ANTHONY GIDDENS

Kapitalizm ve M odem Sosyal Teori

ANTHONY GID D EN S 1938'de Londra'da dodu. Hull niversilesi'ndc sosyoloji

ve psikoloji renim i grd. London School o f Econom icsde yksek lisans,
Cam bridge O niversitesinde doktora yapt. 1961 ylndan itibaren dnyann
b iro k lkesindeki niversitelerde ders veren Giddens. 1 9 8 6 da Cam bridge
niversitesinde profesr oldu. Yaayan en etkili toplumsal kuram clardan olan,
eitli dllerin sahibi Giddensn Trke'ye evrilm i baz kitaplar unlardr:
M ahrem iyetin Dnm (A ynnu, 1 9 9 4 ); Sosyoloji: E letirel B ir Y aklam (Birey,
1 9 9 4 ); M ax W eber Dncesinde Siyaset ve Sosyoloji (Vadi, 1 9 9 6 ); M odernliin
S o n u lan (A ynnu, 1 9 9 8 ); ile ri T op lam larn S im } Y aps (Birey, 1 9 9 9 ); T oplu
mun Kuruluu (Bilim ve Sanat, 1 9 9 9 ); nc Yol-Sosyal D em okrasinin Yeniden
D irilii (B irey, 2 0 0 0 ); Elimizden K a p G iden D nya (Alfa, 2 0 0 0 ); Sosyoloji
(Ayra, 2 0 0 0 ); M odernlii A nlam landrm ak (Alfa, 2 0 0 1 ); Sa ve Solun tesinde
(M etis, 2 0 0 2 ); Sosyal Teorinin T em el P roblem leri (Paradigma, 2 0 0 5 ).

Capitalism and m ode m social theory

An an alysis o f the writings o f M arx, Durldieim an d M ax W eber

1984 Cambridge University Press

letiim Yaynlan 1367 Politika Dizisi 74
ISBN-13: 978 -9 7 5 -0 5 -0 6 3 0 -3
200 9 letiim Yaynclk A. .
1. BASKI 2009, stanbul
2. BASKJ 201 0 , stanbul
ED/TR Kvan Koak
DlZt KAPAK TASARIMI Utku Lomlu
KAPAK Suat Aysu;
UYGULAMA Hsn Ahbas
DZELT! Ceren Knk

BASKI ve C L T Sena Ofset

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 3 4010 stanbul Tel: 2 1 2 .6 1 3 03 21

letiim Yaynlar
Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Cagalolu 3 4 1 2 2 stanbul
Tel: 2 1 2 .5 1 6 22 6 0 -61-62 Faks: 2 1 2 .5 1 6 12 58
e-mail: iletisim @iletisim .com .tr web: www.iletisim.com.tr

ANTHONY GIDDENS

Kapitalizm ve
Modern
Sosyal Teori
Marx, Durkheim ve
Max Weberin almalarnn
Bir Analizi
Capitalism and modem social theory
An a n a ly sis o f th e w ritin gs o f M arx,
D u rkh eim a n d M ax W e b er
e v i r e n mit T atlcan

M.C.G. iin...

indekiler

-............ 9

Teekk r..............
nsz........................................................
G ir i

.......................................................

KISIM

Marx
1. Marx'in Erken Dnem Yazlar.....................
2 . Tarihsel Materyalizm

3. retim likileri ve Snfsal Yap...............

4 . Kapitalist Gelime Teorisi.

kiim

.......... 27

....................................

51
75

................................................ 91

Durkheim
5 . Durkheim'n Erken Dnem almalar ..................... 119
6 . Durkheim'n Sosyolojik Yntem Anlay....................... 143
7 . Bireycilik, Sosyalizm ve "Meslek Gruplar"................... 161
8 . Din ve Ahlk Disiplin........................................................ 175

KISIM

Max Weber
9.

197

Protestanlk ve Kapitalizm.................................

1 0 . VVeber'in Metodolojik Yazlar

_...........................217

1 1 . Sosyolojinin Temel Kavramlar........................................ 235

1 2 . Rasyonelleme, "Dnya Dinleri"
ve Bat Kapitalizmi.............................................................267

KISIM

Kapitalizm,
Sosyalizm ve Sosyal Teori
1 3 . Marx'm Etkisi.

............................. .... ........

1 4 . Din, deoloji ve Toplum..

291

....................................... , 319

1 5 . Toplumsal Farkllama ve blm............................... 345

Sonsz: Marx ve Modern Sosyoloji........................................... 371

K a y n a k a .............................................................................................................................

