GABRIEL GARCIA MARQUEZ

STO LAT SAMOTNOCI

Wiele lat pniej, stojc naprzeciw plutonu egzekucyjnego, pukownik

Aureliano Buendia mia przypomnie sobie to dalekie popoudnie, kiedy ojciec zabra
go z sob do obozu Cyganw, eby mu pokaza ld. Macondo byo wwczas niewielk
osad - dwadziecia chat z trzciny oblepionej glin, zbudowanych na brzegu rzeki,
ktrej przezroczyste wody bystro toczyy si po gadkich biaych kamieniach koryta,
wielkich jak jaja przedhistorycznych ptakw. wiat by jeszcze tak mody, e wiele
rzeczy nie miao nazwy i mwic o nich trzeba byo wskazywa palcem. Co roku w
marcu rodzina Cyganw rozbijaa namiot niedaleko wioski i pord zgieku piszczaek
i bbnw prezentowaa mieszkacom nowe wynalazki. Najpierw przywieli magnes.
Krpy Cygan imieniem Melquiades, z krzaczast brod i rkami jak apki wrbla, da
imponujcy pokaz czego, co sam nazwa smym cudem wiata wymylonym przez
uczonych alchemikw z Macedonii. Chodzi od domu do domu cignc za sob dwie
metalowe sztaby i wszystkich ogarniao przeraenie na widok spadajcych ze swego
miejsca rondli, kotw, obcgw i fajerek; drewno trzeszczao, bo gwodzie i ruby
rozpaczliwie usioway si wyrwa, a zagubione od dawna przedmioty ukazyway si
gdzie, gdzie ju tysice razy bezskutecznie ich szukano, wlokc si haaliwie za
magicznym elazem Melquiadesa. Przedmioty maj wasne ycie - woa Cygan
swoim twardym akcentem - trzeba tylko obudzi w nich dusz. Jose Arcadio
Buendia, ktrego nieokieznana wyobrania daleko wybiegaa poza dziaanie i prawa
natury, a czasami nawet take poza dziedzin cudw i magii, pomyla, e mona by
posuy si tym bezuytecznym wynalazkiem do wydobywania zota z ziemi.
Melquiades, ktry by czowiekiem uczciwym, uprzedzi go: Do tego si nie nadaje.
Ale Jose Arcadio Buendia me wierzy w owym czasie w uczciwo Cyganw, tote
wymieni swego mua i stadko kz na tamte dwie namagnetyzowane sztabki. Nie
zdoaa go od tego odwie jego ona, Urszula Iguaran, ktra liczya na te zwierzta,
by pomnoy uszczuplony inwentarz domowy. Wkrtce bdziemy mie dosy zota
na wybrukowanie caego domu - odpowiedzia jej m. Przez wiele miesicy
zawzicie stara si udowodni suszno swoich przypuszcze. Pid po pidzi
przeszuka ca okolic, a nawet dno rzeki, cignc za sob dwie elazne sztabki i
recytujc na gos zaklcie Melquiadesa. Jedyn rzecz, jak udao mu si wykopa,
bya zardzewiaa zbroja z XV wieku, ktrej wszystkie czci zlutowaa rdza i ktra za
potrzniciem wydawaa guchy grzechot, niby olbrzymia wydrona dynia pena
kamieni. Kiedy Jose Arcadio Buendia i czterej jego ludzie nalecy do wyprawy
zdoali rozebra zbroj, znaleli wewntrz zwapniay szkielet z zawieszonym na szyi

miedzianym relikwiarzem zawierajcym pasmo wosw kobiecych.

W marcu powrcili Cyganie. Tym razem przywieli teleskop i lup wielkoci
bbna. Pokazywali to jako ostatnie odkrycie ydw z Amsterdamu. Posadzili jedn z
Cyganek na kocu wsi i zainstalowali teleskop u wejcia do swego namiotu. Za opat
piciu realw ludzie patrzcy przez teleskop widzieli Cygank tak blisko, e wydawaa
si niemal w zasigu rki. Nauka wyeliminowaa odlego - gosi Melquiades.
Wkrtce czowiek nie wychodzc z domu bdzie mg zobaczy, co si dzieje w
kadym zaktku wiata. Ktrego dnia, w samo poudnie. Cyganie urzdzili zadziwiajc demonstracj olbrzymiej lupy: uoyli stert siana na rodku ulicy i zapalili j za
pomoc zogniskowanych promieni sonecznych. Jose Arcadio Buendia, wci jeszcze
niepocieszony po klsce z magnesem, wpad na pomys wykorzystania nowego
wynalazku jako broni wojennej. Melquiades znowu usiowa wybi mu to z gowy, w
kocu jednak przyj z powrotem dwie namagnetyzowane sztabki i trzy kolonialne
monety w zamian za lup. Urszula szlochaa w bezsilnej rozpaczy. Te pienidze
pochodziy z kuferka ze zotymi monetami, ktre jej ojciec zbiera przez cae swoje
pene wyrzecze ycie i ktre ona zakopaa pod kiem w oczekiwaniu jakiej dobrej
okazji, aby je zainwestowa. Jose Arcadio Buendia nie prbowa nawet jej pociesza
oddany bez reszty swoim eksperymentom taktycznym z powiceniem prawdziwego
czowieka nauki, a czsto nawet z naraeniem ycia. Aby wykaza skuteczno lupy
przeciwko wojsku nieprzyjaciela, wyprbowa koncentracj promieni sonecznych na
sobie, przy czym poparzy si tak, e bble zmieniy si w ropiejce rany i dugo nie
chciay si goi. Wobec protestw ony, przeraonej tak niebezpiecznymi prbami,
mao brakowao, by podpali wasny dom. Dugie godziny spdza zamknity w swoim
pokoju, pogrony w kalkulacjach na temat moliwoci strategicznych nowej broni, a
wreszcie udao mu si opracowa podrcznik zadziwiajcy jasnoci dydaktyczn i
darem nieodpartej argumentacji. Posa go wadzom wojskowym zaczajc liczne
opisy wasnych dowiadcze i kilka arkuszy rysunkw objaniajcych. Posaniec,
ktry wiz to cenne dzieo, przeby gry, bdzi po bezkresnych bagnach,
przeprawia si przez burzliwe rzeki i omal nie zgin w zbach drapienikw,
drczony rozpacz i chorob, zanim trafi na trakt muw pocztowych. Mimo e
podr do stolicy bya w owym czasie imprez prawie niemoliw, Jose Arcadio
Buendia przyrzeka sobie podj j natychmiast po otrzymaniu rozkazu rzdu, aby
zademonstrowa praktyczne zastosowanie swego wynalazku dygnitarzom wojskowym
i osobicie ich wprowadzi w tajniki skomplikowanej sztuki wojny sonecznej. Przez

kilka lat czeka na odpowied. Wreszcie, znuony oczekiwaniem, poskary si

Melquiadesowi ubolewajc nad niepowodzeniem swej inicjatywy. I wtedy Cygan da
niezbity dowd swojej uczciwoci: zwrci mu zote dublony i zabra lup dokadajc
kilka portugalskich map i par instrumentw eglarskich. Osobicie i wasnorcznie
napisa zwiz syntez studiw mnicha Hermana, eby mu uatwi posugiwanie si
astrolabium, kompasem i sekstansem. Jose Arcadio Buendia spdzi wiele
deszczowych miesicy zamknity w izdebce, ktr specjalnie na ten cel dobudowa w
gbi domu, tak by nikt mu nie przeszkadza w dowiadczeniach. Porzuciwszy
cakowicie obowizki domowe, przesiadywa caymi nocami na podwrku ledzc bieg
gwiazd i omal nie dosta poraenia sonecznego usiujc wynale dokadn metod
okrelania poudnia. Kiedy wywiczy si ju w uywaniu i manewrowaniu swymi
instrumentami, poczu si tak bardzo panem przestrzeni, e nie opuszczajc swego
gabinetu mg eglowa po nieznanych morzach, wdrowa przez bezludne ziemie i
nawizywa znajomoci z cudownymi istotami. W tym okresie przyzwyczai si
rozmawia sam z sob i kry po caym domu nie dostrzegajc nikogo, podczas gdy
Urszula z dziemi mozolia si w ogrodzie przy uprawie bananw, manioku, malangi,
ignamu i bakaanw. Nagle, zupenie nie wiadomo dlaczego, jego gorczkowa
aktywno urwaa si i nastpio co w rodzaju fascynacji. Kilka dni chodzi jak
urzeczony, powtarzajc sobie cichym gosem acuszek zadziwiajcych przypuszcze,
jakby nie wierzy wasnemu rozumowi. W kocu pewnego grudniowego dnia, we
wtorek podczas obiadu, za jednym zamachem zrzuci z siebie cay ciar swych
udrcze. Dzieci do koca ycia miay zapamita uroczyst powag, z jak ich ojciec
zasiad na gwnym miejscu przy stole, dygocc jak w gorczce, wycieczony
bezsennoci i wysikiem imaginacji, i wyjawi im swoje odkrycie: Ziemia jest okrga
jak pomaracza.
Urszula stracia cierpliwo. Jeeli masz zwariowa, wariuj sam! wykrzykna - ale nie prbuj uczy dzieci swoich cygaskich pomysw. Jose Arcadio
Buendia, niewzruszony, nie da si zmikczy desperacj maonki, ktra w napadzie
zoci zrzucia na ziemi astrolabium rozbijajc je na kawaki. Skonstruowa przyrzd
na nowo i zebrawszy w swoim pokoiku ludzi ze wsi wykaza im, z pomoc
teoretycznych objanie, ktrych nikt nie rozumia, e mona powrci do punktu, z
jakiego si wyruszyo, kierujc si stale na wschd. Caa wie bya przekonana, e Jose
Arcadio Buendia postrada zmysy, ale w tym momencie zjawi si Melquiades, aby
doprowadzi sytuacj do porzdku. Publicznie pochwali inteligencj czowieka, ktry

dziki czystej spekulacji astronomicznej wymyli teori ju sprawdzon w praktyce,

chocia dotychczas nie znan w Macondo. W dowd uznania ofiarowa mu dar, ktry
mia pniej wpyn decydujco na przyszo wioski - laboratorium alchemiczne.
W tym czasie Melquiades zacz si starze ze zdumiewajc szybkoci. Z
pocztku gdy tu przyjeda, wydawao si, e jest w tym samym wieku co J o
Arcadio Buendia. Ale podczas gdy ten ostatni zachowywa wci swoj niepospolit
si, ktra pozwalaa mu obali konia chwytem za uszy, Cygana jakby toczya jaka
uporczywa choroba. W rzeczywistoci by to rezultat wielu osobliwych chorb
nabytych w niezliczonych podrach dookoa wiata. Tak jak to sam opowiada
Josemu Arcadiowi Buendii pomagajc mu urzdzi laboratorium, mier sza za nim
zawsze jak pies, obwchiwaa mu spodnie, ale nie decydowaa si skoczy do garda.
Wymkn si wszystkim plagom i kataklizmom, jakie nawiedzay rodzaj ludzki.
Przey pelagr w Persji, szkorbut na Pwyspie Malajskim, trd w Aleksandrii, beri beri w Japonii, dum na Madagaskarze, trzsienie ziemi na Sycylii i olbrzymi
katastrof okrtow w Cieninie Magellana. Ten niezwyky czowiek, ktry twierdzi,
e posiada wiedz tajemn Nostradamusa, by ponury i smutny, a spojrzenie jego
azjatyckich oczu zdawao si dostrzega odwrotn stron rzeczy. Nosi czarny duy
kapelusz, niczym rozpostarte skrzyda kruka, i aksamitn kamizelk, ktr
przyprszya patyna wiekw. Ale pomimo swojej ogromnej' wiedzy i posiadania
tajemnic by na wskro ludzki, zwizany z ziemi, nieobcy najdrobniejszym
problemom ycia codziennego. Uskara si na starcze dolegliwoci, wraliwy na
najmniejsze niepowodzenia finansowe, od dawna ju przesta si mia, gdy
szkorbut pozbawi go zbw. Tego upalnego popoudnia, kiedy wyjawi swoje
najtajniejsze sekrety, Jose Arcadio Buendia by pewien, e jest to pocztek wielkiej
przyjani. Dzieci byy oszoomione fantastycznymi opowiadaniami. Aureliano, ktry
wwczas liczy nie wicej ni pi lat, mia go potem pamita przez reszt swego
ycia takim, jakim go widzia tego popoudnia, gdy starzec siedzia przy stole na tle
metalicznego, rozarzonego do biaoci blasku, i swoim gbokim gosem o brzmieniu
organw rozwietla najciemniejsze zaktki wyobrani, a z czoa i skroni spywa mu
tusty pot. Jose Arcadio, starszy brat Aureliana, mia przekaza ten wspaniay obraz
jak dziedziczn pamitk wszystkim swoim potomkom. Urszula natomiast zachowaa
niezbyt dobre wspomnienie z tej popoudniowej wizyty, bo wesza do pokoju akurat w
momencie, kiedy Melquiades przez nieuwag stuk flakonik z dwuchlorkiem rtci.
- Pachnie diabem - powiedziaa.

- Nic podobnego - sprostowa Melquiades. - Dowiedziono, e diabe posiada

wasnoci siarkowe, a to jest tylko odrobina sublimatu.
Jak zawsze skonny do dialektyki, wygosi uczony wykad na temat
diabolicznych waciwoci cynobru, ale Urszula nie zwracaa na niego uwagi, tylko
zabraa dzieci na modlitw. Ten gryzcy zapach mia pozosta na zawsze w jej pamici
skojarzony ze wspomnieniem Melquiadesa.
Prymitywne laboratorium - poza obfitoci miseczek, lejkw, probwek,
filtrw i sitek - skadao si ze zwykego tygla, ze szklanej retorty z dug wsk szyjk
(imitacja jaja filozoficznego) oraz aparatu do destylacji, skonstruowanego przez
samych Cyganw wedug wspczesnych opisw trzy - ramiennego alembiku Marii
ydwki. Prcz tych rzeczy Melquiades pozostawi prbki siedmiu metali
odpowiadajcych siedmiu planetom, formuy Mojesza i Zosimusa do wyrobu zota, a
take seri notatek i rysunkw dotyczcych procesw Wielkiego Wtajemniczenia,
ktre temu, kto umia? by je odczyta, pozwalay uzyska kamie filozoficzny. Zachcony prostot formu alchemicznych Jose Arcadio Buendia przez wiele tygodni
przekonywa Urszul, eby mu pozwolia odkopa swoje monety kolonialne i
pomnoy je tyle razy, na ile mona rozdzieli rt. Urszula jak zawsze Stpia przed
niezomnym uporem ma. Wtedy Jose Arcadio Buendia wrzuci trzydzieci zotych
dublonw do rondla i roztopi je z opikami miedzi, orypimentem, siark, oowiem.
Wszystko to podgrzewa na wielkim ogniu, dolewajc oleju rycynowego, a otrzyma
gsty, cuchncy syrop, ktry bardziej przypomina pospolity karmel ni wspaniae
zoto. W kolejnych ryzykownych i rozpaczliwych procesach destylacyjnych, w aliau z
siedmiu metali planetarnych, przearte rtci i cypryjskim witriolem, praone na
nowo w wieprzowym smalcu, z braku oleju rzepakowego, cenne dziedzictwo Urszuli
zostao doprowadzone do postaci zwglonej skwarki, ktrej nie sposb byo oderwa
od dna rondla.
Kiedy powrcili Cyganie, Urszula podburzya przeciwko nim ca wie.
Ciekawo jednak bya silniejsza od strachu, bo tym razem Cyganie przemaszerowali
przez wie z oguszajcym haasem wszelkiego rodzaju instrumentw muzycznych,
podczas gdy ich herold zapowiada pokaz najwikszego wynalazku sprzed epoki
Inkw. Tak wic wszyscy udali si do namiotu cygaskiego i za opat jednego
centavo zobaczyli Melquiadesa, odmodzonego, wypocztego, bez zmarszczek, z
nowym olniewajco biaym uzbieniem. Ci wszyscy, ktrzy pamitali jego dzisa
zarte przez szkorbut, zapade chude policzki i zwide usta, struchleli z przeraenia

wobec tego oczywistego dowodu nadprzyrodzonej mocy Cygana. Strach urs do

rozmiarw paniki, gdy Melquiades wyj nietknite zby, pokaza je publicznoci na
chwil - przelotn chwil, w czasie ktrej sta si tym samym zgrzybiaym starcem z
dawnych lat - i zaoy je z powrotem, umiechajc si znw w penym blasku swej
przywrconej modoci. Nawet sam Jose Arcadio Buendia uzna, e wiedza
Melquiadesa przekroczya granice dozwolone dla umysu czowieka, lecz dowiadczy
prawdziwie uzdrawiajcej uciechy, kiedy Cygan na osobnoci wytumaczy mu
mechanizm sztucznej szczki. Wydawao mu si to tak proste i tak przemylne
zarazem, e nagle straci cae zainteresowanie dla bada alchemicznych. Wpad w zy
humor, przesta jada regularnie i caymi dniami spacerowa po domu: Niewiarygodne rzeczy dziej si na wiecie - mwi do Urszuli. - Tu koo nas, po drugiej
stronie rzeki, istniej rne aparaty magiczne, a my w dalszym cigu yjemy w
ciemnocie. Ci ktrzy go znali z czasw zaoenia Macondo, nie mogli wyj z
podziwu, jak bardzo si zmieni pod wpywem Melquiadesa.
Z pocztku Jose Arcadio Buendia by czym w rodzaju modego patriarchy,
ktry dawa wskazwki, jak obsiewa pole, udziela rad w sprawach wychowywania
dzieci czy hodowli zwierzt i pracowa razem ze wszystkimi, nawet fizycznie, dla
dobra caej gminy. Poniewa jego dom od. pocztku by najlepszy we wsi, inne domy
urzdzono na jego obraz i podobiestwo. By tam przestronny i dobrze owietlony
salon, jadalnia, ktra wygldaa jak terasa z kwiatami w jaskrawych barwach, dwie
sypialnie, patio z olbrzymim kasztanem porodku, dobrze utrzymany ogrd warzywny
i zagroda, gdzie w pokojowej koegzystencji yy kozy, winie i kury. Jedynymi
zwierztami, ktrych hodowla bya zabroniona w domu i w caej wsi, byy koguty trenowane do walki.
Urszula wioda ywot rwnie pracowity jak jej m. Ta drobna, powana i
niezwykle ruchliwa kobiecinka o elaznych nerwach, ktrej nigdy nie syszano
piewajcej, wydawaa si wszechobecna i krztaa si od witu do pnej nocy z
lekkim szelestem batystowych halek. Dziki niej podogi z ubitej gliny, niepobielane
mury, proste drewniane meble, sporzdzone przez nich samych, byy zawsze czyste, a
stare kufry, w ktrych przechowywano bielizn, wydzielay przyjemny zapach bazylii.
Jose Arcadio Buendia, ktry by najbardziej przedsibiorczym czowiekiem,
jakiego kiedykolwiek widziano we wsi, zarzdzi rozmieszczenie domw tak, eby
wszystkie miay dostp do rzeki i mogy atwo zaopatrywa si w wod. Wytyczy ulice
tak rozumnie, e aden z domw nie bardziej ni inne cierpia od soca w godzinach

najwikszego upau. W cigu paru lat Macondo stao si najlepiej uadzon i

najpracowitsz wsi ze wszystkich znanych jej trzystu mieszkacom. Bya to
rzeczywicie szczliwa wie, w ktrej nikt nie przekroczy trzydziestu lat i nikt jeszcze
nie umar.
Od chwili jej zaoenia Jose Arcadio Buendia budowa puapki i klatki. W
krtkim czasie kanarki, drozdy i szpaki wypeniy nie tylko jego dom, ale wszystkie
inne. Ptasie koncerty byy tak oguszajce, e Urszula zatykaa sobie uszy pszczelim
woskiem, aby nie straci poczucia rzeczywistoci. Kiedy po raz pierwszy przybyo do
Macondo plemi Melquiadesa sprzedajc szklane kulki przeciw blom gowy, wszyscy
dziwili si, jak mona byo trafi do tej osady zagubionej wrd sennych moczarw.
Cyganie wyznali, e kierowali si piewem ptakw.
Ten duch inicjatywy spoecznej zanik wkrtce, porwany gorczk magnesw,
obliczeniami astronomicznymi, marzeniami o transmutacji zota i chci poznania
cudw wiata. Dawniej przedsibiorczy i schludny Jose Arcadio Buendia zrobi si
teraz niedbay, chodzi nieporzdnie ubrany, z dzik brod, ktr z wielkim wysikiem
Urszuli udawao si strzyc czasem za pomoc kuchennego noa. Wiele osb 'uwaao
go za ofiar jakiego dziwnego czaru czy zaklcia. Ale nawet ci najmocniej przekonani
o jego obdzie porzucili prac i rodziny, aby i za nim, kiedy zarzuciwszy na rami
narzdzia zwoa wszystkich, eby utorowa przez las drog, otwierajc wsi dostp do
wielkich wynalazkw.
Jose Arcadio Buendia nie zna zupenie geografii swojego rejonu. Wiedzia, e
na wschodzie rozciga si acuch nieprzebytych gr, a za grami stare miasto
Riohacha, gdzie w minionej epoce - jak opowiada jego dziadek, pierwszy Aurehano
Buendia - Sir Francis Drake polowa z armat na kajmany, ktre potem kaza
wypycha som i posya w podarunku krlowej Elbiecie. W modoci on i jego
ludzie, wraz z onami, dziemi, zwierztami i caym dobytkiem, przeszli przez gry
szukajc dojcia do morza, lecz po dwudziestu szeciu miesicach zaniechali dalszej
wdrwki i zaoyli Macondo, aby unikn trudw powrotu. Tote droga na wschd
nie interesowaa ich, bo moga prowadzi tylko w przeszo. Na poudniu byy bagna
pokryte wiekow warstw rolinnoci i olbrzymi wiat moczarw, ktry, jak
zapewniali Cyganie, nie mia granic. Wielkie moczary na zachodzie czyy si z
bezkresnym rozlewiskiem wody, zamieszkanym przez ssaki o mikkiej skrze, z gow
i torsem kobiety. To one doprowadzay eglarzy do zguby wabic ich urokiem swoich
olbrzymich sutek. Cyganie pynli sze miesicy tym szlakiem, zanim trafili na wski

pas staego ldu, ktrdy wioda droga muw pocztowych. Wedug oblicze Josego
Arcadia Buendii, jedyn moliwo nawizania kontaktu z cywilizacj dawa szlak
wiodcy na pnoc. Wyposay wic w narzdzia do budowy drg i bro myliwsk
tych samych ludzi, ktrzy towarzyszyli mu przy zaoeniu Macondo, wrzuci do sakwy
kompasy i mapy i ruszy na spotkanie wielkiej przygody.
W pierwszych dniach nie napotkali adnej wikszej przeszkody. Zeszli
kamiennym brzegiem rzeki do miejsca, gdzie przed wielu laty znaleli zbroj rycersk,
i wkroczyli do lasu ciek midzy drzewkami dzikich pomaracz. Pod koniec
pierwszego tygodnia zabili i upiekli jelenia, ale ograniczyli si do zjedzenia tylko
poowy, a reszt zasolili na nastpne dni. T przezornoci chcieli odwlec konieczno
Zjadania papug, ktrych niebieskie miso miao gorzki posmak pima. Pniej przez
dziesi dni z gr nie widzieli soca. Ziemia staa si mikka i wilgotna jak popi
wulkaniczny, a rolinno coraz bardziej zdradliwa, coraz bardziej oddala si wrzask
ptakw i harmider map. wiat zrobi si beznadziejnie smutny. Uczestnicy wyprawy
czuli si przytoczeni wasnymi najdawniejszymi wspomnieniami w tym wilgotnym,
milczcym raju sprzed grzechu pierworodnego, w gstwinie, gdzie ich buty grzzy w
dymicej oleistej mazi, a maczety niszczyy krwawe lilie i zote salamandry. Cay
tydzie, prawie z sob nie rozmawiajc, z pucami umczonymi dawic woni krwi,
szli jak lunatycy przez wiat przygnbiajcego smutku, owietlony tylko sabym
blaskiem fosforyzujcych owadw. Nie mogli zawrci, gdy drog, ktr sobie
otwierali, od razu zamykaa nowa ciana rolinnoci wyrastajca niemal w oczach.
Nie szkodzi - mwi Jose Arcadio Buendia. - Najwaniejsze to nie straci orientacji.
Nie spuszczajc oka z kompasu dalej prowadzi swoich ludzi ku niewidocznej pnocy,
a wreszcie wyszli z zaczarowanej krainy. Noc bya chmurna, bez gwiazd, ale
ciemno przesycao ju nowe czyste powietrze. Wyczerpani dugim marszem
rozwiesili hamaki i pierwszy raz od dwch tygodni mocno usnli. Obudzili si, kiedy
soce byo ju wysoko na niebie, i zaniemwili z zachwytu. Naprzeciwko, w otoczeniu
paproci i palm, biay i zakurzony, w cichym wietle poranka sta olbrzymi galeon
hiszpaski. Przechyli si lekko na; praw burt, z nietknitego omasztowania zwisay
strzpy agli pord lin obrosych w orchidee. Kadub, pokryty pancerzem
skamieniaych may i mikkiego mchu, zary si mocno w kamienistym gruncie. Caa
struktura zdawaa si zajmowa swj wasny zastrzeony teren, przestrze
samotnoci i zapomnienia niedostpn niszczycielskiemu dziaaniu czasu i obyczajom
ptakw. We wntrzu, ktre podrnicy przeszukali w milczcym napiciu, znaleli

tylko gsty las kwiatw.

Odkrycie galeonu, wskazujce blisko morza, pohamowao impet Josego
Arcadia Buendii. Uwaa to za zoliwy figiel swego przewrotnego losu. Przedtem, za
cen powice i cierpie bez liku, szuka morza nie znajdujc, a znalaz je teraz nie
szukajc, zagradzajce jego drog jak przeszkoda nie do przezwycienia. Wiele lat
pniej pukownik Aureliano Buendia przewdrowa znowu ten obszar, kiedy istnia
ju regularny trakt pocztowy, i jedyn pozostaoci statku, jak odnalaz, by
zwglony szkielet porodku pola makw. Przekonany dopiero wtedy, e historia ta nie
bya wycznie tworem wyobrani jego ojca, zastanawia si, w jaki sposb galeon
mg dotrze a do tego miejsca na ldzie. Ale Jose Arcadio Buendia nie stawia sobie
tego pytania, kiedy zobaczy morze po dalszych czterech dniach podry, o dwanacie
kilometrw od galeonu. Jego marzenia znalazy kres na brzegu tego morza barwy
popiou, spienionego i brudnego, niegodnego trudw i powice i jego przygody.
- Do stu diabw! - wykrzykn. - Macondo jest otoczone wod ze wszystkich
stron.
Przekonanie, e Macondo jest wysp, utrzymao si przez dugi czas, oparte na
nie budzcej wtpliwoci mapie, ktr wyrysowa Jose Arcadio Buendia po powrocie z
ekspedycji. Wykreli j w pasji, mciwie wyolbrzymiajc trudnoci komunikacji,
jakby chcia ukara samego siebie za absolutny brak sensu w wyborze miejsca osady.
Nigdy nigdzie nie dojdziemy - skary si przed Urszul. - Zgnijemy tutaj za ycia, nie
korzystajc z dobrodziejstw nauki. Ta pewno przeuwana przez wiele miesicy w
pokoiku przy laboratorium skonia go do projektu przeniesienia Macondo w jakie
bardziej dogodne miejsce, ale tym razem Urszula wyprzedzia jego gorczkowe
pomysy. Dziaajc skrycie i bez wytchnienia jak mrwka, zbuntowaa wszystkie
kobiety ze wsi przeciw zachciance mw, ktrzy ju przygotowywali si do
przeprowadzki. Jose Arcadio Buendia nie dowiedzia si nigdy, w jakim momencie i
pod wpywem jakich wrogich si jego plany zaczy si wika w gszczu wymwek,
pretekstw i rzekomych przeszkd, a stay si czystym zudzeniem. Urszula
niewinnie obserwowaa go spod oka i nawet odczua troch litoci dla ma, kiedy
ktrego ranka zastaa go w pokoiku w gbi domu, bekoccego co na temat
przeprowadzki i pakujcego wyposaenie laboratorium. Pozwolia mu dokoczy
robot, zabi gwodziami skrzynie i wypisa na wierzchu swoje inicjay za pomoc
pdzelka i atramentu, nie robic mu wymwek i wiedzc, e on take wie, bo syszaa,
jak mamrota to w swoich guchych monologach, e mczyni ze wsi nie popr jego

zamierze. Dopiero kiedy zacz wyjmowa z zawiasw drzwi, odwaya si zapyta

go, po co to robi, on za odpowiedzia z gorycz: Skoro nikt nie chce i - pjdziemy
sami. Urszula ani drgna.
- Nie pjdziemy - powiedziaa. - Zostaniemy tutaj, bo tu si urodzi nasz syn.
- Ale nikt nam tu jeszcze nie umar - odpar. - Czowiek nie naley do adnej
ziemi, pki nie ma w niej nikogo ze swych zmarych.
Na co Urszula odpowiedziaa z agodn stanowczoci:
- Jeeli trzeba, ebym umara po to, ebycie tu pozostali, to umr.
Jose Arcadio Buendia nie spodziewa si, by wola jego ony bya a tak
nieugita. Usiowa zwie j blaskiem swoich fantazji i obietnic wspaniaego wiata,
gdzie wystarczy skropi ziemi magicznym pynem, aby roliny day owoce, jakie
tylko czowiek zechce, i gdzie sprzedaj za bezcen wszelkie rodki przeciwko blom.
Ale Urszula pozostaa niewraliwa na jego wspaniae wizje.
- Zamiast si upiera przy twoich wariackich pomysach, zatroszczyby si
lepiej o wasnych synw - odpowiedziaa. - Spjrz tylko na nich, zdani na ask bosk,
zaniedbani i gupi jak osy.
Jose Arcadio Buendia przyj dosownie to, co powiedziaa ona. Spojrza przez
okno, zobaczy dwch bosych chopcw w sonecznym ogrodzie i dozna wraenia, e
dopiero od tego momentu zaczli istnie, stworzeni zaklciem Urszuli. Wtedy co si
stao w gbi jego istoty, co tajemniczego i nieodwoalnego, co, co go oderwao od
czasu, w ktrym tkwi obecnie, i ponioso na olep w niezbadan stref wspomnie.
Podczas gdy Urszula dalej zamiataa dom, ktrego - teraz ju bya tego pewna - nie
miaa opuci do koca ycia, on sta wpatrzony w dzieci niewidzcym wzrokiem, a
zwilgotniay mu oczy i wytar je wierzchem doni z gbokim westchnieniem
rezygnacji.
- Dobrze - powiedzia. - Powiedz im, eby przyszli pomc mi powyjmowa
rzeczy ze skrzyni.
Starszy z synw, Jose Arcadio, skoczy czternacie lat. Mia kwadratow
czaszk, kdzierzawe wosy i samowolny charakter swego ojca. Cho zapowiadao si,
e odziedziczy po nim wzrost i tyzn fizyczn, ju wtedy byo oczywiste, e brakuje
mu ojcowskiej wyobrani. Zosta poczty i urodzony podczas uciliwej przeprawy
przez gry, przed zaoeniem Macondo, i rodzice dzikowali niebiosom przekonawszy
si, e nie ma adnego organu zwierzcego. Aureliano, pierwsza istota ludzka
urodzona w Macondo, mia skoczy sze lat w marcu. By cichy i zamknity w sobie.

Paka w onie swojej matki i urodzi si z otwartymi oczami. Podczas przecinania

ppowiny krci gow na wszystkie strony, rozpoznajc przedmioty w pokoju i
przypatrujc si twarzom ludzi z ciekawoci, ale bez zdziwienia. Pniej - obojtny
na tych, ktrzy zbliyli si, eby go pozna - ca uwag skupi na palmowym dachu,
ktry zdawa si bliski zawalenia pod straszliwym naporem deszczu. Urszula przypomniaa sobie intensywno tego spojrzenia w dniu, kiedy trzyletni Aureliano wszed
do kuchni w chwili, gdy ona wyja z pieca i postawia na stole garnek z wrzcym
rosoem. Chopiec stojc bezradnie w drzwiach powiedzia: Zaraz zleci. Garnek sta
mocno na rodku stou, ale ledwie chopak zdy wymwi te sowa, zacz
nieuchronnie posuwa si w kierunku brzegu, jakby pod impulsem dynamiki
wewntrznej, i roztrzaska si na ziemi. Urszula przeraona opowiedziaa ten epizod
mowi, ten jednak potraktowa to jako zjawisko naturalne. Taki by zawsze, obcy
yciu swoich synw, po czci dlatego, e uwaa dziecistwo za okres niedorozwoju
umysowego, a poza tym za bardzo pochaniay go chimeryczne spekulacje.
Ale od tego popoudnia, kiedy przywoa synw, aby mu pomogli rozpakowa
przyrzdy laboratoryjne, zacz powica im wikszo swego czasu. W ustronnej
izdebce, ktrej ciany pokryway si z wolna nieprawdopodobnymi mapami i
bajecznymi rysunkami, nauczy ich czyta, pisa i rachowa. Opowiada o cudach tego
wiata nie tylko w granicach swoich wiadomoci, ale wysila swoj wyobrani,
posuwajc j do kracw niewiarygodnych. W taki to sposb chopcy dowiedzieli si,
i na samym poudniu Afryki yj ludzie tak inteligentni i spokojni, e ich jedynym
zajciem jest siedzenie i rozmylanie, i e mona przej such stop przez Morze
Egejskie, przeskakujc z wyspy na wysp a do portu Saloniki. Te fascynujce
opowieci pozostawiy tak trway lad w pamici chopcw, e wiele lat pniej, na
sekund przed rozkazem ognia, ktry oficer wojsk regularnych rzuci plutonowi
egzekucyjnemu, pukownik Aureliano Buendia przey na nowo w ciepy wieczr
marcowy, w ktrym jego ojciec przerwa lekcj fizyki i znieruchomia z rk w
powietrzu i utkwionymi w jeden punkt oczyma, syszc z daleka piszczaki, bbny i
grzechotki Cyganw, ktrzy znowu przybywali do wsi, aby zaprezentowa ostatni zadziwiajcy wynalazek uczonych z Memfis.
Byli to nowi Cyganie. Modzi mczyni i kobiety, ktrzy znali tylko swj
wasny jzyk, dorodni, z oliwkow skr i zrcznymi rkami. Ich tace i muzyka
wywoyway na ulicach rozgardiasz peen nieokieznanej wesooci, bo przywieli z
sob rnobarwne papugi recytujce woskie romance, kur, ktra znosia setk

zotych jajek na dwik tamburynu, tresowan map, ktra odgadywaa myli, skomplikowan maszyn suc jednoczenie do przyszywania guzikw i obniania
temperatury, aparat do wypaszania zych wspomnie, plaster do zabijania czasu i
tysic innych jeszcze wynalazkw tak przemylnych i osobliwych, e Jose Arcadio
Buendia zapragn wynale specjaln maszyn, ktra uatwiaby mu spamitanie ich
wszystkich. W mgnieniu oka przewrcili do gry nogami ca wie. Mieszkacy
Macondo zgubili si nagle na wasnych ulicach, oszoomieni tym jarmarkiem cudw.
Idc midzy dwoma chopcami, ktrych trzyma za rce, eby nie zgubili si w
tumie, mijajc linoskoczkw o zotych zbach i kuglarzy o szeciu ramionach, duszc
si pomieszanym zapachem nawozu i drzewa sandaowego, Jose Arcadio Buendia
gorczkowo poszukiwa Melquiadesa, eby ten wyjawi mu sekrety tego baniowego
mirau. Spyta o niego Cyganw, ale nie rozumieli jego jzyka. Doszed w kocu do
miejsca, gdzie Melquiades zazwyczaj rozbija swj namiot, i spotka tam
maomwnego Ormianina, ktry zachwala po hiszpasku syrop zapewniajcy
czowiekowi niewidzialno. Wypi przed chwil jednym haustem szklank
bursztynowego pynu, kiedy Jose Arcadio Buendia przepchn si przez tum gapiw
ogldajcych widowisko i zdy zada pytanie. Cygan ogarn go zdziwionym
spojrzeniem, zanim przeobrazi si w kau cuchncej i parujcej smoy, nad ktr
unosio si echo jego odpowiedzi: Melquiades umar. Oszoomiony t wiadomoci
Jose Arcadio Buendia sta bez ruchu usiujc opanowa wzruszenie, pki nie
rozproszy si tum dny nowych rozrywek i kaua po maomwnym Ormianinie nie
wyparowaa doszcztnie. Pniej inni Cyganie potwierdzili, e Melquiadesa istotnie
zmoga ta febra na bagnach Singapuru i ciao jego wrzucono w najgbsze miejsce
Morza Jawajskiego. Na chopcach ta wiadomo nie wywara wraenia. Chcieli
koniecznie obejrze wspania nowo wynalezion przez uczonych z Memfis i
zapowiadan u wejcia do namiotu, ktry, jak mwiono, nalea do krla Salomona.
Napierali si tak, e Jose Arcadio Buendia zapaci trzydzieci realw i zaprowadzi
ich do rodka namiotu, gdzie olbrzym z obronitym torsem i ogolon gow, z
miedzian obrcz w nosie i cikim elaznym acuchem wok kostki u nogi strzeg
skrzyni piratw. Gdy olbrzym unis wieko, ze skrzyni powia lodowaty podmuch. W
rodku znajdowa si tylko ogromny przezroczysty blok, jakby zlepiony z
niezliczonego mnstwa igieek, w ktrych wiato zmierzchu rozszczepiao si na
rnokolorowe gwiazdki. Oszoomiony, wiedzc, e chopcy oczekuj natychmiastowych wyjanie, Jose Arcadio Buendia odway si szepn:

- To chyba najwikszy diament wiata...

- Nie - powiedzia Cygan. - To jest ld.
Jose Arcadio Buendia, nie rozumiejc, wycign rk w kierunku lodu, ale
olbrzym odsun go. Pi realw za dotknicie - powiedzia. Jose Arcadio Buendia
zapaci, dotkn rk lodu i trzyma j tak przez par minut, podczas gdy jego serce
bio mocno ze strachu a zarazem radoci zetknicia si z tajemnic. Nie wiedzc, co
powiedzie, zapaci jeszcze dziesi realw, eby jego synowie take mogli przey to
cudowne dowiadczenie. May Jose Arcadio odmwi dotknicia lodu. Aureliano,
przeciwnie, zbliy si o krok, pooy rk i natychmiast j cofn. Gotuje si! krzykn przeraony. Ale ojciec nie zwrci na niego uwagi. Odurzony oczywistoci
cudu, zapomnia w okamgnieniu o klskach swych szaleczych pomysw i o zwokach Melquiadesa rzuconych na er mtwom. Zapaci nastpne pi realw i z rk
na bloku lodowym, jak gdyby skada przysig na Pismo wite, wykrzykn:
- Oto najwikszy wynalazek naszych czasw!

Kiedy korsarz Francis Drak napad w XVI wieku na miasteczko Riohacha,

prababka Urszuli Iguaran tak bardzo zlka si huku dzia i bicia dzwonw na trwog,
e nie panujc nad nerwami usiada na rozpalonej pycie kuchennej. Oparzenia
uczyniy j do koca ycia bezuyteczn maonk. Siada moga tylko poow
przeznaczonej do tego czci ciaa i wsparta na poduszkach, musiao jej te pozosta
co dziwnego w sposobie poruszania si, bo nigdy nie chciaa chodzi przy ludziach
nawet po domu. Wyrzeka si wszelkiego ycia towarzyskiego drczona obsesj, e jej
ciao czu spalenizn. wit zastawa j na podwrzu: baa si zasn, bo nio si jej,
e Anglicy ze swymi psami goczymi wa przez okno do jej sypialni i haniebnie
torturuj rozpalonym do czerwonoci elazem. Jej m, kupiec aragoski, z ktrym
miaa dwoje dzieci, poow dochodw ze sklepu wydawa na lekarstwa i rozrywki,
prbujc uly jej lkom. W kocu zwin interes i z ca rodzin powdrowa, by
osiedli si daleko od morza, w wiosce spokojnych Indian, pooonej u podna gr.
Tam zbudowa dla ony sypialni bez okien, aby nie mieli ktrdy wazi piraci z jej
koszmarnych snw.
W tej to zapadej wsi mieszka od bardzo dawna, zajmujc si upraw tytoniu,
Jose Arcadio Buendia, Kreol, z ktrym pradziad Urszuli wszed w spk tak owocn,
e w cigu kilku lat obaj dorobili si fortuny. Kilka wiekw pniej praprawnuk

Kreola oeni si z praprawnuczk Aragoczyka. Dlatego te w chwilach, gdy Urszul

wyprowadzay z rwnowagi obkacze pomysy ma, przeskakiwaa trzysta lat
przypadkw i zrzdze losu, przeklinajc godzin, w ktrej Francis Drak napad na
Riohacha. By to po prostu sposb wyadowania gniewu, w rzeczywistoci bowiem
czuli si zwizani a do grobu wzem mocniejszym ni mio - wsplnym wyrzutem
sumienia. Byli kuzynami. Razem wychowali si w dawnej wsi, ktr z czasem
przodkowie obojga, dziki swej pracowitoci i dobrym obyczajom, uczynili jednym z
pierwszych miasteczek w prowincji. Chocia maestwo midzy nimi byo do
przewidzenia od momentu ich przyjcia na wiat, kiedy wyrazili ch pobrania si,
krewni prbowali temu przeszkodzi. Obawiali si, e t dorodn par potomkw
dwch od wiekw ze sob spokrewnionych rodw moe spotka haba wydania na
wiat potworkw i e ze zwizku tego narodz si iguany. Istnia bowiem straszliwy
precedens. Pewna ciotka Urszuli wysza za wuja Josego Arcadia Buendii i urodzia
syna, ktry przez cae ycie nosi niezwykle lune spodnie i umar z upywu krwi,
przeywszy czterdzieci dwa lata w stanie absolutnego dziewictwa, bo przyszed na
wiat i chodzi do koca swych dni z ogonkiem chrzstkowym w ksztacie korkocigu,
zakoczonym kpk wosw. By to wiski ogon, ktrego nigdy nie widziaa adna
kobieta i ktrego utrat nieszcznik przypaci yciem, gdy pewien zaprzyjaniony
rzenik odrba mu go tasakiem. Jose Arcadio Buendia z beztrosk swych
dziewitnastu lat rozstrzygn problem jednym zdaniem: Nic mi nie przeszkadza,
jeli bd mia prosita, byle umiay mwi. Tak wic pobrali si, a wesele z orkiestr
i fajerwerkami trwao trzy dni. Byliby szczliwi ju od tej chwili, gdyby matka Urszuli
nie nastraszya jej zowrogimi prognostykami co do potomstwa i nie wymoga na niej
odmowy dopenienia powinnoci maeskiej. W obawie, e krewki i porywczy m
wemie j gwatem w czasie snu, Urszula kadc si do ka wcigaa na siebie rodzaj
zgrzebnych spodni, ktre matka uszya jej z aglowego ptna, umocnionych
systemem krzyujcych si rzemieni i zamykanych z przodu na grub elazn klamr.
Trwao to przez kilka miesicy. W cigu dnia m zajmowa si trenowaniem kogutw
do walki, ona za haftowaa z matk na krosnach. W nocy mocowali si przez kilka
godzin z napiciem i gwatownoci, ktra zaczynaa ju niemal zastpowa im zblienie miosne, a w kocu mieszkacy miasteczka wywszyli, e co tu nie jest w
porzdku, i rozpucili pogosk, e Urszula w rok po lubie pozostaa dziewic,
poniewa ma ma impotenta. Jose Arcadio dowiedzia si o tej plotce ostatni.
- Widzisz Urszulo, co gadaj ludzie - powiedzia z wielkim spokojem do ony.

- A niech sobie gadaj - odpara. - My wiemy, e to nieprawda.

Sytuacja pozostaa wic bez zmian przez dalszych sze miesicy, a do tej
tragicznej niedzieli, kiedy Jose Arcadio Buendia wygra w walce kogutw z
Prudenciem Aguilarem. Wcieky i wzburzony widokiem krwi swego koguta
Prudencio odsun si od przeciwnika na tak odlego, aby wszyscy obecni mogli
usysze to, co chcia mu powiedzie.
- Winszuj ci! - krzykn. - Moe wreszcie ten kogut odda przysug twojej
onie!
Jose Arcadio spokojnie zabra swojego koguta.
- Zaraz wracam - oznajmi wszystkim. Potem za zwrci si do Prudencia
Aguilara: - A ty id do domu po bro, bo przyjd ci zabi.
Po dziesiciu minutach wrci ze straszliw miercionon wczni swego
dziada. Prudencio Aguilar czeka na niego u wejcia na koguci aren, gdzie zebrao
si ju p miasteczka. Nie mia czasu si broni. Wcznia Josego Arcadio Buendii,
rzucona z niewiarygodn si i z tak sam celnoci, z jak ciska j pierwszy
Aureliano Buendia, gdy tpi grasujce w okolicy jaguary, przebia mu gardo na
wylot. Tej nocy, gdy czuwano przy zwokach Prudencia na arenie walk kogucich, Jose
Arcadio Buendia wszed do sypialni w chwili, gdy jego ona wkadaa swj pas cnoty.
Potrzsajc jej wczni przed nosem rozkaza: Zdejmij to. Urszula uczua si
bezsilna wobec zdecydowanej postawy ma. Ty bdziesz odpowiedzialny za to, co
si stanie - szepna. Jose Arcadio Buendia wbi wczni w klepisko.
- Jeeli urodzisz iguany, bdziemy wychowywa iguany - powiedzia. - Ale nie
bdzie ju wicej ofiar w tym miasteczku z twojej winy.
Bya to przyjemna noc czerwcowa, chodna i jasna od ksiycowego blasku. Nie
spali a do rana, baraszkujc w ku, obojtni na przynoszone przez wiatr do sypialni
dalekie echa paczu krewnych Prudencia Aguilara.
Spraw potraktowano jako pojedynek honorowy; pewien niepokj pozosta
jednak w sumieniu maonkw. Ktrej nocy, gdy Urszula nie mogc zasn wysza na
podwrze napi si wody, ujrzaa stojcego przy wielkim dzbanie Prudencia Aguilara.
By siny, z twarz pen smutku, i pczkiem trawy usiowa zatka ziejc w gardle
dziur. Nie budzi w niej strachu, tylko lito. Wrcia do pokoju i opowiedziaa
mowi, co zobaczya, ale on nie uwierzy. Umarli nie wychodz z grobu powiedzia. - Rzecz w tym, e nie moemy udwign tego ciaru na sumieniu. W
dwie noce pniej Urszula znw ujrzaa Prudencia w azience, gdy zmywa sobie

pczkiem trawy zakrzep na szyi krew. Kiedy indziej zobaczya go spacerujcego w

strugach deszczu. Jose Arcadio Buendia rozgniewany nocnymi przywidzeniami ony
wyszed na podwrko uzbrojony w dziadkow wczni. Przed nim sta smutny jak
zawsze nieboszczyk.
- Wyno si do diaba! - krzykn Jose Arcadio Buendia.
- Choby wraca sto razy, zawsze ci zabij.
Prudencio Aguilar nie odszed, a Jose Arcadio Buendia nie omieli si rzuci
wczni. Od tego czasu nie mg spa spokojnie. Drczy go ten bezbrzeny al, z
jakim spoglda na niego zmary stojcy na deszczu, jego gboka tsknota za ywymi,
niepokj, z jakim kry po domu szukajc wody, aby zmoczy swj pczek trawy.
Pewnie bardzo cierpi - powiedzia do Urszuli. - Wida, e jest bardzo samotny. Tak
si tym przeja, e kiedy nastpnym razem zobaczya nieboszczyka zagldajcego do
garnkw w kuchni, zrozumiaa, czego szuka, i odtd wszdzie zostawiaa dla niego
kubki z wod. Ktrej nocy, gdy Jose Arcadio Buendia ujrza w swoim wasnym
pokoju zabitego obmywajcego ran, nie mg ju duej wytrzyma.
- Dobrze, Prudencio - powiedzia. - Pjdziemy sobie z tego miasteczka jak
najdalej i nigdy tu nie wrcimy. Moesz odej spokojnie.
Tak oto podjli przepraw przez gry. Kilku przyjaci Josego Arcadia Buendii,
rwnie jak on modych, dao si porwa przygodzie. Pozbierali domowe graty i wraz z
onami i dziemi wyruszyli na poszukiwanie ziemi, ktrej nikt im nie obiecywa.
Przed opuszczeniem domu Jose Arcadio Buendia zakopa wczni na podwrzu i
pozarzyna jednego po drugim wszystkie swoje wspaniae koguty w nadziei, e tym
sposobem zapewni Prudenciowi Aguilarowi nieco spokoju. Urszula zabraa tylko
kufer z wypraw lubn, kilka domowych sprztw i odziedziczon po ojcu szkatuk
ze zotymi monetami. Nie wyznaczyli sobie z gry adnej okrelonej marszruty.
Starali si tylko wdrowa w kierunku przeciwnym do Riohacha, aby nie zostawi
adnego ladu i nie spotka znajomych. By to zupeny absurd. Po czternastu
miesicach wdrwki, z odkiem zepsutym przez mapie miso i zup z wy,
Urszula urodzia syna, ktrego przynaleno do rasy ludzkiej nie budzia adnych
wtpliwoci. Poow drogi przebya w hamaku zawieszonym na drgu, ktry nioso
dwch mczyzn, bo nogi spuchy jej tak, e nie moga i, a ylaki pkay jak bble.
Dzieci, cho wyglday aonie, z wydtymi brzuszkami i oczyma bez blasku, zniosy
wypraw lepiej od rodzicw, traktujc j przez wikszo czasu jak dobr zabaw.
Pewnego ranka po dwch niemal latach wdrwki przez gry - pierwsi spord

miertelnych - ujrzeli zachodnie zbocza acucha. Z zasnutego chmurami szczytu

patrzyli na ogromn wodnist rwnin wielkich mokrade, cignc si a po krace
wiata. Ale nigdy nie zobaczyli morza. Ktrej nocy, po kilku miesicach bdzenia
pord bagnisk, daleko od ostatnich napotkanych po drodze Indian, rozbili obz na
brzegu kamienistej rzeki, ktrej wody wyglday jak potok lodowatego szka. W wiele
lat pniej, podczas drugiej wojny domowej, pukownik Aureliano Buendia prbowa
przeby t sam tras, eby zdoby Riohacha przez zaskoczenie, i ju po szeciu
dniach drogi zrozumia, e to szalestwo. Niemniej przeto, jeli tej nocy na brzegu
rzeki druyna jego ojca wygldaa jak gar rozbitkw w sytuacji bez wyjcia, to
liczebnie zwikszya si podczas wdrwki przez gry i wszyscy byli zdecydowani
umrze dopiero ze staroci (co im si zreszt udao). Josemu Arcadiowi Buendii
przynio si tej nocy, e na miejscu obozu wznosi si gwarne miasto, w ktrym domy
maj ciany z luster. Zapyta, co to za miasto, i w odpowiedzi wymieniono nazw,
ktrej nigdy przedtem nie sysza, i ktra nic nie oznaczaa, a jednak tej nocy we nie
przybraa dwik magicznego zaklcia: Macondo. Nazajutrz przekona swoich ludzi,
e nigdy nie znajd morza. Kaza im wyci drzewa, eby w chodniejszym miejscu
nad rzek utworzy polan, i tu zaoyli osad.
Jose Arcadio Buendia nie potrafi rozszyfrowa snu o domach z lustrzanymi
cianami a do dnia, gdy zobaczy ld. Wtedy wydao mu si, e rozumie jego gboki
sens. Pomyla, e w niedalekiej przyszoci bdzie mona produkowa bloki lodu na
wielk skal, z tak prostego surowca jak woda, i budowa z nich nowe domy.
Macondo przestaoby wwczas by rozarzonym piecem, gdzie zawiasy i koatki u
drzwi mikn i wypaczaj si od upau, i zmienioby si w miasto wiecznej zimy. Jeli
nie wytrwa w swych prbach stworzenia fabryki lodu, to dlatego, e w tym czasie
oddawa si z prawdziwym entuzjazmem wychowaniu synw, zwaszcza Aureliana,
ktry od pierwszej chwili zdradza wyjtkowe talenty alchemika. Laboratorium
zostao otarte z kurzu. Przejrzawszy notatki Melquiadesa, teraz ju s. spokojem, bez
podniecenia, jakie wzbudza nowo, dugo i cierpliwie prbowali oddzieli zoto
Urszuli od przywartej do dna garnka skorupy. Mody Jose Arcadio prawie nie
uczestniczy w tych zabiegach. Podczas gdy jego ojciec ciaem i dusz tkwi przy swym
tyglu, dziarski potomek pierworodna ktry zawsze by za duy na swj wiek, wyrs
na imponujcego modzieca. Przeszed mutacj. Pod nosem sypn mu si pierwszy
meszek. Ktrego wieczoru Urszula wesza do pokoju w chwili, gdy jej syn rozbiera
si do snu, i doznaa niejasnego uczucia wstydu, a zarazem podziwu ten pierwszy

mczyzna, ktrego widziaa nago, nie liczy ma, tak by znakomicie wyposaony
przez natur, e a wydao jej si to nienormalne. Oczekujc trzeciego dziecka Urszula
zacza przeywa na nowo swoje obawy z pierwszych miesicy po lubie.
Przychodzia wwczas do ich domu pewni kobieta, wesoa i cita w jzyku,
ktra pomagaa przy zajciach domowych i umiaa czyta przyszo z kart. Urszula
zwierzya si jej ze swych niepokojw co do syna. Mylaa, e w nieproporcjonalnie
duy szczeg jego budowy jest czym rwnie urgajcym naturze jak wiski ogon
kuzyna. Kobieta wybuchna dononym miechem, ktry zadwicza w caym domu
jak szklany deszcz. Przeciwnie - rzeka. - Bdzie szczliwy. Dla potwierdzenia swej
przepowiedni przyniosa w kilka dni pniej karty i zamkna si z Jose Arcadiem w
przylegej do kuchni stodole. Rozoya karty z wielkim spokojem na starym
warsztacie stolarskim, mwic o jakich bahostkach, podczas gdy chopak stojc przy
niej czeka bardziej znudzony ni zaciekawiony. Nagle wycigna rk i dotkna go.
Co podobnego - rzeka szczerze przestraszona i nie bya w stanie powiedzie nic
wicej. Jose Arcadio poczu, e uginaj si pod nim nogi, ogarn go dziwnie sodki
lk i ogromna ch do paczu. Kobieta nic mu nie podszepna. Ale Jose Arcadio prze/
ca noc przywoywa jej obraz wspominajc dymny zapach jej ciaa, ktry przywar
do jego wasnej skry. Chcia by zawsze przy niej, chcia, eby to ona bya jego matk,
eby nigdy nie wychodzili z tej stodoy, eby ona mwia: co podobnego i znw go
dotykaa, i powtarzaa to samo. Ktrego dnia nie mg ju tego duej znie i poszed
do jej domu. Zoy kurtuazyjn wizyt, raczej niezrozumia w tych okolicznociach, i
siedzia w salonie nie odzywajc si mi sowem. W tym momencie nie pragn jej.
Wydaa mu si inna, nie majca nic wsplnego z tym obrazem, jaki jej zapach
wywoywa przed jego oczyma, jak gdyby bya kim innym. Wypi kaw i wyszed
zniechcony. Tej nocy w udrce bezsennoci znw zapragn Jej z dzikim
utsknieniem, ale tym razem nie takiej, jak pamita ze stodoy, lecz takiej, jak bya
tego popoudnia.
W kilka dni pniej, ci std, ni zowd, kobieta zaprosia go do swego domu, w
dniu, kiedy bya sama z matk, i zaprowadzia go do sypialni pod pretekstem
pokazania mu sztuczki karcianej. Wtedy dotkna go z tak swobod, e po pierwszym
wstrzsie dozna rozczarowania i odczu wicej lku ni rozkoszy. Zaproponowaa,
eby przyszed do niej tej nocy. Zgodzi si, aby jako z tego wybrn, wiedzia jednak,
e nie potrafi si na to zdoby. Ale w nocy, gdy lea na swoim rozpalonym ku,
zrozumia, e musi i do niej, choby nie mg. Ubra si po omacku, syszc w

ciemnoci spokojny oddech swego brata, suchy kaszel ojca w ssiednim pokoju,
astmatyczne dyszenie ;kur na podwrzu, brzczenie moskitw, omotanie wasnego
serca, cay dotd nie dostrzegany gwar wiata, i wyszed na upion ulic. Pragn z
caego serca, eby drzwi byy zaryglowane, a nie, jak mu przyrzeka, tylko
przymknite. Byy jednak otwarte. Pchn je czubkami palcw; zawiasy wyday
pospny i wyrany jk, ktry odbi si w jego trzewiach lodowatym echem. Gdy wszed
ukradkiem, na palcach, nie robic najlejszego szmeru, poczu od pierwszej chwili jej
zapach. Znajdowa si jeszcze w maym pokoju, gdzie trzej bracia tej kobiety
rozwieszali swoje hamaki w miejscach, ktrych nie mg po ciemku okreli, chocia
musia przej tdy po omacku, pchn drzwi do sypialni i trafi do waciwego ka.
Udao mu si. Potkn si o sznury hamakw wiszcych niej, ni przypuszcza, a
mczyzna, ktry dotd chrapa, poruszy si przez sen i powiedzia tonem jakby
rozczarowania: To byo w rod. Kiedy pchn drzwi do sypialni, nie zdoa przeszkodzi, by zaskrzypiay. Nagle, wrd absolutnej ciemnoci poj z uczuciem
bezsilnego smutku, e jest zupenie zdezorientowany. W ciasnym pokoju spaa matka,
druga jej crka z mem i dwojgiem dzieci oraz ta kobieta, ktra moe wcale na niego
nie czekaa. Mgby kierowa si zapachem, gdyby zapach ten nie unosi si w caym
domu, tak zudny, a zarazem tak wyrany, jak gdyby zawsze tkwi w jego skrze.
Dug chwil sta nieruchomo i ze zdumieniem zadawa sobie pytanie, jak si
to stao, e trafi do tej otchani bezradnoci, gdy wtem jaka rka wycignita w
mroku z picioma rozpostartymi palcami dotkna jego twarzy. Nie zdziwi si, bo
bezwiednie tego oczekiwa. Zaufa wic tej rce i w stanie straszliwego wyczerpania
dal si zaprowadzi do jakiego nieokrelonego miejsca, gdzie zdjto z niego ubranie i
zaczto go obraca na wszystkie strony jak worek ziemniakw, w nieprzeniknionej
ciemnoci, gdzie mia za wiele ramion, gdzie nie pachniao ju kobiet, tylko amoniakiem, i gdzie usiowa sobie przypomnie jej twarz, ale widzia przez cay czas twarz
Urszuli, na p wiadomy, e robi co, czego pragn od dawna, lecz nie wyobraa
sobie, e mona to zrobi naprawd, nie wiedzc, jak to robi, bo nie wiedzia, gdzie s
nogi, a gdzie gowa, ani czyje to nogi i czyja gowa, czujc, e nie potrafi duej
wytrzyma lodowatego kucia w nerkach, burczenia w kiszkach, lku i lepego
pragnienia ucieczki, a zarazem pozostania na zawsze w tej rozpaczliwej ciszy, w tej
przeraajcej samotnoci.
Nazywaa si Pilar Ternera i uczestniczya w przeprawie przez gry
zakoczonej zaoeniem Macondo. Rodzina si zabraa z sob dziewczyn, aby j

oddali od mczyzny, ktry zgwaci j, gdy miaa czternacie lat, i kocha j przez
nastpnych lat osiem, ale nigdy nie zdecydowa si tego ujawni, bo nalea do innej
kobiety. Przyrzek pj za ni na kraj wiata, ale pniej, gdy zaatwi swoje sprawy, a
ona miaa ju do czekania na niego zawsze tak jak na ktrego z tych mczyzn,
wysokich i niskich, blondynw i brunetw, ktrych przyrzekay jej karty na drogach
ziemi i morza, za trzy dni, trzy miesice lub trzy lata. W tym oczekiwaniu uda jej
utraciy swoj krzepko, a piersi jdrno, zapomniaa o tkliwoci, lecz zachowaa
nienaruszony szaleczy ar swego serca. Oszoomiony t cudown zabawk, J os
Arcadio co noc szuka drogi do niej poprzez labirynt ciemnego pokoju. Pewnej nocy
zasta drzwi zamknite na zasuw i zastuka kilka razy, wiedzc, e skoro omieli si
zastuka po raz pierwszy, musi dobija si a do skutku, pki wreszcie po nie
koczcym si oczekiwaniu nie otworzya mu drzwi. W cigu dnia saniajc si z
niewyspania czerpa tajemn rozkosz ze wspomnie poprzedniej nocy. Ale kiedy ona
wchodzia do ich domu, wesoa, obojtna, rozgadana, nie musia si wysila, aby
ukry swoje napicie, bo ta kobieta, ktrej gony miech poszy gobie, nie miaa nic
wsplnego z niewidzialn potg, ktra uczya go tumi oddech i opanowywa
uderzenia serca i pozwolia zrozumie, dlaczego ludzie boj si mierci. Tak by
pogrony w swoich mylach, e nie uczestniczy nawet w oglnej radoci, gdy ojciec i
brat przewrcili do gry nogami cay dom wieci, e udao im si roztopi metalow
skorup i wydzieli z niej zoto Urszuli.
Istotnie, po skomplikowanych i wytrwaych prbach cel zosta osignity.
Urszula bya uszczliwiona i nawet dzikowaa Bogu za wynalezienie alchemii, gdy
mieszkacy wsi toczyli si w laboratorium, czstowani przez gospodarzy ciastkami i
konfitur z gujawy, a J os Arcadio Buendia pokazywa im tygiel z odzyskanym
zotem, jak gdyby sam je przed chwil wynalaz. Obnoszc go tak midzy wszystkimi,
podszed w kocu do swego starszego syna, ktry ostatnimi czasy prawie nie zaglda
do laboratorium. Podsun mu pod oczy such taw bryk metalu i spyta:
No, widzisz teraz, jak to wyglda?. A Jose Arcadio szczerze odpowiedzia:
- Jak psie gwno.
Ojciec wierzchem doni trzepn go gwatownie po ustach, a trysna krew i
zy. Tej nocy Pilar Ternera przyoya mu okad z arniki na spuchnite wargi,
znalazszy po ciemku flaszeczk i wat, a potem zrobia wszystko, na co mia ochot,
tak by on sam nie potrzebowa si trudzi i eby kochajc go nie urazi bolcego
miejsca. Doszli do takiego stopnia intymnoci, e w chwil pniej, nie zdajc sobie z

tego sprawy, zaczli ze sob szeptem rozmawia.

- Chc by z tob sam - mwi. - Ktrego dnia wszystko wszystkim powiem i
bdzie koniec z kryjwkami. Ona nie prbowaa go uspokoi.
- To byoby wspaniae - powiedziaa. - Gdybymy byli sami, nie gasilibymy
lampy, eby dobrze si widzie, ja mogabym krzycze do woli i nikt by si nie wtrca,
a ty mwiby mi na ucho wszystkie wistwa, jakie ci przyjd do gowy.
Ta rozmowa, zacita uraza do ojca i wizja niczym nie skrpowanej mioci
natchna go spokojn odwag. Spontanicznie, bez adnych wstpnych napomknie,
opowiedzia o wszystkim bratu.
May

Aureliano

pocztku

rozumia

tylko

ryzyko

olbrzymiego

niebezpieczestwa, jakie oznaczay przygody brata, nie umia jednak poj ich uroku.
Stopniowo i jego zacza ogarnia ta sama gorczka. Kaza sobie opowiada ze szczegami wszystkie perypetie, stara si przeywa cierpienia i rozkosz brata, czu si
przeraony i szczliwy. Czeka na niego nie pic a do witu w swym samotnym
ku, ktrego materac parzy jak rozarzone wgle, a potem rozmawiali a do chwili,
kiedy trzeba byo wstawa. Bardzo szybko obaj zaczli cierpie na to samo
odrtwienie, odczuwa t sam pogard dla alchemii i mdroci ojca, obaj schronili
si w swej samotnoci. Ci chopcy chodz jak nieprzytomni - mwia Urszula. Pewnie maj robaki. Przyrzdzia im obrzydliwy napar z utuczonej na proszek
lebiody, co obaj wypili z nieoczekiwanym stoicyzmem, po czym jedenacie razy tego
dnia siadali rwnoczenie na nocnikach, a wydalili pasoyty, ktre pokazywali
wszystkim z wielk radoci, bo pozwoliy zmyli Urszul co do przyczyny ich stanu
ducha. Aureliano mg ju wwczas nie tylko rozumie, ale i przeywa
dowiadczenia brata jak wasne, bo kiedy, gdy ten wyjania nader drobiazgowo
mechanizm mioci, przerwa pytaniem: I co si wtedy czuje?. Na co Jose Arcadio
odpowiedzia bez namysu:
- Co jak trzsienie ziemi.
W pewien styczniowy czwartek o drugiej nad ranem urodzia si Amaranta.
Jeszcze zanim ktokolwiek wszed do pokoju, Urszula obejrzaa j dokadnie. Bya
lepka i wymykaa si z rk jak maa jaszczurka, ale wszystkie czonki miaa ludzkie.
Aureliano dowiedzia si nowiny dopiero, gdy si zorientowa, e dom jest peen ludzi.
Korzystajc z oglnego zamieszania poszed szuka brata, ktrego od jedenastej nie
byo w ku, podejmujc t decyzj tak impulsywnie, e nawet nie zada sobie
pytania, jak go wycign z sypialni Filar. Przez kilka godzin kry wok jej domu,

gwidc umwione sygnay, a blisko witu zmusia go do powrotu. W pokoju

matki zasta Josego Arcadia, ktry z najniewinniejsz pod socem min bawi si ze
sw nowo narodzon siostrzyczk.
Urszula koczya swj czterdziestodniowy okres rekonwalescencji po porodzie,
gdy wrcili Cyganie. Byli to ci sami cyrkowcy i onglerzy, ktrzy przedtem przywieli
ld. W przeciwiestwie do bandy Melquiadesa, w krtkim czasie dowiedli, e nie s
heroldami postpu, tylko handlarzami rozrywek. Nawet wtedy, gdy przywieli ld, nie
mwili o jego uytecznoci w yciu ludzkim, lecz pokazywali go po prostu jako
osobliwo jarmarczn. Tym razem wrd wielu innych ciekawostek mieli latajcy
dywan, traktowali go jednak nie jak wynalazek o fundamentalnym znaczeniu dla
rozwoju komunikacji, lecz jako przedmiot rozrywki. Ludzie oczywicie wygrzebywali
ostatnie okruchy zota, aby si nacieszy krtkim lotem nad wsi. Pod ochron bogiej
bezkarnoci powszechnego zamieszania Jose Arcadio i Pilar przeywali godziny
niczym nie skrpowanej wolnoci. Przechadzali si wrd tumu jak para szczliwych
narzeczonych,

zaczli

nawet

podejrzewa,

mio

moe

by

uczuciem

spokojniejszym i gbszym ni bezgraniczne, lecz nietrwae szczcie ich potajemnych

nocy. Pilar jednak przerwaa czar. Rozochocona entuzjazmem, z jakim Jose Arcadio
dotrzymywa jej towarzystwa, wybraa, najbardziej niewaciwy moment i sposb, by
za jednym zamachem zwali mu cay wiat na kark. Teraz naprawd jeste ju
mczyzn - owiadczya. A poniewa nie rozumia, co przez to chciaa powiedzie,
wyjania dokadnie:
- Bdziesz mia potomstwo.
Przez kilka dni Jose Arcadio nie mia wyjrze z domu. Wystarczyo, e usysza
w kuchni haaliwy miech Pilar, a ju ucieka do laboratorium, gdzie za
przyzwoleniem Urszuli odyy alchemiczne aparaty. Jose Arcadio Buendia radonie
powita zbkanego syna i wprowadzi go w tajniki swych wreszcie rozpocztych
poszukiwa kamienia filozoficznego. Pewnego popoudnia chopcy wpadli w zachwyt
na widok latajcego dywanu, ktry przemkn na poziomie okna laboratorium, niosc
w powietrzu sterujcego nim Cygana i kilkoro dzieci ze wsi, ktre wesoo machay do
nich rkami. Jose Arcadio Buendia ani spojrza na to. Niech si bawi, nie zwracajcie
na nich uwagi - powiedzia. - My bdziemy lepiej lata od nich za pomoc rodkw
bardziej naukowych ni ta ndzna kapa na ko. Mimo udawanego zainteresowania
Jose Arcadio nigdy nie zrozumia waciwoci jaja filozoficznego, ktre wydawao
mu si po prostu le zrobion butelk. Nie potrafi uciec od swej troski. Straci apetyt i

sen, wpad w zy humor, tak samo jak jego ojciec w obliczu klski ktrego ze swych
przedsiwzi. Tak bardzo si zmieni, e sam J os Arcadio Buendia zwolni go z
obowizku pracy w laboratorium, uwaajc, e zanadto sobie bierze alchemi do
serca. Aureliano oczywicie zrozumia, e przygnbienia brata nie naley tumaczy
poszukiwaniem kamienia filozoficznego, ale nie zdoa wycign z niego adnych
zwierze. Niegdy otwarty i chtnie dzielcy si wraeniami, teraz sta si skryty i
nieprzystpny. Spragniony samotnoci, peen gwatownej urazy do wiata, pewnej
nocy jak zwykle wyszed z domu, zamiast jednak pj do Pilar, wmiesza si w tum
ogldajcy

Cyganw.

Najpierw

wczy

si

pord

najrozmaitszych

cudw

jarmarcznych, ale aden go nie zaciekawi, a wreszcie zwrci uwag na co, co nie
naleao do programu: modziutk Cygank, prawie dziecko, obwieszon sznurami
szklanych paciorkw. Bya to najpikniejsza kobieta, jak Jose Arcadio widzia w
swoim yciu. Staa w gromadzie podziwiajcej udramatyzowan wersj smtnej
opowieci o czowieku zmienionym w mij za nieposuszestwo rodzicom.
Jose Arcadio nie zwaa na widowisko. Kiedy na scenie odbywa si tragiczny
sd nad czowiekiem - mij, przepchn si do pierwszego rzdu widzw, gdzie staa
Cyganka, i stan tu za ni. Przycisn si do jej plecw. Dziewczyna prbowaa si
odsun, ale Jose Arcadio jeszcze mocniej przywar do jej ciaa. Wtedy poczua.
Znieruchomiaa, drc ze zdumienia i lku, nie dowierzajc rzeczywistoci, wreszcie
odwrcia gow i spojrzaa na niego z niepewnym umiechem. W tym momencie
dwch Cyganw wsadzio czowieka - mij do klatki i zanioso do wntrza namiotu.
Cygan dyrygujcy widowiskiem zapowiedzia:
- A teraz, panie i panowie, pokaemy wam straszliwy los kobiety, ktra co
wieczr o tej samej porze przez sto pidziesit lat z rzdu bdzie musiaa przey
kar cicia gowy za to, e zobaczya co, czego nie powinna bya widzie.
Jose Arcadio i dziewczyna nie zostali przy ciciu owej niewiasty. Poszli do
namiotu Cyganki, gdzie zaczli si caowa z rozpaczliwym utsknieniem,
jednoczenie cigajc z siebie ubranie. Cyganka rzucaa w kt bluzki, obfito
krochmalonych koronkowych halek, bezuyteczny gorset na fiszbinach i sznury
paciorkw i waciwie zostaa zredukowana do nicoci. Bya to wta abka o ledwie
zarysowujcych si piersiach i nogach tak chudych, e w obwodzie miay mniej ni
ramiona Josego Arcadia, ale jej zdecydowanie i ar rwnowayy niepozorno
ksztatw. Jose Arcadio nie mg jednak odpowiedzie jej, jak naleao, znajdowali si
bowiem w czym na ksztat namiotu oglnego, gdzie Cyganie krcili si ze swymi

cyrkowymi akcesoriami, zaatwiali swoje interesy, a nawet zasiadali czasem naokoo

ka na partyjk gry w koci. Lampa zawieszona na rodkowym palu owietlaa cae
wntrze namiotu. W przerwie midzy pieszczotami Jose Arcadio wycign si nago
na ku, nie wiedzc, co dalej robi, podczas gdy dziewczyna prbowaa go zachci
do czynu. Po chwili wesza wspaniale zbudowana Cyganka w towarzystwie mczyzny,
ktry nie nalea do trupy, ale nie mieszka te we wsi, i oboje zaczli si rozbiera
koo ka. Kobieta mimochodem zerkna na Josego Arcadia i z jakim patetycznym
ferworem przyjrzaa si jego wspaniaemu drapienikowi w porze wypoczynku. Chopcze - zawoaa - niechaj Bg ci go strzee!
Towarzyszka Josego Arcadia poprosia, eby ich zostawili w spokoju, i para
pooya si na ziemi nie opodal ka. Namitno tamtych rozbudzia gorczk
Josego Arcadia. Przy pierwszym zetkniciu koci dziewczyny zatrzeszczay, Jakby
miay wyama si ze staww; na skr jej wystpi blady pot, oczy napeniy si zami,
a z gbi caego ciaa Wydobywa si pospny lament i nieokrelony zapach bota.
Wytrzymaa jednak natarcie z godnym podziwu hartem i odwag. Wtedy Jose Arcadio
uczu si porwany w stan seraficznego natchnienia i z gbi jego serca wydar si
strumie czuych spronoci przenikajcy do uszu dziewczyny i wychodzcych przez
usta, w tumaczeniu na jej jzyk. Byo to w czwartek. W sobot wieczorem Jose
Arcadio obwiza sobie gow czerwon chust i odszed z Cyganami.
Kiedy Urszula odkrya jego nieobecno, zacza go szuka po caej wsi. Po
zwinitym obozowisku Cyganw pozostay tylko mieci rozrzucone wrd dymicych
jeszcze popiow wygaszonych ognisk. Kto, kto szed tdy, szukajc pord mieci
pogubionych wiecideek, powiedzia Urszuli, e poprzedniego wieczoru widzia jej
syna w cygaskim taborze, pchajcego wzek z klatk czowieka - mii. Poszed z
Cyganami - krzykna do ma, ktry nie zdradza najmniejszego zaniepokojenia
faktem zniknicia syna.
- Oby tak byo - rzek Jose Arcadio Buendia, tukc w modzierzu tysic razy
tuczon, podgrzewan i znw tuczon substancj. - Przynajmniej stanie si
mczyzn.
Urszula spytaa, w ktr stron powdrowali Cyganie. Rozpytywaa dalej po
drodze, ktr jej wskazano, i w nadziei, e jeszcze zdy ich dogoni, oddalaa si
coraz bardziej od wsi, a kiedy uprzytomnia sobie, jak daleko odesza, pomylaa, e
ju nie warto wraca. Jose Arcadio Buendia zauway nieobecno ony dopiero o
smej wieczorem, kiedy pozostawiwszy substancj podgrzewan na warstwie nawozu

poszed zobaczy, co si dzieje z ma Amarant, ktra ochrypa ju od paczu. W kilka

godzin zebra gromad dobrze uzbrojonych mczyzn, odda Amarant pod opiek
mamki i zapuci si na niewidoczne cieki w pogoni za Urszul. Aureliano poszed z
nimi. O wicie kilku rybakw, tubylcw mwicych nieznanym jzykiem, pokazao im
na migi, e nie widzieli, by ktokolwiek tdy przechodzi. Po trzech dniach
bezowocnego poszukiwania powrcili do wsi.
Przez par tygodni Jose Arcadio Buendia chodzi skonsternowany i pogrony
w nowych obowizkach. Zajmowa si ma Amarant jak matka. Kpa j i zmienia
pieluszki, zanosi do mamki cztery razy na dzie, a nawet piewa jej wieczorami
piosenki, jakich Urszula nigdy nie umiaa piewa. Po pewnym czasie Pilar Ternera
zaofiarowaa si zaj domem a do powrotu Urszuli. Aureliano, ktrego tajemnicza
intuicja wyostrzya si w nieszczciu, dozna przebysku jasnowidzenia, kiedy j
zobaczy wchodzc. Zrozumia, e w jaki niewytumaczalny sposb to ona ponosi
win za ucieczk brata, a tym samym i za zniknicie matki, zacz wic j
przeladowa z tak nieprzejednan milczc wrogoci, e kobieta przestaa do nich
przychodzi.
Z czasem wszystko si uoyo. Jose Arcadio Buendia i jego syn, sami nie
wiedzc kiedy, znw znaleli si w laboratorium, starli kurze i rozpalili ogie w
alchemicznym piecu, na nowo oddani mozolnemu przetwarzaniu substancji, kilka
miesicy drzemicej na swojej warstwie gnoju. Nawet Amarant ze swego
wiklinowego koszyczka z zaciekawieniem przygldaa si absorbujcym zajciom ojca
i brata w komrce penej oparw rtci. Nagle, wiele ju miesicy po odejciu Urszuli,
zaczy si dzia rzeczy dziwne. Jaka pusta flaszka, zapomniana od dugiego czasu w
szafie, staa si tak cika, e nie mona jej byo ruszy z miejsca. Woda w garnku
stojcym na laboratoryjnym stole gotowaa si bez ognia przez p godziny, a
wszystko wyparowao. Jose Arcadio Buendia i jego syn obserwowali te zjawiska z
lkliw radoci, nie umiejc ich wytumaczy, ale przypisujc im jakie wrebne
znaczenie. Pewnego dnia koszyczek Amaranty wasnym impulsem zacz si porusza
i okry cay pokj dookoa, ku wielkiej konsternacji Aureliana, ktry pospieszy go
zatrzyma. Ale ojciec nie da si przestraszy. Postawi koszyczek na miejsce i
przywiza go do nogi od stou przekonany, e oczekiwane wydarzenie jest ju bliskie.
Wtedy to Aureliano usysza jego sowa: - Jeli Boga si nie boisz, bj si metali!
Nagle, prawie pi miesicy po swoim znikniciu, wrcia Urszula. Przysza
podniecona, odmodniaa, w nowym ubiorze kroju nie znanego dotd we wsi. Jose

Arcadio Buendia ledwie zdoa opanowa wzruszenie. No wanie - zawoa. Wiedziaem, e tak musi by!
Wierzy w to naprawd, albowiem w czasie dugich godzin spdzonych w
czterech cianach laboratorium na przetwarzaniu materii modli si w gbi duszy, by
oczekiwanym cudem byo nie odkrycie kamienia filozoficznego ani wyzwolenie
tchnienia oywiajcego metale, ani zdolno przemieniania w zoto zawiasw i
zamkw przy drzwiach w caym domu, lecz to wanie, co nastpio teraz: powrt
Urszuli. Ona jednak nie dzielia jego rozradowania. Pocaowaa go od niechcenia, jak
gdyby wysza zaledwie przed godzin, i powiedziaa:
- Wyjrzyj za drzwi.
Jose Arcadio Buendia dugo nie mg ochon ze zdumienia. Kiedy wyszed na
ulic, ujrza tum ludzi. Nie byli to Cyganie, lecz mczyni i kobiety podobni do
mieszkacw Macondo, z gadkimi wosami i niad cer, mwicy tym samym
jzykiem i narzekajcy na te same bolczki. Prowadzili ze sob muy obadowane
ywnoci, wozy zaprzone w woy, z adunkiem mebli i sprztw domowych,
najprostszych akcesoriw ycia na ziemi, wystawionych na sprzeda przez ludzi
handlujcych rzeczywistoci dnia powszedniego. Przybywali z przeciwlegego kraca
mokrade, o dwa dni drogi zaledwie, z miasteczek, gdzie co miesic docieraa poczta i
znane byy rne maszyny uatwiajce ycie. Urszula nie dogonia Cyganw, ale
znalaza drog, ktrej jej m nie mg odkry w swym nieudanym poszukiwaniu
wielkich wynalazkw.

Syna Pilar Ternery odniesiono do domu dziadkw w dwa tygodnie po

urodzeniu. Urszula przyja go niechtnie, ustpujc raz jeszcze przed uporem ma,
ktry nie mg znie myli, by potomek z jego rodu pozosta bez opieki, ale postawia
warunek, eby ukryto przed dzieckiem jego prawdziwe pochodzenie. Chopiec
otrzyma imiona Jose Arcadio, ale dla uniknicia pomyek nazywano go Arcadio. W
tym czasie tak wiele dziao si we wsi i taki by zamt w domu, e opieka nad dziemi
zesza na drugi plan. Zajmowaa si nimi Visitacion, Indianka ze szczepu Guajiros,
ktra przysza do wsi ze swym bratem uciekajc przed zaraz bezsennoci, od wielu
lat nkajc jej plemi. Oboje byli agodni i usuni, a Urszula przyja ich do siebie w
zamian za pomoc przy pracach domowych. Dlatego te zarwno Arcadio, jak i
Amaranta nauczyli si jzyka Guajiros wczeniej ni hiszpaskiego. Przyzwyczaili si

rwnie pi bulion z jaszczurek i zjada jaja pajkw, o czym nie wiedziaa Urszula, bo
bya w tym czasie zbyt zajta zapowiadajc dobry zysk produkcj zwierztek z
karmelu. Macondo zmienio si i rozkwito. Ludzie, ktrzy przybyli z Urszul,
rozpowszechnili wie o tutejszej yznej ziemi i uprzywilejowanym pooeniu w rejonie moczarw, tote zapada wie z dawnych czasw przeksztacia si nagle w
ttnice yciem miasteczko ze sklepami, pracowniami rzemielniczymi i staym
traktem handlowym, ktrym przybyli pierwsi Arabowie w cimach ze spiczastymi
zadartymi w gr czubkami, z kolczykami w uszach, wymieniajc szklane naszyjniki
na papugi. Jose Arcadio Buendia nie mia chwili spoczynku. Zafascynowany
bezporedni rzeczywistoci, ktra okazaa si bardziej fantastyczna ni wiat jego
wyobrani, straci wszelkie zainteresowanie dla alchemii, porzuci substancj
poddawan niezliczonym dowiadczeniom przez dugie miesice i znowu stal si
przedsibiorczym czowiekiem z pierwszych dni Macondo, kiedy wykrela ulice i
planowa pooenie domw tak, aby nikt nie korzysta z wikszych przywilejw ni
inni. Zyska taki autorytet wrd nowo przybyych, e nikt nie kad fundamentw ani
nie budowa palisad nie zasignwszy wpierw jego rady, zdecydowano nawet
powierzy mu kierownictwo nad rozdziaem ziemi. Kiedy powrcili Cyganie - akrobaci ze swoim objazdowym jarmarkiem przeksztaconym w olbrzymie
przedsibiorstwo gier hazardowych i loteri, powitano ich radonie, gdy sdzono, e
razem z nimi wraca Jose Arcadio. Ale Jose Arcadio nie wrci i nie byo te czowieka
- mii, jedynej, jak mylaa Urszula, osoby, ktra moga dostarczy wiadomoci o jej
synu. Tote nie pozwolono Cyganom zatrzyma si w miasteczku i zapowiedziano, e
nie wolno im si tu pokazywa w przyszoci, gdy uwaano ich za szerzycieli rozpusty
i perwersji. Jose Arcadio Buendia wyranie jednak zaznaczy, e zawsze zastanie
drzwi otwarte dawne plemi Melquiadesa, ktre sw wiekow mdroci i bajecznymi
wynalazkami tak wiele si przyczynio do rozwoju Macondo. Tylko e, jak twierdzili
ci, co teraz przemierzali wiat, plemi Melquiadesa zostao zmiecione z powierzchni
ziemi, poniewa przekroczyo granice wiedzy ludzkiej.
Wyzwolony, chwilowo przynajmniej, od tortur wyobrani, Jose Arcadio
Buendia w krtkim czasie zaprowadzi porzdek i zobowiza wszystkich do pracy;
pozwoli sobie jednak na pewn sabostk - nakaz wypuszczenia z klatek ptakw,
ktre od momentu zaoenia grodu rozweselay czas swoim piewem, i zainstalowania
na ich miejsce we wszystkich domach zegarw z kurantem. Byy to cenne zegary,
rzebione w drewnie, wymieniane przez Arabw za papugi. Jose Arcadio Buendia

zsynchronizowa je z tak precyzj, e co p godziny w miasteczku rozbrzmieway

kolejne akordy tej samej melodii, osigajc punkt kulminacyjny w poudnie, gdy
wszdzie naraz radowa wszystkie uszy peny tekst muzyczny walczyka. On take, nie
kto inny, postanowi, eby na ulicach zamiast akacji sadzono drzewa migdaowe, i
wynalaz, nie zdradzajc go nikomu, sposb zapewnienia drzewom dugowiecznoci.
Wiele lat pniej, kiedy Macondo byo ju tylko osiedlem drewnianych domw i
cynkowych dachw, na najstarszych ulicach przetrway jeszcze poturbowane i
zakurzone migdaowce, chocia nikt ju wtedy nie wiedzia, kto je tam zasadzi.
Podczas gdy ojciec Aureliana sprawowa rzdy w miasteczku, a matka pomnaaa
zasoby domu wyrobem piknych cukrowych kogucikw i rybek, ktre dwa razy
dziennie zanoszono z domu do sklepw, nadziane na patyki, on sam spdza nie
koczce si godziny w opuszczonym laboratorium, studiujc wycznie na podstawie
dowiadcze sztuk zotnictwa. Wyrs tak szybko, e odzie pozostaa po bracie
zrobia si na niego za krtka i zacz nosi ubranie ojca, ale Visitacin musiaa robi
mu zakadki na koszulach i zwa spodnie, gdy Aurelian nie odziedziczy rodzinnej
potnej budowy. Sta si milczcy i stroni od ludzi. Okres dojrzewania odebra mu
dziecinn sodycz gosu, ale przywrci mu intensywne spojrzenie oczu, jakie mia
niegdy. By tak pochonity swoimi eksperymentami, e czasem nie opuszcza
pracowni nawet w porze posikw.
Zaniepokojony jego skrytoci Jose Arcadio Buendia da mu klucze do domu i
troch pienidzy mylc, e moe potrzeba mu kobiety. Ale Aureliano wyda pienidze
na kwas solny, eby otrzyma wod krlewsk, i ozdobi klucze kpiel w zocie. Jego
wybryki nie dorwnyway pomysom Arcadia i Amaranty, ktrzy zaczli ju traci
mleczne zby, a jeszcze caymi dniami czepiali si spdnicy Indianki, niezomni w
swym postanowieniu, by nie mwi po hiszpasku, lecz jzykiem Guajiros. Nie masz
na co si skary - mwia Urszula mowi. - Dzieci zwykle dziedzicz gupot po
rodzicach. Kiedy, gdy lamentowaa nad swoim przekltym losem, przekonana, e
dziwne obyczaje jej dzieci s czym rwnie strasznym jak wiski ogon, Aureliano
utkwi w niej spojrzenie, ktre j zbio z tropu.
- Kto tu przyjdzie - powiedzia.
Urszula, jak zwykle, gdy wypowiada jakie proroctwo, prbowaa ostudzi go
swoj prost domoros logik. To naturalne, e kto przyjdzie. Dziesitki przybyszw
z obcych stron przechodzio co dzie przez Macondo, nie alarmujc nikogo i nie
wysyajc przedtem tajemniczych zapowiedzi. Niemniej wyszy ponad logik

Aureliano by pewien swej przepowiedni.

- Nie wiem, kto to moe by - upiera si - ale wiem, e ju jest w drodze.
W niedziel rzeczywicie zjawia si Rebeka. Miaa nie wicej ni jedenacie lat.
Uciliw drog z Manaure przebya z handlarzami skr, ktrzy mieli polecenie
dostarczy j wraz z listem do domu Josego Arcadia Buendii, ale nie mogli okreli
dokadnie, kto ich prosi o t przysug. Cay jej dobytek skada si z wzeka z
bielizn, drewnianego fotelika na biegunach, zdobnego w rcznie malowane kolorowe
kwiaty, i worka z aglowego ptna, ktry zawiera koci jej rodzicw grzechocce przy
kadym poruszeniu. List do Josego Arcadia Buendii napisany by w nader
serdecznych sowach przez kogo, kto pomimo lat i odlegoci nadal go kocha i
kierujc si zwykym ludzkim odruchem litoci uwaa za swj obowizek wysa do
niego t biedn opuszczon sierotk, ktra jest kuzynk Urszuli, a zatem take
krewn - cho o wiele dalsz - Josego Arcadia Buendii, jako crka jego
niezapomnianej pamici przyjaciela Nicanora Ulloa i jego czcigodnej maonki Rebeki
Montiel, ktrych Bg powoa do swego krlestwa i ktrych ziemskie szcztki
przesane s w zaczeniu, aby sprawiono im chrzecijaski pogrzeb. Wymienione
nazwiska i podpis na licie byy napisane bardzo wyranie i czytelnie, ale ani Urszula,
ani Jose Arcadio Buendia nie mogli sobie przypomnie krewnych o tych nazwiskach i
nie znali nikogo, kto nazywaby si tak jak nadawca listu, a tym mniej w dalekim
osiedlu Manaure. Od dziewczynki nie mona byo uzyska adnych dodatkowych
informacji. Natychmiast po przybyciu usiada w swoim foteliku i ssc palec
obserwowaa wszystkich wielkimi wystraszonymi oczami, nie zdradzajc niczym, e
rozumie, o co j pytaj. Miaa na sobie zniszczon sukienk, przefarbowan na
czarno, i rwnie zniszczone lakierowane buciki. Wosy byy ciasno splecione w
warkoczyki i przewizane czarnymi kokardami. Nosia szkaplerz z zatartym od potu
obrazkiem, a na prawej rce bransoletk z kem drapienika oprawionym w mied,
jako amulet przeciw chorobie oczu. Zielonkawy odcie skry i okrgy brzuch, napity
jak bben, wiadczyy o nadweronym zdrowiu i godzie, starszym ni ona sama. Ale
kiedy jej dano je, postawia sobie talerz na kolanach nie podnoszc do ust ani ksa.
Przypuszczano nawet, e jest guchoniema, pki Indianie nie zapytali Jej w swoim
narzeczu, czy chce troch wody, a wtedy ona, jakby rozpoznajc ich, poruszya oczami
i skina gow twierdzco.
Zatrzymali j u siebie, bo nie byo innego wyjcia. Postanowiono nazwa j
Rebek, jak, zgodnie z listem, brzmiao imi jej matki, a kiedy Aureliano zada sobie

trud odczytania jej caego kalendarza z imionami witych, nie wywoao to adnej
reakcji z jej strony. Poniewa w Macondo nie byo wtedy cmentarza, bo dotychczas
nikt jeszcze nie umar, zachowano worek z komi w oczekiwaniu, a znajdzie si
godne miejsce, eby je pogrzeba, i przez dugi czas zawadzay wszdzie;
odnajdowywano je w najmniej spodziewanych miejscach, zawsze z tym grzechotem,
przypominajcym gdakanie kwoki. Wiele czasu mino, zanim Rebeka wczya si do
ycia rodzinnego. Siadywaa na swoim krzeseku w najbardziej oddalonym kcie
domu, nieustannie ssc palec. Nic jej nie interesowao prcz muzyki zegarw, ktrej
co p godziny szukaa swymi wystraszonymi oczami, jakby spodziewaa si odnale
j w jakim miejscu w powietrzu. Przez wiele dni nie mona byo zmusi jej do
jedzenia. Nikt nie rozumia, jakim sposobem nie umara z godu, wreszcie Indianie,
ktrzy wiedzieli wszystko krc nieustannie po domu swoim bezszelestnym krokiem,
odkryli, e Rebeka jada wycznie mokr ziemi z podwrza i paty wapna, ktre
zeskrobywaa paznokciami ze cian. Byo oczywiste, e jej rodzice, czy ktokolwiek j
wychowa, mieli jej za ze ten obyczaj, bo uprawiaa go po kryjomu, ze wiadomoci
winy, odkadajc porcje zdobytej ywnoci, tak eby mc je zje, kiedy nikt nie widzi.
Od tej chwili nie spuszczano z niej oka. Wylewano bydlc na podwrko i
smarowano piekc papryk ciany mylc, e tymi sposobami uda si j oduczy od
tego szkodliwego naogu, dziewczynka jednak wykazywaa tyle sprytu i przebiegoci
w zaopatrywaniu si w zapas ziemi, e Urszula musiaa uciec si do bardziej
drastycznych rodkw. Mieszaa sok pomaraczy z rabarbarem w dzbanku, ktry na
ca noc zostawiaa pod goym niebem i nazajutrz rano dawaa jej ten napj na czczo.
Chocia nikt jej nie powiedzia, e to jest waciwe lekarstwo przeciw naogowi
jedzenia ziemi, uwaaa, e kady gorzki pyn w pustym odku zmusi wtrob do
reakcji. Rebeka bya tak krnbrna i tak silna pomimo swego wycieczenia, e
musiano, jak cielakowi, otwiera przemoc jej usta, aby przekna lekarstwo. Ledwie
mona byo powstrzyma jej kopanie, plucie i gryzienie, przerywane niekiedy
zagadkowymi wykrzyknikami, ktre, jak twierdzili zgorszeni Indianie, oznaczay
najgrubsze spronoci, jakie mona byo wymyli w ich jzyku. Dowiedziawszy si o
tym Urszula uzupenia kuracj okadami rzemiennego pasa. Nie ustalono nigdy, czy
to rabarbar, czy bicie, czy te poczenie tych obu lekw odnioso wreszcie skutek,
do e po kilku tygodniach w obyczajach Rebeki nastpia widoczna poprawa.
Uczestniczya w zabawach Arcadia i Amaranty, ktrzy przyjli j jak starsz siostr, i
zacza je z apetytem, nakadajc sobie na talerz wszystko, co podano. Wkrtce

okazao si, e mwi po hiszpasku rwnie biegle jak w narzeczu indiaskim i e jest
wyjtkowo uzdolniona do wszelkich robt rcznych. piewaa take walce z zegarw z
zabawnymi, penymi wdziku sowami, ktre sama wymylia. Niebawem zaczto j
uwaa za czonka rodziny. Dla Urszuli bya czulsza i serdeczniejsza ni jej wasne
dzieci, mwia siostrzyczko i braciszku do Amaranty i Arcadia, nazywaa
wujkiem Aureliana i dziadkiem Josego Arcadia Buendi. Tak wic w kocu na
rwni z innymi zasugiwaa na nazwisko Rebeka Buendia, jedyne, ktre kiedykolwiek
miaa i ktre nosia z godnoci a do mierci.
Pewnej nocy, kiedy Rebeka wyleczya si ju z naogu ykania ziemi i sypiaa w
pokoju razem z innymi dziemi, Indianka pica z nimi obudzia si nagle syszc
dziwny urywany odgos dochodzcy z kta. Zerwaa si z przeraeniem, mylc, e to
jakie zwierz dostao si do pokoju, i zobaczya Rebek hutajc si na swoim
krzeseku i ssc palec, z oczyma fosforyzujcymi jak oczy kota w ciemnociach.
Sparaliowana groz i wspomnieniem wasnego losu Visitacin rozpoznaa w tych
oczach objawy choroby, ktrej groba zmusia j i jej brata do opuszczenia na zawsze
tysicletniego krlestwa, gdzie sami byli ksitami. Bya to plaga bezsennoci.
Indianin Cataure uciek z domu jeszcze tej samej nocy. Jego siostra zostaa z
fatalistycznym przekonaniem, e ta zabjcza choroba tak czy inaczej bdzie j ciga
wszdzie, a po krace ziemi. Nikt nie pojmowa grozy Visitacin. Jeeli nie
bdziemy spa, tym lepiej - mwi wesoo Jose Arcadio Buendia. - Tym wicej
bdziemy korzystali z ycia. Ale Indianka wytumaczya im, e na j straszniejsze w tej
chorobie jest nie to, e nie mona zasn, bo ciao nie odczuwa zmczenia, lecz
nieodwracalny postp innego, gorszego symptomu - utraty pamici. Tumaczya, e
kiedy chory przyzwyczaja si do stanu bezsennoci, zaczynaj zaciera si w jego
umyle wspomnienia dziecistwa, potem nazwy i pojcia przedmiotw, a w kocu
tosamo osb, a nawet wiadomo wasnego istnienia, a do pewnego rodzaju
obdu i negacji przeszoci. Jose Arcadio Buendia, miejc si do ez, uwaa to
wszystko za imaginacyjn dolegliwo wymylon przez zabobonnych Indian. Ale
Urszula na wszelki wypadek odseparowaa Rebek od innych dzieci.
Po kilku tygodniach, kiedy przeraenie Visitacin zdawao si uspokaja, Jose
Arcadio Buendia pewnej nocy zacz przewraca si z boku na bok w ku nie mogc
zasn. Urszula, ktra rwnie nie spaa, zapytaa, co mu jest, a on odpowiedzia:
Znw mi nie schodzi z myli Prudencio Aguilar. Nie spali ani minuty, ale
nastpnego dnia czuli si tak wypoczci, e zapomnieli o cikiej nocy. Podczas

obiadu Aureliano zdumiony owiadczy, e czuje si wietnie, pomimo e przez ca

noc pracowa w laboratorium pozacajc broszk, ktr mia zamiar podarowa
Urszuli w dzie jej urodzin. Zaniepokoili si dopiero na trzeci dzie, kiedy w porze, o
ktrej zwykle szli spa, okazao si, e nie maj na to adnej ochoty, chocia nie spali
od przeszo pidziesiciu godzin.
- Dzieci te nie pi - stwierdzia Indianka ze swym poczuciem fatalizmu. - Jak
ju zaraza wejdzie do domu, nikt si od niej nie uchroni.
Istotnie, padli ofiar zarazy. Urszula, ktra znaa od swej matki lecznicze
waciwoci zi, przygotowaa wywar z tojadu i zmusia wszystkich do wypicia, ale nie
udao im si zasn i przez cay dzie nili na jawie.
W tym stanie trzewej halucynacji widzieli nie tylko obrazy ze swoich wasnych
snw, ale przekazywali je sobie nawzajem: jedni widzieli to, co si nio drugim. Byo
tak, jakby dom zapeni si gomi. Siedzc w foteliku w kcie kuchni Rebeka nia, e
jaki czowiek bardzo podobny do niej, w ubraniu z biaego lnu i w koszuli z
konierzykiem zapitym na zoty guzik, przynis jej bukiet r. Razem z nim przysza
kobieta o delikatnych rkach, wyja jeden z kwiatw i wpia go dziewczynce we
wosy. Urszula zrozumiaa, e ten mczyzna i ta kobieta nie mogli by kim innym,
tylko rodzicami Rebeki, ale pomimo wysikw, jakich nie szczdzia, eby sobie
przypomnie tych ludzi, jeszcze bardziej utwierdzia si w przekonaniu, e ich nigdy w
yciu nie widziaa. Tymczasem z beztrosk, ktrej Jose Arcadio Buendia nie mg
sobie nigdy darowa, w dalszym cigu sprzedawano w miasteczku produkowane w
domu zwierztka z karmelu. Dzieci i doroli z zachwytem ssali smaczne zielone
kogutki bezsennoci, liczne rowe rybki nakrapiane bezsennoci i te koniki
zatrute bezsennoci. Poniedziakowy wit nikogo z miasteczka nie zasta w ku.
Z pocztku nikt si tym nie przerazi, przeciwnie, cieszyli si, e nie potrzebuj
spa, poniewa wtedy w Macondo byo tyle do roboty, e ledwie wystarczao czasu.
Pracowali tak, e wkrtce nie mieli ju nic do zrobienia i o trzeciej nad ranem siedzieli
z zaoonymi rkami, liczc nuty walca pyncego z grajcych zegarw. Ci, ktrzy
chcieli spa nie ze zmczenia, ale z tsknoty za tym, co ogldali we nie, prbowali
wszelkich sposobw, eby przywoa zmczenie. Rozmawiali bez przerwy, powtarzali
sobie godzinami te same anegdoty albo z desperackim uporem przeduali w
nieskoczono zabaw w koguta - kapona. Zabawa polegaa na tym, e narrator
pyta obecnych, czy chc, eby im opowiedzia histori o kogucie - kaponie, i kiedy
oni odpowiadali, e tak, narrator mwi, e nie prosi ich, eby powiedzieli tak,

tylko pyta, czy chcieliby usysze histori o kogucie - kaponie, a kiedy odpowiadali,
e nie chc, narrator mwi, e nie prosi ich, eby mwili nie, tylko pyta, czy chc
usysze opowie o kogucie - kaponie, a kiedy wszyscy milczeli, narrator mwi im,
e nie prosi ich, eby milczeli, tylko pyta, czy opowiedzie histori o kogucie kaponie, i nikt nie mg odej, poniewa narrator mwi, e nie prosi ich, eby sobie
poszli, tylko pyta, czy ma opowiedzie o kogucie - kaponie, i tak dalej, w bdnym
kole, ktre obracao si nieustannie przez cae noce.
Kiedy Jose Arcadio Buendia zda sobie spraw, e plaga ogarna cae miasto,
zebra wszystkich ojcw rodzin, eby przekaza im to, co sam wiedzia o zarazie
bezsennoci. Podjto kroki zapobiegajce rozpostrzenianiu si jej na inne osiedla
pooone w okolicy bagnisk. Zdjto wic kozom dzwonki, wymienione z Arabami za
papugi, i pozostawiono je przy rogatkach do dyspozycji tych, co wbrew uprzedzeniom
rozstawionych stray upierali si przy wejciu do grodu. Wszyscy obcy, ktrzy kryli
wwczas po ulicach Macondo, musieli swoimi dzwoneczkami oznajmia zaraonym,
e oni s zdrowi. Nie pozwolono im ani je, ani pi podczas pobytu, gdy wiadomo
byo, e zaraza przenosi si tylko przez przewd pokarmowy i e wszystkie produkty
do jedzenia i picia zaraone s bakcylem bezsennoci. W ten sposb utrzymano plag
w granicach miasteczka. Ta kwarantanna bya tak skuteczna, e z czasem stan
wyjtkowy uznano za rzecz naturaln i zorganizowano ycie w taki sposb, eby
przywrci rytm pracy, i nikt ju nie myla o niepotrzebnym obyczaju spania.
Metod, ktra przez wiele miesicy miaa ich broni przed zanikiem pamici,
wymyli Aureliano. Odkry j przypadkowo. Dobrze znajc bezsenno, gdy by
jednym z pierwszych, ktrzy jej ulegli, opanowa do perfekcji sztuk zotnicz.
Pewnego dnia szuka maego kowadeka, ktrego uywa do walcowania metali, i nie
mg przypomnie sobie nazwy tego narzdzia. Ojciec podpowiedzia mu: ,,kowadeko. Aureliano wypisa to na kawaku papieru i przyklei etykiet do przedmiotu. W
ten sposb mg mie pewno, e nie zapomni tej nazwy w przyszoci. Nie przyszo
mu na myl, e jest to pierwszy objaw zaniku pamici, poniewa przedmiot mia
nazw trudn do zapamitania. W kilka dni pniej jednak odkry, e z trudem
przypomina sobie nazwy prawie wszystkich przedmiotw w laboratorium. Tak. wic
oznaczy je wszystkie odpowiednimi kartkami i wystarczyo przeczyta napis, eby je
rozpozna. Kiedy ojciec zakomunikowa mu, e zapomnia prawie wszystkich
najwaniejszych wydarze ze swego dziecistwa, Aureliano zapozna go ze swoj
metod i Jose Arcadio Buendia zastosowa j praktycznie w caym domu, a pniej

narzuci caemu miasteczku. Pdzelkiem umoczonym w farbie malowa na kadej

rzeczy Jej nazw: st, krzeso, zegar, drzwi, ciana, ko, garnek. Wyszed do
zagrody i oznaczy wszystkie zwierzta i roliny: krowa, koza, winia, kura, juka,
malanga, banany. Stopniowo, obserwujc nieskoczono wariantw zaniku pamici,
zda sobie spraw, e moe nadej dzie, kiedy bd rozpoznawa rzeczy po
napisach, ale zapomn ich przeznaczenia. Wtedy rozszerzy swoje napisy. Etykieta,
ktr zawiesi na szyi krowy, bya przykadem sposobu, w jaki mieszkacy Macondo
byli zdecydowani walczy z chorob:
To jest krowa, trzeba j doi co rano, eby dawaa mleko, a mleko trzeba
zagotowa, potem zmiesza z kaw i zrobi kaw z mlekiem. Tak wic yli w
wymykajcej si rzeczywistoci, ktr chwilowo mogli schwyta za pomoc sw, ale
ktra musiaa wymkn si bezpowrotnie wraz z zapomnieniem wartoci sowa
pisanego.
U wylotu drogi z moczarw umieszczono napis: Macondo, a nieco dalej inny,
wikszy, przy gwnej ulicy: Bg istnieje. We wszystkich domach opracowano
klucze dla utrwalenia w pamici przedmiotw i uczu. Ale system ten wymaga takiej
czujnoci i takiej siy moralnej, e wiele osb ulego czarowi rzeczywistoci
wyimaginowanej, ktr sami wymylili i ktra bya mniej praktyczna, ale za to
wygodniejsza i bardziej pocieszajca. Do rozpowszechnienia tej mistyfikacji
szczeglnie przyczynia si Pilar Ternera, gdy wpada na myl odczytywania
przeszoci z kart, tak jak dawniej odczytywaa z nich przyszo. Dziki temu
cierpicy na bezsenno zaczli y w wiecie zbudowanym z niepewnych moliwoci
karcianych, gdzie z trudem mona byo sobie przypomnie ojca jako ciemnowosego
mczyzn przybyego w pocztkach kwietnia, a matk jako kobiet o smagej cerze,
ze zotym piercionkiem na lewej rce, i gdzie data czyjego urodzenia sprowadzaa
si do ubiegego wtorku, kiedy w laurowym krzaku piewa skowronek. Zniechcony
bezskutecznoci stosowanych rodkw Jose Arcadio Buendia postanowi wtedy
skonstruowa maszyn pamiciow, tak jak kiedy pragn mie, eby spamita
wszystkie cudowne wynalazki Cyganw. Mechanizm ten mia polega na moliwoci
powtarzania co rano, od pocztku do koca wszystkich wiadomoci nabytych w cigu
ycia; wyobraa sobie to jako olbrzymi obrotowy sownik, ktrego ruchem
kierowaby kto umieszczony na osi, za pomoc korby, tak eby w cigu kilku godzin
mogy przesuwa si przed jego oczami pojcia najbardziej potrzebne do ycia. Zdy
ju napisa okoo czternastu tysicy fiszek, kiedy na drodze z moczarw ukaza si

jaki dziwaczny starzec z melancholijnym dzwoneczkiem nie dotknitych chorob

bezsennoci i brzuchat waliz zwizan rzemieniem, ktr cign na wzku
przykrytym czarnymi szmatami. Skierowa si prosto do domu Josego Arcadia
Buendii.
Visitacin nie poznaa go otworzywszy drzwi i mylaa, e przyszed z jakim
towarem na sprzeda nie wiedzc, e nic nie mona sprzeda w tym miejscu
pograjcym si nieuchronnie w otchaniach zapomnienia. By to sdziwy starzec;
chocia gos jego ama si co chwila, a rce zdaway si wtpi o istnieniu rzeczy,
pewne byo, e przybywa ze wiata, gdzie ludzie jeszcze mog spa i pamita. Jose
Arcadio Buendia zobaczy go w salonie, gdy wachlujc si poatanym czarnym
kapeluszem czyta z pen wspczucia uwag napisy przyklejone do cian. Przywita
go z serdeczn wylewnoci w obawie, e zna go niegdy dobrze, a teraz nie pamita.
Ale go zauway sztuczno tego powitania. Uczu si zapomniany, nie tym
uleczalnym zapomnieniem serca, lecz innym, okrutniejszym i nieodwoalnym,
znanym mu dobrze, gdy byo to zapomnienie mierci. Wtedy zrozumia. Otworzy
walizk pen przedmiotw nieokrelonej uytecznoci i spomidzy nich wyj
pudeko z flaszeczkami. Da Josemu Arcadiowi Buendii do wypicia jak mtn
substancj i w pamici zaoyciela Macondo zajaniao wiato. Oczy napeniy mu si
zami, zanim ujrza sam siebie w absurdalnym salonie z wypisanymi nazwami
przedmiotw i zawstydzi si uroczystych gupstw wykaligrafowanych na cianach, a
nawet jeszcze zanim rozpozna nowo przybyego w olepiajcym blasku radoci. By to
Melquiades.
Podczas gdy Macondo radowao si i wicio odzyskanie pamici, Jose
Arcadio Buendia i Melquiades otrzsali z kurzu zapomnienia swoj star przyja.
Cygan gotw by zosta tu na stae. Rzeczywicie przekroczy ju prg mierci, ale
wrci, bo nie mg znie samotnoci. Odtrcony przez wasny szczep, ukarany utrat
swych nadprzyrodzonych darw za swoj wierno yciu, postanowi schroni si w
tym zaktku wiata, nie odkrytym jeszcze przez mier, i powici si sztuce
dagerotypii. Jose Arcadio Buendia nigdy nie sysza o tym wynalazku. Ale kiedy ujrza
siebie i ca swoj rodzin uwiecznion na opalizujcej metalowej pytce, zaniemwi
ze zdumienia. Z tej epoki pochodzi zardzewiay dagerotyp, na ktrym mona byo
oglda Josego Arcadia Buendi ze zjeonym i siwiejcym wosem, z szyj w sztywnym konierzyku koszuli zapitej na miedziany guzik i z wyrazem uroczystego
zdumienia wystraszonego generaa, jak to okrelia Urszula. Jose Arcadio Buendia

rzeczywicie by do przeraony w ten przejrzysty grudniowy ranek, kiedy wykonano

w dagerotyp, bo myla, e ludzie niszcz si stopniowo, w miar jak ich obraz
przechodzi na pytki z metalu. Odwrotnie ni bywao dotychczas, tym razem Urszula
wybia mu z gowy t myl i ona te, niepomna dawnych uraz, zadecydowaa, e
Melquiades zamieszka w ich domu, chocia nigdy nie pozwolia zrobi swego
dagerotypu, nie chcc, wedug ich wasnego stwierdzenia, zostawi swego wizerunku
na pomiewisko wnukom. Tego dnia ubraa dzieci w najlepsze ubrania, upudrowaa je
i podaa kademu po yeczce wywaru ze szpiku kostnego w celu usztywnienia rysw
twarzy, eby mogli wytrzyma bez ruchu prawie trzy minuty przed aparatem
Melquiadesa. Na tym dagerotypie, jedynym, jaki przedstawia grup rodzinn,
Aureliano wystpuje w czarnych aksamitach, midzy Amarant i Rebek, z tym
samym roztargnionym wyrazem twarzy i tym samym jasnowidzcym spojrzeniem, z
ktrym wiele lat pniej mia stan przed plutonem egzekucyjnym. Ale wtedy jeszcze
nie przeczuwa swego przeznaczenia. By dowiadczonym zotnikiem, powaanym w
caej okolicy za doskona znajomo rzemiosa. W warsztacie, ktry mieci si razem
ze zwariowanym laboratorium Melquiadesa, ledwie sycha byo jego oddech. Jak
gdyby szuka schronienia w jakim innym czasie, wtedy gdy jego ojciec i Cygan
haaliwie dyskutowali nad przepowiedniami Nostradamusa przy brzku szkie i
probwek, pord rozlanych kwasw i oparw bromku srebra. Ta sumienno w
pracy i sprawno, z jak prowadzi swe interesy, w krtkim czasie pozwoliy
Aurelianowi zarobi wicej pienidzy ni Urszuli jej wdziczna fauna z karmelu;
wszyscy dziwili si jednak, e ten dorosy ju mczyzna nie zna jeszcze kobiety.
Istotnie, tak dotychczas byo.
Kilka miesicy pniej wrci Francisco el Hombre, stary obieywiat, ktry
liczy bez maa dwiecie lat i czsto zaglda do Macondo piewajc pieni wasnej
kompozycji. W pieniach tych przekazywa z najdrobniejszymi szczegami
wiadomoci o wszystkim, co wydarzyo si w miasteczkach i wsiach na szlaku jego
wdrwek, od Manaure a po krace moczarw. Jeli kto chcia komu co zleci lub
przekaza jak wiadomo, paci piewakowi dwa centavos za wczenie tego do jego
repertuaru. Tak to przypadkiem Urszula, suchajc ktrego wieczora jego pieni, w
nadziei e znajdzie w nich jak wie o swoim synu Josem Arcadii dowiedziaa si o
mierci swojej matki. Francisco el Hombre nazwany tak, poniewa zwyciy diaba w
turnieju piewaczym i poniewa nikt nie zna jego prawdziwego nazwiska znikn z
Macondo podczas plagi bezsennoci, a pewnej nocy niespodziewanie znalaz si w

sklepiku Catarina. Cale miasteczko zgromadzio si, eby posucha, co si przez ten
czas wydarzyo w wiecie. Tym razem przybya z nim kobieta tak gruba, e czterech
Indian musiao nosi j w fotelu, i modziutka zabiedzona Mulatka, ktra trzymaa
nad ni parasol, eby j chroni od soca. Aureliano poszed tej nocy do sklepu
Catarina. Francisco el Hombre w krgu ciekawych piewa ostatnie nowiny swoim
starczym rozstrojonym falsetem, przygrywajc sobie na tym samym archaicznym
akordeonie, ktry mu ofiarowa Sir Walter Raieigh w Gujanie, i wystukujc takt
swymi wielkimi stopami wdrowca popkanymi od saletry. Naprzeciw drzwi w gbi
sklepiku, ktrymi wchodzili i wychodzili mczyni, siedziaa w fotelu matrona
wachlujc si w milczeniu. Catarino z filcow r za uchem sprzedawa zebranym
szklanki guarapo - sfermentowanego soku z trzciny cukrowej i korzysta z tej okazji,
eby przyciska si do mczyzn i ka rce tam, gdzie nie powinien. Okoo pnocy
gorco stao si nie do wytrzymania. Aureliano sucha nowin do koca, nie znajdujc
adnych, ktre zainteresowayby jego rodzin. Zamierza wrci do domu, kiedy
matrona daa mu znak rk.
- Wejd i ty - powiedziaa. - Kosztuje tylko dwadziecia centavos.
Aureliano wrzuci monet do skarbonki, ktr kobieta trzymaa na kolanach, i
wszed do pokoju, nie wiedzc po co. Moda Mulatka z drobnymi piersiami suczki
leaa nago na ku.
Przed Aurelianem szedziesiciu trzech mczyzn przeszo ju dzi przez ten
pokj. Powietrze, przesiknite wyziewami i potem, zaczynao si zmienia w jak
botn zawiesin. Dziewczyna zdja przepocone przecierado i poprosia Aureliana,
by wzi je za drugi koniec. Cikie byo jak brezent. Wyymali je, a odzyskao
normaln wag. Odwrcili na drug stron mat, take przepocon na wskro.
Aureliano pragn, by to zajcie nigdy si nie skoczyo. Zna teoretycznie technik
mioci, ale nie mg utrzyma si na nogach, kolana si pod nim uginay, cae ciao
pokryo si gsi skrk. Kiedy dziewczyna skoczya sa ko i powiedziaa mu,
eby si rozebra, Aureliano znalaz zadziwiajc wymwk: Kazali mi wej, wrzuci
dwadziecia centavos do skarbonki i nie siedzie zbyt dugo. Dziewczyna poja jego
opory. Jeeli wrzucisz nastpn dwudziestk przy wyjciu, moesz zosta duej powiedziaa agodnie. Aureliano rozebra si drczony wstydem, nie mogc pozby si
myli, e jego nago nie wytrzymuje porwnania z nagoci brata. Pomimo wysikw
dziewczyny czu si coraz bardziej obojtny i straszliwie samotny. Wrzuc nastpne
dwadziecia centavos - powiedzia zgnbionym gosem. Dziewczyna podzikowaa

mu w milczeniu. Plecy jej byy jak jedna rana, skra niemal przyronita do eber i
oddech przerywany niezmiernym wyczerpaniem. Dwa lata temu, bardzo daleko std,
zasna ktrej nocy nie zgasiwszy wiecy i obudzia si otoczona pomieniami. Dom,
gdzie mieszkaa razem ze swoj babk, zamieni si w stert popiou. Od tego czasu
babka jedzia z ni od wsi do wsi sprzedajc j mczyznom za dwadziecia centavos,
aby Pokry strat spalonego domu. Wedug oblicze dziewczyny rakowate jeszcze
okoo dziesiciu lat, liczc po siedem - dziesiciu mczyzn co noc, bo musiaa take
pokrywa wydatki podry, wyywienie dla nich obu i paci pensj indiaskim
tragarzom, ktrzy nosili fotel. Kiedy matrona zastukaa po raz drugi do drzwi,
Aureliano oszoomiony i bliski paczu wyszed z pokoju nie dokonawszy niczego. Tej
nocy nie mg spa, rozmylajc o dziewczynie z podaniem pomieszanym z litoci.
Czu jak nieodpart potrzeb kochania jej i otoczenia opiek. Rankiem, osabiony
bezsennoci i trawiony gorczk, postanowi spokojnie, e si z ni oeni, eby
uwolni j od despotyzmu babki i co noc cieszy si t satysfakcj, ktr ona dawaa
siedemdziesiciu mczyznom. Ale gdy zjawi si w sklepiku Catarina o dziesitej
rano, dziewczyna ju odjechaa.
Czas odwid go od tego oszaamiajcego zamiaru, ale pogbi uczucie
frustracji. Postanowi szuka schronienia w pracy. Zrezygnowa na cae ycie z
poznania kobiety, by ukry hab swej bezsilnoci. Tymczasem Melquiades utrwali
ju na swych pytkach wszystko, co byo do utrwalenia w Macondo, i porzuci
dagerotypi wydajc j na pastw obdu Josego Arcadia Buendii, ktry postanowi
wykorzysta t sztuk, by otrzyma naukowy dowd istnienia Boga. By pewien, e za pomoc skomplikowanego procesu nakadajcych si jedna na drug ekspozycji,
dokonanych w rnych miejscach domu, prdzej czy pniej uzyska dagerotyp Boga,
jeeli Bg istnieje, albo obali raz na zawsze wszystkie hipotezy co do jego istnienia.
Melquiades natomiast zagbi si w interpretacjach Nostradamusa. Przesiadywa do
pna, duszc si z gorca w swojej wypowiae) aksamitnej kamizelce, bazgrzc po
papierach swoimi drobnymi jak apki wrbla rkami, na ktrych lnice niegdy
piercienie straciy poysk z dawnych czasw. Pewnej nocy wydawao mu si, e
znalaz przepowiedni o przyszoci Macondo. Miaa to by olniewajca metropolia z
wysokie11 domami ze szka, gdzie nie pozostanie ju ladu z wielkiego rodu Buendiw.
Pomyka! - rykn Jose Arcadio Buendia - Domy nie bd ze szka, tylko z lodu, tak
jak mnie si nio, i zawsze bdzie istnia jaki Buendia, po wieki wiekw. W tym
domu pomylecw Urszula walczya o zachowanie zdrowego rozsdku i rozszerzya

swoj produkcj zwierztek z karmelu dziki olbrzymiemu piecowi, ktry ca noc

wypieka chleb kosz za koszem, jak rwnie najrniejszego rodzaju budynie, bezy i
babeczki, ktre w cigu kilku godzin rozchodziy si po caej okolicy moczarw.
Osigna ju wiek, w ktrym miaa prawo odpocz, mimo to bya coraz bardziej
pomysowa i ruchliwa. Tak j pochaniay jej dobrze prosperujce przedsibiorstwa,
e pewnego popoudnia, gdy wyrabiaa z Indiank ciasto, spojrzawszy z roztargnieniem na podwrko zobaczya tam dwie nieznajome i pikne dziewczyny haftujce
na tamborkach w wietle ostatnich promieni sonecznych. Byy to Rebeka i Amaranta.
Od niedawna dopiero zdjy aob po babce, noszon z nieugitym rygorem przez
trzy lata, a ich kolorowe sukienki jak gdyby wyznaczyy im nowe miejsce w wiecie.
Rebeka, wbrew temu, czego mona byo oczekiwa, bya adniejsza. Miaa
przezroczyst cer, ogromne, spokojne oczy i rce czarodziejki, ktre jakby
niewidzialnymi nimi wypracowyway osnow haftu. Modszej Amarancie brakowao
troch wdziku, miaa za to duo wrodzonej dystynkcji i jak wewntrzn
powcigliwo odziedziczon po zmarej babce. Przy nich Arcadio, cho ju
ujawniao si jego podobiestwo fizyczne do ojca, by jeszcze dzieckiem. Uczy si
sztuki zotniczej od Aureliana, ktry prcz tego nauczy go czyta i pisa. Urszula
nagle uwiadomia sobie, e dom zapeni si ludmi, e jej dzieci dorosy do
maestwa i wkrtce bd miay wasne dzieci, a wtedy rodzina moe rozproszy si
z braku miejsca. Wydobya wic ze skrzynki pienidze zgromadzone podczas dugich
lat cikiej pracy, przyja jeszcze wicej zamwie od klientw i przystpia do
rozbudowy domu. Kazaa urzdzi paradny salon do przyjmowania goci, drugi,
wygodny i przewiewny, na uyte!: codzienny, jadalni ze stoem na dwanacie miejsc,
tak by moga zasi caa rodzina wraz z gomi, dziewi izb sypialnych z oknami
wychodzcymi na podwrze i dug galeri z parapetem na doniczki paproci i begonii,
ktr ogrd rany chroni od aru poudnia. Chcc zbudowa dwa nowe piece
polecia poszerzy kuchni, zburzy stodo, w ktrej niegdy Pilar Ternera
przepowiadaa przyszo Josemu Arcadiowi, i powikszy j dwukrotnie, eby w
domu nigdy nie zabrako poywienia. Na podwrzu w cieniu kasztana miaa by
zbudowana jedna azienka dla mczyzn, druga dla kobiet, a w gbi dua stajnia,
ogrodzony kurnik, obora i wielka ptaszarnia, otwarta na cztery strony wiata, eby
bezdomne ptaki mogy z niej dowolnie korzysta. Z eskort tuzina murarzy i stolarzy,
jakby zaraona twrcz pasj swego ma, Urszula decydowaa, jak rozmieci r5dia
wiata i ciepa, dzielc przestrze bez najmniejszego poczucia jej granic. Pierwotny

dom, zbudowany wasnorcznie przez jego zaoycieli, zapeniy narzdzia, materiay,

zmczeni i ociekajcy potem robotnicy, ktrzy prosili wszystkich, eby im si nie
plta pod nogami, nie podejrzewajc, e to wanie oni wszystkim plcz si pod
nogami doprowadzeni do rozpaczy workiem z ludzkimi komi, przeladujcym ich
wszdzie swoim grzechotem. W tym baaganie, wdychajc opary niegaszonego wapna
i smoy, nikt dobrze nie rozumia, w jaki sposb zacz wyania si z wntrznoci
ziemi dom nie tylko najwikszy, jaki kiedykolwiek widziano w Macondo, ale te
najbardziej gocinny i chodny ze wszystkich istniejcych na obszarze moczarw, [os
Arcadio Buendia, usiujc zaskoczy Bosk Opatrzno pord tego kataklizmu, nie
dostrzeg w ogle, co si wok niego dzieje. Nowy dom by ju prawie skoczony,
kiedy Urszula wycigna ma z jego wiata chimer wiadomoci, ze otrzymaa nakaz
pomalowania fasady na kolor niebieski, a nie na biay, jak postanowili. Pokazaa mu
oficjalne rozporzdzenie na papierze. Jose Arcadio Buendia nie rozumiejc nic z tego,
co mwi ona, odcyfrowa podpis
- Kto to jest? - zapyta.
- Corregidor - odpowiedzi zatroskana Urszula. - Mwi, e zosta tu przysany
prze rzd.
Corregidor, don Apolinar Mscote, przyby do Macondo po cichutku. Zatrzyma
si w hotelu Jacoba - zaoonym przez jednego z pierwszych Arow, ktrzy
przyjedali tu uprawia swj handel zamienny - i nastpnego dnia wynaj pokj z
drzwiami wychodzcym na ulic, w odlegoci dwch przecznic od domu Jose Arcadia
Buendii. Postawi st i krzeso kupione od Jacob, zawiesi na cianie godo republiki,
ktre przywiz ze sob, i wymalowa na drzwiach napis Corregidor. Zacz
urzdowanie od nakazu pomalowania domw na kolor niebieski, dla uczczenia
rocznicy wyzwolenia narodowego.

