardzo rozlege. Oglnie mona powiedzie, e
diatermia krtkofalowa daje korzystne wyniki lecznicze we wszystkich
schorzeniach, w ktrych celowe jest stosowanie ciepa. Tak wic znajduje
ona gwnie zastosowanie w leczeniu rnego rodzaju podostrych i prze-
wlekych stanw zapalnych.
W tabeli 17 zestawiono choroby, w ktrych stosowanie diatermii
krtkofalowej daje dobre wyniki, oraz podano informacje dotyczce
dawkowania i metodyki zabiegw. Naley jednak pamita, e tabela ta nie
obejmuje wszystkich wskaza, poniewa ich omwienie przekracza ramy
niniejszego podrcznika.
302
Tabela 17
Wskazania do stosowania diatermii krtkofalowej
303
cd. tab. 17
* K elektrody kondensatorowe, I elektroda indukcyjna.
Przeciwwskazania do diatermii krtkofalowej. Przeciwwskazania do
stosowania diatermii krtkofalowej stanowi:
- nowotwory i stany po leczeniu promieniowaniem jonizujcym,
- wszystkie schorzenia, w ktrych przeciwwskazane jest stosowanie
ciepa, np. ostre procesy zapalne oraz zaburzenia ukrwienia obwodowego,
grulica puc oraz grulica pozapucna,
cia,
miesiczka,
skonno do krwawie z przewodu pokarmowego (choroba wrzo-
dowa odka i dwunastnicy) i drg oddechowych,
- wylewy krwawe do narzdw wewntrznych i tkanek mikkich,
w tym rwnie po urazach,
- ropne zapalenie ucha rodkowego,
ropne zapalenie pcherzyka ciowego,
ropie nerki, wtroby, wszystkie ropnie cheboczce,
obrzki,
ylakowato goleni i owrzodzenia goleni w przebiegu ylakowato-
ci,
zakrzepowe zapalenie yy,
wiek dziecicy,
304
obecno w tkankach wszelkiego rodzaju implantatw metalowych,
obecno rozrusznika serca (osobom z rozrusznikiem serca nie wolno
przebywa w pobliu generatorw fal elektromagnetycznych wielkiej
czstotliwoci, np. aparatw do diatermii krtkofalowej i mikrofalowej).
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu
do diatermii krtkofalowej Diamat G-10*
Jest to aparat zasilany z sieci 220 V, 50 Hz, wytwarzajcy drgania
elektromagnetyczne o czstotliwoci 27,12 MHz 0,6%. Maksymalna
moc wyjciowa aparatu wynosi 350 W + 10- 5%; polega ona na regulacji
skokowej w 14 stopniach. Dziki wyposaeniu w specjalny ukad elektro-
niczny aparat automatycznie zestraja w czasie zabiegu obwd leczniczy
z ukadem wytwarzajcym drgania elektromagnetyczne. Wanym walo-
rem technicznym aparatu, majcym due znaczenie praktyczne, jest
zastosowanie w nim ukadw zwocznego i nadmiarowego. Pierwszy z nich
przygotowuje aparat do pracy, drugi za zabezpiecza ukad prostowniczy
i generacyjny przed przecieniem.
Wyposaenie aparatu Diamat G-10. Aparat jest wyposaony w komplet
elektrod sztywnych i mikkich oraz praktyczne w uyciu wysigniki do
umocowania elektrod sztywnych. Wymiary aparatu wynosz
400 x 730 x 800 mm, a masa ok. 90 kg. Widok oglny aparatu
przedstawia ryc. 133.
Obecnie produkowana jest unowoczeniona wersja tego aparatu typ
G-110, ktr cechuje niszy poziom zakce oraz lepsze automatyczne
dostrajanie w rnych warunkach zabiegu.
W strukturze aparatu, ktr przedstawia schemat zamieszczony na ryc.
134, wyrnia si nastpujce ukady:
filtr przeciwzakceniowy sieciowy, ktry uniemoliwia przedostanie
si do sieci zakce powstaych w czasie pracy aparatu;
zasilacz sieciowy, stanowicy rdo zasilania ukadu wytwarzajce-
go drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci;
* Wyprodukowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szparagowa 2.
20 Fizykoterapia 305
Ryc. 133. Aparat do diatermii krtkofa-
lowej Diamat G-10.
Ryc. 134. Schemat struktury aparatu Diamat G-10.
generator drga wielkiej czstotliwoci, zbudowany z dwch lamp
elektronowych pracujcych w ukadzie przeciwsobnym;
obwd poredni i obwd leczniczy; obwd poredni spenia rol
ukadu filtrujcego drgania elektromagnetyczne wytwarzane przez genera-
306
tor oraz przystosowuje obwd leczniczy do generatora, zapewniajc w ten
sposb optymalne warunki pracy aparatu; przekazywanie energii drga
z obwodu poredniego do obwodu leczniczego zachodzi przez sprzenie
indukcyjne; w skad obwodu zabiegowego oprcz elementw indukcyj-
nych i pojemnociowych wchodz elektrody zabiegowe i kondensator
dostrajajcy, umieszczony wewntrz aparatu;
regulator rezonansu, ktry jest dziaajcym automatycznie urzdze-
niem dostrajajcym obwd poredni z obwodem leczniczym; wszelkie
zmiany w obwodzie leczniczym s korygowane przez to urzdzenie,
w wyniku czego zachodzi tylko niewielki spadek mocy (na ryc. 135
przedstawiono wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego
dostrajania oraz z automatycznym dostrajaniem);
ukad zwoczny i nadmiarowy; ukad zwoczny ma na celu przy-
stosowanie aparatu do pracy dziki odmierzanemu przez niego czasowi
od 30 do 60 s, ktry potrzebny jest do naleytego rozgrzania si wkien
katod lamp elektronowych; ukad nadmiarowy chroni ukad prostowniczy
przed przecieniami.
Czas zabiegu
Ryc. 135. Wykres mocy w czasie pracy aparatu bez automatycznego strojenia oraz przy
automatycznym strojeniu (wg Dalicho).
Na pycie czoowej aparatu (ryc. 136) umieszczone s nastpujce urzdzenia:
1 dwuprzyciskowy sterownik zasilania sieciowego, ktrego przycisk zielony suy do
wczania zasilania, czerwony za do jego wyczania.
2 czternastostopniowy nastawnik mocy z pozycjami oznaczonymi nieparzystymi
cyframi czarnymi oraz parzystymi cyframi czerwonymi.
3 dwupooeniowy przecznik, ktry w pooeniu oznaczonym czerwonym prosto-
ktem umoliwia wybieranie porednich mocy, oznaczonych czerwonymi cyframi parzy-
stymi.
20*
307
4 wycznik zabezpieczajcy chorego; za pomoc tego wycznika chory moe przez
pocignicie przymocowanej linki wyczy aparat,
5 lampka czerwona, sygnalizujca wczenie zasilania sieciowego,
6 lampka zielona, sygnalizujca gotowo aparatu do pracy,
7 wskanik dostrojenia, bdcy zestawem dwch lampek neonowych; cige wiecenie
jednej lampki wiadczy o braku zestrojenia midzy obwodem leczniczym a obwodem
porednim, natomiast przemienne migotanie obydwch lampek wskazuje na dostrojenie
obwodw,
8 wskanik mocy wyjciowej, sygnalizujcy sprawno pracy aparatu.
Ryc. 136. Schemat pyty czoowej aparatu do diatermii krtkofalowej Diamat G-10
(objanienia w tekcie).
Aparat obsuguje si w nastpujcy sposb: Po poczeniu aparatu z sieci wcza si jego
zasilanie przez wcinicie przycisku zielonego. Wczenie zasilania sieciowego sygnalizuje
zapalenie lampki czerwonej. Po upywie 30-60 s zapala si lampka zielona, sygnalizujca
gotowo aparatu do pracy. Nastpnie umieszcza si okrelon cz ciaa chorego midzy
odpowiednio dobranymi elektrodami zabiegowymi i wybiera stosown do rodzaju schorzenia
308
oraz jego umiejscowienia moc przy uyciu czternastostopniowego nastawnika. Moce
odpowiadajce kolejnym pozycjom zestawiono w tabeli 18. Wybranie ktrejkolwiek pozycji
nastawnika wcza generator wielkiej czstotliwoci oraz regulator rezonansu, czyli auto-
matyk strojenia. Dostrojenie zachodzi po upywie ok. 20 s, co sygnalizuje przemienne
migotanie lampek neonowych oraz zblianie si listkw", zalene od nastawionej mocy. Jeli
w trakcie zabiegu diatermii chory zmieni pooenie (poruszy si), w wyniku czego dojdzie do
rozstrojenia obwodw, zostaje to sygnalizowane cigym wieceniem si lampki neonowej
i rozszerzeniem pasa midzy listkami". Powtrne dostrojenie obwodw zachodzi po upywie
okoo 20 s. Po zakoczeniu zabiegu naley nastawnik mocy sprowadzi do pozycji 0"
i wcisn przycisk czerwony sterownika zasilania sieciowego, wyczajc w ten sposb
zasilanie sieciowe.
Tabela 18
Moc prdu w watach, odpowiadajca kolejnym pozycjom nastawnika
Stopie nastawnika
mocy
1
2
3
4
5
6
7
Moc w watach
z dokadnoci
+ 10%5%
20
30
45
65
80
105
125
Stopie nastawnika
mocy
8
9
10
11
12
13
14
Moc w watach
z dokadnoci
+ 10%5%
150
180
210
250
280
310
350
Przy obsugiwaniu aparatu naley mie na uwadze:
- wczenie zasilania sieciowego przyciskiem zielonym moe nastpi tylko przy pooe-
niu 0" nastawnika mocy,
- wycznik zabezpieczajcy chorego moe by uywany przez niego w zalenoci od
decyzji osoby wykonujcej zabieg,
aparat ma dwie pary gniazd po przyczeniu przewodw elektrod zabiegowych,
umieszczone w pobliu zamocowa wysignikw na bocznej cianie obudowy aparatu; grna
para gniazd suy do przyczania elektrod sztywnych, dolna za do przyczania elektrod
mikkich.
- przewody elektrod nie powinny dotyka obudowy aparatu, dlatego naley zawsze
sprawdzi ich przebieg oraz zamocowanie w uchwytach znajdujcych si na wysignikach,
naley pamita o koniecznoci okresowej kontroli aparatu przez technika-konser-
watora; bardzo istotne jest okresowe sprawdzanie skutecznoci uziemienia aparatu.
309
Terapia impulsowym polem
magnetycznym wielkiej czstotliwoci
Podstawowym celem wprowadzania do lecznictwa impulsowego pola
magnetycznego wielkiej czstotliwoci byo denie do zmniejszenia efektu
cieplnego. W metodzie tej bowiem tkanki zostaj poddane dziaaniu
impulsw o duej mocy szczytowej, oddzielonych od siebie przerwami
dostatecznie dugimi dla uzyskania rozproszenia ciepa. Przeprowadzone
w ostatnich latach badania wykazay leczniczy wpyw impulsowego pola
magnetycznego wielkiej czstotliwoci. Uwaa si, e moe ono by
przydatne w leczeniu stanw chorobowych, w ktrych przegrzanie tkanek
nie jest wskazane. Przyjmuje si, e mechanizm dziaania tej postaci energii
sprowadza si w znacznym stopniu do wpywu na potencja elektryczny
bon komrkowych, co prowadzi do wielu zmian w czynnoci komrek.
W dziaaniu pola magnetycznego wielkiej czstotliwoci szczeglnie
wyranie zaznaczony jest wpyw przeciwzapalny, przeciwblowy oraz
przeciwobrzkowy. Powoduje ono rwnie przyspieszenie wchaniania si
krwiakw.
Wskazania do stosowania impulsowego pola magnetycznego wielkiej
czstotliwoci obejmuj zapalenie okoostawowe, trudno gojce si rany,
owrzodzenia troficzne, stany po zabiegach chirurgicznych, szczeglnie
stomatologicznych, stany po urazach tkanek mikkich, zapalenie przydat-
kw, macicy, przewleke i podostre zapalenie zatok obocznych nosa,
krwiaki pourazowe oraz niektre choroby skry.
Budowa, dziaanie i obsuga aparatu
do terapii impulsowym polem magnetycznym
wielkiej czstotliwoci Terapuls GS-200*
Jest to nowoczesny aparat zasilany z sieci 200 V, 50 Hz, wytwarzajcy
drgania elektromagnetyczne o czstotliwoci 27,12 MHz 0,6%, ktre
* Aparat wyprodukowany przez Fabryk Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul.
Szparagowa 2.
310
formowane s w impulsy o czasie trwania 60 us oraz 100 us z czstotliwo-
ci od 80 do 600 Hz, regulowan skokowo. Moc szczytowa impulsu
(penetracja) regulowana jest rwnie skokowo w piciu stopniach. Aparat
wyposaony jest w zabezpieczenie przeciwporaeniowe I stopnia, poziom
zakce jest nie znormalizowany.
Wymiary aparatu wynosz 450x580x810. Widok oglny aparatu
przedstawia ryc. 137.
Ryc. 137. Aparat do terapii impul-
sowym polem magnetycznym wiel-
kiej czstotliwoci Terapuls GS-200.
Drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci s wytwarzane
w generatorze kwarcowym, zbudowanym na obwodzie scalonym. Do
generatora doprowadzony jest sygna z impulsatora, narzucajcy czsto-
tliwo impulsw oraz czas ich trwania. Uformowany w ten sposb sygna
jest podawany do wzmacniacza napiciowego, a po wzmocnieniu do
wzmacniacza mocy. Z obwodu wyjciowego wzmacniacza mocy energia
wielkiej czstotliwoci jest przekazywana kablem koncentrycznym do
gowicy, w ktrej znajduje si obwd rezonansowy. Pole magnetyczne
311
cewki obwodu jest skierowane na chorego, natomiast kondensatorem
dostraja si do rezonansu zesp: gowica zabiegowa chory.
Aparat wytwarza impulsy o ksztacie zblionym do prostokta. Obwody
sterowania aparatu pozwalaj regulowa trzy podstawowe parametry
impulsw, a mianowicie:
czas trwania impulsw, ktry moe wynosi 60 us lub 100 us,
czstotliwo impulsw w szeciu wariantach: 80, 160, 300, 400, 500
i 600 Hz,
szczytow moc impulsu, zwan penetracj, w piciu stopniach,
ktrym odpowiadaj pozycje przecznika.
Moc szczytowa, odpowiadajca kolejnym pozycjom przecznika, wy-
nosi:
pozycja 1 300 W,
pozycja 2 500 W,
pozycja 3 700 W,
pozycja 4 850 W,
pozycja 5 1000 W.
Poniewa czas trwania impulsu jest znacznie krtszy ni czas przerwy,
std rednia moc przekazywana do tkanek jest niewielka.
Mona j obliczy ze wzoru:
P
r
= P
imp
t
imp
fW
gdzie:
P
r
rednia moc impulsu,
P
imp
szczytowa moc impulsu,
t
imp
czas impulsu,
f czstotliwo impulsw.
Warto mocy redniej w zalenoci od czstotliwoci i wartoci impulsw
(penetracji) w czasie 60 us i 100 us mona odczyta z tabel zamieszczonych
w instrukcji eksploatacyjnej aparatu. Z tabel mona odczyta rwnie
warto wyraonego w procentach czasu oddziaywania energii w stosunku
do fali cigej w zalenoci od czstotliwoci impulsw.
Na pycie czoowej aparatu (ryc. 138) znajduj si nastpujce urzdzenia regulacyjne
i kontrolne:
1 przecznik zasilania sieciowego,
2 dwuklawiszowy przecznik czasu trwania impulsu, ktrego klawisze oznaczone s
60 us" oraz 100 us",
312
3 szecioklawiszowy przecznik czstotliwoci impulsw, ktrego klawisze oznaczone
s kolejno: 80, 160, 300, 400, 500 i 600 Hz,
4 szecioklawiszowy przecznik mocy szczytowej impulsw (penetracji), ktrego
klawisze oznaczone s kolejno od 0 do 5,
5 zegarowy nastawnik czasu trwania zabiegu,
6 lampka kontrolna, sygnalizujca gotowo aparatu do pracy.
Ryc. 138. Schemat pyty czoowej aparatu Terapuls GS-200 (objanienia w tekcie).
Obsuga aparatu jest bardzo prosta i wymaga wykonania nastpujcych czynnoci:
wcinicia klawisza oznaczonego 0" przecznika mocy szczytowej impulsw (pene-
tracji),
- wcinicia klawisza zasilania sieciowego,
- odczekania 1 minuty,
- ustawienia danych parametrw na przecznikach czasu trwania impulsw oraz
czstotliwoci,
ustawienia gowicy zabiegowej we waciwym pooeniu,
- nastawienia czasu trwania zabiegu (po wykonaniu tej czynnoci zapala si lampka
kontrolna sygnalizujca gotowo aparatu do pracy),
- wczenia przecznikiem mocy szczytowej impulsw (penetracji) odpowiedniej jej
wartoci,
uzyskania, przez obroty pokrtem znajdujcym si na gowicy, maksymalnie intensyw-
nego wiecenia lampki wskanika rezonansu.
W przypadku ustawie odpowiadajcych maej mocy redniej, lampka wymienionego
wskanika wieci bardzo sabo, co utrudnia zestrojenie gowicy. Naley wwczas dostroi
gowic w warunkach czasu trwania impulsw rwnego 100 us i czstotliwoci 600 Hz,
a nastpnie nastawi dane parametry.
Po upywie nastawionego czasu zabiegu energia wielkiej czstotliwoci zostaje wczona
automatycznie, co sygnalizowane jest dwikiem oraz zganiciem lampki kontrolnej
gotowoci aparatu do pracy. Nastpnie naley wcisn klawisz oznaczony 0" przecznika
wartoci mocy szczytowej (penetracji), jeeli przewiduje si wykonywanie nastpnych
zabiegw w odstpie czasu mniejszym od 2 godzin, zaleca si pozostawienie aparatu
wczonego do sieci, jednak z wcinitym klawiszem 0" przecznika wartoci mocy
szczytowej (penetracji). Po upywie nastawionego czasu zabiegu energia wielkiej czstotliwo-
ci zostaje wyczona automatycznie. Jest to sygnalizowane akustycznie oraz ganie lampka
313
kontrolna gotowoci aparatu do pracy. Aparat wyposaony jest w ukad zabezpieczenia
wzmacniacza mocy, ktry przy przecieniu wycza moc wielkiej czstotliwoci. Ganie
wwczas lampka wskanika rezonansu na gowicy zabiegowej oraz lampka kontrolna
gotowoci aparatu do pracy. W takim przypadku, aby uruchomi ponownie aparat, naley
wcisn klawisz 0" przecznika mocy szczytowej (penetracji). Jeeli zegar znajduje si
w trakcie odmierzania czasu zabiegu, a odezwa si sygna dwikowy, naley ponownie
ustawi czas zabiegu, a nastpnie dan warto mocy szczytowej. Zabieg mona przerwa
w kadej chwili, wciskajc klawisz 0" przecznika mocy szczytowej (penetracji). Po
zakoczeniu zabiegw aparat wycza si z sieci przecznikiem zasilania sieciowego.
Naley doda, e w pobliu gowicy zabiegowej nie mog znajdowa si przedmioty
metalowe.
Diatermia mikrofalowa
Diatermia mikrofalowa polega na przegrzaniu tkanek w polu elektroma-
gnetycznym o czstotliwoci mikrofalowej. Mikrofalami nazywa si fale
elektromagnetyczne, ktrych dugo wynosi od 0,1 do 100 cm. Wykazuj
one pewne waciwoci odmienne od fal radiowych, a zblione do
promieniowania podczerwonego i wietlnego. W lecznictwie wykorzystuje
si mikrofale o dugoci fali: 69 cm (433,92 MHz), 32,80 cm (915 MHz),
12,62 cm (2375 MHz) oraz 12,40 cm (2425 MHz).
Drgania elektromagnetyczne tak wielkiej czstotliwoci uzyskuje si
dziki zastosowaniu specjalnej lampy generacyjnej tzw. magnetronu.
Magnetron czy w sobie waciwoci lampy elektronowej oraz obwodu
drgajcego. Rol obwodu drgajcego spenia w magnetronie zesp tzw.
rezonatorw wnkowych (szczelinowych), znajdujcych si w anodzie
lampy.
Zasad dziaania rezonatora wnkowego wyjania ryc. 139. W czci
a tej ryciny przedstawiono obwd drgajcy, zoony z kondensatora (C)
i cewki indukcyjnej (Z). Cz b przedstawia obwd zoony z pojedyn-
czego przewodnika, uksztatowanego w ten sposb, e rwnolegle przebie-
gajce jego koce przechodz w pojedyncz ptl. Pomidzy rwnolegymi
odcinkami przewodu przedstawiono przebieg linii si pola elektrycznego,
a wok ptli przebieg linii si pola magnetycznego. Obwd ten jest
zatem obwodem drgajcym, poniewa zawiera element pojemnociowy
(rwnolege przewody) oraz indukcyjny (ptla). Jeli wyobrazi sobie, e
314
omawian ptl obrci si wok osi, zaznaczonej na tym rysunku lini
kreskowan, to powstanie przestrzenna figura, przedstawiona w czci c,
odpowiadajca swym ksztatem rezonatorowi wnkowemu. W czci tej
przedstawiono rwnie przebieg linii si pola elektrycznego midzy dwoma
paszczyznami rwnolegymi, stanowicymi pojemno, oraz pola mag-
netycznego w przestrzeni powstaej w wyniku ruchu omawianej ptli, ktra
stanowi indukcyjno rezonatora. Na tej samej rycinie w czci d przed-
stawiono ksztat jednego rezonatora wnkowego.
Ryc. 139. Zasada dziaania rezonatora wnkowego.
Blisze wyjanienia w tekcie (wg Liwiencewa).
Magnetron skada si z komory prniowej, wewntrz ktrej znajduje
si anoda i katoda. Przyoone jest do nich stae wysokie napicie.
Komora prniowa znajduje si w staym polu magnetycznym, ktrego
linie si przebiegaj prostopadle do linii si pola elektrycznego. Jest ona
zatem umieszczona midzy biegunami magnesu w taki sposb, e linie si
pola magnetycznego przebiegaj rwnolegle do osi dugiej katody. We-
wntrz komory prniowej znajduje si anoda w ksztacie masywnego
cylindra z miedzi, w cianie ktrego znajduj si rezonatory. W osi
315
centralnej cylindra, czyli anody, jest umieszczona arzca si katoda,
stanowica rdo emisji elektronw.
W celu zrozumienia zasady dziaania magnetronu konieczne jest prze-
ledzenie si oddziaujcych na strumie elektronw przepywajcych
midzy katod a anod. Gdy potraktujemy przestrze midzy katod
a anod jako cylinder (ryc. 140), to wiadomo, e bd w niej oddziaywa
na elektrony dwie siy, a mianowicie: sia staego pola elektrycznego oraz
sia staego pola magnetycznego. Linie si pola elektrycznego przebiegaj
promienicie od anody do katody, natomiast linie si pola magnetycznego
przebiegaj wzdu osi cylindra, co przedstawiono na ryc. 140 w postaci
kropek. W zalenoci od natenia obu pl tor elektronw ulega za-
krzywieniu, a przy odpowiednim nateniu pola elektrycznego i mag-
netycznego strumie elektronw przebiega stycznie do powierzchni anody.
W tej sytuacji w wyniku oddziaywania na strumie elektronw pl
magnetronu przebiegaj one po bardzo zoonych torach, ktre mona
porwna ze szprychami obracajcego si koa. W taki wic sposb
powstaj drgania elektromagnetyczne wielkiej czstotliwoci.
Ryc. 140. Przebieg linii si pola elektrycznego
i magnetycznego w magnetronie: K. katoda,
A anoda, 1, 2, 3, 4 -- tory elektronw (wg
Liwiencewa).
Elektryczny ukad zastpczy zespou rezonatorw magnetronu wielo-
wnkowego przedstawiono na ryc. 141, na ktrej zaznaczono rwnie
przebieg linii si pola elektrycznego i magnetycznego oraz powstajcego
w rezonatorach wnkowych pola elektrycznego. Energi drga elektro-
magnetycznych odprowadza si z magnetronu przez prt, ktrego jeden
koniec w ksztacie ptli jest umieszczony w przestrzeni jednego z rezonato-
316
Ryc. 141. Elektryczny ukad zastpczy rezonatorw (wg Liwiencewa).
Ryc. 142. Promiennik mikrofalowy:
1 ptla umieszczona w rezonatorze,
2 kabel koncentryczny, 3 antena,
4 reflektor (wg Liwiencewa).
317
rw, drugi za, poczony z kablem koncentrycznym, odprowadza drgania
do promiennika mikrofalowego.
Promiennik mikrofalowy skada si z anteny dipolowej w postaci prta,
umieszczonej w ognisku metalowego reflektora skupiajcego (ryc. 142).
Poniewa mikrofale wykazuj waciwoci fizyczne zblione do fal wietl-
nych, mona je zatem skupia za pomoc reflektora metalowego i w postaci
wizki kierowa w dowolnym kierunku. Do celw leczniczych uywane s
promienniki z reflektorami okrgymi lub prostoktnymi oraz tzw.
promienniki kontaktowe, przystosowane do wprowadzania ich do jam
ciaa. Rozkad energii mikrofalowej zaley od ksztatu promiennika.
W promienniku z reflektorem okrgym energia rodkowej czci pola jest
mniejsza w stosunku do czci obwodowej i osiga tylko 50% jej wartoci.
W promienniku natomiast o ksztacie prostoktnym energia skupia si
w rodkowej czci pola i zanika ku obwodowi. Zaleno rozkadu energii
od ksztatu promiennika przedstawia ryc. 143.
Ryc. 143. Rozkad energii emitowanej przez promienniki rnej wielkoci i ksztatu:
I promiennik duy, II promiennik may, III promiennik poduny (wg Thoma).
Niektre aparaty zagraniczne do tzw. decymetrowej terapii mikro-
falowej s wyposaone w promienniki typu Pyrodor". Ich istotn cech
jest uksztatowanie przylegajcej do skry powierzchni w ksztacie niecki.
Rnice warunkw napromieniania, zachodzce midzy promiennikiem
typu Pyrodor" a promiennikiem reflektorowym, przedstawiono na ryc.