377

Teekkr

Bu kitabn baz blm leri iin setiim m akaleleri okuyan ya

da yorumda bulunan aadaki kiilere m innettarlm belirt
mek isterim : Jo h n Barnes, Bail Bernstein, Jo h n Carrol, Percy
C ohen, N orberl Elias, Geoffrey Ingham , Terry Jo h n so n , Gavin
M ackenzie, Ilya Neustadt ve Irving Zeitlin. Btn m etni gz
den geirenlere ise ayrca teekkr etm em gerekir: M artin Albrow, Tom Bottom ore, David Lockw ood, Steven Lukes ve Jo h n
Rex. Ayrca Barbara Leonard, Laurette M ackenzie ve Brigitte
Prentice; ve karm Ja n e Giddens'a teekkr ederim.

nsz

Die Vernunft hat immer existiert, nur nicht

immer in der vernnftigen Form.
Marx*

Bu kitap, sosyologlar arasnda yaygn bir kan olan, ada

sosyal teorinin kkl bir revizyona ihtiyac olduu gr et
rafnda yazlm tr. Byle b ir revizyon m o d em sosyolojin in
tem el referans erevelerini oluturan yazarlarn alm alary
la balamaldr. Bu balamda zellikle yazar nem kazanr:
M arx, D rkheim ve W eber. Bu kitapta iki temel am acm var:
lk olarak, bu yazarn sosyolojik dncelerinin titiz, ancak
kapsam l bir analizini yapmak; ikinci olarak, M arxm karakte
ristik grleri ile dier iki yazarn grleri arasndaki baz
temel farkllklar incelem ek. M arksist sosyoloji ve bu rju
va sosyolojisi ilikisi zerine genel bir deerlendirme yapma
y dnm yorum . Ancak kitabn, bu konud aki tartmalar
kuatan, olduka dolambal iddialar ve kar-iddialan akl
a kavuturmaya yardmc olacak hazrlk niteliinde bir gre
vi baaracan umuyorum. Yakn dnem bilim sel alm alar
da bu yazarn yazlarnn temel boyu d an aydnlatlsa bile,
analizim in bu alanda yaplm baz alm alardan byk l
de farkl olduuna inanyorum.
Kukusuz, bu kitapta incelenen yazarlann alm alannn sos
yolojide vcut kazanm toplum sal dnce akm lan n n en
( * ) Akl h er zaman var oldu, fakat her zaman m akul tarzda deil - .n.

11

nemlileri olduklarm iddia etmiyorum. Aksine, 1 8 2 0 -1 9 2 0 yl

lan arasndaki yz yllk dnemde toplumsal dncenin en be
lirgin karakteristik zellii, pek ok farkl sosyal teori biim inin
gelitirilm i olmasdr. M arxm adalan Tocqueville, Comte
ve Spencer gibi isimlerin alm alan modem sosyolojinin prob
lemleriyle ilikisini belirli lde srdrmektedir ve onlan bu
kitapta ayrntl bir tartma konusu olarak almak muhtemelen
daha mantkl olacakt. Ksmen yer darl yznden, ksmen
de M arxin gnm zdeki etkisinin bu yazarlarnkinden ok
daha kapsaml olmas (daha dorusu, M arxin alm alarnn
daha geni bir entelektel ierie sahip olmas) nedeniyle byle
bir karara vardm. Aynca egemen m odem sosyal teori alanlannn ou, ciddi ara deiiklikler ve eklemeler yaplsa da, sonu
ta kitapta odaklandm bu yazara gtrlebilir. Marxm a
lmalar aka ada neo-M arksist anlaylarn temel kayna
dr. Durkheimm yazlan yapsal-ilevselciligin egemen ilham
kayna olarak alnabilir. En azndan m odem fenom enoloji tr
lerinin kaynaklan dondan veya dolayl olarak Max W eberin
yazlarna kadar gtrlebilir. Ayrca sosyal tabakalama, din
sosyolojisi gibi ok zel sosyoloji alanlarnda Marx, Durkheim
ve W eberin etkisi temel nemde olmutur.
D u rk h eim n, arkad a ve m eslek ta H am elinle b irlik te
Kant zerine yazd kitabnn giriinde belirttii gibi, fark
l bir dnem in fikir adam larnn dncelerini betim sel ola
rak ortaya koymak isteyen biri belirli bir ikilem le kar kar
yadr. Ya yazann alm alarndaki term inolojiyi kullanr ya da
onun terim lerini bilinli olarak m odernletirir ve bylece ana
lizinin ilgili yazarn fikirlerini dora olarak yanstmamas ris
kiyle kar karya kalr. Bu ikilem M arx, D urkheim ve W e
berin toplum sal d n celerin in gnm zle ilik isin i a n a
liz ederken ciddi problem ler yaratmad. Bu tr sorunlarn ya
and durumlarda asl deyim leri olduu gibi brakmay ter
cih ettim. Ancak bu kitapta alm alar analiz edilen yazarlar
rneinde, yaanan temel glkler kltrel olarak Almanca
veya Franszcaya zg terim lerin ngilizce kullanm laryla il
giliydi. G eist ya da reprsentation collective gibi terim lerin tn12

