Ksika ta bya przed kilku laty bestsellerem w krajach Zachodu.

Dr Thomas Gordon lansuje w niej bowiem - wynikajc z bogatego dowiadczenia i praktyki - now, skuteczn
metod pedagogiczn (odnoszc si nie tyle do wychowania
religijnego, ile do wychowania w ogle) posugujc si swoist ide rozwizywania konfliktw powstajcych midzy rodzicami a dziemi.
Autor, krytykujc dotychczasowe modele rozwizywania
konfliktw (oparte na bdnym schemacie zwycizca - pokonany"), proponuje stosowanie metody bez pokonanych. Dy
do wprowadzenia takich zasad komunikacji, ktre w sytuacji
konfliktowej pozwol znale rozwizanie kompromisowe,
zadowalajce obie strony.
Wielk zalet pracy T. Gordona, obok jasnego wykadu
oraz prostego jzyka, jest konkretne ukazanie, jak si praktycznie posugiwa metod bez pokonanych.
Cho odnosi si ona przede wszystkim do rozwizywania
sporw midzy rodzicami a dziemi, moe by wykorzystana
take we wszelkich midzyludzkich sytuacjach konfliktowych.

ISBN 83-211-1130-0

THOMAS GORDON

WYCHOWANIE
BEZ PORAEK
ROZWIZYWANIE KONFLIKTW
MIDZY RODZICAMI A DZIEMI

TUMACZENIE I WSTP
ALICJA MAKOWSKA, ELBIETA SUJAK

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 1993

Tytu oryginau
P. E. T., Parent Effectiveness Training.
The Tested New Way To Raise Responsible Children
1970 by Thomas Gordon
Ali rights reserved including the right
of reproduction in whole or in part in any form.
This edition published by arrangement
with the Putnam Berkeley Group Inc.
for the Polish Edition
by Alicja Makowska, Elbieta Sujak
Projekt okadki
Maria Sotyk
Redaktor
Grzegorz cicki
Redaktor techniczny
Barbara Kubiszewska
Anna Troszczyska
Korektorzy
Hanna Dyszkiewicz
Krystyna Ksiuk

ISBN 83-211-1130-0

Wydanie II
Druk: Zakady Graficzne w Toruniu.
INSTYTUT WYDAWNICZY PAX, WARSZAWA 1993

SOWO DO CZYTELNIKA POLSKIEGO

Tumaczenie ksiki, ktra przed paru laty bya bestsellerem w krajach zachodniej Europy, a w kraju pochodzenia Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej stworzya wasn szko wychowania rodzinnego, stao si przygod intelektualn take i dla tumaczcych. Ksika nie stanowi rejestru praw i obowizkw rodzicw oraz dzieci, ani wykazu
powinnoci rodzicielskich, wystpuje przeciw manipulowaniu dzieckiem, a take przeciw manipulacjom dziecicym
stosowanym wobec rodzicw, gosi nowe moliwoci ksztatowania atmosfery rodzinnej. Autor obiecuje szkolonym
przez siebie rodzicom moliwo zupenej rezygnacji z karania jako zabiegu wychowawczego, bolesnego zazwyczaj dla
rodzicw prawie tak samo jak dla dzieci, jeli nie doszo do
gosu samo tylko impulsywne odreagowanie gniewu czy
dziaanie odwetowe za przeyt przykro.
Zasady wychowawcze Gordona wyrosy z psychologii komunikacji i s w gruncie rzeczy proste, cho trudne do wyuczenia, wymagaj bowiem pewnej dyscypliny wewntrznej ~
chciaoby si powiedzie - ascezy. Nie s take czym dziaajcym natychmiast skutecznie, jak przemoc wobec maego
dziecka, ktrej skutki zreszt bywaj tym groniejsze, e s
dalekosine w swym niszczcym dziaaniu na wi rodzinn.
Na ile Wychowanie bez poraek przystaje do realiw ycia rodzinnego w naszym kraju - oceni sam Czytelnik. Nie
warto irytowa si tym, e przedmiotem konfliktu midzy
rodzicami i dojrzewajcymi ich dziemi bywa korzystanie z
samochodu albo uparte pielgnowanie przez chopcw dugowosych fryzur - od czasu napisania tej ksiki moda zdya si zmieni - wane wydaje si raczej to, e autor proponuje metod porozumiewania si z dzieckiem, ktre spra5

wia, e staje si ono bardziej samodzielne i bardziej odpowiedzialne, e wzajemny szacunek midzy rodzicami i
dziemi jest czym naprawd przeywanym, a nie powinnoci narzucon dziecku, zanim mogo ono dostrzec u rodzicw wartoci, ktre ten szacunek budz.
Propozycje wychowawcze Gordona su take rozwojowi
osobowemu rodzicw. Uwalniajc od mudnego grania roli
wychowawczej", pozbawiajcej spontanicznoci i na tyle
mczcej, e podwiadomie redukuje si kontakt z dzieckiem do najkonieczniejszego minimum, pozwala kademu z
rodzicw by sob w kontakcie z dzieckiem, dopuszcza niekonsekwencje i niekiedy niezgodno rodzicw w jakiej
kwestii, co jest bardziej naturalne ni kurczowe trzymanie
wymuszonego wsplnego frontu. Trud wyuczenia zostaje
nagrodzony uwolnieniem od napi, a dziecko, bardziej samodzielne w rozwizywaniu wasnych problemw, nie
odwouje si z kadym drobiazgiem do sdu rodzicw, pozwala przeywa wsplne ycie domowe w atmosferze wolnoci i odprenia. Emocje nie musz by tumione: lepiej,
gdy zostaj nazwane oraz wyraone w sposb nie naruszajcy wizi rodzinnej. Tego usiuje nauczy Gordon.
By moe niektre zasady wychowawcze Gordona bd
wydawa si dyskusyjne. Wydaje si jednak, e warto podj
tak dyskusj choby w monologu wewntrznym albo podj prb zastosowania metody Gordona we wasnej rodzinie. Tak ywotna i serdeczna to sprawa - wychowanie wasnych dzieci, uczestniczenie w ich rozwoju w czowieczestwie, podczas gdy literatura na ten temat niezbyt bogata w
propozycje. Dlatego warto niewtpliwie przyjrze si proponowanym zasadom Wychowania bez poraek.
TUMACZKI

Rozdzia I

RODZICW SI OBWINIA, CHO NIE BYLI

SZKOLENI
Wszyscy przypisuj rodzicom win za problemy, jakie
przeywa modzie, a take i za te, jakie modzie stwarza
dorosemu spoeczestwu. Rodzice s wszystkiemu winni skar si psychologowie po lekturze budzcych niepokj
statystyk wykazujcych stale narastajc liczb dziewczt i
chopcw - ujawniajcych cikie zaburzenia emocjonalne i
niewydolno yciow - ktrzy bd sigaj po rodki odurzajce albo dokonuj samobjstw. Politycy i pracownicy
wymiaru sprawiedliwoci take obwiniaj rodzicw, ktrzy
ich zdaniem wychowali cae pokolenie niewdzicznych,
konspirujcych, demonstrujcych, wymigujcych si od
suby wojskowej hipisw czy punkw. A gdy dzieci maj
niepowodzenia szkolne albo staj si beznadziejnymi wagarowiczami, nauczyciele i administracja szkolna twierdz
rwnie, e win za te zjawiska ponosz rodzice.
A kto pomaga rodzicom? Co robi si, by wspomc rodzicw w ich staraniach wychowawczych dla uzyskania prawidowego procesu rozwoju ich dzieci? Gdzie mog dowiedzie si, jakie i kiedy popeniaj bdy i jak ich unikn,
wzgldnie jak naleaoby postpowa waciwie?
Rodzicw si oskara, ale si ich nie szkoli. Kadego roku
miliony nowych matek i ojcw podejmuj prac, ktra uwaana jest susznie za jedn z najciszych, jakie mona wykonywa: rodzi si ich dziecko, may czowiek, zupenie bezradny i oni podejmuj odpowiedzialno za jego fizyczne i
psychiczne zdrowie, za wychowanie go na czowieka produktywnego, zdolnego do ycia w spoeczestwie i wsppracy, odpowiedzialnego obywatela. Czy nie jest to zadanie
najtrudniejsze i stawiajce najwiksze wymagania?
7

Ilu spord tych rodzicw zostaje przygotowanych do tego

zadania? Jaki powszechnie dostpny program wyksztacenia
zawodowego maj do dyspozycji? Gdzie mog nabywa wiedz i umiejtnoci, by zadanie to i prac wykona z penym
powodzeniem?
W roku 1962 podjem w Pasadenie w Kalifornii bardzo
niemia prb zaradzenia takiej potrzebie w mojej gminie.
Pocztkowo planowaem jeden kurs, ktry mia za zadanie
przeszkoli tych rodzicw, ktrzy mieli problemy wychowawcze ze swymi dziemi, i zaprosiem do udziau w nim
kilkoro rodzicw. Osiem lat pniej z tej pierwszej Szkoy
dla rodzicw" rozwino si ponad dwiecie placwek rozmieszczonych w osiemnastu stanach. Pracuje w nich ponad
trzystu ofiarnych nauczycieli, ktrzy przeszli specjalny program szkoleniowy. Pod nazw treningu skutecznego wychowania dla rodzicw" kursy te ukoczyo ponad pitnacie tysicy matek i ojcw i liczba ta nie jest zamknita:
jeszcze wielu rodzicw w wielu krajach uzyska odpowiednie
wyksztacenie. Kursy te obejmuj nie tylko tych rodzicw,
ktrzy przeywaj trudnoci wychowawcze ze swymi dziemi; coraz czciej zgaszaj si pary maeskie majce jeszcze zupenie mae dzieci albo nie majce jeszcze ich wcale.
Dla tych modych rodzicw program szkolenia ma szczeglne znaczenie zapobiegawcze: zostaj przeszkoleni, zanim
mog pojawi si trudnoci wychowawcze.
Nasze interesujce dowiadczenia dowodz, e wielu ludzi
dziki odpowiedniemu przeszkoleniu specjalnemu moe
podnie znacznie swoje kwalifikacje wychowawcze i zapewni sobie sukcesy w wychowaniu wasnych dzieci. Mog
oni uzyska specjalne umiejtnoci sprawnej komunikacji
midzyosobowej, szczeglnie midzy rodzicami i dziemi.
Mog nauczy si nowej metody rozwizywania konfliktw
dotyczcych rodzicw i dzieci, metody, ktra zamiast zwykego w sytuacjach konfliktowych rozlunienia wizi uczuciowych przynosi ich zacienienie.
Ten program szkoleniowy przekona nas, ktrzy zajmujemy si t prac, e rodzice i dzieci mog pozostawa trwale
w ufnym, serdecznym, opartym na mioci i szacunku kontakcie. Przekonalimy si, e mona unikn w rodzinie
osawionego konfliktu pokole". Przed dziesiciu laty by8

em przekonany, jak wielu specjalistw i rodzicw, e nie

mona unikn trudnoci, jakie przynosi ze sob tzw. wiek
dojrzewania. Trudnoci te s naturalnym wyrazem denia
modych do uniezalenienia si poprzez sprzeciw wobec rodzicw. Byem przekonany, e wiek modzieczy, jak wykazuje wikszo bada, przynosi nieuniknione kryzysy i burze w rodzinach. Nasze dowiadczenia z treningu skutecznego wychowania w rodzinie dowiody, e si myliem. Coraz
to nowi przeszkoleni rodzice sygnalizuj brak trudnoci wychowawczych w tym okresie ycia ich dzieci, niespodziewanie wolnym od oczekiwanych buntw i niepokoju.
Dzi jestem przekonany, e modzie nie buntuje si przeciw rodzicom. Buntuje si jedynie przeciwko okrelonym
destrukcyjnym metodom wychowawczym, ktre charakteryzuj prawie wszystkich rodzicw. Niepokj i niezgoda w
rodzinach mog sta si czym wyjtkowym, gdy rodzice
naucz si wprowadza nowe metody rozwizywania konfliktw i postpowania w sytuacjach trudnych.
Wprowadzony program rzuci take nowe wiato na rol
kary w wychowaniu dzieci. Wielu z naszych przeszkolonych
rodzicw dowiodo nam, e w procesie wychowania dzieci
mona rzeczywicie i trwale zrezygnowa ze stosowania kary
- a myl tu o kadym ze stosowanych powszechnie rodzajw kary, nie tylko karze cielesnej. Rodzice mog wychowa
dzieci pene odpowiedzialnoci, zdyscyplinowane, zdolne do
wspdziaania, bez posugiwania si broni strachu; mog
nauczy si, jak doprowadzi do tego, e dzieci tylko ze
wzgldu na potrzeby i prawa rodzicw bd liczyy si z ich
zdaniem, zamiast ze strachu przed kar i pozbawieniem
przywilejw.
Brzmi to zbyt piknie, by mogo by prawdziwe? Moliwe. I mnie tak si zdawao, zanim wzbogaciem si w dowiadczenia wyniesione ze szkolenia rodzicw. Jak wikszo specjalistw, nie doceniaem rodzicw. Tymczasem to
oni mnie nauczyli, jak bardzo potrafi si zmieni, jeli tylko zdobd moliwo przeszkolenia. Zdobyem nowe zaufanie i wiar w zdolnoci matek i ojcw, wiar w ich moliwoci przyjcia nowych wiadomoci i przyswojenia sobie
nowych umiejtnoci. Z maymi wyjtkami nasi uczcy si
rodzice starali si przyswoi sobie now postaw wycho9

wawcz, musieli jednak zdoby przekonanie, e ta nowa

metoda si sprawdzi. Wikszo spord suchaczy wie, e
ich stare metody postpowania z dziemi s nieskuteczne.
Dlatego wykazuj gotowo do przestawienia si na nowe
tory, a nasz program wykaza, e potrafili si przestawi.
Nagrod nasz sta si jeszcze jeden niespodziewany wynik przeprowadzenia programu szkolenia rodzicw. Jednym
z naszych najwczeniejszych celw pracy byo przyswojenie
rodzicom take tych umiejtnoci, jakimi posuguj si zawodowi doradcy i psychoterapeuci z akademickim wyksztaceniem w swej pracy z dziemi wykazujcymi nieprzystosowanie uczuciowe i nieprawidowoci zachowania. Jakkolwiek moe si to wydawa absurdalne w oczach niektrych z
rodzicw i wielu zawodowych terapeutw - dzi wiemy, e
najbardziej wyprbowane metody potrafili przyswoi sobie
rwnie i ci rodzice, ktrzy nigdy nie przerabiali choby najkrtszego wprowadzenia w nauki psychologiczne, a jednak
potrafili nauczy si, kiedy i jak posuy si nimi, by pomc wasnym dzieciom.
W procesie rozwoju naszego programu doszlimy do tego,
by akceptowa rzeczywisto, ktra niekiedy odbiera nam
odwag, a jednoczenie przynosi uczucie tym wikszego wyzwania: w wychowaniu wasnych dzieci i przy zmaganiu si
z problemami wewntrz rodziny rodzice dzisiejsi wci stosuj wszdzie te same metody, ktre stosowali ich rodzice,
rodzice ich rodzicw i dziadkowie ich rodzicw. W przeciwiestwie do prawie wszystkich dziedzin cywilizacji stosunki wzajemne rodzicw i dzieci zdaj si pozostawa wci
niezmienne. Rodzice wci zawierzaj metodom, jakimi posugiwano si przed dwoma tysicami lat!
Nie znaczy to, e rasa ludzka nie zdobya nowych wiadomoci w dziedzinie stosunkw midzyludzkich. Wprost
przeciwnie. Psychologia, zwaszcza rozwojowa, i inne dziedziny wiedzy o zachowaniu si czowieka zebray wiele
przekonywajcych nowych wiadomoci dotyczcych przeywania przez dzieci i rodzicw stosunkw midzyludzkich, a
take tego, jak pomaga drugiemu czowiekowi w jego dojrzewaniu i jak wypracowa zdrow psychologiczn atmosfe10

r kontaktw midzyludzkich. Sporo wiadomo jest z dziedziny komunikacji na temat stosowania siy i jej wpywu na
ycie spoeczne, znane s metody owocnego rozwizywania
konfliktw.
Tylko niestety ci, ktrzy odkryli nowe elementy i wypracowali nowe metody, nie potrafili zbyt dobrze przekaza ich
rodzicom. Ogaszamy w ksikach i czasopismach fachowych nasze odkrycia kolegom, a nie zwracamy si z tym do
rodzicw, najbardziej uprawnionych do posuenia si tymi
nowymi metodami. Oczywicie niektrzy specjalici prbowali przekaza rodzicom nowe idee i metody, jednake przekonalimy si na naszych kursach, e nawet ci rodzice, ktrzy czytali niejedno z adresowanych do nich opracowa, nie
wykazywali najmniejszej zmiany swojego postpowania wobec dzieci, a szczeglnie swojej postawy w stosunku do dyscypliny i postpowania w konfliktach midzy rodzicami i
dziemi.
O tej ksice mona bdzie pewnie powiedzie, e wykazuje te same niedoskonaoci co inne opracowania, jednak
mam nadziej, e bdzie inaczej, poniewa staram si w niej
przedstawi wyczerpujco to wszystko, co jest konieczne dla
uzyskania w kadych okolicznociach trwaej, skutecznej
wychowawczo, penej wizi z dzieckiem.
Z tej ksiki mog rodzice czerpa nie tylko wiadomoci i
metody postpowania, lecz take zrozumienie, kiedy, dlaczego i w jakim celu mog je zastosowa. Jak na naszych
kursach, tak i w tej ksice, dajemy rodzicom kompletny system wychowania - zarwno w zakresie poj, jak i technik
postpowania. Jestem przekonany, e trzeba rodzicom powiedzie wszystko - wszystko, co wiadomo o tworzeniu wizi midzy rodzicami i dzieckiem, poczwszy od kilku podstawowych prawd o tym, co rozgrywa si we wzajemnych
stosunkach midzy jednym a drugim czowiekiem. Wtedy
zrozumiej, czemu su proponowane metody, kiedy trzeba
je zastosowa i jakie przyniesie to skutki. Rodzice otrzymaj
moliwo, aby sami stali si dla siebie specjalistami w postpowaniu z tymi nieuniknionymi problemami, jakie pojawiaj si w kadym ukadzie rodzice - dzieci.
Tak, jak w naszym programie szkoleniowym, przekazujemy rodzicom wszystko, co wiemy, a nie tylko czstki posia11

danej wiedzy. Przedstawiamy z wszystkimi szczegami peny model prawidowo rozumianego ukadu rodzice - dziecko i czsto posuymy si dowiadczeniami oraz przykadami zaczerpnitymi z naszej pracy.
Wikszo rodzicw uwaa nasz program za rewolucyjny,
poniewa rni si zasadniczo od postpowania tradycyjnego. A jednoczenie przydaje si on zarwno rodzicom z
cakiem maymi dziemi, jak i tym wychowujcym nastolatkw, tak rodzicom dzieci niepenosprawnych jak i cakiem
normalnych".
Tak, jak na naszych kursach, opisujemy nasz program wychowawczy w jzyku potocznym, zrozumiaym dla kadego;
jeli to tylko moliwe, unikamy jzyka specjalistycznego.
Niektrzy rodzice pocztkowo nie bd umieli zgodzi si z
jedn lub drug metod, lecz bardzo niewielu stwierdzi, e
ich nie rozumie.
Poniewa czytelnicy nie bd mieli moliwoci zgasza jak wykadowca na kursie - swoich zastrzee, przedstawiamy tu kilka punktw, ktre mog okaza si na pocztek
bardzo przydatne.
Czy chodzi tu o jak jeszcze inn postaw ustpowania w
wychowaniu? W adnym wypadku. Nazbyt ustpujcy rodzice natrafiaj rwnie czsto na trudnoci jak rodzice
nazbyt surowi, gdy ich dzieci okazuj si samolubne, uparte, nie wspdziaajce oraz bezwzgldne wobec potrzeb
swoich rodzicw.
Czy moe jedno z rodzicw skutecznie zastosowa nowe
metody, podczas gdy drugie pozostanie przy dawnych metodach? Tak i nie. Jeli tylko jedno z rodzicw zastosuje nowe
metody, jego relacje z dzieckiem ulegn wyranej poprawie,
natomiast relacja z drugim z rodzicw moe si nawet pogorszy. Niezalenie od tego, jeli oboje sprbuj przyswoi
sobie razem nowe metody, mog sobie nawzajem bardzo pomaga.
Czy zastosowanie nowych metod nie pozbawi rodzicw
ich wpywu na dziecko? Czy nie zmniejszymy ich odpowiedzialnoci za wskazanie dziecku kierunku i orientacji w
wiecie? Pewnie lektura pierwszych rozdziaw ksiki
zrobi wraenie, e tak by moe. Nowy system wychowawczy moe zosta przedstawiony w ksice tylko krok po
12

kroku, stopniowo. Pierwsze rozdziay zajmuj si moliwoci pomocy dziecku, szukajcemu wasnych rozwiza problemw, jakie mu przynosi ycie. W tych sytuacjach rola
przeszkolonego rodzica moe wydawa si inna ni dotychczas, o wiele bardziej pasywna i rezygnujca z rozstrzygni,
ni to bywao poprzednio. Dopiero dalsze rozdziay przedstawiaj, w jaki sposb mona modyfikowa i zmienia te
zachowania dziecka, ktre s nie do przyjcia, i jak wpywa
si na dziecko, by uwzgldniao bardziej ni dotychczas potrzeby i oczekiwania rodzicw. W takich sytuacjach przedstawione zostan rne moliwoci postawy rodzicielskiej
bardziej odpowiedzialnej i bardziej ni dotychczas wpywajcej na postpowanie dziecka. Dlatego bdzie poyteczne
zapoznanie si na wstpie ze szczegowym spisem treci
dalszych rozdziaw. Ta ksika - podobnie jak kurs - przekazuje rodzicom atw do wyuczenia metod pobudzenia
dziecka do tego, by przyjo odpowiedzialno za samodzielne znajdowanie rozwiza wasnych problemw, oraz ukazuje, jak mog rodzice metod t natychmiast zastosowa w
praktyce w swoim domu. Rodzice uczcy si tej metody,
zwanej aktywnym suchaniem, przeywaj moe to samo, co
napisali nam tak szkoleni rodzice:
Sama myl, e nie musz wynajdywa odpowiedzi na
wszystkie problemy moich dzieci, przynosi mi tak ulg".
Ten program pozwoli mi o wiele wyraniej dostrzec i
uzna zdolno moich dzieci do rozwizywania ich wasnych problemw".
Nie spodziewaem si, e metoda aktywnego suchania
tak oddziauje. Moje dzieci przychodz z wasnymi rozwizaniami swoich problemw; rozwizaniami, ktre s o wiele
lepsze ni te, ktre mogabym im zaproponowa".
Zawsze czuam si troch niewyranie w roli jakby Boga,
miaam uczucie, e zawsze musz wiedzie, jak powinny postpowa moje dzieci wobec problemw, jakie napotykaj".
Dzisiaj tysice modziey opuszczaj swoich rodzicw; i
jeli uwzgldni ich punkt widzenia, nie bez powodu twierdz np.:
Moi rodzice nie rozumiej dziecka w moim wieku".
13

Ja po prostu nienawidz wysuchiwania karnych przemwie codziennie wieczorem po powrocie do domu".

Nigdy nie opowiadam o sobie moim rodzicom, gdybym
nawet prbowaa - nie zrozumieliby mnie".
ycz sobie, aby moi rodzice zostawili mnie w spokoju".
Jak tylko bd mg, odejd z domu - nie mog znie
tego, e zawsze maj mi co do zarzucenia".
Wypowiedzi rodzicw na naszym kursie dowodz, e zdaj sobie oni z tego spraw, i stracili swj autorytet.
Nie mam absolutnie adnego wpywu na mego szesnastoletniego syna".
Dalimy sobie spokj z nasz crk".
Syn nie chce nawet jada z nami. Nie odzywa si do nas
ani sowem. Ostatnio zamierza przeprowadzi si do pokoiku nad garaem".
Marka nigdy nie ma w domu. Nigdy nie chce nam powiedzie, dokd wychodzi ani co zamierza zrobi. Gdy go o
to pytam, mwi, e nas to nie powinno obchodzi".
Uwaam to za tragedi, gdy potencjalnie najbardziej bliska wi uczuciowa w ludzkim yciu sprawia tyle napi i
zej krwi. Dlaczego tak wielu modych dochodzi do tego, e
na swoich rodzicw patrzy jak na wrogw? Dlaczego tak dominuje dzi w rodzinach konflikt pokole? Dlaczego rodzice
i dorastajce dzieci dosownie tocz wojn midzy sob?
Odpowiedzi na te pytania znajd czytelnicy w rozdziale
czternastym, ktry zajmuje si szczeglnie tym, dlaczego
dzieci nie maj powodu buntowa si przeciwko rodzicom i
wystpowa przeciw nim. Nasz program jest rewolucyjny,
ale nie stanowi metody wywoujcej rewolucj. Jest raczej
metod, ktra sprawi, e rodzice nie zostan odrzuceni; ktra zbliy do siebie rodzicw i ich dzieci w okresie, w ktrym
staj si zazwyczaj przeciwnikami dla siebie nawzajem.
Rodzice, ktrzy z pocztku by moe byliby skonni
odrzuca nasze metody jako zbyt rewolucyjne, moe zostan
zachceni do tego, eby zaj si nimi bez zobowizania, gdy
przeczytaj wycinek z opisu, jakiego dokonao dwoje rodzicw po ukoczeniu naszego kursu:
Gdy Bill mia szesnacie lat, sta si dla nas wielkim pro14

blemem. Odwrci si od nas. Wczy si po okolicy i by

zupenie nieodpowiedzialny. W szkole zacz otrzymywa
noty zaledwie dostateczne i niedostateczne. Mimo ustale
nigdy nie wraca do domu o oznaczonej porze i jako usprawiedliwienie zgasza defekt pojazdu, zegarek, ktry akurat
stan, albo brak paliwa w baku. ledzilimy go, a on nas
okamywa. Ukaralimy go aresztem domowym, odebralimy mu prawo jazdy, zablokowalimy kieszonkowe. Nasze
rozmowy byy pene wzajemnych oskare. Wszystko bez
rezultatu. Po ostrej sprzeczce pooy si w kuchni na pododze, krzycza i kopa, wrzeszcza, e chyba zwariuje. Wtedy
zgosilimy si na kurs doktora Gordona dla rodzicw.
Zmiana nie przysza nazajutrz... Nigdy nie uwaalimy si
za bardzo kochajc si i serdecznie zwizan rodzin. To
stao si dopiero po gbokich zmianach w naszej postawie i
hierarchii wartoci... Ta nowa myl, e kady z nas stanowi
osobowo: siln, samodzieln osobowo z prawem do wasnego zdania, ktrego nie narzuca si innym, ale ktre stanowi przykad, to by punkt zwrotny. Wtedy uzyskalimy o
wiele wikszy wpyw... Od postawy buntowniczej z napadami wciekoci, od niepowodze szkolnych Bill zmieni si w
otwartego, przyjaznego i kochajcego czowieka, ktry swoich rodzicw potrafi okreli jako dwoje najbardziej przez
niego kochanych ludzi... Nareszcie naley on znw do rodziny... Mj stosunek do niego jest taki, jakiego nie miabym wymarzy, nie wyobraaem sobie nawet, e jest moliwy: tak peen mioci, zaufania i niezalenoci. On ma silne
zasady, podobnie kade z nas. yjemy i rozwijamy si rzeczywicie jako rodzina".
Rodzice, uczcy si naszych nowych metod wyraania
swych uczu, prawdopodobnie nie maj takiego dziecka jak
pewien szesnastoletni chopiec, ktry w moim gabinecie z
nie poruszon twarz owiadcza: Nie musz nic robi w
domu. Dlaczego zreszt miabym? Rodzice maj obowizek
troszczy si o mnie. S do tego prawnie zobowizani. Ja ich
nie prosiem o to, eby mnie na wiat wydali, no nie? Dopki jestem niepenoletni, musz mnie ywi i ubiera. A ja
nie musz nawet palcem kiwn. Nie jestem wcale zobowizany sprawia im rado".
Gdy syszaem t wypowied modego mczyzny, przy-

15

szy mi na myl pytania: jakiego rodzaju ludzi wychowujemy, jeeli pozwalamy dzieciom rosn w przekonaniu, e
tak wiele im si od wiata naley, gdy oni daj z siebie tak
mao? Jakich obywateli wypuszczaj rodzice na wiat? Jakie
spoeczestwo stworz tak samolubne jednostki?
Mona rodzicw z grubsza podzieli prawie bez wyjtkw na trzy grupy: zwycizcw", zwycionych" i
chwiejnych". Rodzice pierwszej grupy broni usilnie i podkrelaj swoje prawo, autorytet i wadz sprawowan nad
dzieckiem. Wierz w moc zakazw, nakadanie ogranicze,
daj okrelonego zachowania, wydaj polecenia i oczekuj
posuszestwa. Posuguj si grob kary, by skoni dziecko
do posuszestwa i rzeczywicie nakadaj kary, jeli nie posucha. Powstajce konflikty midzy potrzebami rodzicw i
potrzebami odczuwanymi przez dziecko zostaj przezwycione z reguy w ten sposb, e rodzic zwycia, a dziecko
bywa pokonane. Najczciej rodzice ci uzasadniaj swoje
zwycistwo w nastpujcy schematyczny sposb: ojciec wie
najlepiej", to dla dobra dziecka", w gruncie rzeczy dzieci
chc mie silnych rodzicw", albo wyraaj ryzykowne
przekonanie, e rzecz rodzicw jest wygrywa swj autorytet dla dobra dziecka, poniewa rodzice wiedz najlepiej,
co jest dobre, a co ze".
Druga grupa rodzicw, liczbowo nieco mniej liczna ni
zwycizcy, zapewnia swoim dzieciom wiele swobody. Ci rodzice wiadomie unikaj ograniczania dziecka i wyznaj
dumnie, e nie uznaj metod autorytatywnych. Gdy midzy
potrzebami dziecka i potrzebami rodzicw powstaje konflikt, wtedy z zasady zwycia dziecko, a rodzic ustpuje,
poniewa ci rodzice wierz, e odmowa spenienia ycze
dziecka jest szkodliwa dla niego.
Prawdopodobnie najliczniejsz grup stanowi rodzice,
dla ktrych jest niemoliwoci przyjcie konsekwentnie jednej z tych postaw. Wobec tego chwiej si w usiowaniach
wypracowania rozsdnej mieszaniny" obu z nich, skadajcej si po czci z surowoci, po czci z ulegania, twardoci
i agodnoci, ograniczania i cierpliwoci, zwyciania i podlegania. Ich postawa waha si midzy biegunami. Jedna z
matek tak to przedstawia:
Prbuj ulega moim dzieciom, a wreszcie mam tego
16


do, wicej nie potrafi znie. Wtedy zdaje mi si, e powinnam przykrci cugli i zaczynam uywa swego autorytetu, a wreszcie staj si tak surowa, e znw sama siebie
znie nie mog".
Rodzice, ktrzy na jednym z naszych kursw podzielali te
doznania, niewiadomie wypowiadali si w imieniu caej
grupy chwiejnych. S to rodzice, ktrzy prawdopodobnie s
bardzo niepewni oraz rozdarci i ktrych dzieci - jak to pniej ujawnimy - najczciej s niedostosowane.
Gwnym dylematem wspczesnych rodzicw jest to, e
znaj tylko te dwa pojcia i sposoby postpowania w sytuacjach konfliktowych, ktre w rodzinie midzy rodzicami a
dziemi s nieuniknione. Znaj w wychowaniu tylko te dwie
moliwoci: jedni przyznaj si do zasady:,, ja zwyciam ty przegrywasz", drudzy do zasady, ja przegrywam - ty zwyciasz", podczas gdy inni nie mog si zdecydowa na adn z nich.
Rodzice, ktrzy chc uwiadomi sobie z nami swoje problemy, stwierdzaj zadziwieni, e istnieje trzecia moliwo
obok obu zasad zwycistwo i poraka". Nazwalimy j
metod bez poraek". Suy ona rozwizywaniu konfliktw i stanowi jeden z najwaniejszych celw naszego programu pomocy rodzicom: nauczy, jak j skutecznie stosowa. Chocia metoda ta od dawna ju suy rozwizywaniu
innych konfliktw spoecznych, tylko bardzo niewielu rodzicw miao moliwo pozna j jako moliwo rozwizywania konfliktw midzy rodzicami i dziemi.
Wielu mw i wiele on wyjania swoje sytuacje konfliktowe i rozwizuje je wsplnie. Podobnie postpuj ludzie
interesw. Kierownictwa zakadw przemysowych i zwizki zawodowe wywaaj umowy, ktre zobowizuj obie
strony. Rozstrzygnicia majtkowe w wypadkach np. rozwodw staraj si uwzgldnia interesy obu stron, ktre dochodz do oboplnej zgody. Nawet dzieci potrafi przezwycia sytuacje konfliktowe midzy sob poprzez dojcie do porozumienia lub przez nieformalne umowy, ktre s do przyjcia dla obu stron (Jeli zrobisz to tak, zgadzam si"). Coraz czciej dyrekcje zakadw pracy szkol swoich kierownikw w tym, by rozwizywali konflikty drog porozumie wzajemnych.
17

Cho nie stanowi adnej sztuczki" ani te nazbyt atwej

drogi do prawidowego rozumienia rodzicielstwa, metoda
bez poraek" wymaga podstawowej zmiany w postawie
wikszoci rodzicw wobec ich wasnych dzieci. Potrzeba
czasu na zastosowanie jej w domu i wymaga ona od rodzicw, eby przyswoili sobie umiejtno suchania bez uprzedze i nauczyli si uczciwie wypowiada swoje uczucia.
Dlatego metoda bez poraek jest szczegowo przedstawiona
dopiero w dalszych rozdziaach tej ksiki. Jej pozycja w tej
ksice (w sensie kolejnoci przedstawienia) nie odpowiada
jej rzeczywistemu znaczeniu w procesie wychowania i naszych pogldach oglnych dotyczcych postpowania z
dziemi. W istocie wanie ta nowa metoda przez skuteczne
rozwizywanie konfliktw wprowadza w rodziny dyscyplin, cel naszych stara. Ona bowiem jest kluczem skutecznego wychowania rodzinnego.
Rodzice, ktrzy powicaj swj czas, by j zrozumie i
wprowadzi powanie w swoje rodziny na miejsce zasady
zwycistwa i poraki, zostan sowicie wynagrodzeni, zazwyczaj ponad swoje nadzieje i oczekiwania.

Rozdzia II

RODZICE S LUDMI, A NIE BOGAMI

Kiedy ludzie zostaj rodzicami, zachodzi co szczeglnego
i godnego poaowania. Traktuj rodzicielstwo jako funkcj
lub zaczynaj odgrywa rol rodzicw i zapominaj, e s
ludmi. Teraz, kiedy wkroczyli do witego krlestwa obejmujcego wszystkich rodzicw, wierz, e musz woy
paszcz rodzicielski". Usiuj wic zachowywa si w okrelony sposb, poniewa sdz, e rodzice powinni zachowywa si tak wanie". Dwie istoty ludzkie: Frank i Helen
Bates, przeobraaj si nagle w pana i pani Bates, ktrzy s
rodzicami.
Wana, ale i przykra jest ta przemiana - objcie roli" gdy czsto zdarza si, e rodzice zapominaj, e s w dalszym cigu ludmi z ludzkimi wadami, z sobie waciwymi
ograniczeniami, prawdziwymi ludmi z prawdziwymi uczuciami. Zapominajc o realnoci swego wasnego czowieczestwa, z chwil gdy zostan rodzicami czsto przestaj
by ludmi ludzkimi". Mwic to stanowczo nie mam na
myli adnej abstrakcji. Po prostu nie czuj si ju wolni,
aby by sob bez wzgldu na to, co mog odczuwa w innych chwilach. Jako rodzice" maj teraz obowizek by
czym lepszym ni tylko" ludzie.
Ten okropny ciar odpowiedzialnoci niesie z sob i stawia wymagania ludziom, ktrzy stali si rodzicami. Sdz,
e musz by zawsze konsekwentni w swoich uczuciach,
musz stale kocha swoje dzieci, musz bezwarunkowo
akceptowa je i by tolerancyjni, musz odsuwa na bok
swoje wasne egoistyczne potrzeby i powica si dla swoich dzieci, musz zawsze postpowa sprawiedliwie i przede
wszystkim nie wolno im popenia tych bdw, ktre ich
rodzice popenili w stosunku do nich.
19

Chocia te dobre zamiary s zrozumiae i godne podziwu,

ich efekty s najczciej o wiele mniejsze od spodziewanych.
Zapomina, e si jest czowiekiem, to pierwszy powany
bd, ktry mona zrobi podejmujc ojcostwo i macierzystwo. Rodzice, ktrzy zdaj sobie spraw z niebezpieczestwa grania rodzicielskiej roli", pozwalaj sobie na to, aby
by ludmi, prawdziwymi ludmi. Dzieci bardzo wysoko ceni u swoich rodzicw ich autentyczno, to, e s ludmi.
Czsto tak si wyraaj: Mj ojciec to prawdziwy kumpel",
albo: Moja matka to miy czowiek". Kiedy dzieci dochodz do wieku modzieczego, mwi czsto: Moi rodzice s
dla mnie bardziej przyjacimi ni rodzicami. S wspaniaymi ludmi. Maj wady, jak wszyscy inni, ale lubi ich takich, jacy s".
Co mwi te dzieci? Wida jasno, e podoba im si to, e
ich rodzice s ludmi, a nie bstwami. Dzieci reaguj pozytywnie na swoich rodzicw jako ludzi, a nie aktorw, ktrzy
wcielaj si w jak rol i udaj, e s kim, kim faktycznie
nie s.
W jaki sposb mog rodzice by ludmi dla swoich dzieci?
Jak mog zachowa prawdziw autentyczno rodzicielsk?
W tym rozdziale chcielibymy pokaza rodzicom, e nie potrzebuj wyzbywa si swojego czowieczestwa, aby by rodzicami wyszkolonymi". Kade z nich moe akceptowa
samego siebie jako czowieka, ktry ma w stosunku do dziecka zarwno pozytywne, jak i negatywne odczucia. Nie potrzeba nadzwyczajnej konsekwencji, aby sta si takim
ojcem czy matk. Nie trzeba w kadej chwili udawa, e si
ywi wobec dziecka uczucia akceptacji i mioci, gdy naprawd czasem nie czuje si tego. Nie trzeba take odczuwa jednakowej mioci do wszystkich dzieci i akceptowa je w
tym samym stopniu. I wreszcie maonkowie nie musz
stwarza wsplnego frontu w stosunku do swoich dzieci.
Istotne jest, aby nauczyli si uwiadamia sobie zupenie jasno, co rzeczywicie odczuwaj. Stwierdzilimy na naszych
kursach, e kilka diagramw pomaga rodzicom rozpozna,
co odczuwaj i co powoduje, e w rnych sytuacjach maj
rne odczucia.

20

DIAGRAM AKCEPTACJI" DLA RODZICW

Wszyscy rodzice s ludmi, ktrzy od czasu do czasu przeywaj dwa rne rodzaje uczu w stosunku do swoich dzieci: akceptacj i brak akceptacji. Rodzice - prawdziwi ludzie" - odczuwaj, e postpowanie ich dziecka jest niekiedy do przyjcia, niekiedy za - nie do przyjcia. Wszelkie
moliwe zachowania naszego dziecka - wszystko, co przypuszczalnie zrobi lub powie - mona przedstawi za pomoc prostoktnej paszczyzny.

Jest oczywiste, e jedn cz jego zachowania moesz

przyj bez zastrzee, drugiej - nie. Moemy przedstawi t
rnic, kiedy podzielimy prostokt na zakres do przyjcia i
na zakres nie do przyjcia.

Ogldanie telewizji przez wasze dziecko w sobot, dziki

czemu macie czas na prace domowe, znalazoby si w zakresie do przyjcia. Jeli jednak nastawi ono aparat telewizyjny
tak gono, e od haasu pkaj ciany, zachowanie to podpadoby pod zakres braku akceptacji.
Linia podziau w prostokcie biegnie naturalnie rnie u
rnych rodzicw. Jedna matka stwierdza, e bardzo mao
zachowa jej dziecka jest dla niej nie do przyjcia, wic bardzo czsto odczuwa wobec niego serdeczno i akceptacj.
21

Rodzic stosunkowo
czsto akceptujcy

Inna matka moe uwaa bardzo wiele zachowa swego

dziecka za nie do przyjcia, wic rzadko jest w stanie odczuwa wobec niego uczucia serdecznoci i akceptacji.

Rodzic stosunkowo
rzadko akceptujcy

Stopie akceptacji wasnego dziecka czsto zaley od tego,

jakim czowiekiem jest jego ojciec czy matka. Wielu rodzicw ma zdolno okazywania dzieciom akceptacji po prostu
na podstawie swoich osobistych skonnoci. Co ciekawe,
tacy rodzice zazwyczaj okazuj wiele akceptacji w stosunku
do ludzi w ogle. Akceptacja jest cech charakterystyczn
ich osobowoci, ich wysokiego progu tolerancji. To fakt, e
lubi samych siebie, to fakt, e ich uczucia w stosunku do
siebie samych s w peni niezalene od tego, co si wokoo
nich dzieje, i od innych cech ich osobowoci. Kady mia do
czynienia z takimi ludmi: cho moe nie uwiadomilicie
sobie, jak to si stao, uwaacie ich za ludzi akceptujcych". W otoczeniu takich ludzi kady czuje si dobrze mona rozmawia z nimi otwarcie, bez zahamowa. Mona
wobec nich by sob".
Inni rodzice po prostu jako ludzie nie akceptuj innych.
Jako uwaaj, e czsto zachowanie innych ludzi jest dla
nich nie do przyjcia. Kiedy obserwujecie ich razem z ich
dziemi, moe dziwicie si, dlaczego tak wiele zachowa,
ktre wam wydaj si do przyjcia, s dla nich nie do zaakceptowania. Moe mwicie dyskretnie: Zostaw te dzieci nikomu przecie nie przeszkadzaj!"

22

Czsto s to ludzie z bardzo cile okrelon i surow opini na temat, jak powinni" zachowywa si inni ludzie,
ktre zachowanie jest prawidowe", a ktre bdne" - nie
tylko w odniesieniu do dzieci, lecz w stosunku do kadego
czowieka. W obecnoci ludzi tego rodzaju i wy czujecie si
le, poniewa przypuszczalnie zadajecie sobie pytanie, czy
oni was akceptuj.
Niedawno obserwowaem w domu towarowym pewn
matk z dwoma maymi synkami. Wydawao mi si, e
chopcy zachowywali si naprawd dobrze. Ani nie byli goni, ani te nie robili adnych gupstw. Pomimo to matka
mwia im bez przerwy, co maj robi, a czego nie. Nie zostawajcie z tyu za mn!", Nie ruszajcie samochodu!",
Idcie obok mnie, a nie stjcie w drodze!", Popieszcie
si!", Nie dotykajcie produktw ywnociowych!", Zostawcie torby w spokoju!" Wygldao, jak gdyby matka nie bya
w stanie przyj niczego, co robili chopcy.
Podczas gdy na lini, ktra oddziela zakres akceptacji od
braku akceptacji, wpywaj czciowo czynniki zawarte wycznie w charakterze rodzicw, stopie akceptacji jest okrelony rwnie przez dziecko. Niektre dzieci trudniej budz
uczucie akceptacji. S by moe w zbyt wysokim stopniu
przedsibiorcze i aktywne albo maj wygld odpychajcy
lub mog okazywa pewne cechy charakteru, ktre nie bardzo si podobaj. Jest zrozumiae, e wikszo rodzicw ma
trudnoci z akceptacj dziecka, ktre zaczyna ycie od chorb, z trudem zasypia lub czsto krzyczy.
Wystpujcy w wielu ksikach i artykuach napisanych
dla rodzicw pogld, e rodzice powinni odczuwa jednakow akceptacj wobec kadego dziecka, jest nie tylko bdny,
lecz spowodowa, i wielu rodzicw ma poczucie winy, kiedy obserwuj u siebie rny stopie akceptacji wobec swoich
dzieci. Wikszo ludzi przyznaaby natychmiast, e take
wobec dorosych, ktrych wanie poznali, odczuwaj rne
stopnie akceptacji. Dlaczego sposb przeywania kontaktu z
dziemi miaby posiada jak inn form?
Fakt, e akceptacja poszczeglnego dziecka przez rodzicw zaley od waciwoci tego dziecka, mona przedstawi
w sposb nastpujcy:
23

Rodzice w stosunku
do dziecka A

Rodzice w stosunku
do dziecka B

Niektrzy rodzice uwaaj, e atwiej zaakceptowa

dziewczynk ni chopca, inni na odwrt. Bardzo ywe dzieci s dla niektrych rodzicw trudniejsze do zaakceptowania. Dzieci, ktre odznaczaj si aktywn ciekawoci i
chtnie samodzielnie dowiaduj si wielu rzeczy, s dla niejednych rodzicw trudniejsze do zaakceptowania ni dzieci
bierne i zalene. Znaem dzieci, ktre w sposb trudny do
wytumaczenia wywieray na mnie taki urok i byy tak
atrakcyjne, e wydawao si, e mgbym zaakceptowa prawie wszystko, co robiy. Miaem take nieszczcie spotka
takie, ktrych obecno bya dla mnie niemia i w zachowaniu tych dzieci wiele wydawao mi si nie do przyjcia i byo
dla mnie denerwujce.
Pewna dalsza okoliczno mocno wpywa na to, e linia
podziau midzy akceptacj i brakiem akceptacji nie pozostaje niezmienna, lecz przesuwa si w gr i w d. Porusza
j wiele czynnikw cznie z aktualnym nastrojem uczuciowym i sytuacj, w ktrej znajduj si rodzice i dziecko.
Rodzic, ktry w pewnej okrelonej chwili czuje si peen
energii, zdrowy i szczliwy, moe prawdopodobnie odczuwa akceptacj wobec wielu zachowa swojego dziecka.
Mniej z tego, co robi dziecko, bdzie przeszkadza, kiedy
sam czuje si dobrze.

Rodzic, ktry czuje si

dobrze

24

Kiedy rodzic czuje si miertelnie zmczony z powodu

braku snu, odczuwa bl gowy lub jest niezadowolony z siebie, wiele rzeczy, ktre robi dziecko, moe mu przeszkadza.
T niekonsekwencj mona zilustrowa w nastpujcy
sposb:

Rodzic, ktry czuje si

le

Uczucie akceptacji bdzie si zmieniao rwnie zalenie

od zmiany sytuacji. Wszyscy rodzice wiedz sami, e zwykle
o wiele mniej akceptuj w zachowaniu swoich dzieci, gdy
id w odwiedziny do przyjaci, ni gdy s sami w domu. I
jak nagle przesuwa si prg tolerancji rodzicw wobec zachowania wasnych dzieci, kiedy dziadkowie przychodz z
wizyt!
Czsto musi si dzieciom wydawa dziwne, e rodzice gorsz si ich manierami przy stole, gdy s gocie, cho akceptuj takie same maniery, kiedy rodzina jest sama.
T niekonsekwencj mona zilustrowa w nastpujcy
sposb:

Sytuacja A
/np. w odwiedzinach/

Sytuacja B
/ np. rodzina u siebie/

Fakt, e rodzicw jest dwoje, przyczynia si do zoonoci

obrazu akceptacji w rodzinach. Przede wszystkim zdarza si,
e jedno z rodzicw jest czsto bardziej akceptujce ni drugie.
25

Jack, mocny, ywy picioletni chopak bierze du pik i

zaczyna rzuca do swojego brata - w pokoju mieszkalnym.
Matka zoci si i uwaa, e jest to zupenie nie do przyjcia,
poniewa obawia si, e Jack zniszczy co w pokoju. Ojciec
przeciwnie, nie tylko akceptuje to zachowanie, ale mwi
dumnie: Popatrz na Jacka - bdzie z niego kiedy dobry
pikarz. Czy widziaa, jak zacentrowa?"
Prcz tego linia podziau charakterystyczna dla kadego
rodzica przesuwa si zalenie od sytuacji, a take od aktualnego nastroju w rnych momentach. Dlatego ojciec i matka
nie mog mie zawsze jednakowych odczu w stosunku do
tego samego zachowania swojego dziecka w okrelonej chwiRODZICE MOG BY I BD NIEKONSEKWENTNI

Jest wic nie do uniknicia, e rodzice bd niekonsekwentni. Czy istnieje inna moliwo, jeli ich uczucia zmieniaj si z dnia na dzie, od dziecka do dziecka, od sytuacji
do sytuacji? Jeliby nawet rodzice prbowali zachowywa
si konsekwentnie, nie mogliby by takimi w rzeczywistoci.
Tradycyjne przypominanie rodzicom, e musz by konsekwentni wobec swoich dzieci we wszelkich okolicznociach,
nie liczy si z faktem, e sytuacje s rne, dzieci s rne, a
ojciec i matka s ludmi, ktrzy rni si od siebie nawzajem. Poza tym ta rada oddziaywaa szkodliwie skaniajc
rodzicw do hipokryzji i do odgrywania roli czowieka, ktrego uczucia s niezmienne.
RODZICE NIE MUSZ TWORZY ZWARTEGO FRONTU"

Co jeszcze waniejsze, rada, aby by konsekwentnym we

wszystkich sytuacjach ycia codziennego, doprowadzia niejedn matk i niejednego ojca do przekonania, e musz by
zawsze zgodni w swoich uczuciach i stanowi wobec swych
dzieci zwarty front rodzicielski. Jest to nonsens. A przecie
tak wyglda jedno z najgbiej zakorzenionych przekona o
wychowaniu dzieci. Zgodnie z tym tradycyjnym wyobraeniem rodzice powinni zawsze popiera si nawzajem, by
26

spowodowa, aby dziecko wierzyo, e oboje odczuwaj to

samo w stosunku do jakiego okrelonego zachowania.
Pomijajc niesychan nieuczciwo tej strategii - tworzenia przymierza dwojga skierowanego przeciw jednemu dziecku - prowadzi ona czsto d o
n
i
e a u t e n t y c z n o c i " jedne
rodzicw.
Pokoik szesnastoletniej dziewczyny jest najczciej utrzymywany nie w takim porzdku, jaki odpowiadaby yczeniom matki. Zwyky sposb sprztania przez crk jest dla
matki nie do przyjcia (mieci si w jej zakresie braku akceptacji). Ale ojciec stwierdza, e pokj jest czysty i posprztany
wystarczajco. To samo zachowanie mieci si w jego zakresie akceptacji. Matka stosuje wobec ojca nacisk, aby podzieli jej opini na temat sprztania pokoju, eby mogli utworzy zwarty front (i w ten sposb wywrze wikszy wpyw na
crk). Jeli ojciec wspdziaa, jest nieuczciwy wobec swych
prawdziwych uczu.
Szecioletni chopiec bawi si swoim samochodem ciarowym i robi wicej haasu, ni jego ojciec moe zaakceptowa. Ale matce to w ogle nie przeszkadza. Jest zachwycona, e jej dziecko bawi si samo, zamiast biega za ni przez
cay dzie. Ojciec zwraca si do matki: Dlaczego nic nie
zrobisz, eby przesta haasowa?" Jeli matka bdzie wspdziaaa z nim, bdzie to niewtpliwie przeciw jej prawdziwym uczuciom.
FASZYWA AKCEPTACJA

adne z rodzicw nie odczuwa akceptacji wobec kadego

zachowania dziecka. Niektre zachowania dziecka bd zawsze nalee do zakresu braku akceptacji" przynajmniej jednego z nich. Znaem rodzicw, ktrych granica akceptacji" leaa bardzo nisko w naszym prostokcie, ale nigdy nie
spotkaem akceptujcego bez zastrzee". Niektrzy rodzice udaj, e akceptuj wiele w zachowaniu wasnych dzieci,
ale take ci rodzice graj tylko rol przykadnych rodzicw.
Dlatego ich akceptacja jest w pewnej mierze faszywa. Chc
oni postpowa na zewntrz w sposb akceptujcy, wewntrznie jednak odczuwaj rzeczywicie brak akceptacji.
27

Przypumy, e jedno z rodzicw irytuje si, poniewa

picioletnie dziecko chodzi spa bardzo pno. Ma osobiste
potrzeby - chciaoby np. przeczyta now ksik. Poza tym
martwi si, e dziecko ma za mao snu i nastpnego dnia
bdzie moe sabsze i przezibi si. Jest to matka, ktra usiuje postpowa wobec dziecka agodnie i odczuwa niech
do stawiania mu wymaga z obawy, e nie byoby to zgodne
z jej zasadami. Nie pozostaje jej nic innego, jak dokona
faszywej akceptacji". Chce tak si zachowywa, jak gdyby akceptowaa to, e dziecko dugo wieczorem siedzi,
wewntrznie jednak zupenie nie moe zdoby si na akceptacj tego; jest wyranie rozdraniona, moe gniewna i niewtpliwie sfrustrowana, poniewa jej wasne potrzeby nie
zostan zaspokojone.
Jak ostoi si wpyw na dziecko, kiedy jedno z rodzicw
uprawia faszyw akceptacj? Jak kady wie, dzieci reaguj
na nastrj swoich rodzicw zadziwiajco sensownie. Posiadaj naprawd niesamowit zdolno domylania si prawdziwych uczu swoich rodzicw, poniewa rodzice wysyaj
do nich komunikaty bez sw", sygnay, ktre dzieci chwytaj czasami wiadomie, a czasami niewiadomie, Rodzic,
ktry czuje si wewntrznie podraniony lub gniewny, moe
nie okazywa niczego innego jak tylko subtelne sygnay,
moe zmarszczenie czoa, podniesienie brwi, szczeglny ton
gosu, okrelone gesty, napicie mini twarzy. Nawet bardzo mae dzieci rozumiej takie sygnay i ucz si z dowiadczenia, e zazwyczaj oznaczaj one, e matka naprawd nie
akceptuje tego, co robi. Dziecko jest w stanie odczyta dezaprobat - w tym szczeglnym momencie odczuwa, e rodzic go nie akceptuje.
Co dzieje si, kiedy matka w rzeczywistoci nie akceptuje,
28

ale jej zachowanie wydaje si dziecku aprobujce? Dziecko

odbiera rwnie ten komunikat zachowania. Teraz jest rzeczywicie speszone. Otrzymuje mieszane komunikaty" lub
sprzeczne sygnay: zachowanie, ktre mu mwi, e jest w
porzdku, jeli nie idzie spa, ale te komunikaty bezsowne,
ktre mu zdradzaj, e waciwie matka nie chce, eby duej siedziao. Dziecko jest w kopotliwym pooeniu. Chciaoby nie i do ka, ale wolaoby, eby matka bya z niego
zadowolona (aprobata). Nie pjcie spa wydaje si do przyjcia dla matki, ale na jej twarzy wida wyranie niezadowolenie. Co wic dziecko ma robi?
Wprowadzanie dziecka w tak niepewno moe powanie zaszkodzi jego zdrowiu psychicznemu. Kady wie, jak
nieprzyjemna i frustrujca jest sytuacja, kiedy si nie wie, na
jakie zachowanie powinno si zdecydowa, poniewa otrzymuje si mieszane komunikaty od drugiego czowieka. Przypumy, e podczas wizyty go pyta pani domu, czy nie
bdzie miaa nic przeciw temu, e zapali fajk wjej mieszkaniu. Ona odpowiada: To mi nie przeszkadza". Ale kiedy
potem go zapali fajk, z jej twarzy i oczu nadchodz sygnay, ktre mu mwi, e jest temu cakiem przeciwna. Co
go robi? Moe zapyta: Czy rzeczywicie palenie fajki nie
przeszkadza?" Albo wkada fajk ze zoci do kieszeni.
Albo si tym nie przejmuje i pali majc przez cay czas
uczucie, e jego zachowanie nie podoba si pani domu.
Dzieci przeywaj podobny dylemat, gdy staj wobec
akceptacji, ktra wydaje im si faszywa. Czste przeywanie
sytuacji tego rodzaju moe spowodowa, e dzieci bd czuy si niekochane. Moe prowadzi do czstych dziecicych
prb" sprawdzania prawdziwych uczu rodzicw, moe
spowodowa cikie przygnbienie, podtrzymywa u dziecka uczucie niepewnoci itd. Doszedem do przekonania, e
najtrudniej dzieciom doj do adu z tym z rodzicw, ktre
mwi w sposb przyjazny, jest pobaliwy", nie stawia wymaga, w sumie tak postpuje, jak gdyby akceptowa, ale w
subtelny sposb daje odczu brak akceptacji.
Istnieje niebezpieczny produkt uboczny faszywej akceptacji i jeli trwa ona przez duszy czas, moe by nawet
jeszcze bardziej szkodliwa dla stosunkw midzy rodzicami i
dzieckiem. Kiedy dziecko otrzymuje mieszany komuni29

kat", moe si zdarzy, e zacznie mie powan wtpliwo

co do szczeroci lub uczciwoci rodzica. Z wielu dowiadcze dziecko uczy si, e matka czsto mwi jedno, a odczuwa drugie. W kocu dziecko dochodzi do tego, e nie ma
zaufania do takiej matki.
A oto podaj kilka odczu, ktrymi podzieliy si ze mn
nastolatki:
Moja mama jest oszustk. Zachowuje si tak mio, ale w
rzeczywistoci nie jest taka".
Nie mog mie zaufania do moich rodzicw, gdy cho
tego nie mwi, wiem, e nie zgadzaj si na wiele rzeczy,
ktre robi".
Wychodz i myl, e moich rodzicw nie interesuje,
kiedy przyjd do domu. Ale kiedy wrc zbyt pno, nastpnego dnia karz mnie milczeniem".
Moi rodzice nie s surowi. Pozwalaj mi na wszystko,
czego chc. Ale mog zauway, na co si nie zgadzaj".
Za kadym razem, gdy zjawiam si boso przy stole, moja
matka ma z min. Ale nigdy nie powie ani sowa".
Moja matka jest zawsze tak cholernie mila i wyrozumiaa, ale wiem, e kto taki jak ja jej nie odpowiada. Lubi mojego brata, bo jest bardziej do niej podobny".
Kiedy dzieci maj takie odczucia, jest oczywiste, e ich rodzice faktycznie nie ukryli swoich prawdziwych uczu lub
nastawie, cho moe wierzyli, e im si to udao. W tak cisym i trwaym zwizku jak stosunek rodzice dziecko
rzadko rodzice mog ukry przed dzieckiem swoje prawdziwe uczucia.
Jeli wic rodzice ulegn wpywowi ordownika, pobaliwoci" i sprbuj zachowywa si z o wiele wiksz doz
aprobaty, ni im dyktuje wasne, prawdziwe nastawienie,
wyrzdzaj nie tylko powan szkod swoim stosunkom z
dziemi, lecz take szkody psychiczne samym dzieciom. Rodzice musz zrozumie, e zrobiliby lepiej, jeliby nie prbowali rozszerza zakresu akceptacji dalej, ni na to pozwala ich prawdziwe nastawienie. O wiele lepiej jest dla rodzicw rozezna si w tym, kiedy nie akceptuj zachowania
dziecka, ni udawa to, czego nie czuj.
30

CZY POTRAFICIE AKCEPTOWA DZIECKO NIE AKCEPTUJC

JEGO ZACHOWANIA?

Nie wiem, skd pochodzi ten pomys, ale zdoby powszechne uznanie i stanowi du atrakcj, szczeglnie dla rodzicw, ktrzy ulegli wpywowi ordownikw pobaliwoci, a przecie sami wobec siebie s wystarczajco uczciwi,
aby stwierdzi, e nie zawsze akceptuj zachowanie swoich
dzieci. Doszedem do przekonania, e chodzi tu o dalszy baamutny oraz szkodliwy pomys, ktry przeszkadza rodzicom, by byli rzeczywicie autentyczni. Wprawdzie moe
uwolni rodzicw od czci poczucia winy, ktre im narzucono, to jednak pomys ten sta si zgubny dla wspycia
wielu rodzicw z ich dziemi. Dostarczy rodzicom profesjonalnego zezwolenia na uywanie autorytetu i wadzy, aby
zabrania pewnych okrelonych sposobw zachowania
(ograniczy je"), ktrych nie mog akceptowa. Rodzice
wytumaczyli to sobie w tym sensie, e jest w porzdku, kiedy kontroluj, ograniczaj, zabraniaj, wymagaj czego lub
odmawiaj, dopki robi to w zrczny sposb, aby dziecko
nie rozumiao tego zawsze jako odrzucenie osoby, lecz jako
odrzucenie jej zachowania. W tym tkwi bd.
Jak moecie okazywa waszemu dziecku akceptacj niezalenie od i w przeciwiestwie do waszych nieakceptujcych uczu wobec wszystkiego, co dziecko robi lub mwi?
Kim jest dziecko", jeli to nie jest take dziecko zachowujce si w okrelony sposb w okrelonym czasie i chwili?
To wanie zachowujce si tak czy inaczej dziecko, a nie adna abstrakcja zwana dzieckiem", jest kim, wobec kogo
rodzic ma uczucia akceptacji lub braku akceptacji.
Jestem pewien, e dziecko ze swej strony tak samo to
odbiera. Gdy przypuszcza, e rodzice zupenie nie akceptuj
jego zachowania, gdy kadzie brudne stopy na nowy tapczan,
bardzo wtpi, aby potem wycigao ono wymagany w tym
przypadku kocowy wniosek, e choby nie podobao im si
jego zachowanie z kadzeniem ng na tapczanie, to jednak
odczuwaliby wobec niego Jako czowieka" nie mniejsze
uczucia akceptacji. Cakiem przeciwnie - niewtpliwie czuje
ono, e to, co robi w danym momencie jako caa osoba, nie
zdobywa mu zupenie ich aprobaty. Prbowa, aby dziecko
31

pojo, e jego rodzice akceptuj je, ale nie akceptuj tego,

co robi, choby nawet rodzice potrafili rozdzieli te dwie
rzeczy, musi by tak samo trudne, jak spowodowanie, aby
dziecko wierzyo, e solidne lanie, ktre otrzymuje, boli
bardziej rodzicw ni jego".
Czy dziecko odczuje, e nie jest akceptowane jako osobowo, bdzie zaleao od tego, ile jest nie do przyjcia w jego
zachowaniu. Rodzice, ktrzy stwierdzaj, e wiele z tego, co
ich dzieci robi lub mwi, jest nie do przyjcia, niezawodnie utwierdz te dzieci w gbokim przekonaniu, e ich
osobowoci s nie do zaakceptowania. I na odwrt: rodzice,
ktrzy akceptuj wiele z tego, co ich dzieci czyni lub mwi, wychowuj dzieci, ktre najprawdopodobniej bd czuy si akceptowane jako osobowoci.
Najlepiej jest wtedy, gdy uwiadomicie sobie samym (i
dziecku), e nie zaakceptujecie go jako osobowoci, jeeli w
pewnej okrelonej chwili zrobi lub powie co w okrelony
sposb. Tak dziecko nauczy si odbiera was jako otwartych
i uczciwych, poniewa jestecie naprawd autentyczni.
Jeeli powiecie dziecku: Akceptuj ciebie, ale przesta to
robi", prawdopodobnie nie zmienicie ani na wos jego
reakcji na to zastosowanie waszej siy. Dzieci nienawidz,
kiedy ich rodzice odmawiaj im czego, ograniczaj je lub
czego zakazuj, obojtne, jaki rodzaj wyjanienia towarzyszy okazywaniu tego rodzaju autorytetu lub siy. Zarzdzanie ogranicze" z wielkim prawdopodobiestwem odbije si
na rodzicach w formie oporu, buntu, kamstwa i zoci. Ponadto istniej znacznie skuteczniejsze metody oddziaywania na dzieci, aby uzyska zmian ich zachowania, ktre jest
nie do przyjcia dla rodzicw, ni uywanie siy rodzicielskiej, aby zarzdzi ograniczenia" lub zakazywa.
RODZICE, KTRZY S PRAWDZIWYMI LUDMI

Nasze schematyczne diagramy akceptacji" pomagaj rodzicom zrozumie ich wasne nieuniknione odczucia i okolicznoci, ktre wpywaj na cig zmian tych uczu. Prawdziwi rodzice bd przeywa w stosunku do swoich dzieci
nie tylko uczucia akceptacji, lecz rwnie braku akceptacji;
ich stosunek do takiego samego zachowania nie moe pozo32

stawa zawsze jednakowy; musi si rni od czasu do czasu.

Powinni (i mog) nie ukrywa swoich prawdziwych uczu;
powinni pogodzi si z faktem, e to samo zachowanie jedno
z nich moe zaakceptowa, drugie - nie; powinni zrozumie,
e kady wobec kadego z wasnych dzieci bdzie odczuwa
rny stopie akceptacji.
Jednym sowem rodzice s ludmi, a nie bstwami. Nie
musz wyraa akceptacji ustawicznie i bez zastrzee czy
przynajmniej zawsze jednakowo. Nie powinni take udawa,
e akceptuj, gdy tak nie jest. Chocia dzieci niewtpliwie
wol by akceptowane, mog przecie konstruktywnie przetwarza nie akceptujce uczucia swoich rodzicw, gdy ci wysyaj jednoznaczne i uczciwe komunikaty, ktre odpowiadaj ich prawdziwym uczuciom. To nie tylko uatwi dzieciom odczytanie yczenia rodzicw, lecz take pomoe kademu dziecku zobaczy w kadym z nich prawdziw osobowo - przejrzyst, ludzk - kogo, z kim kontakt bdzie dla
dziecka istotn wartoci.

Rozdzia III

JAK SUCHA, EBY DZIECI CHCIAY

ROZMAWIA?
JZYK AKCEPTACJI
Na zakoczenie tygodniowvch porad u mnie, pitnastoletnia dziewczyna wstaje z krzesa, przed odejciem stoi
jeszcze chwil i mwi:
Dobrze jest mc porozmawia z kim o tym, co rzeczywicie odczuwam. Dotychczas z nikim nie rozmawiaam o
tych rzeczach. Nie mogabym nigdy rozmawia w ten sposb z moimi rodzicami".
Matka i ojciec szesnastoletniego chopca, ktry ma niepowodzenia w szkole pytaj mnie:
Jak doprowadzi do tego, eby Frankie mia do nas zaufanie? Nie wiemy, co myli. Wiemy, e nie jest szczliwy,
ale nie mamy pojcia, co si z nim dzieje".
Rozgarnita, sympatyczna trzynastoletnia dziewczynka,
ktr przyprowadzono do mnie bezporednio po tym, jak
ucieka z domu z dwiema przyjacikami, zrobia nastpujc
znamienn uwag na temat stosunku do swojej matki:
Doszymy do punktu, gdzie ju po prostu nie mogymy
sobie zupenie nic szczerze powiedzie, nawet na temat najbardziej drugorzdnych spraw - na przykad zaj szkolnych. Baam si, e le napisaam klaswk i powiedziaem
jej, e czuem si wtedy niezbyt dobrze. Na to ona powiedziaa: A dlaczego to? i bya na mnie wcieka. Po prostu
zaczam wic kama. Nie chciaam kama, ale kamaam i
doszo do tego, e nie miao to dla mnie ju waciwie adnego znaczenia... W kocu byo po prostu tak, jak gdyby rozmawiali ze sob dwaj obcy ludzie - adna z nas nie okazywaa swoich prawdziwych uczu - tego, co rzeczywicie
mylaymy".
To nie s adne niezwyke przykady tego, e dzieci pozostawiaj swoich rodzicw w niepewnoci i odmawiaj im
udziau w tym, co rzeczywicie przeywaj. Dzieci ucz si,
34

e rozmowa z rodzicami nie pomaga, a czsto jest niebezpieczna. W rezultacie rodzice przegapiaj tysice okazji, w ktrych mogliby dopomc swoim dzieciom w ich problemach,
ktre napotykaj w yciu.
Dlaczego tak wielu rodzicw jest spisanych na straty"
przez dzieci jako rdo pomocy? Dlaczego dzieci przestaj
rozmawia ze swoimi rodzicami o sprawach, ktre stanowi
dla nich rzeczywisty kopot? Dlaczego tak niewielu rodzicom udaje si utrzyma wobec wasnych dzieci postaw gotowoci do pomocy? Dlaczego tak niewielu rodzicw potrafi
stale by pomocnymi w stosunku do wasnych dzieci? Dlaczego dzieci stwierdzaj, e jest o wiele atwiej rozmawia z
solidnymi zawodowymi doradcami ni z wasnymi rodzicami? Co zawodowy doradca robi a tak inaczej, e jest w stanie nawiza z dziemi kontakt przynoszcy im pomoc?
W ostatnich latach psychologowie znaleli kilka odpowiedzi na te pytania. Poprzez badanie i dowiadczenie kliniczne
zaczynamy rozumie konieczne elementy rzeczywicie pomocnych kontaktw. By moe najistotniejszym spord
nich jest Jzyk akceptacji".
SIA JZYKA AKCEPTACJI
Kiedy jaki czowiek przeywa wobec innego czowieka
prawdziw, nie faszowan akceptacj i pozwoli mu j
odczu, ma mono sta si dla niego ogromn pomoc.
Jego akceptacja drugiego takiego, jakim jest, stanowi wany
czynnik w pielgnowaniu stosunkw, ktre pozwalaj drugiemu czowiekowi rosn, rozwija si, przeprowadza
konstruktywne zmiany, uczy si rozwizywa swoje problemy, dochodzi do zdrowia psychicznego, stawa si bardziej
produktywnym i twrczym i urzeczywistnia wszystkie swoje moliwoci. Jest to jeden z owych prostych, ale cudownie
piknych paradoksw ycia: kiedy czowiek czuje, e ten
drugi akceptuje go rzeczywicie takim, jaki jest, staje si niezaleny i od tej chwili moe zacz zastanawia si nad tym,
jak chciaby si zmieni, jak mgby sta si inny i zrealizowa wicej z tego, do czego jest zdolny.
Akceptacja jest jak yzna ziemia, ktra pozwala drobnemu nasionku rozwin si w miy kwiatek, ktry tkwi w
35

nim w zarodku. Ziemia tylko umoliwia, aby nasionko stao

si kwiatem. Uwalnia zdolno nasienia do wzrostu, ale ta
zdolno tkwi wycznie w samym nasieniu. Tak samo jak u
nasienia, zdolno dziecka do rozwoju istnieje wycznie w
jego organizmie. Akceptacja jest jak ziemia - tylko umoliwia dziecku urzeczywistnienie jego wasnych moliwoci.
Dlaczego akceptacja rodzicw wywiera tak znaczcy pozytywny wpyw na dziecko? Tego rodzice na og nie rozumiej. Wikszo rodzicw wychowano w przekonaniu, e
dziecko po prostu pozostaje takie, jakie jest, jeeli si je
akceptuje; najlepszy sposb, aby pomc dziecku sta si
czym lepszym w przyszoci, polega na tym, by mu powiedzie, czego si w nim nie akceptuje. Przy wychowywaniu
dzieci wikszo rodzicw liczy w wysokim stopniu na brak
akceptacji wyraajcy si w sowach i wierz, e jest to najlepsza metoda pomocy dzieciom. Dla rozwoju wasnych
dzieci wikszo rodzicw ma stale w pogotowiu zasad
obfitujc w oceny, osdy, krytyk, wygaszanie kaza, moralizowanie, nagany i nakazy, ktre przekazuj brak akceptacji dziecka takiego, jakim jest.
Przypominam sobie sowa trzynastoletniej dziewczynki,
ktra wanie zacza si buntowa przeciw rodzicielskim
pojciom wartoci i normom.
Mwi mi tak czsto, jaka jestem za, jakie gupie s
moje pomysy, jak mao mona mie do mnie zaufania, e
wreszcie po prostu robi jeszcze wicej rzeczy, ktre im si
nie podobaj. Jeli ju s przekonani, e jestem za i gupia,
mog rwnie dobrze dalej tak postpowa i po prostu robi
to wszystko".
Ta inteligentna dziewczyna bya na tyle mdra, eby zrozumie stare powiedzenie: Mw dziecku do czsto, jakie
jest ze, a z pewnoci stanie si ze". Dzieci czsto staj si
tym, co im wmawiaj rodzice.
Niezalenie od takiego oddziaywania jzyk braku akceptacji odpycha dzieci. Przestaj rozmawia ze swoimi rodzicami. Ucz si, e jest o wiele wygodniej zatrzymywa dla
siebie swoje uczucia i problemy.
Jzyk akceptacji pozwala dzieciom odtaja. Daje im swobod dopuszczania do udziau w swoich uczuciach, problemach. Zawodowi konsultanci oraz terapeuci wykazali, jak
36

skuteczna moe by ta akceptacja. Najlepsze wyniki osigaj

ci terapeuci i doradcy, ktrzy ludziom zwracajcym si do
nich o pomoc mog zapewni poczucie, e s rzeczywicie
akceptowani. Dlatego czsto syszy si, jak ludzie mwi, e
podczas porady lub terapii czuli si zupenie niezaleni od
opinii doradcy. Twierdz, e czuli si a tak swobodnie, e
mogli opowiedzie mu o sobie nawet najgorsze rzeczy. Mieli
wraenie, e doradca zaakceptowaby ich niezalenie od
tego, co powiedzieliby lub odczuliby. Akceptacja tego rodzaju jest jednym z najwaniejszych czynnikw, ktre przyczyniaj si do dalszego rozwoju i przemiany zachodzcej w ludziach dziki poradnictwu i terapii.
I z drugiej strony dowiedzielimy si te od tych zawodowych przemieniaczy", e sam tylko brak akceptacji zbyt czsto zamyka ludzi, daje im poczucie, e znajduj si w defensywie, wywouje niesmak; sprawia, e boj si mwi lub
sami siebie analizowa. Cz tajemnicy sukcesu" zawodowego terapeuty w uzyskiwaniu przemiany i rozwoju ludzi
nieprzystosowanych polega na tym, e w jego stosunku do
nich nie ma braku akceptacji, jest natomiast zdolno takiego wyraania akceptacji, e ten drugi rzeczywicie j odczuwa.
Wsppracujc z rodzicami na naszych kursach wychowywania skutecznymi metodami wykazalimy, e mona nauczy rodzicw tych samych umiejtnoci, z ktrych korzystaj profesjonalni doradcy. Wikszo rodzicw redukuje
bardzo efektywnie czstotliwo komunikatw, ktre wyraaj brak akceptacji i osigaj zaskakujco wysoki stopie
zrcznoci w uywaniu jzyka akceptacji.
Kiedy rodzice potrafi okazywa dziecku swoimi sowami
wewntrzne uczucie akceptacji, s w posiadaniu rodkw,
ktre mog przynie zadziwiajce rezultaty. Mog mie
wpyw na to, e dziecko uczy si akceptowa i lubi samego
siebie i zdobywa poczucie wasnej wartoci. Mog w wysokim stopniu uatwi mu rozwj i zrealizowanie wasnych
moliwoci, ktre otrzyma jako cechy dziedziczne. Mog
przypieszy jego drog od zalenoci do samodzielnoci i
samostanowienia. Mog mu pomc, aby samo rozwizywao
problemy, ktre ycie nieuchronnie z sob niesie i mog da
mu si, aby samo radzio sobie w konstruktywny sposb ze
37

zwykymi rozczarowaniami i cierpieniami wieku dziecicego i modoci.

Ze wszystkich nastpstw akceptacji adne nie jest tak wane, jak wewntrzne poczucie dziecka, e jest kochane. Wanie to przyjcie drugiego takim, Jaki jest", stanowi prawdziwy akt mioci; czu si zaakceptowanym, znaczy czu
si kochanym. A w psychologii dopiero teraz zaczlimy
pojmowa olbrzymi moc poczucia, e jest si kochanym.
Moe ono przyczynia si do wzrostu duszy oraz ciaa i jest
prawdopodobnie najskuteczniejsz ze znanych nam si leczcych zarwno psychiczne jak i fizyczne niedomagania.
AKCEPTACJ NALEY OKAZYWA

Fakt, e rodzice odczuwaj akceptacj w stosunku do dziecka, to jedna rzecz; da odczu t akceptacj, to druga rzecz.
Jeli rodzicielska akceptacja nie dociera do dziecka, nie
moe na nie mie wpywu. Ojciec i matka musz uczy si,
jak okaza swoj akceptacj, eby dziecko mogo j odczu.
Ta umiejtno wymaga szczeglnej wiedzy. Wikszo
rodzicw skania si, aby uwaa akceptacj za co biernego,
za wewntrzny nastrj, postaw, uczucie. Z pewnoci akceptacja pochodzi z wntrza, ale musi by w sposb aktywny
zakomunikowana lub okazana, aby sta si skutecznym
rodkiem wpywu na dziecko. Nigdy nie mog by pewien,
e kto drugi akceptuje mnie, pki nie okae mi tego w jaki
zewntrzny sposb.
Zawodowy psycholog lub psychoterapeuta, ktrego pomoc jest skuteczna w stopniu bardzo zalenym od umiejtnoci okazywania pacjentowi akceptacji, spdza cae lata na
uczeniu si metod doskonalcych jego wasn postaw i sposoby nawizywania kontaktu i porozumiewania si. Poprzez
metodyczne ksztacenie si, dugie dowiadczenie, profesjonalni doradcy uzyskuj szczegln zrczno w wyraaniu
akceptacji. Przekonuj si, e od tego, co mwi, zaley to,
czy pomog, czy te nie. Rozmowa moe uleczy i rozmowa
moe zachci do konstruktywnych zmian. Musi to by jednak waciwy sposb prowadzenia rozmowy.
To samo odnosi si do rodzicw. Sposb, w jaki rozmawiaj z dziemi, rozstrzyga, czy pomagaj, czy te maj
38

wpyw destruktywny. Podobnie jak doradca, kade z rodzicw musi uczy si, jak wyraa swoj akceptacj, i zdobywa tak jak on wiedz o porozumiewaniu si.
Ludzie na naszych kursach pytaj sceptycznie: Czy taki
laik, jak ja, moe zdoby wiedz zawodowego doradcy?"
Przed dziesiciu laty powiedzielibymy nie". Wykazalimy
jednak na naszych kursach, e wikszo rodzicw moe
nauczy si, jak skutecznie pomaga swoim dzieciom. Dzi
wiemy, e to nie psychologiczna wiedza lub intelektualne
zrozumienie stanowi o tym, czy czowiek jest dobrym doradc. Zaley to przede wszystkim od tego, czy czowiek
nauczy si rozmawia z ludmi w sposb konstruktywny".
Psychologowie nazywaj to komunikacj terapeutyczn", co oznacza a tyle, e okrelone rodzaje komunikatw wywieraj na ludzi dziaanie terapeutyczne" albo
uzdrawiajce. Doprowadzajc do tego, e pacjenci" czuj
si lepiej, terapeuci zachcaj ich do mwienia, pomagaj
im wyrazi wasne odczucia, przyczyniaj si do rozwoju
poczucia wasnej wartoci lub szacunku dla samego siebie,
zmniejszaj zagroenie lub obaw, umoliwiaj przeprowadzenie konstruktywnych zmian.
Inne rodzaje rozmw s
n
i
e t e r a p e u t y c z n e " , a nawet de
strukcyjne. Tego rodzaju komunikaty skaniaj ludzi do
przeywania poczucia winy lub tego, e s osdzani; ograniczaj szczero okazywania uczu, wywouj poczucie zagroenia, oywiaj odczucie braku wartoci lub zbyt maego
szacunku dla samego siebie oraz przeszkadzaj rozwojowi i
konstruktywnym zmianom, gdy rwnoczenie powoduj, e
czowiek tym gwatowniej broni swojego sposobu zachowania.
Chocia niektrzy, bardzo nieliczni, rodzice intuicyjnie
posuguj si t wiedz terapeutyczn, a zatem maj naturalny talent, to jednak wikszo rodzicw musi przeby duszy proces, podczas ktrego pocztkowo staraj si zapomnie o swoich destrukcyjnych metodach komunikacji, a nastpnie musz uczy si metod konstruktywnych. To znaczy,
e rodzice musz najpierw odkry swoje typowe zwyczaje
porozumiewania si, aby zorientowa si, dlaczego ich rozmowa jest destrukcyjna i nie terapeutyczna. Potem trzeba ich
nauczy nowych metod oddziaywania na dzieci.
39

PRZEKAZYWANIE AKCEPTACJI BEZ SW

Wysyamy komunikaty za pomoc wypowiedzianego sowa (to, co mwimy) lub tego, co socjologowie nazywaj komunikatami bez sw (to, czego nie mwimy). Komunikaty
bezsowne przekazuje si poprzez gesty, postaw ciaa, wyraz twarzy lub inne sposoby zachowania. Kiedy machacie w
kierunku dziecka praw rk z doni odwrcon na zewntrz, jest bardzo prawdopodobne, e dziecko zrozumie te
gesty jako Id sobie" lub Wyno si" albo Chciabym,
eby mi przez chwil nie przeszkadzano". Jeli odwrcicie
do od dziecka i machacie z doni zwrcon ku sobie,
dziecko zrozumie te gesty prawdopodobnie jako komunikat
znaczcy Chod tu", Chod bliej" albo Chciabym ci
mie przy sobie". Pierwszy komunikat przekazywa brak
akceptacji, drugi - akceptacj.
NIE WTRCANIE SI JAKO ZNAK AKCEPTACJI

Rodzice mog okaza dziecku akceptacj przez nie wtrcanie si w jego dziaalno. Wecie na przykad dziecko, ktre
prbuje zbudowa na play zamek z piasku. Ojciec lub matka, ktra zajmuje si swoimi sprawami i zostawia dziecko
samo pozwalajc mu robi bdy" i tworzy wasn, jedyn
w swoim rodzaju konstrukcj zamku (ktra bdzie prawdopodobnie odmienna od rodzicielskiej lub moe w ogle niepodobna do zamku) - ta matka przekazuje bezsowny komunikat akceptacji. Dziecko odczuje: To, co robi, jest dobre", Mj sposb budowania zamku spotyka si z akceptacj", Mama akceptuje to, co w tej chwili robi".
Kiedy dziecko oddaje si jakiemu zajciu, pozostawanie
na uboczu jest czyteln bezsown metod wyraania akceptacji. Wielu rodzicom brakuje rozeznania, jak czsto daj
swoim dzieciom do zrozumienia brak akceptacji tylko poprzez wtrcanie si, przeszkadzanie, wczanie si, kontrolowanie, wspln prac. Zbyt czsto doroli nie pozostawiaj
dzieci po prostu w spokoju. Wdzieraj si w prywatn sfer
ich pokoi lub wpychaj si w ich osobiste i prywatne myli
majc opory przed przyznawaniem im prawa do samodziel40

nej egzystencji. Czsto jest to nastpstwo obaw i niepokojw

samych rodzicw, ich wasnego uczucia niepewnoci.
Rodzice chc, aby dzieci uczyy si (Tak powinien rzeczywicie wyglda zamek"). Czuj si zaniepokojeni, kiedy
dzieci robi bd (Buduj zamek dalej od wody, aby fala nie
zburzya jego murw"). Chc by dumni z osigni swoich
dzieci (Spjrz na ten pikny zamek, ktry wybudowa nasz
Jimmy"). Narzucaj dzieciom cise wyobraenia dorosych
i suszne, i faszywe (Czy twj zamek nie powinien mie
rowu napenionego wod?"). Pielgnuj skrycie ambicje
odnoszce si do dzieci (Ty si nigdy niczego nie nauczysz
tylko bawic si przez cae popoudnie"). Przesadnie kopocz si o to, co inni myl o ich dzieciach (Mgby wybudowa o wiele lepszy zamek"). Chcieliby odczuwa, e dziecko ich potrzebuje (Pozwl tatusiowi, eby ci pomg").
W jakiej sytuacji, w ktrej dziecko czym si zajmuje,
nie robienie niczego moe dawa wyranie do zrozumienia,
e rodzice je akceptuj. Wiem z dowiadczenia, e rodzice
nie do czsto zezwalaj na ten rodzaj bycia sob". Naturalnie nieatwo przychodzi nastawienie rce z daleka".
Byo to pierwsze przyjcie dla chopcw i dziewczt, jakie urzdzaa nasza crka w czasie swego pierwszego roku
nauki w liceum. Przypominam sobie, jak bardzo czuam si
wtedy odtrcona, kiedy mi powiedziaa, e moje najbardziej
pomysowe i konstruktywne propozycje zabawienia jej goci
s cakowicie niepodane. Dopiero kiedy doszam do siebie
po lekkiej depresji na skutek proby, abym trzymaa si z daleka, mogam zrozumie, w jaki sposb przekazywaam jej
bezsowne komunikaty o braku akceptacji - Nie moesz
sama urzdzi adnego udanego przyjcia, Potrzebujesz
mojej pomocy, Nie mam zaufania do twojej opinii, Nie
jeste jeszcze doskona pani domu, Mogaby popeni
bd, Nie chciaabym, aby to przyjcie nie udao si,
itd".
BIERNE SUCHANIE JAKO ZNAK AKCEPTACJI

Nie mwienie moe rwnie jasno wyraa akceptacj.

Milczenie - bierne suchanie" -jest przekonywajcym bezsownym komunikatem i moe by zastosowane skutecznie,
41

aby da czowiekowi poczucie szczerej akceptacji. Zawodowo pomagajcy wiedz to bardzo dobrze i podczas swoich
konsultacji robi szeroki uytek z milczenia. Czowiek, ktry opisuje swoj pierwsz rozmow z psychologiem lub
doradc, czsto stwierdza: On nie powiedzia ani sowa, tylko ja mwiem" albo: Opowiedziaem mu o sobie wszystkie okropne rzeczy, ale on ani razu mnie nie skrytykowa".
Albo: Mylaem, e nie bd mg powiedzie ani sowa,
ale mwiem cay czas".
To, co ci ludzie opisuj, to ich dowiadczenie - najprawdopodobniej pierwsze tego rodzaju przeycie w rozmowie
z kim, kto ich sucha. Moe to by cudowne doznanie, gdy
milczenie czowieka przynosi komu poczucie akceptacji.
Doprawdy adna relacja nie obrazuje tego tak, jak przebieg
pewnego spotkania jednego z rodzicw z crk, ktra wanie wrcia do domu ze szkoy typu licealnego.
Dziecko: Wezwali mnie dzisiaj do gabinetu dyrektora, gdy
pan Franks powiedzia mu, e gadam na lekcji.
Rodzic: Och?
Dziecko: Nie mog znie tego starego zgreda. Siedzi przy
pulpicie i mwi o swoich kopotach albo o swoich
wnukach i spodziewa si, e to nas bdzie interesowao. Nie uwierzyby, jakie to nudne.
Rodzic: Hm - hm - hm.
Dziecko: Po prostu nie mona siedzie podczas lekcji i nic
nie robi! Mona oszale. Jeannie i ja siedzimy i wygupiamy si, kiedy on mwi. Jest on po prostu najgorszym
nauczycielem, jakiego mona sobie wyobrazi. Doprawadza mnie do wciekoci.
Rodzic: (Milczenie).
Dziecko: U dobrego nauczyciela ucz si dobrze, ale kiedy
mam kogo takiego, jak pan Franks, po prostu nie
mam w ogle adnej chci do nauki. Dlaczego pozwalaj, eby taki chop by nauczycielem?
Rodzic: (Wzrusza ramionami).
Dziecko: Moe lepiej przyzwyczaj si do tego, bo nie
zawsze bd miaa dobrych nauczycieli. Jest wicej zych
ni dobrych i jeeli bd zadzieraa ze zymi, nie dostan
takich stopni, jakich potrzebuj, eby dosta si na studia.
Prawdopodobnie sama sobie szkodz.
42

Ten krtki epizod ukazuje wyranie warto milczenia.