144. Odrbno wykazuje rwnie metodyka stosowania fal decymet-
rowych o dugoci fali 32,80 cm. Energia promieniowania mikrofalowego
o tej dugoci fali zostaje przekazana tkankom w sposb poredni, przy
uyciu specjalnego aplikatora. Dziaa on na zasadzie chodnicy, wyzibia-
nej przez krcy w ukadzie zamknitym pyn o waciwociach dielek-
trycznych. W pocztkowej fazie zabiegu powierzchownie pooone tkanki
s ozibiane, a nastpnie ogrzewane nawet do temperatury powyej 40C.
W metodyce wykonywanego w ten sposb zabiegu obowizuje zasada
stopniowego zwikszania mocy od kilku do kilkunastu watw, w czasie
zabiegu trwajcego okoo 10 min.
Ryc. 144. Rnice w napromienianiu: a reflektorowym promiennikiem okrgym,
b elektrod Pyrodor (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
Oddziaywanie mikrofal na tkanki ludzkie jest bardzo zoone. Wynika
to gwnie z ich waciwoci fizycznych, zblionych do promieniowania
podczerwonego i wietlnego. Mog zatem mikrofale ulega odbiciu,
rozproszeniu, zaamaniu i dyfrakcji na rnych, skomplikowanych struk-
turach tkankowych. Padajca na skr wizka mikrofal zostaje w przy-
blieniu w 50% odbita od jej powierzchni, pozostaa za cz zostaje
pochonita przez tkanki na niewielkiej gbokoci, ok. 6-8 cm. Wnikajc
w gb tkanek mikrofale wywouj oscylacj jonw w elektrolitach oraz
drobin w spolaryzowych dielektrykach. Oscylacje te powoduje wytwarza-
nie ciepa. Poniewa przy tak wielkich czstotliwociach du rol od-
grywaj dielektryczne waciwoci wody zawartej w pynach tkankowych,
najwikszemu przegrzaniu ulegaj pod wpywem mikrofal tkanki zawiera-
jce duo wody, tzn. krew i minie. Tkanka tuszczowa, ktra zawiera
mao wody, przegrzewa si sabo. wiadczy o tym porwnanie wartoci
319
Ryc. 145. Rozkad temperatury w warstwach tkanek
przy zastosowaniu rnych metod fizykalnych:
a metoda kondensatorowa diatermii krtkofalo-
wej, b metoda indukcyjna diatermii krtkofalowej,
c diatermia mikrofalowa, d ultradwiki (wg
Patzolda za Dalicho).
320
tzw. gbokoci powkowych, odpowiadajcych tkance tuszczowej
i tkance miniowej.
Przez gboko powkow rozumie si w wypadku mikrofal tak
gboko w tkance, na ktrej energia mikrofal maleje do poowy. Ot
w tkance tuszczowej, sabo pochaniajcej energi mikrofal, gboko ta
wynosi w przyblieniu 7 cm, podczas gdy w tkance miniowej tylko ok.
1 cm. Tak wic energia mikrofal zostaje w nieznacznym stopniu po-
chonita przez skr i tkank tuszczow, i niejako przeskakujc" przez
nie, ulega pochoniciu na niewielkiej gbokoci w tkance miniowej. Ma
to due znaczenie praktyczne, bowiem przy uyciu mikrofal mona
przegrza tkank miniow bez wikszego przegrzania tkanki tusz-
czowej.
Na ryc. 145 przedstawiono rozkad ciepa wytworzonego w warstwach
tkanki tuszczowej, miniowej i kostnej w wyniku dziaania diatermii
krtkofalowej wykonanej metod kondensatorow, diatermii indukcyjnej,
mikrofal oraz ultradwikw. Zrozumienie przedstawionych na tej rycinie
rnic w wytwarzaniu ciepa jest bardzo przydatne w praktycznym
stosowaniu tych postaci energii. Z ryciny tej wynika, e najbardziej
rwnomierne przegrzanie uzyskuje si przy zastosowaniu kondensatoro-
wej metody diatermii krtkofalowej, powierzchowne za przy diatermii
indukcyjnej oraz mikrofal; ultradwiki powoduj najwiksze przegrzanie
na granicy dwch orodkw rnicych si znacznie waciwociami
akustycznymi, tzn. midzy tkank miniow a kostn.
Zabiegi lecznicze przy uyciu mikrofal o tzw. centymetrowej dugoci fal
wykonuje si bezporednio na powierzchni skry odsonitej. W zaleno-
ci od rodzaju choroby i jej umiejscowienia uywa si odpowiedniej
wielkoci promiennika. Energia, ktra oddziauje na powierzchni skry,
zaley od odlegoci, w jakiej znajduje si promiennik. Przyjmuje si, e
przy odlegoci 5 cm odpowiada ona 100% energii emitowanej, przy
odlegoci za 10 cm jej ilo spada do 60%.
Promiennik ustawia si zwykle w odlegoci 5-10 cm od skry. Zasady
dawkowania mikrofal s takie same, jak w diatermii krtkofalowej.
Wyrnia si wic cztery dawki (I, II, III, IV), ktre zostay ju omwione
w odpowiednim rozdziale. Niekiedy dawki okrela si w watach, dzielc je
na sabe (do 20 W) oraz mocne (do 150 W). Najczciej stosuje si dawki od
20 do 75 W, rzadziej do 100 W.
Naley podkreli, e istnieje pewna rnica w dawkowaniu fal decyme-
trowych. Polega ona na agodniejszym odczuwaniu ciepa przez osob
poddan zabiegowi. Nie wolno o tym zapomina przy ustalaniu dawki
promieniowania mikrofalowego o wymienionej dugoci fali.
Czas zabiegu wynosi w zalenoci od wskaza: 5-15 minut. Peny cykl
leczenia obejmuje 10-15 zabiegw.
Wskazania do diatermii mikrofalowej nie odbiegaj w zasadzie od
wskaza do diatermii krtkofalowej, s jednak ograniczone ze wzgldu na
powierzchowne oddziaywanie mikrofal. Diatermi mikrofalow stosuje
si W przewlekych zapaleniach staww, zapaleniach okoostawowych,
nerwoblach, zespoach blowych wystpujcych w przebiegu choroby
zwyrodnieniowej krgosupa, a przy uyciu specjalnego promiennika
- w przewlekych stanach zapalnych narzdu rodnego.
Przeciwwskazania. Nie wolno wykonywa diatermii mikrofalowej
w przebiegu procesw nowotworowych, stanach chorobowych przebiega-
jcych z zaburzeniami ukrwienia, w stanach zapalnych y, obrzkach,
w stanach zwikszonej wraliwoci na wiato, we wszelkich ropniach
i wylewach krwawych. Podobnie jak w diatermii krtkofalowej, nie wolno
wykonywa zabiegw mikrofalowych w miejscu zespole metalowych
koci oraz na tkanki, w ktrych znajduj si metaliczne ciaa obce. Nie
wolno ich rwnie wykonywa u osb ze wszczepionym rozrusznikiem
serca.
Przeciwwskazaniem jest rwnie cia.
Naley pamita, e mikrofale oddziauj szkodliwie na osoby pozos-
tajce pod ich wpywem. Szczeglnie wraliwa na dziaanie mikrofal jest
21 Fizykoterapia 321
soczewka gaki ocznej oraz tkanka rozrodcza jder i jajnikw. Z tego
wzgldu osoby pracujce przy obsudze aparatw wytwarzajcych mikro-
fale korzystaj ze skrconego dnia pracy oraz podlegaj okresowym
badaniom lekarskim. Problem ten reguluje Rozporzdzenie Rady Minist-
rw w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy stosowaniu urzdze
wytwarzajcych pola elektromagnetyczne o zakresie mikrofalowym (Dz.
Ustaw PRL nr 21 poz. 153 z dnia 8 czerwca 1972 r.). W celu ochrony
personelu lecznicz aparatur mikrofalow instaluje si w pomieszczeniach
ekranowanych, co w pewnej mierze utrudnia rozprzestrzenianie si energii.
Aparat do diatermii mikrofalowej
ucz-58-1
Jest to aparat, ktry by produkowany w ZSRR; wytwarzajcy mikrofale
o dugoci fali 12,62 cm (2375 MHz). Maksymalna moc wyjciowa aparatu
wynosi 150 W. Skada si on z czci wytwarzajcej drgania elektromag-
netyczne oraz poczonego z ni kablem koncentrycznym promiennikiem
mikrofalowego, umocowanego na wysigniku (ryc. 146).
Na pycie czoowej aparatu umieszcza si nastpujce urzdzenia:
pokrto oznaczone Kompensator,
pokrto nastawnika odmierzajcego czas zabiegu,
- pokrto przecznika oznaczone Moc, ktre suy do wybrania odpowiedniej mocy
mikrofal,
- wskanik sucy do pomiaru napicia zasilania oraz mocy mikrofal,
- przecznik klawiszowy oznaczony Kontrola, wyposaony w dwa klawisze oznaczone
Sie i Moc, ktrych wcinicie umoliwia pomiar napicia sieciowego oraz mocy mikrofal,
trzy lampki sygnalizujce: zielon, t i czerwon.
Obsuga aparatu jest bardzo prosta, a jego uruchomienie wymaga wykonania na-
stpujcych czynnoci:
ustawienia pokrta Kompensator w pooeniu wyczone, pokrta Moc i pokrta
nastawnika czasu zabiegu w pooeniu 0 oraz wcinicia klawisza oznaczonego Sie
w przeczniku Kontrola,
podczenia aparatu do sieci,
wczenia zasilania sieciowego pokrtem Kompensator, co sygnalizuje zapalenie si
zielonej lampki kontrolnej, oraz doprowadzenia strzaki wskanika (w danym przypadku
napicia sieciowego) do rodka znajdujcej si na jego skali czerwonej kreski,
322
- odczekania do chwili zapalenia si lampki tej (2-5 min), co wiadczy o przygotowa-
niu aparatu do wczenia wysokiego napicia.
- wcinicia klawisza Moc w przeczniku Kontrola,
- ustawienia czasu trwania zabiegu po uprzednim przekrceniu pokrta nastawnika
czasowego do oporu,
wczenia wysokiego napicia przez ustawienie pokrta Moc w pooeniu 2, co
sygnalizuje zapalenie si lampki czerwonej,
- ustawienia odpowiedniej mocy, stosowanej w danym zabiegu.
Ryc. 146. Aparat do diater-
mii mikrofalowej ucz 58-1.
Po upywie czasu zabiegu, odmierzonego przez nastawnik, wycza si automatycznie
wysokie napicie, co sygnalizuje zganiecie kontrolnej lampki czerwonej oraz sygna
dwikowy. Wwczas sprowadza si pokrto Moc do pozycji 0, pokrto Kompensator do
pozycji Wyczone oraz wciska klawisz Sie przecznika Kontrola.
Aparat ucz-58-1 jest wyposaony w trzy promienniki cylindryczne o rednicy 90, 110, 140
mm oraz jeden promiennik prostoktny o wymiarach 300 x 90 x 90 cm.
323
Aparat do diatermii mikrofalowej
Wona-2
Jest to lampowy aparat, ktry by produkowany w ZSRR; wytwarzajcy
mikrofale o dugoci fali 65,17 cm (460 MHz). Maksymalna moc wyjciowa
aparatu wynosi 100 W. Ksztat oraz pytka czoowa aparatu wraz
z umieszczonymi na niej urzdzeniami s podobne jak w aparacie
ucz-58-1. Obsuga aparatu jest rwnie podobna jak aparatu ucz-58-1,
z t tylko rnic, e wyczenie wysokiego napicia uzyskuje si przez
ustawienie pokrta Moc w pooeniu 1.
Aparat ten wyposaony jest w dwa promienniki, a mianowicie cylind-
ryczny oraz poduny, ktre dobiera si w zalenoci od potrzeby.
Pola magnetyczne
Prby wykorzystania pola magnetycznego do celw leczniczych trwaj od
wiekw. Ten rodzaj postpowania leczniczego nazwano magnetoterapi,
przez ktr rozumie si wykorzystanie leczniczego wpywu magnesw oraz
urzdze wytwarzajcych pola magnetyczne o rnej charakterystyce
fizycznej.
Pola magnetyczne, podobnie jak elektromagnetyczne, s wszechobecne
na naszej planecie, zarwno w przyrodzie oywionej, jak i nieoywionej.
Znaczenie pl magnetycznych dla organizmw ywych okreli lapidar-
nie synny fizyk niemiecki Werner Heisenberg, ktry stwierdzi, e energia
magnetyczna jest elementarn energi, od ktrej zaley ycie organizmu".
Mimo powszechnego i trwajcego od wiekw zainteresowania biologicz-
nym wpywem pl magnetycznych, wiedza w tym zakresie jest niewielka.
Przyczyn takiego stanu rzeczy s bardzo zoone mechanizmy dziaania
pl magnetycznych na ustroje ywe. Ich reakcje mog by badane przy
uyciu skomplikowanej, a w wielu sytuacjach ze wzgldu na stan wiedzy
jeszcze niedostpnej aparatury.
Uzyskane wyniki musz by z kolei rozpatrywane zarwno w katego-
riach biologicznych, jak i fizycznych, co rwnie nastrcza trudnoci w ich
interpretacji. Niemniej jednak mona stwierdzi, e w ostatnich latach
obserwuje si due zainteresowanie terapeutycznymi zastosowaniami pl
magnetycznych, w szczeglnoci pl maej czstotliwoci.
325
Charakterystyka fizyczna pola
magnetycznego
Polem magnetycznym nazywa si posta materii charakteryzujc si
bardzo wan waciwoci polegajc na tym, e na poruszajc si
czstk dziaa ono z si zalen od iloczynu adunku czstki i jej prdko-
ci.
Pole magnetyczne jest wytwarzane przez poruszajce si w sposb
uporzdkowany adunki elektryczne, przez poruszajce si naadowane
ciaa, a take przez prdy przesunicia w dielektryku. Istnieje ono wok
dowolnego przewodnika z prdem, niezalenie od materiau przewodnika
oraz rodzaju jego przewodnictwa.
Zjawiska i waciwoci materii, zwizane z oddziaywaniem pola mag-
netycznego, nazywa si magnetyzmem. Jest on uwarunkowany istnieniem
momentw magnetycznych danego ciaa, ktr to nazw okrela si
wielkoci wektorowe, charakteryzujce jego oddziaywanie z zewntrznym
polem magnetycznym.
W magnetyzmie atomowym wyrni mona wasny moment mag-
netyczny elektronw, zwany rwnie momentem spinowym, oraz moment
magnetyczny wytwarzany przez ruch orbitalny elektronw w powokach
elektronowych atomu.
Moment magnetyczny atomu lub czsteczki jest sum momentw
magnetycznych wytworzonych przez wszystkie jego lub jej elektrony.
Doda naley, e istnieje rwnie magnetyzm jdrowy, uwarunkowany
wasnymi momentami magnetycznymi wchodzcych w skad jdra nuk-
leonw (protonw i neutronw).
Podobnie jak inne pola fizyczne, pole magnetyczne wykazuje rwnie
charakter wektorowy, tzn. w kadym jego punkcie ma ono okrelony
kierunek.
Podstawow cech opisujc pole magnetyczne jest indukcja magnetycz-
na. Z reguy Ampere'a wynika, e indukcja magnetyczna rwna jest sile,
z jak pole magnetyczne dziaa na jednostk dugoci przewodnika
326
umieszczonego prostopadle do kierunku pola magnetycznego i przez ktry
przepywa prd elektryczny o nateniu jednostkowym.
F= k(BJl)
gdzie:
F sia,
l element przewodnika,
B indukcja magnetyczna,
J natenie prdu,
k wspczynnik proporcjonalnoci, zaley od wyboru jednostek.
W danym wypadku kierunki indukcji magnetycznej, siy oraz prdu s
do siebie prostopade.
W celu graficznego odwzorowania pl magnetycznych i okrelenia
kierunku indukcji magnetycznej wprowadzono pojcie linii indukcji mag-
netycznej. Nazw t okrelono krzywe, do ktrych styczne w kadym
punkcie pokrywaj si w kierunku wektora indukcji magnetycznej. Linie
indukcji magnetycznej s zawsze zamknite i otaczaj przewodniki z pr-
dem (ryc. 147).
Ryc. 147. Linie indukcji magnetycznej przewod-
nika, w ktrym przepywa prd (wg Fichtnera).
Pole magnetyczne nazywa si jednorodnym, gdy wektory indukcji
magnetycznej s we wszystkich punktach jednakowe. W wypadku przeciw-
nym pole jest niejednorodne.
Natenie pola magnetycznego mierzy si stosunkiem siy, ktr pole
dziaa w prni na prostoliniowy przewodnik z prdem, umieszczony
327
prostopadle do kierunku dziaania tej siy do dugoci tego przewodnika
i natenia prdu.
gdzie:
H natenie pola magnetycznego,
F sia,
l dugo przewodnika,
J natenie prdu.
Pole magnetyczne mona rwnie opisa ilociowo przez podanie
wielkoci nazwanej strumieniem magnetycznym Jest to iloczyn nate-
nia i powierzchni konturu obranego na paszczynie prostopadej do
kierunku natenia pola.
gdzie:
strumie magnetyczny,
H natenie pola magnetycznego,
S powierzchnia.
Natenie pola magnetycznego wyraa si w amperach na metr (A/m)
albo te indukcj magnetyczn, ktr okrela si iloczynem indukowanego
napicia i czasu, przypadajcym na metr kwadratowy powierzchni prze-
kroju (V s/m
2
). Obowizujc obecnie jednostk indukcji magnetycznej
jest tesla (T), ktrej nazwa pochodzi od nazwiska synnego fizyka
pochodzenia chorwackiego Nikoli Tesli (1T = 1V s/m
2
). Natenie
pola magnetycznego okrela si niekiedy w gausach (1 gaus = 0,0001 T
= 0,1 mT).
Zjawiska elektryczne s cile zwizane ze zjawiskami magnetycznymi
i odwrotnie. Std zmienne pole elektryczne wytwarza zmienne pole
magnetyczne, a zmienne pole magnetyczne zmienne pole elektryczne.
Waciwoci magnetyczne substancji s zwizane z ich zdolnoci do
magnesowania si, to znaczy do uzyskania cech magnesu naturalnego. Pod
tym wzgldem ciaa dzieli si na diamagnetyczne, paramagnetyczne
i ferromagnetyczne.
W ciaach diamagnetycznych wasne pole magnetyczne powstajce przy
namagnesowaniu ma kierunek przeciwny ni pole zewntrzne, przez co
328
osabia nieco jego dziaanie. Nie wykazuj one rwnie tzw. pozostaoci
magnetycznej, czyli trwaej orientacji momentw magnetycznych. Do cia
diamagnetycznych nale midzy innymi niektre gazy (wodr), woda
i wodne roztwory elektrolitw, szko oraz niektre metale, jak np. zoto czy
bizmut.
W ciaach paramagnetycznych wasne pole magnetyczne, powstajce
w wyniku namagnesowania, ma kierunek zgodny z kierunkiem pola
zewntrznego, co w niewielkim stopniu wzmaga jego dziaanie. Ciaa te nie
wykazuj rwnie pozostaoci magnetycznej. Do tego rodzaju substancji
naley powietrze, wiele gazw i wikszo metali.
Ciaa ferromagnetyczne wykazuj z kolei tysice razy wiksz zdolno
do namagnesowania, jak rwnie bardzo du pozostao magnetyczn,
nale do nich elazo, nikiel, kobalt i rne specjalne stopy.
Dziaanie biologiczne
pola magnetycznego
Mechanizm dziaania pola magnetycznego na ustrj jest, jak ju wspo-
mniano, wysoce zoony i do tej pory jeszcze w wielu szczegach nie
wyjaniony. Z fizycznego punktu widzenia wydaje si on oczywisty,
w praktyce jednak oddziaywania pola s trudne do stwierdzenia.
Charakterystyczn cech pola magnetycznego jest przenikanie przez
wszystkie struktury ustroju. Cecha ta odrnia pole magnetyczne od innych
postaci energii, ktre ulegaj pochoniciu do okrelonej gbokoci
tkanek.
Tkanki ustroju ludzkiego wykazuj zasadniczo waciwoci diamag-
netyczne. W wielu jednak rnorodnych jego strukturach biologicznych
mog wystpowa waciwoci paramagnetyczne. Oddziaywanie zewn-
trznego pola magnetycznego zmienia ich stan energetyczny, co z kolei moe
mie wpyw na realizowane funkcje biologiczne. Mimo e jest to energia
bardzo maa, to jednak podkrela si jak dotychczas w formie hipotezy
e impulsowe pole magnetyczne moe by swoistym sygnaem dla
okrelonych struktur czynnociowych w caym ukadzie istniejcych
midzy nimi sprze. Naley rwnie pamita, e w ustroju wystpuje
wiele wanych dla jego funkcji zwizkw, zawierajcych metale o wa-
329
ciwociach ferromagnetycznych. Przykadem moe by zawierajcy ela-
zo czerwony barwnik krwi, hemoglobina, ktra spenia tak wan rol
w transporcie tlenu w ustroju. Uwaa si, e jednym z istotnych czynnikw,
odgrywajcych zasadnicz rol w mechanizmie dziaania na ustrj pl
magnetycznych, s indukowane przez nie napicia.
Zmienne pole magnetyczne indukuje w masie przewodnika zmienne
napicia, powodujce przepyw prdw o zamknitych obwodach, ktre to
prdy nazwano wirowymi (ryc. 117). Warto indukowanego napicia
zaley od powierzchni przenikanej przez pole magnetyczne, jego natenia
oraz szybkoci zmian natenia pola w czasie. Dlatego te impulsy pola
magnetycznego o szybkim narastaniu natenia indukuj w jednostce
czasu wiksz warto napicia w porwnaniu z impulsami o wolniejszym
narastaniu natenia. Zjawisko indukowania w prdach wirowych wy-
stpuje szczeglnie w tkankach i pynach ustrojowych dobrze przewodz-
cych prd elektryczny, tzn. w tkankach zawierajcych duo nonikw
elektrycznoci, przede wszystkim jonw.
Kolejnym zjawiskiem wystpujcym pod wpywem pola magnetycznego
s tzw. siy Lorentza. Powstaj one w przewodniku, w ktrym pynie prd
elektryczny, i dziaaj na adunki bez wzgldu na ich charakter, tzn.
zarwno na elektrony, jak i na jony. Siy Lorentza powoduj zmiany
orientacji jonw dodatnich i ujemnych, ktre s przemieszczane w przeciw-
nych kierunkach. W staym polu magnetycznym jony te gromadz si na
barierach biologicznych, midzy innymi na bonach komrkowych, powo-
dujc zmiany w ich polaryzacji. W zmiennym polu magnetycznym
zachodzi ich oscylacja w takt zmian pola.
Z dziaaniem si Lorentza zwizane jest rwnie galwanomagnetyczne
zjawisko Halla, powstajce w masie przewodnika z prdem w wyniku
odchylenia przez te siy nonikw elektrycznoci, a mianowicie elektronw
i dziur. W wyniku tego w przeciwlegych czciach przewodnika powstaje
napicie przesunite w fazie o 90 w stosunku do napicia indukowanego
przez pole magnetyczne. Siy te, jak ju wspomniano, wystpuj w warun-
kach ruchu adunkw elektrycznych i mog one powstawa pod wpywem
pola magnetycznego w poruszajcych si krwinkach czerwonych, bd-
cych niejako transporterami adunkw, w procesach dyfuzji lub te
w wypadku czynnego przemieszczenia przez bon komrkow jonw, jak
to si odbywa w mechanizmie pompy sodowej.
Naley doda, e indukowane w tkankach prdy elektryczne mog
wpywa na istniejce w ustroju substancje o waciwociach piezoelek-
330
trycznych, powodujc ich mechaniczne odksztacenia. Do cia takich
naley kolagen, ktrego wkna stanowi podoe organiczne koci,
dentyna, keratyna i wiele innych zwizkw biakowych. Oddziaywaniem
tym niektrzy autorzy prbuj tumaczy korzystny wpyw pl magnetycz-
nych na proces tworzenia kostniny w przypadkach utrudnionego zrostu
kostnego. Na podstawie dotychczasowych dowiadcze uwaa si, e
zmienne pola magnetyczne midzy innymi wpywaj na potencja bon
komrkowych, powodujc wzmoenie wymiany jonw, stymuluj reakcje
biochemiczne, w tym rwnie reakcje przebiegajce z udziaem enzymw
i hormonw. Pola te usprawniaj krenie obwodowe krwi, powoduj
lepsze zaopatrzenie tkanek w tlen i lepsze jego wykorzystanie, co wie si
z zachodzcym pod wpywem pl magnetycznych zwikszeniem we krwi
cinienia parcjalnego tlenu. Na efekty dziaania na ustrj zmiennych pl
magnetycznych mog mie rwnie wpyw wywoane przez nie zmiany
waciwoci fizycznych wody, midzy innymi zwikszenie stenia zawar-
tych w niej gazw, gwnie tlenu, zmiana pH oraz zdolnoci zwilania.
Leczenie polami
magnetycznymi
Stosowane w lecznictwie pola magnetyczne podzielono na statyczne
i dynamiczne. rdem statycznego pola magnetycznego s rnego rodzaju
magnesy. Mimo e od wiekw magnesom przypisywano waciwoci
lecznicze, to wspczenie nie znajduj one szerszego zastosowania.
Dynamicznymi nazywa si pola magnetyczne indukowane przez prd
elektryczny pyncy w przewodniku. Mog to by pola stae, indukowane
przez stay prd elektryczny, oraz rnego rodzaju impulsowe pola
zmienne. Przebieg zmian impulsw pola magnetycznego zaley oczywicie
od zmian prdu pyncego przez przewodnik. W niniejszym rozdziale
omwione zostan, tzw. pola magnetyczne skrajnie maej czstotliwoci,
okrelane skrtem ELF-MF (od sw angielskich: extremely Iow frequency
magnetic fields). Zakres ten obejmuje czstotliwoci od 3 do 3000 Hz.
Zastosowanie w terapii pl magnetycznych wielkiej czstotliwoci om-
wione zostao w rozdziale powiconym polom elektromagnetycznym
wielkiej czstotliwoci.
331
Impulsowe pole magnetyczne
maej czstotliwoci
Najczciej znajduj zastosowanie impulsowe pola magnetyczne o czsto-
tliwoci do 50 Hz (w USA 60 Hz). Ksztat impulsw moe by rny:
o przebiegu prostoktnym, trapezowym, trjktnym lub sinusoidalnym.