gilizcede tam karlklar yoktur ve bu terim ler ilgili dnem

de Britanya, Almanya ve Fransa arasndaki baz gelime fark
llklarn yanstr. Bu sorunlar, asl m etinlerde yer alan zel
anlam farkllklarna gereken dikkati gstererek ve alntlar ya
parken m evcut ngilizce evirilerde ska dzeltm eler yaparak
zm eye altm .
Elinizd eki kitap eletirel deil ak lay c ve karlatrm a
l bir alm adr. M m kn olduu lde im diki zam an ka
lbn kullanarak, bu yazarlarn gnm z asndan nem ini
vurgulamaya abaladm . M arx, D rkheim ve W eberin al
m alarndaki zayflklar veya belirsizlikleri ortaya koymak ye
rine, her birinin yazlarndaki i btnl gsterm eye ura
tm. A ynca bu ahsiyetin yazlarnda yer alan dncelerin
kaynaklarn ortaya kartacak bilim sel bir gezintiden m m
kn olduu kadar uzak durdum. A ncak de polem iki bir
tarzda yazd iin, dier yazarlar ve dnce geleneklerine re
feranslardan tamamen kanm ak m m kn olmad. Burada a
lm alar analiz edilen yazarn toplum sal ve tarihsel kk
lerini bir lde ne kardm , nk bu onlan n yazlarnn
uygun bir yorum u iin nem liydi. Bu adam n kiilikleri
arpc kartlklar sergiler ve bu kartlklar kukusuz onlarn
sosyal teorilerinin aklanm as bakm ndan nem lidir. Fakat
bunlar dikkate almadm, zira asl am acm kitapla ele alman
yazlarn nedensel kaynaklarn ayrntl olarak analiz etm ek
deildi. Sadece arasndaki baz karm ak entelektel ili
kileri ortaya koymaya altm.
So n u bl m lerin d e, D urkheim ve W eb e rin alm alar
n dorudan karlatrm ak yerine, M arxm yazlarn referans
n oktas olarak aldm . M arx'in yazlaryla D urkheim ve W e
berin yazlar arasndaki yaknlklar ve farkllklar deerlen
dirm ek M arxin ilk alm alarnn gecikm eli yaym nedeniy
le zordur. Nispeten yakn bir dnem de, D urkheim (1 9 1 7 ) ve
W eberin (1 9 2 0 ) lm nden yaklak on yl sonra yaanana
benzer biim de, M arxin yazlarnn fikri ieriini onun d
ncesini deerlendirebilm ek iin temel nem de olan, ancak
yazldklarndan yaklak yzyl sonra baslabilen alm alar
13

nda ele alm ak m m kn olm utur. M arxin yazlarna ili

kin aklam am da, sava sonras birok Marksist bilginin tiranlatrdg Marxin gen ve olgun dnem alm alar dikotom isinden uzak durmaya altm . 1 8 5 7 -5 8 de K ap ital'e ha
zrlk olarak yazd n otlar ( G ru n d risse d er K ritik d er p o li
tischen k on om ie) d ik katlice incelendiinde, M arxin erken
dnem yazlarndaki perspektifini aslnda terk etmedii ak
a grlr. Ancak pratikte bu gerei takdir edenler M arxin
d ncesini analiz ed erken , d ier yazlarn dikkate alm a
dan, sadece baz yazlarna younlama eilimi gsterirler. Ben
M arxin alm asnda K apital'in temel yerini koruyarak daha
dengeli ve btncl bir analiz yapmaya altm.
M arx bir tarafa brak lrsa, D urkheim gibi kaderi s rekli
yanl anlalm ak olan ok az toplum felsefecisi vardr. Durkheim n teorik yazlar yaad dnemdeki ou eletirm en ta
rafndan kabul edilem ez, m etafizik bir grup akl terim inin
cisim lem esi olarak alnm tr. Daha yakn dnem deki olumlu
yorumlarda bu yanl anlama byk lde giderilmi, ancak
bu sefer tm vurguyu fiilen D urkheim n ilevselcilik anlay
na yapan bir baka yorum geirilm itir. Bu kitapta D urkheim bir tarih felsefecisi olarak kurtarm aya altm . D urkhe
im sosyolojide tarihsel boyutun tem el nem ini her zaman vur
gulamtr ve bu vurgunun D urkheim n dncesi hakknda
genelde yaplandan olduka farkl bir deerlendirmeye gtr
dne inanyorum . D urkheim esasen dzen problem iyle
d e il, belirli b ir toplum sal deim e anlayndan h areketle
dzenin deien doas problem iyle ilgilenmitir.
W eberin yazlan bu kitapta analiz edilen yazlarn belki de
en karmak olandr ve onlar genel dzeyde ele almak kolay
deildir. Bu zelliin, W eberin almasndaki temel tutarll
kavramaya ynelik baz ikincil aklamalan baarszla ittiini
dnyorum. W eberin katklannn eitliliinin onlar tek bir
yazlar toplam klan epistem olojik ilkelerin bir ifadesi olduu
nu sylemek sadece grnte bir paradokstur. W eberin fark
l alanlardaki farkl yazlann birletiren temel hareket nokta
s onun radikal yeni-Kantlgdr. Baz nemli noktalarda, W e14