Bierne przysuchiwanie si umoliwio dziecku wyjcie poza
pierwotn informacj o fakcie wezwania do dyrektora. Pozwolio dziecku przyzna si, dlaczego zostao ukarane,
odreagowa zo i nienawistne uczucia wobec nauczyciela i
doj w kocu do wasnego, niezalenego ostatecznego wniosku, e taki sposb zachowania przyniesie szkod jemu samemu. Dziecko wzroso w krtkim odcinku czasu, w ktrym zostao zaakceptowane. Wolno mu byo wyrazi swoje
uczucia, otrzymao pomoc do samodzielnego rozpoczcia
rozwizywania zaistniaego problemu. Z tego wyniko jego
wasne konstruktywne rozwizanie, cho pocztkowo tak
niemiao podjte.
Milczenie rodzica umoliwio ten moment rozwojowy",
to mae dodanie wzrostu" na wzr organizmu, w ktrym
odbywa si proces zmiany w wyniku samostanowienia. Co
za tragedia dla ojca lub matki, jeli przeoczy sposobno,
eby przyczyni si do rozwoju swego dziecka, kiedy przerywa jego informacj potokiem takich typowych nie akceptujcych uwag, jak:
Co si z tob stao? Posali ci do zastpcy dyrektora?
Boe kochany!"
No, to powinno by dla ciebie nauczk!"
Suchaj, czy pan Franks jest naprawd taki zy?"
Kochanie, musisz po prostu uczy si po trochu panowania nad sob".
Lepiej byoby, eby si nauczy dostosowywa do
wszystkich moliwych nauczycieli".
Wszystkie te wypowiedzi i wiele innych, ktre formuuj
rodzice w sposb charakterystyczny w sytuacjach takich jak
ta, nie tylko przekazywayby dziecku brak akceptacji, ale
ucinayby dalsze jego informacje i przeszkadzayby kademu
rozwizaniu problemu z jego strony.
Tak wic nie mwienie jak rwnie nie dziaanie przekazuj akceptacj. A akceptacja sprzyja konstruktywnemu rozwojowi i zmianie.

43

AKCEPTACJA PRZEKAZANA SOWAMI

Wikszo rodzicw wie, e w ludzkich wzajemnych kontaktach nie mona dugo pozostawa w milczeniu. Ludzie
pragn jakiego wzajemnego wpywania na siebie za pomoc
sw. Jest oczywiste, e rodzice musz rozmawia z dziemi,
a ich dzieci pragn rozmw z nimi, jeli wzajemne stosunki
maj by bliskie i ywe.
Rozmowa jest istotna, ale rozstrzygajce jest to, jak rodzice rozmawiaj ze swymi dziemi. Mog powiedzie bardzo
duo o stosunkach rodzicw z dziemi tylko obserwujc sposoby porozumiewania si sowami, jakie panuj midzy rodzicami i dzieckiem, a szczeglnie to, jak ojciec lub matka
reaguje na podawanie wiadomoci przez dziecko. Rodzice
musz sprawdza, jak reaguj sownie na dzieci, gdy tu
znajduje si klucz do skutecznoci wpywu rodzicw.
Na naszych kursach przeprowadzamy pewne wiczenie,
aby pomc rodzicom w rozeznaniu si, jakim rodzajem sownych odpowiedzi posuguj si, kiedy ich dzieci przychodz do nich z wraeniami i problemami. Jeli pastwo
chcieliby zaraz wyprbowa to wiczenie, nie potrzebujecie
niczego oprcz czystej kartki papieru i owka lub dugopisu. Prosz wyobrazi sobie, e wasze pitnastoletnie dziecko
oznajmia pewnego wieczoru przy stole:
Szkoa jest do niczego. Wszystko, czego tam ucz, to
kupa niewanych faktw, z ktrych nic si nie ma. Postanowiem nie studiowa. Nie potrzeba wyszego wyksztacenia,
eby zosta kim. Jest mnstwo innych moliwoci, eby sobie poradzi w yciu".
Teraz prosz napisa na papierze dokadnie, jak zareagowalibycie sownie na t wypowied. Notujcie pastwo swoj werbaln komunikacj - cile te sowa, ktrych uylibycie w odpowiedzi na tak wypowied swojego dziecka.
Gdy to uczynilicie, wyprbujcie to w innej sytuacji. Wasza
dziesicioletnia crka mwi do was:
Nie wiem, co z sob zrobi. Ginny zawsze mnie lubia,
ale mnie ju nie lubi. Nie przychodzi tutaj bawi si ze mn.
A kiedy ja id do niej, bawi si zawsze z Joyce, obie bawi
si razem i jest im przyjemnie, a ja stoj zawsze sama na
boku. Nienawidz ich obu".
44

Prosz znw napisa, co powiedzielibycie swojej crce w

odpowiedzi na t wypowied. A teraz inna sytuacja, w ktrej
wasze jedenastoletnie dziecko mwi do was:
Jak to jest, e ja musz utrzymywa porzdek na podwrku i wynosi miecie do pojemnika? Matka Johnny'ego
nie wymaga od niego tego wszystkiego. Ty nie jeste sprawiedliwa. Dzieci nie powinny tak duo pracowa. Nikt nie
jest zmuszany robi tak duo jak ja".
Zapiszcie swoj odpowied. Ostatnia sytuacja. Wasz picioletni syn jest coraz bardziej sfrustrowany, kiedy po kolacji
nie udaje mu si zwrci na siebie uwagi matki, ojca i ich goci - czworo dorosych rozmawia z zapaem po dugiej rozce, odnawiaj swoj przyja. Nagle jest pani przeraona,
kiedy pani may chopiec zaczyna krzycze gono:
Jestecie wszyscy kup brudnych, starych, wstrtnych
mierdzcych trepw. Nienawidz was".
Znw prosz dokadnie napisa, co pani powiedziaaby na
t jednoznaczn wypowied. Rne rodzaje waszych reakcji
na te wypowiedzi mona podzieli na kategorie. Istnieje tylko okoo tuzina rozmaitych kategorii, pod ktre podpadaj
sowne wypowiedzi rodzicw. S one przedstawione poniej.
Prosz wzi odpowiedzi, ktre napisalicie na kartce, i
sprbujcie zaliczy kad z nich do tej kategorii, ktra jest
dla niej najbardziej stosowna.
1. Rozkazywa, zarzdza, komenderowa.
Mwi dziecku, e powinno co zrobi, dawa mu dyspozycj lub rozkaz:
Jest mi obojtne, co robi inni rodzice. Ty musisz wykonywa prace domowe".
Nie odzywaj si tak do swojej matki!"
Wracaj i baw si z Ginny i Joyce".
Przesta si skary!"
2. Ostrzega, upomina, grozi.
Mwi dziecku, jakie bd nastpstwa, kiedy co zrobi:
Kiedy to zrobisz, bdzie ci przykro!"
Jeszcze jedna taka uwaga jak ta i opucisz pokj!"
Daby temu spokj, gdyby wiedzia, co jest dobre dla ciebie".
45

3. Perswadowa, moralizowa, wygasza kazania.

Mwi dziecku, co musiaoby lub powinno zrobi:
Nie powiniene tak si zachowywa".
Powiniene... "
Musisz zawsze okazywa szacunek dorosym".
4. Radzi, dyktowa rozwizania lub robi propozycje.
Mwi dziecku, jak rozwizuje si ten problem, radzi mu
lub dawa propozycje, dostarcza mu odpowiedzi lub rozwizania:
Dlaczego nie zaprosisz razem Ginny i Joyce, eby tu si bawiy?"
Poczekaj jeszcze par lat, zanim zdecydujesz, czy pj na
uniwersytet".
Proponuj, eby to omwi ze swoimi nauczycielami".
Id i zaprzyjanij si z kilkoma innymi dziewczynkami".
5. Robi wyrzuty, poucza, przytacza logiczne argumenty.
Prbowa wpyn na dziecko przy pomocy faktw, argumentw przeciwnych, logiki, informacji lub wasnych pogldw:
Studia mog sta si najpikniejszym przeyciem, jakiego
kiedykolwiek dowiadczysz".
Musimy kiedy rozpatrzy perspektywy rnych zawodw".
Dzieci musz uczy si, jak y w zgodzie ze sob nawzajem".
Kiedy dzieci ucz si w domu przyjmowa odpowiedzialno, wyrosn z nich dojrzali ludzie z poczuciem odpowiedzialnoci".
Zastanw si cho raz nad tym, e twoja matka potrzebuje
pomocy w domu".
Kiedy byam w twoim wieku, musiaam robi dwa razy
tyle, co ty".
6. Osdza, krytykowa, sprzeciwia si, obwinia.
Do negatywnego osdu lub oceny dziecka nale zdania:
Ty nie mylisz logicznie".
To nie jest dojrzay punkt widzenia".
46

Zupenie nie masz racji".

Jestem zupenie innego zdania ni ty".
7. Chwali, aprobowa.
Okazywa pozytywny osd lub ocen dziecka, potakiwa:
Teraz widz, e jeste miy".
Masz mono czego dokona".
Stwierdzam, e masz racj".
Jestem tego samego zdania".
8. Zwymyla, omieszy, zawstydzi.
Narzuca dziecku poczucie, e jest gupie, zalicza je do jakiej kategorii, zawstydza je:
Jeste le wychowany bachor".
Suchaj, panie przemdrzay".
Zachowujesz si jak dzikie zwierz".
Piknie, niemowlaku".
9. Interpretowa, analizowa, stawia diagnozy.
Mwi dziecku, jakie ma motywy, lub analizowa, dlaczego
co robi lub mwi, da mu do zrozumienia, e si je przejrzao i doszo do rozpoznania:
Ty jeste tylko zazdrosna o Ginny".
Mwisz to, eby mnie nastraszy".
W rzeczywistoci sam w to wszystko nie wierzysz".
Masz to poczucie, bo w szkole nic nie robisz".
10. Uspokaja, wspczu, pociesza, podtrzymywa.
Sprbowa doprowadzi dziecko do tego, eby si lepiej poczuo, prbowa wyperswadowa mu jego uczucia, rozproszy jego obawy, zagodzi gwatowno jego uczu:
Jutro inaczej bdziesz o tym myla".
Wszystkie dzieci przechodz przez to czasem.
Nie martw si, wszystko bdzie dobrze '.
Przy twoich zdolnociach mgby by wietnym uczniem".
Wpierw te tak mylaem".
Wiem, szkoa moe by czasem troch nudna".
Z innymi dziemi zgadzasz si przecie bardzo dobrze".
47

11. Bada, wypytywa, indagowa.

Prbowa znale podstawy, motywy, przyczyny, szuka
dalszych informacji, ktre pomog rozwiza problem:
Kiedy miae to poczucie po raz pierwszy?"
Dlaczego mylisz, e nienawidzisz szkoy?"
Czy dzieci mwiy ci kiedy, dlaczego nie chc si z tob
bawi?"
Z iloma dziemi rozmawiae o pracy, ktr one wykonuj?"
Kto ci t myl wbi do gowy?"
Co bdziesz robi, jeli nie pjdziesz na uniwersytet?"
12. Odciga uwag, kierowa w inn stron, rozwesela,
zabawia.
Prbowa odcign dziecko od problemu; samemu odwrci uwag od problemu; skierowa dziecko w inn stron;
potraktowa rzecz artobliwie; odsun problem na bok:
Po prostu ju o tym nie myl".
Nie mwmy o tym przy stole".
Chod, porozmawiajmy o przyjemniejszych rzeczach".
Ja to wszystko ju wczeniej przeszedem".
Jeli moecie kad ze swych odpowiedzi zaklasyfikowa
do jednej z powyszych kategorii, jestecie prawie typowymi" rodzicami. W przypadku, jeliby ktra z waszych
odpowiedzi nie pasowaa do adnej z dwunastu kategorii,
zachowajcie j, a pniej bdziemy omawia jeszcze kilka
rodzajw odpowiedzi na wypowied dzieci. Moe bdzie
pasowa do ktrego z nich.
Kiedy rodzice robi to wiczenie na naszych kursach wicej ni 90% odpowiedzi wikszoci rodzicw pasuje do tych
dwunastu kategorii. Ta zgodno zdumiewa wikszo matek i ojcw. W dodatku wikszoci z nich nikt nigdy nie
zwrci uwagi na to, jak rozmawiaj ze swymi dziemi, jakimi formami komunikacji posuguj si, kiedy reaguj na
odczucia i problemy swoich dzieci.
Kto spord rodzicw pyta cigle: Wic piknie, skoro
teraz wiemy, jak rozmawiamy, co z tego? Czego powinnimy
nauczy si ze zrozumienia, e wszyscy posugujemy si typowymi dwunastoma kategoriami?"
48

TYPOWA DWUNASTKA"

Aby zrozumie, jakie wraenia wywieraj na dzieciach

odezwania mieszczce si w typowych dwunastu" lub jaki
wpyw maj na stosunki midzy dzieckiem i rodzicami, trzeba najpierw pokaza rodzicom, e ich sowne odpowiedzi
zawieraj wicej ni jedno znaczenie lub komunikat. Dziecku, ktre wanie poalio si, e przyjacika nie chce go
lub nie chce si z nim bawi, powiedzenie na przykad: Radz ci, eby sprbowaa lepiej obchodzi si z Ginny, wtedy
moe bdzie chciaa bawi si z tob", przekae dziecku o
wiele wicej ni prost tre" twojej rady. Dziecko moe w
niej usysze" jak jedn lub wszystkie ukryte w niej wypowiedzi:
Ty nie akceptujesz takiego mojego poczucia, dlatego
chcesz, ebym si zmienia".
Nie spodziewasz si po mnie, e sama uporam si z tym
problemem".
Wic jeste przekonana, e to moja wina".
Sdzisz, e nie jestem tak rozsdna jak ty".
Mylisz, e robi co zego lub faszywego".
Lub kiedy dziecko mwi: Nie znosz szkoy i wszystkiego, co jest z ni zwizane", a ty odpowiadasz: Ach, kiedy
wszyscy narzekalimy na szko, wyroniesz z tego", wtedy
dziecko wycignie dodatkowe wnioski - komunikaty:
Uwaasz moje odczucia za niezbyt wane".
Nie moesz zaakceptowa mnie razem z moimi odczuciami".
Mam poczucie, e to nie szkoa jest winna, ale ja".
Wic nie bierzesz mnie bardzo powanie".
Masz poczucie, e mj sd o szkole jest niesuszny".
Wydaje si, e jest ci obojtne, co ja czuj".
Kiedy rodzice mwi co do dziecka, czsto mwi jednoczenie o dziecku. Dlatego wypowied robi takie wraenie
na dziecku jako osobie, a ostatecznie wpywa na zwizki
midzy rodzicami i dzieckiem. Za kadym razem, kiedy rozmawiacie z dzieckiem, dokadacie now cegiek do budowy gmachu wzajemnych stosunkw midzy wami i nim. I
kada wypowied mwi co dziecku o tym, co o nim mylicie. Stopniowo powstaje obraz tego, jak widzicie dziecko
49

jako osob. Rozmowa moe by konstruktywna dla dziecka i

jego zwizkw z rodzicami lub moe by destruktywna.
Pomagamy rodzicom zrozumie, w jaki sposb typowa
dwunastka" moe by destruktywna, poprzez prob, aby
sobie przypomnieli swoje wasne reakcje, kiedy powierzali
przyjacielowi swoje uczucia. Rodzice na naszych kursach
stale informuj, e typowa dwunastka" w wikszoci okazji
ma destruktywne dziaanie na nich lub na ich stosunki z
osob, ktrej opowiadaj swoje kopoty. Oto kilka przykadw oddziaywania, ktre podali rodzice.

Nie pozwalaj mi nic wicej powiedzie, zamykaj mi

usta".
Zmuszaj mnie do obrony, wywouj mj upr".
Skaniaj mnie do walki, do podjcia kontrataku".
Wywouj we mnie poczucie nieudolnoci i niszoci".
Powstaje we mnie bunt i gniew. "
Wywouj we mnie poczucie winy lub za".
Wywouj we mnie uczucie, e bd zmuszona zmieni si,
e nie zostan zaakceptowana taka, jaka jestem".
Daj mi odczu, e trzeba si mn opiekowa, jak gdybym
bya dzieckiem".
Daj mi odczu, e nie jestem zrozumiany".
Daj mi odczu, e moje wraenia s nieuzasadnione".
Czuj, e nie pozwolono mi dokoczy".
Daj mi poczucie frustracji".
Daj mi odczu, e jestem poddana przesuchaniu w krzyowym ogniu pyta".
Daj mi poczucie, e suchajcego po prostu nic nie obchodz moje sprawy".
Rodzice na naszych kursach natychmiast pojmuj, e jeli
typowa dwunastka" dziaa w ten sposb na nich w ich stosunkach z innymi, to prawdopodobnie dziaa w ten sam sposb na ich dzieci.
I maj racj. Te bowiem sposoby sownych odpowiedzi s
tymi wanie, ktrych zawodowi terapeuci i doradcy nauczyli radz unika w swojej pracy z dziemi. Te formy odpowiedzi s potencjalnie
n
i
e t e r a p e u t y c z n e " lub destrukt
Fachowcy ucz si, aby podejmowa inne sposoby odpowiadania na dziecice wypowiedzi. Owe nowe sposoby wydaj
50

si kry o wiele mniejsze niebezpieczestwo spowodowania,

e dziecko przestaje mwi, e ma poczucie winy lub nieudolnoci, e czuje si ponione, zagroone we wasnej
godnoci, e jest zmuszone do obrony, e wyzwala si w nim
gniew, e czuje si nieakceptowane itp. W uzupenieniu
tej ksiki dajemy wykaz tych typowych dwunastu" odpowiedzi i zajmujemy si bliej destrukcyjnym dziaaniem,
ktre moe mie kada z nich.
Kiedy rodzice pojm, jak czsto posuguj si typow
dwunastk", pytaj stale z jednakow niecierpliwoci: Jak
moemy inaczej reagowa?" Jakie istniej inne moliwoci?" Wikszo rodzicw nie przewiduje adnych innych
odpowiedzi, ale jest kilka.
PROSTE AUTOMATY
DO OTWIERANIA DRZWI
Jednym z najskuteczniejszych i najbardziej konstruktywnych sposobw odpowiadania na wypowiedzi dzieci dotyczce odczu lub problemw jest - jak to umownie nazwalimy - automat do otwierania drzwi" lub zaproszenie, by
wicej powiedzie. Istniej odpowiedzi, ktre nie przekazuj
adnych osobistych myli, sdw lub uczu suchacza, a jednak wzywaj dziecko, aby pozwolio wzi udzia w jego
wasnych mylach, sdach lub uczuciach. Otwieraj mu
drzwi, zachcaj je do mwienia. Najprostszymi z nich s
tak niezobowizujce odpowiedzi, jak:
Aha".
Och!"
Hm... hm... "
Interesujce".
Rzeczywicie".
Serio?!"
Ty to zrobie, co?"
Doprawdy?"
Inne troch wyraniej przekazuj zacht do mwienia
lub mwienia wicej:
Opowiedz mi o tym!"
51

Chciabym co o tym usysze".

Interesowaby mnie twj punkt widzenia".
Chciaby o tym pomwi?".
Porozmawiajmy sobie o tym".
Opowiedz mi ca histori".
Mwe, sucham!".
To brzmi, jak gdyby mia o tym co do powiedzenia".
To wydaje si by czym dla ciebie bardzo wanym".
Te otwieracze drzwi lub zachty do mwienia mog bardzo uatwi drog do komunikacji. Pobudzaj drugiego czowieka, eby zacz mwi albo eby mwi dalej. Prcz tego
zostawiaj mu pik". Nie dziaaj tak, jak gdyby zabieray
mu pik, jak to czyni wasze wasne wypowiedzi, kiedy np.
pytacie, radzicie, pouczacie, moralizujecie itd. Te otwieracze drzwi wyczaj wasze wasne uczucia i myli z procesu
komunikacji. Odpowiedzi dzieci i modziey na te proste
otwieracze zaskocz rodzicw. Modzi ludzie czuj si zachceni, aby si zbliy, otworzy i dosownie zalewaj was
swymi mylami i odczuciami. Podobnie jak doroli, i modociani chc chtnie rozmawia i robi to zwykle, gdy ich kto
do tego zachca.
Te otwieracze drzwi przekazuj te dziecku akceptacj i
szacunek dla jego osoby, kiedy wyraaj odpowiednio:
Masz prawo wyraa to, co czujesz".
Szanuj ci jako osob mylc i czujc".
Mgbym si od ciebie czego nauczy".
Chciabym naprawd usysze, jakie jest twoje stanowisko".
Twoje myli s warte, eby je usysze".
To mnie interesuje".
Chciabym nawiza z tob kontakt, eby ci lepiej pozna".
Na tego rodzaju nastawienie kt nie zareaguje przychylnie? Ktry dorosy nie odczuje tego jako korzystne, gdy
moe poczu si cenionym, powaanym, znakomitym, zaakceptowanym, interesujcym? Nie inne s dzieci. Zaprocie je
sownie do otwarcia si, a nastpnie szybko uchylcie si unikajc ich silnej ekspresji i chci rozmowy. Moglibycie nauczy si przy tym te co o nich i o samych sobie.
52

CZYNNE SUCHANIE
Istnieje jeszcze inna forma odpowiedzi na wypowiedzi
modych ludzi, ktra jest nieskoczenie skuteczniejsza ni
otwieracze drzwi", przy ktrych chodzi tylko o zacht do
mwienia. Otwieracie dziecku drzwi do mwienia. Jednak
rodzice musz uczy si, jak utrzyma te drzwi otwarte.
Czynne suchanie stanowi godn uwagi sztuk nawizywania kontaktu nadawcy" z odbiorc" o wiele skuteczniejsz ni bierne suchanie (milczenie). Przy tym nie tylko
odbiorca", ale i nadawca" jest czynny. Jednak aby si
nauczy, jak sucha czynnie, musz rodzice zazwyczaj wicej wiedzie o procesie komunikacji pomidzy dwojgiem ludzi. Pomoe przy tym kilka diagramw.
Zawsze, gdy dziecko postanawia nawiza kontakt sowny
ze swoimi rodzicami, czyni to dlatego, e odczuwa tak potrzeb. Zawsze tak si zdarza, kiedy co dzieje si w jego
wntrzu. Chciaoby czego, czuje si nieswojo, odczuwa co
z jakiego powodu lub czym si denerwuje - mwimy wtedy, e organizm dziecka znajduje si w pewnego rodzaju zakconej rwnowadze. Aby wprowadzi znowu organizm w
stan rwnowagi, dziecko postanawia mwi. Powiedzmy, e
dziecko odczuwa gd.
DZIECKO

Aby uwolni si od godu (stanu zakconej rwnowagi),

dziecko staje si nadawc" i przekazuje to, co jak sdzi mogoby mu przynie poywienie. Nie jest ono w stanie przekaza tego, co dzieje si w nim faktycznie (swojego godu),
gdy gd jest zoonym nastpstwem procesw fizjologicznych, ktre maj miejsce we wntrzu organizmu, gdzie
musz pozosta na stae. Aby kogo innego zawiadomi o
swoim godzie, musi ono wybra sygna tego rodzaju eby,
jak sdzi, mg dla drugiego czowieka znaczy Jestem godny". Ten przebieg wyboru nazywa si szyfrowaniem" dziecko poszukuje kodu.
53

DZIECKO

Chcemy powiedzie, e jakie konkretne dziecko wybiera

kod mwic np.:
Kiedy kolacja bdzie gotowa, mamusiu?" Ten kod lub to
poczenie symboli werbalnych zostanie potem wysany w
atmosfer, gdzie odbiorca (matka) mgby go zapa.
DZIECKO

Kiedy matka otrzyma zaszyfrowan wypowied, musi przepracowa j w procesie odszyfrowania, aby moga zrozumie
jej znaczenie w sensie tego, co dzieje si w dziecku.
DZIECKO

Jeli matka rozszyfruje waciwie, zrozumie, e dziecko jest

godne. Jeli jednak zdarzy si, e matka bdnie rozszyfruje
wypowied mylc, e dziecko chciaoby zje, aby wyj i
mc si pobawi przed pjciem do ka, wtedy zrozumiaaby je le; proces komunikacji zaamaby si. Ale tu ley
trudno - dziecko nie wie tego, tak samo jak i matka, gdy
dziecko nie moe tak samo odczyta myli we wntrzu matki, jak matka nie moe przenikn myli dziecka.
To jest to, co w procesie komunikacji midzy dwiema osobami przebiega bdnie: ze strony odbiorcy dochodzi do nieporozumienia w stosunku do wypowiedzi nadawcy i adna z
dwu osb nie wie, e nastpio nieporozumienie.
54

Przyjmijmy jednak, e matka postanawia sprawdzi suszno swego rozszyfrowania, tylko aby si upewni, e le
nie zrozumiaa. Moe to zrobi, jeli faktycznie powie dziecku, co myli - poda rezultat swojego rozszyfrowania:
Chciaby jeszcze troch pobawi si na podwrku przed
pjciem do ka". Teraz, kiedy dziecko syszy sygna
zwrotny" matki, moe powiedzie jej, e rozszyfrowaa faszywie:
Dziecko: Nie, tego nie miaem na myli, mamo. Mylaem,
e jestem naprawd godny i chciabym niedugo zje.
Matka: Ach, tak. Jeste bardzo godny. A co sdzisz o kilku
wafelkach z mas orzechow? Kolacj moemy je dopiero, kiedy ojciec przyjdzie do domu - mniej wicej za
godzin.
Dziecko: Dobry pomys. Myl, e zjem kilka wafli.
Gdy matka po raz pierwszy zasygnalizowaa zwrotnie",
co wywnioskowaa z pocztkowej wypowiedzi dziecka, posuya si suchaniem czynnym. W tym szczeglnym przypadku pocztkowo le zrozumiaa wypowied dziecka, ale
to wanie powiedzia mu jej sygna zwrotny. Dlatego wysao inny kod, ktry doprowadzi w kocu do waciwego zrozumienia. Gdyby od razu rozszyfrowaa waciwie, mona
by przedstawi graficznie przebieg w sposb nastpujcy:

A oto dalsze przykady czynnego suchania:

1. Dziecko (paczc): Jimmy zabra mi moj ciarwk.
Rodzic: Pewnie dlatego si zocisz - nie lubisz, kiedy on
to robi.
Dziecko: No, wanie.
55

2. Dziecko: Nie mam nikogo do zabawy, odkd rodzina

Billy'ego pojechaa na urlop. Po prostu nie wiem, co
mam tu robi, eby si zabawi.
Rodzic: Brak ci Billy'ego przy zabawie i nie wiesz, jak
mgby spdzi czas.
Dziecko: Tak, chciabym, eby mi co przyszo na myl.
3. Dziecko: Mam w tym roku okropn nauczycielk. Nie
lubi jej, jest star nudziar.
Rodzic: To brzmi, jakby by naprawd rozczarowany
swoj nauczycielk.
Dziecko: Bo jestem.
4. Dziecko: Nie uwierzysz, tato. Dostaem si do druyny
koszykwki.
Rodzic: No i naprawd cieszysz si z tego.
Dziecko: Jeszcze jak!
5. Dziecko: Tato, co ci si podobao u dziewczyny, gdy bye chopakiem? Od czego to zaleao, e rzeczywicie naprawd lubie dziewczyn?
Rodzic: Rozumiem, e mylisz o tym, jaka musisz by,
eby ci chopcy lubili. Zgadza si?
Dziecko: Tak. Wydaje si, jak gdyby nie lubili mnie z jakiego powodu i nie wiem, dlaczego.
W kadym z tych przykadw ojciec lub matka prawidowo rozszyfrowali odczucia dziecka - to, co zachodzi w jego
wntrzu. W kadym pojedynczym przypadku dziecko potwierdzio potem suszno rodzicielskiego rozszyfrowania
przez uwag, ktra mwia: Suchae mnie dobrze".
Przy aktywnym suchaniu odbiorca prbuje wic zrozumie, co odczuwa nadawca lub co mwi jego wypowied. W
odpowiedzi na to formuuje swoje zrozumienie wasnymi
sowami (kodem) i oznajmia je na powrt nadawcy w celu
uzyskania potwierdzenia. Odbiorca nie wysya adnej wasnej wypowiedzi - na przykad sdu, opinii, rady, argumentu, analizy lub pytania. Melduje tylko to, co wedug jego
odczucia oznaczaa wypowied nadawcy - nic wicej, nic
mniej. Teraz zostanie podana dusza rozmowa, w ktrej
ojciec cigle stosuje czynne suchanie. Prosz zwrci uwag
na to, jak dziecko za kadym razem potwierdza sygna
zwrotny ojca. Prosz te zauway, jak czynne suchanie pomaga dziecku powiedzie wicej, pj gbiej, rozwin da56

lej swoje myli. Czy mog pastwo ledzi dalszy ruch?

Przeledcie, jak dziecko samo z siebie zaczyna definiowa
swoje problemy, potem przeprowadza kilka rozumowa na
swj temat oraz zaczyna dobrze rozwizywa swe problemy.
Sally: Chciaabym, jak Barbie, przezibia si od czasu do
czasu. Ta ma szczcie.
Ojciec: Masz poczucie, e jeste troch pokrzywdzona.
Sally: Tak. Ona moe zosta w domu, a ja nigdy.
Ojciec: Chciaaby rzeczywicie czciej nie chodzi do
szkoy?
Sally: Tak. Nie lubi chodzi codziennie do szkoy - dzie
po dniu. To mi ju gardem wychodzi.
Ojciec: Czsto masz ju dosy szkoy.
Sally: Czasem myl, e jest po prostu okropna.
Ojciec: To wicej ni niech, ty czasem naprawd nienawidzisz szkoy.
Sally: Wanie. Nienawidz prac szkolnych, nienawidz lekcji, nienawidz nauczycielek.
Ojciec: Po prostu nienawidzisz wszystkiego, co jest zwizane ze szko.
Sally: Waciwie nie nienawidz wszystkich nauczycielek tylko dwch. Jednej z nich nie mog znie. Ona jest najgorsza.
Ojciec: Do jednej czujesz szczegln nienawi, prawda?
Sally: Jeszcze jak! To jest pani Barnes. Nie mog na ni patrze. W dodatku uczy nas przez cay rok.
Ojciec: Musisz j znosi przez dugi czas.
Sally: Tak, nie wiem, jak to w ogle wytrzymam. Wiesz, co
ona robi? Kadego dnia prawi nam dugie kazanie - stoi
przed nami, umiecha si, mydli nam oczy i opowiada, jak
musi si zachowywa ucze z poczuciem odpowiedzialnoci; i czyta nam wszystko, co musi si robi, aby w jej
klasie otrzyma dobre wiadectwo. To moe zemdli.
Ojciec: Nie znosisz suchania tego wszystkiego.
Sally: Tak. Ona chce, eby wydawao si niemoliwe otrzyma dobre wiadectwo - chyba, e jest si geniuszem lub
ulubiecem nauczycielki.
Ojciec: Czujesz si przegrana przed startem, poniewa mylisz, e nie moesz dosta dobrego wiadectwa.
Sally: Tak. Nie bd ulubienic adnej z tych nauczycielek
57

- inne dzieci nienawidz ich. I tak nie jestem szczeglnie

lubiana przez dzieci. Mam po prostu uczucie, e wikszo dziewczyn mnie nie lubi! (zy).
Ojciec: Czujesz, e nie jeste lubiana i to ci boli.
Sally: Naturalnie. To jest taka grupa dziewczyn, ktre s
najlepsze w klasie. One s najbardziej lubiane. Chciaabym dosta si do tej paczki, ale nie wiem jak.
Ojciec: Chciaaby bardzo nalee do tej grupy, ale nie masz
pojcia, jak to zrobi.
Sally: Wanie. Nie wiem naprawd, jak dziewczyny wchodz do tej paczki. To nie s te najadniejsze - nie wszystkie
z nich. Te nie s te z najlepszymi wiadectwami. Kilka z
tej paczki dostaje dobre wiadectwa, ale wikszo otrzymuje gorsze ni ja. Po prostu nie rozumiem tego.
Ojciec: Jest to dosy zagadkowe, co trzeba mie, eby wej
do tej grupy.
Sally: Jedno to jest to, e one wszystkie s uprzejme - mwi duo, no i ju wiesz, znajduj przyjaci. Pierwsze pozdrawiaj ludzi i mwi swobodnie. Tego ja nie potrafi.
Po prostu nie mam talentu do tych rzeczy.
Ojciec: Mylisz, e moe jest to to, co one maj, a ty nie.
Sally: Wiem, e nie potrafi dobrze rozmawia. Z jedn
dziewczyn mog mwi cakiem swobodnie, ale nie wtedy, kiedy obok jest caa gromada dziewczt. Zamykam
usta. Po prostu nie przychodzi mi do gowy, co mogabym
powiedzie.
Ojciec: Czujesz si dobrze z jedn dziewczynk, ale z wieloma dziewczynami naraz jest inaczej.
Sally: Zawsze boj si, e powiem co gupiego lub faszywego. Dlatego po prostu stoj i czuj si obco. To jest
okropne.
Ojciec: Na pewno masz takie uczucie.
Sally: Nienawidz tego stania z boku, ale boj si sprbowa
wzi udzia w rozmowie.
W tej krtkiej wzorcowej rozmowie midzy ojcem i Sally
ojciec opuszcza swoje myli i odczucia (wypowiedzi ja"),
aby przysucha si, rozszyfrowa i zrozumie myli i uczucia Sally. Zwrcie na to uwag, e sygnay zwrotne ojca zaczynaj si zwykle od ty". Take zauwacie, e ojciec Sally
zaniecha posugiwania si ktrymkolwiek z typowych
58

dwunastu" rodzajw odpowiedzi. Kiedy zda si konsekwentnie na aktywne suchanie, okaza zrozumienie i mono
wczucia si w przeycia uczuciowe Sally, ale pozwoli jej
wzi odpowiedzialno za wasny problem.
DLACZEGO RODZICE POWINNI UCZY SI CZYNNEGO
SUCHANIA?

Wielu rodzicw, ktrzy zaznajamiaj si z t now technik na naszych kursach, mwi:

To wydaje mi si takie nienaturalne".
Ludzie nie rozmawiaj ze sob".
Co jest celem czynnego suchania?"
Sam sobie wydawabym si idiot, gdybym tak odpowiada
mojemu dziecku".
Moja crka uwaaaby mnie za zwariowanego, gdybym
zacz stosowa wobec niej czynne suchanie".
S to reakcje zrozumiae, poniewa rodzice s przyzwyczajeni zarzdza, poucza, pyta, sdzi, grozi, upomina
lub uspokaja. Jest na pewno naturalne, e pytaj, czy opaci
si trud, aby si zmieni i uczy si czynnego suchania?
Jeden ze sceptycznych ojcw na pewnym kursie przekona
si do naszej metody po zdarzeniu, ktre nastpio w tygodniu po wykadzie, na ktrym zosta zaznajomiony z tym
nowym sposobem suchania. Chciabym opowiedzie o pewnym zadziwiajcym przeyciu, ktre miaem w tym tygodniu. Moja crka i ja od okoo dwch lat nie zamienilimy
ze sob adnego uprzejmego sowa, pomijajc moe takie
zwroty, jak podaj mi chleb lub czy mog dosta sl i
pieprz? Kiedy ostatnio wrciem wieczorem do domu, ona
i jej kolega siedzieli przy stole w kuchni. Syszaem, e moja
crka opowiadaa swojemu koledze, jak bardzo nienawidzi
szkoy i jak bardzo oburza si na wikszo swoich koleanek. Natychmiast postanowiem przysi si i tylko wiczy czynne suchanie. Nie bd teraz twierdzi, e zrobiem
to doskonale, ale sam siebie zaskoczyem. Nie byem taki
zy. Prosz wic sobie wyobrazi, e oboje zaczli ze mn
rozmawia i nie przestali przez dwie godziny. W cigu tych
dwu godzin dowiedziaem si wicej o mojej crce ni przez
59

poprzednich pi lat. W dodatku w dalszym cigu tygodnia

bya wyranie uprzejma wobec mnie. Co za zmiana!"
Ten zaskoczony ojciec nie jest wyjtkiem. Wielu rodzicw
uzyskuje natychmiastowy sukces, kiedy wyprbowuj now
metod. Nawet zanim osignli moliwy do przyjcia stopie sprawnoci w czynnym suchaniu, czsto opowiadaj o
zadziwiajcych rezultatach.
Wielu ludzi uwaa, e mog si uwolni od swoich uczu,
jeli je stumi, zapomn lub myl o czym innym. W rzeczywistoci ludzie uwalniaj si sami od niepokojcych
uczu, kiedy si ich zachci, eby wyrazili je otwarcie. Czynne suchanie wspiera ten rodzaj katharsis. Pomaga dzieciom
dokadnie ustali, co odczuwaj. Kiedy ju wyrazili swoje
uczucia, czsto uczucia te - wydaje si - e jakim cudem
znikaj.
Czynne suchanie czsto pomaga dzieciom mniej si obawia negatywnych uczu. Uczucia s dobre", jest to wyraenie, ktrego uywamy na naszych kursach, aby pomc rodzicom doj do przekonania, e uczucia nie s ze". Kiedy
ojciec lub matka okazuj przez czynne suchanie, e akceptuj uczucia dziecka, pomoe to samemu dziecku zaakceptowa je. Dziki reakcji rodzicw uczy si ono tego, e uczucia s dobre.
Czynne suchanie stwarza -jak gdyby jako produkt uboczny" - serdeczne stosunki midzy rodzicami i dzieckiem.
Przeycie, e si jest wysuchanym, i zrozumianym przez
drugiego czowieka, jest tak zadowalajce, e zawsze skania
nadawc, aby odczuwa serdeczno wobec suchajcego niezalenie od tego, e to moe by wiadomy cel. Zwaszcza
dzieci reaguj czuymi mylami i uczuciami. Podobne uczucia powstaj w suchaczu - zaczyna serdeczniej i cieplej myle o nadawcy. Kiedy kto sucha drugiego dokadnie i
wczuwajc si, dochodzi do tego, e rozumie tego czowieka,
poznaje jego sposb patrzenia na wiat - pod pewnym
wzgldem staje si tym czowiekiem na pewien czas, kiedy
jakby przesiada si na jego miejsce. Kiedy si wchodzi w pooenie drugiego czowieka, zawsze wywouje si uczucia
cznoci, przychylnoci i mioci. Wczu si w drugiego
czowieka znaczy zobaczy go jako odrbn osob, a jednak
by gotowym doczy si do niego lub stan obok niego.
60

Znaczy to zosta dla niego towarzyszem podry ycia" na

ten krtki odcinek czasu. Do takich dziaa nale gbokie
przywizanie i mio. Rodzice, ktrzy ucz si wczuwajcego si, czynnego suchania, odkrywaj nowy rodzaj zrozumienia i uwagi, gbsze uczucie przywizania; i odwrotnie dziecko reaguje na rodzicw podobnymi uczuciami.
Czynne suchanie umoliwia rozwizywanie problemu
przez dziecko. Wiemy, e ludziom atwiej przemyle problem i zbliaj si do jego rozwizania, kiedy mog go przedyskutowa, a nie tylko przemyle. Poniewa czynne suchanie tak skutecznie uatwia mwienie, pomaga czowiekowi przy poszukiwaniu rozwiza jego problemw. Wszyscy
syszeli takie wyraenia jak Niech znajd zrozumienie u
ciebie", Chciabym z tob omwi ten problem", Moe
mi to pomoe, kiedy wypowiem si przed tob".
Czynne suchanie wpywa na dziecko w ten sposb, e sucha ono myli i pogldw rodzicw z wiksz chci i gotowoci. Jest to powszechne dowiadczenie: gdy kto jest
skonny wysucha mojego punktu widzenia i mnie atwiej
jest wysucha jego. Dzieci s bardziej skonne przyj wypowiedzi swoich rodzicw, kiedy rodzice wpierw wysuchaj
dzieci do koca. Kiedy rodzice al si, e dzieci ich nie suchaj, mona si zaoy, e i rodzice nie bardzo dobrze wysuchuj dzieci.
Czynne suchanie zostawia dziecku pik". Kiedy rodzice zareaguj na problemy swoich dzieci przez czynne suchanie, zaobserwuj, jak czsto dzieci zaczynaj myle samodzielnie. Dziecko zacznie samo analizowa problem i w
kocu dojdzie do jakich konstruktywnych rozwiza.
Czynne suchanie pobudza dziecko do tego, aby samo mylao, aby dochodzio do wasnej diagnozy problemu i eby
znalazo wasne rozwizanie. Czynne suchanie wyraa zaufanie, podczas gdy wypowiedzi radzce, logiczne, pouczajce i temu podobne wyraaj brak zaufania, kiedy zabieraj
dziecku odpowiedzialno za rozwizanie problemu. Czynne suchanie jest jedn z najskuteczniejszych metod, aby pomc dziecku sta si bardziej samodzielnym, odpowiedzialnym za siebie i bardziej niezalenym.

61

POSTAWY KONIECZNE PRZY STOSOWANIU CZYNNEGO

SUCHANIA

Przy czynnym suchaniu chodzi nie o prost technik,

ktr rodzice wycigaj ze swej skrzynki z narzdziami za
kadym razem, kiedy ich dzieci maj problemy. Jest to metoda wprowadzenia w praktyk yciow szeregu zasadniczych postaw. Bez tych postaw metoda bdzie rzadko skuteczna, bdzie brzmiaa faszywie, pusto, mechanicznie i nieszczerze. Tu jest kilka zasadniczych postaw, ktre musz
by obecne, gdy ktre z rodzicw praktykuje czynne suchanie. Zawsze w tych przypadkach, kiedy tych postaw
brak, adne z rodzicw nie moe by skutecznym czynnym
suchaczem.
1. Musicie chcie sucha, co dziecko ma do powiedzenia.
To znaczy, musicie mie zamiar znale czas na suchanie.
Jeli nie macie czasu, trzeba to tylko powiedzie.
2. Musicie w tym momencie przy jego szczeglnym problemie chcie dziecku naprawd pomc. Jeli nie chcecie,
poczekajcie, a taka ch si pojawi.
3. Musicie rzeczywicie by gotowi zaakceptowa jego
uczucia bez wzgldu na to, o co moe chodzi lub jak bardzo
rni si od waszych wasnych uczu lub od uczu, ktre
waszym zdaniem dziecko powinno" przejawia. Potrzeba
czasu, eby doj do tej postawy.
4. Musicie mie gbokie zaufanie w zdolno dziecka do
uporania si ze swoimi uczuciami, przedarcia si przez nie i
znalezienia rozwiza swoich problemw. Zyskacie to zaufanie, gdy bdziecie obserwowa dziecko przy rozwizywaniu jego wasnych problemw.
5. Musicie by wiadomi, e uczucia s przemijajce, a
nie trwae. Uczucia zmieniaj si - nienawi moe zmieni
si w mio, w miejsce zniechcenia moe szybko wstpi
nadzieja. Wobec tego nie potrzebujecie obawia si uzewntrznienia uczu; nie ustal si w dziecku na zawsze. To
pokae wam czynne suchanie.
6. Musicie by gotowi traktowa wasze dziecko jak kogo,
kto jest od was odczony - jako odrbnego, ju z wami nie
zwizanego czowieka, jako indywidualno sam dla siebie,
ktra otrzymaa od was swoje wasne ycie i swoj wasn
62

tosamo. To bycie odczonym" da wam moliwo pozwolenia" dziecku na wasne uczucia, swj wasny sposb
widzenia rzeczy. Tylko przez odczucie bycia odczonym"
moecie udzieli dziecku pomocy. Musicie by przy nim,
kiedy przeywa swoje problemy, ale nie zczeni z nim.
RYZYKO CZYNNEGO SUCHANIA
Czynne suchanie wymaga oczywicie od odbiorcy zupenego ukrywania wasnych myli i uczu, aby sucha wycznie wypowiedzi dziecka. Zmusza do dokadnego przyjmowania dziecicych wypowiedzi, jeli ojciec lub matka ma
zrozumie wypowied w znaczeniu, jakie jej nadaje dziecko,
musi jak gdyby przestawi si na miejsce dziecka (wej w
jego system wartociowania, w jego przeywanie rzeczywistoci), wtedy moe usysze znaczenie zamierzone przez nadawc. Cz czynnego suchania, ktr jest dawanie sygnau zwrotnego, nie jest niczym innym, ni ostatnim sprawdzeniem przez rodzica poprawnoci swego suchania, chocia
daje on take nadawcy (dziecku) pewno, e zosta zrozumiany, kiedy syszy poprawny sygna zwrotny swojej wypowiedzi.
Kiedy czowiek praktykuje czynne suchanie, co si z
nim dzieje. Aby zrozumie waciwie, jak drugi czowiek ze
swego punktu widzenia myli lub czuje, aby si przestawi
na chwil na jego miejsce, aby widzie wiat jego oczami podejmujecie jako suchacze ryzyko, e wasze wasne pogldy i postawy zostan zmienione. Innymi sowy, ludzie zmieniaj si faktycznie poprzez to, co naprawd rozumiej.
Otwarcie si na dowiadczenia kogo drugiego wywouje
moliwo koniecznoci nowej interpretacji wasnych dowiadcze. To wzbudza niepokj. Czowiek w pozycji
obronnej" nie moe sobie pozwoli na to, aby narazi si na
przyjcie idei i pogldw, ktre rni si od jego wasnych.
Jednak bardziej gitki" czowiek nie boi si, e si zmieni. I
dzieci, ktre maj gitkich" rodzicw reaguj pozytywnie,
kiedy widz, e ich matki i ojcowie s gotowi zmieni si.

Rozdzia IV

WPROWADZENIE W YCIE PRAKTYKI

CZYNNEGO SUCHANIA
Rodzice s zwykle zdumieni, gdy odkrywaj, czego moe
dokona czynne suchanie, ale wprowadzenie go w ycie wymaga trudu. Poza tym trzeba czsto praktykowa czynne
suchanie, a to pocztkowo moe si wydawa trudne. Czy
bd wiedzia, kiedy je zastosowa?" - pytaj rodzice - Czy
tych wicze wystarczy, ebym sta si skutecznym doradc
mojego dziecka?"
Pani T., inteligentna, wyksztacona matka trojga dzieci,
wyznaa innym rodzicom: Teraz uwiadamiam sobie moje
przyzwyczajenie, eby podchodzi do moich dzieci z radami
i moimi rozwizaniami ich problemw. Jest to takie samo
przyzwyczajenie, jakie maj inni ludzie - moi przyjaciele,
mj m. Czy mog si zmieni i przesta by pani
Wszystkowiedzc?"
Nasza odpowied polega na uwarunkowanym tak". Tak,
wikszo rodzicw moe si zmieni i nauczy si prawidowo stosowa czynne suchanie - przyjmujc, e odwa
si zrobi rozstrzygajcy krok i zaczn wprowadza je w ycie. wiczenie czyni mistrza - lub praktyka; umoliwia
wikszoci rodzicw osignicie przynajmniej znonego
stopnia umiejtnoci. Niezdecydowanym rodzicom, ktrzy
nie maj odwagi wyprbowa nowej metody prowadzenia
rozmowy ze swoimi dziemi, mwimy: Rbcie tak jak w
szkole - zaplata bdzie warta trudu".
Rozdzia ten powinien jasno pokaza, jak rodzice nauczyli
si stosowa czynne suchanie. Jak zwykle przy uczeniu si
kadej nowej czynnoci ludzie przeywaj nieuniknione
trudnoci, a nawet niepowodzenia. Jednak dzi wiemy, e
rodzice, ktrzy pracuj powanie nad rozwojem swojej
umiejtnoci, swojej wraliwoci, zobacz postpy w dorastaniu swoich dzieci do niezalenoci, dojrzaoci i bd cieszy si ich nowym przywizaniem oraz bliskoci.
64

KIEDY DZIECKO MA" PROBLEM?

Czynne suchanie jest najstosowniejsze, kiedy dziecko daje
do zrozumienia, e ma problem. Rodzice wykryj zwykle
tego rodzaju sytuacje, poniewa sysz, jak dziecko wyraa
uczucia. Wszystkie dzieci napotykaj w swoim yciu sytuacje rozczarowujce, frustrujce, bolesne lub przygnbiajce;
maj problemy ze swoimi przyjacimi, brami lub siostrami, ze swoimi rodzicami, nauczycielami, z otoczeniem i
problem z samym sob. Dzieci, ktre znajduj pomoc przy
rozwizywaniu takich problemw zachowuj psychiczne
zdrowie i w dalszym cigu nabywaj coraz wicej siy i pewnoci siebie. U dzieci, ktrym tego brakuje, powstaj problemy emocjonalne.
Aby rozpozna, kiedy stosowne jest praktykowanie czynnego suchania, rodzice musz nastawi si na to, aby usysze ten rodzaj uczu, ktry oznacza: Mam problem". Najpierw jednak musimy im uwiadomi bardzo wan zasad
- zasad posiadania problemu.
W kadym ludzkim ukadzie stosunkw istniej okresy, w
ktrych jeden czowiek (A) ma problem" - to znaczy jaka
jego potrzeba nie jest zaspokojona lub nie jest zadowolony
ze swojego postpowania. W okrelonym momencie moe
on w swym rodowisku napotyka przeszkody, by zaniepokojonym, sfrustrowanym, odepchnitym lub by w potrzebie. Dlatego ukad stosunkw jest w tej chwili dla A niezadowalajcy, czyli A ma problem.
W innych okresach potrzeby A s zaspokojone dziki jego
zachowaniu, ale to zachowanie przynosi szkod B przy zaspokajaniu jego wasnych potrzeb. Teraz B jest tym, ktry
na skutek zachowania A jest zaniepokojony, sfrustrowany,
odepchnity, w potrzebie lub napotyka przeszkody. Wobec
tego B ma problem w tym momencie.
W stosunkach midzy dzieckiem i rodzicami wystpuj
trzy sytuacje, ktre chcemy objani krtko:
1. Dziecko ma problem, poniewa mu si przeszkadza w
zaspokojeniu jego potrzeb. Nie jest to aden problem dla
ojca lub matki, poniewa zachowanie dziecka w aden konkretny sposb nie szkodzi rodzicom w zaspokajaniu ich wasnych potrzeb. Dlatego wanie dziecko ma problem.
65

2. Dziecko zaspokaja swoje wasne potrzeby (nie przeszkadza mu si) i jego zachowanie nie szkodzi osobistym potrzebom rodzicw. Dlatego we wzajemnych stosunkach problem
nie istnieje.
3. Dziecko zaspokaja swoje wasne potrzeby (nie przeszkadza mu si). Ale jego zachowanie stanowi dla rodzicw problem, poniewa w jaki konkretny sposb szkodzi zaspokajaniu osobistych potrzeb ojca lub matki. Teraz rodzice maj
problem.
Decydujce jest, aby rodzice zawsze klasyfikowali kad
sytuacj, ktra wystpuje w ramach stosunkw wzajemnych.
Pod ktr z tych trzech kategorii podpada dana sytuacja?
Pomoe przypomnienie sobie tego diagramu:

Czynne suchanie ze strony rodzicw jest stosowne i pomocne, kiedy dziecko ma problem, ale czsto bardzo niewskazane, kiedy rodzice maj problem; pomaga dziecku
znajdowa rozwizania jego wasnych problemw, jednak
rzadko pomaga rodzicom znajdowa rozwizania, kiedy zachowanie dziecka stanowi dla nich problem. (W nastpnym
rozdziale zapoznamy rodzicw z metodami rozwizywania
problemw, ktre oni maj. )
Dziecko mogoby mie np. nastpujce problemy:
Jimmy czuje si odrzucony przez jednego ze swoich przyjaci.
Billy jest smutny, poniewa nie zosta przyjty do zespou
tenisowego.
66

Linda jest rozczarowana, poniewa aden chopak nie umawia si z ni.

Bonnie nie moe zdecydowa si, kim chce zosta.
Ralph nie wie, czy ma pj do liceum.
Bruce jest od dwch dni zawieszony w prawach ucznia z powodu wagarowania.
Frank jest niecierpliwy z powodu lekcji gry na fortepianie.
Bobby zoci si, kiedy grajc z bratem przegrywa.
Ricky le pracuje w szkole, poniewa nienawidzi swojego
nauczyciela.
Barbar krpuje wysoki wzrost.
Betsy martwi si, poniewa moe nie zda dwch przedmiotw.
Johnowi jest trudno odrabia lekcje.
Tego rodzaju problemy spotykaj nieuchronnie dzieci,
kiedy bd usioway da sobie rad z yciem - z ich wasnym yciem. Frustracje, zakopotania, biedy i zmartwienia,
tak, nawet niepowodzenia, nale do nich samych, nie do
rodzicw. Jest to myl, ktr pocztkowo rodzice z trudnoci mog zaakceptowa. Wikszo matek i ojcw skania
si do tego, aby zbyt wiele problemw swoich dzieci czyni
swoimi wasnymi. Kiedy to czyni, sprawiaj sobie samym
niepotrzebne zmartwienie, jak to pniej pokaemy, przyczyniaj si do pogorszenia stosunkw z dziemi i trac niezliczone okazje, aby by prawdziwymi doradcami dla swoich dzieci.
Kiedy ojciec lub matka akceptuje fakt, e problemy s
wasnoci dziecka, nie znaczy to w adnym wypadku, e on
lub ona nie moe w aden sposb interesowa si, martwi
si lub proponowa swoj pomoc. Zawodowy doradca interesuje si rzeczywicie i naprawd martwi si kadym dzieckiem, ktremu stara si pomc, lecz inaczej ni wikszo
rodzicw: pozostawia odpowiedzialno za rozwizanie problemw dziecka samemu dziecku. Pozwala dziecku mie
problemy. Akceptuje to, e dziecko ma problemy. Akceptuje dziecko jako odrbn osob oddzielon od niego. Ma z zasady zaufanie do wewntrznych moliwoci dziecka, liczy na
nie, aby rozwizywao swoje wasne problemy. Profesjonalny doradca jest w stanie tylko dlatego stosowa czynne suchanie, e pozwala dziecku mie wasne problemy.
67

Czynne suchanie jest skuteczn metod, by pomaga drugiemu czowiekowi przy rozwizywaniu jego problemu pod
warunkiem, e suchajcy jest w stanie akceptowa samodzielno tego drugiego i pozwala innym ludziom znajdowa zawsze ich wasne rozwizania. Czynne suchanie moe
niezwykle podnosi skuteczno dziaania rodzicw jako pomocnikw swych dzieci, jest to jednak inny rodzaj pomocy
ni ta, ktrej rodzice prbuj zwykle udziela.
W sposb paradoksalny metoda ta zwikszy wpyw ojca
lub matki na dziecko, ale jest to wpyw, ktry rni si od
tego, ktry wikszo rodzicw prbuje wywiera na swoje
dzieci. Czynne suchanie jest metod wpywania na dzieci,
by same znajdoway rozwizanie wasnych problemw.
Wikszo rodzicw ulega jednak pokusie, aby przejmowa
na wasno problemy ich dzieci tak, jak w nastpujcym
przypadku:
Johnny: Tommy nie chce bawi si ze mn. Nigdy nie chce
tego, czego ja chc.
Matka: A dlaczego nie mwisz, e ty chcesz robi to, czego
on chce? Musisz nauczy si zgadza si z twoimi maymi
przyjacimi. (Radzenie, moralizowanie. )
Johnny: Nie chc robi tego, czego on chce, a poza tym
nie chc si zgadza z tym gupim chopakiem.
Matka: Wic id i poszukaj sobie kogo innego do zabawy,
jeli chcesz dalej psu zabaw. (Propozycja rozwizania,
strofowanie).
Johnny: On psuje zabaw, nie ja. I nie ma tu nikogo innego
do zabawy.
Matka: Jeste tylko w zym humorze, bo jeste zmczony.
Jutro inaczej bdziesz o tym myla. (Interpretacja, uspokajanie. )
Johnny: Nie jestem zmczony, a jutro nie bd myla o tym
nic innego. Po prostu nie rozumiesz, jak bardzo nienawidz tego maego skarypyty.
Matka: Przesta tak mwi! Jeli jeszcze raz usysz, e tak
mwisz o ktrym ze swoich przyjaci, poaujesz...
(Rozkaz, groba).
Johnny (oddala si niezadowolony): Nienawidz tej okolicy.
Chciabym, ebymy si std wyprowadzili.
68

A teraz zobaczymy, jak jedno z rodzicw moe pomc

temu samemu chopcu poprzez czynne suchanie:
Johnny: Tommy nie chce dzi bawi si ze mn. Nigdy nie
chce tego, czego ja chc.
Matka: Wida, e jeste zy na Tommy'ego. (Czynne suchanie. )
Johnny: I to jak! Nie chc ju nigdy z nim si bawi. Nie
chc, eby by moim przyjacielem.
Matka: Jeste tak zy na niego, e czujesz, e nie chcesz go
nigdy widzie. (Czynne suchanie. )
Johnny: Tak jest. Ale jeli on nie bdzie moim przyjacielem, nie bd mia si z kim bawi.
Matka: Nie chciaby pozosta bez przyjaciela. (Czynne suchanie. )
Johnny: Tak. Myl, e musz jako z nim wytrzyma, ale
jest mi bardzo trudno nie by na niego wciekym.
Matka: Wolaby z nim wytrzyma, ale jest ci trudno nie
by wciekym na Tommy'ego. (Czynne suchanie. )
Johnny: Przedtem nigdy do tego nie dochodzio, ale to
byo wtedy, kiedy on by zawsze gotowy robi to, czego ja
chciaem. On ju nie chce pozwoli na to, ebym ja cigle
rozkazywa.
Matka: Teraz nie jest ci atwo mie wpyw na Tommy'ego.
(Czynne suchanie. )
Johnny: Na pewno nie. Przesta by ju takim niemowlakiem. Ale zabawa jest przez to przyjemniejsza.
Matka: Waciwie on bardziej ci si teraz podoba. (Czynne
suchanie. )
Johnny: Tak. Ale jest trudno ju mu nie rozkazywa; jestem
do tego przyzwyczajony. Moe tak czsto nie kcilibymy
si, jelibym mu od czasu do czasu pozwoli robi to, co
chce. Mylisz, e tak byoby dobrze?
Matka: Sdzisz, e mogoby pomc, jeliby czasem ustpi.
(Czynne suchanie. )
Johnny: Tak, moe. Sprbuj kiedy.
W pierwszej wersji matka uywa omiu sposobw odpowiedzi typowej dwunastki". W drugiej matka konsekwentnie praktykuje czynne suchanie. W pierwszej wersji matka
przeja" problem. W drugiej -jej aktywne suchanie pozostawio Johnowi jego problem. W pierwszej wersji Johnny
69

najey si wobec propozycji swojej matki: jego zo i frustracja nie zmniejszyy si ani na chwil, problem pozosta
nierozwizany, nie nastpi aden dalszy rozwj ze strony
Johna. W drugiej zo mina, chopiec zacz rozwizywa problem i uwaniej popatrzy na siebie samego. Doszed
do wasnego rozwizania i dostrzegalnie posun si krok naprzd w swoim rozwoju w kierunku stania si czowiekiem
stanowicym o sobie i rozwizujcym problemy z pen
wiadomoci i odpowiedzialnoci.
A oto nastpna sytuacja dla wyjanienia, w jaki typowy
sposb rodzice prbuj pomc swoim dzieciom:
Kathy: Nie bd je kolacji dzi wieczorem.
Ojciec: Chod ju. Dzieci w twoim wieku powinny je trzy
razy dziennie. (Pouczenie, namowa poparta logik. )
Kathy: Ale ja duo zjadam na obiad.
Ojciec: No, chod przynajmniej do stou i zobacz, co jemy.
(Robienie propozycji. )
Kathy: Na pewno nic nie zjem.
Ojciec: Co si dzi z tob dzieje? (Wypytywanie. )
Kathy: Nic.
Ojciec: No, wic siadaj do stou (Rozkaz. )
Kathy: Nie jestem godna i nie sid przy stole.
Teraz pokaemy, jak tej samej dziewczynie mona pomc
tylko poprzez czynne suchanie.
Kathy: Nie bd je kolacji dzi wieczorem.
Ojciec: Nie masz dzi wieczorem ochoty na jedzenie. (Czynne suchanie. )
Kathy: Stanowczo nie. Mj odek jest dzisiaj jak zasznurowany.
Ojciec: Odczuwasz dzi silne napicie, prawda? (Czynne
suchanie. )
Kathy: Napicie to niewaciwe sowo - ja naprawd boj
si.
Ojciec: Boisz si czego naprawd. (Czynne suchanie. )
Kathy: Tak, rzeczywicie. Bob powiedzia, e chce dzi wieczorem ze mn porozmawia. To brzmiao bardzo powanie, zupenie nie tak jak dawniej.
Ojciec: Masz wraenie, e co si w tym kryje, hm? (Czynne
suchanie. )
Kathy: Boj si, e on chce ze mn zerwa.
70

Ojciec: Nie byaby zadowolona, gdyby to si stao. (Czynne

suchanie. )
Kathy: To by mnie dobio! Przede wszystkim dlatego, poniewa myl, e on chce chodzi z Sue. To byoby najgorsze!
Ojciec: To jest to, czego si waciwie obawiasz - e mogaby go zabra Sue. (Czynne suchanie. )
Kathy: Tak, ona apie wszystkich miych chopcw. Mona
przy tym dosta mdoci - zawsze rozmawia z chopcami
i rozmiesza ich. Wszyscy marz o niej. Na korytarzach
ma ona zawsze koo siebie trzech albo czterech chopakw. Nie wiem, jak ona to robi - mnie w obecnoci
chopca nigdy nie przychodzi na myl aden temat rozmowy.
Ojciec: Chciaaby w obecnoci chopcw mc zachowywa
si rwnie swobodnie jak Sue. (Czynne suchanie. )
Kathy: Tak. Mnie si to nie udaje. Tak bardzo zaley mi na
tym, eby mnie lubili, e obawiam si powiedzie co
niewaciwego.
Ojciec: Tak bardzo chciaaby by lubiana, e boisz si popeni bd. (Czynne suchanie. )
Kathy: Tak. Ale i tak stoj z boku jak gupek, wic nie mam
nic do stracenia.
Ojciec: Masz poczucie, e moe tak jest gorzej, ni gdyby
po prostu odwaya si mwi. (Czynne suchanie. )
Kathy: Jestem tego pewna. Ju mi si uprzykrzyo nic nie
mwi.
W pierwszej wersji ju na pocztku nie powiodo si ojcu
Kathy rozszyfrowa jej wypowiedzi, dlatego rozmowa zawisa przy problemie jedzenia. W drugim wypadku wczuwajce si czynne suchanie ojca pomogo odsoni zasadniczy
problem, dodao Kathy odwagi, aby ten problem rozwiza i
ostatecznie pomogo jej zastanowi si nad moliwoci
zmiany swego postpowania..
CO ROBI RODZICE, EBY FUNKCJONOWAO
CZYNNE SUCHANIE?
Mamy sposobno, eby zaobserwowa kilkoro rodzicw
przy tym, jak w domu radz sobie praktycznie z czynnym
71

suchaniem, kiedy staj wobec cikich problemw, ktre

zdarzaj si ojcom i matkom. Mdrze bdzie przy tym nie
pozwoli tak zaabsorbowa si tymi autentycznymi sytuacjami, aby przesta zwraca uwag na czynne suchanie, ktre praktykuj ci rodzice. Oto przypadek Danny'ego, dziecka,
ktre boi si przed zaniciem. Kiedy jego matka, absolwentka naszego kursu, zetkna si z t sytuacj, uya kilku
odpowiedzi spord typowej dwunastki", ale take w wysokim stopniu zdaa si na czynne suchanie. Omioletnie
dziecko miao od pitego roku ycia powikszajce si trudnoci z zaniciem. Mniej wicej osiem miesicy przed
zaistnieniem tego dialogu Danny otrzyma oddzielny pokj i
przesta spa w jednym pomieszczeniu ze swoimi dwoma
modszymi brami. Cho bardzo mu zaleao na wasnym
pokoju, problem zanicia nasili si.
Matka: Jest pno. Zga wiato i id spa.
Danny Nie zasn.
Matka: Ale musisz, jest ju pno. Jutro bdziesz zmczony.
Danny: Nie zasn.
Matka (surowo): Natychmiast zga wiato!
Danny: (stanowczo): Ja nigdy nie zasn.
Matka (Mam wraenie, e mogabym go udusi. Jestem tak
zmczona, dzi wieczorem, tego nie wytrzymam... id do
kuchni, pal papierosa i postanawiam wrci do niego i
sprbowa zastosowa czynne suchanie, choby mnie
miao zniszczy. (Wchodzi do pokoju Danny'ego): No,
chod, ale chc troch posiedzie przy twoim ku, eby
moje nogi odpoczy, zanim zaczn zmywa naczynia.
(Odkada ksik, gasi wiato, zamyka drzwi, siada obok
niego na ku i opiera si plecami o cian. )
Danny: Daj mi ksik! Zapal wiato. Wyjd. Nie chc, eby tu bya, Nienawidz ci!
Matka: Zocisz si.
Danny: Tak, nienawidz szkoy, nigdy wicej nie pjd do
szkoy, nigdy!
Matka (Danny chodzi bardzo chtnie do szkoy): Masz dosy szkoy.
Danny: Jest okropna. Nie jestem dobry w szkole. Nic w
ogle nie wiem. Chodziem do drugiej klasy. (Jest teraz w
72

trzeciej. ) Matematyka, nie umiem matematyki. (Jest bardzo dobry z tego przedmiotu. ) Nauczyciel powinien myle, ebymy dostali si do szkoy redniej lub czego takiego.
Matka: Matematyka idzie ci troch trudno.
Danny: Nie! Jest atwa. Po prostu nie mam na ni ochoty.
Matka: Och!
Danny (nagle zmienia temat): Ale lubi koszykwk Wol
gra w koszykwk ni chodzi do szkoy.
Matka: Ty rzeczywicie chtnie grasz w koszykwk.
Danny: Czy trzeba i do szkoy redniej ? (Najstarszy brat
wkrtce pjdzie do szkoy redniej i w rodzinie jest wiele
rozmw na ten temat. )
Matka: Nie.
Danny: Jak dugo trzeba chodzi do szkoy?
Matka: Musisz skoczy jak redni szko.
Danny: Wic nie id do liceum. Nie musz, prawda?
Matka: Tak, zgadza si.
Danny: wietnie, bd gra w koszykwk.
Matka: Przyjemnie jest gra w koszykwk.
Danny: Dosy. (Uspokoi si, mwi bez napicia, bez zoci. ) Dobranoc.
Matka: Dobranoc.
Danny: Posiedzisz jeszcze troch przy mnie?
Matka: Aha.
Danny (podciga kodr, ktra si zsuna, okrywa troskliwie kolana matki i gaszcze je): Wygodnie?
Matka: Tak, dzikuj.
Danny: Zrobiem to bardzo chtnie. (Jaki czas milczenie,
potem Danny zaczyna z trudnoci oddycha w sposb
przesadny, chrzkajc, dyszc i sapic: Puf, puf, puf. Danny cierpi na lekk alergi w poczeniu z katarem, ale
objawy nie s ostre. Matka nigdy jeszcze nie syszaa, eby
Danny w ten sposb dysza).
Matka: Dokucza ci katar?
Danny: Jeszcze jak. Czy mylisz, e powinienem uy kropli do nosa?
Matka: Mylisz, e ci pomog?
Danny: Nie. (Puf, puf. )
Matka: Nos rzeczywicie ci dokucza.
73

Danny: Tak (Puf; przytumione westchnienie. ) Ach, chciabym, eby mona byo oddycha nosem we nie.
Matka (bardzo tym zdziwiona, ma pokus, eby go zapyta,
skd przyszed mu ten pomys): Wic mylisz, e musisz
podczas snu oddycha nosem?
Danny: Ja wiem, e tak trzeba.
Matka: Jeste tego cakiem pewny.
Danny: Wiem to. Tommy powiedzia mi to ju bardzo dawno temu. (Bardzo podziwiany, dwa lata starszy przyjaciel. ) Powiedzia, e tak trzeba. Nie mona oddycha ustami, kiedy si pi.
Matka: Sdzisz, e si nie powinno?
Danny: Po prostu nie mona. (Puf. ) Mamo, przecie tak
jest, nie? Myl, e we nie trzeba oddycha nosem, prawda? (Dugie wyjanienie - wiele pyta Danny"ego dotyczcych podziwianego przyjaciela. Przecie on by mnie
nie okama. ")
Matka: (Wyjania, e przyjaciel przypuszczalnie prbuje
mu pomc, ale dzieci czasem zdobywaj faszywe informacje. Matka podkrela z naciskiem, e wielu ludzi
oddycha we nie ustami. )
Danny (z wielk ulg): No wic, dobranoc.
Matka: Dobranoc. (Danny oddycha ustami bez trudnoci. )
Danny (nagle): Puf.
Matka: Cigle jeszcze si obawiasz?
Danny: Hm. Mamo, a co bdzie, kiedy zasn i bd oddycha ustami i mj nos si zatka, i co bdzie jeli w rodku
nocy, kiedy mocno bd spa, co bdzie, jelibym wtedy
zamkn usta?
Matka (Pojmuje, e chopiec od lat ba si zasn, poniewa
odczuwa strach, e mgby si udusi. Myli: Ach ty biedny, may czowieku. "): Boisz si, e przypuszczalnie
mgby si udusi?
Danny: Aha. Trzeba oddycha. (Nie mg si przemc,
eby powiedzie: Mgbym umrze". )
Matka (dalsze wyjanienia): To nie mogoby zdarzy si tak,
zupenie po prostu. Twoje usta otworzyyby si - zupenie
tak, jak twoje serce pompuje krew albo twoje oczy mrugajDanny: Jeste pewna?
74

Matka: Jestem pewna.

Danny: Wic dobranoc.
Matka: Dobranoc, mj skarbie. (Pocaunek. Danny zasypia
w cigu kilku minut. )
Przypadek Danny'ego nie jest odosobnionym przykadem,
kiedy czynne suchanie matki lub ojca doprowadza do dramatycznego rozwizania emocjonalnego problemu. Podobne reakcje rodzicw biorcych udzia w naszych kursach
potwierdzaj nasze przekonanie, e wikszo rodzicw ma
mono wystarczajco opanowa umiejtno, ktr posuguj si profesjonalni doradcy i zastosowa j w praktyce, i
pomc wasnym dzieciom przy rozwizywaniu do gboko
sigajcych problemw, na ktre wczeniej spogldaliby
jako na wyczn domen fachowcw.
Czasem ta sztuka terapeutycznego suchania osiga tylko
oczyszczajce pobudzenie uczu dziecka; wydaje si, e
wszystko, czego potrzebuje dziecko, to atwo wczuwajce si
ucho lub oddwik, jak np. u Betty, bardzo rozwinitej dziesiciolatki. Matka Betty zaproponowaa nagra rozmow,
aby mc przynie tam na swj kurs. Na naszych kursach
zachcamy rodzicw do wykorzystania tamy, aby da matce wskazwki, a take pouczy inne matki. Kiedy przeczytacie sowny zapis, sprbujcie sobie wyobrazi, w jaki sposb
wikszo nie wyszkolonych rodzicw uyaby typowej
dwunastki" w odpowiedzi na uczucia Betty w stosunku do
jej nauczycielki:
Matka: Nie masz jutro ochoty i do szkoy, Betty, co?
Betty: Nie ma si tam z czego cieszy.
Matka: Mylisz, e jest troch nudno....
Betty: Nie ma nic innego do roboty, jak patrze na pani
Stupid -jest taka gruba i gadatliwa, i wyglda tak gupio!
Matka: Zoci ci waciwie przez to, co robi...
Betty: Tak - a potem idzie wokoo klasy: W porzdku, jutro wam to przynios". A potem jest jutro i ona mwi:
Ach, zapomniaam. Dam wam to innym razem. "
Matka: Wic ona obiecuje, e co zrobi...
Betty: I nigdy nie robi...
Matka: I do obietnic nie wraca i to ci bardzo denerwuje...
Betty: Jeszcze cigle nie daa mi papierowej klamerki, ktr
mi obiecaa we wrzeniu.
75

Matka: Ona mwi, e co zrobi, ty polegasz na tym, a ona

tego nie robi.
Betty: I wszystkie moliwe wycieczki, ktre rzekomo powinny si odby, i ona mwi, e nastpnego dnia pjdziemy do biblioteki... a potem, kiedy powiedziaa co takiego, ju nigdy wicej o tym nie syszymy - mwi o tym, i to
wszystko - a potem robi nowe obietnice...
Matka: Ona robi wic wam nadziej, a wy wierzycie, e
sprawy si poprawi i e bdzie si dziao co interesujcego i nic si nie dzieje.
Betty: Wanie tak - wszystko jest gupie.
Matka: Potem jestecie rzeczywicie rozczarowani tym, co
si dzieje w cigu dnia.
Betty: Tak. Jedyn godzin, ktr lubi, jest wychowanie
artystyczne, bo tu ona zrzdzi przynajmniej nie z powodu
pisma, czy czego innego. Zawsze jest za mn i gada:
Och, twoje pismo jest takie brzydkie! Dlaczego nie robisz niczego, eby lepiej pisa? Dlaczego jeste taka nieporzdna?"
Matka: Jak gdyby stale staa za tob...
Betty: Tak, a na wychowaniu artystycznym mwi mi, jakie
powinnam wzi farby, a ja nie bior ich... robi tak, eby
adnie wygldao, a ona tylko mi pokazuje, jak cieniowa...
Matka: Poza tym zostawia ci prawie zupenie w spokoju na
wychowaniu artystycznym.
Betty: Aha. Tylko przy dachwkach...
Matka: Ona wymaga od ciebie, eby rysowaa w okrelony
sposb...
Betty: Aha. Ale ja tak nie rysuj...
Matka: Waciwie tobie przeszkadza to, e ona podaje ci
swoje pomysy, do ktrych musisz si stosowa...
Betty: Nie bd tego robi... Ani mi to w gowie - to mnie
zoci...
Matka: Kiedy nie obchodz ci jej pomysy, obawiasz si, e
bdziesz si zoci.
Betty: Aha. Najczciej nie zoszcz si. Zawsze musz robi
to, co ona chce - sposb, w jaki kae liczy na matematyce: raz A, raz B i - och...
Matka: Waciwie ty nie chciaaby kopota si jej pomy76

sami, ale to robisz i stosujesz si do nich, a potem jeste

za...
Betty: U niej wszystko trwa bez koca - ona musi wszystko
wyjani, przerabia wszystko z dziemi i mwi im, jak powinny robi, a mnie si zdaje, e jestemy niemowltami.
- Teraz przechodzimy do czego cakiem nowego" - ona
traktuje nas tak, jak gdybymy byli w przedszkolu.
Czasem trudno jest rodzicom zakoczy tego rodzaju rozmow bezowocn lub nie dokoczon. Jeli rodzice zrozumiej, e na posiedzeniach prowadzonych przez zawodowych doradcw zdarza si to czsto, bdzie im o wiele atwiej przerwa rozmow z dzieckiem i zaufa mu, e pniej
znajdzie swoje wasne rozwizanie. Dowiadczenie uczy fachowcw, e mona mie zaufanie do dzieci, e s zdolne
upora si konstruktywnie z wasnymi problemami. Rodzice
nie doceniaj tej zdolnoci.
Podaj przykad wzity z rozmowy, jak miaem z pewnym modym czowiekiem. Przykad ten potwierdza, e
czynne suchanie nie zawsze doprowadza do natychmiastowej zmiany. Czsto czynne suchanie uruchamia tylko acuch wydarze, a ich zakoczenie moe nigdy nie by znane
rodzicom lub przez duszy czas jest niewidoczne. Dzieje si
to, poniewa dzieci czsto dochodz do wasnego rozwizania dopiero pniej. Zawodowi doradcy stale to obserwuj.
Dziecko moe zakoczy rozmow w rodku dyskusji nad
problemem tylko po to, by po tygodniu przyj znowu i zawiadomi, e problem rozwizao.
Zdarzyo si to z Edem, szesnastolatkiem, ktry zosta
przyprowadzony do mnie do poradni, poniewa jego rodzice
martwili si jego cakowitym brakiem zainteresowania szko, jego niechci do dorosych, jego nawykiem brania narkotykw, brakiem chci do pomocy w domu.
Przez kilka tygodni Ed spdza godziny w poradni na wygaszaniu obrony swego palenia haszyszu i na krytyce dorosych za ich sklepy z alkoholem oraz tytoniem. Nie widzia
nic godnego nagany w uywaniu haszyszu. Uwaa, e kady
powinien tego sprbowa, poniewa dla niego byo to wspaniae przeycie. Ponadto mocno kwestionowa warto szkoy. Uwaa j tylko za przygotowanie do tego, eby otrzyma
posad, aby zarabia pienidze i mc siedzie w takiej samej
77

klatce, w jakiej znajduje si kady czowiek w spoeczestwie. W szkole otrzymywa ze stopnie. Ed uwaa kad
konstruktywn czynno za bezsensown. Pewnego dnia
przyszed do poradni i zawiadomi, e postanowi nigdy wicej nie pali haszyszu - skoczy z rujnowaniem swego ycia". Chocia jeszcze nie wiedzia, co bdzie robi w yciu,
powiedzia, e jest pewny, e nie chce zniszczy swego ycia
przez wejcie na drog hipisw. Poza tym wyjani, e solidnie pracowa nad dwoma przedmiotami, ktre wybra sobie
w letniej szkole, skoro w cigu roku przepad ze wszystkich
przedmiotw z jednym wyjtkiem. Ed zda te dwa przedmioty uzyskujc dobre stopnie, zda egzamin kocowy szkoy
redniej i poszed na uniwersytet. Nie wiem, co spowodowao odmian, ale podejrzewam, e jego wasny rozsdek zosta
zmobilizowany przez to, e go suchano - suchano w sposb czynny.
Czasem czynne suchanie tylko pomaga dziecku zaakceptowa sytuacj, gdy wie, e nie moe jej zmieni. Czynne
suchanie pomaga dziecku da wyraz uczuciom zwizanym
z pewn sytuacj, uwolni si od nich, odczu, e si jest
przez kogo zaakceptowanym, pomimo e przeywa si te
uczucia. Prawdopodobnie chodzi tu o to samo zjawisko, co
narzekanie w wojsku; narzekajcy wie zazwyczaj, e nie
moe zmieni sytuacji, jednak wydaje si, e dobrze mu to
robi, jeli moe w obecnoci jakiego czowieka uly sobie
dajc wyraz negatywnym uczuciom, ktre ten akceptuje i rozumie. Wida to w nastpujcej rozmowie midzy Jane lat
12 i jej matk:
Jane: Jak ja nienawidz tej pani Adams, nowej nauczycielki angielskiego! Ona jest najgorsza.
Matka: W tym proczu nie dostalicie rzeczywicie adnej
dobrej nauczycielki, prawda?
Jane: Czowieku! Ona stoi z przodu i gada do nas o sobie samej, e ju mnie to tak nudzi, e nie mog wytrzyma.
Najchtniej powiedziaabym jej, e powinna milcze.
Matka: Jeste naprawd wcieka na ni.
Jane: I wszystkie inne dziewczyny te. Nikt jej nie lubi. Dlaczego pozwalaj takim nauczycielom uczy w pastwowej
szkole? Jak one mog utrzyma swoje stanowisko, kiedy s
takie ze?
78

Matka: Dziwisz si, jak moe uczy kto, kto jest taki zy.
Jane: Tak, ale ona jest tu i kadego dnia bd musiaa siedzie naprzeciw niej. Ale teraz musz zrobi par plakatw na przeprowadzk Margie. Pniej porozmawiamy.
Oczywicie nie osignito widocznego rozwizania i Jane
niewiele moe zrobi, eby zmieni swoj nauczycielk. Jednak swoboda wyraenia swoich uczu i stwierdzenie, e s
przyjte oraz zrozumiane, umoliwia Jane zwrcenie si do
czego innego. Matka pokazuje swojej crce, e w przypadku trudnoci ma ona drugiego czowieka, ktremu moe pozwoli wzi w nich udzia.
KIEDY RODZICE DECYDUJ SI ZASTOSOWA
CZYNNE SUCHANIE?
Czy aby zastosowa czynne suchanie trzeba czeka, a
wystpi jaki powany problem, jak np. w przypadku Danny'ego, ktry ba si przed zaniciem? Wrcz przeciwnie.
Wasze dzieci codziennie kieruj do was wypowiedzi, ktre
zdradzaj wam, e przeywaj niepokojce uczucia.
May Johnny wanie sobie sparzy palec rozgrzan elektryczn lokwk swojej matki.
Johnny: Oh, sparzyem sobie palec, mamo, sparzyem sobie
palec, Oj, boli, boli! (Pacze. ) Oparzyem si w palec Oj,
oj!
Matka: Ach, to ci boli. To ci strasznie boli.
Johnny: Tak, popatrz, jak bardzo go oparzyem.
Matka: Rzeczywicie jest bardzo mocno oparzony. Tak bardzo boli.
Johnny (przestaje paka): Zrb co z tym szybko.
Matka: Dobrze. Przynios lodu, eby go ochodzi, a potem
posmarujemy go maci.
Kiedy matka reagowaa na ten may codzienny wypadek
w domu, unikna uspokajania Johnny'ego takimi zwrotami,
jak: Nie jest tak le" lub Szybko przejdzie", lub Tak bardzo si nie oparzye". Zwracaa uwag na odczucie Johnny'ego, e mocno si oparzy i e to bardzo boli. Powstrzymaa si te od typowych odpowiedzi w takich sytuacjach,
jak: Chod, Johnny, nie bd maym dzieckiem. Przesta
paka". (Ocena i komenderowanie. )
79

Czynne suchanie odzwierciedlao kilka wanych postaw

matki wobec Johnny'ego. Dowiadczy w swoim yciu bolesnego momentu - to jest jego problem i ma prawo do wasnej, wycznej reakcji na przeycie. Zobaczy, e matka nie
bdzie zaprzecza jego osobistym odczuciom, ktre dla niego s prawdziwe. Matka moe zaakceptowa to, jak mocno
odczuwa on oparzenie i jak bardzo go boli. Matka nie moe
pozwoli, eby doszo do tego, eby z powodu swoich osobistych odczu Johnny mia poczucie winy lub krzywdy.
Rodzice na naszych kursach podaj, e czynne suchanie
skaleczonego lub gono krzyczcego dziecka czsto prowadzi do natychmiastowego zakoczenia krzyku, kiedy dziecko jest ju pewne, e ojciec lub matka wie i rozumie, jak le
si ono czuje lub jak bardzo si boi. Zrozumienie dla uczu
dziecka jest tym, czego mu przede wszystkim potrzeba.
Dzieci mog przysporzy rodzicom bardzo wiele zmartwienia, kiedy czuj lk, s zastraszone lub niepewne, gdy ich
rodzice wychodz wieczorem lub gdy zauwa brak ulubionej lalki albo mikkiego kocyka, lub gdy musz spa w nie
swoim ku. W tych sytuacjach uspokajanie rzadko ma dobry skutek, a rodzice ze zrozumiaych wzgldw niecierpliwi si, kiedy dziecko nie chce przesta paka lub da
tego, czego mu brakuje:
Chc mj mikki kocyk, chc mj mikki kocyk, chc mj
mikki kocyk".
Nie chc, eby wychodzia! Nie chc, eby wychodzia!"
Daj mi lalk. Gdzie jest moja lalka? Chc moj lalk!"
Czynne suchanie potrafi czyni cuda w podobnych nieprzyjemnych sytuacjach. Dziecko chce przede wszystkim,
eby rodzice zorientowali si, jak gwatownie dziecko odczuwa.
Krtko po wziciu udziau w jednym z naszych kursw
pan H. opowiedzia nastpujce zdarzenie:
Michele, trzyipletnia dziewczynka, zaczynaa becze
bez przerwy, kiedy matka zostawiaa j ze mn w samochodzie, a sama sza robi zakupy w supermarkecie. Chc do
mamy powtarzaa niezliczon ilo razy, chocia za kadym razem mwiem jej, e mama wrci za kilka minut. Potem przesza do gonego krzyku: Chc moj lalk, chc
moj lalk. Kiedy nic nie mogo jej uspokoi, przypomnia80

em sobie metod czynnego suchania. Zrozpaczony powiedziaem: Brakuje ci mamy, kiedy odchodzi - ona skina
gow. Ty nie lubisz, kiedy mama idzie bez ciebie - ona
znw kiwna gow, z lkiem nacigna na siebie swj zabezpieczajcy kocyk i wygldaa jak zastraszony, zgubiony
kotek zaszyty w kt tylnego siedzenia samochodu. Cignem dalej: Kiedy brakuje ci mamy, chciaaby mie twoj
lalk? Mocne kiwnicie gow. Ale tu nie masz twojej lalki i lalce te brakuje ciebie. Wtedy, jak gdyby jakim cudem, wysza ze swego kta, kocyk spad, przestaa paka,
wgramolia si do mnie na przednie siedzenie i zacza mio
gawdzi o ludziach, ktrych widziaa na parkingu".
Tak jak dla pana H., tak i dla innych rodzicw wypywa
std nauka, eby akceptowa to, co dziecko odczuwa,
zamiast podejmowa prby natychmiastowej reakcji i unikania paczu i narzeka poprzez uspokajanie lub groby. Dzieci chc wiedzie, e si wie, jak ndznie si czuj.
Czynne suchanie moe by wykorzystane rwnie w takiej sytuacji, kiedy dzieci przekazuj wypowiedzi, ktre s w
szczeglny sposb zaszyfrowane i utrudniaj rodzicom zrozumienie tego, co dzieje si w ich gowach. Czsto, ale nie
zawsze, wypowiedzi s zaszyfrowane jako pytania:
Czy ja kiedy wyjd za m?"
Co si czuje, kiedy si umiera?"
Dlaczego dzieci przezywaj mnie bombowiec?"
Tato, co podobao ci si u dziewczt, kiedy bye chopakiem?"
To ostatnie pytanie wyszo pewnego ranka z ust mojej
crki, zanim posza do szkoy. Jak wikszo ojcw miaem
natychmiast pokus, aby podj pik i biega z ni dalej",
kiedy ju miaem tak sposobno, eby uy sobie na
wspomnieniach z modych lat. Na szczcie zebraem si w
sobie i wydaem z siebie odpowied - zgodn z czynnym suchaniem:
Ojciec: To brzmi, jakby zastanawiaa si nad tym, co musisz mie, eby chopcy ci lubili, czy mam racj?
Crka: Tak. Wydaje si, e z jakiego powodu nic ich we
mnie nie interesuje i nie wiem, dlaczego....
Ojciec: amiesz sobie gow nad tym, dlaczego prawdopodobnie ci nie lubi.
81