JOSE(

Arcadio Buendia z kopi rozkazu w rku

zasta go w porze sjesty picego w hamaku zawieszonym w pustym biurze Pan

napisa ten papier? - zapyta. Don Apolinar Mosote, czowiek w sile wieku, niemiay,
z kompleksj sangwinika, przytakn. Jakim prawem? - znw zapyta Jose Artdio
Buendia. Don Apolinar Moscote poszuka w szufladzie stou jakiego dokumentu i
pokazawszy go powiedzia: .Zostaem mianowany corregidorem tej okolicy. Jose
Arcadio Buendia nawet nie spojrza na nominacj. Tutaj nie rzdzi si za pomoc
papierkw - powiedzia nie tracc spokoju. - I niech pan zapamita raz na zawsze, e
nie potrzebujemy adnego corregidora, bo nie ma tu nic o naprawiania.
Wobec nieugitej postawy don Apolinara Moscote, przemawiajc wci tym

samym spokojnym tonem, wygosi szczegowy wykad, w jaki sposb zaoono

osad?, jak rozdzielono ziemi, wytyczono drogi i wprowadzono udogodnienia, ktrych
wymagaa potrzeba chwili, nie zwracajc si do adnego rzdu i nie korzystajc z
niczyjej pomocy. yjemy tak spokojnie, e nikt tu jeszcze nie umar, nawet mierci
naturaln - powiedzia. - Sam pan widzi, e dotychczas nie mamy cmentarza.
Stwierdzi, e bynajmniej nie ubolewa nad brakiem pomocy ze strony rzdu,
przeciwnie, cieszy si, e pozwolono im dotychczas y i rozwija si w spokoju, i
wyraa nadziej, e w dalszym cigu tak bdzie, gdy nie po to zaoyli miasto, eby
pierwszy lepszy przybysz mwi im, co maj czyni. Don Apolinar Moscote woy na
siebie drelichowa kurtk, bia jak jego spodnie, nie tracc ani na chwil uroczystej
powagi.
- Tote jeeli chce pan tutaj zosta jako zwyczajny obywatel, bdzie pan mile
widziany - zakoczy J os Arcadio Buendia. - Ale jeeli przyby pan wprowadza tu
zamieszanie zmuszajc ludzi do malowania domw na niebiesko, moe pan zabra
swoje rzeczy i wynosi si tam, skd pan przyszed, poniewa mj dom ma by biay
jak gob.
Don Apolinar Moscote zblad, cofn si o krok i zacisnwszy szczki
powiedzia nie bez pewnej obawy w gosie:
- Uprzedzam pana, e jestem uzbrojony
Jose Arcadio Buendia nie wiedzia, w jakim momencie powrcia jego
modziecza sia pozwalajca mu niegdy przewraca konia. Chwyci don Apolinara
Moscote za klapy marynarki i podnis go na wysoko swoich oczu.
- Wol teraz dwign pana ywego - powiedzia - ni pniej do koca ycia
dwiga paskiego trupa na moim sumieniu.
I tak nis go rodkiem ulicy, zawieszonego za klapy marynarki, a postawi go
na drodze do moczarw. W tydzie pniej don Apolinar Moscote wrci z oddziaem
szeciu bosych i obszarpanych onierzy uzbrojonych w strzelby i z wozem
zaprzonym w woy, ktrym podrowaa jego ona i siedem crek. Pniej przybyy
jeszcze dwa wozy z meblami, kuframi i sprztem domowym. Zainstalowa rodzin
tymczasowo w hotelu Jacoba, poszukujc jednoczenie odpowiedniego domu, i na
nowo otworzy swoje biuro, tym razem pod ochron onierzy. Zaoyciele Macondo,
zdecydowani wyrzuci najedcw, przyszli ze starszymi synami i oddali si do
dyspozycji Josego Arcadia Buendii. Ten jednak si sprzeciwi, bo - jak tumaczy - don
Apolinar Moscote powrci ze swoj on i crkami i nie po msku byoby obraa

czowieka na oczach jego rodziny. Tak wic postanowi zaatwi spraw pokojowo.
Towarzyszy mu Aureliano. W tym czasie zapuci sobie czarne wsy,
usztywnione gum arabsk na kocach, i mia ju w stentorowy gos, tak
charakterystyczny dla niego pniej, podczas wojny. Bez broni, nie zwaajc na stra,
weszli do biura corregidora. Don Apolinar Moscote nie straci spokoju, przedstawi im
dwie swoje crki, ktre przypadkowo tam si znalazy, szesnastoletni Amparo,
ciemn jak matka, i dziewicioletni Remedios, liczn dziewczynk o zielonych
oczach i cerze jak lilia. Byy wdziczne i dobrze uoone. Skoro tylko weszli, zanim
jeszcze ich przedstawiono, poday im krzesa, by usiedli. Obaj jednak pozostali na
stojco.
- Bardzo dobrze, drogi panie - powiedzia Jose Arcadio Buendia - zostanie pan
tutaj, ale nie dlatego, e ma pan u drzwi tych zbjw z katapultami, lecz przez wzgld
na pask on i crki.
Don Apolinar Moscote stropi si, ale Jose Arcadio Buendia nie pozostawi mu
czasu na odpowied.
- Stawiam panu tylko dwa warunki - doda. - Pierwszy: kady pomaluje dom na
kolor, na jaki bdzie mia ochot. Drugi: niech onierze natychmiast odejd. My
zapewnimy porzdek.
Corregidor podnis praw rk z wycignitymi wszystkimi palcami.
- Sowo honoru?
- Sowo wroga - powiedzia Jose Arcadio Buendia i doda z gorycz: - Powiem
panu jeszcze jedno, pan i ja zawsze bdziemy wrogami.
Tego popoudnia onierze opucili miasteczko; w kilka dni potem Jose
Arcadio Buendia wyszuka dom dla rodziny corregidora. Wszyscy si uspokoili oprcz
Aureliana. Obraz Remedios, najmodszej crki corregidora, ktra, zwaywszy jej wiek,
mogaby by jego crk, bolenie utkwi w jakim punkcie jego ciaa. Byo to uczucie
fizyczne, ktre niemal przeszkadzao mu chodzi, niby kamyczek w bucie.

Otwarcie nowego domu - biaego jak gob - uwietnione zostao balem.

Urszula powzia t myl od tego popoudnia, kiedy dostrzega przemian Rebeki i
Amaranty z dzieci w podlotki i nieomal mona powiedzie, e gwnym celem
rozbudowy byo stworzenie dla dziewczt odpowiedniego otoczenia i salonu, gdzie
mogyby przyjmowa goci. eby nic nie przymio splendoru tej imprezy, pracowaa

jak galernik, podczas gdy dokonywano ostatnich robt murarskich. Jeszcze zanim je
zakoczono, sprowadzia .kosztowne sprzty dla dekoracji i wyposaenia wntrz, a
take wspaniay wynalazek, ktry mia wzbudzi podziw caego miasteczka i rado
modziey - pianol. Przywieziono j w czciach, zaadowan w kilku skrzyniach,
razem z meblami wiedeskimi, czeskimi krysztaami, serwisem Kompanii Indyjskiej,
holenderskimi obrusami i obfitoci lamp i wiecznikw, wazonw, draperii i
gobelinw. Dom handlowy na wasny koszt wysa woskiego fachowca nazwiskiem
Pitro Crepsi, aby zmontowa i nastroi pianol, zaznajomi nabywcw instrumentu,
jak naley si z nim obchodzi, i nauczy ich taczy w takt modnych melodii
spisanych na szeciu rolkach papieru.
Pitro

Crepsi

by

modym

blondynem,

najpikniejszym

najlepiej

wychowanym mczyzn, jakiego dotychczas widziano w Macondo, tak dbaym o

formy, e pomimo duszcego upau pracowa w brokatowej kamizelce i w grubym
ciemnym akiecie. Ociekajcy potem, zachowujc naleny dystans w stosunku do
wacicieli domu, przez wiele tygodni pracowa zamknity w salonie z powiceniem
nie mniejszym ni Aureliano w swojej pracowni zotniczej. Pewnego ranka, nie
otwierajc drzwi, nie wzywajc adnego wiadka cudu, zamieci pierwszy zwj w
pianoli i nieznone uderzenia moteczkw, jak rwnie nieustanny klekot drewnianych deseczek ucichy, gdy popyny pierwsze dwiki czystej i skadnej muzyki.
Wszyscy pospieszyli do salonu. Jose Arcadio Buendia oniemia z wraenia, urzeczony
nie tyle piknoci melodii, co samoistnym ruchem klawiatury, i zainstalowa w
salonie aparat Melquiadesa, w nadziei uzyskania dagerotypu niewidzialnego
wykonawcy. Tego dnia Woch zosta zaproszony na obiad. Rebeka i Amaranta,
usugujce przy stole, byy oszoomione zrcznoci, z jak posugiwa si sztucami
ten anielski modzieniec o bladych rkach bez piercionkw. W saloniku przylegym
do duego salonu Pitro Crespi udziela im lekcji taca. Pokazywa taneczne kroki, nie
dotykajc dziewczt, wybijajc takt metronomem, .pod yczliwym spojrzeniem
Urszuli, ktra nie opucia pokoju ani na chwil przez czas trwania nauki. Pitro
Crespi przywdziewa na t okazj specjalne elastyczne spodnie i obcise i lekkie
pantofle do taca. Nie masz si czego obawia - mwi do ony Jose Arcadio
Buendia. - Ten czowiek nie jest mczyzn. Ale ona nie zaniechaa czujnoci, dopki
nie skoczya si nauka i Woch nie wyjecha z Macondo. Wtedy zaczy si
przygotowania do balu. Urszula sporzdzia list zaproszonych, skadajc si
wycznie z potomkw zaoycieli miasta, z wyjtkiem rodziny Pilar Ternery, ktra

tymczasem urodzia ju dwoje nowych dzieci z nieznanych ojcw. Bya to wic istotnie
selekcja klasowa, tyle e kierowana uczuciami przyjani, poniewa wybracy naleeli
do najdawniejszych przyjaci domu Buendiw, jeszcze sprzed wdrwki zakoczonej
zaoeniem Macondo, ich synowie i wnuki za byli staymi towarzyszami Aureliana i
Arcadia od dziecistwa, a crki jedynymi dziewcztami, ktre przychodziy tu
haftowa razem z Rebek i Amaranta. Don Apolinar Moscote, dobrotliwy
przedstawiciel rzdu, ktrego dziaalno ograniczaa si do utrzymywania, z
wasnych skromnych rodkw, dwch policjantw uzbrojonych w paki, by waciwie
wadz nominaln. Aby uly wydatkom domowym, jego crki otworzyy rodzaj
pracowni, gdzie wyrabiay zarwno kwiaty z filcu, jak i sodycze z gujawy, a prcz tego
pisay na zamwienie liciki miosne. Ale chocia skromne i usune, najadniejsze w
miasteczku i najzrczniejsze w nowych tacach, nie dostpiy zaszczytu zaproszenia
na zabaw.
Podczas gdy Urszula i dziewczta rozpakowyway meble, czyciy porcelan i
zawieszay obrazy dziewic w odziach penych r, ozdabiajc nagie ciany zbudowane
przez murarzy, Jose Arcadio Buendia zrezygnowa z uchwycenia obrazu Boga,
przekonany o jego nieistnieniu, i wypatroszy pianol, eby przenikn jej tajemn
magi. Na dwa dni przed balem, grzznc w potopie koeczkw i moteczkw, ktrych
stale byo za duo, szamocc si w pltaninie strun, ktre rozwija z jednego koca, a
one same zwijay si na nowo z drugiego, zdoa jako skleci cao z powrotem.
Nigdy nie byo w tym domu tyle nerwowego podniecenia i bieganiny, co przez ten
czas, ale mimo wszystko nowe lampy naftowe zapaliy si w przewidywanym dniu i o
oznaczonej godzinie. Otwarto dom, jeszcze pachncy ywic i wilgotnym wapnem;
synowie i wnuki zaoycieli obejrzeli galeri z paprociami i begoniami, zaciszne
pokoje i ogrd przesycony zapachem r, po czym zgromadzili si w salonie pod
nieznan machin nakryt biaym przecieradem. Ci, co znali fortepian, popularny w
innych osiedlach na moczarach, czuli si troch rozczarowani, lecz o ile boleniejsz
byo rozczarowanie Urszuli, gdy zaoya pierwszy zwj papieru - eby Amaranta i
Rebeka mogy otworzy bal i okazao si, e mechanizm nie dziaa. Melquiades, ju
prawie niewidomy, rozsypujcy si ze staroci, odwoa s; do swej najdawniejszej
wiedzy, prbujc go naprawi. W kocu Jose Arcadio Buendia poruszy niechccy
jaki zacity tryb i popyna muzyka, najpierw jakby bulgoccy strumyczek, potem
jak bijce rdo nieskoordynowanych dwikw. Nie trafiajc w bezadnie zaoone i
le dostrojone struny, moteczki oszalay. Mimo to nieulkli potomkowie dwudziestu

jeden bohaterw, ktrzy przeszli sierr w poszukiwaniu morza na zachodzie, drwili

sobie z zasadzek mitycznego pandemonium i tace trway a do witu.
Pietro Crespi przyjecha znowu, eby zoy pianol. Rebeka i Amaranta
pomogy mu uporzdkowa struny i miay si z nim razem z przemieszanych nut
walcw. Nastrj by tak przyjacielski i naturalny, e Urszula zrezygnowaa z pilnowania modych. W przeddzie wyjazdu Pietra zaimprowizowano na jego
poegnanie zabaw, z naprawion ju pianol. Pitro i Rebeka dali mistrzowski pokaz
nowoczesnych tacw. Arcadio i Amaranta dorwnywali im wdzikiem i zwinnoci.
Ale widowisko zostao przerwa, gdy Filar Ternera, stojca w gromadzie gapiw przy
drzwiach, pobia si z kobiet, ktra pozwolia sobie na uwagi, e mody Arcadio ma
damskie poladki. Koo pnocy Pietro Crespi poegna si sentymentalnym
krciutkim przemwieniem i przyrzek niedugo powrci. Rebeka odprowadzia go
do drzwi, a po zamkniciu domu i zgaszeniu lamp posza paka do swego pokoju. By
to niepocieszony, rozpaczliwy szloch, trwajcy kilka dni, a jego przyczyny nie
dowiedziaa si nawet Amaranta. Ta skryto nie miaa w sobie nic niezwykego. Na
zewntrz ekspansywna i serdeczna, Rebeka miaa charakter samotnika i serce
nieprzeniknione. Bya piknie zbudowan dziewczyn, wysok i o mocnych kociach,
lecz dotychczas nie chciaa si rozsta ze swoim fotelikiem na biegunach, z ktrym
przybya do domu, wielokro ju naprawianym i z poamanymi porczami. Nikt nigdy
nie odkry, e jeszcze w tym wieku zachowaa zwyczaj ssania palca. Dlatego to przy
kadej okazji zamykaa si w azience i nauczya si spa z twarz odwrcon do
ciany. Podczas deszczowych popoudni, haftujc w towarzystwie przyjaciek na
ganku z begoniami, czsto gubia si w rozmowie i za tsknoty krcia si w jej oku na
widok podkopw wilgotnej ziemi i wzgrkw zbudowanych przez ddownice w ogrodzie. Te skryte upodobania, zwycione ongi przez pomaracze z rabarbarem,
powrciy z niepohamowan si w okresie rozpaczy. Znowu zacza je ziemi.
Pierwszy raz zrobia to raczej przez ciekawo, przekonana, e obrzydliwy smak
bdzie najlepszym lekarstwem na pokus. Istotnie nie moga znie smaku ziemi w
ustach. Ale prbowaa znowu pod wpywem wzrastajcego niepokoju i z wolna
odzyskaa apetyty przodkw, umiowanie pierwotnych mineraw i nieskrpowan
satysfakcj - poywienia z przedhistorycznej epoki. Wrzucaa garcie ziemi do
kieszeni, eby potem u j ziarnko po ziarnku, tak by nikt nie zauway, z mieszanym
uczuciem bogoci i furii, w tym samym czasie, gdy uczya swoje przyjaciki
najtrudniejszych ciegw lub rozmawiaa z innymi mczyznami, ktrzy nie

zasugiwali na to, by dla nich je wapno ze cian. Garcie ziemi przybliay j w pewien sposb do tego jedynego mczyzny zasugujcego na takie ponienie, tak jakby
ziemia, po ktrej on stpa w swoich wykwintnych lakierkach w innym miejscu
wiata, przekazywaa jej jego ciar i ciepo w tym smaku mineraw, ktry zostawia
gorycz w ustach i zapewnia spokj w sercu, Pewnego popoudnia, ni std, ni zowd,
przysza Amparo Moscote pytajc, czy moe obejrze nowy dom. Amaranta i Rebeka
zaskoczone nieprzewidzian wizyt przyjy j nader oficjalnie. Pokazyway jej
przebudowane wntrza, pozwoliy posucha muzyki z pianoli i poczstoway
oranad z ciasteczkami. Amparo daa im prawdziw lekcj godnoci, uroku
osobistego i dobrych manier, ktre zachwyciy Urszul w cigu tych kilku chwil, kiedy
asystowaa przy wizycie. Po dwch godzinach, gdy rozmowa zaczynaa si ju rwa,
Amaparo skorzystaa z nieuwagi Amaranty i wrczya Rebece list. Ta zdya odczyta
nazwisko wielce szanownej panny Rebeki Buendii, skrelone tym samym starannym
pismem, tym samym zielonym atramentem i z takim samym wyszukanym
rozmieszczeniem sw, z jakim pisane byy instrukcje dotyczce uytkowania pianoli,
prdziutko zoya list w kilkoro i schowaa go za stanik, patrzc na Amparo Moscote z
wyrazem bezgranicznej wdzicznoci i milczcej przysigi wsplnictwa a do mierci.
Naga przyja Amparo Moscote i Rebeki Buendii rozbudzia nadzieje
Aureliana. Wspomnienie maej Remedios nie przestawao go drczy, ale nie mia
okazji jej widywa. Spacerujc po ulicach w towarzystwie swych najlepszych
przyjaci - Magnifica Visbala i Gerinelda Marqueza, synw zaoycieli miasta o tych
samych nazwiskach - szuka jej tsknym wzrokiem w pracowni krawieckiej, ale
widzia tylko jej starsze siostry. Obecno Amparo Moscote w jego domu bya jakby
wrb. Musi kiedy przyj z ni razem - mwi sobie Aureliano po cichu. - Musi
przyj. Tyle razy to powtarza i z takim przekonaniem, e pewnego popoudnia,
kiedy wyrabia w swoim warsztacie zot rybk, uczu nagle pewno, e Remedios
odpowiedziaa na jego wezwanie - Troch pniej rzeczywicie usysza dziecicy
gosik i podnisszy wzrok, ze zlodowaciaym ze strachu sercem, zobaczy w drzwiach
dziewczynk w rowej organdynowej sukience i biaych pantofelkach.
- Nie wchod tam, Remedios - powiedziaa Amparo Moscote z ganku. - Tam si
pracuje.
Ale Aureliano nie da jej czasu usucha. Podnis pozacan rybk na
acuszku wychodzcym z jej pyszczka i powiedzia:
- Wejd.

Remedios zbliya si i zacza pyta, co to za rybka, lecz Aureliano nie mg

odpowiedzie, bo gos uwiz mu w gardle. Chcia patrze do koca ycia na t bia
jak lilia skr i szmaragdowe oczy, sysze ten gos, ktry po kadym pytaniu mwi
prosz pana z takim samym szacunkiem, z jakim on mwi do swego ojca.
Melquiades siedzc w kcie przy biurku gryzmoli swoje tajemnicze znaki. Aureliano
znienawidzi go nagle. Nie mg zrobi nic wicej, jak tylko powiedzie dziewczynce,
e podaruje jej rybk, ale maa tak si przestraszya tej obietnicy, e czym prdzej
ucieka. Tego popoudnia Aureliano straci ca skryt cierpliwo, z jak dotychczas
czeka na okazj zobaczenia jej. Zaniedba si w pracy. Wzywa j wiele razy w
desperackim wysiku skupienia myli, ale Remedios nie odpowiedziaa. Szuka jej w
pracowni sistr, zaglda przez szpary aluzji do jej domu, do biura jej ojca, ale
znajdowa j tylko w tym obrazie, ktry wytworzya jego wasna straszliwa samotno.
Spdza cae godziny z Rebek w salonie suchajc walcw pianoli. Ona ich suchaa,
bo przy tej muzyce Pitro Crespi kiedy uczy j taczy. Aureliano sucha po prostu
dlatego, e wszystko, nawet muzyka, przypominao mu Remedios.
Dom wypenia mio. Aureliano wyraa j w wierszach, ktre nigdy nie miay
ani pocztku, ani koca. Pisa je na chropowatych pergaminach podarowanych mu
przez Melquiadesa, na cianach azienki, na skrze swoich rk i wszdzie ukazywaa
si przeistoczona Remedios: Remedios w sennym powietrzu godzin sjesty, Remedios
w milczcym oddechu r, Remedios w tajemnym korowodzie nocnych motyli,
Remedios w zapachu chleba o wicie, Remedios wszdzie i Remedios na zawsze.
Rebeka oczekiwaa na mio o czwartej po poudniu haftujc przy oknie. Wiedziaa,
e mu pocztowy przybywa co dwa tygodnie, ale ona oczekiwaa go przez cay czas,
przekonana, e zjawi si przez pomyk jakiegokolwiek innego dnia. Stao si co
wrcz przeciwnego - kiedy mu nie przyby przewidzianego dnia, Oszalaa z rozpaczy
Rebeka wstaa o pnocy i jada garcie ziemi z ogrodu z samobjcz arocznoci,
paczc z blu i wciekoci, ujc mode ddownice i ranic sobie dzisa
skorupkami limakw. Wymiotowaa a do wschodu soca, Pogrona w stanie
gorczkowej prostacji, stracia przytomno, a serce jej otworzyo si w bezwstydnym
szale. Zgorszona Urszula podwaya zamek w skrzyni i na jej dnie znalaza szesnacie
pachncych listw przewizanych row wsteczk, zesche licie i patki kwiatw
przechowywane w starych ksikach, i zasuszone motyle, ktre przy dotkniciu
rozsypyway si na proszek.
Tylko Aureliano zdolny by zrozumie tak ogromn rozpacz. Tego popoudnia

podczas gdy Urszula usiowaa wywie Rebek z mrokw obdu, wybra si do

sklepiku Catarina. Razem z nim poszli do Magnifica Visbala i Gerinelda Marqueza.
Zakad rozszerzono i dobudowano amfilad drewnianych izdebek, w ktrych
mieszkay samotne kobiety pachnce zwidymi limi. Zesp zoony z gitary i
perkusistw wykonywa piosenki Francisca el Hombre, ktry ju od paru lat nie
pokaza si w Macondo. Trzej przyjaciele popijali guarapo. Magnifico i Gerineldo,
rwienicy Aureliana, ale bardziej dowiadczeni w sprawach tego wiata, pili z
kobietami, ktre siedziay im na kolanach. Jedna z nich, przywida i ze zotymi
zbami, pogadzia Aureliana pieszczotliwie. Odtrci j. Zauway, e im wicej pije,
tym wyraniej przypomina sobie Remedios, lecz tym lepiej znosi tortur tych
wspomnie. Sam nie wiedzia, w ktrym momencie zacz jakby szybowa w
powietrzu. Zobaczy swoich przyjaci i kobiety eglujce w smudze wiata, bez
wakoci i objtoci, wymieniajce sowa, ktre nie wychodziy z ich ust, dajce
tajemnicze znaki, ktrych sens nie odpowiada ich gestom. Catarino pooy mu rk
na plecach i powiedzia:
Zaraz wybije jedenasta, Aureliano odwrci gow i zobaczy olbrzymi
znieksztacon twarz, tak jak w tamtych czasach zapomnienia, i odzyska j jakiego
innego ranka w pokoju, ktry by mu zupenie obcy i gdzie znajdowaa si Pilar
Ternera w halce, bosa, rozczochrana, owietlajca pokj latarni, osupiaa i nie
dowierzajca wasnym oczom. - Aureliano!
Aureliano stan pewniej na nogach i podnis gow. Nie wiedzia, jak dotar
do tego miejsca, wiedzia jednak, w jakim celu, gdy od dziecistwa cel ten tkwi
ukryty w nienaruszalnym zakamarku jego serca. - Przyszedem si z pani przespa powiedzia. Ubranie mia oblepione botem i wymiotami. Pilar Ternera, ktra w
owym czasie mieszkaa tylko z dwojgiem najmodszych dzieci, nie zadaa mu ani
jednego pytania. Zaprowadzia go do ka. Obmya mu twarz mokr szmat, zdja z
niego ubranie, a potem sama si rozebraa do naga i zasuna moskitier, eby nie
widziay ich dzieci, gdy si przebudz. Znuyo j ju oczekiwanie na mczyzn, ktry
pozosta, na mczyzn, ktrzy odeszli, na niezliczonych mczyzn, ktrzy zgubili
drog do jej domu, zmyleni niepewnoci kart. W oczekiwaniu pomarszczya si jej
skra, zwidy piersi i wygas ar serca. Poszukaa Aureliana w citoci, pooya mu
rk na brzuchu i pocaowaa go w szyj z macierzysk czuoci. Moje biedne
dziecitko - szepna. Aureliano wzdrygn si. Ze spokojem, bez najmniejszego
potknicia, zostawi za sob ostre skay blu i odnalaz Remedios zamienion w

bezkresne trzsawisko, pachnc dymem i wieo uprasowan bielizn. Kiedy oprzytomnia, zapaka. Pocztkowo by to szloch mimowolny i urywany, potem popyn
niepohamowanym strumieniem, jak gdyby jakie bolesne nabrzmienie rozdaro si w
jego wntrzu. Ona czekaa, gadzc go po gowie, a do chwili, gdy jego ciao uwolnio
si od ciemnej zmory, ktra nie pozwalaa mu y. Wwczas Pilar Ternera zapytaa:
Kto to jest? Aureliano powiedzia jej. Ona zamiaa si tym miechem, ktry niegdy
poszy gobie, a teraz nawet nie budzi jej dzieci. Bdziesz j musia prowadzi za
rczk - zaartowaa. Ale pod tym artem Aureliano wyczu spokojn przysta
zrozumienia. Zanim wyszed z jej domu, pozostawiajc tam nie tylko zwtpienie w
sw msko, lecz take gorzki ciar, ktry przez tyle miesicy nosi w sercu, Pilar
poegnaa go spontaniczn obietnic:
- Porozmawiam z dziewczynk - powiedziaa - i zobaczysz, e podam ci j na
pmisku.
Spenia przyrzeczenie. Tyle e w bardzo zym momencie, gdy dom utraci
spokj dawnych dni. Odkrywszy namitny afekt Rebeki, ktrego nie sposb byo
utrzyma w sekrecie z powodu jej krzykw, Amaranta dostaa gorczki. Take i ona
cierpiaa na zadr samotnej mioci. Zamknita w azience, dawaa upust swoich
uczu bez nadziei, piszc rozgorczkowane listy, ktrych jedynym przeznaczeniem
byo spocz na dnie skrzyni. Urszula ledwie moga nady z obsueniem obu
chorych. Nie udao jej si podczas dugich i podstpnych przesucha odkry
przyczyny rozpaczy Amaranty. W kocu w jeszcze jednym momencie olnienia podwaya zamek w skrzyni i znalaza listy zwizane row wsteczk, zawierajce
wiee patki lilii, jeszcze wilgotne od ez, zaadresowane i nigdy nie wysane do Pietra
Crespiego. Paczc z wciekoci przeklinaa godzin, w ktrej przyszo jej na myl
kupi pianol, zabronia lekcji haftu i zarzdzia swego rodzaju aob bez
nieboszczyka, ktra miaa trwa do czasu, kiedy jej crki wyrzekn si swoich nadziei.
Nie odniosa skutku interwencja Josego Arcadia Buendii, ktry zmieni swoje
pierwotne zdanie o Pitro Crespim i podziwia jego talenty mechanika w dziedzinie
maszyn muzycznych. Tak wic, kiedy Pilar Ternera powiedziaa Aurelianowi, e
Remedios zdecydowana jest wyj za niego, biedak zrozumia, e nowina ta dobije
jego rodzicw. Niemniej stawi czoo sytuacji. Wezwani do salonu na oficjaln
rozmow Jose Arcadio Buendia i Urszula nie drgnwszy wysuchali owiadczenia
syna. Dowiedziawszy si, kto jest wybrank jego serca, Jose Arcadio Buendia
poczerwienia jednak z oburzenia. Mio to przeklestwo! - zagrzmia. - Masz

naokoo tyle adnych i uczciwych dziewczt, a zachciao ci si wanie crki wroga.

Urszula natomiast zgadzaa si z tym wyborem. Lubia wszystkie siedem sistr za ich
urod, pracowito, skromno i dobre wychowanie i ucieszya si decyzj swego
syna. Zwyciony entuzjazmem swojej maonki Jose Arcadio Buendia postawi
wtedy jeden warunek: Rebeka, ktrej mio bya odwzajemniona, wyjdzie za m za
Pietra Crespiego. Urszula, gdy tylko pozwoli na to czas, wyjedzie z Amaranta w
podr do stolicy prowincji, aby kontakt z innymi ludmi ukoi jej zawd. Rebeka na
wie o tym natychmiast odzyskaa zdrowie, napisaa do narzeczonego entuzjastyczny
list, ktry daa do aprobaty rodzicom i wysaa tym razem poczt, nie korzystajc z
niczyjego porednictwa. Amaranta udaa, e zgadza si z tym postanowieniem, i powoli wyleczya si z gorczki, ale przyrzeka sobie, i Rebeka wyjdzie za m tylko po
jej trupie.
Nastpnej soboty Jose Arcadio Buendia ubra si w ciemny garnitur,
konierzyk z celuloidu i zamszowe buty, ktre po raz pierwszy mia na sobie w dniu
balu, i poszed prosi o rk Remedios Moscote. Corregidor i jego ona powitali go
radonie lecz take z zakopotaniem, gdy nie znali celu niespodziewanej wizyty, a
poznawszy go myleli, e pomyli imi wybranki. eby wyjani pomyk, matka
obudzia Remedios i przyniosa j na rkach do salonu, jeszcze otumanion snem.
Spytano dziewczynk, czy naprawd chce wyj za m, a ona pochlipujc
odpowiedziaa, e chce tylko, eby jej dali spa. Jose Arcadio Buendia, pojmujc
zmieszanie pastwa Moscote, poszed wyjani t spraw z Aurelianem. Maonkowie
Moscote tymczasem przebrali si w uroczysty strj, poprzestawiali meble, umiecili
wiee kwiaty w wazonach i oczekiwali go w towarzystwie starszych crek. Zmczony
niezrczn sytuacj i niewygodnym twardym konierzykiem Jose Arcadio Buendia
potwierdzi, e wybrank jego syna istotnie jest Remedios. To nie ma sensu owiadczy skonsternowany don Apolinar Moscote. - Mamy jeszcze sze crek,
wszystkie niezamne i w wieku odpowiednim do maestwa. Byyby zachwycone
wychodzc za modych ludzi powanych i pracowitych, takich, jakim jest paski syn, a
jemu wpada w oko wanie ta jedna, ktra jeszcze siusia do ka. Jego ona, dobrze
zakonserwowana kobieta o zmczonych powiekach i zrezygnowanych gestach,
skarcia go za grubiastwo. Po zjedzeniu kremu owocowego zaakceptowano wybr
Aureliana, z tym e pani Moscote prosia tylko o rozmow sam na sam z Urszul.
Zaintrygowana, protestujc przeciwko mieszaniu jej w mskie sprawy, ale w
rzeczywistoci oniemielona emocj, Urszula posza odwiedzi j nazajutrz. P01

godziny pniej wrcia z wiadomoci, e Remedios jeszcze nic jest dojrzaa.

Aureliano nie uwaa tego za powan przeszkod. Czeka tak dugo, e mg jeszcze
zaczeka, a narzeczona osignie dojrzao.
Odzyskan harmoni zmcia mier Melquiadesa. Chocia byo to wydarzenie
do przewidzenia, nie spodziewano si go w tych okolicznociach. Kilka miesicy po
powrocie Melquiades zacz si starze w tak zastraszajcym tempie, e uwaano go
za jednego z tych bezuytecznych pradziadkw, ktrzy jak cienie kr po sypialniach
powczc nogami i wspominaj dawne dobre czasy, staruszkw, o ktrych nikt si
ju nie troszczy i nawet o nich nie pamita, a do dnia, gdy rankiem znajdzie ich w
kach nieywych. Z pocztku Jose Arcadio Buendia towarzyszy mu w jego
zajciach, rozentuzjazmowany nowoci, jak bya dagerotypia i przepowiednie
Nostradamusa. Z - wolna jednak zacz go pozostawia jego wasnej samotnoci, bo
coraz trudniej byo si z nim porozumie. Traci wzrok i such, tych, z ktrymi
rozmawia, myli z ludmi znanymi mu z odlegych epok ludzkoci i odpowiada na
pytania urywan mieszanin jzykw. Chodzi macajc rkami powietrze, cho
pomidzy sprztami porusza si z niewytumaczaln zrcznoci, jakby by
obdarzony instynktem orientacji opartym na doznaniach bezporednich. Pewnego
dnia zapomnia zaoy sztuczn szczk, ktr zostawia na noc w szklance wody
obok ka, i odtd ju jej nie zakada. Kiedy poszerzono dom, Urszula kazaa dla
niego zbudowa specjalny pokj obok warsztatu Aureliana, daleko od haasw i
krztaniny domowej, z ogromnym jednym oknem i pkami, na ktrych sama uoya
mu ksiki, niemal doszcztnie zjedzone przez mole, i papiery kruszce si w rku i
pokryte nieczytelnymi znakami; postawia tam take szklank ze sztuczn szczk, w
ktrej zakiekoway wodne rolinki z malekimi tymi kwiatkami. Nowe miejsce
spodobao si najwidoczniej Melquiadesowi, bo przestano go widywa nawet w
jadalni. Chodzi tylko do warsztatu Aureliana, gdzie spdza dugie godziny,
gryzmolc swoj enigmatyczn literatur na pergaminach, ktre zabiera z sob, a
ktre wydaway si zrobione z zeschej materii, kruchej jak ciasto francuskie. Tam
zjada posiki, ktre Visitacin przynosia mu dwa razy dziennie, ale w ostatnich
czasach straci apetyt i ywi si tylko jarzynami. Wkrtce przybra ten mizerny,
sabowity wygld waciwy wegetarianom. Jego skra pokrya si meszkiem
podobnym do tego, ktry prosperowa na starowieckiej, nigdy nie zdejmowanej
kamizelce, a oddech sta si smrodliwy jak u picego zwierzcia. Aureliano w kocu
zapomnia o nim pochonity ukadaniem swych wierszy, ale kiedy wydao mu si, e

co rozumie z bekotliwych monologw starca, i zacz przysuchiwa si uwaniej.

Jedynym, co mg wyowi z tej przemowy, podobnej dwikiem do toczcych si
kamieni, byo trzykrotnie powtrzone sowo equinox i nazwisko Alexandra von
Humboldta. Arcadio zdoa nawiza z nim troch bliszy kontakt, kiedy zacz
pomaga Aurelianowi w zotnictwie. Na wysiek podjty, aby si z nim porozumie,
Melquiades odpowiada rzucajc od czasu do czasu zdania po hiszpasku, nader
luno zwizane z rzeczywistoci. Ktrego popoudnia jednake jakby olnio go
nage wzruszenie. Wiele lat pniej, stojc przed plutonem egzekucyjnym, Arcadio
mia sobie przypomnie to drenie, z jakim Melquiades odczyta mu kilka stronic
nieprzeniknionych zapiskw, ktrych oczywicie nie zrozumia, ale ktre, gdy je czyta
gono, brzmiay jak encykliki papieskie. Umiechn si potem, po raz pierwszy od
duszego czasu, i powiedzia po hiszpasku: Gdy umr, gotujcie rt w moim pokoju
przez trzy dni. Arcadio powtrzy to Josemu Arcadiowi Buendii, a ten usiowa
otrzyma od niego jak obszerniejsz informacj, lecz wszystkim, co uzyska, bya
odpowied: Osignem niemiertelno. Kiedy oddech Melquiadesa zacz
cuchn, Arcadio prowadzi go do kpieli co czwartek rano. Zdrowie Melquiadesa
jakby si polepszyo. Rozbiera si i wchodzi do wody razem z chopcami, a jego
tajemniczy zmys orientacji pozwala mu omija gbokie i niebezpieczne miejsca.
Wszyscy wyszlimy z wody - powiedzia kiedy. Tak mino wiele czasu i nikt
go nie widywa w domu, z wyjtkiem tego wieczora, gdy dokona wstrzsajcego
wysiku, eby naprawi pianol, albo w te ranki, gdy szed do rzeki razem z
Aurelianem, niosc pod pach tykw i kul myda pachncego zawinit w rcznik.
Pewnego czwartku, zanim zawoano go, by pj nad rzek, Aureliano usysza jego
sowa: Umarem na febr w rozlewiskach Singapuru. Tego dnia wszed do wody w
niebezpiecznym miejscu; odnaleziono go dopiero nastpnego dnia, par kilometrw
dalej w d rzeki, wyrzuconego na wietlist ach, z jednym samotnym spem na
brzuchu. Wbrew protestom wzburzonej Urszuli, ktra opakiwaa go z alem
wikszym ni wasnego ojca, Jose Arcadio Buendia sprzeciwi si pochowaniu go w
ziemi. Jest niemiertelny - owiadczy - i sam nam poda formuk wskrzeszenia.
Odnalaz zapomniany tygiel i napeni go rtci, aby parowaa obok trupa, ktry z
wolna zaczyna pokrywa si niebieskimi pcherzykami. Don Apolinar Moscote
odway si wspomnie, e nie pogrzebany topielec jest niebezpieczny dla zdrowia
publicznego. Nic podobnego, skoro on yje brzmiaa odpowied Josego Arcadia
Buendii, ktry zakoczy siedemdziesiciodwugodzinne okadzanie rtci, dopiero gdy

ju trup zaczyna si rozkada wypeniajc dom woni zgnilizny; wtedy te dopiero

pozwoli go pogrzeba, i to nie byle jak, lecz z honorami nalenymi najwikszemu
dobroczycy Macondo. By to pierwszy pogrzeb, jaki widziano w miasteczku, z
najwiksz liczb uczestnikw, i dopiero w sto lat pniej splendor jego mia zosta
przymiony przez karnawa pogrzebowy Mamy Grande. Pochowano Cygana w
grobowcu wzniesionym porodku terytorium przeznaczonego na cmentarz, a na
pycie grobowej wypisane zostao to wszystko, co o nim wiedziano:
MELQUIADES.
Powicono mu dziewi nocy aobnego czuwania. W tumie, ktry gromadzi
si na dziedzicu popijajc kaw, opowiadajc anegdotki albo grajc w karty,
Amaranta znalaza okazj, by wyzna sw mio Pitrowi Crespiemu, od paru
tygodni oficjalnie zarczonemu z Rebek. Pietro zakada teraz w Macondo sklep z
instrumentami muzycznymi i nakrcanymi zabawkami, w tej samej dzielnicy, gdzie
wegetowali jeszcze Arabowie, ktrzy niegdy wymieniali wiecideka na papugi,
znanej powszechnie pod nazw ulicy Turkw. Woch, ktrego gowa okryta
wypomadowanymi lokami wzbudzaa w kobietach nieodpart potrzeb westchnie,
potraktowa Amarant jak rozkapryszon dziewczynk, na ktr nie trzeba zwraca
zbyt wielkiej uwagi.
- Mam modszego brata - powiedzia jej. - Wkrtce przyjedzie pomc mi w
sklepie.
Amaranta poczua si upokorzona i z zapiek uraz powiedziaa mu, e
zdecydowana jest przeszkodzi zalubinom siostry, choby prg kocioa mieli
przestpi po jej wasnym trupie. Ta dramatyczna groba wywara na Wochu tak
wielkie wraenie, e nie opar si pokusie powtrzenia jej Rebece. Tak wic wyjazd
Amaranty, cigle odkadany ze wzgldu na zajcia Urszuli, zosta zorganizowany w
przecigu niecaego tygodnia. Amaranta nie sprzeciwiaa si, lecz caujc Rebek na
poegnanie, szepna jej do ucha:
- Nie rb sobie zudze. Mog mnie wywie na koniec wiata, a ja i tak znajd
sposb, eby przeszkodzi twojemu maestwu, chobym musiaa ci zabi.
Nieobecno Urszuli, niewidzialna obecno Melquiadesa, ktry nadal kry
cicho po wszystkich pokojach, sprawiy, e dom nagle sta si ogromny i pusty, a
Rebece powierzono obowizki gospodarskie, podczas gdy Indianka przeja przemys
cukierniczy Urszuli. Wieczorami, gdy przychodzi Pitro Crespi, anonsowany z daleka
orzewiajcym zapachem lawendy i zawsze jak zabawk w prezencie, narzeczona

przyjmowaa go w duym salonie, przy drzwiach i oknach otwartych, eby nie naraa
si na plotki. Bya to zbdna ostrono, gdy Woch okazywa tyle szacunku, e nawet
nie dotkn rki kobiety, ktra za par miesicy miaa zosta jego on. Dom by peen
przemylnych zabawek. Tancerki na linie, pozytywki, mapki - akrobatki, galopujce
konie, dobosze z bbnami, bogata i zadziwiajca fauna mechaniczna, ktr przynosi
Pitro Crespi, rozproszyy smutek Josego Arcadia Buendii po mierci Melquiadesa i
przeniosy go znw w dawne czasy alchemii. y w raju rozbebeszonych zwierztek i
rozmontowanych mechanizmw, usiujc udoskonali je nowym systemem ruchu
cigego, opartego na zasadach wahada. Aureliano take zaniedba warsztat, eby
nauczy czyta i pisa ma Remedios. Z pocztku dziewczynka wolaa swoje lalki od
mczyzny, ktry przychodzi co dzie po poudniu i winien by temu, e odrywano j
od zabawy, eby wykpan i starannie przebran posadzi w salonie, gdzie miaa
przyjmowa goci. Ale cierpliwo i oddanie Aureliana spodobay jej si w kocu i
spdzaa z nim wiele godzin uczc si liter i rysujc w zeszycie kolorowymi owkami
domy, pene krw zagrody i okrge soca z tymi promieniami, chowajce si za
gry.
Tylko Rebeka bya nieszczliwa rozmylajc nad pogrkami Amaranty. Znaa
charakter swojej siostry, jej dum, upr i zacito, i przeraaa j gwatowno jej
urazy. Cae godziny spdzaa w azience ssc palec, dokonujc nadludzkich wysikw
woli, eby nie je ziemi. Szukajc jakiej ulgi w swej rozterce wezwaa Pilar Terner,
eby pozna wrby kart. Po kilku wstpnych i nic nie znaczcych frazesach Pilar
Ternera owiadczya: - Nie bdziesz tak dugo szczliwa, dopki twoi rodzice nie
zostan pogrzebani.
Rebeka wzdrygna si. Jakby przypominajc sobie dawny sen, zobaczya
siebie, ma dziewczynk wchodzc do tego domu z kuferkiem, fotelikiem na
biegunach i workiem, ktrego zawartoci nie znaa. Przypomniaa sobie ysego pana w
lnianym garniturze, z konierzykiem u koszuli zapitym na zoty guzik, ktry nie mia
nic wsplnego z krlem karowym z kart. Przypomniaa sobie mod i pikn kobiet o
ciepych, pachncych doniach, w niczym nie podobnych do artretycznych rk
treflowej damy. Pamitaa, e ta pani wpinaa jej kwiaty we wosy, zabierajc j po
poudniu na spacer po zielonych drogach wiejskich.
- Nie rozumiem - powiedziaa. Pilar Ternera wydawaa si stropiona.
- Ja take nie rozumiem, ale to wanie mwi karty. Rebeka, zaniepokojona t
enigmatyczn wrb, zwierzya si ojcu. Jose Arcadio Buendia zbeszta j za to, e

wierzy przepowiedniom z kart, ale podj mudny trud przetrzsania szaf i skrzy,
przesuwania mebli, przewracania do gry nogami ek w poszukiwaniu worka z
komi. Przypomnia sobie, e nie widzia go od czasu rozbudowy domu. W tajemnicy
wezwa murarzy i jeden z nich wyzna, e w cianie ktrej z sypialni zamurowa
worek, eby wreszcie przesta mu przeszkadza w robocie. Po wielu dniach
ostukiwania murw z uchem przyklejonym do ciany uchwycono znajomy guchy
grzechot. Przebito mury i znaleziono koci w nienaruszonym worku. Tego samego
dnia pogrzebano je w grobie bez napisu, naprdce wykopanym obok grobowca
Melquiadesa, i Jose Arcadio Buendia powrci do domu wolny od ciaru, ktry przez
pewien czas way na jego sumieniu niemal tak jak wspomnienie Prudencia Aguilara.
Przechodzc przez kuchni pocaowa w czoo Rebek.
- Wybij sobie ze myli z gowy - powiedzia jej. - Bdziesz szczliwa.
Przyja Rebeki otworzya Pilar drzwi domu, zamknite dla niej przez Urszul
od urodzenia Arcadia. Przychodzia teraz o rnych porach dnia, haaliwa jak stado
kz, wyadowujc swoj gorczkow energi w najciszych robotach. Czasami
wchodzia do warsztatu i pomagaa Arcadiowi utrwala pytki dagerotypu ze
zrcznoci i delikatnoci ruchw, ktre budziy zdumienie chopca. Zadziwiaa go ta
kobieta. Blaski jej skry, zapach dymu, jej niepohamowany miech w ciemnym
pokoju rozpraszay jego uwag tak, e myli si w pracy.
Pewnego razu zamiast Arcadia by tam Aureliano, zajty jak zotnicz robot,
i Pilar Ternera opara si o st, by podziwia jego cierpliw pracowito. Nagle stao
si. Aureliano sprawdzi, e Arcadio znajduje si w ciemnym pokoju, zanim podnis
wzrok i napotka oczy kobiety, ktrej myl bya doskonale widzialna, jak w socu
poudnia.
- No dobrze - powiedzia Aureliano. - Powiedz, o co chodzi.
Pilar Ternera przygryza usta i umiechna si smutnie.
- Dobry jeste do wojny - powiedziaa. - Gdzie rzucisz okiem, tam pada strza.
Aureliano odetchn z ulg. Z powrotem skupi ca uwag na swojej pracy,
jakby si nic nie stao, i gos jego zabrzmia spokojnie i stanowczo:
- Uznam go - powiedzia - bdzie nosi moje nazwisko. Jose Arcadio Buendia
osign wreszcie to, czego szuka: podczy do nakrcanej tancerki mechanizm
zegarka i zabawka taczya w takt wasnej muzyki przez trzy dni bez przerwy. Ten
wynalazek podnieci go o wiele bardziej ni ktrakolwiek z poprzednich
niedorzecznych prb. Nie mg je ani spa. Bez czujnej opieki i stara Urszuli da

si ponie szalestwom wyobrani a do stanu permanentnego obdu, z ktrego

nigdy ju si nie wyleczy. Spdza noce kac po pokoju, mylc gono, szukajc
sposobu zastosowania zasady wahada do wozu zaprzonego w woy, do pugu, do
wszystkich wprawianych w ruch narzdzi. Tak bardzo go zmczya gorczka
bezsennoci, e pewnego poranka nie mg rozpozna starca o biaej gowie i
niepewnych ruchach, ktry wszed do jego pokoju. By to Prudencio Aguilar. Kiedy w
kocu go pozna, zdziwiony, e umarli take si starzej, Jose Arcadio Buendia odczu
bl tsknoty. Prudencio - wykrzykn - jak moge przeby tak dalek drog! Po
wielu latach mierci tsknota za ywymi jest tak intensywna, potrzeba towarzystwa
tak palca, tak przeraajca blisko drugiej mierci, istniejcej wewntrz mierci, e
Prudencio Aguilar w kocu zacz kocha najzacieklejszego ze swych wrogw. Od
dawna ju zapewne go szuka. Wypytywa o niego zmarych z Riohacha, zmarych, co
przybywali z Valle de Upar i od strony bagnisk, ale nikt mu nie odpowiada, bo
Macondo byo osad nie znan zmarym a do chwili, gdy przyby Melquiades i
naznaczy je czarnym punkcikiem na zagmatwanych mapach mierci. Jose Arcadio
Buendia rozmawia z Prudenciem a do witu. Par godzin pniej, wyczerpany
czuwaniem, wszed do warsztatu Aure - liana i zapyta: Jaki mamy dzisiaj dzie?
Aureliano odpowiedzia mu, e wtorek. Tak i mnie si wydawao - powiedzia Jose
Arcadio Buendia. - Ale nagle zorientowaem si, e to wci poniedziaek, jak wczoraj;
popatrz na niebo, spjrz na ciany, na begonie. Dzi te jest poniedziaek.
Przyzwyczajony do jego dziwactw Aureliano nie zwrci na to uwagi. Nastpnego
dnia, w rod, Jose Arcadio Buendia znowu wszed do warsztatu. To przeraajce powiedzia - spjrz na powietrze, posuchaj, jak dwiczy soce, tak samo jak wczoraj
i przedwczoraj. Dzi te jest poniedziaek. Tego wieczoru Pitro Crespi zasta go na
ganku paczcego niewdzicznym paczem starcw; opakiwa Prudencia Aguilara,
Melquiadesa, rodzicw Rebeki, wasnego ojca i matk, wszystkich, ktrych mg sobie
przypomnie i ktrzy byli wtedy osamotnieni w mierci. Pitro podarowa mu
nakrcanego niedwiadka, chodzcego na dwch apach po drucie, nie zdoa jednak
uspokoi jego obsesji. Zapyta, co si stao z projektem, o ktrym mwi mu kilka dni
temu, dotyczcym skonstruowania maszyny wahadowej umoliwiajcej czowiekowi
latanie w powietrzu, a on odpowiedzia, e to niemoliwe, gdy wahado moe unie
w powietrze wszystko oprcz samego siebie. W czwartek Jose Arcadio Buendia znowu
zjawi si w warsztacie ze zbola twarz. ,,Maszyna czasu zepsua si - owiadczy
kajc - a Urszula i Amaranta s tak daleko! Aureliano skarci go agodnie jak

dziecko, a on sucha potulnie. Spdzi sze godzin ogldajc dokadnie rne

przedmioty, prbujc znale jak rnic midzy ich wygldem dzisiejszym i
wczorajszym, jak zmian, ktra wiadczyaby o biegu czasu. Ca noc przelea na
ku nie zmruywszy oka, wzywajc Prudencia Aguilara, Melquiadesa, wszystkich
zmarych, eby przyszli podzieli jego trosk. Ale nikt nie przyszed. W pitek rano
wsta wczeniej od innych domownikw, by w dalszym cigu ledzi zmiany w
przyrodzie, pki nie mona byo mie najmniejszych wtpliwoci, e nadal jest
poniedziaek. Wtedy wyrwa futryn z drzwi i z ca furi swojej niepospolitej siy
zacz niszczy aparaty alchemiczne, gabinet dagerotypii, warsztat zotniczy, pki ich
nie rozbi na proszek, krzyczc jak optany w jakim piskliwym i pynnym, ale
zupenie niezrozumiaym jzyku. Zamierza rozprawi si z reszt domu, kiedy
Aureliano wezwa na pomoc ssiadw. Trzeba byo dziesiciu mczyzn, by go obali,
czternastu, eby go zwiza, dwudziestu, eby zacign do kasztana na dziedzicu,
gdzie pozostawiono go przywizanego, szczekajcego w obcym jzyku, toczcego
zielon pian z ust. Kiedy przyjechaa Urszula z Amarant, nadal by przywizany za
rce i nogi do pnia kasztana, przemoczony deszczem i w stanie zupenej
niewiadomoci. Przemawiay do niego, ale ich nie pozna i odpowiedzia co
niezrozumiaego. Urszula rozwizaa mu rce i kostki u ng, pokaleczone od ucisku
lin, i pozostawia go przywizanego do drzewa tylko w pasie. Pniej zbudowano
daszek z lici palmowych, eby go chroni przed socem i deszczem.

Aureliano Buendia i Remedios Moscote pobrali si w pewn marcow

niedziel, przed otarzem, ktry ojciec Nicanor Reyna kaza wznie w salonie.
Wydarzenie to nastpio po czterech tygodniach zamieszania w domu Moscote, gdy
maa Remedios osigna dojrzao, zanim wyzbya si nawykw dziecistwa.
Jakkolwiek matka uprzedzia j o zmianach, jakie dokonuj si w organizmie w
okresie dojrzewania, ktrego lutowego popoudnia dziewczynka z krzykiem
przeraenia wpada do salonu, gdzie byy jej siostry. Don Apolinar Moscote
wyprowadzi j czym prdzej z salonu, bo majtki miaa uwalane brunatn mazi.
Wyznaczono lub za miesic. Ledwie starczyo czasu, eby j nauczy samodzielnego
mycia si i ubierania i wytumaczy najprostsze obowizki domowe. Sadzano j na
gorcych cegach i kazano siusia, eby odzwyczai j od moczenia ka. Z wielkim
trudem przekonano j o nienaruszalnoci sekretu alkowy, gdy Remedios bya tak

oszoomiona, a jednoczenie tak zachwycona nowoci, e gotowa bya wszystkim

opowiada szczegy nocy polubnej. Wiele wysiku to kosztowao, ale w dniu
przewidzianym na ceremoni zalubin dziewczynka bya tak wyszkolona w sprawach
tego wiata jak kada z jej sistr. Don Apolinar poprowadzi j pod rami ulic przy bran w kwiaty i girlandy, pord wystrzaw rakiet i przy dwikach muzyki kilku
orkiestr, a panna moda pozdrawiaa doni i dzikowaa umiechem tym wszystkim,
ktrzy z okien yczyli jej szczcia. Aureliano, ubrany w czarny garnitur, w tych
samych lakierkach z metalowymi sprzczkami, ktre mia na sobie w niewiele lat
pniej stojc przed plutonem egzekucyjnym, by przeraliwie blady i czu, e ciska
mu si gardo, kiedy z rk ojca odbiera narzeczon w drzwiach domu i prowadzi j
do otarza. Ona za zachowywaa si z tak naturalnoci i taktem, e nie stracia
panowania nad sob nawet wtedy, gdy Aureliano upuci obrczk nakadajc j na
palec oblubienicy. Wrd szeptw i zmieszania obecnych trzymaa uniesion do w
koronkowej mitence i pozostaa tak z palcem serdecznym w pogotowiu do chwili,
kiedy pan mody zdoa zatrzyma obrczk nog, eby nie potoczya si a do drzwi, i
wrci zaczerwieniony do otarza. Jej matka i siostry cierpiay takie mki w obawie
jakiej gafy ze strony panny modej podczas ceremonii, e w kocu same popeniy
nietakt podnoszc dziewczynk do gry, by j ucaowa. Od tego dnia ujawnio si
poczucie odpowiedzialnoci, naturalny wdzik i spokojna pewno siebie, ktre
zawsze miaa zachowa Remedios w obliczu przeciwnoci losu. Ona to z wasnej
inicjatywy odoya najlepszy kawaek odkrojony z tortu weselnego i zanios na
talerzu razem z widelcem Josemu Arcadiowi Buendii Przywizany do pnia kasztana,
skurczony na drewnianej aweczce pod daszkiem z lici palmowych, olbrzymi starzec,
wyndzniay od soca i deszczu, posa jej niky umiech wdzicznoci i zjad tort
palcami bekocc jaki niezrozumiay psalm. Jedyn nieszczliw osob w radosnym
gwarze uroczystoci, cigncej si a do poniedziakowego witu, bya Rebeka
Buendia. To miaa by jej uroczysto Za zgod Urszuli jej lub mia si odby tego
samego dnia, ale Pitro Crespi otrzyma w pitek list z zawiadomieniem o miertelnej
chorobie matki. lub odroczono. Pietro Crespi wyjecha do stolicy prowincji w
godzin po otrzymaniu listu i w drodze rozmin si z matk, ktra przybya
punktualnie w sobot wieczorem i piewaa na lubie Aureliana smutn ari
przygotowan dla syna. Pietro Crespi wrci dopiero w niedziel po pnocy, aby
pozamiata mieci po zabawie, chocia w drodze powrotnej zajedzi na mier pi
koni, eby zdy na wasny lub. Nigdy nie zdoano dociec, kto ten list napisa.

Indagowana przez Urszul Amaranta rozpakaa si z oburzenia i przysiga swoj

niewinno przed otarzem, ktrego stolarze nie zdyli jeszcze rozmontowa.
Ojciec Nicanor Reyna, ktrego don Apolinar Moscote sprowadzi z moczarw
w celu udzielenia lubu modej parze, by starcem zahartowanym niewdzicznoci
swego zawodu. Mia zwid skr, koci prawie bez ciaa, ale brzuch wydatny i
zaokrglony i wyraz twarzy postarzaego anioa, w ktrym wicej byo naiwnoci ni
dobroci. Po lubie zamierza wrci zaraz do swojej parafii, ale przestraszy si
bezbonoci mieszkacw Macondo, ktrzy yli pord zgorszenia poddani prawu
natury, nie chrzczc dzieci i nie uwicajc zwizkw maeskich. W przekonaniu, e
adnej ziemi ziarno Boe nie jest tak potrzebne jak tej, postanowi zosta jeszcze
tydzie, eby ochrzci obrzezanych i niewiernych, zalegalizowa konkubinaty i
udzieli sakramentw umierajcym. Ale nikt nie zwraca na niego uwagi. Odpowiadali
mu, e przez dugie lata yli bez ksidza, zaatwiajc sprawy duszy bezporednio z
Bogiem, i grzech miertelny przesta by dla nich grony. Zmczony woaniem na
puszczy ojciec Nicanor postanowi podj budow najwikszej w wiecie wityni z
figurami witych naturalnej wielkoci barwnymi witraami, eby przybyli tu
duchowni z Rzymu uczci Boga w tym orodku bezbonoci. Chodzi wszdzie z
drewnianym talerzykiem, proszc o jamun Dawano mu duo, ale on chcia jeszcze
wicej, bo koci powinien mie dzwon, ktrego gos ratowaby toncych Tyle prosi i
perswadowa, e wreszcie straci gos. Wyglda jak kociotrup. Nie zebrawszy nawet
tyle, ile kosztowayby wrota kocioa, pewnej soboty wpad w rozpacz. Zaimprowizowa otarz na placu i w niedziel obieg cae miasto z dzwoneczkiem, tak jak za
czasw bezsennoci, wzywajc wiernych na msz pod goym niebem. Wielu przyszo
przez ciekawo. Innych przygnaa tu tsknota, jeszcze inni przybyli z obawy, eby
Bg nie potraktowa pogardy dla swego funkcjonariusza jako afrontu personalnego.
Tak wic o smej rano poowa ludnoci znalaza si na placu, gdzie ojciec Nicanor
odpiewa msz bagalnym gosem. W kocu, kiedy uczestnicy zaczli si rozchodzi,
wznis rce proszc o uwag.
- Chwileczk - powiedzia - teraz bdziecie wiadkami niezbitego dowodu
nieskoczonej mocy Boga.
Chopiec penicy funkcj ministranta przynis filiank gstej i parujcej
czekolady, ktr on wypi jednym tchem. Potem wytar usta chusteczk wyjt z
rkawa, rozpostar rce i zamkn oczy. I wtedy ojciec Nicanor wznis si dwanacie
centymetrw nad ziemi. By to rodek skuteczny. Przez kilka dni kry midzy

domami powtarzajc prb lewitacji z pomoc bodca w postaci filianki czekolady, a

tymczasem akolita zbiera pienidze do torby i w niecay miesic zebra ich tyle, e
przystpiono do budowy wityni Nikt nie kwestionowa boskiego udziau w tym
widowisku Tylko Jose Arcadio Buendia obojtnie obserwowa tum ludzi, ktry
pewnego ranka zebra si wok kasztana, eby jeszcze raz ujrze objawienie.
Przecign si nieznacznie na aweczce i wzruszy ramionami, gdy ojciec Nicanor
zacz si unosi nad ziemi wraz z krzesem, na ktrym siedzia.
- Hoc est simplicissimum - powiedzial Jose Arcadio Buendia. - Homo iste
statum quartum materiae inyenit.
Ojciec Nicanor unis do i cztery nogi krzesa stany na ziemi rwnoczenie.
- Nego - powiedzia. - Factum hoc existentiam Dei probat sine dubio.
W taki sposb dowiedziano si, e diabelska mowa Josego Arcadia Buendii jest
acin.
Ojciec Nicanor by zatem jedyn osob, ktra moga si z nim porozumie, i
wykorzysta t okoliczno, eby zaszczepi wiar w jego udrczonym umyle.
Kadego popoudnia siadywa pod kasztanem przemawiajc po acinie, lecz Jose
Arcadio Buendia uparcie nie chcia uzna wywodw retorycznych ani transmutacji z
pomoc czekolady i da dagerotypu jako jedynego dowodu istnienia Boga. Ojciec
Nicanor przynosi mu medaliki, obrazki, a nawet reprodukcj chusty w. Weroniki,
ale Jose Arcadio Buendia odrzuca je jako przedmioty rkodziea, bez podkadu
naukowego. Tak by uparty, e ojciec Nicanor zrezygnowa w kocu ze swoich
misjonarskich zamiarw i odwiedza go nadal ju tylko ze wzgldw humanitarnych.
Ale wtedy Jose Arcadio Buendia sam przej inicjatyw i prbowa obali wiar
ksidza wywodami racjonalnymi. Ktrego popoudnia oj - ciec Nicanor przynis pod
kasztan szachownic i pudeko z pionkami, by zaprosi Josego Arcadia Buendi na
parti warcabw. Ten jednak odmwi, gdy jak stwierdzi, nigdy nie mg poj
sensu walki pomidzy przeciwnikami, ktrzy zgadzaj si co do zasad. Ojciec Nicanor
nigdy nie traktowa gry w warcaby z tego punktu widzenia i od tego czasu straci do
niej ochot. Coraz bardziej zdumiony jasnoci umysu Josego Arcadia Buendii,
spyta, jak to jest moliwe, e trzymaj go przywizanego do drzewa.
- Hoc est simpiicissimum - odpowiedzia. - Dlatego e jestem wariatem.
Od tej chwili, zaniepokojony o wasn wiar, ksidz zaniecha odwiedzin i
powici si cakowicie przyspieszeniu budowy wityni. Rebeka uczua, e odywa w
niej nadzieja. Przyszo jej zaleaa od zakoczenia tej budowy; do tego wniosku

dosza w pewn niedziel, kiedy ojciec Nicanor by u nich na obiedzie i siedzc wok
stou rozmawiano o splendorze, jakiego nabior uroczystoci religijne z chwil zbudowania wityni. Najszczliwsza bdzie Rebeka - odezwaa si Amaranta. A gdy
Rebeka nie zrozumiaa, co tamta chce powiedzie, wytumaczya jej z niewinnym
umiechem:
- Tobie przypadnie ten zaszczyt inauguracji kocioa, kiedy bdziesz braa lub.
Rebeka uprzedzia wszelkie komentarze mwic, e przy tym tempie budowy
witynia nie bdzie gotowa wczeniej ni za dziesi lat. Ojciec Nicanor by innego
zdania: wzrastajca hojno wiernych pozwalaa na bardziej optymistyczne przewidywania. Wobec milczcego oburzenia Rebeki, ktra nie moga skoczy obiadu,
Urszula popara pomys Amaranty i przyczynia si hojnym datkiem do
przyspieszenia robt. Ojciec Nicanor uwaa, e jeszcze jedna taka pomoc, a witynia
bdzie zbudowana w trzy lata. Od tej chwili Rebeka nie odezwaa si ju nigdy do
Amaranty, przekonana, e jej inicjatywa nie bya tak niewinna, jakby si to wydawao
z pozoru. To byo najmniej, co mogam zrobi - odpowiedziaa jej Amaranta podczas
gwatownej sprzeczki, do jakiej doszo midzy nimi tej samej nocy. - W ten sposb nie
bd musiaa ci zabija przez najblisze trzy lata. Rebeka przyja wyzwanie.
Kiedy Pitro Crespi dowiedzia si o tym nowym odroczeniu, przey gorzkie
mki rozczarowania, ale Rebeka daa mu dowd absolutnej lojalnoci. Uciekniemy,
kiedy tylko zechcesz - powiedziaa. Pitro Crespi nie by jednake czowiekiem
wielkich przygd. Nie mia gwatownego charakteru swojej narzeczonej i
poszanowanie dla danego sowa uwaa za warto, ktrej nie mona trwoni. Wtedy
to Rebeka odwoaa si do mielszych metod. Tajemniczy wiatr gasi lampy w salonie i
Urszula przyapywaa narzeczonych caujcych si w ciemnociach. Pitro Crespi
podejmowa zawie tumaczenia na temat zej jakoci nowoczesnych lamp smoowych
i nawet pomaga w zainstalowaniu pewniejszego systemu owietlenia w salonie. Ale
nastpnym razem zawodzio paliwo lub zatapiay si knoty i Urszula zastawaa
Rebek na kolanach narzeczonego. W kocu nie przyjmowaa adnych wymwek,
powierzya Indiance piekarni i wyroby cukiernicze, a sama zasiada w fotelu pilnujc
narzeczonych, zdecydowana nie da si wywie w pole sztuczkami, ktre byy ju
stare za czasw jej modoci. Biedna mama - mwia Rebeka z ironicznym
oburzeniem, widzc Urszul ziewajc podczas tych usypiajcych wizyt. - Po mierci
bdzie pokutowa na tym fotelu. Po trzech miesicach amorw pod stra,
zniechcony powolnoci budowy, ktrej postpy chodzi sprawdza codziennie,

Pitro Crespi zdecydowa si da ojcu Nicanorowi pienidze brakujce do ukoczenia

kocioa. Amaranta nie zaamaa si. Podczas gawd z przyjacikami, ktre
przychodziy kadego popoudnia haftowa lub robi na drutach w galerii, obmylaa
nowe przeszkody. Pewien bd w obliczeniach spra - wi, e zawiodo co, na co
najbardziej liczya: wyjcie kulek naftaliny, ktre Rebeka woya do swojej lubnej
sukni przechowywanej w komodzie sypialni. Zrobia to na dwa miesice przed
ukoczeniem budowy kocioa, ale Rebeka tak bya podniecona bliskoci lubu, e
chciaa przygotowywa strj weselny wczeniej, ni to przewidziaa Amaranta.
Otworzywszy komod i odwinwszy papiery, a potem ptno ochronne, zobaczya
atas sukni, welon' a nawet wianuszek z kwiatw pomaraczowych zarte przez, mole.
Chocia bya pewna, e woya do papierw dwie garcie kulek naftaliny, nieszczcie
wydawao si tak przypadkowe, e nie omielia si oskary Amaranty. Pozostawa
niecay miesic do lubu, ale Amaparo Moscote podja si uszy now sukni w
przecigu tygodnia. Amaranta omal nie zemdlaa tego deszczowego popoudnia, kiedy
Amaparo wesza do domu otoczona chmur koronek, by zrobi Rebece ostatni
przymiark. Stracia gos i smuka lodowatego potu spyna jej po krgosupie.
Dugie miesice draa ze strachu w oczekiwaniu tej godziny, wiedzc, e jeli nie
wymyli jakiej zasadniczej przeszkody, to w ostatniej chwili, kiedy zawiod ju
wszystkie inne rodki, bdzie miaa odwag otru siostr. Tego popoudnia, podczas
gdy Rebeka dusia si z gorca w atasowym pancerzu, ktry Amparo Moscote z
pomoc tysica szpilek i nieskoczonej cierpliwoci upinaa na jej ciele, Amaranta
pomylia kilka razy cieg szydekowy i zakua si ig w palec, ale zdecydowaa ze
straszliwym chodem serca, e dniem bdzie ostatni pitek przed lubem, a trucizn
yk opium w kawie.
Przeszkoda, rwnie nieoczekiwana, jak nieodwracalna przyniosa now zwok
na czas nieokrelony. Na tydzie przed ustalonym dniem uroczystoci maa Remedios
obudzia si o pnocy w kauy ciepego pynu, ktry trysn z jej wntrznoci, jak
rozdzierajcy gejzer, i umara w trzy dni pniej, zatruta wasn krwi, z par
martwych bliniakw w brzuchu. Amarant opady straszliwe wyrzuty sumienia. Tak
arliwie bagaa Boga, eby si stao co okropnego, e poczua si winna mierci
Remedios. Nie bya to ta przeszkoda, o ktr tak bagaa. Remedios wniosa do domu
powiew radoci. Zainstalowaa si z mem w sypialni, tu obok warsztatu, i
udekorowaa j lalkami i zabawkami swego niedawnego dziecistwa, a jej wesoa ywotno rozsadzaa cztery ciany sypialni i przelatywaa jak huragan zdrowia przez

galeri z begoniami. piewaa od samego witu. Bya jedyn istot, ktra odwaaa si
poredniczy w sporach midzy Rebek a Amaranta. Wzia na siebie ciar
obsugiwania Josego Arcadia Buendii. Zanosia mu posiki, pomagaa mu w
zaatwianiu potrzeb codziennych, mya go mydem i szmat, iskaa wszy i gnidy z jego
wosw i brody, utrzymywaa w dobrym stanie daszek z lici palmowych i wzmacniaa
go nieprzemakalnymi pachtami w okresie burz. W ostatnich miesicach potrafia
nawet porozumiewa si z nim w prymitywnej acinie. Gdy urodzi si syn Aureliana i
Pilar Ternery, przyniesiony od razu do domu i ochrzczony podczas intymnej uroczystoci imionami Aureliano Jose, Remedios zdecydowaa, e naley traktowa go jak
jej najstarszego syna. Jej instynkt macierzyski zadziwi Urszul. Aureliano ze swej
strony znalaz w niej to usprawiedliwienie, ktre potrzebne mu byo do ycia.
Pracowa caymi dniami w warsztacie, a Remedios przynosia mu w poudnie kubek
kawy bez cukru. Oboje odwiedzali co wieczr pastwa Moscote. Aureliano rozgrywa z
teciem nie koczce si partie warcabw, a Remedios gawdzia z siostrami albo
zasigaa rad matki w sprawach ludzi dorosych. Wizy z rodzin Buendiw umocniy
w miasteczku autorytet don Apolinara Moscote.
W czstych podrach do stolicy prowincji uzyska fundusz rzdowy na
budow szkoy, eby mg si w niej uczy Arcadio,' ktry odziedziczy zamiowanie
dydaktyczne swego dziadka. Drog perswazji skoni wikszo ludzi do po malowania domw na niebiesko z okazji wita niepodlegoci narodowej. Ulegajc
daniom ojca Nicanora kaza przenie sklepik Catarina na odludn ulic i zamkn
kilka domw rozpusty, ktre prosperoway w samym sercu miasta. Kiedy powrci z
szecioma policjantami uzbrojonymi w strzelby, nakazujc utrzymywa porzdek, i
nikt ju nie pamita dawnego ukadu wykluczajcego obecno uzbrojonych ludzi w
miecie. Aureliano zadowolony by z dziaalnoci swego tecia. Bdziesz taki gruby
jak on - mwili mu przyjaciele. Ale siedzcy tryb ycia, ktry zaokrgli jego twarz i
doda blasku oczom, nie zwikszy wagi jego ciaa ani nie zmieni charakteru,
przeciwnie, utrwali w linii jego ust wyraz samotnej medytacji i nieugitej siy woli. I
on, i jego ona cieszyli si tak serdecznym przywizaniem obydwch rodzin, e kiedy
Remedios oznajmia, e spodziewa si dziecka, nawet Rebeka i Amaranta zawiesiy
bro, postanawiajc zrobi szydekiem wyprawk z weny w kolorze niebieskim,
gdyby urodzi si chopiec, i rowym na wypadek, gdyby przysza na wiat
dziewczynka. Remedios bya ostatni osob, o ktrej pomyla Arcadio par lat
pniej przed plutonem egzekucyjnym.

Urszula zarzdzia aob, nakazujc zamknicie wszystkich drzwi i okien

domu, pozwalajc wyj do miasta tylko w sprawach najwaniejszych; zabronia
mwi gono przez rok i dagerotyp Remedios z ukon czarn wstg i oliwn
wieczn lampk umiecia w miejscu, gdzie czuwano przy jej zwokach. Przysze
pokolenia, ktre nigdy nie pozwoliy zagasn tej lampce, czuy si zawsze troch
zaskoczone widokiem tej dziewczynki w plisowanych spdniczkach, biaych bucikach,
z organdynow kokard we wosach, tak bardzo niezgodnym z klasycznym obrazem
prababki. Amaranta zaopiekowaa si Aurelianem J os i zaadoptowaa go jak syna,
ktry mia dzieli jej samotno i uly wyrzutom sumienia drczcym j po mierci
Remedios. Pietro Crespi przychodzi o zmierzchu stpajc cicho na palcach, z czarn
wstk na kapeluszu, i skada milczc wizyt Rebece bladej bezkrwistej w swej
czarnej sukni z dugimi rkawami. Sama mysi o naznaczeniu nowej daty lubu byaby
tak profanacj, e narzeczestwo zmienio si w jaki zwizek wieczysty, zmczon
mio, o ktr nikt ju nie dba, jakby narzeczeni, ktrzy niegdy umylnie psuli
apmy, eby si caowa, porzuceni zostali na pastw kaprysom mierci. Straciwszy
cel, doszcztnie zaamana Rebeka znowu zacza je ziemi.
Nagle, kiedy aoba trwaa ju tak dugo, e wznowiono seanse haftu
krzyykami, pewnego popoudnia, o drugiej, w miertelnej ciszy godzin najwikszego
upau, kto pchn drzwi od ulicy z tak si, e zadray fundamenty domu, i Rebeka
ssca palec w sypialni, i Amaranta, i jej przyjaciki haftujce na ganku, Urszula w
kuchni, Aureliano w swoim warsztacie, a nawet J os Arcadio Buendia pod samotnym
kasztanem doznali wraenia, e dom si wali na skutek trzsienia ziemi. Ujrzeli
olbrzymiego mczyzn, ktrego kwadratowe plecy ledwie mieciy si w drzwiach.
Mia medalik z wizerunkiem Najwitszej Panny zawieszony na bawolej szyi, ramiona
i pier pokryte misternym tatuaem i miedzian bransolet na prawej rce. Skr
mia spalon socem i wiatrem, wosy krtkie i sztywne jak grzywa mua, elazne
szczki i smutne spojrzenie. Tali ciska mu pas dwa razy grubszy ni poprg konia,
buty byy wysokie, z ostrogami i podkutymi obcasami. Jego widok budzi groz i przywodzi na myl trzsienie ziemi. Przeszed przez salon i przylegy salonik z obszarpan
sakw w rku i ukaza si niby grony olbrzym z bani na ganku z begoniami, gdzie
Amaranta i jej przyjaciki siedziay jak sparaliowane z igami w powietrzu. Cze powiedzia im zmczonym gosem, rzuci sakw na st z robtkami i poszed w gb
domu. Cze - powiedzia przestraszonej Rebece, przechodzc przez jej sypialni.
Cze - powiedzia Aurelianowi, ktry wytajc swj szsty zmys czeka przy stole

zotniczym Nie zatrzyma si przy nikim, poszed prosto do kuchni i tu przystan po

raz pierwszy, u kresu podry, ktra rozpocza si na przeciwlegym kocu wiata.
Cze - powie - dzia. Urszula przez uamek sekundy staa z otwartymi ustami
patrzc mu w oczy, potem krzykna i rzucia mu si na szyj, krzyczc i paczc ze
szczcia. By to Jose Arcadio. Wraca rwnie biedny, jak odszed, do tego stopnia, e
Urszula musiaa da mu dwa pesos na opacenie wynajtego konia. Jego
hiszpaszczyzna pomieszana bya z jakim dziwnym argonem marynarskim. Pytano
go, gdzie by, i odpowiedzia: Tam. Zawiesi hamak w pokoju, ktry mu
przeznaczono, i przespa trzy doby. Kiedy obudzi si i zjad szesnacie surowych
jajek, poszed prosto do sklepiku Catarina, gdzie jego monumentalne ksztaty
wzbudziy popoch i zaciekawienie kobiet. Zada muzyki i gorzaki dla wszystkich na
swj rachunek. Mocowa si na rce z picioma mczyznami jednoczenie. To
niemoliwe - mwili przekonawszy si, e nie s w stanie nawet ruszy jego
ramienia. To dlatego, e ma amulet w rku. Catarina, ktry nie wierzy w takie
prby si, zaoy si o dwanacie pesos, e Jose Arcadio nie poruszy lady. Ale on
szarpn tylko, unis lad nad gow i wystawi na ulic. Trzeba byo jedenastu
mczyzn, eby wnie j z powrotem do rodka. W szale zabawy wystawi na pokaz
publiczny swoj monstrualn msko, z wytatuowan niebiesko - czerwon dungl
napisw w - kilku jzykach. Kobiety, ktre obiegy go natarczywie, pyta, ktra zapaci
najwicej. Najbardziej zasobna skonna bya da mu dwadziecia pesos. Wtedy on
obniy. cen do dziesiciu i zaproponowa losowanie. Bya to suma niebotyczna, bo
najwyej ceniona kobieta zarabiaa osiem pesos przez ca noc, ale wszystkie wyraziy
zgod. Napisay swoje imiona na czternastu karteczkach, ktre woono do kapelusza,
i kada z kobiet wycigna jedn. Kiedy zostay w kapeluszu ostatnie dwie kartki,
ustalono, do kogo naleay.
- Jeszcze po pi pesos od kadej - zaproponowa Jose Arcadio - i podziel si
midzy obie.
Z tego y. Szedziesit pi razy objecha dokoa wiat z zaog marynarzy bez
ojczyzny. Kobiety, ktre przespay si z nim tej nocy w sklepiku Catarina,
zaprowadziy go nagiego do sali tanecznej, eby wszyscy zobaczyli, e na jego ciele nie
ma ani milimetra skry bez tatuau czy to z przodu, czy to z tyu, od szyi a do palcw
u ng. Nie mg zy si na nowo z rodzin. Spa przez cay dzie, a noce spdza w
dzielnicy domw publicznych urzdzajc popisy siy. Przy nielicznych okazjach, kiedy
Urszuli udao si go posadzi przy rodzinnym stole, promieniowa yczliwoci,

zwaszcza gdy opowiada o swoich przygodach w dalekich krajach. Przey katastrof

okrtu i dwa tygodnie dryfowa po Morzu Japoskim ywic si misem swego
towarzysza, ktry zmar na udar soneczny i ktrego miso, solone i konserwowane w
soli, pieczone na socu byo ziarniste i miao sodkawy smak. Kiedy, w soneczne
popoudnie w Zatoce Bengalskiej, marynarze z jego statku pokonali smoka
morskiego, w ktrego brzuchu znaleziono hem, ostrogi i bro krzyowca. Na Morzu
Karaibskim widzia zjaw okrtu korsarskiego Viktora Huguesa z oaglowaniem
poszarpanym wiatrami mierci i masztami zartymi przez uki morskie, zagubionego
po wsze czasy w drodze na Gwadelup. Urszula pakaa przy stole, tak jakby czytaa
listy, ktre nigdy nie przyszy, a w ktrych Jose Arcadio opisywa swoje
niepowodzenia i przygody - A tutaj taki wielki dom, synku - szlochaa - i tyle jedzenia
wyrzuconego winiom. Ale w gbi ducha nie moga poj, e chopak, ktrego
zabrali Cyganie, jest tym samym olbrzymem, ktry zjada teraz p prosiaka na obiad,
i od jego wiatrw widy kwiaty. Podobnie byo z reszt rodziny. Amaranta nie moga
ukry wstrtu jaki ogarnia j przy stole na odgos jego zwierzcej czkawki Arcadio,
ktry nie zna sekretu swego pochodzenia, zaledwie odpowiada na pytania zadawane
mu w wyranym celu pozyskania jego uczu. Aureliano prbowa wskrzesi dawne
dni, kiedy sypiali we wsplnym pokoju, przywrci bratersk zayo z czasw
dziecistwa, ale w pamici Josego Arcadia nie byo ju na to miejsca, bo ycie na
morzu obciyo j zbyt wieloma innymi wspomnieniami. Tylko Rebeka ulega przy
pierwszym ataku. Tego popoudnia, echuj raa go przechodzcego przez sypialni,
pomylaa, e Pietro Crespi wyglda jak wymoczek przy tym stuprocentowym samcu,
ktrego wulkaniczny oddech sycha byo w caym domu. Szukaa jego bliskoci pod
kadym pretekstem. Kiedy Jose Arcadio mierzc j od stp do gowy a bezczelnym
spojrzeniem powiedzia: ,,Kawa kobiety z ciebie, siostrzyczko. Rebeka przestaa
panowa nad sob. Jada ziemi i wapno ze cian z chciwoci dawnych czasw i ssaa
palec tak arocznie, e zrobi jej si odcisk na kciuku. Wymiotowaa jakim zielonym
pynem ze zdechymi pijawkami. Spdzaa noce bezsennie trzsc si w gorczce,
walczc z obdem, czekajc, a zadry dom od krokw Josego Arcadia wracajcego o
wicie. Pewnego popoudnia, kiedy wszyscy spali po obiedzie, nie moga si ju duej
opiera i posza do jego sypialni. Nie spa i lea w kalesonach, rozcignity w hamaku
przywizanym do hakw linami okrtowymi. Jego olbrzymie nagie ciao zdobne w
kolorowe rysunki i napisy tak j przerazio, e chciaa si wycofa. Przepraszam powiedziaa - nie wiedziaam, e tu jeste. Ale zniya gos, eby nikogo nie obudzi.

Chod tutaj - powiedzia. Rebeka posuchaa. Zatrzymaa si obok hamaka oblana

lodowatym potem, czujc, jak jej kiszki skrcaj si w wzy, kiedy Jose Arcadio
gaska j po kostkach u ng, a potem przesuwa palce wzdu ydek i ud mruczc: Aj,
siostrzyczko, aj, siostrzyczko. Musiaa dokona nieludzkiego wysiku, eby nie pa
trupem, kiedy jaka huraganowa sia uniosa j w pasie, pogwacia jej intymno i powiartowaa jak ptaka. Zdya jeszcze podzikowa Bogu za to, e si urodzia, nim
zatracia wiadomo w niepojtej rozkoszy i nieznonym blu, grzznc w dymicym
bagnisku hamaka, ktry wchon jak bibua eksplozj jej krwi.
W trzy dni pniej wzili lub podczas popoudniowej mszy. W przeddzie
uroczystoci Jose Arcadio poszed do sklepu Pietra Crespiego. Zasta go udzielajcego
lekcji gry na lutni i przystpi do rzeczy natychmiast, nie odwoujc go na bok. eni
si z Rebek - powiedzia mu.
Pietro Crespi zblad, wrczy lutni jednemu ze swych uczniw i oznajmi, e
lekcja na dzisiaj skoczona. Kiedy zostali sami w przeadowanym salonie, penym
instrumentw muzycznych i nakrcanych zabawek, Pietro Crespi powiedzia:
- To paska siostra.
- Nic mi to nie przeszkadza - odpowiedzia Jose Arcadio. Pietro Crespi wytar
czoo chustk przesycon zapachem lawendy.
- To co przeciwnego naturze - tumaczy - a poza tym prawo tego zabrania.
Jose Arcadio zniecierpliwi si nie tyle argumentacj, co bladoci Pietra
Crespiego.
- Sram na natur - owiadczy. - I przychodz o tym skomunikowa, eby
oszczdzi panu fatygi chodzenia i pytania o cokolwiek Rebeki.
Ale jego brutalno zaamaa si, gdy zobaczy, e Pietrowi Crespiemu
wilgotniej oczy.
- No c - powiedzia ju innym tonem. - Jeeli zagustowa pan w tej rodzinie,
to zostaa jeszcze Amaranta. Ojciec Nicanor ogosi na niedzielnym kazaniu, e Jose
Arcadio i Rebeka nie s rodzestwem. Urszula nigdy nie przebaczya czego, co
uznaa za niewybaczaln hab dla rodziny, i kiedy nowoecy wrcili z kocioa,
zabronia im przekroczy prg swojego domu. Dla niej jak gdyby umarli. Wynajli
wic domek naprzeciw cmentarza i sprowadzili si tam bez adnych mebli prcz
hamaka Josego Arcadia. W noc polubn Rebek ugryz w stop skorpion, ktry wlaz
do jej pantofla. Zdrtwia jej jzyk, ale to nie zmcio ich budzcego powszechne
zgorszenie miodowego miesica. Ssiadw przeraay krzyki, ktre budziy ca

dzielnic co najmniej osiem razy w cigu nocy i trzy podczas sjesty, i modlili si, eby
tak niepohamowana namitno nie zakcia spokoju, zmarych Z caej rodziny
zatroszczy si o nich tylko Aureliano. Kupi im troch mebli i dostarczy pienidzy,
dopki Jose Arcadio nie odzyska poczucia rzeczywistoci i nie zacz uprawia
bezpaskiego pola za domem. Amaranta natomiast nigdy nie zdoaa przezwyciy
swojej urazy do Rebeki, chocia ycie ofiarowao jej satysfakcj, o jakiej nie marzya z
inicjatywy Urszuli, ktra nie wiedziaa, jak zmaza hab rodzinn, Pietro Crespi
nadal przychodzi do nich we wtorki na obiady, znoszc swoj klsk ze spokojn
godnoci Zachowa czarn wstk na kapeluszu, na znak szacunku dla rodziny, i
okazywa swoje przywizanie do Urszuli przynoszc jej egzotyczne podarunki:
sardynki portugalskie marmolad z tureckich r, a kiedy przepikn mantyl z
Manili. Amaranta traktowaa go z serdeczn troskliwoci. Odgadywaa jego yczenia,
odcinaa mu zwisajce u mankietw koszuli i wyhaftowaa tuzin chusteczek z jego
inicjaami jako podarunek urodzinowy. We wtorki po obiedzie, kiedy haftowaa na
ganku z begoniami, Pietro dotrzymywa jej towarzystwa. Amaranta, ktr on zawsze
traktowa jak dziecko, nagle objawia mu si jako kobieta. Brakowao jej wdziku, ale
miaa wyjtkow subtelno i przenikliwo spojrzenia na sprawy tego wiata i
skrywaa w sobie niewypowiedzian tkliwo. W pewien wtorek, kiedy ju nikt nie
wtpi, e pniej lub wczeniej musi si to sta Pietro Crespi poprosi j, by zostaa
jego on. Amaranta nie przerwaa roboty. Poczekaa, a przejdzie gorcy rumieniec
sigajcy po czubki uszu, a gos przybierze spokojn dojrzao.
- Oczywicie, Crespi - powiedziaa - ale kiedy si lepiej poznamy. Niedobrze
jest przyspiesza bieg rzeczy.
Urszula oburzya si. Pomimo szacunku, jakim darzya Pietra Crespiego, nie
udawao jej si ustali, czy jego decyzja jest dobra, czy za z moralnego punktu
widzenia po dugim i gonym narzeczestwie z Rebek. W kocu przyja to jako fakt
moralnie obojtny, poniewa nikt nie podziela jej wtpliwoci. Aureliano, ktry by
gow rodziny, stropi j do reszty swoj enigmatyczn i kategoryczn opini:
- Nie czas teraz myle o maestwach.
Opinia ta, ktr Urszula zrozumiaa dopiero wiele miesicy pniej, bya
jedyn szczer, jak mg wyrazi Aureliano w tamtej chwili nie tylko na temat
maestwa, ale i kadej innej sprawy, oprcz wojny. On sam przed plutonem egzekucyjnym nie mg dobrze zrozumie, jaki acuch poczy seri drobnych, ale
nieodwoalnych przypadkw, ktre doprowadziy go do tego punktu. mier

Remedios nie wstrzsna nim tak, jak si obawia. Byo to raczej uczucie guchej
furii, ktre stopniowo sabo, a przerodzio si w samotne i bierne poczucie klski,
zawd podobny do tego, i przeywa w czasie, gdy pogodzi si z myl o yciu bez
kobiety. Znowu pogry si w pracy, ale zachowa zwyczaj grania w warcaby ze
swoim teciem. W dotknitym aob domu nocne rozmowy zacieniay wi
przyjani midzy dwoma mczyznami. Oe si drugi raz, Aurelito - powtarza jego
te. - Mam jeszcze sze crek do wydania. Pewnego dnia, przed wyborami, don
Apolinar Moscote wrci z jednej ze swych czstych podry zaniepokojony sytuacj
polityczn kraju. Liberaowie byli zdecydowani wszcz wojn. Poniewa Aureliano w
tym okresie mia nader niejasne wyobraenie o rnicy midzy konserwatystami a
liberaami, te udziela mu elementarnych lekcji. Liberaowie - tumaczy mu - s
masonami, ludmi zych zasad, daj wieszania ksiy, wprowadzenia lubw cywilnych i rozwodw, zrwnania praw dla dzieci legalnie i nielegalnie urodzonych,
podziau kraju wedug systemu federalnego, ktry pozbawi najwysz wadz siy.
Konserwatyci natomiast, ktrzy otrzymali wadz bezporednio od Boga, gosili
stao porzdku publicznego i moralno w yciu rodzinnym, bronili wiary w
Chrystusa, zasad wadzy i nie zamierzali dopuci do rozbicia kraju na jednostki autonomiczne. Ze wzgldw humanitarnych Aureliano sympatyzowa z postaw liberaw,
popierajc danie rwnoci praw dla dzieci naturalnych, w aden sposb jednak nie
rozumia, jak mona doj do takiej ostatecznoci jak wojna z powodu rzeczy, ktrych
nie mona dotkn rk. Wydawao mu si przesad ze strony tecia to, e do
miasteczka, ktre nie znao namitnoci politycznych, kaza wysa szeciu
uzbrojonych w karabiny onierzy pod wodz sieranta. A jednak nie tylko przybyli,
lecz kryli z domu do domu konfiskujc bro myliwsk, maczety, a nawet noe
kuchenne, zanim rozdali mczyznom powyej dwudziestu jeden lat niebieskie kartki
z nazwiskami kandydatw konserwatystw i czerwone z nazwiskami kandydatw
liberalnych. W przeddzie wyborw don Apolinar Moscote publicznie odczyta
obwieszczenie, ktre na przecig czterdziestu omiu godzin poczwszy od pnocy w
sobot zabraniao sprzeday napojw alkoholowych oraz zebra gromadzcych wicej
ni trzy nie spokrewnione z sob osoby. Wybory przebiegy bez incydentw. O smej
rano w niedziel zainstalowano na placu drewnian urn, ktrej strzego szeciu
onierzy. Gosowano z cakowit swobod, jak to mg sprawdzi sam Aureliano,
ktry wraz ze swoim teciem prawie cay dzie pilnowa, eby nikt nie gosowa wicej
ni jeden raz. O czwartej po poudniu bicie dzwonw na placu oznajmio koniec dnia

wyborczego i don Apolinar Moscote zapiecztowa urn dwoma skrzyowanymi

paskami papieru z wasnym podpisem. Wieczorem grajc w warcaby z Aurelianem
kaza sierantowi zerwa nalepki i przeliczy gosy. Liczba kartek czerwonych i
niebieskich bya niemal rwna, ale sierant zostawi tylko dziesi kartek czerwonych
i uzupeni rnic niebieskimi. Pniej zapiecztowano urn z powrotem nowymi
nalepkami i nastpnego ranka zawieziono do stolicy prowincji.
- Liberaowie zaczn wojn - powiedzia Aureliano. Don Apolinar nie przerywa
gry w warcaby.
- Jeeli to mwisz z powodu zamiany kartek, to nie zaczn - odpowiedzia. Zostawia si par kartek czerwonych, eby nie byo reklamacji.
Aureliano zrozumia niekorzystn sytuacj opozycji.
- Gdybym ja by liberaem - powiedzia - wypowiedziabym wojn z powodu
tych kartek. Te spojrza na niego ponad oprawk okularw.
- Suchaj, Aurelito - powiedzia - gdyby ty by liberaem, nie zobaczyby
zamiany kartek, chocia jeste moim ziciem.
Tym, co rzeczywicie wywoao oburzenie ludnoci, by nie rezultat wyborw,
lecz fakt, e onierze nie zwrcili broni. Grupa kobiet zgosia si do Aureliana, eby
uzyska u swego tecia nakaz zwrotu noy kuchennych. Don Apolinar Moscote
wytumaczy mu w cisym zaufaniu, e onierze zabrali skonfiskowan bro jako
dowd, e liberaowie szykuj si do wojny. Cynizm tego wyznania przerazi
Aureliana. Nic na to nie powiedzia, ale pewnego wieczora, kiedy Gerineldo Marquez i
Magnifico Visbal rozmawiajc z innymi przyjacimi o incydencie z noami, zapytali
go, czy jest liberaem, czy te konserwatyst, Aureliano nie zawaha si:
- Jeeli ju trzeba czym by, bd liberaem - powiedzia. - Bo konserwatyci
to oszuci.
Nazajutrz, na danie przyjaci, poszed do doktora Alina Noguera z prob o
porad na rzekomy bl wtroby. Nie wiedzia nawet, jaki by cel tej intrygi. Doktor
Alirio Noguera przyby do Macondo kilka lat temu z walizeczk piguek bez smaku i
maksym medyczn, ktra nikomu nie przypada do gustu: klin klinem. Rzeczywicie
byo to oszustwo. Pod niewinn mask nie docenianego lekarza ukrywa si terrorysta, ktry butami sigajcymi do p ydki zasania blizny po kajdanach, noszonych
przez pi lat. Schwytany podczas pierwszej rebelii federalistw zdoa uciec na
Curacao przebrany w strj, ktrego najbardziej nienawidzi na wiecie: sutann. Pod
koniec dugiego wygnania, zachcony nowinami, ktre przywozili na Curacao

wygnacy z caego regionu karaibskiego, wsiad na szkuner przemytnikw i pewnego

dnia pojawi si w Riohacha z flakonami piguek spreparowanych z rafinowanego
cukru i dyplomem uniwersytetu w Lipsku, ktry sam sfaszowa. Rozczarowanie byo
okrutne. Ruch federalny, o ktrym zbiegowie mwili jak o loncie zapalnym gotowym
do wybuchu, rozpyn si w niejasnej nadziei na wybory. Rozgoryczony klsk, w
poszukiwaniu bezpiecznego miejsca, gdzie mgby spokojnie czeka staroci, faszywy
homeopata schroni si w Macondo. W ciasnej, wypenionej pustymi buteleczkami
izdebce wynajtej na rynku spdzi kilka lat wrd nieuleczalnie chorych, ktrzy po
wyprbowaniu wszystkiego szukali pociechy w pigukach z cukru. Jego instynkty
agitatora pozostaway upione, dopki don Apolinar Moscote by wadz tylko
formaln. Czas mija mu na wspomnieniach i walce z wasn astm. Blisko
wyborw bya t nitk, ktra pozwolia mu znowu doj do wywrotowego kbka.
Nawiza kontakt z modymi ludmi, ktrzy nie mieli wyrobienia politycznego, i
pogry si w tajnej kampanii opozycyjnej. Liczne czerwone kartki, znajdujce si w
urnie i przypisane przez don Apolinara Moscote waciwemu modziey duchowi
przekory, byy czci jego planu: zmusi swoich uczniw do gosowania, zby ich
przekona, e wybory to tylko farsa. Jedynym rodkiem skutecznym - mwi - jest
przemoc. Wikszo przyjaci Aureliana z zachwytem przyjmowaa ide zlikwidowania porzdku konserwatystw, ale nikt nie odway si wtajemniczy go w te
plany, nie tylko z powodu wizw czcych go z corregidorem, ale ze wzgldu na jego
charakter marzyciela i odludka. Wiedziano poza tym, e gosowa na konserwatystw
z polecenia tecia. Tote tylko prosty przypadek ujawni jego uczucia polityczne i tylko
ciekawo skonia go do wizyty u lekarza i leczenia si z nie istniejcej choroby. W
norze cuchncej pajczyn i kamfor zobaczy co na ksztat zakurzonej iguany, ktrej
puca gwizday przy oddechu. Nim zada jakiekolwiek pytanie, doktor zaprowadzi go
do okna i obejrza mu wewntrzn stron dolnej powieki. To nie tam - powiedzia
Aureliano, tak jak mu polecono. Namaca wtrob kocami palcw i doda: Std
promieniuje bl, ktry nie pozwala mi spa. Wtedy doktor Noguera zamkn okno
pod pretekstem zbyt mocnego soca i wytumaczy mu w prostych sowach, dlaczego
mordowanie konserwatystw jest obowizkiem patriotycznym. Przez kilka dni
Aureliano nosi przy sobie w kieszeni od koszuli buteleczk. Wyciga j co dwie
godziny, kad trzy pastyleczki na doni i wrzuca do ust, eby rozpuciy si powoli.
Don Apolinar Moscote wymia jego wiar w homeopati, ale spiskowcy rozpoznawali
w nim jeszcze jednego ze swoich. W spisku uczestniczyli prawie wszyscy synowie

zaoycieli miasta, chocia aden z nich nie wiedzia, na czym polega akcja, ktr sami
przygotowuj. Jednake tego dnia kiedy lekarz wyjawi mu sekret, Aureliano odmwi
przystpienia do konspiracji. Jakkolwiek by wwczas przekonany o potrzebie
zlikwidowania reimu konserwatystw, plan wzbudzi w nim zgroz. Doktor Noguera
w skrytoci ducha by zwolennikiem porachunkw osobistych. Jego system
sprowadza si do skoordynowania serii akcji indywidualnych, ktre mistrzowskim
ciosem o zasigu oglnokrajowym zlikwidowayby wszystkich funkcjonariuszy reimu
razem z rodzinami, a zwaszcza dzieci, by zniszczy konserwatyzm w zarodku. Don
Apolinar Moscote, jego ona i sze crek naturalnie znajdowali si na licie.
- Pan nie jest adnym liberaem - spokojnie powiedzia mu Aureliano. - Pan
jest zwykym rzenikiem.
- W takim razie - odpowiedzia doktor z tym samym spokojem - oddaj mi
buteleczk. Ju jej nie potrzebujesz.
Dopiero w sze miesicy pniej dowiedzia si Aureliano, e doktor odsun
go od akcji jako czowieka sentymentalnego, bez przyszoci, z charakterem biernym i
skonnociami do indywidualizmu. Prbowano go ledzi, w obawie, e wyda spisek.
Aureliano uspokoi ich: nie pinie ani sowa, ale tej nocy, kiedy pjd mordowa
rodzin Moscote, zastana go na stray przy drzwiach, ktrych progu zabroni im
przestpi. Wydawa si tak zdecydowany i mwi tak przekonujco, e plan
przeoono na nieokrelony termin. W tych to dniach wanie Urszula zapytaa go, co
myli o maestwie Pietra Crespiego i Amaranty, a on odpowiedzia, e nie czas teraz
o tym myle. Od tygodnia nosi pod koszul, starowiecki pistolet. Pilnowa swoich
przyjaci. Po poudniu chodzi na kaw do Josego Arcadia i Rebeki, ktrzy zaczynali
urzdza swj dom, a od sidmej grywa w warcaby z teciem. Przy obiedzie
rozmawia z Arcadiem, ktry by ju wspaniale rozwinitym wyrostkiem i wydawa si
coraz bardziej podniecony bliskoci wojny. W szkole, gdzie chopcy starsi od niego
uczyli si razem z dziemi, ktre dopiero zaczynay mwi, zarazi si gorczk
liberaln. Mwiono, e trzeba rozstrzela ojca Nicanora, przerobi koci na szko,
wprowadzi woln mio. Aureliano stara si hamowa te modziecze zapay.
Zaleca mu dyskrecj i ostrono. Guchy na jego spokojne rozumowanie, na jego
poczucie rzeczywistoci, Arcadio publicznie zarzuci mu sabo charakteru. Aureliano
czeka cierpliwie. Wreszcie ktrego dnia, w pocztkach grudnia, Urszula wpada
wzburzona do warsztatu. - Wybucha wojna!
Stao si to ju przed trzema miesicami. Stan wyjtkowy panowa w caym

kraju. Jedynym, ktry o tym wiedzia od pocztku, by don Apohnar Moscote, ale
wiadomoci nie podzieli si nawet ze swoj on, pki nie przyby oddzia wojska,
eby zaj miasteczko przez zaskoczenie. Weszli bez haasu, przed witem, z dwoma
dziaami lekkiej artylerii cignionymi przez muy, i ustanowili kwater w szkole.
Wprowadzono godzin policyjn od szstej po poudniu. Dokonano rewizji bardziej
jeszcze drastycznej ni poprzednia, chodzc od domu do domu, i tym razem zabrano
nawet narzdzia rolnicze. Doktor Noguera zosta si wywleczony z mieszkania,
przywizano go do drzewa na placu i rozstrzelano bez sdu. Ojciec Nicanor prbowa
wpyn na wadz wojskow cudem lewitacji, ale jeden z onierzy uderzeniem kolby
cign go z powrotem na ziemi. Egzaltacja liberalna zmienia si w cichy terror.
Aureliano, blady, zamknity w sobie, nadal gra w warcaby z teciem. Rozumia, e
wbrew swemu obecnemu tytuowi szefa cywilnego i komendanta placu don Apolinar
Moscote nadal sprawuje wadz tylko fikcyjn. Decyzj podejmowa kapitan, ktry co
rano ciga dodatkowy haracz na obron porzdku publicznego. Ktrego dnia
czterej onierze na jego rozkaz wywlekli z domu rodzinnego kobiet, ugryzion przez
wciekego psa, i zatukli j ciosami kolby na rodku ulicy. Pewnej niedzieli, w dwa
tygodnie po zajciu miasta, Aureliano poszed do domu Gerinelda Marqucza i ze
zwyk sobie powcigliwoci poprosi o kubek kawy bez cukru. Kiedy obaj zostali
sami w kuchni, Aureliano przemwi z autorytetem, ktrego nigdy dotychczas nie
syszano w jego gosie:
- Przygotuj chopcw - powiedzia. - Idziemy na wojn. Gerineldo Marquez nie
uwierzy mu.
- Skd wemiemy bro? - zapyta.
- Ich wasn - odpowiedzia Aureliano.
We wtorek o pnocy, w absurdalnej operacji, dwudziestu ludzi, ktrzy nie
skoczyli jeszcze trzydziestu lat, uzbrojonych w noe kuchenne i ostre narzdzia, pod
dowdztwem Aureliana Buendii, zaskoczyo oddzia onierzy, zawadno broni i
rozstrzelao na dziedzicu szkoy kapitana i swych czterech onierzy, ktrzy
zamordowali kobiet.
Tej samej nocy, podczas gdy sycha byo strzay plutonu egzekucyjnego,
Arcadio zosta mianowany szefem cywilnym i wojskowym miasta. Ci spord
zbuntowanych, ktrzy byli onaci, ledwie mieli czas poegna swoje ony,
pozostawione wasnemu losowi. Wyszli o wicie, egnani przez ludno wyzwolon
spod terroru, by poczy si z oddziaami generaa rewolucjonisty nazwiskiem

Victorio Medina, ktry wedug ostatnich wieci szed w kierunku Manaure. Przed
wyruszeniem w drog Aureliano wycign z szafy don Apolinara Moscote.
- Bd pan spokojny, teciu - powiedzia. - Nowy rzd gwarantuje pod sowem
honoru osobiste bezpieczestwo panu i paskiej rodzinie.
W tym spiskowcu w wysokich butach i z przewieszon przez rami strzelb don
Apolinar Moscote z trudem rozpozna czowieka, z ktrym tego samego dnia jeszcze
gra w warcaby a do dziewitej wieczr.
- Ale to absurd, Aurelito - wykrzykn.
- aden absurd - powiedzia Aureliano. - To jest wojna. I prosz nie nazywa
mnie Aurelito, bo jestem teraz pukownikiem Aurelianem Buendi.