berin sosyal teorisi ile Durkheim ve M arxin teorileri arasn

da giderilmesi olanaksz farkllklar yaralan da bu zelliktir. Bu
farkllklardan bir ksm son blmlerde analiz edildi.
M u htem elen son bir n oktan n daha b elirtilm esi gerekir.
Sosyologlarn her zam an teorilerin form le edildikleri top
lum sal balam larn bilincind e olm alar gerektiine inanyo
rum. Ancak bunu vurgulam ak, belirli bir anlayn geerli
liinin sadece onu yaratan koullarla snrl olduu ek lin
deki tam am en rlativist bir konum u benim sem eyi gerektir
mez. M arxin yazlarnn kaderi bunun bir kantdr. M arxin
teorisinin kapitalist gelim enin ilk evresinde formle edildi
ini ve Bat Avrupann nde gelen lkelerinin sonraki dene
yim lerinin, ilk kez M arxin ana erevesini oluturduu d
nceden znde farkl bir M arksizm yorum unu b iim len
dirm eye hizm et ettiini ne srdm. Her pratik teori biim i
kendi Aziz Paulne sahiptir ve bu sonu belirli snrlar dahi
linde kanlm az olarak grlebilir. Ancak bunu ifade etm ek,
kapitalizmin sonraki geliim inin M arxi yanlladn iddia
eden m evcut gr kabul etmeyi gerektirm ez. M arxin yaz
lan gnmzde bile, sonraki dier yazarlarnkinin aksine, de
erli bir toplum ve tarih anlay sunar. Aradaki farkllklann
bilim sel teorilerin am pirik testlerle dorulanabilecei veya
yanllanabilecegini savunan geleneksel anlayla aklana
bileceine inanm yorum . Ancak M arxm yazlar da ampirik
referanslara felsefi teorilerde karlalan trde bir diren ser
gilemez. Sosyoloji ve toplum felsefesi arasndaki snr izgisi
ni belirlem ek zor olsa bile, byle bir snrn varl inkr edile
mez. Sosyologlann kendi disiplinlerinin alanm , nerm elerin
ampirik olarak kolayca snanabilecei alanlarla snrlandrm a
ya alm alarnn bir hata olduundan kesinlikle em inim . Bu,
so sy o lo jin in h ay a ta y a b a n c ( leb en sfrem d ) klnd verim siz
bir ekilciliktir ve bu yzden sosyolojik perspektifin hepim i
zin katkda bulunm as gereken temel sorunlaryla ilikisizdir.
ANTHONY GIDDENS

3 M art 1971

15

Giri

Lord A cton, 1 8 9 5 te C am bridgete verdii b ir a l d ersin

de, Avrupada modern a daha nceki adan ayran ak
ve net b ir snr izgisi bulunduuna dair inancn ifade eder.
M odern a, O rtaagdan norm al bir sra iinde, doal bir
kn d belirtileriyle ortaya km am tr:
O beklenm ed ik ekild e, bir yen ilik h u ku ku altnda, sreklili
in eski saltanatna son veren yeni b ir ey ler dzeni yaratm
tr. O gnlerde K olom b egem en dnya kavraylann ykm ,
reim , zenginlik ve g ilikilerini tersin e evirm itir; o gn
lerde M achiavelli, yn etim i hu ku ku n kstlam asnd an ku rtar
m , Erasm us antik bilim in akn H ristiyan kanallardan d in
d alana kaydrm , L uher otorite ve gelenein zincirlerinin
en g l halkasn krm ve K o p em ik ilerlem enin zam annn
geldiini gsteren yenilm ez bir g yaratm tr... O yeni bir
hayatn uyanyd; bylece dnya nceden bilinm eyen etkile
rin belirledii farkl b ir yrngede ilerlem eye balyordu .1

A cton, Avrupada geleneksel dzenin bu knn tarih

b ilim in in g elim esinin ana kayna olduunu syler. G ele

Lord Acton, Lectures on M od em H istory (Londra, 1 9 6 0 ), s. 19.