Natenie pola magnetycznego, wyraone w jednostkach indukcji mag-
netycznej, nie przekracza 10 mT. Pola te s stosowane przy uyciu
aplikatorw. Mog to by aplikatory o charakterze solenoidu w ksztacie
szpuli (ryc. 149) oraz aplikatory paskie o polu rozproszonym. Dobr
aplikatora zaley przede wszystkim od okolicy ciaa, ktra ma by
poddana zabiegowi.
Dobr waciwych warunkw zabiegu magnetoterapeutycznego opiera
si na trzech parametrach, a mianowicie:
czasie trwania zabiegu,
- czstotliwoci i charakterze zmian pola magnetycznego,
nateniu pola magnetycznego.
Czas zabiegu nie jest ograniczony. Stosowanie zabiegu nawet w bardzo
dugim czasie nie powoduje niekorzystnych nastpstw. Czas poszczegl-
nego zabiegu nie powinien by jednak krtszy od 5 min, za czas duszy od
30 minut stosuje si raczej rzadko i zwykle nie przekracza on 60 min. Seria
zabiegw obejmuje 5 do 15 zabiegw. Pierwsze zabiegi powinno si
wykonywa codziennie. Kolejne zabiegi mona wykonywa co drugi dzie,
a nawet 2 razy w tygodniu. Pamita naley, e po pierwszych kilku
zabiegach moe wystpi nasilenie dolegliwoci oraz e nie powinno si
wykonywa zabiegw magnetoterapeutycznych po godzinie 21, poniewa
u niektrych osb mog wystpi przemijajce zaburzenia snu.
Dobr waciwej czstotliwoci ma zasadnicze znaczenie. Jako regu
przyjto stosowanie w stanach ostrych czstotliwoci od 1 do 5 Hz,
w podostrych 5 do 20 Hz, a w stanach przewlekych 20 do 50 Hz. Ksztat
impulsw pola magnetycznego dobiera si w zalenoci od wskaza
pamitajc, e impulsy o szybkim narastaniu i zanikaniu pola indukuj
wiksze wartoci napicia elektrycznego w tkankach, bdce przyczyn
wielu zachodzcych w nich zjawisk elektrycznych.
W dawkowaniu natenia pola magnetycznego obowizuje zasada
332
maej czstotliwoci s bardzo rozlege. Dowiedziono, e przyspieszaj one
zrastanie zamanych koci oraz gojenie ran i owrzodze troficznych.
Wykazano rwnie korzystny wpyw tych pl na niektre schorzenia
narzdw ruchu i obwodowego ukadu nerwowego, zaburzenia krenia
obwodowego, stany zapalne oraz niektre choroby skry. Wany ze
wzgldw terapeutycznych jest rwnie przeciwblowy wpyw pl mag-
netycznych maej czstotliwoci.
W tabeli 19 przedstawiono wybrane wskazania do stosowania magneto-
terapii oraz przykady metodyki zabiegw.
Mimo braku bezwzgldnych przeciwwskaza do stosowania tej formy
terapii, w niektrych chorobach konieczne jest jednak zachowanie szczeg-
lnej ostronoci. Wedug zestawienia, podanego przez Grunnera, do
przeciwwskaza zaliczy naley: ci, chorob nowotworow, zaawan-
sowane zaburzenia ukrwienia koczyn dolnych w nastpstwie miadycy
czy angiopatii cukrzycowej, czynn grulic puc, modziecz cukrzyc,
tyreotoksykoz, krwawienia z przewodu pokarmowego, ostr niewydol-
no wiecow i niestabiln dusznic bolesn, cikie infekcje pochodzenia
wirusowego, bakteryjnego i grzybiczego, a take obecno elektronicznych
implantatw wspomagajcych prac rnych narzdw.
Cz autorw uwaa, e eksponowanie gowy w polu magnetycznym
moe wpywa na uczynnienie ognisk padaczkorodnych mzgu. Nie wolno
rwnie stosowa magnetoterapii w okresie bada rentgenowskich, lub te
leczenia promieniami jonizujcymi. Magnetoterapi mona jednak z po-
wodzeniem kojarzy z innymi zabiegami fizykalnymi, takimi jak ultra-
dwiki, diatermia krtkofalowa z terapi laserow oraz z rnymi
zabiegami elektroleczniczymi i masaem. Mona j rwnie stosowa
cznie z zabiegami balneoterapeutycznymi.
Aparatura do magnetoterapii
Ze wzgldw praktycznych warto doda, e urzdze do magnetoterapii,
z powodu jej zakcajcego wpywu, nie powinno si instalowa w pobliu
precyzyjnej elektronicznej aparatury pomiarowej.
Urzdzenie do magnetoterapii polem maej czstotliwoci skada si
334
z generatora prdu maej czstotliwoci oddzielonego galwanicznie od
czci sieciowej (zasilajcej) ukadw elektronicznych umoliwiajcych
regulacj parametrw tego prdu (pola magnetycznego) oraz aplikatora,
w ktrym przepywajcy prd indukuje pole magnetyczne. Wikszo
urzdze jest wyposaona w dwa rodzaje aplikatorw. Jeden z nich,
w ksztacie szpuli, jest solenoidem obudowanym zwykle sztucznym
tworzywem. rednica szpuli wynosi najczciej 50 cm, a wysoko 25 cm
(ryc. 149). Aplikator ten moe by umieszczony na podstawie uatwiajcej
jego ustawienie lub te przymocowany do ramienia wysignego aparatu.
Niektre aparaty s wyposaone w aplikator paski, przystosowany do
umieszczania w rnych okolicach ciaa. Kady z aplikatorw wykazuje
charakterystyczny rozkad pola magnetycznego. W przypadku aplikatora
szpulowego jest to w miar jednorodne pole magnetyczne solenoidu
(ryc. 148), a w aplikatorze paskim moe by ono rozproszone.
Ryc. 148. Pole magnetyczne solenoi-
du (wg wyd. firmy Alpha Electronics).
Aparatura do leczenia zmiennym
polem magnetycznym maej czstotliwoci
Ambit 2000*
Jest to urzdzenie produkcji krajowej, ktrego widok oglny przedstawia
ryc. 149. Wyrni w nim mona trzy podstawowe czci, a mianowicie:
1. Aplikator szpulowy w postaci cewki indukcyjnej o rednicy 520 mm,
sprzony magnetycznie z ciaem osoby poddawanej zabiegowi magneto-
* Produkowana przez Zakad Elektroniki Medycznej; Henryk Noras ul. Krakowska 63b,
43-150 Bieru Stary.
335
terapeutycznemu. Jest on umocowany w sposb ruchomy na suwnicy
umieszczonej w obudowie drewnianej leanki. Dziki takiemu rozwizaniu
aplikator przed uoeniem chorego na leance przesuwa si w skrajne
pooenie, a nastpnie umieszcza w okolicy ciaa, ktra ma by poddana
zabiegowi. W tej czci urzdzenia wytwarzane jest pole magnetyczne
maej czstotliwoci, w granicach od 2 do 60 Hz, i indukcji magnetycznej
regulowanej do maksymalnej wartoci rwnej 10 mT. Przebiegi czasowe
indukcji mog mie ksztat prostoktny, trjktny, trapezowy oraz
sinusoidalny. Kady z przebiegw czasowych moe by cao- lub po-
kresowy (ryc. 150).
Ryc. 149. Urzdzenie do leczenia zmiennym polem magnetycznym maej czstotliwoci
Ambit 2000.
2. Obwd zasilajcy aplikatora oddzielony od czci sieciowej transfor-
matorem separacyjnym.
3. Komputer sterujcy i kontrolujcy prac urzdzenia. Parametry
zabiegu, a mianowicie: czstotliwo zmian pola, czas przerwy midzy jego
impulsami, warto indukcji magnetycznej, czas zabiegu oraz charakter
336
Ryc. 150. Przebiegi czasowe indukcji magnetycznej
uzyskiwane w aparacie Ambit 2000.
przebiegu zmian pola, ustala si za pomoc klawiatury komputera. Ich
przyjcie jest wywietlane na ekranie monitora. Wymienione parametry
zabiegu, cznie z danymi osobowymi i medycznymi chorego, zostaj
wprowadzone do pamici komputera i gromadzone w postaci kartoteki.
Poczenie komputera z drukark umoliwia wydruk kart zabiegowych
oraz kartotek.
22 Fizykoterapia
Ultradwiki
Ultradwikami nazywa si drgania mechaniczne o czstotliwoci prze-
kraczajcej granic syszalnoci ucha ludzkiego. W lecznictwie znajduj
najczciej zastosowanie ultradwiki o czstotliwociach 800, 1000 i 2400
kHz. Uwaa si, e skuteczno terapeutyczna ultradwikw zaley od
prawidowego ustalenia wskaza do ich stosowania, doboru waciwej
dawki oraz metody aplikacji.
Podstawy fizyczne
Drgania mechaniczne w zakresie czstotliwoci stosowanych w lecznictwie
s wytwarzane przez pobudzane z zewntrz ukady drgajce, ktre nazywa
si przetwornikami ultradwikowymi. Jeli ukad drgajcy znajduje si
wewntrz dostatecznie sprystego orodka, to pobudza on do drga
ssiadujce z nim czsteczki orodka, ktre zaczynaj drga okoo swych
pooe rwnowagi. Drgania te przenosz si na dalsze czsteczki i w ten
sposb powstaje/a/a ultradwikowa. Jest ona tylko transporterem energii.
W omawianym wypadku jest to fala poduna, poniewa czsteczki drgaj
wzdu kierunku rozchodzenia si fali.
Fala poduna wykazuje na swym przebiegu wiele nastpujcych po
sobie i przesuwajcych si w okrelonym kierunku stref zagszcze
i rozrzedze czsteczek. W miejscach zagszcze dziaaj siy ciskajce,
a w miejscach rozrzedze siy rozcigajce. Zagszczenia powstaj
w miejscach, w ktrych czsteczki ulegaj wychyleniu w kierunku roz-
338
chodzenia si fali, rozrzedzenia za w miejscach, w ktrych czsteczki
ulegaj wychyleniu w kierunku przeciwnym. Odlego midzy dwoma
ssiadujcymi ze sob zagszczeniami lub rozrzedzeniami, a mwic cilej
midzy dwiema najbliej pooonymi czsteczkami znajdujcymi si w tej
samej fazie ruchu, odpowiada dugoci fali. Dugo fali zaley od
czstotliwoci drga oraz prdkoci jej rozchodzenia si w orodku.
Prdko rozchodzenia si fali ultradwikowej jest zalena od zdolnoci
orodka do przenoszenia drga. W gazach rednia prdko wynosi ok.
350 m/s, w cieczach ok. 1500 m/s, a w ciaach staych ok. 5000 m/s.
W wodzie fala ultradwikowa wywoana przez ultradwiki o czstotliwo-
ci 800 kHz rozchodzi si z prdkoci 1497 m/s, co odpowiada dugoci fali
ok. 1,875 milimetra. Prdko rozchodzenia si fali ultradwikowej
w tkankach ludzkich waha si od 1445 do 1610 m/s.
Czsteczki orodka drgajce w ruchu falowym wykazuj w kadej chwili
okrelon warto wychylenia, prdkoci i przyspieszenia. Wychylenia
czsteczki rosn wraz ze wzrostem natenia fali, a malej w miar
zwikszania si czstotliwoci drga. Na ryc. 151 przedstawiono zaleno
wychylenia czsteczek od natenia fali dla trzech czstotliwoci 200
kHz, 800 kHz i 2400 kHz. Naley doda, e przy duych czstotliwociach
ultradwikw wychylenia s rzdu rednicy czsteczek. Stosowane w lecz-
nictwie ultradwiki powoduj mae wychylenia czsteczek, np. ultra-
dwiki o czstotliwoci 800 kHz i nateniu 2 W/cm
2
powoduj wy-
chylenie czsteczek wody rzdu 3-10
-6
cm.
Drgania czsteczek orodka zachodz ze zmienn prdkoci: od
wartoci zerowej, odpowiadajcej maksimum ich wychylenia, do pewnej
wartoci maksymalnej w punkcie pooenia rwnowagi. Prdko t
okrela si w akustyce jako prdko czstkow. Podobnie jak wychylenie
czsteczek, zaley ona od natenia fali.
Jest zrozumiae, e zmiennej prdkoci czsteczek towarzyszy zmienne
ich przyspieszenie, o kierunku przeciwnym do wychylenia. Tak wic
w chwili, gdy czsteczka jest maksymalnie wychylona, a jej prdko rwna
jest zeru, przyspieszenie osiga najwiksz warto.
Zmiany wychylenia, prdkoci i przyspieszenia zachodzce w czasie
jednego okresu drgania przedstawia porwnawczo ryc. 152. Przyspieszenie
czsteczek osiga bardzo due wartoci i przy nateniu ultradwikw
2 W/cm
2
wynosi dla czsteczki wody 82,5-10
6
cm/s
2
. Tak duym przy-
spieszeniom towarzyszy dziaanie duych si. Miar ich jest rnica cinie
wystpujca w przebiegu fali, co przedstawiono schematycznie na ryc. 153.
22* 339
Ryc. 151. Zaleno wychylenia czsteczek
od natenia fali ultradwikowej przy r-
nych czstotliwociach (wg Wiedana i Rohe-
ra).
Ryc. 152. Zmiany wychylenia (a), prdkoci (b) i przypieszenia (c) w cigu jednego okresu
(wg Matauschka).
Wykazano, e na przecitn komrk ludzk, o rednicy ok. 0,02 mm,
fala ultradwikowa o nateniu 2 W/cm
2
i czstotliwoci 800 kHz wywiera
cinienie 101,3 kPa (0,17 atm). Wahania cinie wystpujce w tkankach
poddanych dziaaniu ultradwikw stanowi wany czynnik ich dziaania
leczniczego. Powoduj one bowiem tzw. mikromasa tkanek.
Fala ultradwikowa oprcz wystpujcych w jej przebiegu waha
cinie wywiera rwnie na orodek pewne stae cinienie, zwane cinieniem
fali. W warunkach stosowanych w lecznictwie dawek natenia warto
tego cinienia jest niedua.
Polem dwikowym nazywa si t cz orodka, w ktrej wystpuje
zjawisko fal dwikowych. Ksztat pola zaley od:
rozkadu energii drga dwikowych,
stosunku wymiarw rda drga do dugoci fali,
ksztatu rda drga,
pochaniania i przeszkd w rozchodzeniu si fali.
W wypadku uywanych w lecznictwie przetwornikw ultradwiko-
wych, ktrych rednica przekracza wielokrotnie dugo fali, pole ultra-
dwikowe przybiera ksztat cylindryczny, ktry w miar oddalania si
340
rda przechodzi w ksztat stoka. Wytworzone w pobliu przetwornika
pole o ksztacie cylindrycznym nazywa si polem bliskim, natomiast pole
stokowe polem dalekim.
Rozkad energii w polu dwikowym jest nierwnomierny i zaley od
wielu czynnikw, gwnie jednak od waciwoci akustycznych orodka.
Gboko wnikania fali ultradwikowej w gb tkanek ludzkich jest
ograniczona ze wzgldu na to, e stanowi one dla niej wysoce zr-
nicowany i niejednorodny orodek. Rozchodzenie si fali w tym orodku
jest bardzo skomplikowane.
Ryc. 153. Wartoci cinie w obrbie jednej
dugoci fali (wg Summera i Patrick).
Ryc. 154. Pole akustyczne przetwornika ultradwikowego wraz z powierzchniami falo-
wymi i izodozami natenia pola (wg Matauschka).
Na ryc. 154 przedstawiono pole akustyczne przetwornika ultradwiko-
wego z zaznaczonymi powierzchniami falowymi oraz izodozami natenia
pola, tzn. liniami czcymi punkty pola o tym samym nateniu.
Powierzchni przetwornika wytwarzajcego drgania mona traktowa
jako zbir punktw drgajcych, z ktrych kady wytwarza elementarn
fal pkolist. W wyniku nakadania si fal elementarnych, czyli ich
interferencji, powstaj fale rzeczywiste paskie. Na skutek interferencji
dochodzi rwnie do wzmoenia lub osabienia ruchu falowego, w zaleno-
ci od zgodnoci lub niezgodnoci wychyle. Omawiane pole dwikowe
jest zatem niejednorodne i zawiera maksima i minima natenia.
Czsto wystpowania maksimw i minimw jest najwiksza w pobliu
powierzchni przetwornika, a w miar zwikszania odlegoci natenie
341
wolno opada do zera (ryc. 155). Jeli fala ultradwikowa napotyka na
swym przebiegu orodek rnicy si gstoci, to zostaje ona czciowo
lub cakowicie odbita.
Stosunek energii fali odbitej do energii fali padajcej nazywa si
wspczynnikiem odbicia. Warto jego zaley od waciwoci akustycznych
orodka. Wspczynnik odbicia osiga szczeglnie wysok warto przy
przejciu fali z orodka staego do ciekego lub gazowego, lub odwrotnie.
Fale odbite mog interferowa z falami padajcymi, wywoujc zjawisko
powstawania fal stojcych. Fale tego typu powstaj wwczas, gdy spotyka-
j si fale o jednakowej czstotliwoci i amplitudzie drga, ale o przeciw-
nym kierunku rozchodzenia si. Jak wiadomo, fale stojce charakteryzuje
obecno wzw i strzaek. Przy wykonywaniu zabiegw leczniczych
mog powstawa fale stojce na skutek odbicia fali ultradwikowej, np.
od koci. Mog one rwnie powstawa przy odbiciu fali od ciany
naczynia z wod, w ktrym wykonuje si zabieg. Poniewa jest to zjawisko
niekorzystne, zwikszajce w stosunku do fali padajcej si dziaania,
mona go unikn przez odpowiednie ustawienie przetwornika.
Ryc. 155. Rozkad nalee-
nia wzdu osi podunej
przetwornika: a teorety-
czny, b faktyczny (wg
Rohera).
Cz fali padajcej na powierzchni danego orodka ulega odbiciu,
cz za przenika do niego ulegajc zaamaniu.
Fala ultradwikowa moe rwnie ulega ugiciu. Zjawisko to wy-
stpuje wwczas, jeli na swym przebiegu fala napotyka przeszkod lub
szczelin o wymiarach rzdu dugoci tej fali. W takim wypadku prze-
342
szkody staj si rdem fal, ktrych kierunek rozchodzenia si jest inny ni
kierunek fali pierwotnej. Jest zrozumiae, e w wyniku ugicia pole
akustyczne za przeszkod ulega zakceniu. Przeszkody o wymiarach
znacznie mniejszych od dugoci fali nie powoduj jej ugicia i nie stanowi
dla niej przeszkody.
Opisane zjawiska wystpuj w tkankach ludzkich, ktre stanowi
orodek bardzo zrnicowany pod wzgldem akustycznym. Z tego wzgl-
du pole ultradwikowe w tkankach wykazuje bardzo zoony charakter.
Energi fali stanowi suma rwnych sobie wartoci energii kinetycznej
czstek drgajcych i energii potencjalnej czstek zgszczonych i roz-
rzedzonych. Cakowit energi wyemitowan przez rdo dwiku w ci-
gu jednostki czasu nazywa si moc akustyczn. Moc fali ultradwikowej
okrela si w watach; dla cisoci konieczne jest podanie, czy fala
wytwarzana jest w sposb cigy, czy te impulsowy.
Natenie fali ultradwikowej maleje w miar oddalania od rda
drga, w wyniku pochaniania jej energii przez orodek. Pochanianie, czyli
absorpcja, energii ultradwikw zaley od ich czstotliwoci oraz wa-
ciwoci orodka. Najwiksz zdolno pochaniania wykazuj gazy,
mniejsz ciecze, a jeszcze mniejsz ciaa stae spryste, np. metale,
ktre dobrze przewodz drgania. Ciaa stae o waciwociach plastycz-
nych, np. guma czy korek, w znacznym stopniu pochaniaj dwiki i z tego
wzgldu uywane s jako izolatory dwiku.
Zdolno orodka do pochaniania energii ultradwikowej okrela
wspczynnik absorpcji. Wyraa on w procentach, jeeli natenie w danym
punkcie pola dwikowego jest mniejsze w tym samym polu o 1 cm wstecz.
Tkanki ludzkie ze wzgldu na rnorodn i skomplikowan budow
wykazuj rne zdolnoci pochaniania ultradwikw, charakterystyczne
dla danego rodzaju tkanki. Du dwikochonno" wykazuje tkanka
nerwowa, mniejsz miniowa, a najmniejsz tuszczowa. Bezpored-
nie pomiary pochaniania energii ultradwikowej w tkankach s prawie
niemoliwe. Na podstawie licznych dowiadcze ustalono jednak, e fale
krtsze, o wikszej czstotliwoci, s pochaniane na mniejszych gboko-
ciach, dusze za na wikszych.
Gboko, w ktrej natenie fali ultradwikowej spada do poowy,
przyjto nazywa gbokoci powkow lub warstw poowic. Pojcie to
umoliwia pogldow ocen rozkadu natenia. Uwaa si, e przy
dawkach leczniczych natenie fali poza gbokoci powkow jest
stosunkowo mae, a skutki dziaania biologicznego trudne do stwierdzenia.
343
Opierajc si na wartoci gbokoci powkowej wybrano dwie najcz-
ciej stosowane w aparatach leczniczych czstotliwoci ultradwikowe,
a mianowicie: 800 kHz oraz 2400 kHz. Powolniejsza absorpcja energii
ultradwikowej o czstotliwoci 800 kHz pozwala na stosowanie jej do
nadwikawiania gbszego, a szybkie pochanianie fali o czstotliwoci
powyej 2400 kHz stwarza moliwo wykorzystania jej do nadwikawia-
nia powierzchniowego. Na ryc. 156 przedstawiono krzywe absorpcji
ultradwikw o czstotliwoci 800 kHz i 3000 kHz.
Ryc. 156. Krzywe absorpcji dla czstotliwo-
ci drga 800 kHz (a) i 3 MHz (b) (wg
Grczewskiego).
Jak wida na tej rycinie, energia fali ultradwikowej maleje wykad-
niczo wraz ze zwikszeniem si gbokoci i jest zalena od czstotliwoci
drga; gboko powkowa dla czstotliwoci 800 kHz wynosi ok. 3 cm,
a dla czstotliwoci 3000 kHz zaledwie ok. 1 cm.
Na zakoczenie omawiania fizycznych podstaw ultradwikw naley
nieco uwagi powici zjawisku kawitacji. Powstaje ono w wyniku
oddziaywania na ciecze ultradwikw o czstotliwoci drga poniej 500
kHz. Fala ultradwikowa o duym nateniu dwiku na skutek dziaania
zmiennych cinie powoduje niszczenie spjnoci cieczy i powstawanie
pustych przestrzeni wypeniajcych si parami cieczy lub rozpuszczonymi
w niej gazami. Przestrzenie te zanikaj po upywie pewnego czasu,
wytwarzajc bardzo siln fal mechaniczn. Zjawisko to nazywa si
kawitacj.
Zjawiska kawitacji w zakresie czstotliwoci i mocy uywanych w lecz-
nictwie nie zaobserwowano. Dla przykadu mona poda, e aby wywoa
zjawisko kawitacji w wodzie przy czstotliwoci 500 kHz, konieczne jest
zastosowanie natenia ultradwikw ok. 200 W/cm
2
, a przy czstotliwo-
ci 3000 kHz a 50000 W/cm
2
.
344
Dziaanie biologiczne
ultradwikw
Zgodnie z prawem Grotthusa-Drapera energia ultradwikw wywouje
w tkankach odczyn, jeli zostanie przez nie w dostatecznej iloci po-
chonita.
Ultradwiki wywouj w ustroju ludzkim wiele zmian spowodowanych
dziaaniem ich energii. Zmiany te mona podzieli na miejscowe, nazywane
rwnie pierwotnymi, oraz oglne okrelane jako wtrne.
Zmiany miejscowe (pierwotne)
Zmiany te wystpuj w tkankach w chwili nadwikawiania i zwizane s
bezporednio z dziaaniem energii ultradwikw, wywoujcej wiele
zmian fizycznych i chemicznych ograniczonych do miejsca jej oddziaywa-
nia. Pojcie miejscowego (pierwotnego) dziaania ultradwikw jest
w swej istocie bardzo zoone. Skada si na nie kilka skadowych,
powodujcych cznie zmiany, ktre warunkuj lecznicze wykorzystanie
ultradwikw. Spord nich za najwaniejsze uzna naley dziaanie
mechaniczne, cieplne oraz fizykochemiczne.
Dziaanie mechaniczne
Jest ono podstawow skadow miejscowego (pierwotnego) wpywu
ultradwikw i obrazowo bywa nazywane mikromasaem. Spowodowane
jest ono wahaniem cinie w przebiegu fali ultradwikowej. W kra-
345
cowych punktach amplitud cinie zachodz istotne zmiany objtoci
komrek, rzdu 0,02%. Zmiany te zachodz w bardzo krtkim czasie,
zalenym od czstotliwoci ultradwikw.
Dziaanie cieplne
Powstaje ono w wyniku wytworzonego w tkankach ciepa, ktrego
rozproszenie jest uzalenione od rodzaju tkanki. Stopie przegrzania
zaley od dawki natenia ultradwikw, czasu nadwikawiania oraz
waciwoci fizycznych tkanki. Najsilniej przegrzewa si tkanka nerwowa,
nastpnie miniowa, a najsabiej tuszczowa. Najwiksze jednak
przegrzanie wystpuje w pobliu powierzchni granicznych niejednorod-
nych struktur tkankowych, np. tkanka kostna tkanka miniowa
(ryc. 145), rnicych si midzy sob waciwociami. Na granicach tych
tkanek wystpuje najwiksze zagszczenie energii, gwnie w wyniku
odbicia fal ultradwikowych. Wynika std swoisto skutkw cieplnych
wywoanych ultradwikami, powstajce bowiem na granicach orodkw
rnice temperatur powoduj midzy innymi zmiany w dyfuzji wewntrz-
komrkowej oraz midzy komrkami a przestrzeniami midzykomr-
kowymi. Naley podkreli, e skadowa cieplna stanowi tylko jeden
z fragmentw dziaania ultradwikw na tkanki.
Dziaanie fizykochemiczne
Bardzo wan skadow dziaania ultradwikw jest ich wpyw na
chemizm oraz waciwoci fizyczne tkanek. Wspomnie tu naley o wpy-
wie ultradwikw na koloidy tkankowe, a mianowicie: na przyspieszenie
rozpadu biaek, o wpywie na przemian biaek ze stanu elu w zol oraz
o zwikszeniu ich przewodnoci elektrycznej. Zachodzce pod wpywem
ultradwikw reakcje chemiczne polegaj w wikszoci na utlenianiu. Na
346
uwag zasuguj reakcje w roztworach wodnych, w wyniku ktrych
dochodzi do rozpadu wody na wodr i rodnik hydroksylowy (OH ' ),
stanowicy bardzo czynn biologicznie grup atomw.