Pukownik Aureliano Buendia zorganizowa trzydzieci dwa zbrojne powstania

i wszystkie przegra. Mia siedemnastu synw z siedemnastoma kobietami i wszyscy,
jeden po drugim, zginli w cigu jednej nocy, zanim najstarszy z nich skoczy
trzydzieci pi lat. Wyszed cao z czternastu zamachw, siedemdziesiciu trzech
zasadzek i sprzed wycelowanych w niego karabinw plutonu egzekucyjnego. Wyy po
dawce podanej mu w kawie strychniny, wystarczajcej do zabicia konia. Odmwi
przyjcia Orderu Zasugi, przyznanego mu przez prezydenta Republiki. Zosta
gwnodowodzcym si rewolucyjnych, z wadz prawodawcz i wojskow sigajc
od granicy do granicy. By czowiekiem, ktrego najbardziej ze wszystkich lka si
rzd, ale nigdy nie da si sfotografowa. Odrzuci doywotni rent ofiarowan mu
po wojnie i do pnej staroci utrzymywa si ze sprzeday zotych rybek, ktre
wyrabia w swoim warsztacie w Macondo. Chocia zawsze bi si w pierwszym
szeregu, jedyn otrzyman ran zada sobie sam po podpisaniu kapitulacji. - w
Neerlandii, ktra zakoczya dwadziecia bez maa lat wojen domowych. Strzeli sobie
w pier z pistoletu, a kula wysza plecami nie naruszajc adnego z waniejszych
organw. Jedynym, co z tego wszystkiego pozostao, bya ulica w Macondo nazwana
jego imieniem. Niemniej, jak owiadczy na kilka lat przed mierci ze staroci, nawet
tego nie oczekiwa owego ranka, gdy o wicie wyrusza ze swym oddziaem w liczbie
dwudziestu jeden ludzi, eby poczy si z siami generaa Victoria Mediny.
- Zostawiamy ci Macondo - tyle tylko powiedzia Arcadiowi odchodzc zostawiamy je w dobrym stanie, staraj si, ebymy je zastali w jeszcze lepszym.
Arcadio zinterpretowa to polecenie w sposb nader osobisty. Kaza sobie

zrobi mundur wasnego pomysu, z galonami i epoletami marszaka, wzorowany na

ilustracjach z pewnej ksiki Melquiadesa, a do pasa przytroczy szabl z pozacanymi
chwastami, wasno jednego z rozstrzelanych dowdcw. Ustawi dwa dziaa u bram
miasta, umundurowa swoich dawnych uczniw ze szkoy, porwanych jego
pomiennymi proklamacjami, i pozwoli im wasa si z broni po ulicach, eby
wrd tych, co przybywali z innych stron, wywoa wraenie nietykalnoci Macondo.
Bya to bro obosieczna, bo rzd nie odway si zaatakowa miasta przez dziesi
miesicy, ale gdy to zrobi, rzuci do ataku siy tak wielkie, e zlikwidowano opr w
cigu pl godziny. Od pierwszego dnia swojej wadzy Arcadio wykaza upodobanie do
wszelkiego rodzaju rozporzdze. Wydawa ich po cztery dziennie, nakazujc i
dysponujc, cokolwiek mu przyszo do gowy. Wprowadzi obowizkow sub
wojskow od osiemnastego roku ycia, proklamowa uyteczno publiczn
wszystkich zwierzt domowych przechodzcych ulicami po godzinie osiemnastej i
wszystkim dorosym mczyznom kaza nosi czerwon opask na ramieniu. Ojcu
Nicanorowi zabroni opuszcza plebani pod grob rozstrzelania i nie wolno mu byo
odprawia mszy ani bi w dzwony, chyba e dla uczczenia zwycistwa liberaw. eby
nikt nie wtpi w jego surowo, zarzdzi wiczenia plutonu egzekucyjnego na rynku
miejskim, kac onierzom strzela do strachw na wrble. Z pocztku nikt go nie
bra na serio. Ostatecznie byli to uczniacy i tylko bawili si w dorosych. Ale pewnej
nocy, gdy Arcadio wszed do sklepiku Catarina, trbacz powita go fanfar, co
wzbudzio oglny miech, i Arcadio kaza go rozstrzela za nieposzanowanie wadzy.
Tych, ktrzy protestowali, zamkn o chlebie i wodzie ze skutymi nogami w klasie
szkolnej. Jeste morderc - woaa Urszula, ilekro dowiadywaa si o jakim nowym
akcie przemocy. - Niech tylko Aureliano si dowie, rozstrzela ci, a ja pierwsza si z
tego uciesz! Ale nic nie pomogy groby ani proby. Arcadio nadal przykrca ruby
niepotrzebnego rygoru, a sta si najokrutniejszym z wadcw, jakich kiedykolwiek
miao Macondo. Teraz si przekonaj na wasnej skrze - powiedzia kiedy don
Apolinar Moscote. - To jest wanie ten liberalny raf. Arcadio dowiedzia si o tym. Na
czele patrolu wtargn do jego domu, porozbija meble, wychosta crki i wywlk z
sob don Apolinara Moscote. Urszula przebiega cae miasto z okrzykiem haba!
haba! i wymachujc z furi kaczugiem umazanym w smole, wpada na dziedziniec
koszar w chwili, gdy Arcadio mia wyda rozkaz plutonowi egzekucyjnemu.
- Omiel si tylko, ajdaku! - krzykna Urszula. Zanim Arcadio zdy
zareagowa, Urszula wymierzya mu pierwszy cios batem. Odwa si, morderco -

krzyczaa.
- I zabij mnie take, psi synu. Nie bd przynajmniej paka ze wstydu, e
wychowaam potwora. Choszczc go bez litoci gonia za nim a na koniec
dziedzica, gdzie schroni si Arcadio zwinity jak limak. Don Apolinar Moscote,
nieprzytomny, sta przywizany do supa, gdzie przedtem byo straszydo na ptaki
podziurawione strzaami wiczebnymi. Chopcy z plutonu rozproszyli si w obawie e
Urszula w kocu wyaduje si na nich. Ale ona nawet na nich nie spojrzaa. Zostawia
Arcadia w poszarpanym mundurze, jczcego z blu i wciekoci, i odwizaa od
supa don Apolinara Moscote, eby go zaprowadzi do domu. Zanim wysza z koszar,
uwolnia winiw z dybw.
Od tej chwili to ona rzdzia w miasteczku. Przywrcia niedzieln msz,
zniosa nakaz noszenia czerwonych opasek, wycofaa niedorzeczne rozporzdzenia.
Ale pomimo caego mstwa nadal pakaa nad swoim gorzkim losem. Czua si tak
samotna, e zacza szuka towarzystwa swego mao komunikatywnego ma,
zapomnianego pod kasztanem. Spjrz, co nam zostao - mwia mu, kiedy
czerwcowe deszcze groziy rozwaleniem daszka palmowego. - Patrz na ten pusty dom,
nasi synowie wdruj po wiecie, a my oboje znowu sami, tak jak na pocztku. Jose
Arcadio Buendia, pogrony w otchani niewiadomoci, guchy by na jej lamenty.
Na pocztku swego obdu naglcymi okrzykami po acinie oznajmia swoje
codzienne potrzeby. W przebyskach wiadomoci, kiedy Amaranta przynosia mu jedzenie, komunikowa jej swoje najcisze dolegliwoci i potulnie poddawa si
bakom i synapizmom. Ale w tych czasach, gdy Urszula przychodzia si wypaka
przed nim, zatraci ju wszelki kontakt z rzeczywistoci. Ona mya go, kad cz
ciaa z osobna, gdy siedzia na aweczce, i komunikowaa wiadomoci rodzinne.
Aureliano poszed na wojn ju przeszo cztery miesice temu i od tej pory nic o nim
nie wiadomo - mwia szorujc mu plecy namydlon ostr szczotk. - Wrci Jose
Arcadio, ogromne chopisko, wyszy od ciebie l cay 'hartowany 'krzyykami, ale
przyszed tylko po to, eby cign hab na nasz dom. Zauwaya jednak, e jej
maonka smuc ze wiadomoci. Postanowia wic kama. Nie wierz w to wszystko,
co opowiadam - mwia posypujc ziemi jego ekskrementy, eby zebra je opat. Bg da, e Jose Arcadio i Rebeka pobrali si i teraz s bardzo szczliwi. W tym
oszukiwaniu ma dosza do takiej szczeroci, e pocieszaa si sama wasnymi
kamstwami. Arcadio to ju powany mczyzna - mwia - i bardzo dzielny, i bardzo
adnie wyglda w mundurze z szabl. Tak jakby rozmawiaa ze zmarym, bo Jose

Arcadio Buendia by ju poza zasigiem jakichkolwiek zmartwie. Ona jednak nie

dawaa za wygran. Wydawa si tak agodny i tak obojtny na wszystko, e
postanowia go uwolni z wizw. Nie ruszy si ze swojej aweczki. Zosta tam,
wystawiony na sonce j deszcz, jakby liny byy niepotrzebne, bo sia mocniejsza od
wszelkich wizw dostrzegalnych okiem trzymaa go przywizanego do pnia kasztana.
W sierpniu, kiedy zima zaczynaa przedua si w nieskoczono, Urszula moga mu
zakomunikowa nowin podobn do prawdy.
- Wyobra sobie, e szczcie nadal nas przeladuje - powiedziaa mu. Amaranta i ten Woch od pianoli eni si.
Amaranta i Pietro Crespi istotnie zacienili wizy przyjani, pod ochron
zaufania Urszuli, ktra tym razem nie uwaaa za potrzebne nadzorowa odwiedzin
Wocha. Byo to narzeczestwo spokojne jak wieczorna godzina. Woch przychodzi o
zmierzchu z gardeni w butonierce i tumaczy Amarancie sonety Petrarki.
Przesiadywali na ganku dusznym od zapachw dzikiego majeranku i r, gdzie on
czyta, a ona robia koronki klockowe, obojtni na gwaty i ze wieci z wojny, a do
chwili, gdy komary zmuszay ich do szukania schronienia w salonie. Wraliwo
Amaranty, jej dyskretna, lecz usidlajca czuo, snuy wok narzeczonego
niewidoczn pajczyn, ktr on musia rozpltywa bladymi palcami bez
piercionkw, by wyj z domu jak zwykle o smej. Zrobili pikny album z
widokwek, ktre Pietro Crespi otrzymywa z Woch. Byy to obrazki zakochanych w
pustych parkach, z dekoracj serc przeszytych strza i gobkw z dzibkami
poczonymi zocist wstg. Znam ten park we Florencji - mwi Pietro Crespi
przegldajc pocztwki. - Wyciga si do, a ptaszki sfruwaj z drzew i jedz z rki.
Czasami na widok jakiej akwareli z Wenecji tsknota przeobraaa wo bota i
gnijcych w kanaach skorupiakw w kwietny aromat. Amaranta wdychaa, miaa
si, nia o drugiej ojczynie, kraju piknych mczyzn kobiet, ktrzy przemawiali
melodyjnym jzykiem dzieci, o staroytnych miastach, z ktrych minionej wietnoci
pozostay tylko koty pord ruin. Przebywszy ocean w jej poszukiwaniu, pomyliwszy
j z gwatown namitnoci Rebeki, Pietro Crespi wreszcie odnalaz mio.
Szczcie , nioso ze sob dobrobyt. Jego sklep zajmowa wtedy prawie ca przecznic
i przypomina fantastyczny ogrd zimowy, gdzie byy reprodukcje dzwonnicy
florenckiej, wybijajce godzin koncertem dzwoneczkw, i grajce szkatuki z
Sorrento, chiskie puderniczki, ktre przy otwarciu pieway w piciu tonacjach, i
wszelkie instrumenty muzyczne, jakie mona sobie wyobrazi, i wszystkie nakrcane

zabawki, jakie tylko mona byo sobie wymarzy. Bruno Crespi, jego modszy brat,
prowadzi sklep, Pietro za powica cay czas szkole muzycznej. Dziki niemu ulica
Turkw rozbysa i przeobrazia si w melodyjn oaz pozwalajc zapomnie o
tyranii Arcadia i dalekim koszmarze wojny. Kiedy Urszula zadysponowaa
wznowienie niedzielnych naboestw, Pietro Crespi podarowa kocioowi mae
organy niemieckie i zorganizowa chr dziecicy z repertuarem gregoriaskich pieww, ktry dodawa splendoru cichemu obrzdkowi ojca Nicanora. Nikt nie mia
wtpliwoci, e Pietro da szczcie swojej maonce. Nie egzaltujc uczu, pozwalajc
si kierowa naturalnym popdem serca, dotarli do punktu, kiedy pozostawao tylko
wyznaczy dat lubu. Nie napotkaliby na przeszkody. Urszula gorzko sobie
wyrzucaa zamane ycie Rebeki kilkakrotnym odraczaniem maestwa i nie chciaa
bra nowego ciaru na swoje sumienie. Udrki wojny, nieobecno Aureliana,
brutalno Arcadia i wygnanie Josego Arcadia i Rebeki przesuny na dalszy plan
aob obowizujc po mierci Remedios. Wobec bliskoci lubu sam Pietro Crespi
wysun myl, eby Aureliano Jose, dla ktrego mia prawie ojcowskie uczucia, zosta
uznany jego najstarszym synem. Wszystko przemawiao za tym, e Amarant Czeka w
maestwie niczym nie zmcone szczcie. Ona jednak, w przeciwiestwie do
Rebeki, nie okazywaa najmniejszego niepokoju czy tsknoty. z tak sam cierpliwoci, z jak haftowaa rnobarwne serwety, robia pikne koronki lub wyszywaa
krzyykami pawie, czekaa, a Pietro Crespi nie wytrzyma duej udrk serca. Godzina
nadesza wraz ze zowrogimi deszczami padziernika. Pietro Crespi zdj z kolan
Amaranty koszyczek z przyborami do haftu i zamkn \e\ do w ucisku, swoich.
Nie mam si czeka duej - powiedzia. - Pobierzmy si w przyszym miesicu.
Amaranta nie zadraa pod dotykiem jego lodowatych doni. Wysuna rk niby
pochliwe stworzonko i wrcia do haftowania.
- Nie bd naiwny, Crespi - umiechna si - nie polubi ci nawet na ou
mierci.
Pietro Crespi straci panowanie nad sob. Paka bezwstydnie, wyamujc sobie
palce z rozpaczy, ale nie zdoa jej wzruszy. Nie tra czasu - powiedziaa Amaranta. Jeeli naprawd tak bardzo mnie kochasz, nie pokazuj si tu ju wicej. Urszula omal
nie oszalaa ze wstydu. Pietro Crespi wyczerpa ostatnie zasoby zdolnoci bagania.
Doszed do niewiarygodnych kracw ponienia. Cae popoudnie przepaka na
kolanach Urszuli, ktra sprzedaaby dusz, eby go pocieszy. W deszczowe noce
kry z jedwabnym parasolem wok domu, wygldajc wiata w sypialni Amaranty.

Nigdy nie by pikniej ubrany ni w tym czasie. Jego boska gowa udrczonego Cezara
przybraa blask dziwnej wspaniaoci. Zadrcza przyjaciki Amaranty, te, ktre
przychodziy haftowa na ganku, proszc, by j prboway przekona. Zaniedba
interesy. Spdza dnie w kantorku za sklepem piszc obkane liciki, w ktrych
posya Amarancie zasuszone motyle i patki kwiatw, a ktre ona odsyaa nie
otwarte. Zamyka si na cae godziny, by gra na lutni. Pewnej nocy zacz piewa.
Macondo rozbudzio si w jakiej niebiaskiej egzaltacji, suchajc dwikw lutni
zbyt piknych, by pochodziy z tego wiata, i gosu tak przepenionego mioci, e nie
mona byo sobie nawet wyobrazi sobie istnienia na tej ziemi. Pietro Crespi widzia
wtedy wiata we wszystkich oknach miasteczka oprcz okien Amaranty. Drugiego
listopada, w Dzie Zaduszny, jego brat otworzy sklep i ujrza wszystkie lampy
zapalone, wszystkie pozytywki otwarte i wszystkie zegary wydzwaniajce jak
godzin bez koca, a pord tego oszalaego koncertu znalaz Pietra Crespiego przy
biurku w kantorku za sklepem, z przecitymi brzytw yami i z rkami zanurzonymi
w miednicy z benzoesem.
Urszula zadaa, by czuwano przy zwokach w jej domu. Ojciec Nicanor
sprzeciwi si uroczystociom aobnym i pogrzebaniu zmarego w powiconej ziemi.
Urszula stawia mu czoo. W pewnym sensie, ktrego ani ja, ani ksidz nie moemy
zrozumie, ten czowiek by witym - powiedziaa. - Pochowam go wic wbrew woli
ksidza obok grobu Melquiadesa. Tak te zrobia, z poparciem caego miasta
wyprawiajc wspaniay pogrzeb. Amaranta nie wysza ze swej sypialni. Syszaa ze
swego ka pacz Urszuli, kroki i szepty ciby, ktra zawadna domem, zawodzenie
paczek, a potem guch cisz nabrzmia woni zdeptanych kwiatw. Dugi jeszcze
czas o zmierzchu czua wo lawendy Pietra Crespiego, ale do miaa siy, by nie
popa w obd. Urszula nie chciaa jej zna, nie podniosa nawet wzroku, by ulitowa
si nad ni pewnego popoudnia, kiedy Amaranta wesza do kuchni i wsuna do w
rozpalony ar trzymajc tam, pki nie zabolao jej tak, e ju nie czua blu tylko
swd spalonego ciaa. Bya to koska kuracja na wyrzuty sumienia. Przez wiele dni
chodzia po domu z rk w kubku z biakami, a gdy wygoiy si oparzenia, zdawao si,
e lekarstwo zablinio take rany w jej sercu. Jedynym dostrzegalnym ladem
przeytej tragedii by czarny banda, ktrym owina poparzon rk i nosia go do
mierci.
Arcadio da wyraz niezwykej wielkodusznoci ogaszajc oficjaln aob po
mierci Pietra Crespiego. Urszula zrozumiaa to jako powrt zbkanej owcy do

zagrody. Pomylia si jednak. Stracia Arcadia nie z chwil, gdy woy mundur
wojskowy, lecz od pierwszych chwil jego ycia. Mylaa, e wychowaa go jak wasnego
syna, tak samo jak Rebek, bez przywilejw i bez dyskryminacji. Arcadio by jednak
dzieckiem zalknionym i osamotnionym, pord plagi bezsennoci, gorczkowej
krztaniny Urszuli, szalestw Josego Arcadia Buendii, hermetyzmu Aureliana i
miertelnej rywalizacji midzy Amaranta i Rebek. Aureliano nauczy go czyta i pisa
mylc o czym innym, tak jakby to zrobi kto obcy. Dawa mu swoje zniszczone
ubrania, ktre przerabiaa na niego Visitacin. Arcadio cierpia z powodu swoich za
duych butw, cerowanych spodni i kobiecych poladkw. Z nikim nie potrafi
porozumie si tak dobrze jak z Visitacin i Cataure w ich jzyku. Tylko Melquiades
zajmowa si nim naprawd, kaza mu sucha swoich niezrozumiaych tekstw, uczy
go sztuki dagerotypii. Nikt sobie nawet nie wyobraa, jak bardzo opakiwa Arcadio w
duszy jego mier i z jak skryt rozpacz usiowa przywrci go do ycia w
daremnym wertowaniu jego pergaminw. Szkota, gdzie na niego zwaano i gdzie go
szanowano, a pniej wadza, nieodwoalne proklamacje i olniewajcy mundur
zdjy z niego brzemi dawnej goryczy. Pewnej nocy w sklepiku Catarina kto odway
si powiedzie mu: Nie zasugujesz na nazwisko, ktre nosisz. Wbrew oczekiwaniu
wszystkich Arcadio nie kaza go rozstrzela.
- Nic dziwnego - powiedzia - nie jestem Buendia. Ci, co znali tajemnic jego
pochodzenia, myleli wobec tej repliki, e on take wie o tym, on jednak w
rzeczywistoci nigdy tego nie wiedzia. Pilar Ternera, jego matka, ktrej widok burzy
mu krew, bya dla niego tak sam nieodpart obsesj jak niegdy dla Josego Arcadia,
a pniej dla Aureliana. Chocia stracia ju swe wdziki i wspaniao swego
miechu, on .szuka jej i znajdowa w smudze zapachu dymu, ktry wszdzie za sob
zostawiaa. Na krtko przed wojn, pewnego popoudnia, kiedy przysza do szkoy po
swego modszego syna pniej ni zwykle, Arcadio czeka na ni w tej samej klasie,
gdzie od czasu objcia wadzy nad miastem zazwyczaj sypia po obiedzie, a pniej
zainstalowa dyby. Podczas gdy dziecko bawio si na podwrku, czeka w swoim
hamaku, drc z niepewnoci, wiedzc, e Pilar Ternera bdzie musiaa przej
tamtdy. Przysza. Arcadio chwyci j za przegub doni i usiowa wcign do
hamaka. Nie mog, nie mog - szeptaa Pilar Ternera przeraona. - Nie wiesz,
jakbym chciaa ci zadowoli, ale Bg mi wiadkiem, e nie mog. Arcadio schwyta
j wp ze swoj olbrzymi si i uczu, e wiat znika sprzed jego oczu przy dotkniciu
jej skry.

- Nie rb z siebie witej - powiedzia. - Wszyscy wiedz, e jeste kurw.

Pilar zapanowaa nad obrzydzeniem, jakie w niej budzi jej przeklty los.
- Dzieci zobacz - szepna. - Czekaj na mnie w nocy, nie zamykaj drzwi na
zasuwk.
Arcadio czeka na ni tej nocy, dygocc jak w febrze na swoim hamaku. Nie
spa suchajc wierszczy podnieconych bliskoci witu i rytmicznego brzczenia
bkw, coraz bardziej przekonany, e go oszukano. Nagle, kiedy niecierpliwo
rozpyna si w furii, skrzypny drzwi. Par miesicy pniej przed plutonem
egzekucyjnym Arcadio mia wskrzesi echo krokw w pustej klasie, potykanie si o
awki, a w kocu blisko ciaa w ciemnociach i ruch powietrza pulsujcego biciem
serca innego ni jego wasne. Wycign rami i napotka rk z dwoma
piercionkami na jednym palcu, zagubion w ciemnoci. Poczu yy ttnice pulsem
swego przeznaczenia i wilgotn do z lini ycia przecit u nasady duego palca
ciosem mierci. Wtedy zrozumia, e to nie jest kobieta, na ktr czeka, bo nie
pachniaa dymem, lecz wod kwiatow, piersi miaa mae i lepe, z sutkami maymi
jak mczyzna, ono twarde i okrge jak orzech i egzaltowan czuo
niedowiadczenia. Bya dziewic o niewiarygodnym imieniu Santa Sofia de la Piedad.
Pilar Ternera zapacia jej pidziesit pesos, poow oszczdnoci caego ycia, eby
zrobia to, co teraz miaa zrobi. Arcadio widywa j wiele razy, jak obsugiwaa may
sklepik spoywczy nalecy do jej rodzicw, i nigdy nie zwrci na ni uwagi, gdy
posiadaa niezwykle rzadk zalet istnienia tylko w odpowiednich po temu
momentach. Ale od tego dnia zwijaa si w kbek jak kot w cieple jego ramion.
Przychodzia do szkoy podczas drzemki popoudniowej, za zgod swych rodzicw,
ktrym Pilar Ternera wypacia za to drug poow oszczdnoci. Pniej, kiedy
oddziay rzdowe zarekwiroway szko, kochali si pord puszek smalcu i workw
kukurydzy na zapleczu sklepiku. W tym czasie, gdy Arcadio mianowany zosta szefem
cywilnym i wojskowym, urodzia si im crka.
Z rodziny wiedzieli o tym tylko Jose Arcadio i Rebeka, z ktrymi Arcadio
utrzymywa wtedy bliskie stosunki, wynikajce nie tyle z pokrewiestwa, co ze
wsplnictwa w winie.
Jose Arcadio ugi kark pod jarzmem maeskim. Stanowczy charakter
Rebeki, jej zachanno seksualna i uparta ambicja zagarny i wchony niepospolit
energi jej ma, ktry z wczgi i kobieciarza zmieni si w olbrzymie zwierz
pocigowe. Dom mieli czysty i utrzymany w porzdku. Rebeka otwieraa go na ocie

o wicie, a wiatr znad grobw wpada przez okna i wychodzi drzwiami na po - '
dworko zostawiajc fosfor rozsypujcych si koci na pobielanych cianach i meblach.
Gd ziemi, grzechotanie koci rodzicw i niecierpliwo krwi w obliczu biernoci
Pietra Crespiego zostay zepchnite w dalekie zakamarki pamici. Rebeka cay dzie
haftowaa przy oknie, gucha na odgosy wojny, a do chwili, kiedy gliniane dzbany
zaczy dwicze w kredensie; wtedy podnosia si, eby odgrza jedzenie, na dugo
zanim ukazay si uszargane w bocie psy myliwskie, a za nimi kolos z dubeltwk i
w sztylpach z ostrogami, czasem niosc na ramieniu sarn, a prawie zawsze kilka
zajcy albo dzikich kaczek. Pewnego popoudnia na pocztku swoich rzdw Arcadio
przyszed ich odwiedzi. Nie widywali go od czasu, gdy opucili dom, ale okaza si tak
czuy i peen rodzinnych uczu, e zaprosili go, by podzieli z nimi posiek.
Dopiero przy kawie Arcadio ujawni powd swojej wizyty: otrzyma donos na
Josego Arcadia. Zarzucano mu, e po zaoraniu wasnego podwrza ora dalej
ssiednie pola, obalajc poty i rwnajc z ziemi cudze gospodarstwa, pki nie
przywaszczy sobie si najlepszych woci w okolicy. Na chopw, ktrych nie
ograbi, bo nie interesoway go ich ziemie, naoy danin, ktr pobiera co sobot
uzbrojony w dubeltwk i z psami myliwskimi. Nie zaprzeczy temu. Swoje
roszczenia opiera na tym, e zagrabione ziemie zostay rozdzielone przez Josego
Arcadia Buendi w czasach zakadania Macondo i jego zdaniem mona byo dowie,
e jego ojciec ju wtedy by szalony, poniewa rozporzdzi si majtkiem, ktry w
rzeczywistoci nalea do ich rodziny. Byy to niepotrzebne tumaczenia, bo Arcadio
nie przyszed tu, eby wymierzy sprawiedliwo. Zaproponowa po prostu
utworzenie biura kastralnego, tak by J os Arcadio zalegalizowa swj tytu do
zagrabionej ziemi pod warunkiem, e przekae lokalnej wadzy prawo do pobierania
daniny. Doszli do porozumienia. Po latach, kiedy pukownik Aureliano Buendia
przejrza tytuy wasnoci, odkry, e na nazwisko jego brata byy zarejestrowane
wszystkie ziemie dostrzegalne ze wzgrza jego podwrka a po horyzont, nie
wyczajc cmentarza, i e podczas jedenastu miesicy sprawowania wadzy Arcadio
nie tylko przywaszczy sobie pienidze z kontrybucji, ale rwnie te, ktre pobiera od
ludzi za prawo grzebania zmarych na wociach Josego Arcadia.
Dopiero po wielu miesicach Urszula dowiedziaa si tego, o czym wiedzieli
wszyscy, gdy ukrywali przed ni prawd, eby nie zwiksza jej cierpienia. Zacza
co podejrzewa:
,,Arcadio buduje dom - zwierzya si z udan dum swojemu mowi,

prbujc wsadzi mu do ust yk syropu z tykwy. Jednake westchna mimo woli:

Nie wiem dlaczego, ale to wszystko jako mi si nie podoba. Pniej, kiedy
dowiedziaa si, e Arcadio nie tylko ukoczy budow domu, ale zamwi wiedeskie
meble, utwierdzia si w podejrzeniu, e przywaszczy sobie fundusze publiczne.
Przynosisz wstyd naszemu nazwisku - krzykna pewnej niedzieli po mszy, kiedy
zobaczya go w jego nowym domu, grajcego w karty ze swymi oficerami. Arcadio nie
zwrci

na

ni

uwagi.

Wtedy

dopiero

Urszula

dowiedziaa

si,

ma

szeciomiesiczn crk i e Santa Sofia de la Piedad, z ktr y bez lubu, znowu

oczekuje

dziecka.

Postanowia

napisa

do

pukownika

Aureliana

Buendii,

gdziekolwiek by si znajdowa, i powiadomi go o sytuacji. Wydarzenia najbliszych

dni nie tylko przeszkodziy jej zamiarom, ale kazay jej aowa tego, e w ogle je
podja. Wojna, ktra dotychczas bya tylko sowem na okrelenie czego niejasnego i
dalekiego, przybraa ksztat konkretny w dramatycznej rzeczywistoci. Pod koniec
lutego przybya do Macondo stuletnia staruszka na ole obadowanym szczotkami.
Robia wraenie osoby tak nieszkodliwej, e patrole wartownicze pozwoliy jej
przejecha nie pytajc o nic, jako jednej z licznych handlarek czsto przybywajcych
tu z okolicy za moczarami. Skierowaa si prosto do koszar. Arcadio przyj j w
dawnej klasie, zamienionej obecnie w co w rodzaju wartowni, gdzie obozowaa stra,
z hamakami zwinitymi lub zawieszonymi na hakach, matami zoonymi na stert w
kcie, strzelbami, karabinami, a nawet broni myliwsk porozrzucan na pododze.
Staruszka stana na baczno w wojskowym ukonie i przedstawia si.
- Jestem pukownik Gregorio Stevenson.
Emisariusz przynosi ze wieci. Ostatnie ogniska oporu liberaw byy w
trakcie likwidacji. Pukownik Aureliano Buendia, ktrego pozostawi wycofujcego si
z okolicy Riohacha, wysa go z misj przekazania polece Arcadiowi. Powinien bez
oporu odda miasto, stawiajc jako warunek sowo honoru, e uszanuje si ycie i
majtek liberaw. Arcadio zmierzy wzrokiem penym politowania tego dziwnego
posaca, ktrego mona byo wzi za uciekajc babci.
- Ma pan oczywicie jaki dokument pisany - powiedzia
- Oczywicie - odpowiedzia emisariusz - nie mam. atwo chyba zrozumie, e
w tych okolicznociach nie miewa si przy sobie tajnych dokumentw.
To mwic wyj zza pazuchy i pooy na stole zot rybk. To chyba
wystarczy - powiedzia. Arcadio sprawdzi, e jest to istotnie jedna z rybek
wykonanych przez pukownika Aureliana Buendi. Ale kto mg j ku przed wojn

albo ukra i tym samym nie miaa wartoci jako znak rozpoznawczy. Posaniec
musia posun si do ostatecznoci, jak bya zdrada tajemnicy wojskowej, eby
uwierzono w jego tosamo. Wyzna, e jedzie z misj do Curacao, gdzie mia
nadziej zebra uchodcw z caego regionu karaibskiego, jak rwnie zaopatrzy si
w bro i amunicj wystarczajc, by sprbowa akcji odwetowej pod koniec roku.
Liczc na ten plan pukownik Aureliano Buendia przeciwny by ponoszeniu zbdnych
ofiar. Ale Arcadio okaza si nieugity. Kaza uwizi posaca, dopki nie sprawdzi
jego tosamoci, i postanowi broni posterunku a do mierci.
Nie musia dugo czeka. Wieci o klsce liberaw byy coraz bardziej
konkretne. Pod koniec marca, pewnego poranka przedwczesnej pory deszczowej,
peen napicia spokj poprzednich tygodni przerway nagle rozpaczliwe dwiki
kornetu i zaraz potem wystrza armatni, ktry roznis wie kocioa. Opr, jaki
zamierza

stawi

Arcadio,

by

zaiste

szalestwem.

Dysponowa

zaledwie

pidziesicioma le uzbrojonymi ludmi, z maksymalnym wyposaeniem dwudziestu

naboi dla kadego. Ale byli wrd nich jego dawni uczniowie, porwani grnolotnymi
hasami, gotowi powici skr dla sprawy straconej. Pord tupotu butw, sprzecznych rozkazw, wystrzaw armatnich, od ktrych draa ziemia, oszalaego terkotu
karabinw i dwikw kornetu, rzekomy pukownik Stevenson zdoa rozmwi si z
Arcadiem. Oszczd mi haniebnej mierci winia w tych kobiecych achach powiedzia mu. - Jeeli musz umrze chc zgin w walce. Arcadio zgodzi si. Kaza
mu da karabin z dwudziestoma nabojami i zostawiono go z picioma ludmi w
koszarach, ktrych mia broni, podczas gdy on sam ze sztabem wyruszy na front
oporu. Nie zdoa nawet doj do drogi na moczary. Barykady na ulicach zostay
.zmiecione i obrocy walczyli na otwartym polu, pki starczyo amunicji - najpierw z
karabinami w rku, potem pistoletami przeciwko karabinom, a w kocu wrcz. W obliczu nieuchronnej klski kilka kobiet uzbrojonych w kije i noe kuchenne rzucio si
na ulic. W tym zamieszaniu Arcadio spotka Amarant, ktra poszukiwaa go jak
wariatka, w koszuli nocnej, z dwoma starymi pistoletami Josego Arcadia Buendii.
Odda swj karabin oficerowi, ktrego rozbrojono w walce, i znikn razem z
Amarant w bocznej uliczce, eby j zaprowadzi do domu. Urszula czekaa na nich w
progu, obojtna na salwy, ktre otworzyy olbrzymi wyrw w fasadzie ssiedniego
budynku. Deszcz ustpowa, ale ulice byy gadkie i liskie, jakby pokropione
rozpuszczonym mydem, i trzeba byo odgadywa odlego w ciemnociach. Arcadio
zostawi Amarant z Urszul i prbowa f przeciwstawi si dwm onierzom, ktrzy

na lepo strzelali j zza rogu. Stare pistolety, przez dugie lata przechowywane w
szafach, nie dziaay. Osaniajc Arcadia wasnym ciaem Urszula usiowaa wcign
go do domu.
- Chod, na Boga - krzyczaa - ju dosy szalestw! onierze wzili ich na cel.
- Niech go pani puci, niech pani odejdzie - krzykn jeden z nich - albo nie
rczymy za pani ycie.
Arcadio pchn Urszul w kierunku domu i podda si. Troch pniej umilky
wystrzay i rozbrzmiay dzwony. Opr zosta zlikwidowany w niecae p godziny. Nie
ocala ani jeden z ludzi Arcadia, ale zanim zginli, pooyli trupem trzystu onierzy.
Ostatnim bastionem byy koszary. Zanim przypuszczono szturm, domniemany
pukownik Gregorio Stevenson uwolni winiw i rozkaza swoim ludziom, eby
wyszli bi si na ulic. Niezwyka ruchliwo i nieomylna celno strzaw, jakie odda
z rnych okien zuywajc swoje dwadziecia nabojw, wywoay wraenie, e koszary
s dobrze bronione, i atakujcy roznieli je dopiero z pomoc artylerii. Kapitan
kierujcy akcj zdziwi si znajdujc puste ruiny i jedynego martwego czowieka w
kalesonach, z nie nabitym karabinem, ktry jeszcze kurczowo ciska rami oderwane
od tuowia. Mia bujne kobiece wosy spite na karku grzebieniem, a na szyi szkaplerz
ze zot rybk. Odwrciwszy go kocem buta, eby obejrze jego twarz, kapitan
zdumia si. Gwno! - wykrzykn. Inni oficerowie podeszli bliej.
- Patrzcie, gdzie spotykamy tego czowieka - powiedzia kapitan. - To przecie
Gregorio Stevenson!
O wicie po krtkim sdzie wojennym rozstrzelano Arcadia pod murem
cmentarza. Przez dwie ostatnie godziny swego ycia na prno stara si zrozumie,
dlaczego znikn strach drczcy go od dziecistwa. Niewzruszony, nie troszczc si
nawet o wykazanie swojej nowej odwagi, sucha nie koczcych si oskare. Myla
o Urszuli, ktra w tej godzinie na pewno popijaa kaw pod kasztanem z Josem
Arcadiem Buendi. Myla o swojej omiomiesicznej crce, ktra jeszcze nie miaa
imienia, i o dziecku, ktre miao si urodzi. Myla o matce tych dzieci, ktr ubiegej
nocy pozostawi peklujc koza na sobotni obiad, i zatskni do jej spadajcych na
ramiona wosw, do jej rzs, ktre sprawiay wraenie sztucznych. Myla o swojej
rodzinie bez wzruszenia, w surowym obrachunku z yciem, zaczynajc rozumie, jak
bardzo w rzeczywistoci kocha te osoby, ktrych najbardziej nienawidzi.
Przewodniczcy sdu wojennego rozpocz swoje kocowe przemwienie, nim
Arcadio zda sobie spraw, e miny dwie godziny. Gdyby nawet dowiedzione

zarzuty nie wayy a nadto - mwi przewodniczcy - nieodpowiedzialna i zbrodnicza

lekkomylno, z jak oskarony pchn swoich podwadnych na niepotrzebn mier,
wystarczyaby, eby zasuy na najwysz kar. W zdemolowanej szkole, gdzie po raz
pierwszy pozna smak wadzy, o kilka metrw od sali, gdzie pozna niepokj mioci,
Arcadio uzna za mieszny ten formalizm mierci. W rzeczywistoci nie miaa dla
niego znaczenia mier, tylko ycie, i dlatego wraenie, jakiego dozna po ogoszeniu
wyroku, nie byo strachem, lecz tsknot. Nie powiedzia nic, dopki nie zapytano go,
jaka jest jego ostatnia wola.
- Powiedzcie mojej onie - odpowiedzia gosem opanowanym - eby
dziewczynce nadaa imi Urszula. - Przerwa i doda po chwili: - Urszula, jak jej
babka. I powiedzcie jej take, e jeeli urodzi si chopiec, niech nazwie go Jose
Arcadio, ale nie na cze stryja, tylko dziadka.
Zanim zaprowadzono go pod mur, ojciec Nicanor usiowa przygotowa go na
mier. Niczego nie auj - powiedzia Arcadio i po wypiciu filianki czarnej kawy
owiadczy, e jest gotw stan przed plutonem egzekucyjnym. Dowdca plutonu,
specjalista od wykonywania wyrokw zbiorowych, mia nazwisko, ktre byo czym
znacznie wicej ni przypadkiem: kapitan Roque Carnicero. W drodze na cmentarz w
nie ustajcym deszczu Arcadio zauway rysujc si na horyzoncie i promieniujc
blaskiem rod. Tsknota rozwijaa si wraz z mg, a jej miejsce zaja ogromna
ciekawo. Dopiero gdy kazano mu stan tyem do muru, Arcadio ujrza Rebek z
mokrymi wosami, w sukni w rowe kwiaty, otwierajc dom na przestrza. Machn
do niej rk pragnc, by go poznaa. Rzeczywicie Rebeka spojrzaa mimochodem w
stron muru i stana jak wryta, sparaliowana groz; z trudem przemoga si, eby
przesa Arcadiowi rk znak poegnania. Arcadio odpowiedzia jej w ten sam sposb.
W tej samej chwili zwrciy si ku niemu czarne od dymu paszcze karabinw i
usysza sowo po sowie piewane encykliki Melquiadesa, echo zagubionych krokw
dziewicy imieniem Santa Sofia de la Piedad w klasie i uczu w nosie t sam zastyg
twardo lodu, ktr zauwayli patrzc na nozdrza martwej Remedios. Ach, do
diaba - zdy pomyle - zapomniaem powiedzie, e jeli urodzi si dziewczynka,
eby jej dano imi Remedios. I wtedy, w jednym rozdzierajcym trzewia szarpniciu,
uczu znowu cay skoncentrowany lk, ktry go drczy za ycia. Kapitan da rozkaz
ognia. Arcadio ledwie zdy wypry pier i podnie gow nie rozumiejc, skd
pynie gorca ciecz, ktra parzy mu uda. - ajdaki - krzykn - niech yje partia
liberalna!

W maju zakoczya si wojna. Na dwa tygodnie przed oficjaln deklaracj

rzdu, zapowiadajc bezlitosne kary dla organizatorw rebelii, pukownik Aureliano
Buendia dosta si do niewoli w chwili, kiedy ju mia przekroczy zachodni granic
w przebraniu indiaskiego czarownika. Z dwudziestu jeden ludzi, ktrzy poszli za nim
na wojn, czternastu zgino w walce, szeciu byo rannych i tylko jeden towarzyszy
mu w momencie ostatecznej klski - pukownik Gerineldo Marquez. Wiadomo o
jego schwytaniu ogoszono w Macondo w obwieszczeniu nadzwyczajnym. yje poinformowaa Urszula swego ma. - Promy Boga, eby jego wrogowie okazali mu
lito. Po trzech dniach paczu, pewnego popoudnia, kiedy przygotowywaa
legumin mleczn, usyszaa wyranie gos swego syna tu przy uchu. Aureliano krzykna biegnc pod kasztan, eby podzieli si wiadomoci z mem. - Nie wiem,
jak sta si ten cud, ale on yje i wkrtce go zobaczymy. Przyja to za pewnik. Kazaa
umy podogi w domu i przestawi meble. W tydzie pniej pogoska niewiadomego
pochodzenia, nie poparta obwieszczeniem, potwierdzia t dramatyczn przepowiedni. Pukownik Aureliano Buendia zosta skazany na mier i wyrok ku przestrodze
ludnoci mia by wykonany w Macondo. W pewien poniedziakowy ranek, o godzinie
dziesitej dwadziecia, Amaranta ubieraa maego Aureliana Josego, gdy usyszaa
daleki zgiek i odgos trbki, a w sekunda pniej wpada do pokoju Urszula z
krzykiem: Ju go prowadz. onierze uderzeniami kolb prbowali ujarzmi
wzburzony tum. Urszula i Amaranta pobiegy na rozstaje, torujc sobie drog
kuksacami, i wtedy ujrzay go. Wyglda jak ebrak, ubranie mia poszarpane,
zmierzwione wosy i brod. Szed boso nie czujc dawicego kurzu, z rkami
zwizanymi na plecach lin przytroczon do sioda oficerskiego konia. Przy nim szed,
take obdarty i wyndzniay, pukownik Gerineldo Marquez. Nie byli smutni. Wydawali si raczej oszoomieni przez tum, ktry obrzuca wojsko stekiem wszelkiego
rodzaju przeklestw.
- Synu mj - krzykna Urszula wrd zgieku i uderzya onierza, ktry j
usiowa powstrzyma. Ko oficera sposzy si. Wtedy pukownik Aureliano Buendia
przystan) drc, wysun si z obj swojej matki i utkwi w niej twarde spojrzenie.
- Wracaj do domu, mamo - powiedzia - popro wadze o pozwolenie i przyjd
mnie odwiedzi w wizieniu.
Spojrza na Amarant, ktra staa niepewnie dwa kroki za Urszul, i

umiechn si pytajc: Co ci si stao w rk?. Amaranta uniosa do z czarnym

bandaem. Oparzenie - powiedziaa i odsuna Urszul, eby nie stratoway jej
konie. Wojsko zaczo strzela. Specjalny oddzia otoczy winiw i truchtem
zaprowadzono ich do koszar.
O zmierzchu Urszula odwiedzia w wizieniu pukownika Aureliana Buendi.
Staraa si uzyska pozwolenie za porednictwem don Apolinara Moscote, ten jednak
utraci wszelki autorytet wobec wszechwadzy wojska. Ojciec Nicanor lea chory na
atak wtroby. Rodzice pukownika Gerinelda Marqueza, ktry nie by skazany na
mier, prbowali si z nim zobaczy i wypchnito ich kolbami. Nie mogc znale
posacw, przekonana, e jej syna rozstrzelaj o wicie, Urszula zapakowaa rzeczy,
ktre chciaa mu zanie, i sama posza do koszar.
- Jestem matk pukownika Aureliana Buendii - oznajmia.
Wartownicy zagrodzili jej drog. Tak czy owak wejd - uprzedzia ich Urszula.
- Tote jeeli macie rozkaz strzela, zaczynajcie od razu. Odepchna wartownika i
wesza do dawnej klasy, gdzie grupa rozebranych onierzy czycia bro. Oficer w
mundurze polowym, z row twarz, i w okularach z bardzo grubym szkem,
wykwintnym gestem 'da wartownikom znak, by si wycofali.
- Jestem matk pukownika Aureliana Buendii - powtrzya Urszula.
- Chce pani powiedzie - poprawi oficer z uprzejmym umiechem - e jest pani
czcigodn matk pana Aureliana Buendii.
W jego wyszukanym sposobie mwienia Urszula rozpoznaa rozwleky akcent
Cachacos, mieszkacw paskowyu.
- Jak pan sobie yczy, prosz p a n a - zgodzia si - byle tylko pozwolono mi go
zobaczy.
Istniay ju odgrne rozkazy zabraniajce odwiedza skazanych na mier, ale
oficer na wasn odpowiedzialno udzieli jej pozwolenia na pitnastominutow
rozmow. Urszula pokazaa mu, co niesie w zawinitku: zmian czystej bielizny,
trzewiki, ktre jej syn woy w dzie swego wesela, i soik z legumin przechowan
dla niego od dnia, kiedy j zawiadomi o swoim powrocie. Pukownik Aureliano
Buendia lea rozcignity na ku polowym w karcerze, z rozpostartymi rkami,
gdy mia owrzodzone pachy. Pozwolono mu si ogoli. Gsty ws o zakrconych
kocach podkrela jego kanciaste koci policzkowe. Urszuli wyda si bledszy i
mizerniejszy ni wtedy, gdy odszed, troch wyszy i bardziej samotny ni
kiedykolwiek. By poinformowany o wydarzeniach w rodzime: o samobjstwie Pietra

Crespiego, o naduyciach i rozstrzelaniu Arcadia, obdzie Josego Arcadia Buendii

zamieszkaego pod kasztanem. Wiedzia, e Amaranta powicia swoje dziewicze
wdowiestwo wychowaniu Aureliana Josego i e ten wykazuje wyjtkowe zdolnoci uczy si czyta i pisa jednoczenie z nauka mwienia. Od chwili kiedy wesza do
pokoju, Urszula czua si oniemielona surow dojrzaoci syna, jego autorytatywnym sposobem bycia i blaskiem wadzy promieniujcej z jego postaci. Zdziwia si, e
jest tak dobrze zorientowany. Wiesz przecie, e jestem jasnowidzem - zaartowa i
doda powanie: - Dzi rano, kiedy mnie prowadzili, miaem wraenie, e ju raz przez
to wszystko przeszedem. Naprawd idc przez wzburzony tum Aureliano pogrony
by we wasnych mylach, zadziwiony, jak postarzao si miasto w cigu jednego roku.
Migdaowce miay poszarpane licie. Domy, pomalowane na niebiesko, pniej na
czerwono i z powrotem na niebiesko, przybray w kocu barw nieokrelon.
- Czego si spodziewa? - westchna Urszula. - Czas mija.
- To prawda - przyzna Aureliano - ale nie a tak bardzo. Tym sposobem
wizyta, tak dugo wyczekiwana, do ktrej oboje przygotowali pytania, a nawet
przewidzieli odpowiedzi, bya znw zwyk rozmow codzienn. Kiedy wartownik
oznajmi koniec widzenia, Aureliano wyj spod maty na ku polowym plik
przepoconych papierw. Byy to jego wiersze. Te pisane do Remedios, ktre zabra z
sob odjedajc, i te, ktre ukada pniej, podczas przypadkowych przerw
wojennych. Przyrzeknij mi, e nikt ich nie przeczyta - powiedzia. - Jeszcze dzi
wieczorem wrzucisz je do pieca. Urszula przyrzeka i wstaa, eby pocaowa go na
poegnanie.
- Przyniosam ci rewolwer - szepna.
Pukownik Aureliano Buendia sprawdzi, e stranika nie sil w polu widzenia.
Do niczego mi nie jest potrzebny - odpowiedzia cicho. - Ale daj mi go, bo moe bd
ci rewidowa przy wyjciu. Urszula wyja rewolwer zza stanika, a on wsun go pod
nakrycie ka. A teraz nie egnaj si - zakoczy uroczycie i spokojnie. - Nie pro o
nic nikogo ani nie poniaj si przed nikim. Wyobra sobie, ze rozstrzelano mnie ju
dawno. Urszula przygryza wargi, eby nie wybuchn paczem.
- Przy sobie gorcych kamieni na wrzody - powiedziaa.
Odwrcia si i wysza z pokoju. Pukownik Aureliano Buendia sta zamylony
a do chwili, gdy zamkny si drzwi. Wtedy znw si pooy z rozpostartymi
ramionami. Od pierwszych lat modzieczych, kiedy zda sobie spraw z wasnych
przeczu, myla, e mier musi zapowiedzie swe nadejcie jakim okrelonym

znakiem, nieomylnym i nieodwoalnym, ale oto ju za kilka godzin mia umrze, a

sygna nie nadchodzi. Kiedy pewna bardzo pikna kobieta wesza do jego obozu w
Tucurinca i poprosia stranikw, eby pozwolili jej si z nim zobaczy. Przepucili j,
gdy znali fanatyzm pewnych matek, ktre posyay swoje crki do sypialni
najsawniejszych bojownikw, aby, jak same to okrelay, poprawi ras. Pukownik
Aureliano Buendia koczy tej nocy poemat o czowieku zagubionym w deszczu, kiedy
dziewczyna wesza do pokoju. Odwrci si od niej plecami, by schowa kart papieru
do szuflady, gdzie zawsze skada swoje wiersze. I wtedy poczu to. Nie odwracajc
gowy chwyci za pistolet w szufladzie.
- Nie strzelaj, prosz - powiedzia. Kiedy zwrci si do niej z nabitym
pistoletem, dziewczyna opucia swj nie wiedzc, co robi. W ten sam sposb
unikn czterech z jedenastu zasadzek. Natomiast kto, kogo nigdy nie zapano,
wszed pewnej nocy do siedziby rewolucjonistw w Manaure i zamordowa sztyletem
jego bliskiego przyjaciela, pukownika Magnifica Visbala, ktremu Aureliano odstpi
swoje ko, eby tamten mg wypoci gorczk. pic w hamaku w tym samym
pokoju, nic nie sysza. Na prno prbowa uj swe przeczucia w jaki system,
Przychodziy nagle, w porywie jakiej nadprzyrodzonej jasnoci widzenia, jako
przekonanie absolutne, ale chwilowe i nieuchwytne. Czasem byy tak naturalne, e nie
rozpoznawa ich wrebnego znaczenia a do chwili, gdy si sprawdzay. Kiedy indziej
byy wyranie okrelone, ale si nie speniy. Czsto byy to zwyke przejawy
zabobonu. Ale kiedy skazano go na mier i pozwolono wyrazi ostatnie yczenie, nie
mia najmniejszej trudnoci z rozpoznaniem przeczucia, ktre mu podyktowao
odpowied.
- Prosz, eby wyrok wykonano w Macondo - powiedzia.
Przewodniczcy trybunau skrzywi si.
- Nie bd pan taki sprytny, Buendia - powiedzia. - To manewr, eby zyska na
czasie.
- Jeli si nie zgodzicie, to wasza rzecz - powiedzia pukownik - ale taka jest
moja ostatnia wola.
Od tego czasu przestay go nawiedza przeczucia. Tego dnia, kiedy Urszula
odwiedzia go w wizieniu, po dugich rozmylaniach doszed do wniosku, e tym
razem mier przyjdzie bez zapowiedzi, bo nie zaley od przypadku, tylko od jego
oprawcw. Nie spa w nocy, drczony blem wrzodw pod pachami. Na krtko przed
witem usysza kroki na korytarzu. Id - mrukn i pomyla, nie wiadomo

dlaczego, o swoim ojcu, ktry w tej chwili myla o nim, w pospnym wicie pod
kasztanem. Nie czu strachu ani tsknoty, tylko wewntrzn furi na myl, e ta
sztuczna nie pozwoli mu pozna koca tylu spraw, ktre wi nie rozwizane.
Otworzyy si drzwi i wszed stranik z kubkiem kawy. Nazajutrz o tej samej godzinie
by wci w tym samym stanie ducha, wcieky z powodu blu pod pachami, i
powtrzyo si dokadnie to samo. W czwartek poczstowa stranikw legumin od
matki, woy czyst bielizn, za ciasn na niego, i lakierowane buty. Jeszcze w pitek
go nie rozstrzelano.
W gruncie rzeczy nie mieli odwagi wykona wyroku. Wzburzenie ludnoci
przekonao wadze wojskowe, e rozstrzelanie pukownika Aureliana Buendi
przyniesie powane skutki polityczne nie tylko w Macondo, ale w caym okrgu
moczarw, zasignito wic rady dowdztwa w stolicy prowincji. W sobot
wieczorem, podczas gdy czekano na odpowied, kapitan Roque Carnicero poszed do
sklepiku Catarina. Tylko jedna kobieta, niemal pod naciskiem groby, odwaya si
zabra go do swego pokoju. Nie chc spa z kim, o kim wiedz, e umrze - wyznaa
mu. - Nikt nie wie, jak to bdzie, ale wszyscy mwi, e oficer, ktry da rozkaz
rozstrzelania pukownika Aureliana Buendii, i wszyscy onierze plutonu, jeden po
drugim, zostan wymordowani wczeniej czy pniej, choby skryli si na koniec
wiata. Kapitan Roque Carnicero powiedzia o tym innym oficerom, a ci z kolei
swoim zwierzchnikom. W niedziel, aczkolwiek nikt nie oznajmi tego otwarcie i
aden rozkaz nie zmci napitego spokoju tych dni, cae miasto wiedziao, e
oficerowie

pod

pierwszym

lepszym

pretekstem

zdecydowani

unikn

odpowiedzialnoci za egzekucj. Poczta poniedziakowa przyniosa rozkaz oficjalny:

egzekucja ma zosta wykonana w przecigu dwudziestu czterech godzin. Tej nocy
oficerowie woyli do czapki siedem karteczek ze swoimi nazwiskami i nieubagane
przeznaczenie kapitana Roque'a Carnicera wskazao mu naznaczon kartk. Od
przeklestwa czowiek si nie uchroni - powiedzia z gboka gorycz. - Urodziem si
pod ciemn gwiazd i tak samo umr. O pitej rano wybra sobie pluton drog
losowania, ustawi go na dziedzicu i obudzi skazaca zowieszczym zdaniem:
- Idziemy, Buendia - powiedzia - wybia twoja godzina.
- Ach, wic to byo to - odpowiedzia pukownik - nio mi si, e pky mi
wrzody.
Rebeka Buendia wstawaa o trzeciej nad ranem, odkd dowiedziaa si, e
Aureliano bdzie rozstrzelany. W ciemnej sypialni, siedzc na ku wstrzsanym

odgosami chrapania Josego Arcadia, przez potwarte okno patrzya na mur

cmentarny. Czekaa cay tydzie z tym samym skrytym uporem, z jakim niegdy
wyczekiwaa listw Pietra Crespiego. Nie przyprowadz go tutaj - mwi jej Jose
Arcadio.
- Rozstrzelaj go o pnocy w koszarach, eby nikt si nie dowiedzia, kto
dowodzi plutonem, i tam go od razu zakopi. Rebeka wci czekaa. S tak gupi, e
go tu rozstrzelaj - odpowiadaa. Tak bya pewna, e umylia sposb otworzenia
drzwi, eby przesa mu poegnanie rk. Nie bd go prowadzi ulic - twierdzi
Jose Arcadio - z szecioma przestraszonymi onierzami. Wiedz, e ludzie s gotowi
na wszystko. Nie zwaajc na logiczne dowodzenia ma, Rebeka tkwia przy oknie.
- Zobaczysz, e s a tak gupi - powtarzaa. We wtorek rano Jose Arcadio wypi
ju kaw i wypuci psy, kiedy Rebeka zatrzasna okno i uchwycia porcz ka, eby
nie upa. Prowadz go - jkna. - Jak piknie wyglda! Jose Arcadio wyjrza przez
okno i zobaczy brata drcego z zimna w jasnoci poranka, w spodniach, ktre w
modoci naleay do niego. Sta ju zwrcony plecami do muru, z rkoma na
biodrach, bo palce guzy pod pachami nie pozwalay mu ich opuci. Tyle
rozrabiania - mrucza pukownik Aureliano Buendia. - Tyle pieprzenia po to, eby
czowieka zamordowao szeciu tchrzw i nic si nie dao zrobi. Powtarza to z tak
wciekoci, e sprawiao to wraenie religijnego zapau i kapitan Roque Carnicero
wzruszy si, przypuszczajc, e pukownik si modli. Kiedy pluton wzi go na cel,
furia zmaterializowaa si w jak substancj kleist i gorzk, ktra sparaliowaa mu
jzyk i zmusia do zamknicia oczu. Wtedy znikn metaliczny blask witu i Aureliano
zobaczy siebie jako maego chopca, w krtkich spodenkach, z kokard przy
konierzyku, i swego ojca prowadzcego go do wntrza namiotu w pewne soneczne
popoudnie, i ujrza przed sob ld. Kiedy usysza krzyk, pomyla, e to komenda dla
plutonu. Otworzy oczy z mroc krew w yach ciekawoci, oczekujc spotkania z
ognista trajektori ku, ale zobaczy tylko kapitana Roque'a Carnicera z rkami
podniesionymi do gry i Josego Arcadia przechodzcego na drug stron ulicy ze
swoj straszliw dubeltwk zoon do strzau.
- Nie strzelaj pan - powiedzia kapitan do Josego Arcadia. - To Opatrzno
pana przysya.
Tak rozpocza si nowa wojna. Kapitan Roque Carnicero i jego szeciu ludzi
ruszyli za pukownikiem Aurelianem Buendia, eby uwolni generaa rewolucji
Victoria Medin, skazanego na mier w Riohacha. Zamierzali zyska na czasie

przechodzc przez gry drog, ktr szed Jose Arcadio Buendia, aby zaoy
Macondo, ale przed upywem tygodnia przekonali si, e jest to zamiar nie do
wykonania. Musieli wic przeby niebezpieczny szlak stromych ska, bez amunicji,
oprcz tej, ktr rozporzdza pluton egzekucyjny. Biwakowali w pobliu miasteczek i
jeden z onierzy ze zot rybk w rku szed tam w biay dzie i nawizywa kontakt z
zakonspirowanymi liberaami, ktrzy nastpnego dnia ruszali na polowanie, eby ju
nie wrci. Kiedy z dalekiej przeczy dostrzegli Riohacha, genera Victorio Medina
zosta ju rozstrzelany. Powstacy ogosili pukownika Aureliana Buendi przywdc
si rewolucyjnych wybrzea karaibskiego w randze generaa. Przyj stanowisko, ale
odrzuci awans i przyrzek sobie, e nie przyjmie go, dopki nie obali rzdw
konserwatystw. Po trzech miesicach zdoa uzbroi ponad tysic ludzi, ale prawie
wszyscy wyginli. Ocaleni dotarli do granicy wschodniej. Nastpna wie o nich
gosia, e wyldowali na przyldku Vela przybywajc z archipelagu Antyli. Wkrtce
potem telegraficzny komunikat rzdowy, rozpowszechniony na cay kraj, poda
wiadomo o mierci pukownika Aureliana Buendii. Niemniej w dwa dni pniej
inny telegram z niemal rwnym rozgosem jak poprzedni donis o wybuchu rebelii
na rwninach poudniowych. Tak zacza si legenda o wszechobecnoci pukownika
Aureliana Buendii. Rwnoczesne i sprzeczne z sob informacje gosiy, e zwyciy w
Villanueva, e ponis klsk w Guacamayal, e zjedli go Indianie - tubylcy z Motiin,
e zmar w pewnej wsi na moczarach i stan na czele nowego powstania w Urumita.
Przywdcy liberaw, prowadzcy wwczas rokowania w sprawie reprezentacji w
parlamencie, ogosili go awanturnikiem, ktry nie moe reprezentowa partii. Rzd
narodowy obwoa go bandyt i wyznaczy za jego gow cen piciu tysicy pesos. Po
szesnastu porakach pukownik Aureliano Buendia wyszed z Guajiry z dwoma
tysicami dobrze uzbrojonych Indian i zaskoczywszy garnizon podczas snu opanowa
Riohacha. Tu ustanowi swoj kwater gwn i ogosi wojn totaln przeciwko
rzdowi. Pierwsz wiadomoci, jak otrzyma od rzdu, bya pogrka rozstrzelania
pukownika Gerinelda Marqueza w przecigu czterdziestu omiu godzin, jeeli
pukownik Buendia nie wycofa si ze swoimi siami a do granicy wschodniej. Peen
konsternacji pukownik Roque Carnicero, wczesny szef sztabu, wrczy mu telegram.
Aureliano jednak przeczyta go z nieoczekiwan radoci.
- To wietnie - wykrzykn. - Mamy wic ju telegraf w Macondo.
Jego odpowied bya jednoznaczna. W cigu trzech miesicy zamierza
przenie siedzib sztabu generalnego do Macondo. Jeeli nie zastanie przy yciu

pukownika Gerinelda Marqueza, rozstrzela bez sdu wszystkich oficerw, ktrych w

tym czasie bdzie mia w niewoli, poczynajc od generaw, i wyda swoim
podwadnym rozkazy, aby postpowali w podobny sposb a do zakoczenia wojny.
W trzy miesice pniej, gdy wszed jako zwycizca do Macondo, pierwszym, ktry go
wita na drodze, by pukownik Gerineldo Marquez.
Dom by peen dzieci. Na danie Urszuli zamieszkaa tam Santa Sofia de la
Piedad ze starsz crk i blinitami urodzonymi w pi miesicy po rozstrzelaniu
Arcadia. Wbrew ostatniej woli rozstrzelanego Urszula ochrzcia dziewczynk
imieniem Remedios. Jestem pewna, e to wanie chcia Arcadio powiedzie owiadczya. - Nie nazwiemy jej Urszula, bo to imi przynosi cierpienie. Bliniakom
nadaa imiona Jose Arcadio Drugi i Aureliano Drugi. Amaranta zaja si wszystkimi
dziemi. Umiecia drewniane stoeczki w salonie i zaoya przedszkole dla dzieci z
ssiedztwa. Kiedy wrci pukownik Aureliano Buendia wrd trzasku fajerwerkw i
bicia dzwonw, w domu przywita go chr dziecicy. Aureliano Jose, wysoki jak jego
dziadek, ubrany jak oficer rewolucji, odda mu honory wojskowe.
Nie wszystkie wiadomoci byy pomylne. W rok po ucieczce pukownika
Aureliana Buendii Jose Arcadio i Rebeka zamieszkali w domu zbudowanym przez
Arcadia. Nikt nie dowiedzia si o ich interwencji podczas egzekucji Aureliana. Nowy
budynek

pooony

najlepszym

punkcie

rynku,

cieniu

migdaowca

uprzywilejowanego przez drozdy, ktre zaoyy tam a trzy gniazda, z wielkimi

drzwiami wejciowymi i czterema oknami, sta si domem otwartym dla goci. Dawne
przyjaciki Rebeki, wrd nich cztery siostry Moscote, dotychczas niezamne,
wznowiy popoudniowe gawdy przy hafcie, przerwane przed laty na ganku z
begoniami. Jose Arcadio nadal korzysta z zagarnitych bezprawnie ziem, ktrych
tytuy wasnoci zostay uznane przez rzd konserwatystw. Co dzie pod wieczr
widziano go powracajcego konno ze sfor psw, dubeltwk i par zajcy
przytroczon do sioda. Pewnego wrzeniowego popoudnia z powodu nadcigajcej
burzy powrci do domu wczeniej ni zwykle, Przywita si z Rebek w jadalni,
uwiza psy, zawiesi zajce w kuchni, eby je pniej zasoli, i poszed si przebra do
sypialni. Rebeka owiadczya pniej, e kiedy jej m wszed do sypialni, ona
zamkna si w azience i nic nie syszaa. Wersja trudna do uwierzenia, ale nie byo
innej, bardziej prawdopodobnej, i nikt nie mg sobie wyobrazi, dlaczego Rebeka
miaaby zamordowa mczyzn, ktry j uszczliwi. Bya to moe jedyna
tajemnica, ktrej nigdy nie wyjaniono w Macondo. Ledwo Arcadio zamkn drzwi

sypialni, wystrza z pistoletu wstrzsn domem. Struka krwi wypyna spod drzwi,
przez cay salon, a na ulic, biegnc prosto po nierwnych chodnikach, w d i pod
gr, przepyna wzdu ulic Turkw, skrcia w prawo, a potem w lewo, zaamaa
si pod ktem prostym przed domem Buendiw wdara si przez zamknite drzwi do
salonu, biegnc tu przy cianie, by nie brudzi dywanu, potem przez nastpny pokj,
okrya z daleka st w jadalni, przecia ganek z begoniami przepywajc
niepostrzeenie pod krzesem Amaranty, ktra w tej chwili miaa lekcj arytmetyki z
Aurelianem Josem, przebiega przez spiarni i pojawia si w kuchni, gdzie Urszula
zamierzaa wbi trzydzieci sze jajek do ciasta.
- Matko Najwitsza! - krzykna Urszula. Pobiega ladem krwi w przeciwnym
kierunku, poszukujc jej rda, przez spiarni, przez ganek z begoniami, gdzie
Aureliano Jose skandowa, e trzy plus trzy to sze, a sze i trzy to dziewi, biega
dalej przez jadalni i salony, na ulic, wci za strumyczkiem krwi, skrcia w prawo,
potem w lewo, a na ulic Turkw, nie pamitajc, e wci ma na sobie fartuch
piekarski i bambosze. Potem znalaza si na rynku i po ladach czerwonej struki
wesza do domu, w ktrym nigdy nie bya przedtem. Pchna drzwi do sypialni,
krztuszc si dymem spalonego prochu, i znalaza Josego Arcadia lecego twarz do
podogi na sztylpach, ktre zdy jeszcze cign, i zobaczya rdo strugi krwi,
ktra przestaa ju pyn z jego prawego ucha. Na ciele nie znaleziono adnej rany i
nie zdoano odnale broni. Nie mona byo take pozby si ostrego zapachu prochu,
ktry wydzielay zwoki. Najpierw wyszorowano trupa trzykrotnie mydem i szczotk,
potem nacierano go sol i octem, potem popioem i cytryn, a wreszcie wsadzono do
beczki z ugiem i pozostawiono na sze godzin. Tyle go szorowano, e zaczy si
odbarwia arabeski tatuau. Kiedy wpadli na rozpaczliwy pomys przyprawienia go
pieprzem, kminkiem i liciem laurowym i podgrzewania na maym ogniu, zacz
rozkada si i trzeba go byo czym prdzej pogrzeba. Zamknito go hermetycznie w
specjalnej trumnie, dwa metry i trzydzieci centymetrw dugoci, jeden metr i
dziesi

centymetrw

szerokoci,

umocnionej

wewntrz

sztabami

elaza

przykrcanej rubami ze stali, ale nawet wtedy czu byo jeszcze odr na ulicach,
ktrymi przeszed pogrzeb. Ojciec Nicanor, ze spuchnit wtrob i brzuchem
napitym jak bben, pobogosawi trumn ze swego ka. Chocia po kilku miesicach wzmocniono grb nadbudow murw i wsypano midzy ciany sprasowany
popi, trociny i niegaszone wapno, cmentarz cuchn prochem jeszcze przez wiele
lat, do czasu kiedy inynierowie z Kompanii Bananowej przykryli grb pancerzem z

betonu. Zaledwie wyniesiono jego trupa, Rebeka zamkna drzwi swego domu i
pogrzebaa si ywcem pod grub skorup pogardy dla wiata, ktrej adna pokusa
ziemska nie zdoaa przebi. Pewnego razu, bardzo ju wiekowa, wysza na ulic w
pantoflach koloru starego srebra i w kapeluszu zdobnym w malekie kwiatuszki w
czasie gdy nawiedzi miasto yd Wieczny Tuacz, i sprowadzia upa tak straszliwy, e
ptaki przebijay druciane siatki w oknach, eby wyzion ducha w sypialniach. Ostatni
raz widziano j yw, kiedy celnym strzaem umiercia zodzieja, ktry usiowa
wyway drzwi jej domu. Oprcz Argenidy, sucej i powiernicy, nikt si z ni odtd
nie styka. W swoim czasie mwiono, e pisuje listy do biskupa, ktrego uwaaa za
swego ciotecznego brata, ale nie dowiedziano si, czy otrzymaa odpowied. Miasto
zapomniao o niej.
Mimo swego triumfalnego powrotu pukownik Aureliano Buendia nie da si
zwie pozorom. Wojska rzdowe ustpoway bez oporu, co wywoywao wrd
liberalnej ludnoci zudzenie zwycistwa, ktrego nie naleao rozprasza, ale
rewolucjonici znali prawd, a przede wszystkim zna j pukownik Aureliano
Buendia. Chocia w obecnej chwili mia pod swoj komend przeszo pi tysicy
ludzi i rzdzi w dwch stanach nadmorskich, zdawa sobie spraw, e jest przyparty
do morza i uwikany w sytuacj polityczn tak niejasn, e gdy rozkaza odbudowa
wie kocieln zburzon wystrzaem armatnim wojska, ojciec Nicanor na swoim ou
boleci owiadczy: To nie do pojcia, obrocy wiary Chrystusa burz wityni, a
masoni j odbudowuj. Szukajc wyjcia z matni Aureliano spdza cae godziny w
biurze telegraficznym, rozmawiajc z dowdcami innych placwek, i coraz bardziej
ulega wraeniu, e wojna znalaza si w lepym zauku. Kiedy nadchodziy wieci o
nowych triumfach liberaw, ogaszano je w radosnych komunikatach, ale on mierzy
na mapie prawdziwy zasig swej wadzy i rozumia, e jego zwolennicy coraz dalej
brn w puszcz, bronic si przeciwko malarii i komarom, posuwajc si w kierunku
odwrotnym do rzeczywistoci. Tracimy czas - skary si swoim oficerom. - Tracimy
czas, kiedy tamci tchrze z partii ebrz o stoek w parlamencie. Podczas bezsennych
nocy, lec na wznak w hamaku zawieszonym w tej samej izbie, gdzie kiedy czeka na
egzekucj, przywoywa przed oczy obraz ubranych na czarno adwokatw
opuszczajcych w chodny poranek paac prezydencki, w paltach z konierzami
podniesionymi a do uszu, rozcierajcych rce, szepczcych, szukajcych schronienia
w ciemnych kawiarenkach, eby rozway, co chcia powiedzie prezydent mwic
tak albo co rozumia, kiedy powiedzia nie, albo nawet zastanawia si, co

prezydent myla mwic o rzeczy zupenie inne, podczas gdy on Auraliano Buendia
odgania komary w temperaturze trzydziestu piciu stopni, czujc, e zblia si
straszliwy ranek, kiedy bdzie musia wyda swoim ludziom rozkaz rzucenia si do
morza.
Ktrej niespokojnej nocy, kiedy Filar Ternera piewaa na dziedzicu z
onierzami, poprosi j o wrb z kart.
Pilnuj swoich ust - byo wszystkim, co udao si jej odczyta po trzykrotnym
zoeniu i rozoeniu kart. Nie wiem, co to znaczy, ale sygna jest bardzo jasny:
uwaaj na usta.
W dwa dni pniej kto poda ordynansowi kubek z niesodzon kaw, a ten
da go drugiemu, a tamten jeszcze nastpnemu, a z rki do rki kubek dotar do
biurka pukownika Aureliana Buendii. Nie prosi przedtem o kaw, ale skoro j
przyniesiono, wypi. Zawieraa doz trucizny z orzecha wystarczajc do zabicia
konia. Kiedy zaniesiono go do domu, by ju sztywny, wygity w uk, z wywalonym na
wierzch jzykiem. Urszula wyrwaa go mierci. Po wypukaniu odka rodkami na
wymioty owina go w gorce pledy i karmia biakami przez dwa dni do czasu, gdy
wyniszczone

ciao

odzyskao

normaln

temperatur.

Czwartego

dnia

niebezpieczestwo mino. Wbrew wasnej woli, pod presj Urszuli i oficerw

pozosta w ku jeszcze tydzie. Dopiero wtedy dowiedzia si, e nie spalono jego
wierszy. Nie chciaam si spieszy - wytumaczya mu Urszula. - Tamtej nocy, kiedy
miaam zamiar rozpali piec, pomylaam sobie, e lepiej bdzie poczeka, a
przynios zwoki. W mgle rekonwalescencji, w otoczeniu zakurzonych lalek
Remedios, pukownik Aureliano Buendia czytajc wiersze przypomina sobie
decydujce momenty swego ycia. Znw zacz pisa. Przez wiele godzin, z dala od
zmiennych losw wojny bez perspektywy, utrwala w rymowanych wierszach swoje
przeycia na krawdzi mierci. I wtedy jego myli stay si tak jasne, e mg widzie
na wskro. Pewnego wieczoru zapyta pukownika Gerinelda Marqueza:
- Powiedz mi, bracie, jedn rzecz: dlaczego walczysz?
- Jak to dlaczego, bracie - odpowiedzia pukownik Gerineldo Marquez. Walcz dla wielkiej partii liberalnej.
- Szczliwy jeste, e to wiesz - powiedzia Aureliano, - Ja za to teraz dopiero
zrozumiaem, e walcz przez dum.
- To ze - powiedzia pukownik Germeldo Marquez. Pukownika Aureliana
Buendi mieszyo jego przeraenie.

- Oczywicie - powiedzia. - Ale tak czy inaczej lepsze to, ni nie wiedzie, o co
si walczy. - Spojrza mu w oczy i doda z umiechem: - Albo walczy, jak ty, o co, co
nic dla nikogo nie znaczy.
Duma nie pozwalaa mu zbliy si do uzbrojonych grup wewntrz kraju,
dopki kierownictwo partii nie odwoa publicznie swej deklaracji ogaszajcej go
bandyt. Wiedzia jednak, e gdy odrzuci te skrupuy, rozerwie bdne koo wojny.
Okres rekonwalescencji pozwala mu na rozmylania. Skoni Urszul, eby oddaa
mu reszt zakopanego kapitau rodzinnego i swoje liczne oszczdnoci, mianowa
pukownika Gerinelda Marqueza przywdc cywilnym i wojskowym Macondo i
pojecha nawiza kontakt z grupami powstaczymi wewntrz kraju.
Pukownik Gerineldo Marquez by nie tylko czowiekiem, ktremu najbardziej
ufa pukownik Aureliano Buendia, ale i Urszula traktowaa go jak czonka rodziny.
Delikatny, niemiay, uprzejmy z natury, by jednak bardziej stworzony do wojny ni
do rzdzenia. Jego doradcy polityczni omotywali go z atwoci labiryntami teorii.
Mimo to zdoa narzuci w Macondo atmosfer sielskiego spokoju, wymarzon przez
pukownika Aureliana Buendi, ktry chcia umrze ze staroci wyrabiajc rybki ze
zota. Mieszka w domu swoich rodzicw, ale jada obiady u Urszuli dwa lub trzy razy
w tygodniu. Uczy Aureliana Josego obchodzi si z broni paln, da mu
przedwczesne wyszkolenie wojskowe i przez kilka miesicy, za zgod Urszuli, chopiec
mieszka w koszarach, eby zmnie. Jeszcze wiele lat przedtem, prawie jako
dziecko, Gerineldo Marquez wyzna swoj mio Amarancie. Bya wtedy tak przejta
swoim nieodwzajemnionym uczuciem do Pietra Crespiego, e go wymiaa. Gerineldo
Marquez czeka. Przy pewnej okazji przysa Amarancie kartk z wizienia, proszc j
o wyhaftowanie tuzina chusteczek z inicjaami jego ojca. Przysa na to pienidze. Po
upywie tygodnia Amaranta zaniosa mu do wizienia tuzin wyhaftowanych
chusteczek wraz z pienidzmi i przez wiele godzin rozmawiali o przeszoci. Kiedy
std wyjd, oeni si z tob - powiedzia jej Gerineldo Marquez na poegnanie.
Amaranta rozemiaa si, ale czsto o nim mylaa uczc dzieci pisa i czyta i
pragnaby wskrzesi dla niego modziecz mio, jak darzya niegdy Pietra
Crespiego. W soboty, w dniu odwiedzin winiw, wstpowaa do domu rodzicw
Gerinelda Marqueza i towarzyszya im do wizienia. Jednej z tych sobt Urszula
zdumiaa si widzc j w kuchni, czekajc na wyjcie z pieca babeczek, a potem
wybierajc najadniejsze, by je zawin w serwetk, specjalnie na ten cel
wyhaftowan.

- Wyjd za niego za m - powiedziaa jej. - Nieatwo znajdziesz drugiego

takiego jak on.
Amaranta wzruszya ramionami z udan niechci.
- Nie potrzebuj polowa na mczyzn - odpowiedziaa. - Zanosz te babeczki
Gerineldowi dlatego, e mi go al, bo prdzej czy pniej go rozstrzelaj.
Powiedziaa to ot, tak sobie, ale wtedy wanie rzd publicznie zagrozi
rozstrzelaniem pukownika Gerwelda Marqueza, jeeli siy rebelianckie nie oddadz
Riohacha. Wstrzymano odwiedziny w wizieniu. Amaranta zamkna si, eby paka,
przybita uczuciem winy podobnym do tego, ktre j drczyo po mierci Remedios,
tak jakby znw jej bezmylne sowa byy przyczyn nieszczcia. Matka pocieszaa j.
Zapewniaa, e pukownik Aureliano Buendia zrobi co, eby przeszkodzi egzekucji, i
przyrzeka sama si zaj przycigniciem do domu Gerinelda Marqueza, kiedy
skoczy si wojna. Dotrzymaa obietnicy jeszcze przed terminem. Kiedy Gerinaldo
Marquez wyszed z wizienia , obdarzony nowym zaszczytem dowdcy cywilnego i
wojskowego, przyja go jak syna, dogadzaa mu na wszelkie sposoby, by go
zatrzyma, i prosia caym sercem, eby przypomnia sobie swj zamiar polubienia
Amaranty. Wydawao si, e jej proby bd spenione. W dni, kiedy przychodzi do
nich na obiad, pukownik Gerineldo Marquez zostawa cae popoudnie na ganku z
begoniami, grajc z Amaranta w warcaby.
Urszula przynosia im kaw z mlekiem i babeczkami i zajmowaa si dziemi,
eby im nie przeszkadzay. Amaranta v istocie usiowaa roznieci w swym sercu
wystygy ar modzieczej mioci. Z niecierpliwoci, ktra z czasem staa si
nieznona, wyczekiwaa dni obiadw, popoudni przy warcabach, a czas mija
niepostrzeenie w towarzystwie tego wojownika o melancholijnym imieniu, ktrego
palce dray niewidocznie przesuwajc pionki. Ale w dniu, w ktrym pukownik
Gerineldo Marquez powtrnie wyrazi swoj ch polubienia jej, odpowiedziaa
odmownie.
- Nie wyjd za m za nikogo - powiedziaa mu - a tym bardziej za ciebie. Tak
bardzo kochasz Aureliana, e chcesz eni si ze mn, bo z nim nie moesz.
Pukownik Gerineldo Marquez by cierpliwym czowiekiem.
- Bd nalega - powiedzia - prdzej czy pniej przekonam ci.
Odwiedza j nadal. Zamknita w swojej sypialni, tumic tajemne kanie
Amaranta zatykaa palcami uszy, by nie sysze gosu adoratora, ktry przekazywa
Urszuli ostatnie wiadomoci z wojny, i chocia umieraa z chci zobaczenia

pukownika, nie miaa si wyj do niego.

Pukownik Aureliano Buendia znajdowa wtedy czas, eby przesya co dwa
tygodnie dokadne sprawozdanie do Macondo. Ale tylko raz - prawie osiem miesicy
po swoim odejciu - napisa do Urszuli. Specjalny posaniec przynis do domu
zalakowan kopert, wewntrz ktrej znajdowaa si zapisana pikn kaligrafi
pukownika kartka: Pilnujcie ojca, bo wkrtce umrze. Urszula przerazia si. Jeeli
Aureliano to mwi, to Aureliano wie. I zadaa pomocy, eby sprowadzi Josego
Arcadia Buendi do sypialni. By ciszy ni kiedykolwiek, bo dugoletni pobyt pod
kasztanem rozwin w nim zdolno dowolnego przybierania na wadze tak dalece, e
siedmiu mczyzn nie mogo go unie i trzeba byo zawlec go do ka. Zapach
wieych grzybw, naroli drzewnych i skondensowanej wilgoci przepeni powietrze,
kiedy zacz nim oddycha stary kolos, wyniszczony przez soce i deszcz. Nastpnego
dnia rankiem nie znaleziono go w ku. Po przeszukaniu caego domu Urszula
zobaczya go znowu pod kasztanem. Wtedy przywizaa go do ka. Pomimo swojej
nienaruszalnej siy Jose Arcadio Buendia nie by ju zdolny do walki. Byo mu
wszystko jedno. Jeli przedtem wrci pod kasztan, to nie z wasnej woli, ale z
przyzwyczajenia ciaa. Urszula obsugiwaa go, dawaa mu je, przynosia
wiadomoci o Aurelianie. Ale w rzeczywistoci jedyn osob, z ktr pozostawa ju
od dawna w kontakcie, by Prudencio Aguilar, obrcony w proch w gbokich
mrokach mierci. Prudencio Aguilar przychodzi dwa razy dziennie na pogawdk.
Rozmawiali o kogutach. Przyrzekali sobie zaoy hodowl wspaniaych ptakw nie po
to, by odnosi zwycistwa, ju wtedy im niepotrzebne, ale by mie czym si zabawi w
nudne niedziele mierci. To Prudencio Aguilar my go i karmi, i przynosi wspaniae
wiadomoci o nieznajomym, ktry nazywa si Aureliano i by pukownikiem na
wojnie. Gdy zostawa sam, Jose Arcadio Buendia znajdowa pociech w nie o dugim,
nie koczcym si rzdzie pokojw. nio mu si, e wstaje z ka, otwiera drzwi i
przechodzi do drugiego identycznego pokoju z takim samym kiem o wezgowiu z
kutego elaza, z takim samym wiklinowym fotelem i obrazem Najwitszej Panny de
los Remedios na cianie w gbi. Z tego pokoju przechodzi do nastpnego, rwnie
identycznie podobnego, potem jeszcze do nastpnego, i tak dalej w nieskoczono.
Lubi przechodzi z pokoju do pokoju niby galeri luster, do chwili gdy Prudencio
Aguilar dotyka jego ramienia. Wtedy budzi si i wraca z pokoju do pokoju,
przebiegajc

drog

powrotn,

znajdowa

Prudencia

Aguilara

pokoju

rzeczywistoci. Ale pewnej nocy, w dwa tygodnie po sprowadzeniu go spod kasztana

do sypialni, Prudencio Aguilar dotkn jego ramienia w ktrym pokoju

przejciowym, a on pozosta tam na zawsze, mylc, e to pokj rzeczywistoci.
Nazajutrz rano Urszula niosa mu niadanie, kiedy zobaczya zbliajcego si
korytarzem mczyzn. By niski i pomarszczony, w ubraniu z czarnego sukna i
kapeluszu take czarnym, olbrzymim, nasunitym na milczce oczy. Boe mj pomylaa Urszula. - Przysigabym, e to Melquiades. By to Cataure, brat
Visitacin, ktry odszed uciekajc przed plag bezsennoci, i o ktrym zagin such
od tego czasu. Visitacin zapytaa, dlaczego wrci, a on odpowiedzia swoim
uroczystym jzykiem:
- Wrciem na pogrzeb krla.
Wtedy weszli do pokoju Josego Arcadia Buendii, szarpali go z caych si,
krzyczeli do ucha, przytknli mu lusterko do ust, ale nie mogli go obudzi. Troch
pniej, gdy ciela bra miar na trumn, zobaczyli przez okno padajcy deszcz
malekich tych kwiatw. Paday ca noc jak milczca burza, przykryy dachy,
zatarasoway drzwi i przysypay na mier zwierzta pice na dworze. Tyle ich spado
z nieba, e rankiem ulice byy wycielone grubym dywanem i trzeba byo odgarnia
kwiatuszki opatami i grabiami, aby mg przej kondukt pogrzebowy.

Siedzc w wiklinowym fotelu z przerwan robtk na kolanach, Amaranta

patrzya na Aureliana Josego, ktry z namydlon brod ostrzy brzytw o rzemie,
aby po raz pierwszy w yciu si ogoli. Okrwawi sobie policzki, przeci grn warg
usiujc wymodelowa ws z jasnego puszku i nic si po tym wszystkim nie zmienio,
wyglda jak przedtem, ale to pracowite zajcie pozostawio Amarancie wraenie, e
od tego momentu zaczta si starze.
- Wygldasz tak samo jak Aureliano, kiedy mia twoje B lata - powiedziaa. Jeste ju dorosym mczyzn.
By nim od dawna, od tamtego odlegego ju dnia, kiedy Amaranta uwaajc,
e jest jeszcze dzieckiem nadal rozbierali si przy nim w azience jak zawsze, od czasu
gdy Filar Ternera oddaa go w jej rce dla dokoczenia jego edukacji. Kiedy pierwszy
raz j zobaczy, jedyn rzecz, jaka zwrcia jego uwag, by gboki rowek midzy
piersiami. By wtedy tak naiwny, ze zapyta, co')e) l stao, a Amaranta udajc, e ^|
wykopuje ten doek kocami palcw, odpowiedziaa: Tak mnie tu jako wycinali,
kawaek po kawaku. W jaki czas pniej, kiedy przysza do siebie po samobjczej

mierci Pietra Crespiego i zacza znowu kpa si z Aurelianem Josem, ten ju nie
przyglda si dokowi, ale odczu nieznany dreszcz na widok wspaniaych piersi o
fioletowych sutkach. Przyglda si, odkrywajc cal po calu cud jej intymnoci, i
poczu, e skra na nim cierpnie podczas tych obserwacji, tak jak jej skra cierpa w
zetkniciu z wod. Od wczesnego dziecistwa mia zwyczaj wyazi w nocy z hamaki i
spa a do rana w ku Amaranty, ktrej blisko rozpraszaa jego strach przed
ciemnoci. Ale od dnia, kiedy uwiadomi sobie jej nago, nie strach przed
ciemnociami kaza mu wsuwa si za jej moskitier, lecz ch odczuwania ciepego
oddechu Amaranty o wicie. Pewnego poranka, w tym czasie kiedy ona odrzucia
pukownika Gerinelda laraueza, Aureliano Jose obudzi si z uczuciem, e brakuje mu
tchu. Poczu palce Amaranty niby robaczki, ciepe i niecierpliwe, szukajce jego
brzucha. Udajc, e pi, zmieni pozycj, eby usun wszelkie trudnoci, i wtedy
uczu rk bez czarnego opatrunku buszujc jak ociemniay miczak w dungli jego
podania. Chocia udawali, e nie maj pojcia o tym, co oboje wiedzieli i o czym
jedno wiedziao, ze wie drugie, od tamtej nocy poczyo ich nierozerwalne
wsplnictwo. Aureliano Jose nie mg zasn, dopki nie usysza o pnocy walczyka
zegara w salonie, a dojrzaa dziewica, ktrej skra zaczynaa si smuci, nie zaznaa
spokoju, dopki nie czua wlizgujcego si pod moskitier tego somnambulika,
ktrego wychowaa, nie mylc, e bdzie pocieszeniem jej samotnoci. Wtedy nie
tylko spali razem, nadzy wymieniajc upajajce pieszczoty, ale gonili si po zaktkach
domu i zamykali si w sypialniach o pierwszej lepszej godzinie w cigym stanie
niezaspokojonego podniecenia. Omal nie przyapaa ich na tym Urszula pewnego
popoudnia, gdy wesza do spiarni, a oni zaczynali si caowa. Bardzo kochasz
swoj cioci? - zapytaa niewinnie Aureliana Josego. Przytakn. To dobrze zawyrokowaa Urszula, odmierzya mk na chleb i wrcia do kuchni. Ten epizod
ocuci Amarant z szalestwa. Zdaa sobie spraw, e zabrna za daleko i e ju nie
bawi si w pocaunki z dzieckiem, ale grznie w spnionej namitnoci, niebezpiecznej i beznadziejnej, i przerwaa j jednym ciciem. Aureliano Jos, ktry
wwczas koczy swoje przeszkolenie l X wojskowe, pogodzi si wreszcie z
rzeczywistoci i zaczai sypia w koszarach. W soboty chodzi z onierzami do
sklepiku Catarina. W swojej nagej samotnoci, w przedwczesnej dojrzaoci,
pociesza si kobietami, ktre pachniay zwidymi limi i ktre on idealizowa w
ciemnociach, a wreszcie poprzez tskne wysiki jego wyobrani przybieray posta
Amaranty.

Wkrtce potem zaczy nadchodzi sprzeczne wiadomoci o wojnie. Podczas

gdy sam rzd potwierdza sukcesy rebelii oficerowie w Macondo mieli tajne
informacje na temat bliskich pertraktacji pokojowych. Pod koniec kwietnia specjalny
emisariusz przyby do pukownika Gerinelda Marqueza. Potwierdzi, e istotnie
przywdcy partyjni nawizali kontakt z dowdcami powstacw w gbi kraju i
gotowi s^ podpisa rozejm w zamian za trzy teki ministerialne dla liberaw,
reprezentacj mniejszoci w parlamencie i oglna amnesti dla tych rebeliantw,
ktrzy zo bro. Emisariusz przynosi cile tajny rozkaz od pukownika Aureliana
Buendii, ktry nie zgadza si z warunkami zawieszenia broni, Pukownik Gerineldo
Marquez mia wybra piciu spord swych najlepszych ludzi i przygotowa si wraz z
nimi do opuszczenia kraju. Rozkaz zosta wykonany w najwikszej tajemnicy. Na
tydzie przed ogoszeniem ukadu, po pnocy, pord burzy sprzecznych pogosek,
pukownik Aureliano Buendia i dziesiciu zaufanych oficerw, wrd nich pukownik
Roque Carnicero, przybyli w tajemnicy do Macondo; rozpucili garnizon, zakopali
bro i zniszczyli archiwum. O wicie wyszli z miasta razem z pukownikiem
Gerineldem Marquezem i jego picioma oficerami. Operacja bya tak szybka i skryta,
e Urszula dowiedziaa si o niej dopiero w ostatniej chwili, gdy kto zapuka do okna
w sypialni i szepn: Jeli chce pani zobaczy pukownika Aureliana Buendii, prosz
zaraz wyj do drzwi. Urszula uskoczya z ka, wysza na prg w nocnym stroju
ledwie zdoaa dostrzec galopujc kawalkad, ktra w niemym tumanie kurzu
opuszczaa miasto. Dopiero nastpnego dnia zorientowaa si, e Aureliano Jose
odjecha razem ze swoim ojcem.
W dziesi dni po wsplnym komunikacie rzdu i opozycji, ogaszajcym
koniec wojny, doszy wieci o pierwszym j zbrojnym powstaniu pukownika Aureliana
Buendii na granicy zachodniej. Jego wojsko, szczupe i le uzbrojone, zostao rozbite
w niecay tydzie. Niemniej w cigu tego roku, podczas gdy liberaowie i
konserwatyci starali si, by ludno kraju uwierzya w pojednanie, zorganizowa
siedem nowych powsta. Pewnej nocy ostrzeliwa Riohacha ze szkunera, a wojsko
garnizonowe, biorc odwet, wycigno z ek i rozstrzelao czternastu najbardziej
znanych liberaw. Przez przeszo dwa tygodnie okupowa graniczny urzd celny i
stamtd skierowa do narodu odezw nawoujc do powszechnej wojny. Jedna z jego
ekspedycji zgubia si v puszczy i bdzia trzy miesice w absurdalnym wysiku
przebycia ponad tysica piciuset kilometrw ziemi nie tknitej stop czowieka, po to
by proklamowa wojn na przedmieciach stolicy. Pewnego razu znajdowa si o

dwadziecia kilometrw od Macondo i oddziay rzdowe zmusiy go do schronienia

si w grach nie opodal zaczarowanej okolicy, gdzie jego ojciec wiele lat temu
napotka szkielet hiszpaskiego okrtu.
W tym czasie zmara Visitacin. Pozwolia sobie na luksus mierci naturalnej
zrezygnowawszy z tronu krlewskiego w obawie przed bezsennoci; w swej ostatniej
woli kazaa odkopa spod swego ka zaoszczdzon w cigu przeszo dwudziestu lat
pensj i posa j pukownikowi Aurelianowi Buendii, zby mg dalej prowadzi
wojn. Ale Urszula nie zadaa sobie trudu wydobycia tych pienidzy, gdy kryy
wwczas pogoski, e pukownik Aureliano Buendia zosta zabity podczas ldowania
w pobliu stolicy prowincji. Komunikat rzdu - czwarty w cigu niecaych dwch lat uwaany by za wiarygodny prawie przez sze miesicy, poniewa nie byo wieci od
pukownika. I nagle, kiedy ju Urszula i Amaranta now aob zastpiy poprzednie,
nadesza

wiadomo

osobliwa.

Pukownik

Aureliano

Buendia

yt,

ale

prawdopodobnie przesta nka rzd swego kraju i zosta zwolennikiem federalizmu,

ktry triumfowa w innych republikach karaibskich. Pojawia si pod rnymi
nazwiskami coraz dalej od ojczyzny. Pniej dowiedziano si, e myl ktra go
wwczas opanowaa, byo zjednoczenie si federalnych w Ameryce rodkowej, aby
obali rzdy konserwatywne od Alaski do Patagonii. Pierwsz bezporedni wiadomoci, jak Urszula otrzymaa od niego w kilka lat po jego odejciu, by zmity i
zamazany list, przekazywany z rk do rk a z Santiago de Cuba.
- Stracilimy go na zawsze! - krzykna Urszula po przeczytaniu listu. - Jak tak
dalej pjdzie, spdzi Boe Narodzenie na kocu wiata.
Osob, do ktrej to powiedziaa, pierwsz, ktrej pokazaa list, by genera
konserwatystw Jose Raqud Moncada, alkad Macondo od zakoczenia wojny.
Szkoda, e Aureliano nie jest konserwatyst - powiedzia na to genera Moncada.
Podziwia go naprawd. Podobnie jak wielu konserwatystw cywilnych Jose Raquel
Moncada bi si na wojnie w obronie swojej partii i osign tytu generaa na polu
bitwy, chocia nie mia powoania wojskowego. Przeciwnie, jak wielu jego
wspstronnikw, by pacyfist. Wojskowych uwaa za intrygantw, prniakw bez
zasad, trujcych si tylko ambicj i przeciwstawiajcych si cywilom, eby szerzy
zamt i czerpa z tego korzyci. Inteligentny, sympatyczny sangwinik, amator dobrej
kuchni i fanatyk walki kogutw, by w pewnym momencie najgroniejszym z
przeciwnikw pukownika Aureliana Buendii zdoa narzuci swj autorytet
zawodowym wojskowym duym sektorze wybrzea. Kiedy, gdy ze wzgldw

'strategicznych musia odda pewn placwk oddziaom pukownika Aureliana

Buendii, zostawi dla niego dwa listy. W jednym z nich, bardzo obszernym, zaprasza
go do wsplnej kampanii na rzecz humanitaryzacji wojny. Drugi list by dla jego ony,
ktra mieszkaa na terytorium zajtym przez liberaw, i prosi o przesanie go do
miejsca przeznaczenia. Od tego czasu nawet w okresach najbardziej zaciekych walk
obaj dowdcy zawierali rozejm w celu wymiany jecw. Byy to przerwy o charakterze
odwitnym, z ktrych genera Moncada korzysta, eby uczy gra w szachy
pukownika Aureliana Buendii. Stali si wielkimi przyjacimi. Doszo nawet do tego,
e obaj zaczli rozmyla nad moliwoci skoordynowania elementw ludowych w
obu partiach, eby zlikwidowa wpywy wojska i politykw zawodowych i wprowadzi
humanitarny ustrj, ktry z kadej doktryny wziby to, co najlepsze. Kiedy skoczya
si wojna i pukownik Aureliano Buendia przemyka si po niepewnych drogach
nieustajcej dywersji, genera Moncada zosta mianowany corregidorem Macondo.
Woy cywilne ubranie, zamieni wojskowych na nie uzbrojonych policjantw, kaza
przestrzega praw amnestii i pomg kilku rodzinom liberaw polegych w czasie
kampanii. Uzyska dla Macondo wasny zarzd miejski, wskutek czego zosta jego
pierwszym alkadem i stworzy atmosfer ufnoci i bezpieczestwa, tak e o wojnie
mylano jak o absurdalnym koszmarze przeszoci. Ojca Nicanora trawionego
chorob wtroby zastpi ojciec Coronel, o przezwisku El Cachorro, weteran
pierwszej wojny federalnej. Bruno Crespi, oeniony z Amparo Moscote, waciciel
wci kwitncego i prosperujcego sklepu z zabawkami i instrumentami muzycznymi,
zbudowa teatr l wkrtce zaczy tam przyjeda wdrowne zespoy hiszpaskie. By
to obszerny amfiteatr na wieym powietrzu, z drewnianymi awkami i aksamitn
kurtyn zdobn w maski greckie, i mia tezy okienka kasowe w ksztacie lwich gw,
przez ktrych otwarte paszcze sprzedawano bilety. Mniej wicej w tym okresie
odbudowano szko. Zaopiekowa si ni don Melchior Escalona, stary nauczyciel
przysany ze strefy moczarw, ktry za zgod rodzicw kaza leniwym uczniom
chodzi na kolanach po kamiennym dziedzicu, a gadatliwych zmusza do jedzenia
ostrego pieprzu. Aureliano Drugi i Jose Arcadio Drugi, nieujarzmione bliniaki, ktre
urodzia Santa Sofia de la Piedad, pierwsi zasiedli na awce w klasie, wyposaeni w
tabliczki i kredki, a take aluminiowe kubki oznaczone ich imionami. Remedios, ktra
odziedziczya idealn pikno swej matki, zaczynaa by znana jako Pikna
Remedios. Pomimo upywu lat, prawie nieustajcej aoby i trosk Urszula opieraa si
staroci. Z pomoc Sofii de la Piedad zwikszya produkcj sodyczy i nie tylko

odzyskaa w par lat fortun, ktr jej syn strwoni na wojnie, ale na nowo napenia
czystym zotem skrzynki zakopane w sypialni. Pki Bg mnie zachowa przy yciu mawiaa - nie zabraknie pienidzy w tym domu wariatw. Taka bya sytuacja, kiedy
Aureliano Jose po dezercji z wojska federalnego w Nikaragui przyczy si do zaogi
jakiego statku niemieckiego i pewnego dnia zjawi si w kuchni, zmczony jak ko,
muskularny i owosiony jak Indianin, ze skrytym postanowieniem polubienia
Amaranty.
Kiedy Amaranta zobaczya go wchodzcego, zanim jeszcze , powiedzia
cokolwiek, wiedziaa ju, po co wrci. Przy stole nie odwayli si patrze na siebie.
Ale w dwa tygodnie po powrocie w obecnoci Urszuli utkwi wzrok w jej oczach i
powiedzia: Cigle o tobie mylaem. Amaranta uciekaa od niego. Unikaa
przypadkowych spotka. Nie rozczaa si z Pikn Remedios. Kiedy, gdy Aureliano
Jose zapyta, jak dugo ma zamiar nosi czarny banda na rku, zrozumiaa to pytanie
jako aluzj do swego dziewictwa i wzburzy j rumieniec, ktrym spony jej policzki.
Gdy wrci, z pocztku zamykaa si w sypialni na zasuwk, ale przez tyle i nocy
syszaa jego spokojne chrapanie w przylegym pokoju, e zaniechaa tej ostronoci.
Pewnego ranka, o wicie, prawie w dwa miesice po jego powrocie, usyszaa, e
wchodzi do jej sypialni. Wtedy, zamiast ucieka, zamiast krzycze, jak go przedtem
ostrzega, daa si ponie bogiemu ukojeniu. Czua, jak wsuwa si pod moskitier,
tak samo jak w czasach, gdy by dzieckiem, tak samo jak zawsze, i oblana lodowatym
potem nie moga stumi dzwonienia zbami, gdy zdaa sobie spraw, e jest zupenie
nagi. Id precz - szepna bezsilnie. - Odejd, bo zaczn krzycze. Aureliano Jose
wiedzia wtedy, co ma robi, gdy nie by ju dzieckiem przeraonym ciemnoci, ale
obozowym zwierzciem. Od tamtej nocy zaczy si na nowo guche walki bez skutku,
przecigajce si a do witu. Jestem twoj ciotk - szeptaa Amaranta wyczerpana. Tak jakbym bya twoj matk, z t tylko rnic, e ci nie wykarmiam wasn
piersi. Aureliano ucieka o wicie i wraca nazajutrz rankiem, coraz bardziej
podniecony tym, e zastaje drzwi nie zamknite. Nie przesta pragn jej ani przez
chwil. Znajdowa j w ciemnych sypialniach zdobytych miast, zwaszcza tych
najbardziej ponionych, w zapachu zaschnitej krwi na bandaach rannych, w nagym
lku wobec niebezpieczestwa mierci, wszdzie i o kadej godzinie. Uciek od niej
usiujc wymaza z pamici jej wspomnienie nie tylko odlegoci, ale oguszajc
furi, ktr towarzysze broni uwaali za brawur; im gbiej jednak pogra jej obraz
w gnoju wojny, tym bardziej wojna upodabniaa si do Amaranty. Tak przecierpia

wygnanie, szukajc sposobu zabicia jej swoj wasn mierci, a usysza kiedy
opowiadanie o czowieku, ktry oeni si ze swoj wasn ciotk, ktra oprcz tego
bya jego kuzynk, tak e jego syn okaza si w kocu swoim wasnym dziadkiem.
- A czy mona oeni si z wasn ciotk? - zapyta zdumiony.
- Nie tylko z ciotk - odpowiedzia mu jaki onierz. - Prowadzimy t wojn
przeciw ksiom wanie po to, eby czowiek mg, jeli zechce, si eni ze swoj
rodzon matk!
W dwa tygodnie pniej uciek z wojska. Zasta Amarant jeszcze bardziej
pocigajc, ni j pamita, bardziej melancholijn i wstydliw i ju przekraczajc
ostatni stopie dojrzaoci. Jeste kretyn - mwia Amaranta osaczona przez niego
jak zwierz przez myliwskie psy. - Nie wolno tego robi z ciotk, chyba e za
specjaln dyspens papiea, Aureliano Jose przysiga uda si do Rzymu, przysiga
przej Europ na kolanach i ucaowa sanday Ojca witego, byleby opuci si
zwodzony most.
- Nie tylko o to chodzi - bronia si Amaranta. - Potem rodz si dzieci ze
wiskim ogonem!
Aureliano Jose by guchy na wszelkie argumenty.
- Nawet gdyby rodziy si pancerniki - baga. Pewnego ranka pokonany
nieznonym blem tumionej dzy poszed do sklepiku Catarina. Znalaz kobiet z
obwisymi piersiami, tkliw i niedrog, ktra uspokoia na jaki czas jego wzburzenie.
Usiowa zwyciy Amarant pogard. Widzia j na ganku szyjc na rcznej
maszynie, ktr nauczya si posugiwa nadzwyczaj sprawnie, i nie odzywa si do
niej ani sowem. Amaranta czua si, jakby zdjto z niej ciar, i sama nie rozumiaa,
dlaczego zacza znowu myle o pukowniku Gerineldim Marquezie, dlaczego z tak
tsknot wspomina popoudnia spdzone na grze w warcaby, a nawet pragnie go jako
mczyzny. Tej nocy, kiedy nie mogc znie duej udanej obojtnoci wrci do
ka Amaranty, Aureliano Jose nie zdawa sobie sprawy, ile straci. Odepchna go z
nieugit stanowczoci i zasuna na zawsze rygiel swojej sypialni.
W kilka miesicy po powrocie Aureliana Josego zjawia si w domu kobieta o
bujnych ksztatach, pachnca jaminem, z dzieckiem mniej wicej picioletnim.
Twierdzia, i jest to syn pukownika Aureliana Buendii i przyniosa go tutaj, eby
Urszula nadaa mu imi. Nikt nie zakwestionowa pochodzenia nie znanego chopca wyglda tak samo jak pukownik w czasach, gdy zaprowadzono go do Cyganw, eby
zobaczy ld. Kobieta powiedziaa, e urodzi si z otwartymi oczyma, patrzc na ludzi

jak czowiek dorosy, i e ja sam przeraa to nieruchome spojrzenie. Wykapany

Aureliano - powiedziaa Urszula. - Brakuje tylko, eby wzrokiem przenosi krzesa z
miejsca na miejsce. Ochrzczono go imieniem Aureliano i nadano nazwisko matki,
gdy zgodnie z prawem nie mg nosi nazwiska ojca, dopki ten go nie uzna. Genera
Moncada trzyma go do chrztu. Mimo nalega Amaranty, eby jej odda chopca na
wychowanie, matka nie zgodzia si.
Urszula nie znaa wwczas zwyczaju posyania dziewic do sypialni
wojownikw, tak jak si dopuszcza kury do rasowych kogutw, ale miaa okazj go
pozna w cigu tego roku, gdy przybyo do jej domu jeszcze dziewiciu synw
pukownika Aureliana Buendii, ktrych musiaa ochrzci.
Najstarszy, z czarnymi wosami i zielonymi oczyma, w niczym niepodobny do
ojca, mia ju przeszo dziesi lat. Przynoszono dzieci w rnym wieku i o rnych
odcieniach skry, ale samych chopcw, i wszyscy byli naznaczeni tym dziwnym
pitnem samotnoci, ktre nie pozwalao wtpi w pokrewiestwo. Tylko dwch
wyrniao si wrd reszty grupy. Jeden, wyronity ponad swj wiek, potuk
niezliczone mnstwo wazonw i sztuk porcelany, poniewa jego rce zdaway si mie
waciwo rozbijania w szcztki wszystkiego, czegokolwiek dotykay. Drugi, o takich
samych niebieskich oczach jak matka, z jasnymi dugimi wosami w lokach jak
dziewczynka, wszed do domu tak swobodnie, jakby si w nim chowa, pobieg prosto
do skrzyni w sypialni Urszuli i owiadczy: Chc tancerk na linie. Urszula
przerazia si. Otworzya skrzyni, przeszukaa wszystkie stare rupiecie, nie
odkurzane od czasw Melquiadesa, i znalaza zawinit w par poczoch tancerk na
linie, ktr niegdy przynis do domu Pitro Crespi i o ktrej nikt ju nie pamita.
W cigu niecaych dwunastu lat ochrzczono imieniem Aureliana i nazwiskiem matki
wszystkich synw, ktrych spodzi pukownik wzdu i wszerz terenw objtych
wojn - siedemnastu. z pocztku Urszula napeniaa im kieszenie pienidzmi, a
Amaranta chciaa zatrzyma ich w domu. Pniej jednak ograniczono si do
prezentw i trzymania do chrztu. Speniamy nasz obowizek - mwia Urszula
zapisujc w notesiku nazwisko i adres matek oraz miejsce i dat urodzenia dzieci. Aureliano na pewno dobrze prowadzi swoj buchalteri, wic sam bdzie decydowa,
jak wrci. Kiedy podczas obiadu, na ktry zaprosia generaa Moncada, gdy bya
mowa o tej zadziwiajcej podnoci, wyrazia nadziej, e pukownik Aureliano
Buendia wrci pewnego dnia, eby zgromadzi wszystkich swoich synw w domu.
- Niech si pani nie martwi, kumo - powiedzia enigmatycznie genera

Moncada. - Wrci prdzej, ni sobie to pani wyobraa.

Genera Moncada wiedzia, cho nie chcia tego powiedzie podczas obiadu, e
pukownik Aureliano Buendia jest ju w drodze, eby stan na czele rebelii
najduszej, najbardziej radykalnej i krwawej spord wszystkich, ktrych dotychczas
prbowano.
Sytuacja znowu staa si tak napita jak przed pierwsz wojn. Przerwano
walki kogutw popierane przez samego alkada. Kapitan Aquiles Ricardo, dowdca
garnizonu, praktycznie obj wadz w miasteczku. Liberaowie wskazywali na niego
jako na prowokatora. ,,Stanie si co strasznego - mwia Urszula do Aureliana
Josego. - Nie wychod na ulic po szstej wieczorem. Byy to daremne proby. Aureliano Jose, jak niegdy Arcadio, przesta ju do niej nalee. Tak jakby powrt do
domu, moliwo ycia bez troszczenia si o codzienne potrzeby rozbudziy w nim
skonnoci odziedziczone po stryju Josem Arcadiu. Jego namitno do Amaranty
zgasa nie pozostawiajc blizn. Chodzi samopas, grywa w bilard znajdujc pociech
samotnoci w przypadkowym towarzystwie kobiet, przeszukujc zakamarki, gdzie
Urszula zostawiaa pienidze, ktrych zapomniaa schowa. W kocu przychodzi do
domu tylko po czyst bielizn. Wszyscy s tacy sami - lamentowaa Urszula. - Pki
mali, dobrze si chowaj, s grzeczni, potulni, jakby muchy nie potrafili zabi, ale
niech tylko puci si im ws, zaraz si ajdacz. W przeciwiestwie do Arcadia, ktry
do koca nie zna swojego prawdziwego pochodzenia, Aureliano Jose dowiedzia si,
e jest synem Pilar Ternery, ktra zawiesia dla niego hamak w swoim domu, eby
tam sypia. Bardziej ni matk i synem byli wsptowarzyszami samotnoci. Pilar
Ternera stracia ju wszelkie nadzieje. Jej miech przybra gbokie tony organw,
piersi skapituloway w nudzie zdawkowych pieszczot, brzuch i uda pady ofiar
nieuchronnego losu kobiety dzielonej midzy wielu, ale serce starzao si bez goryczy.
Gruba, gadatliwa, z dostojestwem matrony dotknitej nieszczciem wyrzeka si
daremnej iluzji kart i znalaza rdo pociechy w cudzych miociach. W jej domu,
gdzie Aureliano Jose sypia po obiedzie, dziewczta z ssiedztwa przyjmoway swoich
przypadkowych kochankw. U - ycz mi pokoju, Pilar - mwiy po prostu, gdy ju
do niego weszy. Naturalnie - odpowiadaa Pilar. A jeeli kto inny by przy tym
obecny, tumaczya:
- Jestem szczliwa wiedzc, e ludzie znajduj rado w ku.
Nigdy nie braa pienidzy za usug. Nigdy nie odmawiaa uprzejmoci, tak jak
nigdy nie odmwia niezliczonym mczyznom, ktrzy szukali jej nawet u schyku lat

dojrzaych, nie dajc jej pienidzy ani mioci, a tylko czasami przyjemno. Pi
crek, ktre odziedziczyy jej gorcy temperament, rozproszyo si po bezdroach
ycia od najwczeniejszych lat modoci. Z dwch chopcw, ktrych zdoaa
wychowa, jeden zgin walczc w szeregach pukownika Aureliana Buendii, a drugi
zosta ranny i uwiziony w wieku czternastu lat, kiedy prbowa skra stadko kur w
jednej wsi na moczarach. Aureliano Jose by w pewien sposb tym wysokim i
ciemnym mczyzn, ktrego przez p wieku oznajmia jej krl pikowy i ktry, jak
wszyscy wysannicy kart, dotar do jej serca, kiedy by - ju naznaczony znakiem
mierci. Zobaczya to w kartach, i
- Nie wychod wieczorem - powiedziaa mu. - Zosta tutaj, bo Carmelita
Montiel tyle razy ju mnie prosia, eby ja wpuci do twojego pokoju.
Aureliano Jose nie zrozumia gbokiego sensu proby ukrytej w tej ofercie.
- Powiedz, eby na mnie czekaa o pnocy - powiedzia. Poszed do teatru,
gdzie pewna trupa hiszpaska wystawiaa sztuk Sztylet Lisa ktra bya w
rzeczywistoci sztuk Zorilli z tytuem zmienionym na rozkaz kapitana Aauilesa
Ricarda, gdy liberaowie pogardliwie nazywali konserwatystw Gotami. Dopiero w
chwili oddawania biletu przy wejciu Aureliano Jose zorientowa si, e kapitan
Aquiles Ricarda wraz z dwoma uzbrojonymi w karabiny onierzami obmacuje
kieszenie w poszukiwaniu broni.
Ostronie, kapitanie - uprzedzi go Aureliano Jose. - Jeszcze si nie narodzi
mczyzna, ktremu pozwolibym si tkn palcem. Kapitan prbowa zrewidowa
go si i wtedy Aureliano Jose, ktry nie mia broni, zacz ucieka. Ale onierze,
wbrew rozkazowi, nie chcieli strzela. Nosi nazwisko Buendia - wytumaczy jeden z
nich. Olepiony furi kapitan wyrwa mu karabin, wypad na rodek ulicy i wycelowa.
- Bydlta - krzykn - szkoda, e to nie sam pukownik Aureliano Buendia!
Carmelita Montiel, dwudziestoletnia dziewica, skoczya kapa si w wodzie
pachncej kwiatem pomaraczowym i posypywaa limi rozmarynu ko Filar
Ternery, kiedy pad strza. Aureliano Jose mia wedug kart zazna z ni szczcia,
ktrego odmwia mu Amaranta, mie siedmioro dzieci i umrze ze staroci w jej
ramionach, ale kul z karabinu, ktra trafia go w plecy i rozerwaa pier, kierowaa
za interpretacja wrby. Kapitan Aquiles Ricardo, ten, ktremu w rzeczywistoci
sdzona bya mier tej nocy, zmar istotnie w cztery godziny przed Aurelianem
Josem. Ledwie ucicho echo jego strzau, powaliy go dwa inne, rwnoczenie oddane,
nigdy nie ustalono przez kogo, i potny krzyk wstrzsn noc. - Niech yje partia

liberalna, niech yje pukownik Aureliano Buendia!