17

neksel toplum , tanm gerei, daima gem ie bakar ve gem i

onun bugndr. Aslnda tam da bu yzden asla tarih le il
gilenm ez; dn ve bugnn sreklilii, ne oldu ve n e o l
m akta arasnda izilen ayrm lardaki akl en aza indirir.
B ir tarih b ilim in in varl, bu yzden, deiim in h er yerde
m evcut olduu bir dnyay ve daha zelde gem iin bir l
de insanlarn kurtulm aya altklar bir yke dnt
bir dnyay gerektirir. M odern an insanlar, iinde d n
yaya geldikleri koullar artk her zaman m ecburen verili bir
ey olarak kabul etm ez, aksine gelecei arzularna uygun b ir
kalba sokm ak iin gereklie iradelerini em poze etm eye a
lrlar.
Rnesans Avrupas tarihe kar bir ilgi yaratm sa, sanayi
Avrupas da sosyolojinin ortaya k koullarn hazrlam
tr. 1789 Fransz Devrim inin olduka karm ak bu iki olaylar
seti arasnda bir katalizr grevi stlendii sylenebilir. B ri
tanya, genel llere gre, belirli dzeyde dem okratik bir y
netim kuran ilk lkeydi; ancak bu duruma siyasal bir devrim
le ulalm am , Britanyay 17. yzyldan itibaren dntren
ekonom ik ve toplum sal deime sreci ilerlem eci bir karak
tere sahip olm utur. Aksine Fransada devrim, genel zgrlk
ve adalet ilkelerini uygulamaya geirebilecek yeni bir toplum
tasavvuru tem elinde esk i rejim in (ancien regim e) ayrcalkl,
aristokrasi dzenini dram atik bir biim de ykm tr. 1 7 8 9 da
benim senen nsan H aklar Bildirgesi insan haklarndan h a
bersiz olma, onlar dikkate almama veya hor grm enin kam u
sal felaketin tek nedeni olduunu ilan etti. Nitekim Fransz
Devrimi nihayetinde 16. ve 17. yzyllarn laik rasyonalizm i
ni toplum sal alana soktu. Ancak 1789la kurum laan siyasal
deiim ler gerekte toplum un daha derin, kkl yenidn or
ganizasyonunun bir ifadesi ve gstergesiydi; bu deiim yine
Britanya'da egemen bir rol oynad. Tarm a dayal, el zanaatlar
retim inden fabrika ve m akinelem eye dayal bir sanayi ek o
nom isine gei, Britanyada 18. yzyl sonuna doru balayan
bir sreti. Bu deiimin tm etkileri 19. yzylda Britanyada
ve dier nde gelen Batl lkelerde hissedildi.
18

Kukusuz sosyolojinin ekillendii balam, ou kez Fran

sz D evrim inin siyasal iklim ini Sanayi D evrim in in yol at
ek o n o m ik deiim lere balayan olaylar salad. Bununla
beraber, Bat Avrupadaki farkl lkelerin deneyim lerinin ne
kadar farkl olduklar unutulm am aldr. Zira 19. yzyldaki
temel toplum sal dnce geleneklerindeki farkllklarn kay
na bu farkl deneyimlerdir. Sosyologlar gnm zde, bu s
recin gerektirdii karm ak boyutlar gz ard ederek, 19. yz
yl Avrupasnda sanayi toplum unun ortaya kndan yu
muak bir dille sz ederler.
tem el Bat Avrupa lkesi Britanya, Fransa ve Almanya
iin 18. yzyln son yirm i-otuz yl ekonom ik refahn geli
me dnem iydi. 19. yzyl sonunda Britanyada ekonom ik ge
lim enin hz dier iki lkenin gelim e hzn epeyce gem iti
ve bu yllar iinde baz kapsam l tekn olojik yenilikler, pamuk
san ay inin organizasyonunda k k l b ir dn m e, bylece
m akinelem eye ve fabrika retim inin hzla yaylm asna yol
al. Ancak 19. yzyla girerken Britanya ekonom isinin nispe
ten snrl bir kesim i Sanayi Devriminden dorudan etkilendi.
Yirm i yl kadar sonra resim o k az deim iti: Bunun tek is
tisnas, yaklak elli yl nce bir b t n olarak ekonom ide ok
az nem e sahip olan pamuun Britanyann nde gelen manfaktr sanayisi haline gelm esidir.2 Britanyay 19. yzyl orta
larna kadar gerek anlamda bir sanayi toplum u olarak n i
telem ek im knszdr. Fransa ve Almanyada ise durum olduk
a farklyd. Bu lkeleri, gnm zn kaba tabiriyle azgeli
m i lkeler olarak nitelendirm ek tamamen yanl olacaktr.3
ki Kta Avrupas lkesi de, baz alardan, rnein kltrel
baar standartlar, zellikle edebiyat, sanat ve felsefe alann
da benzer ngiliz kazanm larm fazlaca elde etliklerini iddia
edebilirdi. A ncak 18. yzyln ortalarndan itibaren iki lke
de ekonom ik gelim e dzeyi bakm ndan ak a Britanyann
gerisinde kald ve ne Fransa ne de Almanya, Britanyann terk
2

Phyllis D eane-W . A. Cole, British E con om ic G row th (Cam bridge, 1 9 6 9 ), s.

18 2 -1 9 2 .

Kr. S. Landes, The Unbound Prom etheu s (Cam bridge, 1 9 6 9 ), s. 125.