Crka: Tak, wiem, e nie mwi nigdy duo. Boj si co

powiedzie przy chopcach.
Ojciec: Wydaje si, e po prostu nie moesz otworzy ust i
by cakiem naturaln w obecnoci chopcw.
Crka: Tak. Obawiam si, e powiem co, co bdzie im si
wydawao gupie.
Ojciec: Nie chcesz, eby si uwaali za gupi.
Crka: Tak, jeli nic nie mwi, nic nie ryzykuj.
Ojciec: Wydaje ci si pewniejsze nic nie mwi.
Crka: Tak, ale to do niczego nie prowadzi, bo na pewno
myl, e jestem tpa.
Ojciec: Milczeniem nie osigasz tego, czego chcesz.
Crka: Nie. Myl, e musz po prostu zaryzykowa.
Stracibym okazj, by by pomocnym, gdybym uleg pokusie opowiedzenia mojej crce o moich modzieczych
sympatiach do dziewczt. Dziki czynnemu suchaniu moja
crka zrobia may krok naprzd. Dosza do nowego zrozumienia, ktre prowadzi czsto do konstruktywnej, samodzielnie zainicjowanej zmiany zachowania.
Niezwykle zaszyfrowane wypowiedzi, ktre dzieci przeka. uj, zwaszcza pytania, nierzadko znacz, e dziecko boryka si z gbszym problemem. Czynne suchanie daje rodzicom moliwo wczenia si, aby pomc dziecku samodzielnie okreli problem i wprowadzi w ruch proces rozwizywania problemu. Dawanie bezporednich odpowiedzi
na te zaszyfrowane w pytaniach uczucia przynosi w nastpstwie prawie nieuchronnie przeoczenie przez rodzicw sposobnoci, by sta si skutecznym doradc przy prawdziwym
problemie, z ktrym dziecko si zmaga.
Kiedy pocztkowo rodzice wyprbowuj t metod na naszych kursach, czsto zapominaj, e czynne suchanie jest
wiedz, ktra ma take ogromn warto przy reagowaniu
na intelektualne problemy dzieci. Dzieci stale napotykaj
problemy, kiedy trudz si, by zrozumie sens tego, co czytaj lub sysz o wiecie, w ktrym yj - burdy uliczne,
przeladowanie mniejszoci, brutalno policji, wojny, zamachy, skaenie powietrza, kontrola urodzin, rozwd, przestpczo itd.
To, co tak czsto wyprowadza rodzicw z rwnowagi, to
wielka pewno siebie, z jak dzieci zwykle przedstawiaj
82

swoje pogldy albo przeraajca rodzicw ich widoczna

naiwno lub niedojrzao. Pokusa dla Mamy" lub Taty"
polega na tym, eby wtrci si i pouczy dziecko lub pokaza mu szerszy obraz. Motywacja rodzicw moe by przy
tym dobra - chc przyczyni si do intelektualnego rozwoju
swoich dzieci. Moe te by egoistyczna - chc zademonstrowa swoje wasne grujce nad dziecicymi zdolnoci intelektualne. W obydwu przypadkach wczaj si rodzice
poprzez jedn lub wicej odpowiedzi spord typowych
dwunastu" i osigaj ten nieuchronny skutek, e odsuwaj"
dzieci lub doprowadzaj do utarczki sownej, ktra koczy
si zranionymi uczuciami oraz ostrymi uwagami.
Naszym uczestnikom kursu musimy postawi kilka stanowczych pyta, aby ich pobudzi do rozpoczcia stosowania czynnego suchania, kiedy ich dzieci mozol si nie tylko nad codziennymi sprawami i zagadnieniami, ale rwnie
nad bardziej osobistymi problemami.
Pytamy:
Czy wasze dziecko musi myle tak, jak wy?"
Dlaczego odczuwacie potrzeb, aby je poucza?"
Czy nie moecie tolerowa adnego pogldu bardzo odmiennego od waszego?"
Czy nie moecie pomc mu doj do wasnego widzenia
tego skomplikowanego wiata?"
Czy nie moecie mu pozwoli, by w swojej walce o jak
spraw sta tam, gdzie stoi?"
Czy nie moecie przypomnie sobie tego, e jako dziecko
mielicie kilka naprawd zarozumiaych pogldw na temat
uniwersalnych problemw?"
Kiedy rodzice na naszych kursach zaczynaj gry si w
jzyk i nadstawia uszu, informuj o zauwaalnej zmianie
rozmw przy stole. Ich dzieci zaczynaj rozmowy na temat
problemw, o ktrych nigdy wczeniej nie mwiyby przy
rodzicach: narkotyki, sprawy seksualne, spdzanie podu,
alkohol, zagadnienia etyczne itd. Czynne suchanie moe
dziaa cuda i zrobi z domu miejsce, gdzie rodzice spotykaj si z dziemi na gbokich, wnikliwych dyskusjach nad
zoonymi, decydujcymi problemami, ktre staj przed
dziemi.
83

Kiedy rodzice skar si na naszych kursach, e ich dzieci

nigdy nie rozmawiaj o powanych problemach, najczciej
okazuje si, e dzieci przedstawiy przy stole tego rodzaju
problemy na prb i z pewnym wahaniem, ale rodzice szli
za tradycyjn rutyn: upomina, wygasza kazania, moralizowa, poucza, ocenia, sdzi, by sarkastycznym lub
odwraca uwag. Dzieci zaczynaj potem powoli spuszcza
kurtyn, ktra oddzieli na zawsze ich wasne myli od myli
rodzicw. Nic dziwnego, e istnieje rnica pokole. Utrzymuje si ona w tak wielu rodzinach, poniewa rodzice nie
suchaj - pouczaj i poprawiaj, gani, wyszydzaj wypowiedzi, ktre wiadcz o rozwoju refleksyjnego mylenia ich
dzieci.
BDY ROZPOWSZECHNIONE PRZY STOSOWANIU
CZYNNEGO SUCHANIA
Rodzice rzadko maj trudnoci ze zrozumieniem, czym
jest czynne suchanie i jak rni si od typowej dwunastki".
Rzadko te spotka mona wrd nich kogo, kto nie uznaje
potencjalnej korzyci, jak mona wycign dla dzieci z
czynnego suchania. Wielu rodzicom przychodzi jednak trudniej ni innym skuteczne uycie tej umiejtnoci. Jak przy
wszystkich innych nowych umiejtnociach, ktre prbuje
si zdoby, mona robi bdy albo z powodu braku zrcznoci, albo przez faszywe zastosowanie umiejtnoci. W nadziei, e to pomoe rodzicom unikn tych bdw, ukazujemy kilka z nich.
MANIPULOWANIE DZIEMI PRZEZ KIEROWANIE"

Niektrzy rodzice odmawiaj na pocztku zastosowania

czynnego suchania po prostu dlatego, e ich zamiary s
obudne. Chc si posugiwa t metod, aby manipulowa
dziemi, aby tak si zachowyway lub mylay, jak rodzice
sdz, e powinny. Pani J. przysza na czwart godzin naszego kursu i nie moga doczeka si, eby da wyraz swemu
rozczarowaniu i zniechceniu pierwszym dowiadczeniem z
czynnym suchaniem. Co pastwo sdz, mj syn popatrzy na mnie po prostu i zupenie nic nie powiedzia. Wyja84

niano nam, e czynne suchanie zachci dzieci, eby z nami

rozmawiay. Ale w moim przypadku to si nie sprawdzio. "
Kiedy prowadzcy kurs zapyta j, czy zechciaaby opowiedzie grupie, co si zdarzyo, pani J. poinformowaa: James, lat szesnacie, wrci ze szkoy do domu i owiadczy,
e powiedziano mu w szkole, i przepadnie z dwch przedmiotw. Pani J. natychmiast prbowaa zachci go do mwienia posugujc si nowo zdobytymi umiejtnociami.
James zamilk, w kocu zostawi swoj matk i poszed.
Nauczyciel zaproponowa wtedy, e przejmie rol Jamesa
i razem z pani J. sprbuje odegra t rol. Pani J. zgodzia
si, ale ostrzega uczestnikw kursu, e nauczyciel w tej roli
prawdopodobnie nigdy nie potrafiby by tak mao rozmowny, jak jej syn jest zwykle w domu. A oto jak nauczyciel
odegra rol Jamesa. Zwrcie uwag na odpowiedzi matki.
James: Pu! Dzisiaj mnie rozstrzelali. Dwie najgorsze oceny:
jedna z matematyki, druga z angielskiego.
Pani J.: Jeste zakopotany. (Zimno. )
James: Naturalnie jestem w kopocie.
Pani J.: Jeste rozczarowany. (Cigle jeszcze zimno. )
James: To jest agodne okrelenie. Nie oznacza to nic innego jak fakt, e nie zostan dopuszczony do matury. To
mnie capno.
Pani J.: Masz poczucie, e teraz, kiedy o tym wiesz, nie musisz nic ju zmieni. (Matka wysya wasn wypowied. )
James: Mylisz, e powinienem zacz pilniej pracowa.
(James usysza jej wypowied. )
Pani J.: Tak, na pewno nie jest jeszcze za pno, prawda?
(Teraz matka narzuca mu rzeczywicie swoje rozwizanie. )
James: Uczy si czego? Po co? To same gupstwa!
I tak szo dalej. James zosta przyparty do muru przez pani J. Pod pretekstem, e stosuje czynne suchanie, prbowaa stopniowo manipulowa Jamesem, eby intensywniej
pracowa w ostatniej chwili. Pod wraeniem, e matka mu
grozi, James zacz si opiera i przeszed do defensywy.
Jak wielu rodzicw, na pocztku pani J. rzucia si na
czynne suchanie, poniewa widziaa w nim now technik
manipulowania dziemi - subtelny sposb wpywania na
nie, aby robiy to, co powinny robi wedug opinii swoich
85

rodzicw, albo - aby kierowa zachowaniem lub myleniem

dziecka.
Czy rodzice nie powinni prbowa kierowa dziemi? Czy
kierowanie nie jest jedn z najwaniejszych dziedzin odpowiedzialnoci rodzicw? Podczas gdy rodzicielskie kierownictwo" stanowi jedn z najczciej sankcjonowanych funkcji, jest ono rwnoczenie bardzo czsto mylnie rozumiane.
Kierowa znaczy sterowa w jakim kierunku. To rwnie
znaczy, e rka ojca lub matki znajduje si na kierownicy.
Kiedy rodzice chwytaj za kierownic i chc poprowadzi
dziecko w okrelonym kierunku, napotykaj stale opr.
Dzieci szybko pojmuj rodzicielskie zamiary. Natychmiast orientuj si, e kierownictwo rodzicielskie oznacza
zwykle brak akceptacji dziecka. Dziecko czuje, e rodzice
prbuj co z nim zrobi. Boi si tej poredniej kontroli.
Jego niezaleno jest zagroona. Czynne suchanie nie jest
adn technik kierowania dla podjcia okrelonych przez
rodzicw prb zmiany. Rodzice, ktrzy tak uwaaj, bd
wysya porednie wypowiedzi: uprzedzenie ojca lub matki,
ich pomysy, subtelny nacisk. Oto kilka przykadw wypowiedzi rodzicielskich, ktre wkradaj si do odpowiedzi na
komunikaty ich dzieci:
Ginny: Jestem wcieka na Sally, nie bd si z ni bawi.
Rodzic: Nie chcesz dzi bawi si z ni, bo chwilowo jeste
na ni wcieka.
Ginny: Nie chc ju si z ni bawi w ogle - nigdy!
Zwrcie uwag, jak rodzic pozwoli sobie wczy wasn
wypowied: Mam nadziej, e to jest przejciowe i jutro ju
nie bdziesz na ni wcieka". Ginny wytropia yczenie rodzica, by j zmieni i dobitnie skorygowaa je w swojej drugiej wypowiedzi.
Inny przykad. Bob: I c to zego, pali haszysz? Nikomu
nie szkodzi w przeciwiestwie do papierosw i alkoholu.
Uwaam to za niesuszne, e jest to nielegalne. Naleaoby
zmieni prawa.
Rodzic: Sdzisz, e naleaoby zmieni prawo, eby coraz
wicej dzieci mogo wpa w nieszczcie.
Sygna zwrotny rodzica jest oczywicie prb odwrcenia
pogldu dziecka na haszysz. Nic dziwnego, e ten sygna
zwrotny okazuje si nieprawidowy, gdy zawiera jego wa86

sn wypowied skierowan do dziecka, zamiast tylko refleksji nad tym, co dziecko mu przekazuje. Stosowny sygna
zwrotny mgby brzmie mniej wicej tak: Jeste przekonany o tym, e powinni zalegalizowa palenie haszyszu, prawda?"
OTWIERANIE DRZWI, BY JE ZA CHWIL ZAMKN

Kiedy po raz pierwszy wprowadza si czynne suchanie,

wielu rodzicw zaczyna od stosowania go w ten sposb, e
otwieraj drzwi dla komunikacji ze swymi dziemi, potem
jednak zamykaj je, poniewa nie do dugo wytrzymuj
czynne suchanie, aby wysucha dziecko do koca. To jest
tak, jakby si powiedziao: Chod, opowiedz mi, co czujesz,
ja ci zrozumiem". A potem, kiedy ojciec lub matka sucha,
co czuje dziecko, szybko zamyka drzwi, gdy nie podoba si
to, co syszy.
Dziesicioletni Teddy wykrzywia wargi w podkwk;
matka wcza si, eby mu pomc:
Matka: Wygldasz tak, jak gdyby ci byo smutno. (Czynne
suchanie. )
Teddy: Frankie mnie podrapa.
Matka: To nie byo przyjemne. (Czynne suchanie. )
Teddy: Nie. Dostanie ode mnie po twarzy.
Matka: No, to nie byoby mie z twojej strony. (Ocena. )
Teddy: Jest mi wszystko jedno. Chciabym go spra. (Zamierza si rk szeroko. )
Matka: Teddy, bicie si nie jest dobrym sposobem usuwania
rnic zda midzy przyjacimi. (Moralizowanie. ) Dlaczego nie pjdziesz do niego i nie powiesz mu, e chcesz
y z nim w zgodzie? (Radzenie, proponowanie rozwiza. )
Teddy: Czy to ma by art? (Milczenie. )
Drzwi zostay zamknite Teddy'emu przed nosem, a wic
nie ma dalszych informacji. Podczas gdy matka oceniaa,
moralizowaa i radzia, stracia okazj, by pomc Teddy'emu przemyle wasne odczucia i samemu doj do konstruktywnego rozwizania problemu. Teddy dowiedzia si
te, e matka nie spodziewa si po nim rozwizania tego rodzaju problemu, e nie moe zaakceptowa jego gniewnych
87

odczu, e nie uwaa go za miego chopca i e po prostu rodzice nie maj zrozumienia.
Nie ma lepszego sposobu, aby zagwarantowa niepowodzenie czynnego suchania, jak posuy si nim, aby zachci dziecko do uzewntrznienia swoich prawdziwych uczu i
wtedy wystpi jako rodzic oceniajc, moralizujc i radzc.
Rodzice, ktrzy to robi, szybko stwierdzaj, e ich dzieci
staj si podejrzliwe i dochodz do wniosku, e rodzice
prbuj ich wysucha tylko po to, aby zwrci si przeciw
nim i mc wykorzysta to, co wiedz, aby ich oceni i poniy.
BEZMYLNIE POWTARZAJCY RODZICE"

Pan T. przychodzi na kurs zniechcony po swej pierwszej

prbie wprowadzenia w ycie czynnego suchania. Mj syn
popatrzy na mnie jak na kogo miesznego i uwaa, e powinienem przesta powtarza to, co on mwi. " Pan T. opowiedzia o dowiadczeniu, ktre robi wielu rodzicw, kiedy
zamiast wypowiada refleksj na temat odczu, mwi po
prostu o faktach podawanych przez dzieci lub powtarzaj
bezmylnie". Tym rodzicom trzeba przypomnie o tym, e
sowa dziecka (jego specyficzny kod) s tylko rodkiem do
przekazania uczu. Kod nie jest wypowiedzi: musi by
przez rodzicw rozszyfrowany.
Jeste brudny, stary trep", mwi rozzoszczone dziecko
do swego ojca. Samo przez si jest zrozumiae, e dziecko
zna rnic midzy butem a swoim ojcem, dlatego wypowied nie brzmi: Tato, ty jeste brudnym trepem". Ten
szczeglny kod nie jest niczym innym, ni specyficznego rodzaju informacj dziecka o jego zoci.
Gdyby ojciec odpowiedzia: Ty stwierdzasz, e jestem
brudnym butem", dziecko nie przyjoby tego jako dowodu
zrozumienia przez ojca. Jeliby ojciec powiedzia: Jeste
naprawd zy na mnie!", dziecko odpowiedziaoby: I to
jeszcze jak!" i odczuoby, e jest zrozumiane.
Nastpne przykady ukazuj rnice midzy odpowiedziami, ktre po prostu powtarzaj bezmylnie kod, i takimi,
gdzie ktre z rodzicw najpierw rozszyfrowuje, a nastpnie
88

formuuje w sygnale zwrotnym wewntrzne odczucia dziecka (prawdziw wypowied, ktr ono przekazuje):
1. Bill: Kiedy wiksze dzieci zaczynaj gra w pik, nigdy
nie mam okazji, eby j dosta.
a) Rodzic: Przy starszych dzieciach nigdy nie masz okazji
dosta piki. (Bezmylne powtarzanie kodu. )
b) Rodzic: Chciaby te gra, i uwaasz, e to nieadnie z
ich strony, e ci wyczaj. (Sygna zwrotny odczucia. )
2. Betty: Przez dugi czas byam dobra, ale teraz jestem gorsza ni przedtem. Jaki to ma cel pracowa porzdnie?
a) Rodzic: Jeste teraz gorsza, ni przedtem i caa twoja
praca nic ci nie daje. (Bezmylne powtrzenie kodu).
b) Rodzic: Jeste rzeczywicie zniechcona i to skania ci
do tego, eby zrezygnowa. (Sygna zwrotny odczucia. )
3. Sam: Popatrz, tato, zrobiem samolot moimi nowymi
narzdziami!
a) Rodzic: Zbudowae samolot swoimi nowymi narzdziami. (Bezmylne powtrzenie kodu. )
b) Rodzic: Jestem naprawd dumny z samolotu, ktry zbudowae. (Sygna zwrotny uczucia. )
Rodzice potrzebuj wiczenia, aby nauczy si waciwie
pojtego czynnego suchania. Jednak stwierdzamy na naszych kursach, e wikszo rodzicw, ktrzy otrzymuj
wskazwki i bior udzia w wiczeniach praktycznych, zdobywa zdumiewajco wysoki stopie znajomoci tej sztuki.
SUCHANIE BEZ WCZUWANIA SI

Dla rodzicw, ktrzy prbuj nauczy si czynnego suchania tylko z zadrukowanych stron ksiki, prawdziwym
niebezpieczestwem jest okoliczno, e nie mona usysze
tonw serdecznoci i wczuwania si, ktre musz towarzyszy ich wysikom. Wczucie si oznacza waciwo komunikacji, ktra pozwala nadawcy wypowiedzi zrozumie, e
suchacz czuje razem z nim, stawia si na miejscu nadawcy,
wlizguje si jak gdyby do wntrza nadawcy na jedn chwil.
Kady chciaby, eby ten drugi rozumia to, co on odczuwa przy mwieniu, a nie tylko to, co mwi. Zwaszcza dzieci
s szczeglnie odczuwajcymi ludmi. Dlatego bardzo czsto temu, co komunikuj, towarzysz uczucia: rado, niena89

wi, rozczarowanie, lk, mio, troska, zo, duma, frustracja, smutek itd. Kiedy komunikuj co rodzicom, oczekuj, e ci wczuj si w tego rodzaju uczucia. Jeli rodzice
nie wczuwaj si, dzieci naturalnie odbieraj wraenie, e w
tej chwili nie zostaa zrozumiana istotna cz ich komunikatu - ich uczucie.
Prawdopodobnie najczstszym bdem, ktry robi rodzice, gdy po raz pierwszy wyprbowuj czynne suchanie, jest
sygna zwrotny w postaci odpowiedzi pozbawionej skadnikw uczuciowych wobec wypowiedzi dziecka.
Jedenastoletnia Janet biegnie do kuchni, gdzie pracuje
matka:
Janet: Jimmy (jej dziewicioletni brat) jest okropny! On jest
pody! Mamo, on drze moje wszystkie rzeczy w szufladzie.
Nienawidz go. Mogabym go zamordowa, kiedy to robi!
Matka: Nie lubisz go, kiedy to robi.
Janet: Nie lubi! Ja tego, co robi, nienawidz! I jego nienawidz!
Matka Janet syszy jej sowa, ale nie syszy jej uczu. To,
co dotyczy tego szczeglnego momentu, to e Jannet jest za
i pena nienawici. Ty jeste naprawd za na Jimmy'ego"
wyrazioby jej uczucia. Kiedy matka powtarza chodno o
gniewie Janet z powodu oprnienia jej szuflad w komodzie,
Janet czuje si le zrozumiana i musi poprawi matk swoj
nastpn wypowiedzi, kiedy mwi: Ja tego nie chc!" (to
jest agodnie wyraone) i Nienawidz go!" (to jest waniejsze).
Szecioletni Carey, ktrego ojciec sprbowa zachci,
eby wszed razem z nim do wody, gdy rodzina spdza wakacje nad morzem, baga ojca:
Carey: Nie chc tam wchodzi. Jest za gboko! Boj si
wody!
Ojciec: Woda nie jest za gboka dla ciebie.
Carey: Boj si. Prosz ci, nie zmuszaj mnie, ebym tam
wchodzi.
Ten ojciec zupenie le rozumie uczucia dziecka; dowodzi
tego jego prba sygnau zwrotnego. Carey nie nadaje intelektualnej oceny gbokoci wody. Posya do swego ojca usiln
prob: Nie zmuszaj mnie do wchodzenia tam, bo jestem
miertelnie przeraony!" Ojciec powinien by potwierdzi
90

to: Boisz si i nie chcesz, ebym ci zmusza do wejcia do

wody".
Wielu rodzicw, biorcych udzia w naszych kursach,
stwierdza, e czuj si bardzo nieswojo przy uczuciach - zarwno swoich wasnych, jak rwnie wobec uczu swoich
dzieci. Jest to tak, jak gdyby co rodzicw zmuszao, aby nie
zwracali uwagi na uczucia dziecka, poniewa nie mog
znie, e ono je posiada. Albo chcieliby wypchn szybko
jego uczucia z pola widzenia i dlatego umylnie unikaj potwierdzenia ich obecnoci. Wielu rodzicw tak bardzo boi
si uczu, e faktycznie stara si nie dostrzega ich w wypowiedziach swoich dzieci.
Najczciej tacy rodzice ucz si na naszych kursach, e
dzieci (i doroli) nie uchroni si przed dowiadczeniem
uczu. Uczucia stanowi bowiem istotny skadnik ycia, a
nie s czym patologicznym lub niebezpiecznym. Prcz tego
nasz system pokazuje, e uczucia s na og przemijajce przychodz, odchodz i nie zostawiaj u dziecka adnej
trwaej szkody. Kluczem do ich zniknicia jest jednak rodzicielska akceptacja oraz potwierdzenie przekazane dziecku
przez wczuwajce si czynne suchanie. Kiedy rodzice naucz si tego, zawiadamiaj nas, jak szybko gin nawet intensywne negatywne uczucia.
Ralph i Sally, modzi rodzice dwch crek, mwili na
kursie o przypadku, ktry niezwykle wzmocni ich wiar w
moc czynnego suchania. Oboje wyroli w bardzo religijnych
rodzinach. Rodzice pouczali ich na sto rnych sposobw,
e wyraanie uczu jest oznak saboci i nie jest tym, co
zwykle czyni chrzecijanin". Ralph i Sally uczyli si: Nienawi jest grzechem!", Kochaj bliniego!", Trzymaj jzyk za zbami, moja panienko!", Kiedy bdziesz przyzwoicie rozmawia z matk, moesz znw przyj do stou!",
Zachowuj si przyzwoicie!"
Wychowani w dziecistwie w takich zasadach Ralph i Sally mieli trudnoci z zaakceptowaniem uczu swoich dzieci i
przestawieniem si na czste emocjonalne komunikaty ich
obu dziewczynek. Nasz rodzicielski trening zachowania
otworzy im oczy. Najpierw zaczli akceptowa istnienie
uczu we wzajemnych stosunkach. Nastpnie, jak wielu rodzicw na naszych kursach, zaczli stosowa wobec siebie
91

nawzajem czynne suchanie i dzielenie si wasnymi uczuciami.

Gdy zauwayli, e nowa szczero i zaufanie opacaj si,
Ralph i Sally zostali przekonani, aby zacz przysuchiwa
si obydwu dorastajcym crkom. W cigu miesica dwie ciche, porzdne, skonne do zamykania si w sobie i maomwne dziewczynki zmieniy si w ekspresywne, spontaniczne, ywo reagujce na rzeczywisto, rozmowne oraz wesoe dzieci, W tej wyzwalajcej atmosferze rodzinnej uczucia
stay si zaakceptowanym skadnikiem ycia.
Teraz jest nam o wiele przyjemniej" - zawiadomi
Ralph. - Nie musimy poczuwa si do winy z powodu naszych uczu. A dzieci s teraz wobec nas bardziej otwarte i
uczciwe. "
CZYNNE SUCHANIE W NIEWACIWYM CZASIE

U rodzicw, ktrzy po raz pierwszy prbuj czynnego suchania, czsto dochodzi do nieudanych dowiadcze, poniewa ci rodzice uywaj go w niestosownych momentach.
Czynne suchanie mona przeceni, jak wiele dobrych rzeczy.
Istniej okresy, w ktrych dzieci nie chc mwi o swoich
uczuciach, nawet wobec dwojga czuych, yczliwych suchaczy. Moe chc przez jaki czas y ze swoimi uczuciami.
Mwienie jest dla nich w tym momencie zbyt bolesne. Moliwe, e nie maj czasu, aby pozwoli sobie na dug oczyszczajc rozmow z jednym z rodzicw. Rodzice powinni
uszanowa t potrzeb dziecka wasnego przeywania swego
wiata uczu i nie prbowa skania dziecka do mwienia.
Bez wzgldu na to, jak dobrym otwieraczem drzwi jest
czynne suchanie, czasem dzieci nie chc przez nie przechodzi! Pewna matka opowiedziaa nam, jak jej crka znalaza
sposb, eby jej da do zrozumienia, e nie jest skonna rozmawia. Przesta! Wiem, e mwienie moe pomaga, ale
chwilowo po prostu nie mam na to ochoty. " To znaczy po
odszyfrowaniu: Wic prosz, mamo, w tej chwili adnego
czynnego suchania".
Niekiedy rodzice otwieraj drzwi za pomoc czynnego
suchania, kiedy sami nie maj czasu, aby pozosta przy
92

dziecku i wysucha wszystkich nagromadzonych w nim

uczu. Tego rodzaju powierzchowne taktyki s nie tylko
nieuczciwe w stosunku do dziecka, lecz rwnie szkodz
wzajemnym kontaktom. Dziecko dojdzie do wniosku i
odczuje, e jego rodzicom nie zaley na tym, aby je wysucha. Mwimy do rodzicw: Nie zaczynajcie czynnego suchania, jeli nie macie do czasu, aby wysucha wszystkich
uczu, ktre dziecko przeywa".
Niektrzy rodzice natknli si na opr, poniewa praktykowali czynne suchanie, gdy dziecko potrzebowao innej
pomocy. Kiedy dziecko w sposb uzasadniony prosi o informacj, o pomoc lub o specjalne wsparcie ze strony
rodzicw, moe nie ma adnej potrzeby, by co mwi albo
przepracowa.
Czasami rodzice daj si tak zafascynowa przez czynne
suchanie, e stosuj je, kiedy dziecko nie odczuwa potrzeby,
by by wysuchane lub zachcane do zajcia si swoimi gbszymi uczuciami. W nastpujcych teoretycznych sytuacjach mona bdzie zobaczy, jak niestosowne moe by
czynne suchanie:
1. Dziecko: Ach, mamo, czy mog pojecha do miasta z
tob lub z tat w sobot? Musz co zaatwi.
Matka: Chciaaby bardzo w sobot pojecha do miasta.
2. Dziecko: Kiedy ty i mama wrcicie do domu?
Ojciec: Rzeczywicie amiesz sobie gow nad tym, kiedy
przyjdziemy do domu?
3. Dziecko: Ile musiabym zapaci za ubezpieczenie, jeli
kupibym sobie wasny samochd?
Ojciec: Martwisz si o koszty ubezpieczenia.
Te dzieci prawdopodobnie nie potrzebuj adnej zachty,
aby co wicej powiedzie. Prosz o specjaln pomoc, ktra
rni si cakowicie od pomocy, jak daje czynne suchanie.
Nie przekazuj adnych uczu. Prosz o faktyczne informacje. Reagowanie czynnym suchaniem na tego rodzaju proby nie tylko wyda si dziecku dziwne; czsto doprowadzi do
frustracji i zoci. To s sytuacje, w ktrych prosta odpowied jest tym, czego si da i co jest stosowne.
Rodzice odkrywaj take, e ich dzieci niepokoi to, kiedy
jeszcze dugo po tym, jak dziecko przestao przekazywa wypowiedzi, ktre z rodzicw kontynuuje prby z czynnym
93

suchaniem. Rodzice musz wiedzie, kiedy trzeba koczy.

Na og pojawiaj si wskazwki ze r trony dziecka - wyraz
twarzy, powstanie, aby odej, milczenie, wiercenie si, patrzenie na zegarek itd.
Albo dziecko robi takie uwagi, jak:
No, myl, e to byoby to".
Nie mam czasu duej rozmawia".
Teraz widz t rzecz troch inaczej".
To moe w tej chwili wystarczy".
Musz dzi wieczorem jeszcze duo si uczy".
No, ja ci zatrzymuj".
Mdrzy rodzice wycofuj si, kiedy otrzymuj te oznaki
lub wypowiedzi, nawet jeli im si wydaje, e problem dziecka nie zosta rozwizany. Jak wiedz zawodowi terapeuci,
czynne suchanie powoduje tylko pierwszy krok dziecka w
kierunku rozwizania problemu - wydobywa na jaw uczucia
i okrela problem. Czsto dzieci od tego momentu same
przejmuj swj problem i w kocu samodzielnie znajduj
rozwizanie.

Rozdzia V

JAK SUCHA DZIECI, KTRE S ZBYT

MAE, EBY DUO MWI?
Wielu rodzicw pyta: Widz wprawdzie, e czynne suchanie dziaa cuda u trzyletnich i starszych dzieci, ale co
moemy zrobi przy niemowltach i maych dzieciach, ktre jeszcze niewiele mwi?"
Albo: Rozumiem, e moemy mie o wiele wicej zaufania do wewntrznych zdolnoci naszych dzieci, aby wsparte
czynnym suchaniem same przegryzay si przez swoje problemy. Ale modsze dzieci nie dysponuj moliwoci rozwizywania problemw; czy dlatego nie musimy rozwizywa za nich wikszoci ich problemw?"
Jest to faszywy wniosek, e czynne suchanie jest uyteczne tylko dla dzieci, ktre s do due, aby mwi. Stosowanie czynnego suchania u modszych dzieci wymaga troch dodatkowego zrozumienia komunikatw i po to wysyaj je modsze dzieci, skoro rodzice mog reagowa skutecznie na wypowiedzi bez sw. Przy tym rodzice bardzo maych dzieci czsto s przekonani, e poniewa niemowlta i
dzieci ze wzgldu na wiele swych potrzeb zale od dorosych, wic dysponuj bardzo ograniczonymi moliwociami, aby potrafiy same znajdowa rozwizanie problemw,
ktre napotykaj w yciu bardzo wczenie. Ale i to si nie
zgadza.
JAKIE S NIEMOWLTA?

Po pierwsze: niemowlta maj potrzeby, tak jak starsze

dzieci i doroli. I maj swj udzia w zaspokajaniu swych potrzeb. Bywaj zzibnite, godne, nagie, zmczone, spragnione, sfrustrowane, chore. Przed rodzicami, ktrzy chc pomc niemowltom, staje kilka szczeglnych zada.
Po drugie: aby uzyska zaspokojenie swoich potrzeb lub
95

otrzyma rozwizania problemw, niemowlta i bardzo

mae dzieci s nadzwyczaj zalene od rodzicw. Ich wewntrzne rda pomocy i moliwoci s ograniczone. Nigdy
nie syszano o godnym niemowlaku, ktry poszed do kuchni, otworzy sobie lodwk i wzi szklank mleka.
Po trzecie: niemowlta i bardzo mae dzieci nie dysponuj
dobrze rozwinit moliwoci przekazywania swoich potrzeb za pomoc symboli werbalnych. Nie maj jeszcze jzyka sw, aby pozwoli innym bra udzia w swych problemach i potrzebach. Najczciej rodzice nie zdaj sobie zupenie jasno sprawy, co dzieje si w ich dzieciach w okresie
przed uywaniem mowy, gdy niemowlta nie przybiegaj i
nie zawiadamiaj jasno i niedwuznacznie, e odczuwaj potrzeb sympatii albo e maj w brzuszku powietrze, ktrego
chciayby si pozby.
Po czwarte: niemowlta i bardzo mae dzieci czsto same
dobrze nie wiedz", co im dokucza. To polega na tym, e
wiele ich potrzeb ma charakter fizjologiczny - to znaczy, e
ich problemy s spowodowane nie zaspokojeniem ich fizycznych potrzeb (gd, pragnienie, bl itd. ). Na podstawie
nie rozwinitej moliwoci postrzegania i mowy same nie s
moe w stanie ustali dokadnie, jakie problemy przeywaj.
Pomoc maym dzieciom przy zaspokajaniu ich potrzeb i
rozwizywaniu ich problemw jest wic czym troch innym ni pomaganie starszym dzieciom. Jednak nie s to
sprawy a tak bardzo rne, jak sdzi wikszo rodzicw.
NASTAWI SI NA POTRZEBY I PROBLEMY NIEMOWLT

Aczkolwiek rodzice mogliby sobie yczy, aby dzieci w

sposb pomysowy zaspokajay wasne potrzeby i rozwizyway wasne problemy, jednak czsto jest spraw rodzicw,
aby troszczy si o to, eby may Nicky by najedzony, eby
mia sucho, ciepo, aby czu si otoczony mioci. Problem
polega na tym, jak ojciec lub matka orientuj si w tym, co
nka kwilce, krzyczce niemowl.
Wikszo rodzicw kieruje si ksik - tym, co w ogle
przeczytali o potrzebach niemowlt. Aby skutecznie pomc
jakiemu konkretnemu dziecku ze wzgldu na jego wyczne
problemy i potrzeby, rodzice s zmuszeni zdoby si na zro96

zumienie wobec tego dziecka. To udaje si przede wszystkim

poprzez dokadne wsuchiwanie si w wypowiedzi - komunikaty dziecka, nawet jeli byyby bez sw.
Ojciec lub matka bardzo maego dziecka musz uczy si
dokadnie przysuchiwa, nie inaczej ni rodzice wikszych
dzieci. Jest to inny rodzaj suchania, gwnie dlatego, e niemowl nie moe wypowiada si werbalnie. Dziecko zaczyna krzycze o wp do szstej rano. Oczywicie ma problem
- co si nie zgadza, ma jak potrzeb, czego chce. Nie
moe przekaza rodzicom sownej wypowiedzi: Jest mi
bardzo niewygodnie i jestem w zym humorze". Dlatego rodzina nie moe zastosowa czynnego suchania, jak wczeniej opisalimy (Czujesz, e jest ci niewygodnie i co ci
irytuje"). Dziecko naturalnie nie zrozumiaoby tego.
Ojciec lub matka otrzymuj bezsown wypowied (krzyczenie) i musz j rozszyfrowa", kiedy ustal, co jest z
dzieckiem. Poniewa rodzice nie mog wykorzysta sownego sygnau zwrotnego, aby sprawdzi suszno swojego
odszyfrowania, musz posuy si metod sygnau zwrotnego bezsownego czy wyraonego zachowaniem.
Mona by najpierw zawin dziecko w koc (odszyfrowa
krzyk dziecka jako: Jest mi zimno"). Ale dziecko krzyczy
dalej (Nie zrozumiae mojej wypowiedzi"). Wtedy rodzic
bierze dziecko i huta. (Teraz odszyfrowuje: Przestraszy je
sen". ) Dziecko nie przestaje krzycze (Tego ja nie odczuwam"). W kocu rodzic daje dziecku do picia butelk z mlekiem (Jest godne") i po kilku ykach dziecko przestaje
krzycze (O tym mylaem - byem godny - wreszcie mnie
zrozumiae").
Skuteczno dziaania kadego z rodzicw bardzo maego
dziecka, jak rwnie i starszych dzieci, zaley od dokadnoci komunikacji midzy rodzicem i dzieckiem. I gwna
odpowiedzialno za rozbudow dokadnej komunikacji w
tych stosunkach ley po stronie rodzicw. Kade z nich
musi uczy si dokadnie odszyfrowywa bezsowne zachowanie niemowlcia, zanim zdecyduje, co je trapi. Musi te
wykorzysta rwnoczesny proces sygnau zwrotnego, aby
sprawdzi dokadno swego odszyfrowania. Ten proces sygnau zwrotnego mona take okreli jako czynne suchanie: jest to ten sam mechanizm, ktry opisujemy w procesie
97

komunikacji z bardziej wygadanymi dziemi. Ale w wypadku dziecka, ktre przekazuje wypowied bez sw (krzyk z
powodu godu), rodzice musz posuy si bezsownym sygnaem zwrotnym (da dziecku pi).
Konieczno tego rodzaju komunikacji efektywnej w obu
kierunkach wyjania czciowo, dlaczego w dwu pierwszych
latach ycia dziecka decydujce jest, aby rodzice powicali
mu wiele czasu. Ojciec lub matka poznaj dziecko lepiej ni
ktokolwiek inny - to znaczy, e rodzic zdobywa szerokie dowiadczenie w odszyfrowywaniu bezsownego zachowania
dziecka i std jest w pooeniu lepszym ni ktokolwiek inny,
eby wiedzie, co musi robi, aby zaspokoi potrzeby dziecka lub eby zatroszczy si o rozwizanie jego problemw.
Kady przey sytuacj, kiedy nie by w stanie odszyfrowa zachowania dziecka swoich przyjaci. Pytamy: Co
ono chce powiedzie przez to, e szarpie prty otaczajce
kojec? On musi czego chcie?" Matka odpowiada: Zawsze
tak robi, kiedy jest zmczony. Nasze pierwsze dziecko szarpao koderk, kiedy byo zmczone".
STOSOWANIE CZYNNEGO SUCHANIA, ABY POMC
NIEMOWLCIU

Zbyt wielu rodzicw niemowlt nie zadaje sobie trudu,

eby stosowa czynne suchanie dla sprawdzenia poprawnoci przebiegu dokonywanego przez nich odszyfrowywania.
Bez ustalenia, co naprawd dokucza dziecku, wczaj si i
podejmuj cokolwiek, aby mu pomc.
Jimmy stoi w swoim eczku i zaczyna kwili, potem gono krzyczy. Matka sadza go znowu i daje mu jego grzechotk. Jimmy na chwil przestaje krzycze, potem wyrzuca
grzechotk na podog i zaczyna jeszcze goniej krzycze.
Matka podnosi grzechotk, wciska mu j mocno do rczki i
mwi surowo: Jeeli jeszcze raz wyrzucisz j, nigdy jej ju
nie dostaniesz". Jimmy dalej krzyczy i wyrzuca grzechotk z
eczka. Matka daje mu klapsa w rk. Teraz Jimmy krzyczy z caej siy.
Ta matka jest przekonana o rozpoznaniu tego, czego niemowl potrzebuje, ale nie syszy" komunikatu dziecka,
ktre mwi", e le odszyfrowaa. Jak wielu rodzicw, ta
98

matka nie powicia dostatecznie wiele czasu, aby doprowadzi proces komunikacji do koca. Nie upewnia si, czy
naprawd zrozumiaa, czego dziecko potrzebuje lub chce.
Dziecko pozostao sfrustrowane, a matka gniewna. W ten
sposb rzucono zasiew na pogorszenie si stosunkw z perspektyw na rozwj dziecka chorego emocjonalnie.
To jasne jak na doni, e im modsze dziecko, tym mniej
mog rodzice polega na wasnych moliwociach dziecka,
jego zdolnociach, aby samo sobie pomogo. To znaczy, e w
procesie rozwizywania problemw modszych dzieci bdzie
bardziej potrzebna interwencja rodzicw. Kady wie, e rodzice przygotowuj posiki, zmieniaj pieluszki, przykrywaj dziecko, zdejmuj przykrycie, ukadaj we waciwy sposb, wyjmuj, wa, pieszcz i musz robi tysice innych
koniecznych rzeczy w trosce o to, aby jego potrzeby nie zostay zaniedbane. Powtrzmy jeszcze raz: dla dziecka trzeba
mie czas - wiele czasu. Te pierwsze lata wymagaj prawie
staej obecnoci jednego z rodzicw. Niemowl potrzebuje
swoich rodzicw, naprawd bardzo ich potrzebuje. Dlatego
lekarze dzieci podkrelaj mocno, aby rodzice byli przy
dziecku podczas tych pierwszych ksztatujcych lat, w ktrych jest ono tak bardzo zalene, bezradne.
By blisko, to jednak nie wystarcza. Decydujcym czynnikiem jest rodzicielska skuteczno przy dokadnym nasuchiwaniu bezsownych komunikatw dziecka tak, e rodzice
rozumiej, co dzieje si w jego wntrzu i mog da dziecku
w sposb skuteczny to, czego potrzebuje.
Brak zrozumienia tego przez wielu fachowcw od wychowania przynis w rezultacie mnstwo nieskutecznej pracy
badawczej i wiele bdnych wynikw bada w dziedzinie
rozwoju dzieci. Zostao przeprowadzonych wiele bada naukowych, aby zademonstrowa wyszo jednej metody nad
drug - ywienie butelk zamiast karmienia, karmienie na
danie w przeciwiestwie do karmienia wedug planu,
wczesne wychowanie do higieny osobistej zamiast pniejszego, wczesne odstawienie dziecka od piersi w przeciwiestwie do pniejszego, surowo zamiast pobaliwoci.
W wikszoci przypadkw badania nie wziy pod uwag
wielkiej rnicy potrzeb rnych dzieci i ogromnych rnic
99

midzy matkami pod wzgldem efektywnoci odbioru komunikatw ich dzieci.

Przykadowo: czy dziecko bdzie wczenie, czy te pno
odstawione od piersi, moe nie by zupenie rozstrzygajcym czynnikiem wpywajcym na jego pniejsz osobowo czy te zdrowie psychiczne. O wiele wicej znaczy
okoliczno, czy matka syszy dokadnie wypowiedzi, ktre
to wanie dziecko przekazuje codziennie odnonie do jego
specjalnych potrzeb zwizanych z odywianiem si i czy
wtedy wykazuje gitko, aby wczy si z takimi rozwizaniami, ktre rzeczywicie zaspokajaj jego potrzeby. Dokadne suchanie moe wic doprowadzi do tego, e matka
odstawia jedno dziecko pno, inne wczenie, a trzecie - np.
w jakim porednim czasie. Jestem gboko przekonany, e
ta sama zasada dotyczy wikszoci zwyczajw wychowywania dzieci, na temat ktrych istnieje tak wiele kontrowersji odywiania, dopuszczalnego rozpieszczania, stopnia oddzielenia od matki, snu, wychowania w zasadach higieny, ssania
kciuka itd. Jeli ta zasada jest obowizujca, musimy mwi
rodzicom:
Bdziecie najskuteczniej dziaajcymi rodzicami, jeli zapewnicie waszemu dziecku domowy klimat, w ktrym bdzie dokadnie wiedziao, e zaspokajacie jego potrzeby we
waciwy sposb poprzez stosowanie czynnego suchania,
aby rozumie potrzeby, o ktrych wyranie zawiadamia.
DAJCIE SWOJEMU DZIECKU SPOSOBNO, ABY MOGO SAMO
ZASPOKAJA SWOJE POTRZEBY

Najwyszym celem wikszoci rodzicw winna by pomoc bardzo maym dzieciom, aby rozwijay stopniowo
wasne uzdolnienia - aby odzwyczajay si od zalenoci od
rodzicw, aby same mogy zaspokaja wasne potrzeby i rozwizywa wasne problemy. Rodzic, ktry dziaa tu najskuteczniej, to ten, ktry potrafi stale stosowa zasad, aby najpierw da dziecku sposobno, by samo rozwizywao wasne problemy, zanim wczy si z rozwizaniami rodzicielskimi.
W nastpujcym ilustrujcym to przykadzie rodzic kieruje si zupenie skutecznie t wanie zasad:
100

Dziecko (krzyczy): Samochd, samochd - nie ma samochodu.

Rodzic: Szukasz swojego samochodu, ale nie moesz go
znale. (Czynne suchanie. )
Dziecko (zaglda pod tapczan, ale nie znajduje samochodu).
Rodzic: Tam nie ma samochodu. (Sygna zwrotny bezsownej wypowiedzi. )
Dziecko (biegnie do swojego pokoju, szuka, nie moe znale samochodu).
Rodzic: Nie ma tam samochodu. (Sygna zwrotny bezsownej wypowiedzi).
Dziecko (zastanawia si, podchodzi do tylnych drzwi).
Rodzic: Moe znajdziesz samochd w ogrodzie. (Sygna
zwrotny bez sownej wypowiedzi).
Dziecko (wybiega, znajduje samochd w skrzyni z piaskiem, z dum patrzy na niego): Samochd!
Rodzic: Sam znalaze samochd. (Czynne suchanie. )
Ten rodzic przekaza dziecku odpowiedzialno za rozwizanie problemu przez to, e powstrzyma si od bezporedniego wczenia lub od doradzania przez cay czas. W
ten sposb pomg dziecku rozwin si i uy wasnej pomysowoci.
Wielu rodzicw za bardzo dba o to, aby zabra dziecku
jego problemy. Tak staraj si pomc dziecku lub s tak zaniepokojeni (nie akceptujcy), poniewa przeywa ono niezaspokojon potrzeb, e s zmuszeni, by przej rozwizywanie problemu i da dziecku szybkie gotowe rozwizanie.
Jeli to dzieje si czsto, wtedy jest to z pewnoci sposb
powstrzymywania dziecka od prb stosowania wasnych
rodkw, a take hamowanie jego rozwoju ku niezalenoci i
pomysowoci.

Rozdzia VI

JAK NALEY MWI, ABY DZIECI

SUCHAY?
Kiedy rodzice ucz si na naszych kursach czynnego suchania, nierzadko kto z nich jest niecierpliwy i pyta: Kiedy nauczymy si, jak doprowadzi do tego, eby dzieci nas
suchay? To jest problem w naszej rodzinie".
Niewtpliwie jest to problem w wielu rodzinach, gdy
nieuchronnie dzieci czasami dokuczaj, przeszkadzaj i frustruj rodzicw; potrafi by bezwzgldne i nierozwane
wtedy, gdy zajmuj si usiowaniem zaspokojenia wasnych
potrzeb. Dzieci potrafi by bowiem gwatowne i niszczce,
gone i wymagajce. Jak wiedz wszyscy rodzice, dzieci
mog powodowa dodatkow prac, zatrzyma kogo, kto
si spieszy, mwi, kiedy chciaoby si, eby byy cicho,
usmarowa marmolad, kiedy ma si najlepsz sukni itd.
Matki i ojcowie potrzebuj sensownych metod, aby upora si z zachowaniem dzieci, ktre szkodzi potrzebom rodzicw. Przecie w kocu rodzice te maj potrzeby. Przeywaj swoje wasne ycie i maj prawo dowiadcza radoci
i zadowolenia z wasnego istnienia. Wielu rodzicw, ktrzy
przychodz szkoli si na naszych kursach, pozwolio jednak swoim dzieciom zaj w rodzinie uprzywilejowane
miejsce. Te dzieci daj, aby ich potrzeby zostay zaspokojone, jednak s bezwgldne wobec potrzeb ich rodzicw.
Ku swojemu ubolewaniu wielu rodzicw stwierdza, e ich
dzieci w miar upywu lat postpuj tak, jak gdyby byy lepe na potrzeby swoich rodzicw. Gdy rodzice zezwalaj, aby
tak si dziao, ich dzieci id przez ycie, jak gdyby bya to jednokierunkowa ulica do ustawicznego zaspokajania wasnych potrzeb. Rodzice takich dzieci s zwykle zgorzkniali i
czuj gbokie oburzenie na swoje niewdziczne", samolubne" dzieci. Kiedy pani L. przysza na kurs, bya speszona
i uraona, poniewa jej crka Jean stawaa si coraz bardziej
102

samolubna i bezwzgldna. Rozpieszczona od dziecistwa

przez obydwoje rodzicw Jean pomagaa bardzo mao w rodzinie, ale wymagaa od rodzicw, eby robili wszystko, czego ona zapragna. Kiedy jej woli nie stao si zado, mwia obraliwie o swoich rodzicach, dostawaa napadw wciekoci lub opuszczaa dom i godzinami nie wracaa.
Pani L., wychowana przez wasn matk w przewiadczeniu, e naley powstrzymywa konflikty i silne uczucia, ktre nie powinny dochodzi do gosu w kulturalnej rodzinie,
ulegaa wikszoci wymaga Jean, aby unikn awantury
lub, jak sama si wyrazia: zachowa w rodzinie wity spokj". Kiedy Jean dosza do wieku dojrzewania, staa si jeszcze bardziej arogancka i zwrcona ku sobie, prawie nie pomagaa w gospodarstwie domowym i rzadko dostosowywaa
si do potrzeb rodzicw.
Czsto mwia rodzicom, e oni ponosz odpowiedzialno za to, e przysza na wiat i e ich obowizkiem jest troszczy si o jej potrzeby. Pani L., sumienna matka, ktra
chciaa by dobr matk we wszelkich okolicznociach, zacza coraz czciej odczuwa w sobie gbokie uczucie niechci wobec Jean. Po wszystkim, co zrobia dla niej, bolao
j i zocio, gdy obserwowaa jej samolubstwo i brak uwagi
na potrzeby rodzicw. My zawsze jestemy stron dajc,
ona stron biorc" - opisywaa matka sytuacj w rodzinie.
Pani L. bya pewna, e popenia w czym bd, ale ani jej
si nie nio, e zachowanie Jean byo bezporednim rezultatem tego, e matka baa si broni wasnych praw. Skuteczne szkolenie rodzicw pomogo jej najpierw zaakceptowa
legalno wasnych potrzeb, a nastpnie dostarczyo specyficznej wiedzy, aby moga sprosta w dyskusji z Jean, kiedy jej
zachowanie byo nie do przyjcia dla rodzicw.
Co mog zrobi rodzice, kiedy rzeczywicie trudno im
duej akceptowa zachowanie dziecka? Jak mog spowodowa, eby dziecko brao pod uwag potrzeby swoich rodzicw? Zajmiemy si teraz tym, jak rodzice mog rozmawia
ze swoimi dziemi, aby te usyszay uczucia rodzicw i miay wzgld na ich potrzeby.
W przeciwiestwie do tych umiejtnoci, ktre s potrzebne, gdy dziecko samo sobie stwarza problemy, inne umiejtnoci komunikacji s konieczne, kiedy dziecko samo staje
103

przed rodzicami jako problem. W pierwszym przypadku

dziecko ma problem; gdy dziecko stanowi problem dla rodzicw, ma ich w rku". W tym rozdziale zostanie ukazane rodzicom, jakich umiejtnoci potrzebuj, aby z powodzeniem rozwizywa problemy, ktre ich dzieci im stwarzaj.
KIEDY OJCIEC LUB MATKA STAJ WOBEC
PROBLEMU?
Wielu rodzicw ma pocztkowo trudnoci ze zrozumieniem pojcia by posiadaczem" problemw. Moe s za
bardzo przyzwyczajeni, by myle w kategoriach dzieci
problemowych", co lokalizuje problem w dziecku zamiast w
ojcu lub matce.
Najlepsza dla rodzicw wskazwka pojawia si wtedy, gdy
zaczynaj odczuwa wasne wewntrzne uczucie braku
akceptacji, kiedy zaczynaj mie wewntrzne uczucie zoci,
frustracji, oburzenia. Moe stwierdzaj, e staj si napici,
czuj si nieswojo, gani to, co robi dziecko, lub pilnuj jego
zachowania.
Zamy np.:
Dziecko przechodzi za blisko cennego naczynia z porcelany.
Dziecko stawia stopy na poprzecznej listwie waszego nowego krzesa.
Dziecko przerywa wasz rozmow z przyjacik.
Dziecko szarpie was, abycie szli dalej i przerwali rozmow
z ssiadk.
Dziecko zostawio swoj zabawk na pododze w pokoju.
Dziecko wylewa mleko na dywan.
Dziecko da, abycie przeczytali mu opowiadanie, potem
jeszcze jedno i jeszcze jedno.
Dziecko nie daje je swojemu zwierztku.
Dziecko nie wykonuje pracy, ktr mu zlecono.
Dziecko uywa waszego narzdzia i zostawia je na dworze.
Dziecko jedzie za szybko waszym samochodem.
Wszystkie te sposoby zachowania zagraaj faktycznie lub
potencjalnie prawowitym potrzebom rodzicw. Zachowanie
dziecka dotyka ojca lub matk w jaki uchwytny lub bezporedni sposb: matka nie chciaaby, aby wazon zosta rozbi104

ty, krzeso odrapane, dywan ubrudzony, rozmowa przerwana itd.

Postawiony wobec tego rodzaju zachowania rodzic potrzebuje moliwoci pomocy samemu sobie a nie dziecku. Nastpujca tabela pomaga wskaza rnic midzy rol rodzica, kiedy on ma problem, a kiedy dziecko ma problem.
Kiedy dziecko ma problem
Dziecko rozpoczyna komunikacj.
Rodzic jest suchaczem.
Rodzic jest doradc.
Rodzic chce pomc dziecku.
Rodzic jest pudlem rezonansowym".
Rodzic umoliwia dziecku, aby
znalazo wasne rozwizanie.
Rodzic przyjmuje rozwizanie
dziecka.
Rodzic przede wszystkim zainteresowany potrzebami dziecka.
Rodzic bardziej bierny.

Kiedy rodzic ma problem

Rodzic rozpoczyna komunikacj.
Rodzic przekazuje.
Rodzic wywiera wpyw.
Rodzic chce pomc sobie.
Rodzic chce mwi otwarcie".
Rodzic musi znale swoje wasne
rozwizanie.
Rodzic musi by sam zadowolony
z rozwizania.
Rodzic przede wszystkim zainteresowany wasnymi potrzebami.
Rodzic bardziej aktywny.

Rodzice maj do wyboru kilka wariantw, kiedy maj

problem.
1. Mog prbowa bezporednio zmieni dziecko.
2. Mog prbowa zmieni otoczenie.
3. Mog prbowa zmieni samych siebie.
Jimmy, syn pana Adamsa, bierze narzdzia swojego ojca
ze skrzynki z narzdziami i zwykle pozostawia je porozrzucane na trawniku. Jest to nie do przyjcia dla pana Adamsa,
dlatego ma on problem.
1. Moe stan naprzeciw Jimmy'ego, co powiedzie i
spodziewa si, e mgby zmieni jego zachowanie.
2. Moe zmieni otoczenie Jimmy'ego, kiedy kupi mu
jego wasn skrzynk z narzdziami i bdzie mia nadziej,
e zachowanie Jimmy'ego zmieni si.
3. Moe prbowa zmieni wasne nastawienie do zachowania Jimmy'ego i powiedzie sobie: Chopaki to przecie
chopaki" albo Z czasem nauczy si postpowa waciwie
z narzdziami".
W tym rozdziale zajmiemy si pierwszym wariantem i
skoncentrujemy si na tym, jak rodzice mog rozmawia ze
swoimi dziemi lub dokonywa z nimi konfrontacji, aby
105

zmienia te ich sposoby zachowania, ktre s nie do przyjcia dla rodzicw.

Nastpnymi dwoma wariantami zajmiemy si w pniejszych rozdziaach.
DOKONYWANIE KONFRONTACJI Z DZIEMI
W SPOSB NIESKUTECZNY
Nie jest to adna przesada, e 99% rodzicw na naszych
kursach stosuje nieskuteczne metody komunikacji, kiedy zachowanie si dzieci przeszkadza i odbija si niekorzystnie na
yciu rodzicw. Podczas pewnego kursu z rodzicami nauczyciel odczytuje gono opis pewnej typowej sytuacji rodzinnej, w ktrej dziecko mczy swoich rodzicw:
S oni bardzo zmczeni po dugim dniu pracy. Potrzebuj na chwil usi i odpocz. Chcieliby wykorzysta ten
czas na przeczytanie gazety. Ale ich picioletni syn szturmuje ich bezustannie, eby si z nim bawili. Nie przestaje pociga ich za rce, wdrapuje si na kolana i gniecie gazet.
Zabawa z nim to jest ostatnie, co chcieliby teraz robi".
Nastpnie nauczyciel prosi wszystkich obecnych, aby napisali na kawaku papieru, co kady z nich powiedziaby do
dziecka w tej sytuacji. (Czytelnik moe take zrobi to wiczenie, jeli napisze swoj werbaln odpowied). Potem nauczyciel odczytuje opis drugiej i trzeciej sytuacji i prosi
wszystkich, aby zapisali swoje odpowiedzi.
Czteroletni syn zdj z pki kilka garnkw i patelni i zaczyna bawi si nimi na pododze. To przeszkadza matce w
przygotowywaniu posiku dla goci. Pani jest ju spniona. "
Dwunastoletni syn wrci ze szkoy do domu, wzi sobie
co do jedzenia i zostawi w kuchni baagan, a pani godzin
wczeniej wysprztaa wszystko, eby byo czysto, kiedy
poda kolacj. "
Przygotowujc ten eksperyment zakadamy, e, z maymi
wyjtkami, rodzice podchodz do tych typowych sytuacji w
sposb nieskuteczny. Mwi do dziecka rzeczy, ktre z
wszelkim prawdopodobiestwem:
1. Spowoduj, e dziecko przeciwstawi si rodzicielskim
usiowaniom wywarcia na nie wpywu w ten sposb, e
106

2.
3.
4.
5.
6.
7.

odmwi zmiany zachowania nie zaakceptowanego przez

rodzicw.
Daj dziecku poczucie, e rodzice nie uwaaj je za zbyt
mdre.
Daj dziecku poczucie, e ojciec lub matka nie zwraca
uwagi na jego potrzeby.
Daj dziecku poczucie winy.
Niszcz szacunek dziecka dla samego siebie.
Skaniaj dziecko do gwatownej obrony.
Prowokuj dziecko do atakowania rodzicw lub odpacania piknym za nadobne.

Rodzice s przeraeni tymi rezultatami, gdy rzadko zdarza si, by ojciec lub matka chcieli wiadomie w ten sposb
postpi wobec wasnego dziecka. Wikszo rodzicw po
prostu nigdy nie zastanowia si nad skutkami, jakie ich sowa wywouj w dzieciach.
Opisujemy wic na naszych kursach kady z tych nieskutecznych rodzajw sownej konfrontacji z dziemi i pojedynczo komentujemy, dlaczego nie s skuteczne.
PRZEKAZYWANIE WYPOWIEDZI Z ROZWIZANIEM"

Czy zdarzyo si wam kiedy mie zamiar okazania jakiemu czowiekowi uprzejmoci (lub dokonania jakiej innej
zmiany waszego zachowania tak, aby zaspokoi potrzeby
drugiego czowieka), kiedy ten czowiek nagle rozkaza wam,
upomnia albo doradzi zrobi dokadnie to, co sami z siebie
chcielibycie zrobi?
Wasz reakcj byo przypuszczalnie: Tego nie trzeba mi
mwi" albo Cholera, gdyby poczeka jedn minut, zrobibym to bez wezwania". Albo prawdopodobnie bylibycie
li, poniewa mielibycie uczucie, e ten drugi czowiek nie
do wam zaufa lub odebra wam moliwo okazania mu
przez was wzgldw z waszej wasnej inicjatywy.
Kiedy ludzie czyni to wam, przekazuj rozwizanie".
Jest to dokadnie to, co rodzice czsto robi wobec dzieci.
Nie czekaj na to, e dziecko zacznie zachowywa si z naleytymi wzgldami, mwi mu, co musi albo powinno zro107

bi. Wszystkie nastpujce rodzaje wypowiedzi przekazuj

rozwizanie".
1. Zarzdza, rozkazywa, komenderowa.
Id i poszukaj sobie czego do zabawy. "
Przesta gnie gazet. "
Sprztnij garnki i patelnie. "
2. Ostrzega, upomina, grozi.
Jeli ty nie przestaniesz, ja zaczn krzycze. "
Mama bdzie si gniewa, jeli nie zejdziesz z drogi. "
Poaujesz, nigdzie nie wyjdziesz, jeli wpierw nie doprowadzisz kuchni do takiego stanu, w jakim bya przedtem. "
3. Przekonywa, wygasza kazania, moralizowa.
Nigdy nikomu nie przeszkadzaj przy czytaniu. "
Baw si gdzie indziej, prosz. "
Nie musisz si tu bawi, kiedy mama si spieszy. "
4. Radzi, robi propozycje lub podawa rozwizania.
Dlaczego nie wyjdziesz bawi si na dworze?"
Niech cho raz ci doradz, co mgby zrobi. "
Czy nie moesz posprzta rzeczy, ktre nie s ci ju potrzebne?"
Tego rodzaju werbalne odpowiedzi przekazuj dziecku
rozwizanie, ktre wy macie dla niego - dokadnie to, co powinno robi wedug waszego zdania. Wy jestecie sdzi rozjemczym; wy sprawujecie kontrol; wy bierzecie rzecz w
rk; wy trzaskacie z bicza; wy wykluczacie inicjatyw, samodzielno dziecka. Pierwszy rodzaj wypowiedzi rozkazuje
mu, aby zastosowao wasze rozwizanie; drugi grozi mu;
trzeci przekonuje go; czwarty radzi mu.
Rodzice pytaj: Co w tym bdnego - podawa wasne
rozwizanie - czy to nie jest w kocu dziecko, ktre stwarza mi problem?" Na pewno tak jest. Ale podawanie rozwizania waszego problemu moe mie takie nastpstwa:
1. Dzieci broni si przed tym, eby im mwiono, co maj
robi. Wasze rozwizanie moe im take nie odpowiada. W
kadym razie dzieci broni si przed tym, by musiay modyfikowa swoje zachowanie, kiedy mwi si im dokadnie, jak
musz", powinny" si zmieni albo lepiej postpowa",
aby si zmieni.
108

2. Nadawanie rozwizania przekazuje te jeszcze inn wypowied: Nie mam do ciebie zaufania, e zdecydujesz si
na rozwizanie" albo Nie uwaam ci za do delikatnego,
aby znalaz sposb, aby mi pomc w moim problemie".
3. Nadawanie rozwizania mwi dziecku, e wasze potrzeby s waniejsze ni jego, e musi zrobi dokadnie to, co
powinno zrobi wedug waszej opinii, bez wzgldu na jego
potrzeby. (Zrobie co, czego nie mog zaakceptowa, dlatego jedynym rozwizaniem jest to, co ja mwi. ")
Kiedy odwiedza was w domu przyjaciel i przypadkowo
stawia stop na poprzecznej listwie jednego z waszych nowych krzese w pokoju jadalnym, z pewnoci nie powiedzielibycie do niego:
Natychmiast zabierz stop z mojego krzesa", Nie powiniene nigdy stawia stp na nowym krzele innych ludzi", Jeli wiesz, co przystoi, zdejmiesz stopy z mojego
krzesa", Stanowczo zabraniam stawiania stp na moim
krzele".
To brzmi miesznie w sytuacji, gdy chodzi o przyjaciela,
gdy wikszo ludzi traktuje przyjaci z wikszym powaaniem. Doroli chc, aby ich przyjaciele zachowali twarz".
Przyjmuj te, e przyjaciel ma do rozumu, aby sam znale rozwizanie waszego problemu, gdy mu si powie najpierw, na czym problem polega. Dorosy przedstawiby po
prostu przyjacielowi swoje odczucia. Pozostawiby mu swobod zareagowania we wasny sposb, a przy tym wyszedby
z zaoenia, e bdzie on do rozumny, aby uszanowa jego
uczucia.
Waciciel krzesa nadaby najprawdopodobniej jak tego
rodzaju wypowied:
Obawiam si, e mgby podrapa stopami moje nowe
krzeso", Siedz tu jak na rozarzonych wglach, bo widz
twoje stopy na moim krzele", Przykro mi to powiedzie,
ale wanie sprawilimy sobie te nowe krzesa i nie chciabym, aby byy podrapane".
adna z tych wypowiedzi nie dyktuje rozwizania. Na
og ludzie przekazuj tego rodzaju wypowiedzi swoim
przyjacioom, rzadko jednak swoim dzieciom. W stosunku
do przyjaci nie pozwalaj sobie naturalnie na rozkazywanie, przekonywanie, groenie lub radzenie, aby w jaki spo109

sb zmienili swoje zachowanie, natomiast jako rodzice robi

to codziennie w stosunku do swoich dzieci.
Nic dziwnego, e dzieci sprzeciwiaj si lub reaguj negatywnie i wrogo. Nic dziwnego, e trac twarz". Nic dziwnego, e w wielu przypadkach, kiedy dorastaj, oczekuj ulegoci i otrzymywania gotowych rozwiza od kadego. Rodzice czsto skar si, e ich dzieci nie przejmuj w domu
adnej odpowiedzialnoci; zupenie nie uwzgldniaj potrzeb swoich rodzicw. Jak mog dzieci kiedykolwiek nauczy si odpowiedzialnoci, kiedy rodzice odbieraj dziecku
kad okazj, aby mogy zrobi co z wasnej inicjatywy, ze
wiadomoci odpowiedzialnoci, liczc si z potrzebami
wasnych rodzicw?
NADAWANIE WYPOWIEDZI PONIAJCEJ"

Kady wie, jak to jest by ponionym przez wypowied,

ktra zarzuca win, habi, zawiera osd, szyderstwo, krytyk. Przy konfrontacjach z dziemi rodzice pozwalaj sobie w
wysokim stopniu na tego rodzaju wypowiedzi. Poniajce
wypowiedzi mog podpa pod jedn z nastpujcych kategorii:
1. Osdza, krytykowa, obwinia,
Mgby to lepiej wiedzie. "
Jeste bezmylna. "
Jeste bardzo niegrzeczny. "
Jeste najbardziej bezwzgldnym dzieckiem, jakie znam. "
Bdziesz gwodziem do mojej trumny. "
2. Strofowa, wyszydza, zawstydza.
Jeste le wychowanym bachorem. "
Ju dobrze, panie Wcibski. "
Czy ci si to podoba, e jeste w tym domu samolubnym
darmozjadem?"
Wstyd si!"
3. Interpretowa, stawia diagnozy, dokonywa psychoanalizy.
Ty tylko chcesz zwraca na siebie uwag. "
110

,, Chcesz mnie tylko doprowadzi do wciekoci. "

,, Chciaby sprawdzi, na ile moesz sobie pozwoli, zanim
bd wcieka. "
Zawsze chcesz tam si bawi, gdzie ja pracuj. "
4. Poucza, wskazywa.
Nie wypada komu przerywa. "
Grzeczne dzieci tego nie robi. "
Co by powiedzia, gdybym ja ci to okazaa?"
Mgby chocia raz by grzeczny. "
Nie czy drugiemu, co tobie niemie. "
Wszystko to s wypowiedzi poniajce - podaj w wtpliwo charakter dziecka, odrzucaj je jako czowieka, niszcz
poczucie jego wasnej godnoci, podkrelaj nieudolno,
wydaj wyrok na jego osobowo. Przypisuj dziecku win.
Jakie s prawdopodobne skutki takich wypowiedzi?
1. Dzieci czuj si czsto winne i pene skruchy, kiedy si je
osdza lub obwinia.
2. Dzieci maj uczucie, e rodzic nie jest uczciwy - odczuwaj niesprawiedliwo: Nie zrobiem nic zego" albo
Nie chciaem by niegrzeczny".
3. Dzieci bardzo czsto reaguj przekornie na tego rodzaju
wypowiedzi - staj dba. Zrezygnowa z zachowania
przeszkadzajcego rodzicom byoby przyznaniem susznoci zarzutowi lub wpywowi rodzicielskiemu. Typowa reakcja byaby: Nie przeszkadzam ci" albo Zabawki
nie stoj nikomu na drodze".
4. Dzieci czsto odpacaj t sam monet: Ty te nie zawsze jeste taka porzdna" albo Ty jeste stale zmczona", Jeste straszna zrzda, kiedy maj przyj gocie"
albo Dlaczego dom nie moe by taki, ebymy mogli w
nim y?"
5. Poniania daj dziecku poczucie nieudolnoci. Zmniejszaj jego szacunek dla samego siebie.
Poniajce wypowiedzi mog mie katastrofalne skutki
dla dziecicego wyobraenia o samym sobie, ktre wanie
jest w trakcie ksztatowania si. Dziecko bombardowane wypowiedziami, ktre je odrzucaj, nauczy si patrze na siebie
jako na kogo zego, zoliwego, leniwego, bezmylnego, bez111

wzgldnego, gupiego, ograniczonego, niemiego itd. Poniewa wytworzona w modoci za opinia o sobie samym ma
tendencj do przetrwania a do wieku dojrzaego, poniajce
wypowiedzi rzucaj ziarno, ktre utrudnia czowiekowi cae
jego ycie. W ten sposb dzie po dniu rodzice przyczyniaj
si do zniszczenia J a " dziecka lub do zniszczenia jego poczucia wasnej godnoci. Jak krople wody, ktre padaj na
kamie, te codzienne wypowiedzi wywieraj na dzieci stopniowo i w niedostrzegalny sposb niszczcy skutek.
KONTROLOWANIE DZIECI W SPOSB EFEKTYWNY
Rodzicielska rozmowa moe take budowa. Wikszoci
rodzicw, kiedy ju wreszcie uwiadomi sobie destrukcyjn
si poniajcych wypowiedzi, bardzo zaley na tym, aby
nauczy si skutecznych rodzajw konfrontacji z dziemi.
Nigdy nie spotkalimy na naszych kursach rodzicw, ktrzy
chcieliby wiadomie zniszczy poczucie wasnej godnoci
swojego dziecka.
WYPOWIEDZI - TY" I WYPOWIEDZI - JA"

atw dla rodzicw drog do zrozumienia rnicy midzy

nieskuteczn i skuteczn konfrontacj jest przyswojenie poj wypowied ty" i wypowied ja". Kiedy prosimy
rodzicw, eby sprawdzili wczeniej zapisane nieskuteczne
wypowiedzi, zaskakuje ich odkrycie, e prawie wszystkie zaczynaj si od sowa ty" lub je zawieraj. Te wszystkie wypowiedzi s zorientowane na ty":
Przesta!"
Nie powiniene tego robi".
Nie wolno ci nigdy... "
Jeli z tym nie skoczysz, to... "
Ktry z rodzicw jest w zym humorze, czuje si rozczarowany, zmczony, zmartwiony, zadrczony itd., i aby da
dziecku do zrozumienia, co dzieje si w jego wntrzu, musi
wybra odpowiedni kod. Dla rodzica, ktry jest zmczony i
nie ma ochoty bawi si ze swoim czteroletnim dzieckiem,
nasz diagram wygldaby w ten sposb:
112

Jeli jednak rodzic wybierze kod zorientowany na ty",

nie zaszyfrowaby dokadnie uczucia zmczenia":

Jeste nieznony", jest bardzo zym kodem dla uczucia

zmczenia rodzica. Kod, ktry jest niedwuznaczny i dokadny, byby zawsze wypowiedzi ja": Jestem zmczony", Nie mog bawi si", Chciabym odpocz". To
przekazuje uczucia, ktre odczuwa rodzic. Kod z wypowiedzi ty" nie zawiadamia o uczuciu. Odnosi si o wiele
bardziej do dziecka ni do rodzica.
Wypowied ty" jest zorientowana na dziecko, a nie na
rodzica.
Przypatrzcie si tym wypowiedziom biorc pod uwag, to
co syszy dziecko:
Dlaczego nie robisz (ty) tego?"
(Ty) jeste le wychowany".
(Ty) zachowujesz si jak niemowl".
(Ty) chcesz zwraca na siebie uwag".
Dlaczego nie jeste (ty) mia?"
Powiniene (ty) to lepiej wiedzie".
Jak (ty) si zachowujesz?"
Co (ty) wyprawiasz?"
Kiedy jednak ojciec lub matka mwi do dziecka po prostu, jakie uczucia wzbudza jakie zachowanie nie do przyjcia, wypowied ksztatuje si na og jako wypowied
ja".
Nie mam (ja) ochoty na zabaw, kiedy jestem zmczona. "
113

Nie mog (ja) gotowa, kiedy musz przechodzi po garnkach i patelniach na pododze. "
Obawiam si (ja), e kolacja nie bdzie na czas gotowa. "
Jestem zaamana (ja), kiedy widz, jak moja czysta kuchnia
jest znw zabrudzona. "
Rodzice rozumiej bez trudnoci rnic midzy wypowiedziami ja" i wypowiedziami ty", ale pene znaczenie tej rnicy zostanie dopiero wtedy zrozumiane, kiedy
wrcimy do diagramu procesu komunikacji wprowadzonego
pocztkowo dla wyjanienia czynnego suchania. Pomoe to
rodzicom oceni znaczenie wypowiedzi ja".
Kiedy zachowanie dziecka jest nie do przyjcia dla rodzicw, poniewa w jaki konkretny sposb przynosi ujm ich
prawu do korzystania z radoci ycia albo do zaspokajania
wasnych potrzeb, niewtpliwie rodzice maj problem:

Pierwsz wypowied dziecko odszyfrowuje jako ocen siebie. Drug odszyfrowuje jako stwierdzenie faktu w odniesieniu do ojca. Wypowiedzi ty" s gorszym kodem do przekazywania tego, co rodzic odczuwa, poniewa dziecko
odszyfrowuje je najczciej w tym sensie, co ono powinno
zrobi (podanie rozwizania) albo jak jest le wychowane
(obwinianie lub ocena).
114

DLACZEGO WYPOWIEDZI JA" S SKUTECZNIEJSZE?

Wypowiedzi ja" s skuteczniejsze dla wywarcia wpywu na dziecko, aby zmodyfikowao to swoje zachowanie,
ktre jest nie do przyjcia dla rodzica i ktrego zmiana jest
lepsza i dla dziecka, i dla jego stosunkw z rodzicami. Wypowied ja" o wiele mniej nadaje si do prowokowania
oporu i buntu. Znacznie mniej grone jest unaocznienie
dziecku otwarcie, jak jego zachowanie oddziauje na was, ni
ukazywanie, e w nim jest co zego, poniewa tak si zachowuje. Pomylcie o wyranej rnicy w reakcji dziecka na te
dwie wypowiedzi rodzica, kiedy dziecko mocno nadepno
mu na nog:
Au! To mnie mocno zabolao - nie lubi, kiedy kto
mnie depcze".
Jeste bardzo niegrzecznym chopakiem. Tylko odwa
si kogo tak nadepn".
Pierwsza wypowied mwi dziecku tylko to, co odczulicie; fakt, ktremu nie moe zaprzeczy. Druga mwi mu, e
byo niegrzeczne" i ostrzega przed powtrzeniem tego;
przeciwko jednemu i drugiemu moe ono podnie zarzuty i
mocno si nastroszy.
Wypowiedzi ja" s te nieskoczenie bardziej skuteczne, poniewa skadaj odpowiedzialno za zmian zachowania w rce dziecka. Zdania Au, to mnie mocno zabolao" i Nie lubi, kiedy kto mnie depcze", mwi, co czujecie, pozostawiaj jednak dziecku decyzj o tym, co ma zrobi.
Wypowiedzi ja" pomagaj wic dziecku si rozwija,
pomagaj mu przej odpowiedzialno za swoje zachowanie. Jedna wypowied ja" mwi dziecku, e pozostawiacie mu odpowiedzialno, e mu ufacie, e upora si z sytuacj w sposb konstruktywny, e macie zaufanie wierzc w
uwzgldnienie waszych potrzeb, dajecie mu wic szans, aby
zaczo zachowywa si konstruktywnie.
Poniewa wypowiedzi ja" s szczere, skaniaj do tego,
by dziecko pod ich wpywem przekazywao podobnie szczere wypowiedzi zawsze, kiedy ma jakie odczucia. Wypowiedzi ja" jednego czowieka w kontaktach z drugim
sprzyjaj wypowiedziom ja" tego drugiego. Wypowie115

dzi ty" s przyczyn tego, e w pogarszajcych si stosunkach konflikty czsto przeradzaj si we wzajemne obwinianie si.
Matka: Okropnie grzebiesz si ze zmywaniem swoich naczy po niadaniu. (Wypowied ty". )
Dziecko: Ty te nie zawsze zmywasz je rano. (Wypowied
ty". )
Matka: To jest rnica - matka ma mnstwo innych rzeczy
do zrobienia w domu i musi sprzta po zgrai nieporzdnych dzieci. (Wypowied ty". )
Dziecko: Nie jestem nieporzdna. (Wypowied obronna")
Matka: Jeste tak samo niegrzeczna jak inne dzieci i wiesz o
tym dobrze. (Wypowied ty". )
Dziecko: Chcesz, eby kady by doskonay. (Wypowied
ty". )
Matka: No, do tego jest ci w kadym razie daleko, jeli chodzi o sprztanie. (Wypowied ty". )
Dziecko: Ty za to jeste diabelnie zajta porzdkiem w mieszkaniu. (Wypowied ty". )
Jest to typowe dla wielu rozmw midzy rodzicami i dziemi, e rodzic zaczyna konfrontacj przy pomocy wypowiedzi ty". To zawsze koczy si ktni, w ktrej obie
strony na zmian broni si i atakuj.
Wypowiedzi ja" daj mniej moliwoci wywoywania
tego rodzaju sprzeczek. Nie znaczy to jednak, e wszystko
idzie jak po male, jeli rodzice stosuj wypowiedzi ja".
Jest zrozumiae, e dzieci niechtnie suchaj, e ich zachowanie stanowi problem dla ich rodzicw (tak samo jak doroli, ktrzy nigdy nie czuj si szczeglnie dobrze, kiedy kto
stawia ich wobec faktu, e ich zachowanie stao si przyczyn cierpienia). Jednake jest o wiele mniej grone powiedzenie komu, co si odczuwa, ni obwinianie go o to, e spowodowa bl.
Trzeba pewnej odwagi, aby stosowa wypowiedzi ja",
ale nagroda jest na og warta ryzyka. Czowiekowi potrzeba
odwagi oraz wewntrznej pewnoci, aby w jakim kontekcie
odkrywa swoje wewntrzne uczucia. Nadawca szczerej
wypowiedzi ja" naraa si na niebezpieczestwo, e ten
drugi pozna go takim, jakim jest naprawd. Otwiera si -jest
naprawd przejrzysty" - odkrywa swoje bycie czowie116

kiem". Mwi drugiemu, e jest czowiekiem, ktry moe by

zranionym, wprawionym w zakopotanie, obawiajcym si,
rozczarowanym, gniewnym lub zniechconym itd.
Ujawnienie, co si odczuwa, oznacza dla czowieka otwarcie si, aby ten drugi mg go zobaczy. Co ten drugi czowiek pomyli o mnie? Zwaszcza rodzice uwaaj, e naprawd trudno jest by przezroczystym wobec dzieci, poniewa
bardzo chcieliby wydawa si nieomylnymi, bez saboci,
monoci zranienia, nieudolnoci. Dla wielu rodzicw jest
znacznie atwiej ukrywa swoje uczucia za wypowiedzi
ty", ktra przypisuje win dziecku, ni odkry swoje wasne bycie czowiekiem".
Najwiksz nagrod, jaka przypada komu z rodzicw za
to, e jest przejrzysty, jest prawdopodobnie poprawa stosunkw z dzieckiem. Szczero i otwarto sprzyjaj zayoci
naprawd ludzkim stosunkom wzajemnym. Moje dziecko
poznaje mnie, jaki jestem, a to je zachca do wyjawienia mi,
co w nim jest. Zamiast wzajemnej obcoci rozwijamy cisy
kontakt. Nasze stosunki staj si autentyczne - bdziemy
dwoma prawdziwymi ludmi, ktrzy chc si poznawa nawzajem w prawdzie.
Kiedy rodzice i dzieci ucz si by otwartymi i szczerymi
ze sob, nie s ju duej obcymi w tym samym domu. Rodzice mog cieszy si yciem, by rodzicami prawdziwego
czowieka - a dzieci s szczliwe dziki temu, e maj rodzicw, ktrzy s prawdziwymi ludmi.

Rozdzia VII

WPROWADZENIE W YCIE
WYPOWIEDZI JA"
Rodzice na naszych kursach ciesz si bardzo, e ich si
uczy, jak zmienia takie zachowanie dzieci, ktre jest dla
nich nie do przyjcia. Wielu wyjania na kursie: A trudno
mi uwierzy, e przyjd do domu i wyprbuj to na czym,
co moje dziecko robio od miesicy na zo mnie".
Niestety, wieo wyszkoleni rodzice czsto nie osigaj rezultatw, ktrych si spodziewali. Przynajmniej nie na pocztku. Dlatego omawiamy bdy, ktre czsto robi, kiedy
prbuj zastosowa w praktyce wypowiedzi ja", i dajemy
przykady, aby rozszerzy ich umiejtnoci.
ZAMASKOWANA WYPOWIED TY"

Pan G., ojciec dwch dorastajcych synw, przyszed na

kurs i owiadczy, e jego pierwsza prba wprowadzenia w
ycie wypowiedzi ja" miaa smutny koniec:
- W przeciwiestwie do tego, co tu powiedziano, mj syn
Paul zacz jak zawsze odsya do mnie swoje wasne wypowiedzi ty".
- Czy pan sam przekaza wypowiedzi ja"? - zapyta
nauczyciel.
- Naturalnie, lub uwaaem, e to robi, w kadym razie
prbowaem to robi - odpowiedzia pan G.
Nauczyciel zaproponowa, aby odegra t sytuacj na kursie - sam mia gra rol Paula, a pan G. - odgrywa siebie
samego. Po wyjanieniu uczestnikom kursu sytuacji pan G.
zacz przeywa j na nowo:
Pan G.: Jestem gboko przekonany, e opucie si w
swoich obowizkach.
Paul: Dlaczego?
118

Pan G.: No, we tylko twoj prac - koszenie trawnika.