O pnocy, kiedy z Aureliana Josego usza ju caa krew, a Carmelita Montiel
spojrzawszy w karty swej przyszoci znalaza je puste i nieme, czterystu mczyzn
przedefilowao przed teatrem i oddao strzay z rewolwerw do porzuconego na
chodniku Aquilesa Ricarda. Trzeba byo caego plutonu, aby umieci na wzku ciao
podziurawione oowiem tak, e rozsypywao si jak rozmoczony chleb.
Rozsierdzony niezdyscyplinowaniem regularnego wojska genera Jos Raquel
Moncada wykorzysta swoje wpywy polityczne, przywdzia znowu mundur i obj
dowdztwo cywilne i militarne Macondo. Nie oczekiwa jednak, by jego pojednawcza
postawa zdoaa powstrzyma nieunikniony bieg rzeczy. W cigu wrzenia
nadchodziy sprzeczne wiadomoci. Podczas gdy rzd oznajmia przejcie kontroli
nad caym krajem, liberaowie otrzymywali poufne wieci o zbrojnych powstaniach
wewntrz kraju. Rzd nie przyznawa si do wojny, dopki nie ogoszono, e zebraa
si rada wojenna i pukownik Aureliano Buendia zosta zaocznie skazany na mier.
Wykonanie wyroku powierzono pierwszemu garnizonowi, ktry go pojmie. To
znaczy, e wrci - ucieszya si Urszula nie ukrywajc radoci przed generaem
Moncada. Ale on sam nic o tym nie wiedzia,
W rzeczywistoci pukownik Aureliano Buendia znajdowa si ju w kraju od
przeszo miesica. Poprzedzay go sprzeczne z sob pogoski i twierdzono, e znajduje
si jednoczenie w miejscach najbardziej od siebie odlegych, tote genera Moncada
uwierzy w jego powrt dopiero, gdy oficjalnie zakomunikowano, e zawadn
dwoma stanami na nabrzeu. Gratuluj, kumo - powiedzia Urszuli pokazujc jej
telegram. - Ju niedugo bdzie go pani tutaj miaa. Po raz pierwszy Urszula
zaniepokoia si. A pan co wtedy robi? - zapytaa. Genera Moncada zadawa sobie
to pytanie ju kilka razy.
- To samo co on, kumo - odpowiedzia. - Speni mj obowizek.
Pierwszego padziernika o wicie pukownik Aureliano Buendia wraz z
tysicem ludzi zaatakowa Macondo, a garnizon otrzyma rozkaz nie poddawa si a
do koca. I poudnie, podczas gdy genera Moncada jad obiad w towarzystwie
Urszuli, wystrza armatni, ktry rozbrzmia w caym miecie, obrci w proch fasad
jednego z oficjalnych gmachw miejskich. S rwnie dobrze uzbrojeni jak my westchn genera Moncada - ale walcz z wikszym zapaem. O godzinie drugiej po
poudniu, podczas gdy ziemia draa od wystrzaw z obu stron, poegna si 7,
Urszul przekonany, e zaczyna bitw przegran.

- Prosz Boga, eby tej nocy nie miaa pani Aureliana domu - powiedzia. - A
gdyby tak byo, niech go pani ode nie uciska, bo ja nie zobacz go ju wicej. Tej nocy
zosta schwytany, kiedy usiowa uciec z Macondo po napisaniu dugiego listu do
pukownika Aureliana Buendii, w ktrym przypomnia mu wsplny zamiar
zmilitaryzowania wojny i yczy mu cakowitego zwycistwa nad korupcj
wojskowych i ambicjami politykw obu partii. Nastpnego dnia pukownik Aureliano
Buendia jad z nim obiad w domu Urszuli, gdzie mia przebywa jako wizie do
czasu, kiedy rewolucyjny sd wojenny zadecyduje o jego losie. Byo to niemal
rodzinne zebranie. Podczas gdy dwaj przeciwnicy zapominali o wojnie, by wywoywa
w pamici wspomnienia przeszoci, Urszula doznawaa ponurego wraenia, e jej syn
jest intruzem w jej domu, Miaa je od chwili, kiedy zobaczya go wchodzcego w otoczeniu haaliwej wity wojskowych, ktrzy przetrzsnli wszystkie sypialnie wzdu i
wszerz, by upewni si, e nie ma adnego niebezpieczestwa. Pukownik Aureliano
Buendia nie tylko si na to zgodzi, ale nakaza najcilejsza surowo i nie pozwoli,
by ktokolwiek - nawet Urszula - podszed do niego bliej ni na odlego trzech
metrw dopki czonkowie jego eskorty nie skoczyli rozstawia stray wok domu.
Ubrany by w mundur ze zwykego drelichu bez adnych odznak i wysokie buty z
ostrogami, oblepione botem i zesch krwi. Za pasem mia pistolet w otwartej
kaburze, a rka stale oparta na kolbie potwierdzaa czujne i zdecydowane napicie
jego spojrzenia. Jego gowa, o wyranie ju przerzedzonych wosach, wydawaa si
przypiekana na wolnym ogniu. Rysy przearte przez sl Morza Karaibskiego
przybray metaliczn twardo. Przed zbliajc si nieuchronnie staroci bronia go
ywotno, ktra w pewien sposb wynikaa z chodu serca. Wydawa si wyszy ni
wtedy, gdy wyrusza, bledszy i bardziej kocisty i zdradza pierwsze oznaki
zobojtnienia. Boe mj - westchna przeraona Urszula. - Teraz wyglda jak
czowiek zdolny do wszystkiego. Byo tak istotnie. Aztecki szal, ktry przywiz
Amarancie, wspominanie dawnych zdarze przy obiedzie, anegdoty, ktre opowiada,
byy tylko szcztkami jego dawnego humoru. Ledwie zdono wykona rozkaz
pochowania zabitych we wsplnym grobie, poleci pukownikowi Roque'owi
Carnicero przyspieszy sdy wojenne, a sam podj mudny trud wprowadzenia
radykalnych reform, ktre miay zniszczy wszelki lad po rzdach konserwatystw.
Musimy wyprzedzi politykw partyjnych - mwi swoim doradcom. - Kiedy otworz
oczy na rzeczywisto, znajd si przed faktami dokonanymi. Wtedy to postanowi
zrewidowa tytuy wasnoci ziemi od stu lat wstecz i odkry zalegalizowane naduycia

swego brata, Josego Arcadia, Jednym pocigniciem pira przekreli rejestry. W

ostatnim odruchu yczliwoci przerwa swe zajcia na godzin i odwiedzi Rebek, by
j uprzedzi oswoj) decyzji.
W mrocznym domu samotna wdowa, ktra niegdy bya powierniczk jego
tumionych uczu do Remedios i ktrej upr uratowa mu ycie, bya widmem
przeszoci. Zamknita w czerni a po przeguby rk, z sercem zmienionym v popi,
nic prawie nie wiedziaa o wojnie. Pukownik Aureliano Buendia mia wraenie, e
fosforyzujcy blask jej koci przewieca przez skr, a ona sama porusza si w jakiej
atmosferze sztucznych ogni w zatchym powietrzu, gdzie jeszcze przetrwa zapach
prochu. Zacz od perswazji, radzi, eby zagodzia aob, przewietrzya dom i
przebaczya caemu wiatu mier Josego Arcadia. Ale Rebeka bya ju z dala od
wszelkich marnoci tego wiata. Po daremnym szukaniu w smaku ziemi, w
perfumowanych listach Pietra Crespiego, w burzliwym ou swego ma, znalaza
spokj w tym domu, gdzie bezustannie przywoywane wspomnienia przybray posta
niemal dotykaln i niby - ludzkie istoty bdziy po zamknitych pokojach. Sztywno
wyprostowana w swym wiklinowym fotelu na biegunach, patrzc na pukownika
Aureliana Buendii tak, jakby to on by widmem przeszoci, Rebeka nawet nie drgna
na wiadomo, e zagarnite przez Josego Arcadia ziemie zostan zwrcone
prawowitym wacicielom.
- Bdzie, jak ty zarzdzisz, Aureliano - westchna. - Zawsze uwaaam i
powtarzam to teraz, e jeste obcy rodzinie. Rewizja tytuw wasnoci dokonywaa
si jednoczenie z sdami doranymi, ktrym przewodniczy pukownik Gerineldo
Marquez i ktre zakoczyy si rozstrzelaniem wszystkich oficerw regularnego
wojska uwizionych przez rewolucjonistw. Ostatni stan przed sdem genera Jose
Raquel Moncada. Urszula prbowaa interweniowa. By najlepszym gubernatorem,
jakiego mielimy w Macondo - powiedziaa do pukownika Aureliana Buendii. - Nie
musz ci mwi o jego dobrym sercu, o przywizaniu jakim nas darzy, bo ty sam
znasz go najlepiej. Pukownik Aureliano Buendia utkwi w niej wzrok peen wyrzutu:
- Nie mog wkracza w kompetencje organw sprawiedliwoci - odpowiedzia.
- Jeeli masz co do powiedzenia, powiedz to przed trybunaem.
Wie tytko to zrobia, ale przyprowadzia na wiadkw wszystkie matki oficerw
rewolucyjnych, zamieszkaych w Macondo. Jedna po drugiej, staruszki z pokolenia
zaoycieli miasta - wrd nich wiele uczestniczek bohaterskiej przeprawy przez gry wychwalay zasugi generaa Moncada. Urszula zeznawaa jako ostatnia. Jej spokojne

dostojestwo, znaczenie jej nazwiska, przekonujca arliwo jej owiadcze kazay

przez chwil waha si szalom sprawiedliwoci. Potraktowalicie na serio t
straszliw zabaw i dobrze robicie speniajc wasz obowizek - powiedziaa czonkom
trybunau. - Ale nie zapominajcie, e pki Bg zachowa nas przy yciu, zawsze
bdziemy matkami i chobycie nie wiem jak wielkie zasugi oddali sprawie rewolucji,
mamy prawo spuci wam spodnie i przetrzepa skr przy pierwszym objawie
nieuszanowania. Sd uda si na obrady kiedy jeszcze brzmiay te sowa w murach
szkoy przerobionej na koszary. O pnocy genera Jose Raquel Moncada skazany
zosta na mier. Pukownik Aureliano Buendia pomimo gwatownych nalega
Urszuli odmwi zmiany wyroku. Przed witem odwiedzi skazanego w celi.
- Pamitaj, kumie - powiedzia - e to nie ja ci rozstrzeliwuj. Rozstrzeliwuje
ci rewolucja.
Genera Moncada nie wsta nawet z ka polowego na ego widok.
- Id do diaba, kumie - odpowiedzia.
Od swego powrotu a do tej chwili pukownik Aureliano Buendia nie pozwoli
sobie spojrze na niego z yczliwoci. Zdziwi si, jak bardzo Moncada postarza si,
zobaczy drenie jego rk, rezygnacj, z jak oczekiwa na mier, i wtedy dozna
uczucia gbokiej pogardy dla siebie samego, ktr z pocztku wzi za lito.
- Wiesz lepiej ode mnie - powiedzia - e kady sd wojenny jest komedi i e w
rzeczywistoci musisz paci za zbrodnie innych, bo tym razem wygramy wojn za
wszelk cen. Ty na moim miejscu nie zrobiby tego samego?
Genera Moncada wyprostowa si, aby oczyci skrawkiem koszuli grube
okulary w oprawce z szylkretu.
- Prawdopodobnie - powiedzia. - Ale martwi si nie tym, e mnie rozstrzelasz,
bo w kocu dla ludzi takich jak my jest to mier naturalna - pooy okulary na ku
i zdj zegarek z acuszka. - Martwi mnie to - powtrzy - e przez t nienawi do
wojskowych, przez to cige ich zwalczanie, to nieustajce mylenie o nich, stae si
w kocu taki sam jak oni. W yciu nie ma ideau, ktry wart byby takiego upodlenia.
Zdj obrczk, medalik Matki Boskiej de los Remedios i pooy je obok
okularw i zegarka.
- Tym sposobem - zakoczy - nie tylko staniesz si najbardziej despotycznym i
krwawym dyktatorem naszej historii, ale rozstrzelasz moj kum Urszul, eby
uspokoi wasne sumienie.
Pukownik Aureliano Buendia sta niewzruszony. Genera Moncada wrczy

mu okulary, medalik, zegarek, obrczk i zmieni ton.

- Ale prosiem, eby przyszed, nie po to, eby ci robi wymwki - powiedzia. Chciaem ci prosi o przekazanie tych rzeczy mojej onie.
Pukownik Aureliano Buendia schowa je do kieszeni.
- Mieszka jeszcze w Manaure?
- Mieszka w Manaure - potwierdzi genera Moncada - w tym samym domu za
kocioem, dokd posae tamten list.
- Zrobi to z chci, Jose Raquelu - powiedzia pukownik Aureliano Buendia.
Gdy wyszed na niebiesk mgiek zasnute powietrze, twarz zwilgotniaa mu
tak jak kiedy, w inny poranek przeszoci, i wtedy dopiero zrozumia, dlaczego
rozkaza, aby wyrok wykonano na dziedzicu koszar, a nie przy murze cmentarza.
Pluton ustawiony przed wejciem odda mu honory nalene gowie pastwa.
- Moecie go ju przyprowadzi - rozkaza.

Pukownik Gerineldo Marquez pierwszy dostrzeg bezsens wojny. Jako szef

cywilny i wojskowy Macondo dwa razy w tygodniu komunikowa si telegraficznie z
pukownikiem Aurelianem Buendi. Z pocztku rozmowy te okrelay przebieg wojny
rzeczywistej, ktrej cile zdefiniowane zarysy pozwalay ustali w kadym momencie
dokadny punkt, w jakim si toczy, i przewidzie przysze odcinki walki. Chocia nigdy
nawet swoim najbliszym przyjacioom nie pozwala wciga si w rozmowy o
charakterze poufaym, pukownik Aureliano Buendi zachowywa wwczas przyjacielski ton pozwalajcy rozpozna go na drugim kocu linii. Czsto przedua
rozmowy poza przewidziany czas i dopuszcza komentarze. Z wolna jednake, w
miar jak wojna przybieraa na sile i zasigu, jej obraz stawa si coraz mniej
uchwytny. Kropki i kreski jego gosu byy coraz bardziej dalekie i niewyrane, czyy
si i skaday, tworzc sowa, ktre stopniowo traciy wszelki sens. Pukownik
Gerineldo Marquez ogranicza si wwczas do suchania, oszoomiony wraeniem
kontaktu telegraficznego z nieznajomym z innej planety.
- Rozumiem, Aureliano - mwi na zakoczenie - niech yje partia liberalna.
W kocu straci zupenie kontakt z wojn. Co, co niegdy byo realn
dziaalnoci, nieprzepart pasj jego modoci, stao si z czasem abstrakcj. Jego
jedynym schronieniem bya szwalnia Amaranty. Odwiedza j kadego popoudnia
lubi przyglda si jej rkom, kiedy marszczya falbany z batystu na maszynie z

korbk, ktr krcia Pikna Remedios. Spdzali wiele godzin w milczeniu, dobrze
czuli si w swoim towarzystwie, ale podczas gdy Amaranta radowaa si w gbi
ducha, e podtrzymuje pomie jego afektu, on nie wiedzia, jakie byy tajemne
zamiary jej nieodgadnionego serca. Kiedy nadesza wiadomo o jego powrocie,
Amaranta pona niecierpliwoci oczekiwania. Ale ujrzawszy po w chwili, gdy
wchodzi do domu razem z haaliw eskort pukownika Aureliana Buendii,
wyniszczony trudami wygnania, postarzay latami zapomnienia, brudny od potu i
prochu, cuchncy motochem, szpetny, z lew rk na temblaku, omal nie zemdlaa z
rozczarowania. Boe mj - pomylaa - to nie ten, na ktrego czekaam. Nazajutrz
jednak przyszed do niej znowu, ogolony i czysty, z wsem uperfumowanym lawend i
bez zakrwawionego temblaka. Przynis jej ksieczk do naboestwa w okadce z
masy perowej.
- Jacy dziwni s mczyni - powiedziaa, bo nie znalaza nic innego do
powiedzenia. - Cae ycie walcz przeciwko ksiom, a przynosz w prezencie
ksieczki do naboestwa!
Odtd nawet w najbardziej krytycznych dniach wojny odwiedza j kadego
popoudnia. Czsto, kiedy nie byo Piknej Remedios, on obraca koem maszyny do
szycia. Amarant zdumiewaa wytrwao, lojalno i przywizanie tego czowieka,
ktry mimo swego wielkiego autorytetu zostawia bro w salonie, by wej
rozbrojonym do szwalni. Przez cztery lata zapewnia j o swojej mioci, a ona zawsze
znajdowaa sposb odtrcenia jej tak, by go nie zrani, bo cho nie umiaa go
pokocha, ju nie moga bez niego y, Nawet Pikn Remedios, tak obojtn na
wszystko, e uwaano j za upoledzon umysowo, wzruszao oddanie pukownika i
prbowaa wstawi. si za nim. Amaranta odkrya nagle, e to dziecko, ktre
wychowaa i ktre zaledwie wkraczao w wiek dziewczcy, jest najpikniejsz istot,
jak widziano w Macondo. Poczua, jak odywa w jej sercu uraza, ta sama, z jak
niegdy odnosia si do Rebeki, i proszc Boga, by nie kaza jej si posun do granic
yczenia mierci Remedios, zabronia jej wstpu do szwalni. Byo to wtedy, gdy
pukownik Gerineldo Marquez zacz odczuwa nienawi do wojny. Odwoa si do
swoich zasobw perswazji, do swej ogromnej i tumionej tkliwoci, gotw dla
Amaranty wyrzec si sawy, ktrej zdobycie pochono jego najlepsze lata. Nie zdoa
jej jednak przekona. Pewnego sierpniowego popoudnia, wyczerpana nieznonym
ciarem wasnego uporu, Amaranta po udzieleniu ostatecznej odpowiedzi swemu
nieustpliwemu wielbicielowi zamkna si w sypialni, by do mierci opakiwa swoj

samotno.
- Zapomnijmy o sobie na zawsze - powiedziaa mu. - Jestemy ju za starzy na
te sprawy.
Pukownik Gerineldo Marquez tego popoudnia zatelefonowa do pukownika
Aureliana Buendii. Bya to jak zwykle rozmowa, ktra nie miaa utworzy adnego
wyomu w obumarej wojnie. Koczc j pukownik Gerineldo Marquez spojrza na
opustoszae ulice, na pereki deszczu na migdaowcach i poczu si zagubiony w
samotnoci.
- Aureliano - powiedzia smutno do aparatu - w Macondo pada deszcz.
Na linii zapada duga cisza. Nage aparaty podskoczyy od bezlitosnych kropek
i kresek pukownika Aureliana Buendii.
- Nie bd idiot, Gerineldo - mwiy znaki - to naturalne, e w sierpniu pada.
Nie widzieli si od tak dawna, e pukownik Gerineldo Marquez zdziwi si
agresywnoci tej reakcji. Niemniej w dwa miesice pniej, kiedy Aureliano Buendia
powrci do Macondo, zdziwienie przeksztacio si w konsternacj. Nawet Urszula
bya zaskoczona zmianami, (jakie si w nim dokonay. Przyby bez haasu, bez
eskorty, w opoczy pomimo upau, z trzema kochankami, ktre umieci w tym
samym

domu,

gdzie

spdza wikszo czasu wycignity w

hamaku.

roztargnieniem czyta komunikaty telegraficzne informujce o operacjach wojennych.

Pewnego razu pukownik Gerineldo Marquez spyta go o instrukcje w sprawie
ewakuacji pewnej miejscowoci przygranicznej, gdzie grozi konflikt o zasigu
midzynarodowym.
- Nie zawracaj mi gowy takimi drobiazgami - odpowiedzia. - Narad si z
Opatrznoci Bosk.
By to chyba najbardziej krytyczny moment wojny. Liberalni waciciele
ziemscy, ktrzy z pocztku wspierali rewolucj, zawizali tajne sojusze z obszarnikami
konserwatywnymi, by przeszkodzi rewizji tytuw wasnoci. Politycy na emigracji,
ktrzy finansowali wojn z zagranicy, publicznie potpili drastyczne rozporzdzenia
pukownika Aureliana Buendii, ale nawet to podwaenie autorytetu nie zrobio na
nim adnego wraenia. Nie czyta ju swoich wierszy, ktre obejmoway pi grubych
tomw i leay zapomniane w gbi skrzyni. Noc lub w godzinach popoudniowej
sjesty woa do hamaka jedn ze swoich kobiet i otrzymywa od niej prymitywn
satysfakcj, po czym zasypia kamiennym snem, nie zakcanym najlejsz trosk.
Tylko on wtedy wiedzia, e jego zatwardziae serce na zawsze jest skazane na

niepewno. Z pocztku, upojony saw powrotu i niewiarygodnymi zwycistwami,

zatrzyma si nad przepaci wielkoci. Cieszy si ciskajc prawic ksicia
Marlborough, swego wielkiego mistrza w sztuce wojennej, ktrego kolekcja skr i
pazurw tygrysich wzbudzaa respekt starszych i zdumienie dzieci. Wtedy to
postanowi, e adna istota ludzka - nawet, Urszula - nie podejdzie do niego bliej ni
na trzy metry. W centrum kredowego koa, ktre jego adiutanci zakrelali,
gdziekolwiek si znajdowa, i ktrego obwd tylko jemu wolno byo przekroczy,
decydowa w krtkich i nieodwoalnych rozkazach o losie wiata. Pierwszy raz kiedy
by w Manaure, od czasu rozstrzelania generaa Moncada pospieszy wypeni
ostatni wol swej ofiary i wdowa przyja medalik, okulary, zegarek i obrczk, ale
nie pozwolia mu przekroczy progu.
- Prosz nie wchodzi, pukowniku - powiedziaa. - Pan rzdzi na swojej
wojnie, a ja w moim domu.
Pukownik Aureliano Buendia nie da pozna po sobie urazy, ale odzyska
spokj dopiero, kiedy jego osobista stra spldrowaa dom wdowy i obrcia go w
popi. Uwaaj na serce, Aureliano - mwi mu wtedy pukownik Gerineldo
Marquez. - Gnijesz za ycia. W tym czasie zwoa drugie posiedzenie gwnych
dowdcw

rebelii.

Znalaz

wrd

nich

wszystkiego

po

trosze:

idealistw,

awanturnikw, ambitnych, niedostosowanych do ycia, a nawet pospolitych przestpcw. By tam nawet dawny funkcjonariusz konserwatystw szukajcy schronienia
w rebelii, eby unikn rozprawy sdowej za sprzeniewierzenie pienidzy. Wielu nie
wiedziao wcale, o co walczy. Wrd tego rnorodnego tumu, w ktrym rozbienoci
pogldw omal nie spowodoway wewntrznego rozamu, wyrnia si ponury
autorytet - genera Teofilo Vargas. By to czystej krwi Indianin, dziki, drapieny
analfabeta obdarzony utajon zoliwoci i powoaniem mesjanistycznym, ktre
wzbudzao w jego ludziach obdny fanatyzm. Pukownik Aureliano Buendia zwoa
zebranie w celu zjednoczenia dowdztwa rebelianckiego przeciwko machinacjom
politykw. Genera Teofilo Vargas uprzedzi jego zamiary - w cigu paru godzin rozbi
koalicj najlepiej wyszkolonych dowdcw i zagarn wadz. To drapiene zwierz powiedzia pukownik Aureliano Buendia swoim oficerom. - Trzeba na niego uwaa.
Dla nas ten czowiek jest bardziej niebezpieczny ni minister wojny''. Wtedy pewien
bardzo mody kapitan, ktry zawsze odznacza l si niemiaoci, ostronie podnis
palec wskazujcy do gry.
- To bardzo proste pukowniku - zaproponowa. - Trzeba go zabi.

Pukownik Aureliano Buendia przerazi si nie cynizmem propozycji, ale tym,

e wyprzedzia ona na uamek sekundy jego wasn myl.
- Nie spodziewajcie si, e ja wydam ten rozkaz - powiedzia.
Rzeczywicie nie wyda. Ale w dwa tygodnie pniej genera Teofilo Vargas,
zwabiony w zasadzk, zosta powiartowany noem, a pukownik Aureliano Buendia
obj gwne dowdztwo. Tej samej nocy, kiedy jego wadza zostaa uznana przez
wszystkich dowdcw rebelianckich obudzi si nagle krzyczc, eby mu podano
opocz. Wewntrzny chd, ktry przenika jego koci i drczy go nawet w penym
socu, nie pozwoli mu spa par miesicy, a wreszcie przeszo to w
przyzwyczajenie. Odurzenie wadz zaczynao ujawnia si w wybuchach zoci. W
poszukiwaniu lekarstwa na zimnic kaza rozstrzela modego oficera, ktry wystpi
z

propozycj

zamordowania

generaa

Teofila

Vargasa.

Jego

rozkazy

byy

wykonywane, zanim zdy je wyda, nawet zanim je wymyli, i zawsze sigay o

wiele dalej, ni on sam kazaby im sign. Zagubiony w samotnoci swojej olbrzymiej
wadzy, zaczyna traci orientacj. Denerwowali go ludzie wiwatujcy na jego cze w
zwycionych miastach i wydawao mu si, e ci sami wiwatuj na cze wroga.
Wszdzie napotyka modych ludzi, ktrzy patrzyli na niego jego wasnymi oczyma,
przemawiali do niego jego gosem, witali go z tak sam nieufnoci, z jak on ich
wita, twierdzili, e s jego synami. Czu si rozproszony, powtarzany w innych i
bardziej samotny ni kiedykolwiek. Nie wtpi, e okamuj go jego wani oficerowie.
Pokci si z ksiciem Mariborough. Najlepszym przyjacielem - mia zwyczaj wtedy
mwi - jest ten, ktry wanie umar. Zmczya go niepewno, bdne koo
nieustajcej wojny, ktra zawsze go zastawaa w tym samym miejscu, tylko coraz
bardziej postarzaego, wycieczonego, coraz mniej rozumiejcego po co, jak i do
jakiego czasu. Zawsze znajdowa si kto poza krgiem kredowym, kto, kto
potrzebowa pienidzy, kto mia dziecko chore na koklusz, lub kto, kto chcia zasn
na zawsze, gdy nie mg ju znie w ustach smaku wojennego ajna, a jednak stawa
na baczno ostatnimi resztkami energii, by go poinformowa: Wszystko w
porzdku, pukowniku. Wanie ta normalno bya najstraszniejsz cech nie
koczcej si wojny, to, e nic si nie dziao. Samotny, opuszczony przez przeczucia,
uciekajc od zimna, ktre miao mu towarzyszy a do mierci, szuka ostatniego
schronienia w Macondo, w cieple swoich najdawniejszych wspomnie. Zniechcenie
byo tak silne, e kiedy oznajmiono mu o przybyciu komisji partyjnej upowanionej
do przedyskutowania dalszego biegu wojny, on obrci si w hamaku, niezupenie

przebudzony. - Zaprowadcie ich do kurw - powiedzia.

Szeciu adwokatw w dwurzdowych paszczach i cylindrach znosio z
twardym stoicyzmem ostre soce listopadowe. Urszula udzielia im gociny. Spdzali
wikszo dnia zamknici w sypialni na tajnych posiedzeniach, a wieczorem prosili o
eskort i zesp akordeonistw i zajmowali na swj uytek sklepik Catarina. Nie
przeszkadzajcie im - rozkaza pukownik Aureliano Buendia. - Ja wiem, czego oni
chc. W pocztkach grudnia dugo oczekiwana rozmowa, ktr wielu wyobraao
sobie jako dyskusj bez koca, odbya si w nieca godzin.
W przegrzanym salonie, obok widma osonitej biaym przecieradem pianoli,
pukownik Aureliano Buendia usiad tym razem bez kredowego koa nakrelonego
przez adiutantw. Zaj krzeso wrd swoich doradcw politycznych i owinity
wenian peleryn wysucha w milczeniu krtkich propozycji emisariuszy. dali
przede wszystkim zrezygnowania z rewizji tytuw wasnoci ziemskich, aby odzyska
poparcie liberalnych wacicieli ziemi. dali poza tym zaprzestania walki przeciwko
wpywom kleru, aby uzyska poparcie ludnoci katolickiej. dali wreszcie rezygnacji
z de do wyrwnania praw midzy dziemi z nieprawego i prawego oa, aby
zachowa integralno ogniska domowego.
- To znaczy - umiechn si pukownik Aureliano Buendia, skoczywszy czyta
memoria - e walczymy tylko o wadz.
- S to reformy taktyczne - odpowiedzia jeden z delegatw - teraz
najwaniejsz spraw jest zdobycie szerokiego poparcia ludu dla wojny. A potem
zobaczymy.
Jeden z doradcw politycznych pukownika Aureliana Buendii wtrci si do
rozmowy.
- Co tu nie ma sensu - powiedzia. - jeeli te reformy s dobre, to znaczy, e
dobry jest rzd konserwatystw. Jeeli z pomoc tych reform zdoamy rozszerzy baz
ludow wojny tak, jak wy to mwicie, to znaczy, e rzd posiada szerokie poparcie.
Innymi sowy przez prawie dwadziecia lat walczylimy wbrew przekonaniom narodu.
Mia mwi dalej, ale pukownik Aureliano Buendia przerwa mu gestem.
- Nie tra pan czasu, doktorze - powiedzia. - Najwaniejsze, e od tej chwili
walczymy tylko o wadz. - Nie przestajc umiecha si wzi arkusze papieru, ktre
wrczyli mu delegaci, gotw je podpisa.
- W zwizku z powyszym - zakoczy - nie mamy nic przeciwko przyjciu
propozycji. Jego ludzie patrzyli na siebie zaskoczeni.

- Pan wybaczy, pukowniku - powiedzia cicho pukownik Gerineldo Marquez ale to jest zdrada.
Pukownik Aureliano Buendia zatrzyma w powietrzu umoczone piro i
wyadowa na starym przyjacielu cay ciar swojego autorytetu.
- Prosz odda bro - rozkaza. Pukownik Gerineldo Marquez wsta i pooy
bro na stole.
- Prosz stawi si w koszarach - rozkaza mu pukownik Aureliano Buendia - i
czeka na decyzj trybunau rewolucyjnego.
Nastpnie podpisa deklaracj i wrczy arkusze papieru emisariuszom
mwic:
- Panowie, oto papiery. Wszystkiego najlepszego. W dwa dni pniej
pukownik Gerineldo Marquez oskarony o najwysz zdrad stanu, skazany zosta na
mier. Rozwalony w swoim hamaku pukownik Aureliano Buendia pozosta guchy
na proby o ask. W przeddzie egzekucji, nie zwaajc na rozkaz, eby mu nie
przeszkadzano, Urszula wesza do jego sypialni. Ubrana na czarno, niezwykle uroczysta, staa przez cay czas trwania trzyminutowej rozmowy. Wiem, e rozstrzelasz
Gerinelda - powiedziaa spokojnie - i nie mog zrobi nic, eby temu przeszkodzi. Ale
uprzedzam: jeli Gerineldo umrze, to - przysigam ci na prochy moich rodzicw, na
pami Josego Arcadia Buendii, przysigam ci wobec Boga - znajd ci, gdziekolwiek
si ukryjesz, i zabij wasnymi rkami. Zanim wysza z pokoju, nie czekajc na
odpowied, zakoczya:
- To samo zrobiabym, gdyby si urodzi ze wiskim ogonem.
Tej nie koczcej si nocy, podczas gdy pukownik Gerineldo Marquez
wspomina umare popoudnia w szwalni Amaranty, pukownik Aureliano Buendia
przez wiele godzin usiowa rozbi tward powok swojej samotnoci. Jego jedyne
szczliwe momenty od tego odlegego popoudnia kiedy ojciec zabra go, by mu
pokaza ld, miny w warsztacie zotniczym, gdzie spdza czas na robieniu zotych
rybek. Musia zorganizowa trzydzieci dwie wojny, musia pogwaci wszystkie swoje
pakty ze mierci i tarza si jak wieprz w gnojowisku sawy, aby odkry, prawie z
czterdziestoletnim opnieniem, przywileje ycia prostego.
O wicie, wyczerpany mczarniami bezsennoci, zjawi si w celi skazanego na
godzin przed egzekucj. Koniec farsy, bracie - powiedzia pukownikowi
Gerineldowi Marquezowi. - Uciekajmy std, nim ci zjedz komary. Pukownik
Gerineldo Marquez nie zdoa stumi pogardy, jak budzia w nim ta postawa.

- Nie, Aureliano - odpowiedzia - wol umrze, ni patrze na twoj zdrad.

- Nie zobaczysz tego - powiedzia pukownik Aureliano Buendia. - W buty i
pom mi skoczy t zasran wojn.
Mwic tak nie zdawa sobie sprawy, e o wiele atwiej byo zacz wojn, ni j
zakoczy. Straci prawie rok na zmuszenie rzdu do zaproponowania warunkw
pokojowych korzystnych dla rebeliantw i nastpny rok, aby przekona swoich
zwolennikw

korzyciach

ich

przyjcia.

Doszed

do

niepojtych

granic

okruciestwa, by stumi rebeli swoich wasnych oficerw, ktrzy odmawiali

wicenia zwycistwa, i musia opiera si na wrogich siach, eby ich sobie
podporzdkowa.
Nigdy nie wojowa lepiej ni wtedy. Pewno, e wreszcie walczy o wasne
wyzwolenie, a nie o abstrakcyjne ideay i hasa, ktre politycy mogli obraca
wierzchem lub podszewk do gry, zalenie od okolicznoci, dodawaa mu
pomiennego entuzjazmu. Pukownik Gerineldo Marquez, ktry walczy o klsk z
takim samym przekonaniem i lojalnoci jak dawniej o zwycistwo, zarzuca mu
niepotrzebn brawur. Bd spokojny - rozemia si Aureliano. - Umrze jest o
wiele trudniej, ni to sobie czowiek wyobraa. W jego przypadku bya to prawda.
Wiara, e jego dzie jest wyznaczony, przyobleka go w jak tajemnicz nietykalno,
zapewnia niemiertelno do ustalonego terminu, co uczynio go odpornym na
wszelkie niebezpieczestwa wojny i pozwolio w kocu wywojowa klsk, ktra bya
o wiele trudniejsza, bardziej krwawa i kosztowna ni zwycistwo.
W cigu dwudziestu bez maa lat wojny pukownik Aureliano Buendia wiele
razy by w domu, ale popiech, z jakim zawsze przybywa, aparat wojskowy, ktry
wszdzie mu towarzyszy, aura legendy, ktra go otaczaa i na ktr nie bya nieczua
nawet Urszula, sprawiy, e sta si obcy dla rodziny. Ostatnim razem, gdy by w
Macondo i wynaj dom dla swoich trzech konkubin, widziano go we wasnym domu
tylko dwa lub trzy razy, kiedy mia czas przyjmowa zaproszenia na obiad. Pikna
Remedios i bliniaki, urodzeni podczas wojny, znali go bardzo mao. Amaranta nie
moga pogodzi obrazu brata, ktry spdzi lata modziecze wyrabiajc zote rybki, z
obrazem mitycznego wojownika, ktry ustanowi odlego trzech metrw midzy
sob a reszt ludzkoci. Kiedy zawieszenie broni byo ju bliskie i kiedy pomylano, e
on wrci i znw stanie si zwykym czowiekiem, uratowanym wreszcie dla serc
najbliszych, uczucia rodzinne przez tyle czasu upione rozbudziy si bardziej ywe
ni kiedykolwiek.

- Nareszcie - powiedziaa Urszula - znowu bdziemy mieli w domu mczyzn.

Amaranta pierwsza zacza podejrzewa, e utracili go na zawsze. Na tydzie
przed zawieszeniem broni, kiedy wszed do domu bez eskorty, poprzedzany przez
dwch bosych ordynansw, ktrzy pooyli w korytarzu uprz mul i skrzyni z
wierszami - wszystko, co pozostao po jego dawnym imperium - ona zobaczya go w
chwili, gdy przechodzi przed szwalni, i zawoaa go. Pukownik Aureliano Buendia
jakby jej nie poznawa.
- To ja, Amaranta - powiedziaa wesoo, uszczliwiona jego powrotem, i
pokazaa mu rk z czarnym bandaem, - Spjrz.
Pukownik Aureliano Buendia umiechn si do niej tak jak wtedy, gdy po raz
pierwszy zobaczy ten banda tamtego odlegego ranka, kiedy powrci do Macondo,
skazany na mier.
- To straszne - powiedzia. - Jak szybko mija czas! Oddziay regularnego wojska
musiay broni domu. Przyjecha zelony, opluty, oskarony o podeganie do wojny
po to tylko, eby j droej sprzeda, dra z gorczki i zimna i znowu dokuczay mu
wrzody pod pachami. Sze miesicy przedtem, kiedy zaczto przebkiwa o
zawieszeniu broni, Urszula otworzya i zamiota jego sypialni maesk i palia
kadzido w rogach pokoju z myl, e on powrci, by zestarze si z wolna pord
zbutwiaych lalek Remedios, Ale on przez ostatnie dwa lata uregulowa ju swoje
rachunki z yciem, nawet te dotyczce staroci. Przechodzc obok warsztatu
zotniczego, ktry Urszula przygotowaa na jego przyjcie ze specjaln starannoci,
nie zauway nawet, e klucze tkwi w kdce. Nie spostrzeg drobnych, bolesnych
zniszcze, ktrych w domu dokona czas, a ktre po tak dugiej nieobecnoci powinny
wyda si kataklizmem kademu, kto by zachowa ywe swe wspomnienie. Nie bola
go obacy z murw tynk ani festony pajczyn w ktach, ani kurz na begoniach, ani
cieki termitw w belkach stropu, ani mech na progu, adne z podstpnych side,
ktre zastawiao wspomnienie. Wszed do jadalni owinity w opocza nie zdejmujc
butw, jakby czeka tylko, a przestanie pada, i siedzia cae popoudnie patrzc, jak
deszcz spywa na begonie. Urszula zrozumiaa wtedy, e nie bdzie go mie w domu
na dugo. Jeli nie wojna - pomylaa - to tylko moe by mier. Byo to
przypuszczenie tak jasne, tak przekonujce, e uznaa to za przepowiedni.
Tej nocy przy kolacji domniemany Aureliano Drugi kruszy chleb praw rk i
jad zup lew. Jego brat bliniak, domniemany Jose Arcadio Drugi, kruszy chleb
lew rk, i jad zup praw. Koordynacja ich ruchw bya tak precyzyjna, e

wydawali si nie dwoma brami siedzcymi naprzeciw siebie, ale gr luster. Spektakl,
na ktrego myl wpady bliniaki, odkd uwiadomiy sobie, e wygldaj identycznie,
zosta urzdzony na cze przybysza. Ale pukownik Aureliano Buendia nie dostrzeg
niczego. Wydawa si tak wszystkiemu obcy, e nawet nie spojrza na Pikn
Remedios, ktra nago przesza w kierunku sypialni. Urszula w kocu odwaya si
zakci jego zadum.
- Jeeli masz jeszcze raz odej - powiedziaa mu w poowie kolacji - to postaraj
si przynajmniej zapamita, jak wygldalimy dzi wieczorem.
Wtedy pukownik Aureliano Buendia bez zdziwienia zda sobie spraw, e
Urszula jest. jedynym czowiekiem, ktry zdoa wydoby na wiato dzienne jego
cierpienie, i po raz pierwszy od wielu lat odway si jej spojrze w oczy. Miaa twarz
pooran, sprchniae zby, wosy martwe i bez koloru i zdziwione spojrzenie.
Porwna j z najdawniejszym wspomnieniem, jakie mia o niej, z tego popoudnia,
kiedy przeczu, e garnek z wrzcym rosoem spadnie ze stou. W jednej chwili
odnalaz bruzdy, skaleczenia, lady po wrzodach i blizny, ktre pozostawio na niej
p wieku ycia codziennego, i uwiadomi sobie, e te dewastacje nie wzbudzaj w
nim nawet litoci. Dokona wic ostatniego wysiku, eby odszuka w sercu miejsce,
gdzie zgniy uczucia i nie mg go znale. Dawniej przynajmniej doznawa niejasnego
zaenowania, kiedy odnajdywa w swojej wasnej skrze zapach Urszuli i wielokrotnie
czu swoje myli przerywane jej mylami. Ale to wszystko doszcztnie zniszczya
wojna. Nawet Remedios, jego ona, bya w tej chwili tylko zamglonym obrazem
kogo, kto mgby by jego crka, Niezliczone kobiety, ktre pozna na pustyni
mioci i ktre rozproszyy jego nasienie na caym wybrzeu, nie pozostawiy adnego
ladu w jego uczuciach. Wikszo z nich wchodzia do jego pokoju po ciemku i
odchodzia nad ranem, a nazajutrz byy zaledwie nikym wspomnieniem cielesnym.
Jedyne uczucie, jakie przetrwao czas i wojn, byo to, ktrym darzy swego brata
Josego Arcadia, kiedy obaj byli dziemi, ale i ono nie byo oparte na mioci, tylko na
wsplnictwie.
- Wybacz - odpowiedzia Urszuli. - To ta wojna skoczya ze wszystkim.
Przez nastpne dni zaj si zniszczeniem wszystkich ladw swego przejcia
przez wiat. W warsztacie zotniczym pozostawi tylko przedmioty nie noszce jego
pitna, rozda ubrania ordynansom i zakopa bro na podwrzu z tym samym
uczuciem skruchy, z jakim jego ojciec zakopa wczni, ktra zabia Prudencia
Aguilara. Zachowa tylko jeden pistolet z jedn kul. Urszula nie wtrcaa si.

Zaprotestowaa tylko raz, kiedy chcia zniszczy dagerotyp Remedios, ktry wisia w
salonie owietlony wieczn lampk. Ten portret dawno przesta nalee do ciebie powiedziaa. - To jest pamitka rodzinna. W przeddzie zawieszenia broni, kiedy nie
pozosta ju w domu aden przedmiot, ktry zachowaby w sobie jego wspomnienie,
zanis do piekarni skrzyni z wierszami w chwili, gdy Santa Sofia de la Piedad
rozpalaa w piecu.
- Masz to na rozpak - powiedzia wrczajc pierwszy zwj pokych
papierw. - Bdzie si dobrze pali, bo papier jest stary. Santa Sofia de la Piedad,
milczca, ustpliwa, ktra nigdy nie sprzeciwia si nawet wasnym synom, doznaa
wraenia, ze chodzi o jak czynno zabronion.
- To s wane dokumenty - zauwaya.
- Nic podobnego - odpowiedzia pukownik. - To gryzmoy, ktre czowiek pisze
sam dla siebie.
- W takim razie - powiedziaa - niech pan spali to sam, pukowniku.
Nie tylko to zrobi, ale jeszcze porba siekier skrzyni i wrzuci szczapy do
ognia. Par godzin wczeniej przysza odwiedzi go Pilar Ternera. Pukownik
Aureliano Buendia nie widzia jej wiele lat i zdumia si, jak bardzo si postarzaa i
utya, jak przymia si wspaniao jej miechu, ale zdumiaa go take sztuka, do
jakiej dosza w czytaniu kart. Uwaaj na usta - powiedziaa, a on pomyla, czy
ostatnim razem, gdy mu to powiedziaa, kiedy by u szczytu sawy, nie bya to
zadziwiajco wczesna wizja okrelajca jego los. Pniej, kiedy jego przyboczny lekarz
skoczy przecina mu wrzody, pukownik spyta go od niechcenia, w ktrym miejscu
dokadnie znajduje si serce. Lekarz przyoy ucho do jego piersi i narysowa koo
wat zamoczon w jodynie.
Wtorek - dzie zawieszenia broni - wsta ciepy i deszczowy. Pukownik
Aureliano Buendia przyszed do kuchni przed pit rano i jak zwykle wypi kaw bez
cukru.
W taki sam dzie przyszede na wiat - powiedziaa Urszula. - Wszyscy
przestraszyli si twoich otwartych oczu. Nie zwrci na ni uwagi nasuchujc
przygotowa wojska, sygnaw trbki i rozkazw, ktre zaguszay cisz poranka.
Chocia po tylu latach wojny odgosy te powinny by mu znajome, tym razem poczu
takie samo drenie kolan i drtwienie skry, jakiego dowiadcza w modoci na
widok nagiej kobiety. Pomyla niejasno, wreszcie schwytany w sida tsknoty, e
gdyby si by oeni z ni, byby czowiekiem bez wojny i sawy, rzemielnikiem bez

imienia, szczliwym zwierzciem. Ten spniony niepokj, ktrego nie przewidzia,

zepsu mu niadanie. O sidme; rano, kiedy pukownik Gerineido Magnez przyszed
po niego w towarzystwie grupy oficerw znalaz go bardziej milczcym, zamylonym i
samotnym ni kiedykolwiek. Urszula prbowaa zarzuci mu na ramiona opocz.
Co pomyli rzd - powiedziaa - Wyobra sobie, e poddae si dlatego, e nie
miae za co kupi sobie okrycia. Ale nie zgodzi si. Ju w drzwiach, widzc, e nadal
pada deszcz, pozwom wcisn sobie na gow stary filcowy kapelusz Josego Arcadia
Buendii.
- Aureliano - powiedziaa mu wtedy Urszula - przyrzeknij mi, e kiedy przyjdzie
tam na ciebie za godzina, pomylisz o swojej matce.
Posa jej z daleka umiech nieobecny, podnis rk z rozpostartymi palcami i
bez sowa wyszed z domu, i stawi czoo krzykom, afrontom i wyzwiskom, ktre miay
mu towarzyszy a do wyjcia z miasta. Urszula zaryglowaa drzwi zdecydowana nie
otwiera ich do koca swego ycia. Zgnijemy tu w rodku - pomylaa - zamienimy
si w proch w tym domu bez mczyzn, ale nie damy temu podemu miastu
satysfakcji ujrzenia nas we zach. Cay ranek szukaa wspomnie swojego syna w
najskrytszych zaktkach pamici i nie moga znale.
Uroczysto odbya si o dwadziecia kilometrw od Macondo, w cieniu
olbrzymiej wierzby, wok ktrej pniej zbudowano miasteczko Neerlandia.
Delegatw rzdu i partii i rad rebelianck skadajc bro obsugiwaa haaliwa
grupa nowicjuszek zakonnych w biaych habitach, podobnych do stada gobi
sposzonych deszczem. Pukownik Aureliano Buendia przyjecha na uboconym mule.
By nie | ogolony, bardziej wyczerpany blem wrzodw ni olbrzymi klsk swoich
marze, bo dotar do kresu wszelkich nadziei, poza saw i pragnieniem sawy.
Zgodnie z jego wasnym zarzdzeniem nie byo muzyki ani rakiet, ani triumfujcego
bicia dzwonw, ani pochodw, ani adnej innej manifestacji, ktra mogaby zmieni
smutny charakter uroczystoci. Wdrownego fotografa, ktry zrobi jedyne jego
zdjcie, jakie mogoby si zachowa, zmusi do zniszczenia kliszy.
Uroczysto trwaa zaledwie krtki czas potrzebny do zoenia podpisu. Prosty
wiejski st, gdzie zasiedli delegaci porodku poatanego namiotu cyrkowego, otoczyli
ostatni oficerowie wierni pukownikowi Aurelianowi Buendii. Zanim zoono podpisy,
osobisty wysannik prezydenta republiki usiowa odczyta gono warunki
kapitulacji, ale pukownik Aureliano Buendia zaoponowa. Nie tramy czasu na
formalnoci - rzek gotw podpisa dokumenty nie czytajc. Wtedy jeden z jego

oficerw przerwa senn cisz namiotu.

- Pukowniku - odezwa si - prosz zrobi nam t uprzejmo i nie podpisywa
pierwszy.
Pukownik Aureliano Buendia zgodzi si. Kiedy dokument okry st wrd
ciszy tak gbokiej, e w namiocie sycha byo skrzypienie pira o papier, pierwsze
miejsce nadal byo puste. Pukownik Aureliano Buendia zamierza zoy podpis.
- Pukowniku - powiedzia wwczas, jeden z oficerw - jeszcze ma pan czas do
namysu.
Pukownik Aureliano Buendia ani drgn i podpisa pierwsz kopi. Koczy
podpisywa ostatni, kiedy ukaza si w drzwiach namiotu rebeliancki pukownik
prowadzc za uzd mua objuczonego dwiema skrzyniami. Pomimo wyjtkowej
modoci mia surowy i twardy wyraz twarzy. By skarbnikiem rewolucji przy okrgu
Macondo. Odby uciliw szeciodniow podr, cignc zdychajcego z godu mua,
eby dotrze na czas podpisania kapitulacji. z dranic obojtnoci zdj skrzynie,
otworzy je i zacz wykada na st jedn po drugiej siedemdziesit dwie sztaby
zota. Nikt nie pamita istnieniu tego skarbu. W zamcie ostatniego roku, kiedy
gwne dowdztwo zostao rozbite, a rewolucja zamienia si w krwaw rywalizacj
wodzw, zoto rebeliantw przetopione w sztaby, a pokryte glin, pozostao poza
wszelk kontrol. Pukownik Aureliano Buendia kaza wczy siedemdziesit dwie
sztaby zota do inwentarza kapitulacji i zakoczy ceremoni nie dopuszczajc do
adnych dyskusji. Mody czowiek sta przed nim patrzc mu w oczy swoimi
spokojnymi oczami koloru miodu.
- Czy co jeszcze? - spyta go pukownik Aureliano Buendia, Mody pukownik
zacisn zby.
- Kwit - powiedzia.
Pukownik Aureliano Buendia wystawi mu go wasnorcznie. Potem wypi
szklank lemoniady i zjad kawaek ciasta, ktre roznosiy nowicjuszki, i odszed do
swego namiotu, przygotowanego na wypadek, gdyby chcia odpocz. Tam zdj
koszul, usiad na skraju polowego ka i o trzeciej pitnacie po poudniu strzeli z
pistoletu w koo zakrelone jodyn przez lekarza na jego piersi. W tym czasie w
Macondo Urszula zdja pokrywk z garnka z mlekiem stojcego na ogniu, zdziwiona,
e tak dugo si nie gotuje, i zobaczya w nim peno robakw.
- Zabito Aureliana - krzykna.
Spojrzaa na podwrze posuszna dawnemu zwyczajowi swojej samotnoci i

zobaczya Josego Arcadia Buendi przesiknitego deszczem i o wiele starszego, ni

kiedy umar.
- Zabito go podstpnie - wyjania - i nikt nie mia do miosierdzia, eby mu
zamkn oczy. O zmierzchu zobaczy - poprzez zy spadajce gwiazdy i
pomaraczowe wietlne ile, ktre przeleciay przez niebo jak podmuch wiatru,
pomylaa, e to znak mierci. Bya jeszcze pod kasztanem szlochajc na kolanach
swego ma, kiedy przyniesiono pukownika Aureliana Buendi zawinitego w ponczo
przesiknite zasch krwi, z oczyma otwartymi z wciekoci.
Nie grozio mu adne niebezpieczestwo. Kula przesza drog tak prost, e
lekarz wsadzi mu na piersiach i wyj plecami sznurek umoczony w jodynie. To moje
arcydzieo
- powiedzia. - By to jedyny punkt, przez ktry moga przej kula nie
naruszajc adnego gwnego organu. Pukownik Aureliano Buendia ockn si
otoczony przez miosierne nowicjuszki, ktre intonoway rozpaczliwe psalmy za
wieczny odpoczynek jego duszy. I wtedy poaowa, e tylko dlatego nie strzeli sobie
w usta, jak to byo przewidziane, tylko po to, by zadrwi z przepowiedni Pilar Ternery.
- Gdybym jeszcze mia wadz - powiedzia doktorowi - kazabym pana
rozstrzela bez sdu. Nie za uratowanie mi ycia, ale za wystawienie mnie na
pomiewisko.
Nieudana mier przywrcia mu w par godzin utracony presti. Ci sami,
ktrzy wymylali kamstwa, e sprzeda wojn za domek o cianach, wyoonych
zotem, uznali prb samobjstwa za czyn honorowy i ogosili go mczennikiem.
Potem, kiedy odrzuci Order Zasugi, ktry przyzna mu prezydent republiki, nawet
jego najbardziej zaciekli wrogowie stukali do jego drzwi, dajc nie uznania
warunkw rozejmu i wszczcia nowej wojny. Dom wypeni si podarkami.
Poniewczasie reagujc na to masowe poparcie swoich dawnych towarzyszy broni,
pukownik Aureliano Buendia nie odrzuci moliwoci sprawienia im satysfakcji.
Przeciwnie, w pewnym momencie wydawa si prawdziwie rozentuzjazmowany
projektem nowej wojny i pukownik Gerineldo Marquez pomyla, e czeka tytko na
pretekst, by j proklamowa. Rzeczywicie pretekst nadarzy si, kiedy prezydent
republiki odmwi przydzielenia rent wojennych dawnym kombatantom, zarwno
liberaom jak i konserwatystom, dopki specjalna komisja nie zbada kadego
przypadku i prawo do renty nie zostanie zatwierdzone przez Kongres. To oszustwo! zagrzmia pukownik Aureliano Buendia. - Powymieraj ze staroci czekajc na

poczt. Po raz pierwszy wsta z fotela, ktry Urszula kupia na czas jego
rekonwalescencji, i krc po sypialni podyktowa w ostrych sowach wezwanie do
prezydenta republiki. W tym telegramie, nigdy zreszt nie opublikowanym, potpia
pierwsze pogwacenie warunkw traktatu w Neerlandii i grozi ogoszeniem wojny na
mier i ycie, jeeli sprawa przydzielania rent nie zostanie zaatwiona w przecigu
pitnastu dni. Jego postawa bya tak sprawiedliwa, e naleao oczekiwa nawet
poparcia dawnych kombatantw konserwatywnych. A jedyn odpowiedzi rzdu byo
wzmocnienie stray wojskowej, ktr postawiono u wejcia do jego domu pod
pretekstem obrony, i zakaz wszelkich wizyt. Podobne rodki zostay podjte w
stosunku do innych dowdcw w caym kraju. Operacja bya tak trafna, drastyczna i
skuteczna, e w dwa miesice po zawieszeniu broni, kiedy pukownik Aureliano
Buendia by ju zdrw, jego najbardziej zagorzali poplecznicy nie yli ju albo zostali
skazani na wygnanie, bd te wchona ich na zawsze administracja publiczna.
Pukownik Aureliano Buendia opuci swj pokj w grudniu i wystarczyo mu
jedno spojrzenie na korytarz, by zrezygnowa z myli o wojnie. Z ywotnoci, ktra
wydawaa si niemoliwa w jej wieku, Urszula znowu odwieya dom. Teraz
zobaczycie, kim jestem - owiadczya dowiedziawszy si, e syn jej bdzie y. - Nie
bdzie adniejszego domu ani bardziej gocinnego dla wszystkich ni ten dom
wariatw. Kazaa go wyszorowa i odmalowa, zmienia meble, doprowadzia do
porzdku ogrd, zasiaa nowe kwiaty i otworzya drzwi i okna, eby a do sypialni
dotara olniewajca jasno lata. Zarzdzia koniec aoby nie zdejmowanej od wielu
lat i sama zmienia stare, surowe suknie na bardziej modzieczy strj. Muzyka
pianoli znowu wypenia dom. Suchajc jej Amaranta przypomniaa sobie Pietra
Crespiego, jego gardeni o zmierzchu, zapach lawendy w gbi jej zwidego serca
zakwita na nowo uraza oczyszczona przez czas. Pewnego popoudnia porzdkujc
salon Urszula poprosia o pomoc onierzy, ktrzy pilnowali domu. Mody dowdca
stray udzieli pozwolenia. Stopniowo Urszula zatrudniaa ich przy rnych zajciach
domowych. Zapraszaa ich na posiki, obdarowywaa bielizn i butami, uczya czyta i
pisa. Kiedy rzd wyda rozkaz zaprzestania inwigilacji, jeden z onierzy zosta w
domu i by na subie przez wiele lat. W dzie Nowego Roku, doprowadzony do
rozpaczy pogard Piknej Remedios, mody dowdca stray zmar z mioci i
znaleziono go martwego pod jej oknem.

W kilka lat pniej, na ou mierci, Aureliano Drugi wspomina deszczowe

popoudnie czerwcowe, gdy wszed do sypialni, by pozna swego pierworodnego syna.
Chocia dziecko byo sabowite i paczliwe, bez adnych oznak przynalenoci do rodu
Buendiw, nie namyla si dugo nad wyborem imienia.
- Bdzie si nazywa Jose Arcadio - oznajmi. Fernanda del Carpio, pikna
kobieta, ktr polubi w poprzednim roku, nie miaa nic przeciwko temu. Urszula
jednak nie moga ukry niepokoju. W dugich dziejach rodziny uparte powtarzanie
imion pozwolio jej wycign decydujce wnioski. Aurelianowie byli skryci i trzewi,
Jose Arcadiowie natomiast okazywali si impulsywni, przedsibiorczy, lecz
naznaczeni pitnem tragedii. Do wyjtkw naleeli tylko Jose Arcadio Drugi i
Aureliano Drugi. Byli tak podobni do siebie w dziecistwie i tak przekorni, e nawet
Santa Sofia de la Piedad nie moga ich odrni. W dniu chrztu Amaranta naoya im
bransoletki z imionami i ubraa ich na rne kolory, oznaczone inicjaami kadego z
osobna, ale kiedy zaczli chodzi do szkoy, postanowili zamieni si na ubrania i na
bransoletki i zwraca si do siebie zamienionymi imionami. Nauczyciel Melchior
Escalona, przyzwyczajony odrnia Josego Arcadia Drugiego po zielonej koszuli,
straci panowanie nad sob, kiedy odkry, e nosi on bransoletk z napisem Aureliano
Drugi, ale jego brat twierdzi, e nazywa si Aureliano Drugi, pomimo biaej koszuli i
bransoletki z imieniem Jose Arcadio Drugi. Od tej chwili nikt ju nie wiedzia na
pewno, kto jest kim. Nawet pniej, kiedy wyroli i ycie ich uksztatowao
odmiennie. Urszula zastanawiaa si, czy oni sami nie pomylili si w ktrym
momencie swej zawiej gry pomyek i nie zamienili si na zawsze. A do pierwszych
lat modzieczych byli jak dwie zsynchronizowane maszyny. Budzili si 'jednoczenie,
o tej samej godzinie odczuwali naturalne potrzeby fizjologiczne, przechodzili te same
choroby, a nawet niy im si te same rzeczy. W domu, gdzie uwaano, e koordynuj
swoje czynnoci przez figle, nikt nie zdawa sobie sprawy, e tak jest naprawd, a do
dnia, kiedy Santa Sofia de la Piedad daa jednemu z nich szklank lemoniady i zanim
zdy sprbowa, drugi stwierdzi, e brakuje cukru. Santa Sofia de la Piedad, ktra
rzeczywicie zapomniaa posodzi lemoniad, opowiedziaa o tym Urszuli. Tacy s
oni wszyscy - odrzeka tamta spokojnie. - Pomyleni od urodzenia. Czas do reszty
pomiesza wszystko. Ten, ktry podczas gry pomyek pozosta z imieniem Aureliana
Drugiego, wyrs na olbrzyma tak jak dziadek, a ten, ktry zachowa imi Jose
Arcadio Drugi, by kocisty jak pukownik i jedyn wspln ich cech byo rodzinne
pitno osamotnienia; Moe ta wanie wymiana wzrostu, imion i charakterw kazaa

Urszuli podejrzewa, e los przemiesza ich od dziecistwa.

Decydujca rnica ujawnia si w czasie wojny, kiedy Jose Arcadio Drugi
poprosi pukownika Gerineldo Marqueza, eby mu pozwoli zobaczy, jak
rozstrzeliwuj ludzi. Wbrew opinii Urszuli yczenie jego zostao spenione. Aureliano
Drugi, przeciwnie, wzdraga si na sam myl ogldania egzekucji. Wola dom. Majc
dwanacie lat spyta Urszul co znajduje si w zamknitym pokoju. Papiery odpowiedziaa. - Ksiki Melquiadesa i dziwne zapiski ktre robi w ostatnich latach
swego ycia. Odpowiedz wzmoga jego ciekawo, zamiast j zaspokoi. Nalega tak
natarczywie, tak usilnie przyrzeka niczego nie zniszczy, e Urszula w kocu daa mu
klucze. Nikt nie wchodzi do tego pokoju, od czasu gdy zabrano zwoki Melquiadesa i
naoono na drzwi kdk, ktrej czci spoia rdza. Ale kiedy Aurelia - no Drugi
otworzy okiennice, wpado znajome wiato, ktre zdawao si przyzwyczajone do
owietlania pokoju codziennie, i nie byo tam ani ladu kurzu lub pajczyn, wszystko
byo wysprztane, lepiej jeszcze ni w dniu pogrzebu, atrament nie wysech w
kaamarzu ani patyna nie przymia blasku metali, nie zgas te ar pod tyglem, w
ktrym Jose Arcadio Buendia odparowywa rt. Na pkach stay ksiki oboone w
satynowy papier, jasny jak wygarbowana skra ludzka, a manuskrypty leay
nietknite. Mimo wieloletniego zamknicia powietrze wydawao si czystsze ni w
innych pokojach domu. Wszystko byo tak wiee, e gdy w par tygodni pniej
Urszula wesza do pokoju z wiadrem wody i szczotk, eby umy podog, nie miaa
nic do roboty. Aureliano Drugi by pogrony w lekturze jakiej ksiki. Chocia nie
miaa okadek i nigdzie nie mona byo dostrzec tytuu, chopiec delektowa si
opowieci o kobiecie, ktra zasiadaa do stou i zjadaa tylko kilka ziarenek ryu
nadziewajc je na szpilk, lub histori o rybaku, ktry prosi swojego ssiada o
poyczenie ciarkw do sieci, a ryba, ktr da mu pniej w zamian za to, miaa w
brzuchu diament; o lampie, ktra speniaa yczenia, i latajcych dywanach.
Zdziwiony zapyta Urszul, czy to wszystko prawda, a ona potwierdzia, e wiele lat
temu Cyganie przywozili do Macondo czarodziejskie lampy i latajce dywaniki.
- Sk w tym - westchna - e wiat si powoli koczy i ju si takie rzeczy nie
zdarzaj.
Kiedy przeczyta ksik, w ktrej wiele opowieci byo nieskoczonych, gdy
brakowao stronic, Aureliano Drugi zada sobie trud odcyfrowania manuskryptw.
Byo to niemoliwe. Litery przypominay bielizn rozwieszon do wysuszenia na
drucie i zdaway si bardziej podobne do nut ni znakw pisarskich. Pewnego

gorcego poudnia mozolc si nad manuskryptami poczu, e nie jest w pokoju sam.
W smudze wiata siedzia Melquiades z rkoma na kolanach. Nie mia wicej ni
czterdzieci lat. Ubrany by w t sam star kamizelk i kapelusz przypominajcy
rozpostarte skrzyda kruka, a po bladych skroniach spywa tuszcz z wosw
rozpuszczony arem sonecznym, tak jak wtedy, gdy widzieli go Aureliano i Jos
Arcadio, kiedy byli dziemi. Aureliano Drugi pozna go natychmiast, gdy to
dziedziczne wspomnienie byo przekazywane z pokolenia na pokolenie i dotaro do
niego poprzez opowiadania o pradziadku.
- Cze - powiedzia Aureliano Drugi.
- Witaj, modziecze - odpowiedzia Melquiades. Od tego czasu przez wiele lat
widywali si prawie kadego popoudnia. Melquiades opowiada mu o dziwach
wiata,

prbowa

przekaza

mu

swoj

wiekow

mdro,

ale

odmwi

przetumaczenia manuskryptw. Nikt nie moe zna ich sensu, zanim upynie sto
lat - wyjani. Aureliano Drugi na zawsze zachowa tajemnic tych spotka. Kiedy
dozna wraenia, e jego skryty wiat wali si w gruzy, bo Urszula wesza do pokoju,
kiedy by tam Melquiades. Ale ona go nie spostrzega.
- Z kim rozmawiae? - spytaa.
- Z nikim - odpowiedzia Aureliano Drugi.
- Jeste taki sam jak twj pradziadek - powiedziaa Urszula - tamten take
rozmawia sam z sob.
Jose Arcadio Drugi tymczasem zaspokoi ch ujrzenia egzekucji. Do koca
ycia pamita blad un szeciu jednoczesnych wystrzaw, huk i echo, ktre rozbio
si w grach, smutny umiech i zdziwione oczy rozstrzeliwanego, ktry sta
wyprostowany, kiedy jego koszula nasikaa krwi i nie przesta umiecha si jeszcze
wtedy, gdy odwizano go od pala i umieszczono w skrzyni z wapnem. On yje pomyla - zakopi go ywego. Przej si tym tak bardzo, e od tej chwili
znienawidzi wojsko, wojn, nie tyle z powodu egzekucji, co straszliwego zwyczaju
grzebania rozstrzelanych ywcem. Nikt nie wiedzia, kiedy zacz bi w dzwony na
wiey i suy do mszy ojcu Antoniemu Isabel nastpcy ojca Coronela, i doglda
kogutw bojowych na plebanii. Kiedy pukownik Gerineldo Marquez dowiedzia si o
tym, skarci go ostro za wykonywanie czynnoci pogardzanych przez liberaw.
Caa bieda w tym - odpowiedzia chopiec - e jak mi si wydaje, stworzony
jestem na konserwatyst. Wierzy w to tak, jakby to byo nieuchronnym wyrokiem
losu. Pukownik Gerineldo Marquez, oburzony, opowiedzia o tym Urszuli,

- Tym lepiej - odpowiedziaa. - Niechby zosta ksidzem, eby wreszcie Bg

wszed do tego domu.
Wkrtce dowiedziano si, e ojciec Antonio Isabel przygotowuje chopca do
pierwszej komunii. Wykada mu katechizm podczas golenia szyj kogucich. Za
pomoc prostych przykadw, kiedy sadzali kwoki na jajach, tumaczy, w jaki sposb
Bg w drugim dniu stworzenia wpad na pomys, eby kurczta wykluway si z jajka.
Od tego czasu wykazywa ju proboszcz pierwsze objawy starczego obdu, ktry kilka
lat pniej doprowadzi go do stwierdzenia, e prawdopodobnie diabe wygra bunt
przeciwko Bogu i zasiad na niebiaskim tronie nie ujawniajc swej prawdziwej
tosamoci, by oszuka nieroztropnych. Zachcony nieustraszona miaoci swego
nauczyciela, Jos Arcadio Drugi w cigu kilku miesicy sta si rwnie biegy w
sztuczkach teologicznych wymierzonych przeciw diabu jak i w szachrajstwach walki
kogutw. Amaranta uszya mu lniane ubranie z konierzykiem i krawatem, kupia mu
biae pantofle i wyhaftowaa jego imi na wstce. Dwa dni przed pierwsz komuni
ojciec Antonio Isabel zamkn si z nim w zakrystii, by wyspowiada go przy pomocy
sownika grzechw. Bya to Usta tak duga, e stary proboszcz, przyzwyczajony ka
si spa o szstej wieczorem, zasn w fotelu, nim skoczyli. Spowied bya dla Josego
Arcadia rewelacj. Nie zdziwi si, kiedy ojciec pyta go, czy robi nieczyste rzeczy z
kobietami, i odpowiedzia szczerze, e nie natomiast strapio go pytanie, czy robi to
ze zwierztami. W pierwszy pitek maja przystpi do komunii drczony ciekawoci.
Pniej zapyta Petronia, kulawego zakrystiana, ktry mieszka w wiey i, jak
mwiono, ywi si nietoperzami, a Petronio odpowiedzia: S tacy grzeszni
chrzecijanie, ktrzy swoje potrzeby zaatwiaj z olicami. Jose Arcadio Drugi nadal
okazywa takie zainteresowanie, da tylu tumacze, e Petronio straci cierpliwo.
- Chodz tam we wtorki, w i nocy - wyzna. - Jeeli przysigniesz, e nie
powiesz nikomu, to w przyszy wtorek zabior ci z sob.
W nastpny wtorek. rzeczywicie Petronio zszed z wiey z drewnian
aweczk, ktrej przeznaczenia nikt nie zna a do tego czasu, i zaprowadzi Josego
Arcadia Drugiego do pobliskiego sadu. Chopak tak si zapali do tych wypraw
nocnych, e wiele czasu mino, zanim ujrzano go w sklepiku Catarina. Pasjonoway
go te walki kogutw. Zabieraj std te ptaszyska - rozkazaa Urszula, kiedy pierwszy
raz przyszed z kilkoma wspaniaymi okazami zapanikw. - Koguty przyniosy ju
zbyt duo nieszczcia do tego domu, eby teraz ty z kolei prowokowa los. Jose
Arcadio Drugi zabra ptaki bez sowa, ale hodowa je nadal u Pilar Ternery, swojej

babki, ktra oddaa do jego dyspozycji wszystko, czego potrzebowa, byleby go mie w
swoim domu. Wkrtce stal si ekspertem w walkach kogutw, wykazujc na tym polu
caa wiedz, ktre) udzieli mu ojciec Antonio Isabel, i mia do pienidzy nie tylko
na to, by wzbogaci swoj hodowl ale take opaci swoje mskie zachcianki. Urszula
porwnywaa go w tym czasie do jego brata i nie moga zrozumie dlaczego bliniacy,
ktrzy wydawali si jedn osob w dziecistwie, nagle stali si tak rni, jej zdziwienie
nie trwao dugo, bo Aureliano do wczenie zacz zdradza upodobanie do lenistwa
i rozrzutnoci. Dopki przesiadywa w pokoju Melquiadesa, by skryty i pochonity
sob jak pukownik Aureliano Buendia w modoci. Na krtko przed traktatem w
Neerlandii przypadek oderwa go od medytacji i postawi w obliczu rzeczywistoci
tego wiata. Pewna moda kobieta, ktra sprzedawaa losy na loteri fantow z
akordeonem jako gwn wygran, zaczepia go kiedy, witajc nader poufale.
Aureliano Drugi nie zdziwi si, gdy czsto mylono go z bratem. Ale nie sprostowa
pomyki nawet wtedy, gdy dziewczyna prbowaa zmikczy jego serce paczem i w
kocu zaprowadzia go do swego pokoju. Od pierwszego spotkania rozkochaa si w
nim do tego stopnia, e sfaszowaa losy loteryjne, eby to on wygra akordeon. Po
dwch tygodniach Aureliano Drugi zorientowa si, e dziewczyna sypia na przemian
z nim i z jego bratem, sdzc, e to ten sam mczyzna, i zamiast wyjani sytuacj,
postara si ja przecign. Nie wrci do pokoju Melquiadesa. Spdza popoudnia na
podwrzu uczc si ze suchu gry na akordeonie, wbrew protestom Urszuli, ktra w
tym czasie zabronia muzyki w domu z powodu aoby, a oprcz tego gardzia
akordeonem jako instrumentem godnym tylko wczgw, spadkobiercw Francisca
el Hombre. Mimo wszystko Aureliano Drugi opanowa t sztuk po mistrzowsku i
uprawia j rwnie, kiedy ju si oeni i mia dzieci, i by jednym z najbardziej
szanowanych ludzi w Macondo.
Prawie przez dwa miesice dzieli dziewczyn z bratem. ledzi go, krzyowa
jego plany, a kiedy by pewien, e Jose Arcadio Drugi nie odwiedzi tej nocy wsplnej
kochanki, szed do niej spa. Pewnego ranka odkry, e jest chory. Dwa dni pniej
zasta swojego brata w azience opartego o belk, paczcego gorzko, i wtedy
zrozumia. Brat wyzna mu, e kobieta wypdzia go za to, e przynis jej to, co ona
nazywaa chorob zego ycia. Powiedziaa mu te, jak kuracj zalecia na to Filar
Ternera. Aureliano Drugi w sekrecie podda si piekcym przemywaniem sublimatem
i wodami moczopdnymi i obaj kuro - wali si oddzielnie przez trzy miesice
skrywanych cierpie. Jose Arcadio Drugi nigdy ju nie zobaczy dziewczyny.

Aureliano Drugi uzyska jej przebaczenie i pozosta z ni i do mierci.

Nazywaa si Petra Cotes. Przybya do Macondo w czasie wojny z
przypadkowym mem, ktry utrzymywa si z loterii fantowych, i po jego mierci
sama przeja to przedsibiorstwo. Bya to Mulatka, czysta i moda, z tymi oczami
w ksztacie migdaw, ktre nadaway jej twarzy dziko pantery. Ale miaa wspaniae
serce i zdawaa si stworzona do mioci. Urszula dowiedziawszy si, e Jose Arcadio
Drugi hoduje koguty, a Aureliano Drugi gra na akordeonie podczas haaliwych
zabaw u swojej konkubiny, szalaa z oburzenia. Tak jakby w obydwch
skoncentroway si wszystkie najgorsze cechy rodziny, a adna z zalet. Zadecydowaa,
e nikt ju wicej w rodzinie nie bdzie nosi imion Aureliano i Jose Arcadio. Mimo
to, kiedy Aureliano Drugi ochrzci swego pierwszego syna, nie odwaya si
sprzeciwi.
- Dobrze - zgodzia si - ale pod jednym warunkiem - ja sama bd go
wychowywa.
Chocia miaa ju blisko sto lat i katarakt na oczach tak, e ledwie widniaa,
zachowaa nienaruszon ywotno, prawo charakteru, trzewo umysu. Nikt
lepiej od niej nie mgby wychowa mczyzny cnotliwego, ktry przywrciby presti
rodziny, mczyzny, ktry nigdy nawet nie sysza o wojnie, o walkach kogutw, o
kobietach lekkiego prowadzenia i obkaczych pomysach - czterech plagach, ktre
wedug Urszuli zadecydoway o upadku jej rodu. Ten bdzie ksidzem - przyrzeka
uroczycie. - I jeeli Bg zachowa mnie przy yciu, zostanie papieem. Syszc to
wszyscy wybuchnli miechem nie tylko w sypialni, ale w caym domu, gdzie
zgromadzili si rozbawieni kumple Aureliana Drugiego. Wojna, zepchnita do
zakamarkw zych wspomnie, zostaa przywoana na chwil wystrzaami korkw od
szampana.
- Zdrowie papiea! - wznis toast Aureliano Drugi. Gocie chrem powtrzyli
toast. Potem pan domu zagra na akordeonie, puszczono ognie sztuczne i rozkazano
bi w bbny, ogaszajc wito w caym miecie. Rankiem zaproszeni gocie odurzeni
szampanem zabili sze krw i uoyli je na ulicy do dyspozycji gawiedzi. Nikt si nie
oburzy. Od kiedy Aureliano Drugi obj rzdy w domu takie hulanki byy rzecz
powszedni, nawet bez powodw tak susznych i przekonujcych jak narodziny
papiea. W par lat bez wysiku, wycznie zrzdzeniem losu, zebra jedn z najwikszych fortun w okolicy dziki nadprzyrodzonej podnoci swoich zwierzt. Jego klacze
rodziy trojaczki, kury znosiy jajka dwa razy dziennie, a wieprze tak niepohamowanie

obrastay w tuszcz, e nikt nie mg wytumaczy sobie tej niewiarygodnej obfitoci

inaczej ni sztuk magiczn. Oszczdzaj teraz - mwia Urszula do swojego
lekkomylnego prawnuka. - To szczcie nie bdzie trwao cae ycie, Aureliano
Drugi nie zwraca na ni uwagi. Im wicej otwiera szampana, eby poi przyjaci,
tym obficiej rozmnaay si jego zwierzta, a on coraz bardziej utwierdza si w
przekonaniu, e swoj pomyln gwiazd zawdzicza nie temu, co robi, ale wpywowi
Petry Cotes, swej konkubiny, ktrej mio miaa moc dziaania na przyrod. Tak
niezomnie wierzy w to, a nie inne rdo swego bogactwa, e Petra Cotes stale
musiaa przebywa w pobliu jego hodowli i nawet gdy si oeni i mia dzieci, y z
ni nadal za zgod Fernandy. Mocno zbudowany, olbrzymi jak jego dziadkowie, ale
peen radoci ycia i nieodparcie sympatyczny, czego brakowao tamtym, Aureliano
Drugi prawie nie mia czasu doglda swego byda. Wystarczyo mu przywie Petr
Cotes do swych hodowli i objecha z ni konno swoje ziemie, eby wszystkie zwierzta
znaczone jego pieczci ulegy zarazie podnoci.
Jak wszystkie pomylnoci, ktre spotykay go w cigu dugiego ycia, ta
olbrzymia fortuna miaa swoje rdo w przypadku. A do koca wojny Petra Cotes
czerpaa dochody z loterii fantowej, a Aureliano Drugi od czasu do czasu przetrzsa
skarbonk Urszuli. Tworzyli lekkomyln par, ktrej jedyn trosk byo spa z sob
co noc, nawet w okresach zabronionych, i figlowa w ku a do ranka. Ta kobieta
ci zgubi - krzyczaa Urszula na widok prawnuka wchodzcego do domu krokiem
lunatyka. - Zaczarowaa ci tak, e ktrego dnia zaczniesz skrca si w blach,
jakby mia ab w brzuchu. Jose Arcadio Drugi, ktry bardzo nieprdko odkry, e
go wyprowadzono w pole, nie rozumia namitnoci swego brata. Wspomina Petr
Cotes jako zwyczajn kobiet, raczej leniw w ku i zupenie pozbawion pikanterii
w sztuce mioci. Guchy na dogadywania Urszuli i na arty brata Aureliano Drugi
myla wwczas tylko o znalezieniu zajcia, ktre pozwolioby mu utrzyma dom dla
Fernandy, a umrze wraz z Petra Cotes, na niej, pod ni, ktrej nocy gorczkowego
szalestwa. Kiedy pukownik Aureliano Buendia wrci do porzuconej sztuki
zotnictwa dajc si w kocu skusi spokojnym urokom staroci, Aureliano Drugi
pomyla, e produkcja zotych rybek mogaby sta si dobrym interesem. Spdzi
wiele godzin w nagrzanej izdebce, patrzc, jak twarde blaszki metalu, obrabiane przez
pukownika z niepojt cierpliwoci rozczarowania, zamieniay si stopniowo w zote
listki. Zajcie to wydao mu si tak mudne, a tak ncce byo wspomnienie Petry
Cotes, e po trzech tygodniach zrezygnowa. W tym czasie Petra Cotes wpada na

pomys losowania krlikw. Rozmnaay si i dojrzeway tak szybko, e ledwie mona

byo nastarczy losw. Aureliano Drugi nie zauway z pocztku tej alarmujcej
obfitoci. Ktrej nocy jednak, kiedy ju nikt w miecie nie chcia sysze o loterii na
krliki, zaniepokoi go haas na podwrku. Nie bj si - powiedziaa Petra Cotes. - To
tylko krliki. Ale rwetes na podwrzu nie dawa im spa. O wicie Aureliano Drugi
otworzy drzwi i zobaczy patio wybrukowane krlikami niebieskimi w blasku witu.
Petra Cotes, paczc niemal ze miechu, nie opara si chci zaartowania z niego:
- Wszystkie urodziy si dzisiaj w nocy! - powiedziaa. - Straszne! - wykrzykn.
- Moe sprbujesz tego z krowami?
W par dni pniej, prbujc zrobi troch miejsca na podwrku Petra Cotes
zamienia krliki na krow, ktra po kilku miesicach urodzia trojaczki. I tak
potoczyy si sprawy. Z dnia na dzie Aureliano Drugi sta si wacicielem ziemi i
trzd i ledwie nada z rozbudow stajni i przepenionych chleww. Ten obdny
dobrobyt mieszy nawet jego samego tak, e pozwala sobie na gupie arty, by
rozadowa swj dobry humor. Na bok krowy, bo ycie jest krtkie! - krzycza.
Urszula zadawaa sobie pytanie, czy nie wda si w jakie podejrzane interesy, czy nie
kradnie albo nie skoczy jako koniokrad, i wyrzucaa mu marnotrawstwo, ilekro
otwiera szampana po to, by sobie wyla pian na krow. Tak go to gniewao, e
ktrego dnia, gdy wsta v wyjtkowo promiennym humorze, przyszed ze skrzynk
pienidzy, z puszk kleju i szczotk i wypiewujc na cae gardo stare piosenki
Francisca el Hombre zacz tapetowa dom od gry do dou wewntrz i na zewntrz
banknotami jednopesowymi. Stare domostwo, pomalowane na biao od czasu, gdy
wniesiono pianol, przybrao podejrzany wygld meczetu. Wrd popochu caej
rodziny, oburzenia Urszuli i radoci tumu, ktry wypeni ulic, by uczestniczy w tej
apoteozie marnotrawstwa, Aureliano Drugi wytapetowa dom do koca, od fasady a
do kuchni, nie wyczajc azienek i sypialni, i wyrzuci zbywajce banknoty na podwrze.
- Teraz - owiadczy na zakoczenie - mam nadziej, e nikt w tym domu nie
bdzie mi ju mwi o pienidzach.
Nie pomyli si. Urszula kazaa usun przylepione do nawapnowanych cian
banknoty z powrotem pomalowa dom na biao. Boe mj - modlia si - uczy nas
tak biednymi, jak bylimy zakadajc to miasto, eby na tamtym wiecie nie kaza
nam paci za t rozrzutno. Jej mody zostay wysuchane w przeciwnym sensie.
Jeden z robotnikw odlepiajcych pienidze potrci nieostronie olbrzymi gipsow

figur witego Jzefa, ktr kto zostawi tu na przechowanie podczas ostatnich lat
wojny, i posg roztrzaska si o ziemi. By wypeniony zotymi monetami. Nikt nie
pamita, kto przynis tego witego o naturalnych wymiarach. Przydwigali go trzej
mczyni - tumaczya Amaranta. - Prosili, eby przechowa posg, dopki nie min
deszcze, a ja kazaam postawi go w tym kcie, eby nikomu nie zawadza, wstawili go
bardzo ostronie i odtd zawsze tam sta, bo nie wrcili go odebra. W ostatnich
czasach Urszula stawiaa mu wieczki i klkaa przed nim, nie podejrzewajc, e
zamiast witego adoruje dwiecie bez maa kilogramw zota. To niewczesne
objawienie jej mimowolnego bawochwalstwa pogryo j w rozpaczy. Spluna na
okaza gr monet, przesypaa je do trzech drelichowych workw i zakopaa w
nieznanym nikomu miejscu z nadziej, e wczeniej czy pniej trzej nieznajomi
zgosz si po odbir. Wiele lat pniej, w trudnych latach staroci, Urszula nabraa
zwyczaju zaczepiania licznych podrnych, ktrzy tdy przechodzili, by zapyta, czy
podczas wojny nie zostawili tu gipsowego witego Jzefa na przechowanie przez
por deszczow.
Te rzeczy, tak zdumiewajce dla Urszuli, byy w owym czasie na porzdku
dziennym. Macondo opywao w cudowny dobrobyt. Domki zaoycieli, zrobione z
gliny i trzciny zastpiono murowanymi budynkami o drewnianych aluzjach i
cementowych podogach, ktre atwiej pozwalay znie duszcy upa w godzinie
sjesty. Z dawnej osady Josego Arcadia Buendii zostay tylko zakurzone migdaowce,
ktre miay przetrwa najcisze chwile, i rzeka o przejrzystych wodach, ktrej
przedhistoryczne kamienie obrciy si w proszek pod ciosami oszalaych motw
Josego Arcadia Drugiego, kiedy ten upar si pogbi koryto rzeki, by rozwin
eglug. By to obkaczy pomys, dajcy si porwna tylko do szalestw jego
pradziadka, gdy kamieniste oysko i liczne wiry przeszkadzay tranzytowi z Macondo' do morza. Ale Jose Arcadio Drugi w niespodziewanym przypywie brawury
obstawa przy swoim projekcie. Dotychczas nie objawia w niczym swojej wyobrani.
Prcz krtkotrwaej przygody z Petr Cotes nie zna adnej innej kobiety. Urszuli
wydawa si najbardziej niemrawym z jej potomkw w caych dziejach rodziny,
niezdolnym wybi si nawet w tresurze kogutw. Pewnego dnia pukownik Aureliano
Buendia opowiedzia mu o karaweli hiszpaskiej zarytej w piasku o dwanacie
kilometrw od morza, ktrej zwglony szkielet on sam oglda podczas wojny.
Opowie, ktr tyle ludzi przez tak dugi czas uwaao za zmylon, staa si
objawieniem dla Josego Arcadia Drugiego. Sprzeda swoje koguty na licytacji, zebra

ludzi, kupi narzdzia i rozpocz gigantyczne przedsiwzicie rozbijania kamieni,

kopania kanaw, oczyszczania dna rzeki i nawet wyrwnywania poziomu katarakt.
Wszystko to ju znam na pami - krzyczaa Urszula. - Tak jakby czas krci si w
kko i jakbymy wrcili do pocztkw. Uznawszy, e rzeka jest spawna, lose
Arcadio Drugi szczegowo wytumaczy swoje plany bratu i ten da mu pienidze
potrzebne do zakoczenia imprezy. Potem znik. Zaczto ju mwi, e jego projekt
kupna statku by tylko pretekstem do ucieczki z pienidzmi brata, gdy nadesza wie,
e jaki dziwny okrt zblia si do Macondo. Mieszkacy, ktrzy ju nie pamitali
kolosalnych przedsiwzi Josego Arcadio Buendii, pospieszyli nad rzek i nie
dowierzajc wasnym oczom zobaczyli pierwszy i ostatni statek, jaki kiedykolwiek
przybi do tych wybrzey. Bya to zwyka tratwa z pni, ktr cigno na linach
dwudziestu mczyzn idcych brzegiem. Na przedzie Jose Arcadio Drugi z byskiem
zadowolenia w oku dyrygowa tym kosztownym manewrem. Z nim razem przybya
grupa wspaniaych dam, ktre osaniay si od palcego soca wykwintnymi parasolkami i szalami z jedwabiu okrywajcymi ramiona; miay jaskrawo umalowane twarze,
naturalne kwiaty we wosach, zote we na rkach i diamenty w zbach. Tratwa z pni
bya jedynym wehikuem, jaki drog wodn zdoa dotrze do Macondo, ale Jose
Arcadio Drugi nigdy nie przyzna si do poraki swego przedsiwzicia i ogosi swj
wyczyn zwycistwem silnej woli. Zda dokadnie rachunki bratu i szybko wrci do
rutyny kogutw. Jedynym, co pozostao z tej nieudanej inicjatywy, by powiew
nowoci, jaki przyniosy ze sob damy z Francji, ktrych cudowne sztuczki zmieniy
tradycyjne metody mioci i ktrych wyszo klasowa zrujnowaa starowiecki
sklepik Catarina, przeobraajc ca ulic w bazar japoskich lampionw i tsknych
organkw. One to zorganizoway pamitny karnawa, ktry na trzy dni pogry
Macondo w szalestwie i ktrego jedyn trwa konsekwencj byo spotkanie
Aureliana Drugiego i Fernandyn del Carpio.
Pikn Remedios ogoszono krlow karnawau. Urszula, ktr niepokoia
oszaamiajca pikno prawnuczki, nie moga przeszkodzi wyborowi. Dotychczas
udawao jej si nie wypuszcza dziewczyny na ulic, poza wysuchaniem mszy w
kociele, dokd chodzia w towarzystwie Amaranty i musiaa zasania twarz czarn
mantylk. Nawet najwiksi bezbonicy, ci, co przebierali si za ksiy, by odprawia
bluniercze msze w sklepiku Catarina, chodzili teraz do kocioa po to, by zobaczy
cho na chwil twarz Piknej Remedios, o ktrej bajecznej urodzie rozprawiano w ferworze na caym obszarze moczarw. Wiele czasu mino, zanim zdoali j ujrze, i

lepiej by na tym wyszli, gdyby to nigdy nie nastpio, gdy wikszo z nich nie moga
odtd spa spokojnie. Czowiek, ktry im to umoliwi, cudzoziemiec, straci na
zawsze spokj. Stoczy si na dno ndzy i ponienia, a w kilka lat pniej zosta
przejechany przez nocny pocig, kiedy zasn na szynach. Od chwili, kiedy ujrzano go
w kociele w ubraniu z zielonego aksamitu i haftowanej kamizelce, nikt nie wtpi, e
przybywa z daleka, moe z odlegego miasta za granic, przycignity magicznym
czarem Piknej Remedios. By tak urodziwy, tak miay i pewny siebie, tak
wykwintny, a zarazem peen szlachetnej prostoty, e w porwnaniu z nim Pitro
Crespi wygldaby jak nie donoszony noworodek, i wiele kobiet ! szeptao wrd
pogardliwych umiechw, e to on wanie powinien nosi mantylk. Z nikim spord
mieszkacw Macondo nie nawiza bliszej znajomoci, ukazywa si o wicie w
niedziel jak ksi z bajki na koniu w srebrem nabijanej uprzy i w aksamitnym
czapraku i wyjeda zaraz ' po mszy.
Blask, jaki bi od niego, mia w sobie tyle magnetycznej siy, e odkd pierwszy
raz ujrzano go w kociele, wszyscy przyjli za pewnik, e midzy nim a Pikn
Remedios wywiza si pojedynek napity i milczcy, tajemny pakt, nieodwoalne
wyzwanie do walki, ktrej punktem kulminacyjnym nie moga by sama tylko mio,
ale take mier. W szst niedziel rycerz zjawi si z t r w rku. Wysucha
mszy stojc, jak zawsze, a po wyjciu z kocioa zagrodzi drog Piknej Remedios i
wrczy jej samotn r. Ona przyja j gestem naturalnym, jakby bya
przygotowana na ten hod, i wtedy odkrya twarz na chwil i podzikowaa
umiechem. To byo wszystko, co zrobia. Niemniej nie tylko dla rycerza, lecz dla
wszystkich mczyzn, ktrych nieszczsnym przywilejem byo przey t chwil, bya
to chwila wiecznoci.
Od tego czasu modzieniec wysya pod okna Piknej Remedios orkiestr, ktra
graa niekiedy a do witu. Aureliano Drugi by jedynym, ktry serdecznie mu
wspczu i prbowa wybi mu t mio z gowy. Nie tra pan czasu - powiedzia mu
ktrego wieczora. - Kobiety z tego domu gorsze s od muw. Ofiarowa mu swoj
przyja, zaprosi go na kpiel w szampanie, usiowa tumaczy, e wszystkie.
dziewczta w jego rodzinie maj serca z kamienia, ale nie zdoa osabi jego uporu.
Rozwcieczony trwajcymi bez koca nocami muzyki pukownik Aureliano Buendia
zagrozi, e go wyleczy z mioci za pomoc pistoletu. Ale nic nie pomagao i
nieszczliwe uczucie z czasem wtrcio go w ndz. Pikny i nienagannie ubrany
modzieniec sta si niechlubnym obszarpacem. Opowiadano, e porzuci wadza i

majtek w swoim odlegym kraju, chocia naprawd nic nie byo wiadomo o jego
pochodzeniu. Wszczyna bijatyki w knajpach, pi, oddawa si rozpucie, budzi si
uwalany w swoich wasnych ekskrementach w sklepiku Catarina, Najtragiczniejsze
byo to, e Pikna Remedios nie spojrzaa ju na niego, nawet kiedy pojawi si w
kociele ubrany jak ksi. Przyja t r bezmylnie, ubawiona ekstrawagancj
gestu, i uniosa mantylk, eby przyjrze si jego twarzy, a nie po to, by pokaza mu
swoj.
Pikna Remedios ya poza nawiasem tego wiata. A do pnego wieku
dziewczcego Santa Sofia de la Piedad musiaa j my i ubiera i nawet kiedy ju
moga robi to sama, trzeba byo j pilnowa, aby nie malowaa na cianach
zwierztek paeczk umazan we wasnej kupce. W dwudziestym roku ycia nie
umiaa czyta ani pisa, odmawiaa posugiwania si sztucami i spacerowaa nago po
domu, zbuntowana przeciw wszelkiemu konwencjonalizmowi. Kiedy mody dowdca
stray wyzna jej sw mio, odrzucia go po prostu, zdumiona jego miaoci.
Pomyl, co za gupiec z niego - powiedziaa do Amaranty. - Mwi, e umiera z mego
powodu, zupenie jakbym bya chorob. Gdy rzeczywicie znaleziono go nieywego
pod jej oknem, Pikna Remedios potwierdzia swoje pierwotne wraenie.
- No widzicie - powiedziaa - by beznadziejnie gupi. Wydawao si, e jaka
zdolno widzenia na wskro pozwala jej pojmowa istot rzeczy poza wszelkimi
formami. Takie przynajmniej byo zdanie pukownika Aureliana Buendii, dla ktrego
Pikna Remedios bynajmniej nie bya upoledzona umysowo, tak jak przypuszczano,
ale wrcz przeciwnie. Tak jakby tu powrcia po dwudziestu latach wojny - mwi.
Urszula ze swej strony dzikowaa Bogu, e wynagrodzi rodzin istot o tak
wyjtkowej czystoci, ale jednoczenie niepokoia j jej uroda, gdy widziaa w tym
niebezpieczestwo, diabelskie sida ukryte pord niewinnoci. Dlatego te
postanowia odseparowa j od wiata, uchroni od wszelkiej pokusy ziemskiej nie
wiedzc, e Pikna Remedios ju w onie swej matki bya zabezpieczona przed
jakkolwiek zaraz. Nigdy nie pomylaa o tym, e mogliby j wybra krlow
piknoci podczas pandemonium karnawau. Aureliano Drugi, urzeczony pomysem
przebrania si za tygrysa, przyprowadzi do domu ojca Antonia Isabel, eby
wytumaczy Urszuli, i karnawa nie jest pogaskim witem wbrew jej
twierdzeniom, ale tradycj katolick. W kocu przekonana zgodzia si na koronacj,
aczkolwiek w gbi ducha bya temu przeciwna.
Wiadomo, e Remedios Buendia bdzie krlow zabawy, rozesza si w par

godzin poza granice moczarw, dotara do odlegych terytoriw, gdzie nie znano
niezmiernego prestiu jej urody, i wzbudzia niepokj tych, ktrzy jeszcze uwaali jej
nazwisko za symbol dywersji. By to niepokj bezpodstawny. Jeli istnia kto
nieszkodliwy w tym czasie, to z pewnoci postarzay i rozczarowany pukownik
Aureliano Buendia, ktry stopniowo zatraca wszelki kontakt z yciem narodu. y
zamknity w swoim warsztacie i jedyn jego wizi z reszt wiata bya produkcja
zotych rybek. Jeden z dawnych onierzy, ktrzy strzegli jego domu w pierwsze dni
pokoju, sprzedawa je w miasteczkach na moczarach i wraca obadowany pienidzmi
i wiadomociami, e rzd konserwatystw popierany przez liberaw reformuje
kalendarz, tak by kady prezydent sprawowa wadz przez sto lat; e w kocu
podpisano konkordat ze Stolic Apostolsk i e przyjecha z Rzymu kardyna w koronie z diamentw zasiadajcy na tronie z czystego zota, i e ministrowie liberalni
kazali fotografowa si na klczkach w chwili caowania jego piercienia; e gwna
chrzystka hiszpaskiego zespou podczas wystpw w stolicy zostaa porwana ze
swojej garderoby przez grup ludzi w maskach a nastpnej niedzieli taczya nago w
letniej rezydencji prezydenta republiki. Nie mw mi o polityce - przerwa mu
pukownik. - Nasza sprawa to sprzeda rybek. Powszechnie panujca opinia, e
dawny bohater nie chce nic wiedzie o sytuacji w ferafu, poniewa zrobi majtek na
zotych rybkach, wywoa miech Urszuli, kiedy dosza do jej uszu. Ze swym
straszliwym zmysem praktycznym nie moga znale sensu w pracy pukownika,
ktry zamienia zote rybki na zote monety, z ktrych wyrabia zote rybki, i tak w
kko, tak e im wicej sprzedawa, tym wicej musia pracowa, eby nady za
rozpdzonym

bdnym

koem.

rzeczywistoci

interesowao

go

nie

przedsibiorstwo, ale praca. czenie usek, inkrustowanie malekich rubinkw w

otworach ocznych, modelowanie petw i ogona wymagao takiego skupienia umysu,
e nie byo w nim pustego miejsca, ktre mogyby wypeni rozczarowania wojenne.
Precyzyjne rzemioso pochaniao go do tego stopnia, e w krtkim czasie postarza si
bardziej ni przez dugie lata wojny; wskutek pozycji siedzcej skrzywi si krgosup i
osab nadmiernie wytany wzrok, ale ta nieubagana koncentracja przyniosa w
nagrod spokj ducha. Ostatni raz zaj si spraw, ktra miaa - co wsplnego z
wojn, kiedy grupa weteranw obu partii zadaa jego poparcia w walce o renty
doywotnie, stale obiecywane i stale tkwice w punkcie wyjcia. Wybijcie to sobie z
gowy - powiedzia im. - Ja zrzekem si mojej renty po to, eby nie czeka na ni a
do mierci. Z pocztku pukownik Gerineldo Marquez odwiedza go pod wieczr i

obaj zasiadali w drzwiach od ulicy, eby wspomina przeszo, ale Amaranta nie
moga znie wspomnie, jakie indzie w niej ten znuony mczyzna, ktrego ysina
spychaa w przepa przedwczesnej staroci. Gnbia go wci niesusznymi
pretensjami, tak e odwiedza ich coraz rzadziej, ograniczajc wizyty do wyjtkowych
okazji, a w kocu przesta przychodzi zupenie, przykuty do ka paraliem.
Zamknity w sobie, milczcy, nieczuy na nowy podmuch ywotnoci, ktry
wstrzsn domem, pukownik Aureliano Buendia nie rozumia, e sekretem dobrej
staroci jest nie co innego, tylko szczery pakt z samotnoci. Wstawa o pitej po
lekkim nie, wypija w kuchni swj odwieczny kubek kawy, zamyka si na cay dzie
w warsztacie i o czwartej po poudniu przechodzi przez galeri cignc za sob
taboret, nie patrzc nawet na poar r ani blask popoudniowej godziny, ani na
nieulko Amaranty, ktrej melancholia bya jak szelest lici, wyraniej uchwytny
pod wieczr, i zasiada przy drzwiach na ulic, pozostajc tam, dopki pozwalay mu
komary. Pewnego razu kto odway si zakci jego samotno.
- Jak si pan miewa, pukowniku? - zapyta przechodzie.
- Czekam, a przejdzie mj - wasny pogrzeb - odpowiedzia.
Tak wic niepokj wywoany nowym rozgosem, jaki przybrao nazwisko
Buendia z okazji krlowania Piknej Remedios, pozbawiony by prawdziwych
podstaw. Wiele osb jednake byo innego zdania. Nie przeczuwajc wiszcej w
powietrzu tragedii, ludno tumnie wypenia gwny plac w haaliwej eksplozji
radoci. Karnawa osign szczytowy punkt szalestwa, Aureliano Drugi speni
wreszcie swoje' marzenie i w przebraniu tygrysa kry uszczliwiony wrd
rozszalaego tumu, ochrypy od tygrysich rykw, kiedy na drodze z moczarw ukaza
si rnobarwny tum przebieracw, niosc w pozacanej lektyce najbardziej
fascynujc kobiet, jak moga stworzy wyobrania. Pokojowo nastawieni
mieszkacy Macondo zdjli na chwil maski, eby lepiej si przyjrze tej olniewajcej
istocie w diademie ze szmaragdw i gronostajowym paszczu, ktra zdawaa si
wyposaona w autentyczn wadz krlewsk, nie tylko w majestat wiecide i
karbowanej bibuki. Znalazo si wielu do bystrych, by wietrzy w tym prowokacj.
Ale Aureliano Drugi z punktu pooy kres podejrzeniom, ogosi nowo przybyych
honorowymi gomi i salomonowym sdem rozstrzygn wahanie ustawiajc tron
Piknej Remedios i krlowej Intruzki na tym samym piedestale. Do pnocy
przebrani za Beduinw przybysze uczestniczyli w szalestwie, a nawet urozmaicili
zabaw obfit pirotechnik i popisem akrobatycznym, ktry przypomina sztuki

Cyganw. Nagle w porywie entuzjazmu kto zburzy chwiejn rwnowag.

- Niech yje partia liberalna - krzykn - niech yje pukownik Aureliano
Buendia.
Wystrzay karabinw zgasiy wspaniao sztucznych ogni, okrzyki przeraenia
zaguszyy muzyk i rado ustpia miejsca panice. Jeszcze wiele lat pniej nadal
twierdzono, e krlewska gwardia samozwaczej krlowej bya szwadronem
regularnego wojska, ktry pod karnawaowymi strojami ukrywa onierskie karabiny.
Rzd zdementowa ten zarzut w nadzwyczajnym obwieszczeniu i przyrzek cise
dochodzenie w sprawie krwawego epizodu. Ale prawda nigdy nie zostaa wyjaniona i
przetrwaa na zawsze wersja, e bez adnej prowokacji gwardia krlewska zaja
pozycje bojowe na sygna swego dowdcy i bezlitonie strzelaa do tumu. Kiedy
przywrcono porzdek, nie pozosta w miecie ani jeden z faszywych Beduinw,
pozostao natomiast na placu wrd zmarych i rannych dziewiciu pierrotw, cztery
kolombiny, siedemnastu krlw karcianych, jeden diabe, trzech muzykantw, trzech
parw Francji i trzy japoskie cesarzowe. W zamieszaniu zbiorowej paniki Jose
Arcadio Drugi zdoa uratowa Pikn Remedios, a Aureliano Drugi zanis aa rkach
do domu cudzoziemsk wadczyni w poszarpanej sukni i w gronostajowym paszczu
zbryzganym krwi. Nazywaa si Fernanda del Carpio. Wybrano j jako
najpikniejsz spord piciu tysicy piknych kobiet w kraju i zawieziono je
Macondo przyrzekajc, e zostanie mianowana krlow Madagaskaru. Urszula zaja
si ni jak crk. Zamiast kwestionowa jej niewinno, miasto ulitowao si nad jej
nieszczciem. W sze miesicy po masakrze, kiedy wyzdrowieli ranni i ostatnie
kwiaty zwidy na zbiorowym grobie, Aureliano Drugi pojecha do odlegego miasta,
gdzie mieszkaa ze swoim ojcem karnawaowa wadczyni, i oeni si z ni w
Macondo, wyprawiajc dwudziestodniowe huczne wesele.