19

ettii liderlii yzyl sonraya kadar nem li lde yakalam a

y baarabildi.4
Ayrca Britanya l olarak alnrsa, 19. yzyln ilk yar
snda ne Almanya ne de Fransa liberal burjuvazinin ynetim
de gl konum a ulat bir i siyasal istikrar yakalayabil
di. Fransada Restorasyon, yirmi be yl nce Jakoben lerin ya
ratt ilerlem e um utlarn ykan gerici karlarn ar basks
nn maddi ifadesidir. Devrimin yol at siyasal ve toplumsal
blnm eler, 1789 olaylar ve bunlarn dolaysz kt sonula
r nedeniyle zlm ekten o k iddetlendi; gerekte, 1 8 7 0 lere
kadar Fransada hibir rejim iktidarn yirmi yldan fazla srdremedi. M arxin entelektel kariyerinin ilk dnem inde ia
ret ettii gibi, Almanya m odem uluslarn devrim lerini pay
lamadan restorasyonlarn paylat.5 lke, gerekte, 19. yz
yln banda kesinlikle m odern anlamda bir ulus zellii ta
myordu, aksine gevek bir egem en devletler topluluundan
ibaretti: Bu sorun Bism arck ynetim i altndaki Prusya egemen
konum unu Alm anyan n tam siyasal birliini salam ak iin
kullanabildii dnem e kadar bir zm e kavumad.
Marxin ilk tarihsel materyalizm yorum larnn kayna Al
m an y an n g eri k a lm l p ro b lem id ir. G en H e g e lci
M arx, Almanyann nde gelen iki Avrupa lkesini yakalam a
s ve gem esini salayabilecek gerekli kkl deiimleri yarat
mak iin balangta m evcut kuram larn rasyonel eletirisinin
yeterli olduu grn paylayordu. Ancak o k gem eden,
bu radikal-eletirel tutum un, pratii dlayarak teoriyle il
gilenen tipik Alman tavrn srdrm eye yardm c olduunu
fark etti. M arxin ifadesiyle, politikada Almanlar dier u lus
larn neler y ap tk larn d n d ler.6 Tm in san lk tarihini
akln veya ruhun tarihine dntren Hegelin sistem i bunun
4

Britanya'yla dier iki lke arasndaki ekonom ik gelim e dzeyindeki farkllk

lar, kukusuz 18. yzyl ncesine kadar gtrlebilir. m cgin kr. F. Cronzcl, England and France in cighteen Century: a com paralivc analysis o f lwo
econom ic grow ths", R. M. Hartwell,Causes o f the industrial Revolution in Eng
land (Londra. 1 9 6 7 ), s. 139-179.

K arl M arx, E arly W ritings, s. 45.

Karl M arx, E arly Writings, s. 51.

20

en m kem m el felsefi rneidir. Almanya daha fazla geliecek

se, diye loparlar M arx, felsefi eletiri sadece fikirler dzeyin
de kalmayp, her zaman ilerlikte olan maddi glerin bilgisiy
le tam amlanmaldr.
ou yazar hakl olarak M arxm yazlarnda bir araya gelen
l etkiler bileim ine byk vurguda bulundu.7 M arx, nde
gelen bat Avrupa lkesi arasndaki toplum sal, ekonom ik
ve siyasal farkllklara bal olarak gelitirilen dnce akm
larnn gl bir sentezini yapmay baard. Faydac felsefey
le yakn iliki iindeki ekonom i politik, Britanya'da 19. yzy
ln byk blm nde fiilen tek nem li sosyal teori biim i ola
rak kald. M arx, Adam Smith ve Ricardonun gelitirdii temel
nerm elerden bazlarn benim ser, fakat onlar farkl Fransz
sosyalist akm lar iindeki, burjuva toplum unun sonlu karak
terini vurgulayan perspektiflerle birletirir. Fransz sosyalistle
ri M arxm Pariste yazd 1844 E ko n o m ik ve F elsefi E ly azm alan nda gelitirdii ilk gelecein toplum u tasavvurunun yakn
kaynadr. Ekonom i politik ve sosyalizm i bir araya getiren ta
rihsel boyut Hegelci diyalektikle salanr. M arx bu sayede Bri
tanya, Fransa ve Almanyann farkl deneyim leri hakkndaki
bilgilerini tutarl b ir biim de bir araya getirir, ancak ayn za
manda toplum sal, ekonom ik ve siyasal yapdaki bu farkllkla
rn teorik yorum u iin bir temel sunar.
M arx 1 8 8 3 le ldnde D urkheim ve W eb e r akadem ik
k ariy erlerin in eiinde gen adam lard. Z aten bu tarih ten
sonra, nde gelen bat Avrupa lkesinin toplumsal yapla
r M arxm temel grlerini gelitirdii dnem den byk l
de farkllam t. Britanyann aksine, Fransa ve Almanyada
d evrim ci b ir po tan siyele sah ip ii sn f h a rek etleri siy a
sal sistem de egemen rol oynamaya balam t. Bununla bera
ber, bu hareketlerin etkisi, gelien m illiyetiliin ykseliiy
le dengelendi: zellikle baarl bir burjuva devrimi yaama
yan Almanyada burjuvazi; devlet brokrasisi, ordu ve yerleik
hiyerarinin kontrol altnda ileyen gl otokratik bir dze
7

Kr. Lenin, T he three sources and three com ponent parts of M arxism ", V. 1.
Lenin, S elected W orks (Londra, 1 9 6 9 ), s. 20 -3 2 .