Uwaa si, e nasilenie zmian fizykochemicznych, zachodzcych w tkan-
kach pod wpywem ultradwikw, zaley przede wszystkim od ich
natenia, a dopiero w nastpnej kolejnoci od czasu, rodzaju na-
dwikawianej tkanki i innych parametrw zabiegu.
Zmiany oglne (wtrne)
Dziaanie ultradwikw nie ogranicza si do wypywu miejscowego,
bowiem obejmuje ono cay organizm. Dla przykadu mona poda, e
przez nadwikawianie okolic korzeni, splotw, czy te zwojw ner-
wowych mona drog odruchow uzyska zmiany w odlegych narzdach
i ukadach ustroju. Uzyskuje si rwnie efekty wskazujce na stymulacj
autonomicznego ukadu nerwowego. Dlatego te istotne jest, aby w plano-
waniu terapii ultradwikami pamita nie tylko o ich dziaaniu na okolic
schorzenia, ale rwnie uwzgldnia moliwoci wpywu odruchowego,
ktre stwarza nadwikawianie stref odruchowych Head'a oraz okolicy
zwojw i korzeni nerwowych.
Reasumujc wiadomoci o biologicznym wpywie ultradwikw na
ustrj, w uproszczeniu mona stwierdzi, e podstaw leczniczego dziaa-
nia energii ultradwikowej stanowi nastpujce czynniki:
wzmoenie przepuszczalnoci bon komrkowych,
usprawnienie oddychania tkankowego i pobudzenie przemiany
materii komrek,
- zmiany w strukturze koloidw tkankowych i ich uwodnienie,
zmiany w ukadach jonowych tkanek,
zmiana odczynu tkanek w kierunku zasadowym.
Wymienione czynniki powoduj wiele skutkw biologicznych, ktre
odgrywaj wan rol w oddziaywaniu leczniczym ultradwikw. Naley
do nich zaliczy:
dziaanie przeciwblowe,
zmniejszenie napicia mini,
347
powstawanie zwizkw aktywnych biologicznie,
wpyw na enzymy ustrojowe,
rozszerzenie naczy krwiononych,
hamowanie ukadu wspczulnego,
hamowanie procesw zapalnych,
przyspieszenie wchaniania tkankowego,
- wyzwalanie substancji histaminopodobnych w ilociach aktywnych
biologicznie.
Jednym z wanych zagadnie, ktre nasuwa si kademu, kto stosuje
ultradwiki w celach leczniczych, jest sprawa ich szkodliwego oddziaywa-
nia na ustrj ludzki. Opinie o szkodliwym i destrukcyjnym wpywie
ultradwikw na tkanki ywe opieraj si na wynikach dowiadcze
przeprowadzanych na maych zwierztach. Wynikw tych nie mona
bezkrytycznie przenosi na warunki zabiegw leczniczych wykonywanych
u czowieka. Wieloletnie obserwacje w rnych orodkach leczniczych nie
wykazay szkodliwych skutkw dziaania ultradwikw przy prawidowej
aparaturze, odpowiedniej dla danej choroby dawce i waciwym wykony-
waniu zabiegu. Spenienie tych warunkw chroni chorego przed szkod-
liwym dziaaniem ultradwikw i decyduje o skutecznoci leczenia.
Dawkowanie ultradwikw
Podstaw leczniczego dawkowania ultradwikw stanowi natenie
dwiku, tzn. ilo energii, ktra jest emitowana przez jednostk powierz-
chni przetwornika. Stosowanie tej wielkoci jest bardzo praktyczne,
poniewa nie jest rzecz obojtn w warunkach wykonywania zabiegu
ultradwikowego, czy np. moc 10 W jest emitowana przez przetwornik
o powierzchni 10 cm
2
, czy te przez przetwornik o powierzchni 2 cm
2
.
W pierwszym bowiem wypadku natenie ultradwikw wynosi 1 W/cm
2
,
w drugim za 5 W/cm
2
.
Dziaaniu ultradwikw poddaje si okrelone pola powierzchni skry
i tkanek gbiej lecych, ktrych umiejscowienie i rozlego zale od
wskaza i rodzaju schorzenia. Przy ustalaniu dawki naley bra pod uwag
powierzchni przetwornika, poniewa emitowan przez niego w czasie
348
1 sekundy cakowit energi okrela moc akustyczna, bdca iloczynem
natenia ultradwikw, mierzonego w W/cm
2
, i powierzchni drgajcej
przetwornika.
Skutki biologiczne wywoane w tkankach przez energi fali ultra-
dwikowej zale od jej mocy akustycznej. Zaleno t okrela prawo
Arndta-Schultza, ktre gosi, e sabe bodce pobudzaj, silne hamuj,
a najsilniejsze niszcz tkank.
Wanym momentem, ktry naley mie na uwadze przy ustalaniu
dawki, jest swoisty odczyn tkanek na dziaanie energii ultradwikw.
Polega on na tym, e ultradwiki o maym nateniu, dziaajce przez
duszy czas, wywouj w tkankach inne skutki, anieli ultradwiki
o duym nateniu dziaajce przez krtki czas.
Wyrnia si nastpujce dawki ultradwikw:
dawki sabe: od 0,05 do 0,5 W/cm
2
,
dawki rednie: od 0,5 do 1,5 W/cm
2
,
dawki mocne: od 1,5 do 2,0 W/cm
2
.
Dawki mocne stosuje si wyjtkowo rzadko. Praktyczne zastosowanie
znajduj dawki nie przekraczajce 1,5 W/cm
2
. W ostrych i podostrych
stanach chorobowych stosuje si dawki sabe, w stanach za przewlekych
dawki rednie.
Dawki sabe stosuje si rwnie przy nadwikawianiu okolicy twarzy,
karku oraz okolic ubogich w tkanki mikkie.
Naley pamita o koniecznoci indywidualnego dobierania dawki,
poniewa tolerancja ultradwikw nie jest u chorych jednakowa. Przy
ustalaniu wielkoci dawki konieczne jest uwzgldnienie nastpujcych
czynnikw:
powierzchni nadwikawianej,
rodzaju i stadium schorzenia,
powierzchni drgajcej przetwornika,
czstotliwoci drga,
rodzaju fali ultradwikowej, tzn. czy jest ona ciga, czy te
uksztatowana w impulsy,
czasu trwania zabiegu,
sposobu nadwikawiania, tzn. czy stacjonarnie, czy te przy uyciu
gowicy ruchomej (dynamicznie).
Uwzgldniajc wymienione czynniki naley jednak pamita, e obowi-
zuje zasada doboru minimalnej, a jednoczenie optymalnej dawki.
349
Czas zabiegw ultradwikowych jest znacznie zrnicowany w zaleno-
ci od wskaza, sposobu oraz metody nadwikawiania. Przyjmuje si dla
celw praktycznych nastpujcy podzia czasw zabiegu:
krtki czas zabiegu 1 do 3 minut,
redni czas zabiegu 4 do 9 minut,
dugi czas zabiegu 10 minut i wicej.
W dynamicznym sposobie nadwikawiania czas zabiegu waha si 3 do 10
minut, a w sposobie stacjonarnym jest oczywicie odpowiednio krtszy
i trwa zwykle 1 do 3 minut. czny czas zabiegu waha si od 6 do 10-12
minut. Czas nadwikawiania okolicy przykrgosupowej i splotw ner-
wowych nie powinien przekracza 2 minut w czasie jednego zabiegu.
Zabiegi ultradwikowe wykonuje si zwykle co drugi dzie. Peny cykl
leczenia obejmuje rednio 12 do 15 zabiegw, po ktrych powinna nastpi
3-4-miesiczna przerwa.
Wskazania i przeciwwskazania
do stosowania ultradwikw
Wskazania. Ultradwiki stosuje si w leczeniu wielu chorb. Szczegowe
omwienie wszystkich wskaza i odpowiednich sposobw wykonywania
zabiegw wykracza poza ramy niniejszego podrcznika.
Tabela 20 zawiera wykaz schorze, w ktrych uzyskuje si dziki
ultradwikom korzystne wyniki lecznicze. W tabeli tej zamieszczono
rwnie dane dotyczce dawkowania oraz metodyki zabiegw.
Przeciwwskazania do stosowania ultradwikw obejmuj:
- nowotwory i stany po ich operacyjnym usuniciu,
ci,
czynne procesy grulicze,
skazy krwotoczne,
niewydolno krenia, zaburzenia rytmu serca,
wszczepienie sztucznego rozrusznika serca,
zaburzenia ukrwienia obwodowego,
zakrzepowe zapalenie y,
ostre procesy zapalne i stany gorczkowe,
ciki stan oglny i wyniszczenie,
350
Tabela 20
Wskazania do stosowania ultradwikw
351
cd. tab. 20
nie zakoczony wzrost koci,
stany po terapii rentgenowskiej,
obecno w tkankach.metalowych cia obcych,
nerwic wegetatywn znacznego stopnia,
nerwoble nie wyjanionego pochodzenia.
Naley zachowa szczegln ostrono przy wykonywaniu zabiegw
w okolicy twarzoczaszki, majc na uwadze moliwo dziaania ultra-
dwikw na mzg i oczy. Nie wolno wykonywa nadwikawiania
okolicy szyjnego odcinka krgosupa powyej trzeciego krgu szyjnego, ze
wzgldu na moliwo dziaania tej energii na rdze przeduony. Naley
352
unika nadwikawiania narzdw wewntrznych jamy brzusznej i klatki
piersiowej (przede wszystkim okolicy serca) oraz gonad. Ostronego
i bardzo agodnego dawkowania ultradwikw wymagaj osoby z za-
awansowan miadyc oraz zaburzeniami czucia powierzchniowego.
Lecznicza aparatura
ultradwikowa
Do wytwarzania ultradwikw o czstotliwociach stosowanych w lecz-
nictwie wykorzystuje si substancje aktywne elektromechanicznie. S to
substancje, ktre pod wpywem pola elektrycznego ulegaj odksztaceniu.
Waciwoci takie wykazuj np.: kryszta kwarcu, tytanian baru, winian
potasu i inne.
Kryszta kwarcu ma ksztat szeciobocznego prostopadocianu, za-
mknitego od gry i dou szeciobocznym ostrosupem. O przechodzca
przez wierzchoki ostrosupw jest osi symetrii krysztau, trzy za osie
czce przeciwlege krawdzie prostopadocianu s osiami elektrycznymi
biegunowymi.
W normalnych warunkach osie te s ze sob pod wzgldem elektrycznym
zrwnowaone. Jeli jednak kryszta kwarcu odksztaci mechanicznie, to
na kierunkach wymienionych osi wystpuj adunki elektryczne i kryszta
spolaryzuje si.
Zjawisko to nazywa si zjawiskiem piezoelektrycznym. Mechanizm jego
powstawania przedstawia ryc. 157. atwo na niej zauway, e ciskanie
lub rozciganie krysztau wzdu jednej z osi elektrycznych powoduje jego
polaryzacj, czyli wystpienie rnoimiennych adunkw. Zjawisko piezo-
elektryczne jest odwracalne, tzn. e pod wpywem pola elektrycznego
kryszta ulega odksztaceniu. Odksztacenie jest najwiksze, jeli pole dziaa
w kierunku jednej z osi elektrycznych.
Odwrcone zjawisko piezoelektryczne jest wykorzystywane do wy-
twarzania ultradwikw przez przetworniki piezoelektryczne, ktrych
elementem drgajcym jest pytka wycita z krysztau kwarcu lub pytka
z tytanianu baru.
Urzdzenia wytwarzajce ultradwiki o czstotliwociach znajdujcych
zastosowanie w lecznictwie skadaj si z dwch podstawowych ukadw:
23 Fizykoterapia
353
ukadu wytwarzajcego drgania elektromagnetyczne wielkiej czs-
totliwoci, czyli generatora prdu wielkiej czstotliwoci,
ukadu wytwarzajcego drgania mechaniczne wielkiej czstotliwoci,
ktrym jest przetwornik piezoelektryczny.
Ryc. 157. Zjawisko piezoelekt-
ryczne: a, b, c fazy zjawiska
(wg Liwiencewa).
Budowa i zasada dziaania generatora prdu wielkiej czstotliwoci nie
odbiega od analogicznych okadw omwionych w rozdziale powico-
nym drganiom elektromagnetycznym wielkiej czstotliwoci.
Przetwornik piezoelektryczny jest ukadem sucym do przetwarzania
drga elektrycznych na mechaniczne. Podstawowym jego elementem jest
pytka kwarcowa lub pytka z polikrystalicznej ceramiki tytanianu baru.
Substancje te, wykazujce waciwoci piezoelektryczne, stanowi rdo
drga mechanicznych. Przyoony do pytki zmienny prd elektryczny
wielkiej czstotliwoci powoduje jej odksztacenie, czyli drgania, syn-
chroniczne ze zmian kierunku prdu.
Ukad taki pracuje najbardziej ekonomicznie, jeli czstotliwo prdu
jest rwna czstotliwoci drga wasnych pytki, a zatem w warunkach
rezonansu. W nowoczesnych, terapeutycznych aparaturach ultradwiko-
wych stosuje si pytki drgajce z ceramiki tytanianu baru, wykazujce
silne waciwoci piezoelektryczne, dziki czemu moliwe jest uycie do jej
pobudzenia stosunkowo maych nate prdu. Prd wielkiej czstotliwo-
ci jest doprowadzony do pytki drgajcej za porednictwem elektrod.
Jedn z tych elektrod stanowi moe warstwa metalu naniesiona na
pytk drgajc, drug za jest paska, metalowa pytka pozostajca
w kontakcie z pytk drgajc. Elektrody s poczone z generatorem
prdu wielkiej czstotliwoci specjalnym kablem koncentrycznym, ktrego
grubo i dugo s uzalenione od wymaganej jego pojemnoci elektrycz-
354
nej. Pytka metalowa wraz z elektrodami znajduje si w hermetycznej,
metalowej obudowie, umieszczonej w uchwycie.
Przetwornik piezoelektryczny wraz z uchwytem nazywa si gowic
ultradwikow lub aplikatorem.
Schemat gowicy ultradwikowej przedstawia ryc. 158. Wewntrz
uchwytu gowicy znajduje si przestrze powietrzna, ktra uniemoliwia
przejcie fali ultradwikowej z przetwornika na rk osoby wykonujcej
zabieg.
Ryc. 158. Gowica ultradwikowa: 1 osona metalowa, 2 pytka kwarcowa, 3 styk
metalowy, bdcy biegunem napicia, 4 dolna cz nadajnika, 5 grna cz nadajnika,
6 uchwyt gowicy, 7 gitki kabel koncentryczny (wg Wiedau).
Powierzchnia drgajca przetwornika moe by rnej wielkoci, zwykle
w granicach od 10 do 2 cm
2
. Niektre aparatury s wyposaone w dwie
gowice o rnej powierzchni drgajcej. Nowoczesne aparaty prcz
ultradwikw o fali cigej mog wytwarza rwnie ultradwiki o fali
uksztatowanej w impulsy. Zwykle s to impulsy prostoktne o wspczyn-
niku wypenienia
1
/
5
,
1
/
10
,
1
/
20
. Jak ju wspomniano w rozdziale powiconym
prdom maej czstotliwoci, wspczynnik wypenienia okrela stosunek
czasu trwania impulsu (t
imp
) do okresu T, tzn. sumy czasu trwania impulsu
i czasu trwania przerwy (t
p
):
Jak ju wspomniano, aparaty ultradwikowe wytwarzaj zwykle fal
uksztatowan w impulsy o trzech wspczynnikach wypenienia, a miano-
23*
355
wicie:
1
/
5
,
1
/
10
i
1
/
20
We wszystkich trzech przypadkach warto okresu jest
taka sama i wynosi
1
/
100
sekundy, czas za trwania impulsw odpowiednio:
1
/
500
,
1
/
1000
i
1
/
2000
sekundy. W przypadku fali uksztatowanej w impulsy
o czasie trwania
1
/
500
wspczynnik wypenienia wynosi:
analogicznie dla czasu trwania impulsw
1
/
l000
i
1
/
2000
wynosi on odpowied-
ni o
1
/
10
i
1
/
2 0
.
Niektre aparaty s wyposaone w obwd, dziki czemu mog one
wytwarza impulsy ultradwikowe, ktrych ksztat jest sterowany przez
impulsy elektryczne wytwarzane przez elektrostymulator podczony do
aparatu ultradwikowego.
Naley pamita, e energia przekazywana tkankom przez fal ukszta-
towan w impulsy jest mniejsza od fali cigej o tym samym nateniu. Jest
to zrozumiae, poniewa oddziaywanie fali cigej zachodzi w sposb
nieprzerwany, podczas gdy w fali impulsowej wystpuje tylko w czasie
trwania impulsu.
Stosujc zatem ultradwiki impulsowe naley zdawa sobie spraw
z tego, e w miar skracania czasu trwania impulsw, mwic inaczej
w miar zmniejszania si wartoci wspczynnika wypenienia, zmniejsza
si efektywne oddziaywanie ultradwikw na tkanki.
Natenie ultradwikw emitowanych przez 1 cm
2
powierzchni prze-
twornika waha si w granicach od setnych czci W/cm
2
do 3 W/cm
2
.
Do sprawdzania aktualnej mocy akustycznej przetwornika suy tzw.
waga ultradwikowa. Zasada jej dziaania polega na zrwnowaeniu
cinienia wywieranego przez fal ultradwikow. Za pomoc wagi
ultradwikowej sprawdza si, czy moc akustyczna przetwornika od-
powiada wartociom wskazywanym przez miernik aparatu.
Istniej rwnie aparaty wyposaone w dwie gowice, z ktrych kada
emituje ultradwiki o rnej czstotliwoci, zwykle 800 kHz oraz 2400
kHz. Jest to wane udoskonalenie techniczne, pozwalajce wykorzysta
w leczeniu chorb skry efektywne oddziaywanie czstotliwoci 2400 kHz,
ktra j ak ju wspomniano zostaje pochaniana na maej gbokoci.
356
Budowa, dziaanie i obsuga
aparatu do terapii ultradwikowej
Ultraton D-300*
Jest to do czsto spotykany w pracowniach fizykoterapii aparat (ryc. 159),
obecnie nie produkowany. Stanowi on moe przykad aparatu wyposao-
nego w dwie gowice emitujce ultradwiki o czstotliwoci 800 kHz oraz
2400 kHz. Jest on zasilany z sieci 220 V, 50 Hz, wyposaony w dwa
przetworniki piezoelektryczne, z ktrych pierwszy, o powierzchni 7 cm
2
,
wytwarza ultradwiki o czstotliwoci 800 kHz, drugi za, o powierzchni
2 cm
2
, wytwarza ultradwiki o czstotliwoci 2400 kHz. Regulacja
natenia ultradwikw jest moliwa w sposb cigy w zakresie od 0,25
do 3 W/cm
2
. Warto natenia ultradwikw wskazuje miernik, wy-
skalowany w tym samym zakresie. Specjalne urzdzenie automatyczne
Ryc. 159. Aparat do terapii ultra-
dwikami Ultraton D-300.
* Aparat produkowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szparago-
wa 2.
357
wraz z zegarem umoliwia odmierzanie efektywnego czasu dziaania
ultradwikw, uwarunkowanego dobrym sprzeniem midzy skr
a powierzchni drgajc przetwornika. Brak dostatecznego sprzenia jest
sygnalizowany dwikiem.
Aparat jest przystosowany do wytwarzania fali ultradwikowej ukszta-
towanej w impulsy, ktrych ksztat mona sterowa impulsami elektrycz-
nymi elektrostymulatora. Wymiary aparatu wynosz 590 x 710 x 350 mm,
masa ok. 50 kg.
Ryc. 160. Schemat pyty czoowej aparatu do terapii ultradwikami Ultraton D-300
(objanienia w tekcie).
Na pycie czoowej aparatu (ryc. 160) umieszczone s nastpujce urzdzenia:
1 trjklawiszowy przecznik, ktrego dwa klawisze, odpowiednio oznaczone, su
do wybierania danej czstotliwoci ultradwikw, tzn. 800 lub 2400 kHz, trzeci za suy do
wczania i wyczania zasilania sieciowego;
2 zegar, odmierzajcy czas efektywnego emitowania mocy przez przetwornik; zegar
mona nastawia w granicach czasw od 0 do 15 minut;
3 klawiszowy przycisk uruchamiania zegara, oznaczony sowem Start;
4 pokrto regulacji natenia ultradwikw;
5 lampki kontrolne, sygnalizujce stan pracy aparatu (kolor czerwony sygnalizuje
wczenie zasilania sieciowego, kolor zielony wczenie przetwornika 800 kHz, kolor biay
wczenie przetwornika 2400 kHz),
6 miernik natenia ultradwikw.
Aparat obsuguje si w nastpujcy sposb: po poczeniu aparatu z sieci wcza si
zasilanie sieciowe przez wcinicie odpowiedniego klawisza, ktremu towarzyszy zapalenie si
358
czerwonej lampki kontrolnej. Nastpnie wybiera si dan czstotliwo przez wcinicie
odpowiedniego klawisza, co sygnalizuje zapalenie si waciwej lampki kontrolnej, w zaleno-
ci od wybranej czstotliwoci.
Czas trwania zabiegu nastawia si pokrtem zegara, uruchamiajc go klawiszowym
przyciskiem, oznaczonym sowem Start.
Przy powtarzaniu zabiegu o tym samym czasie nie zachodzi potrzeba powtrnego
nastawiania zegara, wystarcza tylko jego uruchomienie przyciskiem Start. Warto natenia
reguluje si pokrtem pamitajc, e czynno t mona wykonywa tylko w czasie
istniejcego sprzenia midzy przetwornikiem a ciaem chorego.
Kada nieprawidowo w obcieniu przetwornika jest sygnalizowana optycznie przez
zanik wskaza miernika natenia oraz sygna dwikowy.
Po odmierzeniu przez zegar nastawionego czasu trwania zabiegu nastpuje wyczenie
przetwornika. Naley wwczas sprowadzi pokrto regulacji natenia do lewego, skrajnego
pooenia i odj gowic (przetwornik) od skry chorego. Naley pamita, e nie wolno
jednoczenie wyciska klawiszw sucych do wybierania czstotliwoci. Naley rwnie
chroni gowice przed upadkiem, mog one bowiem ulec uszkodzeniu na skutek wstrzsu.
Aparat musi by poddany okresowej kontroli przez technika-konserwatora.
Budowa, dziaanie i obsuga
aparatu do terapii ultradwikowej
Ultraton D-200*
Jest to nowoczesny, przenony aparat (ryc. 161), zasilany z sieci 220 V,
50/60 Hz, wyposaony w przetwornik piezoelektryczny o powierzchni
ok. 6 cm
2
, wytwarzajcy ultradwiki o czstotliwoci 800 kHz i zakresie
natenia od 0,1 do 3 W/cm
2
, regulowanego w sposb cigy. Aparat jest
przystosowany do wytwarzania fali ultradwikowej cigej oraz modulo-
wanej w impulsy o wspczynniku wypenienia 1 : 10 i 1 :20. Specjalne
urzdzenia automatyczne sygnalizuje akustycznie brak dostatecznego
sprzenia midzy skr a przetwornikiem. Czas trwania zabiegu od-
mierzany jest automatycznie za pomoc urzdzenia zegarowego.
Ukad elektroniczny aparatu wykonany jest technik obwodw druko-
wanych na czterech pytkach: zasilacza, generatora, automatyki i wzmac-
niacza mocy, z wykorzystaniem tranzystorw krzemowych i ukadu
scalonego.
* Aparat produkowany w Fabryce Aparatury Elektromedycznej w odzi, ul. Szpara-
gowa 2.
359
I I
Ryc. 161. Aparat do terapii ultradwikami Ultraton D-200.
Ryc. 162. Schemat pyty czoowej aparatu Ultraton D-200 (objanienia w tekcie).
Na pycie czoowej aparatu (ryc. 162) umieszczone s nastpujce urzdzenia:
1 pokrto regulacji natenia ultradwikw;
2 pokrto zegara odmierzajcego czas trwania zabiegu;
3 przecznik klawiszowy rodzaju pracy (fala ciga lub modulowana w impulsy);
4 klawisz zasilania;
5 lampka kontrolna;
6 miernik natenia.
Aparat obsuguje si w sposb nastpujcy: po poczeniu aparatu z sieci przez wczenie
wtykw sznura do gniazda sieciowego naley ustawi pokrto regulacji natenia w pozycji
minimum, co odpowiada lewemu, skrajnemu pooeniu. Nastpnie przecznik rodzaju pracy
360
ustawia si na dany rodzaj fali ultradwikowej i wciska klawisz zasilania. Po upywie trzech
minut aparat jest gotowy do pracy. Naley wwczas przetwornik przyoy do na-
dwikawianej okolicy ciaa, pokrytej substancj sprzgajc, i po ustawieniu waciwego
natenia i czasu trwania zabiegu przystpi do jego wykonywania.
Metodyka zabiegw
ultradwikowych
Przekazanie tkankom drga przetwornika wymaga sprzenia jego powie-
rzchni drgajcej ze skr przez warstw substancji o podobnych waciwo-
ciach akustycznych. Jest to niezbdne, poniewa warstwa powietrza,
nawet rzdu tysicznych czci milimetra, stanowi dla ultradwikw
przeszkod.
Substancj, ktra sprzga przetwornik ze skr nazywa si substancj
sprzgajc. Najczciej uywa si do tego celu ciekej parafiny {Paraffinum
liquidum), ze wzgldu na jej dostpno i atwo zmycia z powierzchni
skry alkoholem lub mieszanin alkoholu z benzyn. Uywane s rwnie
specjalne ele. Taki sposb sprzenia okrela si jako sprzenia bezpo-
rednie.
Przykad sprzenia powierzchni drgajcej przetwornika przez cienk
warstw ciekej parafiny przedstawia ryc. 163. Doda naley, e substancja
sprzgajca powinna by lekko ogrzana w celu uniknicia oddziaywania
na skr niekorzystnych bodcw zimnych.