Po dwch miesicach maestwo omal si nie rozpado, bo Aureliano Drugi

prbujc pogodzi si z Petr Cotes kaza j sfotografowa w stroju krlowej
Madagaskaru. Dowiedziawszy si o tym Fernanda spakowaa swoje kufry wyprawne i
wyjechaa z Macondo bez poegnania. Aureliano Drugi dogoni j na drodze do
moczarw. Po wielu probach i obietnicach poprawy zdoa przywie j z powrotem
do domu i porzuci konkubin.
Petra Cotes wiadoma swojej siy nie okazywaa niepokoju. To ona zrobia z

niego czowieka. Wycigna go z pokoju Melquiadesa, kiedy by jeszcze dzieckiem z

gow pen fantastycznych pomysw, bez adnego kontaktu z rzeczywistoci, i daa
mu miejsce w wiecie. Natura stworzya go skrytym i niemiaym, ze skonnociami
do samotnych medytacji, a ona uksztatowaa charakter wrcz przeciwny, ywotny,
ekspansywny i niepohamowany, a do przeobraenia go wewntrz i na zewntrz w
mczyzn, jakiego wymarzya dla siebie od pierwszych lat modoci. Oeni si wic,
tak jak wczeniej czy pniej eni si synowie. On sam nie odway si zawiadomi
jej o tym. Zaj postaw bardzo dziecinn w obliczu sytuacji, stosujc metod
faszywych uraz i urojonych pretensji, w poszukiwaniu sposobu, eby to ona, Petra
Cotes, sprowokowaa zerwanie. Pewnego dnia, kiedy Aureliano Drugi zrobi jej
niesprawiedliw wymwk, nie dala si wpdzi w puapk i postawia spraw jasno.
- Chodzi przecie tylko o to, e chcesz si eni z krlow - powiedziaa.
Aureliano Drugi, zawstydzony, uda napad gniewu, owiadczy, e jest
niezrozumiany i zniewaony, i przesta j odwiedza. Petra Cotes, ani na chwil nie
tracc swego wspaniaego opanowania drapienej bestii w momencie odpoczynku,
suchaa muzyki i petard na weselu, oszalaego zgieku publicznej zabawy, tak jakby
wszystko to byo nowym figlem Aureliana Drugiego. Tych, ktrzy litowali si nad jej
losem, uspokajaa umiechem. Nie martwcie si - mwia.
- U mnie krlowe s na posyki. Ssiadce, ktra przyniosa wiecznik, eby
uroczycie spali portret utraconego kochanka, powiedziaa z zagadkow pewnoci jedyna wieca, ktra mu kae wrci, jest zawsze zapalona.
Tak jak to przewidziaa, Aureliano Drugi powrci do jej domu, zaledwie min
miesic miodowy. Przyprowadzi jak zawsze swoich kumpli, wdrownego fotografa,
przynis sukni i zakrwawiony paszcz gronostajowy, ktry Fernanda miaa na sobie
w czasie karnawau. W ferworze. zabawy, ktra rozgorzaa pniej, kaza Petrze Cotes
ubra si w strj krlewski, ukoronowa j jako doywotni wadczyni Madagaskaru i
rozda odbitki fotografii swoim przyjacioom. Ona nie tylko wczya si do zabawy,
ale wspczua mu w gbi duszy, przypuszczajc, e musi by bardzo prze straszony,
skoro wymyli tak osobliwy wybieg, aby si pogodzi. O sidmej wieczorem, jeszcze
ubrana w krlewski strj, przyja go w ku. y z on zaledwie dwa miesice ale
ona natychmiast zorientowaa si, e sprawy nie najlepiej ukadaj si w ou
maeskim, i przeya rozkosz spenionej zemsty. W dwa dni pniej jednak, kiedy
nie mia odwagi wrci sam, tylko przysa porednika, aby omwi warunki
zerwania, zrozumiaa, e trzeba tu bdzie wicej cierpliwoci, ni przewidywaa,

poniewa on zdawa si gotw do powicenia dla uratowania pozorw. Ale i wtedy

nie stracia gowy. Uatwiaa mu wszystko z ulegoci potwierdzajca powszechne
przekonanie o jej krzywdzie, a jedynym wspomnieniem, jakie zachowaa o Aurelianie
Drugim, bya para lakierowanych butw, w ktrych zgodnie z wypowiedzianym
niegdy yczeniem mia by pochowany. Uoya je na dnie kufra zawinite w szmaty i
przygotowaa si na dugie, acz nie beznadziejne czekanie.
- Wczeniej czy pniej musi wrci - powiedziaa sobie - choby tylko po te
buty.
Nie musiaa czeka a tak dugo. W rzeczywistoci Aureliano Drugi ju w noc
polubn zrozumia, e wrci do domu Petry Cotes duo wczeniej, ni nadejdzie
okazja woenia lakierowanych butw - Fernanda bya kobieta stracon dla uciech
tego wiata. Urodzia si i wyrosa o tysic kilometrw od morza, w pospnym
miecie, przez ktrego kamienne uliczki w widmowe noce przejeday jeszcze karety
wicekrlw. Trzydziestu dwch dzwonnikw bio w dzwony aobne o szstej po
poudniu. W olbrzymim wielkopaskim domu, wyoonym nagrobnymi pytami, nigdy nie gocio soce. Powietrze zamaro w cyprysach na dziedzicu, w wyblakych
kurtynach sypial, w sennych altanach ogrodu tuberoz. Jedynymi echami ze wiata,
jakie syszaa Fernanda przez cay okres modoci, byy melancholijne wprawki na
pianinie grywane w ssiednim domu przez kogo, kto przez cae lata pozwala sobie
na kaprys .nierespektowania popoudniowej sjesty. W pokoju swojej chorej matki,
zielonej i tej w zakurzonym wietle witray, wysuchiwaa gam, metodycznych,
upartych i beznamitnych, i mylaa, e ta muzyka istnieje w wiecie, podczas gdy ona
spala si w zamkniciu splatajc wiece aobne z lici palmowych. Matka pocc si w
gorczce mwia jej o splendorach kawalerami, o apologetyce z arcybiskupami, o
sprawach pastwowych z przedstawicielami rzdu obcego kraju, o sprawach boskich
z papieem, pewnego dnia wrcia do domu rodzicw splata wiece pogrzebowe.
Zastaa dom ogoocony. Zostay tylko najniezbdniejsze sprzty, kandelabry i srebrne
nakrycia, bo inne przedmioty codziennego uytku sprzedano na opacenie jej
edukacji. Matka jej pada ofiar dugoletniej gorczki malarycznej. Jej ojciec, don
Fernando, ubrany na czarno, w sztywnym konierzyku, ze zotym acuszkiem u
zegarka, dawa jej co poniedziaek srebrn monet na wydatki domowe i zabiera
skoczone w poprzednim tygodniu wiece. Wiksz cz dnia spdza zamknity w
gabinecie, a w rzadkich wypadkach, gdy wychodzi na ulic, wraca przed szst, eby
z ni razem odmwi raniec. Nigdy nie miaa bliskiej przyjaciki. Nigdy nie

syszaa o wojnach, ktre wykrwawiy jej kraj. Nigdy nie przestaa wysuchiwa
wprawek na fortepianie o trzeciej po poudniu. Zacza ju traci nadziej, e zostanie
krlow, kiedy pewnego dnia zadwiczay dwie koatki u drzwi wejciowych i
zszedszy, by je otworzy, ujrzaa wojskowego o ceremonialnym sposobie bycia, z
blizn na policzku i zotym medalem na piersiach. Zamkn si z jej ojcem w
gabinecie. W dwie godziny pniej ojciec przyszed do niej do szwalni. Przygotuj
swoje rzeczy - powiedzia. - Pojedziesz w dug podr. I tak j przywieziono do
Macondo. W cigu jednego dnia jednym brutalnym szarpniciem ycie rzucio na jej
barki cay ciar rzeczywistoci, ktr przez lata ukrywali przed ni rodzice. Po
powrocie do domu zamkna si w pokoju i pakaa, obojtna na proby i tumaczenia
don Fernanda, usiujc zatrze w pamici ran tego monstrualnego artu. Przysigaa
sobie nie opuci sypialni a do mierci, gdy zjawi si po ni Aureliano Drugi. By to
ut niepojtego szczcia, gdy w swoim oszoomieniu i oburzeniu, w furii wstydu
okamaa go tak, by nigdy nie dowiedzia si jej prawdziwego imienia. Jedynym
tropem, jakim mg si kierowa Aureliano Drugi, kiedy wyrusza na jej
poszukiwanie, by jej nieomylny akcent mieszkacw pustynnego paskowyu i zawd
wyplatacza wiecw pogrzebowych. Szuka jej bez wytchnienia. Z tak sam dzik
odwag z jak Jose Arcadio Buendia przeszed sierr, by zaoy Macondo, ze lep
dum, z jak pukownik Aureliano Buendia prowadzi niepotrzebne wojny, z tym
samym niedorzecznym uporem, z jakim Urszula usiowaa zapewni przetrwanie
swego rodu - tak wanie Aureliano Drugi szuka Fernandy, bez chwili zniechcenia.
Kiedy pyta, gdzie sprzedaje si wiece aobne, prowadzono go z domu do domu, aby
wybra najlepsze. Kiedy pyta o najpikniejsz kobiet, jak wydaa ziemia, wszystkie
matki prowadziy go do swych crek. Bdzi po bezdroach mgy, poprzez czasy
zastrzeone dla zapomnienia, w labiryntach rozczarowania. Przewdrowa zka
pustyni, gdzie echo powtarzao myli, a niepokj wywoywa zowieszcze mirae. Po
tygodniach jaowego poszukiwania przyby do nieznanego miasta, gdzie wszystkie
dzwony ogaszay aob. Chocia nigdy ich nie widzia ani nikt mu ich nie opisa,
natychmiast rozpozna przearte przez saletr mury, rozpadajce si drewniane
balkony obrose grzybami, przybity do bramy i prawie zatarty przez deszcze
najsmutniejszy na wiecie szyld: Tu sprzedaje si wiece aobne. Od tej chwili a do
lodowatego poranku, kiedy Pernanda opucia dom pod opiek Matki Przeoonej,
ledwo starczyo czasu na to, by zakonnice uszyy wypraw i spakoway do szeciu
kufrw kandelabry i srebrny serwis, jak rwnie zoty nocnik i niezliczone, a

bezuyteczne szcztki upadku rodziny, ktry dokonywa si przez dwa stulecia. Don
Fernando odrzuci zaproszenie, by im towarzyszy. Obieca przyjecha pniej, kiedy
zlikwiduje swoje interesy, i od chwili gdy pobogosawi odchodzcej crce, zamkn
si znowu w swoim gabinecie, eby pisywa do niej bileciki z aobnymi winietami i
herbem rodzinnym, ktre miay by pierwszym i jedynym ludzkim kontaktem
istniejcym midzy Fernand i jej ojcem przez cae ycie. Dla niej by to prawdziwy
dzie narodzin. Dla Aureliana Drugiego data ta oznaczaa niemal jednoczenie
pocztek i koniec szczcia.
Fernand wioza ze sob liczny kalendarzyk z pozacanymi kluczykami, w
ktrym jej spowiednik zaznaczy fiokowym atramentem daty abstynencji miosnej.
Odliczywszy Wielki Tydzie, niedziele, obchodzone wita, pierwsze pitki, dni ofiar,
rekolekcje i przeszkody cyklu miesicznego, w praktyce rok jej ogranicza si do 42
dni, rozrzuconych tu i wdzie w sieci fioletowych krzyykw. Aureliano Drugi,
przekonany, e czas obali to wrogie ograniczenie, przeduy wesele poza
przewidziany okres. Zmczona wyrzucaniem na mietnik pustych butelek po brandy i
szampanie, a zarazem zaintrygowana tym, e modzi maonkowie sypiaj o rnych
godzinach i w oddzielnych sypialniach, podczas gdy wci trwaj ognie sztuczne,
muzyka i ofiary z byda, Urszula przypomniaa sobie wasne dowiadczenia i
zastanawiaa si, czy Fernand nie nosi rwnie pasa cnoty, ktry wczeniej czy
pniej wywoa drwiny ssiadw i doprowadzi do tragedii. Ale Fernand wyznaa, e
czeka tylko, eby miny dwa tygodnie, zanim dopuci do pierwszego zblienia z
mem. Istotnie, po upywie tego terminu otworzya drzwi sypialni, z rezygnacj i
gotowoci do powicenia, jakby dopeniaa ofiary pokutniczej, i Aureliano Drugi
zobaczy najpikniejsza kobiet wiata z jej wspaniaymi oczyma zalknionego zwierzcia i dugimi wosami koloru miedzi rozpostartymi na poduszce. Zafascynowany
tym obrazem nieprdko zauway e Fernand ma na sobie bia koszul, dug po
kostki z rkawami sigajcymi przegubw i duym, okrgym, cieknie obdzierganym
oczkiem na wysokoci podbrzusza. Aureliano Drugi nie mg powstrzyma miechu.
- Nigdy nie widziaem czego rwnie nieprzyzwoitego! - zawoa wybuchajc
miechem, ktry odbi si w caym domu. - Oeniem si z siostr miosierdzia!
W miesic pniej, nie zdoawszy zmusi ony do zdjcia koszuli, poszed do
Petry Cotes, eby j sfotografowa w przebraniu krlowej. Pniej, kiedy udao mu si
skoni Fernand do powrotu do domu, ulega jego namowom w emocji pojednania,
ale nie umiaa da mu tego spokoju, o ktrym marzy, gdy pojecha po ni do miasta o

trzydziestu W^. Awonmcach. Aureliano Drugi znalaz w niej tylko gbokie uczucie
aoci. Pewnej nocy, na krtko przed urodzeniem pierwszego dziecka, Fernanda
zdaa sobie spraw, e jej m wrci w tajemnicy do ka Petry Cotes. - Tak, to
prawda - przyzna. I wytumaczy tonem zamanej rezygnacji: - Musiaem to zrobi,
eby zwierzta nie przestay rodzi.
Trzeba mu byo troch czasu na przekonanie jej o prawdziwoci tej tak dziwnej
przyczyny, ale gdy to w kocu osign na podstawie dowodw, ktre wydaway mu
si nie do odparcia, jedynym przyrzeczeniem, jakie Fernanda wymusia, byo, e nie
da si zaskoczy mierci w ku konkubiny. Tak wic yli nadal we troje nie
przeszkadzajc sobie, Aureliano Drugi punktualny i czuy dla obu, Petra Cotes
triumfujca z racji pojednania, a Fernanda udajca, e nie zna prawdy.
Ukad ten nie zdoa jednak prawdziwie wczy Fernandy do rodziny. Na
prno Urszula nakaniaa j do wyrzucenia wenianego szalika, ktry wkadaa
wstajc po stosunku miosnym i ktry prowokowa szepty ssiadw. Nie zdoaa te
jej przekona, by uywaa ubikacji lub zwykego naczynia nocnego, a sprzedaa zoty
nocnik pukownikowi Aurelianowi Buendii do przerobienia na rybki. Amarant
drania jej niewyrana dykcja i zwyczaj uywania eufemizmw na okrelenie
czegokolwiek, tak e przedrzeniaa a mwic do niej niezrozumiaym bekotem.
Pewnego dnia rozgniewana tymi artami Fernanda zapytaa, co mwi
Amaranta, ta za nie uya eufemizmw, aby jej odpowiedzie.
- Mwi - wytumaczya - e ty jeste z tych, co z wasnym gwnem obchodz
si jak z relikwi.
Od tego dnia nie zamieniy z sob ani sowa. Kiedy wymagaa tego konieczno,
przesyay sobie zlecenia na pimie albo rozmawiay za porednictwem osb trzecich.
Pomimo wyranych oporw rodziny Fernanda nie wyrzeka si chci narzucenia im
zwyczajw swoich przodkw. Pooya kres jadaniu w kuchni i w dowolnych porach
dnia, wprowadzajc obowizek wsplnych posikw o ustalonych godzinach, przy
duym stole w jadalni, z lnianym obrusem, kandelabrami i srebrn zastaw.
Celebrowanie czynnoci, ktr Urszula uwaaa zawsze za najprostsz z ycia codziennego, stworzyo napron atmosfer, przeciw ktrej pierwszy zbuntowa si milczcy
Jose Arcadio Drugi. Ale zwyczaj ten przyj si, podobnie jak odmawianie pacierza
przed kolacj, co zwrcio uwag ssiadw, i do szybko rozniosa si pogoska, e u
Buendiw nie siadano po prostu do stou tak jak u innych miertelnikw, lecz
celebrowano posiki jak naboestwo. Nawet praktyki religijne Urszuli, raczej spon-

taniczne ni wynikajce z tradycji, rniy si wielce od tych, jakie wyniosa z domu

Fernanda, dokadnie okrelonych i dostosowanych do kadej okazji. Dopki Urszula
zachowaa peni wadz umysowych, przetrway jeszcze niektre z dawnych
zwyczajw i ycie rodzinne ulegao jej wpywowi, ale kiedy stracia wzrok i ciar lat
odsun j na ubocze, rygor wprowadzony przez Fernand od chwili jej przybycia
zapanowa niepodzielnie i tylko ona decydowaa teraz o losach rodziny.
Przedsibiorstwo wypieku ciasta i karmelowych zwierztek, ktre Santa Sofia de la
Piedad prowadzia na yczenie Urszuli, zostao uznane przez Fernand za nie licujce
z godnoci i nie omieszkaa go zlikwidowa. Drzwi domu, otwarte na ocie od witu
do pory spoczynku, zamykano teraz pod pretekstem, e soce nagrzewa sypialnie, a
w kocu zamknito je na zawsze. Gazk aloesu i chleb, zawieszone nad wejciem,
zastpia nisza z wizerunkiem serca Jezusowego. Pukownik Aureliano Buendia
dostrzeg te przemiany i przewidzia ich konsekwencje. Zaczynamy przybiera
dystyngowane maniery - powiedzia. - Jeli tak dalej pjdzie, to znowu bdziemy
wojowa przeciw konserwatystom, ale teraz ju zechcemy krla na ich miejsce.
Fernanda dyplomatycznie unikaa star z pukownikiem. Jego duch niezalenoci,
oporno wobec wszelkich form przymusu spoecznego budziy jej wewntrzny
sprzeciw. Draniy j jego filianki kawy o pitej rano, nieporzdek w warsztacie, jego
wystrzpiona opocza i zwyczaj zasiadania przed domem o zmierzchu. Musiaa
jednak pozwoli na t nie dokrcon rubk w mechanizmie rodzinnym, przekonana,
e stary pukownik jest zwierzciem ujarzmionym przez lata i rozczarowanie, ale
zdolnym jeszcze w przypywie starczego buntu wyrwa fundamenty domu. Kiedy jej
m postanowi da pierwszemu synowi imi pradziadka, nie odwaya si oponowa,
bo dopiero min rok od jej przybycia. Ale kiedy urodzia si pierwsza crka,
zdecydowanie wyrazia yczenie, eby nazywaa si Renata, tak jak jej matka. Urszula
tymczasem postanowia nazwa dziewczynk Remedios. Po napitej dyskusji, w
ktrej Aureliano Drugi wystpowa w roli porednika, ochrzczono j imionami Renata
Remedios, ale Fernanda nazywaa j po prostu Renata, podczas gdy rodzina jej ma i
cae miasto woao na ni Meme, czyli zdrobnieniem od Remedios.
Z pocztku Fernanda nie mwia o swojej rodzinie, ale z czasem zacza
idealizowa swego ojca. Opowiadaa o nim przy stole jako o czowieku wyjtkowym,
ktry zrezygnowa z marnoci tego wiata i y jak wity. Aureliano Drugi, zdziwiony
t niewczesn gloryfikacj tecia, nie odmawia! sobie niewinnych arcikw na ten
temat za plecami ony. Reszta rodziny braa z niego przykad. Sama Urszula, ktra

zawsze nade wszystko pragna harmonii w rodzinie i skrycie cierpiaa z powodu tych
domowych utarczek, pozwolia sobie kiedy zauway, e may praprawnuczek ma
zapewnion przyszo na najwyszych szczeblach hierarchii kocielnej jako wnuk
witego, syn krlowej i koniokrada. Pomimo tej dobrodusznej konspiracji dzieci
przyzwyczaiy si uwaa dziadka za istot legendarn, przysyajc im w listach
pobone wierszyki, a na kade Boe Narodzenie skrzyni z prezentami tak wielk, e z
trudem miecia si w drzwiach od ulicy. Byy to w rzeczywistoci ostatnie resztki
wielkopaskiego dziedzictwa. Wykorzystano je na urzdzenie w sypialni dzieci otarza
ze witymi naturalnej wielkoci, ktrych szklane oczy nadaway im niepokojce
pozory ycia, a szaty z aksamitu, artystycznie haftowane, zamieway wspaniaoci
wszystkie stroje, jakie kiedykolwiek noszono w Macondo. Stopniowo aobny
splendor starej i zimnej rezydencji przeniesiony zosta do jasnego domu Buendiw.
Przysali nam ju cay cmentarz rodzinny - powiedzia kiedy Aureliano Drugi. Brakuje tylko wierzb paczcych i nagrobkw. Chocia w skrzyniach nie przyszo
nigdy nic, co mogoby suy jako zabawka, dzieci przez cay rok wyczekiway grudnia,
bo ostatecznie te dziwaczne i zawsze zaskakujce dary stanowiy nowo w domu. W
dziesite Boe Narodzenie, kiedy may Jose Arcadio przygotowywa si do wyjazdu do
seminarium, przybya nieco wczeniej ni w latach ubiegych olbrzymia skrzynia od
dziadka, zabita gwodziami i uszczelniona, zaadresowana jak zawsze gotyckim
pismem do Wielce Szanownej Pani Pernandy del Sirpio Buendia. Gdy Fernanda
czytaa list w sypialni, dzieci niecierpliwiy si, by otworzy skrzyni; jak zwykle z
pomoc Aureliana Drugiego odbiy wieko, zerway pieczcie, wrzuciy ochronn
warstw trocin i znalazy w rodku ogromn oowian kaset z mosinymi rubami.
Aureliano Drogi odkrci osiem rub, przynaglany niecierpliwoci dzieci, i ledwie
zdy krzykn i odsun je na bok, kiedy podnisszy oowian pokryw zobaczy
don Fernanda ubranego na czarno, z krucyfiksem na piersiach, ze skr wzdt i
przegni, jakby gotujcego si na wolnym ogniu w pienistej i bulgoccej cieczy
ywych pere.
Wkrtce po urodzinach dziewczynki ogoszono niespodziewany jubileusz
pukownika Aureliana Buendii, nakazany przez rzd dla uczczenia nowej rocznicy
traktatu w Neerlsindii. Byo to postanowienie tak niezgodne z oficjaln polityk, e
pukownik gwatownie wypowiedzia si przeciw niemu i odrzuci ofiarowywany mu
zaszczyt. Pierwszy raz sysz sowo jubileusz - powiedzia. - Ale cokolwiek ono
oznacza w tym wypadku, nie moe by niczym innym ni drwin. W ciasnym

warsztacie zotniczym zaczli si toczy emisariusze. Wrcili - o wiele starsi i bardziej

uroczyci - adwokaci w czarnych ubraniach, ktrzy dawniej kryli jak kruki wok
pukownika. Kiedy zaczli si pojawia znowu ci, co niegdy zjawiali si po to, by
botem obrzuca wojn, nie mg znie cynizmu ich panegirykw. Zada, eby
zostawiono go w spokoju, podkreli, e wbrew ich mniemaniu nie jest bohaterem narodowym, lecz rzemielnikiem bez wspomnie, ktrego jedynym pragnieniem jest
umrze ze staroci, w zapomnieniu i ubstwie swoich zotych rybek. Najbardziej
oburzya go wie, e sam prezydent

republiki zamierza uczestniczy w

uroczystociach w Macondo i udekorowa go Orderem Zasugi. Pukownik Aureliano

Buendia kaza mu powtrzy sowo w sowo, e z prawdziw niecierpliwoci oczekuje
tej spnionej, lecz zasuonej okazji strzelenia prezydentowi w eb, nie po to, by mu
kaza zapaci za samowole i anachronizmy w sposobie rzdzenia, lecz za uchybienie
szacunku starcowi, ktry nic zego nie czyni. Z tak gwatownoci wypowiedzia
swoj grob, e prezydent republiki w ostatniej chwili odwoa podr i przesa
odznaczenie przez swojego osobistego przedstawiciela. Pukownik Gerineldo
Marquez, pod presj przybierajc rne formy, podnis si ze swego oa paralityka,
aby uagodzi dawnego towarzysza broni. Gdy ten zobaczy fotel niesiony przez
czterech mczyzn i siedzcego w nim midzy ogromnymi poduszkami przyjaciela,
ktry od zarania modoci dzieli z nim zwycistwa i klski, ani na chwil nie mia
wtpliwoci, e dokona on tego wysiku, by mu wyrazi swoj solidarno. Ale kiedy
pozna prawdziwy powd jego wizyty, kaza wyrzuci go za drzwi.
- Za pno si przekonaem - powiedzia - e oddabym ci wielk przysug,
gdybym pozwoli ci wtedy rozstrzela.
Tak wic jubileusz odby si bez udziau kogokolwiek z rodziny. Przypadek
chcia, e uroczysto zbiega si w czasie z tygodniem karnawaowym i nikt nie zdoa
przekona pukownika Aureliana Buendii, e i ten zbieg okolicznoci nie zosta
zaplanowany przez rzd dla podkrelenia okruciestwa artu. Ze swego samotnego
warsztatu sysza muzyk wojskow, strzay artylerii, dzwony na Te Deum i strzpki
przemwie wygaszanych przed jego domem, kiedy ochrzczono ulic jego
nazwiskiem. zy oburzenia i bezsilnej wciekoci krciy mu si w oczach i po raz
pierwszy od czasu klski aowa, e nie ma ju modzieczego zapau, eby wszcz
krwaw wojn, ktra staraby ostatnie lady reimu konserwatystw. Nie umilky
jeszcze echa skadanych mu hodw, kiedy Urszula zastukaa do drzwi warsztatu.
- Nie przeszkadzajcie mi - powiedzia. - Jestem zajty.

- Otwrz - nalegaa Urszula. - To nie ma nic wsplnego z uroczystoci.

Wtedy pukownik Aureliano Buendia odsun rygiel i ujrza przy drzwiach
siedemnastu modych, nie znanych mczyzn. Byli najrniejszej barwy skry, rysw i
postawy, ale wszyscy naznaczeni tym pitnem samotnoci, ktre wystarczyo, eby
mona ich byo rozpozna w jakimkolwiek miejscu na ziemi. Byli to jego synowie. Nie
umawiajc si, nie znajc si nawzajem, przybyli z najbardziej odlegych zaktkw
wybrzea na wie o jubileuszu. Kady z nich nosi dumne imi Aureliano i nazwisko
matki. Przez trzy dni, kiedy gocili w domu, ku zadowoleniu Urszuli i oburzeniu
Femandy, przewrcili wszystko do gry nogami. Amaranta odszukaa w starych
papierach notes, w ktrym Urszula zapisaa nazwiska, daty urodzin i chrztu
wszystkich, i dodaa przy kadym nazwisku obecny adres. Ta lista pozwoliaby na
rekapitulacj dwudziestu lat wojny. Mona by na jej podstawie odtworzy nocne
wdrwki pukownika od witu, gdy na czele dwudziestu jeden ludzi wyruszy z
Macondo w stron chimerycznej rebelii, do czasu, gdy powrci ostatni raz, szczelnie
owinity w opocz sztywn od krwi. Aureliano Drugi nie przepuci okazji uczczenia
kuzynw huczn zabaw z szampanem i akordeonem, zinterpretowan jako
spniony rozrachunek z nieudanym z powodu jubileuszu karnawaem. Gocie
wytukli poow zastawy porcelanowej, poamali krzaki r gonic za bykiem, eby
zarzuci na niego pacht, strzelali do kur, zmusili Amarant do taczenia smutnych
walcw Pietra Crespiego, namwili Pikn Remedios, eby woya mskie spodnie i
wdrapaa si na sup szczcia, wpucili do jadalni wieprza wysmarowanego ojem,
ktry przewrci Fernand, ale nikt nie lamentowa nad szkodami, bo caym domem
zatrzsa burza, ktra niosa zdrowie. Pukownik Aureliano Buendia z pocztku
przyj ich nieufnie, a nawet zakwestionowa pokrewiestwo z niektrymi spord
nich, ale potem radowa si ich figlami i na poegnanie podarowa kademu zot
rybk. Nawet pospny Jose Arcadio Drugi zorganizowa dla nich walk kogutw,
ktra omal nie zakoczya si tragedi, gdy kilku Aurelianw miao tak wielkie
dowiadczenie w walkach kogucich, e z punktu odkryli szachrajstwa ojca Antonia
Isabel. Aureliano Drugi, widzc nieograniczone perspektywy hulanek, jakie otwieraa
przed nim ta rozbawiona parantela, uzna, e wszyscy powinni zosta i pracowa u
niego. Propozycj przyj tylko Aureliano Smutny, rosy Mulat obdarzony tupetem i
awanturniczym duchem dziadka; prbowa ju szczcia niemal w caym wiecie i
byo mu obojtne, gdzie si zatrzyma. Inni, cho jeszcze nieonaci, uwaali swj los za
rozstrzygnity. Wszyscy znali dobrze jakie rzemioso, lubili dom i unikali wani. W

rod popielcow zanim rozproszyli si znowu po wybrzeu, Amaranta zdoaa ich

nakoni, eby woyli odwitne ubrania i poszli z ni do kocioa. Bardziej dla
rozrywki ni z pobonoci dali si zacign do otarza, gdzie ojciec Antonio Isabel
nakreli im na czole krzy z popiou. Po powrocie do domu, kiedy najmodszy
prbowa umy twarz, przekona si, e znak krzya jest niezniszczalny. Tak samo
byo z jego brami. Prbowali zmy popi wod i mydem, szorowali czoa zgrzebem
i ziemi, a w kocu pumeksem i szklanym papierem, ale wszystkie wysiki okazay si
daremne. Amaranta natomiast i inni, ktrzy byli na mszy, zmyli krzy bez trudnoci.
Tak wygldacie lepiej - powiedziaa im na poegnanie Urszula. - Odtd nikt was ju
nie pomyli. Odeszli ca band, odprowadzeni przez orkiestr i fajerwerki,
pozostawiajc w miecie wraenie, e rd Buendiw nie wyganie jeszcze przez wiele
stuleci. Aureliano Smutny, ze swoim krzyem na czole, otworzy na przedmieciach
fabryk lodu, o ktrej marzy Jos Arcadio Buendia w swoich majaczeniach
wynalazcy.
W kilka miesicy po przybyciu, kiedy by ju znany i szanowany, Aureliano
Smutny zacz szuka domu, gdzie mgby sprowadzi swoj matk i niezamn
siostr, ktra nie bya crk pukownika. Zainteresowao go rozpadajce si ze
staroci domostwo w rogu placu rynkowego, ktre zdawao si sta pustk. Spyta, kto
jest wacicielem, i powiedziano mu, e jest to dom bezpaski, gdzie niegdy
mieszkaa samotna wdowa, ktra ywia si ziemi i wapnem ze cian i ktr w
ostatnich latach widziano dwukrotnie na ulicy w kapeluszu z malekimi sztucznymi
kwiatkami i pantofelkach koloru starego srebra, przechodzc przez plac w kierunku
poczty, eby wysa list do biskupa. Jedyn jej towarzyszk, jak twierdzono, jest
okrutna suca, ktra zabija psy i koty, i wszystkie zwierzta, jakie poka si w
domu, a potem wyrzuca padlin na rodek ulicy na zo ssiadom, eby im dokuczaa
wo zgnilizny. Tyle czasu mino, odkd soce zmumifikowao pust skr
ostatniego zwierzcia, e wedug powszechnego przekonania wacicielka domu i
suca umary na dugo przed kocem wojen, a dom sta jeszcze tylko dlatego, e od
dawna nie byo ostrej zimy ani prawdziwie mocnego wiatru. Zawiasy zarte rdz,
drzwi zarose pajczynami, okna wypaczone przez wilgo, zioa i polne kwiaty
wyrastajce w szparach podogi, w ktrych mnoyy si jaszczurki i wszelkiego
rodzaju insekty, wydaway si potwierdza wersj, e przynajmniej od p wieku nie
przebywaa tu adna ludzka istota. Dla impulsywnego Aureliana Smutnego nie trzeba
byo tylu dowodw, aby pobudzi go do dziaania. Pchn ramieniem gwne drzwi i

sprchniaa framuga runa bez szmeru w bezgonym kataklizmie kurzu, ziemi i

gniazd termitw. Pozosta na progu czekajc, a kurz opadnie, i wtedy zobaczy
porodku salonu staruszk ubran w suknie z ubiegego wieku, ze strczkami
zkych wosw na ysiejcej czaszce, z olbrzymimi piknymi jeszcze oczyma, w
ktrych zgasy ostatnie gwiazdy nadziei, i skr twarzy pooran przez pustynn susz
samotnoci. Wstrznity t wizj z innego wiata Aureliano Smutny prawie nie
zauway, e kobieta trzyma wycelowany w niego stary pistolet wojskowy.
- Przepraszam - wymamrota.
Ona staa nieruchomo porodku salonu wypenionego niepotrzebnymi
sprztami, mierzc wzrokiem cal po calu olbrzyma o kwadratowych barach z
tatuaem popiou na czole, i przez zason kurzu zobaczya go w mgle innego czasu, z
dubeltwk przewieszon przez rami i par zajcy w rku.
- Na mio bosk - zawoaa cicho - to niesprawiedliwo, eby teraz
nawiedzao mnie to wspomnienie.
- Chc wynaj ten dom - powiedzia Aureliano Smutny. Kobieta podniosa
wwczas pistolet i celujc wprawn rk w krzy z popiou, odcigna kurek z
nieodwoaln decyzj.
- Prosz wyj - rozkazaa.
Tego wieczoru podczas kolacji Aureliano Smutny opowiedzia ten epizod
rodzinie i Urszula popakaa si z wraenia. wity Boe - wykrzykna ciskajc
rkoma gow. - Ona jeszcze yje! Czas wojny, niezliczone katastrofy codzienne
sprawiy, e zapomniaa o Rebece. Tylko nieprzejednana i postarzaa Amaranta nie
stracia nawet na chwil wiadomoci istnienia swej rywalki. Mylaa o niej o wicie,
kiedy chd serca budzi j w samotnym ku, i mylaa namydlajc swe zwidnite
piersi i wyblaky brzuch, i nakadajc halki z falbanami i gorsety staroci. Czy
zmieniajc na rce czarny banda straszliwej pokuty. Zawsze, o kadej rodzinie, we
nie i na jawie, w chwilach najwzniolejszych poryww ducha i najwikszego
ponienia Amaranta mylaa o Rebece, poniewa samotno dokonaa selekcji jej
wspomnie, wypalia na popi niepotrzebne mieci tsknoty, jakie ycie
nagromadzio w jej sercu, i oczycia, wyolbrzymia i uwiecznia inne wspomnienia, te
najbardziej gorzkie. Od niej wiedziaa Pikna Remedios o istnieniu Rebeki. Ilekro
przechodziy obok rozpadajcego si domu, Amaranta opowiadaa jaki przykry
incydent, jak habic historyjk prbujc w ten sposb przekaza siostrzenicy
swoj uraz, swoj nienawi i przeduy j a poza wasn mier. Ale nie osigna

celu, gdy Remedios bya niedostpna wszelkim gwatownym uczuciom, a tym

bardziej cudzym. Urszula, w ktrej dokona si proces odwrotny ni w Amarancie,
wspominaa Rebek wspomnieniem czystym, wolnym od niechci, gdy obraz biednej
dziewczynki, ktr przyniesiono do nich z workiem rodzicielskich koci, przetrwa
duej ni haba, ktra j uczynia niegodn wizi z rodzin. Aureliano Drugi
postanowi, e naley j sprowadzi do domu i otoczy opiek, ale jego dobre chci
natrafiy na nieprzejednan opozycj Rebeki, ktra potrzebowaa wielu lat cierpie i
ndzy, aby uzyska przywileje samotnoci, i nie miaa zamiaru z nich rezygnowa w
zamian za staro niepokojon faszywymi sodyczami miosierdzia.
W lutym, kiedy znowu przybyo w odwiedziny szesnastu synw pukownika
Aureliana Buendii, wci naznaczonych krzyem z popiou, Aureliano Smutny
opowiedzia im o Rebece podczas pijackiej zabawy i w niecay dzie odnowili dom z
zewntrz, pozmieniali drzwi i okna, pomalowali fasad na wesoe kolory, podparli
ciany i przywieli nowy cement na podogi, ale nie uzyskali pozwolenia na dalszy cig
robt wewntrz. Rebeka nawet nie wysza na prg. Pozwolia im skoczy ten
zadziwiajcy remont, a potem obliczya wydatki i przesaa przez Argenid, star
suc, ktra nadal u niej suya, gar monet wycofanych z obiegu od czasw
ostatniej wojny, ale w jej mniemaniu nadal uytecznych. Wtedy zrozumiano, do jak
niepojtego punktu doszo jej zerwanie ze wiatem i e nie uda si jej wyzwoli z tego
dobrowolnego i upartego zamknicia, dopki zostanie w niej bodaj iskierka ycia.
Podczas tej drugiej wizyty synw pukownika Aureliana Buendii w Macondo
jeszcze jeden z nich, Aureliano Centeno, zosta i zacz pracowa z Aurelianem
Smutnym. By jednym z pierwszych, ktrzy przybyli do domu na chrzciny, a Urszula i
Amaranta pamitay go dobrze, bo w cigu kilku godzin potuk i poama wszystkie
amliwe przedmioty, ktre przeszy przez jego rce. Czas utemperowa jego rozmach
barbarzycy; by teraz spokojnym mczyzn redniego wzrostu, z twarz naznaczon
ladami ospy, ale zadziwiajca sia niszczycielska jego rk pozostaa nienaruszona.
Rozbi tyle naczy, nawet ich nie dotykajc, e Fernanda skonna bya kupi
specjalnie dla niego cynowe talerze i kubki, zanim zniszczy resztki jej cennego
serwisu. Ale nawet metalowe talerze zostay w krtkim czasie pogite i wyszczerbione.
Oprcz tej nieuleczalnej waciwoci, denerwujcej nawet dla niego samego, mia w
sobie jak naturaln serdeczno, ktra natychmiast zjednywaa mu zaufanie, i
zdumiewajcy zapa do pracy. W krtkim czasie tak powikszy produkcj lodu, e
zaspokoi rynek miejscowy i Aureliano Smutny musia rozway moliwo

rozszerzenia przedsibiorstwa na inne miejscowoci. Podj wwczas decydujcy

krok, nie tylko w kierunku modernizacji swojego przemysu, ale take poczenia
miasta z reszt wiata.
- Trzeba zbudowa kolej elazn - powiedzia.
Wtedy po raz pierwszy usyszano to sowo w Macondo. Patrzc na rysunek,
ktry Aureliano Smutny wykreli na stole, a ktry wywodzi si bezporednio ze
schematw Josego Arcadia Buendii, ilustrujcych projekt sonecznej wojny, Urszula
utwierdzia si w przekonaniu, e czas obraca si wkoo. W przeciwiestwie do swego
dziadka, Aureliano Smutny nie traci snu ani apetytu i nie drczy nikogo napadami
zego humoru, lecz wymyla projekty najbardziej nierealne w stosunku do
bezporednich moliwoci, dokonywa racjonalnych oblicze co do kosztw i
terminw i doprowadza je do koca bez przerw na rozgoryczenie. Aureliano Drugi ktry jeli mia co ze swego pradziadka, to absolutn niech do zwad, z pewnoci
nie odziedziczon po pukowniku Aurelianie Buendii - sypn pienidzmi na
zbudowanie kolei rwnie lekko i hojnie, jak niegdy finansowa niedorzeczne projekty
eglarskie swego brata. Aureliano Smutny zajrza do kalendarza i odjecha w nastpn
rod z zamiarem powrotu po okresie deszczw. Nie byo o nim wicej wiadomoci.
Aureliano Centeno, zaniepokojony nadprodukcj fabryki, prbowa ju wyrabia ld
na bazie sokw owocowych zamiast wody i, sam o tym nie wiedzc ani nie stawiajc
sobie tego za cel, wynalaz zasad wyrobu lodw. Myla, e w ten sposb urozmaici
produkcj przedsibiorstwa, ktre uwaa ju za wasne, poniewa brat nie dawa
znaku ycia po upywie pory deszczowej i przez cae nastpne lato. Niemniej na
pocztku nastpnej zimy pewna kobieta, ktra praa bielizn w rzece w godzinie
najwikszego skwaru, przebiega gwn ulic krzyczc wniebogosy ze strachu i
podniecenia:
- Tam jedzie - zdoaa wytumaczy - co jak ogromna kuchnia i cignie za sob
domy.
W tym momencie miastem wstrzsn przeraliwy gwizd i jakie dziwne,
urywane sapanie. W poprzednich tygodniach widziano ekipy ludzi instalujcych
podkady i szyny, ale nikt nie zwaa na nich, bo mylano, e to nowa sztuczka
Cyganw, ktrzy wracali ze swoim odwiecznym i niepowanym rwetesem gwizdkw i
grzechotek, wychwalajc doskonao jakiej tam mikstury wynalezionej przez
wschodnich mdrcw od Siedmiu Boleci. Ale kiedy ochonito ze zdumienia i
oguszenia, wszyscy mieszkacy miasta wylegli na ulic i zobaczyli Aureliana

Smutnego machajcego z parowozu rk na powitanie i patrzyli urzeczeni na - pocig

ubrany kwiatami, ktry przybywa tu po raz pierwszy z omiomiesicznym
opnieniem. Niewinny ty pocig, ktry tyle niepewnoci i faktw oczywistych, tyle
miych niespodzianek i tyle niepowodze, tyle zmian i tyle katastrof, i tyle tsknot
mia przynie do Macondo.

Olniona mnogoci cudownych wynalazkw ludno Macondo nie moga

otrzsn si ze zdumienia. Nie spano przez cae noce, podziwiajc blade wiato
arwek elektrycznych, owietlajcych mieszkania dziki maszynie, ktr przywiz
Aureliano Smutny ze swej drugiej podry pocigiem i do ktrej obsesyjnego warkotu
dugo nikt nie mg si przyzwyczai. Oburzano si na ruchome obrazy, jakie bogaty
kupiec don Bruno Crespi wywietla w swoim teatrze z kasami w ksztacie lwich
paszcz, gdy bohater zabity, pogrzebany i opakany przez widzw w jednym filmie,
ukazywa si ywy i zamieniony w Araba w nastpnym. Publiczno, ktra pacia dwa
centavos za to, by dzieli kolejne zmiany losu bohaterw, nie moga znie tych
gorszcych kpin i poamaa wszystkie krzesa. Na skutek interwencji don Bruna
Crespiego zarzd miasta wyjani w specjalnym obwieszczeniu, e kino jest maszyn
wywoujc zudzenia i nie zasuguje na reakcje emocjonalne publicznoci. Po tym
studzcym zapa wyjanieniu wielu uznao, e padli, ofiar nowego oszustwa
Cyganw, postanowili wic zbojkotowa kino w przekonaniu, e maj zbyt duo
wasnych zmartwie, eby opakiwa zmylone nieszczcia wymylonych ludzi.
Podobny los spotka gramofony z tub, ktre przywiozy wesoe matrony. z Francji, by
zastpi .starowieckie organki, i ktre tak dotkliwie godziy przez pewien czas w
interesy muzykw z orkiestry. Z pocztku ciekawo przyczynia si do wzrostu
klienteli na zakazanej ulicy i mwiono nawet o pewnych czcigodnych skdind
damach, ktre przebieray si po msku, eby mc obserwowa z bliska nowo
muzyczn. Po duszej jednak obserwacji z tak bliska wkrtce doszy do wniosku, e to
nie aden czarodziejski mynek, jak wszyscy przypuszczali i jak twierdziy matrony,
lecz sztuczka mechaniczna, ktra nie moe si rwna z czym tak wzruszajcym, tak
ludzkim i penym codziennej prawdy jak orkiestra. Rozczarowanie byo tak powane,
e kiedy gramofony rozpowszechniy si do tego stopnia, i spotykano je w kadym
domu, wci jeszcze nie traktowano ich jak przedmiotu rozrywki dla dorosych, lecz
co, co znakomicie si nadawao do rozkrcania i rozbebeszania dla dzieci. Za to jeli

kto z dorosych mia sposobno pozna intymn rzeczywisto telefonu, ktry

zainstalowano na stacji i z powodu korbki uwaano za pierwotn wersj gramofonu widok ten budzi zmieszanie nawet najbardziej nieufnych. Tak jakby Bg postanowi
podda prbie ca ludzk zdolno podziau i utrzymywa mieszkacw Macondo w
cigym ruchu wahadowym midzy zachwytem i rozczarowaniem, zwtpieniem i
rewelacj, do ostatecznoci, w ktrej nikt ju nie mg ustali na pewno, gdzie si
zaczyna i gdzie koczy si rzeczywisto. Ten pogmatwany splot prawd i zudze wytrci z rwnowagi widmo Josego Arcadia Buendii pod kasztanem i kaza mu kry
po domu nawet w biay dzie. Od czasu oficjalnej inauguracji kolei, odkd pocig
zacz przyjeda regularnie w kad rod o jedenastej i zbudowano prymitywn
drewnian stacj z biurkiem, telefonem i okienkiem do sprzedawania biletw, na
ulicach Macondo zaczto widywa mczyzn i kobiety, ktrzy starali si zachowywa
jak ludzie zwyczajni i pospolici, ale w rzeczywistoci wygldali jak cyrkowcy. W
miecie pamitajcym oszustwa Cyganw nie byo dobrych perspektyw dla tych
ekwilibrystw wdrownego handlu, ktrzy z t sam beztrosk ofiarowywali
gwidcy garnek jak i przepisy na zbawienie duszy w Dzie Sdu; tylu jednak
znalazo si naiwnych lub dawao si przekona ze znuenia, e domokrcy osigali
znakomite zyski. Pord tych niepowanie ubranych przybyszw w spodniach do
konnej jazdy i wysokich butach, w korkowych hemach i okularach w metalowej
oprawie, z oczyma jak topazy i skr rasowego koguta, w pewn rod przyby do
Macondo i zjad obiad w domu Buendiw gruby i umiechnity mister Herbert.
Nikt przy stole nie zwrci na niego uwagi, dopki nie zjad pierwszej kici
bananw. Aureliano Drugi spotka go przypadkowo na ulicy, protestujcego w
pracowitej hiszpaszczynie, e w hotelu Jacoba nie ma wolnego pokoju, i jak si to
ju przedtem czsto zdarzao z innymi cudzoziemcami, przyprowadzi go do domu.
Sprzedawa balony na uwizi, z ktrymi objecha p wiata zgarniajc doskonae
zyski, w Macondo jednak nie zdoa namwi nikogo do podry w powietrzu, bo po
obejrzeniu i wyprbowaniu latajcych dywanw, ktre przywozili Cyganie, uwaano
ten wynalazek za przestarzay. Zamierza wobec tego odjecha nastpnym pocigiem.
Kiedy przyniesiono do stou ki prgowanych bananw, zwykle zawieszonych w
jadalni do obiadu, oberwa pierwszy owoc bez wielkiego entuzjazmu. Ale rozmawiajc
nie przestawa je, gryzc banany raczej z roztargnieniem mdrca ni z
przyjemnoci smakosza, i skoczywszy pierwsz ki poprosi o nastpn. Wtedy ze
skrzyneczki z narzdziami, ktr zawsze nosi z sob, wyj mae pudeeczko z

przyrzdami optycznymi. Z niedowierzajc skrupulatnoci kupca diamentw obejrza owoc ze wszystkich stron, dzielc go na czci specjalnym noykiem, wac je
potem na aptecznej wadze i odmierzajc rednic pomiarowym cyrklem. Potem
wycign ze skrzynki seri instrumentw, ktrymi mierzy temperatur, stopie
wilgotnoci powietrza i nasilenie wiata. Bya to operacja tak intrygujca, e nikt
spokojnie nie mg je, czekajc, a mister Herbert wyda wreszcie rewelacyjne
orzeczenie, on jednak nie powiedzia nic, co pozwolioby przenikn jego zamiary.
W cigu nastpnych dni widziano go z siatk i koszykiem, polujcego na
motyle w okolicach miasta. W rod przybya grupa inynierw, agronomw,
hydrologw, topografw i mierniczych, ktrzy przez par tygodni przeszukiwali te
same miejsca, gdzie Mr Herbert polowa na motyle. Pniej przyby pan Jack Brown
w dodatkowym wagonie, przyczepionym do ogona tego pocigu i obitym srebrn
blach z fotelami z fioletowego pluszu i sufitem z niebieskiego szka. W wagonie tym
przybyli rwnie uroczyci, czarno ubrani adwokaci, ktrzy krcili si wok pana
Browna. Ci sami adwokaci w innych czasach towarzyszyli wszdzie pukownikowi
Aurelianowi Buendii, co utwierdzio ludzi w przekonaniu, e agronomowie,
hydrolodzy, topografowie i mierniczy, jak rwnie Mr Herbert ze swoimi latajcymi
balonami i kolorowymi motylami oraz pan Brown ze swoim mauzoleum na kkach i
dzikimi owczarkami niemieckimi, musz mie co wsplnego z wojn. Nie byo
jednak wiele czasu na refleksje, bo zanim podejrzliwi mieszkacy Macondo zaczli
zadawa sobie pytanie, co, u diaba, si dzieje, miasto zamienio si w obozowisko
drewnianych domkw z cynkowymi dachami, zamieszkaych przez cudzoziemcw,
ktrzy przybywali pocigiem z koca wiata nie tylko w wagonach i na platformach,
ale i na dachach wagonw. Amerykanie, ktrzy sprowadzili pniej swoje chude i
mizerne ony w mulinowych sukniach i wielkich tiulowych kapeluszach, utworzyli
osobne miasteczko po drugiej stronie torw kolejowych, z ulicami midzy dwoma
rzdami palm, z metalowymi siatkami w oknach domw, biaymi stoliczkami na
tarasach, z wiatraczkami zawieszonymi u sufitw i rozlegymi szmaragdowymi
trawnikami, po ktrych spaceroway pawie i przepirki. Teren by otoczony drucian
krat, niby gigantyczny zelektryfikowany kurnik, ktry w chodne miesice lata budzi
si czarny od zwglonych prdem jaskek. Nikt jeszcze nie wiedzia, czego szukaj ci
ludzie i czy nie maj jakich ukrytych zamiarw, a ju wywoali kolosalny zamt,
znacznie bardziej Baczcy ni dawni Cyganie, ale mniej przypadkowy i mniej
zrozumiay. Wyposaeni w rodki, ktrymi w innej epoce rozporzdzaa wycznie

Boska Opatrzno, zmienili porzdek deszczy, przyspieszyli cykl zbiorw i zmienili

pooenie Beki usuwajc j z miejsca, gdzie zawsze pyna, i umiecili ja, razem z jej
biaymi kamieniami i prdami, na kocu miasta, za cmentarzem. Przy tej to okazji
zbudowali fortec z betonu na grobie Josego Arcadia, eby wci rwnie, uporczywa
wo prochu nie zarazia wd. Dla cudzoziemcw przybywajcych bez on
rozbudowano ulic czuych matron z Francji, urzdzajc tam drugie miasteczko, nie
mniejsze od pierwszego, i w pewn triumfaln rod przyby pocig peien
nieprawdopodobnych prostytutek, niewiast babiloskiej rozpusty, wyszkolonych w
wiekowych i najrnorodniejszych sztuczkach, zaopatrzonych w macie i rodki na
pobudzenie

nieczuych,

omielenie

niemiaych,

zaspokojenie

chutliwych,

podniecenie skromnych i pocieszenie samotnych. Na ulicy Turkw, gdzie luksusowe

sklepy korzenne zajy miejsce dawnych bazarw, w sobot wieczorem roi si i hucza
tum awanturnikw rozpychajcych si

okciami

pord

stolikw do gier

hazardowych i strzelnic jarmarcznych midzy zaukiem, gdzie przepowiadano przyszo i tumaczono sny, a straganami z jedzeniem i piciem, ktre znajdowano
poprzewracane i zamiecajce bruk w niedziel rano obok lecych pokotem cia,
czasem tylko rozanielonych pijakw, a czciej gapiw, ktrych powalia strzelanina,
bjki na pici i na noe albo ciosy butelek. Bya to inwazja tak gwatowna, e z
pocztku ludzie nie mogli chodzi po zatarasowanych przez meble i skrzynie ulicach z
powodu robt ciesielskich tych, co zamierzali budowa sobie dom na pierwszym
lepszym pustym miejscu, bez niczyjego pozwolenia, a take ze wzgldu na zgorszenie,
jakie szerzyy pary kochankw rozwieszajce hamaki midzy migdaowcami, w cieniu
pciennych parasoli, by uprawia mio w biay dzie i na oczach wszystkich.
Jedyn oaz spokoju stworzyli pogodni i cisi Murzyni antylscy budujc boczn uliczk
z podcieniami drewnianych domkw na palach, z gankami, gdzie zasiadali o
zmierzchu, by piewa melancholijne pieni w swoim dziwacznym ptasim jzyku. Tyle
zmian dokonao si w tak krtkim czasie, ze w osiem miesicy po przyjedzie Mr
Herberta dawni mieszkacy Macondo wstawali jak najwczeniej, eby poznawa
wasne miasto.
- Spjrzcie, w comy si wpakowali - mwi wwczas pukownik Aureliano
Buendia - przez jedno zaproszenie przybdy, eby sprbowa banana.
Aureliano Drugi natomiast zachwycony by tym najazdem cudzoziemcw. Dom
zaczli tumnie nawiedza nieznajomi gocie, niezmoeni w hulankach birbanci na
wiatow skal i trzeba byo urzdzi dodatkowe pokoje, poszerzy jadalni i zamieni

dawny st na nowy o szesnastu miejscach z nowymi nakryciami i porcelan, ale

nawet w ten sposb musieli obiad podawa w dwch turach. Fernanda musiaa
pokona swoje opory i obsugiwa po krlewsku ludzi najbardziej podejrzanej
kondycji, ktrzy wchodzili do jadalni w zaboconych butach, siusiali w ogrodzie, kadli
gdzie popado swoje maty na popoudniow drzemk, a w rozmowach nie krpowali
si wraliwoci dam ani powag i autorytetem mczyzn. Amarant tak bardzo
oburzaa ta inwazja hooty, e zacza jada w kuchni, jak za dawnych czasw.
Pukownik Aureliano Buendia, przekonany, e wikszo przychodzcych przywita
si z nim w jego warsztacie nie robi tego przez sympati lub szacunek, lecz z
ciekawoci dla zabytku muzealnego, uzna za waciwe zamyka drzwi na rygiel
[przestano go widywa oprcz rzadkich przypadkw, gdy wieczorem zasiada przed
domem na ulicy. Tylko Urszula oswet kiedy ju powczya nogami i chodzc macaa
rkami ciany, okazywaa dziecinn rado, ilekro zblia si moment nadejcia
pocigu. Przygotujcie miso i ryby - rozkazywaa czterem zaaferowanym kucharkom,
ktrymi dyrygowaa niewzruszona Santa Sofia de la Piedad. - Trzeba poda
wszystkiego po trosze - podkrelaa - bo nigdy nie wiadomo, co zechc je
cudzoziemcy. Pocig przyjeda w godzinie najwikszego upau. Podczas obiadu
dom rozbrzmiewa jarmarczn wrzaw i spoceni biesiadnicy, ktrzy nie wiedzieli
nawet, kim s gospodarze, walili hurmem, eby zaj najlepsze miejsca przy stole,
podczas gdy kucharki potrcay si wnoszc olbrzymie garnki z zup, rondle z misem, pmiski z jarzynami, misy z ryem i bez koca rozdzielay chochl lemoniad z
beczek. W tym niewiarygodnym baaganie Pernand do furii doprowadzaa myl, e
wielu z nich jada dwukrotnie, i nieraz miaa ochot uly sobie i rozkrzycze si jak
przekupka, gdy jaki niezorientowany go da rachunku. Min rok od wizyty pana
Herberta i wiedziano tylko, e cudzoziemcy maj zamiar hodowa banany w tym
zaczarowanym rejonie, przez ktry przeszli Jose Arcadio Buendia i jego ludzie w
poszukiwaniu wielkich odkry. Zjawili si take dwaj nastpni spord synw
pukownika Aureliana Buendii z krzyami z popiou na czole, cignici t eksplozj
wulkanu, uzasadniajc swe przybycie zdaniem, ktre moe streszczao opini powszechn.
- Przyszlimy - powiedzieli - bo wszyscy tu cign. Tylko Pikna Remedios
pozostaa odporna na zaraz bananow. Zatrzymaa si w cudownym wieku
modzieczym, coraz bardziej niedostpna ustalonym formom yda i coraz bardziej
obojtna na zoliwo i podejrzenia, szczliwa we wasnym wiecie rzeczywistoci

najprostszych. Nie rozumiaa, dlaczego kobiety utrudniaj sobie ycie gorsetami i

halkami, dla siebie wic uszya worek z konopnego ptna z otworem na gow i w ten
uproszczony sposb rozwizaa problem ubrania, zachowujc jednoczenie zudzenie,
e jest naga, co w jej przekonaniu byo jedynym przyzwoitym strojem na uytek
domowy. Znudzona naleganiem, eby skrcia wosy sigajce jej a do kostek i upia
je w kok za pomoc grzebieni lub zaplota warkocze z kolorowymi wstkami, po
prostu ogolia sobie gow a do skry, a z wosw zrobia peruki dla witych,
Najdziwniejsze w tym instynkcie upraszczania byo to, e im mniej troszczya si o
mod szukajc wygody, im bardziej wyzbywaa si konwencjonalizmu posuszna tylko
impulsom, tym bardziej niepokojca stawaa si jej niewiarygodna uroda i tym
bardziej prowokacyjne jej zachowanie wobec mczyzn. Kiedy synowie pukownika
Aureliana Buendii pierwszy raz byli w Macondo, Urszula przypomniaa sobie, e maj
w yach t sam krew co prawnuczka, i wstrzsn ni dawno zapomniany strach.
Dobrze uwaaj - ostrzega j. - Z kadym z nich urodzisz dziecko ze wiskim
ogonem. Ona jednak tak mao zwrcia uwagi na przestrog, e przebraa si po
msku i wytarzaa w piasku, by wdrapa si na wysmarowany dziegciem sup, co omal
nie doprowadzio do tragedii wrd jej siedemnastu kuzynw, oszoomionych
widokiem nie do wytrzymania. Dlatego te aden z nich nie spa w domu, kiedy
przyjedali, a ci czterej, ktrzy zostali tu na stae, mieszkali z rozkazu Urszuli w
wynajtych pokojach. Pikna Remedios umaraby chyba ze miechu, gdyby wiedziaa
o tej przezornoci. Do ostatniej chwili swego pobytu na ziemi nie miaa pojcia, e jej
nieodwracalny los zakcajcej spokj samicy co dzie przynosi komu zgub. Ilekro
ukazywaa si w jadalni wbrew rozkazom Urszuli, doprowadzaa do rozpaczy
cudzoziemcw. Zbyt oczywiste byo, e jest zupenie naga pod zgrzebn koszul, i nikt
nie mg zrozumie, e jej idealna i zgolona czaszka nie jest wyzwaniem i e nic
wystpnego ani prowokujcego nie ma w sobie bezwstyd, z jakim odkrywaa uda, eby
si ochodzi, czy' satysfakcja okazywana przy oblizywaniu palcw po jedzeniu. Czego
nigdy nie wiedzia nikt z rodziny, a z czego od razu zdali sobie spraw obcy, to e
Pikna Remedios wytwarzaa wok siebie jak aur niepokoju, atmosfer burzy,
wyczuwaln jeszcze w par godzin po jej przejciu. Mczyni dowiadczeni w
rozkoszach mioci, kosztowanych na caym wiecie, twierdzili, e nigdy nie doznawali
takich dreszczy, jakie wywoywa w nich naturalny zapach Piknej Remedios. Na
ganku z begoniami, w salonie, w kadym zaktku domu mona byo dokadnie
okreli miejsce, w ktrym przebywaa, i czas, jaki min od chwili, gdy stamtd

odesza. By to lad trway, nieomylny, ktrego nikt w domu nie mg rozrni, gdy
od dawna poczy si z innymi codziennymi zapachami, ale obcy odrniali go
natychmiast. Dlatego te tylko oni rozumieli, e mody dowdca stray zmar z
mioci, a rycerz przybyy z dalekich stron stoczy si na dno rozpaczy. Niewiadoma
burzliwej atmosfery, w jakiej si porusza, ani nieznonego stanu wewntrznej
katastrofy, jaki wywouje swoim przejciem,
Pikna Remedios traktowaa mczyzn obojtnie, bez najmniejszej zoliwoci,
i do reszty burzya ich spokj swymi niewinnymi kaprysami. Kiedy Urszula kazaa jej
jada w kuchni razem z Amarant, eby nie widywali jej gocie poczua si
swobodniej, bo wreszcie przestaa jej ciy wszelka dyscyplina. Byo jej wszystko
jedno, gdzie jada, i to nie w ustalonych godzinach, lecz wedug wskaza wasnego
apetytu. Czasami wstawaa na obiad o trzeciej rano, spaa przez cay dzie, i w tym
odwrconym ukadzie rzeczy ya kilka miesicy, dopki jaki przypadkowy incydent
nie przywoa jej z powrotem do porzdku. Kiedy bya w lepszym nastroju, wstawaa o
jedenastej rano, zamykaa si na dwie godziny w azience zupenie naga, zabijajc w
tym czasie skorpiony i usiujc si otrzsn z cikiego i dugiego snu. Potem
wydron tykw czerpaa wod z basenu i oblewaa ni cae ciao. Bya to czynno
tak dugotrwaa, tak drobiazgowa i obfitujca w uroczyste sytuacje, e kto, kto jej nie
zna, mgby pomyle, e oddaje si zasuonej adoracji wasnego ciaa. Dla niej
jednake ten samotny obrzdek nie mia w sobie nic ze zmysowoci i by po prostu
sposobem zabicia czasu, zanim poczuje gd. Pewnego dnia, kiedy zaczynaa si
kpa, kto spord przybyszw unis obluzowan dachwk i znieruchomia z
zapartym tchem, podziwiajc wspaniao jej nagich ksztatw. Ona zobaczya jego
zrozpaczone oczy poprzez otwr w dachu i nie odczua wstydu, tylko przestrach.
- Ostronie - krzykna - spadnie pan.
- Chc tylko patrze na pani - szepn intruz.
- No dobrze - odpowiedziaa - ale prosz uwaa, bo dach jest sprchniay.
Twarz mczyzny skamieniaa w jakim bolesnym osupieniu, jak gdyby toczy
guch walk przeciw swym pierwotnym impulsom, nie chcc zniszczy mirau.
Pikna Remedios mylaa, e cierpi ze strachu, eby strop si nie rozlecia, i skoczya
si kpa prdzej ni zwykle, eby go nie naraa na dalsze niebezpieczestwo.
Oblewajc si wod ze zbiornika powiedziaa, e martwi j ten zy stan dachu, bo
warstwa lici zgniych od deszczu z pewnoci jest przyczyn gniedenia si
skorpionw w azience. Cudzoziemcowi jej szczebiot wyda si zacht i gdy zacza

si namydla, uleg pokusie, eby posun si dalej.

- Ja pani namydl - szepn.
- Dzikuj za dobre chci - odpowiedziaa - ale zupenie wystarczaj mi moje
dwie rce.
- Choby tylko plecy - baga intruz.
- To zbyteczne - odpowiedziaa. - Kto kiedy widzia, eby ludzie mydlili sobie
plecy?
Pniej, kiedy si wycieraa, on baga j z oczami penymi ez, eby zostaa jego
on. Odpowiedziaa mu szczerze, e nigdy nie wyjdzie za m za mczyzn, ktry
straci ju ca godzin i wyrzek si obiadu tylko po to, eby zobaczy kpic si
kobiet. W kocu, kiedy woya sukni, mczyzna stwierdzi naocznie, e istotnie,
jak wszyscy podejrzewali, nie nosi nic pod spodem. To byo wicej, ni mg znie czu si napitnowany na zawsze rozpalonym elazem tej tajemnicy. Wyj jeszcze
dwie dachwki, eby dosta si do wntrza azienki.
- To bardzo wysoko - uprzedzia go przestraszona - zabije si pan.
Przegniy strop rozlecia si z gronym trzaskiem i mczyzna ledwie zdy
krzykn z przeraenia, zanim rozbi sobie czaszk i umar bez jku na cementowej
pododze. Cudzoziemcy, ktrzy dosyszeli haas w jadalni i pospieszyli, eby wynie
trupa, poczuli na jego skrze dawicy zapach Piknej Remedios. Cae jego ciao byo
nim tak nasiknite, e z rozbitej czaszki popyna nie krew, lecz bursztynowa oliwa
przesycona tym tajemnym aromatem, i wtedy zrozumieli, e zapach Piknej
Remedios torturuje mczyzn nawet po mierci, dopki nie rozsypi si koci. Nie
skojarzyli mimo wszystko tego straszliwego wypadku z dwoma innymi, nie znajc
tamtych dwch mczyzn, ktrzy umarli przez Pikn Remedios. Trzeba byo jeszcze
jednej ofiary, eby obcy przybysze, i wielu spord dawnych mieszkacw Macondo,
uwierzyli w legend, e to, czym emanuje ciao Remedios, nie jest mioci, lecz
mierci. Przekonano si o tym w par miesicy pniej, kiedy pewnego popoudnia
Pikna Remedios w grupie koleanek posza obejrze nowe plantacje. Dla ludzi z
Macondo byo now rozrywk przebieganie wilgotnych i dugich bez koca alei pod
sklepieniem bananowcw, gdzie cisza zdawaa si przyniesiona z innych stron i
jeszcze nie uywana, niczym nie zmcona, dlatego tak le przekazywaa gos. Czasami
nie rozumiano czego, co mwio si w odlegoci p metra, a jednak doskonale to
syszano na drugim kracu plantacji. Dla dziewczt z Macondo ta nowa zabawa bya
powodem do miechw, zaskocze i kpin, a wieczorami opowiadao si o spacerze jak

o czym przeytym we nie. Tyle mwiono o tej ciszy, e Urszula nie miaa serca
odmwi rozrywki Piknej Remedios i pozwolia jej wyj ktrego popoudnia pod
warunkiem, e woy odpowiednie ubranie i kapelusz. Z chwil gdy gromada
przyjaciek wesza na plantacj, powietrze przesyci miertelny aromat. Mczyni
pracujcy w rowach uczuli si obezwadnieni jakim dziwnym czarem, zagroeni
niewidzialnym niebezpieczestwem i wielu nie oparo si straszliwej chci paczu.
Piknej Remedios i jej przeraonym koleankom w ostatniej chwili udao si schroni
w pobliskim domu przed napaci stada rozjuszonych samcw. Wkrtce potem
uwolnili je czterej Aurelianowie, ktrych krzye z popiou budziy wity szacunek,
niby znak kasty, piecz nietykalnoci. Pikna Remedios nie opowiedziaa nikomu, e
jeden z mczyzn korzystajc z zamieszania zdoa dotkn jej brzucha rk, podobn
raczej do szponw ora czepiajcych si brzegu przepaci. Stawia czoo napastnikowi,
jednak w nagym olnieniu zobaczya tragiczne oczy, ktre pozostay na zawsze w jej
sercu niby ar litoci. Wieczorem na ulicy Turkw czowiek ten przechwala si swoj
odwag i opowiada o swoim szczciu jeszcze na par minut przedtem, nim
kopnicie konia roztrzaskao mu klatk piersiow i tum przybyszw ujrza go
konajcego porodku ulicy w kauy krwi wyrzucanej ustami.
Podejrzenie, e Pikna Remedios obdarzona jest moc sprowadzania mierci,
potwierdziy jeszcze cztery inne niezbite fakty. I cho niektrzy z mczyzn pochopnie
zapewniali, e warto powici ycie za jedn noc mioci z tak niebezpieczn kobiet,
to jednak aden z nich nie podj najmniejszej prby, by tego dokona. Moe na to, by
j nie tylko ujarzmi, ale take unieszkodliwi jej czary, wystarczyoby uczucie tak
pierwotne i proste jak mio, ale to bya jedyna rzecz, ktra nikomu nie przysza na
myl. Urszula przestaa si ju o ni martwi. Dawniej, kiedy jeszcze nie zrezygnowaa
z zamiaru uratowania prawnuczki dla wiata, prbowaa j zainteresowa drobnymi
sprawami domowymi. Mczyni daj wicej, ni ci si zdaje - mwia do niej
zagadkowo. - Trzeba duo gotowa, duo zamiata i cierpie przez rne drobiazgi,
oprcz tego, o czym ty mylisz. W gbi duszy oszukiwaa sam siebie, prbujc
przygotowa Remedios do szczcia domowego, przekonana, e nie ma na wiecie
mczyzny, ktry po zaspokojeniu namitnoci byby zdolny znie cho przez jeden
dzie jej niedbalstwo przekraczajce wszelkie granice wyobraenia. Narodziny
ostatniego Josego Arcadia i niezomny zamiar wychowania go na papiea w kocu
kazay jej zaniecha trosk o prawnuczk. Pozostawia j wasnemu losowi, ufna, e
prdzej czy pniej stanie si cud i na tym wiecie, gdzie wszystko si zdarza, znajdzie

si mczyzna do dziwaczny, eby si ni zaj. Ju duo wczeniej Amaranta

zrezygnowaa z wszelkich prb uczynienia jej poyteczn. Od czasu zapomnianych
popoudni w szwalni, kiedy wnuczka po jej bracie ledwie nauczya si obraca rczk
maszyny do szycia, dosza do nader prostego wniosku, e Remedios jest gupia.
Trzeba bdzie ci odda na loteri fantow - mwia nie pojmujc jej niewraliwoci
na podziw mczyzn. Pniej, kiedy Urszula kazaa jej w kociele zasania twarz
mantylk, Amaranta mylaa, e ta tajemniczo okae si tym bardziej prowokujca i
bardzo prdko znajdzie si kto dostatecznie zaintrygowany, eby cierpliwie szuka
sabego punktu w jej sercu. Ale przekonawszy si, jak niedorzecznie Remedios
wzgardzia adoratorem, ktry z wielu wzgldw bardziej si zdawa pontny ni
krlewicz z bajki, stracia wszelk nadziej. Co do Fernandy, to nie prbowaa nawet
jej zrozumie. Ujrzawszy Pikn Remedios w przebraniu krlowej podczas krwawego
karnawau pomylaa, e to jaka nadprzyrodzona istota. Ale kiedy j zobaczya
jedzc rkami, niezdoln w rozmowie da odpowiedzi, ktra nie byaby szczytem
gupoty, aowaa tylko, e gupcy w tej rodzinie tak dugo yj. Chocia pukownik
Aureliano Buendia wci wierzy i powtarza, e Pikna Remedios jest w rzeczywistoci obdarzona najwiksz jasnoci umysu, z jak kiedykolwiek si spotka, i chocia
dowodzi tego co chwila jej zadziwiajcy talent kpienia sobie ze wszystkich,
pozostawiono j na asce boskiej. Pikna Remedios bkaa si na pustyni samotnoci,
nie dwigajc adnych krzyy, dojrzewajc w swoich snach bez koszmarw, w swoich
nie koczcych si kpielach, posikach o nie ustalonych porach, w swoim gbokim i
dugim milczeniu bez wspomnie a do pewnego marcowego popoudnia, kiedy
Fernanda, chcc poskada w ogrodzie swoje koronkowe przecierada, poprosia o
pomoc domowe kobiety. Ledwie zaczy je przeciga, kiedy Amaranta spostrzega
blado Piknej Remedios, ktra wydawaa si niemal przezroczysta.
- le si czujesz? - spytaa. Pikna Remedios, trzymajc przecierado za drugi
koniec, umiechna si z politowaniem.
- Przeciwnie - odpowiedziaa - nigdy nie czuam si lepiej.
Ledwie wymwia te sowa, Fernanda poczua, e jaki leciutki wiatr wyrywa jej
przecierado z rki i rozpociera je na ca szeroko. Amaranta uczua tajemnicze
drganie w koronkach swych spdnic i prbowaa uchwyci przecierado, eby nie
upa, w chwili gdy Pikna Remedios zacza unosi si w gr. Tylko Urszula, prawie
ju niewidoma, znalaza w sobie do pogodnego spokoju, eby rozpozna ten
nieuchwytny wiatr, i zostawia bielizn jego lasce, patrzc, jak Pikna Remedios rk

przesya jej poegnanie pord olepiajcej bieli trzepoczcych przecierade, ktre

unosiy si z ni razem, z ni razem opuszczay wiat ukw i dalii, przelatujc przez
powietrze, gdzie koczya si godzina czwarta po poudniu, i z ni razem zniky na
wyynach, gdzie nie mogy jej ju dosign najwyej szybujce ptaki pamici.
Obcy przybysze myleli oczywicie, e Pikna Remedios pada w kocu ofiar
swego nieodwracalnego przeznaczenia krlowej pszcz i e jej rodzina prbuje
ratowa honor bajeczkami o lewitacji. Drczona zawici Fernanda uznaa w kocu
nadprzyrodzony charakter zjawiska, ale jeszcze przez dugi czas prosia Boga, eby jej
zwrci przecierada. Wikszo uwierzya w cud i nawet zapalano wiece i odmawiano nowenny. Moe przez dugi czas jeszcze nie mwiono by o niczym innym,
gdyby barbarzyska eksterminacja Aurelianw nie zamienia zdumienia w panik.
Pukownik Aureliano Buendia, cho nigdy nie rozpozna tego jako przeczucia, w
pewien sposb przewidzia tragiczny koniec swych synw. Kiedy Aureliano Serrador i
Aureliano Arcaya, dwaj, ktrzy przybyli w czasie inwazji, okazali ch pozostania w
Macondo, ojciec usiowa ich od tego odwie. Nie rozumia, co bd robi w miecie,
ktre nagle stao si niebezpieczne. Lecz Aureliano Centeno i Aureliano Smutny,
wspierani przez Aureliana Drugiego, dali im prac w swoich zakadach. Pukownik
Aureliano Buendia mia jeszcze wtedy zbyt niejasne powody, eby si sprzeciwia.
Odkd zobaczy pana Browna w pierwszym automobilu, jaki przyby do Macondo pomaraczowy kabriolet z klaksonem, ktry swoim szczekaniem straszy psy - stary
wojak oburzy si na sualcz krztanin ludzi i zrozumia, e co si zmienio w
naturze mczyzn od tych czasw, gdy porzucali ony i dzieci i ze strzelb na ramieniu
wyruszali na wojn. Wadz lokaln po zawieszeniu broni w Neerlandii sprawowali
alkadowie bez inicjatywy, dekoracyjni sdziowie, wybierani spord pokojowo
usposobionych i zmczonych konserwatystw z Macondo. To s rzdy pgwkw twierdzi pukownik Aureliano Buendia na widok bosych policjantw uzbrojonych w
paki. - Prowadzilimy tyle wojen po to tylko, eby nie pomalowano nam domu na
niebiesko. Ale kiedy przybya Kompania Bananowa miejscowi funkcjonariusze
ustpili miejsca dnym wadzy cudzoziemcom, ktrych pan Brown sprowadzi, by
zamieszkali w zelektryfikowanym kurniku, i korzystajc - jak to tumaczy - z przywilejw odpowiadajcych ich stanowisku nie musieli cierpie z powodu gorca,
komarw, niezliczonych brakw i niewygd miasta. Dawnych policjantw zastpili
patni mordercy z maczetami. Zamknity w swym warsztacie pukownik i Aureliano
Buendia myla o tych zmianach i po raz pierwszy jego milczcych latach

samotnoci zacza go gnbi ostateczna pewno, e bdem byo zaprzesta wojny, zamiast j doprowadzi do radykalnych skutkw. Ktrego dnia brat zapomnianego
pukownika Magnifica Visbala podszed ze swoim siedmioletnim wnukiem do wzka z
napojami chodzcymi na placu rynkowym i kiedy chopiec potrci niechccy kaprala
policji i wyla mu lemoniad na mundur, barbarzyca posieka go maczet i jednym
zamachem odci gow dziadkowi, ktry usiowa temu przeszkodzi. Cae miasto
widziao citego, kiedy grupa mczyzn niosa go do domu, jego gow, ktr jaka
kobieta trzymaa za wosy, i pokrwawiony worek, gdzie woono szcztki dziecka.
Dla pukownika Aureliana Buendii by to kres ekspiacji. Porwao go nagle to
samo oburzenie co niegdy w modoci 11 widok trupa ukszonej przez wciekego psa
kobiety, hor zatuczono kijami. Spojrza na gromady gapiw przed domem i krzyczc
swoim dawnym stentorowym gosem, ktry mu przywrcia gboka pogarda dla
samego siebie, zrzuci na nich brzemi nienawici ju nie zdolnej pomieci si w
sercu.
- Uzbroj wszystkich moich chopcw - krzykn - eby raz wreszcie skoczyli z
tymi przybdami.
W cigu tego tygodnia w rnych miejscowociach wybrzea wytropiono jak
krliki jego siedemnastu synw i wszyscy zginli z rki nieznanych mordercw,
celujcych w sam rodek ich krzyy z popiou. Aureliano Triste wychodzi z domu swej
matki o sidmej wieczorem, kiedy wystrza karabinowy pad w ciemnoci i przeszy
mu czoo. Aureliana Centena znaleziono w hamaku, ktry mia zwyczaj zawiesza w
fabryce, ze szpikulcem do kruszenia lodu zatopionym a po rkoje midzy brwiami.
Aureliano Serrador odprowadzi swoj narzeczon z kina do domu jej rodzicw i
wraca jasno owietlon ulic Turkw, kiedy kto, kogo nigdy nie rozpoznano w
tumie, strzaem z rewolweru powali go do kota z wrzcym tuszczem. W par minut
pniej kto zapuka do pokoju, gdzie Aureliano Arcaya by zamknity z kobiet, i
krzykn: Uciekaj, morduj twoich braci. Kobieta, ktra wtedy z nim bya,
opowiedziaa pniej, e Aureliano Arcaya wyskoczy z ka, otworzy drzwi i
przywitany salw z mauzerw upad z roztrzaskana czaszk. W t noc mierci,
podczas gdy w domu przygotowywano si do czuwania przy zwokach czterech
zabitych, Fernanda przebiega miasto jak szalona w poszukiwaniu Aureliana
Drugiego, ktrego Petra Cotes zamkna w szafie mylc, e rozkaz eksterminacji
obejmuje wszystkich ochrzczonych imieniem pukownika. Wypucia go dopiero na
czwarty dzie, kiedy telegramy wysane z rnych miejscowoci na wybrzeu

wyjaniy, e furia niewidzialnego wroga skierowana jest tylko przeciw braciom

naznaczonym krzyem z popiou. Amaranta odszukaa kalendarzyk, gdzie zanotowano dane dotyczce jej bratankw, i w miar nadsyania telegramw skrelaa imiona,
a pozosta tylko najstarszy. Pamitano go dobrze z powodu kontrastu jego ciemnej
skry i duych zielonych oczu. Nazywa si Aureliano Amador, byt stolarzem i
mieszka we wsi zagubionej na stokach gr. Po odczekaniu dwch tygodni na
telegram o jego mierci Aureliano Drugi wysa goca, eby go ostrzec, mylc, e
tamten nie wie o grocym mu niebezpieczestwie. Wysaniec wrci z wiadomoci,
e Aureliano Amador jest uratowany. W noc pogromu przyszo do jego domu dwch
ludzi, ktrzy dwukrotnie strzelali do niego, ale nie trafili w krzy z popiou. Aureliano
Amador zdoa przeskoczy ogrodzenie podwrza i znikn w labiryntach sierry, gdzie
zna kady zaktek dziki przyjani z Indianami, z ktrymi handlowa drewnem. Nic
wicej nigdy si o nim nie dowiedziano.
Byy to czarne dni dla pukownika Aureliana Buendii. prezydent republiki
przysa mu telegram z kondolencjami, v ktrym przyrzeka drobiazgowe ledztwo i
skada hod zmarym. Na jego rozkaz zjawi si na pogrzebie alkad i czterema
wiecami, ktre chcia zoy na trumnach, ale pukownik wyrzuci go na ulic. Po
pogrzebie zredagowa i poszed wysa osobicie telegram do prezydenta republiki,
tak ostry, e telegrafista odmwi jego przyjcia. Wtedy doda jeszcze kilka wyrae o
wyjtkowej agresywnoci, woy telegram do koperty i wysa zwyk poczt. Tak jak
po mierci swojej ony i jak wiele razy podczas wojny, ilekro umiera ktry z jego
najlepszych przyjaci, nie czu blu, tylko lep wcieko i wyczerpujc niemoc.
Posun si a do oskarenia o wsplnictwo w zbrodni ojca Antonia Isabel za to, e
naznaczy jego synw niezniszczalnym znakiem, ktry pozwala ich rozpozna
wrogom. Sdziwy ksidz, ktremu ju si troch mieszao w gowie i zaczyna szerzy
popoch wrd parafian bredniami goszonymi z ambony, zjawi si pewnego
popoudnia w domu pukownika z kubkiem popiou przygotowanego na rod, chcia
namaza nim ca rodzin, eby udowodni, e mona zmy go wod. Ale groza
nieszczcia utkwia w nich tak gboko, e nawet Fernanda nie poddaa si prbie i
nigdy wicej nie widziano ju nikogo z Buendiw klczcego przy otarzu w
popielcow rod.
Pukownik Aureliano Buendia dugi czas nie mg odzyska spokoju. Zarzuci
produkcj rybek, prawie nie jad i kry jak lunatyk po caym domu, wlokc za sob
paszcz i przeuwajc guch wcieko. Po trzech miesicach osiwia i dawny

zadzierzysty ws o gumowanych kocach zwisa teraz bezsilnie nad bezkrwistymi

ustami, ale w oczach znw pon ten pomie, ktry tak przerazi wiadkw jego
narodzin i ktry niegdy wprawia w taniec krzesa poruszane samym tylko
spojrzeniem tych oczu. W furii swego cierpienia daremnie przywoywa te wrebne
znaki, ktre go wiody w modoci ciekami niebezpieczestw na jaow pustyni
chway. Zagubiony bdzi po obcym sobie domu, gdzie nikt i nic nie budzio w nim
ani odrobiny przywizania. Kiedy otworzy pokj Melquiadesa, szukajc ladw
przeszoci sprzed wojny, ale znalaz tytko miecie sterty odpadkw zgromadzonych
przez tyle lat opuszczenia, Na okadkach ksiek, ktrych nikt ju nie czyta, na
starych pergaminach zmacerowanych wilgoci wegetowaa rolinno, a w powietrzu,
ktre byo najczystsze, najbardziej wietliste w caym domu, unosia si nieznona
wo zmartwiaych wspomnie. Pewnego ranka znalaz Urszul paczca pod
kasztanem z gow na kolanach zmarego ma. Pukownik Aureliano Buendia by w
domu jedynym, ktry nie widzia ju zjawy olbrzymiego starca drczonego dziesitkami lat deszczy. Przywitaj si z twoim ojcem - powiedziaa Urszula. Zatrzyma si
przez moment pod kasztanem i raz jeszcze stwierdzi, e to puste miejsce take nie
wzbudza w nim adnego uczucia.
- Co on mwi? - zapyta.
- Jest bardzo smutny - odpowiedziaa Urszula - bo myli, e niedugo umrzesz.
- Powiedz mu - umiechn si pukownik - e nie umiera si wtedy, kiedy
trzeba, ale kiedy mona to zrobi,
Przepowiednia zmarego ojca poruszya ostatnie resztki dumy w jego sercu, ale
on pomyli to z nagym przypywem siy. Dlatego to zacz nalega na Urszul, eby
pokazaa mu miejsce, gdzie zakopaa zote monety znalezione wewntrz gipsowego
witego Jzefa. Nigdy si nie dowiesz - odpowiedziaa stanowczo w przypywie
dawnego zacietrzewienia. - Pewnego dnia - dodaa - zjawi si waciciel tej fortuny i
tylko on je odkopie. Nikt nie wiedzia, dlaczego czowiek zawsze tak obojtny na
pienidze zacz ich poda ul; chciwie, i to nie drobnych sum, ktre wystarczyyby
na pokrycie nagej potrzeby, lecz olbrzymiego skarbu, o ktrym gin wzmianka
pograa w zadumie Aureliana Drugiego. Piwni towarzysze, do ktrych zwrci si z
prob o pomoc, ukryli si, eby go nie przyjmowa. Jedyn rnic midzy
liberaami a konserwatystami jest to, e liberaowie chodz na msz o pitej, a
konserwatyci o smej - mwi wtedy. Niemniej nalega tak natarczywie, prosi tak
wytrwale, zama do tego stopnia swoj dum, e troch std, troch stamtd,

wlizgujc si wszdzie, z cich skwapliwoci i nieugitym uporem, zdoa

zgromadzi w cigu omiu miesicy wicej pienidzy, ni Urszula miaa w swej
kryjwce. Wtedy wybra si w odwiedziny do chorego pukownika Gerinelda
Marqueza, eby uzyska jego pomoc w zorganizowaniu powszechnej wojny.
W swoim czasie pukownik Gerineldo Marquez by waciwie jedynym, ktry
mg nawet ze swego krzesa paralityka poruszy zbutwiae nici rebelii. Po rozejmie w
Neerlandii, gdy pukownik Aureliano Buendia chroni si na wygnaniu pord zotych
rybek, on nadal utrzymywa kontakt z rebelianckimi oficerami, ktrzy pozostali
wierni a do klski. Przetrwa z nimi smutn wojn codziennego ponienia, prb i
memoriaw, odkadania spraw do jutra i pustych obietnic; wojn bez szans przeciw
tym najbardziej oddanym sprawie i nieskoczenie uprzejmym ludziom, ktrzy mieli
przydzieli doywotnie renty i nigdy ich nie przydzielili. Tamta walka, krwawa i
dwudziestoletnia, nie wyrzdzia tylu szkd co ta korozyjna wojna wiecznego
odraczania. Sam pukownik Gerineldo Marquez, ktry unikn trzech zamachw,
wyleczy si z piciu ran i wyszed cao z niezliczonych potyczek, zaama si w
straszliwym obleniu czekania i pogry w ndznej klsce staroci, rozmylajc o
Amarancie pord rombw wiata z okien wynajtego domu. Ostatni o jakich
syszano, weterani ukazali si na fotografiach, w jakiej gazecie, z niegodnie
podniesionymi gowami, obok nie znanego prezydenta republiki, ktry podarowa im
guziki ze swoim wizerunkiem do udekorowania wyogw i zwrci im sztandar
zbrukany od kurzu i krwi, eby nim przykrywali swoje trumny. Inni, bardziej dumni,
czekali jeszcze na list przymierajc godem w mroku miosierdzia publicznego,
podtrzymywani przy yciu wciekoci, gnijc ze staroci we wspaniaym gnoju
chway. Tak wic gdy pukownik Aureliano Buendia wezwa go do rozniecenia
miertelnej poogi, ktra zmiotaby wszelkie lady rzdw korupcji i zgorszenia
wspieranych przez obcego najedc, pukownik Gerineldo Marquez nie mg
powstrzyma odruchu litoci.
- Aj, Aureliano - westchn - wiedziaem, e stary, ale teraz dopiero rozumiem,
e jeste o wiele starszy, ni wygldasz!

W oszaamiajcym rwetesie ostatnich lat Urszula bardzo niewiele miaa czasu

na pilnowanie papieskiego wychowania Josego Arcadia i trzeba go byo teraz na gwat
przygotowa do wyjazdu do seminarium. Jego siostr, Meme, o ktr surowo

Fernandy toczya wojn ze zgorzknieniem Amaranty, prawie jednoczenie wysyano

do szkoy klasztornej, gdzie miaa doj do perfekcji w sztuce gry na klawikordzie.
Urszul drczyy powane obawy co do skutecznoci metod stosowanych przez ni dla
zahartowania ducha wtego kandydata na papiea, ale nie przypisywaa winy
niedostwu staroci ani katarakcie, ktra ledwie jej pozwalaa dostrzega zarysy
przedmiotw, lecz czemu, czego sama nie bya zdolna okreli i co bdnie
pojmowaa jako coraz szybszy rytm mijania czasu. Lata nie s teraz takie, jak byy
dawniej - mwia czujc, e codzienna rzeczywisto wymyka si jej z rk. Dawniej,
mylaa, dzieci duej rosy. Wystarczyo sobie przypomnie, ile czasu trzeba byo na
to, by najstarszy Jose Arcadio odszed z Cyganami i to wszystko, co si stao, zanim
wrci wymalowany jak w, mwicy jak astronom. I te rzeczy, ktre dziay si w
domu, zanim Amaranta i Arcadio zapomnieli jzyka Indian i nauczyli si po
hiszpasku. Trzeba byo widzie, ile godzin soca i deszczu wytrzyma biedny Jose
Arcadio Buendia pod kasztanem, ile czasu Urszula musiaa opakiwa jego mier,
zanim przyniesiono konajcego pukownika Aureliana Buendi ktry po tylu wojnach
i tylu cierpieniach, jakich jej przysporzy, nie mia jeszcze skoczonych pidziesiciu
lat. W dawnych latach, kiedy przez cay dzie wyrabiaa zwierztka z karmelu,
zostawao jej jeszcze do czasu, eby zajmowa si dziemi, obejrze im oczy i
zdecydowa, czy potrzebuj oleju rycynowego. Teraz natomiast, kiedy nie miaa
prawie nic do roboty i od rana do wieczora nosia na biodrze Josego Arcadia jak w
siodle, ten zy gatunek czasu zmusza j do przerywania robt wykonanych ledwie w
poowie. Urszula opieraa si staroci nawet wtedy, gdy stracia rachub swoich lat i
wszdzie przeszkadzaa, mieszajc si do wszystkiego i zanudzajc nowo przybyych
pytaniami, czy nie zostawili w czasie wojny gipsowego witego Jzefa do
przechowania na okres deszczu. Nikt nie zauway, kiedy zacza traci wzrok. Jeszcze
w ostatnich latach ycia, kiedy ju nie podnosia si z ka, zdawao si, e po prostu
zmoga j staro, ale nikt nie odkry jej lepoty. Ona spostrzega to jeszcze przed
narodzeniem Josego Arcadia. Z pocztku mylaa, e to jaka przejciowa
dolegliwo, pia po kryjomu wywar ze szpiku i wpuszczaa pszczeli mid do oczu, ale
bardzo prdko zauwaya, e bez ratunku pogra si w ciemnociach. Tote nigdy nie
miaa jasnego pojcia o wynalazku wiata elektrycznego, bo gdy zaoono pierwsze
arwki, moga tylko dostrzega saby blask. Nie powiedziaa tego nikomu, bo byoby
to publicznym uznaniem wasnej bezuytecznoci. Zacza wiczy si w okrelaniu
odlegoci przedmiotw i gosw ludzi, eby widzie pamici, kiedy oczom odbior t

zdolno mroki katarakty. Pniej miaa odkry niespodziewan pomoc zapachw,

ktre w ciemnociach przybieray konkretno bardziej przekonujc ni wymiary i
kolor i w kocu uratoway j przed hab kapitulacji. W ciemnym pokoju moga
nawlec ig, obrbi dziurk i wiedziaa zawsze kiedy trzeba odstawi mleko, eby nie
wykipiao. Znaa tak dobrze miejsce, gdzie znajdowa si kady przedmiot, e sama
zapominaa czasem o swojej lepocie. Kiedy Fernanda przewrcia do gry nogami
cay dom szukajc zgubionej obrczki, ktr Urszula znalaza w sypialni na pce
dzieci. Po prostu kiedy inni chodzili nieuwanie tu i tam, ona pilnowaa wszystkich
swoimi czterema zmysami, eby nigdy jej nie zaskoczono. I po jakim czasie odkrya,
e kady z czonkw rodziny codziennie, nie zdajc sobie z tego sprawy, powtarza t
sam tras, te same czynnoci i niemal te same sowa o tej samej godzinie. Tylko
zmieniajc cokolwiek w tej drobiazgowej rutynie naraali si na niebezpieczestwo
zgubienia czego. To te usyszawszy, e Fernanda zgubia obrczk, Urszula
przypomniaa sobie, e jedyn jej odmienn czynnoci tego dnia byo wystawienie na
sionce materacw dzieci, bo Meme poprzedniej nocy znalaz pluskw. Poniewa dzieci
asystoway przy robieniu porzdkw, Urszula pomylaa, e Fernanda pooya
obrczk w jedynym miejscu, do ktrego nie mogy sign - na wysokiej pce,
Fernanda za szukaa jej wycznie na trasach codziennej drogi, nie wiedzc, e
rutyna przeszkadza w szukaniu zgubionych rzeczy i dlatego tak trudno je znale.
Wychowanie

Josego

Arcadia

pomogo

Urszuli

mudnym

trudzie

orientowania si w najdrobniejszych zmianach w domu. Wiedzc na przykad, e

Amaranta ubiera witych w sypialni, udawaa, e uczy dziecko rozrnia kolory.
- Powiedz mi, jakiego koloru jest suknia witego archanioa Rafaela - mwia.
W ten sposb dziecko udzielao jej informacji, ktrej odmawiay oczy, i na
dugo przed jego odjazdem do seminarium moga ju rozrni barwy szat witych,
poznajc dotykiem rodzaj tkaniny. Czasami zdarzay si nieprzewidziane wypadki.
Pewnego popoudnia, gdy Amaranta zajta haftem siedziaa na ganku z begoniami,
Urszula wpada na ni przechodzc.
- Na mio Bosk - zawoaa Amaranta - patrz, gdzie idziesz.
- To ty - powiedziaa Urszula - siedzisz nie tam, gdzie powinna.
Dla niej to byo oczywiste. Ale tego dnia zacza sobie zdawa spraw z czego,
czego nikt nie zauway, mianowicie, e soce w cigu roku zmienia niepostrzeenie
pozycj i ci, co siaduj w galerii, musz stopniowo zmienia miejsce nie zdajc sobie z
tego sprawy. Od tego czasu Urszula musiaa tylko pamita por roku, eby wiedzie

dokadnie, gdzie siedzi Amaranta. Chocia coraz bardziej dray jej rce, a nogi z
trudem dwigay ciar ciaa, nigdy przedtem nie widziano jej drobnej figurki w tylu
miejscach domu jednoczenie. Bya prawie tak czynna jak wtedy, gdy na jej barkach
spoczywa cay ciar domu. A jednak nieprzenikniona samotno staroci daa jej
tak jasno pojmowania najbahszych nawet zdarze w rodzinie, e po raz pierwszy
jasno ujrzaa prawdy, ktrych jej dawne zajcia przedtem nie pozwalay dostrzec. W
tym czasie, kiedy przygotowywano Josego Arcadia do seminarium, dokonaa
rekapitulacji dziejw rodziny od zaoenia Macondo i cakowicie zmienia opini, jak
miaa dotychczas o swoim potomstwie. Zdaa sobie spraw, e pukownik Aureliano
Buendia nie straci uczu rodzinnych dlatego, e jego serce stwardniao na wojnie, jak
mylaa dawniej, tylko nigdy nie kocha nikogo, nawet swojej ony Remedios czy
niezliczonych kobiet jednej nocy, ktre przewiny si przez jego ycie, a tym mniej
swoich synw. Zrozumiaa, e prowadzi tyle wojen nie przez idealizm, tak jak
wszyscy uwaali, i nie ze znuenia zrezygnowa z bliskiego zwycistwa, lecz zwycia i
przegrywa zawsze z tej samej przyczyny, przez zwyczajn i grzeszn pych.
Dosza do wniosku, e ten syn, za ktrego oddaaby ycie, by tylko czowiekiem
niezdolnym do mioci. Pewnej nocy, kiedy nosia go w onie, syszaa jego pacz. By
to pacz tak wyrany, e Jose Arcadio Buendia, picy obok, obudzi si i ucieszy na
myl, e bdzie mia syna brzuchomwc. Inne osoby przepowiaday, e bdzie
wrbit. Ona jednak zadraa z trwogi, pewna, e ten gboki jk jest pierwszym
zwiastunem straszliwego wiskiego ogona, i bagaa Boga, aby pozwoli umrze
dziecku, zanim si urodzi. Ale jasno widzenia dana staroci pozwolia jej zrozumie,
i powtarzaa to wiele razy, e pacz dzieci w onie matki nie zwiastuje
brzuchomwstwa ani daru odgadywania rzeczy przyszych, lecz oznacza niezdolno
kochania. To przewartociowanie obrazu syna obudzio w niej nagle cae wspczucie,
jakie mu bya winna. Natomiast Amaranta, ktrej oscho serca przeraaa j i ktrej
skoncentrowana gorycz rozgoryczaa j sam, ukazaa jej si w ostatecznym swym
obrazie jako najtkliwsza z kobiet i z bolesn jasnoci Urszula poja, e
niesprawiedliwe tortury, jakie wycierpia Pitro Crespi, wbrew powszechnemu
przekonaniu nie byy podyktowane pragnieniem zemsty, ani powolne mczestwo,
ktre zamao ycie pukownikowi Gerineldowi Marauezowi, nie wynikao z jej
goryczy, jak twierdzili wszyscy, lecz jedno i drugie bya walk na mier i ycie midzy
mioci bez granic a niezwycionym tchrzostwem i w kocu zatriumfowa
nierozsdny strach, jaki zawsze budzio w Amarancie jej wasne udrczone serce.

Wtedy to Urszula zacza mwi o Rebece, wspomina j z dawn czuoci,

pogbion spnionym alem i nagym podziwem, bo zrozumiaa, e tylko ona,
Rebeka, ktra nigdy nie karmia si jej mlekiem, lecz ziemi i wapnem ze cian,
Rebek w ktrej yach pyna krew obcych ludzi, Rebeka o niecierpliwym sercu i
rozszalaa m brzuchu, jedna tylko Rebeka miaa t odwag bez granic, ktrej pragna
Urszula dla swego potomstwa.
- Rebeko - mwia dotykajc rkami cian - jak bardzo niesprawiedliwi bylimy
dla ciebie!
W domu uwaano po prostu, e Urszula bredzi, zwaszcza odkd zacza
chodzi z uniesion praw rk jak archanio Gabriel. Fernanda jednak zauwaya
przebyski trzewoci w mrokach tego majaczenia, bo Urszula moga powiedzie bez
wahania, ile pienidzy wydano w domu w cigu ubiegego roku. Amaranta pomylaa
to samo pewnego dnia, gdy jej matka mieszaa w garnku zup i nagle, nie wiedzc, e
kto jej sucha, powiedziaa, e mynek do mielenia kukurydzy, ktry kupiono od
pierwszych Cyganw i ktry zagin przedtem, nim Jos Arcadio okry wiat
szedziesit pi razy, jest jeszcze cigle w domu Pilar Ternery. Take stuletnia
prawie, ale zdrowa i zwinna pomimo niewiarygodnej otyoci, ktra przeraaa dzieci,
tak jak niegdy jej miech poszy gobie, Pilar Ternera nie zdziwia si bystroci
Urszuli, bo jej wasne dowiadczenie zaczynao j uczy, e przytomna staro moe
wicej powiedzie ni wrby z kart.
Mimo wszystko uwiadomiwszy sobie, e nie zdy ju ugruntowa powoania
Josego Arcadia, Urszula wpada w konsternacj. Zacza popenia bdy usiujc
dostrzec oczyma rzeczy, ktre intuicja pozwalaa jej widzie janiej i lepiej. Pewnego
ranka wylaa chopcu na gow zawarto kaamarza, mylc, e to woda kwiatowa.
Sprawia tyle zamtu uporczyw chci mieszania si we wszystko, e czua si
przybita i miewaa napady zego humoru, szamoczc si w ciemnociach, ktre
zaczynay j opltywa jak pajczyna. Wtedy to przyszo jej na myl, e jej niezdarno
nie jest pierwszym zwycistwem staroci i ciemnoci, ale bdem czasu. Mylaa, e
dawniej, kiedy Bg nie wyprawia z miesicami i latami tych samych sztuczek co
Turcy przy odmierzaniu okcia perkalu, rzeczy miay si inaczej. Teraz nie tylko dzieci
prdzej rosy, ale i uczucia rozwijay si w inny sposb. Zaledwie Pikna Remedios
zdya wstpi w niebo ciaem i dusz, gdy ju bezmylna Fernanda utyskiwaa po
latach nad utrat swoich przecierade. Jeszcze nie ostygy v grobach ciaa
Aurelianw, a ju Aureliano Drugi znowu sprasza do domu pijakw, ktrzy grali na

akordeonie i opijali si szampanem, jakby to nie chrzecijan pogrzebano, tylko psy, i

jakby przeznaczeniem tego domu obkanych, ktry tyle trosk j kosztowa i tyle
karmelowych zwierztek, byo obrci si w mietnik rozpusty. Rozmylajc nad tym,
podczas gdy przygotowywano kufer Josego Arcadia, Urszula zadaa sobie pytanie, czy
nie lepiej ju raz spocz w grobie i da si zasypa ziemi, a Boga pytaa bez lku, czy
naprawd myli, e ludzie zrobieni s z elaza, eby znie tyle cierpie i ponie. I
tak pytajc bez koca podsycaa swoje urazy i ale trawiona nieodpart chci, by
wybuchn zorzeczeniem jak pierwszy lepszy z obcych przybyszy i pozwoli sobie
wreszcie na chwil buntu tak upragnion i tyle razy odkadan, i skoczy z
rezygnacj, raz wreszcie plun na wszystko i wyrzuci z serca morze tych
przeklestw, ktre musiaa przeyka przez cae sto lat ustpstw.
- Do stu par diabw! - wykrzykna. Amaranta, ktra skadaa bielizn do
kufra, pomylaa, e ugryz j skorpion.
- Gdzie jest? - zapytaa przestraszona.
- Co?
- Skorpion - wyjania Amaranta. Urszula pooya palec na sercu.
- Tutaj - odpowiedziaa.
W pewien czwartek o drugiej po poudniu Jos Arcadio odjecha do
seminarium. Urszula miaa wspomina go zawsze tak, jak w jej wyobraeniu
wyglda, gdy si egna blady i powany, bez jednej zy, tak jak go nauczya, duszcy
si z gorca w ubraniu z zielonego sukna z miedzianymi guzikami i z nakrochmalon
kokard u konierzyka. Odjedajc zostawi po sobie w jadalni przenikliwy zapach
wody kwiatowej, ktr ona wylewaa mu na wosy, eby i jego ladem w domu.
Podczas poegnalnego obiadu rodzina pokrywaa zdenerwowanie miechem i
artami, z przesadnym entuzjazmem reagujc na dowcipy ojca Antonia Isabel. Ale
kiedy wynoszono kufer, obity wewntrz pluszem, ze srebrnymi okuciami, zdawao si,
e wynosz z domu trumn. Pukownik Aureliano Buendia nie chcia uczestniczy w
poegnaniu.
- Jeszcze tego ostatniego wistwa nam brakowao - burkn. - Papiea!
Trzy miesice pniej Aureliano Drugi i Fernanda odwieli Meme do szkoy i
przywieli klawikord, ktry zaj miejsce pianoli. W tym samym czasie Amaranta
zacza tka dla siebie caun miertelny. Gorczka bananowa ucicha. Dawni
mieszkacy Macondo, zapdzeni w kt przez obcych, powrcili do pierwotnej
pracowitej egzystencji i jej skromnych rodkw, zadowoleni jednak mimo wszystko,

e przetrwali plag. W domu wci podejmowano goci obiadami i dawne obyczaje

wrciy waciwie dopiero w wiele lat pniej, gdy odjechaa Kompania Bananowa.
Doszo jednak do radykalnych zmian w tradycyjnym pojciu gocinnoci, bo wtedy
ju Fernanda narzucaa swoje prawa. Bez obaw interwencji Urszuli odsunitej w
ciemno i Amaranty pochonitej robot caunu dawna pretendentka do tronu z ca
swobod moga dobiera biesiadnikw i narzuca im rygory, ktre wpoili w ni
rodzice. Na skutek jej surowoci dom sta si bastionem odrodzonych na nowo
dobrych obyczajw, w miecie rozwydrzonym wulgarnoci cudzoziemcw i lekkoci, z jak trwonili swe atwo zdobyte fortuny. Dla niej, nie uznajcej
kompromisw, ludzie dobrze urodzeni nie mieli nic wsplnego z Kompani
Bananow. Nawet jej szwagier Jose Arcadio Drugi pad ofiar jej zapdw dyskryminacyjnych, bo w zamieszaniu pierwszych dni wystawi znowu na licytacj swoje
wspaniae koguty bojowe i przyj prac nadzorcy w Kompanii Bananowej.
- Nie wpuszcz go do domu - powiedziaa Fernanda - dopki mu nie przejdzie
ta cudzoziemska zaraza.
W domu zapanowa taki rygor, e Aureliano Drugi zdecydowanie czu si
swobodniej u Petry Cotes. Z pocztku pod pretekstem ulenia w pracy onie zacz
urzdza biesiady w domu konkubiny. Potem pod pretekstem, e zwierzta trac
podno, przenis tam obory i stajni. W kocu tumaczc si tym, e u Petry Cotes
jest chodniej, zainstalowa u niej cae swoje biuro. Kiedy Fernanda zdaa sobie
spraw, e jest wdow po yjcym mu, za pno ju byo przywraca rzeczy do
dawnego stanu. Aureliano Drugi rzadko jada w domu i ostatnie pozory, ktre jeszcze
zachowywa - jak sypianie w domu ony - nie przekonyway nikogo. Pewnej nocy
zaniecha i tego i ranek zasta go w ku Petry Cotes. Fernanda wbrew jego
spodziewaniem nie zrobia mu najmniejszej wymwki, nie oburzya si ani nawet nie
westchna, ale tego samego dnia posaa do domu konkubiny dwa kufry z jego
ubraniami. Kazaa je nie rodkiem ulicy w samo poudnie, tak eby kady zobaczy,
przekonana, e zbkany m nie zniesie wstydu i powrci do zagrody z pochylon
gow. Ten heroiczny gest by jeszcze jednym dowodem, jak le znaa Fernanda nie
tylko swego ma, ale rodowisko, ktre nie miao nic wsplnego z tym, w jakim ona
wyrosa, bo ktokolwiek widzia przenoszone kufry, pomyla, e ostatecznie jest to
naturalne zakoczenie historii, ktrej intymne szczegy dla nikogo nie byy sekretem, Aureliano Drugi za uczci darowan mu wolno trzydniowym bankietem.
Jakby dla ostatecznego pognbienia maonki, ktra zaczynaa si fatalnie starze w

swoich smtnych szatach ze swymi starowieckimi medalionami i swoj dum nie na

miejscu, konkubina zdawaa si rozkwita i przeywa drug modo, przystrojona w
barwne jedwabie, a ponce w oczach wiateko zemsty dodawao im drapienego
uroku. Aureliano Drugi rzuci si na nowo w jej ramiona z modzieczym ogniem, jak
dawniej, kiedy kochaa nie jego, lecz mylia go z jego bratem bliniakiem i sypiajc z
obydwoma w tym samym czasie mylaa, e Bg obdarzy j szczciem dajc
mczyzn, ktry kocha za dwch. Namitno rozgorzaa nowym pomieniem tak
gwatownym, e czsto zasiadszy do stou spogldali sobie w oczy, po czym bez sowa
przykrywali talerze i szli do sypialni syci gd mioci. Pod wraeniem rzeczy
widzianych podczas swoich sekretnych wizyt u francuskich matron Aureliano Drugi
kupi Petrze Cotes ko z biskupim baldachimem, w oknach zawiesi aksamitne
firanki, a sufit i ciany sypialni ozdobi wielkimi krysztaowymi lustrami. Hula i
szasta pienidzmi bardziej ni kiedykolwiek. Pocig, ktry przyjeda codziennie o
jedenastej, przywozi dla niego coraz to wicej skrzynek szampana i brandy. Wracajc
ze stacji zaprasza na zaimprowizowany festyn, kogokolwiek spotka na drodze,
tubylca czy cudzoziemca, znajomego lub przyszego znajomego, bez adnych rnic.
Nawet mao towarzyski pan Brown, ktry umia mwi tylko w obcym jzyku, ulega
kuszcym gestom Aureliana Drugiego i kilkakrotnie upi si do nieprzytomnoci w
domu Petry Cotes, a nawet zmusi dzikie owczarki niemieckie, ktre mu wszdzie
towarzyszyy, do taczenia melodii teksaskich, ktre sam me w ustach w rytm
akordeonu.
- Z drogi, krowy - rycza Aureliano Drugi w szale zabawy - na bok, bo ycie jest
krtkie!
Nigdy jeszcze nie wyglda tak dobrze i nie cieszy si tak popularnoci,
nigdy te podno jego zwierzt nie osigna takiego stopnia jak teraz. Tyle byda
zabijano podczas nieustajcych hulanek, tyle wi i kur, e ziemia na dziedzicu staa
si czarna i botnista od krwi. By to wieczysty mietnik wyrzucanych stale koci,
trzewi i wszelkich odpadkw, tak e przez cay czas musieli pali laski dynamitu, aby
spy nie wydubay gociom oczu.
Aureliano Drugi zrobi si gruby i ociay, jego twarz przybraa kolor ciemnej
czerwieni na skutek apetytu, ktry mona byo porwnywa tylko z tym, jaki okazywa
Jose Arcadio po powrocie z podry naokoo wiata. Sawa jego obarstwa, olbrzymiej
rozrzutnoci i niesychanej gocinnoci rozesza si poza granice moczarw i cigna
najbardziej renomowanych arokw z wybrzea. Ze wszystkich stron zjeday synne

obartuchy, eby wzi udzia w niedorzecznych turniejach, organizowanych w domu

Petry Cotes. Aureliano Drugi by niezwyciony przy stole a do nieszczsnej soboty,
kiedy pojawia si Camila Sagastume, legendarna niewiasta o ksztatach sonia, ktre
zyskay jej przezwisko Elefanta. Pojedynek przecign si a do wtorku rano. W cigu
pierwszych dwudziestu czterech godzin, pochonwszy cielaka z garniturem patatw i
pieczonych bananw, i do tego ptorej skrzyni szampana, Aureliano Drugi mia
pewno zwycistwa. Wydawa si bardziej rozochocony i peen ywotnych si ni jego
nieprzenikniona przeciwniczka w konkurencji, o stylu wyranie bardziej zawodowym,
lecz

przez

to

samo

mniej

emocjonujcym

najrnorodniejsz

publiczno

zapeniajc dom. Podczas gdy Aureliano Drugi jad ksami, opanowany

niecierpliwoci triumfu, Elefanta krajaa misiwo ze spokojem i wpraw chirurga,
jada bez popiechu, i nawet z pewn przyjemnoci. Bya olbrzymia i potna, ale
nad tusz przewaaa kobieca agodno, a twarz miaa tak adn, donie tak delikatne
i wypielgnowane i czar osobisty tak nieodparty, e kiedy Aureliano Drugi ujrza j
wchodzc do domu, powiedzia komu po cichu, e wolaby toczy z ni zapasy w
ku ni przy stole. Pniej, kiedy zobaczy, jak zjada wiartk cielaka nie naruszajc
adnej z regu elegancji i wiatowego obycia, owiadczy powanie, e ten fascynujcy
wr bez dna, subtelny i nienasycony, jest w pewnym sensie ideaem kobiety. Nie myli
si. Otaczajca j grona fama okazywaa si bez podstaw. Nie bya poskromicielk
bykw ani brodat kobiet z greckiego cyrku, wbrew temu, co mwiono, lecz
dyrektork szkoy piewu. Sztuk jedzenia opanowaa dopiero jako szacowna matka
rodziny, szukajc sposobu lepszego odywiania dzieci nie przez sztuczne podniety
apetytu, lecz dziki absolutnemu spokojowi ducha. Jej teoria, dowiedziona przez
praktyk, opieraa si na zasadzie, e czowiek utrzymujcy w idealnym porzdku
wszystkie sprawy sumienia moe je bez przerwy, pki si nie zmczy. Tak wic z
tych wzgldw moralnych, a nie przez ambicj sportow, opucia szko i dom, aby
stan' w szranki z mczyzn, ktrego sawa aroka bez zasad obiega cay kraj. Od
pierwszego wejrzenia zdaa sobie spraw, e Aureliana Drugiego zgubi nie odek,
ale charakter. Pod koniec pierwszej, nocy, podczas gdy Elefanta zachowaa znakomita
form i opanowanie, Aureliano Drugi traci siy na gawdy, miech i arty. Przespali
cztery godziny. Po obudzeniu kade pokno sok z pidziesiciu pomaracz, osiem
litrw kawy i trzydzieci surowych jaj. Drugiego ranka, po wielu bezsennych
godzinach i spoyciu dwch wieprzw, kici bananw t czterech skrzy szampana,
Eleranta zacza podejrzewa, e Aureliano Drugi niechccy odkry t sam metod co

ona, ale absurdaln drog zupenej nieodpowiedzialnoci. By wic bardziej

niebezpieczny, ni przypuszczaa. Niemniej, kiedy Petra Cotes postawia na st dwa
pieczone indyki, Aureliano Drugi wyglda, jakby mia za chwil dosta ataku
apopleksji.
- Jeeli pan nie moe, to prosz nie je - powiedziaa Elefanta - bdzie remis.
Powiedziaa to ze szczerego serca, rozumiejc, e ona take nie mogaby zje
ju ani ksa z powodu wyrzutw sumienia, ze przyczyni si do mierci przeciwnika.
Ale Aureliano Drugi potraktowa to jako nowe wyzwanie i wepchn w siebie indyka,
przekraczajc granice swojej niesychanej pojemnoci. Straci przytomno. Upad
czoem na pmisek koci, toczc z ust pian jak wcieky pies i duszc si w rzeniu
agonii. Uczu w gbi ciemnoci, e zrzucaj go z jakiej wiey w bezdenn przepa, i
w ostatnim przebysku przytomnoci zda sobie spraw, e na kocu tego spadania
czeka na niego mier.
- Zaniecie mnie do Fernandy - zdoa wykrztusi. Przyjaciele, ktrzy zanieli
go do domu, myleli, e chce wypeni dane onie przyrzeczenie, e nie skona w ku
konkubiny. Petra Cotes wypastowaa lakierowane trzewiki, w ktre on kaza si ubra
do trumny, i szukaa kogo, kto by mu je zanis, kiedy przyszli j zawiadomi, e
Aureliano Drugi czuje si ju dobrze i nie grozi mu niebezpieczestwo. Wyzdrowia
rzeczywicie w przecigu tygodnia i w dwa tygodnie pniej wici to wydarzenie
now huczn zabaw. Nadal mieszka w domu Petry Cotes, ale odwiedza Fernand
codziennie i czasami zostawa na obiedzie w krgu rodzinnym, jakby los odwrci
sytuacj i uczyni go mem konkubiny, a kochankiem ony.
Dla Fernandy by to okres spokoju. W nudzie opuszczenia jedyn jej rozrywk
bya gra na klawikordzie w godzinie sjesty i korespondencja z dziemi. W
szczegowych listach, ktre posyaa do nich co dwa tygodnie, nie byo ani sowa
prawdy. Nie mwia dzieciom o swoich troskach. Ukrywaa przed nimi smutek domu,
ktry pomimo begonii w socu, pomimo dusznego upau o drugiej po poudniu,
pomimo odgosw wesooci dochodzcych z ulicy coraz bardziej stawa si podobny
do kolonialnego paacu jej rodzicw.
Fernanda krya po nim sama, wrd trojga ywych duchw i zmarego
Josego Arcadia Buendii, ktry czasami zasiada w pmroku salonu i rozgldajc si
badawczo dokoa sucha jej gry na klawikordzie. Pukownik Aureliano Buendia by
cieniem. Od czasu gdy ostatni raz wyszed z domu, by zaproponowa wojn bez
przyszoci pukownikowi Gerineldowi Marquezowi, opuszcza swoj pracowni tylko

po to, eby zaatwi swoje potrzeby pod kasztanem. Nie przyjmowa adnych wizyt,
oprcz cyrulika raz na trzy tygodnie. Jada tylko to, co mu przynosia Urszula, raz
dziennie, i chocia nadal wyrabia zote rybki z dawnym zapamitaniem, przesta je
sprzedawa, kiedy dowiedzia si, e ludzie nie kupuj ich dla ozdoby, tylko jako
relikwi historyczn. Ktrego dnia rozpali na podwrku ognisko z lalek Remedios,
ktre przyozdabiay jego sypialni od dnia lubu. Czujna Urszula zorientowaa si, co
robi jej syn, ale nie moga temu przeszkodzi.
- Masz serce z kamienia - powiedziaa.
- To nie sprawa serca - odpowiedzia. - W pokoju lgn si mole.
Amaranta tkaa swj caun. Fernanda nie rozumiaa, dlaczego od czasu do
czasu pisywaa do Meme, a nawet posyaa jej prezenty, natomiast nie chciaa nic
sysze o przyszym papieu. Do mierci si nie dowiecie, dlaczego - odpowiedziaa
Amaranta, zapytana przez Urszul. I ta odpowied zasiaa w sercu staruszki zagadk,
ktrej do koca nie moga rozwiza. Wysoka, miga, wyniosa, zawsze ubrana w
mulinowe halki, z dystynkcj, ktra przetrwaa lata i ze wspomnienia, Amaranta
zdawaa si nosi naznaczony popioem na czole krzy dziewictwa. W rzeczywistoci
nosia go pod czarnym bandaem, ktrego nie zdejmowaa nigdy nawet do snu i ktry
sama praa i prasowaa. ycie jej upywao na wyszywaniu caunu. Mona byoby
powiedzie, e wyszywaa za dnia, a prua w nocy, i nie z nadziej pognbienia tym
sposobem samotnoci, lecz przeciwnie, po to, by j wesprze.
Najwikszym zmartwieniem Fernandy w jej latach opuszczenia byo to, e
Meme przyjedzie na pierwsze wakacje i nie zastanie w domu Aureliana Drugiego.
Choroba z przejedzenia zakoczya te obawy. Kiedy Meme wrcia, jej rodzice
uzgodnili zastosowanie takiej taktyki, eby dziewczynka nie tylko nadal wierzya w
wierno maesk swego ojca, ale nawet nie zauwaya smutku panujcego w domu.
Co roku przez dwa miesice Aureliano Drugi odgrywa rol przykadnego ma i
organizowa zabawy z lodami i ciasteczkami, ktre ywa i wesoa dziewczynka
rozweselaa gr na klawikordzie. ju wwczas byo oczywiste, e odziedziczya bardzo
niewiele z charakteru matki. Wydawaa si raczej drug wersj Amaranty z czasw,
kiedy ta nie znaa jeszcze goryczy i tanecznym krokiem krya po domu w
dwunastym, w czternastym roku ycia, zanim skryta namitno do Pietra Crespiego
powikaa na zawsze drogi jej serca. Ale w przeciwiestwie do Amaranty, w
przeciwiestwie do nich wszystkich, nie wykazywaa jeszcze rodzinnego pitna
samotnoci i wydawaa si cakowicie zadowolona ze wiata, nawet kiedy zamykaa si

w salonie o drugiej po poudniu, aby z niezomn dyscyplin wiczy na klawikordzie.