21

ne tbiydi. Almanyada, sosyalizm e kar yasalara ragmen, Sos

yal D em okrat Parti 1 8 7 5 ten sonra aka M arksist bir parti
olarak gcn artrd. Ancak bu parti, yzyln sonuna doru,
devrimci duruunu byk lde tepeden sanayi toplum una
dntrlen bir lkeye gre yeniden ayarlama gerei duydu.
Bu balamda Engels, M arxin lm nden ksa sre nce sis
tematik bir reti olarak M arksizm aklam as ve savunusuy
la dolu bir dizi yaz yaymlamaya balad - bunlardan en etki
lisi Anti-Dlringlir. A nti-D hring, bir yandan topik ve irade
ci sosyalist teorilere kar M arksist sosyalizm in bilim sel ka
rakterini vurgularken, te yandan Birinci Dnya Sava sonu
na kadar M arksist evreleri hkim iyeti altna alan ve Sovyetler
B irli inin resm felsefesine dnen pozilivis M arksizm in yo
lunu at.8 M arxm lm nden sonraki on yl -y a n i D urkheim
ve W eberin hayatlarnn alm alarn biim lendiren grle
rini salam latrdklar d n e m - M arksizm in siyasal ve en te
lektel bakm dan nem li bir g haline geldii tem el bir d
nem dir. Engelsin etkisi alm da genellikle M arksizm le z
deletirilm eye balayan felsefi materyalizm, sosyal dem okra
siye teori ve pratik ayrm na im kn tanyan temel teorik bir
ereve sundu: Sosyal D em okrat Parti ismen devrim ci bir parti
olarak kalsa bile, giderek daha reform ist bir yapya brnd.
Ancak ayn ekilde, bu partinin nde gelen szcleri, Britan
yann ok daha nceden dahil olduu sanayilemede lkenin
hznn kesilm esine yol aabilecek deiimlerin nem ini kav
rayamadlar.
20. yzyl banda M arksistler ve onlar eletirenler arasnda
ki polem ikleri byk lde ynlendiren toplumsal gelim e
de kirlerin etkisi problem i bu zeminde deerlendirilm eli
dir. Durkheim ve W eber, M arksizmin iddialarna ynelik ele
tirel deerlendirmelerinin hedefi olarak Engels, Kautsky, Labriola ve dierlerinin felsefi materyalizmini ald. Dolaysyla li
beraller ve M arksistler tartmalarm benzer biim de klasik ide
alizm ve materyalizm dikotom isi etrafnda yaplandrdlar. By8

22

George Lichheim , M arxism, an H istorical and C ritical Study (Londra. 1964),

s. 2 3 8 -2 4 3 .

lece, M arksist yazlarn geerlilii tartm as esasen fikirlerin

sadece toplumsal gelimede hibir bam sz rol oynamayan
glge-olgular olup olm adklar sorununa odakland. Kitap
taki tem el hedeflerim den biri, M arxin yazlar D urkheim ve
W eberinkilere kart sosyal teori biim leri olarak alndnda
bu tartm ann gerekte deersiz olduunu gsterm ektir. Marx
geleneksel felsefi idealizm ve m ateryalizm ayrm ndan en az
Durkheim ve W eber kadar uzak durmaya alr; Marxm g
rleri ile akadem ik veya burjuva sosyoloji arasndaki ger
ek farkllklarn kaynam bulanklatran ey bu kkl dikotom inin M arxin idealizm e ynelik m ateryalist eletirisiyle
kartrlmasdr.
Bu konu sadece olduka yakn bir dnem de, kinci Dnya
Savandan sonra Batl M arksist bilim in m uazzam yeniden
canlan srasnda aklk kazanm tr. Kukusuz Rjazanovun
M arx ve E ngelsin yaym lanm am farkl yazlarn bir araya
getirdii M arx-Engels: Toplu Basm'\ ( G esa m ta u sg ab e) bu ilgi
nin canlannda nem li bir rol oynam tr. Bununla beraber,
1844 E ko n o m ik ve F elsefi E ly a zm a lar gibi alm alarn yaym
lanm as, zm eye yardm c olduu kadar birok yeni yorum
problem ine de yol at. Bu problem ler hem M arxin yazlar
nn i doas ve tutarllyla hem de onun teorik konum uy
la d ier toplum felsefecilerin in k on u m lar arasn d aki fikri
balantlarla ilikilidir. Bu durumun yol at girift sorunla
ra kitabn yaps iinde byk lde deindim. M arksizm ve
akadem ik sosyoloji arasndaki ada tartm ann baz kay
naklarn deerlendirirken ncelikli grev olarak, alm ala
r m od em sosyolojinin kaynaklarn oluturan bu temel d
nrlerin yazlarndaki ana tem alar yeniden belirlem e gere
i duydum. Bu yzden, kitabn ilk on iki blm nde srasy
la M arx, D urkheim ve W eberin gelitirdikleri sosyal teori bi
im leri dier ikisinden bamsz olarak alm yor. Bu yazarlarn
yazlarndaki nde gelen temalar kesin ve tutarl bir biim de
form le etm e ihtiyac, onlarn dncelerini m antksal veya
olgusal geerlilik bakm ndan eletirel bir analize tbi tut
m am engelledi.
23