Zawsze si gniewam, kiedy si wykrcasz. Jak w zesz sobot. Byem zy na ciebie, bo poszede i nie cie trawy.
Stwierdziem, e to by brak odpowiedzialnoci i byem
oburzony.
W tym miejscu nauczyciel przerwa dialog i powiedzia do
pana G.: Usyszaem od pana mnstwo ja, ale zapytamy
uczestnikw kursu, czy usyszeli jeszcze co innego".
Jeden ojciec - uczestnik kursu - wtrci natychmiast uwag:
- W cigu niewielu sekund powiedzia pan Paulowi, e
jest niedbay, e si wykrca, e ucieka i jest nieodpowiedzialny.
- Co? Zrobiem to? Tak, moe - powiedzia pan G. bezradnie. Tego sucha si tak samo, jak wypowiedzi ty".
Pan G. mia racj. Popeni bd, ktry wielu rodzicw
robi pocztkowo - wysyaj wypowiedzi ty" i przebieraj
je, kiedy na pierwszym miejscu przed strofujcymi wypowiedziami stawiaj zwrot Mam uczucie".
Czasem potrzeba takiego omwienia prawdziwej sytuacji,
aby rodzice jasno zorientowali si, e wyraenie Stwierdzam, e jeste. nieporzdny" jest tak sam wypowiedzi
ty" jak Jeste nieporzdny". Rodzicom mwi si, e
mog opuci zwrot Mam uczucie", ale powinni wyjani,
co szczeglnie odczuwaj - na przykad Byem rozczarowany", Chciaem, eby trawnik wyglda w niedziel porzdnie" albo Byem zirytowany, bo mylaem, e umwilimy si, e trawnik bdzie ostrzyony na niedziel".
NIE PODKRELAJCIE TEGO, CO UJEMNE

Innym bdem, ktry robi rodzice wieo wyszkoleni, jest

uywanie wypowiedzi ja", aby wyrazi swoje negatywne
odczucia, a zapominaj wyraenia pozytywnych odczu poprzez wypowiedzi <<ja".
Pani K. i jej crka Linda uzgodniy, e Linda nie wrci do
domu pniej ni o pnocy po umwionym spotkaniu w kinie. W kocu Linda zjawia si wp do drugiej. Matka nie
moga zasn przez ptorej godziny i bardzo si martwia,
e Lindzie przydarzyo si co zego.
119

Na kursie rozdzielono role i powtrzenie zajcia wypado

nastpujco:
Pani K. (kiedy Linda wchodzi): Jestem za na ciebie.
Linda: Wiem, spniam si.
Pani K.: Jestem rzeczywicie za na ciebie, e kazaa mi tak
dugo czuwa.
Linda: Dlaczego nie moga spa? Chciaam, eby posza
do ka i nie martwia si.
Pani K.: Jak mogam to zrobi? Byam wcieka na ciebie i
chora ze zmartwienia, e moe zdarzy ci si jaki wypadek. Jestem naprawd rozczarowana, e nie dotrzymaa
naszej umowy.
Nauczyciel przerwa przedstawienie i powiedzia do pani
K.: Cakiem niele - nadaa pani kilka dobrych wypowiedzi ja", ale tylko negatywnych. Co czua pani faktycznie,
kiedy Linda stana w drzwiach? Na czym polegao pani
pierwsze uczucie?
Bez wahania pani K. odpowiedziaa: Odczuam ogromn
ulg, e Linda bya w domu caa i zdrowa. Chciaam j przytuli do siebie i powiedzie, jak si ciesz, e j widz znw
zdrow".
Wierz pani - powiedzia nauczyciel - a teraz (znw odgrywam Lind) niech mi pani przekae te prawdziwe uczucia jako wypowiedzi ja. Niech pani sprbuje jeszcze raz. "
Pani K.: Och, Lindo, dziki Bogu, e jeste w domu caa i
zdrowa. Ciesz si, e ci widz. Co za ulga. (Obejmuje
nauczyciela. ) Tak si baam, e miaa jaki wypadek.
Linda: Moja kochana cieszysz si, e mnie widzisz.
Uczestnicy kursu wyrazili prawdziwe uznanie dla pani K.,
a take zaskoczenie i rado z zupenie innego charakteru
tych dwu konfrontacji, ktre zacza najgwatowniejszymi
uczuciami i sformuowaniem A teraz co ci powiem". Rozwina si z tego ywa dyskusja nad zachowaniem, przez
ktre rodzice trac tak wiele okazji, by by uczciwymi wobec dzieci w okazywaniu swoich pozytywnych, penych mioci uczu. Usiujc da nauczk" naszym dzieciom zaprzepaszczamy wspaniae okazje, by przekaza im o wiele
bardziej podstawowe nauki. Na przykad, e ich tak lubimy,
e byby to dla nas okropny bl, gdyby zostali zranieni lub
zabici.
120

Po przedstawieniu najpierw prawdziwego wyrazu tego, co

pani K. czua, byo do czasu, aby skonfrontowa Lind z
rozczarowaniem jej matki z tego powodu, e crka nie dotrzymaa sowa. Jak bardzo inny rodzaj dyskusji nastpiby,
gdyby na pocztku zostaa nadana pozytywna wypowied
ja".
WYSA CHOPCA, ABY WYKONA PRAC MCZYZNY

Przy objanianiu naszego ujcia wychowania poprzez

suchanie" rodzice sysz mnstwo o pomniejszaniu" ich
wypowiedzi ja". Dla wielu rodzicw pocztkowo trudno
jest nada wypowied ja", ktra odpowiada intensywnoci ich uczu. Kiedy kto z rodzicw pomniejsza je, jego
wypowied ja" zwykle nie robi wraenia na dziecku i nie
wystpuje adna zmiana zachowania.
Pani B. przedstawia przypadek, w ktrym jej syn Bryant
nie zmieni swego niemoliwego do przyjcia zachowania
nawet wtedy, gdy przekazaa mu dobr wedug jej poczucia
wypowied ja". Szecioletni Bryant uderzy przy zabawie
swego maego braciszka w gow star rakiet tenisow. Matka nadaa wypowied ja", ale Bryant poszed dalej i powtrzy niebezpieczny atak na swego braciszka. Przy zainscenizowaniu przypadku na kursie stao si jasne to, e pani
B. bya winna pomniejszania swoich uczu.
Pani B.: Bryant, nie chc, eby bi Sammy'ego.
- Jestem zaskoczony, pani B. - powiedzia nauczyciel - e
pani zareagowaa tak umiarkowanymi uczuciami na to, e
pani najmodszy syn zosta uderzony w gow tward rakiet
tenisow.
- Och, byam miertelnie przeraona, e jego maa czaszka zostaa rozbita i byam pewna, e gowa bdzie krwawi.
- Wic teraz - uwaa nauczyciel - chcemy wyrazi te
bardzo silne uczucia w wypowiedzi ja", ktra odpowiada
intensywnoci tego, co pani faktycznie czua w swym
wntrzu.
W ten sposb zachcona i pobudzona, szczera w stosunku
do swoich prawdziwych uczu, pani B. wyrzucia z siebie
gwatownie:
121

- Bryant, umieram ze strachu, kiedy uderzasz dziecko w

gow! Nie opanuj si, jeeli je ciko skaleczysz. I bd
okropnie gniewa si, kiedy zobacz, e starszy robi krzywd
duo modszemu. Och, tak si boj, e jego gowa bdzie
krwawi.
Pani B. i inni rodzice na kursie zgodzili si, e ona tym razem nie posaa chopca, eby wykona prac mczyzny".
Druga wypowied ja", ktra o wiele bardziej odpowiadaa jej prawdziwym uczuciom, miaaby znacznie wicej szans,
eby zrobi wraenie na Bryancie.
WYBUCHAJCY WEZUWIUSZ

Kiedy po raz pierwszy zaznajamiacie si z wypowiedzi

ja", wielu rodzicw spieszy do domu pragnc konfrontacji
ze swoimi dziemi, a te kocz si w ten sposb, e wyrzucacie z siebie nagromadzone emocje niby wulkan, aby sobie
uly. Pewna matka przysza znw na kurs i owiadczya, e
spdzia cay tydzie zoszczc si na swoje dzieci. Problem
polega tylko na tym, e jej dzieci okropnie przeraziy si jej
wybuchami.
Odkrycie, e niektrzy rodzice potraktowali nasz zacht
do konfrontacji ze swoimi dziemi jako list elazny pozwalajcy na dawanie upustu swoim uczuciom gniewu, skonio
mnie, aby na nowo podda rewizji funkcj gniewu w stosunkach midzy rodzicami i dzieckiem. To krytyczne ponowne
zbadanie gniewu przyczynio si bardzo do wyjanienia
moich wasnych myli i naprowadzio mnie na nowe sformuowanie, dlaczego rodzice daj upust swojemu gniewowi,
dlaczego szkodzi to dzieciom i jak mona pomc rodzicom,
aby tego uniknli.
W przeciwiestwie do innych uczu, gniew kieruje si
prawie zawsze przeciw innemu czowiekowi. Jestem zy",
to wypowied, ktra zwykle znaczy: Jestem zy na ciebie"
albo Ty mnie zocisz". To jest waciwie wypowied
ty", a nie adna wypowied ja". Rodzice nie mog zamaskowa tej wypowiedzi ty", kiedy przedstawiaj j
jako: Ja odczuwam gniew". W nastpstwie taka wypowied
ukazuje si dzieciom jako wypowied ty". Dziecko sdzi,
e jest obwiniane jako ten wanie, kto spowodowa gniew
122

swoich rodzicw. Mona przewidzie, e oddziaywanie na

dziecko bdzie takie, e poczuje si ono ponione, odpowiedzialne i wiadome winy dokadnie tak, jak przez wypowied ty".
Jestem teraz przekonany o tym, e gniew jest czym, co
dopiero wtedy powstaje w rodzicach, kiedy przeyli wczeniejsze uczucie. Ojciec lub matka wzbudzaj w sobie gniew
jako nastpstwo przeycia owego pierwotnego uczucia. Tak
to wyglda:
Jad autostrad i inny kierowca udaje, e mnie nie widzi i
zblia si na niebezpiecznie ma odlego od mojego
przedniego prawego botnika. Moim pierwotnym uczuciem
jest lk. Jego zachowanie przestraszyo mnie. W nastpstwie
tego, e napdzi mi strachu, wczam klakson par sekund
pniej i zaczynam by wcieky", moe te krzycz nawet
co takiego, jak: Ty baranie, dlaczego nie nauczysz si jedzi samochodem" - wypowied, ktra nikogo nie zmyli,
e jest autentyczn wypowiedzi ty". Celem mojego
wciekego zachowania" jest ukaranie drugiego kierowcy
lub wywoanie w nim poczucia winy - poniewa mnie nastraszy - aby wicej tego nie robi. Podobnie rozgniewany
rodzic w najczstszych przypadkach uywa swego gniewu
lub gniewnego zachowania", aby da dziecku nauczk.
Matka traci z oczu swoje dziecko w domu towarowym.
Pierwszym jej uczuciem jest obawa - boi si, e mogoby mu
si co sta. Gdyby j kto zapyta, co czuje, kiedy go szuka,
powiedziaaby: Jestem w miertelnym strachu" albo Jestem okropnie zmartwiona i przeraona". Kiedy w kocu
znajduje dziecko, odczuwa ogromn ulg. Mwi do siebie:
Dziki Bogu, nic si nie stao". Ale gono mwi co zupenie innego. W zoci nada tak wypowied, jak np. ta: Ty
niegrzeczny chopaku" albo Jestem za na ciebie! Jak moesz by taki gupi, oddala si ode mnie?" albo Czy ci nie
mwiam, e masz si trzyma blisko mnie?" Matka reaguje
w tej sytuacji zoci (wtrne uczucie), aby da dziecku
nauczk lub ukara je, poniewa spowodowao jej obaw.
Jako wtrne uczucie, gniew wyraa si prawie zawsze jako
wypowied ty", potpienie i wina dziecka. Jestem prawie przekonany o tym, e gniew jest postaw przyjmowan
przez rodzicw umylnie i wiadomie, z wyranym celem,
123

aby obwini dziecko, ukara je, da mu nauczk, poniewa

jego zachowanie wyzwolio inne pierwotne uczucie. Zawsze,
kiedy jestecie li na kogo drugiego, urzdzacie scen, odgrywacie rol, aby zrobi wraenie na tym drugim, pokaza
mu, co zrobi, da mu lekcj, aby sprbowa przekona go,
e nie powinien tego nigdy wicej robi. Nie chc przez to
powiedzie, e gniew nie jest prawdziwy. Jest bardzo prawdziwy i czyni z czowieka istot kipic wewntrznie, roztrzsion. Chc przez to powiedzie, e ludzie sami siebie
pobudzaj do gniewu.
Oto kilka przykadw:
Dziecko zachowuje si niegrzecznie w restauracji. Pierwszym uczuciem jest zakopotanie. Wtrnym uczuciem jest
gniew: Przesta zachowywa si jak dwuletnie dziecko".
Dziecko zapomina, e ojciec ma imieniny, nie skada ycze ani nie daje upominku. Uraza jest pierwszym uczuciem
ojca, za wtrnym - gniew: Nie jeste wcale lepszy ni
wszystkie inne dzisiejsze bezmylne dzieci".
Dziecko przynosi do domu wiadectwo szkolne ze zymi
stopniami. Pierwotnym uczuciem matki jest rozczarowanie.
Wtrnym uczuciem jest gniew: Wiedziaam, e przebumelowae cae procze. Spodziewam si, e jeste teraz naprawd dumny z siebie".
Jak rodzice mog nauczy si unika nadawania gniewnych wypowiedzi ty"? Dowiadczenia z naszych kursw
s bardzo zachcajce. Pomagamy rodzicom zrozumie rnic midzy pierwotnymi i wtrnymi uczuciami. Potem
ucz si wiadomoci swoich pierwotnych uczu, kiedy dochodzi do krytycznych sytuacji. Na koniec ucz si nadawania swoim dzieciom swoich pierwotnych uczu, zamiast dawa upust wtrnym, gniewnym uczuciom. Pomaga to rodzicom lepiej uwiadamia sobie to, co dzieje si w nich rzeczywicie, kiedy s li; pomaga im identyfikowa ich pierwotne
uczucia.
Pani C, przesadnie skrupulatna matka, opowiedziaa, jak
odkrya, e jej czste gniewne wybuchy skierowane przeciw
jej dwunastoletniej crce stanowiy wtrn reakcj na jej
rozczarowanie, e crka nie okazaa si tak piln i chtn do
nauki dziewczynk, jak bya jej matka jako dziecko. Pani
C. zacza rozumie, jak wielkie znaczenie mia dla niej
124

szkolny sukces jej crki i e zawsze napadaa na ni z gniewn wypowiedzi ty", kiedy crka rozczarowywaa j
sabymi ocenami.
Pan J., zawodowy doradca, owiadczy, e teraz dopiero
zrozumia, dlaczego by tak zy na swoj jedenastoletni crk, kiedy byli w miejscach publicznych. Inaczej ni jej
ekstrawertyczny towarzyski ojciec, crka bya niemiaa.
Zawsze, kiedy przedstawia j znajomym, nie chciaa podawa rki i mwi zwykych uprzejmoci, jak Dzie dobry"
lub Mio mi pozna pani". Jej niewyrane, prawie niedosyszalne Hallo" byo przykre dla ojca. Przyzna on, e si
obawia, by znajomi nie brali go za surowego, dominujcego
ojca, ktry wychowa ulege, zastraszone dziecko. Gdy zda
sobie z tego spraw, postanowi pokonywa swoje gniewne
uczucia przy tych okazjach. Mg teraz zacz akceptowa
fakt, e jego crka miaa po prostu inny charakter ni on. I
kiedy przesta by zy, jego crka czua si o wiele mniej niemiaa.
Zgodnie z naszym szkoleniem rodzice dochodz do tego,
e kiedy wyadowuj si poprzez gniewne wypowiedzi
ty", rozumiej, i lepiej zrobiliby, gdyby stanli przed lustrem i zapytali siebie: Co si we mnie dzieje?", Ktrym
moim potrzebom zagraa zachowanie mojego dziecka?", Z
czego skadaj si moje wasne pierwotne uczucia?" Jedna z
matek na kursie odwanie stwierdzia, e bya czsto za na
swoje dzieci, poniewa bya gboko rozczarowana tym, e
istnienie dzieci nie pozwolio jej ukoczy szkoy i zosta
nauczycielk. Odkrya, e jej gniewne uczucia byy w rzeczywistoci uraz, poniewa bya rozczarowana pokrzyowaniem jej wasnych planw zawodowych.
CO MOG SPRAWI SKUTECZNE WYPOWIEDZI JA"?

Wypowiedzi ja" mog przynie zadziwiajce rezultaty. Czsto rodzice zawiadamiaj, e dzieci s zaskoczone,
gdy sysz, co i jak ich rodzice faktycznie odczuwaj.
Mwi do rodzicw:
Nie wiedziaem, e ci tak bardzo rozgniewaem".
Nie wiedziaam, e ci to rzeczywicie wyprowadzio z
rwnowagi".
125

Dlaczego wczeniej nie powiedziae, jak ci byo przykro".

Od tego rzeczywicie wiele zaley, prawda?"
Dzieci (doroli pod tym wzgldem nie rni si od nich)
czsto nie wiedz, jak ich zachowanie dziaa na innych. Dc do wasnych celw czsto s zupenie niewiadome wraenia, jakie moe robi ich zachowanie. Kiedy im si to wreszcie raz powie, chciayby zwykle by taktowniejsze. Bezmylno nierzadko zmienia si w uwag, kiedy dziecko raz
zrozumie oddziaywanie jego zachowania na innych.
Pani H. opowiedziaa o pewnym epizodzie podczas urlopu spdzonego razem z rodzin. Ich mae dzieci byy na tylnym siedzeniu i zachowyway si bardzo gono i niespokojnie. Pani H. i pan H. znosili t wrzaw z wielkim niezadowoleniem, w kocu jednak pan H. nie mg ju duej wytrzyma. Znienacka zahamowa samochd, zjecha z drogi i
wyjani: Nie mog po prostu wytrzyma tego haasu i podskakiwania z tyu samochodu. Chciabym cieszy si ze swojego urlopu i mie przyjemn jazd. Ale, do diaba, kiedy z
tyu jest tak gono, denerwuj si i jad niechtnie. Stwierdzam, e take mam prawo do przyjemnego spdzenia urlopu". Dzieci byy zaskoczone tym wyjanieniem i powiedziay to. Nie wiedziay, e ich zachowanie na tylnym siedzeniu
w jakikolwiek sposb przeszkadzao ich ojcu. Oczywicie
mylay, e ojciec moe to znie. Pani H. poinformowaa,
e po tym zajciu dzieci byy o wiele uwaniejsze i w duym
stopniu ograniczyy swoje wybryki.
Pan G., dyrektor pewnej szkoy, w ktrej ulokowani s
krnbrni i trudni uczniowie, opowiedzia tak dramatyczn
histori:
- Tygodniami znosiem z oburzeniem zachowanie jednej
grupy chopcw, ktrzy ustawicznie lekcewayli i nie zachowywali pewnych przepisw szkolnych. Pewnego ranka wyjrzaem przez okno mojego gabinetu i zobaczyem ich idcych leniwie po trawniku i nioscych butelki coca-coli, co
wykracza przeciwko przepisom szkolnym. To ju przebrao
miar. Poniewa byem wanie po godzinie kursu, na ktrej
wyjaniano wypowiedzi ja", wybiegem na zewntrz i zaczem mwi o kilku moich uczuciach: Czuj si tak diabelnie zniechcony przez was, chopcy! Prbowaem wszystkiego, co tylko potrafi, aby wam pomc ukoczy szko.
126

Serce i dusz woyem w prac. A wy, chopaczyska, nie robicie nic poza przekraczaniem przepisw. Walczyem o rozsdne ustalenie dugoci wosw, ale wy, nicponie, nie chcecie do tego stosowa si. I biegacie tu naokoo z butelkami
coca-coli i to te jest wbrew przepisom. Najchtniej rzucibym t prac i wrcibym do normalnej szkoy redniej,
gdzie czuj, e co osign. Na tym tu stanowisku sam dla
siebie jestem jak kompletny niewypa". Po poudniu pan G.
zosta zaskoczony odwiedzinami grupy. Panie dyrektorze;
mylelimy o tym, co zaszo dzi rano. Zupenie nie wiedzielimy, e pan moe by wcieky. Taki pan jeszcze nie by.
Nie chcemy tu adnego innego dyrektora; on nie bdzie taki
dobry, jak pan. Dlatego przyszlimy tu razem, eby pozwoli panu obci nam wosy. Do innych przepisw te si
chcemy stosowa. " Kiedy doszed do siebie po tym zaskakujcym owiadczeniu, pan G. poszed z chopcami do drugiego pokoju i kady z nich poddawa si jego sztuce fryzjerskiej, a wosy byy do krtkie, by speni wymagania
przepisw. Pan. G. opowiada uczestnikom kursu, e w
przypadku tym najznamienniejsza bya wielka zabawa, ktr mieli wszyscy podczas dobrowolnego obcinania wosw.
To byo wito dla nas wszystkich" - opowiada. Opucili
pokj jako przyjaciele z serdecznymi uczuciami, w pewnego
rodzaju cznoci, ktra wynika ze wsplnego rozwizywania problemw.
Musz doda, e kiedy syszaem histori opowiadan
przez pana G., byem zaskoczony - podobnie jak rodzice na
kursie - dramatycznym wraeniem wypowiedzi ja" pana
G. To potwierdzio moje przekonanie, e doroli czsto nie
doceniaj gotowoci dzieci, by mie wzgld na potrzeby dorosych, kiedy im si powie uczciwie i bez ogrdek, jak inni
czuj. Dzieci mog okaza zrozumienie i poczucie odpowiedzialnoci, jeli tylko doroli powic troch czasu, by stan z nimi na rwnej paszczynie.
Tu nastpuj dalsze przykady skutecznych wypowiedzi
ja", ktre nie zawieraj adnych wyrzutw lub zawstydze i w ktrych rodzice nie dyktuj adnych rozwiza.
Po powrocie do domu z pracy ojciec chciaby przeczyta
gazet i odpocz. Dziecko cigle wdrapuje mu si na kolana
i gniecie gazet. Ojciec: Nie mog czyta gazety, kiedy sie127

dzisz mi na kolanach. Nie mam ochoty bawi si z tob, bo

jestem zmczony i chciabym chwil odpocz".
Matka sprzta odkurzaczem. Dziecko co chwila wyciga
kabel z gniazdka wtyczkowego, ale matka si spieszy. Matka: Strasznie si spiesz i to opnia mi prac, kiedy
musz szybko j koczy".
Dziecko zjawia si przy stole z bardzo brudnymi rkami i
brudn twarz. Ojciec: Nie smakuje mi jedzenie, kiedy widz tyle brudu. Mdli mnie i trac apetyt".
Dziecko bezustannie prosi, aby z nim pj do kina, ale od
kilku dni nie posprztao swojego pokoju, cho owiadczyo
gotowo wykonania tej pracy. Matka: Nie mam ochoty
co zrobi dla ciebie, kiedy nie dotrzymujesz naszej umowy
o sprztaniu pokoju. Mam wraenie, jak gdybym bya wykorzystywana".
Dziecko nastawia gramofon tak gono, e przeszkadza rozmowie rodzicw w ssiednim pokoju. Matka: Nie moemy rozmawia, kiedy gramofon tak gono gra. Haas doprowadza nas do szalestwa".
Dziecko obiecao odprasowa serwetki, ktre zostan uyte podczas uroczystej kolacji. Przez cay dzie guzdrao si;
za godzin maj przyj gocie i jeszcze nie zaczo pracy.
Matka: Naprawd czuj si osamotniona. Przez cay dzie
pracowaam, aby zdy ze wszystkim na nasz uroczysto,
a teraz jeszcze musz martwi si o serwetki".
Dziecko zapomniao przyj do domu w czasie ustalonym,
aby matka moga pj z nim kupi mu buciki. Matka spieszy si. Matka: Bardzo nie lubi, kiedy z trudem tak sobie
dzie ustawiam, aby pj z tob, eby ci kupi nowe buciki, a ty wtedy nie zjawiasz si".
PRZEKAZYWA BARDZO MAYM DZIECIOM BEZSOWNE
WYPOWIEDZI JA"

Rodzice dzieci poniej dwu lat stale pytaj, jak mog nadawa wypowiedzi ja" do owych dzieci, ktre s za mae,
eby zrozumie znaczenie sownych wypowiedzi ja".
Nasze dowiadczenie mwi, e wielu rodzicw nie docenia zdolnoci bardzo maych dzieci rozumienia wypowiedzi ja". Wikszo dzieci nauczya si do wieku dwu lat
128

rozpoznawa, kiedy rodzice akceptuj, a kiedy nie akceptuj, kiedy czuj si dobrze, a kiedy le, kiedy podoba im si
to, co robi dziecko, a kiedy nie. Zanim wikszo dzieci
ukoczy drugi rok ycia, znaj dokadnie znaczenie rodzicielskich wypowiedzi ja", jak: Aj, to boli" albo Nie lubi tego", albo Mama nie chce si bawi". Rwnie: Jimmy, nie wolno si bawi", To jest gorce" lub To Jimmy'ego zaboli".
Bardzo mae dzieci te reaguj tak szybko na bezsowne
wypowiedzi, e rodzice mog uywa niemych sygnaw,
aby da dziecku do zrozumienia wiele swoich uczu.
Rob wierci si na wszystkie strony, podczas gdy matka go
ubiera. Matka trzyma go delikatnie, ale stanowczo i mocno
kontynuujc ubieranie. (Wypowied: Nie mog ci ubra,
kiedy wiercisz si we wszystkie strony". )
Mary podskakuje na tapczanie i matka obawia si, e
zrzuci lamp stojc obok na stole. Matka bierze Mary delikatnie ale stanowczo z tapczanu i pokazuje jej, jak moe
skaka na pododze. (Wypowied: Nie chc, aby skakaa
na tapczanie, ale jeeli bdziesz skaka na pododze, nie
mam nic przeciw temu". )
Johnny opiera si i zwleka z wejciem do samochodu, gdy
matce si pieszy. Matka popycha Johnny'ego agodnie, ale
zdecydowanie do samochodu. (Wypowied: piesz si i
chciaabym, aby teraz wsiad". )
Randy szarpie now sukni, ktr matka wanie woya
przed pjciem na przyjcie. Matka odsuwa jej rk. (Wypowied: Nie chc, eby szarpaa moj now sukni". )
Podczas gdy ojciec niesie Tima do domu towarowego, ten
zaczyna kopa ojca po brzuchu. Ojciec natychmiast go stawia. (Wypowied: Nie lubi, kiedy mnie kopiesz po brzuchu". )
Sue bierze troch jedzenia z talerza matki. Matka zabiera
z powrotem to jedzenie i daje Sue jej porcj z pmiska.
(Wypowied: To jest moje jedzenie i nie chc, eby mi zabieraa je z talerza". )
Tego rodzaju wypowiedzi dotyczce zachowania rozumiej nawet bardzo mae dzieci. Te wypowiedzi mwi dziecku,
jakie potrzeby ma ojciec lub matka, ale nie daj dziecku do
zrozumienia, e s oni gniewni, poniewa ono samo ma po129

trzeby. Poza tym jest oczywiste, e rodzic, ktry wysya te

bezsowne wypowiedzi, nie karze dziecka.
TRZY PROBLEMY Z WYPOWIEDZIAMI JA"

Kiedy rodzice wprowadzaj w ycie praktyk wypowiedzi ja", napotykaj stale problemy. aden z nich nie jest
nie do rozwizania, ale kady wymaga dodatkowej wiedzy.
Dzieci czsto reaguj na wypowiedzi ja" ignorujc je,
szczeglnie wtedy, gdy rodzice dopiero zaczynaj posugiwa si nimi. Nikt nie dowiaduje si chtnie, e jego zachowanie przeszkadza zaspokajaniu potrzeb kogo drugiego. To
samo dotyczy dzieci. Czsto wol nie sysze", jak przez
swoje zachowanie powoduj, e rodzice co odczuwaj. Zalecamy rodzicom nadawa inn wypowied ja", kiedy
pierwsza nie wywoaa adnej reakcji. Moe ta druga wypowied ja" bdzie dosadniejsza, intensywniejsza, goniejsza lub bdzie zawiera wicej uczucia. Druga wypowied
mwi dziecku: Posuchaj, ja rzeczywicie tak uwaam".
Niektre dzieci odwracaj si od jednej wypowiedzi
ja", wzruszajc ramionami, jak gdyby chciay powiedzie:
I co?" Druga wypowied, tym razem dobitniejsza, moe zadziaa. Albo moe bdzie konieczne, eby kto z rodzicw
powiedzia co takiego, jak: Mwi ci, co odczuwam. To
jest dla mnie wane. Nie lubi by ignorowany. Jest to dla
mnie okropne, kiedy po prostu nie zwracasz na mnie uwagi i
nawet nie suchasz o moich uczuciach. Tego ja dobrze nie
przyjmuj. Uwaam, e to nie jest wobec mnie uczciwe, kiedy rzeczywicie mam problem".
Ten rodzaj wypowiedzi czsto powoduje, e dziecko wraca lub zwraca uwag. Ta wypowied mwi: Jest to dla mnie
co rzeczywicie powanego!" Czsto dzieci reaguj na wypowied ja" odsyajc wasn wypowied ja" z powrotem. Zamiast natychmiast zmieni zachowanie, chc, aby
usyszano, co same odczuwaj, jak w nastpujcym epizodzie:
Matka: Nienawidz, kiedy w moim posprztanym pokoju
jest baagan, ktry robisz od razu, kiedy tylko wrcisz ze
szkoy. Czuj si tym tak zniechcona, kiedy zadaam sobie duo trudu, eby posprzta.
130

Syn: Myl, e zbyt du wag przykadasz do wygldu mieszkania.

W tym miejscu niewyszkoleni rodzice przyjmuj czsto
postaw obronn i gniewn i uderzaj sowami: O nie, ja nie" albo To nie twj interes", albo Nie interesuje mnie, co
mylisz o moim podejciu do tej sprawy". Aby skutecznie
opanowa tak sytuacj, rodzice musz przypomnie sobie
nasz pierwsz podstawow zasad: kiedy dziecko ma jakie
odczucie lub problem, trzeba posuy si czynnym suchaniem. W poprzednim epizodzie wypowied ja" matki
stworzya dziecku problem (jak zwykle czyni to takie wypowiedzi). Nastpi wic teraz odpowiedni moment, aby
okaza zrozumienie i akceptacj, poniewa wasza wypowied ja" spowodowaa problem dla niego:
Matka: Masz poczucie, e moje wymagania s zbyt wysokie
i e zbyt powanie podchodz do problemu wygldu mieszkania.
Syn: Tak.
Matka: W porzdku. Pomyl o tym. Ale zanim si zmieni, czuj si w kadym przypadku cholernie zniechcona,
kiedy widz, e caa moja praca idzie na marne. W tej
chwili bardzo jestem za z powodu tego baaganu w pokoju.
Skoro dziecko zauway, e matka zrozumiaa jego odczucia, czsto zmieni swoje zachowanie. Zwykle dziecko nie
chce nic innego, jak tylko zrozumienia dla swoich odczu wtedy ma motyw, eby zrobi co konstruktywniejszego ze
wzgldu na jej uczucia. Co rwnie zadziwia wikszo rodzicw, to dowiadczenie, e ich czynne suchanie wywouje
w dziecku uczucia, ktre teraz, kiedy s ju zrozumiae dla
rodzicw, maj ten skutek, e pierwotnie nie akceptujce
uczucia ojca lub matki znikaj lub s modyfikowane. Zachcajc dziecko do wyraenia tego, co czuje, rodzic widzi sytuacj w zupenie nowym wietle.
W poprzedniej czci przedstawilimy epizod o dziecku,
ktre bao si zasn. Matka gniewaa si, e syn zwleka z
pjciem do ka i powiedziaa mu to przy pomocy wypowiedzi ja". Dziecko zareagowao mwic, e boi si zasn, poniewa boi si zamkn usta i udusi si. Ta wypowied zmienia nastawienie matki z nie akceptujcego, na
131

pen zrozumienia akceptacj. Inna sytuacja opowiedziana

przez jednego z rodzicw unaocznia, jak czynne suchanie
moe zmodyfikowa wasne uczucia rodzica w sposb nastpujcy:
Ojciec: Jestem zy, bo naczynia po kolacji pozostay nie
umyte. Czy nie ustalilimy, e bdziesz je zmywa zaraz
po kolacji?
Jan: Byem bardzo zmczony po kolacji, bo wczoraj siedziaem w nocy do trzeciej i pisaem prac egzaminacyjn.
Ojciec: Po prostu nie czue chci, eby pozmywa naczynia
zaraz po kolacji.
Jan: Nie. Pooyem si troch przed jedenast. Mam zamiar urzdzi jeszcze zmywanie przed pjciem spa. Dobrze?
Ojciec: W porzdku.
Problemem, ktry napotykaj wszyscy rodzice, kiedy
wprowadzaj w ycie praktyk wypowiedzi ja", jest to,
e dziecko czasem wzbrania si przed zmian swojego zachowania, nawet kiedy zrozumiao, jak to zachowanie oddziauje na rodzicw. Czasem nawet najwyraniejsza wypowied ja" nie dziaa - dziecko nie zmienia zachowania,
ktre przeszkadza zaspokajaniu potrzeb jego rodzicw. Potrzeba dziecka, aby zachowywa si w pewien okrelony
sposb, stanowi konflikt z potrzeb rodzicw, aby tak si nie
zachowywao.
Na kursie nazywa si to sytuacj konfliktu potrzeb. Kiedy
ona wystpuje, jak dzieje si to nieuchronnie we wszystkich
ludzkich stosunkach, jest to dla tych stosunkw waciwa
chwila prawdy. Zasady postpowania w sytuacjach konfliktu
potrzeb bd zasadnicz treci tej ksiki, a ich omawianie
zacznie si w rozdziale dziewitym.

Rozdzia VIII

ZMIANA NIEAKCEPTOWANEGO
ZACHOWANIA
POPRZEZ ZMIAN OTOCZENIA
Zbyt mao rodzicw prbuje zmieni zachowanie swoich
dzieci poprzez zmian ich otoczenia. Zmian otoczenia stosuje si czciej wobec niemowlt i maych dzieci ni przy
starszych dzieciach, poniewa kiedy dzieci rosn, rodzice zaczynaj uywa metod werbalnych, szczeglnie tych, ktre
poniaj dziecko lub gro mu wadz rodzicielsk; zaniedbuj zmian otoczenia i prbuj wyperswadowa dziecku
zachowanie nie do przyjcia. Jest to godne ubolewania, gdy
zmiany otoczenia s czsto bardzo proste i skuteczne w stosunku do dzieci w kadym wieku.
Rodzice zaczynaj czciej stosowa t metod, kiedy im
si raz uwiadomi ich daleko idce moliwoci, aby:
1. Wzbogaci otoczenie.
2. Ograniczy bodce otoczenia.
3. Uproci otoczenie.
4. Ograniczy przestrze yciow dziecka.
5. Uczyni otoczenie bardziej bezpiecznym dla dzieci.
6. Zastpi jedno zajcie innym.
7. Przygotowa dziecko do zmian jego otoczenia.
8. Robi plany ze starszymi dziemi.
WZBOGACI OTOCZENIE

Kady dobry nauczyciel z przedszkola wie, e aby skutecznie odcign dzieci od niewaciwego zachowania lub
przeszkodzi im w nim, trzeba da dzieciom do zrobienia
wiele interesujcych rzeczy - wzbogaci ich otoczenie zabawkami, ksikami, grami, plastelin, lalkami, amigwkami itd. Rodzice, ktrzy stosuj si do naszej metody, rwnie robi uytek z tej zasady: kiedy dzieci s zajte czym
133

interesujcym, istnieje mniejsze prawdopodobiestwo, e

co zbroj" lub bd dziaa na nerwy swoim rodzicom.
W cigu zaj na kursie wielu rodzicw opowiada o wspaniaych rezultatach, kiedy odpowiednio przygotowali jak
okrelon powierzchni garau lub w kcie ogrodu i przeznaczyli j na miejsce, gdzie dziecku wolno kopa, tuc
motkiem, budowa, malowa, smarowa i robi wynalazki.
Rodzice szukaj miejsca, gdzie dziecko moe robi praktycznie wszystko, co chce, bez wyrzdzania szkody.
Wycieczki samochodem s okazjami, przy ktrych dzieci
szczeglnie nkaj" rodzicw. Wiele rodzin dba o to, aby
dzieci miay zabawki, gry i amigwki, ktre zapobiegaj
nudzie i psotom. Wikszo matek wie, e ich dzieci nie tak
atwo zachowuj si w sposb nie do przyjcia, kiedy jest
ustalone, e do domu przyjd ich przyjaciele i towarzysze
zabaw. Dla dwojga lub trojga dzieci czciej atwiej jest znale do zrobienia rzeczy, ktre mona zaakceptowa", ni
dla dziecka, ktre jest samo.
Sztalugi do malowania, plastelina lub inna masa do modelowania, teatr kukiekowy do wystawienia sztuk, lalki, materia do majsterkowania, farby do mazania palcami, pudeka
z klockami - wszystko to moe zagodzi agresywne, niespokojne zachowanie przeszkadzajcego dziecka. Rodzice zbyt
czsto zapominaj, e dzieci, nie inaczej ni doroli, potrzebuj zaj interesujcych, wymagajcych pozostawania przy
nich przez duszy czas.

OGRANICZY BODCE OTOCZENIA

Okresowo dzieci potrzebuj otoczenia z ma iloci bodcw, np. krtko przed pjciem spa. Rodzice, a szczeglnie
ojcowie, niejednokrotnie nadmiernie pobudzaj dzieci przed
pjciem do ka lub przed posikami. To s pory, w ktrych otoczenie dziecka nie powinno by wzbogacane, jeli
wczeniej stao si ubosze we wraenia. Mona unikn w
znacznym stopniu burz i emocji wystpujcych w tych porach, jeli rodzice zadadz sobie trud, aby zredukowa nadmiar bodcw w otoczeniu dziecka.
134

UPROCI OTOCZENIE

Dzieci czsto demonstruj zachowanie nie do przyjcia",

poniewa ich otoczenie jest dla nich zbyt trudne i skomplikowane; mcz swych rodzicw domaganiem si pomocy,
zupenie rezygnuj z jakiego zajcia, okazuj si agresywne,
rzucaj przedmioty na podog, grymasz, pacz. Domowe
otoczenie dziecka naley modyfikowa w rny sposb, aby
uatwi dziecku samodzielne zrobienie czego, posugiwanie
si przedmiotami w sposb bezpieczny i umoliwiajcy uniknicie frustracji, ktra powstaje, kiedy dziecko nie potrafi
opanowa swego wasnego otoczenia. Wielu rodzicw wiadomie zadaje sobie trud, aby uproci otoczenie dziecka,
kiedy np.:
Kupuj ubrania, ktre dziecko moe woy bez trudnoci.
Buduj taboret lub skrzynk, na ktre dziecko moe wej,
aby dosign swego ubrania w szafie.
Kupuj specjalne nakrycie do stou dla dzieci.
Umieszczaj wieszaki na mniejszej wysokoci.
Kupuj nietukce si filianki i szklanki.
Tak nisko umieszczaj klamki, e dziecko moe do nich dosign.
Maluj ciany pokoju dzieci farb dajc si my.
OGRANICZY PRZESTRZE YCIOW DZIECKA

Kiedy jaka matka umieszcza w kojcu dziecko, ktre zachowuje si w sposb niemoliwy do przyjcia, prbuje
ograniczy jego przestrze yciow", aby jego zachowanie
byo dla niej do zaakceptowania. Ogrodzone podwrza skutecznie przeszkadzaj takim zachowaniom, jak wybieganie
na ulic, deptanie kwietnikw ssiada, uciekanie itd.
Niektrzy rodzice korzystaj ze specjalnych naczy stoowych dla swoich maych dzieci. Inni okrelaj jakie szczeglne wydzielone miejsce w domu, gdzie wolno dziecku bawi si plastelin, malowa, ci papier, klei; ograniczaj
take brudzce zajcia do tego specjalnego miejsca. Mona
take przydziela dzieciom jakie szczeglne ograniczone
miejsca, gdzie mog zachowywa si gono, szale, grzeba
si w bocie itd. Na og dzieci akceptuj tego rodzaju ogra135

niczenia swej przestrzeni yciowej przyjmujc, e wydaj si

rozsdne - pozostawiaj dzieciom znaczn swobod zaspokajania ich wasnych potrzeb. Czasem dziecko bdzie sprzeciwia si tym ograniczeniom i spowoduje konflikt z rodzicami. W nastpnym rozdziale zajmiemy si tym, jak mona
rozwizywa takie konflikty.
UCZYNI OTOCZENIE BARDZIEJ BEZPIECZNYM DLA DZIECI

Wikszo rodzicw usuwa z zasigu swoich dzieci lekarstwa, ostre noe i niebezpieczne chemikalia. Dla bezpieczestwa dzieci waniejsze jest jednak zachowywanie nastpujcych wskaza:
Uchwyty garnkw naley obraca do tyu przy gotowaniu na
kuchence.
Kupowa nietukce si filianki i szklanki.
Chowa zapaki.
Reperowa uszkodzone kable i wtyczki.
Trzyma zamknite drzwi od piwnicy.
Usuwa drogie tukce si przedmioty.
Chowa i zamyka ostre narzdzia.
Ka w azience gumow mat.
Zabezpieczy okna na wyszych pitrach.
Usun liskie dywaniki.
Kada rodzina powinna przeprowadzi wasn kontrol
bezpieczestwa dzieci. Z niewielkim trudem rodzice mog
znale bardzo wiele moliwoci, aby uczyni dom bardziej
bezpiecznym dla dzieci.
ZASTPI JEDNO ZAJCIE INNYM

Kiedy dziecko bawi si ostrym noem, dajcie mu zamiast

tego n tpy. Kiedy bardzo chce grzeba w waszej szufladzie z kosmetykami, dajcie mu kilka pustych pudeek z tektury, aby si nimi bawio na pododze. Kiedy zaczyna wyrywa strony z czasopisma, ktre chcecie zachowa, dajcie takie, ktre moe zniszczy. Kiedy chce malowa wasz tapet
kolorowym owkiem, dajcie mu duy kawaek papieru do
pakowania, eby na nim malowao. Zaniedbanie zaproponowania dziecku innej moliwoci zanim mu si co odbiera,
136

wywouje na og frustracj i zy. Ale dzieci akceptuj czsto

co zastpczego nie przywizujc do tego znaczenia - zakadamy, e ojciec lub matka proponuj agodnie i spokojnie.
PRZYGOTOWA DZIECKO DO ZMIAN OTOCZENIA

Wielu zachowa nie do zaakceptowania mona unikn

dziki temu, e dziecko jest przygotowane do zmian w
swoim otoczeniu, zanim one nastpi. Jeli osoba, ktra go
zwykle pilnuje podczas nieobecnoci rodzicw, nie moe
przyj w pitek, zacznijcie ju we rod rozmawia z dzieckiem o nowej osobie do pilnowania, ktra przyjdzie. Jeli
chcecie spdzi urlop nad morzem, przygotujcie dziecko tygodnie naprzd na pewne rzeczy, ktre przeyje - e bdzie
spa w obcym ku, e pozna nowych przyjaci, e nie bdzie mie z sob roweru, zobaczy wielkie fale, bdzie musiao odpowiednio zachowywa si na statku itd.
Dzieci maj zadziwiajc zdolno dostosowywania si
bez trudnoci, jeli tylko rodzice wczeniej omwi z nimi
now sytuacj, zmian otoczenia. To sprawdza si nawet
wtedy, gdy dziecko bdzie moe naraone na bl lub niemie
uczucie, jak np. w przypadku, gdy idzie do lekarza, aby dosta zastrzyk. Trzeba mwi z nim o tym otwarcie, nawet
powiedzie mu, e robienie zastrzyku bdzie na pewno bolao przez chwil - to moe zdziaa cuda i pomc dziecku
upora si z takimi sytuacjami.
ROBI PLANY ZE STARSZYMI DZIEMI

Mona take unikn konfliktw, kiedy si roztropnie organizuje otoczenie nastolatkw. Oni take potrzebuj wystarczajcego miejsca na swoje osobiste rzeczy, spokoju, sposobnoci do samodzielnego zajcia. Oto propozycje dla rozszerzenia waszego zakresu akceptacji wobec starszych dzieci:
Dajcie dziecku wasny budzik.
Pozostawcie mu wystarczajco miejsca w szafie z wieloma
wieszakami.
Urzdcie w domu tablic ogosze.
137

Dajcie dziecku wasny kalendarz, w ktrym moe notowa

swoje obowizki.
Przeczytajcie razem z nim instrukcj o uywaniu nowych
przyrzdw.
Wczeniej informujcie dzieci, kiedy oczekujecie goci, eby
wiedziay, kiedy maj posprzta swoje pokoje.
Postarajcie si o klucz do domu zawieszony na sznurku, ktry bdzie przyszyty do torebki dziewczynki lub umieszczony
na szyi chopca.
Dawajcie regularnie kieszonkowe i wczeniej omawiajcie z
dzieckiem, ktrych rzeczy nie musi kupowa za swoje pienidze.
Wyjanijcie dziecku rnic opat pocztowych zalenie od
kraju.
Omwcie z gry tak skomplikowane prawne zagadnienia,
jak godzina policyjna, ubezpieczenie od odpowiedzialnoci
za samochd, odpowiedzialno w razie wypadku samochodowego, sprzeda alkoholu i narkotykw itp.
Kiedy nastolatek pierze wasn bielizn, uatwcie mu prac
dajc do dyspozycji potrzebne przyrzdy i materiay.
Zachcajcie, aby dziecko miao zawsze przy sobie monety na
piln rozmow telefoniczn.
Powiedzcie dziecku, ktre artykuy ywnociowe w lodwce
s zarezerwowane dla goci.
Kacie dziecku napisa list jego przyjaci i ich numery telefonw na wypadek, gdyby trzeba byo skomunikowa si z
nimi szybko i bez zwoki.
Udzielajcie dziecku zawsze w odpowiednim czasie informacji, kiedy trzeba wykona jak specjaln prac przed wizyt
goci w domu.
Zachcajcie dziecko, aby czytao w gazecie (lub suchao w
radiu, lub obejrzao w telewizji) prognoz pogody, aby wiedziao, jak si ubra do szkoy.
Powiedzcie dziecku wczeniej nazwiska waszych goci, aby
unikn niezrcznych sytuacji przy ich przybyciu.
Powiedzcie dzieciom dugo naprzd, kiedy wyjedacie, aby
mogy zaplanowa wasne przedsiwzicia.
Nauczcie dziecko wczenie, jak ma przyjmowa wiadomo
telefoniczn i jak moe nakrci numer.
Zawsze pukajcie, kiedy wchodzicie do pokoju dziecka.
138

Wcigajcie dzieci w dyskusj, w ktrych chodzi o plany rodzinne, ktre ich te bd dotyczy.
Przed przyjciem w domu uzgodnijcie i wszyscy zaakceptujcie porzdek domowy" dla goci.
Wikszoci rodzicw przychodzi na myl wiele dalszych
przykadw pasujcych do kadej z tych kategorii. Im wicej
uytku robi rodzice ze zmian otoczenia, tym radoniejsze
moe by ycie z dziemi i tym mniej potrzeba konfrontacji
rodzicw z dziemi. Rodzice, ktrzy maj zaufanie do zaproponowanych przez nas metod i w kocu ucz si polega
w duym stopniu na zmianach otoczenia, przeprowadzaj
pocztkowo kilka naprawd zasadniczych zmian w swoim
nastawieniu wobec dzieci i ich praw w domu. Jedna z nich
wie si z pytaniem: czyj to jest dom?
Wikszo rodzicw na naszych kursach mwi, e uwaaj, i jest to wycznie ich dom, wic dzieci musz by wychowane i przyzwyczajone do tego, by zachowywa si porzdnie i stosownie. To znaczy, e dziecko trzeba formowa
i napomina, a si nauczy w bolesny sposb, czego si oczekuje po nim w domu jego rodzicw. Rzadko te bior ci rodzice pod uwag, e trzeba przedsiwzi jakie wiksze
zmiany w domowym otoczeniu, kiedy przyjdzie do domu
nowo narodzone dziecko. Wychodz z zaoenia, e trzeba
dom pozostawi w takim stanie, w jakim by, zanim zjawio
si dziecko, i oczekuj przystosowania tylko ze strony dziecka.
Pytamy rodzicw: Jakie zmiany przeprowadzilibycie w
waszym domu, gdybycie dzi dowiedzieli si, e w przyszym tygodniu musicie przyj do siebie jednego z waszych
rodzicw, poniewa uleg czciowemu paraliowi i czsto
musi uywa kul i fotela na kkach?"
To pytanie przynosi zawsze dug list odpowiedzi o
zmianach, ktre rodzice przeprowadziliby ochoczo. Deklaruj np. e musieliby:
Zrezygnowa z dywanw.
Zaopatrzy schody w porcz.
Przestawi meble, aby zrobi miejsce dla fotela na kkach.
Czsto uywane przybory umieci w atwo dostpnych dolnych regaach kuchennych.
139

Da dziadkowi gony dzwonek, aby w razie potrzeby mg

zadzwoni.
Zainstalowa dla niego drugi aparat telefoniczny.
Pozby si chwiejcego stolika, ktry przez nieuwag dziadek mgby popchn i przewrci.
Tylne schody przebudowa i zrobi ramp, eby mg sam
wytoczy fotel na soce.
Kupi do azienki mat gumow.
Kiedy rodzice zorientuj si, ile trudu zadaliby sobie, aby
przeksztaci swj dom dla wasnych rodzicw z ograniczeniem ruchowym, bd o wiele bardziej skonni zabra si do
zmian dla dziecka. Rodzice s te w wikszoci przeraeni,
kiedy poznaj rnic midzy swoim stosunkiem do sparaliowanego rodzica i do dzieci, kiedy dochodzi do pytania:
Czyj to jest dom?" Rodzice mwi, e nie aowaliby trudu, aby przekona swojego niesprawnego rodzica, e ich
dom jest te jego domem. Jednak nie robi tego w stosunku
do swoich dzieci. Czsto jestem zdziwiony, jak wielu rodzicw pokazuje przez swoj postaw oraz zachowanie, e goci
traktuj z o wiele wikszym poszanowaniem ni wasne
dzieci. Bardzo wielu rodzicw tak postpuje, jak gdyby tylko
dzieci musiay dostosowywa si do swego otoczenia.

Rozdzia IX

KONFLIKTY MIDZY RODZICAMI

I DZIECKIEM,
KTRYCH NIE MONA UNIKN.
KTO POWINIEN ZWYCIY?
Wszyscy rodzice napotykaj sytuacje, w ktrych ani konfrontacja, ani zmiany otoczenia nie zmieniaj zachowania
ich dziecka, ktre w dalszym cigu zachowuje si w sposb
sprzeczny z potrzebami ktrego z rodzicw. Te sytuacje s
nie do uniknicia w stosunkach midzy rodzicami i dzieckiem, poniewa dziecko musi" zachowywa si w pewien
okrelony sposb, cho dano mu do zrozumienia, e jego zachowanie przynosi ujm potrzebom rodzicw. Np. Johnny
gra w dalszym cigu w koszykwk na parceli ssiada, cho
matka powiedziaa mu parokrotnie, e rodzina musi ju
stamtd odej.
Pani J. powiedziaa Mary, jak bardzo spieszy si do domu
towarowego; mimo to Mary cigle stoi przed oknem wystawowym, ktre jest po drodze.
Sue nie chce ulec odczuciom swoich rodzicw w stosunku
do jej planw wyjazdu nad morze razem z przyjacimi. Stanowczo chce jecha, cho syszy, jak bardzo nie do zaakceptowania byoby to dla jej rodzicw.
Te konflikty midzy potrzebami ktrego z rodzicw i potrzebami dziecka s nie tylko nie do uniknicia, ale wystpuj w kadej rodzinie do czsto. S wynikiem szerokiego
wachlarza - od prawie niewanych a do decydujcych rnic pogldw. Te istniejce w stosunkach wzajemnych
problemy nie rodz si wycznie ani po stronie dziecka, ani
te rodzicw. Zarwno ojciec lub matka, jak te dziecko,
uwikani s w problem - chodzi przecie o potrzeby jednej i
drugiej strony. Dlatego problemu naley szuka w stosunkach wzajemnych. S to problemy, ktre pojawiaj si, kiedy inne metody nie zmieniy zachowania nie do zaakceptowania dla rodzicw.
141

Konflikt jest chwil prawdy relacji midzy rodzicami a

dzieckiem - prb zdrowia, kryzysem, ktry moe was osabi lub umocni, rozstrzygajcym wydarzeniem, ktre moe
przyniesie z sob trwa nienawi, narastajc wrogo,
psychologiczne blizny. Konflikty mog ludzi rozdziela lub
pociga do cilejszej oraz bardziej zayej zgody; zawieraj
ziarno zniszczenia i ziarno wikszej jednoci; mog prowadzi do zacitej walki lub gbszego wzajemnego zrozumienia. Sposb uporania si z konfliktami jest moe najbardziej
decydujcym czynnikiem dla stosunkw midzy rodzicami i
dzieckiem. Niestety, wikszo rodzicw prbuje upora si
tylko przez zastosowanie dwch zasadniczych metod, przy
czym obie s nieskuteczne i szkodliwe zarwno dla dziecka
jak rwnie dla atmosfery rodzinnej. Nie wszyscy rodzice
akceptuj fakt, e konflikt jest czci skadow ycia i nie
musi by koniecznie zy. Wikszo rodzicw uwaa konflikt - czy to midzy nimi i ich dziemi, czy to midzy samymi dziemi - za co, czego zawsze naley unika.
Czsto syszymy, jak maonkowie szczyc si, e nigdy
nie byo midzy nimi powanych rnic zda - jak gdyby
znaczyo to, e ich stosunki s dobre.
Rodzice mwi do swoich dzieci: Dzi wieczorem nie bdziemy si sprzecza przy stole - nie chcemy sobie psu kolacji!" Albo krzycz: Natychmiast przestacie si kci!"
Mona usysze, jak rodzice nastolatkw skar si, e teraz,
kiedy ich dzieci s starsze, jest w rodzinie o wiele wicej
rnic pogldw i konfliktw: Dawniej nasze zdania najczciej si zgadzay" albo Moja crka bya zawsze taka
chtna do pomocy i atwa do kierowania, ale teraz ju nie
widzimy rzeczy jej oczami ani ona nie moe ich zobaczy
naszymi oczami". Wikszo rodzicw nie znosi przeywania konfliktu, s gboko zaniepokojeni, kiedy do niego dochodzi, zupenie nie zdaj sobie sprawy z tego, jak sobie z
nim poradzi w sposb konstruktywny. Byyby to faktycznie
niezwyke stosunki, gdyby w cigu pewnego czasu potrzeby
jednego czowieka nie znalazy si w konflikcie z potrzebami
drugiego. Gdy dwoje jakichkolwiek ludzi (lub dwie grupy)
koegzystuje, musi nieuchronnie dochodzi do konfliktu po
prostu dlatego, e ludzie s rni, myl inaczej, maj rne
142

potrzeby, zainteresowania, yczenia, ktre czasem s sprzeczne.

Dlatego konflikt nie jest z koniecznoci zy - istnieje jako
rzeczywisto we wszelkich stosunkach. Faktycznie relacje
bez widocznego konfliktu mog by mniej zdrowe ni te,
gdzie czsto dochodzi do konfliktw. Dobrym przykadem
na to jest maestwo, gdzie ona cigle podporzdkowuje
si dominujcemu mowi, albo stosunki midzy rodzicami
i dzieckiem, kiedy dziecko tak strasznie boi si jednego z rodzicw, e nie ma odwagi przeciwstawi si w jakikolwiek
sposb. Wikszo ludzi zna rodziny (szczeglnie due), w
ktrych stale wystpuj konflikty, a jednak rodziny te s
nadzwyczaj szczliwe i zdrowe. I odwrotnie - czsto czytam
w gazetach sprawozdania o pocztkujcych modocianych
przestpcach, ktrych rodzice s cakowicie zaskoczeni tym,
e ich chopak mg popeni jakie wykroczenie. Nie mieli
z nim przecie nigdy adnych trudnoci wychowawczych.
Otwarcie uzewntrzniony, przyjty jako zjawisko naturalne, konflikt w rodzinie jest daleko zdrowszy dla dzieci, ni
sdzi wikszo rodzicw. W takich rodzinach dziecko ma
przynajmniej sposobno przeywa konflikty, uczy si radzi sobie z nimi i by przygotowanym do tego, by w przyszym yciu rozprawia si z nimi. Konflikt w rodzinie moe
by rzeczywicie poyteczny dla dziecka jako konieczne
przygotowanie do nieuniknionych konfliktw, ktre dziecko
napotyka poza swoim domem rodzinnym, zakadajc jednak, e konflikt w domu zostanie konstruktywnie opanowany. Decydujcym czynnikiem w kadych stosunkach jest
sposb, w jaki konflikt zostaje opanowany, a nie jak wiele
konfliktw wystpuje. Sdz dzi, e jest to najistotniejszy
czynnik przy rozstrzyganiu o tym, czy stosunki bd zdrowe,
czy niezdrowe, wzajemnie zadowalajce czy niezadowalajce, przyjacielskie czy nie, gbokie czy powierzchowne, bliskie czy chodne.
WALKA O WADZ MIDZY RODZICAMI
I DZIECKIEM
Rzadko spotykamy na naszych kursach rodzicw, ktrzy
nie myl o uporaniu si z konfliktem w tym sensie, e jeden
143

zwycia, a drugi przegrywa. Ta orientacja na zwycistwo" lub porak" jest waciwym rdem dylematu dzisiejszych rodzicw: by surowym (zwycia rodzic), czy te
ulegym (zwycia dziecko). Wikszo rodzicw widzi cay
problem dyscypliny w wychowaniu dzieci jako pytanie: by
surowym czy ulegym, twardym czy mikkim, bezwzgldnym czy pobaliwym. Poniewa ustawili si wobec dyscypliny w postawie albo - albo", uwaaj stosunek do swoich
dzieci za walk o wadz, wspzawodnictwo woli, jak gdyby
konfrontacj, aby zobaczy, kto zwyciy. Dzisiejsi rodzice
dosownie prowadz wojn ze swoimi dziemi, kady myli
wg schematu, e jeden zwycia, a drugi jest pokonany. Mwi nawet o swojej walce prawie w ten sam sposb, jak dwa
narody znajdujce si w stanie wojny. Pewien ojciec powiedzia to bardzo wyranie podczas kursu, kiedy stwierdzi dobitnie: Trzeba wczenie zaczyna dawa im do zrozumienia, kto jest panem. W przeciwnym razie wykorzystaj sytuacj i bd growa. Taka trudno istnieje u mojej ony stale koczy si na tym, e pozwala dzieciom zwycia w
kadej walce. Zawsze ustpuje i dzieci wiedz to".
Matka pewnego nastolatka wyrazia to na swj sposb:
Prbuj pozwala mojemu dziecku robi, co chce, ale potem zwykle ja ponosz konsekwencje. Mnie okazuje si niezadowolenie. Daje mu si jeden may palec, a ono bierze
ca rk".
Inna matka jest przekonana o tym, e nie podda si w
walce o dugo spdnicy": Jest mi obojtne, co ona czuje
i to, co robi inni rodzice nie ma dla mnie znaczenia - moja
crka nie bdzie nosia tych krtkich sukienek. To jest rzecz,
w ktrej nigdy nie ustpi. Zwyci w tej walce".
Take dzieci widz stosunek do swoich rodzicw jako
zwycisk lub zakoczon porak walk o wadz. Cathy,
pewna rozwinita pitnastolatka, ktra sprawia kopoty
swoim rodzicom, poniewa nie chce z nimi rozmawia, powiedziaa mi podczas jednej z naszych rozmw: Jaki cel ma
spieranie si? Oni zawsze zwyciaj. Wiem to ju, zanim w
ogle dochodzi do dyskusji. Zawsze postawi na swoim. Koniec kocw s rodzicami. Zawsze wiedz, e maj racj.
Wic nie pozwalam sobie teraz ju na adn dyskusj. Pozo144

stawiam ich i nie rozmawiam z nimi. Jasne, e zoci ich,

kiedy to robi, ale jest mi wszystko jedno".
Ken, ucze jednej z ostatnich klas szkoy redniej, nauczy
si inaczej podchodzi do postawy swoich rodzicw zwycistwo - poraka: Kiedy mi naprawd na czym zaley, nigdy
nie zwracam si do mojej matki, poniewa jej natychmiastowa reakcja wyraa si sowem nie. Czekam, a ojciec
przyjdzie do domu. Zwykle mog go skoni, aby mi pomg. Jest on o wiele wyrozumialszy i najczciej otrzymuj
od niego to, czego chc".
Kiedy istnieje konflikt midzy rodzicami i dziemi, wikszo rodzicw prbuje go rozwiza na swoj korzy tak,
aby rodzic zwyciy, a dziecko poddao si". Inni, troch
mniej liczni ni zwycizcy", stale ulegaj swoim dzieciom
ze strachu, aby nie popa z nimi w konflikt i nie udaremni
potrzeb swoich dzieci. W tych rodzinach zwycia dziecko,
a rodzice ponosz porak. Gwnym dylematem wspczesnych rodzicw jest to, e widz tylko te dwa sposoby rozpatrywania sprawy: zwycistwo lub poraka.
DWA SPOSOBY ROZPATRYWANIA SPRAWY:
ZWYCISTWO LUB PORAKA

W naszym szkoleniu rodzicw w metodach skutecznego

wychowania okrelamy dwa sposoby rozpatrywania sprawy:
zwycistwo lub poraka, po prostu jako metod pierwsz i
metod drug. Przy kadej wchodzi w rachub jedna osoba,
ktra zwycia i jedna, ktra si poddaje - jedna zyskuje
uznanie, druga - nie.
Pierwsza metoda funkcjonuje w konfliktach rodzicw z
dzieckiem w sposb nastpujcy. Jedno z rodzicw i dziecko
napotykaj sytuacj konfliktu potrzeb. Rodzic rozstrzyga, na
czym powinno polega rozwizanie. Skoro ju wybra pewne rozwizanie, podaje je do wiadomoci i ma nadziej, e
dziecko je zaakceptuje. Jeli rozwizanie nie podoba si
dziecku, moe najpierw uy perswazji, aby sprbowa namwi dziecko do przyjcia rozwizania. Gdy to si nie udaje, rodzic prbuje zwykle osign poddanie si poprzez
uycie wadzy i autorytetu. Np. konflikt midzy ojcem i jego
dwunastoletni crk zosta rozwizany pierwsz metod.
145

Jane: Cze. Id do szkoy.

Ojciec: Deszcz pada, kochanie, a ty nie woya paszcza od
deszczu.
Jane: Nie potrzebuj go.
Ojciec: Nie potrzebujesz go! Przemokniesz, zniszczysz ubranie i dostaniesz kataru.
Jane: Tak bardzo nie pada.
Ojciec: A wanie, e mocno pada!
Jane: Nie wo paszcza od deszczu. Nie lubi chodzi w
paszczu przeciwdeszczowym.
Ojciec: Posuchaj, kochanie, wiesz, e bdzie ci cieplej i sucho, jeli go woysz. Prosz ci, id i przynie go.
Jane: Nienawidz paszcza od deszczu, nie wo go!
Ojciec: Natychmiast wracaj do swojego pokoju i przynie
paszcz od deszczu! Nie pozwol ci w taki dzie i do
szkoy bez paszcza przeciwdeszczowego.
Jane: Ale ja go nie chc.
Ojciec: adne ale" -jeli go nie woysz, mama i ja zabronimy ci wyj z domu.
Jane (z wciekoci): Ju dobrze, zwyciye. Wo ten
okropny paszcz.
Ojciec postawi na swoim. Jego rozwizanie - eby Jane
woya paszcz - zwyciyo, cho Jane nie chciaa tego.
Rodzic zwyciy, a Jane zostaa pokonana. Jane nie bya
bynajmniej szczliwa z powodu rozwizania, ale skapitulowaa wobec rodzicielskiej groby, e uyje wadzy (kary).
Natomiast druga metoda funkcjonuje w konflikcie midzy
rodzicami i dzieckiem w ten sposb. Jedno z rodzicw i
dziecko napotykaj sytuacj konfliktu potrzeb. Rodzic mg
si ju wczeniej zdecydowa na pewne rozwizanie albo
nie. Jeli si zdecydowa, moe prbowa przekona dziecko, aby je przyjo. Okazuje si, e dziecko ma wasne rozwizanie i prbuje przekona rodzica, eby je przyj. W
przypadku kiedy rodzic opiera si, dziecko moe prbowa
uy swojej siy, aby uzyska poddanie si rodzica. W kocu
rodzic ulega. W konflikcie z paszczem od deszczu metoda
druga funkcjonowaaby wic w ten sposb:
Jane: Cze. Teraz id do szkoy.
Ojciec: Deszcz pada, kochanie, a ty nie woya paszcza od
deszczu.
146

Jane: Nie potrzebuj go.

Ojciec: Nie potrzebujesz go! Przemokniesz, zniszczysz ubranie i dostaniesz kataru.
Jane: Tak bardzo nie pada.
Ojciec: A wanie, e mocno pada!
Jane: Nie wo paszcza od deszczu. Nienawidz noszenia
paszcza przeciwdeszczowego.
Ojciec: Aleja tego chc.
Jane: Nienawidz tego paszcza - nie chc go nosi. Jeli
mnie do tego zmusisz, bd wcieka na ciebie.
Ojciec: Ach, rezygnuj. Id do szkoy bez paszcza. Nie chc
duej spiera si z tob - ty zwyciya.
Jane potrafia postawi na swoim - zwyciya, a jej ojciec
podda si. Rodzic nie by na pewno zadowolony z rozwizania, a jednak skapitulowa wobec groby Jane, e uyje
swojej siy (w tym przypadku, e bdzie wcieka na ojca).
Metoda pierwsza i druga wykazuj podobiestwa, chocia
rezultaty rni si cakowicie od siebie. W obydwu kada
osoba chciaaby przeprowadzi swoj wol i prbuje drug
przekona, aby to zaakceptowaa. W obydwu metodach kada osoba ma nastawienie: Chc postawi na swoim i bd
walczy, aby to osign". Przy pierwszej metodzie rodzic
ani nie okazuje wzgldu, ani nie zwraca uwagi na potrzeby
dziecka. Przy drugiej metodzie dziecko nie ma wzgldu ani
nie zwraca uwagi na potrzeby rodzica. Przy obydwu jedna
osoba oddala si z poczuciem poraki, najczciej w gniewie
na drug, poniewa ta osoba spowodowaa porak. Obydwie metody zawieraj walk o wadz i przeciwnicy nie wahaj si uy siy, jeli maj poczucie, e jest to konieczne,
aby zwyciy.
DLACZEGO PIERWSZA METODA JEST NIESKUTECZNA?

Rodzice, ktrzy posuguj si pierwsz metod dla uporania si z konfliktami, pac wysok cen za swoje zwycistwo". Skutki pierwszej metody s dokadnie do przewidzenia: saba motywacja dla dziecka, aby wykona to, co rodzice uwaaj za rozwizanie, niech wobec rodzicw, trudnoci rodzicw przy przeprowadzaniu swej woli, brak sposob147

noci dla dziecka, by rozwino zdolno opanowania siebie samego.

Kiedy ktre z rodzicw narzuca rozwizanie konfliktu,
bardzo saba bdzie motywacja lub yczenie dziecka, aby
wypeni to postanowienie, poniewa nie ma w nim swego
udziau; przy jego powstawaniu nie udzielono mu prawa
gosu. Jakkolwiek te dziecko moe mie motywacj, jest
ona zewntrzna - nie pochodzi od niego samego. Moe by
posuszne, ale ze strachu przed rodzicielsk kar albo dezaprobat. Dziecko chciaoby nie wypeni postanowienia,
czuje si jednak zmuszone do tego. To jest przyczyna, dlaczego dzieci tak czsto szukaj sposobw, aby unikn przeprowadzenia rozwizania metod pierwsz. Jeli tego nie
mog unikn, udaj, e robi i wykonuj z minimalnym
trudem to, czego si od nich oczekuje, i tylko to, czego si od
nich da.
Dzieci s na og ze na rodzicw, ktrzy narzucili rozwizanie konfliktu metod pierwsz. Maj poczucie niesprawiedliwoci i ich zo oraz niech kieruje si naturalnie przeciw rodzicom, ktrych uwaaj za odpowiedzialnych za
przyjcie rozwizania metod pierwsz. Rodzice, ktrzy posuguj si metod pierwsz, czsto osigaj poddanie si i
posuszestwo swoich dzieci, ale cen, ktr za to pac, jest
wrogo dzieci.
Zaobserwujcie dzieci, ktrych rodzice wanie rozwizali
konflikt z pomoc pierwszej metody; prawie bez wyjtku na
twarzach ich dzieci wida niech i zo i mwi co wrogiego, lub nawet chciayby fizycznie zaatakowa swoich rodzicw. Metoda pierwsza stanowi posiew stale pogarszajcych si stosunkw midzy rodzicami i dzieckiem. Zo i
nienawi zajmuj miejsce mioci i przywizania. Rodzice
pac jeszcze jedn wysok cen za uywanie pierwszej metody: musz na og powici wiele czasu, aby wprowadzi
w ycie swoj decyzj, musz kontrolowa, aby zobaczy,
czy dziecko to wykonuje, musz cigle gdera, przypomina,
depta po pitach.
Rodzice na naszych kursach czsto broni swojego uywania pierwszej metody uzasadnieniem, e jest to szybki sposb pokonywania konfliktw. Ta korzy jest czsto bardziej
pozorna ni prawdziwa, poniewa potem bardzo wiele czasu
148

kosztuje upewnianie si, e decyzja zostaa wprowadzona w

ycie. Rodzice, ktrzy mwi, e musz stale gdera na swoje dzieci, s to na og ci, ktrzy posuguj si pierwsz metod. Nie mgbym powiedzie, jak wiele rozmw przeprowadziem z rodzicami, ktre s podobne do tej, jaka miaa
miejsce w moim biurze:
Rodzic: Nasze dzieci nie pomagaj w domu. To mczarnia,
skanianie ich do pomocy. W kad sobot jest walka,
aby doprowadzi do tego, eby wykonay prac, ktra
musi by zrobiona. Musimy dosownie sta obok nich,
aby praca zostaa wykonana.
Doradca: W jaki sposb ustala si, jak prac trzeba wykona?
Rodzic: No, to naturalnie my ustalamy. Wiemy, co trzeba
zrobi. W sobot rano robimy list, dzieci czytaj list i
wiedz, co maj do zrobienia.
Doradca: Czy dzieci chc wykona prac?
Rodzic: Na miy Bg, nie!
Doradca: Pastwo macie poczucie, e one musz to zrobi?
Rodzic: Zgadza si.
Doradca: Czy dzieci miay kiedy sposobno bra udzia w
ustalaniu, co trzeba zrobi?
Rodzic: Nie.
Doradca: Czy miay kiedy okazj ustala, kto co ma robi?
Rodzic: Nie. Zwykle dzielimy rne prace tak rwnomiernie, jak moemy.
Doradca: Wic decydujecie i o tym, co musi by zrobione i
kto ma to robi?
Rodzic: Tak jest.
Niewielu rodzicw uznaje zwizek midzy brakujc motywacj swoich dzieci, aby pomaga, i faktem, e decyzje
dotyczce prac domowych podejmuje si zwykle za pomoc
pierwszej metody.
N
i
e w s p d z i a a j c e " dziecko t o p o
stu dziecko, ktrego rodzice praktycznie nie dali mu szansy
wsppracy, poniewa podejmowali decyzje za pomoc pierwszej metody. Nigdy nie doprowadzi si do wsppracy
przez to, e si zmusza dziecko do zrobienia czego.
Dalszym, dajcym si przewidzie rezultatem pierwszej
metody jest to, e dziecku nie daje si sposobnoci do rozwinicia samokontroli - zachowania kierowanego od wew149

ntrz, zaczynanego samodzielnie, samodzielnie regulowanego, odpowiedzialnego. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych mitw na temat wychowania dzieci jest to, e jeeli rodzice zmuszaj swoje dzieci w modoci do robienia
czego, wyrosn z nich ludzie o dyscyplinie wewntrznej,
wiadomi odpowiedzialnoci. Chocia zdarza si, e niektre dzieci znosz przygniatajcy autorytet rodzicielski i s
przy tym posuszne, ulege i uczynne, zwykle wyrastaj z
nich ludzie, ktrzy kontroluj swoje postpowanie wobec
zewntrznego autorytetu. Jako ludzie modzi lub doroli
okazuj brak wewntrznej kontroli; przechodz przez ycie i
zwracaj si od jednej osoby z autorytetem do drugiej, aby
znale odpowied dotyczc ycia lub by szuka sprawdzenia swojego postpowania. Tym ludziom brakuje wasnej
dyscypliny, wewntrznej kontroli lub wasnej odpowiedzialnoci, poniewa nigdy nie otrzymay sposobnoci, szansy, by
uksztatowa w sobie te cechy charakteru.
Gdyby rodzice mogli nauczy si z tej ksiki tylko jednego, yczybym sobie, aby byo tym to stwierdzenie: ilekro
zmuszacie dziecko poprzez uycie wadzy i autorytetu, aby
co zrobio, tyle razy odmawiacie mu sposobnoci uczenia
si wewntrznej dyscypliny i odpowiedzialnoci za siebie.
Charles, siedemnastoletni syn dwojga surowych rodzicw,
ktrzy stale posugiwali si swoj wadz, aby doprowadzi
go do odrabiania szkolnych zada, wyzna: Zawsze, kiedy
nie ma moich rodzicw, jest dla mnie niemoliwoci podnie si z fotela przed telewizorem. Jestem tak przyzwyczajony do tego, e ka mi robi moje prace szkolne, e nie
znajduj w sobie adnej siy, aby si zmusi do tego, eby je
odrabia, kiedy nie ma ich w domu".
Przypomina mi si take wstrzsajca wypowied, ktr
nagryzmoli kredk do ust na lustrze w azience morderca
dzieci William Heirens z Chicago, gdy dopiero co zamordowa jedn z dalszych swoich ofiar: Na Boga, schwytajcie
mnie, zanim jeszcze wicej zabij".
Wikszo rodzicw na naszych kursach nigdy nie miaa
okazji, aby krytycznie zanalizowa nastpstwa swojej surowoci". W wikszoci uwaaj, e zrobili to, czego oczekuje
si od rodzicw - uyli swojego autorytetu. A jednak, kiedy
im si raz pomoe zorientowa w dziaaniu pierwszej meto150

dy, nie ma prawie nikogo z rodzicw, kto nie zaakceptowaby tych prawd. W kocu rodzice byli kiedy dziemi, ktre
rozwijay w sobie takie same przyzwyczajenia stajc do walki z wadz ich wasnych rodzicw.
DLACZEGO DRUGA METODA JEST NIESKUTECZNA?

Jakie nastpstwa ma to dla dzieci, kiedy wyrastaj w rodzinie, w ktrej zazwyczaj zwyciaj, a rodzice poddaj si?
Jak oddziauje to na dzieci, kiedy zwykle stawiaj na swoim?
Oczywicie dzieci te bd rnic si od tamtych w rodzinach, w ktrych konflikty rozwizuje si gwnie pierwsz
metod: dzieci, ktrym wolno postawi na swoim, nie s tak
uparte, wrogie, zalene, agresywne, unione, ulege, podlizujce si, zwrcone do siebie itd. Nie byy zmuszone do rozwijania moliwoci tak, aby zmierzy si z wadz wasnych
rodzicw. Druga metoda zachca dziecko do tego, aby posuyo si wasn wadz nad rodzicami, aby zwyciy ich
kosztem.
Te dzieci ucz si, jak dosta napadw wciekoci, aby
dominowa nad rodzicami; jak wywoa u ktrego z rodzicw poczucie winy; jak mwi rodzicom brzydkie, lekcewace sowa. Takie dzieci s czsto dzikie, nieopanowane,
niesforne, impulsywne. Nauczyy si, e ich potrzeby s
waniejsze ni kogo drugiego. Czsto brak im wewntrznej
kontroli nad swoim zachowaniem, zajmuj si bardzo sob,
s samolubne i pene pretensji. Czsto nie bior pod uwag
wasnoci i uczu innych ludzi. Dla tych dzieci ycie to
otrzymywanie, otrzymywanie, otrzymywanie - branie, branie, branie. Ja" stoi na pierwszym miejscu. Takie dzieci
rzadko wsppracuj w domu i rzadko s gotowe do pomocy.
W stosunkach z rwienikami takie dzieci maj czsto
trudnoci. Nie lubi adnych le wychowanych bachorw"
-stwierdzaj, e ich towarzystwo jest nieprzyjemne. Dzieci z
rodzin, gdzie panuje druga metoda, s tak przyzwyczajone
do tego, aby wobec rodzicw postawi na swoim, e chc
take wobec innych dzieci przeprowadza swoj wol. Nierzadko dzieci te maj te trudnoci z dostosowaniem si do
szkoy, instytucji, ktrej mdro" jest bardzo mocno uzna151

wana w pierwszej metodzie. Dzieci przyzwyczajone do drugiej metody przeywaj okropny wstrzs, kiedy wkraczaj w
wiat szkoy i odkrywaj, e wikszo nauczycieli i dyrektorw jest wyszkolona w tym kierunku, aby opanowywa konflikty pierwsz metod opierajc si na autorytecie i wadzy.
Przypuszczalnie najpowaniejszym nastpstwem metody
drugiej jest to, e dzieci czsto rozwijaj w sobie gbokie
uczucie niepewnoci w stosunku do mioci ich rodzicw.
Nie trudno zrozumie t reakcj, kiedy si zastanowi, jak
trudno jest rodzicom odczuwa mio i aprobat wobec
dziecka, ktre zwykle zwycia kosztem pokonanych rodzicw. W rodzinach stosujcych pierwsz metod gniew promieniuje od dziecka na rodzica; w rodzinach posugujcych
si drug metod zo promieniuje od rodzica na dziecko.
Dziecko wychowywane drug metod odczuwa, e rodzice
s czsto na nie oburzeni, zirytowani i li. Kiedy pniej
otrzymuje podobne wypowiedzi od rwienikw i przypuszczalnie od innych dorosych, nic dziwnego, e zaczyna
czu si nie lubianym - poniewa, naturalnie, czsto nie jest
lubiane przez innych.
Chocia pewne badania wykazay, e dzieci z rodzin stosujcych drug metod prawdopodobnie s bardziej twrcze
ni dzieci z rodzin posugujcych si pierwsz metod, to rodzice pac wysok cen za to, e maj twrcze dzieci; czsto
nie mog wrcz z nimi wytrzyma. Rodzice przy drugiej metodzie cierpi ogromnie. S rodziny, w ktrych czsto syszaem, jak rodzice mwi:
Najczciej dziecko stawia na swoim, nie mona nim kierowa".
Bd si cieszy, kiedy wszystkie dzieci bd w szkole, ebym moga mie troch spokoju".
By rodzicami, to jest wielkie obcienie - cay swj czas
spdzam po to, aby co zrobi dla dzieci".
Musz powiedzie, e czasem po prostu nie mog ich
znie - po prostu musz wyj".
Wydaje si, e rzadko uwiadamiaj sobie, e ja te mam
swoje ycie".
Czasem - i czuj si winna, kiedy to mwi - najchtniej
potopiabym je lub wyjechaabym gdziekolwiek".
152

Wstydz si zabra je z sob dokdkolwiek albo zaprosi do

nas znajomych i pozwoli, eby zobaczyli te dzieci".
Rodzicielstwo rzadko jest radoci dla rodzicw stosujcych drug metod -jak godne poaowania bowiem i smutne jest wychowywanie dzieci, ktrych nie mona kocha
lub ktrych towarzystwo przejmuje kogo wstrtem.
DODATKOWE PROBLEMY Z PIERWSZ I DRUG METOD

Niewielu rodzicw posuguje si wycznie albo pierwsz,

albo drug metod. W wielu rodzinach jedno z rodzicw
zdaje si w wysokim stopniu na pierwsz metod, podczas
gdy druga osoba skania si ku drugiej metodzie. Istnieje kilka oznak tego, e dzieci wychowane w tego rodzaju rodzinie
maj jeszcze wiksz szans, aby nabawi si trudnoci emocjonalnych. Niekonsekwencja jest moe bardziej szkodliwa
ni skrajno jednego lub drugiego nastawienia.
Niektrzy rodzice zaczynaj od posugiwania si drug
metod, ale kiedy dziecko jest starsze i staje si czowiekiem
bardziej niezalenym i stanowicym o sobie, przechodz
stopniowo do pierwszej metody. Jest oczywiste, e moe to
by szkodliwe dla dziecka, przyzwyczajonego do przeprowadzania swojej woli przez cay czas, a potem przeywajcego
zwrot w innym kierunku. Inni rodzice zaczynaj od posugiwania si najczciej pierwsz metod i stopniowo przestawiaj si na metod drug. Dzieje si to szczeglnie czsto
wtedy, gdy rodzice maj dziecko, ktre ju we wczesnych latach ycia sprzeciwia si i buntuje przeciw rodzicielskiemu
autorytetowi; rodzice stopniowo rezygnuj i zaczynaj ustpowa dziecku.
Istniej rwnie rodzice, ktrzy przy swoim pierwszym
dziecku zdaj si na pierwsz metod, a przy drugim przestawiaj si na metod drug w nadziei, e ta bdzie lepiej
funkcjonowa. W tych rodzinach syszy si, e pierwsze
dziecko okazuje gwatown niech do drugiego dziecka,
ktremu wybacza si rzeczy, ktrych nie wolno byo robi
dziecku pierwszemu. Czasami pierwsze dziecko jest przekonane, e jest to dowd na to, e rodzice w sposb nieumiarkowany wyrniaj drugie dziecko.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych wzorcw,
153

szczeglnie u rodzicw, ktrzy s pod silnym wpywem

ordownikw ulegoci i przeciwnikw karania, jest to, e
rodzice pozwalaj dziecku zwycia przez dugi czas, a
jego zachowanie staje si tak nieznone, e rodzice nagle
przechodz do metody pierwszej. Potem maj poczucie
winy i stopniowo wracaj do drugiej metody, i tak w kko.
Kto z rodzicw sformuowa to wyranie: Jestem pobaliwy wobec swoich dzieci a do chwili, kiedy ju duej nie
mog z nimi wytrzyma. Potem staj si dyktatorem, a w
kocu sam z sob ju duej nie mog wytrzyma".
Jednak wielu rodzicw stosuje albo metod pierwsz, albo
drug. Kto moe by zdecydowanym rzecznikiem pierwszej
metody z przekonania lub na skutek tradycji. Jego dowiadczenie uczy go, e ta metoda nie funkcjonuje szczeglnie
dobrze, a moe nawet czuje si winny, poniewa jest rodzicem pierwszej metody: nie moe scierpie siebie samego,
gdy zabrania, dominuje i karze. Jednak jedyn moliwoci,
ktr zna, jest druga metoda - pozwalanie dziecku, by zwyciyo. Intuicyjnie rodzic wie, e to nie byoby lepsze lub
nawet prawdopodobnie byoby gorsze. Trzyma si wic
uparcie swojej metody pierwszej, cho sam ma dowody, e
jego dzieci cierpi z powodu jego nastawienia lub e stosunki z nimi pogarszaj si.
Rodzice posugujcy si drug metod w wikszoci nie s
przygotowani, by przestawi si na postaw dyktatorsk, poniewa z zasady odrzucaj moliwo stosowania autorytetu
wobec dzieci, albo poniewa ich wasne charaktery nie pozwalaj im wywiera koniecznego nacisku i przeywa konflikty. Znaem wiele matek, a nawet kilku ojcw, ktrzy
uwaaj drug metod za wygodniejsz, poniewa boj si
konfliktw ze swoimi dziemi (i najczciej take ze wszystkimi innymi ludmi). Zamiast wystawi si na niebezpieczestwo narzucenia dzieciom swej wasnej woli, tacy rodzice wybieraj nastawienie: spokj za wszelk cen" - a wic
decyduj si rezygnowa, uspokaja, kapitulowa.
Wydaje si, e dylematem prawie wszystkich rodzicw,
ktrzy przychodz na nasze kursy, jest to, e zwizali si
albo z pierwsz, albo drug metod lub wahaj si pomidzy
obydwiema, poniewa nie znaj adnego sposobu postpowania lepszego od tych dwch metod zwycistwa i pora154

ki". Stwierdzamy, e rodzice w wikszoci nie tylko wiedz,

ktr metod stosuj najczciej; uznaj take, e obie metody s nieskuteczne. Jest tak, jak gdyby wiedzieli, e maj
trudnoci w wyborze, ktr metod si posugiwa, ale nie
wiedz, dokd mogliby si zwrci. Wikszo z nich odczuwa wdziczno, kiedy uwolni si ich z tej puapki, ktr
sami na siebie zastawili.