Byo oczywiste, e lubi dom i przez cay rok marzy o modzieczym rozgardiaszu,
ktry wywoywao w nim jej przybycie, i e niedaleka jest od umiowania zabaw i
wylewnej gocinnoci swego ojca. Pierwsza oznaka tego zgubnego dziedzictwa
ujawnia si podczas trzecich wakacji, kiedy Meme przywioza do domu cztery siostry
zakonne i szedziesit osiem koleanek z klasy, zaproszonych przez ni na tydzie z
wasnej inicjatywy i bez uprzedzenia rodziny.
- Co za nieszczcie! - lamentowaa Fernanda. - To stworzenie jest rwnie
bezmylne jak jej ojciec!
Trzeba byo poyczy od ssiadw ka i hamaki, ustanowi dziewi
turnusw przy stole, wyznaczy godziny uywania azienki i zdoby czterdzieci
dodatkowych taboretw, eby dziewczynki w niebieskich mundurkach i wysokich
sznurowanych bucikach nie wasay si przez cay dzie z jednego miejsca na drugie.
Wizyta nie udaa si na caej linii, gdy zaledwie haaliwe pensjonariuszki koczyy
je niadanie, ju trzeba byo podawa obiad, a w chwil pniej kolacj, i przez cay
tydzie mogy raz tylko wyj na spacer. Wieczorem zakonnice paday z wyczerpania i
nie miay ju si si rusza ani nawoywa do porzdku, gdy jeszcze cae stado
niezmordowanych dziewczt wypiewywao na podwrzu nieprzyzwoite piosenki
szkolne. Pewnego dnia omal nie przewrciy Urszuli, ktra uporczywie usiowaa by
uyteczna wanie tam, gdzie najbardziej zawadzaa. Innym razem zakonnice
podniosy krzyk, bo pukownik Aureliano Buendia wysiusia si pod kasztanem nie
przejmujc si obecnoci dziewczynek na podwrku. Amaranta omal nie wywoaa
paniki, gdy solia zup w kuchni i jedna z zakonnic, ktra akurat tam wesza, zapytaa,
co to jest, te garci biaego proszku.
- Arszenik - powiedziaa Amaranta.
W wieczr przyjazdu pensjonarki przed pjciem spa tak si toczyy przy
wejciu do ubikacji, e o pierwszej w nocy Jeszcze wchodziy tam ostatnie. Fernanda
kupia wwczas siedemdziesit dwa nocniki, ale to tylko zamienio problem wieczorny
na problem poranny, bo ju od witu przed drzwiami ubikacji ustawia si dugi rzd
dziewczynek, kada z nocnikiem w rku, czekajcych na swoj kolejk, aby go
oprni. Niektre skaryy si na gorczk i kilka z nich dostao jakiej infekcji od
uku komarw, wikszo jednake wykazaa niezomn odporno w obliczu
najbardziej uciliwych trudw i nawet w godzinie najwikszego skwaru gonia si po
ogrodzie. Kiedy w kocu odjechay, kwiaty byy podeptane, meble poamane, a ciany

pokryte rysunkami i napisami, lecz Fernanda przebaczya im wszelkie zniszczenia, tak

bya rada z ich odjazdu. Zwrcia ka i poyczone taborety i schowaa
siedemdziesit dwa nocniki w pokoju Melquiadesa. Zamknity pokj, wok ktrego
niegdy skupiao si ycie duchowe domu, od tej pory nazwany zosta pokojem
nocnikw. Wedug pukownika Aureliana Buendii nazwa ta bya jak najbardziej
odpowiednia, bo gdy reszta rodziny nie moga si nadziwi odpornoci tych czterech
cian na kurz i zniszczenie, on zawsze widzia tam mietnisko. Nie obchodzio go, kto
ma racj, a o przeznaczeniu pokoju dowiedzia si tylko dlatego, e Fernanda przez
cae jedno popoudnie przechodzia tamtdy i przeszkadzaa mu w pracy ustawiajc
nocniki.
W tym czasie pojawi si na nowo w domu Jos Arcadio Drugi. Przechodzi
przez ganek nie mwic nikomu dzie dobry i zamyka si w warsztacie, eby
rozmawia z pukownikiem. Nie mogc go widzie, Urszula syszaa cikie stpanie
jego butw nadzorcy i dziwia si tej odlegoci nie do przebycia dzielcej go od
rodziny, a nawet od brata bliniaka, z ktrym w dziecistwie mylia go rodzona matka
Suita Sofia de la Piedad, a z ktrym teraz nie mia adnej cechy wsplnej. By
kanciasty, uroczysty, wiecznie zamylony, smutny jak Saracen, z jakim pospnym
blaskiem w twarzy barwy jesieni. Urszula wyrzucaa sobie, e mwic o rodzinie
czsto o nim zapominaa, ale gdy poczua go na nowo w domu i spostrzega, e
pukownik wpuszcza go do warsztatu podczas godzin pracy, signa do wszystkich
dawnych wspomnie i utwierdzia si w przekonaniu, e w jakim momencie
dziecistwa Jos Arcadio zamieni si ze swoim bratem, bo to on, a nie tamten
powinien nazywa si Aureliano. Nikt nie zna szczegw z jego ycia. W swoim
czasie wiedziano, e nie ma staego miejsca zamieszkania, e hoduje koguty w domu
Pilar Ternery i czasem tam sypia, ale najczciej spdza noce w pokojach matron
francuskich. y, nie zmierzajc w adnym kierunku, jak zbkana gwiazda w systemie
planetarnym Urszuli.
W rzeczywistoci Jose Arcadio Drugi nie by czonkiem rodziny - ani nigdy nie
mia nalee do innej - od tego dalekiego ranka, kiedy pukownik Gerineldo Marquez
zabra go do koszar, nie po to, eby si przyjrza egzekucji, ale eby do koca ycia nie
zapomnia smutnego i lekko drwicego umiechu rozstrzeliwanego. Byo to nie tylko
najdawniejsze, ale jedyne wspomnienie z jego dziecistwa. Innego wspomnienia o
staruszku w starowieckiej kamizelce i w kapeluszu przypominajcym krucze
skrzyda, ktry opowiada cuda siedzc naprzeciw okna w olepiajcym blasku, nie

mg umieci w adnej epoce. Byo to wspomnienie niejasne, zupenie pozbawione

jakichkolwiek niepokojw czy tsknoty, w przeciwiestwie do wspomnienia o
rozstrzelanym, ktre w rzeczywistoci zdecydowao o jego yciu i, w miar jak si
starza, przybierao coraz janiejsze zarysy, jakby upywajcy czas je przyblia.
Urszula prbowaa wykorzysta wpyw Josego Arcadia Drugiego, eby pukownik
Aureliano Buendia zrezygnowa ze swego zamknicia. Namw go, eby poszed do
kina - mwia. - Wiem, e kino go nudzi, ale przynajmniej bdzie mia okazj
odetchn wieym powietrzem. Ale wkrtce poja, e jest rwnie nieczuy na jej
proby jak sam pukownik, e obydwu okrywa ten sam pancerz, ktrego adne
uczucia przebi nie potrafi. Cho nigdy nie wiedziaa tak jak nie wiedzia nikt, o czym
rozmawiali przez dugie godziny zamknicia w warsztacie, zrozumiaa, e tylko oni
dwaj w rodzinie wydaj si zczeni jakimi wizami.
Nie ulegao jednak wtpliwoci, e nawet Jose Arcadio Drugi nie mgby
wycign pukownika z zamknicia. Inwazja pensjonarek zacienia granice jego
cierpliwoci. Pod pretekstem, e sypialnia jest opanowana przez mole, pomimo
zniszczenia pontnych dla nich lalek Remedios, zawiesi hamak w warsztacie i
wychodzi tylko po to, by zaatwia swe potrzeby na podwrku. Urszula nie moga
nawiza z nim najprostszej rozmowy. Wiedziaa, e nie patrzy na talerze z jedzeniem,
tylko odstawia je na koniec stou, aby wykoczy rybk, obojtny, e zupa gstnieje
lub e stygnie miso. Stal si jeszcze bardziej zgryliwy i niedostpny, od kiedy
pukownik Gerineldo Marquez odmwi poparcia go w sklerotycznej wojnie, tak jakby
zamkn si na zawsze, i w kocu rodzina zacza myle o nim jak o zmarym. Nie
ujawnia adnych odruchw ludzkich a do tego jedenastego padziernika, kiedy
wyjrza przez drzwi na ulic, eby zobaczy defilad cyrkowcw. By to dla pukownika
Aureliana Buendii dzie podobny do wszystkich innych dni ostatnich lat. O pitej
rano zbudzi go koncert ab i wierszczy za murem. Drobny deszcz my od soboty i
pukownik nie potrzebowa sysze jego delikatnych szeptw wrd lici w ogrodzie,
bo tak czy inaczej poczuby go w zimnie przenikajcym koci. Jak zawsze mia na
sobie swoj wenian opocz i staromodne pantalony z surowej baweny, z ktrymi
nie mg si rozsta, cho z powodu okrywajcej je patyny wiekw sam nada im
nazw hiszpaskich gaci. Woy te wskie spodnie, ale nie zacisn sprzczek u
nogawek i nie spi jak zazwyczaj konierza od koszuli zotym guzem, poniewa mia
zamiar wzi kpiel. Potem zarzuci opocz na gow niby kaptur, przyczesa palcami
sterczce wsy i poszed wysiusia si na podwrze. Soce nie wychodzio zza chmur

i Jos Arcadio Buendia drzema jeszcze pod palmowym daszkiem przegniym od

deszczu. Syn nie zobaczy go, tak jak nie widzia go nigdy, i nie usysza
niezrozumiaego zdania, z ktrym zwrcio si do niego widmo ojca nagle
przebudzone strumieniem gorcej uryny opryskujcym mu buty. Odoy kpiel na
pniej, nie z powodu zimna i wilgoci, ale dusznej mgy padziernikowej. Wrciwszy
do warsztatu poczu dym z kuchennego pieca, ktry rozpalaa Santa Sofia de la
Piedad. Poczeka w kuchni, a zagotuje si kawa, aby wzi sobie kubek, jak zwykle
bez cukru. Santa Sofia de la Piedad zapytaa go jak co ranka, ktry to dzie tygodnia, i
odpowiedzia, e wtorek, jedenastego padziernika. Widzc nie zmienion wyzocona
pomieniem ognia twarz kobiety, ktra ani w tym, ani w adnym innym momencie nie
zdawaa si istnie cakowicie, przypomnia sobie nagle, e pewnego jedenastego
padziernika, podczas wojny, obudzia go brutalna pewno, e kobieta, z ktr spa,
nie yje. Byo tak istotnie i nie zapomnia tego dnia, bo i ona na godzin przedtem
zapytaa go o dat. Mimo tego echa z przeszoci, take i tym razem nie uwiadomi
sobie, jak dalece opuci go dar przeczu, i podczas gdy gotowaa si kawa, myla
wci z prostej ciekawoci, ale bez cienia smutku o kobiecie, ktrej imienia nie zna i
nigdy nie widzia jej twarzy za ycia, bo przysza w ciemnociach, potykajc si po
omacku, do jego hamaka. W pustce pozostawionej przez tyle kobiet, ktre w podobny
sposb zjawiay si w jego yciu, nie pamita jednak, e to ona w szale pierwszego
zblienia omal nie utona we wasnych zach i zaledwie na godzin przed mierci
przysigaa kocha go, pki nie umrze. Nie myla ju o niej ani o adnej innej z
kochanek, kiedy wrci do warsztatu z dymicym kubkiem kawy i zapali wiato, by
przeliczy zote rybki przechowywane w blaszanym pudeku. Byo ich siedemnacie.
Odkd postanowi nie sprzedawa ich wicej, wyrabia dwie rybki dziennie, a kiedy
doszed do dwudziestu piciu, wrzuca je z powrotem do tygla i przetapia, by
rozpocz robot od nowa. Przepracowa cay ranek, zaabsorbowany, nie mylc o
niczym, nie zdajc sobie sprawy, e o dziesitej deszczyk zmieni si w ulew i kto
przeszed obok warsztatu woajc, eby zamknito drzwi, bo dom popynie z wod, i
nie uwiadamiajc sobie w ogle wasnego istnienia, a do chwili, gdy wesza Urszula
z obiadem i zgasia wiato.
- Co za deszcz - powiedziaa Urszula.
- Padziernik - odpowiedzia.
Mwic to nie podnis wzroku znad pierwszej zrobionej tego dnia rybki, gdy
wanie osadza rubiny w oczach. Dopiero gdy j skoczy i razem z innymi zoy w

pudeku, zabra si do jedzenia zupy. Potem zjad bez popiechu kawaek misa
duszonego z cebul, biay ry i plasterki smaonego banana, wszystko razem na tym
samym talerzu. Jego zawsze umiarkowany apetyt nie zmienia si, zarwno w
najpomylniejszych, jak i w najciszych okolicznociach. Po skoczonym obiedzie
odczu spokj lenistwa, jaki swego rodzaju przesd naukowy nie pozwala mu nigdy
pracowa, czyta, kpa si ani spa z kobiet przed upywem dwch godzin trawienia
i bya to wiara tak silnie zakorzeniona, e wiele razy opnia operacje wojenne, eby
nie naraa wojska na ryzyko niestrawnoci. Tote pooy si w hamaku, wydubujc
wosk z uszu maym kozikiem, a po paru minutach zasn. nio mu si, e wchodzi do
pustego domu o biaych cianach i drczy go wiadomo, i jest pierwsz istot
ludzk, jaka si tam znalaza. We nie przypomnia sobie, e to samo nio mu si w
zesz noc i przez wiele innych nocy ostatnich lat, i wiedzia, e obraz ten zatrze si w
jego pamici z chwil przebudzenia, gdy ten powtarzajcy si sen mia waciwo
przypominania si tylko we nie. Rzeczywicie, w chwil pniej, kiedy cyrulik
zapuka do drzwi warsztatu, pukownik Aureliano Buendia przebudzi si z
wraeniem, e niechccy zdrzemn si na par sekund i nie mia czasu nic we nie
przey.
- Dzisiaj nie - powiedzia do balwierza. - Zobaczymy sit w pitek.
Mia trzydniowy zarost przetykany biaymi kpkami, ale nie uwaa za
konieczne zgoli go, skoro w pitek czekao go strzyenie wosw i mona byo zrobi
wszystko za jednym razem. Lepki pot podczas drzemki podrani blizny po wrzodach
pod pachami. Deszcz usta, ale soce jeszcze nie wychodzio zza chmur. Pukownik
Aureliano Buendia czkn gono i uczu na podniebieniu kwany smak zupy, co byo
jakby wydanym przez organizm rozkazem, eby zarzuci na ramiona opocz i
poszed do latryny. Tam pozosta duej, ni potrzeba, siedzc w kucki nad gnojem
fermentujcym w drewnianej skrzyni, dopki przyzwyczajenie nie wskazao mu, e
pora wrci do pracy. Przypomnia sobie, e jest wtorek i e Jose Arcadio Drugi nie
przyszed do warsztatu, gdy tego dnia przypadaa wypata na plantacjach Kompanii
Bananowej. Ta myl, podobnie jak wszystkie inne w ostatnich latach, przywioda go
nie wiadomo dlaczego do myli o wojnie. Przypomnia sobie, e pukownik Gerineldo
Marquez przyrzek mu kiedy postara si o konia z bia gwiazd na czole, ale potem
ju wicej nie byo o tym mowy. Potem przebiega w pamici rne zdarzenia
rozproszone po drogach przeszoci, ale bez adnych refleksji czy wnioskw, poniewa
nie mogc zaj myli czym innym, nauczy si myle obojtnie i na zimno, tak by

wspomnienia, ktrych nie mg unikn, nie zraniy w nim adnego z uczu. Po

powrocie do warsztatu widzc, e powietrze zaczyna wysycha, uzna, e moment jest
dobry na kpiel, ale Amaranta wyprzedzia go w tym zamiarze. Rozpocz wic drug
rybk tego dnia. Modelowa wanie ogonek, kiedy soce ukazao si w takim
przepychu, e jasno a buchna jak krzyk. Odwieone trzydniowym deszczem
powietrze wypeniy latajce mrwki. Wtedy uwiadomi sobie, e musi si wysiusia,
i odoy to a do skoczenia rybki. Idc na podwrze pod kasztan o czwartej dziesi,
usysza dalekie odgosy trbki, bicie w bben, radosn wrzaw dzieci; po raz pierwszy
od czasu swej modoci wiadomie da si zapa w sida tsknoty i przey na nowo
cudowne popoudnie Cyganw, kiedy jego ojciec zaprowadzi go do nich, eby mu
pokaza ld. Santa Sofia de la Piedad porzucia robot w kuchni i pobiega do drzwi. Cyrk idzie! - zawoaa.
Zamiast i dalej pod kasztan, pukownik Aureliano Buendia take poszed do
drzwi na ulic i zmiesza si z tumem obserwujcym pochd. Zobaczy ubran w
zociste szaty kobiet na karku sonia. Zobaczy smutnego dromadera, zobaczy
niedwiedzia w stroju Holenderki uderzajcego yk w rondel w takt muzyki.
Zobaczy linoskoczkw wykonujcych akrobatyczne popisy na kocu pochodu i jeszcze raz spojrza w twarz swojej aosnej samotnoci, kiedy wszyscy przeszli i zostaa
tylko smuga wiata na ulicy i powietrze pene fruwajcych mrwek, i kilku gapiw
spogldajcych w przepa niepewnoci. Wtedy poszed pod kasztan, mylc o cyrku,
i siusiajc prbowa dalej my - ' o cyrku, ale ju nie odnalaz wspomnienia. Wtuli
gow w ramiona jak kurczak i znieruchomia z czoem opartym o pie kasztana.
Rodzina nie wiedziaa o niczym do nastpnego dnia, do jedenastej rano, kiedy Santa
Sofia de la Piedad posza wyrzuci mieci na koniec podwrza i uwag jej zwrciy
koujce spy.

Ostatnie wakacje Meme przypady na okres aoby po mierci pukownika

Aureliana Buendii. W zamknitym domu nie byo miejsca na zabawy. Mwiono
szeptem, jadano w milczeniu, odmawiano pacierz trzy razy dziennie i nawet wprawki
na klawikordzie w upalnej godzinie sjesty miay pogrzebowe tony. Pomimo ukrytej
wrogoci do pukownika, to wanie Fernanda pod wraeniem uroczystej powagi z
jak rzd uczci pami zmarego wroga, wprowadzia rygor aoby. Aureliano Drugi
jak zwykle podczas wakacji crki wraca na noc do domu i zapewne Fernanda zrobia

co, aby odzyska przywileje prawowitej ony, gdy nastpnego roku Meme zastaa
nowo narodzon siostr, ktr ochrzczono wbrew woli matki imionami Amaranta
Urszula.
Meme ukoczya swoje studia. Uzyskany dyplom klawikordzistki potwierdzia
mistrzowsk swad, z jak wykonaa melodie z XVII wieku na zabawie urzdzonej z
okazji zakoczenia nauki. Uroczysto ta jednoczenie oznaczaa koniec aoby.
Zaproszeni gocie bardziej ni jej talent podziwiali jej niezwyk podwjn
osobowo. Trzpiotowate, a nawet troch dziecinne usposobienie nie kwalifikowao
jej na pozr do adnego powanego zajcia, ale gdy siadaa do klawikordu, stawaa si
zupenie inna, jak gdyby nagle dorosa. Tak byo zawsze. Waciwie nie miaa
zdecydowanego zamiowania do muzyki, ale osigna najwysze oceny dziwki
nieugitej dyscyplinie, jak sobie narzucia nie chcc si sprzeciwia matce. Gdyby
kazano jej si wyuczy jakiejkolwiek innej umiejtnoci, rezultaty byyby te same. Od
dziecistwa dokucza jej rygor Fernandy, jej zwyczaj decydowania za innych, i byaby
zdolna do powice znacznie muszych ni gra na klawikordzie, byleby nie mie do
czynienia z jej despotyzmem. Podczas uroczystoci zakoczeni studiw miaa
wraenie, e pergamin z - wielkimi gotyckimi literami uwalnia j od obowizku,
podjtego nie tyle przez posuszestwo, co dla wygody, i bya przekonana, e od tej
chwili nawet uparta Fernanda nie bdzie interesowa nic wicej instrumentem, ktry
same zakonnice uwaay za muzealny eksponat. Z pocztku kalkulacje te okazay si
mylne. Umczywszy poow miasta, usypiajc z nudw nie tylko podczas popisw w
salonie, ale na wszystkich wieczorach dobroczynnych i uroczystociach szkolnych lub
patriotycznych, jakie urzdzano w Macondo, jej matka nadal zapraszaa kadego
nowo przybyego, ktry wedug niej zdolny by oceni talent crki. Dopiero po mierci
Amaranty, kiedy w rodzinie znowu zapanowaa aoba, moga Meme zamkn
klawikord i zapodzia klucz w jakiej szafie bez obawy, e Fernanda zechce
przeprowadza ledztwo w celu wykrycia, jak i z czyjej winy zagin. Meme
wytrzymywaa te popisy z takim samym stoickim spokojem, z jakim powicaa si
nauce. Bya to cena jej wolnoci. Fernanda tak bya rada z posuszestwa crki i
dumna z podziwu, jaki wzbudzaa jej sztuka, e nigdy nie sprzeciwiaa si zapraszaniu
do domu jej licznych koleanek, popoudniom spdzanym na plantacjach czy
wyprawom do kina z Aurelianem Drugim lub zaufanymi paniami, byleby film by
autoryzowany z ambony przez ojca Antonia Isabel. W tych chwilach swobody
ujawniay si prawdziwe upodobania Meme. Jej rado znajdowaa si na

przeciwlegym kracu dyscypliny, w haaliwych zabawach, zwierzeniach miosnych,

w dugich gawdach z przyjacikami w zamknitym pokoju, gdzie uczyy si pali,
rozmawiay o mczyznach, a pewnego razu, po trzech butelkach rumu z trzciny
cukrowej, rozebray si do naga, mierzyy i porwnyway poszczeglne czci dala,
Meme nigdy nie miaa zapomnie wieczoru, gdy wesza do domu ujc kcze lukrecji
i nie zwrciwszy swoim wzburzeniem niczyjej uwagi usiada przy stole, gdzie
Fernanda i Amaranta jady kolacj nie odzywajc si jedna do drugiej, Przedtem
spdzia dwie wspaniae godziny w sypialni przyjaciki, paczc ze miechu i ze
strachu, i odnalaza w tym zapomnieniu cenne uczucie odwagi, ktrej jej brakowao
eby uciec ze szkoy i owiadczy matce, w tych albo jeszcze bardziej dosadnych
sowach, e ma klawikord gdzie. Siedzc na gwnym miejscu przy stole, jedzc ros
z kury, ktry napenia jej odek yciodajnym eliksirem, Meme ujrzaa Pernand i
Amarant w oskarycielskiej aureoli rzeczywistoci. Musiaa zada sobie wielki
wysiek, eby nie wykrzycze im w twarz ich pruderii, ich duchowego ubstwa, ich
manii wielkoci. Ju podczas drugich wakacji dowiedziaa si, e ojciec jej tylko dla
pozorw mieszka w domu, a znajc Fernand, tak jak j znaa, a potem urzdziwszy
si tak, eby pozna Petr Cotes, przyznaa racj ojcu. Ona te wolaaby by crk
konkubiny. W zamroczeniu alkoholowym Meme marzya z rozkosz o zgorszeniu,
jakie wywoaoby w tej chwili gone wyraenie jej myli, a ukryta satysfakcja z tej
zoliwoci bya tak intensywna, e Fernanda nie omieszkaa jej zauway.
- Co ci jest? - zapytaa.
- Nic - odpowiedziaa Meme. - Dopiero teraz uwiadomiam sobie, jak bardzo
was kocham.
Amaranta przerazia si oczywistym adunkiem nienawici zawartym w tej
deklaracji. Ale Fernanda czua si tak wzruszona, e pniej w nocy omal nie oszalaa,
kiedy Meme obudzia si z pkajc z blu gow, dawic si wymiotami ci. Daa
jej do picia oleju rycynowego, przyoya gorcy kompres na brzuch, okad z lodu na
gow i przez pi dni trzymaa j w ku i na ostrej diecie, zaleconej przez nowego i
ekstrawaganckiego lekarza francuskiego, ktry po przeszo dwugodzinnym badaniu
doszed do niejasnej konkluzji, e chodzi o jakie dolegliwoci kobiece. Utraciwszy
ca odwag, w aosnym stanie prostracji, Meme nie miaa innego wyjcia, jak znie
wszystko cierpliwie. Tylko Urszula, zupenie ju lepa, ale nada aktywna i bystra,
intuicyjnie wyczua prawd i postawia trafn diagnoz stwierdzajc w duchu, e
kubek w kubek to samo przydarza si pijakom. Nie tylko jednak odrzucia zaraz t

myl, ale wyrzucaa sobie beztrosk. Aureliano Drugi poczu ukucie w sumieniu na
widok prostracji Meme i przyrzek sobie zajmowa si ni wicej w przyszoci. Tak
narodziy si stosunki wesoego koleestwa midzy ojcem i crk, co uwolnio go na
jaki czas od gorzkiej samotnoci hulanek, a j od nadzoru Fernandy, nie wywoujc
domowego kryzysu, ktry ju wydawa si nieunikniony. Aureliano Drugi odkada
wwczas wszelkie zobowizania, aby dotrzyma towarzystwa crce, zaprowadzi j do
kina albo do cyrku i powica jej wikszo swego wolnego czasu. Ostatnio
absurdalna otyo, ktra przeszkadzaa mu si schyli, tak by mg zawiza sobie
sznurowada u butw, oraz naduycia w zaspokajaniu wszelkiego rodzaju zachcianek
zaczynay ju budzi w nim gorycz i zniechcenie. Odkrycie wasnej crki przywrcio
mu dawn dobroduszno, a przyjemno przebywania w jej towarzystwie odcigaa,
go z wolna od rozwizoci. Meme wchodzia w wiek rozkwitu. Nie bya pikna, tak jak
nigdy nie bya ni Amaranta, ale w przeciwiestwie do niej bya sympatyczna, prosta i
miaa dar zjednywania ludzi od pierwszego wejrzenia. Jej na wskro nowoczesny
duch drani gboko zakorzenion surowo i le ukrywan oscho serca Fernandy,
natomiast budzi podziw i poparcie Aureliana Drugiego. On to postanowi przenie j
z pospnej sypialni zajmowanej od dziecka, gdzie wystraszone oczy witych w
dalszym cigu pobudzay jej wasne dziecinne lki, do innej, ktr sam umeblowa i
przyozdobi krlewskim oem, szerok toalet i pluszowymi zasonami, nie zdajc
sobie sprawy, e robi drug wersj mieszkania Petry Cotes. By tak hojny dla Meme,
e nawet nie wiedzia, ile jej daje pienidzy, bo ona sama wycigaa mu je z kieszeni i
zawiadamia j o wszystkich nowociach z zakresu kosmetyki, jakie dostarczano do
sklepw Kompanii Bananowej. Pokj Meme peen by szczoteczek i pdzelkw,
flaszeczek i soiczkw, rurek do krcenia wosw, poduszeczek do polerowania
paznokci, tubek z past dajc poysk zbom i innych wszelkiego rodzaju przyrzdw
i rodkw do pielgnacji urody, a Fernand, ilekro tam wchodzia, ogarniaa groza na
myl, e toaletka jej crki musi by podobna do tych, jakie przyozdabiaj sypialnie
francuskich matron. Fernanda jednak w tym czasie musiaa zajmowa si gwnie
ma Amarant Urszul, ktra bya kapryna i chorowita, oraz pasjonujc
korespondencj z niewidzialnymi lekarzami. Tote gdy zauwaya konspiracj ojca i
crki, nie moga zdziaa nic wicej poza wymuszeniem na Aurelianie Drugim
obietnicy, e nigdy nie zaprowadzi Meme do domu Petry Cotes. Zastrzeenie
zbyteczne, bo konkubina tak bya zdenerwowana zayoci swojego kochanka z
crk, e nie chciaa jej w ogle zna. Drczy j nie znany dotd strach, jak gdyby

instynkt jej wskazywa, e Meme, jeli tylko zechce, moe dokona tego, czego nie
moga dokona Fernanda - pozbawi j mioci, ktr ju uwaaa za zapewnion do
mierci. Po raz pierwszy musia Aureliano Drugi znosi ozible spojrzenia i zoliwe
przytyki konkubiny i zlk si nawet, e jego wdrujce kufry bd musiay odby
drog powrotn do domu ony. Do tego jednak nie doszo. Nikt nie zna lepiej
mczyzny ni Petra Cotes swego kochanka, i wiedziaa, e kufry pozostan tam,
dokd je posano, bo jeli istniao co, czego nienawidzi Aureliano Drugi, to
komplikowania sobie ycia i zmiany miejsca zamieszkania. Tak wic kufry pozostay
na miejscu i Petra Cotes postanowia zdoby ma na nowo, ostrzc t jedyn bro,
jak nie moga walczy crka. By to rwnie zbyteczny wysiek, poniewa Meme
nigdy nie zamierzaa miesza si w sprawy swego ojca, a gdyby to zrobia, na pewno
stanaby po stronie konkubiny. Nie miaa czasu na dokuczanie komukolwiek. Sama
zamiataa sypialni i saa ko, tak jak nauczyy n zakonnice. Rano zajmowaa si
swoj bielizn, siedzc na ranku haftowaa lub szya na starej rcznej maszynie
Amarandy. Podczas gdy inni spali po obiedzie, ona wiczya dwie rodziny na
klawikordzie, wiedzc, e to codzienne powicenie utrzyma w spokoju Fernand. Z
tej samej przyczyny nadal dawaa koncerty na odpustach kocielnych i zabawach
szkolnych, chocia zaproszenia byy coraz mniej czste. Po poudniu ubieraa si,
wkadaa skromne sukienki, wysokie sznurowane buciki i jeeli ojciec nie proponowa
jakiej innej rozrywki, sza w odwiedziny do koleanek, gdzie zostawaa a do kolacji.
Rzadko zdarzao si, by Aureliano Drugi nie przyszed wtedy po ni i nie zabra jej do
kina.
Wrd przyjaciek Meme byy trzy mode Amerykanki, ktre przerway mur
obronny zelektryfikowanego kurnika i nawizay przyja z dziewcztami z Macondo.
Jedn z nich bya Patrycja Brown. Wdziczny za gocinno Aureliana Drugiego pan
Brown otworzy drzwi swego domu dla Meme i zaprasza j na sobotnie zabawy,
jedyne, na ktrych cudzoziemcy bawili si razem z tubylcami. Dowiedziawszy si o
tym Fernanda zapomniaa na chwil o Amarande, Urszuli i niewidzialnych medykach
i zrobia awantur. Wyobra sobie tylko - powiedziaa dramatycznie do Meme - co
pomyli pukownik w swoim grobie. Liczyli naturalnie na poparcie Urszuli. Ale
niewidoma staruszka, wbrew wszelkim oczekiwaniom, nie widziaa nic nagannego w
tym, e Meme uczestniczy w tych zabawach i przyjani si ze swymi amerykaskimi
rwieniczkami, byleby zachowaa stao pogldw i nie daa si nawrci na religi
protestanck. Meme w lot uchwycia myl prababki i nazajutrz po zabawie wstawaa

wczeniej ni zazwyczaj, aby i na msz. Sprzeciw Fernandy trwa a do dnia, gdy

Meme rozbroia j wiadomoci, e Amerykanie chc usysze jej gr na klawikordzie.
Jeszcze raz zabrano z domu instrument i zawieziono go do domu pana Browna, gdzie
moda solistka zebraa szczere brawa i entuzjastyczne gratulacje. Od tego czasu
zapraszano j nie tylko na zabawy, lecz i na niedzielne kpiele w basenie pywackim, a
raz w tygodniu na obiad. Meme nauczya si pywa jak zawodniczka, gra w tenisa i
je szynk z Wirginii z plastrami ananasa. Midzy zabawami, basenem i tenisem
zauwaya nagle, e potrafi si porozumiewa po angielsku. Aureliano Drugi tak si
zachwyci postpami crki, e kupi u wdrownego sprzedawcy encyklopedi
angielsk w szeciu tomach z kolorowymi ilustracjami, ktr Meme czytaa w wolnych
chwilach. Lektura przycigna jej uwag, przedtem powican zwierzeniom lub
eksperymentalnym zebraniom koleeskim w zamknitym pokoju, nie dlatego, e
Meme narzucia j sobie jako dyscyplin, ale e stracia wszelkie zainteresowanie dla
rozmw o tajemnicach powszechnie znanych. Wspominaa swoje pijastwo jako
dziecinn przygod, tak zabawn, e opowiedziaa o niej Aurelianowi Drugiemu,
ktry to uzna za jeszcze bardziej zabawne ni ona. Gdyby twoja matka wiedziaa! woa ze miechem, jak zawsze, ilekro wyznawaa mu co w zaufaniu. Kaza jej
przyrzec, e i takim samym zaufaniem powiadomi go o swoim pierwszym flircie, i
Meme powiedziaa mu, e sympatyzuje i pewnym rudym Amerykaninem, ktry
spdza tu wakacje u swoich rodzicw. To niesychane - zamia si Aureliano Drugi gdyby twoja matka wiedziaa! Ale Merne powiedziaa mu te, e chopak powrci do
swego kraju i nie da jej znaku ycia. Dojrzaa trzewo jej sadw gwarantowaa
spokj w domu. Aureliano Drugi powica wwczas wicej godzin Petrze Cotes i cho
ciao ani duch nie miay ju ochoty na zabawy tak huczne jak jawniej, nie pomija
okazji do ich urzdzania i wycigania z puda akordeonu, ktrego kilka klawiszy
trzeba ju byo podwiza sznurowadami do butw. W domu Amaranta haftowaa
swj nie koczcy si caun, a Urszul zgrzybiao cigna w gb ciemnoci, gdzie
jedyn widzialn rzecz by duch Josego Arcadia Buendii pod kasztanem. Fernanda
wzmocnia swoj wadz. Wysyane co miesic listy do syna Josego Arcadia nie
zawieray w tym czasie ani jednego kamstwa i ukrywaa przed nim tylko swoj
korespondencj z niewidzialnymi medykami, ktrzy orzekli, e ma zoliwy wrzd w
jelicie grubym, i przygotowywali j do operacji drog telepatyczn.
Mgby kto powiedzie, e w zmczonym gniedzie Buendiw na dugo
zapanowa spokj i codzienna, zadowalajca rutyna, gdyby nieoczekiwana mier

Amaranty nie wywoaa nowego wzburzenia. Byo to wydarzenie niespodziewane.

Chocia stara i oddalona od wszystkich, nadal wydawaa si silna, trzymaa si prosto
i cieszya si kamiennym zdrowiem jak zawsze. Nikt nie zna jej myli od tego
popoudnia, kiedy definitywnie odrzuciwszy pukownika Gerinelda Marqueza
zamkna si w swoim pokoju, eby paka. Gdy stamtd wysza, zapas jej ez byt ju
wyczerpany. Nie widziano jej paczcej po wniebowstpieniu Piknej Remedios ani
przy wymordowaniu Aurelianw, ani po mierci pukownika Aureliana Buendii,
ktrego kochaa najbardziej ze wszystkich na wiecie, cho moga mu to okaza
dopiero, kiedy znaleziono go martwego pod kasztanem. Ona pomoga podnie trupa
z ziemi, ubraa go w mundur wojskowy, ogolia, uczesaa i nagumowaa ws lepiej, ni
on sam to robi w latach triumfu. Nikt nie widzia w tym dowodu przywizania, bo
wszyscy znali zayo Amaranty z obrzdami mierci. Fernanda oburzaa si, e
Amaranta nie uznaje wizw religii z yciem, tylko ze mierci, jakby to nie bya
religia, tylko katalog zwyczajw pogrzebowych. Amaranta zbyt mocno bya uwikana
w gmatwanin swych wspomnie, aby zrozumie te subtelnoci apologiczne. Doya
staroci zachowujc ywe wszystkie swe tsknoty. Suchajc walcw Pietra Cresplego
miaa ochota paka, tak samo jak w latach dziewczcych, jakby czas i pokuta niczego
nie zmieniy. Zwoje nut, ktre sama wyrzucia do mieci pod pretekstem, e butwiej
od wilgoci, nadal wiroway i uderzay w moteczki jej pamici. Prbowaa je zatopi w
bagnie namitnoci, na ktr pozwolia sobie dla swego bratanka Aureliana Josego, a
potem schroni si pod spokojn, msk opiek pukownika Gerinelda Marqueza, ale
nie zdoaa ich pokona nawet najbardziej desperackim aktem swej staroci, kiedy
kpic maego Josego Arcadia na trzy lata przedtem, zanim posano go do seminarium, piecia go nie tak, jak moga babka pieci swego wnuka, tylko tak, jak robiaby
to kobieta z mczyzn, tak jak podobno robiy to matrony francuskie i jak ona chciaa
pieci Pietra Crespiego w dwunastym, czternastym roku swego ycia, gdy widziaa go
ubranego w obcise pantalony do taca, z magiczn paeczk, ktr wskazywa rytm
metronomu. Czasem nie moga si oderwa od tego rynsztoka ponie, a czasem
porywaa j taka furia, e umylnie zakuwaa si ig, ale im bardziej rs bl i furia,
tym bardziej pogra j w goryczy ten wonny i zatruty ogrd mioci, ktry wloka za
sob ku mierci. Tak jak pukownik Aureliano Buendia nie mogc tego unikn
myla o wojnie, Amaranta musiaa myle o Rebece. Ale podczas gdy jej brat zdoa
oczyci w ogniu te wspomnienia, ona zdoaa je tylko rozarzy. Jedyn rzecz, o
ktr przez wiele lat prosia Boga, byo to, eby oszczdzi jej mierci, pki nie umrze

Rebeka. Ilekro przechodzia obok jej domu i widziaa Dostpy zniszczenia, cieszya
si myl, e Bg jej sucha. Pewnego popoudnia, kiedy szya na ganku z begoniami,
uczua pewno, e bdzie szya w tym miejscu, w tej samej pozycji i przy tym samym
wietle, gdy przynios jej wie o mierci Rebeki. Zacza na ni czeka, tak jak si
czeka na list, i by nawet taki okres, kiedy odpruwaa guziki i potem przyszywaa je na
nowo, eby bezczynno nie przeduaa oczekiwania i nie zwikszaa niecierpliwoci.
Nikt w domu nie wiedzia, e Amaranta utkaa wtedy przepikny caun dla Rebeki.
Pniej, kiedy Aureliano Smutny opowiada, e widzia j podobn do upiora, z
pooran skr i paroma tymi strczkami wosw na gowie, Amaranta zdumiaa
si, gdy opisane widmo byo identycznie podobne do tego, ktre j nawiedzao ju od
dawna. Postanowia odwiey trupa Rebeki, zamaskowa parafin bruzdy na twarzy i
zrobi jej peruk z wosw witych figur. Spreparuje wspaniae zwoki, w lnianym
caunie i trumnie obitej purpurowym pluszem, i odda je do dyspozycji robactwa po
wspaniaym pogrzebie. Opracowaa cay plan z tak nienawici, e a wzdrygna si
na myl, e wszystko to samo mogaby zrobi z mioci; ale nie dajc si opanowa
zmieszaniu, w dalszym cigu udoskonalaa szczegy, a do osignicia niezrwnanych wyyn kunsztu w obrzdach mierci. Jedyne, czego nie bra w rachub jej plan,
to e pomimo prb do Boga sama moe umrze wczeniej ni Rebeka. Tak si stao w
istocie. A jednak w swojej ostatniej godzinie Amaranta nie czua si zawiedziona, lecz
przeciwnie, wolna od wszelkiej goryczy, bo mier obdarzya j przywilejem,
zawiadamiajc o swym nadejciu na par lat przedtem. Zobaczya j pewnego gorcego popoudnia wyszywajc z ni razem na ganku wkrtce po odjedzie Meme do
szkoy. Poznaa j natychmiast i nie znalaza w niej nic przeraajcego. Bya to kobieta
z dugimi wosami, ubrana na niebiesko, troch po starowiecku, i przypominaa
swoim wygldem Pilar Terner z czasw, kiedy ta pomagaa im w kuchni. Kilka razy
przechodzia tdy Fernanda, ale nie dostrzega jej, chocia tamta bya tak prawdziwa,
tak ludzka, e w pewnej chwili poprosia Amarant o nawleczenie jej igy. mier nie
powiedziaa jej, kiedy umrze ani czy jej godzina jest wyznaczona przed godzina
Rebeki, ale polecia jej przystpi do tkania wasnego caunu najbliszego szstego
kwietnia. Powiedziaa, e moe go wyhaftowa i przyozdobi z tak starannoci, jak
sobie yczy, ale pracujc rwnie uczciwie jak przy caunie dla Rebeki, i uprzedzia j,
e umrze bez blu, strachu i goryczy, wieczorem tego dnia, kiedy caun bdzie
skoczony. Aby zyska na czasie, Amaranta zamwia przdz z wybrzea i sama
utkaa ptno. Robia to tak starannie, e sama ta praca zaja jej cztery lata. Potem

zacza haftowa. W miar jak zblia si nieubagany termin, uwiadamiaa sobie, e

tylko cud pozwoli jej przeduy robot tak, eby jej nie skoczy przed mierci
Rebeki, ale samo skupienie uwagi dao jej spokj potrzebny na to, by si pogodzi z
myl o przegranej. Wtedy to zrozumiaa bdne koo zotych rybek pukownika
Aureliana Buendii. Bl wiata koczy si na powierzchni jej skry i wszelka gorycz
odpyna z serca. aowaa, e to objawienie nie przyszo wiele lat wczeniej, kiedy
jeszcze mona byo oczyci wspomnienia i odbudowa na nowo wszechwiat w
blasku nowego wiata i bez drenia wspomina zapach lawendy Pietra Crespiego
wieczorami i odkupi Rebek, podnie j z dna ndzy nie przez nienawi ani mio,
tylko przez bezgraniczne zrozumienie samotnoci. Nienawi, jak zauwaya
pewnego wieczoru w sowach Meme, wstrzsna ni nie dlatego, e dotyczya jej
osoby, lecz dlatego, e ujrzaa swe wasne odbicie w innej, cudzej modoci, ktra
zdawaa si tak czysta, jak musiaa innym wydawa si jej wasna modo, a jednak
bya ju skaona zoci. Ale wtedy Amaranta bya tak gboko pogodzona z wasnym
losem, e nie przerazia jej nawet pewno, e zamknite s dla niej wszystkie drogi
poprawy.

Jedynym

celem

byo

skoczy

caun.

Zamiast

opnia

prac

niepotrzebnymi upikszeniami, jak to robia na pocztku, przyspieszya tempo. Na

tydzie przedtem obliczya, e zrobi ostatni cieg w nocy czwartego lutego, i nie
wyjawiajc przyczyny zaproponowaa Meme przyspieszenie koncertu przewidzianego
na dzie nastpny, ale ta nie zwrcia na ni uwagi. Amaranta szukaa wic innego
sposobu spnienia si o czterdzieci osiem godzin i moga pomyle, e mier idzie
jej na rk, gdy wieczorem czwartego lutego burza uszkodzia sie elektryczn. Ale
nastpnego dnia o smej rano zrobia ostatni cieg w najwikszym arcydziele haftu,
jakie kiedykolwiek wyszo z rk kobiecych, i oznajmia tonem najnaturalniejszym w
wiecie, e wieczorem umrze. Uprzedzia o tym nie tylko rodzin, ale cae miasto,
poniewa dosza do wniosku, e mona naprawi ycie ndzne i pode jak ostatni
przysug oddan wiatu, i pomylaa, e najlepszym sposobem bdzie zabra z sob
listy ludzi do zmarych.
Wiadomo, e Amaranta Buendia wyrusza w podr o zmierzchu zabierajc
poczt mierci, rozesza si w Macondo przed poudniem i o godzinie trzeciej w
salonie staa ju skrzynka pena listw. Ci, co nie chcieli pisa, przekazywali
Amarancie ustne polecenia, ktre zapisywaa w notesie wraz z nazwiskiem i dat
mierci adresata. Bdcie spokojni - zapewniaa zleceniodawcw. - Zaraz po
przybyciu zapytam o niego i przeka t wiadomo. Zakrawao to na fars.

Amaranta nie zdradzaa najmniejszego niepokoju ani adnych oznak blu, a nawet
wydawaa si jakby odmodzona spenionym obowizkiem. Poruszaa si tak
energicznie i trzymaa si tak prosto jak zawsze. Gdyby nie kociste policzki i brak
paru zbw, mona by j wzi za duo modsz, ni bya w rzeczywistoci. Kazaa
woy listy do szczelnie zamykanej skrzyni i wskazaa, w jaki sposb naley umieci
skrzyni w grobie, eby uchroni j od wilgoci. W rannych godzinach wezwaa
stolarza, eby wzi miar na trumn, podczas gdy ona staa na rodku salonu, jak
gdyby mierzya sukni. Tyle energii okazywaa w swoich ostatnich godzinach, e
Fernanda posdzaa j o kpiny. Urszula, wiedzc z dowiadczenia, ze Buendiowie
umieraj nie chorujc, nie wtpia, e Amaranta otrzymaa jak zapowied mierci,
niemniej drczyy j obawy, eby w tym rozgardiaszu z listami i trosce, by jak
najprdzej dotary do adresatw, niecierpliwi nadawcy nie zakopali jej ywcem.
Staraa si wic koniecznie oprni dom i po gonych dysputach z intruzami udao
jej si osign ten cel okoo czwartej po poudniu. Amaranta skoczya wtedy
rozdziela swoje rzeczy midzy biednych i na prostej trumnie z surowych desek
pooya tylko jedn zmian bielizny i zwykle filcowe pantofle, w ktre miaa by
ubrana po mierci. Nie zaniedbaa tej przezornoci pamitajc, e kiedy umar
pukownik Aureliano Buendia, trzeba byo kupi par nowych butw, poniewa
pozostay mu ju tylko czapaki, w ktrych spdza dni w warsztacie. Na krtko przed
pit Aureliano Drugi przyszed po Meme, by j odprowadzi na koncert, i zdziwi si
m widok domu przygotowanego do pogrzebu. Jeli kto robi wraenie zupenie
ywego w tym domu o tej porze, to z pewnoci Amaranta, tak spokojna, e starczyo
jej nawet 'czasu na to, by wyci sobie odciski. Aureliano Drugi i Meme poegnali si z
ni artujc i zapowiadajc, e w najblisz sobot urzdz festyn na cze jej
zmartwychwstania. Zwabiony pogosk, e Amaranta Buendia zabiera listy do
zmarych, ojciec Antonio Isabel przyszed o pitej z wiatykiem i musia czeka
przeszo kwadrans, a umierajca wyjdzie z azienki. Kiedy zobaczy j wychodzc, w
koszuli z cienkiego ptna i rozpuszczonymi na plecach wosami, zgrzybiay proboszcz
uzna to za kpiny i odesa akolit. Pomyla jednake, e warto skorzysta z tej okazji i
skoni Amarant do spowiedzi po dwudziestu bez maa latach wstrzymywania si od
sakramentw. Amaranta odpowiedziaa zwyczajnie i po prostu, e nie potrzebuje
adnej pomocy duchowej, poniewa ma czyste sumienie. Fernanda oburzya si. Nie
dbajc, e kto moe usysze, spytaa gono, jaki straszliwy grzech dwiga na
sumieniu Amaranta, skoro woli witokradcz mier od wstydu spowiedzi. Wtedy

Amaranta pooya si i zmusia Urszul do publicznego zawiadczenia o jej

dziewictwie.
- Niech si nikt nie udzi - krzykna tak, eby syszaa j Fernanda - Amaranta
Buendia odchodzi z tego wiata tak, jak przysza.
Nie wstaa ju. Oparta na poduszkach, jakby naprawd bya chora, zaplota
swoje dugie warkocze i zwina je na uszach, bo takie uczesanie zalecia jej mier do
trumny. Potem, poprosiwszy Urszul o lustro, pierwszy raz od czterdziestu lat z gr
zobaczya swoj twarz wyniszczon przez wiek i cierpienia i zdumiaa si, jak bardzo
podobna jest do tego autoportretu, jaki zachowa si w jej pamici. Z ciszy panujcej
w sypialni Urszula wywnioskowaa, e zaczo si ciemnia.
- Poegnaj si z Fernand - bagaa. - Minuta pojednania wicej znaczy ni cae
ycie przyjani.
- Ju nie warto - odpowiedziaa Amaranta. Meme nie moga powstrzyma si
od myli o niej, kiedy zapalono wiato na zaimprowizowanej scenie i rozpocza si
druga cz programu. W poowie utworu kto szepn jej na ucho wiadomo i
przerwano koncert. Kiedy Aureliano Drugi przyszed do domu, musia okciami
torowa sobie drog wrd tumu, eby dotrze do zwok starej dziewicy, pokej,
szpetnej, z czarnym bandaem na rku, owinitej w przepikny caun. Byy
wystawione w salonie obok skrzynki z poczt.
Urszula nie wstaa ju z ka po dziewiciu nocach modlitw za dusz
Amaranty. Zaja si ni Santa Sofia de la Piedad. Przynosia jej do sypialni jedzenie i
wod arnikowa do mycia i dostarczaa informacji o wszystkim, co si dziao w
Macondo. Aureliano Drugi odwiedza j czsto i przynosi bielizn, ktr kada przy
ku obok niezbdnych rzeczy codziennego uytku, i tak w krtkim czasie zbudowaa
sobie swj wiat w zasigu rki. Zdoaa pozyska serdeczne przywizanie maej
Amaranty Urszuli, ktra bya ogromnie do niej podobna i ktr nauczya czyta. Jej
jasno umysu i umiejtno wystarczania samej sobie kazay przypuszcza, e w
naturalny sposb ugia si wreszcie pod brzemieniem stu lat, i cho byo oczywiste,
e le widzi, nikt nie podejrzewa jej o zupen lepot. Miaa wtedy tyle czasu i z
takim spokojem moga czuwa nad yciem domu, e pierwsza zauwaya milczc
udrk Meme.
- Chod tutaj - powiedziaa do niej. - Teraz, gdy jestemy same, wyznaj biednej
staruszce, co si z tob dzieje.
Meme zbya odpowied nerwowym miechem. Urszula nie nalegaa, lecz

utwierdzia si w swych podejrzeniach, bo Meme nie przysza wicej, eby j

odwiedzi. Wiedziaa, e zaczyna stroi si wczeniej, ni miaa w zwyczaju, e krci
si niespokojnie po domu a do chwili wyjcia, e nie sypia po nocach, tylko
przewraca si z boku na bok na swoim ku w ssiedniej sypialni, i e drczy j jaki
fruwajcy wok niej motyl. Kiedy syszc, jak Meme mwia, e idzie na spotkanie z
Aurelianem Drugim, nie moga poj braku wyobrani Fernandy, ktrej nie przyszo
na myl adne podejrzenie, kiedy jej m przyszed do domu pytajc o crk. Byo
oczywiste, e Meme absorbuj jakie tajemnicze sprawy, jakie pilne spotkania,
tumione niepokoje, na dugo przed sdnym dniem, jaki urzdzia Fernanda
przyapawszy crk w kinie caujc si z mczyzn.
Meme tak bya wtedy zalepiona i zajta sob, e w myli oskarya Urszul o
zdrad. W rzeczywistoci jednak zdradzili si sama. Od dawna ju zostawiaa za sob
lady, ktre mogy obudzi najmocniej upionego, i jeeli Fernanda tyle czasu
potrzebowaa, by je odkry, to tylko dlatego, e j sam absorboway wwczas
sekretne stosunki z niewidzialnymi medykami. Mimo to dostrzega w kocu
kamienne milczenie, gwatowne wybuchy, zmiany humoru i wykrty crki. Roztoczya
nad ni nadzr, dyskretny, ale nieugity. Pozwolia jej chodzi na spacery z
przyjacikami, pomagaa ubiera si na sobotnie zabawy i nie zadaa ani jednego
wcibskiego pytania, ktre mogoby j sposzy. Miaa ju wiele dowodw na to, e
Meme robi co innego, ni mwi, ile nie ujawniaa swoich podejrze w oczekiwaniu na
decydujc okazj. Pewnego wieczora Meme owiadczya, e idzie do kina z ojcem.
Troch pniej Fernanda usyszaa wybuchy ogni sztucznych na zabawie i nieomylny
akordeon Aureliana Drugiego od strony domu Petry Cotes. Wtedy ubraa si, wesza
do kina i w pmroku rozpoznaa swoj crk. Oszoomienie triumfem nie pozwolio
jej rozpozna mczyzny, ktry j caowa, zdoaa jednak dosysze jego drcy gos
wrd gwizdw i oguszajcego miechu publicznoci. Bardzo mi przykro, kochanie
- usyszaa. Bez sowa wyprowadzia Meme z sali, zmusia j do upokarzajcego
przejcia przez ruchliw ulic Turkw i zamkna na klucz w sypialni.
Nazajutrz o szstej po poudniu Fernanda rozpoznaa gos mczyzny, ktry
przyszed z wizyt. By mody, mia niad skr, ciemne, melancholijne oczy, ktre
nie zadziwiyby jej tak bardzo, gdyby znaa Cyganw, i nieprzytomny wyraz twarzy,
ktry dla kadej innej kobiety o sercu mniej twardym wystarczyby dla zrozumienia
motyww crki. Ubrany by w zniszczone lniane ubranie i rwnie zniszczone buty, a w
rku trzyma somkowy kapelusz kupiony w ostatni sobot. Przez cae ycie nie

zazna i nie mia zazna takiego strachu jak w tym momencie, ale bya w nim godno
i opanowanie, ktre chroniy go przed ponieniem, a take jaka prawdziwa elegancja,
ktrej nie wykazyway tylko rce, sponiewierane cik prac i o poamanych
paznokciach. Fernandzie jednake wystarczyo raz spojrze, aby intuicyjnie odgadn
jego zawd mechanika. Wiedziaa, e ma na sobie jedyne odwitne ubranie, a pod
koszul skr przeart przez wierzb, szerzcy si wrd ludzi pracujcych dla
Kompanii Bananowej. Nie dopucia go do sowa, nie pozwolia nawet przestpi
progu drzwi, ktre w chwil pniej musiaa zamkn, bo dom zapeniy te motyle.
- Prosz si wynosi - powiedziaa. - Nie ma pan czego szuka wrd
przyzwoitych ludzi.
Nazywa si Mauricio Babilonia. Urodzi si i wychowa w Macondo, by
czeladnikiem u mechanika w warsztatach Kompanii Bananowej. Meme poznaa go
przypadkiem pewnego popoudnia, kiedy posza z Patrycj Brown po samochd, eby
przejecha si po plantacjach. Poniewa szofer by chory, kazano mu zawie obie
panienki i Meme moga wreszcie, zgodnie ze swym pragnieniem, usi obok
kierowcy, by obserwowa z bliska sztuk prowadzenia wozu. W przeciwiestwie do
zawodowego szofera Mauricio Babilonia dal jej pokaz praktyczny. Byo to w czasie,
kiedy Meme zacza odwiedza dom pana Browna i kiedy jeszcze uwaano, e damom
nie przystoi prowadzi samochodu. Tak wic zadowolia si teoretyczn informacj i
od tego dnia nie widziaa Mauricia Babilonii przez kilka miesicy. Pniej miaa sobie
przypomnie, e podczas przejadki zwrcia jej uwag, oprcz szorstkoci rk, jego
mska uroda, ale potem powiedziaa Patrycji Brown, e irytuje j jego wyniosa
pewno siebie. W pierwsz sobot, kiedy posza ze swoim ojcem do kina, spotkaa
tam Mauricia Babiloni w odwitnym lnianym ubraniu, siedzcego niedaleko od
nich. Zauwaya, e czsto odrywa wzrok od ekranu i spoglda na ni, ale nie tyle
dlatego, eby j zobaczy, co po to, eby ona zauwaya jego spojrzenia. Nie podobaa
jej si wulgarno tej zaczepki. Po seansie Mauricio Babilionia podszed, eby si
przywita z Aurelianem Drugim, i wtedy dopiero Meme uwiadomia sobie, e si
znali przedtem, poniewa Mauricio pracowa niegdy w prymitywnej elektrowni
Aureliana Smutnego i odnosi si do jej ojca tak, jak si odnosi podwadny do szefa.
Pakt ten umierzy rozdranienie, jakie wywoywaa w niej jego arogancja. Nie
widzieli si sam na sam ani nie zamienili z sob sowa oprcz przywitania, a do tej
nocy, kiedy jej si nio, e on wyratowa j z katastrofy, a ona nie odczuwaa
wdzicznoci, tylko wcieko. To byo tak, jakby da mu okazj, na ktr czeka,

kiedy ona, Meme, yczya sobie czego przeciwnego, nie chcc zna nie tylko Mauricia
Babilonii, ale jakiegokolwiek innego mczyzny, ktry by si ni zainteresowa.
Dlatego tak bardzo oburzyo j to, e po tym nie zamiast go znienawidzi, odczuwaa
niepohamowan ch zobaczenia si z nim znowu. Niepokj jej rs w cigu tygodnia
i w sobot sta si tak gwatowny, e musiaa zada sobie wielki wysiek, by Mauricio
Babilonia kaniajc si jej w kinie nie spostrzeg, e jej serce rwie si do niego.
Oszoomiona uczuciem przyjemnoci i wciekoci, pierwszy raz podaa mu rk i
dopiero wtedy Mauricio Babilonia pozwoli sobie ucisn jej do. W cigu uamka
sekundy Meme zdya poaowa swego impulsu, ale al natychmiast ustpi miejsca
okrutnemu zadowoleniu, gdy stwierdzia, e jego do take jest lodowata i spocona.
Tej nocy zrozumiaa, e nie zazna spokoju, dopki nie dowiedzie Mauriciowi Babilonii
niedorzecznoci jego aspiracji, i przez cay tydzie nie przestawaa o tym myle.
Obmylaa tysice niepotrzebnych zabiegw, eby skoni Patrycj Brown do nowej
przejadki autem. W kocu posuya si rudym Amerykaninem, ktry w tym czasie
przyjecha na wakacje do Macondo, i pod pretekstem obejrzenia nowych modeli
samochodw kazaa si zaprowadzi do warsztatw. Z chwil gdy zobaczya Mauricia,
Meme przestaa si oszukiwa i zrozumiaa, e w rzeczywistoci ginie z chci
przebywania z nim sam na sam, i oburzya j pewno, e on zrozumia to od
pierwszej chwili, gdy wesza,
- Przyszam obejrze nowe modele - powiedziaa Meme.
- To dobry pretekst - odpowiedzia.
Meme zdaa sobie spraw, e on spala si w pomieniu swej dumy, i
rozpaczliwie szukaa sposobu, eby go upokorzy. Ale nie da jej na to czasu. Niech
si pani nie boi - powiedzia cicho. - Nie pierwszy raz si zdarza, e kobieta traci gow
dla mczyzny. Poczua si tak bezbronna, e wysza nie ogldajc nowych modeli i
przez ca noc a do ranka przewracaa si na ku paczc z oburzenia. Rudy
Amerykanin, ktry naprawd ju zaczyna j interesowa, wyda jej si dzieckiem w
powijakach. Wtedy to zauwaya te motyle, ktre poprzedzay ukazanie si
Mauricia

Babilonii.

Widywaa

je

ju

wczeniej,

zwaszcza

warsztacie

mechanicznym, mylc, e przyciga je wo farby. Kiedy uczua, e kr nad jej

gow w pmroku kina. Ale gdy Mauricio Babilonia zacz j przeladowa jak zjawa,
ktr tylko ona rozpoznawaa w tumie, zrozumiaa, e te motyle maj z nim co
wsplnego, Mauricio Babilonia zawsze znajdowa si wrd publicznoci na
koncertach, w kinie, na sumie, a ona nie potrzebowaa rozglda si, by wiedzie,

gdzie jest, bo wskazyway go motyle. Kiedy Aureliano Drugi tak si zniecierpliwi tym
furkotem skrzydeek, e Meme miaa ochot zdradzi mu sw tajemnic, tak jak mu to
przyrzeka, ale instynkt j ostrzeg, e tym razem on nie rozemieje si jak zwykle: Co
by na to powiedziaa twoja matka!. Pewnego ranka, podczas gdy przesadzay re w
ogrodzie, Fernanda krzykna ze strachu i odepchna Meme daleko od miejsca, gdzie
si znajdoway, tego samego, z ktrego niegdy Pikna Remedios uleciaa w niebo.
Przez chwil miaa wraenie, e cud powtrzy si z jej crk, gdy oszoomi j nagy
trzepot skrzydeek. Byy to motyle. Meme ujrzaa je, jak gdyby nagle narodziy si ze
wiata, i serce jej skoczyo. W tej samej chwili wszed Mauricio Babilonia z paczk,
ktra, jak oznajmi, zawieraa prezent od Patrycji Brown. Meme poczerwieniaa i z
trudem zdobya si na naturalny umiech proszc, by zostawi paczk na ganku, bo
ma palce ubrudzone ziemi. Jedyn rzecz, jak zauwaya Fernanda w tym
czowieku, ktrego w par miesicy pniej miaa wyrzuci z domu nie pamitajc
nawet, e go kiedykolwiek widziaa, by ty kolor jego skry.
- Co za dziwna twarz - powiedziaa Fernanda. - Mona z niej wyczyta, e
wkrtce umrze.
Meme pomylaa, e jej matka jest jeszcze pod wraeniem motyli. Kiedy
skoczya okopywa re, umya rce i zaniosa paczk do sypialni, eby j otworzy.
Byo to co w rodzaju chiskiej zabawki skadajcej si z piciu skrzyneczek
umieszczonych jedna w drugiej, a w ostatniej znalaza karteczk pracowicie
zabazgran przez kogo, kto ledwie umia pisa: Zobaczymy si w sobot w kinie.
Meme odczua spnion groz na myl, e pakunek tyle czasu lea na ganku w
zasigu ciekawoci Fernandy, i chocia pochlebiay jej odwaga i spryt Mauricia
Babilonii, wzruszya ja naiwno przypuszczenia, e ona stawi si na spotkanie. Meme
wiedziaa ju wtedy, e Aureliano Drugi jest zajty w sobot wieczorem. Ale w cigu
tygodnia pomie niepokoju trawi j tak mocno, e w sobot skonia ojca, by
zostawi j sam na sali i wrci po ni po przedstawieniu. ma krya nad jej gow,
dopki wiata byy zapalone, i wtedy stao si. Gdy zgaszono wiata, Mauricio
Babilonia usiad obok niej. Meme czua, e miota si w jakiej strasznej czeluci, z
ktrej mg j wycign, tak jak we nie, tylko ten mczyzna, cuchncy smarem do
motorw, ktrego zaledwie moga dostrzec w pmroku.
- Gdyby nie przysza - powiedzia - nie zobaczyaby mnie ju nigdy.
Meme poczua ciar jego rki na kolanie i wiedziaa, e oboje dotarli w tym
momencie do drugiego kraca pustyni.

- Co mnie najbardziej w tobie drani - umiechna si - to, e zawsze mwisz

wanie to, czego nie powiniene.
Oszalaa na jego punkcie. Stracia sen i apetyt i tak gboko pogrya si w
samotnoci, e nawet ojciec stal si dla niej zawad. Opracowaa skomplikowany plan
faszywych zobowiza i spotka towarzyskich, eby zmyli czujno Fernandy,
przestaa si widywa z przyjacikami, odrzucia wszelkie konwenanse, eby spotyka
si z Mauriciem Babiloni o kadej porze i w jakimkolwiek miejscu. Z pocztku razia
j jego brutalno. Pierwszy raz, kiedy spotkali si sam na sam, na pustych kach za
warsztatem mechanicznym, bezlitonie zdegradowa j do jakiego zwierzcego stanu,
w ktrym opuciy j wszystkie siy. Dopiero po pewnym czasie zdaa sobie spraw, e
i to jest form czuoci, i wtedy stracia wszelki spokj yjc tylko dla niego, trawiona
pragnieniem, by pogry si w odurzajcym zapachu oleju i smarw, spukiwanych
szarym mydem. Na krtko przed mierci Amaranty dostrzega nagle jaki przebysk
wiata na dnie szalestwa i zadraa na myl o przyszoci. Usyszaa wtedy, jak
mwiono o pewnej kobiecie, ktra wry z kart, i posza j odwiedzi w tajemnicy.
Bya to Pilar Ternera. Ledwie spojrzaa na wchodzc Meme, odgada, co j tu
przywiodo. Usid - powiedziaa. - Nie potrzebuj kart, eby pozna przyszo
kogokolwiek z Buendiw. Meme nie wiedziaa i nie dowiedziaa si nigdy, e ta
stuletnia Pytia jest jej prababk. I nie byaby w to uwierzya, sdzc po brutalnym
realizmie, z jakim starucha oznajmia jej, e taka udrka mioci znajduje ulg i
spokj tylko w ku. Tego samego zdania by Mauricio Babilonia, ale Meme nie
chciaa przyzna mu racji, przypuszczajc w gbi ducha, e rozumowanie to opiera
si na prostackich kryteriach robotnika. Mylaa wwczas, e tego rodzaju mio
wyklucza mio innego rodzaju, gdy zgodnie ze sw natur mczyzna gardzi
godem po zaspokojeniu apetytu. Pilar Ternera nie tylko obalia ten bdny sd, ale
zaofiarowaa swoje stare ko, gdzie pocza Arcadia, dziadka Meme, i gdzie pocza
pniej Aureliana Josego. Prcz tego nauczya j zapobiega niepodanej ciy za
pomoc gorcych kataplazmw z gorczycy i daa recept na mikstur, ktra w
wypadku kopotw pozwala wyrzuci z siebie nawet wyrzuty sumienia. Spotkanie
natchno Meme tym samym duchem odwagi, ktry ogarn j niegdy w w synny
wieczr pijastwa. mier Amaranty jednake zmusia j do odwleczenia decyzji.
Podczas dziewiciu nocy nowenn nie rozstawaa si ani na moment z Mauriciem
Babiloni, ktry przychodzi z caym tumem nawiedzajcym dom w tym czasie.
Potem nadesza przewleka aoba, obowizujce dni odosobnienia, i musieli

rozczy si na jaki czas. Byy to dni takiego podniecenia wewntrznego, tak

niepohamowanych niepokojw i tumionych pragnie, e pierwszego popoudnia,
kiedy moga wyj z domu, Meme posza prosto do Pilar Ternery. Oddaa si
Mauriciowi Babilonii bez oporu, bez wstydu, bez adnego zachowania form, z
upragnieniem tak doskonaym i tak subteln intuicj, e mczyzna bardziej
podejrzliwy

ni

Mauricio

mgby

to

wszystko

przypisa

wyrafinowanemu

dowiadczeniu. Kochali si dwa razy na tydzie przez trzy miesice, pod ochron
niewinnego wsplnictwa Aureliana Drugiego, ktry w najlepszej wierze potwierdza
alibi crki, byle j uwolni od rygorw matki.
Tego wieczora, kiedy Fernanda przyapaa ich w kinie, Aureliano Drugi,
drczony wyrzutami sumienia, odwiedzi Meme w sypialni, gdzie zamkna j matka.
Mia nadziej, e skoni j do zwierze, ktre bya mu winna. Ale Meme wypara si
wszystkiego. Bya tak pewna siebie, tak kurczowo uczepiona swej samotnoci, e
Aureliano Drugi odnis wraenie, e nie istnieje ju adna wi midzy nimi, a
przyja i konspiracja byy tylko minionym zudzeniem. Zamierza rozmwi si z
Mauriciem Babiloni przypuszczajc, e jego autorytet dawnego zwierzchnika skoni
go do ustpienia, ale Petra Cotes przekonaa go, e s to sprawy kobiece, tote
pozosta wahajcy i niezdecydowany, podtrzymywany na duchu iskierk nadziei, e
przymusowe zamknicie zakoczy udrki jego crki.
Meme nie ujawniaa adnych oznak przygnbienia. Przeciwnie, z przylegej
sypialni Urszula syszaa spokojny rytm jej oddechu, moga zaobserwowa
opanowanie i pogod w wykonywaniu codziennych czynnoci i regularno w posikach. Jedyn rzecz, ktra intrygowaa Urszul po dwch niemal miesicach kary,
by fakt, e Meme nie kpaa si rano jak wszyscy, tylko o sidmej wieczorem.
Ktrego wieczora zamierzaa nawet ostrzec j przed skorpionami, ale Meme
przekonana o jej zdradzie okazywaa jej taki chd, e lepiej byo nie wtrca si ze
swymi uwagami praprababki. Inwazja tych motyli dawaa si we znaki ju w
pierwszych godzinach popoudnia. Co wieczr wracajc z azienki Meme znajdowaa
Fernand w trakcie desperackiej walki z motylami przy uyciu wszelkich moliwych
rodkw owadobjczych. Co za plaga! - jczaa. - Cae ycie mwiono mi, e nocne
motyle przynosz nieszczcie. Pewnego wieczora, kiedy Meme kpaa si w azience,
Fernanda wesza przypadkiem do jej sypialni, tak penej motyli, e z trudem mona
byo oddycha. Chwycia cierk, eby je wypdzi, i serce jej zlodowaciao ze zgrozy,
gdy nagle skojarzya wieczorne kpiele crki z kataplazmami gorczycznymi, ktre

poniewieray si po pododze. Nie odczekaa na waciwy moment, jak za pierwszym

razem. Nazajutrz zaprosia na obiad nowego alkada, ktry tak jak ona przyby tu z
pustynnego paskowyu, i poprosia go o przydzielenie stray nocnej, ktra
pilnowaaby domu od tyu, gdy jest pewna, e kradn jej kury. Tego samego wieczora
kula jednego ze stranikw ugodzia Mauricia Babiloni w chwili, gdy podnosi dachwki, eby dosta si do azienki, gdzie oczekiwaa go Meme, naga i drca z
mioci, pord skorpionw i motyli, tak jak co wieczr przez dwa ostatnie miesice.
Kula, ktra ugrzza w krgosupie, przykua go do ka na reszt jego ycia. Umar
po dugich latach cierpienia, w samotnoci, bez jednej skargi, bez protestu, bez
najmniejszych prb buntu drczony przez wspomnienia i te motyle, ktre nie day
mu chwili spokoju, i publicznie potpiony jako zodziej kur.

Wydarzenia, ktre miay zada miertelny cios miastu Macondo, zaczy ju

rysowa si na horyzoncie, kiedy przyniesiono do domu syna Meme Buendii, Sytuacja
polityczna tak bya niepewna, e nikt nie mia ochoty interesowa si skandalami
prywatnej natury, tote Fernanda natrafia na sprzyjajce warunki, by trzyma
dziecko w ukryciu, jak gdyby nigdy nie istniao. Musiaa przyj wnuka, bo
okolicznoci, w jakich go przyniesiono, nie pozwalay si go wyprze. Musiaa znosi
go wbrew woli do koca ycia, bo w decydujcej godzinie zabrako jej odwagi, by
speni ukryty zamiar utopienia go w basenie azienki. Zamkna go w dawnym
warsztacie pukownika Aureliano Buendii. Santa Sofia de la Piedad nie miaa innego
wyjcia, ni uwierzy jej zapewnieniom, e znaleziono go w koszyku pywajcym na
rzece. Urszula do mierci nie dowiedziaa si jego pochodzenia. Maa Amaranta
Urszula, ktra wesza raz do warsztatu, kiedy Fernanda karmia dziecko, take
uwierzya w wersj o pywajcym koszyku.
Aureliano Drugi, ktry ostatecznie zrazi si do ony za jej niepojty sposb
potraktowania tragedii Meme, dowiedzia si o istnieniu wnuka dopiero w trzy lata od
dnia jego przybycia do domu, kiedy chopczyk korzystajc z nieuwagi Fernandy na
uamek sekundy wymkn si na korytarz, nagi, ze strzech potarganych wosw i z
przeraajcym seksem wole indycze, jak gdyby nie by stworzeniem ludzkim, tylko
encyklopedyczn definicj ludoercy.
Fernanda nie liczya si z tym zdradzieckim chwytem tego nieodwracalnego
przeznaczenia. Dziecko byo jakby nawrotem wstydu, ktry w swoim mniemaniu

wygnaa z domu na zawsze. Ledwie zdono wynie Mauricia Babilony z

przetrconym krgosupem, Fernanda obmylia a do najdrobniej szych szczegw
plan, ktry mia zatrze wszelkie lady haby. Nie mwic nic mowi, nazajutrz
przygotowaa si do podry. Woya do walizeczki trzy zmiany bielizny, ktrych
moga potrzebowa jej crka, i posza po do sypialni na p godziny przed odejciem
pocigu. - Chodmy, Renato - powiedziaa. Nie udzielia jej adnych wyjanie. Meme
zreszt ani tego nie oczekiwaa, ani prosia. Nie tylko nie wiedziaa, dokd jad, ale
byo jej wszystko jedno, choby mieli j zawie do rzeni. Nie odezwaa si ani
sowem i nie miaa tego zrobi do koca ycia od chwili, gdy usyszaa strza na tyach
domu a podwrzem i ryk blu Mauricia Babilonii. Kiedy matka kazaa jej wyj z
sypialni, nie uczesaa si i nie obmya twarzy i wsiada do wagonu jak lunatyczka, nie
widzc nawet witych motyli, ktre jeszcze jej towarzyszyy. Fernanda nie dowiedziaa
si nigdy i nie zadaa sobie trudu, by si dowiedzie, czy to kamienne milczenie byo
postanowieniem woli, czy jej crka oniemiaa pod wpywem tragedii. Meme prawie
nie zdawaa sobie sprawy z podry przez dawn zaczarowana krain. Nie widziaa
biaych domw cudzoziemcw ani ich ogrodw, wyjaowionych przez kurz i spiekot,
ani kobiet w szortach i koszulach w paski, grajcych w karty na rankach. Nie widziaa
na zakurzonych drogach wozw zaprzonych w woy i zaadowanych narczami
bananw. Nie widziaa dziewczt, ktre skakay jak ryby w przezroczystych rzekach,
by zostawi pasaerom pocigu gorycz za uciekajcym obrazem ich wspaniaych cia,
ani rnobarwnych i ndznych barakw robotniczych, gdzie fruway te motyle
Mauricia Babilonii, a na gankach byy dzieci zielone i wychude, siedzce na
nocnikach i ciarne kobiety wykrzykujce obelgi za przejedajcym pocigiem. Te
przelotne wizje, ktre sprawiay jej tyle radoci, kiedy wracaa na wakacje ze szkoy,
nie poruszyy adnej tkanki w jej sercu. Nie spojrzaa przez okno nawet wtedy, gdy
skoczya si gorca wilgo plantacji i pocig wyjecha na czerwon od makw
rwnin, gdzie jeszcze sta zwglony szkielet karaweli hiszpaskiej, i ukazao si nagle
to samo przezroczyste powietrze i to samo spienione morze, gdzie prawie sto lat temu
rozwiay si zudzenia Josego Arcadia Buendii.
O pitej po poudniu, gdy dojechay do kocowej stacji moczarw, wysiada z
pocigu, bo to samo zrobia przedtem Fernanda. Wsiady do doroki, ktra wygldaa
jak olbrzymi nietoperz, zaprzonej w jednego astmatycznego konia, i przejechay
przez wyludnione miasto, gdzie na ulicach, nieskoczenie dugich i przeartych
saletr, rozbrzmieway wiczone na fortepianie gamy, takie same, jakich suchaa

Fernanda w godzinie sjest swojej modoci. Potem wsiady na statek rzeczny, ktrego
drewniane koo sprawiao piekielny haas i ktrego zardzewiaa blacha ziaa ogniem
jak otwr pieca. Meme zamkna si w kabinie. Dwa razy dziennie Fernanda stawiaa
jej talerz przy ku i dwa razy dziennie zabieraa go nietknity nie dlatego, by Meme
postanowia zamorzy si godem, ale dlatego, e sam zapach jedzenia wywoywa w
niej mdoci i odek nie przyjmowa nawet czystej wody. Ona sama nie wiedziaa
wtedy, e jej podno zadrwia sobie z gorczycznych naparw, tak jak Fernanda,
ktra dowiedziaa si o tym dopiero w rok pniej, kiedy przyniesiono jej dziecko. W
dusznej kajucie, udrczona wibracj blaszanych cian i nieznon woni gnijcej
wody, mconej przez drewniane koo, Meme stracia rachub dni. Mino wiele czasu,
odkd widziaa ostatniego tego motyli gincego w migach wentylatora i przyja
jako nieodwracaln prawd, e Mauricio Babilonia nie yje. Mimo to nie poddaa si
rezygnacji. Nie przestaa myle o nim podczas uciliwej podry na grzbiecie mua
przez zudn pustyni, gdzie niegdy zabdzi Aureliano Drugi szukajc najpikniejszej z kobiet tego wiata, ani wtedy, gdy ciekami Indian przeprawiay si przez gry
i dotary do ponurego miasta, w ktrego kamiennych zaukach dwiczao echo
dzwonw aobnych z trzydziestu dwch kociow. Tej nocy spay w opuszczonej
rezydencji kolonialnej, na deskach, ktre Fernanda uoya na pododze w zarosym
chwastami salonie, owinite w strzpy firanek zerwanych z okien i rozsypujcych si
przy kadym poruszeniu cia. Meme wiedziaa, gdzie s, bo w majaczeniach
bezsennoci zobaczya czarno ubranego mczyzn, ktrego w pewne dalekie Boe
Narodzenie przyniesiono do domu wewntrz oowianej skrzyni. Nazajutrz, po mszy,
Fernanda zaprowadzia j do ciemnego budynku, ktry Meme natychmiast poznaa,
przypomniawszy sobie opowiadania matki o klasztorze, gdzie j wychowywano na
krlow, i zrozumiaa, e tutaj koczy si ich podr.
Podczas gdy Fernanda rozmawiaa z kim w ssiednim gabinecie, Meme
czekaa w rozmwnicy zdobnej w ogromne portrety olejne biskupw kolonialnych
drc z zimna, bo jeszcze miaa na sobie sukienk z mulinu w drobne kwiatki i
cikie pbuciki rozmoke od lodw pustyni. Staa porodku salonu mylc o
Mauriciu Babilonii, w tym strumieniu wiata z witray, kiedy z przylegego
gabinetu wysza moda i pikna nowicjuszka, niosc w rku jej walizeczk z trzema
zmianami bielizny. Przechodzc koo Meme wycigna do niej rk. nie zatrzymujc
si. - Chodmy, Renato - powiedziaa.
Meme podaa jej rk i pozwolia si prowadzi. Pernanda zobaczya j ostatni

raz, usiujc dostosowa krok do kroku mniszki, po czym zatrzasna si krata

klauzury. Jeszcze mylaa o Mauriciu Babilonii, jego zapachu smarw i aureoli motyli,
i miaa myle o nim przez wszystkie dni swojego ycia, a do dalekiego ranka
jesiennego, kiedy pod zmienionym imieniem, nigdy nie wymwiwszy ani sowa,
zmara ze staroci w ponurym przytuku w Krakowie.
Fernanda wrcia do Macondo pocigiem pod ochron zbrojnej policji.
Podczas podry zauwaya napicie wrd pasaerw, wiczenia wojskowe w
pogranicznych miasteczkach i atmosfer niepokoju, jak gdyby oczekiwania na co
wanego, co si miao sta, ale nie wiedziaa, co to znaczy, i dopiero w Macondo
powiedziano jej, e J os Arcadio Buendia podburza do strajku robotnikw Kompanii
Bananowej. Tego nam tylko brakowao - pomylaa Fernanda. - Anarchista w
rodzinie! Strajk wybuch w dwa tygodnie pniej, ale nie pocign za sob
dramatycznych konsekwencji, ktrych si obawiano. Robotnicy dali, eby ich nie
zmuszano do zrywania i adowania bananw w niedziel, i danie to wydawao si
tak suszne, e popar je nawet ojciec Antonio Isabel jako zgodne z prawem boym.
Triumf tej akcji i kilku innych, podjtych w nastpnych miesicach, sprawi, e nagle
na ustach wszystkich mieszkacw Macondo znalazo si imi Josego Arcadia
Drugiego, o ktrym dotychczas zwyko si mwi, e jedyn jego zasug byo
sprowadzenie do miasta francuskich prostytutek. Z nagym zdecydowaniem, pod
wpywem takiego samego impulsu, z jakim niegdy sprzeda na licytacji swoje koguty
bojowe, eby zaoy urgajce zdrowemu rozsdkowi przedsibiorstwo eglugi, teraz
zrzek si stanowiska szefa druyny w Kompanii Bananowej i stan po stronie
robotnikw. Wkrtce zaczto go wskazywa jako agenta midzynarodowego spisku
przeciw porzdkowi publicznemu. Pewnej nocy, w cigu niespokojnego tygodnia
ponurych pogosek, cudem unikn czterech strzaw rewolwerowych, ktre odda do
niego jaki nieznajomy w chwili wyjcia z tajnego zebrania. W cigu nastpnych
dwch miesicy atmosfera tak bya naprona, e dostrzega to nawet Urszula ze
swego zakamarka ciemnoci i odniosa wraenie, e przeywa na nowo grone czasy,
kiedy jej syn Aureliano nosi w kieszeni homeopatyczne piguki dywersji. Chciaa
porozmawia z Josem Arcadiem Drugim, eby poinformowa go o tym precedensie,
ale Aureliano Drugi powiedzia jej, e od nocy zamachu nie wiadomo, gdzie przebywa
jego brat.
- Tak samo jak Aureliano! - westchna Urszula. - Zupenie jakby wiat krci
si w kko.

Do Fernandy nie dociera powszechny niepokj tych dni. Nie miaa kontaktw
ze wiatem z zewntrz od czasu gwatownej scysji ze swoim mem, oburzonym na
ni za to, e rozstrzygna o losie Meme nie zasignwszy jego opinii. Aureliano Drugi
potw by cign crk z powrotem, nawet z pomoc policji, gdyby byo trzeba, ale
Fernanda pokazaa mu dokumenty stwierdzajce, e jej crka wstpia do klasztoru z
wasnej woli. Rzeczywicie Meme podpisaa papiery ju po drugiej stronie elaznej
kraty, a zrobia to z t sam pogard, z jak daa si tam zaprowadzi. W gbi ducha
Aureliano Drugi nie wierzy w prawomocno tych dowodw, tak samo jak nigdy nie
wierzy, e Mauricio Babilonia wlizn si na podwrze ich domu po to, eby kra
kury, ale obydwie tezy uspokajay jego sumienie, tak e mg bez skrupuw wrci
pod skrzydo Petry Cotes, wznawiajc huczne zabawy i festyny obarstwa. Obca
troskom miasta, gucha na grone prognostyki Urszuli Fernanda nakrelia ostatni
zakrt zawiych linii ju zrealizowanego planu. Napisaa dugi list do swego syna
Josego Arcadia, ktry mia ju przyj pierwsze wicenia, zawiadamiajc go, e jego
siostra Renata wyziona ducha w stanie aski boej, na skutek czarnej zarazy. Potem,
powierzywszy ma Amarant Urszul opiece swej wiekry, zaja si korespondencj
z niewidzialnymi lekarzami, wyczerpana nerwowo histori Meme. Pierwszym jej
staraniem byo wyznaczenie ostatecznej daty na kilkakrotnie odraczan operacj
telepatyczn. Ale niewidzialni lekarze odpowiedzieli jej, e byoby to nieostrone, pki
nie minie stan podniecenia socjalnego w Macondo. Bya tak przynaglona potrzeb i
le poinformowana, e w nastpnym licie przedstawia bezpodstawno tych obaw,
tumaczc, e adne wzburzenie socjalne nie istnieje, poniewa wszystko jest
wynikiem zwariowanych pomysw jej szwagra, ktry dosta teraz manii na punkcie
zwizkw zawodowych, jak niegdy na punkcie walki kogutw i eglugi.
Jeszcze nie doszo do porozumienia, kiedy w pewn upaln rod zastukaa do
drzwi domu stara zakonnica z koszykiem przewieszonym przez rami. Santa Sofia de
la Piedad mylaa, e chodzi o jaki dar przysany z klasztoru i chciaa zabra koszyk
przykryty pikn koronkow serwet. Ale mniszka powstrzymaa j mwic, e ma
cise polecenie aby dorczy przesyk osobicie doi Fernandzie del Carpio de
Buendia. Byo to dziecko Meme. Dawny spowiednik Fernandy donosi jej w licie, e
urodzio si dwa miesice temu i e pozwolono sobie ochrzci chopca imieniem
Aureliano, na pamitk dziadka, poniewa jego matka nie otworzya ust, eby wyrazi
swoje yczenia. Fernanda zbuntowaa si w duszy przeciwko temu szyderstwu losu, ile
znalaza do siy, by ukry to przed zakonnic.

- Powiemy, e znalazymy koszyk pywajcy na rzece - umiechna si.

- Nikt w to nie uwierzy - zauwaya mniszka.
- Jeeli ludzie uwierzyli sowom Pisma witego - odpowiedziaa Fernanda nie widz, czemu mieliby nie wierzy moim.
Mniszka zostaa na obiedzie w domu, czekajc na pocig powrotny, i zgodnie z
zalecon jej dyskrecj nie wspomniaa ju wicej o dziecku, ale Fernanda, widzc w
niej niepodanego wiadka swego wstydu, ubolewaa w duchu, e zarzucono
redniowieczny zwyczaj wieszania na szubienicy posacw przynoszcych ze
nowiny. Postanowia wic utopi dziecko w basenie, skoro tylko mniszka odejdzie, ale
nie miaa serca tego zrobi i wolaa zaczeka, a Bg nieskoczony w swej dobroci
uwolni j od tego brzemienia.
Nowy Aureliano skoczy rok, kiedy w napronej sytuacji publicznej doszo do
wybuchu bez adnej zapowiedzi. Jose Arcadio Drugi i inni przywdcy zwizkowi,
dotychczas pozostajcy w ukryciu, ujawnili si nagle pod koniec pewnego tygodnia
organizujc manifestacje w miasteczkach strefy bananowej. Policja ograniczya si do
czuwania nad porzdkiem. Ale w nocy z niedzieli na poniedziaek przywdcy zostali
wycignici z domw i z piciokilowymi ciarami przykutymi do ng odesani do
wizienia w stolicy prowincji. Wrd nich znajdowali si Jose Arcadio Drugi i Lorenzo
Gavilan, pukownik z rewolucji meksykaskiej, ktry przebywa na wygnaniu w
Macondo i, jak mwi, by wiadkiem bohaterstwa swego towarzysza broni Artemia
Gruz. Po niecaych trzech miesicach wypuszczono ich jednak na wolno, gdy rzd i
Kompania Bananowa nie mogli doj do porozumienia, kto ma ich ywi w wizieniu.
Tym razem wystpienia robotnicze dotyczyy zych warunkw zdrowotnych w
mieszkaniach, oszustw w subie lekarskiej, niesprawiedliwoci w systemie pac.
Twierdzili ponadto, e otrzymuj wynagrodzenie nie w gotwce, lecz w bonach, za
ktre mogli kupowa tylko szynk z Wirginii w sklepach Kompanii. Jose Arcadio
Drugi zosta aresztowany za podanie do wiadomoci publicznej, e system bonw jest
podjtym przez Kompani rodkiem w celu opacania frachtowcw owocowych, ktre,
gdyby nie towar sklepowy, musiayby wraca puste z Nowego Orleanu do portw
zaadunku bananw. Inne zarzuty byy publicznie znane. Lekarze Kompanii nie badali
chorych, tylko kazali im si ustawia rzdem przed drzwiami ambulatoriw i
pielgniarka kada im na jzyk piguk niebieskiego koloru, bez wzgldu na to, czy
skaryli si na malari, na rzeczk czy niestrawno. Terapia ta bya tak
rozpowszechniona, e dzieci po kilka razy staway w kolejce i zamiast yka piguki,

uyway ich jako etonw do gry w loteryjk. Robotnicy Kompanii yli stoczeni w
ndznych barakach. Zamiast zbudowa latryny, inynierowie przywozili do osiedli w
okresie Boego Narodzenia przenone klozety, po jednym na kade pidziesit osb,
demonstrujc publicznie, jak ich uywa, eby suyy jak najduej. Zgrzybiali
adwokaci w czarnych ubraniach, ktrzy niegdy oblegali pukownika Aureliana
Buendi, a teraz byli plenipotentami Kompanii Bananowej, obalili te zarzuty w sposb, ktry przywodzi na myl sztuk czarnoksisk.
Kiedy robotnicy zredagowali pismo z wykazem swych da, nieprdko mogli
przedstawi je oficjalnie Kompanii. Dowiedziawszy si o ich zamiarze, pan Brown
kaza przyczepi do pocigu swj wspaniay szklany wagon i ulotni si z Macondo
razem z gwnymi funkcjonariuszami swego przedsibiorstwa. Niemniej w nastpn
sobot kilku robotnikw spotkao jednego z nich w burdelu i kazao mu podpisa
petycj w momencie, kiedy by rozebrany do naga, z kobiet, ktra zgodzia si pomc
go cign w t puapk. Adwokaci o aobnych obliczach dowiedli w sdzie, e
czowiek ten nie ma nic wsplnego z Kompani, i aby rozwia wszelkie wtpliwoci,
kazali go aresztowa za podanie faszywego nazwiska. W jaki czas pniej pan Brown
zosta przyapany podczas podry incognito wagonem trzeciej klasy i zmuszono go
do podpisania innej kopii pisma.
Nazajutrz stawi si w sdzie z wosami przefarbowanymi na sarno i mwi
pynn hiszpaszczyzn. Adwokaci dowiedli, e to nie jest pan Jack Brown, gwny
dyrektor Kompanii Bananowej, urodzony w Prattville w stanie Alabama, lecz
nieszkodliwy sprzedawca zi leczniczych, rodem z Macondo, tame ochrzczony i
zapisany w ksigach jako Dagoberto Fonseca. Wkrtce potem, wobec nowych prb
robotnikw, adwokaci wystawili na widok publiczny autoryzowane prawnie
wiadectwo zgonu pana Browna, stwierdzajce, i w dniu dziewitego czerwca
przejecha go wz stray poarnej na ulicy w Chicago. Majc do tej obkaczej
zabawy, robotnicy zlekcewayli wadze miejscowe i odwoali si do sadw najwyszej
instancji. Tam to czarnoksinicy prawa dowiedli, e oskarenia pozbawione s
wszelkiej podstawy, poniewa Kompania Bananowa nie ma, nigdy nie miaa i nie
zamierza mie pracownikw staych i zatrudnia ich tylko w pewnych okresach, zawsze
na czas ograniczony. Tak zdementowano wyssane z palca bajki o szynce z Wirginii,
cudownych pigukach i gwiazdkowych klozetach i zgodnie z rozporzdzeniem
trybunau w uroczystych obwieszczeniach ogoszono nieistnienie pracownikw.
Wybuch strajk powszechny. Przerwano prac na plantacjach, owoce gniy na

drzewach, a pocigi o stu dwudziestu wagonach stay na bocznicach. Bezrobotni

wypeniali okoliczne miasteczka. Na ulicy Turkw co dzie witowano sobot, a w
sali bilardowej w hotelu Jacoba trzeba byo ustanowi dwudziestoczterogodzinne
zmiany. Tam to znajdowa si Jos Arcadio Drugi w dniu, kiedy ogoszono, e wojsko
otrzymao rozkaz przywrcenia porzdku publicznego. Chocia nie by czowiekiem
przesdnym, przyj t wiadomo jako zapowied oczekiwan od tego dalekiego
ranka, kiedy pukownik Gerineldo Marquez pozwoli mu zobaczy, jak rozstrzeliwano
onierzy w koszarach. Za wrba nie zmcia jednak jego uroczystej powagi. Uderzy
kijem kul i doprowadzi do karambolu.
Wkrtce potem bicie bbnw, ostry dwik trbek, krzyki i zbiegowisko ludzkie
oznajmiy mu, e nie tylko partia bilardu, ale ta samotna i milczca rozgrywka, ktr
prowadzi sam z sob od tamtego ranka egzekucji, zostaa wreszcie zakoczona.
Wtedy wyjrza na ulic i zobaczy ich. Byy to trzy regimenty maszerujce w takt
uderze bbna galernikw. Ziemia drgaa pod ich stopami, a zatrute tchnienie tego
wielogowego smoka zmcio przezroczyst godzin popoudnia. Byli krpi,
przysadzici, szpetni. Spoceni koskim potem, mieli zapach misa suszonego na
socu i nieprzeniknion, milczc nieulko ludzi pustyni. Chocia przemarsz trwa
przeszo godzin, mona byo myle, e to tylko kilka szwadronw krci si w kko,
bo wszyscy byli do siebie podobni, jakby ich urodzia jedna matka, i wszyscy z t sam
tp zajadoci dwigali plecaki i manierki, niesaw bagnetw na bro, brzemi
lepego posuszestwa i poczucie honoru. Urszula syszaa ich przechodzcych ze
swego oa ciemnoci i podniosa do ze skrzyowanymi palcami. Santa Sofia de la
Piedad istniaa przez chwil na tym wiecie, pochylona nad haftowanym obrusem,
ktry wanie skoczya prasowa, i pomylaa o swoim synu Josem Arcadio Drugim,
ktry sta w drzwiach hotelu Jacoba, bez wzruszenia patrzc, a przejd ostatni
onierze.
Stan wyjtkowy upowania wojsko do roli rozjemcy w sporze, ale adne kroki
pojednawcze nie zostay podjte. Natychmiast po wkroczeniu do Macondo onierze
odoyli na bok karabiny, zebrali banany, zaadowali je do wagonw i uruchomili
pocigi. Robotnicy, ktrzy dotychczas ograniczali si do czekania, kryli si teraz po
lasach uzbrojeni tylko w maczety do cinania bananw i odpowiedzieli sabotaem na
sabota. Podpalali rezydencje i sklepy plantatorw, niszczyli tory, eby przeszkodzi
tranzytowi pocigw otwierajcych sobie drog ogniem karabinw maszynowych,
przecinali druty telegrafu i telefonu. Kanay nawadniajce zabarwiy si krwi. Pan

Brown, ktry by ywy i zdrw w zelektryfikowanym kurniku, wraz z ca rodzin i

rodzinami swych wsptowarzyszy zosta pod ochron wojska przewieziony z
Macondo na bezpieczne terytorium. Sytuacja grozia rozwiniciem si w wojn
domow, krwaw i o nierwnych siach, kiedy wadze skieroway do robotnikw apel
wzywajcy ich do zgromadzenia si w Macondo. Oznajmiono, e Naczelnik Wojskowy
i Cywilny prowincji przybdzie w nastpny pitek gotw interweniowa w konflikcie.
Jose Arcadio Drugi od pitku rano znajdowa si w tumie zgromadzonych na
stacji. Na zebraniu przywdcw zwizkowych polecono mu, aby wraz z pukownikiem
Gayilanem zmiesza si z tumem i kierowa nim zalenie od obrotu okolicznoci. Czu
jakie dziwne osabienie i smak saletry w ustach, odkd zauway, e wojsko
rozmiecio gniazda karabinw maszynowych wok placyku i e ogrodzonej drutem
twierdzy Kompanii Bananowej broni dziaa artyleryjskie. Okoo dwunastej w
oczekiwaniu pocigu, ktry nie przyjeda, przeszo trzy tysice osb, robotnicy z
onami i dziemi, wypenio otwart przestrze przed stacj i cisno si w ssiednich
ulicach zamknitych przez wojsko rzdami karabinw maszynowych. Panowaa
atmosfera radosnego wita. Z ulicy Turkw przeniesiono stragany z jedzeniem i
trunkami i wszyscy w dobrym nastroju znosili nud oczekiwania i ar soneczny.
Wkrtce przed trzeci zacza kry pogoska, e pocig oficjalny przyjedzie dopiero
nazajutrz. Zmczony tum westchn z rozczarowaniem. Wwczas pewien porucznik
ukaza si na dachu budynku dworcowego, gdzie stay cztery gniazda karabinw
maszynowych skierowanych w tum, i zad w trbk nakazujc cisz. Obok Josego
Arcadia Drugiego staa tga kobieta, bosa, z dwojgiem dzieci okoo czterech i siedmiu
lat. Mniejsze wzia na rce i poprosia Josego Arcadia, nie znajc go, eby unis w
gr starsze, eby lepiej syszao, co bd mwi. Jose Arcadio Drugi wzi chopca na
barana. Wiele lat pniej chopiec ten mia opowiada, cho nikt mu nie wierzy, e
widzia porucznika czytajcego przez tub gramofonu Dekret Nr 4 Naczelnika
Wojskowego i Cywilnego prowincji. Podpisani byli genera Carlos Cortes Vargas i jego
sekretarz, major Enrique Garcia Icaza, i w trzech punktach, z ktrych kady liczy
okoo

osiemdziesiciu

sw,

ogoszono

strajkujcych

band

zoczycw

upowaniono wojsko do strzelania.

Po odczytaniu dekretu, wrd oguszajcych gwizdw protestu, porucznika na
dachu dworca zastpi kapitan i tub gramofonow da znak, e chce przemwi.
Tum znowu umilk.
- Panie i panowie - powiedzia kapitan gosem cichym, powolnym i nieco

zmczonym. - Macie pi minut czasu, aby si rozej.

Wzmoone gwizdy i krzyki zaguszyy trbk ogaszajc, e rozpoczyna si
wyznaczony czas. Nikt si nie poruszy.
- Mino pi minut - powiedzia kapitan tym samym tonem. - Jeszcze minuta i
otwieramy ogie.
Jose Arcadio Drugi, oblany lodowatym potem, zdj dziecko z plecw i odda je
kobiecie. Ci dranie naprawd gotowi strzela - szepna. Jose Arcadio Drugi nie
mia czasu odpowiedzie, bo w tej chwili rozpozna ochrypy gos pukownika
Gavilana wtrujcy sowom kobiety. Odurzony napiciem, zdumiewajc gbi ciszy
i przekonany poza tym, e nic nie zmusi do ucieczki tego tumu zafascynowanego
wizj mierci, Jose Arcadio Drugi wspi si ponad gowy tych, co stali przed nim, i po
raz pierwszy w yciu podnis gos:
- ajdaki! - krzykn. - Darujemy wam t brakujc minut!
Gdy przebrzmia jego krzyk, stao si co, co wywoao v nim uczucie nie
strachu, lecz pewnego rodzaju halucynacji. Kapitan da rozkaz ognia i czternacie
gniazd karabinw maszynowych odpowiedziao mu niezwocznie. Ale wszystko
wydawao si fars, tak jakby karabiny nabite byy nie oowiem, lecz jakim
produktem sztuki pirotechnicznej, bo suchano ich straszliwego grzechotu i widziano
rozarzone potoki ich ognistej liny, ale nie mona byo dostrzec najlejszej reakcji,
usysze nawet westchnienia w zwartym tumie, ktry jakby skamienia w chwilowej
nietykalnoci. Nagle z boku budynku dworcowego krzyk mierci przerwa czar:
Aaaj, mamo!. Jaki wstrzs podziemny, wulkaniczny podmuch, ryk
kataklizmu, wybuchy porodku tumu z niewiarygodn si. Jos Arcadio Drugi
ledwie zdy podnie dziecko, podczas gdy matk z drugim dzieckiem wchon wir
paniki, ktra nagle porwaa ludzi.
Wiele lat pniej chopczyk mia wci jeszcze opowiada, mimo e wszyscy
uwaali go za zbzikowanego starca, e Jose Arcadio Drugi unis go ponad swoj
gow i da si pocign niemal w powietrzu, jakby koyszc si na fali przeraenia
tumu, w stron przylegej ulicy. Uprzywilejowana pozycja dziecka pozwolia mu
dostrzec, e w tej chwili napywajca masa ludzka zaczynaa siga wylotu ulicy i rzd
karabinw maszynowych otworzy ogie. Kilka gosw krzykno naraz:
- Na ziemi! Padnij!
Ci z pierwszych rzdw usuchali ju przedtem, powaleni gradem oowiu. Ci, co
ocaleli, zamiast rzuci si na ziemi, prbowali wrci na plac i panika, niby

uderzenie smoczego ogona, pchna ich zwartym murem na drugi zwarty mur, ktry
sun w przeciwnym kierunku, pchnity drugim ciosem smoczego ogona na
przeciwlegej ulicy, gdzie take karabiny maszynowe bez przerwy prayy ogniem.
Osaczeni koowali w jakim gigantycznym wirze, ktry stopniowo zmniejsza obwd,
ogranicza si do swego centrum, gdy nienasycone i metodyczne noyce oowiu
systematycznie cinay wkoo jego brzegi, niby obrywajc uski cebuli. Chopczyk
widzia jak kobiet klczc, ze skrzyowanymi ramionami, na pustej przestrzeni,
gdzie w jaki tajemniczy sposb nie przenikay strzay. Tam postawi go Jose Arcadio
Drugi w chwili, gdy osun si na ziemi, zanim olbrzymia nawanica ludzka zmiota
pust przestrze, zmiota klczc kobiet, zmiota wiato z wysokiego, rozarzonego
nieba i cay piesko - kurewski wiat, gdzie Urszula Iguaran sprzedaa tyle zwierztek z
karmelu.
Jose Arcadio Drugi obudzi si lec na wznak w ciemnociach. Zdawa sobie
spraw, e jedzie nieskoczenie dugim pocigiem pogronym w ciszy, e ma wosy
zlepione zeschnit krwi i e bol go wszystkie koci. Morzya go nieznona senno.
Gotw spa wiele godzin, z dala od strachu i grozy, uoy si na boku, ktry najmniej
go bola, i wtedy dopiero odkry, e ley na stercie trupw. W wagonie nie byo wolnej
przestrzeni, prcz wskiego przejcia porodku. Musiao min wiele godzin od czasu
masakry, bo trupy miay t sam temperatur gipsu w jesieni i t sam konsystencj
skamieniaej piany, a ci, co je zaadowali do wagonu, mieli czas uoy je rwno, w
takim samym wzorowym porzdku, w jakim przewoono kicie bananw. Prbujc
uciec od koszmaru, Jose Arcadio przechodzi z wagonu do wagonu w kierunku ruchu
pocigu i w przebyskach wiata wpadajcego przez szczeliny desek, gdy mijano
upione miasteczka, widzia martwych mczyzn, martwe kobiety, martwe dzieci,
ktre miay by wrzucone w morze, jak niezdatne do konsumpcji banany. Rozpozna
tylko kobiet, ktra sprzedawaa napoje chodzce na placu, i pukownika Gavilana,
trzymajcego jeszcze zwinity w rku ten sam pas ze srebrn klamr, ktrym
prbowa sobie torowa drog pord paniki. Dobrnwszy do pierwszego wagonu,
wyskoczy w ciemno i lea na pask w rowie, pki nie przejecha cay pocig. By to
najduszy pocig, jaki kiedykolwiek widzia: liczy prawie dwiecie wagonw, z
lokomotyw na jednym i drugim kocu i trzeci porodku. Nie mia wiate, nawet
czerwonych i niebieskich lamp pozycyjnych, i mkn poprzez cisz nocn z widmow
szybkoci. Na dachach wagonw mona byo dostrzec ciemne sylwetki onierzy i
rozstawione karabiny maszynowe.

Po pnocy spad ulewny deszcz. Jose Arcadio nie mia pojcia, w jakim
miejscu wyskoczy, ale wiedzia, e idc w kierunku przeciwnym ni pocig dojdzie do
Macondo. Po przeszo trzech godzinach marszu, przemoczony do koci, z gow
pkajc z blu, zobaczy pierwsze domy w wietle brzasku. Zncony zapachem kawy
wszed do jakie kuchni, gdzie kobieta z dzieckiem na rku pochylaa si nad ogniem.
- Dzie dobry - powiedzia bez tchu. - To ja, Jose Arcadio Drugi Buendia.
Wymwi imi i nazwisko, litera po literze, eby si przekona, e jest ywy.
Dobrze zrobi, bo kobieta mylaa, e to zjawa, ujrzawszy w drzwiach pospn, blad
posta, z gow i ubraniem we krwi, tchnc majestatem mierci. Znaa go. Przyniosa
koc, eby si owin, podczas gdy scho ubranie przy ogniu, zagrzaa wody do obmycia
rany, ktra okazaa si tylko draniciem, i daa mu czyst pieluszk, eby
obandaowa sobie gow. Potem daa mu kubek kawy bez cukru, bo syszaa, e tak
pij kaw Buendiowie, i rozwiesia bielizn i ubranie przy ogniu.
Jose Arcadio Drugi nie odezwa si, pki nie skoczy pi kawy.
-

Musiao ich by okoo trzech tysicy - szepn.

- Co?
- Zabitych - wyjani. - Zginli wszyscy, co byli na stacji, Kobieta spojrzaa na
niego z litoci. Tu nie byo adnych zabitych - powiedziaa. - Od czasw twego stryja
pukownika nic si nie dziao w Macondo. W trzech kuchniach, w ktrych
zatrzymywa si J os Arcadio Drugi, zanim doszed do domu, powiedziano mu to
samo: Nie byo zabitych. Przeszed przez placyk na stacji i zobaczy stoy, na ktrych
wczoraj sprzedawano przekski, spitrzone jedne na drugich, i tam take nie znalaz
adnych ladw masakry. Ulice byy puste, w potokach uporczywego deszczu, a domy
zamknite, bez jakichkolwiek znakw ycia wewntrz. Jedyn wieci ludzk byo
uderzenie w dzwony na jutrzni. Zastuka do drzwi domu pukownika Gavilana.
Kobieta w ciy, ktr zna z widzenia, zatrzasna mu drzwi przed nosem. Odjecha
- powiedziaa przestraszona. - Wrci do swego kraju!
Gwne wejcie do zelektryfikowanego kurnika byo strzeone, jak zwykle,
przez dwch miejscowych policjantw, ktrzy wygldali jak kamienne posgi w
ociekajcych deszczem paszczach nieprzemakalnych i ceratowych kaskach. W swojej
bocznej uliczce Murzyni z Antyli piewali chrem sobotnie psalmy. Jose Arcadio
Drugi przeskoczy} ogrodzenie podwrza i wszed do domu przez drzwi od kuchni.
Santa Sofia de la Piedad przywitaa go szeptem:
- eby tylko Fernanda ci nie zobaczya! - powiedziaa.

- Lada chwila wstanie z ka. Jakby wypeniajc nie wypowiedziany sowami

pakt zaprowadzia swego syna do pokoju nocnikw, przygotowaa mu rozklekotane
ko Melquiadesa i okoo drugiej, kiedy Fernanda odpoczywaa po obiedzie, podaa
mu przez okno talerz z jedzeniem.
Aureliano Drugi spa tego dnia w domu, bo tam zaskoczy go deszcz, i o trzeciej
po poudniu wci jeszcze czeka, a przestanie pada. O tej godzinie, poinformowany
w tajemnicy przez matk, poszed odwiedzi swego brata w pokoju Melquiadesa. On
take nie uwierzy w opowiadanie o masakrze i pocigu wiozcym trupy do morza.
Poprzedniej nocy wszyscy czytali nadzwyczajne obwieszczenie rzdu stwierdzajce, e
robotnicy posuchali rozkazu opuszczenia stacji i spokojnie rozeszli si do domw. W
obwieszczeniu informowano take, e przywdcy zwizkowi, oywieni duchem
patriotyzmu, ograniczyli swoje dania do dwch punktw reformy suby lekarskiej i
zbudowania latryn w mieszkaniach. Pniej podano jeszcze do wiadomoci, e wadze
wojskowe za zgod robotnikw pospieszyy zakomunikowa to panu Brownowi, ktry
nie tylko przyj te nowe warunki, ale zaofiarowa si pokry koszty zabaw
publicznych dla uczczenia koca konfliktu. Tyle tylko, e podobno kiedy
przedstawiciele wojska zapytali o dat podpisania nowej umowy, dyrektor spojrza
przez okno na niebo owietlane raz po raz byskawicami i zrobi gest wyraajcy
niepewno.
- Chyba kiedy si wypogodzi - powiedzia. - Pki bd trway deszcze,
przerwiemy wszelkiego rodzaju dziaalno.
Nie padao od trzech miesicy i by okres suszy. Ale kiedy pan Brown oznajmi
swoj decyzj, w caej strefie bananowej lun deszcz, ktry zaskoczy Josego Arcadia
na drodze do Macondo. W tydzie pniej wci jeszcze padao. Wersja oficjalna,
tysic razy powtarzana i rozpowszechniana w caym kraju wszelkimi rodkami
przekazu, jakie znalaz rzd w swoim zasigu, w kocu zwyciya: nie byo zabitych i
robotnicy zadowoleni powrcili do swoich rodzin, a Kompania Bananowa zawieszaa
dziaalno do czasu, gdy ustan deszcze. Stan wojenny trwa nadal, w przewidywaniu
koniecznoci zastosowania nadzwyczajnych rodkw przeciwko publicznej klsce
deszczy, ale wojsko byo skoszarowane. W cigu dnia wojskowi brnli przez potoki
wody na ulicach, w spodniach podwinitych do polowy ydki, bawic si z dziemi w
rozbicie okrtu. W nocy, po godzinie policyjnej, wyamywali kolbami drzwi domw,
wycigali podejrzanych z ka i zabierali z sob w podr bez powrotu. Byo to wci
jeszcze poszukiwanie i eksterminacja zoczycw, mordercw, podpalaczy i

buntownikw objtych Dekretem Nr 4, ale wojskowi przeczyli temu i wypierali si

przed krewnymi swych ofiar, ktrzy oblegali biura dowdztwa pytajc o wiadomoci.
Na pewno si komu to wszystko przynio - powtarzali oficerowie i urzdnicy. - W
Macondo nic si nie stao i nigdy si nie stanie. To jest miasto szczliwe. W ten
sposb dokonano eksterminacji przywdcw zwizkw zawodowych.
Jedynym, ktry pozosta przy yciu, by Jose Arcadio Drugi. Pewnej nocy w
lutym dao si sysze nieomylne omotanie kolbami w drzwi. Aureliano Drugi, ktry
wci czeka, a ustanie deszcz, eby wyj z domu, poszed otworzy i znalaz si oko
w oko z szecioma onierzami pod komend oficera. Ociekajcy deszczem, bez sowa
przeszukali dom, pokj za pokojem, szaf za szaf, od salonw do strychu. Urszula
zbudzia si, kiedy zapalili wiato w sypialni, i ani razu nie westchna podczas
trwania rewizji, ale trzymaa skrzyowane palce poruszajc nimi w tym kierunku, w
jakim poruszali si onierze. Santa Sofia de la Piedad zdoaa uprzedzi Josego
Arcadia, ktry spa w pokoju Melquiadesa, ale on zrozumia, e ju za pno
prbowa ucieczki. Santa Sofia de la Piedad zamkna wic drzwi z powrotem, on
woy koszul i buty i usiad na ku, czekajc, a wejd onierze. W tej chwili
przetrzsali warsztat zotniczy. Oficer kaza otworzy kdk i w jednym pospiesznym
okreniu wntrza latark zobaczy st do pracy, oszklon gablotk z buteleczkami
kwasw i narzdziami, ktre znajdoway si wci w tym samym miejscu, gdzie
zostawi je ich waciciel, i zrozumia, jak si zdawao, e w tym pokoju nikt nie
mieszka. Niemniej spyta chytrze Aureliana
Drugiego, czy to on jest zotnikiem, ten za odpowiedzia, e by to niegdy
warsztat pukownika Aureliana Buendii. Aha - powiedzia oficer i zapaliwszy wiato
zarzdzi przeszukiwanie tak dokadne, e uwagi rewidujcych nie uszo osiemnacie
zotych rybek, ktre zostay nie przetopione i byy ukryte w blaszanej puszce za
buteleczkami. Oficer obejrza jedn po drugiej na stole roboczym i wtedy zmik.
Chciabym wzi jedn na pamitk - powiedzia - w swoim czasie byy znakiem
rebelii, ale teraz s relikwi. By miody, niemal w latach chopicych, bez odrobiny
niemiaoci, i mia w sobie co naturalnego i sympatycznego, czego przedtem nie
dao si zauway. Aureliano Drugi podarowa mu rybk. Oficer woy j do kieszeni
koszuli z byskiem dziecinnej radoci w oczach, a pozostae rybki wrzuci do pudeka i
postawi je tam, gdzie byo.
- To bezcenna pamitka - powiedzia. - Pukownik Aureliano Buendia by
jednym z naszych najwierniejszych ludzi.

Ten ludzki odruch nie wpyn jednak na jego czynnoci zawodowe. Przed
drzwiami pokoju Melquiadesa, take zamknitymi na kdk, Santa Sofia de la Piedad
odwoaa si do ostatniej nadziei. W tym pokoju nikt nie mieszka prawie od stu lat powiedziaa. Oficer kaza otworzy i snopem wiata latarki zamit ciany dokoa.
Aureliano Drugi i Santa Sofia de la Piedad ujrzeli bdne oczy Josego Arcadia
Drugiego w momencie, gdy snop wiata przesun si po jego twarzy, i zrozumieli, e
tu jest koniec jednego niepokoju i pocztek drugiego, ktry dopiero znajdzie ulg w
rezygnacji. Ale oficer dalej oglda wntrze za pomoc latarki, nie okazujc adnego
zainteresowania, pki nie zauway siedemdziesiciu dwch nocnikw spitrzonych
na szafach. Wtedy zapali wiato. Jose Arcadio Drugi siedzia na brzegu ka, gotw
i za onierzami, bardziej uroczysty i zamylony ni kiedykolwiek. W gbi byy pki
z rozsypujcymi si ksikami, zwojami pergaminw i st do pracy czysty i porzdny,
ze wieym jeszcze atramentem w kaamarzach. Ta sama wieo bya w powietrzu i
ta sama przezroczysto, ten sam bronicy od kurzu i zniszczenia przywilej, ktry zna
Aureliano Drugi w dziecistwie i ktrego tylko pukownik Aureliano Buendia nie
mg dostrzec. Ale oficera interesoway tylko nocniki.
- Ile osb mieszka w tym domu? - zapyta.
- Pi.
Oficer najwidoczniej nie zrozumia. Zatrzyma wzrok na tym kawaku
przestrzeni, gdzie Aureliano Drugi i Santa Sofia de la Piedad wci widzieli Josego
Arcadia Drugiego, i ten take zda sobie spraw, e oficer patrzy na niego nie widzc.
Potem zgasi wiato i zamkn drzwi. Syszc go rozmawiajcego z onierzami
Aureliano Drugi zrozumia, e mody oficer widzia wntrze pokoju tymi samymi
oczyma, jakimi patrzy na nie pukownik Aureliano Buendia.
- To prawda, e nikt nie zaglda do tego pokoju przynajmniej od stu lat powiedzia oficer do onierzy. - Tu musz by nawet we.
Z chwil gdy zamkny si drzwi, Jose Arcadio Drugi by pewien, e jego wojna
jest skoczona. Wiele lat temu pukownik Aureliano Buendia mwi mu o fascynacji,
jak wywiera wojna, i prbowa dowie jej w niezliczonych przykadach z wasnego
dowiadczenia. Wierzy mu wtedy. Ale tej nocy, gdy onierze patrzyli na niego nie
widzcym wzrokiem, Jose Arcadio Drugi mylc o napiciu ostatnich miesicy, o
ndzach wizienia, o panice na stacji i pocigu naadowanym trupami, doszed do
wniosku, e pukownik Aureliano Buendia by baznem albo gupcem. Nie rozumia,
e mona potrzebowa tylu sw na wytumaczenie tego, co si czuje na wojnie, kiedy

wystarczy tylko jedno: strach. W pokoju Melquiadesa, pod ochron sztucznego

wiata, szmeru deszczu i poczucia, e jest niewidzialny, Jose Arcadio chwil swego
poprzedniego ycia, i jedynym strachem, jaki przetrwa, byo to, eby go nie zakopano
ywcem. Santa Sofia de la Piedad, ktra przyniosa mu posiek dzienny i ktrej
powiedzia, czego si lka, przyrzeka mu, e bdzie staraa si y jak najduej,
nawet wtedy, gdy j opuszcz siy, eby upewni si, czy go nie zakopano ywego. Bezpieczny od wszelkich lkw Jose Arcadio Drugi zaj si wic studiowaniem
pergaminw Melquiadesa, z tym wiksz ochot, im mniej je rozumia. Gdy przywyk
do szmeru deszczowego, ktry po dwch miesicach zmieni si w jak now form
ciszy, jedyn rzecz zakcajc jego samotno byy kroki, ktre sysza, gdy
wchodzia i wychodzia Santa Sofia de la Piedad. Dlatego prosi j, eby mu stawiaa
jedzenie na parapecie okna, a drzwi zamkna na kdk. Reszta rodziny zapomniaa o
nim, nawet Fernanda nie miaa nic przeciw temu, eby go tam zostawi,
dowiedziawszy si, e onierze widzieli go i nie poznali. Po szeciu miesicach
zamknicia, kiedy wojsko wycofao si z Macondo, Aureliano Drugi zdj kdk
szukajc kogo, z kim mgby rozmawia, pki nie skocz si deszcze. Kiedy
otworzy drzwi, uderzy go w nozdrza smrd nocnikw, ktre byy ustawione na
pododze i wszystkie wielokrotnie uywane. Jose Arcadio Drugi, zerany wierzbem,
obojtny na smrodliwe powietrze, czyta bez koca niezrozumiae pergaminy. Promienia jak anielsk bogoci. Ledwie podnis wzrok na odgos otwierajcych si
drzwi, ale jego bratu wystarczyo to spojrzenie, eby dostrzec w nim powtrzony obraz
nieodwracalnego losu pradziadka.
- Byo ich przeszo trzy tysice - tyle tylko powiedzia Jose Arcadio Drugi. Wszyscy, ktrzy si zebrali na stacji.