Niekiedy sprzenie przez cienk warstw parafiny jest niewystar-
czajce, np. w wypadku nierwnoci powierzchni nadwikawianej. Za-
bieg mona wwczas wykona w kpieli z ciekej parafiny lub w kpieli
wodnej. Jest to tzw. sprzenie porednie, z ktrego korzysta si obecnie na
og rzadko. Naley jednak pamita, e wykonywanie zabiegw ultra-
361
Ryc. 163. Sprzenie prze-
twornika ze skr (wg Summera
i Patrick).
dwikowych sposobem sprzenia poredniego, czyli w kpieli, mona
wykonywa tylko pod warunkiem konstrukcyjnego przystosowania do
tego celu gowicy, polegajcym gwnie na jej szczelnoci. Ze wzgldw
bezpieczestwa wane jest rwnie zapewnienie penej izolacji naczy,
w ktrych wykonuje si zabiegi, oraz ich ustawienie w pewnej odlegoci od
urzdze wodocigowych i kanalizacyjnych.
Uycie wody, jako substancji sprzgajcej, wymaga jej odgazowania
poniewa pcherzyki gazu stanowi przeszkod dla rozchodzenia si fali
ultradwikowej. Temperatura wody powinna by zbliona do obojtnego
punktu cieplnego skry. W czasie nadwikawiania w kpieli wodnej
naley wykonywa gowic ruchy okrne, utrzymujc j w odlegoci
2-3 cm od skry. Do osoby wykonujcej zabieg gowic zanurzon
w wodzie naley chroni rkawiczk gumow przed dziaaniem ultra-
dwikw.
Naley doda, e zabiegi ultradwikowe mona wykonywa rwnie
przy uyciu specjalnych aplikatorw o ksztacie przystosowanym do jam
ciaa. S to jednak zabiegi specjalistyczne, nie wymagajce szczegowego
omwienia w ramach niniejszego podrcznika.
Nadwikawianie mona wykonywa w dwojaki sposb:
- gowic umieszczon nieruchomo w miejscu nadwikawiania (na-
dwikawianie stacjonarne),
- gowic ruchom (nadwikawianie dynamiczne).
W metodzie stacjonarnej dawk natenia ultradwikw ogranicza si
do ok.
1
/
4
dawki stosowanej przy gowicy ruchomej. Jest to uzasadnione,
poniewa nadwikawianie ogranicza si do maej powierzchni.
Zabiegi przy uyciu gowicy ruchomej (nadwikawianie dynamiczne),
wykonuje si w nastpujcy sposb. Gowic przesuwa si wolnym ruchem
okrno-postpujcym tak, aby jeden ruch okrny trwa ok. 2-3 s.
Jednoczenie naley wywiera gowic umiarkowany ucisk. Pamita
naley, e od szybkoci i zasigu ruchw zaley przekazywanie tkankom
energii ultradwikw. Obszerniejsze i szybsze ruchy powoduj, e energia
jest przekazywana na wikszej powierzchni, a zatem jej ilo przypadajca
na jednostk powierzchni nadwikawianej jest mniejsza. Dlatego te
niektrzy autorzy wyrniaj dodatkowo tzw. nadwikawianie semista-
cjonarne, ktre czy w sobie cechy sposobu stacjonarnego i dynamicznego.
Nadwikawianie to polega na wykonywaniu bardzo ograniczonych co do
zasigu ruchw. W taki sposb nadwikawia si np. punkty wyzwalajce
bl (trigger points).
362
Metody leczniczego stosowania
ultradwikw
Do najczciej stosowanych metod nale:
Miejscowe stosowanie ultradwikw. W metodzie tej, nazywanej rw-
nie bezporedni, dziaaniu ultradwikw poddaje si skr oraz tkanki
gbiej pooone w okolicy umiejscowienia procesu chorobowego lub blu.
Przykady nadwikawiania miejscowego duych staww oraz pasa bar-
kowego przedstawiono na rycinach 164 i 165.
Ryc. 164. Przykady nadwikawiania stawu okciowego, kolanowego i skokowego (wg
Kennetha za Konarsk).
Segmentowo-przykrgosupowe stosowanie ultradwikw. W metodzie
tej, nazywanej poredni, wykorzystuje si uwarunkowan rozwojowo
czynnociow jedno, istniejc w ramach jednego segmentu, a za
podstawowe uwaa si oddziaywanie ultradwikw na korzenie ner-
wowe. Nadwikawia si zatem w okolicy przykrgosupowej korzenie
nerwowe unerwiajce struktury lub narzdy, w ktrych umiejscowione jest
schorzenie lub bl.
Neuroterapeutyczny schemat nadwikawiania. Metoda ta jest niejako
zapoyczona ze specjalnej formy masau, zwanego masaem tkanki
cznej, w ktrym obowizuj cile okrelone schematy jego wykonywa-
nia. W danym wypadku rk masaysty jakby zastpuj ultradwiki,
wywoujce delikatny mikromasa tkanek. W metodzie tej wyrnia si
363
Ryc. 165. Przykady nadwikawiania okolicy stawu barkowego i pasa barkowego (wg
Kennetha oraz Wiedau za Konarsk).
dwa podstawowe schematy nadwikawiania, okrelajce kierunek prowa-
dzenia po skrze gowicy ultradwikowej, a mianowicie odgowowy oraz
odogonowy. Prowadzenie tej gowicy wedug neuroterapeutycznego sche-
matu odogonowego przedstawiono na ryc. 166. Szczegowe omwienie tej
metody przekracza ramy tematyczne niniejszego podrcznika.
Ultrafonoforeza. Jest to stosunkowo rzadko wykonywany u nas zabieg
ultradwikowy. Polega on na wprowadzeniu do skry, w trakcie zabiegu,
okrelonego leku wzmagajcego dziaanie lecznicze ultradwikw. Efekt
ten uzyskuje si przez wprowadzenie leku do substancji sprzgajcej.
Najczciej s to leki rozszerzajce naczynia krwionone, leki przeciw-
zapalne oraz dziaajce przeciwblowo. Stosuje si substancje sprzgajce
o rnej konsystencji, w postaci mazide, kremw lub nawet maci. Ze
wzgldw praktycznych warto doda, e w miar zwikszania gstoci
substancji sprzgajcej ultradwiki zostaj pochaniane na mniejszej
gbokoci, wywoujc np. efekt termiczny w powierzchownych warstwach
tkanek. Uwaa si, e przenikanie lekw do skry w czasie ultrafonoforezy
zaley od natenia ultradwikw oraz czasu ich stosowania.
Skojarzona terapia prdami impulsowymi i ultradwikami. Metoda
polega na jednoczesnym dziaaniu na tkanki ultradwikw i impulsowego
prdu maej lub redniej czstotliwoci, dziki specjalnemu sprzeniu
elektrycznemu aparatu do terapii ultradwikami z aparatem wytwarzaj-
cym prdy impulsowe maej lub redniej czstotliwoci. Szczegy dotycz-
ce budowy i obsugi aparatury oraz samej metody, zostay omwione
w rozdziale powiconym elektrolecznictwu.
364
Ryc. 166. Prowadzenie gowicy ultradwi-
kowej wg neuroterapeutycznego schematu od-
ogonowego (wg Knocha).
Wymienione metody stosowania ultradwikw oraz ich rne modyfi-
kacje s zwykle w praktyce kojarzone ze sob. Najczciej kojarzy si
metod miejscowego nadwikawiania z segmentowo-przykrgosupo-
wym stosowaniem ultradwikw. W takim postpowaniu w czasie
jednego zabiegu nadwikawia si najpierw miejscowo okolic lokalizacji
schorzenia lub blu, a nastpnie przykrgosupowo oddziauje na korzenie
nerwowe unerwiajce t okolic.
365
Wziewania
Wziewaniem lub inhalacj nazywa si metod lecznicz, polegajc na
wprowadzeniu lekw do ukadu oddechowego dziki zastosowaniu urz-
dze wytwarzajcych aerozole lecznicze o rnym stopniu rozproszenia.
Dziki tej metodzie moliwe staje si wprowadzenie do drg oddechowych
odpowiednich lekw w iloci wywoujcej dany skutek leczniczy.
Wziewania mog by indywidualne lub zbiorowe. Sposb wykonywania
wziewa zaley od rodzaju aparatury.
Prcz wziewa aerozoli leczniczych, wytwarzanych przez odpowied-
ni aparatur, stosuje si rwnie w celach leczniczych wziewania aero-
zoli naturalnych, wystpujcych np. w otoczeniu tni lub nad brzegiem
morza.
Aerozole
Aerozolem nazywa si ukad koloidowy, powstajcy w wyniku roz-
proszenia cia staych lub cieczy w orodku gazowym. W lecznictwie
wykorzystuje si do wziewa aerozole powstae z rozproszenia cieczy
w orodku gazowym, zwykle w powietrzu.
Rozproszenie roztworu leku uytego do wziewa pozwala znacznie
zwikszy jego powierzchni, a tym samym dziaania. Najlepiej wiadczy
o tym nastpujcy przykad: 1 ml wody w postaci kulistej kropli o rednicy
1,24 cm ma powierzchni 4,84 cm
2
. Jeli t ilo wody rozproszy na
kuleczki o rednicy 1 urn, to czna ich powierzchnia wynosi 6 cm
2
.
366
Optymalna wielko zawieszonych w gazie czsteczek uywanych do celw
leczniczych wynosi od 0,5 do 10 um.
Stosowane do wziewa aerozole dzieli si, w zalenoci od rednicy
kropelek, w nastpujcy sposb:
aerozole prawdziwe, suche od 0,1 do 5 um
aerozole wilgotne od 5 do 20 um
mokra mga, czyli spray powyej 20 um
Trwao aerozolu zaley od wielkoci kropelek. Kropelki o wikszej
rednicy atwo opadaj, podlegajc przyciganiu ziemskiemu. Mae krope-
lki natomiast, o rednicy poniej 0,5 um, podlegaj ruchom Browna
i opadaj bardzo wolno.
Istnieje wiele metod okrelania rnych parametrw aerozolu, jak np.
rednicy kropelek, procentowej i objtociowej czstoci ich wystpowania,
czy te stabilnoci aerozolu.
Parametry te s jednak trudne do cisego okrelenia, poniewa w aero-
zolu zachodz cige zmiany cech fizycznych rozproszonych kropelek,
zwizane z ich skraplaniem (kondensacj), parowaniem, czeniem si
w wiksze zespoy (konglomeracj) oraz opadaniem (sedymentacj).
Najprostsza jest metoda mikroskopowa, polegajca na oznaczeniu
rednicy kropelek osiadajcych na podou, zabezpieczajcym je przed
znieksztaceniem lub wysychaniem.
Jeli w aerozolu znajduj si w wikszoci kropelki okrelonego rzdu
wielkoci, daje to podstaw do nazwania go homogenicznym czyli jednorod-
nym.
Bardzo wana ze wzgldw praktycznych jest znajomo procentowego,
a co najwaniejsze, objtociowego skadu aerozolu leczniczego. Istotne
bowiem dla efektw terapii jest, w jakim procencie objtociowym
wystpuj w aerozolu kropelki wnikajce w czasie inhalacji do okrelonego
poziomu drg oddechowych.
Na trwao rozproszenia kropelek zasadniczy wpyw maj wystpujce
na ich powierzchni adunki elektryczne. Jest zrozumiae, e jednoimienne
naadowanie kropelek zwiksza stabilno aerozolu, poniewa ulegaj one
wzajemnemu odpychaniu, co zapobiega czeniu si w wiksze skupiska
i atwiejszej w tych warunkach sedymentacji.
367
Lecznicze stosowanie
aerozoli
Wan rol w leczniczym oddziaywaniu aerozoli odgrywaj nastpujce
czynniki:
Gboko wnikania w drogi oddechowe. Moe ona by ograniczona
zweniami drg oddechowych, powstaymi w wyniku naciekw zapal-
nych, zalegania wydzieliny lub skurczu oskrzeli. Wnikanie moe by
zwikszone w rozedmie puc, w ktrej wystpuj rozszerzenia oskrzeli.
Szybko prdu powietrza w drogach oddechowych. Moe ona ulega
zmianie w wyniku procesw zwajcych wiato drg oddechowych,
a take na skutek gorszej wentylacji puc, np. wystpujcej w przypadku
skrzywienia krgosupa lub niewaciwego oddychania.
Wielko kropelek aerozolu. Gboko wnikania w gb drg od-
dechowych, w zalenoci od rednicy kropelek aerozolu, przedstawia
Ryc. 167. Gboko wnikania
do drg oddechowych kropelek
aerozolu w zalenoci od ich
rednicy.
368
ryc. 167. Jeli wzi pod uwag, e powierzchnia drg oddechowych
zwiksza si ku obwodowi w sposb prawie e geometryczny, to staje si
zrozumiae, i zdolno leczniczego oddziaywania aerozolu zaley od
gbokoci jego wnikania. Naley jednak pamita, e przy rednicy
kropelek od 0,1 do 0,3 urn istnieje moliwo, i zarwno przy wdechu, jak
i przy wydechu nie bd one wchodzi w kontakt z nabonkiem drg
oddechowych i zostan w duej czci wydalone przy wydechu.
Czsto oddychania. Im czstszy i pytszy jest oddech, tym gorsze jest
zwilanie aerozolem drg oddechowych. Tak np. przy 30 oddechach na
minut zostaje wykorzystane zaledwie 10% wdychanego aerozolu, a przy
5 oddechach od 50 do 60%.
Temperatura aerozolu. Uwaa si, e optymalna temperatura aerozolu
powinna w warunkach inhalacji utrzymywa si w granicach 30C.
Dlatego te aerozole wytwarzane za pomoc spronego powietrza, ktre
w wyniku jego rozprania wykazuj stosunkowo nisk temperatur,
powinny by podgrzewane przez specjalne urzdzenie ogrzewcze. Naley
jednak pamita, e aerozole o temperaturze wyszej od temperatury
otoczenia ulegaj atwiej kondensacji (skropleniu) przy zetkniciu z chod-
niejszymi powierzchniami. Z kolei zbyt niska temperatura aerozolu
wpywa dranico na drogi oddechowe i moe powodowa skurcz oskrzeli,
od dronoci ktrych zaley jego ilo przenikajca do gbszych rejonw.
Leki stosowane do wziewa
Obserwowany w ostatnich latach znaczny wzrost zainteresowania wziewa-
niami znalaz swj wyraz w wykorzystaniu tej metody do podawania
w postaci aerozolu wielu lekw. Oglnie leki stosowane do wziewa mona
podzieli na nastpujce grupy:
Leki rozkurczowe. Stosuje si je w stanach skurczowych drzewa oskrze-
lowego, wystpujcych w dychawicy oskrzelowej i spastycznym nieycie
oskrzeli. Do tej grupy lekw naley zaliczy: izoprenalin (Aludrin),
Isolevin, efedryn, aminofilin (Euphyllin) i teofilin.
Leki uatwiajce wykrztuszanie wydzieliny. W tej grupie naley wyrni
leki uatwiajce oddzielenie zaschnitej w wietle drzewa oskrzelowego
24 Fizykoterapia . 367
wydzieliny oraz leki obniajce napicie powierzchniowe wydzieliny
i powodujce jej rozrzedzenie. S to: Alevaire, Bisolvon, roztwory
trypsyny, hialuronidazy, jodku potasowego, chlorku amonowego i wodo-
rowglanu sodowego. Silne dziaanie rozrzedzajce wykazuj solanki izo-
i lekko hipotoniczne. Solanki hipertoniczne powoduj podranienie bony
luzowej i zwikszenie wydzielania gruczow luzowych. W tym celu do
wziewa stosuje si roztwory wodne chlorku sodu o odpowiednim
steniu, albo te wystpujce naturalnie w uzdrowiskach lecznicze wody
chlorkowo-sodowe, a zawarte w nich jony jodu zwikszaj jeszcze to
dziaanie.
Silne dziaanie na bon luzow i gruczoy luzowe wywieraj zawieraj-
ce siark wody lecznicze, ktre szczeglnie korzystnie dziaaj w chorobach
drg oddechowych przebiegajcych z wydzielin luzowo-ropn.
Leki przeciwzapalne. Do tej grupy lekw stosowanych do wziewa
naley zaliczy wod wapienn oraz wody mineralne zawierajce wap.
Antybiotyki. Zastosowanie do wziewa antybiotykw musi poprzedza
badanie opornoci na nie flory bakteryjnej drzewa oskrzelowego. An-
tybiotyki naley stosowa bardzo rozwanie, poniewa mog one niekiedy
powodowa niepodane skutki. Najczciej stosuje si penicylin, strep-
tomycyn, erytromycyn i oksytetracyklin (Terramycin).
Nie wolno zapomina, e przed rozpoczciem przez chorego wziewa
lekw powodujcych uczulenie obowizuje wykonanie prby na uczulenie.
Omwienie szczegowe wskaza i przeciwwskaza, sposobu przygoto-
wywania roztworw lekw oraz metodyki wziewa wykracza poza ramy
niniejszego podrcznika. Dobr odpowiedniego leku, jego stenie oraz
metodyka wziewa s uzalenione od choroby podstawowej oraz schorze
wspistniejcych. Z tych wzgldw przy wykonywaniu wziewa obowi-
zuje cise przestrzeganie zalece lekarza specjalisty.
Urzdzenia do wziewa
Urzdzenie suce do wziewa nazywa si aparatem do wziewa lub
inhalatorem. W lecznictwie wykorzystuje si nastpujce urzdzenia
wytwarzajce aerozole lecznicze:
370
Aparat do wziewa rozpraszajcy leki za pomoc spronego powietrza
(ryc. 168). Dziaanie tego urzdzenia polega na przepywie spronego
powietrza o cinieniu 152-304 kPa (1,5-3 atm) przez dysz o rednicy od
0,3 do 1 mm. Uzyskana w ten sposb znaczna prdko przepywu
powietrza nad wylotem prostopadle usytuowanej rurki zanurzonej w cie-
czy powoduje podcinienie zasysajce ciecz i rozbicie jej na mg o rednicy
kropelek powyej 10 m i gstoci od 50 do 500 mm
3
na 1 1.
Ryc. 168. Wziewanie.
Aparat ma rwnie urzdzenie ogrzewcze, umoliwiajce stosowanie
aerozolu o odpowiedniej temperaturze. Wdychanie odbywa si za pomoc
specjalnie uksztatowanego ustnika (ryc. 169).
Aparat do wziewa rozpraszajcy leki za pomoc ultradwikw. Dziaa-
nie tego typu aparatu oparte jest na rozpylaniu cieczy przez ultradwiki
o dostatecznie duej mocy. Dziki zastosowaniu przetwornikw o za-
krzywieniu kulistym lub cylindrycznym moliwe jest zogniskowanie fal
ultradwikowych na granicy cieczy z powietrzem i wytworzenie tzw.
fontanny ultradwikowej, z ktrej wydziela si mga.
Fontanna ultradwikowa i wydzielajcy si z niej aerozol powstaj
w wyniku wzbudzenia fal powierzchniowych cieczy. Schemat aparatu
371
przedstawia ryc. 170, a widok oglny ryc. 171. Aerozole wytwarzane
przy uyciu tego typu aparatw cechuje bardzo dua gsto, wielokrotnie
przewyszajca uzyskiwan w aparatach rozpraszajcych leki przy uyciu
spronego powietrza, oraz doskonaa jednorodno wymiarw kropelek.
Wielko kropelek zaley od czstotliwoci ultradwikw; tak np. przy
czstotliwoci 1 MHz uzyskuje si kropelki o rednicy ok. 4 urn, przy
czstotliwoci za 5 MHz kropelki o rednicy mniejszej ni 1 um.
Ujemn cech aparatw ultradwikowych jest trudno w rozpraszaniu
przez nie cieczy o duej lepkoci.
Spord innych aparatw uywanych do wziewa wymieni naley:
aparat Schnitzlera, wyposaony w dysz o specjalnej budowie,
Ryc. 169 Ryc. 170
Ryc. 169. Schemat aparatu do wziewa, rozpraszajcego leki za pomoc spronego
powietrza: 1 zesp dysz rozpraszajcych, 2 zbiornik na rozpraszan ciecz. 3 zbiornik
wody ogrzewajcej rozpraszan ciecz, 4 przelew wody ogrzewajcej, 5 zawr spronego
powietrza (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
Ryc. 170. Schemat aparatu do wziewa, rozpraszajcego leki za pomoc ultradwikw:
S przetwornik ultradwikowy, B ognisko fal ultradwikowych, E doprowadzenie
powietrza, A wyprowadzenie wytwarzanej mgy (wg Kwaniewskiej-Baszczyk).
372
wytwarzajcy spray o rednicy kropelek powyej 50 urn i gstoci mgy
2000 mm
3
na 1 1,
aparat do wziewa szkockich, umoliwiajcy naprzemienn zmian
temperatury wziewanej mgy w granicach od 20 do 40C.
aparat do wziewa zbiorowych; charakterystyczn cech aparatu jest
wyposaenie go w kilka lub kilkanacie dysz rozpraszajcych, ktre w celu
rwnomiernego rozpraszania roztworu bywaj wprawiane w ruch ob-
rotowy; gsto mgy jest mniejsza od uzyskiwanej w aparatach do
wziewa indywidualnych,
aparaty do wziewa elektroaerozoli, ktre dziki zastosowaniu spe-
cjalnego ukadu elektrycznego mog wytwarza aerozole o rednicy
kropelek mniejszej od 10 urn, ktre w zalenoci od wskaza mog by
obdarzone jednoimiennym, ujemnym lub dodatnim adunkiem elektrycz-
nym,
- aparaty do wytwarzania aerozoli wibracyjnych, mogce wprowadzi
je w drgania mechaniczne (o czstoci od 10 do 100 Hz), uatwiajce
przenikanie, szczeglnie do zatok obocznych nosa.
Ryc. 171. Aparat do wziewa, rozpraszajcy leki za pomoc ultradwikw, TUR US1 3.
373
Ryc. 172. Inhalatorium.
Wziewa dokonuje si w odpowiednio przystosowanych i wyposao-
nych pomieszczeniach, zwanych inhalatoriami. Pomieszczenia te musz
by wyposaone w wysoce sprawne urzdzenia wentylacyjne, a jednocze-
nie dostatecznie ogrzane. Rycina 172 przedstawia inhalatorium w fizykal-
nym zakadzie leczniczym.
Higiena aparatw do wziewa
oraz wymogi bezpieczestwa pracy
Zapewnienie zgodnej z wymogami higieny i antyseptyki eksploatacji
urzdze do inhalacji stanowi jeden z najtrudniejszych do rozwizania
problemw terapii aerozolami. Wie si to przede wszystkim ze szczegl-
nie korzystnymi warunkami bytowania bakterii zarwno w poszczegl-
nych elementach aparatw, jak i w samym pomieszczeniu zabiegowym.
374
Pewne niebezpieczestwo wie si rwnie z wystpujc u osb cier-
picych na choroby ukadu oddechowego znaczn wraliwoci na
zakaenia bakteryjne. Dlatego te w kadej placwce, prowadzcej
leczenie aerozolami, powinna obowizywa instrukcja nakazujca bez-
wzgldne przestrzeganie zasad antyseptyki. Dotyczy to przede wszystkim
kocwek ustnych i donosowych, wentyla oraz przewodw powietrza,
ktre to elementy powinny by po kadym zabiegu wymienione, a po
dokadnym umyciu z dodatkiem detergentu poddane wyjaowieniu. Spo-
sb wyjaawiania zaley oczywicie od wraliwoci danego elementu na
wysok temperatur. Dobr zatem skutecznych sposobw wyjaawiania
oraz rodkw dezynfekcyjnych odgrywa bardzo wan rol. Rwnie
skrupulatnie naley przestrzega dezynfekcji pomieszcze zabiegowych
oraz znajdujcych si w nich urzdze i sprztu pomocniczego.
Wymogi bezpieczestwa pracy dotycz ochrony personelu przed dziaa-
jcymi przewlekle aerozolami, ktre mog wywoywa reakcje alergiczne
lub oporno na niektre leki. Z tego powodu inhalacje lekw, zwaszcza
o wpywie uczulajcym, wykonuje si w formie tzw. inhalacji celtowych,
czyli w pomieszczeniach szczelnie zamknitych, wyposaonych w wysoce
sprawne urzdzenie wentylacyjne. Wymienione okolicznoci nakazuj
zapewnienie odpowiedniej wentylacji pomieszcze zabiegowych oraz prze-
strzeganie przez personel higieny osobistej (czste mycie rk i zmywanie ich
pynem dezynfekcyjnym, codzienna zmiana odziey ochronnej).
W zalenoci od stopnia naraenia na dziaanie aerozoli leczniczych,
obowizuje zasada okresowej miesicznej lub kwartalnej wymiany
personelu.
Balneoterapia
Balneoterapia jest dziaem lecznictwa, w ktrym wykorzystuje si natural-
ne tworzywa lecznicze. Do naturalnych tworzyw leczniczych zalicza si
lecznicze wody mineralne, gazy zawarte w niektrych zdrojach oraz
peloidy.
Lecznicze wody mineralne
Zgodnie z definicj, zawart w normie branowej BN-74/9580-05, wod
lecznicz ,, ... jest woda podziemna, bakteriologicznie i chemicznie bez
zarzutu, o niewielkich wahaniach skadu chemicznego i waciwoci
fizycznych, o dziaaniu leczniczym udowodnionym na podstawie bada
naukowych lub dugotrwaej obserwacji lekarskiej, uznana za lecznicz
przez Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej".
Wody lecznicze, w odrnieniu od tzw. wd gospodarczych, mog
zawiera skadniki mineralne (lecznicze wody mineralne) lub te skadniki
swoiste o szczeglnej aktywnoci farmakologicznej (lecznicze wody swoi-
ste).
Lecznicze wody mineralne powstaj w wyniku wzbogacenia o skadniki
mineralne wd infiltracyjnych. Proces ten zachodzi szczeglnie atwo, jeli
wody w czasie przepywu napotykaj atwo rozpuszczalne skay. Wan
rol odgrywa w tym procesie dwutlenek wgla, ktry rozpuszczony
w wodzie nadaje jej charakter sabego kwasu, mogcego przeprowadzi do
roztworu skadniki mineralne nawet trudno rozpuszczalnych ska.
376
Wystpujce w wodach leczniczych gazy dostaj si do nich w wyniku
zachodzcych w skorupie ziemskiej rnych procesw geochemicznych.
Spord gazw najwiksze znaczenie lecznicze maj dwutlenek wgla,
siarkowodr oraz radon. Najczciej wystpuje dwutlenek wgla, ktry
moe by pochodzenia magmowego lub produktem reakcji zachodzcych
w wodzie pod wpywem bakterii.