Rozdzia X

CZY WADZA RODZICIELSKA

JEST KONIECZNA I UZASADNIONA?
Jednym z najbardziej powszechnie ugruntowanych przekona dotyczcych wychowania dzieci jest to, e rodzice powinni koniecznie uywa swej powagi, aby dzieci opanowa,
kierowa nimi i szkoli je. Sdzc po wielu tysicach uczestnikw naszych kursw, niewielu rodzicw kiedykolwiek
kwestionuje t myl. S oni w wikszoci szybko gotowi
usprawiedliwi swoje uycie wadzy i autorytetu. Mwi, e
dzieci potrzebuj i chc tego, lub e rodzice s mdrzejsi.
Ojciec wie najlepiej" - jest to gboko zakorzenione przekonanie.
Stale utrzymujce si wyobraenie, e rodzice musz i powinni korzysta ze swojego autorytetu w stosunkach ze swoimi dziemi, uniemoliwiao moim zdaniem jakkolwiek wyran zmian metod, jakimi dzieci s wychowywane przez
rodzicw i traktowane przez dorosych. To wyobraenie
cigle istnieje po czci dlatego, e prawie wszyscy rodzice
nie rozumuj, czym rzeczywicie jest autorytet i jaki wpyw
wywiera na dzieci. Wszyscy rodzice mwi swobodnie o
autorytecie, ale niewielu potrafi zdefiniowa go lub nawet
tylko zidentyfikowa rdo swego autorytetu.
CZYM JEST AUTORYTET?
Jedna z podstawowych charakterystyk stosunkw midzy
rodzicami i dzieckiem jest nastpujca: rodzice maj grujc nad dzieckiem psychologiczn wielko". Gdybymy
mieli sprbowa przedstawi jednego z rodzicw i dziecko
rysujc dla kadego koo, bdne byoby narysowanie k w
ten sposb:
156

Patrzc oczami dziecka rodzic nie ma takiej samej wielkoci", przy czym adnej roli nie odgrywa to, ile lat ma dziecko. Nie mwi o wielkoci fizycznej (cho rnica wielkoci fizycznej istnieje a do osignicia przez dzieci wieku
modzieczego); lecz naturalnie o wielkoci psychologicznej". Waciwsze przedstawienie stosunkw midzy rodzicami i dzieckiem wygldaoby tak:

Tak, jak dziecko to widzi, rodzic posiada prawie zawsze

wielko psychologiczn" grujc nad nimi, co pomaga
do wyjanienia takich sformuowa, jak Wielki ojciec",
Wielki mistrz", On by dla mnie wielkim czowiekiem",
Mj ojciec usuwa w cie moje ycie", Nie pominem adnej okazji, by pomniejszy wielko rodzicw". Posu si
np. cytatem z wypracowania, ktre napisa na lekcji jzyka
ojczystego w liceum i udostpni mi, kiedy byem jego doradc, mody czowiek przeywajcy trudnoci. Ja, ktry
byem tylko maym dzieckiem, kontemplowaem moich rodzicw mniej wicej tak, jak dorosy czowiek kontempluje
Boga".
Wszystkim dzieciom ich rodzice ukazuj si pocztkowo
jako pewnego rodzaju bstwo. Ta rnica w psychologicznej wielkoci" istnieje nie tylko dlatego, e dzieci widz
swoich rodzicw jako wikszych i mocniejszych, ale rwnie
jako mdrzejszych i dzielniejszych. Maemu dziecku wydaje
157

si, e nie istnieje nic, czego nie wiedz jego rodzice; nic,
czego nie mog zrobi. Zdumiewa je zakres ich rozumienia,
dokadno ich przepowiadania, mdro ich sdw.
Chocia niektre z tych wyobrae mog by niekiedy
suszne, inne nie s. Dzieci przypisuj swoim rodzicom wiele istotnych rysw, cech charakterystycznych i zdolnoci,
ktre wcale nie s zgodne z prawd. Mao rodzicw wie tak
duo, jak sdz mae dzieci. Dowiadczenie nie zawsze jest
najlepszym nauczycielem", jak dziecko wnioskuje pniej,
gdy dochodzi do wieku modzieczego lub staje si dorosym
czowiekiem i moe oceni swoich rodzicw na szerszej podstawie swego wasnego dowiadczenia. A mdro nie zawsze czy si z wiekiem. Wielu rodzicom trudno przychodzi przyzna si do tego, ale ci, ktrzy s uczciwi wobec samych siebie, orientuj si, jak przesadnie oceniaj dzieci tatusia i mamusi.
Cho gra przebiega od pocztku na korzy przewaajcej
psychologicznej wielkoci" dorosych, wiele matek i ojcw
pielgnuje rnice. Ukrywaj przed swymi dziemi swoje
ograniczenia i bdy albo faworyzuj takie bajki, jak: My
wiemy, co jest najlepsze dla ciebie" albo Kiedy bdziesz
starszy, uznasz, jak suszno mielimy". Zawsze fascynowao mnie obserwowanie, e rodzice w rozmowie na temat
ich wasnych ojcw i matek patrzc wstecz widz bez wahania ich bdy lub ograniczenia; jednak bd si gwatownie
broni przed zarzutem, e w odniesieniu do wasnych dzieci
podlegaj tym samym bdom i temu samemu brakowi mdroci. Zwykle te nie zasuenie rodzice przypisuj sobie
przemon wielko psychologiczn" i jest to wanym rdem rodzicielskiej wadzy nad dzieckiem. Poniewa rodzice
s uwaani za autorytet", wielk wag maj ich usiowania,
aby wpyn na dziecko. Moe trzeba by przedstawi ich
jako udzielony autorytet", poniewa dziecko udziela go rodzicom. Mao wane, czy w sposb zasuony, czy nie - faktem jest, e psychologiczna wielko" obdarza rodzicw
wpywem i wadz nad dzieckiem.
Zupenie inny rodzaj wadzy pochodzi std, e kade z rodzicw posiada okrelone rzeczy, ktrych dzieci potrzebuj.
To take dodaje rodzicom autorytetu wobec dzieci. Ojciec
lub matka maj wadz nad swoimi dziemi, poniewa te s
158

od rodzicw tak zalene w zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Dzieci przychodz na wiat prawie cakowicie uzalenione od innych pod wzgldem poywienia i rodkw do
zachowania zdrowia fizycznego. Nie posiadaj rodkw do
zaspokajania potrzeb. rodki s w posiadaniu i pod kontrol
rodzicw. Kiedy dziecko staje si wiksze i wolno mu sta
si mniej uzalenionym od swoich rodzicw, ich wadza naturalnie maleje. Jednak w kadym wieku, a do czasu, w
ktrym dziecko wchodzi w niezaleny wiek dojrzay i jest w
stanie samo o wasnej sile zaspokoi prawie cakowicie swoje
zasadnicze potrzeby, rodzice w pewnej mierze sprawuj nad
nim wadz.
Posiadajc rodki do zaspokojenia podstawowych potrzeb
dziecka, rodzice maj mono nagradza" dziecko. Psycholodzy uywaj wyraenia nagroda" dla wszelkich rodkw, ktre s w posiadaniu rodzicw dla zaspokojenia potrzeb dziecka (nagrodzi dziecko). Kiedy dziecko jest godne
(ma potrzeb poywienia) i matka daje mu butelk mleka,
mwimy, e dziecko zostaje nagrodzone (jego potrzeba poywienia jest zaspokojona). Rodzice posiadaj rwnie rodki, aby spowodowa, e dziecko cierpi lub ma niemie
uczucie, albo gdy zabraniaj mu tego, czego potrzebuje (godne dziecko nie dostaje jedzenia), albo gdy robi co, co boli
lub jest nieprzyjemne (daj dziecku klapsa w rk, kiedy
chwyta kubek z mlekiem swojego brata). Psycholodzy uywaj wyraenia kara" jako przeciwiestwa nagrody.
Kady z rodzicw wie, e moe kontrolowa dziecko uywajc wadzy. Przez staranne manipulowanie nagradzaniem
i karaniem ojciec lub matka moe zachci dziecko do zachowywania si w okrelony sposb lub odwie od jakich
form zachowywania si. Kady wie z wasnego dowiadczenia, e ludzie (i zwierzta) s skonni powtarza zachowanie,
ktre przynosi nagrod (zaspokaja potrzeb) i unika lub rezygnowa z zachowania, ktre albo nie daje adnej nagrody,
albo nawet przynosi prawdziw kar. Tak wic rodzice
mog utrwala okrelone sposoby zachowania, kiedy nagradzaj dziecko oraz ka kres innym zachowaniom, kiedy za
nie karz.
Przyjmijmy, e chcecie, eby wasze dziecko bawio si na
stoliku klockami do budowania, a nie drogimi szklanymi
159

popielniczkami. Aby utrwali zachowanie zabawy klockami, moglibycie si obok niego tam, gdzie si nimi bawi,
umiechn si, by miym lub powiedzie: Jaki kochany
chopiec". Albo moecie pooy kres jego zachowaniu polegajcemu na zabawie popielniczkami, dajc klapsa w rk,
marszczc czoo, patrzc gronie lub mwic: Co za niegrzeczny chopak". Dziecko nauczy si szybko, e zabawa
klockami doprowadza do miych stosunkw z wadz rodzicielsk, natomiast zabawa popielniczkami - nie.
To jest to, co rodzice robi tak czsto, aby zmodyfikowa
zachowanie dzieci. Nazywaj to zwykle wychowywaniem
dzieci". Faktycznie rodzice wykorzystuj swoj wadz, aby
spowodowa, by dziecko robio co, co odpowiada yczeniom rodzicw, albo przeszkodzi mu w robieniu tego, czego rodzice nie chc. T sam metod posuguj si treserzy
psw, aby uczy je posuszestwa, i cyrkowcy, aby doprowadzi niedwiedzie do jedenia na rowerkach. Kiedy treser
chce, eby pies szed przy nodze, zakada smycz na szyi
zwierzcia i zaczyna i trzymajc drugi koniec smyczy w
rku. Potem mwi: Przy nodze". Jeli pies nie idzie blisko
obok tresera, otrzymuje tak bolesne szarpnicie w szyj, aby
to odczu (kara). Jeli idzie przy nodze, zostanie pogaskany
(nagroda). Pies uczy si szybko i na rozkaz przy nodze. Wg
powyszego modelu nie ma problemu: wadza funkcjonuje.
W ten sposb mona dzieci wychowa do tego, aby bawiy
si klockami, a nie drogimi popielniczkami; psy, aby szy
przy nodze, a niedwiedzie, by jedziy na rowerze z dwoma
koami, a nawet z jednym koem, co jest jeszcze bardziej zadziwiajce.
Dziemi mona pokierowa w bardzo modym wieku, kiedy po pewnym czasie do czstego karania i nagradzania
zapowie im si, e zostan nagrodzone, jeli bd si zachowywa w pewien okrelony sposb, lub zagrozi im si przysz kar, jeli bd si zachowywa w sposb niepodany.
Moliwe do osignicia korzyci tego s oczywiste: rodzice
nie musz czeka ani na wystpienie podanego zachowania, aby je nagrodzi (umocni), ani na wystpienie zachowania niepodanego, aby je ukara (pooy kres temu).
Mog wpyn na dziecko teraz, kiedy mwi zalenie od
potrzeby: Jeli bdziesz zachowywa si w ten sposb, zo160

staniesz przeze mnie nagrodzony; jeli bdziesz zachowywa

si w inny sposb, ukarz ci".
NIEBEZPIECZNE GRANICE RODZICIELSKIEJ
WADZY
Kiedy czytelnik uwierzy, e rodzicielska wadza nagradzania i karania (lub obiecywania nagrody i groenia kar) robi
wraenie skutecznej moliwoci kierowania dziemi, to pod
jednym wzgldem bdzie mia du racj, a pod drugim bdzie si bardzo myli. Uywanie rodzicielskiego autorytetu
(lub wadzy) pozornie skuteczne w okrelonych warunkach
jest zupenie nieskuteczne w innych warunkach. (Pniej
omwi faktyczne niebezpieczestwa rodzicielskiej wadzy. )
Wiele, jeli nie wikszo, tych objaww towarzyszcych
jest godnych poaowania. Na skutek trenowania posuszestwa" dzieci staj si czsto zastraszone, lkliwe i nerwowe, czsto przejawiaj wrogo i mciwo wobec swoich
wychowawcw i zaamuj si pod ciarem prb wyuczenia
si zachowania, ktre albo bardzo trudno im przychodzi,
albo jest nieprzyjemne nierzadko zarwno fizycznie jak i
emocjonalnie. Uycie wadzy moe przynie wychowawcom zwierzt lub dzieci - wiele zarwno szkodliwych konsekwencji, jak i formalnych strat.
WADZA RODZICIELSKA KOCZY SI NIEUCHRONNIE

Uywanie wadzy do kierowania dziemi funkcjonuje tylko w szczeglnych warunkach. Ojciec lub matka musz by
pewni posiadania wadzy - ich nagrody musz by do
atrakcyjne, aby dziecko ich pragno, a ich kary musz by
do przekonujce, aby zagwarantowa ich unikanie. Dziecko musi by zalene od rodzicw; im bardziej jest uzalenione od tego, co ojciec lub matka posiada (nagrody), tym wicej wadzy ma rodzic.
Odnosi si to do wszystkich stosunkw midzyludzkich.
Kiedy czego bardzo pilnie potrzebuj - na przykad pienidzy, aby kupi jedzenie dla swoich dzieci - i musz zda si
wycznie na jednego czowieka - przypuszczalnie na mojego pracodawc - to wtedy oczywicie bdzie on mia nade
161

mn duo wadzy. Jeli jestem zaleny od tego jednego pracodawcy, bd skonny zrobi prawie wszystko, czego on
chce, aby by pewnym, e otrzymam to, czego tak koniecznie potrzebuj. Ale jeden czowiek ma tak dugo wadz
nad drugim, dopki ten jest w sytuacji saboci, pragnienia,
potrzeby, braku, bezradnoci i zalenoci.
Kiedy dziecko staje si mniej bezradne, mniej zalene od
rodzicw w tym, czego potrzebuje, stopniowo rodzice trac
wadz. Dlatego rodzice odkrywaj ku swojemu przeraeniu,
e nagrody i kary, ktre funkcjonoway, gdy dziecko byo
modsze, staj si mniej skuteczne, gdy dorasta. Stracilimy
wpyw na naszego syna" - ali si kto z rodzicw. Wpierw szanowa nasz autorytet, ale teraz po prostu ju
duej nie moemy nim kierowa. " Kto inny mwi: Nasza
crka staa si tak niezalena od nas - nie mamy adnej moliwoci, aby j skoni, eby nas suchaa". Ojciec pewnego
pitnastoletniego chopca opowiedzia jednemu z naszych
prowadzcych kurs, jak czuje si nieudolnym: Poza rodzinnym samochodem nie mamy ju nic wicej, aby zachowa
nasz autorytet. I nawet to nie funkcjonuje zbyt dobrze, poniewa wzi nasz kluczyk od samochodu i kaza dorobi sobie drugi. Kiedy nas nie ma w domu, ucieka samochodem,
kiedy tylko chce. Teraz, kiedy nie mamy ju nic, czego naprawd potrzebuje, nie mog go ju ukara".
Ci rodzice wyraaj uczucia, ktre przeywa wikszo rodzicw, kiedy ich dzieci zaczynaj wyrasta ze swojej zalenoci. Dzieje si to nieuchronnie, kiedy dziecko zblia si
do wieku modzieczego. Teraz moe ono postara si o
wiele nagrd poprzez wasne czynnoci (szkoa, sport, przyjaciele, sukcesy). Zaczyna zastanawia si nad moliwociami uniknicia kar nakadanych przez rodzicw. W rodzinach, w ktrych rodzice we wczesnej modoci swoich dzieci
opierali si gwnie na wadzy, rodzice staj niechybnie wobec okropnego szoku, gdy ich wadza wyczerpaa si i pozostao im bardzo mao wpywu albo aden.
OKROPNE NASTOLATKI"

Jestem dzi przekonany o tym, e wikszo teorii na temat obcie i napi wieku modzieczego" skoncentro162

waa si w sposb faszywy na takich czynnikach, jak zmiany fizyczne modego czowieka, jego rozwijajca si pciowo, nowe wymagania spoeczne, zmaganie si pomidzy
byciem dzieckiem i dorosym. Biorc oglnie, okres ten jest
trudny dla dzieci i dla rodzicw dlatego, e mody czowiek
staje si tak niezaleny od rodzicw, i nie mona ju kierowa nim poprzez nagradzanie i karanie. A poniewa wikszo rodzicw opiera si w tak wielkim stopniu na nagradzaniu i karaniu, modzi ludzie reaguj zachowaniem samodzielnym, przekornym, buntowniczym, wrogim.
Rodzice wierz, e bunt i wrogo modziecza s w sposb nieunikniony funkcj tego stopnia rozwoju. Nie uwaam
tego za suszne - to raczej zaley od tego, e mody czowiek
jest bardziej w stanie sprzeciwia si i buntowa. Ju nie
ukierunkowuj go nagrody jego rodzicw, poniewa ju ich
nie potrzebuje, i jest odporny na groby kar, gdy istnieje
niewielka moliwo, e stan si powodem cierpienia lub
silnych przykrych odczu. Mody czowiek zachowuje si
tak, jak si zachowuje, poniewa zdoby wystarczajce siy i
rodki, aby samodzielnie zaspokaja swoje potrzeby, i wystarczajc wadz, by nie potrzebowa ba si wadzy swoich rodzicw. Na tej podstawie mody czowiek buntuje si
nie przeciw swoim rodzicom. On buntuje si przeciw ich
wadzy. Gdyby rodzice mniej liczyli na wadz, a wicej na
metody bez uycia wadzy, aby wpywa na swoje dzieci od
najwczeniejszych lat, dziecko miaoby mao powodw do
podnoszenia buntu, gdy wchodzi w wiek modzieczy. Uywanie wadzy w celu zmiany dziecicego zachowania ma
dlatego t granic, z ktr trzeba si liczy: wadza rodzicw
wyczerpuje si nieuchronnie, i to szybciej, ni myl.
WYCHOWANIE POPRZEZ WADZ WYMAGA SUROWYCH
WARUNKW

Uywanie nagradzania i karania do wywarcia wpywu na

dziecko ma jeszcze jedn granic, z ktr trzeba si powanie liczy: wymaga bardzo kontrolowanych warunkw
podczas wychowania". Psycholodzy, ktrzy studiuj proces
uczenia si podczas tresury zwierzt w laboratorium, maj
163

wielkie trudnoci ze swoimi obiektami dowiadczalnymi",

o ile nie panuj tam najsurowsze warunki. Jest ogromnie
trudno wypeni wiele z tych wymogw przy wychowywaniu dzieci przez nagradzanie i karanie. Wikszo rodzicw
narusza codziennie jedn lub wicej tych regu skutecznego
wychowania.
1. Obiekt dowiadczalny musi mie wysok motywacj musi mie gbok potrzeb pracy dla nagrody. Szczury musz by bardzo godne, aby uczy si prawidowej drogi w labiryncie i na jej kocu znajdowa poywienie. Rodzice czsto prbuj wpywa na dziecko w ten sposb, e obiecuj
mu nagrod, ktrej dziecko nie bardzo potrzebuje (obiecuj
dziecku, e mu co zapiewaj, jeli natychmiast pjdzie do
ka, i stwierdzaj, e nie spenia ich yczenia).
2. Kiedy kara jest za cika, obiekt dowiadczalny bdzie
unika sytuacji, ktra j prowokuje. Jeli szczury otrzymuj
uderzenie, aby nauczy je nie wbiegania w labiryncie w lep
uliczk, to jeli uderzenie to jest zbyt silne, rezygnuj z prby znalezienia swojej drogi w labiryncie. Kiedy ukarzecie
dziecko z ca surowoci za jaki bd, moe nauczy si ju
nie poprawia swojego bdu.
3. Nagroda musi by do dyspozycji obiektu dowiadczalnego do wczenie, aby wywrze wpyw na zachowanie.
Kiedy tresuje si koty, aby naciskay waciwy drek dwigni, ktra im dostarczy poywienia, i jedzenie kae zbyt
dugo na siebie czeka, chocia ju naciskay waciwy drek, to koty nie naucz si, ktry drek jest waciwy; kiedy
powiecie dziecku, e bdzie mu wolno pojecha nad morze
za trzy tygodnie, jeli dzi wypeni swoje obowizki, to moe
odkryjecie, e nagroda leca w tak dalekiej przyszoci nie
ma do siy, aby da dziecku motywacj do natychmiastowego wypenienia tych obowizkw.
4. Przy rozdzielaniu nagrd za podane zachowanie i kar
za zachowanie niepodane potrzeba zawsze niemaej konsekwencji. Kiedy dajecie waszemu psu jedzenie przy stole,
gdy nie ma goci, i karzecie go, kiedy ebrze wobec goci,
pies bdzie zdezorientowany i sfrustrowany (chyba, e nauczy si rozrnia midzy obecnoci i nieobecnoci goci,
jak tego nauczy si nasz pies). Rodzice s czsto niekonsekwentni przy nagradzaniu i karaniu. Np. czsto pozwalacie
164

dziecku podjada pomidzy posikami, odmawiacie mu jednak tego przywileju w dniach, w ktrych matka ugotowaa
co szczeglnego do jedzenia i nie chce, aby stracio apetyt
na swoje" jedzenie (a moe powinnimy powiedzie raczej
na jej" jedzenie?)
5. Nagrody i kary s rzadko skuteczne przy wychowywaniu do skomplikowanych sposobw zachowania, chyba e
uywa si bardzo zoonych i czasochonnych metod
wzmacniajcych". Na pewno psychologom udao si nauczy kury gra w tenisa stoowego i gobia - sterowa rakietami (mog pastwo wierzy w to albo i nie), jednak tego rodzaju osignicia wymagaj niesychanie trudnego i czasochonnego treningu prowadzonego w nader kontrolowanych
warunkach.
Czytelnicy, ktrzy posiadali zwierz, wiedz, jak ciko
byoby nauczy psa, aby bawi si wycznie na swoim wasnym podwrzu, aby pobieg i przynis swoje nakrycie, kiedy widzi, e pada deszcz, lub by wspaniaomylnie podzieli
si z innymi swoim psim plackiem. Jednak ci sami ludzie
ani razu nie zakwestionowaliby monoci wykonania prby
uywania nagrd i kar, aby nauczy swoje dzieci tych samych sposobw zachowania. Nagradzanie i karanie mog
nadawa si do tego, aby nauczy dziecko, e nie naley dotyka przedmiotw na stoliku do kawy albo eby mwio
prosz", kiedy chciaoby co dosta przy stole, ale rodzice
stwierdz, e nie s odpowiednie, aby spowodowa dobre
nawyki uczenia si, uczciwoci, uprzejmoci wobec innych
dzieci lub wsppracy w obrbie rodziny. Tego rodzaju zoonych wzorw zachowania rzeczywicie nie mona dzieci
nauczy; dzieci ucz si ich z wasnego dowiadczenia w
wielorakich sytuacjach i pod wpywem rnych czynnikw.
Wskazaem tylko niektre granice przy stosowaniu nagradzania i karania w wychowaniu dzieci. Psycholodzy, ktrzy
specjalizuj si w nauczaniu i wychowaniu, mog jeszcze
wiele doda. Uczy zwierzta i dzieci wykonywania zoonych czynnoci za pomoc nagrody i kary jest nie tylko
szczegln dziedzin, ktra wymaga bardzo szerokiej wiedzy
i mnstwa czasu i cierpliwoci, lecz, co jest dla nas daleko
waniejsze: dowiadczony pogromca cyrkowy i psycholog
eksperymentalny nie s adnymi dobrymi wzorami dla ro165

dzicw, ktrzy wychowuj wasne dzieci do tego, aby zachowyway si tak, jak yczyliby sobie tego matki i ojcowie.
SKUTKI ODDZIAYWANIA NA DZIECKO
WADZY RODZICIELSKIEJ
Pomimo wszystkich ogranicze wadzy, z ktrymi trzeba
si powanie liczy, pozostaje ona ulubion metod wikszoci rodzicw, przy czym wychowanie, pochodzenie spoeczne i stopie zamonoci nie odgrywaj adnej roli. Nasi
nauczyciele stale stwierdzaj, e na ich kursach rodzice dowiaduj si ze zdumieniem o szkodliwych skutkach wadzy.
Musimy tylko poprosi rodzicw, aby signli wstecz do
wasnych dowiadcze i powiedzieli nam, co w nich si dziao, kiedy ich rodzice uywali wobec nich wadzy. Jest to dziwny paradoks, e rodzice przypominaj sobie, jak jako dzieci odczuwali wadz, ale zapominaj" o tym, gdy uywaj
wadzy wobec wasnych dzieci. Tych rodzicw prosimy na
kadym kursie, aby napisali, co robili jako dzieci, aby si
broni przed stosowaniem rodzicielskiej wadzy. Kady kurs
zestawia list mechanizmw obronnych, ktra nie bardzo
rni si od nastpujcej:
1. Opr, przekora, bunt, negacja.
2. Zo, gniew, wrogo.
3. Agresja, rodki odwetowe, kontratak.
4. Kamstwo, ukrywanie uczu.
5. Obwinianie innych, plotkowanie, oszukiwanie.
6. Dominowanie, komenderowanie, tyranizowanie.
7. Przymus zwyciania, niechtne uleganie.
8. Zawieranie sojuszw, organizowanie si przeciw rodzicom.
9. Ulego, posuszestwo, poddanie si.
10 Przymilanie si, ubieganie si o wzgldy.
11. Przystosowanie si, brak twrczej siy, obawa przed
sprbowaniem czego nowego, potrzeba zabezpieczenia
dawnych sukcesw.
'
12. Wycofywanie si, ucieczka, marzenia.
166

OPR, PRZEKORA, BUNT, NEGACJA

Kto z rodzicw przypomnia sobie ten typowy epizod ze

swoim ojcem:
Ojciec: Jeli nie przestaniesz mwi, dostaniesz ode mnie w
twarz.
Dziecko: No dalej, uderz mnie!
Ojciec (bije dziecko).
Dziecko: Uderz mnie jeszcze raz, mocniej. Nie przestan!
Niektre dzieci buntuj si przeciw uywaniu rodzicielskiej wadzy robic dokadnie co przeciwnego do tego, czego chc rodzice. Pewna matka opowiedziaa: S gwnie
trzy rzeczy, do ktrych usiowalimy skoni nasz crk
uywajc autorytetu - eby bya czysta i porzdna, eby
chodzia do kocioa i eby nie pia. Pod tym wzgldem bylimy zawsze surowi. Dzi wiemy, e jest mniej wicej najgorsz pani domu, jak znam, e nigdy nie zajrzy do kocioa, a pije koktajle alkoholowe prawie kadego wieczoru".
Pewien mody czowiek wyjawi mi podczas terapii: Nigdy nie bd stara si otrzyma w szkole dobrych wiadectw,
bo moi rodzice tak bezwzgldnie napdzali mnie do tego, ebym by dobrym uczniem. Kiedy dostawaem dobre wiadectwa, cieszyo ich to -jak gdyby mieli racj albo jak gdyby
odnieli zwycistwo. Nie dam im tego poczucia. Dlatego nie
ucz si".
Inny mody czowiek mwi o swojej reakcji na gderanie" rodzicw z powodu jego dugich wosw: Myl, e
moe dabym je sobie obci, gdyby tak bardzo nie zrzdzili
na mnie. Ale pki prbuj doprowadzi mnie do tego, ebym pozwoli je ci, na pewno bd mia je dugie".
Tego rodzaju reakcje na autorytet dorosych mona spotka prawie wszdzie. Od pokole dzieci opieray si oraz
buntoway przeciw autorytetowi dorosych. Historia chyba
nie przynosi nam adnych wzmianek o rnicach midzy
dzisiejsz modzie a modzie innych czasw. Dzieci, podobnie jak doroli, walcz jak szalone, kiedy ich wolno jest
zagroona, a we wszystkich okresach historii istniay zagroenia wolnoci dzieci. Moliwo podjcia walki z zagroeniami ich wolnoci i niezalenoci polega na tym, eby walczy przeciw tym, ktrzy mogliby je dzieciom odebra.
167

ZO, GNIEW, WROGO

Dzieci zoszcz si na tych, ktrzy maj wadz nad nimi.

Odczuwaj to jako nieszlachetne, a czasem jako niesprawiedliwe. Zoci je fakt, e rodzice lub nauczyciele s wiksi i
mocniejsi, gdy ta przewaga jest wykorzystywana do tego, by
nimi kierowa i ogranicza ich wolno.
Rb wymwki temu, kto jest tak duy jak ty" - myl
czsto dzieci, gdy dorosy uywa swojej wadzy. Wydaje si,
e jest to powszechnie uznana reakcja ludzi kadego wieku,
e odczuwaj gbok uraz i zo do kogo, od kogo zale
w wikszym lub mniejszym stopniu w tym, co dotyczy zaspokajania swoich potrzeb. Wikszo ludzi nie reaguje pozytywnie na tych, ktrzy maj wadz, aby dawa lub zatrzymywa wynagrodzenie. le przyjmuj fakt, e kto inny
kontroluje rodki do zaspokajania ich potrzeb. Chcieliby
sami mie t kontrol. Do tego dochodzi, e wikszo ludzi
tskni za niezalenoci, poniewa to niebezpieczne by zalenym od kogo innego. Istnieje ryzyko, e ten drugi czowiek, od ktrego si zaley, okae si niegodny zaufania
-jako nieszlachetny, uprzedzony, niekonsekwentny, nierozsdny; albo te czowiek posiadajcy wadz moe zada
za swoje wynagrodzenia dostosowania si do jego wasnych
sposobw wartociowania i ocen. Dlatego pracownicy najbardziej troskliwych pracodawcw - tych, ktrzy s wspaniaomylni w rozdzielaniu zapomg i premii (pod warunkiem, e pracownicy z wdzicznoci zgodz si na denie
kierownictwa zakadu, aby panowa przy pomocy autorytetu) - tak czsto s nastawieni negatywnie i wrogo wobec
rki, ktra ich ywi". Historycy, ktrzy widzieli to przywizanie, wskazywali na to, e wiele najgwatowniejszych
strajkw zdarzyo si w przedsibiorstwach, w ktrych kierownictwo zakadw byo dobroczynne po ojcowsku". Jest
to take powd, dla ktrego polityka jakiego bogatego narodu, ktry daje jamun jakiemu biednemu narodowi, tak
czsto przynosi w rezultacie - ku ogromnemu przeraeniu
dawcy - wrogo zalenego narodu wobec tego wspaniaomylnego".

168

AGRESJA, RODKI ODWETOWE, KONTRATAK

Poniewa rzdy rodzicielskie sprawowane przy pomocy

autorytetu, tak czsto udaremniaj potrzeby dziecka, a frustracja tak czsto prowadzi do agresji, rodzice, ktrzy opieraj
si na autorytecie, mog oczekiwa, e dzieci w jakiej formie oka agresj. Dzieci przeciwstawiaj si, prbuj poradzi sobie z rodzicami, s krytyczne w najwyszym stopniu,
daj niegrzeczne odpowiedzi, stosuj taktyk milczenia"
lub robi cokolwiek ze stu agresywnych rzeczy, o ktrych
wiedz, e byoby to odpacenie rodzicom piknym za nadobne lub mogoby ich obrazi.
Formua dla tego rodzaju twierdzenia wydaje si brzmie:
Ty mnie zranie, wic ja zrani ciebie". Kracow manifestacj tego s czsto podawane w gazetach przypadki dzieci,
ktre morduj swoich rodzicw. Niewtpliwie, wiele agresywnych dziaa przeciw szkole (wandalizm), przeciw policji lub przywdcom politycznym jest motywowanych pragnieniem odwetu, aby komu odpaci tym samym.
KAMSTWO, UKRYWANIE UCZU

Niektre dzieci ucz si od najmodszych lat, e mog sobie oszczdzi mnstwo kar, jeli kami. Przy sposobnoci
kamstwa mog im nawet przynie nagrody. Dzieci zawsze
zaczynaj od poznawania systemw wartociowania swoich
rodzicw - a z czasem dochodz do tego, e wiedz, co rodzice pochwal, a co zgani. Kade bez wyjtku dziecko,
ktrym si zajmowaem, a ktrego rodzice uywali nagradzania i karania w duym zakresie, wyjawiao, jak czsto
okamywao swoich rodzicw.
Jedna moda dziewczyna opowiedziaa mi: Moi rodzice
zabronili mi chodzi do kina - wic po prostu powiedziaam
im, e id do przyjaciki. A potem szymy do kina". Inna
powiedziaa: Moja matka nie chce, ebym uywaa szminki, wic id kilka blokw dalej i wtedy maluj usta. Kiedy
wracam do domu, cieram j, zanim wejd do mieszkania".
Szesnastoletnia dziewczyna oznajmia: Moja matka nie
pozwala mi wychodzi z pewnym chopcem, wic moja
przyjacika wyprowadza mnie z domu i mwi mamie, e
169

idziemy do kina albo gdzie indziej. Potem spotykam si ze

swoim chopakiem".
Cho dzieci wiele kami, poniewa tak wielu rodzicw
ma zaufanie do systemu nagrd i kar, jestem gboko przekonany, e skonno do kamania nie jest usposobieniem
wypywajcym z natury pewnych modych ludzi. Jest to
reakcja wyuczona - mechanizm obronny, eby upora si z
rodzicielskimi usiowaniami, aby panowa poprzez manipulowanie nagrodami i karami. W rodzinach, w ktrych dzieci
s akceptowane i w ktrych szanuje si ich wolno, nie
skaniaj si one do uywania kamstw. Rodzice, ktrzy
skar si, e ich dzieci nie pozwalaj im uczestniczy w
swoich problemach lub nie rozmawiaj o tym, co dzieje si
w ich yciu, s to na og take ci rodzice, ktrzy stosowali
wiele kar. Dzieci ucz si regu gry, a jedn z nich jest to,
eby nic nie mwi.
OBWINIANIE INNYCH, PLOTKOWANIE, OSZUKIWANIE

W rodzinach, gdzie jest wicej ni jedno dziecko, dzieci

otwarcie rywalizuj w tym, aby otrzyma rodzicielskie nagrody i unika kar. Szybko ucz si dalszego mechanizmu
obronnego: wprowad innych w niekorzystn sytuacj, zepsuj opini innym dzieciom, przedstaw je w zym wietle,
plotkuj, zwalaj win na innych. Recepta jest prosta: Kiedy
przedstawi innych w zym wietle, moe zrobi dobre wraenie". Jakie to druzgocce dla rodzicw; pragn od swych
dzieci wspdziaania ze sob, a kiedy stosuj nagrody i kary,
pobudzaj do wspzawodnictwa w zachowaniu, podsycaj
wrd rodzestwa rywalizacj, walki, zdrad brata lub siostry:
On dosta wicej lodw ni ja".
Czemu ja musz pracowa w ogrodzie, a Jimmy nie?"
On mnie pierwszy uderzy - on zacz".
Johna nie karae, kiedy by taki duy jak ja i robi to samo,
co ja teraz robi".
Dlaczego Tommy'emu wszystko wybaczasz?"
Wielk cz ktni wypywajcych ze wspzawodnictwa
i wzajemnego obwiniania si dzieci mona przypisa uywaniu przez rodzicw nagrd i kar w ich wychowaniu. Ponie170

wa nikt nie dysponuje czasem, temperamentem lub mdroci, aby zawsze rozdziela kary i nagrody susznie i proporcjonalnie, dlatego rodzice nieuchronnie wywouj walki
konkurencyjne. Naturalne jest, e kade dziecko chciaoby
otrzyma najwicej nagrd i zobaczy, e jego bracia i siostry otrzymuj najwicej kar.
DOMINOWANIE, KOMENDEROWANIE, TYRANIZOWANIE

Dlaczego dziecko prbuje panowa nad modszymi dziemi lub tyranizuje je? Podstaw jest to, e jego rodzice uywali swojej wadzy do tego, eby poskramia dziecko. Std zawsze, kiedy znajduje si ono w pozycji siy wobec jakiego
innego dziecka, prbuje dominowa nad nim i komenderowa. Mona to obserwowa, kiedy dzieci bawi si lalkami.
Na og traktuj swoje lalki (swoje wasne dzieci") tak, jak
rodzice je traktuj, a psycholodzy wiedz od pewnego czasu,
e obserwujc dziecko przy zabawie lalkami mog ustali,
jak ojciec lub matka obchodzi si ze swoim dzieckiem. Jeli
dziecko zachowuje si wobec swojej lalki dominujco, despotycznie i karzco, kiedy odgrywa rol matki, niemal na
pewno traktowane byo przez swoj matk w taki sam sposb. Rodzice, ktrzy sami uywaj autorytetu, aby kierowa
swoimi dziemi i kontrolowa je, niewiadomie naraaj si
na wielkie niebezpieczestwo, e wychowaj dziecko, ktre
bdzie zachowywao si wobec innych dzieci po dyktatorsku.
KONIECZNO ZWYCIANIA, NIECHTNE ULEGANIE

Jeli dzieci wychowuj si w klimacie nagradzania i karania, mog rozwin w sobie siln potrzeb, aby robi dobre" wraenie lub zwycia, i siln potrzeb, by unika
zego" wraenia lub klski. To potwierdza si szczeglnie
w rodzinach, w ktrych rodzice maj orientacj bardzo skierowan ku nagradzaniu i w wysokim stopniu licz na pozytywn ocen, atrakcyjne upominki, pienine nagrody, premie itp.
Niestety, jest wielu takich rodzicw, szczeglnie w warstwach rednich i wyszych. Cho napotykam wielu rodzicw,
171

ktrzy odrzucaj karanie jako metod nadzoru ze wzgldw

zasadniczych lub wiatopogldowych, to jednak rzadko trafiam na rodzicw, ktrzy take choby tylko kwestionuj
warto uycia nagrd. Amerykascy rodzice s zalani artykuami i ksikami, ktre zalecaj chwalenie i nagradzanie.
Wikszo rodzicw przyswoia sobie na lepo t rad z takim skutkiem, e wysoki procent dzieci w Ameryce podlega
codziennie manipulacji dokonywanej przez rodzicw poprzez pochwa, przywileje, szczeglnie nagrody, cukierki,
lody itp. Nic dziwnego, e ta generacja dzieci z punktami
dodatnimi" jest do tego stopnia nastawiona na zwycianie,
robienie dobrego wraenia, bycie pierwszym i - przede
wszystkim - na nie ponoszenie poraek. To stwierdzenie mogoby odnosi si nie tylko do Ameryki.
Dalszy negatywny efekt wychowania dzieci z orientacj na
nagrody okazuje si w tym, co na og dzieje si z dzieckiem,
ktre jest ograniczone w swoich uzdolnieniach intelektualnych lub fizycznych tak, e trudno mu jest zdobywa punkty
dodatnie. Mwi o dziecku, ktrego rodzestwo i rwienicy
s lepiej wyposaeni genetycznie, przez co staje si ono
przegrywajcym" przy wikszoci zaj w domu, na placu
zabaw lub w szkole. Wiele rodzin ma jedno lub wicej takich
dzieci, ktre los przeznaczy do tego, aby szy przez ycie
przeywajc bl czstej odmowy i frustracj, kiedy musz
patrze, jak inni otrzymuj nagrody. Takie dzieci osigaj
mae poczucie wasnej godnoci i przyswajaj sobie beznadziejne, defetystyczne nastawienie. Rzecz polega na tym, e
rodzinna atmosfera sprzyjajca bardzo ubieganiu si o nagrody moe by bardziej szkodliwa dla dzieci, ktre nie
mog na nie zasuy, ni dla tych, ktre to potrafi.
ZAWIERANIE SOJUSZW, ORGANIZOWANIE SI
PRZECIW RODZICOM

Dzieci, ktrych rodzice rzdz i kontroluj je przy pomocy autorytetu, ucz si z wiekiem podejmowa dalsz moliwo wykorzystania siy. Zbyt dobrze znany jest wzorzec zawierania sojuszw z innymi dziemi albo w samej rodzinie,
albo poza ni. Dzieci odkrywaj, e w jednoci sia" i orga172

nizuj si tak, jak robotnicy organizuj si do podjcia walki

z pracodawc lub kierownictwem.
Dzieci czsto zawieraj sojusze, aby przedstawi swoim
rodzicom zwarty front, np. kiedy uzgadniaj midzy sob,
aby opowiada t sam histori. Opowiadaj swoim rodzicom, e wszystkim innym dzieciom wolno robi co okrelonego, dlaczego wic im tego nie wolno? Inne dzieci s skonne wzi udzia w jakiej podejrzanej sprawie w nadziei, e
potem przy karaniu rodzice nie tylko je same wezm pod
uwag.
Mnstwo dzisiejszych modocianych odczuwa prawdziw
si, ktra wypywa z jednoci i jednolitego dziaania przeciw wadzy rodzicw lub dorosych - wiadcz o tym wystpienia hipisw, strajki szkolne, studenckie dania wikszego udziau w podejmowaniu decyzji, marsze pokoju itd.
Poniewa autorytet pozosta uprzywilejowan metod
kontrolowania oraz kierowania zachowaniem dzieci, rodzice
i inni doroli osigaj dokadnie to, na co si najczciej
skar - modociani zespalaj si, aby w ten sposb pokona wadz dorosych. Spoeczestwo polaryzuje si wic na
dwie grupy walczce ze sob nawzajem - modzi ludzie
organizuj si przeciw dorosym i ustalonemu porzdkowi
lub, jeli kto chce to tak nazwa, ci, ktrzy nic nie posiadaj" przeciw posiadaczom". Zamiast identyfikowa si ze
swoimi rodzicami, dzieci we wzrastajcej masie identyfikuj
si ze swoimi rwienikami, aby walczy przeciw poczonej
wadzy wszystkich dorosych.
ULEGO, POSUSZESTWO, PODDANIE SI

Niektre dzieci z powodw zazwyczaj nie bardzo zrozumiaych wol poddawa si wadzy swoich rodzicw. Walcz potulnoci, posuszestwem i poddaniem si. Do tej
reakcji na rodzicielski autorytet dochodzi czsto, kiedy rodzice s bardzo bezwzgldni w uywaniu swojej wadzy.
Dzieci ucz si ulega z wielkiego strachu przed kar, szczeglnie wtedy, gdy kara jest bardzo surowa. Mog reagowa
na wadz rodzicielsk tak samo, jak mode psy, ktre
poprzez stosowanie surowych kar staj si oniemielone i
lkliwe. Dopki dzieci s bardzo mode, surowe kary maj
173

wicej moliwoci, by owocowa ulegoci, poniewa taka

reakcja jak hardo i opr moe wydawa si zbyt ryzykowna. Nie pozostaje im prawie nic innego, ni reagowanie na
wadz rodzicielsk posuszestwem i poddaniem si. Po
zblieniu si do wieku modzieczego reakcja ta moe zmieni si nagle, poniewa dzieci stay si silniejsze i odwaniejsze, wic skutecznie mog sprbowa oporu i buntu.
Niektre dzieci pozostaj w czasie modoci niekiedy a
do wieku dojrzaego - cigle potulne, ulege. Te dzieci najbardziej ucierpiay w dziecistwie pod ciarem wadzy rodzicielskiej, gdy to wanie one wyrastaj na ludzi, ktrzy
na stae zachowali w sobie gboko zakorzeniony strach
przed piastujcymi wadz, gdziekolwiek ich spotykaj. S
to ci doroli, ktrzy przez cae swoje ycie pozostaj dziemi; biernie podporzdkowuj si autorytetowi, wypieraj
si wasnych potrzeb, boj si by sob, obawiaj si konfliktw, s zbyt ulegli, by broni swego wasnego zdania. S to ci
doroli, ktrzy wypeniaj poradnie psychologw i psychiatrw.
PRZYMILANIE SI, UBIEGANIE SI O WZGLDY

Jedn z moliwoci zachowania si wobec czowieka, ktry ma wadz nagradzania i karania, jest bycie z nim na dobrej stopie", doprowadzenie go poprzez szczeglne zabiegi
do tego, aby ci lubi. Niektre dzieci przyjmuj te postaw
wobec rodzicw i innych dorosych. Oto recepta: Jeli wywiadcz ci grzeczno i potrafi sobie ciebie uj, moe potem dasz mi nagrod i powstrzymasz si od ukarania mnie".
Dzieci ucz si wczenie, e nagrody i kary nie s rozdzielane sprawiedliwie przez dorosych. Mona sobie pozyska
dorosych, ktrzy lubi mie faworytw". Niektre dzieci
ucz si to wykorzystywa i uciekaj si do zachowania, ktre okrela si jako Przymilanie si", ubieganie si o wzgldy", stawanie si ulubiecem nauczyciela", i ktre znane
jest pod innymi nazwami nie uywanymi w wytwornym towarzystwie. Cho niektre dzieci mog by rzeczywicie
uzdolnione do ujmowania sobie dorosych, inne niestety
mocno si na to oburzaj; pochlebca czsto jest wymiewany
174

lub odrzucany przez swoich rwienikw, ktrzy podejrzewaj go o ze pobudki i zazdroszcz mu uprzywilejowanej
pozycji.
PRZYSTOSOWANIE SI, BRAK TWRCZEJ SIY,
OBAWA PRZED SPRBOWANIEM CZEGO NOWEGO,
POTRZEBA ZABEZPIECZENIA DAWNYCH SUKCESW

Zamiast wyzwala u dzieci twrcz si, wadza rodzicielska popiera przystosowanie si, podobnie jak w zakadzie
produkcyjnym klimat pracy oparty na autorytecie tumi w
zarodku wprowadzanie innowacji. Sia twrcza wypywa z
wolnoci eksperymentowania, wyprbowywania nowych
rzeczy i nowych ukadw. Dzieci, ktre wyrosy w klimacie
wyranych nagrd i kar, prawdopodobnie odczuwaj t wolno mniej ni te, ktre wyrosy w klimacie akceptacji. Wadza wzbudza strach, a strach tumi si twrcz i przyczynia
si do przystosowania. Recepta jest prosta: Aby otrzymywa nagrody, nie zawini w niczym i dostosuj si do tego,
co bdzie uwaane za zachowanie nienaganne. Nie odwa
si zrobi nic niezwykego - by mnie to nie narazio na niebezpieczestwo ukarania".
WYCOFYWANIE SI, UCIECZKA, MARZENIA

Kiedy dzieciom zbyt trudno upora si z wadz rodzicielsk, prbuj czasem ucieka lub wycofywa si. Wadza rodzicw moe skoni dziecko do odwrotu, jeli kara jest zbyt
surowa dla dziecka, jeli rodzice s niekonsekwentni w rozdzielaniu nagrd, jeli dziecku zbyt trudno zasuy na nagrod lub jeli zbyt trudno jest mu nauczy si zachowania
wymaganego dla uniknicia kar. Kady z tych warunkw
moe skoni dziecko do tego, aby zrezygnowao z prby
nauczenia si regu gry". Porzuca ono prb uporania si z
rzeczywistoci, ktrej zrozumienie byo zbyt bolesne lub
zbyt skomplikowane. Dlatego jego organizm podpowiada
mu w jaki sposb, e pewniejsza jest ucieczka. Do form
odwrotu i ucieczki od rzeczywistoci - ktre mog rozciga
si od prawie cakowitej ucieczki a do przypadkowego wycofania si - nale:
175

Marzenia i fantazjowanie.
Bezczynno, bierno, apatia.
Powrt do infantylnego zachowywania si.
Nadmierne ogldanie telewizji.
Nadmierne czytanie powieci.
Samotna zabawa (czsto z wyimaginowanymi towarzyszami
zabawy).
Choroba.
Ucieczki z domu.
Uywanie narkotykw.
Jedzenie nadmierne, nerwicowy przymus jedzenia.
Depresje.
KILKA BARDZIEJ DOCIEKLIWYCH PYTA
DOTYCZCYCH AUTORYTETU RODZICIELSKIEGO
Gdy przypomina si rodzicom na naszych kursach ich
wasne mechanizmy zachowania wadzy i instruktorzy posuguj si nasz list, aby zidentyfikowa mechanizmy
obronne, uywane przez ich dzieci, to niektrzy w dalszym
cigu trwaj w przekonaniu, e autorytet i wadza s susznie
stosowane w wychowywaniu dzieci. Stosownie do tego na
wikszoci naszych kursw bdzie si dyskutowa nad dalszymi nastawieniami i uczuciami wobec autorytetu rodzicw.
CZY DZIECI NIE CHC AUTORYTETU I OGRANICZE?

Tak rodzice jak i fachowcy wsplnie wyraaj przekonanie (to, o ktrym cigle na nowo mwi rodzice na kursach),
e dzieci w rzeczywistoci ycz sobie autorytetu - chc, aby
rodzice ograniczali ich zachowanie wyznaczajc mu granice.
Ten argument brzmi: gdy rodzice uywaj swego autorytetu,
dzieci czuj si bezpieczniejsze. Bez ogranicze bd nie tylko dzikie i niezdyscyplinowane, lecz take niepewne. Kontynuacj tego przekonania jest opinia, e jeli rodzice nie
uywaj swego autorytetu, aby wyznaczy granice, ich dzieci
maj poczucie, e s im obojtne i czuj si niekochane.
Cho podejrzewam, e to przekonanie podziela bardzo
wiele osb, poniewa dostarcza im ono gadkiego usprawie176

dliwienia dla uywania siy, nie chciabym go jednak dyskredytowa kwalifikujc jako czyste wyrachowanie. Jest co z
prawdy w tym przekonaniu, dlatego trzeba je starannie zbada. Myl, e dzieci pragn ogranicze w swoich stosunkach
z rodzicami, potwierdza w wysokim stopniu rozsdek oraz
dowiadczenie. Dzieci musz wiedzie, jak daleko mog si
posun, aby ich zachowanie nie stao si nie do przyjcia.
Tylko wtedy mog zdecydowa rezygnacj z tego zachowania. To dotyczy wszystkich ludzkich stosunkw.
Np. ja jestem o wiele bardziej pewny, gdy wiem, ktre z
moich zachowa s nie do przyjcia dla mojej ony. Jedno z
nich, ktre mi przychodzi na myl, to gra w golfa albo praca
w biurze w dniu, gdy oczekujemy goci. Poniewa wiem z
gry, e moja nieobecno bdzie nie do przyjcia dla mojej
ony, poniewa potrzebuje mojej pomocy, mog postanowi
nie gra w golfa albo nie pj do biura i przez to unikn jej
oburzenia oraz gniewu i prawdopodobnie konfliktu. Ale to
jest jedna sprawa, kiedy dziecko chce zna granice swej
akceptacji przez rodzicw, a zupenie inna sprawa, gdy
mwi si, e chciaoby, aby rodzice okrelali te granice jego
zachowania. Aby wrci do przykadu, ktry dotyczy mojej
ony i mnie: pomaga mi, kiedy wiem, co ona sdzi, gdy
gram w golfa lub id do biura w dniach, gdy oczekujemy goci. Ale na pewno unios si i bd oburzony, jeli sprbuje
narzuci ograniczenia mojemu zachowaniu mwic: Nie
mog dopuci do tego, aby w dniach, gdy przychodz gocie, gra w golfa lub szed do biura. To za wiele. Czego takiego nie moesz zrobi". Nie odpowiadaoby mi to nastawienie pene poczucia cakowitej wadzy. mieszne jest
przypuci, e moja ona sprbowaaby choby tylko w ten
sposb kontrolowa i okrela moje zachowanie. Nie inaczej
reaguj dzieci na nakadanie ogranicze przez rodzicw.
Tak samo gwatowny jest ich wybuch i oburzenie, gdy ktre
z rodzicw prbuje jednostronnie narzuci ograniczenia jego
zachowaniu. Nigdy nie znaem dziecka, ktre chciaoby,
eby rodzice ograniczali jego zachowanie mwic np.:
Musisz do pnocy wrci do domu - to jest granica".
Nie mog pozwoli, eby wzi samochd".
Nie wolno ci bawi si twoim samochodem w salonie".
Musimy wymaga od ciebie, aby nie pali haszyszu".
177

Musimy ci zabroni wychodzenia z tymi dwoma chopcami".

Czytelnik rozpozna wszystkie te komunikaty jako znane
nam dyktowanie rozwizania" (poza tym s to wszystko
wypowiedzi ty"). O wiele zdrowsz zasad ni dzieci
chc, aby rodzice uywali swojego autorytetu i nakadali
ograniczenia" jest zasada nastpujca:
Dzieci chc i potrzebuj od rodzicw informacji, ktra
mwi im o odczuciach rodzicw odnonie ich zachowania,
aby same mogy zmodyfikowa zachowanie, ktre jest moe
nie do przyjcia dla rodzicw. Przecie dzieci nie chc, aby
rodzice prbowali narzuci ograniczenia ich zachowaniu lub
modyfikowali je uywajc swojego autorytetu lub groc
jego uyciem. Mwic krtko, dzieci chc same ograniczy
swoje zachowanie, kiedy staje im si jasne, e zachowanie
ich musi zosta ograniczone lub zmodyfikowane. Dzieci, tak
samo jak doroli, wol same decydowa o swoim zachowaniu.
Dalszy punkt: dzieci faktycznie wolayby, aby ich cae zachowanie nadawao si do zaakceptowania przez rodzicw
tak, e nie byoby konieczne ograniczenie lub modyfikowanie jakiegokolwiek ich zachowania. Ja take bardziej cieszybym si, gdyby moja ona uznaa za moliwe do przyjcia
wszystkie moje zachowania bez adnych zastrzee. Wolabym to, jednak wiem, e jest to nie tylko niezgodne z rzeczywistoci, lecz i niemoliwe. Dlatego rodzice nie powinni
oczekiwa, ani ich dzieci nie bd spodzieway si po nich,
e wszystkie zachowania bd zaakceptowane. Czego jednak
dzieci maj prawo oczekiwa, to tego, e im si zawsze powie, kiedy ich rodzice odczuwaj okrelone zachowanie jako
nie do przyjcia (Nie lubi, kiedy si mnie szarpie i targa,
gdy rozmawiam z moj przyjacik"). Jest to co zupenie
innego ni yczenie, aby rodzice uywali wadzy w celu narzucenia ograniczenia ich zachowaniu.
CZY AUTORYTETOWI NIE MONA NIC ZARZUCI,
JELI RODZICE S KONSEKWENTNI?

Niektrzy rodzice usprawiedliwiaj uycie swojej wadzy

przekonaniem, e jest ona skuteczna i nieszkodliwa, dopki
178

rodzice s konsekwentni przy jej uywaniu. S oni zaskoczeni, kiedy dowiaduj si na naszych kursach, e maj zupen
racj co do koniecznoci konsekwencji. Nasi nauczyciele zapewniaj ich, e konsekwencja jest istotna, gdy decyduj si
na uycie wadzy i autorytetu. Prcz tego dzieci wol konsekwentnych rodzicw, jeeli rodzice decyduj si uywa
wadzy i autorytetu. Rozstrzyga owo Jeeli". Nie dlatego,
e uycie wadzy i autorytetu nie jest szkodliwe; uycie wadzy i autorytetu bdzie nawet jeszcze szkodliwsze, jeli rodzice bd niekonsekwentni. Nie dlatego, e dzieci chc, aby
rodzice uywali autorytetu; jeli jednak ma by uyty, wolayby, aby by uywany konsekwentnie. Jeli rodzice maj
poczucie, e musz uywa autorytetu, konsekwencja w stosowaniu go na pewno da dziecku o wiele szybciej moliwo
orientacji, ktre zachowanie zostanie konsekwentnie ukarane, a ktre nagrodzone.
Bogaty i rnorodny eksperymentalny materia dowodowy ukazuje szkodliwe dziaanie niekonsekwencji, kiedy rozdziela si nagrody i kary, aby zmodyfikowa zachowanie si
zwierzt. Przykadem jest klasyczny eksperyment psychologa Normana Maiera; nagradza on szczury, gdy zeskakiway
z platformy przez drzwi spustowe, na ktrych by wymalowany jaki okrelony znak, np. kwadrat. Drzwi otwieray si
i za nimi byo jedzenie - nagroda dla szczura. Nastpnie
Maier kara szczury, ktre zeskakiway z platformy na
drzwi, na ktrych by namalowany inny znak, trjkt. Te
drzwi nie otwieray si, szczury uderzay si w pysk i wpaday do gboko w sie. To uczyo" szczury odrnia kwadrat od trjkta. Prosty eksperyment na uwarunkowanie.
Potem Maier postanowi by niekonsekwentnym" w uywaniu nagrody i kary. Umylnie zmieni warunki, kiedy dowolnie pozamienia znaki. Czasem kwadrat znajdowa si na
drzwiach, ktre prowadziy do jedzenia, czasem na
drzwiach, ktre nie otwieray si i szczury spaday. Jak wielu
rodzicw, psycholog by niekonsekwentny w rozdzielaniu
nagrody i kary. Jakie skutki miao to dla szczurw? Staway
si znerwicowane", u niektrych pojawiay si choroby
skry, niektre popaday w stany katatoniczne, niektre biegay w swojej klatce jak szalone i bez celu, niektre wzbraniay si przed wspyciem z innymi szczurami, niektre
179

nie chciay je. Poprzez niekonsekwencj Maier wytworzy

u szczurw eksperymentalne nerwice".
Dziaanie niekonsekwencji przy uyciu nagrd i kar moe
by podobnie szkodliwe u dzieci. Niekonsekwencja nie daje
im adnej sposobnoci, aby uczyy si waciwego" (nagradzanego) zachowania i unikay zachowania niepodanego". Nie mog zwycia. Ale moe si zdarzy, e stan si
sfrustrowane, zmieszane, gniewne, a nawet znerwicowane".
CZY WIC RODZICE NIE MAJ OBOWIZKU ODDZIAYWANIA
NA DZIECI?

Na naszych kursach moe najczciej rodzice wyraaj takie nastawienie do wadzy i autorytetu, e jest ich susznym i
podstawowym obowizkiem", aby wpywali na swoje dzieci w tym kierunku, eby zachowyway si w sposb okrelony przez rodzicw lub spoeczestwo" (co znaczy zawsze
to samo) jako podany. Idzie o prastary problem, czy wadza jest usprawiedliwiona w stosunkach midzyludzkich,
dopki uywa si jej dobroczynnie i mdrze - dla dobra i
najwikszych korzyci innych" lub dla dobra spoeczestwa".
Problem polega na tym, kto ma rozstrzyga, co stanowi
najwiksz korzy dla spoeczestwa? Dziecko? Rodzice?
Kto wie to najlepiej? S to trudne pytania i pozostawienie
jednemu z rodzicw decyzji co do najwikszych korzyci"
ma swoje niebezpieczestwa. Moe nie jest do mdry, aby
powzi t decyzj. Wszyscy ludzie mog si myli - i do
nich nale rodzice i inni, ktrzy posiadaj wadz. A kto
zawsze uywa wadzy, moe sdzi, e dzieje si to dla dobra
innych. Historia cywilizacji opowiada o yciu wielu ludzi,
ktrzy deklarowali, e uywali wadzy dla dobra tych ludzi,
nad ktrymi j sprawowali. Robi to tylko dla twojego wasnego najwikszego dobra" - twierdzenie to nie jest przekonujcym usprawiedliwieniem wadzy. Wadza demoralizuje, a cakowita wadza demoralizuje cakowicie" - napisa
Lord Acton. Shelley powiedzia: Jak niszczca zaraza plami wadza wszystko, czego dotyka". Edmund Burke stwierdzi: Im wiksza wadza, tym bardziej niebezpieczne jej ze
uycie".
180

Niebezpieczestwa wadzy rozpoznawane w rwnej mierze przez mw stanu jak i poetw cigle jeszcze istniej.
Dzi kwestionuje si powanie uycie wadzy w stosunkach
midzy narodami. (Z powodu koniecznoci zachowania ycia w wieku atomowym moe pewnego dnia powstanie rzd
wiata sprawowany przez jaki trybuna wiatowy). Najwyszy sd Stanw Zjednoczonych Ameryki ju nie uznaje za
zgodne z prawem sprawowanie wadzy nad czarnymi przez
biaych ludzi. W wiecie przemysu i handlu wielu ju uwaa, e prowadzenie zakadu przy pomocy autorytetu wiadczy o przestarzaym wiatopogldzie. Rnica wadzy, jaka
istniaa poprzez lata pomidzy mem i on, stopniowo,
ale z pewnoci zmniejsza si. I w kocu absolutna wadza i
autorytet Kocioa zosta w ostatnim czasie osabiony zarwno od zewntrz jak rwnie od wewntrz tej instytucji.
Jednym z ostatnich bastionw sankcjonowania wadzy w
ramach stosunkw midzyludzkich jest rodzina - zwizek
rodzicw z dzieckiem. Podobny punkt oporu znajduje si w
szkole - w stosunku midzy nauczycielem i uczniem, gdzie
autorytet pozostaje najwaniejsz metod nadzorowania i
kierowania zachowaniem ucznia. Dlaczego dzieci s ostatnimi, ktrych broni si przed potencjalnym zem wadzy i
autorytetu? Czy polega to na tym, e s mniejsze, czy te dorosym jest o wiele atwiej pozorowa uycie wadzy takimi
pojciami, jak Tatu wie lepiej" albo To jest dla twojego
najwikszego dobra".
Jest to moje osobiste przekonanie, e jeli wicej ludzi zacznie bardziej gboko rozumie wadz oraz autorytet i
uznawa uycie jej za nieetyczne, wwczas wicej rodzicw
posuy si tym zrozumieniem w stosunkach midzy dorosymi i dziemi; rodzice zaczn odczuwa, e wadza jest tak
samo niemoralna w tych stosunkach i z kolei bd zmuszeni
szuka twrczych, nowych, nie opartych na uyciu wadzy
metod, ktrymi mogliby si posugiwa wszyscy doroli wobec dzieci i modziey.
Jednak pomijajc zupenie moralny i etyczny aspekt uycia wadzy nad innymi, gdy rodzice pytaj: Czy nie mam
obowizku uycia mojej wadzy, aby wpyn na swoje dziecko?", ujawniaj rozpowszechnione nieporozumienie odnonie skutecznoci wadzy jako rodka do wywierania wpywu
181

na ich dzieci. W rzeczywistoci wadza rodzicielska nie

wpywa" na dzieci, aby zachowyway si w okrelony sposb. Wadza nie wpywa" w tym sensie, e skania dziecko,
przekonuje, wychowuje lub stwarza motywacj, aby zachowywao si w okrelony sposb. Przeciwnie, poprzez wadz
wymusza si okrelone zachowanie lub mu si przeszkadza.
Naprawd dziecko zmuszone lub powstrzymane przez kogo
przytaczajc wadz nie skania si do niczego. Faktycznie
najczciej wrci do swego wczeniejszego sposobu postpowania, skoro tylko autorytet lub wadza usunie si z drogi,
poniewa jego wasne potrzeby i yczenia pozostaj nie
zmienione. Nierzadko zdecyduje si ono odpaci rodzicom
nie tylko za frustracj zwizan z nie zaspokojeniem tych potrzeb, lecz take za przeyte upokorzenie. W rzeczywistoci
wadza dodaje wic siy swoim wasnym ofiarom, sama dla
siebie stwarza opozycj, uatwia swoj wasn zagad.
Rodzice, ktrzy uywaj wadzy, naprawd ograniczaj
swj wpyw na wasne dzieci, poniewa wadza wyzwala czsto buntownicze zachowanie. (Dzieci staj do walki z wadz, kiedy robi co przeciwnego ni to, czego ycz sobie
rodzice. ) Syszaem, jak rodzice mwili: Mielibymy wicej
wpywu na nasze dziecko, gdybymy uyli naszej wadzy do
tego, aby je skoni do zrobienia czego wprost przeciwnego
ni to, czego chcemy. Moe zrobioby w kocu to, czego
chcemy".
Jest paradoksem prawda, e rodzice trac wpyw przez
uywanie swej wadzy, a przez zrezygnowanie z tej wadzy
lub wzbranianie si przed jej uyciem zyskuj wicej wpywu
na swoje dzieci.
Cakiem oczywicie rodzice bd mieli wicej wpywu na
swoje dzieci, jeli metody oddziaywania nie wywouj adnego buntu, ani wprost przeciwnego zachowania. Metody
oddziaywania bez uycia wadzy daj o wiele wiksze prawdopodobiestwo, e dzieci bd mogy wzi powanie
pod uwag pojcia swoich rodzicw lub ich uczucia i w rezultacie zmodyfikowa swoje wasne zachowanie w kierunku podanym przez rodzicw. Nie zawsze dzieci poprawi
swoje zachowanie, z drugiej jednak strony niejednokrotnie
to zrobi. Natomiast dziecko zbuntowane rzadko bdzie
182

miao ochot zmodyfikowa swoje zachowanie ze wzgldu

na potrzeby ktrego z rodzicw.
DLACZEGO WADZA UTRZYMAA SI W WYCHOWANIU
DZIECI?

To pytanie tak czsto stawiane przez rodzicw dawao mi

do mylenia i mnie prowokowao. Jest trudne do pojcia, jak
kto moe usprawiedliwia uywanie wadzy w wychowaniu
dzieci lub we wszelkich innych kontaktach midzyludzkich
wobec tego, co wiadomo o wadzy i jej skutkach dla innych.
Dziki pracy z rodzicami jestem teraz przekonany o tym, e
wszyscy, moe z zupenie maymi wyjtkami, nienawidz
stosowania wadzy wobec wasnych dzieci. Czuj si wtedy
nieswojo i czsto maj wyrane poczucie winy. Nierzadko
rodzice usprawiedliwiaj si nawet wobec dzieci, skoro ju
uyli wadzy. Albo prbuj agodzi to swoje poczucie winy
podajc zwyke, znane motywy rozumowe:
Zrobilimy to tylko dla twojego dobra".
Pewnego dnia bdziesz nam za to wdziczny".
Kiedy sam bdziesz mia dzieci, zrozumiesz, dlaczego musimy zabroni ci robi co takiego".
Wielu rodzicw ma nie tylko poczucie winy, lecz przyznaj, e ich metody s mao skuteczne; s to zwaszcza rodzice, ktrych dzieci s do due, aby zacz buntowa si,
kama, ukrywa lub stosowa bierny opr. W konkluzji dochodz do tego, e rodzice latami kontynuowali uywanie
wadzy, poniewa we wasnym yciu mieli mao do czynienia - o ile w ogle mieli - z ludmi, ktrzy posuguj si metodami wywierania wpywu bez uycia wadzy. Wikszo
ludzi bya od dziecistwa pod kontrol wadzy - wadzy
sprawowanej przez rodzicw, nauczycieli, kierownikw
szkoy, katechetw, wujkw, ciotki, dziadkw, przywdcw
harcerskich, kierownikw na obozach, oficerw, kierownikw dziau, przeoonych. Z braku wiedzy i dowiadczenia
w jakiej innej metodzie zwalczania konfliktw w kontaktach midzyludzkich rodzice w dalszym cigu uywaj
wadzy.

Rozdzia XI

ROZWIZYWANIE KONFLIKTW
METOD BEZ PORAEK
Dla rodzicw, zniewolonych tradycj stosowania wadzy
wychowawczej w metodach zwycistwa i poraki, uzyskanie
innej moliwoci wydaje si nieomal objawieniem. Prawie
bez wyjtku z ogromn ulg dowiaduj si o istnieniu trzeciej moliwoci. Cho ta metoda jest atwo zrozumiaa, rodzice potrzebuj jednak wiczenia i wskazwek, by w jej zastosowaniu nabra wprawy. To trzecie wyjcie stanowi rozwizywanie konfliktw metod bez poraek, w ktrej nikt
nie zostaje pokonanym. My nazywamy j metod trzeci. I
chocia ta metoda wydaje si by dla rozwizywania konfliktw midzy rodzicami i dziemi cakiem nowym pomysem, rodzice rozpoznaj j natychmiast, jeli widzieli jej zastosowanie na innym terenie. Maonkowie posuguj si
czsto trzeci metod, by uzyska porozumienie w przypadku wystpowania rnicy zda midzy nimi. Wsplnicy
i wsppracownicy posuguj si ni, by uzgodni swoje postpowanie w sytuacjach konfliktowych. Zwizkowcy i menaerowie przedsibiorstw gospodarczych korzystaj z niej,
by uzyska najkorzystniejsze dla obu stron umowy, ktre
mog zosta dotrzymane przez obie strony. Niezliczone problemy prawne udaje si rozwika bez sdu przez ustalenia,
odpowiadajce kadej ze stron, ktre mona uzyska stosujc trzeci metod.
Czsto stosuje si metod trzeci, by rozwiza konflikty
powstajce midzy pojedynczymi osobami, posiadajcymi
rwny lub prawie rwny stopie wadzy. Gdy brak rnic w
stopniu posiadanej siy albo rnica jest znikoma, obie strony konfliktowe znajduj uzasadnione i oczywiste powody,
dla ktrych adna z nich nie prbuje zastosowa siy do rozwizania konfliktu. Stosowanie metody zwizanej z uyciem
184

siy jest w sytuacji braku istotnej przewagi po prostu gupie;

naraa wrcz na mieszno.
Mog sobie wyobrazi reakcj mojej ony, gdybym sprbowa zastosowania pierwszej metody dla rozwizania
powstajcego midzy nami czasem konfliktu - dotyczcego
np. liczby osb zaproszonych przez nas, gdy decydujemy si
na zorganizowanie przyjcia. Ja najczciej cignbym
wiksz liczb osb, anieli ona miaaby ochot zaprosi.
Zamy, e ja powiem: Postanowiem, e zaprosimy dziesi par, nie mniej". Otrzsnwszy si z pierwszego zaskoczenia i niedowierzania odpowiedziaaby mi prawdopodobnie mniej wicej tak: Ty tak postanowie! Ja natomiast
postanowiam, e nie zapraszamy nikogo! To wspaniale,
wyobraam sobie, e bdziesz mia wiele przyjemnoci przy
gotowaniu i zmywaniu naczy!" Jestem dostatecznie mdry,
by wiedzie, jak gupio wypadaby w tej sytuacji prba zastosowania pierwszej metody. A moja ona dysponuje dostateczn si, by stawi skuteczny opr mojemu szalonemu
pomysowi przeprowadzenia wasnej woli kosztem jej poraki.
Jest zasad, e ludzie dysponujcy jednakow albo wzgldnie rwn wadz czy si rzadko prbuj zastosowa metod pierwsz. Jeli w jakiej chwili podejmuj tak prb,
druga strona nie pozwoli, aby konflikt zosta opanowany w
ten sposb. Gdy jednak jedna z osb sdzi (albo jest pewna),
e dysponuje wiksz si ni ta druga uczestniczca w konflikcie osoba, staje przed pokus zastosowania pierwszej metody. Gdy druga strona przyjmie, e pierwsza dysponuje
wiksz si, nie pozostaje jej prawie adna inna moliwo,
jak tylko podporzdkowa si; chyba e zdecyduje si przeciwstawi albo walczy wszystkimi siami, ktre -jak sdzi pozostaj jej do dyspozycji.
Natomiast jasnym jest, e trzecia metoda jest metod bez
stosowania siy - albo dokadniej: metod bez poraek; konflikty rozpracowuje si, rozwizuje, przy czym adna ze
stron nie jest zwycizc ani pokonanym. Obie strony zwyciaj poniewa rozwizanie musi zadowoli obie strony.
Jest to opanowanie konfliktu przez dwustronn umow co
do ostatecznego rozwizania. W tym rozdziale chciabym
185

przedstawi, jak to funkcjonuje. Najpierw wic krtko opisz trzeci metod.

Sytuacja polega na konflikcie potrzeb midzy jednym z
rodzicw a dzieckiem. Strona rodzicielska prosi dziecko, by
razem z ni starao si znale rozwizanie, ktre byoby do
przyjcia dla obu stron. Kada moe proponowa rne moliwe rozwizania. Obie strony kade takie proponowane
rozwizanie oceniaj krytycznie i ostatecznie decyduj si
na to, ktre okazuje si najlepsze do przyjcia przez obie
strony. Gdy decyzja rozwizania zostaa podjta, adna z
uczestniczcych osb nie potrzebuje go okrasza ani wmawia, bo zostao ju przyjte przez obie strony. Zastosowanie
siy ani wadzy nie jest konieczne, by wymusi zgod, bo
adna ze stron nie sprzeciwia si decyzji.
Podejmujc znany nam ju problem paszcza przeciwdeszczowego, przedstawiamy rozwizanie trzeci metod,
zgodnie z relacj rodzicw.
Jane: Cze, id do szkoy.
Ojciec: Kochanie, pada deszcz, a ty nie woya paszcza od
deszczu.
Jane: Nie potrzebuj go.
Ojciec: Tak bardzo pada, obawiam si, e zniszczysz ubranie i zapiesz niezy katar, a to nam nie jest obojtne.
Jane: Ale ja nie wo paszcza od deszczu,
Ojciec: To znaczy, e w adnym wypadku nie chcesz nosi
swego paszcza przeciwdeszczowego.
Jane: Zgadza si, nienawidz go.
Ojciec: Naprawd nienawidzisz swojego paszcza od deszczu.
Jane: Wanie, bo jest w kratk.
Ojciec: Nie podoba ci si co, co jest w krat?
Jane: W naszej szkole nikt nie nosi paszcza przeciwdeszczowego w krat.
Ojciec: Nie chcesz by jedyn, ktra chodzi w takim paszczu.
Jane: Nie chc. Wszyscy nosz jednokolorowe paszcze
przeciwdeszczowe: albo biae, albo niebieskie czy zielone.
Ojciec: Aha, to mamy prawdziwy konflikt. Ty nie chcesz
nosi paszcza przeciwdeszczowego, bo jest w krat, a ja z
ca pewnoci nie chc paci za chemiczne czyszczenie
186

twojej garderoby i nie chc, eby si zazibia. Moe

wpadnie ci do gowy jakie rozwizanie, ktre mogoby
zadowoli i mnie, i ciebie?
Jane (chwila namysu): Moe mogabym poyczy sobie
paszcz mamy?
Ojciec: Jak on wyglda - jest jednokolorowy?
Jane: Tak, jest biay.
Ojciec: Sdzisz, e mama pozwoli ci go dzisiaj woy?
Jane: Zapytam. (Wraca po paru minutach z biaym paszczem; rkawy za dugie, zawija je. ) Mama si nie sprzeciwia.
Ojciec: Jeste teraz zadowolona?
Jane: Oczywicie, ten jest fajny.
Ojciec: No, myl, e w nim nie zmokniesz. Jeli jeste zadowolona z takiego rozwizania, to ja jestem rad.
Jane: No to do zobaczenia.
Ojciec: Do zobaczenia - i powodzenia w szkole.
Co si wydarzyo? Najwyraniej Jane i jej ojciec rozwizali swj konflikt ku oboplnemu zadowoleniu. Rozwizali go
prdko. Ojciec nie musia odgrywa roli sprzedawcy i traci
czas na zachwalanie paszczy przeciwdeszczowych w krat,
jak to bywa przy stosowaniu pierwszej metody. Nie byo take dziaania z pozycji siy - ani ze strony ojca, ani ze strony
Jane. Po rozwizaniu konfliktu rozeszli si peni wzajemnie
dobrych uczu. Ojciec mg powiedzie: Powodzenia w
szkole" i rzeczywicie tego yczy, a Jane moga pj do
szkoy bez strachu czy zaenowania z powodu paszcza w
krat.
Poniej przedstawi inny przykad konfliktu, znanego
wikszoci rodzicw, rozwizanego trzeci metod, przyjt
w pewnej rodzinie. Nie potrzebuj przedstawia, jak przebiegaoby rozwizywanie go metod pierwsz czy drug;
wikszo rodzicw nazbyt dobrze wie, jak wyglda wojna o
czysto i porzdek w pokoju dziecka, prowadzona bez powodzenia metod zwycistwa-poraki. Oto relacja jednej z
matek, ktra ukoczya kurs.
Matka: Cindy, mam dosy staego przypominania ci o
twoim pokoju i jestem pewna, e i ty ju jeste znuona
moimi uwagami. Od czasu do czasu sprztasz, ale przewanie jest tam wszystko do gry nogami, a ja staj si
187

wcieka. Sprbujmy rozwiza to metod, jakiej nauczyam si na kursie. Obie zastanowimy si, jak mona rozwiza t spraw w taki sposb, ebymy obie byy zadowolone. Nie chc ci zmusza do sprztania twojego pokoju i patrze, jak jeste nieszczliwa, ale nie lubi by
przeciona i przez to zdenerwowana na ciebie. Jak mogybymy ten problem rozwiza raz na zawsze? Pomyl o
tym.
Cindy: No dobrze, sprbuj, ale i tak wiem, e skoczy si
na sprztaniu.
Matka: Nie, zaley mi na tym, ebymy znalazy wyjcie,
ktre byoby korzystne dla nas obu, a nie tylko dla mnie.
Cindy: Dobrze, mam pomys. Ty nie lubisz gotowa, a chtnie sprztasz, ja nie cierpi sprztania, ale chtnie gotuj.
Zreszt chciaabym nauczy si gotowania. Jak by to byo,
gdybym tak dwa razy w tygodniu przygotowaa dla ojca,
ciebie i mnie gotowan kolacj, a ty za to dwa lub raz w
tygodniu posprztasz mj pokj?
Matka: Mylisz, e to si uda?
Cindy: Na pewno, a dla mnie byaby to przyjemno.
Matka: W porzdku, podejmiemy to na prb. Czy oznacza
to take, e zmyjesz po kolacji naczynia?
Cindy: Oczywicie.
Matka: No dobrze. Moe wreszcie twj pokj bdzie wyglda tak jak trzeba, skoro sama bd go doprowadzaa do
porzdku.
Te dwa przykady rozwizania konfliktu trzeci metod
podkrelaj bardzo wany aspekt, ktry nie zawsze od razu
zostaje uchwycony przez rodzicw. Rne rodziny podejmujce metod trzeci dochodz do rnych rozwiza tego
samego problemu. Daje ona moliwo znalezienia jakiegokolwiek rozwizania, nie jest natomiast metod poszukiwania jakiego standardowego najlepszego" dla wszystkich rodzin rozwizania. Przy rozwizywaniu problemu paszcza
przeciwdeszczowego w krat inna rodzina stosujc t sam
metod mogaby wpa na pomys, aby Jane posuya si
parasolk. W jeszcze innej rodzinie mogliby uzna za najlepsze rozwizanie to, e ojciec w tym dniu odwizby Jane
samochodem do szkoy. W czwartej rodzinie mogliby usta188

li, e Jane w tym dniu wemie paszcz w krat, a nastpnego dnia kupi si dla niej paszcz jednokolorowy.
Wikszo literatury powiconej formacji pedagogicznej
rodzicw jest nastawiona na podawanie rozwiza. Rodzicom radzi si, by okrelony problem wychowawczy rozwizywali w proponowany sposb wedug zestawu recept postpowania, ktre specjalici uznali za najlepsze. Rodzicom
oferuje si najlepsze rozwizania" problemu pory spoczynku dzieci, marudzenia przy jedzeniu, ogldania telewizji,
problemu nieporzdku w dziecinnym pokoju, problemu
obowizkw domowych itp., w nieskoczono proponuje
si gotowe rozwizania na wszystko.
Moja teza brzmi: rodzice potrzebuj tylko jednej jedynej
metody rozwizywania konfliktw, musz nauczy si jednej metody przydatnej wobec dzieci w kadym wieku. Wedug tego nastawienia nie istnieje najlepsze rozwizanie"
dla wszystkich rodzin, a przynajmniej wikszoci. Rozwizaniem, ktre dla jednej rodziny jest najlepsze, jest to, ktre
ci wanie spord rodzicw i to jedynie dziecko uznaj za
nadajce si do przyjcia, a ktre moe byoby dla innej rodziny nie do przyjcia.
Tu chciabym pokaza, jak jedna z rodzin rozwizaa konflikt, ktry powsta, gdy syn otrzyma nowy motorower i
zacz go uywa. Trzynastoletni Rob otrzyma nowy motorower. Ssiad zgosi zastrzeenie, e Rob jedzi po ulicy
wbrew przepisom. Inny ssiad skary si, e Rob wjecha na
teren jego ogrodu i uszkodzi trawnik. Rwnie grzdki
kwiatowe w ogrdku matki doznay spustoszenia. Wzilimy
si wic za rozwizanie tego problemu i spisalimy wiksz
liczb moliwych rozwiza:
1. Uywa motoroweru tylko na dalszych wycieczkach
campingowych.
2. Jedzi tylko na wasnym podwrku.
3. Nie wjeda na klomby kwiatowe ogrdka mamy.
4. Raz w tygodniu mama zawiezie Roba i jego motorower
samochodem na par godzin do parku.
5. Rob moe jedzi ciekami polnymi, jeli wyprowadzi
motorower poza ulic.
6. Rob zbuduje sobie tor przeszkd na ssiedniej pustej parceli.
189

7. Nie wolno wjeda na trawniki przed domami ssiadw.

8. Nie stawia si motoroweru na grzdkach ogrdka mamy.
9. Motorower zostanie sprzedany.
Skrelilimy rozwizania 1, 2, 4 i 9. Zgodzilimy si na
wszystkie inne, zarwno Rob jak i rodzice. Po dwu tygodniach wszyscy s zadowoleni.
Tak wic trzecia metoda jest sposobem, za pomoc ktrego kade z rodzicw indywidualnie i kade dziecko mog
rozwiza kady indywidualny konflikt, znajdujc wasne,
swoiste i dla wszystkich zainteresowanych moliwe do
przyjcia rozwizania. Wydaje si, e jest to w przygotowaniu rodzicw do wychowania nie tylko postawa realna, ale
rwnie znacznie uproszczona metoda szkolenia rodzicw,
by z powodzeniem wychowywali swoje dzieci. Jeeli udao
si nam, odkry jedn tylko metod, z pomoc ktrej wikszo rodzicw moe si nauczy rozwizywania konfliktw,
to moemy wyrazi nadziej, e i przyszli rodzice bd o
wiele atwiej osigali rezultaty wychowawcze zgodne z ich
oczekiwaniami. Moe przyswojenie sobie skutecznej metody
wychowawczej nie jest wcale tak skomplikowane, jak zdaj
si wci sdzi rodzice i specjalici.
DLACZEGO TRZECIA METODA JEST TAK
SKUTECZNA?
DZIECKU ZALEY NA WYPENIENIU ZOBOWIZA,
JAKIE WZIO NA SIEBIE

Rozwizywanie konfliktw trzeci metod powoduje wyszy stopie motywacji ze strony dziecka, by wykona to,
czego si podjo, poniewa samo miao udzia w rozwizywaniu problemu. Czowiek ma silniejsz motywacj do wykonania jakiego postanowienia czy uchway, w ktrej tworzeniu wspuczestniczy, anieli uchway, ktra mu zostaa
narzucona. Wano tej zasady zostaa wielokrotnie na
nowo stwierdzana na drodze dowiadcze w przemyle. Gdy
pracownicy mieli udzia w podejmowaniu postanowie, angaowali si o wiele bardziej w ich wykonanie anieli wtedy,
gdy postanowienie to zostao podjte jednostronnie przez ich
zwierzchnikw. A kierownicy zakadw, ktrzy swoim pod190

wadnym pozwalaj uczestniczy w wikszym stopniu w

sprawach, ktre ich dotycz, zapewniaj sobie wysok wydajno produkcji, wiksze zadowolenie ludzi z wykonywanej pracy, wysok moralno pracy i niewielk zmienno
kadry.
Wprawdzie trzecia metoda nie jest w stanie zagwarantowa, e dzieci uzgodnione rozwizania podejm i wykonaj
zawsze gorliwie, wyranie jednak wzrasta prawdopodobiestwo, e je w ogle wykonaj. Dzieci uzyskuj poczucie, e
wsplnie wybrane rozwizanie wedug trzeciej metody jest
ich wasnym rozwizaniem. Zwizay si z wybranym rozwizaniem i czuj si odpowiedzialne za wprowadzenie go w
czyn. Przychylnie take reaguj na fakt, e rodzice odmwili
sobie zwycistwa ich kosztem. W trzeciej metodzie przyjte
rozwizania s czsto wasnym pomysem dziecka. To oczywicie sprawia, e zaley mu na tym, by one dobrze si
sprawdziy.
Jeden z uczestnikw kursu poda przykad konfliktu rozwizanego wedug trzeciej metody: Jean, czteroletnia creczka autora wypowiedzi chciaa, by ojciec kadego wieczoru
zaraz po powrocie z pracy do domu bawi si z ni. Ojciec
jednak bezporednio po pracy by najczciej zmczony, take uciliwym powrotem przez zatoczone ulice, i potrzebowa wypoczynku. Zazwyczaj po powrocie prosi o co do picia i bra do rki gazet. Jean czsto wtedy wdrapywaa mu
si na kolana, gniota gazet oraz przeszkadzaa swoimi
probami i naprzykrzaniem si. Ojciec prbowa metody
pierwszej i drugiej. By z siebie niezadowolony, gdy stosujc
pierwsz metod odmawia dziecku wsplnej zabawy, gdy
wedug drugiej metody ustpowa crce, sam traci humor.
Przedstawi Jean, na czym polega ich konflikt i zaproponowa wyszukanie takiego rozwizania, eby obie strony byy
zadowolone. W cigu kilku minut uzgodnili, e ojciec obiecuje, i bdzie si bawi z ni pod warunkiem, e ona poczeka, a ojciec przeczyta gazet i wypije herbat. Oboje podporzdkowali si swojej umowie, a Jean powiedziaa kiedy
do matki: Tylko nie przeszkadzaj tacie, kiedy czyta gazet". Gdy kilka dni pniej towarzyszka jej zabaw zwrcia
si do jej ojca z jakim pytaniem, Jean z naciskiem odpowiedziaa, e nie wolno ojcu przeszkadza w jego odpoczynku.
191

Ten epizod ukazuje, jak silnie angauje si dziecko w realizacj ustalenia, w ktrego podjciu miao swj wasny
udzia. Przy postanowieniach powzitych wedug trzeciej
metody wydaje si, jakby dzieci miay poczucie podjcia zobowizania - woyy czstk siebie w przebieg rozwizywania problemu. Rwnie dorosy ujawnia postaw zaufania
do zdolnoci dziecka w dotrzymaniu zobowizania. Gdy
dzieci spostrzegaj, e si im ufa, z wikszym prawdopodobiestwem zachowaj si zgodnie z yczeniem rodzicw.
JEST WIKSZA SZANSA ZNALEZIENIA MOLIWIE NAJLEPSZEGO
ROZWIZANIA

Niezalenie od tego, e prowadzi do rozwiza majcych

wiksze prawdopodobiestwo akceptacji i wykonania, trzecia metoda ma wiksze ni metody pierwsza i druga szanse
przyniesienia najlepszego z moliwych rozwizania konfliktu: bardziej twrczego, skuteczniejszego; rozwizania zaspokajajcego pragnienia zarwno rodzicw jak i dziecka, na
ktre adna ze stron oddzielnie by nie wpada. Sposb, w
jaki rozwizany zosta problem sprztania pokoju w rodzinie, w ktrej crka przeja cz pracy zwizanej z gotowaniem posikw, stanowi dobry przykad, jak niezwykle twrcze moe by rozwizanie. Zarwno matka jak i crka przyznay, e ostatecznie rozwizanie stanowio dla nich niespodziank. Inne oryginalne rozwizanie znalazo si w rodzinie, w ktrej zastosowano trzeci metod dla rozwizania
konfliktu midzy rodzicami i ich dwiema maymi creczkami dotyczcego ogldania telewizji w czasie kolacji, co przeszkadzao rodzicom. Jedna z dziewczynek zaproponowaa,
by w tym czasie pozostawi tylko obraz i wyczy dwik,
bo same obrazy sprawiaj im wicej przyjemnoci. Wszyscy
zgodzili si na to rozwizanie, troch moe dziwne i by
moe dla dzieci innej rodziny nie do przyjcia.
TRZECIA METODA
ROZWIJA SPRAWNO MYLENIA U DZIECI

Trzecia metoda stanowi dla dzieci pewien bodziec - a w

gruncie rzeczy wymaganie - mylenia. Rodzice sygnalizuj
192

dziecku: mamy konflikt, wemy si do amania gowy w poszukiwaniu rozwiza. Metoda trzecia jest pewnym wiczeniem inteligencji w argumentacji, zarwno dla rodzicw jak
i dla dzieci. To prawie jak trudniejsza amigwka i wymaga
tego samego rodzaju przemylenia i dopasowywania. Nie
zdziwioby mnie, gdyby si okazao, e dzieci z rodzin stosujcych trzeci metod wykazuj wyszy rozwj sprawnoci
intelektualnych ni dzieci z rodzin stosujcych metody pierwsz i drug.
MNIEJ WROGOCI - WICEJ MIOCI

Rodzice posugujcy si konsekwentnie metod trzeci,

zgaszaj na og uderzajcy spadek objaww wrogoci u
dzieci. To nie powinno by niespodziank. Jeli dwch
przypadkowych ludzi uzgodni ze sob jakie postpowanie,
rzadko wystpuje midzy nimi niech czy wrogo. Faktem
jest, e gdy rodzice z dzieckiem rozpracuj" powstay
konflikt i dojd do obustronnie zadowalajcego rozwizania,
przeywaj czsto gbokie uczucie wzajemnej mioci i czuoci. Kady konflikt, rozwizany w sposb zadowalajcy
wszystkich zainteresowanych, zblia do siebie rodzicw i
dzieci. Udziaem ich staje si nie tylko uczucie ulgi wynikajce z opanowania konfliktu, ale take kady czuje si zadowolony, e nie zosta pokonany. I wreszcie kady potrafi
uzna z serca gotowo drugiego do uwzgldnienia jego
potrzeb i poszanowania jego praw. Na tej zasadzie trzecia
metoda wzmacnia i pogbia wizi midzyludzkie. Wielu rodzicw opowiadao, e bezporednio po rozwizaniu jakiego konfliktu wszyscy przeywaj specyficzny rodzaj radoci. Czsto miej si, wyraaj wobec siebie swoje przywizanie, obejmuj si i cauj. T rado i wi wzajemn wyraa zapis magnetofonowy z posiedzenia rodzinnego. Matka,
dwie crki i syn w wieku dorastania spdzili cay tydzie na
rozwizywaniu spitrzonych konfliktw wedug trzeciej metody. Oto ich wypowiedzi:
Ann: Teraz znosimy siebie znacznie lepiej, po prostu lubimy si.
Doradca: Czujesz jak rnic w caym waszym nastawieniu, w sposobie odnoszenia si do siebie.
193

Kathy: Tak, ja ich naprawd lubi. Szanuj mam, licz si

z ni, teraz lubi take Teda; dlatego jest mi wyranie lej
na sercu.
Doradca: Ty rzeczywicie cieszysz si z tego, e naleysz do
tej rodziny.
Ted: Tak, uwaam e jestemy pierwszorzdn rodzin.
Ktry z ojcw, absolwentw naszego kursu, napisa do
mnie po upywie roku nastpujce spostrzeenia: Zmiany
w naszych stosunkach rodzinnych byy subtelne, ale jednoznaczne. Zwaszcza starsze dzieci doceniaj te zmiany. Dawniej nasz dom by peen uczuciowego swdu - krytyczne, niechtne i wrogie uczucia tumione tak dugo, a kto
wyzwoli eksplozj. Od czasu kursu u Pana i od czasu, gdy
pozwalamy dzieciom uczestniczy w naszej nowej wiedzy,
ten uczuciowy swd znik. Atmosfera jest czysta i pozostanie czysta. Z wyjtkiem tego, co konieczne do zaatwienia w
codziennym planie dnia, nie ma napicia w naszej rodzinie.
Z problemami rozprawiamy si na bieco, jak przychodz,
nastawiajc si na uczucia innych i wasne. Mj osiemnastoletni syn mwi, e wyczuwa napicie w rodzinach swych
przyjaci, i wyraa swoj wdziczno, e w naszej rodzinie
nie ma napicia. Dla nas dziki przebytemu szkoleniu rodzicielskiemu przesta istnie konflikt pokole. I odkd
wszyscy wobec siebie jestemy bezporedni i szczerzy, dzieci
stay si wyranie otwarte na moje pogldy na ycie i moj
hierarchi wartoci. Ich wypowiedzi i pogldy stanowi take dla mnie wzbogacenie".
TRZECIA METODA NIE POTRZEBUJE TYLU WZMOCNIE,
PRZEKONYWANIA

Stosowanie trzeciej metody wymaga bardzo niewielu

wzmocnie, bo gdy dzieci ju zgodz si z jakim proponowanym rozwizaniem, najczciej wykonuj, co postanowiono - czciowo z wdzicznoci za to, e nie zostay zmuszone do podporzdkowania si jakiemu narzuconemu im rozwizaniu, w ktrym czuyby si pokonane. Przy pierwszej
metodzie zazwyczaj potrzebne jest wzmacnianie, przekonywanie, poniewa podjta przez rodzicw decyzja nie odpowiada dziecku. Im mniej podoba si decyzja tym, ktrzy mu194

sz j wykonywa, tym wiksza jest konieczno wzmacniania - przekonywania, zachcania, przypominania, wskazywania, kontrolowania itp. Na jednym z kursw ktry z rodzicw zwrci uwag na zmniejszenie si potrzeby wzmacniania. W naszej rodzinie zawsze byy awantury w sobotnie popoudnia. Kadej soboty musiaem walczy z dziemi
o to, by kade wypenio swoje obowizki domowe. Zawsze
byo to samo: wielka walka, irytacja, rozgoryczenie. Od czasu, gdy zastosowalimy metod trzeci dla rozjanienia sytuacji w zakresie porzdku w domu, dzieci wykonuj swoje
prace jako co oczywistego. Nie trzeba im wcale przypomina, ani ich pilnowa".
LIKWIDUJE KONIECZNO STOSOWANIA SIY

Metoda trzecia -jako metoda bez poraek nie wymaga ani

od rodzicw, ani ze strony dziecka stosowania siy. Podczas
gdy metoda pierwsza i druga stanowi walk, kto kogo
przemoe", trzecia metoda wymaga zupenie innego nastawienia. Rodzice i dzieci nie walcz przeciwko sobie, zamiast
tego wsppracuj ze sob nad wykonaniem wsplnego zadania: dlatego dzieci nie czuj si zmuszone do uywania zazwyczaj stosowanych swoich sposobw przeciwstawiania si
wadzy rodzicw. W trzeciej metodzie postawa rodzicw jest
postaw respektu wobec potrzeb dziecka. Rodzice jednoczenie licz si take z wasnymi potrzebami. Metoda ta daje
dziecku do zrozumienia: szanuj twoje yczenia i potrzeby,
i twoje prawo do tego, by zostay zaspokojone, ale szanuj
take moje wasne potrzeby i moje prawo do ich zaspokojenia. Sprbujmy znale rozwizanie, ktre dla kadego z nas
bdzie do przyjcia. W ten sposb twoje potrzeby zostan
zaspokojone i moje take. Nikt nie bdzie pokonany, obie
strony wygrywaj".
Szesnastoletnia dziewczyna wrcia ktrego wieczoru do
domu i powiedziaa do rodzicw: Wiecie, dziwnie czuj si
wobec moich koleanek, kiedy wszystkie mwi tylko o tym
i narzekaj, jak nie fair s wobec nich ich rodzice. Cay czas
mwi o tym, jak s wcieke na nich i jak ich nienawidz.
Ja stoj milczc wrd nich, bo nie odczuwam niczego takiego. Waciwie wcale do nich nie pasuj. Kto pyta mnie,
195

dlaczego nie odczuwam wrogoci wobec rodzicw - na czym

polega rnica midzy ich a moj rodzin. Najpierw zupenie nie wiedziaam, co odpowiedzie, ale jak nad tym pomylaam, powiedziaam, e w naszej rodzinie zawsze mog
by pewna, e do niczego nie bd zmuszana. Nie boj si,
e mnie rodzice zechc zmusi do czego albo e bd ukarana. U nas ma si poczucie, e zawsze jest jaka szansa dla
mnie".
Rodzice, ktrzy powanie traktuj nasze propozycje, wnet
pojmuj, co to znaczy mie dom, z ktrego mona wyrzuci
wszelk przemoc. Dowiadczaj na wasne oczy zaskakujcych skutkw danej im szansy wychowania dzieci, ktre nie
znaj koniecznoci uczenia si szkodliwych, obronnych metod stawiania na swoim. Dla ich dzieci znacznie mniej bdzie okazji rozwijania zachowa buntowniczych i sprzeciwu
(bo nie bdzie si przeciw czemu buntowa i czemu sprzeciwia); znacznie mniej potrzeby poddawania si i biernego
podporzdkowania (nie ma autorytetu wymagajcego poddastwa i podporzdkowania si); znacznie mniej koniecznoci zamykania si w sobie i ucieczki (nie bdzie niczego,
przed czym trzeba si zamyka w sobie i przed czym ucieka); take mniej koniecznoci podejmowania dziaa odwetowych czy stawiania si" rodzicom (rodzice nie bd prbowali przez swoj psychiczn przewag osiga zwycistw
nad dzieckiem).
DOCIERA DO ISTOTY PROBLEMU

Gdy rodzice stosuj pierwsz metod, czsto trac szans

odkrycia, co w istocie niepokoi ich dziecko. Take rodzice,
ktrzy szybko rozwizuj za dziecko problemy (likwiduj
problemy") i potem wymuszaj na dziecku podporzdkowanie si swoim popiesznym decyzjom, utrudniaj dziecku
wyraenie uczu, ktre tkwi gbiej - i ukryte, maj istotne
znaczenie tumaczce jego aktualne zachowania. W ten sposb metoda pierwsza wyklucza moliwo wniknicia w problem podstawowy, i na dusz met utrudnia rozwj dziecka w czym bardziej istotnym oraz znacznie waniejszym
dla jego przyszoci. Trzecia metoda przeciwnie - najczciej
wyzwala reakcj acuchow. Dziecko uzyskuje przyzwole196

nie na ujawnienie, czasem uwiadomienie sobie tego, co w

danej sprawie jest istotn przyczyn takiego czy innego zachowania si. Gdy wniknie si w problem zasadniczy, to
przewanie ju od rki znajduje si waciwe rozwizanie.
Trzecia metoda jest wanie systemem rozwizywania
problemw: stwarza bowiem rodzicom i dzieciom tak sytuacj, w ktrej mona najpierw okreli, na czym polega
sam problem: poprzez to ustalenie daje wiksz szans dojcia do takiego rozwizania, ktre wyjania problem zasadniczy, a nie tylko jego powierzchowne objawy. T sytuacj
dobrze przedstawi problem paszcza przeciwdeszczowego przyczyna tkwia tu w lku dziecka przed znalezieniem si z
jego powodu w sytuacji odmieca w spoecznoci szkolnej.
A oto kilka dalszych przykadw. Picioletni Freddy po
kilku miesicach uczszczania do przedszkola wzbrania si
przed dalszym tam chodzeniem. Najpierw matka kilkakrotnie zawloka go do przedszkola wbrew jego woli. Potem zabraa si do rozwizania tego problemu. Opowiedziaa nam
potem, e zaledwie dziesiciu minut potrzebowaa na to,
eby ustali istotn przyczyn. Freddy obawia si, e matka
moe nie przyj po niego i wydawao mu si, e czas midzy ubraniem si w przedszkolu a przybyciem matki nie ma
koca. Poza tym przychodzio mu na myl, e matka posya
go do przedszkola, eby si go pozby. Matka wyjania
Freddy'emu swoje uczucia: wcale nie chce si go pozbywa i
chtnie zatrzymaaby go w domu. Jednoczenie zaley jej na
tym, eby chodzi do przedszkola. W procesie rozwizywania problemu znalazo si kilka propozycji, oboje jednak
zdecydowali si na jedno: matka bdzie przychodzi po niego jeszcze zanim zacznie si ubiera w przedszkolu. Od tej
chwili, jak opowiedziaa matka, Freddy zadowolony szed
do przedszkola i wielokrotnie przypomina zawart umow,
co ujawnia, jak bya ona dla niego wana.
Identyczny konflikt w innej rodzinie rozwizano inaczej,
poniewa w procesie rozwizywania konfliktu trzeci metod ujawni si inny gbiej tkwicy problem. W tej rodzinie
picioletnia Bonnie opieraa si przed wstaniem rano i ubieraniem si do przedszkola, co stwarzao co rano rodzinie
wiele trudnoci. Tu nastpuje do dugi i wzruszajcy zapis
magnetofonowy posiedzenia, na ktrym Bonnie i jej matka
197

dopracowuj si twrczego rozwizania. To posiedzenie nie

tylko odzwierciedla, jak taki proces pomaga rodzicom
odkry problem ukryty pod powierzchni codziennoci, lecz
take jak wane jest w rozwizywaniu konfliktu trzeci metod aktywne suchanie i jak ta metoda doprowadza do tego,
e uczestniczcy bez zastrzee przyjmuj wypracowane
rozwizanie. Wreszcie ukazuje take wyranie, e zarwno
dzieci, jak i rodzice s zainteresowani w tym, by uzgodnione
obustronne rozwizanie - gdy dojdzie si do niego - zostao
wykonane. Matka zakoczya rozpracowanie jakiego problemu, dotyczcego caej czwrki dzieci. Teraz zwraca si
wprost do Bonnie i zgasza problem, ktry dotyczy ich obu:
Matka: Bonnie, mam jeszcze problem, ktry chciaabym
omwi z tob, a chodzi mi o to, e rano przy ubieraniu
si tak marudzisz, e my wszyscy spniamy si, a twj
brat nie zda na autobus. Musz wraca do sypialni i
ubiera ci i potem brakuje mi czasu na przygotowanie
niadania i musz wci si spieszy i pogania ebymy
zdyli na autobus. To jest dla mnie wana sprawa.
Bonnie (z naciskiem): Ale ja nie lubi rano si ubiera.
Matka: Nie lubisz si ubiera do przedszkola.
Bonnie: Ja nie chc chodzi do przedszkola, ja bym chciaa
zosta w domu i oglda ksiki z obrazkami, gdy si obudz i jestem ubrana.
Matka: Wolaaby zosta w domu, anieli i do przedszkola?
Bonnie: Tak.
Matka: Wolaaby zosta w domu i bawi si z mam?
Bonnie: Tak... ja lubi si bawi i oglda obrazki.
Matka: I nie masz na to duo czasu i moliwoci...
Bonnie: Nie... nigdy nie mam okazji bawi si tak, jak bawimy si na urodzinach - a w przedszkolu te tego nie ma,
tam s inne zabawy.
Matka: Ale przecie lubisz te zabawy w przedszkolu.
Bonnie: Nie za bardzo, bo to zawsze to samo.
Matka: Dawniej lubia je, a teraz ju nie lubisz tak
jak przedtem.
Bonnie: Tak, i dlatego wolaabym bawi si w domu.
Matka: To dlatego, e to jest inaczej ni te zabawy w przedszkolu i ty nie lubisz robi codziennie tego samego.
198

Bonnie: Tak, nie lubi, eby byo w kko to samo.