Deszcz pada cztery lata, jedenacie miesicy i dwa dni. Byy okresy mawki,
kiedy

wszyscy

wkadali

pontyfikalne

szaty

przybierali

wyraz

twarzy

rekonwalescentw, eby uczci koniec pory deszczowej, wkrtce jednak przyzwyczaili

si interpretowa te pauzy jako zapowiedzi wzmoonej ulewy. Niebo rozdzieray
niszczycielskie burze, a z pnocy przychodziy huragany, zryway dachy domw,
rozwalay ciany i wyryway z korzeniami z ziemi ostatnie sadzonki na plantacjach.
Tak jak w czasie epidemii bezsennoci, ktr Urszula przypominaa sobie w te dni,
sama plaga pobudzaa do obmylania rodkw obrony przeciwko nudzie. Aureliano

Drugi by jednym z tych, ktrzy najwytrwalej i najenergiczniej opierali si

bezczynnoci. Przyszed do domu z jakiego bahego powodu tego wieczora, kiedy pan
Brown przywoa ducha deszczw, i Fernanda chciaa mu da poamany parasol, ktry
znalaza w szafie. Nie trzeba - powiedzia. - Zostan tu, pki nie przestanie pada.
Nie byo to oczywicie rygorystyczne i bezkompromisowe zobowizanie, ale mao
brakowao, a byby, je wypeni co do joty. Poniewa caa jego garderoba znajdowaa
si u Petry Cotes, co trzy dni ciga z siebie bielizn i czeka ubrany tylko w kalesony,
a mu j wypior. eby si nie nudzi, zaj si napraw licznych uszkodze w domu.
Umocni zawiasy, naoliwi zamki, poprzykrca klamki w drzwiach, wyrwna zasuwy.
Przez kilka miesicy kry po domu ze skrzynk z narzdziami, ktr prawdopodobnie zapomnieli zabra Cyganie za czasw Josego Arcadia Buendii, i nikt nie
wiedzia, czy to z powodu tych wicze gimnastycznych, czy jesiennej melancholii, czy
te na skutek przymusowego postu brzuch spada mu stopniowo, kurczy si jak
skrzany bukak, jego oblicze rozpromienionego wia stao si mniej czerwone, a
podbrdek mniej nalany, a wreszcie cay mniej zacz przypomina gruboskrca i
mg znowu sam sobie wiza sznurowada u butw. Widzc go naprawiajcego
klamki i rozkrcajcego zegary, Pernanda zastanawiaa si, czy on take nie pad
ofiar bdnego koa, jak pukownik Aureliano Buendia ze zotymi rybkami, Amaranta
ze swoim caunem, Jose Arcadio Drugi z pergaminami, a Urszula ze wspomnieniami.
Ale to nie bya prawda. To deszcz niszczy i psu wszystko, midzy trybami maszyn
najbardziej jaowych wyrastay kwiatki, jeli si ich nie oliwio co trzy dni, rdzewiay
nitki brokatw, a na zamoczonej do prania bielinie kiekoway wodorosty. Atmosfera
tak tchna wilgoci, e ryby mogyby wpywa drzwiami i wypywa przez okna w napowietrznej egludze po pokojach. Ktrego ranka Urszula obudzia si z wraeniem,
e umiera zapadajc w jakie kojce omdlenie, i prosia ju, eby sprowadzono ojca
Antonia Isabel, choby mia przyj na czworakach, kiedy Santa Sofia de la Piedad
odkrya na jej plecach mozaik pijawek. cigano je jedn po drugiej, przypalajc
rozarzon gowni, zanim zdyy wykrwawi Urszul do koca. Trzeba byo kopa
kanay celem odwodnienia domu, oczyci go z ropuch i limakw, tak eby mogy
wyschn podogi i eby mona wyj cegy podstawione pod nogi ek i zacz na
nowo chodzi w butach. Zajty tysicznymi drobiazgami, ktre wymagay jego
interwencji, Aureliano Drugi nie zdawa sobie sprawy, e si starzeje, a do pewnego
popoudnia, kiedy odpoczywajc w swym fotelu przyapa si na kontemplacji
przedwczenie zapadajcego zmierzchu i odkry, e myli o Petrze Cotes bez emocji.

Nie miaby nic przeciwko temu, eby powrci do ckliwej mioci Fernandy, ktrej
urod nieco ju przymiy dojrzae lata, ale deszcz chroni go przed wszelkimi
przypywami namitnoci i studzi wrzenie krwi. Zabawia si mylc o rozrywkach,
ktrym mg oddawa si niegdy, przy tym wtrze szmeru spywajcej wody,
trwajcym ju blisko rok. By jednym z pierwszych, ktrzy sprowadzili do Macondo
blachy cynkowe na dugo przedtem, zanim Kompania Bananowa wprowadzia je w
mod, po to tylko, eby zrobi z nich dach nad sypialni Petry Cotes i radowa si
nastrojem intymnoci domowego zacisza, jaki wywoywao w nim uderzanie kropel o
blach. Ale nawet te wspomnienia wybrykw bujnej modoci pozostawiay go
niewzruszonym, jak gdyby ostatnia hulanka, wyczerpawszy jego temperament,
nagrodzia go w zamian za to cudownym darem zdolnoci wspominania miosnych
uciech bez goryczy i alu. Mona by przypuszcza, e potop dostarczy mu okazji do
rozmyla w fotelu, a szamotanie si z obcgami i rubokrtem obudzio spnione
tsknoty do wszystkich poytecznych zaj, jakich mgby w swoim yciu dokona i
nie dokona. Ale ani jedno, ani drugie nie byo prawd, bo krca wok niego
pokusa spokojnej egzystencji domatora przybywaa z o wiele dalszych stron,
odgrzebana kilofem deszczu, z czasw, kiedy w pokoju Melquiadesa czytywa
czarodziejskie banie o latajcych dywanach i wielorybach, ktre odywiay si
okrtami z ca zaog. Wtedy to, ktrego z tych dni przez nieuwag Fernandy
wyjrza na korytarz may Aureliano i dziadek pozna tajemnic jego pochodzenia.
Ostrzyg mu wosy, ubra, nauczy nie ba si ludzi i bardzo prdko okazao si, ze
chopiec jest nieodrodnym potomkiem Buendiw, z wydatnymi komi policzkowymi,
ze swoim zdumionym spojrzeniem i obyczajem samotnoci. Dla Fernandy bya to
ulga. Od dawna poznaa ju bezmiar swej dumy, ale nie wiedziaa, jak j odkupi, bo
im bardziej medytowaa nad rozwizaniami, tym mniej suszne jej si wydaway.
Gdyby wiedziaa, e Aureliano Drugi przyjmie sytuacj tak, jak to zrobi, z
dobrodusznoci dziadka, nie szukaaby tylu wykrtw i nie zwlekaa przez tyle czasu,
tylko jeszcze przed rokiem zrzuciaby z siebie brzemi udrki. Dla Amaranty Urszuli,
ktra tracia ju mleczne zby, siostrzeniec by czym w rodzaju ruchomej zabawki,
pocieszajcej w nudzie deszczu. Aureliano Drugi przypomnia sobie wtedy o
encyklopedii angielskiej, ktra dotychczas leaa nie dotykana przez nikogo w dawnej
sypialni Meme. Najpierw zacz pokazywa dzieciom obrazki, zwaszcza zwierzt, a
pniej mapy, fotografie z dalekich krajw i portrety sawnych ludzi. Poniewa nie
zna angielskiego i ledwie mg si zorientowa w nazwach najbardziej znanych miast

i nazwiskach osb, zacz z wasnej fantazji czerpa nazwy i napisy pod fotografiami,
eby zaspokoi nienasycon ciekawo dzieci.
Fernanda naprawd mylaa, e jej maonek czeka koca potopu, eby wrci
do konkubiny. W pierwszych miesicach deszczu baa si, e wieczorem bdzie
prbowa wej do jej sypialni, i draa na myl o wstydzie, jaki bdzie musiaa znie
tumaczc mu, e jest niezdolna do pojednania od czasu narodzin Amaranty Urszuli.
To bya przyczyna jej niecierpliwej korespondencji z niewidzialnymi lekarzami, czsto
przerywanej przeszkodami w komunikacji pocztowej. W pierwszych miesicach, kiedy
napyway wiadomoci o katastrofach na kolei wywoanych przez burze, jeden z
niewidzialnych lekarzy poinformowa j, e jej listy gin. Pniej, kiedy kontakt z
nieznanymi korespondentami zosta przerwany, powanie mylaa o tym, eby woy
tygrysi mask, ktr nosi jej m w czasie krwawego karnawau, i pod faszywym
nazwiskiem da si zbada ktremu z lekarzy Kompanii Bananowej. Ale jedna z tych
licznych osb, ktre przychodziy wwczas do domu przynoszc ze nowiny,
powiedziaa jej, e Kompania likwiduje ambulatoria, eby je przenie na suche
tereny. Wtedy stracia nadziej. Pogodzia si z koniecznoci czekania, a minie
plaga i unormuje si komunikacja, prbujc tymczasem uly swoim utajonym
dolegliwociom rodkami wasnej inwencji, bo wolaa umrze, ni odda si w rce
jedynego lekarza pozostaego w Macondo, Francuza, ktry odywia si zioami,
dobrymi dla muw, a nie dla ludzi. Zwierzya si ze swoich kopotw Urszuli, w
nadziei, e ta zna jakie sposoby leczenia domowego. Ale fatalny zwyczaj
nienazywania rzeczy po imieniu kaza jej wprowadza daleko idce zmiany i niecisoci z dziedziny anatomii i fizjologii, eby wszystko wygldao mniej wstydliwie,
Urszula dosza wic w kocu do logicznego wniosku, e nie chodzi tu o zaburzenia
hormonalne, lecz gastryczne, i poradzia jej zaywa proszki kalomelu po niadaniu.
Gdyby nie ta choroba, ktra nie miaa w sobie nic wstydliwego dla kogo, kto sam nie
chorowa na wstydliwo i gdyby nie te zaginione listy, Fernanda nie miaaby nic
przeciwko deszczowej pladze, bo ostatecznie cae ycie byo dla niej takie, jak gdyby
bez przerwy pada deszcz. Nie zmienia godzin w rozkadzie dnia i nie pozwolia na
adne odstpstwa w rytuaach domowych. Kiedy st by jeszcze ustawiony na cegach
i podkadano deski pod krzesa, eby zasiadajcy do posikw nie moczyli ng w
wodzie, w dalszym cigu kazaa uywa lnianych obrusw i chiskiej porcelany i
zapalaa kandelabry do kolacji, uwaajc, e plagi przyrody nie mog suy za
pretekst do rozlunienia obyczajw. Nikt nie wysuwa nosa czasw duo

dawniejszych, bo wedug niej drzwi wynaleziono po to, eby je zamyka, a to, co si

dzieje na ulicy, mogo by ciekawe tylko dla ulicznic. A jednak ona pierwsza wysza na
prg, kiedy zapowiedziano, e przechodzi kondukt pogrzebowy pukownika Gerinelda
Marqueza.
Trudno byo sobie wyobrazi orszak bardziej aosny. Ustawiono trumn na
wozie zaprzonym w woy, a nad ni skonstruowano rodzaj daszka z lici
bananowych, ale deszcz la tak gwatowny i na ulicach tyle byo bota, e koa grzzy
w nim co krok, a dach z lici grozi zawaleniem. W smtnych strumieniach wody
spywajcych na trumn mk sztandar, ktrym j przykryto, brudny od kurzu i krwi
sztandar, wzgardzony przez weteranw najbardziej czcigodnych. Na trumnie leaa
take szabla z wisiorkami z jedwabiu i miedzi, ta sama, ktr pukownik Gerineldo
Marquez zawiesza na koku w salonie, aby wej bez broni do szwalni Amaranty. Za
wozem, niektrzy boso, a wszyscy w spodniach podwinitych do poowy ydki,
czapali przez kaue ostatni z tych, co przeyli kapitulacj w Neerlandii, podpierajc
si lask, a w drugiej rce niosc wiece z papierowych kwiatw odbarwionych przez
deszcz. Ukazali si jak wizja z przeszoci na ulicy, ktra jeszcze nosia miano
pukownika Aureliana Buendii, i wszyscy przechodzc spojrzeli na dom i skrcili za
rogiem placu, gdzie musieli prosi o pomoc, eby wycign wz z bota. Na prob
Urszuli Santa Sofia de la Piedad podprowadzia j do drzwi. Z tak uwag ledzia
perypeti pogrzebu, e nikt nie wtpi w to, e go widzi, zwaszcza e jej podniesiona
w gr do zwiastujcego anioa poruszaa si wraz z ruchem utykajcego wozu.
- egnaj, Gerineldo, synu mj! - zawoaa. - Pozdrw moich ludzi i powiedz, e
zobaczymy si, jak tylko obeschnie.
Aureliano Drugi pomg jej wrci do ka i z t sama bezceremonialn
poufaoci, z jak traktowa j zawsze, spyta, co miao znaczy to poegnanie.
- To jest prawda - odpowiedziaa. - Czekam tylko, a deszcz ustanie, aby
umrze.
Stan ulic przerazi Aureliana Drugiego. Ze spnionym niepokojem o los
swoich zwierzt zarzuci na siebie ceratow pacht i wyruszy do domu Petry Cotes.
Zasta j na podwrzu, po pas w wodzie, kiedy usiowaa wydoby na powierzchni
koskiego trupa. Aureliano Drugi pomg jej erdzi i olbrzymie wzdte cielsko
obrcio si i odpyno porwane prdem. Odkd zaczy si deszcze, Petra Cotes nie
robia nic innego, tylko oczyszczaa swoje podwrze ze cierwa zwierzt. W cigu
pierwszych tygodni wzywaa Aureliana Drugiego przez posacw, eby jak najprdzej

zabezpieczy stajnie i obory, a on odpowiada jej, e nie ma popiechu, e sytuacja nie

jest grona i e pomyli o tym, jak tylko obeschnie. Posyaa mu wiadomoci, e
stajnie ton, e bydo ucieka w stron gr, gdzie nie ma co je i znajduje si na asce
jaguara lub zarazy. Nic na to nie poradzimy - odpowiada Aureliano Drugi. - Urodzi
si nowe bydo, jak tylko deszcze min. Petra Cotes widziaa, jak zdychay cae stada,
i prawie ju nie zadawaa sobie trudu, eby wiartowa na miso zwierzta utopione w
bocie. Bezsilnie patrzya, jak potop niszczy bez miosierdzia fortun, ktra w swoim
czasie bya najwiksza i najsolidniejsza w caym Macondo, a teraz nie zostao z niej
nic prcz fetoru. Kiedy Aureliano Drugi zdecydowa si wreszcie przyj i zobaczy, co
si dzieje, znalaz tylko koskie cierwo i jednego wyndzniaego mua pord
szcztkw stajni. Petra Cotes z daleka patrzya, jak nadchodzi, bez zdziwienia, bez
radoci czy goryczy, i pozwolia sobie tylko na ironiczny umiech.
- W sam por! - powiedziaa. Postarzaa si, schuda tak, e zostay same
koci, a jej wskie oczy drapienego zwierzcia stay si smutne i bezmylne od
cigego patrzenia na deszcz. Aureliano Drugi zosta u niej przez trzy miesice nie
dlatego, eby lepiej czul si w jej domu ni w rodzinnym, ale dlatego e tyle czasu
potrzebowa, eby powzi decyzj zarzucenia sobie znowu ceratowej pachty na
ramiona. Nie ma popiechu - mwi jak przedtem w tamtym domu. - Miejmy
nadziej, e ju wkrtce si wypogodzi. W cigu pierwszego tygodnia przyzwyczaja
si do szkd, jakie czas i deszcz wyrzdziy zdrowiu jego konkubiny, i stopniowo
zaczyna j widzie tak, jak bya przedtem, przypominajc sobie jej radosne
szalestwa i niepojt podno, do jakiej pobudzaa zwierzta jej mio, i czciowo
z mioci, a czciowo z wyrachowania, pewnej nocy w drugim tygodniu obudzi j
natarczywymi pieszczotami. Petra Cotes przyja je z obojtnoci. pij spokojnie mrukna. - Ju na to nie pora, nie te czasy. Aureliano Drugi zobaczy siebie w lustrach sufitu, zobaczy krgosup Petry Cotes niby rzd szpulek nawleczonych na
postronek zwiotczaych nerww, i zrozumia, e ona ma racj, nie, jeli chodzi o czasy,
ale o nich samych, e ju si do tego nie nadaj.
Aureliano Drugi wrci do domu ze swymi kuframi, przekonany, e nie 'tylko
Urszula, ale wszyscy mieszkacy Macondo czekaj na lepsz pogod, eby umrze.
Przechodzc widzia, jak siedzieli w salonach wpatrzeni w przestrze niewidzcym
wzrokiem, ze skrzyowanymi ramionami, czujc, jak mija czas, nie ograniczony
niczym, nie poskromiony, bo nie byo po co dzieli go na miesice i lata ani dni na
godziny, skoro nie mona byo robi nic poza obserwowaniem deszczu. Dzieci

powitay radonie Aureliana Drugiego, ktry znowu zacz je rozwesela gr na astmatycznym akordeonie. Ale koncerty nie pochaniay ich uwagi tak jak ogldanie
encyklopedii, tote wznowiono posiedzenia w dawnym pokoju Meme, gdzie
imaginacja

Aureliana

Drugiego

przeobraaa

zeppelin

latajcego

sonia

poszukujcego miejsca, eby uoy si do snu wrd chmur. Kiedy natrafi na obraz
mczyzny na koniu, ktry mimo egzotycznych szat mia w sobie co dobrze
znajomego, i po dugim wpatrywaniu si doszed do wniosku, e jest to portret
pukownika Aureliana Buendii. Pokaza go Fernandzie i ona take zauwaya
podobiestwo jedca, nie tylko do pukownika, ale do wszystkich czonkw rodziny,
chocia w rzeczywistoci by to jaki wojownik tatarski. I tak mija mu czas midzy
Kolosem Rodyjskim a zaklinaczami wy, a pewnego dnia maonka oznajmia mu,
e w domu zostao ju tylko sze kilo solonego misa i jeden worek ryu w spiarni.
- No wic co mam zrobi? - zapyta.
- Nie wiem - odpara Fernanda. - To sprawy mczyzn.
- Dobrze - owiadczy. - Co si wymyli, jak tylko przestanie pada.
W dalszym cigu bardziej interesowaa go encyklopedia ni kopoty domowe,
nawet wtedy, gdy musia si zadowala ochapem misa i odrobin ryu na obiad.
Teraz i tak nic si nie da zrobi - mwi. - Nie moe przecie pada przez cae ycie.
Im dalej odsuwa od siebie problemy spiarni, tym bardziej roso oburzenie
Fernandy, a wreszcie jej sabe protesty i ograniczone wyadowania nerww rozptay
si w niepohamowany potok sw, ktry rozpocz si pewnego ranka jak monotonne
brzczenie gitary i z biegiem dni przybiera tony coraz wysze, coraz wspanialsze i
bardziej rnorodne. Do uszu Aureliana Drugiego dotar dopiero nastpnego dnia po
niadaniu. Oszoomiony brzczeniem goniejszym i bardziej uporczywym ni deszcz,
uwiadomi sobie, e Fernanda chodzi tam i z powrotem po wszystkich pokojach,
lamentujc nad tym, e j wychowano jak krlow po to, eby skoczya jak suca w
domu wariatw, z mem prniakiem, bezbonikiem i libertynem, ktry cay czas
ley, gdy ona tymczasem haruje jak w, eby zatrzyma na poziomie ycie w tym
domu niczym nie zabezpieczonym, gdzie tyle jest do roboty i gdzie tyle rzeczy trzeba
znosi i tyle naprawia od witu do pnej nocy, tak e kadzie si do ka z oczami
jakby penymi sproszkowanego szka, a mimo to nikt dotychczas jej nie powiedzia ani
razu dzie dobry, Fernando, czy dobrze spaa, Fernando i nie zapyta, bodaj przez
grzeczno, czemu jest taka blada i dlaczego wstaje rano z tymi fioletowymi krgami
pod oczyma, cho oczywicie ona si nie spodziewa, eby zdoby si na co takiego

ktokolwiek z tej rodziny, ktra w gruncie rzeczy zawsze traktowaa j jak zawalidrog,
jak szmat do szorowania garnkw, jak koczkodana wymalowanego na cianie, w tym
domu, gdzie wszyscy zawsze spiskowali przeciw niej po ktach, nazywali j
witoszk, nazywali j obudnic i jaszczurk, do tego stopnia, e nawet kiedy
Amaranta, wie, Panie, nad jej dusz, powiedziaa jej na cay gos, e wasne gwno
traktuje jak relikwi, niech jej Bg przebaczy te blunierstwa, a ona wszystko zniosa
w pokorze ofiarowujc swoje ponienie na intencj Ojca witego, ale nie moga
cierpie, kiedy ten zoczyca Jos Arcadio Drugi powiedzia, e na wasn zgub
rodzina otworzya drzwi przed t despotk z obcych stron, wyobracie sobie co
podobnego - despotk! - rodem z paskowyu, rodaczk tych andarmw, ktrych
rzd tu przysa, eby zabijali robotnikw, i wyrazi si w ten sposb ni mniej, ni
wicej, tylko o niej, chrzestnej crce ksicia Alba, damie tak szlachetnie urodzonej, e
wszystkim

maonkom

prezydentw

przewracay

si

wtroby,

szlachciance

najczystszej krwi, ktra ma prawo podpisywa si jedenastoma nazwiskami

hiszpaskimi i jest jedn jedyn miertelniczk w tym miecie przybdw, ktra nie
zamienia si w sup soli na widok siedemnastu sztucw przy nakryciu i stara si
przyzwoicie podawa jedzenie po to, eby jej m, rozpustnik i cudzoca, pkajc ze
miechu mwi, e tyle yek i tyle widelcw to chyba potrzebuj stonogi, nie
chrzecijanie, i ona jedna ze wszystkich zamieszkaych tu miertelnikw moe z
zamknitymi oczami powiedzie, kiedy si podaje biae wino, po ktrej stronie
nakrycia i w jakim kieliszku, a kiedy si podaje czerwone, z ktrej strony i w jakim
kieliszku, a nie jak ta prostaczka Amaranta, wie, Panie, nad jej dusz, co uwaaa, e
biae wino podaje si w dzie, a czerwone wieczorem; i ona jedyna na caym wybrzeu
moga si poszczyci tym, e uywa do potrzeb naturalnych zotego nocnika, po to
eby pniej pukownik Aureliano Buendia, Panie, wie nad jego dusz, mia czelno j zapyta, z t swoj zgryliwoci masona, skd sobie zasuya na taki
przywilej i czy to, co ona robi do nocnika, to moe gwiezdny py, a nie zwyczajne
gwno, i eby Renata, jej rodzona crka, ktra zajrzaa kiedy przez ordynarne
wcibstwo do jej nocnika w sypialni, odpowiedziaa mu, e i owszem, prawda, e
nocnik jest zoty i z herbami, ale to w nim w rodku, to najzwyklejsze w wiecie
ziemskie gwno, moe jeszcze gorsze od innych, bo nietutejsze i mierdzi
paskowyem, to nie do wiary, jej wasna, rodzona crka, tote nigdy nie robia sobie
zudze co do reszty rodziny, ale tak czy owak ma chyba prawo oczekiwa troch
wicej uszanowania od wasnego ma, bo jest bd co bd jej wspmaonkiem,

uwiconym przez sakrament, jej legalnym przeladowc, ktry z wasnej i

nieprzymuszonej woli przyj na swoje barki tak powan odpowiedzialno jak
zabranie jej z domu ojca, gdzie nigdy niczego jej nie brakowao i na nic nie moga si
uskara, gdzie plota wiece pogrzebowe dla przyjemnoci i rozrywki, bo jej ojciec
chrzestny przysa list ze swoim podpisem i herbem na swoim piercieniu odcinitym
w laku po to tylko, by napisa, e rce jego chrzestnej crki nie s stworzone do zaj
potrzebnych dla tego wiata, chyba tylko takich jak gra na klawikordzie, a jednak
mimo wszystko jej zwariowany m zabra j z rodzicielskiego domu nie suchajc
adnych napomnie i przestrg i zawiz do tego przedsionka piekie, gdzie nie mona
oddycha z gorca, i jeszcze zanim ona skoczya swoje dni pokutne z okazji
Zielonych wit, ju a porzuci i odszed ze swoimi wdrownymi kuframi i swoim
niesawnym akordeonem, eby nurza si w bagnie rozpusty z t z pieka rodem
ladacznic, bo wystarczyo tylko zobaczy jej poladki, eby wiedzie, co to za jedna,
to znaczy zobaczy, jak ona krci tymi poladkami i jak je wypina, eby odgadn, e
to najskrajniejsze przeciwiestwo jej, Fernandy, ktra zawsze jest dam, w paacu czy
w ndznej chacie, przy stole czy w ku, dam z urodzenia, bogobojn, posuszn
prawu i ulegle znoszc swoje przeznaczenie, i z ni, rzecz jasna, on nie moe
wyprawia tych wszystkich cyrkowych sztuczek i ajdactw co z tamt, ktra oczywicie
na wszystko jest gotowa, jak te matrony francuskie, a nawet jeszcze gorzej, kiedy si
nad tym zastanowi, bo tamte przynajmniej na tyle s uczciwe, e zapalaj czerwon
latarni nad drzwiami, wyobrazi sobie tylko, e ni podobne wistwa miaaby
pozwoli ona, jedyna i ukochana crka doi Renaty Argote i don Fernanda del Carpio,
przede wszystkim jego crka, witobliwego ma i przykadnego chrzecijanina,
Kawalera Orderu Grobu witego, z tych, co prosto od Boga otrzymuj ten specjalny
przywilej, e nie rozkadaj si w grobie i pozostaj tacy jak za ycia, ze skr gadk
jak atas panny modej i ywymi oczyma, przezroczystymi jak szmaragdy...
- Co to, to nieprawda - przerwa jej Aureliano Drugi. - Kiedy go przyniesiono,
ju cuchn.
Sucha jej cierpliwie przez cay dzie, dopki nie przyapa jej na tej
niecisoci. Fernanda nie zwrcia na to uwagi, ale zniya gos. Tego wieczora przy
kolacji irytujce brzczenie jej kantyczki zaguszyo szmer deszczu. Aureliano Drugi
zjad bardzo niewiele, nie odrywajc oczu od talerza, i wczenie poszed spa.
Nazajutrz przy niadaniu Fernanda draa jak po nie przespanej nocy i rzekby, e
wyzbya si doszcztnie swoich uraz. Nie mniej, gdy jej m spyta, czy mgby dosta

jajko na mikko, nie odpowiedziaa mu po prostu, e jajek brakuje ju od tygodnia,

tylko wygosia sardoniczn diatrybe przeciwko ludziom, ktrzy spdzaj cay czas na
adoracji wasnego ppka, a potem maj czelno dopomina si o frykasy przy stole.
Aureliano Drugi zabra si do przegldania z dziemi encyklopedii, jak zwykle, a
Fernanda udawaa, e robi porzdki w sypialni Meme, po to tylko, eby on sysza jej
mrukliwe uwagi na temat bezczelnoci, z jak trzeba si urodzi, eby wmawia
biednym niewinitkom, e pukownik Aureliano Buendia uwieczniony jest na
portrecie w encyklopedii. Po poudniu, kiedy dzieci spay, Aureliano Drugi usiad na
ganku, ale nawet tam nie przestaa ciga go Fernanda, prowokujc go, dokuczajc,
krcc si wok niego ze swym nieubaganym brzczeniem trzmiela, mwic, e lada
dzie w domu do jedzenia pozostan ju tylko kamienie, ale jej ma, rzecz jasna, nic
to nie obchodzi, siedzi sobie jak turecki basza przygldajc si deszczowi, bo do
niczego wicej si nie nadaje i zreszt niczego wicej nie mona wymaga od
wakonia, fanfarona, mazgaja mikkiego jak z waty, ktry przyzwyczai si y z pracy
kobiet i przekonany jest, e si oeni z maonk Jonasza, ktr zadowolia bajeczka
o wielorybie. Aureliano Drugi sucha jej przeszo dwie godziny bez jednego drgnicia,
jakby by guchy. Przerwa jej dopiero pnym popoudniem, kiedy nie mg ju duej
znie tego rezonansu bbna rozsadzajcego mu gow.
- Zamilknij ju, na lito bosk - powiedzia bagalnie. Fernanda, wrcz
przeciwnie, podniosa gos. Nie mam l powodu milcze - powiedziaa. - Kto nie chce
mnie sucha, moe odej. Wtedy Aureliano Drugi straci panowanie nad sob.
Wsta bez popiechu, jakby chcia tytko rozprostowa sobie koci, i z doprowadzon
do perfekcji zimn metodyczn furi chwyta jedn po drugiej doniczki z begoniami,
paprociami i majerankiem i jedn po drugiej roztrzaskiwa o ziemi. Fernanda
przestraszya si, bo prawd mwic dotychczas nie uwiadamiaa sobie jasno
straszliwej siy swojej melopei, ale ju byo za pno na wszelkiego rodzaju prby
sprostowania. Porwany rozptan nawanic wyadowujcej si wciekoci,
Aureliano Drugi potuk oszklone ciany i dach ganku i jedn po drugiej, nie spieszc
si, wydobywa z kredensu sztuki porcelany, ciska je o podog i rozbija na proszek.
Systematycznie, pogodnie, z tak sam wytrwaoci, z jak niegdy wytapetowa dom
banknotami, zacz potem rozbija o ciany krysztay czeskie, rcznie malowane
flakony porcelanowe, obrazy dziewic w barkach penych r, lustra w zoconych
ramach, wszystko, co tylko dao si rozbi i poama, od salonu do spiarni, i skoczy
na olbrzymim dzbanie w kuchni, ktry roztrzaska si na rodku dziedzica z gonym

hukiem. Potem umy sobie rce, zarzuci na gow ceratow pacht i przed pnoc
wrci, niosc kilka poci solonego misa, woreczkw ryu i kukurydzy z robakami, i
par aosnych kici bananw. Od tego czasu nie brakowao ju w domu jedzenia.
Amaranta Urszula i may Aureliano mieli wspomina potop jako szczliwy
okres swego ycia. Mimo rygorw Fernandy, chlapali si w bocie na dziedzicu,
polowali na jaszczurki, eby je wiartowa, i bawili si w zatruwanie zupy, wrzucajc
do garnka py ze skrzyde motylich, ilekro Santa Sofia de la Piedad odwrcia si na
chwil. Ich najulubiesz zabawk bya Urszula. Uwaali j za wielk, rozsypujc si
ze staroci lalk, cigali j z kta w kt ustrojon w kolorowe szmaty, z twarz
umazan sadz i arnik, a kiedy omal nie wydubali jej oczu noycami ogrodowymi,
jak abom. Nic ich tak nie cieszyo, jak jej mwienie od rzeczy. Istotnie, co w jej
mzgu musiao si popsu w trzecim roku deszczu, bo stopniowo zatracaa poczucie
rzeczywistoci i mylia teraniejszo z najdalszymi okresami swego ycia, tak e
kiedy przez trzy dni gorzko opakiwaa mier swojej prababki Petroneli Iguaran, pochowanej przeszo sto lat temu. Wszystko jej si mieszao w gowie do tego stopnia, e
maego Aureliana braa za swego syna pukownika z czasw, kiedy zaprowadzono go
do obozu Cyganw, eby zobaczy ld, a Jose Arcadio przebywajcy w seminarium w
Rzymie by dla niej jej pierworodnym, ktry poszed za Cyganami. Tyle mwia o
rodzinie, e dzieci nauczyy si rozrnia wszystkich jej czonkw - wymyliy now
zabaw polegajc na zapraszaniu wyimaginowanych goci, ktrzy nie tylko dawno
ju umarli, ale yli w innych epokach. Siedzc na ku, z wosami posypanymi
popioem i twarz obowizan czerwon chustk, Urszula czua si szczliwa w
otoczeniu nie istniejcych krewnych, ktrych dzieci opisyway jej tak szczegowo,
jakby ich znay naprawd. Rozmawiaa ze swymi przodkami o rzeczach, ktre dziay
si przed jej urodzeniem, radowaa si nowinami, ktre jej przynosili, i razem z nimi
opakiwaa zmarych, ktrzy zeszli z tego wiata wiele lat po mierci jej goci. Wkrtce
dzieci nie omieszkay zauway, e podczas tych wizyt zza wiata Urszula zawsze
pytaa o kogo, kto przynis do domu w czasie wojny gipsow statu witego Jzefa
naturalnej wielkoci, z prob, eby go przechowano do koca deszczw. W ten
sposb Aureliano Drugi przypomnia sobie o pienidzach zakopanych w jakim
miejscu znanym tylko Urszuli, ale daremne byy jego pytania i podstpne manewry,
jakimi usiowa wycign z niej prawd, bo w labiryntach swego obdu Urszula
zachowaa, rzekby, pewien margines trzewoci, aby broni sekretu, ktry miaa
zdradzi tylko temu, kto dowiedzie, e jest prawowitym wacicielem zakopanego

zota. Tak bya zrczna i nieprzejednana, e gdy jeden z towarzyszy hulanek Aureliana
Drugiego na jego polecenie odegra rol odnalezionego waciciela fortuny, poddaa
go drobiazgowemu przesuchaniu, z ktrego subtelnych puapek nie mg si
wyplta.
Przekonany, e Urszula zabierze z sob tajemnic do grobu, Aureliano Drugi
wynaj druyn kopaczy pod pretekstem przeprowadzenia kanaw odwadniajcych
na dziedzicu i bocznym podwrku i sam sondowa ziemi elaznymi drgami, z
pomoc wszelkiego rodzaju wykrywaczy metali, ale po trzech miesicach
wyczerpujcych bada geologicznych nie znalaz nic, co by przypominao zoto. Wreszcie uda si do Pilar Ternery w nadziei, e karty zdziaaj wicej ni opaty i kilofy,
ale ona ju na wstpie wyjania, e wszelkie prby s daremne, jeli Urszula sama nie
przeoy kart. Potwierdzia natomiast istnienie skarbu, okrelajc go szczegowo jako
siedem tysicy dwiecie czternacie monet w trzech workach brezentowych
zwizanych drutem, zakopanych wewntrz koa o promieniu stu dwudziestu dwch
metrw, biorc jako rodek koa miejsce, gdzie stoi ko Urszuli, ale uprzedzia, e
zostanie to odnalezione dopiero wtedy, gdy skocz si deszcze i soce trzech
kolejnych czerwcw zamieni boto w kurz. Obfito i drobiazgowa niejasno tych
wskazwek wydaa si Aurelianowi Drugiemu tak podobna do opowieci z seansw
spirytystycznych, e upar si przy tym przedsiwziciu, chocia by to sierpie i
naleao czeka przynajmniej trzy lata na spenienie warunkw przepowiedni.
Pierwsze, co go zdumiao, a zarazem jeszcze bardziej zbio z tropu, byo to sprawdzenie, e od ka Urszuli do potu zewntrznego podwrza odlego wynosi
dokadnie sto dwadziecia dwa metry. Fernanda przestraszya si, e jej m
zwariowa, tak samo jak jego brat bliniak, kiedy zobaczya go robicego pomiary, a
jeszcze bardziej kiedy kaza druynie kopaczy pogbia rowy o jeszcze jeden metr.
Porwany gorczk poszukiwacza zota, podobnie jak jego pradziadek, kiedy
poszukiwa drogi do wielkich wynalazkw, Aureliano Drugi straci ostatnie fady
tuszczu, jakie jeszcze pozostay na jego ciele, i dawne podobiestwo do brata
bliniaka znowu zaczo si rysowa nie tylko w wychudej postaci, ale take w
sposobie bycia, dalekim i roztargnionym. Nie zajmowa si ju dziemi. Jada o
jakiejkolwiek godzinie, utytany w bocie od stp do gw, w kcie kuchni, ledwie
odpowiadajc na pytania, jakie czasem omielaa mu si zada Santa Sofia de la
Piedad. Widzc go tak zapracowanym jak nigdy Fernanda, ktra przedtem nie
potrafiaby sobie tego nawet wyobrazi, wzia jego beztrosk za skwapliwo,

chciwo za powicenie, a upr za wytrzymao i zaczo j gry sumienie z

powodu zoliwoci, z jak wyrzucaa mu nierbstwo. Aureliano Drugi nie by jednak
w nastroju do chrzecijaskich pojedna. Zanurzony po szyj w grzzawisku zgniych
kwiatw i uschnitych gazi, przetrzsa pid za pidzi ziemi w ogrodzie,
skoczywszy z podwrzem wewntrznym i bocznym, i tak gboko podway
fundamenty wschodniego ganku domu, e pewnej nocy wszyscy zerwali si obudzeni
czym, co wydawao si kataklizmem, zarwno ze wzgldu na wstrzsy jak i grone
trzeszczenie podziemne, i stwierdzili, e wali si cz ganku i e przeraajca
szczelina biegnie stamtd a do sypialni Fernandy. Nie skonio to Aureliana Drugiego
do zaniechania trudw.
Nawet kiedy ju zgasy ostatnie nadzieje i tylko przepowiednie z kart zdaway
si mie jeszcze jaki sens, umocni nadwerone fundamenty, zatka szczelin
zapraw murarsk i dalej przekopywa niezmordowanie zachodni stron domu. Tam
zasta go jeszcze drugi tydzie czerwca, kiedy deszcz zacz si uspokaja, chmury
podniosy si wyej i wida byo, e lada chwila rozjani si niebo. Tak te si stao.
Pewnego pitku o drugiej po poudniu nad wiatem rozbyso zdumione soce,
karmazynowe, ostre jak py ceglany i niemal rwnie chodne jak woda, a potem deszcz
ju nie pada przez dziesi lat.
Macondo byo jedn ruin. W grzzawiskach na ulicy pozostay poamane
meble, szkielety zwierzt, z ktrych wykwitay kolorowe lilie, ostatnie lady hordy
najedcw, ktrzy uciekli z Mocondo rwnie nagle, jak przybyli. Domy, budowane z
takim popiechem podczas gorczki bananowej, stay pustk. Z dawnego pastwa za
drutami zostay tylko szcztki. Drewniane domy, cieniste tarasy, gdzie upyway
pogodne popoudnia na grze w karty, wydaway si zmiecione podmuchem
zwiastujcym w biblijny wiatr, ktry wiele lat pniej mia zgadzi Macondo z
powierzchni ziemi. Jedynym ludzkim ladem, jaki zostawi po sobie ten aroczny
podmuch, bya rkawiczka Patrycji Brown w samochodzie zarosym polnymi
bratkami. Zaczarowana kraina, ktr odkry Jose Arcadio Buendia w czasach
zaoenia Macondo i gdzie pniej prosperoway plantacje bananw, bya gszczem
zgniych pdw, na ktrego dalekim widnokrgu przez wiele lat dostrzec byo mona
milczce fale morza. Aurelino Drugi przey chwile cikiego przygnbienia w
pierwsz niedziel, kiedy woy na siebie suche ubranie i wyszed na rekonesans na
miasto. Ci, co przetrwali katastrof, wszyscy ci, co ju mieszkali w Macondo, zanim
jego podstawami wstrzsn huragan Kompanii Bananowej, siedzieli na rodku ulicy

radujc si pierwszymi promieniami soca. Ich skra zachowaa jeszcze zielony kolor
wodorostw i zapach stchlizny - pitno, jakim naznaczyy j deszcze, ale w gbi serc
wydawali si zadowoleni z odzyskania miasta, gdzie si narodzili. Ulica Turkw
wygldaa tak jak niegdy, w pierwszych latach, kiedy Arabowie w szpiczastych
cimach i z obrczami w uszach, ci sami, ktrzy przebiegli wiat wymieniajc papugi
na wiecideka, znaleli tu zaciszn przysta, gdzie mogli odpocz po tysicletniej
wdrwce. Po deszczu towary na bazarach gniy i rozpaday si na kawaki, te, ktre
wystawiono w otwartych drzwiach, porosy mchem, lady podminowane byy przez
termity, a ciany zarte wilgoci, ale Arabowie trzeciego pokolenia siedzieli w tym
samym miejscu i w tej samej pozie co ich ojcowie i dziadkowie, milczcy, nieulkli,
odporni na czas i klsk, rwnie ywi lub rwnie martwi jak po pladze bezsennoci i
trzydziestu dwch wojnach pukownika Aureliana Buendii. Tak zdumiewajca bya
ich sia ducha w obliczu szcztkw stow do gry, straganw z przysmakami, strzelnic
jarmarcznych i uliczki, gdzie tumaczono sny i przepowiadano przyszo, e
Aureliano Drugi ze zwyk bezceremonialnoci pyta ich, jakie cudowne sposoby
zastosowali, eby nie zgin od piorunw w czasie burzy, jak, u diaba, to zrobili, eby
nie uton. Jeden za drugim, od progu do progu, odpowiada mu takim samym
filuternym umiechem i rozmarzonym spojrzeniem i wszyscy, nie umawiajc si,
dawali t sam odpowied:
- W wodzie trzeba umie pywa!
Petra Cotes, jedyna bodaj ze wszystkich tu urodzonych, miaa w sobie serce
Araba. Widziaa ostatnie resztki swoich obr i stajen zmiecione przez burz, ale udao
jej si ocali dom, ktry sta nietknity. Przez ostatni rok wysyaa do Aureliana
Drugiego naglce polecenia, on jednak zawsze odpowiada, e nie wie, kiedy wrci do
domu, ale w kadym wypadku przyniesie z sob skrzyni zotych monet, eby wyoy
nimi podog sypialni. Wtedy zacza rozpaczliwie szpera we wasnym sercu, w
poszukiwaniu siy, ktra pozwoliaby jej przetrwa nieszczcie, i znalaza tam wcieko, trzew i sprawiedliw, i poprzysiga sobie odbudowa fortun roztrwonion
przez kochanka i do reszty wyniszczon przez powd. Bya to decyzja tak niezomna,
e Aureliano Drugi wrci do domu w osiem miesicy po ostatnim wezwaniu i zasta
j zzielenia, rozczochran, z zapadymi oczyma i skr zart przez liszaje, ale
wypisywaa numery na kawaeczkach papieru, eby zorganizowa loteri. Aureliano
Drugi sta osupiay i tak by wychudy i uroczysty, e Petra Cotes nie poznaa go,
pewna, e przyszed do niej nie ten, ktry by jej kochankiem przez cae ycie, ale jego

brat bliniak.
- Oszalaa - powiedzia. - Chyba e zamiast fantw chcesz losowa koci.
Wtedy kazaa zajrze mu do sypialni i Aureliano Drugi zobaczy mua. Skada
si wycznie ze skry i koci, jak jego wacicielka, ale by rwnie ywy i zdecydowany
jak ona. Petra Cotes ywia go swoj wciekoci i kiedy ju nie byo trawy ani
kukurydzy, ani korzeni, zabraa go do swojej sypialni i dawaa mu do jedzenia
perkalowe przecierada, perskie dywany, pluszowe kapy, aksamitne kotary i wreszcie
haftowany zotymi nimi baldachim z jedwabn frdzl nad biskupim oem.

Urszula musiaa si zdoby na wielki wysiek, eby dopeni swego

przyrzeczenia i umrze, kiedy si wypogodzi. Przebyski trzewoci umysu, tak
rzadkie przez cay czas trwania deszczw, stay si czstsze poczwszy od sierpnia,
kiedy zerwa si ostry wiatr, amic krzaki r, wysuszajc boto na kamie i
przysypujc Macondo lepkim pyem, ktry przykry na zawsze pordzewiae dachy
cynkowe i stuletnie migdaowce. Urszula pakaa z alu dowiedziawszy si, e przez
trzy lata z gr bya zabawk w rkach dzieci. Umya pomazan twarz, zdja z siebie
strzpy wstek, zesche jaszczurki i aby, szkaplerze i stare naszyjniki arabskie,
ktrymi bya obwieszona na caym ciele, i pierwszy raz od mierci Amaranty
podniosa si z ka bez niczyjej pomocy, eby na nowo wczy si w ycie rodziny.
Hart jej niestrudzonego serca pozwoli orientowa si w ciemnociach. Ci, ktrzy
widzieli jej potknicia i zawadzali w przejciu o jej archanielskie rami zawsze
uniesione na wysokoci gowy, myleli, e z trudem dwiga swoje ciao, ale jeszcze nie
wierzyli w jej lepot. Nie potrzebowaa wzroku - eby wiedzie - e grzdki kwiatw,
tak pieczoowicie hodowanych od czasu pierwszej rozbudowy domu, zostay
zniszczone przez deszcz i rozkopane przez Aureliana Drugiego, e popkay ciany i
cement podogi, e meble chwiej si i oba z politury, drzwi wypadaj z zawiasw,
a rodzinie grozi przygnbienie i upadek ducha, nie do pomylenia za jej czasw.
Posuwajc si po omacku przez opustoszae sypialnie syszaa nieustajce drenie
terminw, buszowanie moli w szafach i niszczycielskie bzyczenie olbrzymich
czerwonych mrwek, ktre rozpleniy si podczas potopu i przeary fundamenty
domu. Pewnego dnia otworzya kufer z figurami witych i Santa Sofia de la Piedad
musiaa jej pomc strzsn z siebie karaluchy, ktre wyskoczyy z wntrza, gdzie
zary ubrania na proszek. Nie mona y w takim niedbalstwie - woaa. - Jak tak

dalej pjdzie, nas samych w kocu por bestie. Odtd nie zaznaa chwili
wypoczynku. Na nogach od witu, prosia o pomoc i zatrudniaa kadego, kto by pod
rk, nawet dzieci. Wystawia na soce nieliczn garderob, ktra nadawaa si
jeszcze do uytku, wyposzya karaluchy rodkami owadobjczymi, zniszczya cieki
termitw w drzwiach i oknach i zalaa niegaszonym wapnem gniazda. Gorczka
odnawiania zaprowadzia j w kocu do zapomnianych pomieszcze. Kazaa oczyci
ze mieci i pajczyn pokj, gdzie Josemu Arcadiowi Buendii wysech mzg w
poszukiwaniu

kamienia

filozoficznego,

uporzdkowaa

warsztat

zotniczy

zdewastowany przez onierzy, a w kocu zadaa kluczy od pokoju Melquiadesa,

eby sprawdzi, w jakim stanie si znajduje. Wierna yczeniu Josego Arcadia
Drugiego, ktry zabroni wstpu do siebie, dopki nie bdzie jakiej oczywistej
wskazwki, e umar, Santa Sofia de la Piedad uya wszelkiego rodzaju wykrtw,
eby zmyli Urszul. Tak niezomne byo jednak jej postanowienie, by nie zostawi
insektom nawet najskrytszego i najbardziej zapomnianego kta domu, e usuna
wszystkie przeszkody, jakie prbowano stawia, i po trzech dniach nalega dopia
tego, e otworzono przed ni pokj. Musiaa chwyci si futryny, eby nie zemdle od
smrodu,

ale

wystarczyy

dwie

sekundy,

by

sobie

przypomniaa,

tam

przechowywano siedemdziesit dwa nocniki pensjonarek i e ktrej z pierwszych

nocy deszczowych patrol onierzy przeprowadza rewizj w domu szukajc Josego
Arcadia Drugiego i nie mg go znale.
- Boe wity! - zawoaa, jakby widziaa wszystko. - Tyle stara, eby ci
nauczy czystoci i porzdku po to, aby skoczy w chlewie!
Jose Arcadio Drugi nie przesta odczytywa pergaminw. W spltanym
kotunie wosw wieciy tylko zby z zielonym poyskiem i nieruchome oczy.
Poznajc gos prababki zwrci gow w kierunku drzwi, sprbowa si
umiechn i bezwiednie powtrzy niegdy wypowiedziane przez ni zdanie:
- C chcesz - mrukn - czas mija.
- To prawda - powiedziaa Urszula - ale nie a tak szybko.
Mwic to uwiadomia sobie, e odpowiada mu tak samo, jak jej odpowiedzia
pukownik Aureliano Buendia w swojej celi skazaca, i wzdrygna si znowu
stwierdzajc wbrew temu, co przyznaa przed chwil, e czas nie mija, lecz krci si w
kko. Ale i wtedy nie daa za wygran. Skrzyczaa Josego Arcadia Drugiego jak
dziecko i zmusia go, eby si wykpa, ogoli i uyczy siy swego ramienia przy
robocie z odnowieniem domu. Sama myl opuszczenia czterech cian, ktre zapewniy

mu spokj, wzbudzia groz Josego Arcadia Drugiego. Krzykn, e nie ma takiej siy
ludzkiej, ktra by go zmusia do wyjcia, bo nie chce widzie pocigu o dwustu
wagonach zaadowanych trupami, ktry co wieczr odjeda z Macondo w kierunku
morza. Wszyscy, co byli na stacji - krzycza. - Trzy tysice czterysta osiem osb.
Wtedy dopiero zrozumiaa Urszula, e Jose Arcadio Drugi yje w wiecie ciemnoci
bardziej nieprzeniknionym ni jej wiat, rwnie nieprzystpnym i samotnym jak wiat
jego dziadka. Zostawia go w spokoju, ale nie zamykano ju drzwi na kdk,
sprztano codziennie, nocniki wyrzucono na mietnik pozostawiajc tylko jeden i
Jose Arcadio Drugi musia prezentowa si rwnie schludnie jak jego pradziadek w
swoim wizieniu pod kasztanem. Fernanda z pocztku uwaaa t krztanin za atak
starczego obdu i z trudem powstrzymywaa rozdranienie. Ale w tym czasie Jose
Arcadio napisa z Rzymu, e zamierza przyjecha do Macondo, zanim przyjmie
wicenia kapaskie, i ta dobra nowina wzbudzia w niej taki zapa, e sama zabraa
si do roboty i cztery razy dziennie podlewaa kwiaty, by jej syn nie wynis z domu
zego wraenia. Ten sam bodziec skoni j do przyspieszenia korespondencji z
niewidzialnymi medykami i przystrojenia ganku w donice, w ktrych jak dawniej
rosy paprocie, majeranek i begonie, zanim jeszcze Urszula zdya si dowiedzie, e
wszystko to pado ofiar niszczycielskiego szau Aureliana Drugiego. Pniej
sprzedaa srebrn zastaw i kupia naczynia fajansowe, cynowe talerze i yki, sztuce
z alpaki, gaszc splendor szaf nawykych do porcelany Towarzystwa Indyjskiego i
czeskich krysztaw. Urszula posuna si jeszcze dalej. Otwrzcie drzwi i okna woaa. - Gotujcie miso i ryby, kupujcie najwiksze wie, niech przyjd
cudzoziemcy, niech rozkadaj swoje maty po ktach, niech siusiaj na re. Niech
siadaj do stou, ile razy zechc je i gada, niech brudz i zaboc wszystko swoimi
butami, niech z nami zrobi, co im si podoba, bo to jedyny sposb, eby wygna
ruin. Ale to pozostao w sferze zudze. Bya ju za stara i za dugo ya, eby jeszcze
raz powtrzy cud ze zwierztkami z karmelu, a nikt z jej potomstwa nie odziedziczy
po niej siy charakteru. Na danie Fernandy dom nadal pozosta zamknity.
Aureliano Drugi, ktry z powrotem przenis swoje kufry do domu Petry Cotes,
dysponowa rodkami wystarczajcymi ledwie na to, aby rodzina nie umara z godu.
Za pienidze uzyskane z wylosowania mua Petra Cotes i on kupili inne zwierzta i
zdoali zorganizowa prymitywne przedsibiorstwo gry na loterii. Aureliano Drugi
chodzi od domu do domu zachcajc wszystkich do kupna ozdobnych bilecikw,
ktre sam malowa kolorowymi farbami, eby wydaway si bardziej atrakcyjne i

przekonujce, i moe nie zdawa sobie sprawy, e wiele osb kupowao je od niego
przez wdziczno, a wikszo z litoci. Jednake nawet najbardziej litociwi z
nabywcw nie gardzili okazj wygrania prosiaka za dwadziecia centavos lub cielaka
za trzydzieci dwa i podekscytowani nadziej, co wtorek wieczorem toczyli si na
podwrzu Petry Cotes w oczekiwaniu momentu, gdy wybrane na chybi trafi dziecko
wycignie z worka wygrywajcy numer. Wkrtce losowanie zmienio si w
cotygodniowy jarmark, bo ju od zmierzchu instalowano na dziedzicu stragany ze
specjaami i napojami i wielu szczliwcw na miejscu zabijao wygrane zwierz, pod
warunkiem, e inni postaraj si o muzyk i wdk, tak wic zupenie niechccy
Aureliano Drugi znowu zacz grywa na akordeonie i uczestniczy w skromnych
turniejach obarstwa. Te ubouchne repliki festynw z dawnych dni pozwoliy
Aurelianowi Drugiemu odkry, jak bardzo upad w nim duch i wyscha pomysowo
genialnego moczy - mordy. To ju nie by on. Sto dwadziecia kilogramw ywej wagi,
do ktrych doszed w czasach pojedynku z Elefant, zredukoway si do
siedemdziesiciu omiu. Dobroduszna i pucoowata gba wia staa si obliczem
iguany i wyraaa nud i zmczenie. Dla Petry Cotes jednak nigdy nie by milszy sercu
ni wtedy, moe dlatego, e mylia mio ze wspczuciem, jakie w niej wzbudza, z
solidarnoci i koleestwem, jakie w obojgu obudzia ndza. Zdewastowane ko
przestao by miejscem szalestw i stao si miejscem zwierze. Wolni od
niedyskretnych luster, ktre sprzedali, eby kupi zwierzta na loteri, od zjedzonych
przez mua adamaszkw i perwersyjnych aksamitw, do pnej nocy robili rachunki,
z niewinnoci dwojga le sypiajcych staruszkw wykorzystujc na liczenie pienidzy
czas, niegdy powicany na ich trwonienie. Czsto pierwsze koguty zastaway ich na
ukadaniu monet w mae wzgrki, ujmowali z jednego i dokadali do drugiego, tak by
starczyo na wszystko: to na gospodarstwo dla Fernandy, a tamto na buciki dla
Amaranty Urszuli, a to eby Santa Sofia de la Piedad, ktra od niepamitnych czasw
nie miaa nowej sukienki, moga j sobie kupi, a tamto dla stolarza na trumn, jeeli
umrze Urszula; to na kaw, ktra zdroaa o jednego centavo na funcie w cigu trzech
miesicy, a tamto na cukier, ktry by coraz mniej sodki a to na drzewo - jeszcze byo
mokre od czasu potopu - a tamto na papier i kolorowy atrament do sporzdzania
biletw; a to wszystko, co zostanie, musi i na amortyzacj kosztw cielaka, z ktrego
cudem zdoali ocali skr, bo dosta karbunkuw akurat w czasie kwietniowego cignienia, kiedy wszystkie numery ju byy wyprzedane. Te msze w katakumbach miay
w sobie co prawdziwie wzniosego, bo zawsze przeznaczali najwiksz cz dla

Fernandy, i to nie z litoci czy pod wpywem wyrzutw sumienia, lecz dlatego, e jej
dobrobyt by dla nich waniejszy ni wasny. W rzeczy samej, aczkolwiek adne z nich
sobie tego nie uwiadamiao, obydwoje myleli o Fernandzie jak o crce, ktr
chcieliby mie i nie mieli, tak dalece, e kiedy przez trzy dni nie jedli nic prcz zupy z
kukurydzy, eby Fernanda moga sobie kupi holenderski obrus. Niemniej, chocia
zabijali si prac, pomimo najsurowszej oszczdnoci i wielu icie czarodziejskich
sztuczek, ich anioowie stre spali widocznie ze zmczenia, podczas gdy oni ukadali i
rozkadali monety tak, eby przynajmniej wystarczyo na ycie. Nie mogc pniej
zasn po niepomylnym bilansie, rozmylali, co to si stao na wiecie, dlaczego
zwierzta nie rozmnaaj si z dawn obfitoci, dlaczego pienidze rozpywaj si w
rkach, a ludzie, ktrzy do niedawna palili pliki banknotw w szale hulanek, uwaaj
teraz za rozbj liczenie po dwanacie centavos za bilet w loterii na sze kur.
Aureliano Drugi myla, nie mwic tego, e zo tkwi nie w wiecie, tylko w jakim
ukrytym zakamarku tajemniczego serca Petry Cotes, gdzie co si popsuo podczas
potopu, wywoujc bezpodno zwierzt i pynno pienidzy. Zaintrygowany t
zagadk szpera tak gboko w jej uczuciach, e szukajc zysku znalaz mio, starajc
si, eby ona go kochaa, pokocha j sam. Petra Cotes natomiast kochaa go tym
mocniej, im bardziej czul, e wzrasta jego czuo, i tak to w peni jesieni zacza
wierzy w modzieczy przesd, e bieda jest suk mioci. Oboje wspominali wtedy
jako przeszkod bezmylne hulanki, bogactwo na pokaz i niczym nieskrpowan
rozpust, lamentujc, ile ycia zmarnowali na to, by znale raj dzielonej samotnoci.
Rozkochani w sobie bez pamici, po tylu latach jaowego wsplnictwa, radowali si z
cudu mioci tak samo odczuwanej przy stole jak w ku i w kocu stali si tak
szczliwi, e nawet jako para bezsilnych staruszkw figlowali wci z sob jak
krliczki i gryli si jak psy.
Loteria fantowa nigdy nie przyniosa wielkich zyskw. Z pocztku Aureliano
Drugi trzy dni w tygodniu spdza zamknity w swoim dawnym biurze hodowcy
byda, rysujc bilet po bilecie, malujc z pewnym zaciciem artystycznym czerwon
krwk, zielon wink albo stado niebieskich kur, zalenie od gatunku losowanego
zwierztka, i kaligrafowa, zrcznie imitujc drukowane czcionki, nazw, ktr Petra
Cotes uznaa za odpowiedni dla ich przedsibiorstwa: Loteria Boskiej Opatrznoci.
Z czasem jednak malowanie dwch tysicy biletw tygodniowo tak go znudzio, e
zamwi piecztki z wizerunkami zwierzt, nazw i numerem i wtedy praca
ograniczya si do przykadania ich do poduszeczek w rnych kolorach tuszu. W

ostatnich latach wpadli na pomys zastpienia numerw zagadkami, tak eby nagroda
bya rozdzielona midzy wszystkich, ktrzy dali trafne rozwizanie, ale system ten
okaza si tak skomplikowany i budzi tyle zastrzee, e zaniechali go po pierwszej
prbie.
Aureliano, zajty zdobywaniem renomy dla swojej loterii fantowej, prawie nie
widywa dzieci. Fernanda oddaa Amarant Urszul do prywatnej szkki, gdzie
przyjmowano tylko sze uczennic, ale nie chciaa pozwoli, eby Aureliano uczy si
w szkole publicznej. Uwaaa, e ju i tak zbyt wiele ustpia pozwalajc mu
wychodzi z pokoju. Poza tym w szkoach w tych czasach przyjmowano tylko prawowite dzieci maestw katolickich, a na wiadectwie urodzenia przyczepionym do
kaftanika dziecka, kiedy je przyniesiono do domu, Aureliano by zarejestrowany jako
podrzutek. Tak wic zosta w domu na asce litociwej opieki Sofii de la Piedad i
przejanie umysowych Urszuli, odkrywajc zawony wiat domu, tak jak mu go
tumaczyy

babki.

By

wraliwy,

szczupy,

obdarzony

dociekliwoci,

ktra

wyprowadzaa z rwnowagi starszych. W przeciwiestwie do pytajcego, a czasem

jasnowidzcego spojrzenia, jakie mia pukownik w jego wieku, jego spojrzenie byo
ruchliwe i troch roztargnione. W czasie gdy Amaranta Urszula przebywaa w szkole,
apa glisty i torturowa owady w ogrodzie. Al kiedy, gdy Fernanda zaskoczya go
wkadajcego do pudeka skorpiony, aeby potem wpuci je do ka Urszuli,
zamkna go w dawnej sypialni Meme, gdzie urozmaica swoje samotne godziny
ogldaniem rysunkw w encyklopedii. Tam znalaza go Urszula pewnego popoudnia,
kiedy skraplaa cay dom mokrym od rosy porannej pczkiem pokrzyw, i cho wiele
razy ju z nim rozmawiaa, zapytaa go, kim jest.
- Jestem Aureliano Buendia - odpowiedzia.
- Prawda - powiedziaa wtedy. - Najwyszy czas, eby zacz si uczy sztuki
zotniczej.
Znowu pomylia go ze swoim synem, poniewa min ciepy wiatr, ktry nasta
po potopie i przywrci umysowi Urszuli przejciow jasno. Nie odzyskaa rozumu.
Wchodzc do swojej sypialni zastawaa tam Petronil Iguaran w krynolinie, o ktr
zawadza kady z przechodzcych, i w akieciku naszywanym paciorkami, ktry nosia
na uroczyste wizyty; bya tam take Tranquilina Maria Miniata Alacoque Buendia, jej
babka, ktra wachlowaa si pirem pawia w swoim fotelu paralityczki, i pradziadek
Aureliano Arcadio Buendia w faszywym dolmanie gwardii wicekrla, i Aureliano
Iguaran, jej ojciec, ktry uoy specjaln modlitw skuteczn przeciwko kleszczom

nkajcym bydo, i jej witobliwa matka, i kuzyn z ogonem prosicia, i Jose Arcadio
Buendia, i jej zmarli synowie - wszyscy siedzieli na krzesach ustawionych przy
cianie, jakby tu przyszli nie z wizyt, ale na uroczysto czuwania przy zmarym. Z
kadym z nich nawizaa Urszula ni rozmowy, czc w barwnym wtku sprawy
bardzo odlege od siebie w czasie i przestrzeni, i kiedy Amaranta Urszula wrcia ze
szkoy, a Aureliano znudzi si przegldaniem encyklopedii, znajdowali j gono
mwic do siebie i zagubion w labiryncie zmarych. Gore! - krzykna kiedy
przestraszona wywoujc na chwil popoch w caym domu, ale ten okrzyk odnosi si
do poaru stajni, na ktry patrzya w wieku czterech lat. Dosza w kocu do takiego
pomieszania przeszoci z czasem obecnym, e podczas tych kilku przebyskw
wiadomoci, ktre nawiedziy j przed mierci, nikt nie by pewien, czy mwi o tym,
co czuje, czy wspomina rzeczy dawne. Stopniowo zaczynaa kurczy si i upodabnia
do embriona czy mumii, tak e w ostatnich miesicach swego ycia wygldaa jak
suszona liwka zagubiona w za duej na ni koszuli, a wzniesione archanielskie rami
w kocu zaczo przypomina apk mapiego niemowlcia. Czasem nie poruszaa si
przez par dni i Santa Sofia de la Piedad musiaa ni potrzsa, eby przekona si,
czy yje, i sadzaa j sobie na kolana, karmic po yeczce wod z cukrem. Wygldaa
jak sdziwy noworodek. Amaranta Urszula i Aureliano nosili j na rkach po sypialni,
kadli na otarzu, eby zobaczy, czy jest wiksza ni Dziecitko Jezus, a pewnego
popoudnia schowali j w szafie w spiarni, gdzie omal nie zjady jej szczury. W
Palmow Niedziel weszli do sypialni, kiedy Fernanda bya na mszy, i podnieli j z
ka, trzymajc za gow i za nogi.
- Biedna prapraprababcia - powiedziaa Amaranta Urszula - umara nam ze
staroci! Urszula wzdrygna si.
- Przecie ja yj! - zawoaa.
- Widzisz - powiedziaa Amaranta Urszula hamujc miech - ju nawet nie
oddycha.
- Ja przecie mwi! - krzykna Urszula.
- Ju nic nie mwi - powiedzia Aureliano. - Umara, cichutka jak wierszczyk.
Wtedy Urszula poddaa si oczywistoci. Mj Boe - szepna - wic to ju
mier - i zacza odmawia modlitw, pospiesznie, z gbi duszy. Trwao to przeszo
dwa dni, w Wielki Wtorek proby do Boga zaczy si przeplata z seri praktycznych
porad i przestrg, eby kolorowe mrwki nie rozsadziy domu, eby nigdy nie
pozwolono zgasn lampce przy dagerotypie Remedios, eby aden z Buendiw nie

polubi kogo z tej samej krwi, bo wtedy rodz si dzieci ze wiskim ogonem.
Aureliano Drugi prbowa wykorzysta ten obd i wydoby z niej wyznanie, gdzie jest
zakopane zoto, ale jego bagania i tym razem okazay si daremne. Kiedy przyjdzie
waciciel - powiedziaa Urszula - Bg go owieci i wskae mu, gdzie ma szuka.
Santa Sofia de la Piedad bya pewna, e w kadej chwili zastanie j martw, gdy
zauwaya w tych dniach zakcenia w przyrodzie: re pachniay koprem, wypada jej
z rk tykwa wypeniona grochem i ziarenka uoyy si na ziemi w idealnym porzdku
geometrycznym w ksztat rozgwiazdy, a ktrej nocy zobaczya przelatujcy po niebie
sznur wietlistych krkw pomaraczowych.
Umara w Wielki Czwartek. Ostatnim razem, kiedy pomagano jej obliczy
wasny wiek za czasw Kompanii Bananowej, obliczenia day przybliony wynik stu
pitnastu - stu dwudziestu lat ycia. Pochowano j w skrzyneczce niewiele wikszej od
koszyka, w ktrym przyniesiono Aureliana, i tylko nieliczna garstka osb wzia
udzia w pogrzebie, bo bardzo ju niewielu pozostao z tych, co j pamitali, a poza
tym tego popoudnia by taki upa, e oszoomione ptaki rozbijay si jak rut o ciany
i przeryway metalowe siatki w oknach, eby umrze w sypialniach.
Z pocztku przypuszczano, e to nowa plaga. Gospodynie ledwie trzymay si
na nogach od cigego zamiatania zdechych ptakw, zwaszcza w godzinie sjesty, a
mczyni adowali je na wzki i wrzucali do rzeki. W niedziel wielkanocn stuletni
ojciec Antonio Isabel ogosi z ambony, e ptaki zdychaj na skutek zych fluidw
rozsiewanych przez yda Wiecznego Tuacza, ktrego on sam widzia poprzedniej
nocy. Opisa go jako hybryd, skrzyowanie koza z samic heretyczk, piekieln
besti, ktrej oddech zatruwa powietrze i ktrej obecno powoduje podzenie
potworw przez nowo zalubione pary. Niewiele osb zwrcio uwag na to
apokaliptyczne kazanie, bo cae miasto byo przekonane, e proboszczowi pomieszao
si w gowie ze staroci. Ale w nastpn rod pewna kobieta obudzia wszystkich o
wicie krzyczc, e znalaza odcinite na ziemi lady dwunoga z kopytami. Siady byy
tak wyrane i autentyczne, e ci, ktrzy pobiegli je zobaczy, nie mieli wtpliwoci co
do istnienia straszliwego potwora podobnego do tego z opisu proboszcza i
jednomylnie postanowili zainstalowa puapki na swoich podwrkach. Tak wic
potwr zosta schwytany. W dwa tygodnie po mierci Urszuli ktrego ranka Petra
Cotes i Aureliano Drugi obudzili si przeraeni rozlegajcym si w pobliu beczeniem
olbrzymiego barana. Kiedy wstali, zwierz przesta ju becze i gromada mczyzn
zdejmowaa go z wyostrzonych wczni umieszczonych w gbi dou przykrytego

zeschymi limi. Way tyle co w, mimo e wzrostem nie przewysza przecitnego

chopaka, a z jego ran cieka lepka zielona krew. Cae ciao pokrywaa szcze usiana
malekimi larwami, a skra podobna bya do uski ryby, ale w przeciwiestwie do
opisu proboszcza jego czonki przypominay raczej cherlawego anioa ni mczyzn,
bo rce mia gadkie i zwinne, oczy due i zamglone, a na opatkach wida byo
zakrzepe blizny potnych skrzyde prawdopodobnie odrbanych siekier drwala.
Zawieszono go gow w d na drzewie migdaowym porodku placu, tak eby kady
mg go obejrze, a kiedy zacz si rozkada, wrzucano cierwo do ogniska,
poniewa nie mona byo ustali, czy natura tego mieszaca kae go zaliczy do
zwierzt i wrzuci do rzeki, czy te do chrzecijan, w ktrym to wypadku powinien
zosta pogrzebany w ziemi. Nie stwierdzono, czy to istotnie przez niego zdychay
ptaki, ale nowoecy nie spodzili zapowiedzianych potworw ani nie zmniejszy si
upa.
Pod koniec tego roku umara Rebeka. Argenida, suca ktra bya przy niej
cae ycie, prosia o pomoc wadze miejskie, aby wyway drzwi sypialni, gdzie jej
pani bya zamknita od trzech dni, i znaleziono j w ku, zwinit jak krewetka, z
gow wyysiaa od wierzbu i kciukiem tkwicym w ustach. Aureliano Drugi zaj si
pogrzebem i prbowa odrestaurowa dom, eby go sprzeda, ale zniszczenie byo tak
daleko posunite, e tynki odpaday zaraz po malowaniu i adna zaprawa murarska
nie zdoaa zapobiec rozpadowi podg i gniciu belek obronitych mchem.
Wszystko tak wygldao od czasw potopu. Apatia ludzi kontrastowaa z
arocznoci zapomnienia, stopniowo i bezlitonie zerajcego wszystko, co
pozostao w pamici, tak dalece, e w tym czasie, z okazji nowej rocznicy traktatu w
Neerlandii, przybyli do Macondo emisariusze prezydenta republiki, aby wreszcie
dorczy order tylekro odrzucany przez pukownika Aureliana Buendi, i cae
popoudnie stracili szukajc kogo, kto by im wskaza ktregokolwiek z jego
potomkw. Aureliano Drugi mia ochot przyj medal, pewien, e jest ze szczerego
zota, ale Petra Cotes w ostatniej chwili odwioda go od tej niegodnej pokusy, kiedy
emisariusze przygotowali ju przemwienie na uroczysto. W tym take czasie
powrcili Cyganie, ostatni spadkobiercy nauk Mekjuiadesa, i zastali Macondo tak
wyniszczone, a mieszkacw tak odseparowanych od reszty wiata, e znw zaczli
kry po domach cignc namagnetyzowane sztabki, jakby naprawd by to ostatni
wynalazek babiloskich mdrcw, i znowu skupiali promienie soneczne olbrzymi
lup, i nie zabrako takich, co wytrzeszczali ze zdumienia oczy i otwierali usta na

widok spadajcych patelni i toczcych si rondli, ani takich, co pacili po pidziesit

centavos, by mc do woli przyglda si starej Cygance, ktra wyjmowaa i zakadaa
swoj sztuczn szczk. Rozklekotany ty pocig, ktry nikogo nie przywozi ani nie
zabiera i ledwie przystawa na opustoszaej stacji, by wszystkim, co pozostao po
tocznym pocigu pasaerskim, do ktrego pan Brown doczepia swj wagon ze
szklanym dachem i biskupimi fotelami, i po stu dwudziestu wagonach towarowych,
ktrych przejazd z adunkiem bananw zajmowa cae popoudnie. Delegaci kurii
biskupiej,

ktrzy

przyjechali

sprawdzi

wiarygodno

doniesie

dziwnej

miertelnoci ptakw i caopaleniu yda Wiecznego Tuacza, zastali ojca Antonia

Isabel bawicego si z dziemi w ciuciubabk i uwaajc jego sprawozdanie za wytwr
halucynacji zabrali go do przytuku dla starcw. Wkrtce potem przyby przysany
przez kuri ojciec Agusto Angel, nieugity i nieustraszony krzyowiec nowych czasw,
ktry osobicie par razy dziennie pociga za dzwony, by nie zasypiay dusze
wiernych, i chodzi od domu do domu wzywajc ospaych na porann msz; ale przed
upywem roku i on take zosta zwyciony przez atmosfer ruiny i pustki, ktr
oddychao si wraz z powietrzem, przez gorcy kurz, ktry przysypywa i paraliowa
wszystko, przez senno, o ktr przyprawiay go zjadane co dzie na obiad mielone
kotlety w nieznonym upale sjesty.
Po mierci Urszuli dom znowu popad w zaniedbanie, z ktrego nie moga go
podwign nawet wola tak silna i ywotna jak Amaranty Urszuli, ktra wiele lat
pniej, bdc kobiet bez przesdw, weso i nowoczesn, otworzya drzwi i okna,
by wystraszy ruin, doprowadzia do porzdku ogrd, wytpia kolorowe mrwki,
nawet w biay dzie spacerujce po ganku, i daremnie usiowaa obudzi
zapomnianego ducha gocinnoci. Klasztorne upodobania Fernandy zamkny tam
nie do przebycia rwcy potok stu lat Urszuli. Nie tylko zabronia otwiera drzwi, kiedy
min gorcy wiatr, ale kazaa zabi okna drewnianymi krzyami, posuszna
ojcowskiemu

hasu

pogrzebania

si

za

yda.

mudna

korespondencja

niewidzialnymi medykami zakoczya si klsk. Po dugim odwlekaniu terminu

zamkna si w swojej sypialni w uzgodnionym dniu i godzinie, przykryta tylko
biaym przecieradem, z gow zwrcon na pnoc, i o pierwszej w nocy poczua, e
zakrywaj jej twarz chustk przesiknit lodowatym pynem. Kiedy si obudzia,
soce byszczao za oknem i zobaczya na swoim brzuchu dugi szew w ksztacie uku,
ktry cign si od pachwiny a do mostka midzy ebrami. Ale jeszcze zanim min
przewidziany

okres

rekonwalescencji,

otrzymaa

skonsternowany

list

od

niewidzialnych medykw, ktrzy twierdzili, e po szeciu godzinach skrupulatnego

badania nie znaleli nic, co odpowiadaoby symptomom tyle razy i tak skrupulatnie
przez ni opisywanym. Istotnie jej zgubny zwyczaj nienazywania rzeczy po imieniu
doprowadzi do nowego nieporozumienia i jedynym schorzeniem wykrytym przez
telepatycznych chirurgw byo opuszczenie macicy, co mona byo poprawi przez
uywanie pessarium. Rozczarowana Fernanda prbowaa uzyska jak bardziej
precyzyjn informacj, ale korespondenci ju nie odpowiedzieli na jej listy. Czua si
tak przytoczona ciarem nie znanego sowa, e zdecydowaa si w kocu przekn
wstyd i zapyta, co to jest pessarium, i wtedy dopiero dowiedziaa si, e francuski
lekarz powiesi si trzy miesice temu na belce i wbrew woli miasta zosta pogrzebany
przez dawnego towarzysza broni pukownika Aureliana Buendi. Wwczas zwierzya
si swojemu synowi Josemu Arcadio i ten przysa jej z Rzymu pessarium z broszurk
informacyjn, ktr Fernanda po nauczeniu si treci na pami wrzucia do latryny,
eby nikt nie mg pozna natury jej dolegliwoci. Bya to niepotrzebna ostrono, bo
nikt w domu prawie nie zwraca na ni uwagi. Santa Sofia de la Piedad krya po
korytarzach w osamotnieniu staroci, gotujc t odrobin, ktr jedli, i niemal
wycznie oddana dogldaniu Josego Arcadia Drugiego. Amaranta Urszula, ktra
odziedziczya cz wdzikw Piknej Remedios, odrabianiem zada szkolnych
wypeniaa czas przedtem powicony drczeniu Urszuli i zacza wykazywa zdrowy
rozsdek i zainteresowanie nauk, tak e w Aurelianie Drugim na nowo odyy
nadzieje, jakie niegdy budzia w nim Meme. Przyrzek wysa j na dokoczenie
nauki do Brukseli, zgodnie ze zwyczajem ustanowionym w czasach Kompanii
Bananowej, i oywiony t myl usiowa odrestaurowa ziemie zdewastowane przez
potop. W domu widywano go rzadko i przychodzi tylko do Amaranty Urszuli, bo z
biegiem czasu sta si obcy dla Pernandy, a may Aureliano w miar zbliania si
okresu dojrzewania robi si coraz bardziej nieufny i zamknity w sobie. Aureliano
Drugi ufa, e staro zmikczy serce Fernandy na tyle, eby dziecko mogo wczy
si do normalnego ycia w miecie, gdzie nikt z pewnoci nie bdzie si trudzi
dociekaniami sekretw jego pochodzenia. Ale sam Aureliano wydawa si zadowolony
z zamknicia i samotnoci i nie zdradza adnych chci poznania wiata, ktry
zaczyna si za drzwiami od ulicy. Kiedy Urszula kazaa otworzy pokj Melquiadesa,
zacz kry wok niego i zerka przez uchylone drzwi i zawizaa si ni wzajemnej
sympatii midzy nim i Josem Arcadiem Drugim. Aureliano Drugi odkry t przyja
dopiero duo pniej, kiedy usysza, e chopak mwi o rzezi na stacji. Pewnego dnia

kto przy stole ubolewa nad ruin, w jakiej pogryo si miasto po opuszczeniu go
przez Kompani Bananow, a Aureliano zaprzeczy mu z powag i znajomoci rzeczy
osoby dorosej. Jego zdaniem, sprzecznym z opini powszechn, Macondo byo
miastem bogatym i rozwijao si dobrze, do czasu gdy wprowadzia tam zamt,
korupcj i wyzysk Kompania Bananowa, ktrej inynierowie wywoali potop, eby
unikn dotrzymania umw zawartych z robotnikami. Mwic tak rozsdnie, e
Fernandzie wydawao si to grzeszn parodi Jezusa wrd doktorw, chopiec opowiedzia ze szczegami o tym, jak wojsko wystrzelao ponad trzy tysice robotnikw
spdzonych na stacj i jak zaadowano trupy do pocigu o dwustu wagonach, eby
wyrzuci je do morza. Przekonana tak jak wikszo ludzi o prawdzie oficjalnej wersji,
e nic si tego dnia nie stao, Fernanda zgorszya si myl, e chopiec odziedziczy
anarchistyczne instynkty pukownika Aureliana Buendii, i kazaa mu zamilkn.
Aureliano Drugi natomiast rozpozna w opowiadaniu wersj swojego brata bliniaka.
W rzeczywistoci, pomimo e wszyscy uwaali go za obkanego, Jose Arcadio Drugi
by w owym czasie najtrzewiejszym spord domownikw. Nauczy maego
Aureliana czyta i pisa, wtajemniczy go w studia nad pergaminami i wpoi w niego
tak osobist interpretacj znaczenia, jakie miaa dla Macondo Kompania Bananowa,
e wiele lat pniej, kiedy Aureliano widywa si z ludmi, uwaano, e powtarza
histori powsta w czyjej wyobrani, gdy byo to cakowicie sprzeczne z faszyw
wersj, ktr historycy przyjli i rozpowszechnili w podrcznikach szkolnych. W
zacisznej izdebce, gdzie nigdy nie dociera upalny wiatr ani kurz, obaj przywoywali
odwieczn zjaw starca, w kapeluszu z rondem wygitym w ksztat skrzyde kruka,
ktry opowiada o wiecie wsparty o framug okna, na wiele lat przed ich urodzeniem.
Obaj jednoczenie odkryli, e tam zawsze by marzec i zawsze poniedziaek, i wtedy
zrozumiali, e Jose Arcadio Buendia nie by tak obkany, jak mwia rodzina, lecz
przeciwnie on jeden mia umys do jasny, by zbliy si do prawdy, e czas take
ulega potkniciom i wypadkom i dlatego moe si rozbi, i zostawi w jednym pokoju
uamek swojej wiecznoci. Jose Arcadio Drugi zdoa poza tym sklasyfikowa
kryptoznaki pergaminw. Pewien by, e odpowiadaj alfabetowi zoonemu z
czterdziestu siedmiu do pidziesiciu trzech liter, ktre, kada z osobna, wyglday
jak pajki czy bezmylne gryzmoy, lecz w ozdobnej kaligrafii Melquiadesa przypominay sztuki wypranej bielizny rozwieszonej do wyschnicia na drucie. Aureliano
przypomnia sobie, e widzia podobn tablic w encyklopedii angielskiej, i przynis
j, eby porwna z tablic Jose Arcadio Drugiego. Byy rzeczywicie identyczne.

W tym czasie, kiedy wpad na pomys loterii z zagadkami, Aureliano Drugi

zacz si budzi ze cinitym gardem, jakby tumi kanie. Petra Cotes wytumaczya
to jako jedn z dolegliwoci spowodowanych przez niedoywienie i ze warunki ycia i
co rano, przez rok z gr, smarowaa mu podniebienie pdzelkiem umaczanym w
pszczelim miodzie i dawaa do picia wywar z czarnej rzodkwi. Kiedy ucisk w gardle
sta si tak dokuczliwy, e przeszkadza mu oddycha, Aureliano Drugi poszed do
Pilar Ternery spyta, czy nie zna zi, ktre przyniosyby mu ulg. Jego babka, ktrej
nic nie byo w stanie zama i ktra doya setki lat jako wacicielka
zakamuflowanego burdeliku, nie ufajc przesdom terapeutycznym zasigna rady
kart. Zobaczya w nich zotego konia z gardem przebitym sztyletem przez waleta
pikowego i wycigna z tego wniosek, e Fernanda stara si cign ma z
powrotem do domu za pomoc niegodziwego systemu wbijania szpilek w jego
podobizn i e to ona spowodowaa utworzenie si guza w gardle przez
niedostateczn znajomo swoich niecnych praktyk. Poniewa Aureliano Drugi nie
mia adnych fotografii oprcz lubnych, ktre znajdoway si w albumie rodzinnym,
szuka ich wic po caym domu starajc si nie wzbudzi podejrze ony i w kocu
znalaz w gbi szafy p tuzina pessariw w oryginalnych opakowaniach.
Przypuszczajc, e keczka z czerwonego kauczuku, s jakim narzdziem magii,
woy jedno do kieszeni, eby je pokaza Pilar. Ta nie moga okreli jego
pochodzenia, ale wydao jej si to tak podejrzane, e na wszelki wypadek polecia mu
przynie cae p tuzina i spalia je w ognisku rozpalonym na podwrzu. eby
udaremni rzekome czary Fernandy, kazaa Aurelianowi Drugiemu zmoczy w wodzie
kwok i zakopa j yw pod kasztanem, co zrobi tak skwapliwie i z tak dobr wiar,
e gdy skoczy przykrywa suchymi limi .wieo skopan ziemi, ju czu, e lepiej
oddycha. Co do Fernandy, to wytumaczya zniknicie pessariw jako zoliwo
niewidzialnych medykw i wszya sobie po wewntrznej stronie koszuli rodzaj
kieszonki, gdzie chowaa nowe pessaria, ktre przysa jej syn.
W sze miesicy po zakopaniu kury Aureliano Drugi zbudzi si o pnocy w
ataku kaszlu z uczuciem, e dusz go w gbi garda szczypce kraba. Wtedy zrozumia,
e choby nie wiedzie ile zniszczy magicznych pessariw i zakopa ca setk
zakltych kur, jedyn i smutn prawd jest to, e umiera. Nie powiedzia tego
nikomu. Drczony obaw, e umrze, zanim zdy wysa do Brukseli Amarant
Urszul, pracowa jak nigdy dotychczas i zamiast jednej organizowa trzy loterie
tygodniowo. Od wczesnego ranka przebiega miasto, nawet najbardziej odlege i

ndzne dzielnice, usiujc rozprzeda bilety z bagaln natarczywoci, jak mg okazywa tylko umierajcy. Oto nawiedza was Boska Opatrzno - woa. - Nie pozwlcie
jej odej, bo przybywa tylko raz na sto lat. Dokonywa nadludzkich wysikw, eby
wyda si wesoy, sympatyczny, dobroduszny, ale wystarczyo spostrzec jego blado i
spywajcy ciurkiem pot, eby wiedzie, e ledwie panuje nad sob. Czasami zbacza
na nieuprawne pola, gdzie nikt go nie mg zobaczy, i siada tam na moment, eby
odpocz od kleszczy rozdzierajcych go w rodku. Jeszcze o pnocy biega po
wesoej dzielnicy, usiujc pocieszy dobrymi wrbami samotne kobiety szlochajce
przy gramofonach. Ten numer nie wychodzi ju cztery miesice - mwi im
wskazujc bilety. - Nie daj szczciu umkn ci przed nosem, bo ycie jest krtsze, ni
czowiek myli. W kocu ludzie stracili dla niego respekt, zaczli si namiewa i w
ostatnich miesicach jego ycia nie nazywali go don Aureliano, jak zawsze, tylko
don Boska Opatrzno, nawet przy nim. Gos jego zacz przybiera faszywe tony,
traci dwiczno, a wreszcie przygas zupenie i przypomina warczenie psa, ale
Aureliano Drugi nie ustawa w swych wysikach i nie dopuszcza, eby zmniejszyo si
zainteresowanie nagrodami losowanymi na podwrku Petry Cotes. Niemniej, w miar
jak traci glos i czu, e wkrtce nie bdzie ju mg znie blu, pojmowa, e to nie z
pomoc wieprzw i kz crka jego wyjedzie do Brukseli, i wtedy wpad na bajeczny
pomys, eby puci na loteri ziemie zniszczone przez potop, ktre mgby doskonale
odrestaurowa kto, kto rozporzdza kapitaem. Bya to inicjatywa tak efektowna, e
sam alkad udzieli swego poparcia, podajc imprez do wiadomoci publicznej w
formie oficjalnego ogoszenia i zawizay si spki, eby nabywa bilety po sto pesos,
ktre rozkupiono w cigu niecaego tygodnia. Wieczorem w dzie loterii ci, co
wygrali, urzdzili bankiet dorwnujcy niemal tym z dawnych czasw Kompanii
Bananowej i Aureliano Drugi po raz ostatni zagra na akordeonie zapomniane
piosenki Francisca el Hombre, ale nie mg ju piewa.
W dwa miesice pniej Amaranta Urszula pojechaa do Brukseli. Aureliano
Drugi wrczy jej nie tylko pienidze z ekstraloterii, ale wszystko, co zdoa
zaoszczdzi w ubiegych miesicach, a nawet skromne sumy uzyskane ze sprzeday
pianoli, klawikordu i innych cennych przedmiotw w nieasce losu. Wedug jego
oblicze powinno to wystarczy na opacenie nauki, tak wic pozostaa tylko nie rozwizana kwestia opacenia podry powrotnej. Fernanda sprzeciwiaa si temu
wyjazdowi do ostatniej chwili, zgorszona myl, e Bruksela znajduje si tak blisko
rozpustnych uciech Parya, uspokoi j jednak list, jaki wrczy jej crce ojciec Angel

do przeoonej pensji dla dziewczt katolickich pod kierownictwem zakonnic, gdzie

Amaranta Urszula przyrzeka mieszka a do zakoczenia nauki. Prcz tego dziki
staraniom proboszcza miaa odby podr pod opiek grupy sistr franciszkanek,
ktre jechay do Toledo, gdzie spodzieway si spotka kogo zaufanego, kto by
stamtd odwiz j do Belgii. Podczas pospiesznej wymiany listw w tej sprawie
Aureliano Drugi z pomoc Petry Cotes zaj si bagaem Amaranty Urszuli.
Wieczorem, kiedy spakowano jeden z lubnych kufrw Fernandy, wszystko byo
uoone i rozmieszczone tak starannie, e przysza studentka wiedziaa na pami, w
jakich sukienkach i pantoflach ma przeby Atlantyk i gdzie jest granatowy weniany
paszcz z miedzianymi guzikami i buciki z kurdybanu, w ktrych miaa wysi na ld;
wiedziaa rwnie, jak musi stpa, eby nie wpa do wody, gdy bdzie wchodzi po
trapie na pokad, e ani na chwil nie wolno jej si odczy od zakonnic, e wolno jej
wychodzi z kabiny tylko na posiki, a w adnym wypadku nie powinna odpowiada
na pytania zadawane przez osoby nieznajome, bez wzgldu na ich pe. Wioza
buteleczk z kroplami przeciw morskiej chorobie i zeszycik, w ktrym ojciec Angel
wasnorcznie wypisa sze modlitw na zaklcie burzy. Fernanda uszya jej pcienny
pas, gdzie miaa chowa pienidze, i pokazaa jej, jak trzeba go nosi pod koszul, tak
eby nie musiaa go zdejmowa nawet do snu. Chciaa podarowa jej zoty nocnik
wyszorowany szarym mydem i zdezynfekowany spirytusem, ale Amaranta odmwia
w obawie, e bd si z niej namiewa koleanki z pensji. W par miesicy pniej, w
godzin mierci, Aureliano Drugi mia wspomina jej obraz taki jak w chwili, gdy
widzia j po raz ostatni, bezskutecznie usiujc otworzy zakurzone okno w
przedziale drugiej klasy, by usysze ostatnie polecenia Fernandy. Miaa na sobie
sukienk z rowego jedwabiu z przypitym na lewym ramieniu bukiecikiem
sztucznych bratkw, buciki z kurdybanu ze sprzczkami i na niskim obcasie i
jedwabne poczochy z okrgymi podwizkami na ydkach. Bya drobna, miaa
rozpuszczone dugie wosy i ywe iskrzce si oczy, takie jak Urszula w jej wieku, a
opanowanie, z jakim si egnaa, bez paczu, ale i bez umiechu, wiadczyy, e
odziedziczya te po Urszuli si charakteru. Idc obok wagonu, w miar jak pocig
nabiera rozpdu, i trzymajc Fernand pod rk, eby si nie potkna, Aureliano
Drugi ledwie zdy odpowiedzie podniesieniem rki na pocaunek posany mu w
powietrzu koniuszkami palcw. Maonkowie stali nieruchomo pod rozarzonym
socem, wpatrzeni w oddalajcy si pocig, ktry wkrtce by tylko czarnym
punktem na horyzoncie, i trzymajc si pod rk po raz pierwszy od dnia lubu.

Dziewitego sierpnia, zanim przyszed pierwszy list z Brukseli, Jose Arcadio

Drugi rozmawia z Aurelianem w pokoju Melquiadesa i nagle, cho to nic nie miao
wsplnego z rozmow, powiedzia:
- Pamitaj zawsze, e byo ich przeszo trzy tysice i e zostali wrzuceni do
morza.
Potem upad twarz na pergaminy i skona z otwartymi oczami.
W tej samej chwili w ku Fernandy jego brat bliniak doszed do kresu
dugiej i straszliwej mczarni elaznych krabw zerajcych mu gardo. Na tydzie
przedtem wrci do domu, bez gosu i bez tchu, niemal skra i koci, ze swymi
wdrownymi kuframi i akordeonem wczgi, eby dotrzyma przyrzeczenia, e
umrze przy onie. Petra Cotes pomoga mu spakowa ubrania i poegnaa go nie
uroniwszy ani jednej zy, zapomniaa tylko da mu lakierki, w ktrych chcia by
pochowany. Tote dowiedziawszy si, e umar, ubraa si na czarno, zawina
trzewiki w gazet i posza do Fernandy z prob, eby wolno jej byo poegna
zmarego, Fernanda nie pozwolia jej przestpi progu.
- Niech pani wejdzie w moje pooenie i zrozumie - bagaa Petra Cotes. Prosz sobie wyobrazi, jak bardzo go musiaam kocha, eby narazi si na to
upokorzenie.
- Nie ma takich upokorze, na ktre nie zasugiwaaby ladacznica odpowiedziaa Fernanda. - Niech pani czeka, a umrze nastpny z kochankw, eby
naoy mu te buty.
Dotrzymujc danego przyrzeczenia, Santa Sofia de la Piedad noem
kuchennym odcia gow trupowi Josego Arcadia Drugiego dla pewnoci, e nie
pogrzebi go ywcem. Ciaa umieszczono w jednakowych trumnach i wtedy
stwierdzono, e po mierci bracia stali si do siebie rwnie podobni jak w
dziecistwie. Dawni towarzysze hulanek Aureliana Drugiego pooyli na jego trumnie
wieniec z fioletow szarf i napisem: Na bok, krowy, bo ycie jest krtkie!. Fernand
tak oburzy ten brak szacunku, e kazaa wyrzuci wieniec na mietnik. W
zamieszaniu ostatniej chwili smutne pijaczyny, ktre wynosiy trumny z domu,
pomyliy je i braci pogrzebano w zamienionych grobach.

Aureliano przez dugi czas nie opuszcza pokoju Melquiadesa. Nauczy si na

pami fantastycznych legend z rozsypujcej si ksigi, syntezy studiw Hermana

Paralityka: wskazwek do uzyskania kamienia filozoficznego, notatek z traktatu o

satanizmie, centurii Nostradamusa i jego bada nad dum, tak e osign wiek
modzieczy nie wiedzc nic o swojej epoce, ale rozporzdzajc podstawowymi wiadomociami czowieka redniowiecza. O jakiejkolwiek godzinie wchodzia do jego
pokoju Santa Sofia de la Piedad, zastawaa go zagbionego w lekturze. Przynosia mu
o wicie kubek kawy bez cukru, a w poudnie talerz ryu z plastrami smaonego
banana, co byo jedynym poywieniem w domu po mierci Aureliana Drugiego.
Dbaa, eby mia porzdnie ostrzyone wosy, iskaa mu gnidy, przerabiaa na niego
stare ubrania znalezione w zapomnianych kufrach, a kiedy zacz rosn mu ws,
przyniosa mu brzytw i miseczk na mydo pukownika Aureliana Buendii. aden z
synw pukownika, nawet Aureliano J os, nie by do niego tak podobny zwaszcza z
powodu wydatnych koci policzkowych i mocnej, z lekka drwicej i okrutnej linii ust.
Santa Sofia de la Piedad, jak niegdy Urszula, wchodzc do pokoju Aureliana
Drugiego bya przekonana, e Aureliano mwi do siebie. W rzeczywistoci rozmawia
z Melquiadesem. Ktrego upalnego popoudnia, wkrtce po mierci bliniakw,
zobaczy w odbiciu okna pospnego starca w kapeluszu z rondem wygitym w ksztat
skrzyde kruka niby zmaterializowany obraz wspomnienia istniejcego w jego pamici
jeszcze na dugo przed urodzeniem. Aureliano skoczy klasyfikacj alfabetu
pergaminw. Tote na pytanie Mequiadesa, czy odkry, w jakim jzyku s napisane,
nie zawaha si z odpowiedzi:
- W sanskrycie - powiedzia.
Melquiades oznajmi, e wkrtce nie bdzie ju mg go odwiedza. Mimo to
odchodzi spokojny na ki mierci ostatecznej, bo Aureliano ma do czasu na
opanowanie sanskrytu w cigu lat, ktrych jeszcze brakuje, eby pergaminy miay za
sob cay wiek istnienia i mogy zosta odczytane. On to poinformowa go, e na
uliczce prowadzcej do rzeki, gdzie za czasw Kompanii Bananowej przepowiadano
przyszo i tumaczono sny, pewien mdrzec kataloski ma antykwariat z ksikami,
a w nim znajduje si ksika Sanskrit Primer, ktra za sze lat zostanie zjedzona
przez mole, jeli Aureliano nie pospieszy si z jej kupieniem. Pierwszy raz w cigu
swego dugiego ycia Santa Sofia de la Piedad daa wyraz pewnemu uczuciu, a byo to
uczucie zdziwienia, kiedy Aureliano poprosi, eby przyniosa mu ze sklepu ksik,
ktr znajdzie midzy Jerozolim Wyzwolon a wierszami Miltona na prawym
kracu drugiej pki regau. Poniewa nie umiaa czyta, nauczya si na pami tych
tytuw i uzyskaa pienidze ze sprzeday jednej z siedemnastu zotych rybek, ktre

zostay w warsztacie (tylko ona i Aureliano wiedzieli, gdzie s schowane) od tej nocy,
kiedy onierze rewidowali dom.
Aureliano robi postpy w nauce sanskrytu, a tymczasem Melquiades zjawia
si coraz rzadziej i posta jego stawaa si coraz bardziej oddalona, jakby rozpywaa
si w promiennej jasnoci poudnia. Ostatni raz, kiedy Aureliano wyczu jego
obecno, by ju prawie niewidzialny i szepta: Umarem na t febr w bagnach
Singapuru. Wtedy jego pokj opanoway termity, kurz, upa, kolorowe mrwki i
mole, ktre miay zamieni w trociny wiekow mdro ksiek i pergaminw.
W domu nie brakowao jedzenia. Nazajutrz po mierci Aureliana Drugiego
jeden z przyjaci, ktrzy przynieli mu wieniec z nieodpowiednim na t okazj
napisem, przyszed z propozycj wypacenia Fernandzie pienidzy, ktre pozosta
winien jej mowi. Odtd posaniec przynosi w kad rod kosz z ywnoci, ktrej
starczyo na cay tydzie. Nikt nigdy si nie dowiedzia, e te wiktuay przysya Petra
Cotes w przekonaniu, e staa dobroczynno jest sposobem upokorzenia kogo, kto j
upokorzy. Uraza jednak mina znacznie prdzej, ni sama Petra przypuszczaa, i
pniej posyaa jedzenie tylko przez dum, a w kocu przez lito. Nieraz, kiedy nie
miaa ju si sprzedawa biletw, a ludzie stracili zainteresowanie dla loterii, sama
obywaa si bez jedzenia, eby moga je Fernanda, i wypeniaa ten dobrowolnie
przyjty obowizek, dopki nie zobaczya przechodzcego ulic jej pogrzebu.
Santa Sofia de la Piedad mimo zmniejszonej liczby domownikw nie miaa
wypoczynku, na ktry zasuya po pidziesiciu z gr latach pracy. Nigdy nie
syszano skargi od tej milczcej, nieprzeniknionej kobiety, ktra zasiaa w rodzinie
anielskie ziarna Piknej Remedios i tajemniczy majestat Josego Arcadia Drugiego.
Cae swoje ycie samotnoci i milczenia powicia wychowaniu dzieci, ktre prawie
nie pamitay, e s jej dziemi i wnukami, i zaja si Aurelianem, tak jakby wyszed z
jej wasnych wntrznoci, sama nie wiedzc, e jest jego prababk. Tylko w takim
domu jak ten byo do pomylenia, e zawsze sypiaa na macie rozpocieranej na ziemi
w spiarni, wrd nocnego chrobotania szczurw, i nigdy nikt si nie dowiedzia, e
pewnej nocy obudzio j nieznone uczucie, jakby kto patrzy na ni. w ciemnociach,
i e to bya mija, ktra przelizna si po jej brzuchu. Nie wtpia, e gdyby opowiedziaa o tym Urszuli, ta podzieliaby z ni wasne ko, ale byy to czasy, kiedy
nikt nie przyjmowa do wiadomoci niczego, dopki nie krzyczano o tym na cay gos,
bo prace w piekarni, wstrzsy wojenne i pilnowanie dzieci nie zostawiay czasu na
trosk o czyje wygody i zadowolenie. Petra Cotes, ktrej nigdy nie widziaa na oczy,

bya jedyn osob, ktra o niej pamitaa. Ona to troszczya si o jej skromn
garderob, nawet w czasach, kiedy dokonywali cudw z pienidzmi uzyskanymi z
loterii. Kiedy Fernanda przybya do domu, miaa wszelkie powody uwaa j za
doywotni suc i cho nieraz syszaa, e to matka jej ma, fakt ten wydawa jej
si tak niewiarygodny, e zapomniaa o nim wczeniej, ni przyja go do wiadomoci.
Santa Sofia de la Piedad nigdy nie wydawaa si uraona swoj poledni pozycj.
Przeciwnie, wszyscy mieli wraenie, e lubi si krzta bez chwili wypoczynku, bez
jednego sowa skargi, utrzymujc w porzdku i czystoci olbrzymi dom, w ktrym
mieszkaa od lat dziewczcych, a ktry zwaszcza w czasach Kompanii Bananowej
bardziej przypomina koszary ni dom rodzinny. Ale po mierci Urszuli jej nadludzka
pracowito zacza si zaamywa. Nie tylko dlatego, e ju bya stara i wyczerpana,
ale sam dom nagle pad jakby ofiar uwidu starczego. Delikatny mech wypez na
ciany. Kiedy nie byo ju pustego miejsca na dziedzicu i podwrku za domem,
chwasty podwayy cement ganku, ktry popka jak szyba, a w szczelinach zaczy
wyrasta te same te kwiatki, ktre prawie sto lat temu znalaza Urszula w szklance
ze sztuczn szczk Melquiadesa. Nie majc czasu ani rodkw na hamowanie
rozmachu przyrody, Santa Sofia de la Piedad cae dnie spdzaa w sypialniach poszc
wielkie jaszczurki, ktre powracay noc. Pewnego ranka zauwaya, e czerwone
mrwki opuciy podwaone fundamenty, przeszy przez galeri, gdzie begonie
przybray kolor ziemi, i przedostay si w gb domu. Z pocztku prbowaa wytpi je
miot, potem rodkami owadobjczymi, a w kocu wapnem, ale nazajutrz
znajdowaa je w tym samym miejscu, zawsze w ruchu, uparte i niezwycione.
Fernanda, piszc wci listy do swoich dzieci, nie zdawaa sobie sprawy z
niepowstrzymanego postpu zniszczenia. Santa Sofia de la Piedad sama walczya z
zielskiem, eby nie owadno kuchni, zrywaa ze cian festony pajczyn, ktre
odradzay si po paru godzinach, zalewaa wapnem cieki termitw. Ale gdy
zobaczya, e pokj Melquiadesa, tak samo jak inne, jest stale zakurzony i peen
pajczyn, choby go zamiataa i wycieraa kurze trzy razy dziennie, i pomimo jej
czycicielskiej furii grozi mu ruina i ndza, ktr tylko pukownik Aureliano Buendia i
mody wojskowy umieli przewidzie, zrozumiaa, e zostaa pokonana. Wtedy woya
swoj zniszczon sukni odwitn, stare trzewiki Urszuli i par bawenianych
poczoch, ktre podarowaa jej Amaranta Urszula, i zrobia toboek z kilku zmian
bielizny, stanowicych cay jej dobytek.
- Poddaj si - powiedziaa do Aureliana. - To za duy dom na moje stare koci.

Aureliano zapyta, dokd odchodzi, na co odpowiedziaa nieokrelonym

ruchem rki, jakby nie miaa najmniejszego wyobraenia, co z ni bdzie. Niemniej
sprbowaa wyjani, e chce spdzi swoje ostatnie lata z siostr cioteczn, ktra
mieszkaa w Riohacha. Nie byo to wyjanienie prawdopodobne. Od mierci swoich
rodzicw nie utrzymywaa kontaktu z nikim, nie otrzymywaa adnych listw ani
wiadomoci, ani nie syszano, eby kiedykolwiek wspominaa kogo z krewnych.
Aureliano da jej czternacie zotych rybek, bo zamierzaa odej z tym tylko, co miaa:
jeden peso i dwadziecia pi centavos. Przez okno w pokoju widzia j przechodzc
przez podwrze, z wzekiem z bielizn, powczc nogami i przygarbion wiekiem, i
zobaczy, jak wyciga rk przez szpar w drzwiach, eby zamkn je za sob na
zasuwk. Nigdy ju nic wicej o niej nie syszano.
Dowiedziawszy si o tej ucieczce, Fernanda cay dzie powicia na
przetrznicie kufrw, komd i szaf, sztuka po sztuce, eby przekona si e Santa
Sofia de la Piedad nie wzia niczego. Poparzya sobie palce usiujc po raz pierwszy w
yciu rozpali pod kuchni i musiaa prosi Aureliana, eby nauczy j robi kaw. Z
czasem to on przej obowizki kuchenne. Wstajc Fernanda znajdowaa gotowe niadanie i wychodzia z sypialni tylko po to, eby zabra jedzenie, ktre Aureliano
zostawia jej na piecu, i zanosia talerz do jadalni, eby zje na lnianych obrusach,
wrd kandelabrw, siedzc na gwnym miejscu przy stole, naprzeciw pitnastu
pustych krzese. Nawet w tych warunkach Aureliano i Fernanda nie dzielili z sob
samotnoci, lecz yli kade w swojej, sprztajc wasny pokj, podczas gdy pajczyna
przyprszaa re, tapetowaa belki i ciany. Wtedy to Fernandzie zaczo si
wydawa, e dom jest peen chochlikw. Tak jakby przedmioty - zwaszcza
codziennego uytku - przybray zdolno przenoszenia si z miejsca na miejsce
wasnymi siami. Fernandzie mija czas na szukaniu noyczek, ktre - bya tego pewna
- pooya na ku, i przewrciwszy ca sypialni do gry nogami znajdowaa je na
pce w kuchni, gdzie nie bya od czterech dni. Nagle zniky wszystkie widelce z
szuflady na sztuce i znajdowaa sze sztuk na otarzyku, a trzy w pralni. Ta
wdrwka przedmiotw martwych bya szczeglnie denerwujca, kiedy zasiadaa do
pisania. Kaamarz, stojcy zawsze po prawej stronie, ukazywa si z lewej, suszka z
bibu znikaa i odnajdowaa si w dwa dni pniej pod poduszk, stronice listu
napisanego do Josego Arcadia mieszay si z tymi, ktre byy przeznaczone dla
Amaranty Urszuli; ya w ustawicznym lku, e woya listy do niewaciwych kopert,
co w rzeczywistoci zdarzyo jej si kilka razy. Kiedy zgubia piro. W dwa tygodnie

pniej zwrci je listonosz, ktry znalaz je w swojej torbie i szuka waciciela od

domu do domu. Z pocztku mylaa, e to sprawki niewidzialnych medykw, tak jak
zniknicie pessarium. Zacza nawet pisa do nich list z baganiem, eby zostawili j w
spokoju, ale w pewnym momencie musiaa przerwa pisanie i zaj si czym innym,
a kiedy wrcia do pokoju, nie tylko nie znalaza rozpocztego listu, ale zapomniaa,
co miaa pisa. Przez pewien czas posdzaa o te figle Aureliana. Zacza go ledzi i
podsuwa mu rne przedmioty, eby go przyapa w chwili, gdy bdzie je przenosi
gdzie indziej. Wkrtce jednak przekonaa si, e Aureliano opuszcza pokj
Melquiadesa tylko po to, eby i do kuchni lub do ubikacji, i e w ogle nie jest
skonny do artw. W kocu dosza wic do wniosku, e to psoty chochlikw, i
postanowia zabezpieczy kady przedmiot tak, eby si znajdowa na waciwym
miejscu. Przywizaa noyczki na dugiej tasiemce do wezgowia ka. Przywizaa
pirnik i suszk z bibu do nogi stou, przy kleia kaamarz do stou po prawej stronie
miejsca, gdzie zazwyczaj zasiadaa do pisania. Nie rozwizao to problemu, gdy po
paru godzinach szycia sznurek od noyczek zrobi si za krtki, eby ci tkanin, jak
gdyby krasnoludki cigle go skracay. To samo dziao si ze sznurkiem od pira, a
nawet z jej wasn rk, ktra po napisaniu kilku stron nie dosigaa ju do
kaamarza. Ani Amaranta Urszula w Brukseli, ani Jose Arcadio w Rzymie nie dowiedzieli si nigdy o tych bahych kopotach. Fernanda pisaa im, e jest szczliwa, i
rzeczywicie tak byo wanie dlatego, e czua si wolna od wszelkich obowizkw,
jakby ycie pozwolio jej wrci do wiata rodzicw, gdzie nie cierpiaa z powodu
codziennych problemw, zawczasu rozwizanych w wyobrani. Wskutek tej nie
koczcej si korespondencji zatracia poczucie czasu, zwaszcza gdy odesza Santa
Sofia de la Piedad. Przyzwyczaia si liczy dnie, miesice i lata biorc za punkt
odniesienia daty przewidziane na powrt swoich dzieci. W miar jednak opniania
si tego powrotu daty jej si myliy, terminy si mieszay, a dnie tak byy podobne
jedne do drugich, e nie czuo si, jak mijaj. Zamiast si niecierpliwi, Fernanda
odczuwaa gbokie zadowolenie z tej zwoki. Nie niepokoio jej, e wiele lat po
zapowiedzi przyjcia w najbliszych dniach wice kapaskich J os Arcadio nadal
czeka na ukoczenie wyszych studiw teologicznych, by rozpocz studia
dyplomatyczne, bo rozumiaa, e krte schody prowadzce na tron Pitrowy s bardzo
wysokie i najeone przeszkodami. Cieszyy j natomiast wiadomoci, ktre dla innych
byyby bez znaczenia, jak to, na przykad, e jej syn widzia papiea. Nie mniejszym
zadowoleniem napeniay j wieci od Amaranty Urszuli, ktra donosia, e jej studia

przecigaj si poza przewidziany czas, gdy dziki doskonaym wynikom w nauce

uzyskaa przywileje, ktrych jej ojciec nie wzi pod uwag w swoich obliczeniach.
Wicej ni trzy lata miny od czasu, kiedy Santa Sofia de la Piedad przyniosa
mu gramatyk, do dnia, kiedy Aureliano zdoa przetumaczy pierwszy plik
pergaminw. Nie bya to praca niepotrzebna, stanowia jednak zaledwie pierwszy
krok na drodze, ktrej dugoci nie mona byo przewidzie, poniewa tekst
hiszpaski nic nie znaczy: byy to wiersze szyfrowane. Aureliano nie zna klucza do
ich rozszyfrowania, ale wiedzia od Melquiadesa, e w sklepiku kataloskiego mdrca
s ksiki potrzebne do zgbienia treci pergaminw, zdecydowa si wic prosi
Fernand, eby mu pozwolia ich poszuka. W pokoju poeranym przez ruin, ktrej
zastraszajcych postpw nie mg ju powstrzyma, rozmyla nad form wyraenia
swojej proby i nad okolicznociami, w jakich ma to zrobi, szukajc najbardziej odpowiednich okazji, ale kiedy spotyka Fernand zabierajc jedzenie z kuchni, co byo
jedyn sposobnoci, by 2 ni pomwi, proba tak starannie obmylona wiza mu w
gardle i nie mg wydoby z siebie gosu. Zacz j szpiegowa. Sysza, jak
podchodzia do drzwi, eby odebra listy od dzieci i wrczy swoje listonoszowi,
nasuchiwa do pnych godzin nocnych jej krokw w sypialni lub twardego i nerwowego biegania pira po papierze, zanim doszed do jego uszu odgos przekrcanego
kontaktu i szept pacierzy w ciemnoci. Wtedy dopiero zasypia, ufajc, e nastpny
dzie da mu oczekiwan okazj. Uradowany myl, e pozwolenie nie zostanie mu
odmwione, pewnego ranka obci nawet wosy sigajce mu a do ramion, zgoli
zwichrzon brod, woy obcise spodnie i koszul z doczepianym konierzykiem,
odziedziczon sam nie wiedzia po kim, i czeka w kuchni, a Fernanda przyjdzie po
niadanie. Przysza tam nie ta kobieta, ktr widywa co dzie, z podniesion gow i
kamienn twarz, lecz staruszka nadprzyrodzonej piknoci, w paszczu z pokych
gronostajw, w koronie z pozacanej tektury, zbiedzona jak kto, kto paka w
sekrecie. Prawd mwic Fernanda wiele razy ju wkadaa nadgryziony przez mole
strj krlowej od chwili, gdy znalaza go w kufrach Aureliana Drugiego. Ktokolwiek
widziaby j przed lustrem, w ekstazie podziwiajc wasne gesty monarchini, mgby
j wzi za obkan. Ale tak nie byo. Krlewskie szaty suyy jej po prostu do
odgrzebywania wspomnie. Pierwszy raz, kiedy je woya, serce jej si cisno, oczy
napeniy si zami, bo w tej chwili na nowo podrani jej nozdrza zapach pasty do
butw oficera, ktry przyszed do jej domu, eby z niej zrobi krlow, i dusz jej
rozjania tsknota do straconych zudze. Poczua si tak stara i tak wyczerpana, tak

daleka od najlepszych godzin swego ycia, e zatsknia nawet do tych, ktre

pamitaa jako najgorsze, i wtedy dopiero odkrya, jak bardzo brakuje jej zapachu zi
na ganku, aromatu krzakw ranych o zmierzchu, a nawet grubiaskich
cudzoziemcw. Jej serce ze skamieniaego popiou, odporne na najcelniejsze ciosy
codziennej rzeczywistoci, roztopio si przy pierwszych przypywach tsknoty.
Potrzeba smutku stawaa si naogiem w miar niszczycielskiego dziaania lat. W
samotnoci Fernanda nabraa cech ludzkich. Niemniej tego ranka, kiedy wesza do
kuchni i zobaczya filiank kawy, ktr podawa jej kocisty i blady chopak z
blaskiem halucynacji w oczach, szarpno ni poczucie miesznoci. Nie tylko
odmwia mu pozwolenia, ale od tej chwili nosia klucze od domu przy sobie, w tej
kieszeni, gdzie przechowywaa nie uywane pessarium. Bya to daremna ostrono,
bo gdyby Aureliano chcia, mgby uciec i wrci nie zauwaony. Ale dugoletnia
niewola, niepewno wiata, przyzwyczajenie do posuszestwa wyniszczyy w jego
sercu ziarna buntu. Wrci wic do swego zamknicia i do pergaminw, lczc nad
nimi do pnej nocy i suchajc paczu Fernandy w sypialni. Pewnego ranka poszed
jak zwykle rozpali piec i znalaz nie tknite jedzenie zostawione dla niej
poprzedniego dnia. Wtedy zajrza do sypialni i zobaczy j wycignit na ku,
okryt paszczem gronostajowym, pikniejsz ni kiedykolwiek, ze skr, ktra
przybraa barw koci soniowej. W cztery miesice pniej, kiedy przyjecha Jos
Arcadio, znalaz j nietknit.
By podobny do matki ponad wszelkie ludzkie wyobraenie. Blady i wty, w
jedwabnym aobnym ubraniu, w koszuli z okrgym sztywnym konierzykiem i
cienk wsteczk zawizan na kokardk zamiast krawata, mia zdziwione spojrzenie
i wskie zacinite usta. Czarne wosy, wypomadowane i proste, rozdzielone na
rodku czaszki prostym i anemicznym przedziakiem, wyglday rwnie sztucznie jak
fryzury witych. Cie zarostu, starannie golonego na twarzy jak odlanej z parafiny,
wydawa si zudzeniem. Mia biae, nerwowe donie o zielonych yach, a wskazujcy
palec jego lewej rki zdobi zocisty piercie z okrgym opalem. Otworzywszy mu
drzwi Aureliano nie potrzebowa domyla si, kim jest, eby wiedzie, e przybywa z
bardzo daleka. Gdy wszed, w caym domu roznis si zapach wody koloskiej, ktr
Urszula skraplaa mu gow, kiedy by dzieckiem, eby go rozpozna w ciemnociach.
W jaki sposb nie do okrelenia Jose Arcadio po tylu latach nieobecnoci nadal by
dzieckiem, starym, straszliwie smutnym i osamotnionym. Poszed prosto do sypialni
matki, gdzie Aureliano przez cztery miesice rozpyla rt w tyglu dziadka, eby

zakonserwowa ciao wedug formuy Melquiadesa. Jose Arcadio nie zada ani
jednego pytania. Ucaowa czoo zmarej, wyj spod jej spdnicy tiulowy woreczek,
gdzie byy trzy pessaria jeszcze nie uywane i klucz od szafy. Jego ruchy, proste i
zdecydowane, kontrastoway z omdlewajcym wyrazem twarzy. Wyj z bieliniarki
kuferek z damasceskiej stali z herbem rodzinnym i we wntrzu pachncym drzewem
sandaowym znalaz obszerny list, w ktrym Fernanda uwolnia swoje serce od
brzemienia niezliczonych prawd, jakie przed nim zataia. Nie siadajc przeczyta go
chciwie, lecz bez niepokoju, a na trzeciej stronie zatrzyma si i spojrza na Aureliana
wzrokiem powtrnego rozpoznania.
- A wic - powiedzia gosem ostrym jak brzytwa - to ty jeste tym bkartem.
- Jestem Aureliano Buendia.
- Odejd do swego pokoju - powiedzia Jose Arcadio. Aureliano odszed i nie
wyjrza nawet przez ciekawo, kiedy usysza krztanin wok samotnego pogrzebu.
Czasami z kuchni widzia Josego Arcadia spacerujcego po domu, sysza jego
urywany, z trudem chwytany oddech i jego kroki, ktre jeszcze dugo po pnocy
rozlegay si w zrujnowanych sypialniach. Nie sysza za to jego gosu przez wiele
miesicy nie tylko dlatego, e Jose Arcadio nie zwrci si do niego ani jednym
sowem, ale e on sam nie mia ochoty, by to si stao, ani czasu na mylenie o
czymkolwiek oprcz pergaminw. Po mierci Fernandy wyj przedostatni rybk i
poszed do ksigarni kataloskiego mdrca w poszukiwaniu potrzebnych mu ksiek.
Nie interesowao go nic, co widzia po drodze, moe dlatego, e nie mia wspomnie
do porwnywania, a opustoszae ulice i walce si domy wyglday zupenie tak, jak je
sobie wyobraa w czasach, kiedy oddaby dusz za to, eby je pozna. Sam sobie
udzieli pozwolenia, ktrego odmwia mu Fernanda, i tylko jedyny raz w jedynym
celu i na czas nieodzownie w tym celu potrzebny, tote przebieg, nie zatrzymujc si
ani na chwil, jedenacie przecznic, ktre dzieliy dom od uliczki, gdzie dawniej
tumaczono sny, i wszed zziajany do zatoczonego i ponurego pomieszczenia, gdzie
ledwie wystarczyo miejsca, eby si obrci. Bardziej ni ksigarni przypominao to
mietnik wyrzuconych ksiek spitrzonych w nieadzie na pkach zartych przez
termity, w ktach zasnutych pajczyn, a nawet zajmujcych przestrze, ktra
powinna by przeznaczona dla klientw. Przy dugim stole, take uginajcym si pod
stosami szpargaw, waciciel niestrudzenie kaligrafowa fioletowym atramentem
proz troch nieskadn i na lunych kartkach ze szkolnego zeszytu. Pikna
poyskujca srebrem grzywa sterczaa mu nad czoem jak czub papugi kakadu, a

niebieskie oczy, bystre

- Odejd do swego pokoju - powiedzia Jose Arcadio. Aureliano odszed i nie
wyjrza nawet przez ciekawo, kiedy usysza krztanin wok samotnego pogrzebu.
Czasami z kuchni widzia Josego Arcadia spacerujcego po domu, sysza jego
urywany, z trudem chwytany oddech i jego kroki, ktre jeszcze dugo po pnocy
rozlegay si w zrujnowanych sypialniach. Nie sysza za to jego gosu przez wiele
miesicy nie tylko dlatego, e Jose Arcadio nie zwrci si do niego ani jednym
sowem, ale e on sam nie mia ochoty, by to si stao, ani czasu na mylenie o
czymkolwiek oprcz pergaminw. Po mierci Fernandy wyj przedostatni rybk i
poszed do ksigarni kataloskiego mdrca w poszukiwaniu potrzebnych mu ksiek.
Nie interesowao go nic, co widzia po drodze, moe dlatego, e nie mia wspomnie
do porwnywania, a opustoszae ulice i walce si domy wyglday zupenie tak, jak je
sobie wyobraa w czasach, kiedy oddaby dusz za to, eby je pozna. Sam sobie
udzieli pozwolenia, ktrego odmwia mu Fernanda, i tylko jedyny ra2 w jedynym
celu i na czas nieodzownie w tym celu potrzebny, tote przebieg, nie zatrzymujc si
ani na chwil, jedenacie przecznic, ktre dzieliy dom od uliczki, gdzie dawniej
tumaczono sny, i wszed zziajany do zatoczonego i ponurego pomieszczenia, gdzie
ledwie wystarczyo miejsca, eby si obrci. Bardziej ni ksigarni przypominao to
mietnik wyrzuconych ksiek spitrzonych w nieadzie na pkach zartych przez
termity, w ktach zasnutych pajczyn, a nawet zajmujcych przestrze, ktra
powinna by przeznaczona dla klientw. Przy dugim stole, take uginajcym si pod
stosami szpargaw, waciciel niestrudzenie kaligrafowa fioletowym atramentem
proz troch nieskadn i na lunych kartkach ze szkolnego zeszytu. Pikna
poyskujca srebrem grzywa sterczaa mu nad czoem jak czub papugi kakadu, a
niebieskie oczy, bystre i zwone, zdradzay agodn cierpliwo czowieka, ktry
przeczyta wszystkie ksiki. Siedzia w kalesonach, mokry od potu, i nie przerwa
pisania, by spojrze, kto przyszed. Aureliano nie mia adnych trudnoci ze
znalezieniem w tym niewiarygodnym bezadzie potrzebnych mu piciu ksiek, bo
znajdoway si dokadnie w miejscu wskazanym mu przez Melquiadesa. Bez sowa
wrczy je wraz ze zot rybk kataloskiemu mdrcowi, a ten przejrza je i powieki
jego zamrugay. Chyba zwariowae - mrukn w swoim jzyku, wzruszajc
ramionami, i zwrci Aurelianowi pi ksiek i rybk.
- Zabierz to sobie - powiedzia po hiszpasku. - Ostatnim czowiekiem, ktry
przeczyta te ksiki, by chyba Issak Ociemniay, wic zastanw si dobrze, co robisz.