Podzia wd mineralnych nastrcza wiele trudnoci, spowodowanych
nieraz ich bardzo zoonym skadem. Wody lecznicze ponadto zawieraj
niekiedy znikome iloci zwizkw chemicznych, ktre jednak ze wzgldu
na sw aktywno biochemiczn decyduj o dziaaniu leczniczym.
W podziale wd leczniczych przyjto dwa kryteria. Pierwsze z nich
dotyczy zawartoci makroskladnikw, tzn. zwizkw chemicznych wy-
stpujcych w wodzie w duych ilociach, drugie za mikroskladnikw,
tzn. swoistych, szczeglnie aktywnych biologicznie zwizkw, ktre wy-
stpuj w wodzie leczniczej w bardzo maych ilociach.
Podzia wd leczniczych wedug zawartych w nich makroskadnikw
przedstawia tab. 21, z ktrej w atwy sposb mona zorientowa si
o skadzie rnych wd.
Z punktu widzenia oddziaywania leczniczego bardzo istotny jest
podzia wd uzaleniony od zawartych w nich aktywnych biologicznie
skadnikw. Podzia ten przedstawia tab. 22.
Lecznicze wody mineralne mog by chodne lub cieplicze. Wod uwaa
si za cieplicz wwczas, gdy jej temperatura jest wysza ni 20C.
Tabela 21
Podzia wd leczniczych w zalenoci od zawartych w nich makroskadnikw (wg Szmytwny)
Wody
377
Tabela 22
Podzia wd leczniczych w zalenoci od zawartych w nich skadnikw aktywnych biologicznie
(wg Szmytwny)
Nazwa wody
elazista
Arsenowa
Fluorkowa
Bromkowa
Jodkowa
Siarczkowa
Borowa
Krzemowa
Szczawa
Radoczynna
Zawiera w 1 litrze co najmniej
10 mg jonw elaza Fe
2 +
+ Fe
3 +
0,7 mg As w postaci chemicznie zwizanej
1 mg jonw fluorkowych
5 mg jonw bromkowych
1 mg jonw jodkowych
1 mg cakowitej siarki, dajcej si oznaczy jodometrycznie
100 mg kwasu metaborowego HBO
2
50 mg kwasu metakrzemowego
1000 mg wolnego dwutlenku wgla CO
2
2 milimikrokiury (10
-9
kiura, czyli nanokiur nCi)
Z porwnania temperatury wody mineralnej z temperatur ciaa ludz-
kiego wynika podzia na wody:
hipotermalne, ktrych temperatura wynosi od 20 do 35C,
izotermalne, o temperaturze od 35 do 40C,
hipertermalne, wykazujce temperatur wysz ni 40C.
Innym wanym podziaem, istotnym dla leczniczego wykorzystywania
wd mineralnych, jest podzia oparty na porwnaniu stenia skadnikw
zawartych w wodzie ze steniem panujcym w krwince czerwonej, a cilej
mwic z cinieniem osmotycznym 0,95% roztworu chlorku sodowego.
Zgodnie z tym podziaem wyrnia si wody:
hipoosmotyczne o cinieniu mniejszym,
izoosmotyczne o cinieniu rwnym,
hiperosmotyczne o cinieniu wikszym.
Lecznicze waciwoci wd mineralnych s szeroko wykorzystywane
w lecznictwie uzdrowiskowym. Leczenie wodami mineralnymi polega na
stosowaniu ich w postaci kpieli, wziewa oraz podawania do wewntrz,
czyli kuracji pitnej, nazywanej rwnie krenoterapi.
378
Podzia i charakterystyka
dziaania leczniczego wd
mineralnych
Wody alkaliczne zawieraj wodorowglany i wglany alkaliczne oprcz
chlorku sodowego, bezwodnika kwasu wglowego i innych zwizkw.
S one stosowane w kuracji pitnej, poniewa zobojtniaj kwas solny
w odku. Podgrzane, podane przed jedzeniem wody te hamuj czynno
wydzielnicz odka. Wody alkaliczne zawierajce siarczan magnezowy
dziaaj pobudzajco na perystaltyk drg ciowych oraz wydzielanie
ci.
Stosowane we wziewaniach dziaaj wykrztunie, rozrzedzajc wy-
dzielin zalegajc w drzewie oskrzelowym. Wzmagaj one wydzielanie
kwasu moczowego oraz obniaj przemian materii.
Wody zawierajce wglan wapniowy i magnezowy oraz siarczan wapniowy
dziaaj przeciwzapalnie. Poniewa wystpuj one zwykle w postaci silnie
hipoosmotycznych szczaw, dziaaj moczopdnie. Stosuje si je w leczeniu
przewlekych nieytw bon luzowych oraz kamicy nerkowej.
Wody sone mog zawiera prcz skadnika podstawowego, tzn. chlorku
sodowego, rwnie chlorek wapniowy, chlorek magnezowy, bezwodnik
kwasu wglowego, wglan sodowy, wglan wapniowy oraz siarczan
sodowy. Stosowane w leczeniu pitnym wzmagaj czynno wydzielnicz
odka, a wziewane polepszaj ukrwienie bon luzowych oraz roz-
rzedzaj ich wydzielin. Stosowane s one rwnie w postaci kpieli
solankowych.
Wody elaziste wystpuj zwykle w postaci szczaw. Wyrnia si wody
zawierajce wodorowglan elazowy oraz siarczan elazowy. Pobudzaj
one ukad krwiotwrczy i znajduj zastosowanie w leczeniu niedokrwisto-
ci, w chorobach wieku dziecicego oraz w zaburzeniach wydzielania
gruczow dokrewnych.
Wody jodkowe s stosowane w miadycy, nadcinieniu, chorobach
ukadu krenia, zaburzeniach wydzielania gruczow dokrewnych, prze-
wlekych nieytach oskrzeli oraz w chorobach wieku dziecicego.
Wody siarczkowe i siarkowodorowe wykazuj bardzo zoony skad
chemiczny, najbardziej aktywny jest w tych wodach siarkowodr. Pobu-
dzaj one przemian materii, normuj bilans siarki w ustroju, dziaaj
379
odczulajco i odtruwajco, wpywaj rozmikczajco na naskrek oraz
wywouj przekrwienie skry.
Stosowane s w gocowych i pourazowych schorzeniach ukadu ruchu,
zaburzeniach przemiany materii, chorobach skry, chorobach ukadu
krenia, zatruciach metalami cikimi oraz w chorobach kobiecych.
Wody arsenowe dziaaj pobudzajco na ukad krwiotwrczy, wzmagaj
aknienie i czynno wydzielnicz przewodu pokarmowego.
Szczawy stosowane w kuracji pitnej wzmagaj wydzielanie odka,
wywoujc przekrwienie odka i jelit. Jeli s to wody hipoosmotyczne, to
dziaaj moczopdnie. S wykorzystywane do kpieli kwasowglowych.
Wody radoczynne wywouj prawdopodobnie w ustroju zmiany fizyko-
chemiczne spowodowane promieniowaniem radioaktywnym. Znajduj
zastosowanie w leczeniu zaburze przemiany materii, schorze ukadu
ruchu i ukadu nerwowego, niedokrwistoci oraz zaburze wydzielania
gruczow dokrewnych.
Wystpowanie wd leczniczych
w Polsce
Obszar Polski mona z pewnym uproszczeniem podzieli na cztery regiony
o charakterystycznym dla nich wystpowaniu gwnych typw wd
leczniczych. Zaliczy do nich naley:
Karpaty. W regionie tym najczciej wystpuj w odwiertach lub
rdach wody chlorkowo-sodowe o rnym stopniu mineralizacji. W wo-
dach tych czsto wystpuj wglowodory (metan), ktrych utlenienie
prowadzi do powstania w nich dwutlenku wgla, a tym samym wd
chlorkowo-wodorowglanowo-sodowych (Iwonicz, Rymanw). W regio-
nie tym wystpuj rwnie szczawy wodorowglanowo-wapniowe lub
wodorowglanowo-magnezowe o mineralizacji sigajcej kilku gramw na
dm
3
(Krynica, Muszyna, egiestw, Piwniczna). Wystpuj take szczawy
wodorowglanowo-chlorkowo-sodowe, zawierajce jodki i bromki (Szcza-
wnica, Wysowa).
Obszar morskich osadw miocenu. Jest to obszar pooony na pnoc od
Karpat, obejmujcy Kotlin Sandomiersk, okolice Krakowa oraz Grny
lsk. Wystpuj w nim wody siarczkowe powstae w wyniku redukcji
380
bakteryjnej gipsw. W wyniku zetknicia tych wd z wodami chlor-
kowo-sodowymi powstaj wody chlorkowo-sodowo-siarczkowe (Busko,
Solec). W regionie tym wystpuj rwnie wody siarczanowo-wapnio-
wo-siarczkowe (Krzeszowice, Swoszowice) powstae w wyniku ugowania
gipsw. Na caym tym obszarze na wikszych gbokociach wystpuj
wody chlorkowo-sodowe z du zawartoci bromkw i jodkw.
Sudety i blok przedsudecki. Region ten obejmuje Kotlin Kodzk oraz
pnocne stoki Gr Izerskich. Gwnym skadnikiem wd tego regionu jest
dwutlenek wgla pochodzenia magmowego lub powstay w wyniku
rozpadu termicznego ska wglanowych. Wystpuj w tym regionie
szczawy wodorowglanowo-wapniowe (Polanica) i wodorowglano-
wo-sodowe (Szczawno), swoiste szczawy arsenowe (Kudowa) oraz wody
radoczynne (wieradw, Czerniawa). Prcz tego wystpuje rwnie od-
mienny typ sabo zmineralizowanych termalnych wd radoczynnych
siarczkowych (Ldek) oraz fluorkowych (Cieplice).
Ni Polski. W caym tym regionie wystpuj wody chlorkowo-sodo-
we, niekiedy o bardzo duym steniu. Zawieraj one brom i jod (Po-
czyn). Wystpuj one jako rda (Koobrzeg), jednak z reguy zalegaj
na duych gbokociach, nawet do tysica metrw (Ciechocinek,
Konstancin, Poczyn). W regionie tym do powszechne jest wystpo-
wanie wd elazistych, ktre do celw leczniczych zostay wykorzystane
w Naczowie.
Borowina
Borowin zalicza si do peloidw, czyli wystpujcych w przyrodzie
tworzyw powstaych w wyniku naturalnych procesw geologicznych, ktre
po rozdrobnieniu i zmieszaniu z wod stosowane s do celw leczniczych
w postaci kpieli i okadw. Nazwa peloid pochodzi od greckiego sowa
pelos czyli boto. Zgodnie z przyjt klasyfikacj peloidy dzieli si na:
1. Osady podwodne
a) abiolity czyli osady mineralne,
b) biolity, bdce tworzywami powstaymi z substancji organicznej
(torfy, muy, sapropel, gytia).
381
2. Ziemie lecznicze, czyli produkty wietrzenia mineraw (glinka, marg-
le, less).
W Polsce do celw leczniczych stosuje si wycznie biolity, a mwic
cilej torfy lecznicze, nazywane u nas borowinami. Nazwa ta wywodzi si
od borw, w ktrych kiedy wydobywano borowin.
Torfem nazywa si mas organiczn powsta z rolin pod wpywem
bakterii, w rodowisku bogatym w wod, torfowiskiem za miejsce
zalegania torfu o miszoci wikszej od 50 cm. Jest to ju warstwa, ktra
nadaje si do eksploatacji. Jeli przyj, e przyrost warstwy torfowej
wynosi ok. 1 mm rocznie, to atwo okreli wiek zoa torfowego. W Polsce
zoa torfu wykazuj miszo od 1 do kilku metrw. W zalenoci od
sposobu powstawania zoa torfowego, skadu rolin oraz warunkw
ekologicznych, wyrnia si torfowiska wysokie, niskie i przejciowe.
Pierwsze powstaj w rodowisku z wod ubog w skadniki mineralne,
w ktrym mog rozwija si tylko roliny skpoywne. Nale do nich
mchy i dlatego tego rodzaju torfy nazywa si mszystymi. S one sabo
zmineralizowane i wykazuj odczyn kwany. Torfowiska niskie powstaj
w warunkach sprzyjajcych rozwojowi rolin eutroficznych, wymagaj-
cych rodowiska yznego. Powstay w takich warunkach torf zawiera
wicej skadnikw mineralnych i wykazuje odczyn obojtny lub lekko
zasadowy. Torfowiska przejciowe powstaj w wyniku zachodzcych
w czasie zmian warunkw rozwoju rolin, gwnie zaniku wody bogatej
w skadniki mineralne. Powoduje to zmian rolinnoci torfotwrczej na
wegetujc w warunkach redniej yznoci gleby.
W wyniku procesw humifikacji czyli przeksztacania substancji or-
ganicznych w prchnic, w torfie zalegajcym w zou zmienia si
z upywem czasu stosunek rolin rozoonych do nierozoonych. Do jego
oceny stosuje si bardzo prosty sposb okrelania stopnia rozkadu torfu,
polegajcy na wyciskaniu torfu przez palce i porwnanie wyniku ze skal
10-stopniow (H
1
do H
10
). W stopniu pierwszym (H
1
) torf nie przechodzi
przez palce, za w stopniu dziesitym rozkadu (H
10
) przechodzi ca-
kowicie. W Polsce do celw leczniczych dopuszcza si torf o stopniu
rozkadu H
4
. Niezalenie od tego wykorzystanie torfu do celw leczniczych
jest uzalenione od spenienia wielu wymogw fizycznych, chemicznych
i sanitarno-higienicznych.
Skadniki organiczne torfu (borowiny) podzieli mona na dwie grupy.
Pierwsza z nich to nie rozoone skadniki rolin (lignina, celuloza,
hemiceluloza, pektyny i inne), druga za to bituminy i kwasy humusowe.
382
Warto doda, e z bitumin wyodrbniono substancje hormonalne o chara-
kterze estrogenw. Ostatecznym produktem procesu humifikacji s kwasy
humusowe, huminowe i inne zwizki wykazujce waciwoci koloidw,
a zatem zdolno wizania wody, ktrej zawarto w naturalnie wilgotnej
masie torfowej moe siga 90%. Uwaa si, e kocowe produkty
humifikacji, a szczeglnie kwasy huminowe, maj waciwoci decydujce
o leczniczym dziaaniu borowiny. Doda naley, e w borowinie stwierdza
si rwnie niewielkie iloci skadnikw nieorganicznych, ktrym jednak
nie przypisuje si waciwoci leczniczych.
Borowin cechuje dua pojemno cieplna oraz ze przewodnictwo
ciepa. Z tych wzgldw jest ona wykorzystywana do zabiegw ciepolecz-
niczych. Borowina uywana do zabiegw leczniczych wymaga uprzedniego
przygotowania. Musi by ona oczyszczona, dobrze rozdrobniona, przesia-
na przez sito, a nastpnie poddana procesowi pcznienia. Proces ten polega
na uwodnieniu zawartych w borowinie substancji koloidowych. Przygoto-
wan w ten sposb borowin miesza si nastpnie z gorc wod
w specjalnych kadziach, wyposaonych w urzdzenia mieszajce. Uzyskuje
si papk o temperaturze 40-45C, ktra suy do wykonywania zabiegw
leczniczych. Tolerancja skry na gst papk borowinow jest wysoka
i wynosi 45-55C.
Mechanizm dziaania leczniczego borowiny polega na oddziaywaniu
cieplnym, mechanicznym powstaym w wyniku ucisku masy borowino-
wej na skr oraz wpywie zawartych w niej zwizkw chemicznych i cia
o charakterze hormonw.
Borowin uywa si do kpieli, zawija oraz okadw.
Najczciej wykonuje si okady borowinowe. Ogrzan papk borowino-
w nakada si bezporednio na skr, po czym owija tkanin brezentow
cerat, a nastpnie kocem. Czas trwania zabiegu wynosi 20-30 minut.
Wskazania. Okady borowinowe wykonuje si w przewlekym gocu
stawowym, zapaleniach okoostawowych, nerwoblach i zespoach blo-
wych w przebiegu choroby zwyrodnieniowej krgosupa oraz w stanach po
przebytym miszowym zapaleniu wtroby.
Przeciwwskazaniami do stosowania okadw borowinowych s: niewy-
dolno krenia, zaawansowana miadyca, uszkodzenie minia ser-
cowego, ttniaki, skonno do krwawie z przewodu pokarmowego
(choroba wrzodowa odka lub dwunastnicy), schorzenia miszu nerek
z biakomoczem i nadcinieniem, cia powyej trzech miesicy oraz
383
przypadki podejrzane o to nowotworowe. Zabiegw borowinowych nie
stosuje si u dzieci do 7 lat.
Ostatnio wprowadzono do lecznictwa past borowinow. Jest to bardzo
rozdrobniona borowina. Past borowinow stosuje si w postaci cienko-
warstwowych okadw lub smarowa o temperaturze 35C. Moe by ona
rwnie uywana do kpieli w postaci zawiesiny wodnej. Wan zalet
pasty borowinowej jest moliwo wykorzystania fizykochemicznego
i biologicznego dziaania zawartych w niej cia bez obciajcego ustrj
wpywu cieplnego; poza tym mona j szeroko stosowa w lecznictwie
pozauzdrowiskowym.
Kpiele w wodzie sztucznie
mineralizowanej lub gazowanej
W lecznictwie pozauzdrowiskowym stosuje si czsto kpiele z wody
sztucznie mineralizowanej lub gazowanej. Najczciej s to kpiele solan-
kowe, kwasowglowe, a take siarkowodorowe.
Kpiele solankowe
Solank do kpieli przygotowuje si przez dodanie do wodyw zalenoci
od pojemnoci wanny od 1 do 4 kg soli kpielowej, np. iwonickiej,
ciechociskiej, zabockiej, soli kuchennej nie oczyszczonej lub 1-5 1 ugu
solankowego.
Oglnie kpiele solankowe dzieli si w zalenoci od stenia soli
na:
kpiele solankowe sabe, o steniu od 0,5 do 1% (1-2 kg soli na
wann),
kpiele solankowe silne, o steniu od 2 do 3% (2-4 kg soli na
wann).
W zalenoci od temperatury wody stosowanej do kpieli wyrnia si
384
kpiele solankowe ciepe (34-37C) oraz gorce (37-40C). W kpielach
ciepych stosuje si solank o sabszym steniu, w gorcych za o ste-
niu silniejszym.
Kpiele rozpoczyna si w solance o sabym steniu, wykonujc je co
drugi dzie, a nastpnie zwiksza si stenie w kolejnych kpielach,
zwikszajc jednoczenie ich czsto do 4 -5 kpieli tygodniowo. Czas
trwania kpieli wynosi od 15 do 20 minut. U dzieci wykonuje si kpiele
solankowe w czasie 5-10 minut.
Dziaanie kpieli solankowej polega na dranicym wpywie soli wnika-
jcej do naskrka oraz uj gruczow potowych; rozmikcza oraz
rozpulchnia ona rwnie naskrek.
Ciepe kpiele solankowe stosuje si w leczeniu przewlekych zapale
staww, goca tkanek mikkich, nerwoblw, stwardnienia rozsianego,
jak rwnie w leczeniu nerwic i psychonerwic, bezsennoci oraz w stanach
wyczerpania nerwowego.
Kpiele gorce wykonuje si zwykle w chorobie zwyrodnieniowej
krgosupa oraz w chorobach narzdu rodnego.
Kpieli solankowych nie wolno stosowa w chorobie Sudecka, stanach
przebiegajcych z odwapnieniem koci, gocem przewlekym postpuj-
cym oraz w stanach oglnego wyniszczenia.
Kpiele kwasowglowe
Wod do kpieli kwasowglowej uzyskuje si dziki uyciu specjalnego
urzdzenia, zwanego saturatorem. W saturatorze woda z sieci wodo-
cigowej zostaje nasycona pod cinieniem bezwodnikiem kwasu wg-
lowego. Kpiel przygotowuje si w ten sposb, e do wanny napenionej do
poowy wod o temperaturze 60C dolewa si z saturatora wody nasyconej
bezwodnikiem kwasu wglowego w takiej iloci, aby woda kpielowa
osigna temperatur od 32 do 34C.
Zawarty w wodzie bezwodnik kwasu wglowego wydziela si na skrze
w postaci pcherzykw gazu i wywouje w niej wiele zmian, spord
ktrych najwaniejsz jest rozszerzenie naczy wosowatych, ttniczych
i ylnych. Zachodzi ono pod wpywem wydzielonych w skrze histaminy
25 Fizykoterapia 385
oraz acetylocholiny. W nastpstwie tego dochodzi do obnienia cinienia
krwi, zarwno normalnego, jak i podwyszonego chorobowo, oraz
zwolnienia akcji serca. Godny podkrelenia jest fakt, e rozszerzenie
naczy krwiononych zachodzi w kpieli kwasowglowej bez udziau
czynnika cieplnego i wystpuje w wodzie chodnej o temperaturze 32"C.
Temperatura wody uywanej do kpieli kwasowglowej waha si od 30
do 32-34C. Czas kpieli wynosi od 6 do 12 minut i zaley od stanu
oglnego chorego. Kpiele kwasowglowe mona rwnie wykonywa
w ten sposb, e czas kpieli stopniowo wydua si, a temperatur wody
obnia. Peny cykl leczenia obejmuje 12-15 kpieli.
Wskazania: wady serca w okresie wyrwnanego krenia, niewydolno
krenia nieznacznego stopnia, stany po przebytym zapaleniu minia
sercowego rnego pochodzenia, zwyrodnienie minia sercowego, oty-
o.
Kpiele siarkowodorowe
Przygotowanie wody do kpieli jest bardzo proste. Do wanny wypenionej
wod (ok. 150 l) wlewa si 150 ml 20% roztworu siarczku potasowego oraz
50 ml 36% technicznego kwasu solnego. W wyniku reakcji zachodzcej
midzy siarczkiem potasowym a kwasem solnym wytwarza si w wodzie
siarkowodr w iloci oddziaywajcej leczniczo. Kpiele naley wykony-
wa w oddzielnym, dobrze wentylowanym pomieszczeniu, ze wzgldu na
zwikszajc si w powietrzu zawarto siarkowodoru w czasie wykonywa-
nia kpieli.
Poniewa siarkowodr wchodzi atwo w reakcj z metalami, tworzc
siarczki, celowe jest, aby armatura wanien bya wykonana z tworzywa
sztucznego. Wanny do kpieli siarkowodorowych powinny by wykonane
z fajansu, drewna lub lastrico (mieszanina cementu z kruszonym mar-
murem). Osoby wykonujce kpiele siarkowodorowe musz zachowywa
szczegln ostrono przy obchodzeniu si z kwasem solnym.
Podstawowym kierunkiem oddziaywania leczniczego kpieli siarkowo-
dorowych jest uzupenienie niedoboru siarki w ustroju. Siarka odgrywa
wan rol w procesach przemiany materii oraz wchodzi w skad kwasu
386
chondroitynosiarkowego, stanowicego jeden ze skadnikw substancji
podstawowej chrzstki. Niedobory siarki wystpuj w wielu chorobach,
jak np. gociec stawowy czy choroby skry przebiegajce z obfitym
zuszczeniem si naskrka. Ponadto kpiele siarkowodorowe wpywaj
rozmikczajco na naskrek, dziaaj odczulajco oraz powoduj roz-
szerzenie naczy skry, uatwiajc wchanianie si produktw zapalnych.
Kpiele siarkowodorowe mog by oglne lub czciowe.
Temperatura wody w kpielach oglnych wynosi w zalenoci od
wskaza 35-37C. Kpiele wykonuje si co drugi dzie lub cztery razy
w tygodniu. cznie seria kpieli obejmuje rednio 15 zabiegw.
Temperatura wody w kpielach czciowych wynosi 37- 39C. Intensyw-
no oddziaywania kpieli mona osabi zmniejszajc zawarto siar-
kowodoru. Uzyskuje si to stosujc odpowiednio mniejsze iloci roztworu
siarczku potasowego i kwasu solnego.
Wskazania do kpieli siarkowodorowych s bardzo rozlege. Spord
najwaniejszych naley wymieni przewleke zapalenia staww, zapalenia
nerww pochodzenia toksycznego, stany po zatruciach metalami cikimi,
nerwoble, choroby narzdu rodnego, uszczyc i pokrzywk.
25*
Klimatologia
Pojcie klimatu i pogody
Klimatem nazywamy oparty na wieloletnich obserwacjach, charakterys-
tyczny dla danego obszaru zespl zjawisk i procesw atmosferycznych,
ksztatujcych si pod wpywem jego waciwoci fizycznych i geograficz-
nych. Podstawow cech klimatu j jest prawidowo w wystpowaniu
rnych typw pogody.
Klimatologia jest nauk o klimacie, wyjaniajc fizyczne procesy
ksztatowania klimatw, zarwno w epokach geologicznych, jak i w cza-
sach historycznych, okrelajc wpyw czynnikw fizycznych i geograficz-
nych na przebieg tych procesw oraz zajmujc si ich opisem i klasyfika-
cj. Wykorzystaniem zjawisk klimatycznych w praktycznej dziaalnoci
czowieka zajmuje si klimatologia stosowana, ktrej dziaem jest bio-
klimatologia.
Przedmiotem bada tej dziedziny nauki jest badanie zwizkw za-
chodzcych midzy procesami fizjologicznymi organizmw a klimatem,
ktry w tym aspekcie okrela si mianem bioklimatu. Jednym z dziaw
bioklimatologii jest klimatologia medyczna, ktrej zadaniem jest ocena
i analiza dziaajcych bodcowo, konkretnych warunkw klimatycznych
ze wzgldu na ich oddziaywanie na ustrj ludzki. Wyniki tych bada
znajduj praktyczne zastosowanie w leczniczym stosowaniu bodcw
klimatycznych czyli klimatoterapii.
Pojcie pogody w mowie potocznej ma do nieokrelone znaczenie,
a uywane zwykle jej okrelenia, np. pikna, brzydka, wietrzna lub
chmurna, uwzgldniaj tylko niektre jej cechy.
388
cile sformuowane pojcie pogody oznacza stan fizyczny atmosfery,
powstajcy w wyniku wystpowania na danym obszarze okrelonych
elementw meteorologicznych. Traktujc czynniki pogodotwrcze jako
zesp bodcw oddziaujcych na ustrj ludzki, mona j rozpatrywa
rwnie w aspekcie biometeorologicznym, biorc za podstaw jej dziaanie
biologiczne.