Matka: Przyjemniej mie co innego do roboty.
Bonnie: Tak - majsterkowa, jak w domu.
Matka: Majsterkujecie w szkole?
Bonnie: Nie, malujemy tylko kredkami i farbami i robimy
co z papieru.
Matka: To brzmi tak, jakby nie podobao ci si w przedszkolu to, e codziennie musisz robi to samo, czy tak?
Bonnie: Nie, nie codziennie s te same zabawy.
Matka: A wic nie bawicie si codziennie w te same zabawy?
Bonnie (z niezadowoleniem): Ja bawi si codziennie w te
same zabawy, a czasem uczymy si nowych zabaw, ale ja
nie lubi po prostu tego, ja chciaabym zosta w domu.
Matka: Nie lubisz uczy si nowych zabaw...
Bonnie (bardzo rozdraniona): Przecie lubi...
Matka: Ale wolaaby by w domu.
Bonnie (z ulg): Tak, ja naprawd wol zosta w domu i bawi si i oglda ksieczki, i by w domu, i spa - kiedy
ty jeste w domu.
Matka: Tylko kiedy ja jestem w domu.
Bonnie: Jeli ty jeste cay dzie w domu, to chc zosta w
domu, a kiedy ty wychodzisz, to pjd do przedszkola.
Matka: To tak brzmi, jakby uwaaa, e mama za mao jest
w domu.
Bonnie: Bo nie jeste. Ty musisz rano albo wieczorem wychodzi do szkoy i uczy twoj klas.
Matka: A ty wolaaby, ebym tak czsto nie wychodzia.
Bonnie: Tak.
Matka: Ty rzeczywicie nieczsto jeste ze mn.
Bonnie: A kady wieczr jestem z Susan, jak ty wychodzisz.
Matka: Ty wolaaby mnie.
Bonnie (z oywieniem): Tak.
Matka: No, to pozwl mi pomyle troch. Ja mam swoje
klasy, w ktrych musz prowadzi lekcje. Nie wiem, jak
rozwiemy ten problem. Moe masz jaki pomys?
Bonnie (z ociganiem): Nie...
Matka: Pomylaam, ebymy po poudniu, kiedy Ricky
pi, pobyy troch razem.
Bonnie (radonie): Bardzo bym tego chciaa.
199

Matka: To by ci si podobao.
Bonnie: Tak.
Matka: Chciaaby mie tak godzin, eby by tylko z
mam.
Bonnie: Tak, bez Randy'ego, bez Terriego, bez Ricky'ego tylko ty i ja, bawimy si i ty czytasz mi bajki. Ale nie musisz wci czyta, bo bdziesz potem zmczona, jak zawsze gdy za duo czytasz...
Matka: Tak, zgadza si. Wolaaby to zamiast spania po
obiedzie? - to zreszt osobny problem. Ty ostatnio wcale
nie spaa po obiedzie, wydaje mi si, e ty tego moe wcale nie potrzebujesz.
Bonnie: Nie lubi spa po obiedzie, w ogle nie ma o tym
mowy.
Matka: Masz racj, nie mwimy tu o twoim poobiednim
spaniu, tylko mylaam, e moe zamiast tego spania, mogybymy ten czas przeznaczony na spanie wykorzysta,
wtedy mogybymy by razem.
Bonnie: Razem...
Matka: Hm, wtedy moe nie miaaby rano tego uczucia, e
chcesz zosta w domu. Mylisz, e to rozwizaoby nasz
problem?
Bonnie: Ja ciebie wcale nie rozumiem.
Matka: Powiedziaam, e moe po obiedzie znajdzie si
par godzin, kiedy bdziemy razem i mogybymy robi
to, co ty lubisz, a mama w tym czasie nie bdzie wcale
pracowa - bdzie z tob robi to, na co bdziesz miaa
ochot; moe wtedy bdziesz lubia chodzi rano do
przedszkola, jeli bdziesz wiedziaa, e po obiedzie bdziemy razem.
Bonnie: Tak, tak bym chciaa. Rano chc chodzi do przedszkola i by te tam, kiedy jest czas na spanie - bo my w
przedszkolu te mamy przerw na spanie - a ty potem nie
bdziesz pracowa. Zostaniesz w domu i bdziesz robi
to, co ja bym chciaa.
Matka: Tylko to, co ty bdziesz chciaa, adnego sprztania.
Bonnie (z naciskiem): adnego sprztania.
Matka: No dobrze, moemy sprbowa. Zaczynamy od jutra?
200

Bonnie: Fajnie, ale musimy mie jaki umwiony znak, bo

ty nie bdziesz pamitaa.
Matka: Jeli nie bd pamitaa, to musimy nasz problem
rozwiza na nowo.
Bonnie: Wanie. Wiesz mamo, namaluj jaki adny znak i
powie na twoich drzwiach, eby pamitaa, a ja go potem powiesz na drzwiach w kuchni, eby sobie przypomniaa, i jak ja wrc z przedszkola, to bdziesz pamitaa, bo zobaczysz ten znak, i jak bdziesz wstawaa, to te
przypomnisz sobie, jak zobaczysz ten znak.
Matka: I nie zapomn, i nie bd sprztaa, i nie poo si
spa.
Bonnie: Dobrze.
Matka: To dobry pomys. Namaluj jaki znak.
Bonnie: Namaluj jeszcze dzi, jak pjd spa.
Matka: Dobrze.
Bonnie: A potem moesz pj na to twoje zebranie.
Matka: No, piknie, myl, e nasz problem jest rozwizany.
Bonnie (z zadowoleniem): Tak.
Matka, ktra skutecznie posuya si trzeci metod, by
ten tak rozpowszechniony i trudny problem rozwiza, opowiadaa nam pniej, e Bonnie przestaa przy rannym wstawaniu marudzi i ociga si. Po paru tygodniach Bonnie
owiadczya, e woli wyj na podwrko i bawi si z dziemi ssiadw, anieli tyle czasu przebywa przy matce. Std
pynie nauka, e gdy odkryje si przy rozwizywaniu problemu zasadnicz potrzeb dziecka i znajdzie odpowiednie sposoby zaradzenia jej - znika sam problem, jeli tylko aktualne
potrzeby dziecka zostan zaspokojone.
TRAKTOWA DZIECI JAK DOROSYCH

Postawa metody bez poraek pozwala dzieciom zrozumie, e ich potrzeby rodzice traktuj jako wane, e doroli
chc oraz mog liczy na to, e dzieci w odpowiedzi bd
uwzgldniay take potrzeby rodzicw. To oznacza, e dzieci s traktowane tak jak przyjaciele i wspmaonkowie. Ta
metoda dobrze wpywa na dzieci, poniewa one ceni sobie
dowiadczenie, e s traktowane jako osoby rwne i e si
im ufa. (Metoda pierwsza traktuje dzieci jako istoty niezdol201

ne do odpowiedzialnoci i bezmylne. ) Nastpujcy przykad zosta nam dostarczony przez jednego z absolwentw
naszych kursw:
Ojciec: Musimy co wyjani w sprawie twojego wieczornego chodzenia spa. Codziennie musimy z mam wykca
si z tob i pilnowa, a czasem nawet zmusza, eby o
ustalonej godzinie smej kada si spa. To jest dla mnie
bardzo przykre i stawiam sobie pytanie, jak wobec tego ty
si czujesz.
Laura: Nie lubi, jak na mnie krzyczysz... i nie lubi wczenie chodzi spa. Jestem ju dua i mogabym ju duej
ni Greg (o 2 lata modszy brat) siedzie wieczorem.
Matka: Czujesz, e to nie jest sprawiedliwe, e traktujemy
ciebie tak jak Grega.
Laura: Tak, ja jestem dwa lata starsza ni Greg.
Ojciec: I sdzisz, e powinnimy ci traktowa jak kogo,
kto jest o 2 lata starszy.
Laura: Tak.
Matka: To prawda. Jeli jednak pozwolimy ci duej zosta,
a potem bdziesz marudzi z rozbieraniem i myciem, to
obawiam si, e bardzo pno znajdziesz si ku.
Laura: Ja nie bd marudzi - jeli bd moga zosta z
wami duej.
Ojciec: Moe pokaesz nam przez par dni, czy mona na
tobie polega, a potem moe przesuniemy por spania.
Laura: To te nie jest sprawiedliwe!
Ojciec: To jest niesprawiedliwe, jeli masz sobie zasuy na
pniejsze pjcie spa, hm?
Laura: Mnie si wydaje, e powinnam pniej chodzi spa,
bo jestem starsza (cisza). A gdybym chodzia do ka o
smej i potem do p do dziewitej moga sobie poczyta
w ku?
Matka: Pjdziesz spa o ustalonej porze, a potem zostawimy ci wiato, eby moga sobie p godziny poczyta?
Laura: Tak, ja lubi czyta w ku.
Ojciec: Myl, e to bardzo rozsdne, ale kto bdzie patrzy
na zegar?
Laura: Och! Ja tego dopilnuj. Dokadnie o p do dziewitej zgasz wiato.
202

Matka: To zupenie niezy pomys, Lauro, wyprbujemy go

od razu przez par dni?
Wynik tej sprawy tak zrelacjonowa nam ojciec: Od tej
chwili nie mielimy adnych problemw z wieczornym spoczynkiem Laury. Gdy o p do dziewitej u Lary palio si
jeszcze wiato, ktre z nas wchodzio do pokoju z krtk
uwag: Ju jest p do dziewitej i wedug naszej umowy
jest pora na zgaszenie wiata. Zawsze reagowaa na to wezwanie natychmiastowym zgaszeniem wiata. To rozwizanie pozwolio Laurze sta si du dziewczynk i tak jak
mama i ojciec, wieczorami troch czyta w ku".
TRZECIA METODA JAKO TERAPIA DLA DZIECKA

Trzecia metoda owocuje czsto zmian zachowania si

dzieci podobn do osiganych przez specjalistycznych terapeutw w trakcie przeprowadzanych psychoterapii. W trzeciej metodzie rozwizywania konfliktw i problemw tkwi
element potencjalnie terapeutyczny. Jeden z ojcw dostarczy nam dwu przykadw, w ktrych zastosowanie trzeciej
metody wywoao natychmiastow terapeutyczn" zmian
zachowania jego picioletniego syna:
Szczeglnie zainteresowa si pienidzmi i czsto zabiera drobne sumy z mojego biurka. Podjlimy rozwizanie
problemu wedug trzeciej metody na maym posiedzeniu rodzinnym, w wyniku ktrego zobowizalimy si dawa mu
codziennie ma kwot jako kieszonkowe. Wynikiem byo
to, e chopiec przesta zabiera pienidze i zacz konsekwentnie oszczdza, eby mc kupi sobie te przedmioty,
ktrych pragn".
Niepokoilimy si szczeglnym zainteresowaniem naszego piciolatka dla widowisk telewizyjnych o charakterze
science-fiction, po ktrych miewa sny lkowe. Rwnolegle nadawany inny program mia wartoci wychowawcze i
nie budzi lku. I ten program mu si podoba, ale rzadko
decydowa si go wybiera. Na naszym posiedzeniu wedug
trzeciej metody zgodzilimy si na to, e bdzie on oglda
oba programy na przemian w kolejnych dniach. Jego sny lkowe stay si rzadsze i ustpiy, a chopiec ostatecznie cz203

ciej oglda program wartociowszy wychowawczo anieli

audycje science-fiction. "
Inni rodzice zgaszali nam wyranie odczuwalne zmiany u
dzieci po zastosowaniu przez jaki czas przez rodzicw trzeciej metody - a mianowicie lepsze stopnie w szkole, lepsze
stosunki z rwienikami, wiksz otwarto w wyraaniu
swych uczu, mniej niechci do szkoy, wiksze poczucie
odpowiedzialnoci za wykonanie zada szkolnych, wiksz
samodzielno, wicej wiary we wasne moliwoci, radoniejszy nastrj, lepsze zachowanie przy stole i inne dalsze
postpy, mile widziane przez rodzicw.

Rozdzia XII

RODZICIELSKIE TROSKI I OBAWY

W ZWIZKU Z METOD BEZ PORAEK
Metoda rozwizywania konfliktw bez poraek bywa atwo zrozumiana przez rodzicw uczestniczcych w naszych
kursach jako bardzo obiecujca nowa szansa. Gdy jednak
przechodz od teoretycznych dyskusji dotyczcych tej metody do jej zastosowania w praktyce domowej, napotykaj trudnoci budzce w nich nowe troski i obawy co do susznoci
tej metody.
W teorii brzmi to wspaniale" - powiadaj rodzice - ale
czy to bdzie funkcjonowa w praktyce?" Naley do waciwoci ludzkiej natury, obawia si czego nowego i by najpierw bezwzgldnie przekonanym o wartoci dawnego, by
nastpnie zdecydowa si na porzucenie postpowania, ktre przez przyzwyczajenie weszo w krew. Ponadto rodzice
bardzo niechtnie podejmuj eksperymenty" z wasnymi
dziemi, ktrych wychowanie tak bardzo ley im na sercu.
Poniej przedstawi najpierw niektre z gwnych rodzicielskich obaw i zastrzee, a take to, co rodzicom w odpowiedzi mwimy, w nadziei, e jednak odwa si rzeczywicie podj proponowan metod bez pokonanych".
CZY NIE JEST TO STARA ZNANA
KONFERENCJA RODZINNA POD NOW NAZW?
Niektrzy rodzice broni si przed trzeci metod, poniewa wydaje im si, e jest nazbyt podobna do metody konferencji rodzinnej, ktr ich rodzice stosowali dawniej wobec
nich. Gdy prosimy rodzicw, by opisali dokadniej, jak
funkcjonoway ich konferencje rodzinne, prawie wszyscy tak
to mniej wicej relacjonuj:
Kadej niedzieli ojciec i matka zbierali nas wok stou w
jadalni, by odby konferencj rodzinn i omwi problemy.
205

Zazwyczaj to oni przedstawiali problemy, tylko czasem my,

dzieci, te co wnosilimy. Mwili przewanie ojciec i matka, a ojciec przewodniczy. Czasem wygaszali nam co w
rodzaju wykadu albo kazania. Na og mielimy mono
wypowiadania take swojego zdania, ale rozwizania i decyzje podejmowali oni. Pocztkowo wydawao nam si to zabawne, ale potem stao si nudne. O ile pamitam, niewiele
z tego pozostawao. Najczciej omawiane byy obowizki
domowe, pora pjcia spa i to, ebymy w cigu dnia bardziej liczyli si ze zdaniem naszej matki".
Chocia relacja ta nie jest reprezentatywna dla wszystkich
konferencji rodzinnych, wydaje si, e opisywane konferencje rodzinne odbyway si w interesie rodzicw; ojciec zajmowa zawsze stanowisko przewodniczcego, problemy rozwizywali wycznie rodzice, dzieci byy upominane lub
pouczane, problemy wydaway si zbyt abstrakcyjne i bezsporne, a atmosfera spotka uprzejma, przyjazna.
Trzecia metoda nie jest zebraniem, ale rzeczywicie metod rozwizywania konfliktw, o ile monoci natychmiast,
gdy si pojawi. Nie wszystkie konflikty obejmuj ca rodzin, wikszo z nich dotyczy jednego z rodzicw oraz jednego dziecka. Pozostali nie musz i nie powinni w tym
uczestniczy. Metoda trzecia nie jest te okazj dla rodzicw, by wygasza kazania albo pogadanki wychowawcze,
co z reguy oznacza, e wychowawca lub kaznodzieja ma ju
gotow odpowied. Wedug trzeciej metody zarwno rodzice
jak i dziecko maj szuka wasnego, indywidualnego rozwizania, a w ogle nie moe by mowy o gotowych rozwizaniach problemw, jeli chodzi o nasz metod bez pokonanych. Ponadto nie ma adnego przewodniczcego" czy
kierownika"; zarwno rodzic, jak i dziecko s rwnymi
uczestnikami, rwnie zaangaowanymi w znalezienie rozwizania ich wsplnego problemu.
Najczciej metoda ta zostaje zastosowana w krtkich, doranych spotkaniach. Nazywamy je problemami na stojco", bo uczestnicy podejmuj swoje problemy raczej
natychmiast, jak si pojawiaj, a nie czekaj z nimi do najbliszej konferencji rodzinnej, by je tam przedstawi na siedzco". Poza tym atmosfera, w jakiej dokonuje si rozwizywania konfliktw wedug trzeciej metody, nie zawsze bywa
206

uprzejma i przyjacielska. Konflikty midzy rodzicami i dzieckiem bywaj czsto naadowane uczuciami i niekiedy rozgrywaj si w znacznym napiciu.
Oto ojciec potrzebuje samochodu, by jecha na jakie zebranie, a tymczasem Joe liczy, e bdzie mg z niego skorzysta i pojecha na jakie wane spotkanie. Sally chce koniecznie na umwion randk ubra si w now kurtk matki. May Timmy chce koniecznie i na pywalni, mimo e
dzi jest zazibiony. Chuck natomiast musi koniecznie gra
na gitarze przy nastawionym na maksimum wzmacniaczu.
Tego rodzaju konflikty mog rozgrywa si w bardzo gorcej atmosferze. Jeli rodzice naucz si pojmowa rnic
midzy regularnymi konferencjami rodzinnymi w starym
stylu a rozwizywaniem konfliktw, stanie si dla nich jasne,
e nie proponujemy im starych metod pod now nazw.
TRZECIA METODA WIDZIANA JAKO
RODZICIELSKA SABO
Niektrzy rodzice, szczeglnie ojcowie, traktuj pocztkowo trzeci metod jako ustpliwo" wobec dziecka, jako
okazywanie si sabym ojcem" albo wchodzenie w kompromis z wasnymi przekonaniami". Z irytacj protestowa
jeden z ojcw po wysuchaniu nagranej na tam magnetofonow rozmowy Bonnie z jej matk, w ktrej prboway rozwiza konflikt szkolny: Matka po prostu ustpia. Teraz
musi swojemu rozpieszczonemu dzieciakowi codziennie powica jedn godzin popoudnia. Dziecko zwyciyo, czy
nie tak?" Naturalnie, wygrao" dziecko, ale i matka take.
Nie musi pi razy w tygodniu rozgrywa uczuciowo naadowanych sprzeczek.
Nasi nauczyciele metody rozumiej reakcj tego ojca; na
kadym prawie kursie j spotykaj, bo rodzice tak s przyzwyczajeni rozpatrywa konflikty w ukadzie zwycistwoporaka". S przekonani, e jeli jeden przeprowadza wasn
wol, to ten drugi ustpuje, nie uzyskuje niczego. Zawsze
kto jest pokonany. Rodzicom pocztkowo trudno jest zrozumie, i istnieje moliwo, e obie strony konfliktu przeprowadz swoj wol. Metoda trzecia nie jest metod drug,
wg ktrej dziecko przeprowadza swoj wol kosztem rodzi207

cw, zmuszonych do ustpstw. Niektrzy rodzice z ca

oczywistoci argumentuj: Jeli nie bdzie tak, jak ja
chc, to bdzie tak, jak chce moje dziecko". Jest to znany
dobrze sposb traktowania konfliktw jako albo ja - albo
ty".
Trzeba pomc rodzicom poj podstawow rnic midzy drug a trzeci metod. Trzeba im wielokrotnie przypomina, e przy trzeciej metodzie take ich potrzeby i yczenia musz zosta spenione i take oni musz zaakceptowa
ostateczne rozwizanie. Jeli maj poczucie, e ustpili dziecku, to znaczy, e dziaali drug metod, a nie trzeci. W
konflikcie Bonnie i jej matki (Bonnie nie chciaa chodzi do
przedszkola) np. trzeba, aby matka - tak jak to byo w naszym przykadzie - rzeczywicie chciaa powici dziecku
t godzin wycznej uwagi. W przeciwnym wypadku stosowaaby drug metod. Niektrzy rodzice nie zauwaaj tego,
e zwyciya take matka Bonnie, poniewa nie musi ju
codziennie rano targowa si i sprzecza z crk, nie ma poczucia winy z powodu posyania dziecka wbrew jego chciom do przedszkola, a take przeywa satysfakcj z odczytania niespenionych pragnie Bonnie i znalezienia moliwoci ich spenienia.
Mimo to niektrzy rodzice widz w trzeciej metodzie co
najwyej kompromis", a kompromis oznacza dla nich poddanie si i uzyskanie tylko czci z tego, co chc osign, a
wic sabo". Gdy sysz takie ich wypowiedzi, przypomina mi si zawsze zdanie wypowiedziane przez Johna F. Kennedy'ego przy obejmowaniu przez niego urzdu prezydenta:
Nie lkajcie si negocjacji, ale nie podejmujcie negocjacji z
lku". Metoda trzecia oznacza negocjacje, ale negocjacje nie
pozbawione odwagi w rozwizywaniu problemu tak dugo,
a znajdzie si rozwizanie, ktre moe zadowoli yczenia i
zaspokoi potrzeby zarwno rodzicw jak i dziecka. Nie
utosamiamy trzeciej metody z pojciem kompromisu w
tym znaczeniu, e uzyskuje si mniej ni si chciao, poniewa nasze dowiadczenie uczy, e wynikajce z niej rozwizania przynosz obu stronom, zarwno rodzicom jak i dzieciom, prawie zawsze wicej, ni oczekuj. Rozwizania te
stanowi czsto to, co psychologowie nazywaj eleganckim
rozwizaniem" - dobrym albo najlepszym dla obu stron.
208

Trzecia metoda nie oznacza wic, e rodzice ustpuj albo

daj si pokona. Wprost przeciwnie. Oto przykad konfliktu obejmujcego ca rodzin; prosz zwrci uwag, jak
nagrodzeni zostali zarwno rodzice, jak i dzieci. Opowiada
matka:
Przyszed czas, by zaplanowa wita wielkanocne. Jak
zwykle uwaaam, e musz koniecznie przygotowa uroczysty posiek i zorganizowa uroczysto rodzinn. Mj
m i trzej synowie zgosili inne yczenia i trzeba byo rozwiza ten problem. Ojciec chcia wykorzysta wolne dni na
odmalowanie domu i irytowa si na myl o czasie straconym na przyjcie oraz przyjmowanie goci. Mj syn chcia
zaprosi koleg z liceum, w ktrego domu nie urzdzao si
uroczystoci witecznych. Mj studiujcy syn chcia spdzi cae wita w naszym domu na wsi. Najmodszy protestowa przeciwko ubieraniu si w najlepsze ubranie i mczarniom uroczystego przyjmowania goci. Dla mnie za
byo bardzo wane dowiadczenie jednoci i wsplnego przeywania wit przez ca rodzin; byam gotowa okaza si
dobr matk i przygotowa pracowicie duo dobrego jedzenia. Plan, ktry ostatecznie w wyniku wsplnego rozwizywania problemu wyoni si, wyglda nastpujco. Miaam
przygotowa mniej wyszukane potrawy, ktre po pomalowaniu mieszkania przez ojca, mielimy zawie na wie. Syn
przywiezie swego przyjaciela i przed wypraw na wie pomoe ojcu w malowaniu, ebymy mogli wczeniej wyjecha. W rezultacie tym razem nie byo niczyich pretensji i
trzaskania drzwiami. Wszyscy bawili si dobrze - najpikniejsza Wielkanoc, jak wsplnie przeya rodzina. Nawet
go mojego syna pomaga w malowaniu. I by to pierwszy
wypadek, e nasi synowie pomagali ojcu bez sprzeczek i wykcania si. Ojciec by rozanielony, synowie peni entuzjazmu, a ja byam szczliwa z powodu moich wysikw kuchennych. W dodatku miaam znacznie mniej pracy, ni
wymagaoby organizowanie wielkiego przyjcia. Udao si
bardziej, ni moglibymy wymarzy. Ju nigdy nie bd dyktowaa rozwiza problemw rodzinnych!"
W mojej wasnej rodzinie zdarzy si w zwizku z feriami
wielkanocnymi bardzo ciki konflikt, i trzecia metoda pozwolia uzyska zupenie nowe, odpowiadajce wszystkim
209

rozwizanie. Ani moja ona, ani ja nie poczulimy si w adnym momencie sabi, bylimy szczliwi, uniknwszy koszmaru Newport Beach.
Nasza pitnastoletnia crka przyja zaproszenie do spdzenia wakacji wielkanocnych z kilkoma przyjacimi w
Newport Beach (w Kalifornii, gdzie bywaj chopcy, oraz
jest piwo, marihuana i policja). Zarwno moja ona jak i ja
mielimy powane zastrzeenia wobec naraania naszej crki na to wszystko, co zazwyczaj wie si z tymi corocznymi
zjazdami tysicy modziey licealnej. Wyrazilimy swoje zastrzeenia, ktre jednak, wobec jej wielkiego yczenia spdzenia wakacji z przyjacikami na ciepej play, zostay potrakowane jak przysowiowy groch o cian. Balimy si, e
nie potrafimy spokojnie spa, oczekujc nawet w rodku
nocy wezwania, aby j wybawi z jakich kopotw. Zastosowanie aktywnego suchania sprawio co zadziwiajcego okazao si, e jej pragnienia obejmoway gwnie wsplne
wakacje z konkretn przyjacik, w jakimkolwiek miejscu,
gdzie bywaj take chopcy i gdzie mona lee na play, by
uzyska efektown opalenizn, budzc podziw po powrocie
do szkoy. Po dwu dniach od ujawnienia si wci nie rozwizanego konfliktu crka zgosia wasny projekt rozwizania: Czy nie odpowiadaoby wam spdzenie weekendu
na grze w golfa? Tak dawno nigdzie nie bylicie". Ona zabraaby swoj przyjacik i moglibymy razem pojecha do
jakiej miejscowoci znanej z dobrych pl golfowych, a jednoczenie pooonej blisko play (wybrzea) - wcale nie w
pobliu Newport Beach, gdziekolwiek, gdzie jednak bywaliby take chopcy. Nieomal rzucilimy si z entuzjazmem na
to jej rozwizanie, szczliwi z powodu uniknicia niepokoju i lku, z jakim wizaby si jej samodzielny wyjazd do
Newport Beach. I ona bya zachwycona, e speni si jej yczenia. Wykonalimy ten plan. Wieczorem, gdy nagralimy
si ju do syta, a dziewczta cay dzie plaoway, spdzilimy razem miy wieczr. Przypadkowo jednak w tej okolicy
byo mao chopcw, czym dziewczta byy rozczarowane.
Jednak adna z nich nie zgaszaa skarg i nie ujawnia uczu,
ktre by wiadczyy o alu z powodu zaproponowania takiego wsplnego spdzenia wakacji.
210

Ta sytuacja ukazuje take, e nie zawsze rozwizanie wedug trzeciej metody bywa doskonae. To co miao speni
oczekiwania wszystkich, okazao si dla kogo rozczarowaniem. Wydaje si jednak, e w rodzinach, stosujcych metod trzeci, nie wywouje to rozgoryczenia czy niechci; by
moe dlatego, e nie ma wtpliwoci, e to nie rodzice ponosz win za rozczarowanie dzieci (jak w pierwszej metodzie),
lecz raczej przypadek, los, pogoda czy po prostu pech. Win
mona przypisa zewntrznym przyczynom czy nie dajcym
si przewidzie okolicznociom, przecie jednak nie rodzicom. (To zakada oczywicie, e motywy rodzicw take
byy uczciwe i e i oni nie byli w stanie przewidzie zoliwoci przyrody czy pecha. ) Dalszym czynnikiem jest take i
to, e trzecia metoda daje dzieciom poczucie, e rozwizanie
byo zarwno ich wasnym jak i rodzicw dzieem.
GRUPY NIE MOG PODEJMOWA DECYZJI"
Powszechnie uznawany mit gosi, e tylko jednostki mog
podejmowa decyzje, a nie grupy ludzi. Wielbd jest wynikiem powzitego przez pewien komitet zbiorowego postanowienia, jak naley rysowa konia. " Ten artobliwy cytat czsto przytaczaj rodzice dla podparcia ich przekonania, e
grupa nie moe doj do adnego rozwizania albo te, e
rozwizania grupowe nie mog by dobre. Inne twierdzenie,
wygaszane na naszych kursach brzmi: Zawsze kto jeden
musi przecie podj decyzj za grup".
Ten mit utrzymuje si dlatego tak uporczywie, poniewa
tak niewielu ludziom dane bywa znalezienie si w grupie podejmujcej skuteczne decyzje. W cigu caego ycia doroli
nie mieli okazji znale si w grupie podejmujcej skuteczne
decyzje i stale dowiadczali, e majcy nad nimi wadz decyzji czy rozwizywania konfliktw (rodzice, nauczyciele,
ciotki i wujkowie, przewodniczcy organizacji modzieowych, przewodniczcy turystyczni, trenerzy, oficerowie,
przeoeni itp. ) stosowali zawsze pierwsz metod, gdy chodzio o rozwizywanie problemw. Wikszoci dorosych w
naszym spoeczestwie rzadko zdarza si okazja dowiadczenia uczestnictwa w grupie demokratycznie rozwizujcej
211

problemy i konflikty. Nic wic dziwnego, e rodzice s sceptyczni wobec moliwoci grupowego podejmowania decyzji:
nigdy tego nie widzieli. Wobec czstych wezwa do wychowywania modego pokolenia na penych poczucia odpowiedzialnoci obywateli, wnioski wypywajce z takich dowiadcze s zatrwaajce.
By moe to wanie jest przyczyn, dlaczego rodzice
uczestniczcy w naszych kursach domagaj si wielu dowodw na to, e grupa rodzinna jest w stanie podejmowa wane i wartociowe decyzje, nawet takie, ktre bywaj do
trudne i skomplikowane, jak np. konflikty dotyczce takich
spraw:
kieszonkowego i wydatkw,
utrzymywania domu w porzdku i czystoci,
obowizkw domowych,
zakupw dla domu,
uywania samochodu,
korzystania z telewizji,
spdzania wakacji,
zachowania si dzieci w towarzystwie (udziau w uroczystociach),
posugiwania si telefonem,
pory wieczornego kadzenia si do ka,
godziny posikw,
kto gdzie siada w samochodzie,
korzystania z basenu kpielowego,
z jakich artykuw spoywczych wolno samowolnie korzysta,
przydziau pokoju i szaf,
utrzymywania porzdku we wasnych rzeczach itd.
Lista ta jest bez koca- rodziny potrafi jako grupy podejmowa decyzje i kady dzie moe dostarczy na to dowodw, jeli zastosuje si metod bez pokonanych. Oczywicie
to rodzice musz si zobowiza do stosowania trzeciej metody i da zarwno sobie jak i swoim dzieciom okazj dowiadczenia, jak bardzo mona zawierzy temu, e grupa
potrafi zdoby si na twrcze i dla kadego dogodne rozwizania.
212

TRZECIA METODA ZABIERA ZBYT DUO CZASU"

Wielu rodzicom przeszkadza myl, e bd musieli sporo
czasu powici na rozwizywanie problemu. Pan W., bardzo zajty urzdnik na kierowniczym stanowisku, ju i tak
przeciony wypenieniem swoich zawodowych obowizkw, owiadcza: To niemoliwe, bym za kadym razem,
gdy wystpi jaki konflikt, siada i przez cae godziny rozmawia z kadym z moich dzieci - to mieszne". Pani B., matka
piciorga dzieci, mwi: Jak pan to sobie wyobraa, e ja
przy takiej domowej robocie, ktra nigdy si nie koczy,
mog wobec kadego z moich dzieci zastosowa trzeci metod. To przerasta moje moliwoci".
Nie mona temu zaprzeczy: trzecia metoda wymaga czasu. Ile tego czasu, to zaley od problemu i gotowoci zarwno rodzica jak i dziecka, by szuka rozwizania bez pokonanych. A oto wyniki dowiadcze rodzicw, ktrzy zadali sobie trud uczciwie wprowadzi t metod:
1. Wiele konfliktw stanowi proste problemy, ktre mona
rozwiza na stojco" czy w biegu", zajmuj one od
minuty do najwyej dziesiciu minut.
2. Niektre problemy wymagaj wicej czasu: np. kieszonkowe, obowizki domowe, korzystanie z telewizji, pora
spoczynku. Kiedy jednak zostan rozwizane trzeci metod, pozostaj na zawsze rozwizane. Zupenie inaczej
ni rozwizania pierwsz metod, kiedy problemy wypywaj stale na nowo.
3. Na dusz met rodzice oszczdzaj czas, gdy ju nie
musz godzinami tumaczy, upomina, nadzorowa,
kontrolowa czy wci na nowo uera si z dziemi o
te same sprawy.
4. Przy pocztkowym wdraaniu w rodzinie trzeciej metody
wsplne rozmowy trwaj zazwyczaj duej, bo dzieci (a
take rodzice) nie maj wprawy w posugiwaniu si nowym sposobem porozumienia si, take dlatego, e dzieci
okazuj nieufno wobec dobrych zamiarw rodzicw
(Jak now technik wymylilicie, eby nas zaatwi"),
albo te dlatego, e trwaj jeszcze niechci wyniesione z
postawy walki o zwycistwo (musz postawi na
swoim").
213

Moe najbardziej znaczcym wynikiem w yciu rodzin,

ktre posuguj si wychowaniem bez przemocy, i to wynikiem, ktrego nawet nie oczekiwaem, jest wanie ogromna
oszczdno czasu: po pewnym czasie konflikty po prostu
przestaj si pojawia. Wydaje si, e ju nie mamy adnych problemw do rozwizywania" - relacjonuje jedna z
matek po upywie roku od czasu jej uczestnictwa w naszym
kursie. W odpowiedzi na moj prob o przykady zastosowania trzeciej metody w rodzinie pisze inna matka: Chcielibymy speni pana prob o materiay, ale okazuje si, e
w ostatnich miesicach nie mielimy zbyt wielu konfliktw,
tak e nawet nie mamy okazji do zastosowania metody i wiczenia si w niej". W ubiegym roku w mojej wasnej rodzinie byo tak mao powaniejszych konfliktw rodzice - dzieci, e uczciwie mwic, w tej chwili nie potrafi sobie adnego przypomnie, po prostu dlatego, e te rzeczy rozwizuj
si same na bieco, nie narastajc do rozmiarw konfliktw.
Liczyem si z tym, e z roku na rok pojawi si nowe
konflikty i jestem pewien, e inni rodzice myleli podobnie.
Skd ta zmiana? Teraz, gdy przemylaem te sprawy, wydaje
mi si to logiczne: metoda trzecia stwarza zasadniczo inn
relacj midzy rodzicami i dziemi. Widzc, e rodzice nie
stosuj wobec nich przemocy - chcc zawsze postawi na
swoim lub po prostu nie liczc si z ich pragnieniami - dzieci te nie przeywaj potrzeby wywierania nacisku, aby uzyska to, na czym im zaley albo by broni si przed wadz
rodzicw. W efekcie nie wystpuje ostre zderzenie si przeciwstawnych de. Mody czowiek rezygnuje z postawy
obronnej, okazuje zrozumienie, liczy si z potrzebami rodzicw tak jak ze swymi wasnymi. Jeeli ma jakie pragnienie,
wypowiada je, a rodzice rozwaaj moliwo jego zaspokojenia. Jeeli okae si trudne do realizacji spenienie yczenia ktrejkolwiek ze stron, traktuj to raczej jako problem
do rozwizania, a nie walk o przeprowadzenie wasnej woli.
Zdarza si jeszcze jedno: zarwno rodzice jak i dzieci zaczynaj stosowa sposoby uniknicia konfliktw - cho si
ich ju nie boj. Dorastajca crka przypina w widocznym
miejscu kartk dla ojca przypominajc mu, e prosia go o
moliwo skorzystania wieczorem z samochodu. Albo te
214

dostatecznie wczeniej uzgadnia, czy jej zamiar zaproszenia

przyjaciki na kolacj nie przeszkadza rodzicom. Prosz
zwrci uwag, e nie prosi ona o pozwolenie: proba o pozwolenie charakteryzuje bowiem metod pierwsz w wychowaniu i oznacza sytuacj, w ktrej rodzice mog odmwi
swojego pozwolenia. W klimacie trzeciej metody dziecko
mwi: Chciabym, jeli nie bdzie to przeszkadza waszym planom, zrobi to czy tamto".
CZY PRAWO RODZICW DO STOSOWANIA
PIERWSZEJ METODY NIE WYNIKA Z TEGO,
E S MDRZEJSI?"
Przekonanie, e kade z rodzicw ma prawo stosowa w
wychowaniu pierwsz metod dlatego, e jest mdrzejsze i
ma dowiadczenie yciowe - ma gbokie i twarde korzenie.
Przedstawilimy ju wiele typowych uzasadnie: Na podstawie wasnych dowiadcze wiemy najlepiej", Zabraniamy ci tego tylko dla twego dobra", Gdy bdziesz starszy,
podzikujesz nam za to, e zmusilimy ci do tego", Chcemy tylko uchroni ci od naszych bdw", Po prostu nie
moemy pozwoli ci na to, czego bdziesz i tak pniej aowa" itd., itd. Przewanie rodzice przemawiajcy w ten sposb do swoich dzieci, wierz szczerze w to, co gosz. Wanie ta postawa, gdy usiujemy j zmodyfikowa, sprawia na
naszych kursach najwicej trudnoci. Rodzice s przekonani
o prawie do stosowania siy, a nawet e maj obowizek
dziaania z tytuu wadzy, poniewa wicej wiedz, s dojrzalsi, mdrzejsi czy bardziej dowiadczeni.
Nie jest to postawa wycznie rodzicw. Caa historia
wiadczy o tym, e tym wanie argumentem posugiwali si
tyrani, by usprawiedliwi swoje dziaanie z pozycji siy wobec tych, ktrych sobie podporzdkowali. Przewanie mieli
oni bardzo niskie mniemanie o swoich poddanych - niewolnikach, chopach, barbarzycach, wocianach, czarnych,
nielegalnych imigrantach, chrzecijanach, heretykach, posplstwie, mieszczanach, ydach, mieszkacach Ameryki
aciskiej, Azjatach czy kobietach. Wydaje si to nieomal
regu, e ci, ktrzy stosuj przemoc, tumacz swoje postpowanie z pozycji siy, a stosowany ucisk i nieludzkie trak215

towanie usiuj jako usprawiedliwi i uzasadni przedstawiajc swych poddanych jako ludzi niepenowartociowych,
niezdolnych do samostanowienia.
Jak mona odway si zaprzeczy przekonaniu, e rodzice s mdrzejsi i bardziej dowiadczeni ni dzieci? Wydaje
si to przecie prawd oczywist. A jednak ilekro na kursie
zadajemy pytanie, czy ich rodzice podejmowali wobec nich
- na zasadzie pierwszej metody - niezbyt mdre decyzje wszyscy odpowiadaj, e tak. Jak atwo rodzice zapominaj
wasne dowiadczenia dziecistwa! Jake atwo zapomina
si, e dzieci czsto lepiej ni ich rodzice wiedz, kiedy s
zmczone czy godne; wicej wiedz o cechach swoich przyjaci, znaj wasne denia, cele, a take to, jak s traktowane przez poszczeglnych nauczycieli; wicej wiedz o popdach, potrzebach wasnego ciaa, o tym, kogo kochaj lub
nie kochaj, kogo ceni, a kogo nie szanuj.
Rodzice dysponuj wiksz wiedz? Nie, zwaszcza w
odniesieniu do wielu rzeczy, ktrymi interesuj si ich dzieci. Rodzice dysponuj spor i cenn wiedz oraz dowiadczeniem. Ta wiedza i to dowiadczenie nie musz zosta zaprzepaszczone. Wielu rodzicw uczestniczcych w naszych
kursach nie zauwaa pocztkowo tego, e ich wasny rozsdek i take rozsdek dziecka przez zastosowanie metody
bez przemocy" ulega mobilizacji.
Nikt nie zostaje odsunity od zadania rozwizania problemu (w przeciwiestwie do pierwszej metody, ktra ignoruje
mylenie dziecka i drugiej metody, ktra z kolei ignoruje
mylenie rodzicw). Matka dwu czarujcych, wyjtkowo inteligentnych dziewczt bliniaczek opowiedziaa o udanym
rozwizaniu problemu, czy bliniaczki mog przeskoczy jedn klas szkoln, aby zajcia szkolne byy dla nich bardziej
interesujce i stawiajce im wiksze wymagania, czy raczej
maj pozosta w niszej klasie ze swymi koleankami. Chodzio o decyzj, na og tradycyjnie zastrzeon specjalistom" - nauczycielom i rodzicom. W tym wypadku matka
miaa swoje zdanie, ale pozostawia spraw mdroci uczu
swych crek, ich wasnej ocenie moliwoci intelektualnych,
ich zdaniu o tym, co uznay za najlepsze dla siebie. Przez
kilka dni rozwaay wszystkie za i przeciw", wysuchay, co
jako swoje przekonanie przedstawia im matka, a take in216

formacji uzyskanych od nauczycieli, a nastpnie zgodziy si

na przeskoczenie jednej klasy. Wynik tej rodzinnej decyzji
okaza si wyjtkowo korzystny zarwno jeli chodzi o samopoczucie bliniaczek, jak i ich postpy w szkole.
CZY TRZECIA METODA MOE BY STOSOWANA
WOBEC MAYCH DZIECI?
Mog sobie wyobrazi dobre wyniki trzeciej metody wobec starszych dzieci, zdolnych do wyraania swoich myli,
dojrzalszych ju i potraficych argumentowa, ale przecie
nie wobec dzieci od lat dwch do szeciu! One s zbyt niedojrzae, by zrozumie, co jest dla nich lepsze; czy nie trzeba
wtedy raczej zastosowa pierwszej metody?" To pytanie
bywa stawiane na kadym z naszych kursw. Jednake dowiadczenia rodzin, ktre wyprboway trzeci metod take wobec bardzo maych dzieci, przekonuj, e to jest moliwe. Poniej podajemy krtki dialog midzy trzyletni dziewczynk i jej matk, ktra nam go zapisaa:
Cathy: Nie, ja nie chc i do przedszkola.
Matka: Musz i do pracy i ty nie moesz sama zosta w
domu, a jeste naprawd nieszczliwa, e masz by w
przedszkolu. Czy mona co zrobi, eby ci byo lej tam
zosta?
Cathy (po duszym milczeniu): Mogabym zosta na ulicy,
a ty odjedziesz.
Matka: Ale wychowawczyni chce, by bya wewntrz, przy
innych dzieciach, bo musi wiedzie, gdzie jeste.
Cathy: Mogabym patrze przez okno, jak ty odjedasz.
Matka: Wtedy bdziesz zadowolona?
Cathy: Tak.
Matka: No dobrze, sprbujemy, eby tak byo nastpnym
razem.
Inna, dwuletnia dziewczynka tak zareagowaa na metod
bez przemocy, jak to opisuje jej matka: Ktrego wieczora
przygotowywaam kolacj, a moja creczka pokrzykiwaa
wesoo na swoim koniu na biegunach. Potem chwycia rzemyki, ktre su do tego, eby przywiza dziecko do siodeka i usiowaa je sama zapi. W miar przeywania niepowodzenia rosa jej frustracja, twarzyczka zaczerwienia si
217

i dziecko zaczo krzycze ze zoci. Jej krzyk wyzwoli we

mnie gniew, wic przyklkam obok niej jak to zazwyczaj robi i chciaam zapi rzemyki. Ona jednak odpychaa mnie i
krzyczaa dalej. Niewiele brakowao, bym wzia j oraz konika i zaniosa do pokoju dziecinnego, eby odgrodzi si
zamkniciem drzwi od jej wrzasku. Wtedy nage co we
mnie jakby zaskoczyo: przyklkam, pooyam rk na jej
rczkach i powiedziaam: Jeste wcieka, e nie umiesz
sama tego zapi. Dziecko kiwno gwk tak; przestao krzycze i po kilku cichncych kaniach znowu zaczo
koysa si na koniu, wyranie w dobrym humorze. A ja pomylaam: Czy to rzeczywicie jest takie proste?" Tej w
pewnym sensie zaskoczonej matce musiabym powiedzie:
Nie, nie zawsze jest to takie proste", ale trzecia metoda
dziaa zadziwiajco dobrze wobec dzieci w wieku przedszkolnym, a nawet niemowlt.
Przypominam sobie taki oto epizod z ycia naszej rodziny: Gdy nasza crka miaa 6 miesicy, spdzalimy czterotygodniowy urlop w chacie rybackiej nad jeziorem. Przed wyjazdem uwaalimy si za szczliwych, bo ju nie potrzebowalimy naszej maej karmi midzy jedenast wieczorem a
sidm rano. Wyjazd w nowe otoczenie wprowadzi jednak
zmian naszej szczliwej sytuacji. Maa zacza si budzi o
czwartej nad ranem domagajc si posiku. O tak wczesnej
porze byo uciliwe, przykre przygotowywanie dla niej jedzenia. We wrzeniu bywao lodowato zimno w chacie, a
mielimy tylko piec wglowy. To oznaczao, e albo podejmiemy trud rozpalenia ognia, albo owijajc si w koce dla
zachowania ciepa, bdziemy podgrzewa na maej kuchence elektrycznej mleko i podawa je dziecku. Uznalimy, e
jest to typowy konflikt potrzeb, wymagajcy wsplnego rozwizania. Naradzilimy si z on i zdecydowalimy zaproponowa creczce inne rozwizanie w nadziei, e moe je
zaakceptuje. Zamiast obudzi j do butelki o jedenastej, pozwolilimy jej spa do dwunastej i wtedy dopiero nakarmilimy j. Nastpnego ranka spaa do pitej rano. A wic ju
lepiej. Nastpnego wieczoru zadalimy sobie trud, eby da
jej wicej wypi ni zwykle, o godzinie p do pierwszej w
nocy, i pooylimy j z powrotem. Udao si, dziecko zaakceptowao nasze postpowanie. Tego i nastpnego ranka nie
218

obudzio si wczeniej ni o sidmej, kiedy i tak zamierzalimy wstawa, eby wypyn na jezioro: o tej porze ryby
bior najlepiej. Nikt nie zosta pokonany, zwyciyy obie
strony.
Jest wic nie tylko moliwe zastosowanie trzeciej metody
wobec niemowlt, ale jest w ogle wane, zacz jej stosowanie jak najwczeniej w yciu dziecka. Im wczeniej si zacznie, tym prdzej dziecko nauczy si, jak wej w kontakty
z innymi w sposb rzeczywicie demokratyczny, a take
uznawa cudze potrzeby i poznawa je, gdy jego wasne potrzeby bd respektowane. Wyksztaceni przez nas rodzice
dzieci starszych przyzwyczajeni do metody wadzy i przemocy, maj zwykle wiksze trudnoci ni ci rodzice, ktrzy
metod trzeci stosuj od samego pocztku. Jeden z ojcw
relacjonowa na kursie, e jego najstarszy syn przy okazji kilkakrotnych ojcowskich prb postpowania wedug trzeciej
metody powiedzia: Co za now psychologiczn technik
stosujecie, aby doprowadzi nas do tego, ebymy robili to,
czego wy chcecie?" Ten spostrzegawczy syn, przyzwyczajony do postpowania w konfliktach wedug zasady porakazwycistwo (w ktrej zazwyczaj dzieci s pokonanymi),
uzna za nieprawdopodobne dobre zamiary rodzicw i ich
uczciwe prby okazania zaufania. W nastpnym rozdziale
postaram si pokaza, jak poradzi sobie z takim oporem u
nastolatkw.
CZY ZDARZA SI SYTUACJA, KIEDY MUSISZ
POSTPOWA WEDUG PIERWSZEJ METODY?
Dla tych z nas, ktrzy wykadaj nasz program, stao si
ju anegdotyczne, e w czasie prawie kadego kursu kilkoro
z rodzicw atakuje wano albo granice stosowania trzeciej
metody jednym albo drugim pytaniem: Co Pan zrobi, gdy
paskie dziecko wybiegnie na jezdni tu przed jadcym samochodem, czy nie musi pan wtedy zastosowa pierwszej
metody? Jak si Pan zachowa, gdy paskie dziecko zachoruje na ostre zapalenie wyrostka robaczkowego? Czy nie zachowa si pan wedug pierwszej metody, eby umieci je w
szpitalu?" Nasza odpowied na oba pytania brzmi: Tak,
naturalnie". Zdarzaj si sytuacje krytyczne, wymagajce
219

natychmiastowego i zdecydowanego dziaania. Jednake

przed sytuacj krytyczn, w ktrej dziecko wybiega pod samochd albo musi zosta umieszczone w szpitalu, mona
stosowa metod bez przemocy. Jeli dziecko zacznie wybiega na ulic, moe ojciec lub matka najpierw prbowa porozmawia z nim o grocym ze strony jadcych samochodw niebezpieczestwie; moe je oprowadzi wok domu i
pokaza, poza jak granic nie jest bezpieczne, moe pokaza mu obrazek przedstawiajcy przejechane dziecko albo
przejecha jaki przedmiot ulegajcy zniszczeniu; mona
ogrodzi teren albo przez par dni obserwowa dziecko i
upomina je kadorazowo, gdy przekroczy wyznaczon granic. Nawet gdybym przyj postaw karzc, nie narazibym ycia dziecka wyobraajc sobie, e sama groba kary
powstrzyma je przed wybiegniciem na ulic. Na wszelki
wypadek wolabym podj pewniejsze metody.
U dzieci, ktre zachoroway i ich leczenie wymaga pobytu
w szpitalu chirurgicznym albo zastrzykw czy zaywania lekw, metody wolne od przymusu mog okaza si wyjtkowo skuteczne. W nastpujcym przykadzie dziewicioletnia
dziewczynka z matk znalazy si w drodze do kliniki dermatologicznej, by rozpocz leczenie ostrego kataru siennego zastrzykami podawanymi 2 razy tygodniowo. Matka posuya si tu tylko metod aktywnego suchania:
Betty (w dugim monologu): Ja nie chc tych zastrzykw,
kto chciaby dostawa zastrzyki?... Zastrzyki s bolesne...
Moe zawsze bd musiaa je dostawa... dwa razy w tygodniu... To ju wol kicha i smarka... Czemu mi to kaesz znosi?
Matka: Hm, hm.
Betty: Mamo, pamitasz, jak miaam kiedy odamki szka
w kolanie i wtedy te dostaam zastrzyk?
Matka: Tak, pamitam, dostaa wtedy surowic przeciwtcow, kiedy lekarz powyjmowa te odamki.
Betty: Pielgniarka mwia do mnie i kazaa mi obejrze sobie obrazek wiszcy na cianie. Wtedy nawet nie poczuam ukucia ig.
Matka: Niektre pielgniarki potrafi tak da zastrzyk, e
wcale si tego nie zauwaa.
Betty (przed klinik): Ja tam nie wejd.
220

Matka (wchodzc, mwi przez rami): Ty naprawd wolaaby ze mn nie wchodzi.

Betty wchodzi z wyranym ociganiem.
Matka opisaa dalszy przebieg zachowania crki. Betty ostatecznie wesza, zachowaa si zgodnie z wczeniejsz umow, dostaa swoje zastrzyki, pielgniarka pochwalia j za
wspprac. Matka Betty dodaa jeszcze: Dawniej wygosiabym jej dugi wykad o koniecznoci przestrzegania zalece lekarza dotyczcych planu leczenia albo opowiadaabym, jak bardzo pomogy mi zastrzyki, gdy cierpiaam na
alergi, albo tumaczyabym, e zastrzyki nie bd bolesne,
albo te wygosiabym umoralniajce kazanie o tym, e
moe by szczliwa nie majc powaniejszych kopotw ze
zdrowiem, albo nawet zdenerwowaabym si i daa jej do
zrozumienia, e ma przesta jcze. Na pewno nie daabym
jej okazji przypomnienia sobie pielgniarki, ktra daa jej
kiedy zastrzyk tak, e, jak Betty mwia, nawet nie poczua
ukucia".
CZY NIE UTRAC SZACUNKU MOICH DZIECI?"
Niektrzy rodzice, zwaszcza ojcowie, obawiaj si, e zastosowanie trzeciej metody doprowadzi do tego, e dzieci
przestan ich szanowa, liczy si z ich zdaniem. Mwi do
nas: Boj si, e moje dzieci przeprowadz ze mn wszystko, na co bd miay ochot", Czy dzieci nie powinny patrze w gr, tj. na swych rodzicw?", Myl, e dzieci powinny respektowa autorytet rodzicw", Czy nie sdzi pan,
e rodzice traktuj dzieci jak rwne sobie?"
Niektrzy rodzice nie maj jasnego zrozumienia pojcia
respektu". Czasem, gdy uywaj tego sowa - jak np. w
zwrocie respektowa mj autorytet" - uwaaj, e chodzi
tu o to - cho nie przyznaj si do tego - eby dzieci ich si
bay. Martwi si o to, e ich dzieci przestajc si ba rodzicw, stan si nieposuszne albo zaczn si opiera prbom
kontrolowania. Skonfrontowani z tak definicj respektu,
niektrzy z rodzicw mwili: Nie, nie to mam na myli,
chciabym, aby uznali moje zdolnoci, moj wiedz itp. Naprawd nie chc, eby si mnie bay".
221

Tym rodzicom stawiamy wtedy pytanie: Jak to si dzieje,

e pan respektuje kogo dorosego ze wzgldu na jego uzdolnienia i jego wiedz?" Odpowied brzmi zazwyczaj: No,
musi on jako udowodni swoje uzdolnienia, musi sobie w
jaki sposb zdoby moje uznanie". Na og rodzice ci nabywaj zrozumienia, e i oni musz zdoby uznanie i szacunek
swoich dzieci, udowadniajc swoje uzdolnienia i swoj wiedz. Gdy si dobrze zastanowi, uwiadamiaj sobie, e
uznania innych ludzi nie mog wymaga - musz je zdoby.
Jeli ich uzdolnienia i wiedza zasuguj na uznanie, ich dzieci bd ich respektoway. W przeciwnym razie nie.
Rodzice, ktrzy zadali sobie rzetelny trud zastpienia metody zwycizca pokonany trzeci metod, odkrywaj na
og, e ich dzieci nabywaj nowego rodzaju respektu wobec
nich - nie jest to taki respekt, jaki wywodzi si z lku, lecz
ten, ktry opiera si na przewiadczeniu, e ojciec i matka
reprezentuj wartoci osobowe.
Pewien kierownik szkoy napisa do mnie nastpujcy,
wstrzsajcy list: Najlepiej przedstawi Panu, co znaczy w
moim yciu trening wychowawczy rodzicw, opisujc moj
histori. Moja pasierbica nie lubia mnie od chwili mojego
pojawienia si - miaa wwczas dwa i p roku. To byo dla
mnie naprawd dotkliwe - to jej odepchnicie mnie. Na ogl
dzieci mnie lubi - a Sally nie. I ja poczuem, e j odrzucam, a nawet nie znosz. Doszo do tego, e kiedy nad ranem przeyem koszmarny sen, w ktrym przeyem moje
negatywne do niej uczucia w tak drastycznej formie, e zbudziem si prawie w szoku przeraenia. Zrozumiaem, e potrzebuj pomocy. Udaem si do psychoterapeuty. Zastosowana terapia doprowadzia do pewnego odprenia, ale Sally wci mnie nie lubia. Sze miesicy po zakoczeniu
psychoterapii - Sally miaa ju wwczas 10 lat - zgosiem
si na wasz kurs dla rodzicw, a potem nawet zaczem sam
naucza waszej metody. W cigu roku midzy mn a Sally
nawiza si tak dobry kontakt, o jakim mogem poprzednio
tylko marzy i yczy go sobie. Ona ma teraz 13 lat. Respektujemy siebie nawzajem, lubimy si, czsto artujemy,
miejemy si, pracujemy i paczemy czasem razem. Moje
wiadectwo dojrzaoci otrzymaem od Sally jaki miesic temu. Bylimy ca rodzin na obiedzie w chiskiej re222

stauracji. Gdy otworzylimy podane nam ciasteczka szczcia Sally milczc przeczytaa znalezion w ciastku karteczk, a potem podaa mi j, mwic: Ta powinna bya trafi do Ciebie, ojcze. Przeczytaem nastpujce zdanie: Bdziesz szczliwy w swoich dzieciach, a one w tobie. Jak
Pan widzi, mam szczeglny powd wyrazi Panu moje podzikowanie za otrzymane wyksztacenie rodzicielskie".
Uznanie i szacunek Sally dla jej ojczyma - jest to wanie
to, czemu przyklasnaby wikszo rodzicw, czego oni sobie naprawd ycz od swoich dzieci. Metoda trzecia sprawia, e dzieci trac respekt oparty na strachu. C jednak
przez to trac rodzice, jeli w zamian otrzymaj duo lepszy
rodzaj respektu i uznania?

Rozdzia XIII

PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE METODY

BEZ PORAEK
Jeli ju rodzice przekonaj si na tyle do proponowanej
metody, e zdecyduj si zacz j stosowa, stawiaj pytania, jak j wprowadza. W dodatku niektrzy od samego pocztku natrafiaj na trudnoci. Przedstawiamy tu kilka
wskaza, jak zaczyna, jak potraktowa najbardziej powszednie problemy napotykane przez rodzicw i jak opanowa
dranice konflikty, jakie powstaj midzy samymi dziemi.
JAK ZACZ?
Rodzice, ktrzy osignli najlepsze rezultaty przez wprowadzenie metody bez poraek, powanie traktuj nasz
rad, by zasi wraz z dziemi i wyjani im, o co chodzi w
tej metodzie. Nie naley zapomina, e wikszo dzieci
opanowuje wietnie t metod razem z rodzicami. Jeli s
przyzwyczajone, e konflikty likwidowane s metodami
pierwsz i drug, powinny dowiedzie si, czym rni si od
nich metoda trzecia. Niektrzy rodzice zastosowali ten sam
diagram, co wykadowcy wobec nich. Rysuj schemat
wszystkich trzech metod i wyjaniaj, na czym polegaj rnice. Przyznaj, e wielokrotnie zwyciali kosztem dzieci i na odwrt. Potem wyraaj swoj niecierpliwo, by skoczy z dotychczasowym postpowaniem i niezwocznie
wprowadzi metod naprawd bez poraek. Po takim wprowadzeniu dzieci zazwyczaj s pene entuzjazmu. S zreszt
ciekawe poznania trzeciej metody i czekaj niecierpliwie,
eby j wyprbowa. Niektrzy z rodzicw przyznaj si
wobec dzieci, e uczestniczyli w szkoleniu rodzicw w dziedzinie skutecznego wychowania" i e ta nowa metoda jest
tym, co chcieliby sprawdzi we wasnej rodzinie. Oczywi224

cie, e takie wprowadzenie nie bdzie waciwe, jeli chodzi

o dzieci poniej trzech lat. Wobec tak maych dzieci wprowadza si j po prostu bez wyjanie.
SZE KROKW METODY BEZ PORAEK
Okazao si dla rodzicw pomocne, gdy zrozumieli, e
metoda bez poraek skada si z szeciu poszczeglnych krokw. Jeli zastosuj si do tych szeciu krokw, zrobi prawdopodobnie satysfakcjonujce dowiadczenie:
Krok 1: rozpozna konflikt i nazwa go.
Krok 2: znale moliwe rozwizania.
Krok 3: krytycznie oceni te moliwe rozwizania.
Krok 4: decydowa si na najlepsze do przyjcia rozwizanie.
Krok 5: wypracowa sposoby realizacji tego rozwizania.
Krok 6: pniejsze zbadanie oceniajce, jak sprawdzio si
w yciu to rozwizanie.
Trzeba uwzgldni decydujce punkty, w powizaniu z
ktrymi rozumie si kady z tych krokw. Jeli rodzice je
zrozumiej i uwzgldni w swym postpowaniu, unikn
wielu trudnoci i pomyek. Chocia wiele konfliktw w
biegu" mona wyjani bez przewdrowania wszystkich krokw, lepiej dla rodzicw, jeli rozumiej, o co chodzi w kadym stadium tej drogi.
KROK 1: ROZPOZNA I NAZWA KONFLIKT

To jest faza decydujca, jeli rodzice chc wcign dziecko w rozwizywanie problemu. Musz uzyska jego uwag
i zapewni sobie jego wspdziaanie we wsplnym rozwizaniu. Ich szanse s wiksze, jeli uwzgldni nastpujce
wskazania:
1. Wybra moment, w ktrym dziecko nie jest zaabsorbowane czym, zajte lub przygotowuje si do wyjcia z domu,
tak e nie bdzie si opiera albo denerwowa, e si mu
przerwao zajcie albo si dziecko zatrzymuje, gdy chce
wyj.
2. Wyranie i precyzyjnie powiedzie mu, e powsta konflikt, ktry trzeba rozwiza. Nie mw zbyt oglnikowo i nie
225

okazuj niepewnoci przez tak bezskuteczne wypowiedzi jak:

Nie chciaby wzi udziau w rozwizaniu problemu?"
albo myl, e byoby dobrze, gdybymy prbowali to wyjani".
3. W sposb nie pozostawiajcy wtpliwoci i z ca pasj,
jak odczuwasz, powiedz dokadnie, co czujesz, jakie twoje
pragnienie pozostaje niezaspokojone, albo co ci niepokoi.
Decydujce jest, eby wypowiada si w pierwszej osobie,
perja". Ja si bardzo gniewam, gdy widz, e tak starannie przeze mnie posprztana kuchnia po twoim obiedzie po
szkole jest znw zupenie brudna" albo Martwi si, e
mj samochd moe zosta uszkodzony, a ty si zranisz, jeli
nadal bdziesz przekracza dozwolone szybkoci", albo
Odczuwam to jako niesprawiedliwe wobec mnie, e musz
wkada w gospodarstwo domowe tyle pracy, w ktrej wy,
dzieci, mogybycie mi pomc".
4. Unika zda, ktre upokarzaj dziecko albo obwiniaj,
jak np. Zrobilicie mi nieporzdek w kuchni", Ty bardzo
lekkomylnie obchodzisz si z samochodem", Wy zachowujecie si w domu jak banda wyzyskiwaczy".
5. Zupenie wyranie okaza, e jest twoim yczeniem,
aby i oni razem z tob podjli poszukiwanie takiego wyjcia,
ktre byoby do przyjcia dla obu stron, takiego rozwizania, dziki ktremu wszyscy moemy y" i potrzeby
wszystkich zostan zaspokojone. Decydujce jest, eby dzieci uwierzyy w rzetelno twojego yczenia, by znale takie
rozwizanie, w ktrym nie bdzie pokonanych. Musz wiedzie, e dewiz tej gry" -jest zasada: bez poraek i pokonanych, a nie zwycizca - pokonany w nowym przebraniu.
KROK 2: ROZWIN MOLIWOCI ROZWIZA

Kluczem do tego etapu jest wzgldnie dua liczba moliwych rozwiza. Matka czy ojciec mog zaproponowa:
Co moglibymy na przykad z tym zrobi?", Rozwamy
moliwe rozwizania", Zastanwmy si wsplnie i znajdmy moliwe rozwizania", Musi by duo moliwoci rozwizania tego problemu". Pomoc mog by nastpujce
dodatkowo decydujce punkty:
226

1. Sprbuj najpierw wydoby od dzieci rne rozwizania.

Twoje wasne propozycje dodasz pniej. (Modszym dzieciom moe pocztkowo sprawia trudnoci wynajdywanie
rozwiza).
2. Najwaniejsze: nie ocenia adnego z zaproponowanych rozwiza, nie wyrokowa i nie wyraa lekcewaenia.
Na to przyjdzie czas w nastpnej fazie. Przyjmuj (akceptuj)
wszystkie pomysy rozwiza. Przy pomysach bardzo zoonych dobrze byoby je zapisa. Przyjmujc propozycje nie
oceniaj, nawet sowem dobre", bo mogoby to oznacza, e
inne zgoszone na list s mniej dobre.
3. Prbuj nie wyraa adnej uwagi, nie okaza na tym
etapie, e ktre ze zgoszonych rozwiza jest dla ciebie nie
do przyjcia.
4. Jeli stosujesz metod bez poraek z okazji problemu
obchodzcego kilkoro dzieci, a ktre z nich nie zgasza adnej propozycji rozwizania, powiniene je zachci do
wasnego udziau.
5. Domagaj si dalszych propozycji rozwiza tak dugo,
a okae si, e nikt dalszych nie znajduje.

KROK 3: KRYTYCZNIE OCENI PROPOZYCJE ROZWIZA

Na tym etapie dopiero jest usprawiedliwione podjcie krytycznej oceny zgoszonych propozycji rozwiza. Jedno z
rodzicw moe powiedzie: No dobrze, a teraz zastanwmy si, ktre z tych rozwiza bdzie najlepsze". Albo te:
A teraz przyjrzyjmy si, ktre z tych rozwiza odpowiada
nam wszystkim", albo Co mylimy o tych wszystkich
moliwociach, ktre nam wpady do gowy?", Czy ktre z
nich jest lepsze ni inne?" Na og te rozwizania, ktre
albo przez rodzicw, albo dzieci zostan ocenione jako nie
do przyjcia - skrela si (podajc powody, dla ktrych zostaj odrzucone) tak, e ostatecznie pozostan dwa lub jedno. W tym stadium rodzice nie powinni zapomnie poda
uczciwie dzieciom, co odczuwaj: To by mi si nie podobao" albo To nie zaspokoi moich potrzeb", czy Uwaam,
ze to rozwizanie byoby niesprawiedliwe wobec mnie".
227

KROK 4: ZDECYDOWA SI NA NAJLEPSZE ROZWIZANIE

Ten stopie wcale nie jest tak trudny do pokonania, jak

myl nieraz rodzice. Jeli przestrzegao si zasad wszystkich
poprzednich krokw i wymiana myli i reakcji uczuciowych
bya otwarta, szczera i uczciwa, niekwestionowane, rozwane
rozwizanie wyoni si z dyskusji niemal samo. Czasem ktre z rodzicw czy dzieci wysunie twrcze rozwizanie, najoczywiciej najlepsze i do przyjcia przez wszystkich. Oto
kilka maych wskazwek, jak osign ostateczn decyzj:
1. Rozwaania dalszych propozycji prowadzi w odniesieniu do uczu dzieci, ktre sprawdzamy nastpujcym pytaniem testowym: Z tym rozwizaniem zgadzacie si?", Czy
to rozwizanie zadowoli wszystkich?", Sdzicie, e to zlikwidowaoby nasz problem?", Czy to si da zrobi?"
2. Nie traktuj adnego postanowienia jako ostatecznego
czy koniecznego i niemoliwego do zmodyfikowania. Moesz powiedzie: No dobrze, wyprbujmy to rozwizanie i
zobaczymy jak ono si sprawdzi" albo Wydaje si, e takie
rozwizanie odpowiada wszystkim, sprbujmy je wprowadzi w ycie i zobaczymy, czy to rozwizuje wszystkie nasze
problemy", albo Jestem gotowa to zaakceptowa, czy godzicie si wyprbowa to w yciu?"
3. Jeli rozwizanie skada si z kilku punktw, niele byoby utrwali je na pimie, eby nie zostay zapomniane.
4. Przekonaj si, czy zostao jasno zrozumiane, jakie obowizki komu przypadaj i czy wszyscy gotowi s je wypeni: No dobrze, jestemy w tym zgodni" albo Teraz jest
dla nas jasne, to jest umowa i zgadzamy si, by kady podj
cz zadania, ktra na niego przypada".
KROK 5: WYKONA POWZIT DECYZJ

Gdy ju decyzja zostaa przyjta, pozostaje czsto konieczno dokadnego rozpracowania szczegw wykonania.
Rodzice i dzieci zajm si ustaleniem Kto co wykona i do
kiedy?" albo Czego potrzebujemy, eby to zrobi?", albo
te Kiedy zaczynamy? Pytania, ktre czsto wymagaj dalszej dyskusji, np. przy problemach prac domowych czy in228

nych, to: Jak czsto?", W ktrych dniach?", i Co jest

konkretnie wymagane?" Przy konfliktach dotyczcych pory
kadzenia si do ek rodzina bdzie pewnie dyskutowa,
kto bdzie sprawdza godzin na zegarze i podawa czas. W
konfliktach dotyczcych porzdku w pokoju dzieci moe
trzeba bdzie bliej okreli, co rozumiemy jako porzdek.
Rozwizania wymagaj niekiedy zakupw takich jak np.
tablica jako punkt ogosze, worek na bielizn dla dziecka,
nowe elazko do prasowania dla crki itp. W tych przypadkach moe okaza si konieczne ustalenie, kto to zaatwi i
take, kto za to bdzie paci. Pytania wykonawcze zostawiamy na moment, gdy ju wszyscy jasno ustal, e godz si na
ostateczn decyzj. Nasze dowiadczenie mwi zreszt, e
gdy podjta zostanie ostateczna decyzja wybranego rozwizania, to elementy jego wykonania zazwyczaj atwo si ustala.
KROK 6: PNIEJSZA OCENA KRYTYCZNA

Nie wszystkie pocztkowe, wynikajce z metody bez poraek rozwizania okazuj si dobre. Liczc si z tym musz
rodzice niejednokrotnie dopytywa si u dzieci, czy nadal
zgadzaj si z podjtym postanowieniem. Dzieci czepiaj si
nieraz rozwiza, ktre pniej okazuj si dla nich trudne
do wykonania. Albo te ktre z rodzicw natrafia na
przeszkody rnego rodzaju, ktre nie pozwalaj dotrzyma
jego czci zada wynikajcych z umowy.
Moe dobrze byoby, eby rodzice po pewnym czasie zapytali si, czy dzieci s zadowolone: Jak sprawdza si nasze
rozstrzygnicie?", Czy jeste wci zadowolony z naszej
umowy?" To ujawni dzieciom rodzicielskie zainteresowanie
dla ich potrzeb i ycze. Niekiedy taka indagacja udzieli informacji, ktre uka konieczno zmiany pierwotnych postanowie. Np. moe okaza si niemoliwy powrt do
domu w sobot przed jedenast, jeli pokaz filmowy trwa
duej. Jedna z rodzin odkrya, e wolna od przemocy metoda podziau domowych obowizkw wedug propozycji najmodszej crki, ktra podja si zmywania naczy po kolacji, wymaga od niej w tygodniu a 5-6 godzin pracy, podczas
gdy starsza crka, ktrej zadaniem byo dba o porzdek w
229

azience i pokoju dziecicym, pracowaa zaledwie 3 godziny

tygodniowo. To wydawao si niesprawiedliwe wobec modszej, dlatego po dwch tygodniach rozkad obowizkw zosta zmodyfikowany.
Naturalnie nie wszystkie posiedzenia podejmowane dla
rozwizania konfliktw bez przemocy, wymagaj przejcia
wszystkich szeciu krokw. Niekiedy problem zostaje rozwizany dziki jednej propozycji, kiedy indziej na etapie
oceniania zgoszonych moliwoci kto jeszcze dorzuci najlepsz. Niemniej jednak warto zachowa w pamici i uwadze t drog szeciu krokw.

KONIECZNO AKTYWNEGO SUCHANIA I STOSOWANIA

WYPOWIEDZI JA"

Poniewa metoda bez przemocy wymaga wspdziaania

wszystkich zaangaowanych w rozwizywanie problemw,
warunkiem jej powodzenia jest efektywna komunikacja midzyosobowa. Dla osignicia tego rodzice musz wyranie
nastawi si na aktywne suchanie i bardzo wyranie komunikowa (mwi, nazywa), co przeywaj, czego sobie ycz. Rodzice, ktrzy nie nabyli tych umiejtnoci, rzadko
kiedy zdoaj z powodzeniem zastosowa metod wychowania bez przemocy.
Aktywne suchanie jest niezbdne, by rodzice dobrze zrozumieli przeycia i pragnienia swoich dzieci. Czego one
chc? Dlaczego tak bardzo akceptuj to, czego chc, nawet
gdy si dowiedz, e to jest dla ich rodzicw nie do przyjcia? Jakie potrzeby dyktuj im takie, a nie inne zachowania?
Dlaczego Bonnie stawia opr pjcia do przedszkola? Dlaczego pacze Freddy i broni si, gdy matka wysadza go na
nocniczek w obecnoci gocia? Jakie s pragnienia mojej
crki, domagajcej si koniecznie wakacji na play?
Aktywne suchanie jest skutecznym narzdziem pomagajcym dziecku otworzy si i ujawni jego rzeczywiste pragnienia i prawdziwe uczucia. Gdy te zostan przez rodzicw
zrozumiane, ju nastpny krok stanowi bdzie znalezienie
waciwej drogi do zaspokojenia jego potrzeb. Takiej, ktra
230

bdzie wolna od zastrzee rodzicw i dopomoe do podjcia dziaa, ktre bd w peni dla nich do przyjcia.
Poniewa w przebiegu rozwizywania problemw mog zarwno po stronie rodzicw jak i dzieci - wystpi silne
emocje, aktywne suchanie ma decydujce znaczenie dla
otwartego wyraenia tych emocji i zarazem ich rozproszenia, co wyranie pomoe w dalszym procesie rozgryzania"
problemu. Poza tym aktywne suchanie jest wanym sposobem pokazania dziecku, e proponowane przez nie rozwizania zostay zrozumiane i zaakceptowane - sposobem lepszym, ni wysuwanie w dobrej wierze propozycji; a take,
e zrozumiane zostay wszystkie jego wypowiedzi i oceny
dotyczce proponowanych rozwiza potraktowano jako
podane i zaakceptowane.
Wypowiedzi ja" ze strony rodzicw decyduj w postpowaniu z wykluczeniem siy o tym, e dzieci wiedz, co
odczuwaj rodzice, nie doznajc jednoczenie obwiniania i
zawstydzajcych upokorze. Wypowiedzi ty" w sytuacjach konfliktowych najczciej prowokuj sprzeciw w postaci odbicia pieczki i uycia zwrotu: A ty... " i prowadz
do tego, e dyskusja wyradza si w nieproduktywn sprzeczk, w ktrej spierajce si strony wspzawodnicz w wynajdywaniu ranicych i obraliwych epitetw. Wypowiedzi
w pierwszej osobie J a " potrzebne s, by dzieci dowiedziay
si i pojy, e rodzice te maj potrzeby i pragnienia, i e
powanie zaley im na tym, by te potrzeby nie byy ignorowane tylko dlatego, e dziecko ma wasne potrzeby i yczenia. Uywajc wypowiedzi ja" daj do zrozumienia: Jestem czowiekiem, ktry ma swoje potrzeby i uczucia", I ja
mam prawo do czego w yciu", Mam pewne prawa w naszej rodzinie".
PIERWSZA PRBA ZASTOSOWANIA METODY BEZ PRZEMOCY

Na naszych kursach radzimy rodzicom, aby pierwsz prb zastosowania metody bez przemocy podjli wobec raczej
ju duej trwajcego konfliktu, anieli w sytuacji bezporednio rodzcego si i bardziej zapalnego". Podejmujc pierwsze posiedzenie mdrze jest da dzieciom okazj rozpoznania problemw, ktre je niepokoj.
231

Pierwsza prba rozwizania problemw bez przemocy

mogaby zosta zainicjowana przez matk czy ojca w ten
mniej wicej sposb: Teraz, gdy ju wiemy, na czym polega
rozwizywanie konfliktw bez przemocy (albo metod trzeci), sprbujmy przypomnie jakie nasze rodzinne nie rozwizane problemy. Najpierw wic powiedzcie dzieci, jakie
waszym zdaniem sprawy powinny zosta uporzdkowane.
Co chciaybycie rozwiza lepiej ni dotychczas? Jakie sytuacje s dla was przykre do zniesienia?"
Korzyci wynikajce z podjcia jako pierwszych problemw zgoszonych przez dzieci - s oczywiste. Po pierwsze,
dzieci s zachwycone, e nowa metoda przynosi im korzyci.
Po drugie, chroni to przed bdnym podejrzeniem, e rodzice wpadli na nowy pomys zaspokojenia przede wszystkim
swych wasnych potrzeb. Jedna z rodzin, ktre tak zaczy,
skoczya posiedzenie list zaale dotyczcych zachowania
si matki: Matka nie zaatwia w por zakupw, tak aby w
domu byo do zapasw ywnoci. Mama rozwiesza w azience swoj wypran bielizn i poczochy nie zostawiajc
miejsca na rzeczy dzieci. Matka nie uprzedza dzieci, o ktrej
godzinie wrci z pracy i przygotuje obiad. Matka zbyt czsto
wymaga, by najstarszy syn odwozi samochodem modsze
siostry". Przedstawiwszy te zaalenia dzieci okazay si
skonne do wysuchania, jakie zastrzeenia wobec ich zachowania wysuwa matka.
Czasem dobrze jest, gdy rodzina na pocztku ustali pewne
reguy odbywania posiedze dla rozwizywania problemw. Rodzice mog zaproponowa, by zawsze mwia tylko
jedna osoba, ktrej si nie przerywa. Trzeba jasno przedstawi, e nie ma mowy o gosowaniu, posiedzenie suy znalezieniu takiego rozwizania, ktre zadowoli wszystkich.
Mona przyj, e nie zainteresowana jakim konfliktem
midzy innymi obecnymi osoba opuszcza pokj. Trzeba
uzna wsplnie niedopuszczalno sprzeczek w czasie rozwizywania konfliktw. Jedna z rodzin postanowia, e w
czasie posiedzenia nie odbiera si telefonw. Wiele rodzin
uznao za poyteczne posuenie si tabliczk czy notesem
przy rozwizywaniu niektrych bardziej skomplikowanych
problemw.
232

TRUDNOCI, Z KTRYMI POWINNI LICZY SI

RODZICE
Przy prbie wprowadzenia w ycie nowej metody rodzice
czsto popeniaj bdy; take dzieci potrzebuj czasu, by
nauczy si rozwizywa konflikty bez uycia siy, zwaszcza modzie, przez wiele lat dowiadczajca wychowania
metodami zwycizca - pokonany. Obie strony - rodzice i ich
pociechy - musz poegna si z pewnymi wzorami zachowa, nauczy si nowych, co nie zawsze odbywa si gadko.
Od uczestniczcych w naszych kursach rodzicw nauczylimy si, jakie bdy popeniane bywaj najczciej i jakie
problemy s najbardziej powszechne.
POCZTKOWA PODEJRZLIWO I SPRZECIW

Niektrzy rodzice napotykaj sprzeciwy wobec metody

bez przemocy, zwaszcza wtedy, gdy ich dzieci, to przyzwyczajone od lat do ustawicznej walki z rodzicami nastolatki.
Rodzice relacjonuj:
Jan po prostu odmwi swego udziau w posiedzeniu rodzinnym".
Billy rozzoci si i opuci pokj, tylko dlatego, e nie
udao mu si przeprowadzi swojej woli".
Pam siedzia milczcy i napity".
Jimmy powiedzia, e my i tak jak zwykle ustalimy, jak
chcemy".
Najlepiej poradz sobie rodzice z tak podejrzliwoci i
oporem, jeli nie bd upiera si przy natychmiastowym
rozwizaniu problemu i sprbuj wspczujco zrozumie,
co waciwie dziecko chce im powiedzie. Najlepszym sposobem dojcia do tego jest aktywne suchanie. To zachci
moe dzieci, by powiedzie co wicej o swoich uczuciach.
Jeli to zrobi, to jest ju postp, bo w powizaniu z wypowiedzeniem wasnych uczu dzieci same podejm prb rozwizywania problemu. Jeli pozostan zamknite i odmwi
wspudziau, wtedy rodzice mog wyrazi swoje odczucia,
naturalnie, w formie wypowiedzi ja":
Ja nie chc w tej rodzinie wystpowa wicej z pozycji siy,
ale te nie chc si podporzdkowa waszej woli".
233

Nam zupenie powanie zaley na tym, by znale rozwizanie, ktre ty bdziesz mg zaakceptowa".
Nie prbujemy zmusi ci do podporzdkowania - ale te
nie chcemy ustpi tobie".
Jestemy zmczeni cigymi sprzeczkami w rodzinie. Sdzimy, e ten nowy sposb pozwoli nam upora si z konfliktami".
Bardzo nam na tym zaley, eby sprbowa. Jestemy pewni, e to bdzie grao".
Zazwyczaj takie wypowiedzi usuwaj skutecznie podejrzliwo i opr. Jeli nie, rodzice mog pozostawi problem
przez kilka dni nie rozwizany, potem znw sprbowa metody bez przemocy. Mwimy rodzicom: Przypomnijcie sobie po prostu, jak sceptyczni i nieufni bylicie sami, gdy po
raz pierwszy syszelicie nas na kursie, mwicych o metodzie bez przemocy. Moe to wam pomoe zrozumie pierwsz, sceptyczn reakcj waszych dzieci".
A JELI NIE UDA NAM SI ZNALE ZADOWALAJCEGO
ROZWIZANIA?"