Jose Arcadio odrestaurowa sypialni Meme, kaza oczyci i naprawi

aksamitne zasony i adamaszkowy baldachim nad kiem krlewskim i doprowadzi
do uywalnoci opuszczon azienk, ktrej cementowy basen porastaa sczerniaa,
wknista masa glonw. Do tych dwch miejsc zredukowao si jego krlestwo
blichtru, zniszczonych egzotycznych tkanin, faszowanych perfum i taniej biuterii. Co
do reszty domu, jedyn rzecz, jaka mu przeszkadzaa, byli wici z otarza
domowego, ktrych pewnego popoudnia spali na popi w ognisku, wasnorcznie
roznieconym na podwrzu. Rano wstawa dopiero po jedenastej. Szed do azienki w
wystrzpionej tunice w zote smoki, w rannych pantoflach z tymi pomponami i tam
odprawia obrzdek, ktry, jeli chodzi o drobiazgowo i czas trwania, przypomina
te, jakim niegdy oddawaa si Pikna Remedios. Przed kpiel skrapla basen
wonnociami, ktre przywiz z sob w trzech alabastrowych soiczkach. Nie oblewa
si t aromatyczn wod za pomoc tykwy, tylko zanurza si w niej i spdza w
basenie prawie dwie godziny, unoszc si na powierzchni, twarz do gry,
rozmarzony przyjemn wieoci i wspomnieniem Amaranty. W kilka dni po
przyjedzie porzuci przywiezione z sob ubranie, nie tylko za ciepe jak na tutejszy
klimat, ale jedyne, jakie posiada, i zmieni je na obcise spodnie, bardzo podobne do
tych, jakie nosi Pitro Crespi na lekcjach taca, i koszul z surowego jedwabiu ze
swoimi inicjaami wyhaftowanymi na lewej piersi. Dwa razy w tygodniu pra spodnie i
koszul w basenie i chodzi w tunice, pki nie wyschy, poniewa nie mia nic innego
do woenia. Nigdy nie jada w domu. Wychodzi na ulic, kiedy agodnia upa sjesty,
i wraca pn noc. Wtedy kontynuowa swj niespokojny spacer, oddychajc
chrapliwie i mylc o Amarancie. Ona i straszliwe spojrzenie witych w blasku
nocnej lampy byy to jedyne dwa wspomnienia, jakie zachowa o domu. Nieraz
podczas odurzajcego sierpnia rzymskiego otwiera oczy w poowie snu i widzia
Amarant, jak wyania si z marmurowej fontanny w swoich koronkowych halkach i z
bandaem na rce, wyidealizowana przez smutek wygnania. Przeciwnie ni Aureliano
Jose, ktry prbowa zdawi ten obraz w krwawej topieli wojny, on chcia utrzyma
go ywym w grzzawisku podania, oszukujc bez koca matk mitem o swoim
powoaniu kapaskim. Ani jemu, ani Fernandzie nigdy nie przyszo do gowy, e ich
korespondencja bya wymian fantastycznych kamstw. Jose Arcadio, ktry porzuci
seminarium zaraz po przyjedzie do Rzymu, nadal podtrzymywa legendy o teologii i
prawie kanonicznym, eby nie narazi na niebezpieczestwo bajkowego spadku, o
ktrym mwiy obdne listy matki i ktry mia go wyzwoli z ndzy i brudu,

dzielonych z dwoma kolegami w mansardzie na Zatybrzu. Kiedy otrzyma ostatni list

od Fernandy, dyktowany przeczuciem bliskiej mierci, spakowa do walizki resztki
swego faszywego splendoru i przeby ocean pod podkadem statku, gdzie
podrowali emigranci stoczeni jak bydo wiezione do rzeni, odywiajc si zimnym
makaronem i robaczywym serem. Jeszcze zanim przeczyta testament Fernandy,
ktry by tylko dokadn i spnion rekapitulacj nieszcz, rozpadajce si meble i
chwasty na ganku powiedziay mu ju, e wpad w puapk, z ktrej nigdy nie wyjdzie,
na zawsze wygnany z diamentowego wiata i niemiertelnego powietrza rzymskiej
wiosny. W bezsennoci zabijajcej go astmy mierzy bez koca gbi swojego
nieszczcia krc w ciemnociach domu, gdzie starcze lki Urszuli zaszczepiy w
nim strach przed wiatem. eby mie pewno, e nie pochon go ciemnoci, Urszula
przeznaczya mu kt w sypialni, jedyny, gdzie mg by bezpieczny przed zmarymi,
ktrzy bdzili po domu od zmierzchu. Cokolwiek zego zrobisz - mwia do niego wici mi o tym powiedz. Zalknione noce jego dziecistwa skupiy si w tym kcie,
gdzie czeka na godzin pooenia si do ka, siedzc nieruchomo na taborecie i
pocc si ze strachu pod czujnym i lodowatym spojrzeniem witych donosicieli. Bya
to niepotrzebna tortura, bo ju wtedy przeraony by wszystkim, co go otaczao, i
przygotowany, by lka si wszystkiego, co mg spotka w swoim yciu: kobiet z
ulicy, ktre psuy krew; domowych kobiet, ktre rodziy synw ze wiskimi ogonami;
kogutw bojowych, ktre powodoway mier ludzi i wyrzuty sumienia do koca
ycia; broni palnej, ktrej samo dotknicie skazywao na dwadziecia lat wojny;
nieudanych przedsiwzi, prowadzcych tylko do rozczarowania i obdu, i
wszystkiego w kocu, wszystkiego, co Bg stworzy w swojej nieskoczonej dobroci, a
co. diabe zdeprawowa. Gdy budzi si udrczony powracajcymi koszmarami,
jasno w oknach, pieszczoty Amaranty w wannie i rozkosz, z jak pudrowaa go
midzy nogami jedwabistym puszkiem, uwalniay go od grozy. Nawet Urszula bya
inna w jasnym wietle ogrodu, bo tam nie opowiadaa mu o duchach, ale szorowaa
mu zby pyem wglowym, eby mia promienisty umiech papiea, obcinaa i
szlifowaa jego paznokcie, eby pielgrzymw, ktrzy bd przybywa do Rzymu ze
wszystkich stron wiata, zadziwiaa pikno rk papiea w chwili bogosawiestwa, i
czesaa go jak papiea, i skraplaa wod kwiatow, aby jego ciao i ubranie rozsiewao
papiesk wo. Na dziedzicu w Castel Gandolfo widzia papiea na balkonie,
wygaszajcego to samo przemwienie w siedmiu jzykach dla tumu pielgrzymw, i
jedyn rzecz, jaka istotnie zwrcia jego uwag, byy jego rce, biae, jakby byy

wymoczone w ugu, olniewajcy blask jego letnich szat i dyskretny zapach wody
koloskiej.
Prawie w rok po powrocie do domu, kiedy ju sprzeda srebrne kandelabry i
heraldyczny nocnik, w ktrym, w godzinie prawdy, ze zota okazay si tylko
inkrustacje w herbie, jedyn jego rozrywk byo sprowadzanie chopcw z ulicy, eby
bawili si w domu. Przychodzi z nimi w porze sjesty i kaza im skaka przez sznur w
ogrodzie, piewa na ganku, dokonywa sztuk akrobatycznych z meblami w salonie, a
sam spacerowa midzy grupami, udzielajc wszystkim lekcji dobrych manier. W tym
czasie skoczyy si ju obcise spodnie i jedwabna koszula i nosi zwyczajne ubranie
kupione w sklepach Arabw, ale nadal zachowa omdla dystynkcj i gesty papieskie.
Chopcy zawadnli domem tak jak niegdy koleanki Meme. Do pnej nocy syszao
si ich rozmowy, piew i tace z przytupywaniem i dom by podobny do internatu bez
dyscypliny. Aureliano nie przejmowa si t inwazj, dopki nie zaczto go nachodzi
w pokoju Melquiadesa. Pewnego ranka dwaj chopcy pchnli drzwi i przestraszyli si
widokiem brudnego i zaronitego mczyzny, ktry przy stole lcza nad
pergaminami. Nie odwayli si wej, ale wci krcili si dokoa pokoju. Szepcc
zagldali przez szpary, wrzucali ywe gady przez lufcik, a ktrego dnia zabili
gwodziami od zewntrz drzwi i okno, tak e Aureliano straci p dnia, eby je
wyway. Rozochoceni bezkarnoci swych wybrykw, pewnego ranka, kiedy
Aureliano by w kuchni, czterej chopcy wtargnli do pokoju, eby zniszczy
pergaminy. Ledwie jednak pochwycili poke pliki i zwoje, jaka nadziemska sia
uniosa ich z ziemi i trzymaa zawieszonych w powietrzu, pki nie wrci Aureliano i
nie odebra im pergaminw. Od tego czasu przestali mu dokucza.
Czterej najstarsi chopcy, ktrzy nosili krtkie spodenki, chocia zbliali si ju
do wieku modzieczego, zajmowali si pielgnacj urody Josego Arcadia.
Przychodzili wczeniej ni inni i w cigu ranka golili go, masowali rozgrzanymi
rcznikami, obcinali i polerowali paznokcie u rk i ng, nacierali go wod kwiatow.
Kilka razy wleli do basenu, eby namydli go od stp do gw, podczas gdy lea
twarz do gry mylc o Amarancie. Potem wycierali go, pudrowali jego ciao i
ubierali. Jeden z chopcw, ktry mia kdzierzawe jasne wosy i oczy z rowego
szka jak krlik, zazwyczaj sypia w domu. Tak mocne byy wizy czce go z Josem
Arcadiem, e towarzyszy mu podczas bezsennych nocy astmatyka, spacerujc z nim
razem po domu pogronym w ciemnociach. Pewnej nocy w pokoju, gdzie sypiaa
Urszula, zobaczyli ty blask bijcy przez szpary w pododze, jakby wiecio tam

podziemne soce. Nie musieli zapala latarki. Wystarczyo im podnie kilka

sprchniaych desek w kcie, gdzie zawsze stao ko Urszuli i gdzie blask by
najsilniejszy, eby znale tajny schowek, ktrego na prno poszukiwa Aureliano
Drugi w obdzie wykopalisk. Byy tam trzy pcienne worki zwizane miedzianym
drutem, a w nich siedem tysicy dwiecie czternacie monet, ktre wieciy w
ciemnoci jak rozarzone wgle.
Odkrycie skarbu byo jak nagy wybuch ognia. Zamiast wraca do Rzymu z
niespodziewan fortun, co byo jego marzeniem dojrzaym w ndzy, Jose Arcadio
przeobrazi dom w raj o zmierzchu bogw. Kupi nowy aksamit na zasony i'
baldachim w sypialni i kaza wyoy kolorowymi kafelkami podog i ciany azienki.
Kredens w jadalni wypeniy kandyzowane owoce, szynki i marynaty, a nie uywana
spiarnia zostaa otwarta, by gromadzi w niej wina i likiery, ktre sam Jose Arcadio
osobicie odbiera na stacji kolejowej w skrzyniach z wypisanym jego nazwiskiem.
Pewnej nocy on i czterej najstarsi chopcy urzdzili zabaw, ktra przecigna si do
witu. O szstej rano wyszli nago z sypialni, wypucili z basenu wod i napenili go
szampanem. Pluskali si pywajc, niby ptaki fruwajce po zotawym niebie
aromatycznych bbelkw, podczas gdy Jose Arcadio, nie biorc udziau w zabawie,
unosi si na powierzchni twarz do gry wspominajc Amarant. Zosta tam z
otwartymi oczyma, pogrony we wspomnieniach, przeuwajc gorycz swoich
nieczystych przyjemnoci, jeszcze dugo potem, kiedy chopcy znudzeni kpiel poszli
gromadnie do sypialni, gdzie oberwali aksamitne kotary, eby si wytrze, zbili
krysztaowe zwierciado i rozwalili baldachim nad kiem prbujc si w nim pooy
wszyscy naraz. Kiedy Jose Arcadio wrci z azienki, zasta ich picych jeden przy
drugim, nagich, w alkowie, ktra wygldaa jak po kataklizmie. Rozgniewany nie tyle
z powodu wyrzdzonych szkd, co wstrtem i litoci, jak odczuwa dla samego
siebie w rozpaczliwej pustce saturnaliw, uzbroi si w rzemienn dyscyplin, ktr
mia schowan na dnie kufra obok wosiennicy i innych akcesoriw pokuty i
umartwienia, i wygna chopcw z domu wyjc jak obkany i choszczc ich bez
miosierdzia jak stado kojotw. Powali go atak astmy i trwa pr2ez kilka dni, ktre
wydaway si agoni. Trzeciej nocy tortur poszed do pokoju Aureliana i poprosi go o
kupienie w pobliskiej aptece proszkw do inhalacji. W ten sposb Aureliano wyszed
po raz drugi na ulic. Musia przebiec zaledwie sto metrw, eby doj do maej apteki
o zakurzonych szybach, gdzie stay na pkach porcelanowe flakony z aciskimi
napisami i gdzie dziewczyna o tajemniczej urodzie wa z Nilu daa mu lekarstwo,

ktrego nazw J os Arcadio zapisa na papierze. Ta druga wizja opustoszaego

miasta, owietlonego tylko tawym blaskiem latar na ulicy, nie wzbudzia w
Aurelianie wikszej ciekawoci ni za pierwszym razem. Jose Arcadio posdza go ju
o ucieczk, kiedy ukaza si z powrotem lekko zdyszany biegiem i powczc nogami,
ktre na skutek zamknicia i braku ruchu stay si sabe i niezdarne. Jego obojtno
dla wiata bya tak niewtpliwa, e par dni pniej Jose Arcadio zama
przyrzeczenie dane swojej matce i pozwoli mu swobodnie wychodzi, kiedykolwiek
zechce.
- Nie mam nic do roboty na ulicy - odpowiedzia mu Aureliano.
y nadal w zamkniciu, zaabsorbowany pergaminami, ktre stopniowo
odczytywa, nie mogc jednake wytumaczy ich sensu. Jose Arcadio zanosi mu do
pokoju plastry szynki, owoce w cukrze, ktre pozostawiay w ustach smak wiosny, a
czasami kieliszek dobrego wina. Nie interesowa si pergaminami, ktre uwaa za
raczej ezoteryczn rozrywk, zwrcia natomiast jego uwag zdumiewajca wiedza i
niewytumaczalna znajomo wiata, jak mia ten nieszczsny krewniak. Wtedy
dowiedzia si, e tamten potrafi zrozumie angielski w pimie i e midzy jednym
pergaminem a drugim przeczyta od deski do deski, jak powie, sze tomw
encyklopedii. Tym sobie z pocztku tumaczy fakt, e Aureliano mg mwi o
Rzymie, tak jakby mieszka tam przez wiele lat, wkrtce jednak przekona si, e
znane mu s take rzeczy, ktrych nie ma w encyklopedii, jak na przykad ceny
przedmiotw. Wszystkiego si mona dowiedzie - byo jedyn odpowiedzi
Aureliana na pytanie, skd to wie. Aureliano natomiast dziwi si, e Jose Arcadio
widziany z bliska jest tak rny od obrazu, jaki sobie o nim stworzy widzc go z
daleka krcego po domu. Umia si mia, pozwala sobie od czasu do czasu na
wspomnienia przeszoci domu, a nawet potrafi si troszczy o pokj Melquiadesa.
To zblienie midzy dwoma samotnikami tej samej krwi byo bardzo dalekie od
przyjani, ale pozwolio obydwm lej znosi t niezgbion samotno, ktra
jednoczenie dzielia ich i czya. Jose Arcadio mg odtd prosi o pomoc Aureliana
w rozwizaniu pewnych problemw domowych, ktre go doprowadzay do rozpaczy.
Aureliano natomiast mg siadywa na ganku, otrzymywa listy od Amaranty Urszuli,
ktre nadchodziy punktualnie jak zazwyczaj, i uywa azienki, skd wypdzi go Jose
Arcadio od razu po przyjedzie.
Pewnego gorcego ranka obydwch obudzio gwatowne dobijanie si do drzwi
od ulicy. By to jaki nieznajomy starzec, ktrego wielkie zielone oczy owietlay twarz

fosforycznym blaskiem, i mia krzy z popiou na czole. W achmanach, zdartych

butach i ze star sakw na ramieniu, stanowic jego jedyny baga, wyglda na
ebraka, ale godno jego zachowania wyranie przeczya tym pozorom. Wystarczyo
raz na niego spojrze, nawet w pmroku salonu, eby wiedzie, e tajemna sia, ktra
pozwala mu y, nie jest instynktem samozachowawczym, lecz przyzwyczajeniem do
strachu. By to Aureliano Amador, jedyny z siedemnastu synw pukownika Aureliana
Buendii, ktry ocala w noc pogromu i teraz szuka wytchnienia w swojej dugiej i
niebezpiecznej egzystencji zbiega. Powiedzia, kim jest, i prosi o schronienie w tym
domu, ktry w swoich nocach pariasa wspomina jako ostatni pozostay mu w yciu
bastion bezpieczestwa, ale Jose Arcadio i Aureliano nie pamitali go. Przekonani, e
jest wczg, wypdzili go kopniakiem na ulic. Obaj zobaczyli wtedy, stojc w
drzwiach, fina dramatu, ktry zacz si jeszcze, zanim Jose Arcadio wyrs z
dziecistwa. Dwaj agenci policji, ktrzy cigali Aureliana Amadora przez wiele lat i jak
psy gocze idc za jego ladem przewdrowali p wiata, wyonili si zza
migdaowcw po drugiej stronie ulicy i gruchny dwa strzay z mauzerw trafiajc
prosto w krzy z popiou.
Od czasu wypdzenia chopcw z domu Jose Arcadio oczekiwa wiadomoci o
pewnym transatlantyku, ktry mia odpyn do Neapolu przed Boym Narodzeniem.
Powiedzia o tym Aurelianowi, a nawet planowa zaoenie dla niego jakiego
przedsibiorstwa, z ktrego mgby y, bo koszyka z prowiantami nie przysyano od
pogrzebu Fernandy. Ale i to ostatnie marzenie nie miao si speni. Pewnego
wrzeniowego ranka, wypiwszy kaw z Aurelianem w kuchni, Jose Arcadio koczy
swoj codzienn kpiel, kiedy przez ruchome dachwki wtargnli do azienki czterej
chopcy, ktrych przedtem wypdzi z domu. Zanim zdy pomyle o jakiejkolwiek
obronie, wskoczyli w ubraniach do basenu, chwycili go za wosy i trzymali jego gow
zanurzon w wodzie tak dugo, a przestay si ukazywa pcherzyki powietrza i ciche,
nieruchome i blade ciao delfina osuno si na dno aromatycznej wody. Potem
zabrali trzy worki ze zotem ze schowka, ktry znali tylko oni i ich ofiara. Akcja bya
tak pospieszna, metodyczna i brutalna, e przypominaa atak wojskowy. Aureliano
zamknity w swoim pokoju nic nie zauway. Po poudniu, nie widzc go w kuchni,
zacz szuka Josego Arcadia po caym domu i znalaz go w azience, gdzie koysa si
na perfumowanych wodach basenu, ogromny, i wzdty, i mylcy wci o Amarancie.
Wtedy dopiero zrozumia, jak bardzo zacz go kocha.

Amaranta Urszula wrcia wra2 z pierwszymi anioami grudnia na skrzydach

wiatru popychajcego aglowiec i przywioza z sob ma, na jedwabnym sznurku
uwizanym wok szyi. Zjawia si bez uprzedzenia, w sukience barwy koci
soniowej, ze sznurem pere, ktry siga jej po kolana, w piercionkach zdobnych w
szmaragdy i topazy, z krtko ucitymi wosami gadko przylegajcymi do twarzy i zakrconymi koo uszu w ksztat jaskczego ogona. Mczyzna, za ktrego wysza za
m sze miesicy temu, by Flamandczykiem, w peni wieku, szczupym i o
wygldzie eglarza czy podrnika. Wystarczyo jej pchn drzwi salonu, eby
zrozumie, e jej nieobecno bya dusza i przyniosa wicej zniszczenia, ni jej si
wydawao.
- Boe mj - zawoaa raczej uradowana ni przeraona. - Jak to wida, e nie
ma kobiety w tym domu!
Jej baga nie mieci si na ganku. Oprcz dawnego kufra Fernandy, z ktrym
wysano j do szkoy, przywioza dwie pionowe skrzynie z sukniami, cztery walizy,
worek na parasolki, osiem pude kapeluszy, ogromn klatk z pidziesicioma
kanarkami i rozoony na czci welocyped swego ma, w futerale, ktry pozwala
nosi go jak wiolonczel. Nie pozwolia sobie nawet na jeden dzie odpoczynku po tak
dugiej podry. Woya zniszczony kombinezon, ktry przywiz jej m razem z
innymi akcesoriami motocyklisty, i przystpia do nowego remontu domu. Rozpdzia
czerwone mrwki, ktre ju objy we wadanie ganek, okopaa krzaki r,
powyrywaa chwasty, zasadzia paprocie, majeranek i begonie w doniczkach na
parapecie. Stana na czele druyny stolarzy, murarzy i lusarzy, ktrzy naprawili
wyrwy w podogach, umocowali w zawiasach drzwi i okna, odnowili meble i pobielili
ciany wewntrz i na zewntrz tak, e w trzy miesice po jej powrocie znowu
oddychao si atmosfer modoci i zabawy, jak w czasach pianoli. Nigdy nikt w tym
domu nie by w lepszym humorze, o kadej godzinie i w kadej sytuacji, ani bardziej
gotw do taca i piewania, i wyrzucania na mietnik starych gratw i zwyczajw.
Jednym

zamachem

szczotki

wymiota

wspomnienia

pogrzebowe

sterty

niepotrzebnych rupieci i przesdw zalegajcych kty i jedyn rzecz, ktr zachowaa, by uszanowa yczenie Urszuli, by dagerotyp Remedios w salonie. To dopiero jest
luksus - woaa zanoszc si od miechu. - Czternastoletnia prababka! Kiedy jeden z
murarzy powiedzia jej, e dom zaludniaj widma i jedynym sposobem ich
wystraszenia jest odnale skarb, ktry tu zakopali, odpowiedziaa ze miechem, e

nie wierzy w zabobony mczyzn. Tak bya spontaniczna, swobodna, obdarzona tak
nowoczesnym i niezalenym umysem, e Aureliano czu si oszoomiony w pierwszej
chwili, gdy j zobaczy. To niebywae! - zawoaa uszczliwiona, witajc go z
otwartymi ramionami - spjrzcie, jak wyrs mj ukochany ludoerca! Zanim zdy
zareagowa, ju nastawia pyt na przenonym gramofonie, ktry przywioza ze sob,
i prbowaa go nauczy najmodniejszych tacw. Zmusia go, eby zmieni
obszarpane spodnie odziedziczone po pukowniku Aurelianie Buendii, podarowaa
mu komplet koszul odpowiednich dla modego czowieka i buty w dwch kolorach i
si wypychaa go na ulic, kiedy za duo czasu spdza w pokoju Melquiadesa.
Ruchliwa, drobna, nieujarzmiona jak Urszula i niemal dorwnujca urod
Piknej Remedios, miaa jaki dziwny instynkt wyprzedzania mody. Najnowsze
urnale wysyane poczt suyy jej tylko do sprawdzenia, e nie pomylia si w
modelach, ktre sama obmylaa i szya na prymitywnej rcznej maszynie Amaranty.
Abonowaa wszystkie czasopisma powicone modzie, sztuce i muzyce lekkiej, jakie
wydawano w Europie, i ledwie rzuciwszy na nie okiem, orientowaa si, e wszystko
na tym wiecie rozwija si tak, jak ona sobie to wyobraaa. Wydawao si niepojte,
eby kobieta z takim usposobieniem wrcia do martwego miasta, przysypanego
kurzem i trawionego upaem, zwaszcza z mem, ktry mia a nadto pienidzy, by
zamieszka w jakimkolwiek miejscu wiata, i ktry kocha j tak bardzo, e zgadza si
by prowadzony przez ni na jedwabnej smyczy. A jednak, w miar jak upywa czas,
coraz bardziej stawao si oczywiste, e zamierza tu zosta, bo wszystkie jej plany
sigay w dalek przyszo, a wszystkie podejmowane przez ni decyzje zmierzay do
stworzenia sobie wygodnego ycia i spokojnej staroci w Macondo. Klatka z
kanarkami wiadczya, e nie byy to .zamiary podjte nagle. Pamitajc, e matka
pisaa jej w jednym z listw o wyniszczeniu ptakw, przez par miesicy odwlekaa
powrt szukajc statku, ktry zatrzymywaby si na Wyspach Szczliwych, i tam
wybraa dwadziecia pi par najadniejszych kanarkw, by na nowo zapeni niebo
nad Macondo. Bya to najbardziej aosna spord jej licznych nieudanych inicjatyw.
W miar rozmnaania si ptakw Amaranta Urszula wypuszczaa je parami, ale
zaledwie poczuy wolno, uciekay z miasta. Na prno prbowaa wzbudzi w nich
przywizanie do ptaszarni, ktr zaoya Urszula podczas pierwszej rozbudowy. Na
prno robia dla nich sztuczne gniazda na drzewach migdaowych, obsypywaa dachy
siemieniem lnianym, a uwizione ptaki zmuszaa do piewania, eby zawracay z
drogi dezerterw, bo ci przy pierwszej prbie wzbijali si w gr i natychmiast

zataczali uk na niebie, by odnale kierunek na Wyspy Szczliwe.

W rok po powrocie, chocia nie zdoaa nawiza ani jednej przyjani ani
zorganizowa adnej zabawy, Amaranta Urszula nadal wierzya, e mona uratowa
spoeczno, ktr upodoba sobie zy los. Gaston, jej m, nigdy jej w niczym nie
zaprzeczy, chocia tego miertelnego popoudnia, kiedy wysiedli z pocigu,
zrozumia, e zdecydowanie jego ony jest wynikiem miray tsknoty i wspomnie.
Pewien zwycistwa rzeczywistoci nad majakiem, nie zada sobie nawet trudu, eby
zoy rozmontowany welocyped, tylko zaj si wybieraniem jajeczek z pajczyn
zrzucanych przez murarzy, otwiera je paznokciami i cae godziny spdza obserwujc
przez lup malekie pajczki, ktre wychodziy z wntrza. Pniej przypuszczajc, e
Amaranta Urszula nie ustaje w reformach przez upr, zdecydowa si zmontowa
welocyped, ktrego przednie koo byo o wiele wiksze ni tylne, i powici si
apaniu i dokonywaniu sekcji wszelkich tutejszych insektw, jakie znajdowa w
okolicy, po czym wysya je w soikach po marmoladzie do swojego dawnego profesora
historii naturalnej na uniwersytecie w Liege, gdzie niegdy studiowa entomologi i
mia due osignicia w tej dziedzinie, chocia jego gwnym powoaniem bya
aeronautyka. Na rowerze jedzi w spodniach cyrkowca, grubych skarpetach szkockiego kobziarza i cyklistwce detektywa, ale na piesze spacery chodzi ubrany w
nienaganny lniany garnitur, biae pantofle, jedwabny krawat, kapelusz canotier i z
wiklinow laseczk. Mia jasne renice, ktre podkrelay jego wygld eglarza, i
wsik rudy jak wiewirka. Chocia by co najmniej o pitnacie lat starszy od ony,
jego modziecze upodobania, zawsze czujna troska o jej zadowolenie i zalety jako
kochanka rekompensoway rnic wieku. Ktokolwiek widzia tego czterdziestolatka o
powcigliwym sposobie bycia, z jedwabn smycz na szyi, z cyrkowym rowerem,
nigdy by nie przypuszcza, e czy go z mod on pakt nieokiezanej mioci i e
oboje ulegali wzajemnej palcej potrzebie w miejscach najmniej do tego
odpowiednich, gdziekolwiek przyszo im natchnienie, tak samo jak w pierwszych
czasach znajomo i z pasj, ktr bieg czasu i coraz bardziej niezwyke okolicznoci
czyniy coraz gbsz i bogatsz. Gaston nie tylko by gwatownym kochankiem o niewyczerpanej wyobrani i wiedzy, ale take prawdopodobnie pierwszym w dziejach
ludzkoci czowiekiem, ktry dokona przymusowego ldowania i omal si przy tym
nie zabi, razem ze swoj narzeczon, tylko po to, eby kocha si z ni na ce
fiokw.
Poznali si trzy lata przed lubem, kiedy w sportowym dwupatowcu zatacza

piruety nad budynkiem szkoy, gdzie uczya si Amaranta Urszula. Dokona

niebezpiecznego manewru, eby nie zawadzi o drzewce flagi, i prymitywny kadub z
drelichu i papieru aluminiowego zawis ogonem na drutach telegraficznych. Od tego
czasu, nie zwaajc na swoje nogi w gipsie, przychodzi co sobota po Amarant
Urszul na pensj zakonn, w ktrej nadal mieszkaa i ktrej regulamin nie by tak
surowy, jakby sobie tego yczya Fernanda, i zabiera j do swojego klubu sportowego.
Zaczli kocha si na wysokoci piciuset metrw w niedzielnym powietrzu nad
wrzosowiskiem, i tym blisi czuli si sobie nawzajem, im mniejsze staway si istoty
ludzkie na ziemi. Ona opowiadaa mu o Macondo jak o najpikniejszym, najmilszym
miejscu wiata i o wielkim domu pachncym zioami, gdzie chciaaby mieszka do
pnej staroci z wiernym mem i dwoma niesfornymi synami, ktrzy nazywaliby si
Rodrigo i Gonzalo, a w adnym przypadku Aureliano i Jose Arcadio, i crk imieniem
Virginia, a nigdy Remedios. Wspominaa to miasto, wyidealizowane przez tsknot, z
upragnieniem i uporem, ktre kazay zrozumie Gastonowi, e ona nie zechce wyj
za niego, jeeli jej nie zawiezie do Macondo. Zgodzi si na to, tak samo jak pniej
zgodzi si na smycz, bo uwaa to za przejciowy kaprys, ktry lepiej byo pozostawi
czasowi, ale kiedy miny dwa lata w Macondo i Amaranta Urszula nadal czua si
tam rwnie szczliwa jak pierwszego dnia, zacz si niepokoi. Do tego czasu zbada
ju i rozczonkowa wszystkie nadajce si do tego owady w caej okolicy, mwi po
hiszpasku jak tubylec i rozwiza wszystkie krzywki w czasopismach przysyanych
poczt. Nie mg powoa si na klimat jako pretekst do przyspieszenia powrotu, gdy
natura obdarzya go kolonialn wtrob, ktra bez szwanku wytrzymywaa wilgotn
duszno powietrza i wod z kijankami. Kuchnia kreolska smakowaa mu tak, e
kiedy zjad potraw z osiemdziesiciu dwch jajek i iguany. Amaranta Urszula,
przeciwnie, kazaa sprowadza kolej ryby i skorupiaki w skrzynkach z lodem, miso
w puszkach i owoce w cukrze, - bo to tylko moga jada. Ubieraa si wci zgodnie z
mod europejsk i nadal otrzymywaa urnale, chocia nie miaa adnych wizyt do
skadania ani przyjmowania, a jej m ju w tym czasie nie by w odpowiednim
humorze, by ocenia jej krtkie sukienki, wykwintne filcowe kapelusze i naszyjniki
siedem razy okrcane wok szyi. Jej sekret zdawa si polega na tym, e zawsze
znajdowaa sobie co do roboty, bd rozwizujc problemy domowe, ktre sama
stwarzaa, bd robic le niektre rzeczy, by je nazajutrz poprawia, z przewrotn
skwapliwoci, ktra Fernandzie wydaaby si dziedzicznym naogiem pracy bez celu i
sensu. Upodobanie do zabawy byo w niej wci tak ywe, e kiedy otrzymywaa nowe

pyty, woaa Gastona do salonu, eby wiczy do pna nowe tace, ktre opisyway
jej koleanki ze szkoy, zaczajc rysunki, co zwykle koczyo si mioci w
wiedeskich fotelach albo na pododze. Do penego szczcia brakowao jej tylko
dziecka, ale szanowaa pakt zawarty ze swoim mem, eby nie mie dzieci przed
upywem piciu lat maestwa.
Szukajc sposobu wypenienia godzin bezczynnoci, Gaston przyzwyczai si
spdza ranki w pokoju Melquiadesa z mao towarzyskim Aurelianem. Lubi
wspomina z nim razem najdalsze zaktki swego kraju, ktry Aureliano zna tak,
jakby tam przebywa wiele czasu. Kiedy Gaston spyta, skd czerpie wiadomoci,
ktrych nie ma w encyklopedii, otrzyma t sam odpowied co Jose Arcadio:
Wszystkiego si mona dowiedzie. Oprcz sanskrytu Aureliano nauczy si
angielskiego, francuskiego, troch aciny i greki. Poniewa wtedy wychodzi co
popoudnie, a Amaranta Urszula wyznaczya dla niego tygodniow sum na wydatki
osobiste, jego pokj wyglda jak filia ksigarni uczonego Kataloczyka. Czyta
apczywie do pnych godzin nocnych, cho sdzc po sposobie traktowania tych
lektur Gaston myla, e Aureliano kupuje ksiki nie po to, by si z nich czego
dowiedzie, lecz by sprawdzi ciso swoich wiadomoci, i e adne dziea nie
interesuj go bardziej ni pergaminy, ktrym powica wiksz cz rankw.
Zarwno Gaston, jak i jego ona chtnie wczyliby go do ycia rodzinnego, Aureliano
jednak by hermetycznie zamknity, otoczony chmur tajemniczoci, ktra z czasem
stawaa si coraz gstsza. By tak nieprzystpny, e Gastonowi nie udao si do niego
zbliy i musia poszukiwa innego sposobu wypeniania swoich pustych godzin. W
tym to czasie wpad na pomys ustanowienia poczty lotniczej.
Nie by to nowy projekt. Jego realizacja bya waciwie do daleko posunita,
kiedy pozna Amarant Urszul, tyle e pierwotny plan dotyczy nie Macondo, lecz
Konga Belgijskiego, gdzie jego rodzina miaa wytwrni oleju palmowego.
Maestwo i decyzja spdzenia kilku miesicy w Macondo, zgodnie z yczeniem
ony, zmusiy go do odoenia planu. Kiedy zobaczy jednak, e Amaranta Urszula
zdecydowana jest powici si poprawie bytu powszechnego, a nawet wymiewa si z
jego napomknie o powrocie, zrozumia, e sytuacja zanosi si na dugo, i nawiza z
powrotem kontakt ze swymi zapomnianymi wsplnikami z Brukseli, w przekonaniu,
e rwnie dobrze moe by pionierem w rejonie Morza Karaibskiego jak w Afryce.
Podczas gdy sprawa posuwaa si naprzd, przygotowywa lotnisko na dawnym
terenie

zaczarowanym,

ktry

wwczas

wydawa

si

kamienist

rwnin,

przestudiowa kierunki wiatru, geografi wybrzea i najodpowiedniejsze szlaki eglugi

powietrznej, nie wiedzc, i jego pracowito, tak przypominajca krztanin pana
Herberta, budzi powszechne podejrzenia, e jego zamiarem nie jest wytyczenie drg,
ale uprawa bananw. Zapali si w kocu do pomysu, ktry mgby uzasadni jego
ostateczne osiedlenie si w Macondo, i odby kilka podry do stolicy prowincji, gdzie
przeprowadzi rozmowy z wadzami, otrzyma koncesj i podpisa kontrakty,
jednoczenie utrzymywa ze wsplnikami w Brukseli korespondencj podobn do tej,
jak prowadzia Fernanda z niewidzialnymi medykami, i przekona ich, eby przysali
statkiem czci skadowe pierwszego samolotu pod opiek dowiadczonego
mechanika, ktry zmontuje aparat w najbliszym porcie i przyleci nim do Macondo.
W rok po pierwszych pomiarach i obliczeniach meteorologicznych, ufny w
przyrzeczenia swych korespondentw, spacerowa wci jeszcze po ulicach patrzc w
niebo, nasuchujc zmian wiatru w oczekiwaniu, a pojawi si samolot.
Powrt Amaranty Urszuli, cho ona tego nie zauwaya, wprowadzi radykaln
zmian w yciu Aureliana. Po mierci Josego Arcadia sta si czstym klientem
ksigarni kataloskiego mdrca. Poza tym wolno, jak si cieszy, i czas, jakim
dysponowa, rozbudziy w nim pewn ciekawo dla miasteczka, ktre poznawa bez
zdziwienia. Przebiega opustoszae i zakurzone ulice, obserwujc z zainteresowaniem
raczej naukowym ni ludzkim wntrza zrujnowanych domw, metalowe siatki w
oknach zniszczone przez rdz, zdychajce ptaki i przybitych wspomnieniami ludzi.
Prbowa budowa w wyobrani zrwnane z ziemi splendory dawnej fortecy
Kompanii Bananowej, ktrej wyschnity basen wypeniay dzi po brzegi zgnie buty
mskie i damskie pantofelki i gdzie w jednym z rozwalonych domw znalaz szkielet
wilczura uwizanego na acuchu i telefon, ktry dzwoni i d2woni, do chwili gdy
Aureliano podnis suchawk, zrozumia, o co pytaa po angielsku jaka stroskana
dama z oddali, i odpowiedzia jej, e owszem, strajk zakoczy si i trzy tysice
zabitych robotnikw wrzucono do morza, a Kompania Bananowa odjechaa i w
Macondo wreszcie po wielu latach zapanowa spokj. Te wdrwki zawiody go do
zrujnowanej dzielnicy' rozrywki, w ktrej niegdy dla oywienia nastroju palono cae
pliki banknotw, a ktra teraz bya rumowiskiem ulic bardziej ni inne dotknitych
zniszczeniem i ndz; gdzieniegdzie paliy si tu jeszcze czerwone arwki, a w
opustoszaych, przybranych strzpami girland salonach tanecznych wyblade i nalane
wdowy po nikim, prababki francuskie i babiloskie matrony wci czekay na
progach. Aureliano nie znalaz nikogo, kto pamitaby jego rodzin, nawet

pukownika Aureliana Buendi, oprcz najstarszego z Murzynw z Antyli, starca,

ktrego biaa gowa przypominaa fotograficzny negatyw i ktry siedzc na ganku
przed domem piewa wci jeszcze psalmy przedwieczorne. Aureliano rozmawia z
nim w jego dziwacznym jzyku, ktrego wyuczy si w kilka tygodni, a czasami dzieli
z nim ros z kogucich ebkw ugotowany przez jego prawnuczk, olbrzymi
grubokocist Murzynk o biodrach klaczy, piersiach jak melony i okrgej jak kula
gowie opancerzonej tward otoczk drucianych wosw podobnych do hemu
redniowiecznego wojownika. Nazywaa si Nigromanta. W tym okresie Aureliano y
ze sprzeday srebrnych sztucw, lichtarzy i innych drobiazgw domowych. Kiedy nie
mia ani grosza w kieszeni, co si zdarzao nader czsto, zbiera od wacicieli
straganw na rynku kogucie gowy przeznaczone do wyrzucenia na mieci i zanosi je
Nigromancie, eby mu gotowaa swoje zupy perfumowane zielskiem. Po mierci
starego, Aureliano przesta przychodzi do ich domu, ale spotyka si z Nigromant w
cieniu migdaowcw na rynku, gdzie swoimi gwizdami dzikiego zwierzcia wabia
nielicznych przechodniw. Czsto spdza z ni dugie godziny, rozmawiajc w
narzeczu murzyskim o zupach z kogucich gw i innych przysmakach ndzy, i
trwaoby to bez koca, gdyby nie zwrcia mu uwagi, e jego towarzystwo odstrasza
klientel. Chocia nieraz ogarniaa go pokusa i pomimo e samej Nigromancie
wydawaoby si to naturalnym dopenieniem ich znajomoci, nigdy z ni nie spa.
Tote nie zna jeszcze kobiety, kiedy Amaranta Urszula powrcia do Macondo i
otoczya go ramionami w siostrzanym ucisku, ktry zapar mu dech. Ilekro j
widzia, a gorzej jeszcze, kiedy uczya go modnych tacw, drczya go ta sama
sabo w kociach, ktr odczuwa jego praprapradziadek, gdy Pilar Ternera pokazywaa mu w spiarni sztuczki karciane. eby umierzy miotajc nim burz,
pogry si jeszcze bardziej w pergaminach i unika niewinnych zaczepek tej ciotki,
ktrej obraz nie dawa mu spa po nocach, lecz im bardziej od niej ucieka, tym
wikszy niepokj wywoywa w nim jej haaliwy miech i mruczenie szczliwej kotki
lub dzikczynne pienia samicy omdlewajcej z mioci, o byle jakiej godzinie i w
najbardziej nieoczekiwanych miejscach domu. Pewnej nocy o dziesi metrw od jego
ka, na stole w warsztacie zotniczym, maonkowie w napadzie miosnego
szalestwa potukli szka i kochali si w kauy kwasu solnego. Aureliano nie zmruy
oka ani przez minut, a nazajutrz mia gorczk i dusi go szloch wciekoci. Przez
dugie jak wieczno godziny czeka nadejcia nocy i spotkania z Nigromant w cieniu
migdaowcw, czujc na caym ciele ukucia lodowatych igie niepewnoci i ciskajc

w doni peso i pidziesit centavos, o ktre poprosi Amarant Urszul nie tylko
dlatego, e ich potrzebowa, ale eby j w jaki sposb w to wcign, zbruka i
sponiewiera swoj przygod. Nigromant zaprowadzia go do swego pokoiku
owietlonego wieczkami, do swego elaznego ka z przecieradem nasiknitym
nieczyst mioci i swego ciaa zej suki, zatwardziaej i nie kochanej, gotowej
odprawi go jak wystraszone dziecko, i znalaza si nagle oko w oko z mczyzn,
ktrego olbrzymia moc daa od niej reakcji potniejszej ni wstrzs sejsmiczny.
Zostali kochankami. Aureliano spdza ranki na odcyfrowaniu pergaminw, a
w porze sjesty szed do odurzajcej sypialni, gdzie czekaa Nigromant, eby go
nauczy najpierw, jak to robi glisty, potem aby, a w kocu raki. Mino wiele
tygodni, zanim Aureliano odkry, e jego kochanka nigdy nie zdejmuje z siebie
cieniutkiego paska, ktry nosia na goym ciele i ktry zdawa si zrobiony ze struny
skrzypiec, ale by twardy jak stal i nie mia zapicia, bo urodzi;! si w nim i z nim
razem rosa. W przerwach midzy mioci jedli siedzc nago w ku, w obdnym
upale i pod gwiazdami dnia, ktre rdza wyeraa na cynkowym dachu. Po raz pierwszy
Nigromant miaa staego mczyzn, domowego, jak mwia ze miechem, i nawet
zaczynaa ulega zudzeniom serca, kiedy Aureliano wyzna jej swoj tumion
namitno dla Amaranty Urszuli, dz, ktrej nie zdoay uleczy namiastki i ktra
spalaa go, drya z kadym dniem gbiej, w miar jak dowiadczenie rozszerzyo
horyzonty mioci. Wtedy Nigromanta, cho nadal przyjmowaa go rwnie gorco,
kazaa sobie paci za usugi, prowadzc rachunki tak cise, e kiedy Aureliano nie
mia pienidzy, notowaa zalege sumy nie za pomoc cyfr, lecz kreseczek, ktre
obia paznokciem duego palca nad drzwiami. Wieczorami, gdy wychodzia na
ciemny plac rynkowy, Aureliano wraca przemykajc si przez ganek jak obcy i ledwie
witajc Amarant Urszul i Gastona, ktrzy zwykle o tej godzinie jedli kolacj, i
zamyka si w pokoju Melquiadesa, ale nie mg czyta ani pisa, a nawet myle,
syszc miechy, szepty, wstpne figle, a potem eksplozje miertelnego szczcia,
ktrymi przepenione byy noce w domu. Tak wygldao jego ycie na dwa lata
przedtem, zanim Gaston zacz wyczekiwa aeroplanu, i pozostao takie a do tego
popoudnia, kiedy poszed do ksigarni kataloskiego mdrca i zasta tam czterech
chopcw w zacietrzewionej dyspucie o metodach zabijania karaluchw w redniowieczu. Stary ksigarz, znajc zamiowanie Aureliana do ksiek, ktre tylko Bd
Wielebny zdolny by przeczyta, nie bez pewnej dobrodusznej zoliwoci wcign go
do sporu, a on nawet nie zaczerpnwszy tchu wytumaczy, e karaluch, najstarszy

insekt uskrzydlony na ziemi, ju w Starym Testamencie by ulubion ofiar ciosw

obcasa, nalea jednak do gatunku najbardziej odpornego na wszelkie metody
eksterminacji, poczwszy od plasterkw pomidora z boraksem a do mki z cukrem,
poniewa jego tysic szeset trzy odmiany przetrway najdawniejsze, najbardziej
okrutne i uporczywe przeladowania, jakie czowiek od pocztkw swego istnienia
rozpta przeciw jakiemukolwiek yjcemu stworzeniu, nie wyczajc samego
czowieka, tak dalece, e jeeli przypisuje si rodzajowi ludzkiemu instynkt reprodukcji, naley mu rwnie przypisa drugi instynkt, bardziej jeszcze zdecydowany i
nieodparty, to jest instynkt zabijania karaluchw, i jeli zdoay one si wymkn
okruciestwu ludzkiemu, to dlatego e schroniy si w ciemnoci, gdzie zapewniy
sobie nietykalno na skutek wrodzonego lku czowieka przed ciemnoci, ale za to
stay si wraliwe na blask poudnia, tak wic ju w redniowieczu, w epoce obecnej i
przez wieki wiekw jedyn skuteczn metod zabijania karaluchw byo olepienie
socem.
Ten encyklopedyczny fatalizm zapocztkowa wielk przyja i Aureliano co
dnia po poudniu spotyka si z czterema partnerami w dysputach. Nazywali si
Alvaro, Herman, Alfonso i Gabriel - pierwsi i ostatni przyjaciele, jakich mia w yciu.
Dla kogo zamknitego jak on w fortecy rzeczywistoci pisanej te burzliwe zebrania,
ktre zaczynay si w ksigarni o szstej po poudniu, a koczyy o wicie w burdelach, byy objawieniem. Nigdy dotychczas nie przyszo mu na myl, e literatura
jest najlepsz zabawk, jak wymylono, eby drwi z ludzi, tak jak to wykaza Alvaro
pewnej pijackiej nocy. Sporo czasu musiao upyn, zanim Aureliano zda sobie
spraw, e rdem tej arbitralnoci sdw jest przykad kataloskiego mdrca, dla
ktrego wiedza nie miaa adnej wartoci, jeli nie mona byo si ni posuy do
wynalezienia nowej potrawy z grochu.
Tego popoudnia, kiedy Aureliano wygosi wykad o karaluchach, dyskusja
zakoczya si w domu cnotliwych dziewczynek, ktre uprawiay nierzd z godu, to
jest w burdelu z nieprawdziwego zdarzenia na przedmieciach Macondo. Wacicielk
bya bogobojna niewiasta, zawsze umiechnita, cierpica na mani otwierania i
zamykania drzwi. Jej wieczny umiech zdawa si wywoany atwowiernoci
klientw, ktrzy na serio traktowali zakad istniejcy tylko w imaginacji, bo nawet
rzeczy dotykalne byy tam nieprawdziwe krzesa, ktre rozpaday si przy siadaniu,
rozbebeszona szafa grajca, w ktrej kura wysiadywaa jajka, ogrd z papierowych
kwiatw, kalendarze sprzed czasw Kompanii Bananowej, oprawne w ramy litografie

wycite z czasopism, ktrych nigdy nie publikowano. Nawet niemiae kurewki, ktre
przybiegay z ssiedztwa na zawiadomienie wacicielki o przybyciu klientw, byy
czczym wymysem. Wchodziy bez powitania w kwiecistych sukienczynach, z ktrych
wyrosy pi lat temu i ktre zdejmoway z tak sam niewinnoci, z jak je
wkaday, i w paroksyzmie miosnym wyraay swoje zdumienie albo krzyczay, e
dach si wali, a otrzymawszy swoje peso i pidziesit centavos wydaway je co
prdzej na chleb i kawaek sera, ktre sprzedawaa im wacicielka, bardziej
rozemiana ni kiedykolwiek, bo tylko ona wiedziaa, e to poywienie take nie byo
prawdziwe. Aureliano, dla ktrego wwczas wiat rozpoczyna si od pergaminw
Melquiadesa, a koczy w ku Nigromanty, znalaz w wyimaginowanym burdeliku
kosk kuracj na swoj niemiao. Z pocztku nie mg doj do niczego w
pokoikach, dokd wacicielka wchodzia w szczytowych momentach mioci robic
uwagi na temat intymnych powabw uczestnikw spektaklu. Z czasem jednak tak si
oswoi z tymi zwyczajami, e pewnej nocy, z mniej jeszcze prawdziwego zdarzenia ni
inne, rozebra si w poczekalni i przedefilowa przez cay dom utrzymujc w
rwnowadze butelk piwa na swoim niesamowitym fallusie. On to wprowadzi w
mod ekstrawagancje, ktre wacicielka aprobowaa swoim wieczystym umiechem,
nie dowierzajc, nie protestujc nawet wtedy, gdy Herman usiowa podpali dom, by
udowodni, e nie istnieje, ani kiedy Alfonso ukrci gow papudze i wrzuci j do
garnka, gdzie gotowa si ros z kury.
Chocia Aureliano czu si zwizany ze swoimi czterema przyjacimi
jednakow wizi przyjani i solidarnoci tak dalece, e myla o nich tak, jakby byli
jedn i t sam osob, do Gabriela zbliy si bardziej ni do innych. Wi ta zrodzia
si pewnej nocy, kiedy przypadkiem zacz opowiada o pukowniku Aurelianie
Buendii i tylko Gabriel nie uwaa, e chce z kogo zadrwi. Nawet wacicielka, ktra
nie miaa w zwyczaju wtrca si do rozmw, owiadczya z pasj rozjuszonej
przekupki, e pukownik Aureliano Buendia, o ktrym rzeczywicie kiedy co
syszaa, by osobistoci zmylon przez rzd jako pretekst do zabijania liberaw.
Gabriel natomiast nie negowa istnienia pukownika Aureliana Buendii, poniewa by
on towarzyszem broni i nieodcznym przyjacielem jego pradziadka, pukownika
Gerinelda Marqueza. Te kaprysy pamici przechodziy w stadium jeszcze bardziej
krytyczne, kiedy rozmawiano o wymordowaniu robotnikw. Ilekro Aureliano
porusza ten temat, nie tylko wacicielka, ale i starsze od niej osoby odrzucay bajk o
robotnikach osaczonych na stacji i pocigu o dwustu wagonach zaadowanych

trupami, twierdzc uporczywie, e tak w kocu ustalono w dochodzeniach sdowych i

zapisano w podrcznikach szkolnych, wedug ktrych Kompania Bananowa nigdy nie
istniaa. Tak wic Aureliana i Gabriela czyo pewnego rodzaju wsplnictwo oparte
na faktach rzeczywistych, w ktre nikt nie wierzy, a ktre zawayy na ich yciu tak
bardzo, e obaj czuli si jak znoszeni prdem pord gruzw wiata skoczonego, z
ktrego zostaa tylko tsknota za nim. Gabriel sypia tam, gdzie go zastawaa pora
snu. Aureliano nieraz lokowa go w warsztacie zotniczym, ale nie mg tam spa
niepokojony krztanin zmarych, ktrzy do witu kryli po sypialniach. Pniej
poleci go Nigromancie, ktra zabieraa go do swego tumnie nawiedzanego
pokoiczku, kiedy by wolny, i prowadzia jego rachunki na drzwiach pionowymi
kreskami na tej skpej przestrzeni, ktrej nie zapisay dugi Aureliana.

Mimo tego chaotycznego ycia caa grupa za namow mdrca z Katalonii

usiowaa dokona czego trwaego. To on, ze swoim dowiadczeniem dawnego
profesora filologii klasycznej i swoim zbiorem przedziwnych ksiek, rozbudzi w nich
taki entuzjazm dla wiedzy, e potrafili spdzi cae noce na poszukiwaniu trzydziestej
sidmej sytuacji dramatycznej w miasteczku, gdzie nikt nie mia ani moliwoci, ani
chci dalej rozwija wiedzy nabytej w szkole powszechnej. Zafascynowany odkryciem
przyjani, oszoomiony czarami wiata wzbronionego mu przez maostkowo
Fernandy, Aureliano porzuci odcyfrowywanie pergaminw akurat wtedy, gdy zaczy
mu si objawia zawarte w nich szyfrowane przepowiednie. Pniej jednak
sprawdzony wniosek, e czasu wystarcza na wszystko bez potrzeby wyrzeczenia si
burdeli, zachci go do powrotu do izdebki Melquiadesa i decyzji nieustania w wysiku
a do ostatecznego odkrycia szyfru. Byo to w dniach, kiedy Gaston zacz wyczekiwa
aeroplanu i Amaranta Urszula poczua si tak osamotniona, e pewnego ranka
przysza do jego pokoju.
- Witaj, jaskiniowy czowieku - powiedziaa. - Znowu w jaskini?
Bya urzekajca w sukience wasnego pomysu i w jednym ze swych dugich
naszyjnikw wasnego wyrobu, z krgosupa ryb. Zaniechaa smyczy przekonana o
wiernoci swego ma i po raz pierwszy od dnia powrotu zdawaa si dysponowa
chwil bezczynnoci. Aureliano nie potrzebowa jej widzie, eby wiedzie, e
przysza. Opara okcie na stole roboczym, tak bliska i bezbronna, e Aureliano znw
dozna dawnego uczucia wiotczenia koci, i wyrazia zainteresowanie pergaminami.
Prbujc stumi wzburzenie zdoa uchwyci i przytrzyma wasny gos i ycie, ktre
z niego uciekao, pami, ktra zamieniaa si w skamieniay polip, i zacz jej mwi
o kapaskim przeznaczeniu sanskrytu, o tym, e nauka umoliwia dostrzeenie
przyszoci poprzez czas, tak jak si widzi pod wiato to, co jest napisane na
odwrotnej stronie papieru, o koniecznoci szyfrowania przepowiedni, eby nie
zniszczyy si samoczynnie, o Centuriach Nostradamusa, o wyniszczeniu Cantabrii
prorokowanym przez witego Milana. Nagle, nie przerywajc rozmowy, pchnity
impulsem, ktry drzema w nim od niepamitnych czasw, Aureliano pooy swoj
do na jej rce uwaajc, e ta kocowa decyzja kadzie kres niepokojom. Ale ona
chwycia jego wskazujcy palec w niewinnej pieszczocie, jak nieraz w dziecistwie, i
trzymaa go, podczas gdy Aureliano odpowiada na jej pytania. Trwali tak zczeni
lodowatym palcem, ktry nie przekazywa nic w adnym kierunku, dopki Amaranta
Urszula nie przebudzia si ze swego chwilowego snu i nie uderzya si rk w czoo.

Mrwki - wykrzykna. I od razu zapomniaa o manuskryptach, podskoczya

tanecznym krokiem ku drzwiom i stamtd posaa Aurelianowi koniuszkami palcw
taki sam pocaunek, jakim poegnaa swego ojca tego popoudnia, gdy wysyano j do
Brukseli.
- Pniej mi to wytumaczysz - powiedziaa. - Zapomniaam, e dzisiaj jest
dzie zasypywania wapnem dziur po mrwkach.
Nadal przychodzia do niego od czasu do czasu, gdy miaa co do roboty w tej
czci domu, i zostawaa tam krtk chwil, podczas gdy jej m by wpatrzony w
niebo. Zachcony t zmian Aureliano jada odtd obiady z rodzin, czego nie robi od
pierwszych miesicy powrotu Amaranty Urszuli. Gaston polubi jego towarzystwo. W
rozmowach przy deserze, ktre zazwyczaj przecigay si do godziny i duej, uskara
si, e wsplnicy go oszukuj. Zawiadomili go o zaadowaniu aeroplanu na okrt,
ktry nie przybywa, i cho jego agenci morscy twierdzili, e nie przybdzie nigdy, bo
nie figurowa na listach statkw zawijajcych w rejony Morza Karaibskiego, wsplnicy
upierali si, e wysyka zostaa zaatwiona, jak naley, a nawet posuwali si do
przypuszcze, e Gaston w swoich listach mija si z prawd. Korespondencja
osigna taki stopie wzajemnej podejrzliwoci, e Gaston skonny by jej zaprzesta
i zacz wspomina o krtkiej podry do Brukseli, eby wyjani spraw i wrci z
aeroplanem. Projekt ten jednak upad, gdy tylko dowiedziaa si o nim Amaranta
Urszula, ktra potwierdzia swoj decyzj nieruszenia si z Macondo, nawet za cen
utraty ma. W pierwszym okresie Aureliano podziela powszechn opini, e Gaston
jest wariatem na welocypedzie, i to wywoywao w nim niejasne uczucie litoci.
Pniej, kiedy w burdelach uzyska gbsze informacje o naturze mczyzn, myla, e
potulno Gastona jest wynikiem niepohamowanej namitnoci. Ale kiedy pozna go
lepiej i zrozumia, e jego prawdziwy charakter przeczy temu ulegemu postpowaniu,
zacz podejrzewa, e nawet oczekiwanie na aeroplan jest fars. Stwierdzi wwczas,
e Gaston nie jest gupcem, jakiego udaje, lecz przeciwnie, czowiekiem upartym i
nieustpliwym, o niewyczerpanych zasobach cierpliwoci i sprytu, i e postanowi
zmczy on metod wiecznych ustpstw, niezaprzeczania jej nigdy i udawania
bezgranicznej ulegoci, pozwalajc jej zaplta si we wasne sieci do dnia, kiedy nie
zniesie duej nudy zudze w zasigu doni i sama spakuje walizki, by powrci do
Europy. Dawna lito Aureliana zmienia si w gwatown animozj. Metoda Gastona
wydawaa mu si tak przewrotna, ale jednoczenie tak skuteczna, e odway si
przestrzec Amarant Urszul. Ona jednak wymiaa jego podejrzenia, nie domylajc

si nawet rozdzierajcego adunku mioci, niepewnoci i zazdroci, jaki zawieraa w

sobie ta przestroga. Nie przyszo jej na myl, e wzbudza w swoim siostrzecu co
wicej ni braterskie uc2ucie, do chwili, kiedy skaleczya si w palec prbujc
otworzy puszk z brzoskwiniami, a on pospieszy, aby wyssa jej rank z tak
chciwoci i oddaniem, e a cierpa na niej skra.
- Aureliano - zamiaa si, troch zaniepokojona. - Za sprytny jeste jak na
nietoperza!
Wtedy puciy tamy rwcego potoku uczu Aureliana. Skadajc biedne sieroce
pocaunki w zagbieniu skaleczonej doni, otworzy najgbiej skryte cieki swego
serca, wyrwa z niego nie koczcy si, krwawicy kb strzpw, straszliwe zwierz pasoyta, ktre wylgo si z mczestwa. Opowiedzia jej, jak wstawa o pnocy, by
wypaka sw bezsiln furi w intymne czci jej garderoby rozwieszone do wyschnicia na sznurku w azience. Mwi, z jakim utsknieniem baga Nigromant,
eby miauczaa jak kotka i szeptaa mu w ucho: Gaston, Gaston, Gaston... jak chytrze
wykrada jej flakoniki perfum, by odnale je na szyi dziewczynek, ktre uprawiay
nierzd z godu. Przeraona pasj tych wynurze Amaranta Urszula kurczya palce,
zaciskaa je jak miczak zamykajcy si w skorupie, dopki jej skaleczona rka, wolna
od wszelkiego blu, od wszelkich ladw wspczucia, nie skamieniaa w wze
szmaragdw i topazw, i koci, twardych jak krzemie i nieczuych.
- Kretyn - powiedziaa, jakby spluwajc z obrzydzenia. - Wyjedam do Belgii
pierwszym statkiem, jaki std odpynie.
Alvaro przyszed ktrego popoudnia do ksigarni kataloskiego mdrca,
obwieszczajc gromkim gosem swoje ostatnie odkrycie: burdel zoologiczny. Nazywa
si Zote Dzieci i by olbrzymim salonem na wolnym powietrzu, gdzie spacerowao
swobodnie nie mniej ni dwiecie flamingw, ktre ogaszay godziny przeraliwym
klekotem. Na podwrkach odgrodzonych drutami od parkietu do taca, pord
olbrzymich kamelii znad Amazonki byy rnobarwne czaple, kajmany utuczone jak
prosita, grzechotniki o dwunastu obrczach i w z pozacan skorup, ktry pawi
si w miniaturowym sztucznym oceanie. By te olbrzymi, biay i agodny pies pederasta, ktry mimo to nie odmawia swoich usug jako reproduktor w zamian za
jedzenie. Powietrze byo tak rzekie, jakby dopiero co zostao stworzone, a pikne
Mulatki, pogrone w oczekiwaniu bez nadziei wrd purpurowych kwiatw i
niemodnych pyt gramofonowych, znay tajniki mioci, ktre czowiek zostawi
zapomniane w ziemskim raju. Pierwszej nocy, gdy chopcy odwiedzili ten ogrd

zudze, wspaniaa i melancholijna staruszka, ktra strzega wejcia koyszc si w

swym wyplatanym fotelu, uczua, e czas wraca do swoich pierwotnych rde, kiedy
wrd piciu wchodzcych ujrzaa kocistego mczyzn o tawej skrze i
wydatnych kociach policzkowych, naznaczonego na zawsze i od pocztku wiata
znamieniem samotnoci.
- Ach! - westchna. - Aureliano!
Widziaa znowu pukownika Aureliana Buendi tak jak niegdy w wietle
lampy, na dugo przed wojnami, na dugo przed rozpacz sawy i banicj
rozczarowania, tamtego dalekiego ranka, kiedy wszed do jej sypialni, by wyda
pierwszy rozkaz w swoim yciu: rozkaz, eby mu dano mio. Bya to Pilar Ternera.
Dawno ju temu, kiedy skoczya sto czterdzieci pi lat, zarzucia szkodliwy zwyczaj
obliczania swego wieku i ya dalej w statycznym i marginesowym czasie wspomnie,
w przyszoci idealnie ukazanej i ustalonej poza przyszoci zmcon przez zasadzki i
zdradliwe spekulacje.
Od tej nocy Aureliano znalaz schronienie w tkliwoci i penym wspczucia
zrozumieniu nie znanej praprababki.
Zagbiona w fotelu z lian wywoywaa z grobu przeszo, rekonstruowaa
blaski i nieszczcia rodziny, i zdewastowany splendor Macondo, podczas gdy Alvaro
poszy kajmany swoim grzmicym miechem. Alfonso wymyla mroce krew w
yach historie o ptakach, ktre wydziobay oczy czterem klientom za ich
nieprzystojne zachowanie w zeszym tygodniu, a Gabriel by w pokoju zadumanej
Mulatki, ktra za mio pobieraa opaty nie w pienidzach, lecz daa pisania listw
do swego narzeczonego, przemytnika, ktry przebywa w wizieniu po drugiej stronie
Orinoko, poniewa, gdy stranicy graniczni dali mu na przeczyszczenie, nocnik, na
ktrym go posadzono, wkrtce wypeni si gwnem i diamentami. Ten burdel
prawdziwy, z tchnc macierzyskim ciepem staruszk, to by wiat, o ktrym ni
Aureliano w swojej wieloletniej niewoli. Czu si tam tak dobrze, towarzystwo, jakie
tam znajdowa, tak bliskie byo ideau, e o tym jedynym schronieniu pomyla tego
popoudnia, gdy Amaranta Urszula rozproszya jego zudzenia. Chcia wypowiedzie
wszystko sowami, tak eby kto zerwa pta ciskajce mu serce, ale zdoa tylko
wybuchn szlochem ciepym i uzdrawiajcym na kolanach Pilar. Pozwolia mu si
wypaka, gaskaa go po gowie i zanim wyzna jej, e pacze z mioci, od razu
poznaa najstarszy szloch w dziejach czowieka.

- Ju dobrze, syneczku - pocieszya go. - Teraz mi powiedz, kto to jest.

Kiedy Aureliano jej to powiedzia, Pilar Ternera zamiaa si gboko tym
dawnym radosnym miechem, ktry teraz przypomina gruchanie gobi. Nie byo
takiej tajemnicy w sercu kogokolwiek z Buendiw, ktrej nie potrafiaby przenikn,
bo sto lat czytania w kartach i dowiadczenia nauczyy j, e historia rodziny jest
mechanizmem

nieuchronnych

powtrze,

koem,

ktre

obracaoby

si

nieskoczono, gdyby nie postpujce i nieodwracalne zniszczenie osi.

- Nie martw si - powiedziaa z umiechem, - W jakimkolwiek miejscu ona jest
w tej chwili, czeka na ciebie.
Byo wp do pitej po poudniu, kiedy Amaranta wysza z azienki. Aureliano
zobaczy j przechodzc obok jego pokoju w szlafroku w drobne fady, z rcznikiem
okrconym wok gowy jak turban. Poszed za ni na palcach, zataczajc si jak
pijany, i wszed do maeskiej sypialni w chwili, kiedy ona rozchylia szlafrok i
przeraona znowu si okrya. Zrobia niemy gest w stron przylegego pokoju, gdzie za
uchylonymi drzwiami, jak wiedzia Aureliano, Gaston zaczyna pisa list.
- Id precz - powiedziaa bezgonie.
Aureliano umiechn si, chwyci j w talii oburcz jak doniczk z begoniami i
rzuci na ko. Brutalnym szarpniciem zerwa paszcz kpielowy, zanim zdya mu
przeszkodzi, i spojrza w przepa wieo umytej nagoci, gdzie nie byo ani jednego
odcienia skry, ani jednej smugi puszku, ani pieprzyka, ktrego by nie wyni w
ciemnociach innych pokojw. Amaranta Urszula bronia si szczerze, z chytroci
dowiadczonej samicy, i podczas gdy na prno usiowa schwyci wymykajce mu si
z rk zwinne, pachnce ciao, prbowaa odbi mu nerki kolanami i rya mu twarz
paznokciami, ale ani z jego, ani z jej ust nie wydaro si bodaj jedno westchnienie,
ktrego nie mona by wzi za gboki oddech kogo, kto patrzy na zwyky zmierzch
kwietniowy przez otwarte okno. Bya to dzika walka na mier i ycie, ale wydawaa
si pozbawiona wszelkiej gwatownoci, bo skaday si na ni konwulsyjne ataki i
widmowe odwroty, ruchy powolne, ostrone, uroczyste, tak e midzy jednym a drugim do byo czasu na to, by na nowo zakwity petunie, a Gaston w ssiednim pokoju
zapomnia o swoich snach eglarza powietrznego, tak jakby byli dwojgiem wrogich
kochankw usiujcych pojedna si na dnie przezroczystego stawu. W ogniu zaciekej
i uroczystej prby si Amaranta Urszula zrozumiaa, e skrupulatno jej milczenia
jest tak irracjonalna, e grozi wzbudzeniem podejrze ma o wiele bardziej ni
odgosy wojny, ktrych starali si unikn. Wtedy zacza si mia z zacinitymi

ustami, nie rezygnujc 2 walki, ale bronic si z pewn sztucznoci, i wywija si

coraz mniej byskawicznie a do chwili, gdy oboje zdali sobie spraw, e s
jednoczenie przeciwnikami i wsplnikami, i potyczka przeobrazia si w
konwencjonalne igraszki, a wrogie agresje w pieszczoty. Nagle, niemal w zabawie,
jakby to by jeszcze jeden figiel, Amaranta Urszula zaprzestaa obrony na uamek
sekundy, a gdy zareagowaa, przeraona tym, do czego sama dopucia, byo ju za
pno. Straszliwy wstrzs unieruchomi j w punkcie cikoci i przygwodzi do
miejsca, a wol obrony zdruzgotaa nieodparta dza odkrycia, czym s te
pomaraczowe wisty i niewidzialne sfery czekajce na ni po drugiej stronie mierci.
Ledwie zdya wycign rk, po omacku sign po rcznik i zakneblowa sobie
nim usta, eby nie wyrwao si z nich miauczenie kotki, rozdzierajce ju jej
wntrznoci.

Pilar Ternera umara w swoim wyplatanym fotelu na biegunach pewnej wesoej

nocy, strzegc bram swego raju. Zgodnie z jej ostatnim yczeniem pogrzebano j bez
trumny, siedzc w fotelu, ktry omiu mczyzn spucio na sznurach do ogromnej
fosy wykopanej w samym rodku parkietu do taca. Mulatki ubrane na czarno,
poblade od ez, zaimprowizoway w ciemnociach uroczysto aobn zdejmujc z
siebie piercionki, broszki, kolczyki i wrzucajc je do grobu, nim zamknito go pyt
bez imienia ani daty, i uoyy na wierzchu wzgrze kamelii znad Amazonki. Po
otruciu zwierzt zamuroway drzwi i okna betonem i cegami i rozproszyy si po
wiecie zabierajc swe drewniane kuferki wytapetowane wewntrz oleodrukami
witych, ilustracjami z pism i fotografiami przelotnych narzeczonych, dalekich i
fantastycznych, ktrzy srali diamentami, byli zjadani przez ludoercw albo
koronowani na krlw karcianych na pokadach okrtw.
To by koniec. Na grobie Pilar Ternery, wrd psalmw i zawodzenia kurew,
gniy szcztki przeszoci, nieliczne z tych, jakie jeszcze zostay, gdy mdrzec
kataloski zlikwidowa swoj ksigarni i zwyciony nostalgi za wieczn wiosn
wrci do rdziemnomorskiej wioski, w ktrej si urodzi. Nikt nie przewidzia tej
jego decyzji. Przyby do Macondo w epoce rozkwitu Kompanii Bananowej, uciekajc
przed jedn z wielu wojen, i nie przyszo mu do gowy nic praktyczniejszego ni
zaoenie tej ksigarni inkunabuw i pierwotnych wyda ksig w kilku jzykach,
ktre podejrzliwie, jak papiery wyrzucone na mietnik, kartkowali przypadkowi

klienci w oczekiwaniu na swoj kolejk w domu naprzeciwko, gdzie tumaczono sny.

Spdzi poow ycia w dusznym kantorku za sklepem zapisujc fioletowym atramentem kartki wydarte ze szkolnych zeszytw i nikt waciwie nie wiedzia, o czym
pisze. Kiedy Aureliano go pozna, mia ju dwie pene skrzynie tych zabazgranych
stronic, ktre troch przypominay pergaminy Melquiadesa, i od tego czasu do dnia
swego wyjazdu wypeni trzeci, z czego mona wnioskowa, e nic innego nie robi
podczas swego pobytu w Macondo. Jedynymi osobami, z ktrymi utrzymywa
kontakt, byli czterej przyjaciele, ktrym latawce i trbki zamieni na ksiki i zmusi
ich do lektury Seneki i Owidiusza, kiedy jeszcze byli w szkole podstawowej. Do
klasykw odnosi si tak poufale, jakby wszyscy w swoim czasie mieszkali z nim w
jednym pokoju, i wiedzia rzeczy, ktrych nie naleao wiedzie, jak to, e wity
Augustyn nosi pod habitem weniany kaftan, ktrego nie zdejmowa przez
czternacie lat, albo e nekromanta Arnaldo de Villanoya by impotentem na skutek
ukszenia skorpiona w dziecistwie. W jego zapale dla sowa pisanego uroczysty
szacunek miesza si z plotkarstwem przekupki. Nawet jego wasne manuskrypty nie
uszy tej dwoistoci. Alfonso, ktry nauczy si po katalosku, eby je przetumaczy,
wepchn kiedy plik tych kartek do kieszeni, zawsze wypenionych wycinkami z gazet
i ksikami z dziwnych dziedzin wiedzy, i pewnej nocy zgubi je w domu dziewczynek,
ktre uprawiay nierzd z godu. Kiedy dowiedzia si o tym stary mdrzec, zamiast
zrobi spodziewan awantur, powiedzia miejc si do rozpuku, e to jest naturalne
przeznaczenie literatury. Nie byo natomiast siy ludzkiej zdolnej go przekona, eby
nie zabiera ze sob trzech skrzy z papierami, kiedy wraca do rodzinnej wioski i
obsypywa kartagiskimi wyzwiskami inspektorw kolei, ktrzy usiowali nada je na
baga, pki nie dopi tego, e pozwolono mu zatrzyma je przy sobie w wagonie
pasaerskim. To ju byby koniec tego zasranego wiata - powiedzia wtedy - gdyby
ludzie podrowali pierwsz klas, a literatura wagonem bagaowym. Byy to
ostatnie sowa, ktre od niego usyszano w Macondo. Spdzi koszmarny tydzie na
kocowych przygotowaniach do podry, bo w miar jak zbliaa si godzina wyjazdu,
opuszcza go humor i wszystko zaczo mu si plta, a rzeczy, ktre kad w jednym
miejscu, pojawiay si w drugim za spraw tych samych krasnoludkw, ktre nkay
Fernand.
- Collons - kl po katalosku - sram na dwudziesty smy kanon synodu
londyskiego.
Herman i Aureliano zajli si nim jak dzieckiem. Agrafkami przyczepili mu w

kieszeniach bilety i dokumenty emigracyjne wypisali szczegowo na kartce wszystko,

co powinien zrobi od wyjazdu z Macondo a do wyjcia na ld w porcie
barceloskim, mimo to jednak wyrzuci niechccy na mietnik spodnie z poow
posiadanych pienidzy w kieszeni. W przeddzie podry, po zabiciu gwodziami
skrzy i wciniciu ubrania do tej samej walizki, z ktr przyjecha, zmruy swoje
powieki podobne do muszli, wskaza gestem jakby bogosawiestwa sterty ksiek,
wrd ktrych spdzi lata wygnania, i powiedzia do swoich przyjaci:
- Zostawiam wam to gwno.
W trzy miesice pniej - otrzymali w duej kopercie dwadziecia dziewi
listw i przeszo pidziesit fotografii, ktre nagromadziy si w cigu bezczynnych
dni na morzu. Chocia nie stawia dat, kolejno listw bya oczywista.
W pierwszym opowiada ze swoim zwykym humorem perypetie podry, pisa,
z jak ochot wyrzuciby za burt stewarda, ktry mu nie pozwoli wnie trzech
skrzy do kajuty; o gupocie pewnej damy, ktr przestraszy numer trzynasty na
drzwiach kajuty, nie przez zabobon, ale dlatego e wydawa jej si jak liczb nie
dokoczon; o tym, jak wygra zakad przy pierwszej kolacji, bo w smaku wody na
okrcie rozpozna buraki z rejonu Leridy. Z biegiem dni jednak rzeczywisto na
pokadzie coraz mniej go obchodzia i wspomina wydarzenia z ostatnich dni w
Macondo, nawet najbardziej bahe, bo w miar oddalania si statku ogarnia go
smutek. Ten proces postpujcej tsknoty widoczny by take na fotografiach. Na
pierwszych wydawa si uszczliwiony w swojej rozchestanej koszuli i z bia
czupryn w blaskach padziernikowego soca na Morzu Karaibskim. Na ostatnich
ogldali go w ciemnym paszczu i jedwabnym szaliku, z twarz naznaczon smutkiem
oddalenia, na pokadzie statku - widma, ktry zaczyna snu si po jesiennych
oceanach. Herman i Aureliano odpowiadali mu na listy. Napisa ich tyle w pierwszych
miesicach, e wtedy czuli si bliej niego, ni kiedy by w Macondo, i zelaa ich zo
za to, e odjecha. Z pocztku pisa, e wszystko zasta po staremu, e w domu, gdzie
si urodzi, jest jeszcze rowa muszla, e suszone ledzie nie zmieniy smaku, e
wodospady we wsi tak samo pachn o zmierzchu. Byy to znowu kartki z zeszytu
zapenione fioletowymi bazgroami, w ktrych kademu powica osobny akapit.
Niemniej, chocia sam tego nie zdawa si dostrzega, te listy odzyskania ziemi i
pochway ycia stopniowo zmieniay si w pastoraki rozczarowania. W zimowe
wieczory, kiedy gotowaa si zupa na kominku, tskni za upaem w kantorku,
brzczeniem soca w zakurzonych migdaowcach, gwizdem pocigu w sennych

godzinach poudnia, tak samo jak w Macondo tskni za zup zimow na kominku,
okrzykami sprzedawcy kawy, piewem skowronka na wiosn. Rozdarty midzy
dwoma tsknotami umieszczonymi naprzeciw siebie jak dwa lustra, straci swoje
wspaniae poczucie nierzeczywistoci i w kocu zacz im wszystkim zaleca, eby
porzucili Macondo, zapomnieli wszystko, czego ich nauczy o wiecie i o sercu
ludzkim, eby pluli na Horacjusza i w jakimkolwiek miejscu si znajduj, niech
pamitaj zawsze, e przeszo jest kamstwem, e pami nie zna drg powrotu, e
caa dawna wiosna jest nie do odzyskania i e najbardziej pomienna i uparta mio
jest tylko prawd efemeryczn.
Alvaro pierwszy usucha rady, eby opuci Macondo. Sprzeda wszystko,
nawet oswojonego tygrysa, ktry urga przechodniom na podwrzu jego domu, kupi
wieczorny bilet na pocig, ktry nigdy nie koczy podry. W kartkach pocztowych
wysyanych ze stacji, gdzie wysiada, opisywa 2 zachwytem uciekajce krajobrazy
ogldane przez okno wagonu i byo to jakby rozrywanie na strzpy i wyrzucanie do
lamusa zapomnienia dugiego poematu o pynnoci rzeczy: chimeryczni Murzyni na
polach bawenianych Luizjany, skrzydlate konie na szafirowych trawach Kentucky,
kochankowie greccy w piekielnym zmierzchu Arizony, dziewczyna w czerwonym
swetrze, ktra malowaa akwarele na jeziorze Michigan i pomachaa mu pdzlami
gestem nie poegnania, lecz nadziei, bo nie wiedziaa, e widzi przejedajcy pocig,
ktry nigdy nie wrci. Potem odjechali w pewn sobot Alfonso i Herman,
zamierzajc wrci w poniedziaek, i such o nich zagin. W rok po odjedzie
kataloskiego mdrca pozosta tylko Gabriel, na asce - wiatrw i przypyww litoci
Nigromanty, zajty wypenianiem formularzy konkursu z francuskiego czasopisma, w
ktrym pierwsz nagrod bya podr do Parya. Aureliano, na ktrego adres
przysyano te czasopisma, pomaga mu wypenia formularze, czasami u siebie w
domu, a prawie zawsze wrd soi i zapachu waleriany w jedynej pozostaej w
Macondo aptece, gdzie mieszkaa Mercedes - tajemnicza dziewczyna Gabriela. Bya to
ostatnia pozostao z przeszoci, ktrej wyniszczenie nie dobiegao koca, poniewa
wyniszczaa si w nieskoczono, trawiona zniszczeniem wewntrz siebie, koczc
si co chwila, ale nie majc skoczy si nigdy. Miasto obumaro do tego stopnia, e
kiedy Gabriel wygra konkurs i odjeda do Parya z dwiema zmianami bielizny, par
butw i zbiorowym wydaniem dzie Rabelais'ego, musia macha do maszynisty, eby
zatrzyma pocig i zabra go z sob. Dawna ulica Turkw bya opuszczonym zaukiem,
gdzie ostatni Arabowie trwali a do mierci w tysicletnim zwyczaju siadywania przy

drzwiach, pomimo e ju wiele lat temu sprzedali ostatni jard perkalu i w oknach
wystawowych zostay tylko manekiny bez gw. Miasteczko z czasw Kompanii
Bananowej, o ktrym moe Patrycja Brown opowiadaa swoim wnukom w wieczory
wstrzemiliwoci i marynowanych ogrkw w Prattyille, Alabama, byo rwnin
poros lenymi zioami. Stary ksidz, ktry zastpi ojca Angela i ktrego nazwiska
nikt nie zna i nie stara si dowiedzie, czeka zmiowania boskiego lec bezwadnie
na swym hamaku, nkany artretyzmem i bezsennoci zwtpienia, podczas gdy
jaszczurki i szczury wydzieray sobie spucizn pobliskiej wityni. W Macondo,
zapomnianym nawet przez ptaki, gdzie kurz i upa stay si tak uporczywe, e z
trudem mona byo oddycha, odgrodzeni od wiata samotnoci i mioci, i
samotnoci mioci, w domu, gdzie prawie nie sposb byo zasn z powodu
chrobotania czerwonych mrwek, Aureliano i Amaranta Urszula byli jedynymi
istotami szczliwymi i najszczliwszymi na ziemi.
Gaston powrci do Brukseli. Znuony oczekiwaniem na aeroplan woy
pewnego dnia do walizeczki najpotrzebniejsze rzeczy, swoj korespondencj i
odjecha zamierzajc wrci drog powietrzn, zanim jego przywileje zostan
odstpione grupie niemieckich lotnikw, ktrzy przedstawili wadzom prowincji
projekt bardziej ambitny ni jego. Od tamtego popoudnia swego pierwszego zblienia
Aureliano i Amaranta Urszula nadal wykorzystywali rzadkie chwile nieuwagi ma,
kochajc si z hamowan pasj podczas przypadkowych spotka, prawie zawsze przerywanych jego niespodziewanym powrotem. Ale kiedy zostali sami w domu, dali si
ponie szalestwu opnionej mioci. Bya to namitno bez granic, obdna i
dzika, od ktrej ze zgrozy przewracay si w grobie koci Fernandy i ktra
utrzymywaa ich w stanie wiecznej egzaltacji. Jki miosne Amaranty Urszuli i hymny
konania z rozkoszy wybuchay rwnie czsto o drugiej po poudniu na stole w jadalni,
co o drugiej nad ranem w spiarni. Co mnie najbardziej martwi - miaa si - to cay
ten czas, ktry stracilimy. W oszoomieniu namitnoci patrzya, jak mrwki
dewastuj ogrd i zaspokajaj swj przedhistoryczny gd wszystkimi drewnianymi
sprztami w domu, widziaa strumie ywej lawy znowu zalewajcy ganek, ale zaja
si tpieniem ich dopiero wtedy, kiedy znalaza je w swojej sypialni. Aureliano
porzuci pergaminy, nie wychodzi z domu i od niechcenia odpowiada na listy
kataloskiego mdrca. Zatracili poczucie rzeczywistoci, poczucie czasu i rytm
codziennych obyczajw. Znowu zamknli drzwi i okna, by nie traci czasu na
rozbieranie si, i spacerowali po domu nago, tak jak to zawsze chciaa robi Pikna

Remedios, i nago tarzali si w kauach na patio, a pewnego popoudnia omal si nie

utopili kochajc si w basenie. W krtkim czasie wyrzdzili wicej szkd w domu ni
czerwone mrwki: poamali meble w salonie, podarli swoimi szalestwami hamak,
ktry

przetrzyma

smtne

mioci

polowe

pukownika

Aureliana

Buendii,

porozpruwali materace i wyrzucali ich zawarto na podog, eby dusi si w

nawanicach baweny. Chocia Aureliano by kochankiem rwnie dzikim jak jego
partnerka, to jednak Amaranta Urszula przewyszaa go szaleczymi pomysami i
liryczn arocznoci i ona to rzdzia w tym raju kataklizmw, jakby w mioci
skoncentrowaa t nieokieznan energi, ktr jej prababka powicia na produkcj
zwierztek z karmelu. Kiedy ona piewaa z rozkoszy i konaa od miechu ze swoich
wasnych pomysw, Aureliano stawa si coraz bardziej skupiony i milczcy, bo jego
namitno spalaa go od rodka. Niemniej oboje osignli takie szczyty kunsztu, e
kiedy wyczerpywaa si ekstaza, szukali radoci w zmczeniu. Oddali si adoracji
swych cia, odkrywajc, e chwile miosnego przesytu maj niezbadane moliwoci, o
wiele bogatsze ni podanie. Podczas gdy on smarowa biakami jajek sterczce
piersi Amaranty Urszuli lub naciera kokosowym olejem je prne uda i brzuch, ona
bawia si jak lalk bajecznym czonkiem Aureliana, malowaa mu pomadk do ust
oczy pajaca i owkiem do brwi wsy Turka, ubieraa go w kryzy z organdyny i
kapelusiki z posrebrzanego papieru. Pewnej nocy wysmarowali si od stp do gw
brzoskwiniowym syropem, oblizywali si jak psy i kochali si jak szalecy na pododze
ganku, i ocuci ich dopiero potok misoernych mrwek, ktre zamierzay pore ich
ywcem.
W przerwach szalestwa Amaranta Urszula odpowiadaa na listy Gastona.
Wydawa jej si tak daleki i zajty, e prawie nie liczya si z moliwoci jego
powrotu. W jednym z pierwszych listw napisa, e jego wsplnicy rzeczywicie
wysali aeroplan, ale e biuro eglugi w Brukseli przez pomyk zaadowao go na
statek do Tanganiki, gdzie dorczono go rozproszonym gminom Makondw. Ta
pomyka spowodowaa tyle kopotu, e samo odzyskanie maszyny mogo potrwa dwa
lata. Tote Amaranta Urszula przestaa bra w rachub ten niepodany powrt. Co
do Aureliana to nie mia adnego kontaktu ze wiatem oprcz listw kataloskiego
mdrca i wiadomoci, jakie otrzymywa od Gabriela za porednictwem Mercedes,
tajemniczej dziewczyny z apteki. Z pocztku byy to kontakty realne. Gabriel kaza
sobie zwrci pienidze za bilet powrotny, eby zosta w Paryu, sprzedawa stare
gazety i puste butelki, ktre pokojwki wyrzucay z ponurego hoteliku na ulicy

Dauphine. Aureliano wyobraa go sobie w golfie, ktry zdejmowa dopiero, gdy

kawiarnie

na

Montparnasse

zaczynay

wypenia

si

parami

wiosennych

zakochanych, picego w dzie, by oszuka gd, a piszcego w nocy, W pokoiku

cuchncym gotowanymi kalafiorami, gdzie mia umrze Rocamadour. Z czasem
jednak wiadomoci od niego staway si coraz mniej konkretne, a tak rzadkie i
melancholijne byy listy kataloskiego mdrca, e Aureliano przywyk myle o
obydwch tak, jak Amaranta Urszula mylaa o swoim mu, i oboje pozostali w
zawieszeniu w prni wszechwiata, gdzie jedyn rzeczywistoci codzienn i wieczn
bya mio.
Nagle, niby eksplozja w tym wiecie szczliwej niewiadomoci, przysza
wiadomo o powrocie Gastona. Aureliano i Amaranta Urszula otworzyli szeroko
oczy, zbadali do dna swoje dusze, spojrzeli sobie w twarz z rk na sercu i zrozumieli,
e tak dalece tworz jedn cao, e wol mier od rozki. Wtedy ona napisaa do
ma list peen sprzecznych z sob prawd, w ktrym zapewniajc go o swej mioci i
tsknocie za jego powrotem wyznaa jednoczenie, e fatalistycznym zrzdzeniem
losu nie moe y bez Aureliana. Wbrew ich oczekiwaniom od Gastona przysza odpowied spokojna, w tonie prawie ojcowskim, na czterech stronach przestrzegajca ich
przed kaprysami namitnoci, a w kocowym akapicie yczy im szczerze, aby byli tak
szczliwi, jak on by w swoim krtkim dowiadczeniu maeskim. Byo to
stanowisko tak nieoczekiwane, e Amaranta Urszula czua si upokorzona na myl, e
dostarczya mowi pretekstu, ktrego szuka, by j zostawi wasnemu losowi. Uraza
pogbia si sze miesicy pniej, kiedy Gaston napisa do niej z Leopoldville, gdzie
w kocu odzyska swj aeroplan, tylko po to, eby j prosi o odesanie welocypedu,
gdy ze wszystkiego, co pozostawi w Macondo, to jedno miao dla niego warto
sentymentaln. Aureliano znis cierpliwie oburzenie Amaranty Urszuli i wysila si,
by dowie, e potrafi by rwnie dobrym mem w niedoli, jak i w dobrobycie, a
codzienne potrzeby, ktre ich osaczyy, gdy skoczyy si pienidze Gastona,
wytworzyy midzy nimi ni solidarnoci, ktra nie bya tak cudowna i oszaamiajca
jak namitno, ale pomoga im kocha si nie mniej i czu si rwnie szczliwymi
jak w burzliwych czasach pikanterii. Kiedy umara Pilar Ternera, oczekiwali dziecka.
W

sennym

odurzeniu

brzemiennoci

Amaranta

Urszula

prbowaa

zorganizowa produkcj naszyjnikw z oci rybich na sprzeda, ale z wyjtkiem

Mercedes, ktra kupia od niej tuzin, nie znalaza nabywcw. Aurelino uwiadomi
sobie po raz pierwszy, e jego znajomo jzykw, jego encyklopedyczna wiedza, jego

dziwna zdolno pamitania nie znanych szczegw, wydarze i odlegych miejsc s

rwnie bezuyteczne jak szkatuka z prawdziwymi klejnotami jego ony, ktre w tym
czasie warte byy zapewne tyle pienidzy, ile mieli ich wszyscy razem ostatni
mieszkacy Macondo. yli cudem. Chocia Amaranta Urszula nie tracia humoru ani
pomysowoci w figlach miosnych, nabraa zwyczaju siadywania po obiedzie na
ganku, pogrona jak gdyby w bezsennej i zamylonej drzemce. Aureliano towarzyszy jej. Czasami siedzieli tak w milczeniu, dopki nie zapada noc, jedno
naprzeciw drugiego, patrzc sobie w oczy, kochajc si w spokoju z nie mniejsz
mioci ni dawniej pord burzy. Niepewna przyszo kazaa im zwrci serce w
stron przeszoci. Widzieli samych siebie w utraconym raju z czasw potopu,
chlapanie si w bocie na patio i polowanie na jaszczurki, eby obwiesza nimi
Urszul, zabaw w grzebanie jej ywcem - i wspomnienia te odkryy im prawd, e
byli szczliwi razem, odkd mogli sign pamici. Zagbiajc si w przeszo
Amaranta Urszula przypomniaa sobie popoudnie, kiedy wesza do warsztatu
zotniczego i matka powiedziaa jej, e may Aureliano jest podrzutkiem, bo
znaleziono go pyncego w koszyku na rzece. Chocia ta wersja wydawaa im si
nieprawdopodobna, nie mieli adnych informacji, aby j zastpi prawdziw. Jedyne,
czego byli pewni po zbadaniu wszystkich moliwoci, to e Fernanda nie bya matk
Aureliana. Amaranta Urszula skaniaa si do hipotezy, e jest on synem Petry Cotes,
o ktrej tylko pamitaa haniebne bajki, i to przypuszczenie wywoao w nich skurcz
zgrozy.
Udrczony pewnoci, e jest bratem swojej ony, Aureliano wybra si na
probostwo, by poszuka w zjedzonych przez mole archiwach jakiej wiarygodnej
wzmianki dotyczcej jego pochodzenia. Najstarsze wiadectwo chrztu, jakie znalaz,
dotyczyo Amaranty Beundii, ochrzczonej w wieku czternastu lat przez ojca Nicanora
Reyna w okresie jego prb udowodnienia egzystencji Boga za pomoc sztuczek z
czekolad. udzi si moliwoci, e jest jednym z siedemnastu Aurelianw, ktrych
akta urodzenia przeledzi w czterech :omach ksig parafialnych, ale ich daty chrztu
byy zbyt dawne jak na jego wiek. Widzc go bdzcego w labiryntach
genealogicznych,

roztrzsionego

niepewnoci,

artretyczny

proboszcz,

ktry

obserwowa go ze swego hamaka, ze wspczuciem zapyta go o nazwisko.

- Aureliano Buendia - opowiedzia.
- W takim razie nie szukaj na prno - zawoa proboszcz stanowczo. - Wiele lat
temu bya tutaj ulica, ktra si tak nazywaa, i w tych czasach ludzie mieli zwyczaj

nazywa swoich synw od nazw ulic.

Aureliano zatrzs si z wciekoci.
- Ach! - powiedzia - wic ksidz take nie wierzy?
- W co?
- e pukownik Aureliano Buendia prowadzi trzydzieci dwie wojny domowe i
wszystkie przegra - odpowiedzia Aureliano. - e wojsko otoczyo i wystrzelao trzy
tysice robotnikw i e zaadowano zwoki na pocig o dwustu wagonach, eby
wrzuci je do morza.
Proboszcz zmierzy go litociwym spojrzeniem.
- O, synu mj! - westchn. - Mnie wystarczyaby pewno, e ty i ja istniejemy
w tym momencie.
Tak wic Aureliano i Amaranta Urszula akceptowali wersj o koszyku, nie
dlatego, by w ni wierzyli, ale poniewa zabezpieczya ich przed obawami. W miar
rozwoju ciy coraz bardziej stawali si jedn istot, coraz peniej wczeni w
samotno domu, ktremu brakowao ju tylko ostatniego podmuchu, eby run.
Ograniczali si do najpotrzebniejszej przestrzeni midzy sypialni Fernandy, gdzie
przeywali uroki ustatkowanej mioci, i gankiem, gdzie Amaranta Urszula siadywaa,
aby robi na drutach poczoszki i czepeczki dla niemowlcia, gdy Aureliano
odpowiada na sporadyczne listy kataloskiego mdrca. Reszta domu poddaa si
upartemu obleniu destrukcji. Warsztat zotniczy, pokj Melquiadesa, milczce i
pierwotne krlestwa, gdzie rzdzia Santa Sofia de la Piedad, zostay w gbinach
domowej puszczy, ktrej nikt nie miaby odwagi przetrzsn. Osaczeni arocznoci
natury Aureliano i Amaranta Urszula nadal hodowali majeranek i begonie, bronili
swego wiata w granicach linii demarkacyjnych z wapna, budujc ostatnie szace w
czystej wojnie czowieka z mrwkami. Dugie, potargane wosy, sice pod oczyma, z
ktrymi budzia si co rano, opuchlizna ng, znieksztacenie dawnego, stworzonego
do kochania ciaa asicy zmieniy dawny modzieczy wygld Amaranty Urszuli z
czasw, kiedy wesza do domu z klatk nieszczsnych kanarkw i uwizionym
maonkiem, ale nie zmieniy ywotnoci jej ducha. Co za wistwo! - mwia ze
miechem. - Kto by pomyla, e naprawd skoczymy jak jaskiniowi ludzie.
Ostatnia ni czca ich ze wiatem zostaa zerwana w szstym miesicu ciy, kiedy
otrzymali list, ktry, jak mona byo pozna na pierwszy rzut oka, nie pochodzi od
kataloskiego mdrca. Ostemplowany by w Barcelonie, ale koperta zaadresowana
zwykym niebieskim atramentem i urzdniczym charakterem pisma miaa niewinny i

bezosobowy wygld nieprzyjaznych wiadomoci. Aureliano wyrwa go z rk Amaranty

Uszuli w chwili, gdy zamierzaa rozerwa kopert.
- Nie - powiedzia do niej - nie chc wiedzie, co w nim jest.

Zgodnie z jego przeczuciem kataloski mdrzec nie napisa ju nigdy. Obcy list,
ktrego nikt nie przeczyta, lea porzucony na pastw moli na pce, gdzie Fernanda
zostawia kiedy przez zapomnienie obrczk, i tam spala si nadal wewntrznym
ogniem swej zej wieci, podczas gdy samotni kochankowie eglowali przeciw prdowi
tych czasw zbliajcego si koca, czasw bezlitosnych, wyczerpujcych si w
daremnym trudzie zepchnicia ich odzi na pustyni rozczarowania i zapomnienia.
wiadomi tej groby Aureliano i Amaranta. Urszula spdzili ostatnie miesice
trzymajc si za rce, pogreni w mioci bezgrzesznej i lojalnej, z myl o synu
pocztym w szale cudzostwa. Noc, przytuleni do siebie w ku, nie lkali si
huczcej nawanicy mrwek, furkotu moli ani wyranego, nieustannego szelestu
rosncych mchw w ssiednich pokojach. Nieraz budzili ich zmarli krcy po domu.
Syszeli Urszul staczajc bitwy z prawami stworzenia o zachowanie swego rodu,
Josego Arcadia Buendi w poszukiwaniu zudnej prawdy o wielkich wynalazkach,
syszeli modlc si Fernand, pukownika Aureliana Buendi gupiejcego od
oszustw wojennych i wyrobu zotych rybek, Aureliana Drugiego konajcego od
smutku samotnoci pord zabaw - i wtedy dowiedzieli si, e wielkie obsesje
silniejsze s ni mier, i uszczliwia ich pewno, e nadal bd kocha si po
mierci, jako widma, jeszcze dugo potem, gdy inne gatunki zwierzt przyszoci
wydr insektom ten raj ndzy, ktry insekty wydzieraj teraz ludziom.
Pewnej niedzieli o szstej po poudniu Amaranta Urszula poczua pierwsze
ble porodowe. Umiechnita akuszerka dziewczynek uprawiajcych nierzd z godu
kazaa jej wej na st w jadalni, usiada okrakiem na jej brzuchu i walia w ni bez
ceremonii, dopki jej krzykw nie zaguszy wrzask wspaniaego noworodka pci
mskiej. Poprzez zy Amaranta Urszula rozpoznaa w nim od razu jednego z wielkich
Buendiw, bo by krzepki i energiczny jak Jose Arcadiowie, z oczyma otwartymi i
wszechwidzcymi jak Aurelianowie, predestynowany do zaoenia rodu jeszcze raz od
pocztku, oczyszczenia go ze szkodliwych wpyww i zdjcia kltwy samotnoci,
poniewa on jeden na przestrzeni stuleci zosta poczty z mioci.
- Istny jaskiniowiec - powiedziaa - bdzie mia na imi Rodrigo.
- Nie - zaprotestowa jej m - bdzie mia na imi Aureliano i wygra
trzydzieci dwie wojny.
Po odciciu ppowiny akuszerka przy wietle lampy, ktr trzyma Aureliano,
zacza za pomoc gagana usuwa sin ma oblepiajc jego ciao. Dopiero
przewrciwszy go na brzuszek zauwayli, e natura wyposaya go w co wicej ni

reszt ludzi, i nachylili si, by sprawdzi. By to wiski ogon.

Nie przerazili si. Aureliano i Amaranta Urszula nie znali precedensu
rodzinnego ani nie pamitali straszliwych obaw
Urszuli i akuszerka uspokoia ich do reszty, twierdzc, e ten niepotrzebny
ogon bdzie mona obci, gdy may zacznie zmienia zby. Potem nie mieli ju czasu
wrci do tej myli, gdy Amaranta Urszula wykrwawiaa si niepohamowanym
strumieniem. Prbowali zatamowa krew za pomoc pajczyny i popiou, ale byo to
tak, jakby kto rkami usiowa zatrzyma kaskad. Z pocztku wysilaa si, eby
zachowa dobry humor. Braa za rk wystraszonego Aureliana i bagaa, eby si nie
martwi, e tacy ludzie jak ona nie s stworzeni do umierania wbrew woli, i
zamiewaa si z barbarzyskich rodkw leczniczych akuszerki. Ale w miar jak
Aureliana opuszczay nadzieje, Amaranta Urszula robia si przezroczysta, jakby
wiato przenikao j na wskro, a wreszcie zapada w senne odurzenie. W
poniedziaek o wicie przyprowadzono kobiet, ktra przy ku odmwia modlitwy
kauteryzacyjne, niezawodne dla ludzi i zwierzt, ale pomienna krew Amaranty
Urszuli bya nieczua na wszystkie zaklcia inne ni miosne. Po poudniu, po
dwudziestu czterech godzinach rozpaczy, wiedzieli, e nie yje, gdy strumie krwi
wyczerpa si samoistnie, wyostrzy si jej profil i alabastrowy poblask wygadzi
bruzdy w twarzy, na ktr powrci umiech.
A do tego czasu Aureliano nie rozumia, jak bardzo kocha swoich przyjaci,
jak mu byli potrzebni i jak wiele daby za to, eby by z nimi w tej chwili. Woy
dziecko do koszyczka, ktry dla niego przygotowaa matka, zakry twarz zmarej i
bdzi bez celu po opustoszaym miecie w poszukiwaniu cieki powrotnej w
przeszo. Zastuka do drzwi apteki, gdzie nie bywa w ostatnich czasach, i znalaz w
tym miejscu warsztat stolarski. Staruszka, ktra z lamp w rku otworzya drzwi,
ulitowaa si nad jego obkacz mow i uparcie twierdzia, e tam nigdy nie byo
apteki i nigdy nie znaa kobiety imieniem Mercedes, z wysmuk szyj i sennymi
oczami. Paka z czoem wspartym o drzwi dawnej ksigarni kataloskiego mdrca,
wiadom, e paci spnionymi zami za mier, ktrej nie chcia opakiwa w por,
eby nie prysn czar mioci. Kaleczy sobie pici tukc o betonowy mur dawnego
Zotego Dziecicia woajc, eby przysza Pilar Ternera, obojtny na pomaraczowe
dyski wietlne, ktre przebiegay niebo i ktre tyle razy obserwowa z naiwnym
zachwytem w noce uciech na dziedzicu flamingw. W ostatnim otwartym szynku
zrujnowanej dzielnicy rozrywek zesp gitarzystw piewa pieni Rafaela Escalona,

siostrzeca biskupa i spadkobiercy tajemnic Francisca el Hombre. Waciciel z

uschnit rk, jakby zwglon za to, e podnis j przeciw wasnej matce, zaprosi
Aureliana na butelk gorzaki, a Aureliano postawi mu drug. Szynkarz opowiedzia
histori nieszczcia z rk, Aureliano opowiedzia mu o nieszczciu z sercem, ktre
uscho i obrcio si w wgiel, bo podnis je przeciw wasnej siostrze. W kocu
pakali razem i Aureliano przez chwil mia wraenie, e bl min, ale kiedy pozosta
sam w ten ostatni ranek Maconda na rodku placu, rozoy rce gotw przebudzi
cay wiat i wykrzykn z gbi duszy:
- Przyjaciele to banda otrw!
Nigromanta wycigna go z kauy wymiotw i ez. Zaprowadzia go do swego
pokoju, umya i zmusia do wypicia filianki rosou. Mylc, e to go pocieszy,
skrelia zapisane wglem na cianie jego dugi za niezliczone seanse miosne
dotychczas nie spacone i zacza wspomina swoje wasne samotne smutki, eby nie
pozostawi go samego w paczu. O wicie, po krtkim i niespokojnym nie, Aureliano
znw odzyska wiadomo, e boli go gowa. Otworzy oczy i przypomnia sobie
dziecko.
Nie znalaz go w koszyczku. W pierwszej chwili ogarna go rado na myl, e
to Amaranta Urszula obudzia si ze snu mierci, eby zaj si synkiem, ale jej zwoki
nadal byy tylko kamiennym wzgrkiem pod przecieradem. Przypomniawszy sobie,
e wchodzc zasta otwarte drzwi sypialni, Aureliano przeszed przez ganek nasycony
porannymi zapachami majeranku tzafczsdo fatalni, gdzie jeszcze pozostay lady
porodu: duy garnek, zakrwawione przecierada, doniczki z popioem i skrcona
ppowina dziecka w pieluszce na stole obok noyczek i sznurka. Myl, e akuszerka
wrcia po dziecko w cigu nocy, daa mu chwil spokoju. Opad na fotel, ten sam,
ktry zajmowaa Rebeka w pierwszych latach domu, udzielajc lekcji haftu, i w
ktrym zasiadaa Amaranta grajc w warcaby z pukownikiem Gerineldem
Marquezem, potem Amaranta Urszula szyjc wyprawk dla dziecka, i w przebysku
jasnoci umysu zrozumia, e jego dusza nie udwignie ciaru tak okropnej
przeszoci. Przeszyty miertelnymi grotami wasnych i cudzych wspomnie
podziwia nieugito pajczyny na krzakach zwidych r, wytrwao mchu,
cierpliwo powietrza w promiennym poranku lutowym. I wtedy zobaczy dziecko.
Bya to pusta skra, zescha i wzdta, ktr wszystkie mrwki wiata cigny do
swoich mrowisk po wirowej ciece w ogrodzie. Aureliano nie poruszy si. Nie
dlatego, by sparaliowaa go groza, lecz dlatego, e w tym niesamowitym momencie

ujawniy mu si ostateczne szyfry Melquiadesa i zobaczy epigraf jego pergaminw

idealnie tkwicy w czasie i przestrzeni ludzi: Pierwszy z rodu przywizany jest do
drzewa, a ostatniego zjadaj mrwki.
W adnej chwili swojego ycia Aureliano nie by bardziej trzewy i przytomny
ni w tej, kiedy zapomnia o swoich zmarych i blu po swoich zmarych i zabi na
nowo drzwi i okna deskami Fernandy, by nie da do siebie przystpu adnym gosom
tego wiata, bo ju wtedy wiedzia, e w pergaminach Melquiadesa wypisany jest jego
los. Odnalaz je nienaruszone pord przedhistorycznych rolin, dymicych kau i
wietlistych owadw, ktre wygnay z pokoju wszelki lad pobytu czowieka na ziemi,
i nie do cierpliwy, by wynie je stamtd na wiato, tam, na miejscu, stojc w
olniewajcym blasku poudnia, zacz odczytywa je gono, bez trudu, jakby byy
napisane po hiszpasku. Byy to dzieje rodziny opowiedziane przez Melquiadesa a
do najbahszych szczegw, na sto lat przedtem. Napisa je w sanskrycie, swoim
jzyku rodzinnym, i zaznaczy wiersze parzyste tajnym szyfrem Cesarza Augusta, a
nieparzyste wojskowymi szyframi Spartan. Kocowy kamufla, ktry Aureliano
zaczyna dostrzega, kiedy oszoomia go mio do Amaranty Urszuli, polega na tym,
e Melquiades nie uoy faktw w umownym czasie ludzi, lecz skoncentrowa jeden
wiek epizodw codziennych tak, e wszystkie wspistniay w jednym momencie.
Zafascynowany odkryciem Aureliano czyta kolejno na gos piewane encykliki,
ktrych sam Melquiades kaza sucha Arcadiowi, a ktre w rzeczywistoci byy
przepowiedniami jego egzekucji, i znalaz zapowied o narodzinach najpikniejszej
kobiety wiata, ktra wstpia w niebo duchem i ciaem, pozna losy dwch
bliniakw pogrobowcw, ktrzy zaniechali odczytania pergaminw nie tylko przez
nieudolno i brak wytrwaoci, lecz dlatego, e ich prby byy przedwczesne. W tym
punkcie, niecierpliwie pragnc pozna swoje wasne pochodzenie, przerzuci kartki.
Wtedy zerwa si wiatr, ciepy i peen gosw przeszoci, szeptw dawnych pelargonii
i westchnie, rozczarowa dawniejszych ni najbardziej uparte tsknoty. Nie
zauway, bo w tej chwili odkrywa pierwsze zalki swojego istnienia we frywolnyro
dziadku lekkomylnie wdrujcym przez zudn pustyni w poszukiwaniu piknej
kobiety, ktrej nie da szczcia. Aureliano pozna go i ledzc ukryte cieki jego
potomkw znalaz moment, w ktrym sam zosta poczty o zmierzchu, pord
skorpionw i tych motyli w azience, gdzie prosty robotnik syci swoj dz z
kobiet, ktrej ulego zrodzia si z buntu. By tak pochonity lektur, e nie czu
take drugiego podmuchu wiatru, ktrego cykloniczna sia wyamaa z zawiasw

drzwi i okna, zerwaa dach z ganku od strony wschodniej i wstrzsna

fundamentami. Wtedy dopiero odkry, e Amaranta Urszula nie bya jego siostr, ale
jego ciotk, i e Francis Drak napad na miasto Riohacha tylko po to, eby oni mogli
szuka si wzajemnie po najbardziej zawiych labiryntach krwi, a do spodzenia
mitologicznego zwierzcia, ktre miao pooy kres rodowi. Macondo byo ju
wirujcym supem kurzawy i gruzu, miotanym furi biblijnego huraganu, kiedy
Aureliano przerzuci jedenacie stronic, by nie traci czasu na fakty zbyt dobrze mu
znane, i zacz odczytywa moment, ktry przeywa obecnie, odcyfrowujc go w
miar przeywania, widzc samego siebie w trakcie odczytywania ostatniej strony
pergaminw, tak jakby to widzia w mwicym zwierciadle. I znw przeskoczy kilka
wierszy, by wyprzedzi przepowiedni i sprawdzi dat i okolicznoci swojej mierci.
Ale nim doszed do ostatniego wiersza, zrozumia ju, e nie wyjdzie nigdy z tego
pokoju, gdy powiedziane byo, e miasto zwierciade (lub zwierciadlanych miray)
zmiecione bdzie przez wiatr i wygnane z pamici ludzi w chwili, kiedy Aureliano
Babilonia skoczy odcyfrowywa pergaminy, i e wszystko, co w nich spisano,
niepowtarzalne jest od wiekw i na wieki, bo plemiona skazane na sto lat samotnoci
nie maj ju drugiej szansy na ziemi.