Wszystkie czynniki wpywajce na zjawiska klimatyczne, np. szero-
ko geograficzna, wysoko nad poziomem morza, wypyw mrz, ocea-
nw czy ldw, uksztatowanie fizyczne gruntu, warunki nasonecz-
nienia, kierunki napywu mas powietrza itp., nazywa si czynnikami
klimatycznymi.
Czynniki klimatyczne decyduj z kolei o takich zjawiskach, jak:
nasonecznienie, wilgotno powietrza, zachmurzenie, opady atmosferycz-
ne i ruchy powietrza, ktre, oceniane przecitnie w wyniku wieloletnich
obserwacji, nazywa si elementami klimatycznymi.
Elementy klimatyczne
Promieniowanie soneczne stanowi rdo energii dla wszelkich procesw
zachodzcych w atmosferze i z tych wzgldw jest ono podstawowym
elementem ksztatujcym charakter bioklimatu.
Jest bowiem zrozumiae, e pod wpywem promieniowania soca
zachodz rnice w temperaturze i cinieniu atmosfery, powodujce
cyrkulacj pary wodnej i powstawanie opadw. Do powierzchni ziemi
dociera promieniowanie stanowice tylko cz widma promieniowania
sonecznego. Wynika to z waciwoci atmosfery, ktra spenia rol filtru.
Waciwoci te chroni ywe organizmy przed promieniowaniem soca
i promieniowaniem kosmicznym.
W atmosferze istniej jednak luki, przez ktre do powierzchni ziemi
dociera cz promieniowania sonecznego. Cz promieniowania sone-
cznego zostaje w granicach ok. 40% odbita, zawarta w atmosferze
para wodna i dwutlenek wgla pochaniaj promieniowanie dugofalowe
o dugoci fali powyej 1500 nm, zalegajca za na wysokoci ok. 20 km
warstwa ozonu absorbuje promieniowanie krtkofalowe w granicach od
389
175 do 280 nm. Cz promieniowania ulega w atmosferze rwnie
rozproszeniu na czstkach gazu, kropelkach wody i krysztakach lodu.
Promieniowanie rozproszone stanowi rdo wiata przy penym pokryciu
nieba chmurami.
Natenie dochodzcego do ziemi promieniowania sonecznego zaley
od wielu czynnikw, a mianowicie: pory roku i dnia, szerokoci geograficz-
nej, wzniesienia nad poziom morza i przejrzystoci atmosfery. Miar
dziaania promieniowania sonecznego jest tzw. usonecznienie rzeczywiste,
ktre wyraa si liczb godzin sonecznych w cigu dnia, miesica czy roku.
Wyznacza si je za pomoc tzw. heliografu.
Podstawowym elementem heliografu jest szklana kula skupiajca pro-
mienie soca na przesuwajcym si ze znan prdkoci pasku papieru
z podziak czasu. Promienie soneczne wypalaj lady na pasku, umo-
liwiajc okrelenie czasu nasonecznienia i jego przebiegu.
Mniej doskona miar warunkw nasonecznienia moe by zachmu-
rzenie nieba. Opiera si ono na wzrokowej ocenie w skali od 0 (dla nieba
bezchmurnego) do 10 (dla nieba cakowicie pokrytego chmurami). Wyr-
nia si dni pogodne, o rednim zachmurzeniu 2, chmurne 3-7
i pochmurne powyej 7. Zachmurzenie zaley w duej mierze od rodzaju
chmur.
Z bioklimatologicznego punktu widzenia dziaajc na ustrj bodce
zwizane z promieniowaniem sonecznym dzieli si na fotochemiczne
i wietlne. Pierwsze z nich ocenia si porednio miar inicjowanych
w ustroju procesw biochemicznych, a bezporednio wartoci dawki
progowej promieniowania nadfioletowego (patrz rozdzia wiatolecz-
nictwo). Bodcem wietlnym jest widzialne promieniowanie soca wywie-
rajce, prcz wrae wzrokowych, wpyw na ukad wydzielania wewntrz-
nego oraz procesy i rytmy biologiczne ustroju.
Temperatura powietrza stanowi jeden z podstawowych elementw
decydujcych o klimacie. Zaley ona od natenia promieniowania
sonecznego oraz waciwoci fizycznych gruntu. W dolnych warstwach
atmosfery temperatura powietrza jest ksztatowana przez promieniowanie
cieplne atmosfery, ciepo wypromieniowane przez ziemi oraz wilgotno
i ruchy powietrza.
Do ziemi jak ju wspomniano przenika tylko pewien zakres widma
podczerwieni promieniowania sonecznego, a mianowicie: cz promie-
niowania redniofalowego oraz gwnie promieniowanie dugofalowe.
Promieniowanie cieplne ziemi ley rwnie w zakresie dugofalowego
390
promieniowania podczerwonego. Ucieczce ciepa w przestrze kosmiczn
przeciwdziaa atmosfera, a cilej mwic zawarte w niej: para wodna
i dwutlenek wgla.
Waciwoci fizyczne gruntu, takie jak: pojemno cieplna, przewodni-
ctwo cieplne czy zdolno pochaniania energii cieplnej, wpywaj powa-
nie na temperatur powietrza. Due wahania w stosunku rocznym
wykazuj grunty suche, ktre szybko nagrzewaj si i szybko stygn.
Oceany i morza nagrzewaj si wolno, ale ze wzgldu na wolne stygnicie
wykazuj mae wahania temperatury w stosunku rocznym. Masy powie-
trza przepywajce nad ldami, czy te morzami, w zalenoci od ich
temperatury, oddaj im swe ciepo lub ogrzewaj si.
Na temperatur powietrza wpywaj te dynamiczne zmiany tem-
peratury powstae w wyniku rozprania si lub sprania gazw powietrza
atmosferycznego. Masy powietrza unoszc si do gry ulegaj rozpreniu
w wyniku panujcego tam niskiego cinienia i podlegaj ozibieniu.
Odwrotnie przemieszczajce si ku ziemi powietrze ulega spreniu,
a tym samym ogrzaniu. Mona przyj, e w wyniku pionowych ruchw
powietrza zmiana wysokoci o 100 m powoduje zmian temperatury
o jeden stopie.
Temperatura powietrza w znacznym stopniu decyduje o nasileniu
wanych bodcw klimatycznych, jakimi s bodce termiczne. Zale one
od cznego wpywu temperatury, wilgotnoci oraz ruchw powietrza.
czn miar wpywu wymienionych trzech czynnikw jest wielko
ochadzajca powietrze, do okrelenia ktrej uywa si specjalnego
termometru nazwanego katatermometrem. Intensywno klimatyczna
bodcw termicznych moe by okrelona rwnie innymi wskanikami
biometeorologicznymi, takimi jak temperatura efektywna bd wskanik
komfortu i dyskomfortu cieplnego. Do tego celu stosuje si rwnie
metod Fangera, opart na bilansie cieplnym czowieka z uwzgldnieniem
takich czynnikw, jak temperatura, wilgotno i ruch powietrza, powierz-
chnia przegrd budowlanych, wielko wydatku energetycznego czowieka
oraz ciepochronno jego odziey.
Cinienie atmosferyczne jest skutkiem oddziaywania przycigania ziem-
skiego na gazy atmosfery. Maleje ono w miar zwikszania si wysokoci;
zaley od gstoci gazw atmosfery oraz ich temperatury. Poniewa
przemieszczajce si masy powietrza wykazuj rn temperatur, wpy-
waj one rwnie na cinienie atmosferyczne.
Obszary, w ktrych cinienie maleje ku ich rodkowi, nazywa si niami
391
atmosferycznymi, a obszary o narastajcym ku rodkowi cinieniu wy-
ami atmosferycznymi.
W naszej szerokoci geograficznej normalne cinienie atmosferyczne
wynosi 101,3 kPa (1013 milibarw), czyli jest ono nieco wiksze ni
1 kG/l cm
2
powierzchni. Ulega ono wahaniom od ok. 93,5 do 105,5 kPa
(935-1055 mbar).
Wahania cinienia atmosferycznego stanowi tzw. bodziec meteoro-
tropowy, wyzwalajcy rne dolegliwoci u osb wraliwych na zmiany
pogody. Doda naley, e zmiany cinienia atmosferycznego i innych
czynnikw pogodotwrczych nasilaj dolegliwoci w wielu chorobach,
spord ktrych wyranie zwizane ze zmianami pogody nazwano meteo-
ropatiami.
Ruchy powietrza s wanym elementem klimatycznym. Powodem ich
wystpowania s rnice cinie ssiadujcych ze sob obszarw. Ruchy
powietrza zale od wielu czynnikw, spord ktrych naley wymieni
np. ogrzanie ldu i morza, a w nocy wiatru od ldu, co przedstawiono
schematycznie na ryc. 173.
Ryc. 173. Ruchy powietrza
nad ldem i morzem (wg
Gillmanna).
Inny jest mechanizm powstawania ruchw powietrza w grach, przed-
stawiony na ryc. 174. Polega on na ruchu powietrza midzy dolin
a grami, powstajcym w wyniku zachodzcych w czasie dnia i nocy rnic
w nagrzaniu gruntu.
Naley doda, e takie czynniki, jak waciwoci fizyczne gleby, jej kolor
czy charakter rolinnoci, wywieraj rwnie wpyw na powstawanie
392
ruchw powietrza. Poziom skadow ruchu powietrza nazywamy wiat-
rem. Jego prdko okrela si w m/s. Wiatry o prdkoci do 3 m/s s
odczuwane przez czowieka jako sabe, o prdkoci 4-8 m/s jako
umiarkowane, a powyej 8 m/s j ako silne. Wiatry sztormowe osigaj
prdko kilkunastu m/s, huraganowe za kilkadziesit m/s.
Oprcz wystpujcych w atmosferze poziomych ruchw powietrza, czyli
wiatrw, istniej rwnie ruchy pionowe, o mniejszej szybkoci, wpywajce
na powstawanie lub zanikanie chmur.
Ryc. 174. Ruchy powietrza
w grach (wg Gillmanna).
We wspczenie panujcych warunkach postpujcego uprzemysowie-
nia i motoryzacji duy wpyw na czysto powietrza wywiera tzw. inwersja
termiczna powietrza. Polega ona na wzrocie temperatury powietrza
w miar wzrostu wysokoci, w przeciwiestwie do wystpujcego normal-
nie obniania si temperatury w miar wzrostu wysokoci. Inwersja
termiczna powietrza wystpuje zwykle w wyniku wypromieniowania ciepa
przez podoe ku grze lub napywu ciepego powietrza nad chodne
podoe. Zalegajce na okrelonej wysokoci masy ciepego powietrza
tworz tzw. warstw inwersyjn, utrudniajc pionow wymian powie-
trza. W tych okolicznociach w powietrzu poniej warstwy inwersyjnej,
a szczeglnie nad powierzchni ziemi, powstaj warunki sprzyjajce
zaleganiu mgy, pyw oraz zanieczyszcze gazowych, bdcych produk-
tami spalania wgla i paliw pynnych.
W opisany sposb powstaje trujcy aerozol, zwany w jzyku angielskim
smog. Nazwa ta powstaa z poczenia sw angielskich: smoke (dym)
393
+ fog (mga) = smog. Aerozol ten, bdcy plag niektrych wysoko
uprzemysowionych orodkw miejskich, powoduje zatrucie osb narao-
nych na jego wdychanie. Tworzenie si smogu" stanowi bardzo powany
ze wzgldw zdrowotnych problem w takich miastach, jak Los Angeles czy
Londyn. Z moliwoci wystpowania smogu naley si liczy w duych
orodkach przemysowo-miejskich, pooonych na terenach sprzyjajcych
tworzeniu si warstwy inwersyjnej, uatwiajcej zaleganie mgy.
Ruch powietrza wywiera bardzo istotny wpyw na gospodark ciepln
ustroju. Dotyczy to gwnie czci odkrytych, nie chronionych przez
odzie. Nawet niewielki ruch powietrza powoduje due zmiany w tem-
peraturze powierzchni skry. Warstwa powietrza graniczca ze skr
stanowi pewnego rodzaju ochronn warstw ciepln, przez ktr zachodzi
wymiana ciepa ustroju z otoczeniem. Staje si zrozumiae, e kady ruch
powietrza, powodujcy zaburzenie tej izolujcej warstwy powietrza,
powoduje w warunkach zimnego otoczenia zwikszone oddawanie ciepa.
Jako przykad mona przytoczy, e nawet niewielkie ruchy powietrza
wywoane wachlarzem powoduj znaczne ochodzenie ciaa, niewiele
mniejsze od wpywu silnego wiatru.
Z ruchami powietrza, a cilej mwic z wiatrami o szybkoci wikszej
od 8 m/s, oraz ze zmianami cinienia atmosferycznego zwizane s
mechaniczne bodce klimatyczne. Wiatry odgrywaj rwnie wan rol
w przemieszczaniu szkodliwie dziaajcych na czowieka gazowych i aero-
zolowych zanieczyszcze rodowiska atmosfery, bdcych wynikiem prze-
mysowej dziaalnoci czowieka. Zanieczyszczenia te niekorzystnie kszta-
tuj bioklimat, w ktrym wystpuj szkodliwie dziaajce bodce che-
miczne.
Wilgotno powietrza zaley od wody wystpujcej w atmosferze
w zmiennych ilociach. Woda moe wystpowa w trzech stanach skupie-
nia, a mianowicie: w postaci gazowej, czyli pary wodnej, kropelek wody
oraz krysztaw lodu.
W wypadku ochadzania si powietrza zawierajcego par wodn
dochodzi do jej kondensacji w kropelki wody, z ktrych w miar dalszego
ochadzania powstaj krysztaki lodu. Wielko kropelek wody lub
krysztakw lodu moe wzrosn do rozmiarw uniemoliwiajcych ich
utrzymywanie si w atmosferze, co powoduje opadanie na ziemi w postaci
mawki, deszczu, niegu lub gradu.
Kondensacja pary wodnej na powierzchni ziemi powoduje, w zalenoci
od temperatury, powstawanie rosy, szronu lub gooledzi. Istnieje cyrkula-
394
cja zawartej w atmosferze wody w rnych stanach skupienia. Ubytek jej,
powstajcy w wyniku opadw, zostaje uzupeniony przez parowanie
naturalnych zbiornikw, takich jak morza i oceany. Std powietrze
napywajce znad mrz i oceanw niesie ze sob due iloci wody w postaci
pary wodnej.
Wilgotno powietrza wywiera powany wpyw na gospodark ciepln
ustroju. Dua wilgotno powietrza w warunkach jego wysokiej tem-
peratury utrudnia parowanie wydzielanego potu, a tym samym ochadza-
nie ustroju.
Elektryczno jest rwnie jednym z elementw klimatycznych. Atmo-
sfer mona porwna do olbrzymiego kondensatora, w ktrym rol
okadek" speniaj ziemia i silnie zjonizowana grna warstwa atmosfery,
rol za dielektryku warstwy atmosfery znajdujce si midzy tymi
okadkami".
Zjawiska elektryczne zachodzce w atmosferze wyraaj si zmianami
potencjau, przewodnictwa i jonizacji powietrza. Zwizane s one rwnie
z obecnoci naturalnych i wytwarzanych przez rda techniczne pl
elektromagnetycznych.
Jonizacja powietrza jest wspczenie przedmiotem szczeglnego zainte-
resowania, ze wzgldu na coraz powszechniejsze stosowanie w technice
i nauce izotopw promieniotwrczych oraz urzdze emitujcych promie-
niowanie jonizujce.
Istota jonizacji powietrza polega na powstawaniu w nim jonw dodat-
nich lub ujemnych w wyniku oderwania od atomw lub przyczenia do
nich jednego czy wicej elektronw. Proces ten zachodzi pod wpywem
promieniowania jonizujcego, promieniowania kosmicznego, wysokiej
temperatury, wyadowa elektrycznych oraz rozpylania wody.
Czynniki meteorologiczne oraz zanieczyszczenia powietrza zmieniaj:
koncentracj jonw w jednostce objtoci, stosunek jonw dodatnich do
jonw ujemnych oraz ilociow reprezentacj jonw rnej wielkoci.
Zmiana stanu elektrycznoci atmosferycznej wpywa na ustrj ludzki,
powodujc bolesno blizn, zmiany w krzepliwoci krwi, oraz rzutuje na
przebieg wielu chorb.
W leczeniu klimatycznym wykorzystuje si elektryczno atmosferycz-
n, zalecajc chorym wdychanie zjonizowanego powietrza, znajdujcego
si w okolicy, gdzie woda ulega mechanicznemu rozpyleniu (np. fala
morska, tnia).
395
Cechy klimatu Polski
Polska zajmuje obszar pooony midzy 49 a 55 szerokoci geograficznej
pnocnej w strefie umiarkowanej o przewadze wiatrw zachodnich,
z ktrymi przenosz si morskie, atlantyckie masy powietrza. Do Polski
docieraj rwnie masy powietrza kontynentalnego. Sabo na og zr-
nicowana rzeba naszego kraju umoliwia swobodn cyrkulacj mas
powietrza. Dominujcy wpyw na pogod wywieraj nastpujce orodki
aktywnoci atmosferycznej:
stay wy rejonu Wysp Azorskich, z ktrego napywaj nad Europ
przez cay rok masy ciepego powietrza oceanicznego,
stay ni okolic Islandii, z ktrego napywaj masy powietrza
polarno-morskiego,
zmienny wy euro-azjatycki, z ktrego w wyniku ozibiania ldu
napywaj w kierunku zachodnim masy powietrza polarno-kontynental-
nego,
lokalny wy karpacki, ktrego wpyw uwidocznia si w okresie zimy.
Tak wic nad Polsk cieraj si masy powietrza rnicego si midzy
sob temperatur i wilgotnoci. S to masy wilgotnego i chodnego
powietrza polarno-morskiego, mniej wilgotne masy powietrza polar-
no-kontynentalnego, dalej masy bardzo zimnego powietrza arktycznego
z dalekiej Pnocy, wilgotnego i ciepego powietrza podzwrotnikowego
znad oceanw oraz ciepego i zanieczyszczonego kontynentalnego powie-
trza podzwrotnikowego.
Klimat Polski jest klimatem przejciowym midzy morskim, agod-
nym klimatem zachodniej Europy a surowym, kontynentalnym klimatem
wschodniej Europy. Z tego powodu przy przewadze wpywu morskich mas
powietrza wystpuje agodniejsza zima lub chodniejsze wilgotne lato,
a przy przewadze wpywu powietrza kontynentalnego mrona zima lub
upalne lato.
Prcz morskich i kontynentalnych mas powietrza, decydujcych o pogo-
dzie i klimacie obszaru naszego kraju, jesieni i wiosn napywaj rwnie
masy powietrza podzwrotnikowego i arktycznego. Pierwsze z nich powo-
duj wystpowanie tzw. zotej jesieni czy babiego lata", drugie za
396
wczesne jesienne lub pne wiosenne przymrozki. Dlatego te w warun-
kach klimatycznych naszego kraju mona wyrni prcz czterech pr
roku, waciwych dla klimatu umiarkowanego, dodatkowe dwie pory
roku, a mianowicie: przedwionie i przedzimie. Przedwionie cechuje
przykra, chodna i wilgotna marcowa" - pogoda, przedzimie za jest
okresem jesiennych szarug i chodw tak typowych dla listopada.
Du zmienno pogody i wystpujce co kilka lat niedobory opadw,
zwaszcza wiosennych, z nastpczymi suszami stanowi ujemne cechy
naszego klimatu, wpywajce niekorzystnie na wegetacj rolin i utrud-
niajce tok prac rolnych.
Klimat nasz ma jednak rwnie cechy korzystne, decydujce o walorach
leczniczych i turystycznych niektrych rejonw Polski. Panujca w lecie na
wybrzeu na og soneczna pogoda w poczeniu z piknymi plaami czyni
nasze miejscowoci nadmorskie doskonaym miejscem wypoczynku. Wiele
uroku dodaje nasz klimat grom. Na og pogodne lato, pikna i soneczna
jesie oraz pogodny okres drugiej poowy zimy i wczesnej wiosny czyni
nasze gry terenem o bardzo dobrych warunkach klimatyczno-leczniczych
oraz turystycznych.
W Polsce mona wyrni zasadniczo trzy regiony klimatyczne:
klimat nizinny,
- klimat morski,
- klimat grski.
W klimacie nizinnym, obejmujcym najwikszy obszar Polski, yje
wikszo jej mieszkacw. Jego cech charakterystyczn jest dua
zmienno pogody. Wystpuje w nim do znaczne zrnicowanie w skraj-
nych regionach. I tak, na Suwalszczynie czy Pojezierzu Mazurskim
wystpuj zwykle dusze i bardziej mrone zimy, podczas gdy na Ziemi
Lubuskiej agodna i wczesna wiosna oraz dusza i cieplejsza jesie.
Zima w klimacie nizinnym jest zwykle mao soneczna i niezbyt niena.
Najbardziej niekorzystnym okresem jest w tym klimacie pna jesie
i pocztek zimy, ktry jest szczeglnie przykry w rejonach przemysowych
i w duych orodkach miejskich, gdzie wystpuj ze warunki higieniczne
powietrza, zwizane z jego zanieczyszczeniami.
W rejonach bogatych w masywy lene wyrni mona tzw. klimat
nizinno-leny. Odznacza si on wiksz agodnoci w zmianach tem-
peratury i wilgotnoci powietrza oraz ograniczeniem nasonecznienia.
Szczeglnie korzystny dla ustroju jest ujawniajcy si w nim wpyw zieleni
397
lenej, polegajcy na filtrowaniu zapylenia i pochanianiu zanieczyszcze
gazowych powietrza.
Ze wzgldu na waciwoci oraz fakt, e 90% powierzchni Polski to
niziny zamieszkae przez wikszo zaadaptowanej do panujcego na nich
klimatu nizinnego, cechuje go sabe oddziaywanie bodcowe. W uzdrowis-
kach tego regionu leczy si klimatycznie osoby w wieku podeszym
i starczym, dzieci cierpice na schorzenia reumatyczne oraz wszystkich
chorych, u ktrych wystpuj przeciwwskazania do bodcowego wpywu
klimatu. Prowadzi si rwnie rekonwalescencj po przebytych chorobach
i zabiegach operacyjnych.
Klimat nadmorski charakteryzuje chodna, zwykle soneczna wiosna,
umiarkowanie ciepe, o zmiennej pogodzie i do obfitych opadach lato,
ciepa i soneczna wczesna jesie, natomiast wietrzna i chodna pna
jesie. Zima jest wietrzna i umiarkowanie zimna.
Wilgotno wzgldna powietrza jest na og mao zrnicowana w r-
nych porach roku i waha si ok. 80%. Nasonecznienie w okresie pory
ciepej jest w porwnaniu z innymi rejonami Polski szczeglnie due
w godzinach popoudniowych.
Walorem leczniczym tego klimatu jest obecno aerozolu morskiego,
ktry niesie ze sob napywajce znad morza powietrze. Sezon kpielowy,
w czasie ktrego wystpuj najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz
odpowiednia do kpieli temperatura wody, trwa od 15 czerwca do 20
wrzenia.
Bioklimatyczne waciwoci regionu nadmorskiego s ksztatowane
wpywem olbrzymiego zbiornika wodnego, agodzcego dobowe i roczne
wahania temperatury oraz wilgotnoci powietrza. Czste wystpowanie
dziaajcych ochadzajco wiatrw o duej szybkoci zwiksza wpyw
bodcowy. Wane ze wzgldw bioklimatycznych jest waciwe klimatowi
nadmorskiemu due nasonecznienie, zwizane przede wszystkim z otwar-
tym horyzontem nad morzem oraz napywajce znad niego czyste powiet-
rze. Jest to zatem klimat dziaajcy bodcowo, w ktrym leczy si
przewleke choroby ukadu oddechowego, niedoczynno gruczou tar-
czowego, choroby alergiczne, niektre choroby skry, gwnie uszczyc
i trdzik modzieczy, oraz krzywice. Bodcowy i hartujcy wpyw tego
klimatu czyni go szczeglnie przydatnym w profilaktyce chorb dzieci oraz
chorb cywilizacyjnych.
Podstawow cech klimatu grskiego jest zmniejszajce si w miar
wzrostu wysokoci ponad poziom morza cinienie atmosferyczne (w gra-
398
nicach ok. 1,1 kPa/100 m wzniesienia), obnianie temperatury (ok.
0,6C/100 m) oraz wzrastajce wraz ze wzniesieniem natenie promienio-
wania sonecznego.
Mimo znacznego zrnicowania klimatu grskiego, uzalenionego od
wielu czynnikw, gwnie od wzniesienia nad poziom morza, wyrnia go
od innych klimatw Polski chodniejsze lato i dusza, bogata w opady
niegu zima.
Pooone wysoko rejony grskie stanowi ze wzgldu na przeduony
okres zimy atrakcyjne miejsca do uprawiania sportw zimowych. Jak ju
wspomniano, korzystnie wyrnia si w tym klimacie pogodny, soneczny
koniec zimy i pocztek wiosny, a take zwykle pikna i soneczna jesie.
Charakterystyczne i swoiste dla rejonw grskich jest wystpowanie
ciepego i porywistego wiatru fenowego, zwanego wiatrem halnym.
Klimat ten, wykazujcy wybitny wpyw bodcowy w porwnaniu
z innymi regionami kraju, cechuj korzystniejsze warunki nasonecznienia,
zwaszcza zim i wczesn wiosn, oraz zmniejszajce si z wysokoci
cinienie parcjalne tlenu.
Znaczne zrnicowanie dobowe i roczne warunkw pogodowych,
a przede wszystkim temperatury powietrza, oraz okresowe wystpowanie
wiatru halnego, to kolejne bodce klimatyczne dziaajce intensywnie na
ustrj.
Szczeglnie korzystn cech klimatu grskiego jest dua czysto
powietrza. Dziaa on korzystnie w leczeniu i profilaktyce przewlekych
chorb ukadu oddechowego, w chorobach alergicznych oraz rekonwale-
scencji.
W zalenoci od warunkw lokalnych uzdrowisk pooonych w trzech
wymienionych regionach klimatycznych wykonuje si w nich zabiegi
klimatoterapeutyczne. Do najczciej stosowanych zaliczy naley kpiele
powietrzne kojarzone z rnymi formami kinezyterapii, takimi jak gry,
zabawy i cieki zdrowia.