Jest to jedna z najczstszych obaw rodzicw. Chocia w

pewnych wypadkach jest ona uzasadniona, to jednak zadziwiajco mao posiedze dla rozwizania problemw pozostaje bezowocnymi, nie znajdujc adnego dajcego si przyj przez wszystkich rozwizania. Gdy jaka rodzina znajdzie si w takiej lepej uliczce albo utknie na martwym
punkcie, to najczciej dlatego, e zarwno rodzice jak i
dzieci pozostaj jeszcze w napiciu uczuciowym, w ktrym
dotychczas przeywali swoje walki z pozycji siy.
Nasza rada dla rodzicw brzmi tak: prbujcie wszystkiego,
co wam przyjdzie na myl, np.:
1. Mwcie dalej.
2. Wrcie do kroku drugiego i dalej poszukujcie moliwoci rozwiza.
3. Zostawcie konflikt w zawieszeniu do spotkania w nastpnym dniu.
4. Wypowiadajcie natarczywe proby, np.: Pomylcie,
przecie musi si znale jakie moliwe rozwizanie",
Zadajmy sobie wicej trudu, eby znale takie rozwi234

zanie, ktre byoby dla nas do przyjcia", Czy zbadalimy ju wszystkie moliwoci?", Wemy si za to jeszcze ostrzej".
5. Odkryjcie, w czym tkwi trudno i ustalcie, czy postpu
w rozwizywaniu nie hamuj jakie nie wypowiedziane
ale czy jaki ukryty punkt. Moecie powiedzie:
Chciabym wiedzie, co w tym jest, co nam przeszkadza
znale jakie rozwizanie?", Moe drani nas jeszcze
inne rzeczy, ktre nie zostay wypowiedziane?"
Jedna czy kilka takich prb sprawi, e kwesti rozwizania problemu mona podj na nowo.
POWRT DO PIERWSZEJ METODY, JELI TRZECIA METODA
NIE DOPROWADZIA DO CELU

Prbowalimy zastosowa trzeci metod i nic nie osignlimy. Dlatego musielimy z on wzi spraw energicznie w swoje rce i podj decyzj. " Niejedni rodzice ulegaj pokusie powrotu do pierwszej metody. To najczciej prowadzi do bardzo powanych konsekwencji. Dzieci s zdeprymowane, maj poczucie, e zawiedziono ich wiar w to,
e rodzice naprawd chcieli zastosowa now metod. Jeli
znw nastpnym razem rodzice bd prbowa j zastosowa, dzieci bd jeszcze bardziej nieufne i odmawiajce wiary w dobr wol rodzicw.
Dlatego z naciskiem odradzamy rodzicom powrt do
pierwszej metody. Rwnie fatalne jest przywrcenie drugiej
metody i zezwolenie na to, eby dzieci zwyciyy (postawiy na swoim), bo gdy rodzice nastpnym razem zechc wrci do metody bez przemocy, dzieci bd nastawione na walk tak dugo, a znw postawi na swoim.
CZY W DECYZJ MONA WCZY KAR?

Na kursach niektrzy rodzice zgaszali, e albo oni, albo

te dzieci, gdy podjto decyzj na zasadzie ugody (bez przemocy), wprowadzali do umowy kary czy zadouczynienia,
ktre nabieraj mocy, jeli dzieci nie stosuj si do uzgodnionych zasad postpowania. Moja pierwotna reakcja na te
relacje bya taka, e uwaaem, i tak wsplnie ustalone za235

douczynienia i kary s na miejscu, jeli rozcigaj si take

na rodzicw, gdy oni nie dotrzymaj swoich umw. Dzi widz t spraw inaczej. Jest lepiej, jeli rodzice wykluczaj
kary za zapomnienie czy zaniedbania zada przydzielonych
i przyjtych trzeci metod.
Przede wszystkim rodzice daj do zrozumienia, e trzecia
metoda ma wyeliminowa kary, nawet jeli dzieci pobudzaj
ich do karania, co si czsto zdarza. Po drugie, wicej zyskuje si przez zaufanie dobrym zamiarom dziecka i jego poczuciu odpowiedzialnoci. Dzieci mwi do nas: Jeli czuj, e
masz do mnie zaufanie, nie bd si skania do tego, by je
zawie. Jeli jednak czuj, e rodzice albo nauczyciel mi nie
ufaj, wtedy mgbym robi dalej, co chc, bo i tak tego ode
mnie si spodziewaj. Sdz oni, e jestem zy. Jestem i tak
podejrzany, wic czemu nie miabym zrobi tego zaraz, o co
mnie podejrzewaj". Podejmujc metod bez przemocy rodzice powinni przyj po prostu, e dzieci dotrzymaj swoich zobowiza. Zaufanie stanowi cz nowej metody zaufanie do siebie nawzajem, zaufanie do dobrej woli dotrzymania obietnic, wypenienia zobowiza, dotrzymania
swojej czci umowy.
Kada wzmianka o zadouczynieniu czy karze zdradza
automatycznie nieufno, podejrzenie, wtpliwo, pesymizm. To oczywicie nie oznacza, e dzieci zawsze bd zachowywa si zgodnie z umow. Nie bd. Chodzi o to, eby
rodzice zaoyli, e dzieci zrobi to, czego si podjy. Niewinny, dopki nie udowodni si winy" albo wiadomy
swej odpowiedzialnoci, pki nie wykae si nieodpowiedzialnoci" - brzmi zasada, ktr polecamy.
JELI UZGODNIENIA ZOSTAJ ZAMANE

Jest prawie nieuniknione, e dzieci czasem nie wywi

si ze swych zobowiza. Oto kilka przyczyn:
1. Moe odkryj, e zobowizay si do wykonania czego,
co jest dla nich za cikie.
2. Po prostu brak im dowiadczenia w zakresie samodyscypliny i samostanowienia.
3. Dotychczas uzalenione byy w zakresie dyscypliny i
kontroli od wadzy i nadzoru rodzicw.
236

4. Moe po prostu zapominaj.

5. Moe sprawdzaj metod bez przemocy; prbuj, czy
ojciec lub matka rzeczywicie myl tak, jak mwi; dzieci sprawdzaj, czy mog sobie pozwoli na zamanie
przyrzecze.
6. By moe zgodziy si wtedy na jakie rozwizanie problemu, bo zmczyo je nuce posiedzenie rodzinne.
Wszystkie te przyczyny podali nam rodzice jako powody,
dla ktrych dzieci zaniedbay wykonania powzitych postanowie. Uczymy tych rodzicw, by kadego modego czowieka nie dotrzymujcego wsplnej umowy otwarcie i bezporednio skonfrontowa z osobist wypowiedzi rodzicw.
Kluczem tego dziaania jest wic wypowied ja" - adnego zarzutu, wymwki, upokorzenia, groby. Ta konfrontacja
powinna dokona si jak najwczeniej, na przykad w tej formie:
Jestem rozczarowana tym, e nie zrobie tego, co byo
twoim zadaniem wedug naszej umowy".
Suchaj Jimmy, uwaam, e to nie jest fair wobec mnie, ja
dotrzymaam mojej czci umowy, a ty nie dotrzymae twojej".
Myl, e uzgodnilimy, e... i teraz stwierdzam, e ty nie
zaatwie twojej czci umowy. To mi si nie podoba".
Miaam nadziej, e nasz problem zosta przez nas rozwizany, a teraz denerwuj si, bo wyglda na to, e on nie jest
wcale rozwizany".
Takie osobiste wypowiedzi ja" wywouj u modziey
jak reakcj, ktra moe ci co wicej powie i pomoe zrozumie przyczyny niedotrzymania umowy zawartej trzeci
metod. Mamy wic znowu moment aktywnego suchania.
Zawsze jednak ktre z rodzicw w kocu wyjani, e w metodzie bez poraek oczekuje si od kadego odpowiedzialnoci i rzetelnoci. Oczekuje si, e zobowizania bd wykonane: To nie jest jaka gra, staramy si powanie uwzgldnia potrzeby wszystkich".
Wymaga to prawdziwej dyscypliny, prawdziwej dobrej
woli, prawdziwej pracy. Zalenie od przyczyn, dla ktrych
dziecko nie dotrzymao sowa, rodzice stwierdz, e ich wypowiedzi bezporednie, wypowiedzi ja" oka si skuteczne; e zmusz na nowo podj problem i poszuka lepsze237

go rozwizania albo e chc pomc dziecku znale sposoby, ktre pomog mu przypomnie sobie podjte zobowizania.
Jeli dorastajce dziecko zapomniao, mog rodzice postawi pytanie, co mona zrobi, eby nastpnym razem pomylao o tym. Moe potrzebny jest zegarek, moe budzik, notatka osobista albo ogoszenie na tablicy, wze na chusteczce, kalendarz, jaki umowny znak w pokoju dziecka? Czy rodzice powinni przypomina? Czy maj przej odpowiedzialno za mwienie dziecku o tym, kiedy ma wykona to,
do czego si zobowizao?,, W adnym wypadku" - odpowiadamy. Pomijajc niedogodno dla rodzicw, przypominanie stwarza trwa zaleno dziecka, hamuje rozwj jego
dyscypliny wewntrznej i odpowiedzialnoci za swoje postpowanie. Przypomina dzieciom to, do czego same si zobowizay, to znaczy rozpieszcza je, traktowa jako istoty niedojrzae i nieodpowiedzialne. I takimi pozostan, jeeli rodzice nie sprbuj natychmiast przenie na dziecko odpowiedzialnoci w ustalonym zakresie. Jeli dziecko zbyt atwo
zapomina, powiedz mu to bezporedni wypowiedzi

GDY DZIECI PRZYZWYCZAIY SI ZWYCIA

Rodzice, ktrzy hojn rk pozwalaj dzieciom - wedug

drugiej metody - zwycia, zgaszaj czsto trudnoci, jakie
napotykaj przy wprowadzaniu trzeciej metody, poniewa
ich dzieci, przyzwyczajone do przeprowadzania wasnej
woli, wyranie broni si przed wcigniciem w metod rozwizywania problemw wymagajc od nich take udziau,
wsppracy, zrozumienia potrzeb innych. Dzieci te tak dalece przywyky do zwycistw kosztem pokonanych rodzicw,
e oczywicie niechtnie wyzbywaj si swojej uprzywilejowanej pozycji. Jeli rodzice w takich rodzinach pocztkowo
napotykaj silny sprzeciw, ogarnia ich lk i nieraz rezygnuj
z wprowadzenia w czyn metody wsplnego rozwizywania
konfliktw. To s czsto rodzice, ktrzy z obawy przed napadami gniewu albo paczu swych dzieci skonni s do stosowania drugiej metody.
238

Przestawienie si na trzeci metod bdzie od takich

ustpliwych rodzicw wymagao znacznie wicej siy i stanowczoci, anieli przywykli stosowa wobec swych dzieci.
Ci rodzice musz znale gdzie rdo tej siy, aby uwolni
si od swej dotychczasowej postawy poszukiwania zgody za
kad cen". Czsto pomaga przypomnienie im straszliwej
ceny, jak przyjdzie im paci w przyszoci, jeli ich dzieci
zawsze bd zwycia. Musz by przekonani do tego, e
oni jako rodzice maj swoje prawa, albo te trzeba przypomnie im, e ich ustawiczna ustpliwo wobec dziecka zrobia je samolubnym i bezwzgldnym. Takich rodzicw nieatwo o tym przekona, e ich rodzicielstwo moe by radoci, jeeli take i ich potrzeby oraz pragnienia bd zaspokojone. Trzeba, eby zechcieli si zmieni i nastawi na rne przeszkody ze strony dziecka, jeli przejd na trzeci metod. W okresie tego przechodzenia musz oni nauczy si
traktowa emocje ze stanowiska aktywnego suchania i take
nabra umiejtnoci bezporedniego komunikowania wasnych uczu wypowiedziami ja".
W jednej z rodzin rodzice mieli trudnoci ze swoj trzynastoletni crk przyzwyczajon do tego, e przeprowadzaa zawsze wasn wol. Przy ich pierwszej prbie zastosowania trzeciej metody, gdy dziewczynka zorientowaa si, e
tym razem nie uda jej si postawi na swoim, dostaa ataku
zoci i paczc ucieka do swojego pokoju. Zamiast j pociesza czy ignorowa, jak dotychczas, ojciec poszed za ni i
powiedzia: Jestem w tej chwili po prostu bardzo zy na ciebie. Wanie staramy si przedstawi ci, co mnie i twoj matk napenia trosk, a ty sobie wychodzisz! Mam wraenie, e
nasze potrzeby nic ci nie obchodz. To mi si nie podoba i
uwaam, e to nie fair. Chciabym, abymy teraz rozwizali
ten problem. Nie chcemy, eby bya pokonana, ale z ca
pewnoci my nie chcemy by pokonani, eby ty zwyciya. Wierz, e moemy znale rozwizanie, przez ktre
wszyscy wygramy, ale tego nie moemy dokona, dopki ty
nie wrcisz do naszej narady. No, wic przyjdziesz, ebymy
mogli znale najlepsze rozwizanie?" Dziewczynka otara
zy i wrcia z ojcem i w cigu kilku minut udao znale si
sposb zadowalajcy zarwno rodzicw jak i crk. Crka
ju nigdy pniej nie uciekaa z posiedzenia rodzinnego.
239

Gdy zrozumiaa, e nie uda jej si w ten sposb manipulowa rodzicami, przestaa prbowa panowania nad nimi
przy pomocy zoci.
METODA BEZ PRZEMOCY W KONFLIKTACH
MIDZY DZIEMI
Wikszo rodzicw podchodzi do nieuniknionych i nazbyt czstych konfliktw midzy dziemi z t sam orientacj zwycistwa - poraki, ktr stosuj w konfliktach midzy
rodzicami i dziemi. Rodzice maj poczucie, e musz speni rol bezstronnych sdziw rozjemcw - to oni bior na
siebie odpowiedzialno za ustalenie faktw, stwierdzenie,
kto ma racj, a kto jej nie ma, a take podejmowanie decyzji,
w jaki sposb konflikt ma zosta rozwizany.
Ta orientacja ma kilka niedobrych stron i w wyniku przynosi poaowania godne konsekwencje dla wszystkich zainteresowanych. Metoda bez przemocy i wadzy jest przewanie bardziej skuteczna i w dodatku znacznie atwiejsza dla
rodzicw. Jednoczenie odgrywa istotn rol w tym, eby
dzieci stay si pod jej wpywem dojrzalsze, wiadome odpowiedzialnoci, bardziej niezalene i zdyscyplinowane. Gdy
rodzice wkraczaj w konflikty midzy dziemi jako sdziowie, popeniaj ten bd, e sami bior na siebie konflikt.
Wchodzc jako osoby, ktre maj rozwiza problem, pozbawiaj dzieci okazji do tego, by mogy wzi odpowiedzialno za swoje wasne konflikty i nauczy si radzi sobie z
nimi wasnym staraniem. To wanie pozbawia twoje dzieci
szansy rozwoju, wzrostu, dojrzewania spoecznego i uzalenia je na zawsze od jakiego autorytetu, ktry ich konflikty
ma za nie rozwizywa.
Dla rodzicw fatalnym efektem ich postawy zwycizca pokonany jest to, e ich dzieci przyjmuj za zasad wnoszenie przed sd rodzicw kadego swego konfliktu. Zamiast samodzielnie rozwizywa swoje konflikty, biegaj do rodzicw z kad sprzeczk, z kad rnic zda:
Mamo, Jimmy mnie zaczepia, powiedz mu, eby przesta".
Tato, Maggie nie pozwala mi si bawi plastelin".
Ja chc spa, a Frankie wci gada, powiedz mu, eby by
cicho".
240

On mnie pierwszy uderzy, to jego wina, ja mu nic nie zrobiem".

Tego rodzaju apele, odwoywania si do autorytetu, s w
wikszoci rodzin czym powszednim, poniewa rodzice pozwalaj na to, e dzieci wcigaj ich w swoje sprzeczki. Na
naszych kursach musimy wykaza si sztuk przekonywania, by doprowadzi rodzicw do tego, aby pozostawili dzieciom ich konflikty i akceptowali wystpowanie problemw
w stosunkach midzy dziemi jako spraw nalec wycznie do nich samych. Wikszo sprzeczek i konfliktw dziecicych naley do problemw, ktre maj dzieci", co ilustruje grna rubryka rysunku:

Jeli rodzice pomyl, by konflikty zaszeregowa tam,

gdzie trzeba, wtedy mog wpyn na przebieg tych dziecicych konfliktw odpowiednimi metodami. Mog np.:
1. Wyczy si zupenie z konfliktu.
2. Zachca do wypowiedzi, stosowa mae otwieracze".
3. Aktywnie sucha.
Jimmy i Tommy, dwaj bracia, szarpi obaj jedn zabawk
- ciarwk, kady w swoj stron. Obaj wrzeszcz i krzycz, jeden z nich pacze. Kady z nich prbuje si postawi
na swoim. Jeli rodzice powstrzymaj si od wczenia si w
ten konflikt, to moe chopcy sami znajd sposb na jego
rozwizanie. Jeli tak, to piknie i dobrze; mieli okazj nauczy si, jak samodzielnie rozwizywa swoje konflikty.
Przez samo nie wchodzenie w sytuacj konfliktow rodzice
dali dzieciom okazj rozwoju. Jeli chopcy nadal si sprzeczaj i w rodzicach narasta poczucie, e ich wkroczenie
moe okaza si poyteczne jako pomoc w rozwizaniu kon241

fliktu, wtedy mae otwieracze" i zachta do wypowiedzi

czsto stanowi mog tak pomoc. Tak to si odbywa:
Jimmy: Ja chc ciarwk, daj mi ciarwk, pu, pu!
Tommy: Ja pierwszy j miaem, on przyszed i zabra mi j,
ja chc j z powrotem!
Rodzic: Widz, e naprawd spieracie si o t ciarwk.
Przyjdcie do mnie i porozmawiamy o tym, dobrze? Pomog wam, jeli o tym opowiecie.
Czsto taka uwaga likwiduje ca spraw. Wydaje si nieomal, jakby dzieci wolay same znale rozwizanie anieli
wypracowywa je w obecnoci dorosego w przebiegu dyskusji. Zdaj si myle: Ach, nie warto robi z tego sprawy".
Niektre konflikty mog wymaga od rodzicw wikszej
aktywnoci. W takich przypadkach ktre z rodzicw moe
przez aktywne suchanie pobudzi do rozwizania konfliktu
i sta si niejako pasem transmisyjnym", ale nie sdzi ani
rozjemc. To funkcjonuje - dla przykadu - w ten sposb:
Jimmy: Ja chc ciarwk! Daj mi ciarwk, pu, pu!
Rodzic: Jimmy, ty chcesz mie t ciarwk.
Tommy: Ale ja miaem j pierwszy, on przyszed i zabra
mi j, ja chc j mie z powrotem.
Rodzic: Tommy, ty sdzisz, e ciarwka naley si tobie,
bo ty wzie j pierwszy. Jeste zy na Jimmy'ego, e ci j
zabra. Widz, e macie rzeczywicie konflikt. Czy nie
wpadnie ci do gowy jaka moliwo rozwizania tego
problemu? Moe masz jaki pomys?
Tommy: Niech on mi j odda.
Rodzic: Jimmy, Tommy proponuje takie rozwizanie.
Jimmy: No, oczywicie, eby byo, jak on chce.
Rodzic: Tommy, Jimmy mwi, e mu si takie rozwizanie
nie podoba, bo wtedy ty wygrasz, a on bdzie pokonany.
Tommy: To ja bym mu pozwoli bawi si autem, a bd
gotowy z t ciarwk.
Rodzic: Jimmy, Tommy proponuje inne wyjcie z sytuacji:
bdziesz mg si bawi jego autem, kiedy on bdzie si
bawi ciarwk.
Jimmy: A potem bd mg dosta ciarwk, jak on skoczy?
Rodzic: Tommy, Jimmy chce si upewni, e dasz mu potem ciarwk.
242

Tommy: No pewnie, ja wnet skocz.

Rodzic: Jimmy, Tommy zgadza si.
Jimmy: No to dobrze.
Rodzic: Myl, e rozwizalicie ten problem, prawda?
Rodzice opowiadali nam o wielu w ten sposb pomylnie
rozwizanych konfliktach midzy dziemi, w ktrych najpierw rodzice zaproponowali metod bez przegranych, a potem umoliwili dzieciom przez aktywne suchanie komunikacj midzy zwanionymi. Tym rodzicom, ktrym trudno
uwierzy, e ich dzieci zainteresuj si zaproponowan im
metod postpowania bez przemocy, trzeba przypomnie,
e dzieci pod nieobecno dorosych czsto rozwizuj swoje
konflikty wanie metod bez stosowania siy - w szkole, na
podwrku, boisku, w zabawie, grach sportowych i gdziekolwiek. Jeli jest w pobliu dorosy, ktry da si wcign w
rol sdziego czy adwokata, dzieci s skonne go wykorzysta - kade prbuje przy jego pomocy odnie zwycistwo
nad drugim, pokonanym dzieckiem, odwoujc si do autorytetu.
Rodzice zazwyczaj chtnie przyswajaj sobie metod bez
przemocy w opanowaniu konfliktw powstajcych midzy
dziemi, poniewa prawie wszyscy maj ze dowiadczenia
w swoich usiowaniach agodzenia dziecicych ktni i
sprzeczek. Gdy ktre z rodzicw usiuje zaradzi sytuacji
konfliktowej midzy dziemi, zawsze jedno z nich czuje si
jego decyzj potraktowane niesprawiedliwie i reaguje gniewem oraz wrogoci. Niekiedy rodzice sprowadzaj na siebie
zo i al obojga sprzeczajcych si dzieci, bo moe zabraniaj obojgu tego, co jest przedmiotem sporu (Teraz aden
z was nie bdzie bawi si ciarwk!")
Wielu rodzicw opowiada nam, gdy ju prbowali zastosowa metody bez przemocy i pozostawili dzieciom odpowiedzialno za samodzielne rozwizywanie ich konfliktw,
jak ogromnie poczuli si odcieni, uwalniajc si od roli sdziw czy adwokatw. Mwi nam: Co za ulga, to uczucie,
e nie musz wcza si w ich wymian zda. Zawsze w
kocu byam ta niedobra, wszystko jedno, co zdecydowaam".
Dalszym moliwym do przewidzenia skutkiem wprowadzenia dzieci w rozwizywanie konfliktw bez przemocy jest
243

to, e stopniowo przestan si one ze swoimi sprzeczkami i

rnicami zda odwoywa do rodzicw, po pewnym czasie
pojm, e chodzenie do rodzicw i tak koczy si na tym, e
musz same znale swoje wasne rozwizanie. Wobec tego
porzucaj stare przyzwyczajenie i zaczynaj swoje konflikty
rozwizywa samodzielnie. Niewielu rodzicw jest w stanie
oprze si urokom takiej perspektywy.
GDY OBOJE RODZICE WPLTANI S W KONFLIKT
Z DZIECKIEM
Niekiedy rodziny staj w niezrcznej sytuacji konfliktowej, gdy oboje rodzice znajd si wobec dzieci w konflikcie.
Mog tu wystpi rne moliwoci.
KADY SAM DLA SIEBIE

Istotne jest, e kade z rodzicw uczestniczy w procesie

bez poraek jako dziaajcy niezalenie". Nie oczekujcie,
e potraficie stworzy Jednolity front" albo e w kadym
konflikcie znajdziecie si po tej samej stronie, chocia niekiedy tak bdzie. Decydujcym elementem rozwizywania
problemw bez poraek jest autentyczna szczero kadego
z rodzicw - kade musi reprezentowa swoje osobiste
odczucia i pragnienia. Kade z rodzicw z osobna jest indywidualnym uczestnikiem w rozwizywaniu konfliktw i powinno ten proces traktowa jako spraw obchodzc trzy lub
wicej pojedyncze osoby, a nie rodzicw sprzymierzonych
przeciwko dzieciom.
Niektre zaproponowane w przebiegu pertraktacji rozwizania mog wyda si nie do przyjcia matce, podczas gdy
ojciec byby skonny je zaaprobowa. Niekiedy ojciec i jego
nastoletni syn bd zgodni w odniesieniu do jakiej kwestii,
a matka moe wykaza odrbny punkt widzenia. Innym razem matka zgodzi si z propozycj syna, gdy ojciec bdzie
dy do innego rozwizania. Kiedy indziej zgodni oka si
ojciec i matka, a syn przyjmie postaw sprzeciwu. Czasem
kady z zaangaowanych znajdzie si przeciwko dwojgu
pozostaym. Rodziny, ktre praktykuj metod bez poraek,
odkrywaj, e w zalenoci od rodzaju konfliktu wystpuj
244

wszystkie te kombinacje. Kluczem do opanowania konfliktw bez pokonanych jest zasada przepracowania istniejcych rnic tak dugo, a osignie si rozwizanie moliwe
do przyjcia przez wszystkich.
Na naszych kursach dowiedzielimy si od rodzicw, jakiego rodzaju konflikty powoduj najczstsze rnice postaw
midzy matkami a ojcami:
1. W konfliktach, w ktrych kryj si zagroenia skalecze
czy zranie ciaa, ojciec najczciej staje po stronie dzieci.
2. Matki wydaj si czciej anieli ojcowie stawa si
sprzymierzecami crek, gdy konflikt dotyczy kontaktw
towarzyskich czy przyjani z chopcami, a take wszystkiego, co si z tym wie: makijau, stylu ubierania si,
randki, rozmw telefonicznych itp. Ojcowie nierzadko
oburzaj si, gdy ich crki zaczynaj umawia si z modymi mczyznami. "
3. Ojcowie i matki czsto bywaj rnego zdania, gdy chodzi o korzystanie z samochodu.
4. W sprawach czystoci i porzdku w mieszkaniu matki
zwykle stawiaj wiksze wymagania anieli ojcowie.
Istotne jest tu to, e ojcowie i matki rni si od siebie i
jeli kade z nich chce by uczciwe i szczere, rnice te na
pewno ujawni si w konfliktach midzy rodzicami i dziemi. Przez przedyskutowanie prawdziwych rnic midzy
ojcami a matkami w sytuacjach konfliktowych, okazanie
czowieczestwa i ujawnienie go przed dziemi, rodzice
odkrywaj, e uzyskuj w oczach dzieci nowy rodzaj respektu i mioci. Pod tym wzgldem dzieci nie rni si od
dorosych, i one dochodz do tego, e kochaj tych, ktrzy
s prawdziwie ludzcy, a nabieraj nieufnoci wobec tych,
ktrzy tacy nie s. Dzieci chciayby, aby ich rodzice byli
prawdziwi i otwarci, a nie grali rol" rodzicw, ktrzy ustawicznie wyraaj swoj jednomylno, bez wzgldu na to,
czy ona rzeczywicie istnieje, czy nie.
JEDNO Z RODZICW STOSUJE TRZECI METOD, A DRUGIE NIE

Czsto pytaj nas, czy tylko jedno z rodzicw moe podj

rozwizywanie konfliktw trzeci metod, podczas gdy dru245

gie zachowa inne nastawienie. To pytanie zjawia si na naszych kursach, pojawia si zreszt w ogle, zwaszcza e nie
zawsze oboje rodzice zainteresuj si t metod wychowania, chocia my polecamy gorco, aby zajmowali si ni
oboje.
W niektrych przypadkach tylko jedno z rodzicw nastawio si na metod bez poraek - np. matka rozwizuje
wszystkie konflikty z dziemi w ten wanie sposb i pozwala jednoczenie na to, e ojciec w swoich konfliktach z dziemi stosuje pierwsz metod. To nie musi wywoywa specjalnych problemw, tylko e dzieci zdajc sobie spraw z
rnicy, ujawniaj ojcu, e im si jego metoda nie podoba i
e wolayby, eby podejmowa rozwizywanie problemw
tak, jak czyni to matka. Niektrzy ojcowie reaguj na to w
ten sposb, e zwracaj uwag na t metod.
Typowo tak reakcj ujawni jeden z ojcw, ktry na pierwszej godzinie kursu, na ktry si zgosi, wyzna: Myl, e
sprowadzia mnie tu konieczno samoobrony, poniewa zaczem rozumie, jak dobre rezultaty po wprowadzeniu waszej metody osiga moja ona. Poprawiy si jej stosunki z
dziemi, podczas gdy moje nie. Z ni rozmawiaj chtnie, a
ze mn nie chc rozmawia!"
Inny ojciec na pierwszej godzinie kursu, w ktrym zacz
uczestniczy (jego ona ukoczya ktry z wczeniejszych),
zauway: Chciabym powiedzie paniom, ktre rozpoczynaj ten kurs bez mw, czego si mog spodziewa. Jeli
zaczniecie stosowa nowe metody aktywnego suchania,
konfrontacji i rozwizywania konfliktw z dziemi, bd si
mowie czuli wyczeni i dotknici. M dozna uczucia, e
pozbawiacie go jego roli ojca. Wy bdziecie osiga rezultaty, a on nie. Ja kiedy napadem na on i powiedziaem:
Czego ty ode mnie oczekujesz, ja si nie zapisz na ten cholerny kurs. Czy rozumiecie teraz, dlaczego powiedziaem,
e nie mog sobie pozwoli na to, eby nie przej przez ten
kurs?"
Niektrzy ojcowie, ktrzy nie przyswoj sobie nowych
wiadomoci i bd kontynuowa stosowanie pierwszej metody, musz nieraz wiele znie od swoich on. Jedna z pa
opowiedziaa, e zaczo j postpowanie ma drani i w
kocu staa si nawet agresywna wobec niego, nie mogc
246

znie, gdy on posuguje si wobec dzieci przemoc. Teraz

rozumiem, jak szkod przynosi dzieciom metoda pierwsza i
nie mog patrze spokojnie jak m rani dzieci w ten sposb" - powiedziaa nam. Inna za relacjonowaa tak: Musz patrze, jak on rujnuje swoje wizi z dziemi i to rozczarowuje mnie i zasmuca. One potrzebuj dobrego kontaktu z
ojcem, ale m swoim postpowaniem sprawia, e jego kontakt z dziemi gwatownie si pogarsza".
Wiele matek doznaje ze strony wspuczestnikw kursu
pomocy ku temu, by zdoby si na odwag otwartej i uczciwej konfrontacji z mem. Przypominam sobie pewn atrakcyjn mod matk, ktrej pomoglimy zrozumie w czasie
trwania kursu, jak bardzo ona sama boi si swego ma i dlatego unika ujawnienia mu, co odczuwa widzc, jak posuguje si on pierwsz metod. Przez to, e przedyskutowaa ten
problem z nami, zdobya dostateczn odwag, by po powrocie do domu powiedzie mu, co przeywa, a co sobie uwiadomia w peni na kursie: Za bardzo kocham swoje dzieci,
by mc spokojnie przyglda si temu, jak ty je ranisz. Ja
wiem, e sposb, ktrego si nauczyam, jest lepszy, i pragn, aby i ty go sobie przyswoi. Zawsze si ciebie baam i
widz, e tak samo reaguj dzieci". Skutek tej konfrontacji
zdziwi t matk. Po raz pierwszy odkd si znali, m wysucha jej do koca. Potem powiedzia, e nie zdawa sobie
z tego sprawy, jak bardzo jest wadczy wobec niej i dzieci, i
pniej zgosi swoj gotowo dalszego rozgryzienia tego
problemu.
Nie zawsze skutek jest tak pomylny jak w tej rodzinie,
gdy ktre z rodzicw kontynuuje pierwsz metod. Jestem
pewien, e ten problem w niektrych rodzinach zawsze pozostanie nie rozwizany. Wprawdzie rzadko dowiadujemy
si o tym, ale jest prawdopodobne, e niektrzy maonkowie nigdy nie dojd do porozumienia w sprawie swego postpowania i metod wychowawczych wobec dzieci, albo w
niektrych przypadkach to z rodzicw, ktre byo szkolone
na naszych kursach, pod naciskiem wsppartnera, odmawiajcego wycofania si z metody przemocy w konfliktach z
dziemi, nawet zrezygnuje i powrci do dawnego postpowania.
247

CZY MOEMY STOSOWA WSZYSTKIE TRZY

METODY?"
Czasami spotykamy si z rodzicami, ktrzy wprawdzie
uznaj skuteczno i akceptuj metod bez poraek, ale nie
s skonni wyrzec si swoich postaw zwycistwo - poraka.
Czy ktre z rodzicw nie moe posugiwa si w zalenoci od rodzaju problemu, mieszank wszystkich trzech metod?" - zapyta mnie w czasie kursu jeden z ojcw. W obliczu obawy rodzicw przed utrat wszelkiej wadzy nad dziemi stanowisko to jest zrozumiae, ale nie do utrzymania.
Jak nie mona by troch w ciy", tak jest niemoliwe by
w sytuacjach konfliktowych z dziemi troch demokratycznym".
Po pierwsze, wikszo rodzicw, ktrzy chc si posugiwa kombinacj wszystkich trzech metod, w gruncie rzeczy
uwaa, e moe rezerwowa sobie prawo do zastosowania
pierwszej metody w szczeglnie wanych konfliktach. Ich
nastawienie znaczy po prostu: W rzeczach, ktre nie maj
wikszego znaczenia dla losu dzieci, pozwol im zabra glos
i wspdecydowa, ale zarezerwuj sobie prawo decydowania wedug mojej woli w sprawach wanych".
Poniewa mielimy mono obserwowa, jak rodzice
prbowali stosowa to mieszane nastawienie, nasze dowiadczenie mwi, e to po prostu wcale nie funkcjonuje. Dzieci,
ktre zdoay posmakowa, jak dobrze im przey konflikty
bez poraek, oburzaj si na to, e rodzice powracaj do
pierwszej metody. Albo te trac wszelkie zainteresowanie
dla trzeciej metody proponowanej w mao wanych problemach i odmawiaj wspdziaania, poniewa szczeglnie
dotkliwie przeywaj swoje poraki w sprawach dla nich wanych. Dalszym skutkiem postawy rozsdnej mieszanki"
jest to, e dzieci staj si nieufne wobec rodzicw, gdy ci
proponuj im trzeci metod, poniewa dowiadczenie nauczyo je, e gdy karty zostay rozdane, a na przykad ojciec
ujawnia wobec problemu ostrzejsze uczucia - to i tak on posuy si si, aby w kadym razie zwyciy.
Niekiedy rodzice zawalaj spraw w ten sposb, e okazyjnie podejmuj trzeci metod w tych problemach, w ktrych
dzieci nie ujawniaj wyranych uczu, a wic w tych mniej
248

istotnych problemach. Jednake trzecia metoda powinna

by stosowana zawsze, gdy konflikt jest decydujcy i nabrzmiewa wyranymi uczuciami i przekonaniami ze strony
dzieci. By moe jest to zasada odnoszca si do wszelkich
stosunkw midzyludzkich, e bywa si skonnym podda
si woli innych, jeli si nie jest specjalnie zaangaowanym w
wynik konfliktu, jednak zaley nam bardzo na tym, eby
mie prawo wspdecydowania w sprawach, ktrych wynik
rzeczywicie ley nam na sercu.
CZY METODA BEZ PORAEK MOE SI KIEDY
NIE UDA?
Odpowied na to pytanie brzmi: Oczywicie, e tak". Na
naszych kursach niejednokrotnie spotykalimy rodzicw,
ktrzy z rnych wzgldw nie zdoali wprowadzi w ycie
trzeciej metody. Wprawdzie nie przeprowadzalimy systematycznych bada tej grupy, niekiedy jednak ju udzia w
kursie ujawnia, dlaczego nie osignli pomylnych rezultatw.
Niektrzy s zbyt trwoliwi, by zrezygnowa z pozycji
siy, sama myl o zastosowaniu metody trzeciej zagraa ich
ugruntowanym przekonaniom o wartoci i koniecznoci siy
oraz autorytetu w wychowaniu dzieci. Czsto rodzice ci
maj bardzo wykolawione wyobraenie o psychice ludzkiej.
Wedug ich przekonania, nie mona ufa adnemu czowiekowi, i pewni s, e odrzucenie autorytetu doprowadzi tylko
do tego, e ich dzieci stan si dzikimi i egoistycznymi potworami. Wikszo tych rodzicw nawet nie prbuje zastosowania trzeciej metody.
Czasem rodzice, ktrym si nie powiodo, relacjonuj, e
ich dzieci po prostu odrzuciy uczestniczenie w rozwizywaniu konfliktw metod bez poraek. Zazwyczaj byy te
starsze nastolatki, wobec ktrych rodzice stosowali postpowanie odrzucajce, albo tak rozgoryczone i pene gniewu
wobec swych rodzicw, e ich zdaniem trzecia metoda dawaa rodzicom wicej, ni na to zasuguj. Niektrzy z tych
modych podejmowali u mnie psychoterapi indywidualn i
musz przyzna, e nieraz miaem uczucie, e najlepsze byoby dla nich zdobycie si na odwag decyzji rozstania si z
249

rodzicami, odejcia z domu i znalezienia nowych kontaktw, ktre moe oka si bardziej zadowalajce. Jeden bystry chopak, ucze liceum, sam doszed do wniosku, e jego
matka nigdy si nie zmieni. Gdy poprzez lektur notatek z
kursu swych rodzicw zapozna si dobrze z tym, czego u
nas uczono, podzieli si ten rozgarnity nastolatek nastpujcymi uczuciami: Moja matka nigdy si nie zmieni. Nigdy
nie zastosuje metod, ktrych pan uczy. Szkoda, e musz
poegna si z nadziej, e ona si zmieni. Szkoda, ale nic
nie mona poradzi! Teraz musz znale moliwo zarobienia samodzielnie na moje utrzymanie, ebym mg odej
z domu".
To jasne, e krtkie zapoznanie si z opisan metod nie
wszystkich rodzicw jednakowo zmieni, zwaszcza za nie
zmieni tych, ktrzy swoje nieskuteczne metody praktykuj
od pitnastu lub wicej lat. U niektrych rodzicw nie uda
si uzyska jakiego nawrcenia. Dlatego tak zdecydowanie
gosimy pogld, e rodzice powinni nauczy si nowych zasad wychowania, gdy ich dzieci s mae. Jak wszystkie stosunki midzyludzkie, mog take stosunki midzy rodzicami
i dziemi sta si tak kruche i niedobre, e moe okaza si,
i s nie do naprawienia.

Rozdzia XIV

JAK, BDC RODZICEM, UNIKN

PRZEGRANIA Z DZIECKIEM?
Coraz czciej dzieci po prostu wywracaj ycie swoich
rodzicw. Wkraczajc w wiek modzieczy odrzucaj swoich rodzicw, spisujc ich na straty, kocz swoje z nimi stosunki. To zdarza si dzi w tysicach rodzin, niezalenie od
ich pozycji spoecznej i materialnej. Modzie gromadnie
opuszcza fizycznie i psychicznie swoich rodzicw, by gdzie
indziej, wrd rwnolatkw znale bardziej zadowalajce
ich kontakty. Dlaczego tak si dzieje? Dziki swoim dowiadczeniom z pracy wrd tysicy rodzin dochodz do
przekonania, e ta modzie zostaa wyrzucona ze swoich
rodzin postpowaniem rodzicw, ich specyficznym sposobem zachowania. Rodzice staj si spaleni" u swoich dzieci, gdy wci zrzdz i domagaj si, aby modzi odstpili od
swoich wyobrae o wartoci i od swoich przekona. Modzi
opuszczaj rodziny, gdy czuj, e odmawia si im ich podstawowych praw.
Rodzice przegrywaj przez to, e uparcie i z zapamitaniem usiuj wpyn na zmian tego, na czym ich dzieciom
najbardziej zaley, na decyzje dotyczce ich przekona i decydowania o wasnym losie. Przegrywaj moliwo wywierania konstruktywnego wpywu na wasne dzieci. Chciabym
przedstawi moje przemylenia na ten temat i zaproponowa specyficzne metody, z pomoc ktrych mona bdzie
unikn zostania spalonymi rodzicami". Chocia metoda
bez poraek moe by niekiedy niezwykle skuteczna, jeli
rodzice nabd umiejtnoci wprowadzenia jej w czyn, to
jednak mog wystpi nieuniknione okrelone konflikty, w
ktrych rodzice nie powinni oczekiwa rozwizania nawet
przy bardzo zrcznym jej stosowaniu, poniewa czsto nie
nadaj si one do jej zastosowania. I to nawet gdy rodzice
bd si starali pozyska dzieci do wsplnego opanowania
251

konfliktu bardziej ni prawdopodobnie im si to nie uda.

Doprowadzenie rodzicw do zrozumienia tego i zaakceptowania stanowi bardzo trudne zadanie, poniewa wymaga poegnania si z prastarymi wyobraeniami i przekonaniami
dotyczcymi roli rodzicw w naszym spoeczestwie.
Problemy dotyczce nabytych i ukochanych wyobrae
dotyczcych wartoci, przekona, osobistych upodoba -jeli stan si przedmiotem konfliktw rodzinnych, musz
by przez rodzicw inaczej potraktowane, poniewa dzieci
nie ujawni gotowoci dyskutowania o nich ani nie podejm
ich rozwizania. To nie znaczy, e rodzice musz zawsze rezygnowa z prby wpywu na wyobraenia o wartoci u
dzieci. Bd si jednak musieli posuy innymi sposobami
zblienia do nich, aby mie jakiekolwiek efekty.
ZAGADNIENIE WYOBRAE O WARTOCI
Jest nieuniknione, e dochodzi midzy rodzicami i dziemi do konfliktw majcych zwizek z przewiadczeniami i
wyobraeniami o wartoci, ze stylem, zamiowaniami i filozofi yciow dziecka. Wemy jako pierwszy przykad dugie wosy. Dla wikszoci chopcw dugie wosy miay wane, symboliczne znaczenie. Nie jest konieczne, by rodzice
znali wszystkie elementy tego symbolicznego znaczenia;
istotne jest przyjcie, e wane jest dla ich syna noszenie
dugich wosw. On przypisuje dugim wosom szczegln
warto. Dla niego znaczy to co bardzo wanego. On wysoko ceni dugie wosy, w pewnym sensie musi nosi dugie
wosy, to wicej, ni gdyby uzna, e on tego po prostu chce.
Podejmowane przez rodzicw prby odmowy spenienia
tego jego yczenia albo podejmowane z naciskiem usiowania pozbawienia go tego, co stanowi dla niego wielk warto, natrafiaj na nieunikniony ostry sprzeciw. Przez swoje
dugie wosy mody czowiek wyraa bowiem to, e robi to,
co chce, yje swoim wasnym yciem wedug wasnej hierarchii wartoci i postpuje zgodnie z wasnymi przekonaniami. Sprbujcie wpyn na syna, by obci wosy, to powie
on wam prawdopodobnie:
To s moje wosy".
Mnie si tak podoba".
252

Mam prawo nosi wosy tak, jak mi si podoba".

Zostawcie mnie w spokoju".
To ci w niczym nie przeszkadza".
Ja wam nie dyktuj, jak macie nosi wosy, wic nie rbcie
mi przepisw, jak mam nosi swoje".
Te wypowiedzi, w dodatku bezporednie, prawidowo rozszyfrowane komunikuj rodzicom: Uwaam, e mam prawo do wasnych wyobrae o wartoci, jak dugo nie zostan
przekonany, na ile ma to konkretne znaczenie dla ciebie".
Gdyby chodzio o mojego syna, musiabym powiedzie, e
ma racj. Od tego, jak dugie nosi wosy, nie zaley w aden
konkretny sposb zaspokojenie moich potrzeb. Nie spowoduje to mojego zwolnienia z pracy, nie zmniejszy moich dochodw, nie pozbawi mnie przyjaci ani moliwoci znalezienia nowych. Nie stan si przez to gorszym graczem w
golfa, nie przeszkodzi mi w napisaniu tej ksiki albo praktykowaniu mego zawodu i w aden sposb nie przeszkodzi
mi nosi krtkich wosw. Nic bdzie mnie to kosztowao
ani grosza wicej - nawet mniej, jeeli dotychczas paciem
fryzjera za jego strzyenie.
A mimo to wiele zachowa modziey, tak jak ich fryzura,
bywa zakwestionowanych przez wikszo rodzicw, robi
oni z tego problemy, ktre traktuj uczuciowo jako swoje.
Poniej zamieszczamy rozmow ilustrujc, co wyniko z
tego dla rodzicw:
Matka: Nie mog znie twoich dugich wosw. Dlaczego
ich nie obetniesz?
Syn: Mnie si tak podoba.
Matka: Nie mwisz tego powanie, Wygldasz jak hipis.
Syn: No i co z tego?
Matka: Musimy jako rozwiza ten problem. Ja nie mog
pogodzi si z takimi wosami u ciebie. Co z tym zrobimy?
Syn: To s moje wosy i nosz je tak, jak chc.
Matka: Dlaczego nie przytniesz ich cho troch?
Syn: Ja ci nie dyktuj, jak masz nosi swoje wosy, prawda?
Matka: Ale ja nie wygldam niechlujnie.
Syn: Przesta, ja nie wygldam niechlujnie. Moim przyjacioom, zwaszcza dziewcztom, to si podoba.
Matka: To mnie nie obchodzi, ja uwaam twoje dugie wosy za okropne.
253

Syn: No, to po prostu nie patrz na mnie.

Chopiec najwyraniej nie okazuje gotowoci do jakiegokolwiek rozwizania ugodowego, jeli chodzi o dugo jego
wosw, poniewa -jak sam powiedzia - to s jego wosy".
Jeli matka zechce si upiera przy dalszym wakowaniu
problemu wosw, jedynym skutkiem bdzie zamknicie si
chopca, jego odwrcenie si od matki, odizolowanie si w
swoim pokoju albo opuszczenie domu.
A jednak wci rodzice upieraj si przy usiowaniach
zmiany takich zachowa i to ich mieszanie si prawie zawsze prowadzi do sprzeczek, sprzeciww i niechci dzieci i
zazwyczaj do wyranego pogorszenia si stosunkw midzy
rodzicami i dziemi. Jeli dzieci ostro sprzeciwiaj si prbom zmiany ich zachowania, ktre, jak czuj, w niczym nie
szkodzi ich rodzicom, ich reakcja nie rni si od reakcji dorosych. Nikt z dorosych nie zmienia postpowania, o ktrym wie, e nikomu nie szkodzi. Zarwno doroli jak i dzieci
bd energicznie walczy o zachowanie wasnej wolnoci, jeli czuj, e kto domaga si zmiany zachowania, ktre nie
zagraa potrzebom i prawom innych ludzi. Jest to jeden z
najbardziej niebezpiecznych bdw, jakie popeniaj rodzice, i jedna z najczstszych przyczyn ich niepowodze. Gdyby rodzice ograniczyli swoje usiowania wymuszenia zmian
zachowania u dzieci tylko do tych, ktre zagraaj zaspokojeniu ich rodzicielskich potrzeb, byoby znacznie mniej rebelii, mniej konfliktw i mniej kruszcych si wizi midzy
rodzicami i dziemi.
Tymczasem zupenie bez sensu rodzice krytykuj, zrzdz
i domagaj si zmiany zachowa, ktre nie maj adnego
konkretnego wpywu na ich ycie. W obronie koniecznej
dzieci odparowuj ciosy, sprzeciwiaj si, buntuj si albo
uciekaj z domu. Nierzadko dzieci reaguj przesadnym manifestowaniem tego, co rodzice im usiuj wyperswadowa,
jak to czsto bywao w wypadku dugich wosw chopcw.
Niektre dzieci mog ustpi ze strachu przed rodzicielskim
autorytetem, ale powstaje w nich przeciwko jednemu z rodzicw gboki uraz albo nienawi za to wanie, i wymuszono na nich to, e musiay co wbrew sobie zmieni.
Wiele z modzieowych wspczesnych buntw, protesty,
walk przeciw zastanemu porzdkowi mona przypisa jako
254

winy rodzicom lub innym dorosym, ktrzy stosowali wobec

dzieci przemoc, by zmieni jakie ich zachowanie, ktre w
odczuciach modych byo dla nich wane i ich tylko obchodzce. Dzieci nie buntuj si przeciw dorosym, buntuj si
przeciw prbom pozbawienia ich wolnoci przez dorosych.
Buntuj si przeciwko usiowaniom, by ich zmieni albo
uksztatowa na obraz i podobiestwo dorosych, przeciw
obcieniom dorosych, przeciw temu, e doroli zmuszaj
je do dziaania wedug tego, co sami uwaaj za suszne lub
bdne. Jeli rodzice uywaj swego wpywu na to, eby
zmieni zachowanie dziecka, ktre nie zagraa im w niczym, w sposb tragiczny trac swj wpyw na zachowania,
ktre rzeczywicie mog im szkodzi!
Moje dowiadczenie z dziemi kadego wieku jest takie, e
w zasadzie s one skonne zmieni swoje zachowanie, jeli
zrozumiej, e to, co robi, rzeczywicie zakca czy utrudnia zaspokojenie potrzeb innych ludzi. Jeli rodzice ogranicz swoje starania do zmiany tych zachowa dziecicych,
ktre ich konkretnie dotycz, znajd na og zrozumienie i
gotowo na te zmiany, gdy dzieci s nastawione na liczenie
si z potrzebami swych rodzicw i gotowe do rozwizywania
problemw.
Styl ubierania si, fryzura ma dla dzieci due znaczenie
symboliczne. Za moich czasw byy to wyblake te spodnie i zawsze bardzo brudne zamszowe buty. Przypominam
sobie, e kiedy kupiem nowe buty, naleao niemal do rytuau dokadnie je wybrudzi, zanim pomylaem o tym,
eby je zaoy. Dzi s to brudne dinsy, krtkie spdniczki, chodzenie bez stanika itp. Jak ja walczyem o swoje
prawo do noszenia tych spodni i zamszowych butw! Bardzo
potrzebowaem tych symboli. Najwaniejsze byo to, e moi
rodzice nie mogli przedstawi mi adnych logicznych dowodw na to, i moje noszenie tych rzeczy w jakikolwiek sposb dotykao ich interesw!
Bywaj sytuacje, w ktrych dziecko zrozumie i zaakceptuje fakt, e jego sposb ubierania si rzeczywicie dotyka jego
rodzicw. Takim przykadem, ktry wielokrotnie przytaczaem jest dziewczynka z paszczem deszczowym w krat.
Dziewczynka zrozumiaa, e jeli bez odpowiedniej ochrony
przejdzie w deszczu spory kawaek do przystanku autobuso255

wego, to jej odzie trzeba bdzie odda potem do czyszczenia, a ona sama moe nabawi si kataru, co jej rodzicw narazi na kupowanie lekarstw i opiek nad ni w domu. Drugim przykadem problemu nadajcego si do rozwizania
metod bez poraek by konflikt zwizany z yczeniem mojej crki, by pojecha bez opieki do Newport Beach. W tym
przypadku byo dla niej jasne, e my ze zmartwienia nie bdziemy spa albo nagle w rodku nocy zostaniemy wezwani,
jeli znajdzie si ona w zatrzymanej przez policj grupie
modziey skierowanej do sdu dla nieletnich. Nawet konflikt z powodu dugich wosw moe okaza si -jak w znajomej rodzinie - wyjtkowo dostpny postpowaniu ugodowemu. W tej rodzinie ojciec by dyrektorem szkoy w pewnej
bardzo konserwatywnej gminie i czu si zagroony tym, e
jego syn z dugimi wosami dla niektrych stanowiby dowd jego nadmiernego liberalizmu, niedopuszczalnego na
tym stanowisku. W tej rodzinie syn zaakceptowa to, e jego
dugie wosy stanowi istotny czynnik zakcajcy ycie jego
ojca. Owiadczy, e tylko ze wzgldu na zagroenie ojca gotowy jest krcej obci wosy.
By moe w innej rodzinie w tej samej sytuacji wynik byby inny. Zwaszcza pytanie co inni ludzie pomyl", czsto
bywa pretekstem dla rodzicw, by w ukryty sposb przeprowadzi wasn wol. Decydujce jest to, e dziecko musi
zaakceptowa logik argumentu, e jego zachowanie w sposb konkretny zagraa rodzicom. Tylko wtedy zgodzi si z
tym, eby dyskutowa i rozwizywa problem wedug metody bez poraek. Dla rodzicw pynie std nauka, eby przytacza tylko takie powody, dla ktrych dziecko ma co zmieni w swoim zachowaniu, ktre w konsekwentny i uchwytny
sposb wa na ich yciu, w przeciwnym razie dziecko nie
wyrazi zgody na adne pertraktacje.
Chciabym jeszcze wymieni szereg zachowa, ktre wedug relacji kilkorga rodzicw nie zostay przyjte jako podlegajce dyskusji, poniewa dzieci nie day si przekona o
tym, e ich zachowanie w konkretny sposb zagraa ich rodzicom:
Crka, nastolatka, ktra lubi mini spdniczki.
Syn - nastolatek, noszcy wyblake dinsy i obszarpane teniswki.
256

Chopiec, ktry wybra sobie grup przyjaci, ktrzy nie

podobali si jego rodzicom.
Dziecko marudzce przy odrabianiu zada szkolnych.
Dziecko, ktre chce odej z liceum, eby zawodowo uprawia muzyk pop.
Dziewczyna - nastolatka, ubierajca si na sposb hipisw.
Czterolatek, ktry wci nosi jeszcze przy sobie smoczek.
Dziecko, ktre przez swoje gupie miny znalazo si w konflikcie z nauczycielami.
Modzieniec, ktry odmawia chodzenia do kocioa.
Metoda trzecia nie jest sposobem ksztatowania dzieci wedug yczenia rodzicw. Gdy rodzice prbuj tej metody
uywa do tego celu, jest pewnym, e dzieci przejrz ich zamiary i zaczn si opiera. Wtedy rodzice strac szans zastosowania jej w problemach, do ktrych ona si odnosi, jak
np. jeli dzieci nie wypeniaj obowizkw domowych, nadmiernie haasuj, niszcz wasno wspln, zbyt prdko jed samochodem ojca, rozrzucaj swoje rzeczy po caym
mieszkaniu, zagarniaj dla siebie telewizor, nie sprztaj po
sobie w kuchni, gdy przygotowuj sobie jedzenie, nie odkadaj na miejsce narzdzi ojca, depcz klomby kwiatowe i
niezliczone inne zachowania.
ZAGADNIENIE PRAW OBYWATELSKICH
Do sporu midzy rodzicami i dzieckiem o dugo wosw
i inne zachowania, o ktrych dzieci sdz, e nie dotykaj w
niczym ich rodzicw, naley take zagadnienie praw obywatelskich modziey. Ma ona bowiem poczucie, e ma prawo
nosi takie wosy, jak jej si podoba, wybiera sobie przyjaci, ubiera si po swojemu itp. Dzisiejsza modzie podobnie jak w kadym innym czasie, bdzie twardo broni tych
swoich praw.
Modzie, tak jak doroli, grupy i narody, podejmuje walk o swoje prawa. Bdzie si ona sprzeciwia wszelkimi dostpnymi sposobami jakimkolwiek prbom pozbawienia jej
wolnoci i autonomii. To s dla modych ludzi wane sprawy, ktrych nie uda si wyeliminowa z ycia przez pertraktacje, uzgodnienia czy rozwizywanie problemw. Dlacze257

go rodzice nie chc tego dostrzega? Dlaczego rodzice nie rozumiej, e ich synowie i crki s ludmi, w ktrych naturze ley walka o wolno, gdy tylko poczuj si w niej zagroeni? Dlaczego rodzice nie potrafi zrozumie, e chodzi
tu o co podstawowego, fundamentalnego - potrzeb zachowania swej wolnoci przez czowieka? Dlaczego te rodzice
nie pojmuj, e prawa obywatelskie musz zacz si w rodzinie?
Powodem, dla ktrego rodzice rzadko o tym myl, e ich
dzieci posiadaj niepodzielne prawa obywatelskie - jest to,
e uwaaj dzieci za swoj wasno. Pod wpywem tego
przekonania rodzice usprawiedliwiaj swoje denia do nadawania dzieciom okrelonego ksztatu", formowania ich,
upominania, modyfikowania, kontrolowania, poddawania
praniu mzgw.
Przyznanie dzieciom praw obywatelskich czy okrelonej
prawem niezbywalnej swobody zakada, e dzieci s traktowane jako ludzie i niezalene osoby, ktre maj wasne ycie. Niewielu rodzicw tak widzi swoje dzieci. Wielu z trudem dochodzi do tego, by przyzna dziecku wolny wybr
tego, czym chce by, zakadajc jedynie, e jego zachowanie
nie przeszkadza rodzicom by tym, czym oni chc by.
CZY NIE MOG PRZEKAZA MOICH PRZEKONA
O WARTOCI?"
Jest to najczciej stawiane pytanie, gdy wikszo rodzicw ma gbokie pragnienie przekazania swym potomkom
swoich ukochanych przekona o wartociach. Nasza odpowied brzmi: Oczywicie, nie tylko moecie swoje przekonania o wartociach usiowa przekaza, ale te w nieunikniony sposb bdziecie je przekazywa". Rodzice wcale nie
mog inaczej postpowa jak wpaja dzieciom swoje przekonania o wartociach, po prostu dlatego, e dzieci z koniecznoci przejmujc hierarchi wartoci rodzicw, obserwuj postpowanie swej matki i ojca, suchaj tego, co mwi, i
widz, jak oni w pewnych sytuacjach reaguj.
258

RODZICE JAKO PRZYKAD

Rodzice, jak i inni doroli, z ktrymi dziecko si styka dorastajc, staj si dla niego wzorami. Rodzice zawsze s
przykadem dla swych potomkw - przez swoje dziaania
ukazuj bardziej ni przez sowa, jakim rzeczom przypisuj
warto i w co wierz. Rodzice nauczaj swojej hierarchii
wartoci przez to, e wyznaj j yciem. Jeli chc, by ich
dzieci ceniy uczciwo, rodzice musz t uczciwo codziennie ujawnia. Jeli chc, by ich dzieci ceniy wielkoduszno, musz postpowa wielkodusznie. Jeli chc, by
dzieci przyswoiy sobie wartoci chrzecijaskie, musz sami
y jak chrzecijanie. To jest najlepsza i bodaje jedyna droga wpajania dzieciom wartoci, wyznawanych przez rodzicw.
Kieruj si tym, co mwi, a nie tym, jak postpuj" - to
nie jest skuteczna zasada przy wprowadzaniu dzieci w wiat
wartoci rodzicw. Kieruj si tym, co czyni" - to moe z
duym prawdopodobiestwem wpyn na dziecko, zmieni
je.
Rodzice, ktrzy chc, by ich dziecko byo uczciwe, zniszcz swoje dobre zamiary, gdy przy otrzymaniu jakiego
niepodanego zaproszenia bd w obecnoci dziecka kama do suchawki telefonicznej: Ach, bardzo chtnie pojechalibymy, ale sami oczekujemy odwiedzin z daleka". Albo
gdy ojciec w czasie obiadu opowiada, jak sprytnie zredagowa swoje owiadczenie podatkowe. Albo gdy matka uprzedza swoj nastoletni crk: Nie powiemy ojcu, ile kosztowaa ta nowa lampa". A take, gdy rodzice mwi dzieciom
nieca prawd w zwizku z yciem seksualnym, yciem
spoecznym, religi. Rodzice, ktrzy chc, by dzieci uznaway warto niestosowania przemocy w yciu spoecznym,
wydadz si faszywi, gdy stosuj kary fizyczne dla uzyskania karnoci". Przypominam sobie zjadliw karykatur,
przedstawiajc ojca, ktry przeoy syna przez kolano i
bije go, krzyczc: To ci wreszcie nauczy, e nie moesz bi
swego maego braciszka".
Rodzice przekazuj dzieciom swoj hierarchi wartoci,
gdy prowadz zgodne z ni ycie, a nie przez to, e zmuszaj dzieci do stosowania si do pewnych regu. Jestem gboko
259

przekonany, e gwnym powodem, dla ktrego dzieci dzi

odrzucaj wartoci wyznawane przez dorose spoeczestwo,
jest stwierdzenie przez nich, e doroli w najrniejszy, niekiedy subtelny sposb zaniedbuj praktykowania tego, co
gosz. Dzieci odkrywaj z przeraeniem, e podrczniki
szkolne w liceach nie mwi caej prawdy o wydarzeniach
historycznych albo e ich nauczyciele kami przemilczajc
niektre fakty. Nie mog nie reagowa oburzeniem na dorosych, ktrzy pewne zasady moralnoci seksualnej wyznaj i
gosz, jeli jednoczenie filmy i seriale telewizyjne pokazuj
zachowanie seksualne dorosych sprzeczne z moralnoci,
ktr gosz wobec dzieci. Tak, rodzice mog nauczy swojej
hierarchii wartoci, gdy wedug niej yj. Ilu rodzicw tak
yje? Wpaja wasne wartoci, tak, oczywicie moecie, ale
tylko wasnym przykadem, a nie przez wmawianie albo
przez rodzicielski autorytet. Uczcie, co dla was stanowi warto, ale przez to, e sami bdziecie przykadem zrealizowania tych wartoci w praktyce.
To, co rodzicw martwi, to to, e ich dzieci nie daj si
przekona do rodzicielskiej hierarchii wartoci. To si zgadza - moe si nie dadz przekona. Moe nie wszystko w
tej hierarchii wartoci im si podoba, albo widz wyranie,
e przywizanie rodzicw do niektrych wartoci daje wyniki, ktrych dzieci nie akceptuj (jak w przypadku niektrych
postaw modych wobec patriotyzmu, ktry go odrzucaj, sdzc, e jest to warto, dyktujca zachowanie prowadzce
czsto do wojen).
Obawiajc si, e modzie nie daje si przekona do ich
hierarchii wartoci, rodzice wycofuj si do argumentu, e
maj prawo zastosowa si, by zmusi dzieci do uznania ich
hierarchii wartoci. Oni s zbyt modzi, by to samodzielnie
osdzi" - brzmi najczciej przytaczane usprawiedliwienie.
Czy jest to w ogle moliwe zmusi drugiego zdrowego czowieka przy pomocy siy i autorytetu do uznania jakich wartoci? Sdz, e nie. Bardziej prawdopodobne okae si w rezultacie, e ci, na ktrych pogldy chce si wpyn, sprzeciwiaj si tym ostrzej takiej dominacji i tym uparciej bd
broni swojej wiary i swoich przekona o wartoci. Wadza i
autorytet mog kontrolowa dziaania innych, ale rzadko
kontroluj ich mylenie, idee i przekonania.
260

RODZICE JAKO DORADCY

Oprcz wpywu na ksztatowanie si hierarchii wartoci u

dzieci przez wasny przykad, mog rodzice posuy si jeszcze jedn metod, by naucza, co przeywaj jako prawidowe albo bdne". Mog wprowadzi dzieci do wiata swojej wiedzy, swoich idei i dowiadcze, podobnie jak czyni to
doradca psychoterapeuta wobec proszcego o pomoc klienta. Dobry doradca zamiast gosi - proponuje. Decydujce
jest to, e dobry doradca ukazuje, proponuje, ale nie wicej
ni jeden raz. Doradca oferuje swemu klientowi swoj wiedz, dowiadczenie, ale nie narzuca dzie po dniu, nie zawstydza, jeli ten nie przyswaja sobie jego idei, nie wciska
swojego zdania i pogldu, gdy wyczuwa opr swego klienta.
Dobry doradca proponuje swoj ide, potem jednak pozostawia swemu klientowi odpowiedzialno za to, co on z tym
zrobi: przyswoi sobie albo odrzuci. Gdyby doradca zachowywa si tak, jak wikszo rodzicw, wnet jego klient okazaby mu, e jego usugi stay si niepodane.
Dzisiejsi modzi odrzucaj swoich rodzicw, ukazuj im,
e usugi rodzicw przestay by podane - poniewa tylko
niewielu rodzicw potrafi by dla swoich dzieci dobrymi doradcami. Wygaszaj przemowy, schlebiaj, gro, ostrzegaj, przekonuj, bagaj, wygaszaj moralizujce kazania i
zawstydzaj swoje dzieci, wszystko za w deniu do tego, by
zmusi je, by postpoway tak, jak rodzice sobie ycz. Rodzice dzie w dzie na nowo zwracaj si do dzieci ze swoimi wychowawczymi czy moralizujcymi apelami. Nie przyznaj dziecku prawa do odpowiedzialnego przyjmowania
lub odrzucania, sobie tylko przypisujc odpowiedzialno za
uksztatowanie si ich dzieci. Nastawienie wikszoci rodzicw jako doradcw domaga si, aby dzieci zgadzay si z
nimi; jeli nie zgadzaj si, maj poczucie, e zawiedli.
Rodzice ponosz win zbytniej natarczywoci. Nic dziwnego, e w wikszoci rodzin zrozpaczone dzieci mwi do
rodzicw: Zostawcie mnie w spokoju", Przesta wci za
mn chodzi", Wiem, co mylicie, nie musisz mi tego codziennie powtarza", Przesta prawi mi kazania", Mam
ju tego dosy", No, to do widzenia". Dla rodzicw wypywa std nauka, e mogliby by dla swych dzieci pomocnymi
261

doradcami, mog im udziela swej wiedzy, idei przewodnich, dowiadczenia - jeli nie zapomn dziaa jak skuteczni doradcy, by nie zosta spalonym" w oczach klienta,
ktremu chc pomc. Jeli sdzisz, e wiesz co istotnie
wanego na temat wpywu papierosw na organizm ludzki,
powiedz to swoim dzieciom. Jeli masz poczucie, e religia
miaa istotny wpyw na twoje ycie, porozmawiaj o tym ze
swymi dziemi. Jeli przypadkowo natkniesz si na dobry
artyku o wpywie narkotykw na ycie modziey, daj czasopismo swoim dzieciom albo przeczytaj na gos swojej rodzinie. Jeli masz materiay na temat szans, jakie daj okrelone studia, przeka je swoim dzieciom. Jeli w modoci
nauczya si, jak w sposb nie mczcy organizowa sobie
odrabianie zada (przygotowanie do lekcji i egzaminw), zaproponuj swoim dzieciom swoj metod. Jeli sdzisz, e
jeste waciwie zorientowany w problemie przedmaeskiego poycia seksualnego, podziel si w odpowiednim czasie swym dowiadczeniem z dziemi.
Wane wskazanie opieram na wasnym dowiadczeniu z
psychoterapii - tu dowiadczyem, e najcenniejszym instrumentem mojej pracy dla klienta jest aktywne suchanie. Gdy
proponowaem nowe idee, moi klienci reagowali pocztkowo prawie zawsze oporem i odmow, po czci dlatego, e
moje idee byy zazwyczaj sprzeczne z ich przekonaniami i
przyzwyczajeniami. Gdy umiaem wysucha aktywnie wypowiedzi dotyczcych ich odczu, zazwyczaj opory znikay i
ostatecznie moje pomysy byy przyjmowane. Rodzice, ktrzy chc przekona dzieci do swych przekona oraz swojej
hierarchii wartoci, musz by przygotowani na opory i
sprzeciwy i by zdolni do czuych reakcji na zgaszane zastrzeenia. Jeli spotykasz si ze sprzeciwem, nie zapominaj
o aktywnym suchaniu. Przyda ci si to, gdy bdziesz doradc swych dzieci. Dlatego zwracam si do rodzicw, czytajcych t ksik: Oczywicie, macie stara si przekaza
dzieciom swoj hierarchi wartoci, ale przestacie to robi
tak natrtnie!" Przedstawcie im j wyranie, ale przestacie
wbija j im do gowy! Pozwlcie im uczestniczy w niej, ale
nie wygaszajcie kaza! Oferujcie j im z zaufaniem, ale nie
narzucajcie si z ni. Wycofajcie si potem z godnoci i
pozwlcie swoim klientom" decydowa, czy przyjm j za
262

wasn, czy odsun od siebie. I nie zapominajcie posuy

si aktywnym suchaniem! Jeli zrobilicie to wszystko,
moe si zdarzy, e dzieci bd znw prosi was o rad. A
moe potraktuj was jako pewn podpor, przekonani, e
wasza rada jest im bardzo przydatna.
POGODZI SI Z TYM, CZEGO NIE MOG ZMIENI"

Moe czytelnik zna tak modlitw:

Panie, daj mi odwag, by zmieni to
co mog zmieni;
wewntrzne opanowanie, by pogodzi si
z tym, czego zmieni nie mog;
i mdro w odrnieniu
jednego od drugiego.

Wewntrzne opanowanie, by pogodzi si z tym, czego

nie mog zmieni" - to zdanie odnosi si do tego wszystkiego, co omawiaem ostatnio. Wiele jest bowiem takich dziecicych zachowa, ktrych rodzice nie mog zmieni. Jedyne wyjcie stanowi pogodzenie si z tym. Wielu rodzicw
oburza si na nasz zasad, by by dla dzieci tylko doradcami. Mwi: Jestem przecie odpowiedzialny za to, eby
moje dziecko nie palio papierosw", Musz uy swego
autorytetu, by zapobiec przedmaeskiemu yciu seksualnemu mojej crki", Nie zgadzam si by tylko doradc w
sprawie palenia haszyszu. Musz zrobi wicej, aby odsun
to zagroenie od moich dzieci", Nie mog si zgodzi na to,
e moje dziecko nie co dzie odrabia lekcje".
To zrozumiae, e rodzice wobec okrelonych zachowa
maj zdecydowany stosunek negatywny, e dlatego nie chc
zrezygnowa z wszelkiego wpywu na dzieci, jednak przy
obiektywnej obserwacji przekonuj si zazwyczaj, e nie
maj adnej innej moliwoci, jak zrezygnowa, pogodzi si
z tym, czego nie mog zmieni. Wecie jako przykad palenie papierosw. Przyjmijmy, e rodzice wytumaczyli swojemu nastolatkowi szkodliwo palenia (ich wasne ze dowiadczenia z tym naogiem, publikacje uwiadamiajce pisane przez lekarzy, naukowcw, artykuy prasowe). A teraz
263

wyobracie sobie, e nastolatek jednak zdecydowa si na

dalsze palenie. Co mog zrobi rodzice? Jeli bd prbowa
zabrania mu palenia w domu, bdzie z pewnoci pali
poza domem (a take w domu pod nieobecno rodzicw).
To oczywiste - nie moecie by zawsze przy nim, gdy wychodzi z domu. czy by zawsze w domu. Jeli nawet zapiecie go na paleniu, co moecie zrobi? Jeli ogosicie mu
areszt domowy - bdzie po prostu czeka, a jego areszt si
skoczy i znw bdzie pali. Teoretycznie moecie mu zagrozi wydaleniem z domu i rodziny; ale niewielu rodzicw
chce siga po tak drastyczne rodki, poniewa wiedz, e
mogliby zosta zmuszeni do wykonania groby. W rzeczywistoci rodzice nie maj innego wyjcia, jak przyj, e nie
mog spowodowa, by ich nastolatek przesta pali. Jedno z
rodzicw sformuowao trafnie swj dylemat, mwic: Jedyn moliwoci przeszkodzenia mojej crce w paleniu papierosw byoby przywizanie jej do ka".
Zadania szkolne to drugi problem, wywoujcy konflikty
w wielu rodzinach. C mog zrobi rodzice w przypadku,
gdy ich dziecko nie chce odrabia lekcji? Jeli je zmusz do
pozostawania w jego pokoju, to pewnie gono nastawi radio, bdzie si bawi, chodzi z kta w kt, zajmie si czymkolwiek, tylko nie zadaniami. Istotne jest to, e nie mona
kogo zmusi do uczenia si czy studiowania. Mona zaprowadzi konia do wody, ale nie mona zmusi go do picia" - to przysowie doskonale da si zastosowa do dziecka,
zmuszanego do uczenia si.
Dalsze zachowania, ktrych rodzice swoj wadz zmieni
nie mog, podaj w prostym wyliczeniu:
jaskrawy makija,
picie alkoholu,
przedmaeskie wspycie seksualne,
trudnoci szkolne,
kontakt z nieodpowiednim towarzystwem,
uywanie narkotykw itp.
adne z rodzicw nie moe zrobi nic wicej, jak stara
si wpyn na dziecko przez to, e daje dobry przykad, jest
dobrym doradc i nawizuje z dzieckiem wi psychoterapeutyczn". C moe ponadto? Tak jak ja to widz, rodzicom pozostaje tylko pogodzi si z faktem, e nie maj oni
264

takiej mocy, by mc powstrzyma dziecko od jakiego zachowania, na ktre ono si zdecydowao.

Moe jest to cena, jak paci si za to, e si ma dzieci.
Moesz postpowa jak najlepiej potrafisz, i potem mie nadziej - patrzc z perspektywy czasu jednak moesz dostrzec, e twoje najwiksze wysiki byy niedostateczne. Ostatecznie moesz i ty prosi: Panie, daj mi spokj wewntrzny, bym umia pogodzi si z tym, czego nie mog zmieni".
METODA DWU SZPALT JAKO WPROWADZENIE
DO ROZWIZYWANIA PROBLEMW BEZ PORAEK
W rodzinach, w ktrych rodzice posugiwali si dotychczas pierwsz metod, albo w ktrych na temat zachowa
dziecicych - nawet nie odnoszcych si bezporednio do
spraw potrzeb rodzicw - duo i czsto zrzdzi si i poprawia na kadym kroku, jest pocztkowo bardzo trudno wprowadzi w ycie metod bez poraek, poniewa stosunki midzy rodzicami i dziemi s ze, napite. Dzieci czuj ju al i
gniew wobec rodzicw, s niechtne kadej formie mieszania si rodzicw w ich sprawy i podejrzliwe wobec kadego
nowego pomysu majcego na celu zmian ich zachowa.
Jeli w tej sytuacji rodzice wystpi z propozycj wsplnego
omwienia spraw konfliktowych, dzieci broni si przed
udziaem albo przychodz z nastawieniem negatywnym, gotowe nie dopuci do skutecznoci nowego pomysu rodzicw, majcego pozbawi je wolnoci. Udao si nam wymyli zaskakujco prost metod przezwyciania oporu, jaki
wnosz ze sob dzieci na takie posiedzenie majce na celu
rozwizywanie konfliktw. Wszystko, co jest do tego potrzebne rodzinie, to po prostu owek i papier, na ktrym od
gry do dou prowadzimy kresk, dzielc go na dwie szpalty. Jedno z rodzicw otwiera posiedzenie mwic mniej wicej tak:
Chcemy wyprbowa nowy sposb rozwizywania
istniejcych midzy nami konfliktw. Dawniej czsto my
zwycialimy, a wy przegrywalicie. Albo wy zwycialicie, a my bylimy pokonani. Chciabym, abymy sprbowali znale takie rozwizanie naszych konfliktw, ktre byo265

by do przyjcia dla wszystkich, tak aby nikt nie przeywa

poraki. Zasad elementarn tej nowej metody jest to, e decydujemy si na takie rozwizanie, ktre bdzie dla kadego
do przyjcia. Nie przestajemy szuka rozwizania, pki nie
znajdziemy takiego, ktre uznamy wszyscy i wszyscy bdziemy gotowi je wykona.
Mam tu papier podzielony na dwie szpalty. Na nim zapiszemy wszystkie nasze problemy i konflikty, ktre ktokolwiek z nas zgosi. Na lewej szpalcie zanotujemy te konflikty,
ktre odnosz si do waszego zachowania, ktre nie dotykaj
nas bezporednio czy konkretnie, chocia nas martwi. Co,
co mi si natychmiast przypomina, to wasze zadania szkolne. Na prawej szpalcie zapisz te konflikty dotyczce waszego zachowania, ktre dotykaj nas osobicie, te sprawy ktre
maj konkretny i bezporedni wpyw na nasze ycie rodzinne, np. sprawa wynoszenia mieci. Kiedy zapenimy t list
obiecujemy, e problemy lewej szpalty zostawimy wam, nie
bdziemy wicej zwraca uwagi, przypomina czy zrzdzi.
Problemy te po prostu odstawimy, nikt wam nic wicej nie
powie ani sowa. Wemy np. zadania szkolne. Podejmujemy
si nie porusza wicej tego tematu, od was zaley, kiedy je
odrabiacie, czy je odrabiacie. Jestecie w stanie sami o to si
troszczy.
Wszystkie problemy prawej szpalty musz zosta wyjanione, abymy dla kadego z nich znaleli takie rozwizanie, ktre dla nas wszystkich bdzie do przyjcia - nikt nie
bdzie pokonany. Czy kto ma jeszcze pytanie na temat, jak
to zrealizujemy? (po odpowiedziach na pytania kontynuuje)
No, dobrze, teraz przystpujemy do spisania naszych problemw. Kady moe poda jaki problem, nad kadym zastanowimy si, czy naley on do lewej, czy do prawej szpalty".
Gdy zastosuje si t metod w rodzinie, dzieci s zaskoczone i tak uradowane perspektyw uwolnienia si od problemw z lewej szpalty, e okazuj du gotowo do tego,
by problemy prawej szpalty przedyskutowa i znale dla
nich rozwizania, ktre zadowol zarwno rodzicw i jak i
ich potrzeby.
A oto np. lista problemw jednej z rodzin. Zarwno na tej,
jak i na listach innych rodzin, w lewej szpalcie znalazo si
znacznie wicej problemw ni na prawej.
266

Problemy, za ktre zgodnie z ustaleniem wstpnym odpowiedzialne

jest dziecko (nie rozwizuje si ich
wsplnie)
1. Odrabianie lekcji: jak dugo
dziecko si uczy; czy w ogle si
uczy.
2. Jak nosi fryzur.
3. Kiedy kadzie si spa.
4. Co jada.
5. Jak si ubiera do szkoy.
6. Wybr przyjaci.
7. Jak czsto si kpie.
8. Jak urzdza swj pokj.
9. Dokd chodzi.
10. Na co wydaje swoje kieszonkowe.

Problemy, ktre trzeba wsplnie

rozwiza

1. Jaki ma by udzia dziecka w

pracach domowych.
2. Problem kieszonkowego: co kupuj mu rodzice, a co zaatwia
sobie samo.
3. Problem zawiadamiania rodzicw, czy bdzie na posikach, czy
nie.
4. Problem uywania samochodu.
5. Problem zostawiania baaganu w
pokoju mieszkalnym i porzdkowania go.