Zleca si rwnie kpiele w morzu, jeziorach i rzekach, oraz wdychanie
aerozolu morskiego i tniowego. Warunkiem stosowania tych zabiegw
jest nadzr medyczny oraz cise okrelenie ich rodzaju, intensywnoci
i objtoci, z uwzgldnieniem wskaza lekarskich oraz oglnej wydolnoci
chorych.
399
Lecznictwo uzdrowiskowe
Leczenie uzdrowiskowe polega na zorganizowanym postpowaniu, w kt-
rym wykorzystuje si bodcowe oddziaywanie na ustrj naturalnych
tworzyw leczniczych, klimatu, pikna przyrody oraz fizykalnych metod
leczniczych. Leczenie to prowadzi si w uzdrowiskach. Stanowi ono
kontynuacj leczenia ambulatoryjnego lub szpitalnego.
Uzdrowiskiem nazywa si miejscowo o korzystnym i leczniczo od-
dziaujcym klimacie, piknej przyrodzie, posiadajc bogate zasoby
naturalnych tworzyw leczniczych, wd mineralnych i peloidw oraz
waciwie zorganizowan sub zdrowia i odpowiednie zakady lecznicze,
takie jak sanatoria, zakady kpielowe i fizykalne oraz pijalnie.
Celem leczenia uzdrowiskowego jest leczenie chorb przewlekych,
rehabilitacja oraz utrwalanie uprzednio uzyskanych wynikw leczniczych.
Wyrnia si trzy podstawowe zadania leczenia uzdrowiskowego,
a mianowicie:
- ochron organizmu przed obciajcymi czynnikami chorobotwr-
czymi przez czynny wypoczynek i wyizolowanie ze rodowiska, w ktrym
one wystpuj,
- zwikszenie zdolnoci adaptacyjnych ustroju do zmian rodowiska,
- pobudzanie ustroju do porzdkowania zaburzonych funkcji przez
ich obcianie i wiczenie odpowiednio dobranymi zabiegami.
W leczeniu uzdrowiskowym mona wyrni nastpujce kierunki:
- leczenie balneologiczne,
leczenie klimatyczne,
leczenie fizykalne,
leczenie ruchem,
leczenie dietetyczne,
- programowane, celowane wychowanie zdrowotne,
metody specjalne (np. psychoterapia, trening autogenny),
- leczenie farmakologiczne tylko w przypadkach koniecznych.
Leczenie balneologiczne polega na stosowaniu naturalnych tworzyw
leczniczych w postaci kpieli, okadw, wziewa oraz terapii pitnej.
400
Leczenie klimatyczne opiera si na wykorzystaniu bodcowego i ochron-
nego wpywu klimatu uzdrowiska.
Leczenie fizykalne polega na stosowaniu rnego rodzaju zabiegw
fizykoterapeutycznych.
Leczenie ruchem, czyli kinezyterapia. jest jednym z wanych kierunkw
leczenia uzdrowiskowego, poniewa umoliwia czynny udzia chorego
w procesie postpowania leczniczego oraz skraca okres rekonwalescencji.
Leczenie dietetyczne polega na podawaniu odpowiednio zestawionych
skadnikw pokarmowych, z ktrych jeden lub wicej wystpuje w zwik-
szonej lub zmniejszonej iloci, lub jako skadnik dodatkowy oddziauje
leczniczo.
Wychowanie zdrowotne powinno wchodzi w zakres programw leczenia
uzdrowiskowego. Optymalnym rozwizaniem jest prowadzenie zaj wy-
chowawczo-zdrowotnych w grupach o jednolitym profilu chorobowym.
Maj one na celu ksztatowanie motywacji do prowadzenia waciwego
trybu ycia i zachowa warunkujcych utrzymanie zdrowia. Uczestnictwo
w tych zajciach powinno by zlecane chorym, podobnie jak inne zabiegi
lecznicze.
Leczenie farmakologiczne powinno by stosowane w uzdrowisku tylko
w wyjtkowych przypadkach lub jako kontynuacja okrelonej kuracji
cigej.
Zwierzchni nadzr nad lecznictwem uzdrowiskowym sprawuje Minister
Zdrowia i Opieki Spoecznej.
Wadze terenowe miejscowoci uzdrowiskowych, jako gospodarze, s
zobowizani do przystosowania wielu kierunkw swej dziaalnoci do
potrzeb uzdrowiska, ochrony jego rodowiska naturalnego, zapewnienia
odpowiedniej struktury komunalnej, zorganizowania sieci usug oraz
urzdze kulturalnych.
W systemie organizacyjnym lecznictwa uzdrowiskowego wyrnia si
nastpujce zakady:
przychodnie uzdrowiskowe,
uzdrowiskowe zakady przyrodolecznicze (fizykalne),
sanatoria uzdrowiskowe,
prewentoria uzdrowiskowe,
szpitale uzdrowiskowe dla dzieci,
szpitale uzdrowiskowe dla dorosych.
Do zada przychodni uzdrowiskowej naley udzielanie wiadcze nie-
zbdnych do kontynuowania programu kuracji uzdrowiskowej odbywanej
26 Fizykoterapia
401
ambulatoryjnie. Ponadto do jej zada moe nalee wykonywanie bada
diagnostycznych, pomocniczych i specjalistycznych, u osb kierowanych
przez prewentoria, sanatoria i szpitale uzdrowiskowe oraz udzielanie
indywidualnych wiadcze miejscowej ludnoci.
Uzdrowiskowe zakady przyrodolecznicze wykonuj zabiegi zaordyno-
wane w czasie kuracji.
Prewentoria uzdrowiskowe prowadz kuracj uzdrowiskow w celach
profilaktycznych.
Sanatoria uzdrowiskowe s przeznaczone dla chorych sprawnych rucho-
wo i zdolnych do samoobsugi, wymagajcych jednak kontroli i opieki
lekarskiej. S to zakady o strukturze organizacyjnej i leczniczej zapew-
niajcej leczenie chorb przewlekych, rehabilitacj, utrwalanie wynikw
uzyskanych uprzednio stosowanym leczeniem oraz zapobieganie nawro-
tom choroby.
Szpitale uzdrowiskowe s przeznaczone dla chorych bezporednio po
leczeniu szpitalnym na oddziaach specjalistycznych lub po leczeniu
w przychodni specjalistycznej wyszego szczebla.
Wan rol w lecznictwie uzdrowiskowym speniaj uzdrowiskowe
orodki badawczo-konsultacyjne. Prowadzone przez pracownikw nauko-
wych stanowi rodzaj klinicznych oddziaw specjalistycznych, ukie-
runkowanych na badanie, stosowanie i opracowywanie metod balneologi-
cznych. Wanym ich zadaniem jest udzielanie konsultacji specjalistycznych
oraz dziaalno dydaktyczna. Domy wczasw prowadzce wczasy lecz-
nicze umoliwiaj korzystanie z ambulatoryjnego leczenia uzdrowiskowe-
go osobom nie wymagajcym leczenia sanatoryjnego.
Leczenie uzdrowiskowe nie naley do ustawowych wiadcze pastwa
na rzecz ubezpieczonego. Moe ono by przyznawane w zalenoci od
wskaza i moliwoci. Leczenie sanatoryjne odbywa si w zasadzie
w ramach urlopu wypoczynkowego, leczenie za w szpitalu uzdrowis-
kowym w ramach czasowej niezdolnoci do pracy. Wniosek o potrzebie
leczenia w szpitalu uzdrowiskowym wystawia kierownik kliniki lub
ordynator oddziau, lub te kierownik poradni majcej ku temu upraw-
nienia. Zasadno wniosku stwierdza Wojewdzka Komisja Lecznictwa
Uzdrowiskowego w wypadku dorosych, a Specjalistyczny Zesp Opieki
Zdrowotnej Dzieci i Modziey lub Wojewdzka Przychodnia Matki
i Dziecka w przypadku kierowania do szpitala uzdrowiskowego dzieci.
Kierowanie na sanatoryjne leczenie uzdrowiskowe odbywa si w na-
stpujcy sposb. Lekarz zakadu spoecznej suby zdrowia (stale leczcy)
402
kwalifikuje chorego do leczenia, wystawiajc odpowiednio uzasadniony
wniosek. Wniosek ten zostaje zaopiniowany przez lekarza konsultanta do
spraw lecznictwa uzdrowiskowego, ktry jednoczenie w przypadku opinii
pozytywnej wyznacza uzdrowisko. Skierowania do sanatoriw i prewen-
toriw wydaj organy Zwizkw Zawodowych oraz inne instytucje
dysponujce skierowaniami, a na leczenie ambulatoryjne waciwe
terenowe zakady spoecznej suby zdrowia i instytucje prowadzce
wczasy pracownicze lub wczasy lecznicze.
Odstpstwo od tej zasady stanowi tryb kierowania chorych do orodkw
naukowo-badawczych. W tym przypadku instytucj opiniujc i kierujc
jest klinika akademii medycznej sprawujca opiek nad danym orodkiem.
W lecznictwie uzdrowiskowym wyrnia si trzy podstawowe reimy,
czyli ustalone metody postpowania, ktre cznie decyduj o caoksztacie
jego poziomu:
reim oglnouzdrowiskowy,
reim sanatoryjny,
reim indywidualny.
Reim oglnouzdrowiskowy polega na postpowaniu majcym na celu
zapewnienie wysokiego poziomu lecznictwa, warunkw zdrowotnych,
estetycznego wygldu uzdrowiska, usug oraz rozrywek kulturalnych.
Szczeglnego znaczenia nabiera obecnie problem ochrony naturalnego
rodowiska uzdrowisk. Narastajce uprzemysowienie i napyw zmotory-
zowanych turystw to czynniki zagraajce piknu przyrody uzdrowisk
oraz burzce ich lokalny bioklimat.
Reim sanatoryjny mona okreli jako pozostajcy pod kontrol
lekarsk rytm dziaalnoci sanatorium, zapewniajcy optymalne warunki
leczenia. Dotyczy on zarwno chorego, jak i personelu suby zdrowia
sanatorium.
Podstawowym zaoeniem reimu jest unormowanie trybu ycia chore-
go w taki sposb, aby zapewnia on waciwe warunki leczenia. Sen,
wypoczynek, zabiegi lecznicze, posiki, spacery i rozrywki kulturalne s
rozmieszczone w czasie i zaplanowane. Egzekwowanie od chorych prze-
strzegania tego porzdku z jednej strony uatwia leczenie, z drugiej za
wyrabia u nich nawyki, ktre przeniesione w warunki ycia codziennego
mog sta si wanym czynnikiem wpywajcym korzystnie na przebieg
wystpujcych u nich chorb.
Reim sanatoryjny nakada rwnie powane obowizki na personel
suby zdrowia. Musi on wykazywa w stosunku do chorych du
26* 403
troskliwo, a jednoczenie wymaga od nich cisego przestrzegania zasad
obowizujcych w sanatorium.
Reim indywidualny chorego wynika w logiczny sposb z reimu
sanatoryjnego. Jego cechy indywidualne s zwizane z przebiegiem
schorzenia, zasadniczym celem pobytu chorego w sanatorium oraz jego
moliwociami fizycznymi i psychicznymi. W zalenoci od tych czyn-
nikw stosuje si reim oszczdzajcy lub trenujcy.
Reim oszczdzajcy cechuje mniejsze nasilenie procesu leczniczego oraz
oszczdzajcy tryb ycia, w ktrym wypoczynek przewaa nad wysikiem.
Postpowanie lecznicze oszczdzajce stosuje si w pierwszych dniach
pobytu chorego w sanatorium w celu uatwienia mu aklimatyzacji.
Reim trenujcy cechuje intensywne leczenie balneologiczne i fizykalne.
Ponadto stosuje si ruch i rozrywki kulturalne z jednej strony, wypoczynek
za z drugiej, w takiej proporcji, ktra uaktywnia chorego i dziaa
wzmacniajco na ustrj.
Wanym elementem reimu indywidualnego jest przestrzeganie przez
chorego zleconych zabiegw leczniczych oraz picia wd. Niezbdne jest
rwnie przestrzeganie zalece dietetycznych oraz zakazu palenia tytoniu
i picia alkoholu. Nieprzestrzeganie pr posikw, doywianie si" poza
sanatorium, palenie papierosw czy te picie alkoholu moe niejednokrot-
nie zniweczy z trudem uzyskane korzystne wyniki leczenia.
Przeduenie reimu sanatoryjnego stanowi zalecenia lekarza udzielone
podczas wizyty podsumowujcej wyniki leczenia sanatoryjnego. Prze-
strzeganie ich zaley oczywicie w duej mierze od chorego. Po zakoczeniu
leczenia sanatoryjnego dalsz opiek nad chorym przejmuje jego lekarz
rejonowy lub zakadowy, ktry na podstawie uwag i zalece lekarza
sanatoryjnego kontynuuje leczenie, majce na celu utrwalenie wynikw
uzyskanych podczas pobytu w sanatorium.
Wskazania i przeciwwskazania
do leczenia uzdrowiskowego
Wskazania do leczenia uzdrowiskowego s bardzo szerokie. Omwienie
ich w wskich ramach niniejszego rozdziau jest niemoliwe. Oglny zarys
wskaza zawiera zamieszczony poniej w tab. 23-25 przegld profilu
leczniczego poszczeglnych uzdrowisk.
404
Tabela 23
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dla dorosych
Uzdrowisko
Busko-Zdrj
Ciechocinek
Cieplice lskie-Zdrj
Czerniawa
Dugopole-Zdrj
Duszniki-Zdrj
Goczakowice-Zdrj
Horyniec
Inowrocaw
Iwonicz-Zdrj
Jastrzbie-Zdrj
Jedlina-Zdrj
Kamie Pomorski
Koobrzeg
Konstancin
Kierunki pierwszoplanowe
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby skry
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby uka-
du krenia
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu trawienia
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby uka-
du krenia, choroby ukadu
trawienia
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu krenia
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany
materii, choroby narzdw
ruchu i reumatyczne
Kierunki drugoplanowe
choroby ukadu krenia
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu moczowego
choroby ukadu krenia
choroby ukadu oddechowego,
choroby kobiece
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu trawienia,
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu krenia
choroby narzdw ruchu i reu-
matyczne, choroby ukadu
wydzielania wewntrznego
i przemiany materii
choroby ukadu krenia
405
cd. tab. 23
Uzdrowisko
Krynica
Kudowa-Zdrj
Ldek-Zdrj
Muszyna
Naczw
Piwniczna
Polanica-Zdrj
Poczyn-Zdrj
Rabka
Rymanw-Zdrj
Solec
Swoszowice
Szczawnica-Krocienko
Szczawno-Zdrj
wieradw-Zdrj
winoujcie
Kierunki pierwszoplanowe
choroby ukadu trawienia,
choroby ukadu moczowego
choroby ukadu krenia,
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany
materii
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby skry
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu krenia
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu trawienia,
choroby ukadu krenia
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby ko-
biece
choroby ukadu krenia,
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu moczo-
wego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby ko-
biece
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu krenia
Kierunki drugoplanowe
choroby ukadu krenia, cho-
roby ukadu wydzielania wew-
ntrznego i przemiany materii
choroby ukadu krenia
obwodowego
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu krenia
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu krenia
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany ma-
terii, choroby skry
406
cd. tab. 23
Uzdrowisko
Ustro
Wapienne
Wieniec
Wysowa
egiestw
Kierunki pierwszoplanowe
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu trawienia
Kierunki drugoplanowe
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu moczowego
Tabela 24
Profile lecznicze uzdrowisk w zakresie lecznictwa dziecicego
Uzdrowisko
Busko-Zdrj
Ciechocinek
Cieplice lskie-Zdrj
Czerniawa
Goczakowice-Zdrj
Jastrzbie-Zdrj
Koobrzeg
Kudowa-Zdrj
Polanica-Zdrj
Rabka
Kierunki pierwszoplanowe
choroby narzdw ruchu
choroby narzdw ruchu
choroby narzdw ruchu
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
reumatologia i choroby uka-
du krenia
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby skry
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu krenia (re-
habilitacja wad serca)
choroby ukadu oddechowego
Kierunki drugoplanowe
reumatologia i choroby uka-
du krenia
reumatologia i choroby uka-
du krenia
reumatologia i choroby uka-
du krenia
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany
materii
reumatologia, choroby uka-
du wydzielania wewntrznego
i przemiany materii
407
cd. tab. 24
Uzdrowisko
Rymanw-Zdrj
Szczawno-Zdrj
Wieniec
Kierunki pierwszoplanowe
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu moczo-
wego
choroby ukadu oddechowego
reumatologia i choroby uka-
du krenia
Kierunki drugoplanowe
reumatologia i choroby uka-
du krenia
Tabela 25
Profile lecznicze miejscowoci, na ktre rozcignite zostay niektre przepisy o uzdrowiskach
Miejscowo
Augustw
Bolkw
Czarna
Dziwnwek
Dwirzyno
Jastarnia-Jurata
Komacza
Koszuty
Kowary
Kierunki pierwszoplanowe
choroby narzdu ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu trawienia
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu trawie-
nia
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby narzdw ruchu
choroby narzdw ruchu,
choroby ukadu oddechowe-
go wieku dziecicego, choro-
by ukadu wydzielania we-
wntrznego i przemiany ma-
terii wieku dziecicego
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu krenia
choroby ukadu trawienia
(rwnie wieku dziecicego)
choroby narzdw ruchu,
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
Kierunki drugoplanowe
choroby narzdw ruchu
(ortopedyczno-urazowe) i reu-
matyczne
choroby skry
408
cd. tab. 25
Miejscowo
Krynica Morska
Lipa
agw
eba
ukcin
Magnuszew
Midzywodzie
Polaczyk
Przerzeczyn-Zdrj
Rabe
Rogono
Trzebnica
Wieliczka
Zockie
Kierunki pierwszoplanowe
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby uka-
du oddechowego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby skry
choroby ukadu krenia.
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby ukadu wydzie-
lania wewntrznego i prze-
miany materii (choroby gru-
czou tarczowego)
choroby ukadu krenia,
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne, choroby ko-
biece
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu moczowego,
choroby ukadu oddechowego
choroby narzdw ruchu
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu oddechowe-
go, choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne wieku dzie-
cicego
choroby ukadu oddechowego
choroby ukadu trawienia.
choroby ukadu moczowego
Kierunki drugoplanowe
choroby skry
choroby ukadu krenia
choroby narzdw ruchu
i reumatyczne
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany ma-
terii
choroby kobiece
choroby ukadu wydzielania
wewntrznego i przemiany
materii
choroby ukadu krenia
409
Bezwzgldne przeciwwskazania oglne obejmuj.
1. Choroby o ostrym przebiegu (np. ostre stany zapalne, zawa minia
sercowego itp.)-
2. Choroby ze wskazaniami do zabiegw chirurgicznych (np. kamica
nerkowa, kamica pcherzyka ciowego itp.).
3. taczka niezalenie od przyczyny.
4. Ogniska zakane (szczeglnie ropne zapalenie migdakw, zakae-
nia okoozbowe, prchnica zbw itp.).
5. Niewydolno krenia, oddychania, wtroby, nerek.
6. Ttniak serca lub ttnic.
7. Penoobjawowe postacie nadczynnoci i niedoczynnoci gruczou
tarczowego, niewydolnoci kory nadnerczy, wymagajce systematycznej
farmakoterapii w warunkach szpitalnych lub kwalifikujce si do zabiegu
chirurgicznego.
8. Cukrzyca w okresie kwasicy lub z daleko posunitymi zmianami
naczyniowymi. Powikania cukrzycy.
9. Nowotwory zoliwe.
10. Nowotwory agodne, upoledzajce podstawowe funkcje ustroju.
11. Stany przednowotworowe.
12. Skazy krwotoczne cikiego stopnia.
13. Przepuklina ze skonnoci do uwinicia.
14. Pcherzyce.
15. Choroby psychiczne, psychonerwice, nerwice z natrctwami i lkami
sytuacyjnymi, uciliwe dla otoczenia, starcze zmiany charakterologiczne,
niedorozwj umysowy, otpienie umysowe.
16. Padaczka.
17. Alkoholizm i narkomania.
18. Cia i okres karmienia.
19. Wyniszczajce choroby ukadowe.
20. Przerost gruczou krokowego z koniecznoci cewnikowania pche-
rza moczowego.
21. Chorzy zniedoniali, cakowicie unieruchomieni, niezdolni do
samoobsugi.
22. Nietrzymanie moczu, kau, sztuczny odbyt, owrzodzenie goleni,
przetoki.
23. Chorzy w cikim stanie oglnym, niezdolni do transportu, wyma-
gajcy leczenia szpitalnego.
24. Szczegowe przeciwwskazania kardiologiczne, wymienione niej.
410
Szczegowe kardiologiczne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowe-
go dorosych:
1. Migotanie przedsionkw, wikajce wad mitraln serca lub kardio-
miopati pierwotn oraz kade migotanie przedsionkw z powikaniami
zakrzepowo-zatorowymi w wywiadzie. W innych przypadkach migotania
przedsionkw do wniosku naley bezwzgldnie doczy opini kardio-
loga, ktry nie stwierdza przeciwwskaza do leczenia uzdrowiskowego.
2. Liczne skurcze przedwczesne (ponad 5 min).
3. Blok trjpczkowy pczka przedsionkowo-komorowego (Hisa)
niezupeny.
4. Bloki przedsionkowo-komorowe II i III.
5. Zesp chorego wza zatokowego".
6. Angina pectoris instabilis.
7. Cinienie skurczowe ponad 25,327 kPa (190 mm Hg) i rozkurczowe
ponad 14,663 kPa (110 mm Hg).
8. Nadcinienie zoliwe.
9. Powikania zakrzepowo-zatorowe.
10. Kardiomiopatia.
11. Czstoskurcz napadowy komory.
12. IV stopie wydolnoci fizycznej wedug klasyfikacji New York
Heart Association (NYHA).
Szczegowe kardiologiczne przeciwwskazania do wczesnej rehabilitacji
uzdrowiskowej po zawale minia sercowego:
1. Jawna niewydolno krenia.
2. Szybko nasilajca si dawica piersiowa.
3. Znaczne powikszenie serca.
4. Ttniak serca.
5. Ttniak rozwarstwiajcy.
6. Dysfunkcja mini brodawkowatych.
7. Blok przedsionkowo-komorowy II i III.
8. Blok trjpczkowy niezupeny.
9. Zwenie aorty znacznego stopnia.
10. Utrwalone lub przemijajce migotanie przedsionkw.
11. Trudne do opanowania lub o duej czstoci nadkomorowe zabu-
rzenia rytmu.
12. Nawracajce lub czste ektopowe pobudzenia komorowe.
13. Przebyty w czasie zawau zator w kreniu duym lub pucnym.
411
14. wiee lub niedawno przebyte zakrzepowe zapalenie y.
15. Cikie nadcinienie ttnicze lub pucne.
16. Nie wyrwnane choroby metaboliczne (cukrzyca, nadczynno
gruczou tarczowego, obrzk luzowaty).
17. Pojawienie si dolegliwoci dawicowych i zaburze rytmu przy
niewielkim obcieniu ergometrycznym (25-50 W).
18. Wiek powyej 65 lat.
Wzgldne kliniczne oglne przeciwwskazania do leczenia uzdrowisko-
wego.
Przeciwwskazania wzgldne obejmuj nieodpowiedni profil leczniczy
wybranego uzdrowiska i niewaciwy z punktu widzenia etiopatogenezy
choroby okres kuracji uzdrowiskowej (np. dla alergii pykowej okres
kwitnienia rolin).
Bezwzgldne przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego ze wzgldw
epidemiologicznych:
1. Ostre choroby zakane do zakoczenia izolacji i cakowitego wy-
zdrowienia.
2. Przewleke choroby zakane i nosicielstwo chorb zakanych, w tym
grulicy puc i innych narzdw, choroby przenoszone drog pciow.
3. Choroby pasoytnicze (w przypadku pasoytw przenoszonych
z czowieka na czowieka).
Szczegowe przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego chorb na-
czy obwodowych.
1. Wskazania do leczenia chirurgicznego.
2. IV stadium choroby wedug podziau Fontaine'a.
Nie kwalifikuj si do leczenia sanatoryjnego chorzy zniedoniali,
niezdolni do samoobsugi, w cikim stanie oglnym, wymagajcy leczenia
szpitalnego. Chorych w wieku starczym nie naley kierowa do uzdrowisk
odlegych od miejsca zamieszkania (duga podr oraz zmiana klimatu
stanowi zbyt due obcienie organizmu tego rodzaju chorych).
Tabela 19
Wybrane wskazania do magnetoterapii polami magnetycznymi malej czstotliwoci
podobna do stosowanej przy doborze czasu zabiegu oraz czstotliwoci
zmian pola. W procesach ostrych, przebiegajcych z du bolesnoci,
stosuje si dawki poniej 3 mT, w podostrych do 5 mT, za w przewlekych
powyej tej wartoci.
Podane w pimiennictwie wskazania do stosowania pl magnetycznych
333
Schorzenie
Choroba zwyrodnie-
niowa staww kr-
gosupa
Choroba zwyrodnie-
niowa duych sta-
ww
Reumatoidalne za-
palenie staww
Zamanie koci
choroba Sudecka
Urazy sportowe
wizade mini,
cigien i staww
Trudno gojce si
rany i oparzenia
Nerwobl nerwu
kulszowego
Zaburzenia krenia
obwodowego
Natenie
stopniowo
od 38 mT
stopniowo
od 410 mT
stopniowo
od 17 mT
stopniowo
od 6 10 mT
stopniowo
od 7- 10 mT
stopniowo
od 710 mT
pocztkowo
od 34 mT,
a nastpnie stop-
niowo
od 810 mT
4 - 7 mT
Dawka
Czstotli-
wo
25 50 Hz
1050 Hz
46 Hz
25 30 Hz
2550 Hz
2550 Hz
5 50 Hz
12 Hz
Czas
zabiegu
1530 min
1530 min
1020 min
3060 min
15- 30 min
2060 min
1020 min
15 min
Uwagi
pocztkowo 1 2x
dziennie, potem 2 x
tygodniowo
pocztkowo co-
dziennie (2 tygod-
nie) potem 2 3 x
tygodniowo
j.w.
pierwsze 10 zabie-
gw codziennie.
a nastpnie 23 x
tygodniowo
pierwsze zabiegi co-
dzienne, potem
23 x tygodniowo
j.w.
pierwsze 8 zabiegw
codziennie, nastp-
nie 2 3 x tygodnio-
wo
3 x tygodniowo