Rozdzia XV

W JAKI SPOSB RODZICE MOG UNIKN

KONFLIKTW ZMIENIAJC SI SAMI?
Ostatni propozycj, jak przedstawiamy rodzicom, stanowi moliwo uniknicia wielu konfliktw przez to, e oni
sami zmieni niektre ze swoich postaw. T myl przedstawiamy dlatego jako ostatni, poniewa dla rodzicw moe to
by szokujce, e proponuje si im, eby to oni, a nie ich
dzieci zmieniy co w sobie. Wikszoci rodzicw znacznie
atwiej przychodzi zaakceptowa nowe metody postpowania majce na celu wywoanie zmiany zachowa ich dzieci
anieli oswoi si z myl o tym, e mieliby zmieni siebie.
Rodzicielstwo w naszym spoeczestwie bywa pojmowane
raczej jako moliwo wpywania na rozwj i dojrzewanie
spoeczne dzieci anieli jako moliwo rozwoju i dojrzewania rodzicw. Rodzicielstwo rozumiane bywa nazbyt czsto
jako wychowanie dzieci" - tzn., e to one maj si dopasowa do rodzicw. Wedug tego pogldu zdarzaj si tylko
trudne dzieci", nigdy za trudni rodzice", i podobno nie
istniej nawet obcione problemami relacje midzy rodzicami a ich dziemi.
A przecie kade z rodzicw wie, e w jego relacjach z
maonkiem, przyjacielem, krewnymi, przeoonymi czy
podwadnymi zdarzaj si okresy, w ktrych to on musi
zmieni swoje postpowanie, by unikn powaniejszych
konfliktw albo zachowa zdrowe stosunki. Kady przey
dowiadczenie, e trzeba byo ze wzgldu na zachowanie innych zmieni wasne postpowanie e sposb bycia drugiego
czowieka narzuci konieczno modyfikacji wasnych zachowa dla utrzymania dobrego kontaktu. Wieczne spnianie si przyjaciela na umwione spotkania mogo bardzo denerwowa. W miar upywu lat akceptujesz stopniowo t
jego przywar, miejesz si z tego i artujesz z niego. Teraz
ju ci to nie denerwuje; akceptujesz to jako jedn z cech
268

charakterystycznych przyjaciela. Jego zachowanie nie zmienio si, to twoje nastawienie wobec jego spnialstwa si
zmienio. Ty si dostosowae, ty si zmienie.
Podobnie rodzice mog zmieni swoj postaw wobec
dzieci. Matka Peggy atwiej zaakceptowaa pragnienie crki
noszenia mini spdniczki, gdy przypomniaa sobie, jak ku
oburzeniu swojej matki niewolniczo poddaa si modzie
spdniczek ukazujcych kolana. Ojciec Jimmy'ego pogodzi
si z nadmiern ruchliwoci trzyletniego syna, gdy w grupie
dyskusyjnej rodzicw usysza, e takie zachowanie chopca
jest typowe dla tego wieku.
Kade z rodzicw wyszoby dobrze na tym, gdyby rozpoznao, e liczb trudnych do przyjcia zachowa swego dziecka mogoby znacznie zmniejszy, gdyby zaakceptowao
cz z nich - gdyby bardziej zaakceptowao dzieci jako takie. To nie jest takie trudne, jak by moe wyglda. Wielu
rodzicw po swoim pierwszym dziecku o wiele atwiej
akceptuje w ogle zachowania dziecice, a jeszcze bardziej
po drugim albo trzecim.
Po przeczytaniu ksiki o dzieciach, po wysuchaniu prelekcji o wychowaniu dzieci albo nabywajc dowiadczenia
jako wychowawcy - rodzice mog sta si wobec dzieci bardziej akceptujcy. Bezporedni kontakt z dziemi albo uczenie si o nich z dowiadcze innych moe wyranie zmieni
postaw rodzicw. Istnieje poza tym wiele innych moliwoci dla rodzicw, aby zmieni co u siebie, by poprawi swj
kontakt z dziemi.
CZY MONA STA SI BARDZIEJ AKCEPTUJCYM
SAMEGO SIEBIE?
Istnieje cisy zwizek midzy tym, jak akceptuje si innych i jak akceptuje si samego siebie - potwierdziy to badania. Czowiek, ktry godzi si na siebie, akceptuje siebie
jako czowieka, najprawdopodobniej odczuwa dla innych
znacznie wicej akceptacji. Ludzie, ktrzy zbyt wiele u siebie samych nie mog znie, znajduj u innych zazwyczaj
znacznie wicej cech nie do zniesienia. Kady z rodzicw
musi sobie postawi wnikliwe pytanie: Czy podoba mi si
czowiek, ktrym jestem?" Gdy uczciwa odpowied wskazu269

je na nisk akceptacj siebie samego jako czowieka, trzeba

zbada na nowo wasne ycie, by naby wikszego zadowolenia z wasnych osigni. Ludzie o wysokim stopniu samoakceptacji i szacunku dla siebie to najczciej ludzie
twrczy, wykorzystujcy swoje umiejtnoci, realizujcy
swoje uzdolnienia, dcy do czego, zaangaowani. Rodzice, ktrzy zaspokajaj swoje pragnienia przez niezalen
twrcz dziaalno, nie tylko akceptuj siebie, ale te nie
potrzebuj szuka zaspokojenia swych pragnie w okrelonych zachowaniach swoich dzieci. Nie potrzebuj, by ich
dzieci rozwijay si w taki, a nie inny sposb. Ludzie o wysokiej, opartej na ich wasnych osigniciach samoocenie bardziej akceptuj indywidualny sposb zachowania si dzieci.
Gdy rodzic doznaje braku zadowolenia z wasnych osigni, przeywa brak wasnej wartoci i musi j czerpa z
tego, jak inni oceniaj jego dzieci, bdzie prawdopodobnie
bardziej wymagajcy (i mniej akceptujcy) wobec wasnych
dzieci - a szczeglnie wobec tych ich zachowa, ktre wedug jego obaw ukazywayby go jako ojca czy matk w zym
wietle. Skazani na tak poredni akceptacj siebie", rodzice bd uwaali za konieczne, by ich dzieci zachowyway
si w okrelony, specyficzny sposb. Bd wic z duym
prawdopodobiestwem wobec nich nie akceptujcy i oburz
si, gdy zachowanie dzieci nie bdzie zgodne z ich przepisami. Wychowa dobre dzieci" - dobrze uczce si w szkole,
majce powodzenie w yciu towarzyskim, zwyciskie w
sporcie itp. - stao si dla takich rodzicw symbolem ich
wartoci. Potrzebuj tego, by mc by dumnym ze swoich
dzieci i potrzebuj tego, by ich dzieci zachowyway si w
sposb, ktry ukae ich w oczach innych ludzi jako dobrych
rodzicw. W pewnym sensie wielu rodzicw posuguje si
swymi dziemi w tym celu, by sobie zapewni poczucie wasnej wartoci i szacunku dla siebie. Gdy ktre z rodzicw
nie ma z czego czerpa poczucia wasnej wartoci i szacunku
dla siebie - co mona, niestety, powiedzie o wielu matkach,
a take o niektrych ojcach - gdy ich ycie ograniczyo si
do wychowania dobrych" dzieci, to zwrotnice ich drogi ycia nastawione s na uzalenienie dzieci, co zreszt napenia
rodzicw nadmiernymi obawami i zmusza do tego, by domagali si od dzieci okrelonych zachowa.
270

CZYJE S DZIECI?
Wielu rodzicw usprawiedliwia swoje usiowania uksztatowania swych dzieci wedug okrelonego wzoru mwic:
To s przecie moje dzieci, nieprawda?" albo Czy rodzice
nie maj prawa oddziaywania na swoje wasne dzieci w sposb, jaki uwaaj za najlepszy?" To z rodzicw, ktre dziecko traktuje jako swoj wasno, wasne ciao i krew z wasnej krwi", i sdzi, e ma prawo ksztatowania dziecka w pewien okrelony sposb, bdzie o wiele bardziej skaniao si
do tego, eby nie akceptowa jego zachowa, gdy bd one
rni si od narzuconego wzoru. To z rodzicw, ktre widzi w dziecku kogo, kto jest istot indywidualn, odrbn w kadym razie nie wasnoci" rodzicw - automatycznie
odczuwa wiele jego zachowa jako moliwych - akceptacji,
poniewa nie przyrwnuje ich do okrelonego wzorca. Takie
z rodzicw chtniej akceptuje indywidualno dziecka, jego
niepowtarzalno, jest bardziej skonne pozwoli mu sta si
tym, co stanowi jego genetyczn moliwo. Rodzice akceptujcy s skonni pozwoli dziecku rozwin jego wasny
program yciowy; mao akceptujcy rodzice odczuwaj potrzeb zaprogramowania dziecku jego ycia.
Wielu rodzicw traktuje swoje dziecko jako kontynuacj
samych siebie". To czsto staje si punktem wyjcia intensywnych dziaa rodzicielskich zmierzajcych do tego, by tak
wpyn na dziecko, by stao si tym, co jego rodzice pojmuj jako dobre dziecko", albo by osigno to, czego jego rodzice sami niestety osign nie zdoali. Psychologia spoeczna mwi tu o bycie jednostkowym". Pojawia si coraz
wicej dowodw na to, e w bliskich stosunkach midzyludzkich kady czowiek moe pozwoli drugiemu na zachowanie odrbnoci. Im wyraniejsze jest nastawienie na
odrbno, tym mniejsza jest potrzeba zmieniania innych,
tym mniej nietolerancji dla indywidualnoci drugiego i
mniej nieakceptacji wobec rnorodnoci zachowa.
W mojej pracy klinicznej z rodzinami, w ktrych wystpoway trudnoci, a take w kontaktach z rodzinami cakiem
normalnymi, czsto okazywao si koniecznym przypomnienie: Stworzylicie ycie, teraz pozwlcie dziecku je
mie. Pozwlcie dziecku samemu zdecydowa, co zrobi z
271

yciem, ktrym je obdarzylicie". Gibran bardzo piknie

sformuowa t zasad w Proroku:
Twoje dzieci nie s tymi dziemi.
One s synami i crkami tsknoty ycia do samego siebie.
One przychodz przez ciebie, ale nie do ciebie,
I chocia s przy tobie, nie nale do ciebie.
Wolno ci da im twoj mio, ale nie twoje myli,
Bo one maj swoje wasne myli...
Wolno ci dy do tego, by by jak one,
Ale nie staraj si o to,
By je upodobni do siebie.
Bo ycie nie biegnie wstecz
Ani nie zatrzymuje si wczoraj.
Rodzice potrafi zmieni siebie i zmniejszy liczb zachowa, ktre s dla nich nie do przyjcia, gdy dojd do przekonania, e ich dzieci nie s ich wasnoci, nie stanowi dalszego cigu ich samych, e s odrbne, niepowtarzalne, jedyne. Dziecko ma prawo sta si tym, czym sta si moe,
choby to byo bardzo rne od rodzicw, albo od przedstawionych mu przez rodzicw wzorw. To jest jego niezbywalne prawo.
CZY NAPRAWD LUBISZ DZIECI, CZY TYLKO
PEWIEN TYP DZIECKA?
Znaem rodzicw, ktrzy twierdzili, e lubi dzieci, a jednoczenie wyranie okazywali, e lubi tylko pewien rodzaj dzieci. W tragiczny sposb ojcowie przypisujcy du
warto sportowi, czsto odrzucaj syna dlatego, e jego
zainteresowania i uzdolnienia nie koncentruj si wok
sportu. Matki, przypisujce warto urodzie, piknoci ciaa,
potrafi odrzuci crk nie odpowiadajc szablonom fizycznej urody. Rodzice, dla ktrych ubogaceniem ycia staa
si muzyka, okazuj swoim niemuzykalnym dzieciom, jak
bardzo s nimi rozczarowani. Rodzice szczeglnie cenicy
uzdolnienia do studiw i pracy naukowej, mog wyrzdzi
nie dajc si naprawi uczuciow krzywd swemu dziecku
pozbawionemu tej specyficznej inteligencji.
272

Mniej zachowa dziecicych zostanie przyjtych z niechci przez rodzicw, gdy oni zrozumiej, e na wiat przychodzi nieskoczona liczba dzieci i e istnieje nieskoczona
liczba drg, na ktre dzieci mog w yciu wkroczy. Wanie
ta nieskoczona rnorodno wzorw stanowi pikno natury i cud ycia.
Czsto powtarzam rodzicom: Nie pielgnujcie pragnienia, by dziecko rozwijao si w okrelonym kierunku (by wyrs z niego okrelony typ czowieka), pragnijcie po prostu,
eby si rozwijao". Przy takim nastawieniu okae si w sposb nieunikniony, e rodzice okazywa bd kademu dziecku coraz wicej akceptacji i bd przeywa rado oraz
zdumienie, gdy zobacz stawanie si kadego dziecka.
CZY TWOJA HIERARCHIA WARTOCI
I TWOJE PRZEKONANIA S JEDYNIE SUSZNE?
Chocia rodzice oczywicie s starsi i bardziej dowiadczeni ni ich dzieci, to czsto znacznie mniej jasne jest to, e dysponuj specjalnym dowiadczeniem oraz specjaln wiedz
stanowic jedyne dojcie do prawdy albo wyposaeni s w
dostateczn mdro, by zawsze waciwie oceni, co jest
suszne, a co bdne.
Dowiadczenie jest dobrym nauczycielem, ale nie zawsze
naucza, co jest waciwe; wiedza jest lepsza ni niewiedza,
ale czowiek wyksztacony to nie zawsze to samo, co czowiek mdry. Zawsze robi na mnie wraenie, gdy widz, jak
wielu rodzicw, znajdujcych si w bardzo trudnych stosunkach z dziemi, to ludzie o utrwalonych i bardzo surowych
przekonaniach o tym, co jest suszne, a co faszywe. Z tego
wynika, e im bardziej pewni s rodzice, e ich przekonania
i hierarchia wartoci s suszne, tym bardziej maj tendencje
do narzucania ich swym dzieciom, (a take zazwyczaj i innym ludziom). Wynika z tego, e tacy rodzice maj skonno odrzucania takich zachowa i postpowania, ktre rni si od ich wasnych przekona o wartociach.
Rodzice o systemie wartoci i przekonaniach bardziej elastycznych, przezroczystych", otwartych na zmiany; rodzice, ktrych wiat jest mniej czarno biay, s bardziej skonni
do przyjcia zachowa, ktre zdaj si odbiega od ich wa273

snych przekona i ich hierarchii wartoci. Wedug moich

spostrzee, u tej grupy mniejsze jest prawdopodobiestwo,
e bd narzuca wzorce albo prbowa ksztatowa dzieci
wedug ustalonych wczeniej wzorw. To s rodzice, ktrzy
atwiej zaakceptuj dugie wosy swego syna albo drewniany
naszyjnik; ktrym atwiej bdzie tolerowa krtkie spdniczki, zmiany obyczajowoci, rnorodno stylu ubierania
si, protesty przeciwko ustabilizowanemu yciu, bunt przeciwko autorytetowi szkoy, demonstracje przeciwko wojnie
albo kontakty towarzyskie z przedstawicielami innych ras
albo dziedzicami innej kultury. To s rodzice zdolni do
przyjcia, e zmiany s nieuniknione, e ycie si nie cofa i
nie zatrzymuje na wczoraj", e przekonania i mierniki wartoci jednego pokolenia nie musz by takie same w drugim,
e nasze spoeczestwo potrzebuje odnowy, e przeciwko
niektrym rzeczom trzeba ostro protestowa i e kady nieracjonalny i represjonujcy autorytet bardzo na to zasuguje,
by przeciw niemu si buntowa. Rodzice tak nastawieni
znajd w postpowaniu modziey znacznie wicej tego, co
uznaj za zrozumiae, usprawiedliwione i zasugujce uczciwie na akceptacj.
CZY NAJBLISZYM DLA CIEBIE JEST TWJ
PARTNER MAESKI?
Wielu rodzicw widzi i szuka bliskoci przede wszystkim
u swoich dzieci, zamiast u wspmaonka. Szczeglnie matka w peni oddaje si dzieciom, czerpic z nich zaspokojenie
potrzeby bliskoci i radoci, ktre czerpa powinna raczej z
bliskoci maeskiej. To prowadzi czsto do tego, e pierwszestwo maj dzieci", powica siebie dzieciom" - albo
bardzo liczy na to, e dzieci bd bardzo udane", poniewa
rodzice tak wiele woyli stara w tworzenie wizi z dziemi.
Zachowanie dzieci dla tych rodzicw ma o wiele za due
znaczenie. To, jak si dzieci zachowuj, zbyt czsto decyduje o wszystkim. Tacy rodzice sdz, e dzieci trzeba ustawicznie obserwowa, prowadzi za rczk, przewodzi im,
czuwa nad nimi, ocenia. Bardzo trudno przychodzi tym
rodzicom wybaczy dzieciom popenione bdy albo potknicia w yciu. Maj poczucie, e musz swoje dzieci strzec
274

przed niepowodzeniami, odgrodzi je od wszelkich zagroe.

Rodzice, ktrzy przeanalizowali nasz metod wychowania, mog mniej kurczowo stara si utrzyma wi ze swymi dziemi. Dla nich najwaniejsza jest wi maeska.
Dzieci zajmuj w ich yciu bardzo wane miejsce, ale jest to
drugie miejsce - no, jeli nie drugie, to rwnorzdne, ale nie
przed miejscem wsppartnera maeskiego. Tacy rodzice
zdaj si pozwala dzieciom na znacznie wiksz swobod i
niezaleno. Ci rodzice ciesz si bliskoci swoich dzieci,
ale tylko przez ograniczony czas, lubi bowiem spdza take czas we dwoje w maeskiej bliskoci. Nie inwestuj wycznie w dzieci, lecz take w swoje maestwo. To, jak zachowuj si zawsze ich dzieci i jakie maj osignicia, nie
jest dla nich decydujce. Skaniaj si raczej do pogldu, e
dzieci maj swoje wasne ycie i powinny korzysta wicej
ze swobody, by same siebie ksztatoway. Tacy rodzice zdaj
si rzadziej poprawia swoje dzieci, mniej intensywnie pilnuj wszystkich ich zaj. S do dyspozycji, gdy dzieci ich
potrzebuj, ale nie odczuwaj silnej potrzeby mieszania si
w ycie dzieci, narzucania si im, gdy nie s wzywani. Przy
tym naturalnie nie zaniedbuj swych dzieci. Z pewnoci
troszcz si o nie, ale bez lku. Interesuj si, ale nie s natrtni. Dzieci, to dzieci" - przy takim nastawieniu potrafi
akceptowa je lepiej w ich dziecistwie. Efektywni rodzice
wychowujcy z powodzeniem, czciej bywaj rozbawieni
anieli zmaltretowani niedojrzaoci swych dzieci czy ich
przywarami. Rodzice tej grupy s wyranie bardziej skonni
okazywa akceptacj - rzadziej bd irytowa si zachowaniem swych dzieci. Bd przeywali znacznie mniejsz potrzeb kontrolowania, ograniczania, kierowania, zakazywania, karania, napominania, wygaszania kaza. Potrafi pozwoli dzieciom na wicej swobody, wicej osobnoci",
wicej samodzielnoci.
Rodzice pierwszej grupy skonni s okazywa mniej
akceptacji. Maj potrzeb ustawicznego kontrolowania,
ograniczania, prowadzenia, zakazywania, wystpowania z
pozycji wadzy, karania itp. Poniewa ich wi z dziemi jest
czym dla nich najwaniejszym, stale odczuwaj siln po275

trzeb czuwania nad zachowaniem dzieci i programowania

ich ycia.
Doszedem do tego, e potrafi rozpozna, dlaczego rodzicom, ktrych wi maeska jest dla nich niezadowalajca,
tak trudno przychodzi by akceptujcym wobec wasnych
dzieci. Potrzebuj bowiem bardzo tego, eby z dzieci czerpa
rado i zaspokojenie potrzeby wizi, ktrej nie znajduj w
relacjach maeskich.
CZY RODZICE POTRAFI ZMIENI SWOJE
NASTAWIENIE?
Czy taka ksika, jak ta - albo kurs - moe spowodowa
zmian takich nastawie rodzicielskich? Czy rodzice mog
si nauczy lepszej akceptacji dzieci? Przed szeciu laty bybym bardziej sceptyczny. Jak wikszo praktykw poradnictwa miaem pewne uprzedzenia, wynikajce z mojego
konwencjonalnego wyksztacenia. Wikszo z nas pouczano, e ludzie nie zmieniaj si bardzo - chyba, e przechodz intensywn psychoterapi pod kierunkiem przygotowanego terapeuty, trwajc co najmniej od szeciu do dwunastu
miesicy, a nawet duej. W ostatnich latach dokonao si
radykalne przesunicie w myleniu zawodowym wyksztaconych zmieniaczy". Wikszo z nas zaobserwowaa znaczce zmiany w zachowaniu i nastawieniach ludzi jako wynik
dowiadcze wyniesionych z tzw. grup rozwojowych".
Wikszo fachowcw akceptuje dzi pogld, e dochodzi do
znacznych zmian, jeli ludzie maj okazj do przey grupowych, gdzie rozmawia si ze sob otwarcie i uczciwie,
wspuczestniczy w przeyciach uczuciowych i omawia problemy w atmosferze, w ktrej czuj si zrozumiani oraz z yczliw mioci akceptowani.
Na przykad nasze kursy s okazj takich przey. Przytaczam to tutaj tylko jako przykad innych moliwych przey
grupowych. Rodzice dziel si w niewymuszonej atmosferze
otoczenia uczuciami i problemami. Siedz w krgu; kady
moe mwi, kiedy tylko chce. Bywaj zachcani do wypowiedzenia swoich uczu w zwizku z dziemi, dowiadczaj,
e inni rodzice maj takie same problemy jak oni. Przekonuj si, e inni interesuj si nimi. Rodzice bywaj zachcani
276

do wypowiadania swobodnie swych sprzeciww, otwartego

wyraania oporw wobec nowych idei oraz metod. Otrzymuj okazj wiczenia nowych metod na pewnym gruncie i
w atmosferze grupowego spotkania, zanim zdobd si na
odwag wyprbowania ich w domu, a ich pocztkowa nieporadno w zastosowaniu nowych metod jest przez grup
rozumiana i akceptowana.
Prawie wszyscy rodzice w takich grupach poznaj i przyznaj to zarazem, e ich dotychczasowe nastawienie oraz
metody rodzicielskiego postpowania pozostawiaj wiele do
yczenia. Wielu wie, e ju wobec jednego lub kilkorga
swoich dzieci dziaali bez powodzenia; inni obawiaj si
szkd, ktre mog wynikn z dotychczasowego postpowania, e mog w kocu skrzywdzi dziecko; wszyscy dobrze
wiedz, jak wiele dzieci popada w trudnoci i w ilu przypadkach pogarsza si wi midzy rodzicami a dziemi, gdy
dzieci wchodz w wiek modzieczy.
Dostosowujc si do swych rodzicielskich zada, rodzice
okazuj zarwno gotowo jak i ch zmienienia si, nauczenia si nowych, skuteczniejszych metod, by unikn bdw
innych rodzicw (albo swych wasnych), oraz podejmuj
kad metod, ktra im to zadanie mogaby uatwi. Trzeba
a szuka rodzicw, ktrzy nie chcieliby lepiej wychowywa
swoich dzieci!
Nie wszyscy rodzice s zdolni w krtkim czasie dokona
zmiany swych nastawie, zmiany niezbdnej tak, by mogli
sta si bardziej akceptujcymi wobec wasnych dzieci. Niektrzy dochodz do zrozumienia, e ich maestwu brak
spenienia wzajemnych oczekiwa tak, e jedno z nich, a
czasem dwoje, nie znajduje waciwego stosunku do dzieci.
Albo te zbyt mao znajduj czasu i energii, ktrych wiele
pochaniaj ich wasne konflikty maeskie, albo te odkrywaj, e nie potrafi by bardziej akceptujcy wobec dzieci,
poniewa nie zaakceptowali samych siebie jako ma i ony.
Innym rodzicom trudno jest oderwa si od tyranii systemu wartoci, ktry przejli od swych wasnych rodzicw, i
ktry teraz sprawia, e s wobec swych dzieci przesadnie
krytyczni oraz odpychajcy. Jeszcze trudno im przychodzi
modyfikacja przewiadczenia, e swoje dzieci maj na wasno", albo zakorzenionej postawy zmierzajcej do tego, by
277

dzieci uformowa wedug przyjtego wzoru. Taka postawa

zdarza si najczciej u rodzicw pozostajcych pod wpywem zbyt sztywnego, dogmatycznego - gdy chodzi o zasady
wychowania - wzoru religijnego, dyktujcego im poczucie,
e s zobowizani zrobi ze swych dzieci gorliwych wyznawcw, nawet jeli to moe jednoczenie znaczy posugiwanie
si przemoc czy autorytetem albo zastosowanie metod i
wpyww, ktre si nie rni zbytnio od prania mzgw.
Dla niektrych rodzicw, ktrym sprawia trudno zmienienie wasnych podstawowych nastawie, dowiadczenie
grupowe - zreszt z najrniejszych powodw - otwiera furtk dla poszukiwania pomocy innego rodzaju, choby terapii
grupowej, poradnictwa maeskiego, terapii rodzinnej, a
take terapii indywidualnej. Lektura tej ksiki to oczywicie nie to samo, co uczestnictwo w kursie prowadzonym
przez przygotowanego nauczyciela i w towarzystwie grupy
innych rodzicw. Mimo to mam poczucie, e wikszo rodzicw moe doj do jasnego zrozumienia tej nowej drogi
wychowania dzieci. Wielu rodzicw potrafi dziki tej ksice osign wystarczajc sprawno i t specyficzn umiejtno, ktra jest niezbdna, by te zasady przeoy na domow praktyk. Ta umiejtno moe by praktykowana
przez czytelnika czsto dugo po przeczytaniu tej ksiki nie tylko w stosunkach z wasnymi dziemi, lecz take w
kontaktach z partnerem maeskim, kolegami z pracy, rodzicami i znajomymi.
By osign skuteczno w wychowaniu wiadomych swej
odpowiedzialnoci dzieci, wedug naszych dowiadcze potrzebny jest wysiek, pilna praca - bez wzgldu na to, co stao si dla niej bodcem: czy lektura tej ksiki, czy konkretne dowiadczenie w grupach, dcych krytycznie i samokrytycznie do wychowania, dziki ktremu dziecko rozumiane bdzie jako ukad samosterujcy"; by moe bodcem bdzie samodzielnie zdobyty wgld we wasne zachowanie i wasne nastawienie, jeli si uczciwie rozpatruje przedstawione tu wzory zachowa. Ktre jednak z zada yciowych nie wymaga wysiku? Ktremu mona sprosta bez
wysiku?

Rozdzia XVI

INNI RODZICE WASZYCH DZIECI

Przez cae swoje dziecice ycie wasze dzieci poddawane
s wpywom innych dorosych, ktrym przekazujecie okrelon cz odpowiedzialnoci rodzicielskiej. Poniewa ludzie ci wobec waszych dzieci speniaj funkcje rodzicielskie,
maj take silny wpyw na ich rozwj i dojrzewanie. Mam
na myli naturalnie dziadkw, krewnych, wychowawcw
przedszkolnych, nauczycieli, kierownikw szk, doradcw,
druhw i druhny z organizacji harcerskich, katechetw oraz
duszpasterzy modziey, funkcjonariuszy organizacji modzieowych i kuratorw. Gdy powierzacie swoje dzieci tym
zastpczym rodzicom" - jak gwarancj moecie mie co
do ich zachowania? Czy kontakty, jakie ci doroli nawi z
waszymi dziemi, oka si leczce" i konstruktywne, czy
nieleczce" i destruktywne? Jakie bd skutki ich oddziaywania jako pomocnikw, wychowawcw naszych dzieci?
Czy moecie powierzy swoje dzieci tym ludziom i by pewni, e im nie zaszkodz?
To s wane pytania, poniewa ycie waszych dzieci podlega silnym wpywom dorosych, z ktrymi nawi kontakty. Wielu z tych dorosych zostao przygotowanych do
swych zada. Mno si znaki, e prastare zasady szkolenia
powoli ulegaj pozytywnym zmianom. Mona jednak powiedzie, e wikszo tych przeszkolonych osb w swoich
postawach wobec dzieci i w swych metodach postpowania
z nimi ujawnia charakterystyczne podobiestwo do rodzicw. Nawet owe przeszkolone osoby zaniedbuj zazwyczaj
wysuchanie dzieci, rozmawiaj z dziemi w sposb, ktry je
upokarza i narusza ich godno, posuguj si gwnie autorytetem oraz si w swoich manipulacjach i kontrolowaniu
zachowa dziecicych; utrwaliy w sobie metod zwycizca
- pokonany w rozwizywaniu konfliktw; zrzdz i aj, wy279

gaszaj kazania, zawstydzaj wasze dzieci, usiujc ustawia

im system wartoci oraz przekonania i ksztatowa je wedug
wasnych wyobrae. Oczywicie zdarzaj si wyjtki, tak
jak i wrd rodzicw. Na og jednak brak dorosym, z ktrymi ycie styka wasze dzieci, tych zasad i umiejtnoci, by
sta si prawdziwymi wychowawcami. Tak jak i rodzice, nie
zostali oni odpowiednio wyszkoleni, by sta si rzeczywicie dziaajcymi wychowawczo w kontaktach midzyludzkich z dzieckiem czy dorosym. Przeto, niestety, mog waszym dzieciom wyrzdzi szkody.
Wezm za przykad wychowawcw szkolnych i ich zarzdzenia - co wcale nie oznacza, e wanie oni s najmniej
skuteczni w dziaaniu, albo e najbardziej potrzebuj przeszkolenia. Poniewa jednak spdzaj wiele czasu z waszymi
dziemi, maj najwicej moliwoci wpywania na nie, zarwno w dobrym sensie, jak i zym. Na podstawie dowiadcze z pracy w wielu okrgach szkolnych wiem jasno, e
szkoy - z maymi wyjtkami - s instytucjami autorytatywnymi, ktre ksztatuj swoj budow organizacyjn i swoj
filozofi przewodzenia gwnie wedug wzorw organizacji
militarnych. Wytyczne i zasady zachowania si uczniw s z
reguy ustalone przez dorosych z wierzchoka hierarchii bez
wspudziau modziey, od ktrej oczekuje si podporzdkowania. Przekroczenie tych zasad pociga za sob kary, w
niektrych przypadkach - czy w to uwierzycie, czy nie - s
to kary cielesne. Od nauczycieli prawie nie przyjmuje si
wsppracy przy tworzeniu systemu szkolnego, cho oczekuje si, e to oni wanie wprowadz go w ycie. Mimo to ocenia si nauczycieli zazwyczaj bardziej wedug tego, jak
utrzymuj przepisany porzdek w klasie, anieli wedug
tego, jak pobudzaj zainteresowanie uczniw nauk.
Oprcz tego szkoy narzucaj dzieciom programy nauczania, ktre dla wikszoci z nich s nudne i zupenie bez znaczenia, jeli chodzi o to, co dzieje si w yciu dzieci. Gdy
staje si widoczne, e realizacja programu nie spotyka si z
zainteresowaniem i uznaniem jego wanoci jako motywu
nauki, szkoy z zasady stosuj system nagradzania oraz kar wci obecne oceny - ktry nieomal gwarantuje, e pewien
do duy procent dzieci zostanie zakwalifikowany jako
poniej przecitnej". W czasie lekcji uczniowie bywaj
280

przez nauczycieli upokarzani i strofowani. Nagradzani bywaj za to, e potrafi powtrzy to, co im zostao zadane do
przeczytania, a czsto karani za wasne zdanie albo sprzeciw. Prawie z zasady nauczyciele wyszych klas szk podstawowych i szk rednich nie potrafi pobudzi uczniw
do sensownej dyskusji grupowej, poniewa wielu z nich z
nawyku na wypowiedzi uczniw reaguje dwunastoma barierami". Std - z wyjtkiem niewielu modszych - nauczyciele raczej przeszkadzaj w otwartej i szczerej komunikacji.
Gdy dzieci w czasie lekcji s niegrzeczne", a takimi naturalnie w tak nie terapeutycznym klimacie szkoy raczej bd,
powstajce konflikty traktuje si zazwyczaj pierwsz metod, a czasami metod drug. Dzieciom poleca si np. zgosi
si u dyrektora szkoy lub jego zastpcy, od ktrych spodziewa si rozwizania konfliktu midzy uczniem a nauczycielem, chocia jeden z uczestnikw konfliktu - a mianowicie
nauczyciel - nawet nie jest obecny. Dyrektor wychodzi najczciej z zaoenia, e win ponosi ucze, i karze go
natychmiast, wygasza mu kazanie i wymusza na nim przyrzeczenie, e przestanie" i dostosuje si". W wikszoci
szk bezwstydnie pozbawia si dzieci ich praw obywatelskich: prawa do swobodnej wypowiedzi, prawa do takiego
ukadania wosw, na jakie maj ochot, prawa do ubierania
si wedug wasnego upodobania, prawa do innego zdania.
Szkoy wzbraniaj dzieciom take prawa odmowy wypowiedzi przeciwko sobie samemu (prawa do obrony), a gdy dzieci
popadn w szkolne kopoty, kierownictwo szk rzadko stosuje gwarantowane przez prawo obywatelom postpowanie
zgodne z przepisami".
Czy to jest wykrzywiony obraz szkoy? Nie sdz. Wielu
obserwatorw systemu szkolnego opisywao te same braki
np. Glaser, Holt, Neill, Rogers. Poza tym wystarczy zapyta
modzie, co sdzi o szkoach oraz nauczycielach. Wikszo dzieci mwi, e nienawidzi szkoy i e nauczyciele
traktuj je bez szacunku i niesprawiedliwie. Coraz czstsze
strajki szkolne s tego dowodem. Wikszo dzieci traktuje
szko jako miejsce, do ktrego musz uczszcza, nauk
przeywaj jako co, co rzadko kiedy bywa przyjemne czy
zabawne; traktuj nauk jako mczc prac, a nauczycieli
widz jako nieuprzejmych policjantw.
281

Jeeli wic dzieci powierzone s dorosym, ktrych traktowanie wyzwala w nich rne negatywne reakcje, to nie mona oczekiwa, e rodzice wezm na siebie ca win za to,
jak rozwijaj si ich dzieci. Oczywicie, e obwinia si rodzicw, ale i inni doroli uczestnicz w tej winie. Co mog zrobi rodzice? Czy mog mie wpyw konstruktywny na tych
innych rodzicw" swoich dzieci? Czy mog mie prawo
wspuczestniczenia w ocenie tego, jak rozmawiaj z ich
dziemi inni doroli, jak je traktuj? Ja sdz, e mog i e
powinni. Ale musz sta si mniej wierni i podporzdkowani, anieli to byo w przeszoci.
Po pierwsze musz nauczy si rozpoznawa znaki wiadczce o tym, e w instytucjach sucych dziecku praktykuje
si wiadomie przemoc oraz autorytaryzm, e dzieci s przez
dorosych kontrolowane i uciskane. Rodzice powinni powsta i zwalcza tych, co gosz zasad surowego traktowania
dzieci"; tych, ktrzy sankcjonuj pod hasem prawo i porzdek" stosowanie przemocy w stosunku do dzieci; tych, co
usprawiedliwiaj metody autorytarne tym, e dzieciom nie
mona zaufa, i potrafi by zdyscyplinowane i odpowiedzialne.
Rodzice nie powinni pozostawa na uboczu; trzeba, by
upomnieli si o prawa obywatelskie swych dzieci zawsze,
gdy s one zagroone ze strony dorosych, ktrym si wydaje, e nie przysuguj one dzieciom. Rodzice mog take popiera nowe idee reformy szkolnictwa, ktre proponuj
zmiany w programach nauczania, d do zniesienia systemu ocen, wprowadzaj nowe metody prowadzenia nauczania, daj uczniom wicej wolnoci w samodzielnej pracy i w
samodzielnie ustalonym tempie oferuj zindywidualizowane
nauczanie, daj dzieciom okazj wspuczestniczenia z dorosymi w organizacji szkoy albo postuluj szkolenie nauczycieli, by stali si w swych kontaktach z uczniami bardziej
ludzcy i leczcy". Rodzice nie musz obawia si takich
programw wychowawczych, raczej powinni je powita i zachci odpowiedzialnych, by je wyprbowali i sprawdzili ich
wyniki.
Wyniki, jakie osignlimy w naszych kursach, doday
nam odwagi. Oto kilka przykadw:
W jednej ze szk rednich dyrektor wcign nauczycieli i
282

uczniw do wsplnego opracowania regulaminu. Ta grupa,

doroli i uczniowie, odrzucia obszern ksig zarzdze i
zastpia j dwiema podstawowymi wytycznymi: nikt nie ma
prawa przeszkadza drugiemu w nauce, nikt nie ma prawa
wyrzdza drugiemu fizycznej szkody. Dyrektor szkoy tak
relacjonuje wynik tego dziaania: Zredukowanie stosowania wadzy i autorytetu zaowocowao bardziej samorzdn
spoecznoci uczniowsk, w ktrej uczniowie przejli wikszo odpowiedzialnoci za zachowanie wasne i kolegw".
W innej szkole jeden z nauczycieli zmniejszy liczb zachowa przeszkadzajcych i nie do zaakceptowania", przez
zastosowanie postpowania w konfliktach wedug trzeciej
metody, w jednej z klas, ktra praktycznie rozpadaa si z
braku dyscypliny. Pniej przeprowadzona ankieta wykazaa, e 76% uczniw uwaao, e klasa od czasu zebra
powiconych rozwizywaniu konfliktw wicej pracuje, a
95% wypowiedziao pogld, e atmosfera w klasie staa si
lepsza" albo o wiele lepsza".
Dyrektor pewnej szkoy redniej napisa o skutkach rozprawienia si ze stereotypowym programem szkoy, jakie
zaobserwowa u siebie i w swojej szkole:
1. Problemy dyscyplinarne zmniejszyy si przynajmniej o
50%. Uwaam metod zastosowan za zadowalajc i skuteczn w rozpatrywaniu problemw zachowania, bez wyczania uczniw z lekcji. Stwierdziem, e usuwanie ucznia z
lekcji jest skuteczne na 2-3 dni, a w niczym nie pomaga usun przyczyn nagannego zachowania. Wiedza, jak zdobyem, umoliwia rozwizywanie problemw ucznia, konfliktw midzy wsppracownikami a kierownictwem, a take
midzy nauczycielami i uczniami.
2. Zorganizowalimy spotkania szkolne, na ktrych mamy
wraenie, e udao si zapobiec konfliktom, zanim si pojawi. Posugujemy si treningiem dla rodzicw i z powodzeniem wyeliminowalimy zaburzenia zachowania wynikajce
z konfliktw.
3. Przez to, e pozwoliem samym uczniom by odpowiedzialnymi za ich zachowanie i przyznaem im prawo do radzenia sobie samodzielnie z wasnymi problemami, ogromnie poprawiy si moje stosunki z uczniami.
283

Dyrektor jednej ze szkl podstawowych tak podsumowa

swoj ocen zaproponowanego programu wychowania:
1. Nauczyciele odczuwaj zaufanie do wasnych umiejtnoci radzenia sobie z trudnymi problemami zachowania.
2. Klimat emocjonalny klasy stal si daleko bardziej odprony, zdrowszy.
3. Dzieci wcigane si do ustalania zasad, wedug ktrych
budujemy ich dowiadczenia szkolne. Dlatego czuj si
osobicie zobowizane do ich przestrzegania.
4. Dzieci ucz si rozwizywa problemy spoeczne bez stosowania siy czy manipulacji.
5. Znaczco mniej przypadkw dyscyplinarnych" trafia do
mnie.
6. Zachowanie nauczycieli jest o wiele bardziej dostosowane
- to znaczy, e potrzeba porady dla ucznia pojawia si,
gdy ucze ma problemy, a nie gdy nauczyciel ma problemy z uczniami.
7. Nauczyciele o wiele skuteczniej rozwizuj wasne problemy, nie uciekajc si do swej wadzy nad dziemi.
8. Uzdolnienia nauczycieli wyranie wzrosy w zakresie
sensownych spotka midzy nimi a rodzicami.
Mona uzyska znaczce zmiany w szkole, gdy szkoli si
kierownikw szk i nauczycieli w zakresie tych samych
umiejtnoci, jakie opisaem w tej ksice. Widzielimy jednak take, e w grupach, w ktrych rodzicom zaleao na
zachowaniu status quo, wielu obawia si zmian, odpowiedzialni za wychowanie przesiknici s duchem tradycji autorytatywnego postpowania z modzie i nie ujawniaj
zainteresowania wprowadzeniem zmian. Mam nadziej, e
stopniowo coraz wicej rodzicw dozna wpywu oddziaywa, goszcych potrzeb suchania tego, co mwi dzieci,
gdy al si na traktowanie, jakiego doznaj od wielu nauczycieli, trenerw, przedszkolanek, przywdcw organizacji.
Moecie zacz polega na tym, co dzieci odczuwaj, gdy
mwi, e nienawidz szkoy albo irytuj si na sposb ich
traktowania przez dorosych.
Rodzice mog sami stwierdzi, co w tych instytucjach nie
jest w porzdku, jeli zaczn sucha, co mwi dzieci,
zamiast stale tych instytucji broni. Tylko uwiadomieni rodzice mog wpyn na te instytucje, by stay si bardziej
284

ludzkie, demokratyczne, leczce". To, co jest bardziej konieczne ni cokolwiek innego, to cakiem nowe zasady traktowania dzieci i modziey: nowe prawo dla modych. Spoeczestwo nie moe duej traktowa dzieci tak, jak je traktowano przed dwoma tysicami lat; sankcjonowa sposobu,
w jaki w przeszoci wszdzie na wiecie traktowano mniejszoci.
Opisuj takie nowe podstawowe zaoenia relacji midzy
dorosymi a dziemi w formie wyznania wiary, na ktrym
zbudowany zosta nasz program wychowawczy. Zostao ono
przed wielu laty napisane jako prba ujcia jego podstaw w
przystpnej, atwo zrozumiaej formie.
WYZNANIE WIARY DOTYCZCE MOJEGO
STOSUNKU DO MODZIEY
Ty i ja - stoimy we wzajemnej wizi, w relacji, na ktrej
mi zaley i ktr chciabym zachowa. Mimo to kady z nas
jest odrbn osob ze swoimi niepowtarzalnymi potrzebami i
prawem do starania si o ich zaspokojenie. Chc stara si
uczciwie akceptowa twoje zachowanie, przez ktre starasz
si zaspokoi swoje potrzeby - take i wtedy, gdy masz problemy z zaspokojeniem swych potrzeb, pragnie.
Jeli pozwolisz mi uczestniczy w twoich problemach, bd
si stara ze zrozumieniem i akceptacj sucha ci w taki
sposb, ktry umoliwi ci znale wasne rozwizania,
zamiast uzaleni si od moich. Jeli masz jaki problem, poniewa moje zachowanie utrudnia ci zaspokojenie twoich potrzeb, upowaniam ci i zachcam do powiedzenia mi, co
odczuwasz. W takich momentach chc ci wysucha i podj
starania, aby moje zachowanie zmieni, jeli potrafi.
Gdy jednak twoje zachowanie utrudnia mi zaspokojenie
moich potrzeb i powoduje, e odczuwam brak akceptacji wobec ciebie, postaram si wprowadzi ci w mj problem i dokadnie powiedzie ci, co odczuwam, ufajc, e ty liczysz si
dostatecznie z moimi potrzebami, aby mnie wysucha i prbowa zmieni swoje zachowanie.
W sytuacjach, gdy adne z nas nie moe zmieni swego postpowania, by zaspokoi potrzeby drugiego, i stwierdzimy,
e w naszym stosunku pojawi si konflikt de, chcemy si
285

zobowiza kady taki konflikt opanowa tak, aby adne z

nas, ani ty ani ja, nigdy nie uciekao si do zastosowania
siy, by zwyciy, pokona drugiego. Ja uznaj twoje potrzeby, musz jednak take respektowa moje wasne. Bdziemy
si wic zawsze stara znale takie rozwizanie naszych
nieuniknionych konfliktw, ktre bdzie dla kadego z nas
do przyjcia. W ten sposb zostan zaspokojone twoje potrzeby, moje take, nikt nie zostanie pokonany, nikt nie zwycia.
W wyniku tego moesz si jako czowiek rozwija przez
zaspokojenie swych pragnie, ale i ja mog take. Dlatego
nasza wzajemna wi pozostanie zawsze zdrowa, poniewa
bdzie zadowalajca dla kadego z nas. Kade z nas moe
sta si tym, czym si sta moe. I moemy nadal ksztatowa nasz wi w poczuciu wzajemnego szacunku, wzajemnej
mioci, w przyjani i pokoju.
Chocia nie wtpi, e to wyznanie wiary, jeli zostanie
przyjte przez dorosych w instytucjach sucych modziey
i wprowadzane w ycie, mogoby z czasem przynie konstruktywne zmiany, zdaj sobie take spraw z tego, e takie
zmiany dugo jeszcze dadz na siebie czeka. Ostatecznie
dzisiejsi doroli s wczorajszymi dziemi i sami s produktem nieskutecznego rodzicielstwa.
Potrzebujemy nowej generacji rodzicw, ktra zaakceptuje wezwanie do przyswojenia sobie wiedzy i umiejtnoci
niezbdnych dla wychowania dzieci wiadomych swej odpowiedzialnoci. W rodzinie bowiem, w domu, jest miejsce,
gdzie wszystko si zaczyna. I tam wanie dzisiaj - w tej
chwili - w twojej rodzinie, wszystko moe si zacz.

DODATEK - WICZENIA
DOSUCHIWANIE SI UCZU
Wprowadzenie: Dzieci komunikuj rodzicom znacznie
wicej anieli samymi sowami czy mylami. Poza sowami
kryj si czsto uczucia. Poniej podajemy kilka typowych
wypowiedzi dziecicych. Prosz przeczyta kad z nich
uwanie i stara si odczyta zawarte w nich przeywanie
uczuciowe. W prawej szpalcie prosz napisa, jakie uczucie dao si sysze z dziecicej wypowiedzi. Prosz - nie
troszczc si o tre - zapisa tylko uczucie, zazwyczaj jednym lub kilkoma sowami. Niektre z wypowiedzi zawieraj by moe kilka rnych uczu, prosz wic zapisa
najbardziej uderzajce jako pierwsze, a potem nastpne.
Gdy zadanie bdzie skoczone - prosz porwna swoj
list z kluczem i oceni swoje wypowiedzi wedug instrukcji
oceniania.
Dziecko mwi
Przykad: Nie wiem, co si dzieje.
Nie rozumiem. Moe powinienem
da sobie z tym spokj i nie mczy
si.

Dziecko odczuwa
1. Bezradno.
2. Utrat zapau.
3. Pokus, by zrezygnowa,

1. Chopie, jeszcze tylko 10 dni do

rozpoczcia wakacji.
2. Patrz, tato, buduj samolot moimi nowymi narzdziami.
3. Bdziesz trzymaa mnie za rk,
jak pjdziemy do przedszkola?
4. Czowieku, ale to beznadziejne,
nudne! Ju nie wiem, co robi.

287

5. Nigdy nie bd tak dobry jak Jim.

wicz i wicz, a on wci jest
lepszy ni ja.
6. Nowy nauczyciel za duo nam
zadaje. Nigdy nie umiem wszystkiego zrobi. Co mam robi?
7. Wszystkie inne dzieci poszy na
pla. Nie mam si z kim bawi.
8. Jimowi rodzice pozwalaj jedzi
do szkoy rowerem. A ja jed
na rowerze lepiej ni on.
9. Nie powinienem by taki niedobry dla maego Jimmy'ego. My
l, e to byo z mojej strony niesprawiedliwe.
10. Chc nosi dugie wosy. To przecie moje wosy, no nie?
11. Jak uwaasz, czy dobrze ujem
to sprawozdanie? Czy ono jest
takie, jak powinno by?
12. Czemu to stare pudo postawio
mnie w kcie po lekcjach? Nie
tylko ja gadaem na lekcji. Najchtniej dabym jej w ucho.
13. To mog sam zrobi. Nie potrzebujesz si do tego miesza. Jestem
do duy, by to sam zrobi.
14. Matma jest za trudna. Jestem za
gupi, eby to poj.
15. Id sobie. Zostaw mnie w spokoju. Nie chc rozmawia ani z
tob, ani z nikim innym. Ciebie
to i tak nie obchodzi, co si ze
mn stanie.
16. Jaki czas byem dobry, ale teraz
jestem gorszy ni przedtem. Bardzo si staram, ale to nic nie pomaga. Jaki to wszystko ma cel?

288

17. Bardzo chtnie bym poszed, ale

nie mog po prostu do niej zatelefonowa. A jeli mnie wymieje,
e do niej si odezwaem?
18. Nigdy wicej nie bd si bawi z
Parn. Ona jest gupia i poda.
19. Ja si naprawd ciesz, e to ty i
tatu mnie urodzilicie, a nie jacy inni rodzice.
20. Wydaje mi si, e wiem, co robi,
ale moe to nie jest suszne. Wyglda na to, e zawsze robi nie
to, co trzeba. Jak mylisz, tato, co
powinienem zrobi? Czy lepiej
i do pracy, czy do liceum?
A teraz prosz oceni swoje reakcje z zastosowaniem klucza
punktowego z nastpnej strony.
1. Oce zgodno podanych reakcji z twoimi propozycjami
bezporednio z lewej strony biecych numerw.
2. Zlicz swoje punkty i zapisz ich liczb na stronie ocen.

KLUCZ OCEN

Instrukcja
Przyznaj sobie cztery
punkty za te rozpoznania, ktre twoim zdaniem pokrywaj si z
tymi, jakie wymienione
s w kluczu.

Wysuchane uczucia
1. a) radosny,
b) czuje ulg;
2. a) dumny,
b) ucieszony;
3. a) lkliwy,
b) peen obaw;
4. a) znudzony,
b) bezradny;
5. a) czuje si nieudolny,
b) zniechcony;
6. a) odczuwa zadanie jako zbyt
uciliwe,
b) czuje si zwyciony;
7. a) opuszczony,
b) osamotniony;

289

Przyznaj sobie dwa

punkty za rozpoznania,
ktre tylko czciowo
odpowiadaj danym z
klucza, albo gdy nie
dostrzege jakiego
uczucia.

Przyznaj sobie zero

punktw, jeli twoje
rozpoznanie uczucia byo cakiem bdne.

8. a) odczuwa postaw rodzicw

jako niesprawiedliw,
b) uwaa si za dzielnego;
9. a) ma poczucie winy,
b) auje swego
postpowania;
10. a) denerwuje go wtrcanie si rodzicw w jego sprawy;
11. a) ma wtpliwoci,
b) czuje si niepewny;
12. a) gniewny,
b) peen nienawici;
13. a) czuje si dzielny i sprawny,
b) nie chce pomocy;
14. a) sfrustrowany,
b) czuje si nieudolny;
15. a) czuje si dotknity,
b) odczuwa irytacj,
c) czuje si niekochany;
16. a) zniechcony,
b) chciaby zrezygnowa;
17. a) chciaby pj,
b) lkliwy;
18. a) zirytowany, gniewny;
19. a) wdziczny,
b) uznanie dla rodzicw;
20. a) niepewny,
b) niemiay.

Twoja suma punktw

Jak potrafisz rozpozna uczucia:
61-80 punktw - wyjtkowo wnikliwe rozpoznanie uczu,
41-60

- ponad przecitne rozpoznanie uczu,

21-40

- poniej przecitne rozpoznanie uczu,

0-20

- bardzo sabe rozpoznanie uczu.

290

ROZPOZNAWANIE WYPOWIEDZI
NIESKUTECZNYCH
Wprowadzenie: Przeczytaj, prosz, opis kadej sytuacji i
wypowied jednego z rodzicw. W rubryce: Wypowied
niewaciwa, poniewa... " wypisz, dlaczego wypowied ta
jest nieskuteczna, posugujc si okreleniami z poniszej listy bdnych wypowiedzi":
bagatelizujca, nie doceniajca;
obwiniajca, osdzajca;
wypowied porednia, sarkastyczna;
rozwizujca problem za dziecko;
rozkazujca;
strofujca, wymylajca;
okazja do wypowiedzenia wtrnych uczu;
wymijajca istot rzeczy.

Sytuacja i wypowied
Przykad: Dziesiciolatek zostawi otwarty scyzoryk na pododze pokoju dziecicego. To byo
gupie, may braciszek mg si pokaleczy. "

Wypowied niewaciwa,
poniewa....
Obwinia, osdza.

1. Dzieci kc si o to, ktry program telewizyjny ma by wczony.

Przestacie si kci i natychmiast
wyczcie telewizor. "
2. Crka wraca o godz. 1. 30 w nocy
do domu, mimo e uzgodniony by
jej powrt na 24. 00. Matka bya bardzo niespokojna, obawiajc si, e
crce co si przytrafio. Matka mwi
z ulg, gdy wreszcie crka wrcia:
Teraz widz, e nie mona ci ufa.
Bardzo si gniewam na ciebie. Teraz
przez miesic bdziesz miaa areszt
domowy"
291

3. Dwunastolatek zostawi otwarte

drzwi prowadzce do basenu kpielowego i w ten sposb sprowadzi zagroenie dla dwuletniego brata. Co
ty chcia zrobi? Pozwoli, eby twj
may braciszek si utopi? Jestem
wcieka na ciebie. "
4. Nauczyciel przesa rodzicom list,
w ktrym zawiadamia, e jedenastolatek w czasie lekcji prowadzi gone
i sprone rozmowy. Chod no tutaj i
wytumacz mi, dlaczego swoim niewyparzonym jzykiem przynosisz
nam wstyd?"
5. Matka gniewa si i jest sfrustrowana, bo dziecko si grzebie i naraa j
na spnienie si na umwione spotkanie. Mamusia wolaaby, eby
mia dla niej wicej wzgldw. "
6. Matka wraca do domu i znajduje
wielki nieporzdek w pokoju mieszkalnym, mimo e przedtem prosia,
eby dzieci nie psuy porzdku, bo
spodziewa si odwiedzin. Mam nadziej, e dobrze bawilicie si moim
kosztem dzi po poudniu. "
7. Ojciec widzc brudne nogi crki i
czujc ich zapach: Czy ty nigdy nie
myjesz ng, jak wszyscy kulturalni
ludzie? Marsz do azienki!"
8. Dziecko przeszkadza w czasie
odwiedzin osoby znajomej i wywijajc kozioki stara si skupi uwag na
sobie. Matka mwi: Ty may komediancie, znw si popisujesz".
9. Matka jest zirytowana, poniewa
dziecko nie schowao naczy po zmywaniu. Gdy dziecko ju biegnie do
autobusu (do szkoy), matka woa:
A czy ty wiesz, e ju dzi od rana
gniewam si na ciebie?"

292

Porwnaj swoje odpowiedzi z nastpujcymi:

1. Podawa gotowe rozwizanie.
2. Obwinianie, osdzanie, dyktowanie rozwiza, upust dla
wtrnych uczu.
3. Obwinianie, osdzanie, upust dla wtrnych uczu irytacji.
4. Obwinianie, osdzanie.
5. Obwinianie, osdzanie, niedocenianie.
6. Wypowied porednia.
7. Wypowied porednia, dyktowanie rozwizania, obwinianie, osdzanie.
8. Przezywanie, zawstydzanie.
9. Uderzenie i wycofanie si, wypowied wymijajca.
Teraz prosz napisa dla kadej z przedstawionych sytuacji wasne wypowiedzi w pierwszej osobie (Ja
") eliminujc wypowiedzi niewaciwe.
1
2
3
4
5
6
7.
8
8
9

293

WICZENIE WYPOWIEDZI BEZPOREDNICH

Wprowadzenie: Prosz zastanowi si nad kad z siedmiu przedstawionych poniej sytuacji i zamieszczon w drugiej szpalcie poredni wypowiedzi ty", a nastpnie
prosz napisa w trzeciej szpalcie bezporedni wypowied
ja". Po skoczeniu prosz porwna swoje wypowiedzi z
kluczem na stronie 296.
Sytuacja

Porednia
wypowied ty"

1. Ojciec chce czyNie wolno przeszkata gazet. Dziecko

dza komu, kiedy czywci wspina mu si na ta"
kolana. Ojciec gniewny.
2. Matka sprzta odJeste niegrzeczny. "
kurzaczem. Dziecko stale wyjmuje wtyczk z
kontaktu. Matka si
spieszy.
3. Dziecko siada przy
stole z bardzo brudnymi rkoma i buzi.

Taki duy chopak

i zupenie nieodpowiedzialny. To mogoby
zdarzy si tylko maemu dziecku. "

4. Dziecko odwleka
pjcie wieczorem do
ka. Rodzice chcieliby porozmawia o
swoich wanych sprawach. Dziecko plcze
si midzy nimi i uniemoliwia rozmow.

,, Ju dawno powiniene
by w ku, dobrze o
tym wiesz. Ty prbujesz nas zdenerwowa.
Teraz potrzebny ci
jest sen. "

5. Dziecko nie przestaje molestowa, eby

go rodzice zabrali ze
sob do kina, ale od

Nie zasuye na
to, eby i do kina,
skoro jeste tak bezwzgldnym egoist. "

294

Bezporednia
wypowied
ja"

kilku dni nie sprztao

swojego pokoju, cho
samo zgosio ch wykonania tej pracy.
6. Dziecko dsa si
przez cay dzie, wyranie jest w zym
humorze. Matka nie
wie dlaczego.

No, chod ju, przesta si dsa. Albo

poprawisz swj humor,
albo wyjd i dsaj
si na dworze. Ty si
czym za bardzo przejmujesz. "

7. Dziecko nastawia
adapter tak gono, e
przeszkadza to rodzicom w rozmowie w ssiednim pokoju.

Nie moesz mie troch wzgldu na nas?

Dlaczego musisz to
tak gono nastawia?"

8. Dziecko przyrzeko, e wyprasuje potrzebne na wieczorne

przyjcie serwetki.
W cigu dnia baaganio, teraz ju pozostaa tylko godzina do
przyjcia goci, a jeszcze
nie zaczo tej pracy.

Przebaagania cay dzie i zaniedbaa swoj prac. Jak

moesz by tak bezmylna i bez poczucia
odpowiedzialnoci?"

9. Dziecko zapomniao wrci do domu o

umwionej godzinie,
eby z matk pj
kupi buty. Matka si
pieszy.

Powinna si wstydzi. Ostatecznie

to ja zgodziam si
i z tob po te buty,
a tymczasem ty nawet
nie zatroszczysz si,
ktra jest godzina. "

295

KLUCZ

1. Nie mog jednoczenie czyta gazety i bawi si z tob,

gniewa mnie, jeli nie mam chwili dla siebie, eby wypocz i przeczyta gazet. "
2. Bardzo si spiesz i gniewa mnie, jeli przerywasz mi
prac i musz wci na nowo wcza wtyczk do kontaktu. Nie mam teraz ochoty na zabaw, gdy musz posprzta. "
3. Nie mog je obiadu, gdy widz ten brud. Mnie si robi
niedobrze i trac apetyt. "
4. Musz z mam omwi wan spraw. Nie moemy robi tego w twojej obecnoci i nie mamy ochoty czeka, a
wreszcie pjdziesz do ka. "
5. Nie mam zbyt wielkiej ochoty zrobi czegokolwiek dla
ciebie, jeli ty nie dotrzymujesz umowy co do porzdkw
w twoim pokoju. Mam uczucie, e jestem wyzyskiwana. "
6. Jest mi przykro patrze, e jeste taki nieszczliwy, a
nie wiem, jak mogabym ci pomc, poniewa nie wiem,
co ci tak zasmucio. "
7. Jestem troch rozczarowana. Chciaam chwilk porozmawia z twoim ojcem, ale ten haas doprowadza mnie
do szau. "
8. Czuj si zostawiona przez ciebie na lodzie. Pracowaam cay dzie nad przygotowaniem tego przyjcia, a teraz jeszcze musz zatroszczy si o te serwetki. "
9. Nie lubi tego, e jeli dokadnie rozplanowaam sobie
dzie, eby pj z tob po zakupy, ty nie zjawiasz si na
czas. "
POSUGIWANIE SI AUTORYTETEM
RODZICIELSKIM
Wprowadzenie: Poniej zamieszczona jest lista typowych
zachowa rodzicw wobec dzieci. Poprzez obiektywne spojrzenie i uczciwe rozpoznanie moesz pozna przez to wiczenie wane elementy twojej roli rodzicielskiej - jak posu296

gujesz si swoim rodzicielskim autorytetem. Musisz przeczyta kade twierdzenie, a potem na kartce odpowiedzi zaznaczy, czy takie zachowanie jest dla twego postpowania
prawdopodobne, czy nieprawdopodobne (czy postpiby
tak lub podobnie). Jeli nie masz dzieci albo zdanie dotyczy
dziecka modszego czy starszego albo innej pci, zaznacz po
prostu, czy zachowaby si podobnie. Zakrel jedn z moliwoci. Tylko, gdy nie zrozumiesz ktrego zdania albo
jeste bardzo niepewny, moesz napisa znak zapytania.
N - nieprawdopodobne, aby tak lub podobnie zareagowa,
P - prawdopodobnie tak lub podobnie reagujesz,
? - niepewno albo niezrozumienie.
Aby stosowane w tym wiczeniu okrelenia byy zrozumiae,
przeczytaj nastpujce definicje:
Ukara - spowodowa u dziecka doznanie przykroci przez
pozbawienie lub odmow czego, czego pragnie, albo sprawi mu bl fizyczny lub psychiczny.
aja - twardo wyraa krytyk, negatywn ocen, epitety
obniajce warto: objecha", zwymyla", zruga".
Grozi - ostrzega lub zapowiedzie moliw kar.
Nagradza - sprawi dziecku przyjemno, np. da mu co,
czego pragnie, co lubi.
Pochwala - pozytywnie oceni dziecko, powiedzie o nim
co dobrego.
Przykad: Domagasz si, aby twoje dziecko w obecnoci dorosych prosio o pozwolenie na zabranie gosu. N P?
Przez zakrelenie N podajesz, e prawdopodobnie nie wymagaby tego od niego.
Zakrel swoje odpowiedzi na karcie odpowiedzi str. 300.
1. Usuniesz swego syna od pianina, jeli nie przestanie
brzdka, mimo e powiedziae mu, e jest to dla ciebie
nie do zniesienia.
2. Chwalisz swoje dziecko za to, e zawsze punktualnie
przychodzi na posiki.
3. ajasz swego szecioletniego syna, gdy wobec goci ujawnia brzydkie maniery przy stole.
4. Chwalisz swego dorastajcego syna, gdy widzisz go nad
odpowiedni dla niego lektur.
5. Karzesz swego syna, gdy wypowiada brzydkie sowa.
297

6. Nagradzasz, gdy stwierdza, e nigdy nie zapomnia

umy zbw.
7. Domagasz si, aby twj syn przeprosi inne dziecko,
ktre potraktowa bardzo niegrzecznie.
8. Chwalisz swoj crk, jeli nie zapomina czeka przed
szko, a po ni przyjedziesz samochodem.
9. Zmuszasz syna, by nie wstawa od stou, zanim nie zje
wszystkiego, co ma na talerzu.
10. Wymagasz, aby twoja crka kpaa si codziennie, i nagradzasz j, gdy nie opuci ani jednego dnia w miesicu.
11. Karzesz syna lub zabraniasz mu czego, jeli nakryjesz
go na kamstwie.
12. Proponujesz dorastajcemu synowi nagrod albo jaki
przywilej, gdy da sobie ostrzyc wosy zamiast nosi dugie.
13. Karzesz i ajasz swoje dziecko, gdy wykrada pienidze z
twojej portmonetki.
14. Obiecujesz crce spenienie jakiego jej yczenia, jeli
zrezygnuje ze zbyt jaskrawego makijau.
15. Domagasz si, aby dziecko popisao si czym, gdy prosz go o to krewni lub znajomi.
16. Obiecujesz swemu synowi co, czego sobie -jak wiesz yczy, jeli codziennie przez okrelony czas bdzie wiczy na fortepianie.
17. Zmuszasz swoje dwuletnie dziecko, by siedziao na nocniczku tak dugo, a si zaatwi, gdy sdzisz, e przysza na to pora.
18. Zaprowadzie system, w ktrym twj syn przez systematyczne wypenianie obowizkw domowych moe
zdoby sobie ustalon nagrod.
19. Karzesz swego syna albo grozisz mu kar, gdy podjada
co midzy posikami, czego mu zabronia.
20. Obiecujesz jak nagrod, by zachci syna, by wraca
ze swoich spotka punktualnie do domu.
21. Karzesz lub ajasz swego syna za to, e nie sprzta swego
pokoju, gdy podczas zabawy wszystko porozrzuca i nabaagani.
22. Wprowadzasz system nagrd dla swojej crki jako zacht do tego, by ograniczya czas trwania swych rozmw telefonicznych.
298

23. Wyzywasz swego syna, gdy przez nieuwag poamie

albo zniszczy jedn ze swych drogich zabawek.
24. Obiecujesz swojej trzynastoletniej crce nagrod za to,
e zrezygnuje z palenia.
25. Karzesz i ajasz swoje dziecko, gdy jest bezczelne i odzywa si bez szacunku.
26. Obiecujesz nagrod crce, jeli dotrzyma planu studiw,
by poprawi swoje stopnie.
27. Nie dopuszczasz, by syn przynosi wicej zabawek do
pokoju mieszkalnego, gdy robi przez to nieporzdek.
28. Mwisz crce, e jeste z niej dumna albo cieszysz si
z jej wyboru, gdy podoba ci si chopiec, z ktrym chodzi.
29. Polecasz swemu synowi, by sam sprzta z dywanu, na
ktry przez nieuwag rozsypa jakie jedzenie.
30. Mwisz swojej crce, e jest kochanym dzieckiem albo
j nagradzasz, gdy zachowuje si spokojnie, podczas gdy
ty czeszesz jej wosy.
31. Karzesz swego syna, gdy stwierdzisz, e nadal bawi si w
swym pokoju, podczas gdy sdzia, e on ju pooy si
spa.
32. Wprowadzasz dla swego syna system wynagradzania,
gdy regularnie myje sobie rce, zanim przyjdzie do stou.
33. Polecasz synowi, by przesta - albo karzesz go, gdy zapiesz go na tym, e dotyka swych narzdw pciowych.
34. Wprowadzasz co w rodzaju systemu, w ktrym nagradzasz punktualne przygotowanie si dziecka do wyjcia
do szkoy.
35. Karzesz i rugasz dzieci, gdy gono kc si midzy
sob o jak zabawk.
36. Chwalisz i nagradzasz syna za to, e nie pacze, gdy nie
uda mu si przeprowadzi swojej woli albo gdy zostay
zranione jego uczucia.
37. Grozisz swemu synowi kar albo ajasz go, gdy mwi, e
nie zaatwi ci sprawunku, o ktry wielokrotnie go prosia.
38. Obiecujesz twojej crce kupi co, czego sobie yczy, jeli okae si, e dba o schludno swojej sukienki w czasie, gdy wybieracie si na przyjcie.
299

39. Karzesz lub ajasz syna, widzc, e podnis crce ssiadki sukienk i zawstydzi j.
40. Proponujesz synowi wynagrodzenie pienine, jeeli na
wiadectwie uzyska wysz ocen za kady przedmiot
nauczania.
KARTA ODPOWIEDZI

l. NP?
2. N P?
3. N P?
4. N P?
5. NP?
6. NP?
7. N P?
8. N P?
9. N P?
10. N P?

11. N P?
12. N P?
13. N P?
14. N P?
15. N P?
16. N P?
17. N P?
18. N P?
19. N P?
20. N P?

21. N P?
22. N P?
23. N P?
24. N P?
25. N P?
26. N P?
27. N P?
28. N P?
29. N P?
30. N P?

31. N P 7
32. N P 7
33. N P 7
34. N P 7
35. N P 7
36. N P 7
37. N P 7
38. N P 7
39. N P 7
40. N P 7

Instrukcja do oceny wiczenia:

1. Policz wszystkie zakrelone nieparzyste P (1, 3, 5, 7, itd).
2. Zlicz wszystkie zakrelone parzyste P (2, 4, 6, 8, itd. )
3. Nanie obie cyfry na ponisz tabel i wpisz sum wszystkich P.

300

Nieparzystych
P=

Ta liczba wskazuje stopie, w jakim

stosujesz kary lub groby, aby kontrolowa swoje dziecko albo przeprowadzi wasne rozwizanie konfliktw.

Parzystych
P=

Ta liczba wskazuje stopie, w jakim

stosujesz nagrody lub zachty, by
kontrolowa swoje dziecko lub przeprowadzi wasne rozwizanie problemw.

Suma wszystkich
zakrelonych
P=

Ta liczba wskazuje stopie, w

jakim posugujesz si wadz rodzicielsk dla kontrolowania postpowania twego dziecka.

Zastosowanie
kar

Zastosowanie
nagrd

Liczba
ocena punktw

Liczba
ocena punktw

0-5 bardzo mao

0-5 bardzo mao

6-10 okazyjnie

6-10 sporadycznie

11-15 czsto

11-15 czsto

16-20 bardzo
czsto

16-20 bardzo
czsto

Zastosowanie obu
rodzajw wadzy
(siy)
Liczba
ocena punktw
0-10 nieautorytatywnie
11-20 rednio autorytatywnie
21-30 dosy autorytatywnie
31-40 bardzo autorytatywnie

WYKAZ SKUTKW, JAKIE WYNIKAJ

Z TYPOWEGO SPOSOBU REAGOWANIA RODZICW
NA ZACHOWANIA ICH DZIECI
ROZKAZYWANIE, KOMENDEROWANIE

Te wypowiedzi mwi dziecku, e jego odczucia i potrzeby nie s wane; powinno podporzdkowa si temu, czego
kade z rodzicw potrzebuje lub odczuwa (Nic mnie nie
obchodzi, co ty chcesz robi, natychmiast wracaj do domu").
Daj dziecku do zrozumienia, e w tym, jak si aktualnie zachowuje, nie zostaje zaakceptowane (Przesta si wierci").
Wyzwalaj lk przed rodzicielsk si. Dziecko odbiera je
jako grob, zapowiadajc, e kto, kto jest wikszy i silniejszy od niego, moe sprawi mu bl (Id do swego pokoju -jeli nie posuchasz, to ja si ju o to postaram").
Dziecko oburza si oraz gniewa i ujawnia wrogie uczucia,
czasem atak wciekoci, prby agresji, stawianie oporu i
301

wystawianie woli rodzicw na prb. W ten sposb take

dziecko przyjmuje do wiadomoci, e nie ufa si jego zdolnoci rozumienia i umiejtnoci poradzenia sobie w jakiej
sytuacji (Nie dotykaj kluczy", Nie zbliaj si do swego
maego braciszka").
OSTRZEENIA, NAPOMINANIA, GROBY

Tego typu wypowiedzi wywouj u dziecka uczucia strachu i podlegania (Jeli to zrobisz, poaujesz"). Mog take,
podobnie jak rozkazy, komendy i instrukcje wyzwala gniew
i uczucia wrogoci (Jeli natychmiast nie pjdziesz do ka, dostaniesz lanie"). Daj one dziecku do zrozumienia, e
rodzice nie licz si z jego potrzebami i yczeniami (Jeli
nie przestaniesz bbni, bd za").
Niekiedy dzieci reaguj na ostrzeenia i groby odpowiedzi: Wszystko jedno, co si stanie, ja chc tego mimo to".
Opisane wypowiedzi rodzicw pobudzaj take dziecko do
wystawiania na prb realnoci rodzicielskich grb. Czsto
dziecko doznaje pokusy zrobienia czego, przed czym byo
przestrzegane, tylko dlatego, aby osobicie sprawdzi, czy
nastpi zapowiadane przez rodzicw skutki.
PRZEKONYWANIE, MORALIZOWANIE,
WYGASZANIE KAZA"

Tego rodzaju wypowiedzi stanowi oddziaywanie na

dziecko z pozycji siy i autorytatywnoci, powouj si na
obowizki i powinnoci. Czsto dzieci na sowo powiniene" i musisz" reaguj oporem i tym aktywniejsz obron
wasnego stanowiska. Przekazuj one dziecku, e rodzice nie
ufaj jego wasnym sdom - lepiej ich zdaniem byoby, eby
przyjmowao to, co inni uwaaj za suszne (Powiniene robi to, co suszne"). Mog take wywoywa u dziecka poczucie winy, uczucie, e jest zym" dzieckiem (Nie powiniene tak myle", Nie wolno ci tak sdzi"). Wywouj u
dziecka uczucie, e rodzice nie dowierzaj jego zdolnoci
oceny przykadw i wartoci innych ludzi (Musisz zawsze
liczy si z tym, co mwi twoi nauczyciele").
302

RADY, PROPOZYCJE LUB DYKTOWANIE GOTOWYCH

ROZWIZA

Dzieci czsto traktuj takie wypowiedzi jako dowd na to,

e rodzice nie dowierzaj ich zdolnoci oceniania wydarze i
zjawisk, a take umiejtnoci znalezienia wasnych rozwiza. Mog wpyn na wytworzenie si zalenoci i rezygnacji z samodzielnego mylenia (Tato, co mam zrobi?").
Niekiedy dzieci reaguj du niechci na pomysy i rady
rodzicw (Pozwl mi to przemyle", Nie chc stale sysze, co powinienem robi"). Udzielane rady daj czasem
dziecku odczu przewag rodzicw (Ja i twoja matka wiemy, co dla ciebie jest najlepsze").
Dzieci doznaj take uczucia niszoci i niezaradnoci
(Dlaczego sam o tym nie pomylaem?", Ty zawsze wiesz
lepiej, co trzeba zrobi"). Udzielane spontaniczne rady
mog wywoa u dziecka poczucie zupenego niezrozumienia przez rodzicw jego sytuacji (Gdyby mama wiedziaa,
co ja przeywam, to by mi tego nie zaproponowaa"). Udzielanie rad prowadzi niekiedy do tego, e dziecko przestaje zupenie rozwija wasne pomysy, zdajc si we wszystkim i
zawsze na pomysy swoich rodzicw.
POTPIAJCE KAZANIA", PRZEDSTAWIANIE LOGICZNYCH
ARGUMENTW

Usiowanie pouczania drugiego czsto daje uczniowi"

poczucie, e traktuje si go jako istot mniej wartociow,
podporzdkowan, niedostatecznie odpowiedzialn (Tobie
si zawsze wydaje, e ju wszystko wiesz"). Logika i rzeczowo wywouj czsto obron i niech (Tobie si wydaje,
e ja tego nie wiem"). Zarwno dzieci jak i doroli rzadko
kiedy lubi, eby im wykazywa, e nie maj racji. Wanie
dlatego broni swoich pozycji a do gorzkiego koca (To ty
nie masz racji, ja mam suszno", Nie przekonasz mnie").
Dzieci powszechnie nienawidz rodzicielskich kaza"
(Oni mwi i mwi, a ja musz siedzie i sucha"). Dzieci czsto uciekaj si do wrcz rozpaczliwych metod, by
pomniejszy znaczenie przytaczanych przez rodzicw faktw (Ach, jeste mamo po prostu za stara, eby zrozumie,
303

co si naprawd dzieje", Wy tego nie potraficie po prostu

zrozumie"). Dzieci wiedz ju dobrze o tym, o czym s z
uporem przez rodzicw pouczane, i irytuj si z powodu
wyraanego przez to przekonania o ich niewiedzy czy niepojtnoci (Ja to wszystko wiem, nie potrzebujesz mi tego mwi"). Czasem dzieci decyduj si zignorowa przedstawiane
fakty (To mi jest obojtne", No i co z tego", To mi si
nie przydarzy").
OSDZANIE, KRYTYKA, SPRZECIW, OBWINIANIE

Prawdopodobnie bardziej, ni wszystkie inne, takie wypowiedzi doprowadzaj dziecko do poczucia wasnej niedorosoci, mniejszej wartoci, gupoty, nawet bezwartociowoci, za moralnego. Dziecko wanie na podstawie oceny i
sdu rodzicw ksztatuje swj obraz samego siebie. Tak jak
jest oceniane przez rodzicw, tak te siebie ocenia (Tak
czsto syszaem, e jestem nieznony, i miaem takie uczucie, e ju musz by naprawd nieznony"). Ostra krytyka
wywouje kontr krytyk (Widziaem, e robisz tak samo",
Ty te nie jeste taki znw pracowity").
Wypowiadane stale oceny wpywaj na dziecko w ten sposb, e zachowuje swoje odczucia dla siebie albo te zaczyna
si ukrywa przed rodzicami ze swymi przeyciami (Gdybym o tym im opowiedzia, to by mnie tylko krytykowali").
Dzieci tak jak doroli nienawidz suchania negatywnych
ocen. Reaguj obronnie, wycofuj si, aby zachowa wasne
dobre wyobraenie o sobie. Czsto odczuwaj gniew i nawet,
gdy krytyka jest suszna, budz si w nich wrogie uczucia
wobec krytycznie je oceniajcej osoby. Czsto negatywne
oceny i krytyka daj dzieciom poczucie, e nie s dobre i e
rodzice ich nie kochaj.
POCHWAY, APROBATA

W przeciwiestwie do powszechnego przekonania, e pochway zawsze s dobre, czsto daj wyniki negatywne. Pozytywna ocena, ktra nie jest zgodna z przeywanym przez
dziecko obrazem samego siebie, moe wyzwoli wrogo
(Nie jestem adna, jestem brzydka", Nienawidz moich
304

wosw", Wcale dobrze nie zagraem, to byo beznadziejne"). Jeli ktre z rodzicw ocenia co pozytywnie, dzieci
wnioskuj, e moe te przy innej okazji ocenia negatywnie. Ponadto brak pochway w rodzinie, w ktrej czsto
dzieci s chwalone, moe zosta przyjty jako krytyka (Nie
pochwalia mojej nowej fryzury, to znaczy, e ci si nie podoba"). Czsto pochwaa bywa przyjmowana przez dziecko
jako manipulacja, delikatny sposb wpywania na dziecko,
by postpowao zgodnie z wol rodzicw (Tylko tak mwisz, ebym si wicej uczya").
Dzieci niekiedy wnioskuj z pochway, e rodzice ich nie
rozumiej (Nie powiedziaby tego, gdyby wiedzia, co ja
czuem do siebie wtedy"). Dzieci czuj si czsto zaenowane, w niezrcznej sytuacji, gdy s chwalone, zwaszcza w
obecnoci ich przyjaci (Ach tato, to nie jest tak"). Dzieci
czsto chwalone staj si zalene od wyraanego im uznania,
oczekuj go ustawicznie albo nawet domagaj si go (Co ty
na to, e tak piknie wysprztaam mj pokj", No, jak ja
wygldam, mamo?", Czy nie byem maym grzecznym
chopcem?", Spjrz, czy to nie jest bardzo dobry rysunek?").

WYMYLANIE, OMIESZANIE, ZAWSTYDZANIE

Takie wypowiedzi mog mie dziaanie wywoujce spustoszenie w wyobraeniach dziecka o sobie. Wywouj u
dziecka uczucia, e jest bez wartoci, ze, niekochane. Najczstsz dziecic reakcj na takie wypowiedzi jest ch
odpowiedzenia tym samym (A ty jeste koszmarny gderacz", Popatrz tylko, kto tu mnie nazywa leniwym?").
Nadzieja, e tego rodzaju wypowied ktrego z rodzicw
wpynie korzystnie na postpowanie dziecka, nie spenia si,
gdy przeciwnie, zamiast tego tworzy sobie ono usprawiedliwienia (To nieprawda, e z cieniem na powiekach wygldam pospolicie, wyzywajco; to niesprawiedliwe i mieszne").
305

INTERPRETACJE, ANALIZOWANIE, STAWIANIE DIAGNOZ

Tego rodzaju wypowiedzi zdradzaj dziecku, e rozmawiajcy z nim przejrza go", zna jego motywy albo wie, dlaczego tak si zachowuje. Tego rodzaju rodzicielska psychoanaliza moe by dla dziecka zagraajca i frustrujca. Jeli
analiza czy interpretacja rodzicielska przypadkowo jest poprawna, dziecko moe si czu zaenowane lub obnaone
(Ty nie masz spotka z kolegami, bo jeste zbyt niemiaa",
Ty to robisz tylko po to, eby zwrci na siebie uwag").
Jeli natomiast analiza czy interpretacja rodzicielska, jak to
czsto bywa, jest bdna, dziecko bdzie si irytowa niesprawiedliwym obwinianiem go (Nie jestem wcale zazdrosna, to bzdura").
Dzieci odczuwaj wobec siebie u rodzicw postaw growania (Ty mylisz, e tak duo wiesz"). Rodzice, ktrzy
czsto interpretuj zachowanie dziecice, daj dzieciom do
zrozumienia, e odczuwaj wobec nich przewag, e s
mdrzejsi, rozsdniejsi. Wypowiedzi typu Ja wiem dlaczego ty... " czy Ja ci przejrzaem" momentalnie ucinaj dalsz komunikacj z dzieckiem i ucz dzieci ukrywania przed
rodzicami swoich problemw, nie powierzania im swoich
spraw.
USPOKAJANIE, OKAZYWANIE WSPCZUCIA, POCIESZANIE,
PODPIERANIE

Te reakcje rodzicielskie nie s tak pomocne, jak sdzi

wikszo rodzicw. Uspokajanie dziecka, ktre czuje si
czym wytrcone z rwnowagi, czsto przekonuje je po prostu o tym, e jest niezrozumiane (Tego nie mogaby powiedzie, gdyby wiedziaa, jak ja si boj"). Rodzice uspokajaj, poniewa jest im przykro, gdy ich dziecko czuje si
zranione, zdenerwowane, przygnbione czy jakkolwiek wytrcone z rwnowagi. Ich wypowiedzi jednak mwi dziecku, e chc oni, aby przestao tak odczuwa (Nie smu si,
wszystko bdzie dobrze").
Dzieci rozszyfrowuj okazywanie im wspczucia jako
usiowanie zmienienia ich przeywania i staj si nieufne
(Ty tak tylko mwisz, ebym poczu si lepiej"). Bagateli306

zowanie i demonstrowanie wspczucia czsto niszczy dalszy kontakt, poniewa dziecko odczytuje je jako negatywn
ocen swego przeywania i prb jego zmiany.

DOCHODZENIE, WYPYTYWANIE, PRZESUCHIWANIE

Pytania zdradzaj dzieciom brak zaufania rodzicw, ich

podejrzliwo czy wtpliwoci (Czy umye sobie rce, jak
ci poleciam?"). Podobnie dzieci potrafi przejrze niektre
wypytywania jako prby zachwiania ich postawy, by im narzuci wybran przez rodzicw (Jak dugo uczye si? Tylko jedn godzin? No, za pracowito to dostaby ledwie
dostatecznie"). Dzieci czuj si zagroone wypytywaniem,
zwaszcza wtedy, gdy nie rozumiej, dlaczego s pytane.
Zwrcie uwag, jak czsto dzieci mwi: Dlaczego o to
pytasz?" albo Do czego zmierzasz!?", O co ci chodzi?",
Po co chcesz to wiedzie?"
Jeli wypytujesz dziecko, ktre zwierzyo si ze swego problemu, bdzie sdzio, e zbierasz materia, aby rozwiza
ten problem za niego, zamiast pozwoli mu samemu znale
rozwizanie (Od kiedy to odczuwasz? Moe to ma jaki
zwizek ze szko? Jak ci idzie w szkole?"). Dzieci czsto nie
ycz sobie, by rodzice znajdowali odpowied na ich problemy (Jeli powiem o tym moim rodzicom, to bd mi mwi, co ja mam zrobi"). Jeli stawiasz pytania komu, kto
pozwala ci uczestniczy w swoim problemie, kade z twoich
pyta narusza wolno tego czowieka w zakresie spraw, o
ktrych chce ci powiedzie - w pewnym sensie kade pytanie dyktuje mu jego wypowied. Gdy pytasz Kiedy spostrzege, e tak to odczuwasz?", dajesz mu do zrozumienia,
by mwi tylko o pocztku swego odczucia, a nie o czym
innym. Dlatego tak nieznonie przykre jest znale si jakby
w krzyowym ogniu pyta prokuratora - masz uczucie, e
musisz swoj histori dokadnie tak opowiedzie, jak wymagaj tego jego pytania. Dlatego przesuchanie nie jest na pewno dobr metod uatwienia komu komunikacji. Moe
sta si zamiast tego cikim ograniczeniem jego poczucia
wolnoci.
307

ROZPRASZANIE, ODWRACANIE UWAGI, ROZPOGADZANIE

NASTROJU", BAGATELIZOWANIE

Tego rodzaju usiowania komunikuj dziecku, e ci ono

nie obchodzi, e nie liczysz si z jego uczuciami albo e je
odrzucasz. Dzieci na og cae angauj si w rozmow, jeli
przeywaj potrzeb mwienia o czym. Jeli reagujesz artami, wywoasz u dziecka poczucie urazy i odepchnicia.
Odwracanie uwagi dziecka i rozpraszanie jego uczu moe
si aktualnie wydawa skuteczne, ale odczucia ludzkie nie
daj si zawsze odsuwa czy rozprasza. Wypyn pniej
znowu. Problemy odsunite na margines rzadko s problemami rozwizanymi.
Jak doroli, tak i dzieci chciayby by wysuchane z uwag
i szacunkiem, chciayby by zrozumiane. Jeeli czuj si
odsuwane na bok przez rodzicw, prdko ucz si zanosi
gdzie indziej wane dla nich problemy i przeycia.

SPIS TRECI
Sowo do Czytelnika polskiego
I. RODZICW SI OBWINIA, CHO NIE BYLI SZKOLENI
II. RODZICE S LUDMI, A NIE BOGAMI
Diagram akceptacji" dla rodzicw
Rodzice mog by i bd niekonsekwentni
Rodzice nie musz tworzy zwartego frontu"
Faszywa akceptacja
Czy potraficie akceptowa dziecko nie akceptujc jego zachowania?.
Rodzice, ktrzy s prawdziwymi ludmi
III. JAK SUCHA, BY DZIECI CHCIAY ROZMAWIA?
JZYK AKCEPTACJI
Sia jzyka akceptacji
Akceptacj naley okazywa
Przekazywanie akceptacji bez stw
Nie wtrcanie si jako znak akceptacji
Bierne suchanie jako znak akceptacji
Akceptacja przekazana sowami
Typowa dwunastka"
Proste automaty do otwierania drzwi
Czynne suchanie
Dlaczego rodzice powinni uczy si czynnego suchania?
Postawy konieczne przy stosowaniu czynnego suchania
Ryzyko czynnego suchania
IV. WPROWADZENIE W YCIE PRAKTYKI CZYNNEGO
SUCHANIA
Kiedy dziecko ma" problem?
Co robi rodzice, eby funkcjonowao czynne suchanie?
Kiedy rodzice decyduj si zastosowa czynne suchanie?
Bdy rozpowszechnione przy stosowaniu czynnego suchania
Manipulowanie dziemi przez kierowanie"
Otwieranie drzwi, by je za chwil zamkn
Bezmylnie powtarzajcy rodzice"
Suchanie bez wczuwania si
Czynne suchanie w niewaciwym czasie
V. JAK SUCHA DZIECI, KTRE S ZBYT MAE, EBY
DUO MWI?
Jakie s niemowlta?
Nastawi si na potrzeby i problemy niemowlt
.
-.

5
7
19
21
26
26
27
31
32
34
35
38
40
40
41
44
49
51
53
59
62
63
64
65
71
79
84
84
87
92
95
95
96

309

Stosowanie czynnego suchania, aby pomc niemowlciu

Dajcie swojemu dziecku sposobno, aby mogo samo zaspokaja
swoje potrzeby
VI. JAK NALEY MWI, ABY DZIECI SUCHAY?
Kiedy ojciec lub matka staj wobec problemu?
Dokonywanie konfrontacji z dziemi w sposb nieskuteczny
Przekazywanie wypowiedzi z rozwizaniem"
Nadawanie wypowiedzi poniajcej"
Kontrolowanie dzieci w sposb efektywny
Wypowiedzi ty" i wypowiedzi ja"
Dlaczego wypowiedzi ja" s skuteczniejsze?
VII. WPROWADZENIE W YCIE WYPOWIEDZI JA"
Zamaskowana wypowied ty"
Nie podkrelajcie tego, co ujemne
Wysta chopca, aby wykona prac mczyzny
Wybuchajcy Wezuwiusz
Co mog sprawi skuteczne wypowiedzi ja"?
Przekazywa bardzo maym dzieciom bezsowne wypowiedzi ja"
Trzy problemy z wypowiedziami ja"
VIII. ZMIANA NIEAKCEPTOWANEGO ZACHOWANIA
POPRZEZ ZMIAN OTOCZENIA
Wzbogaci otoczenie
Ograniczy bodce otoczenia
Uproci otoczenie
Ograniczy przestrze yciow dziecka
Uczyni otoczenie bardziej bezpiecznym dla dzieci
Zastpi jedno zajcie innym
Przygotowa dziecko do zmian otoczenia
Robi plany ze starszymi dziemi
IX. KONFLIKTY MIDZY RODZICAMI I DZIECKIEM, KTRYCH NIE MONA UNIKN. KTO POWINIEN ZWYCIY?.
Walka o wadz midzy rodzicami i dzieckiem
Dwa sposoby rozpatrywania sprawy: zwycistwo lub poraka....
Dlaczego pierwsza metoda jest nieskuteczna?
Dlaczego druga metoda jest nieskuteczna?
Dodatkowe problemy z pierwsz i drug metod
X. CZY WADZA RODZICIELSKA JEST KONIECZNA I UZASADNIONA?
Czym jest autorytet?
Niebezpieczne granice rodzicielskiej wadzy
Wadza rodzicielska koczy si nieuchronnie
Okropne nastolatki"
Wychowanie przez wadz wymaga surowych warunkw
Skutki oddziaywania na dziecko wadzy rodzicielskiej
Opr, przekora, bunt, negacja
Zo, gniew, wrogo
Agresja, rodki odwetowe, kontratak
Kamstwo, ukrywanie uczu
Obwinianie innych, plotkowanie, oszukiwanie

310

98
100
102
104
106
107
110
112
112
115
118
118
119
121
122
125
128
130
133
133
134
135
135
136
136
137
137
141
143
145
147
151
153
156
156
161
161
162
163
166
167
168
169
169
170

Dominowanie, komenderowanie, tyranizowanie

Konieczno zwyciania, niechtne uleganie
Zawieranie sojuszw, organizowanie si przeciw rodzicom
Ulego, posuszestwo, poddanie si
Przymilanie si, ubieganie si o wzgldy
Przystosowanie si, brak twrczej siy, obawa przed sprbowaniem czego nowego, potrzeba zabezpieczenia dawnych sukcesw
Wycofywanie si, ucieczka, marzenia
Kilka bardziej dociekliwych pyta odnonie autorytetu rodzicielskiego..
Czy dzieci nie chc autorytetu i ogranicze?
Czy autorytetowi nie mona nic zarzuci, jeli rodzice s konsekwentni?
Czy wic rodzice nie maj obowizku oddziaywania na dzieci?..
Dlaczego wadza utrzymaa si w wychowaniu dzieci?
XI. ROZWIZYWANIE KONFLIKTW METOD BEZ PORAEK
Dlaczego trzecia metoda jest tak skuteczna?
Dziecku zaley na wypenieniu zobowiza, jakie wzio na siebie..
Jest wiksza szansa znalezienia moliwie najlepszego rozwizania...
Trzecia metoda rozwija sprawno mylenia u dzieci
Mniej wrogoci - wicej mioci
Trzecia metoda nie potrzebuje tylu wzmocnie, przekonywania.
Likwiduje konieczno stosowania siy
Dociera do istoty problemu
Traktowa dzieci jak dorosych
Trzecia metoda jako terapia dla dziecka
XII. RODZICIELSKIE TROSKI I OBAWY W ZWIZKU Z METOD BEZ PORAEK
Czy nie jest to stara znana konferencja rodzinna pod now nazw?.
Trzecia metoda widziana jako rodzicielska sabo
Grupy nie mog podejmowa decyzji"
Trzecia metoda zabiera zbyt wiele czasu"
Czy prawo rodzicw do stosowania pierwszej metody nie wynika
z tego, e s mdrzejsi?"
Czy trzecia metoda moe by stosowana wobec maych dzieci?
Czy zdarza si sytuacja, kiedy musisz postpowa wedug pierwszej metody?
Czy nie utrac szacunku moich dzieci?"
XIII. PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE METODY BEZ PORAEK
Jak zacz?
Sze krokw metody bez poraek
Krok 1: rozpozna i nazwa konflikt
Krok 2: rozwin moliwoci rozwiza
Krok 3: krytycznie oceni propozycje rozwiza
Krok 4: zdecydowa si na najlepsze rozwizanie
Krok 5: wykona powzit decyzj
Krok 6: pniejsza ocena krytyczna
Konieczno aktywnego suchania i stosowania wypowiedzi ja"..

171
171
172
173
174
175
175
176
176
178
180
183
184
190
190
192
192
193
194
195
196
201
203
205
205
207
211
213
215
217
219
221
224
224
225
225
226
227
228
228
229
230

311

Pierwsza prba zastosowania metody bez przemocy

Trudnoci, z ktrymi powinni liczy si rodzice
Pocztkowa podejrzliwo i sprzeciw
A jeli nie uda nam si znale zadowalajcego rozwizania?"..
Powrt do pierwszej metody, jeli trzecia metoda nie doprowadzia do celu
Czy w decyzj mona wczy kar?
Jeli uzgodnienia zostaj zamane
Gdy dzieci przyzwyczaiy si zwycia
Metoda bez przemocy w konfliktach midzy dziemi
Gdy oboje rodzice wpltani s w konflikt z dzieckiem
Kady sam dla siebie
Jedno z rodzicw stosuje trzeci metod, a drugie nie
Czy moemy stosowa wszystkie trzy metody?"
Czy metoda bez poraek moe si kiedy nie uda?
XIV. JAK, BDC RODZICEM, UNIKN PRZEGRANIA Z
DZIECKIEM?
Zagadnienie wyobrae o wartoci
Zagadnienie praw obywatelskich
Czy nie mog przekaza moich przekona o wartoci?"
Rodzice jako przykad
Rodzice jako doradcy
Pogodzi si z tym, czego nie mog zmieni"
Metoda dwu szpalt jako wprowadzenie do rozwizywania problemw bez poraek
XV. W JAKI SPOSB RODZICE MOG UNIKN KONFLIKTW ZMIENIAJC SI SAMI?
Czy mona sta si bardziej akceptujcym samego siebie?
Czyje s dzieci?
Czy naprawd lubisz dzieci, czy tylko pewien typ dziecka?
Czy twoja hierarchia wartoci i twoje przekonania s jedynie suszne?.
Czy najbliszym dla ciebie jest twj partner maeski?
Czy rodzice potrafi zmieni swoje nastawienie?
XVI. INNI RODZICE WASZYCH DZIECI
Wyznanie wiary dotyczce mojego stosunku do modziey
DODATEK
WICZENIA
Dosuchiwanie si uczu
Rozpoznawanie wypowiedzi nieskutecznych
wiczenie wypowiedzi bezporednich
Posugiwanie si autorytetem rodzicielskim
Wykaz skutkw, jakie wynikaj z typowego sposobu reagowania rodzicw na zachowania ich dzieci

231
233
233
234
235
235
236
238
240
244
244
245
248
249
251
252
257
258
259
261
263
265
268
269
271
272
273
274
276
279
285
287
287
291
294
296
301