 to parlayc bl m d en ilkin d e (Blm 13 ) D urkh eim

ve W eberin kendi grlerini M arxa atfettikleri dnceler
den nasl ayrmaya altklar analiz ediliyor. Ancak bu g
rleri basite yzey d eerlerine gre deerlendirenleyiz.
Blm 14 ve 15'te D urkheim ve W eberin nerm eleri bu a
dan ele alm yor ve onlarn yazlar ile M arxinkiler arasnda
ki baz temel paralellikler ve farkllklar yeniden deerlendi
riliyor. Son blm de M arx, D urkheim ve W eb er arasn
daki baz nem li karlatrm a izgilerinin dikkate alnmad
veya tamamen gz ard edildii vurgulanmaldr. Buradaki en
ak eksiklik onlarn benim sedikleri farkl m etodolojik gr
lerle ilikilidir: lk b a k ta (prim a J a c ie ) en temel karlatrm a
l sorunlar burada yatar grnm ektedir. Baz alardan durum
gerekten byledir; ancak kitabn tem el iddias, bu yazarlarn
baskn ilgilerinin nceki toplum biim lerinin karsna konu
lan m odern kapializm in karakteristik yapsn betim lem e
ye ynelik olduu dncesidir. Son yirm i-otuz yldr sosyo
lojideki tipik vurgu form el bir genel sosyoloji aray ynn
dedir. Byle bir am a vgye deer olsa bile, m odern toplum
sal d ncenin tem ellerini atan bu adamlarn alm alarnn
temel ilgi odandan uzaktr ve onlarn sosyal teorinin gn
dem ine tadklar problem lerin nem inin bulanklam asnda
nem li etkilere sahiptir. Bu kitapta tanlan yazardan h i
birinin -g en ellik le onlara yklenen anlam d a- tam kapsam l
bir dnce sistem i yaratmaya altna inanm yorum : G er
ekte de byle bir giriim i kategorik olarak reddeder. Bu
yzden, onlarn alm alarnn karlkl tamamlayc yanlann
vurgulasam da, gelitirdikleri perspektiflerin ve u latklan s o
n u la n l niteleyicisi olarak vurguladklar zel ve eksik kalan
yanlar da aktarmaya altm .

24

K IS IM

Marx

1
Marx'in Erken Dnem Yazlar

M arxin yazlarnn b ir anlamda yz yllk zaman aral

na uzand sylenebilir. M arx, 19. yzyldan yaklak yirmi
yl sonra dnyaya gelm esine ve yzyl bitm eden lm esine ra
m en, yazlan 20. yzylda -k e sin lik le siyasal alanda ve m uhte
m elen entelektel d nyada- byk bir etkiye sahipti. Ancak
kkleri 18. yzyla, 1789 Fransz Devrimi kaynakl toplum
sal ve siyasal deiim lerin patlak verdii dnem e kadar uza
nr. Bu yzden, Fransz Devriminin modern adaki ykc et
kilerinin resmedildii Marxin yazlan, 1789 Fransz Devrimi
ile Rusyada bu devrimden yaklak yz otuz yl sonra gerek
leen Ekim Devrim i arasndaki dorudan sreklilik izgisinin
bir anlatm dr.
M arxin ocuklu k dnem i hakknda o k az ey bilinm esi
ne ramen, onun ergenlik dnem inden farkl yaz krntlar
ve m ektuplar kalm tr. Bunlardan en eskileri M arxin okul b i
tirme snavlarnda yazd ksa denemedir. Bunlarn ok az
gerek nem veya zgnle sahip olduklar aktr, ancak bu
yazlar M arxin yetikinlik dnem indeki ou yazsna ilham
kayna oluturan byk bir am acn gsterg elerid ir.1 Bu
1

Kimi yorum cularn bu denemelerde M arxin yazlan iin tem el nem e sahip
baz tem alan belirlem eye altktan sylenebilir (K r. A. C om u, K arl M arx et

27

denemeden en zgn G en Bir Adamn M eslek Seim i ze

rine D nceleredir. Bu yazda, hayat boyu srdrecei mes
lei sem eye alan bir bireyin ahlk ykm llkleri ve ona
ak zgrlk im knlan tartlr. M arxa gre,
...b ir m eslei s e e rk e n b iz i y n len d irm esi g erek en tem el
ilke insanln refah, kendi m kem m elliim izdir. Bu iki il
ginin birbirleriyle att , birbirin i engelledii d n lm e
m elidir. A ksine, daha ziyade, doas insana, sadece loplum unun m kem m ellii ve refah iin alarak kendini gerekle
tirebilm e im kn sunar... T arih , evrensel iin alarak ken di
lerini soylulatrana byk insan d er.2

Bu bak as, bir niversite rencisi olarak M arxi felse

fesinde kesinlikle kendini gerekletirm e, kendi m kem m elliimizin doruuna ulama teorisi b u lu n an - Hegeli yakndan
incelemeye iter. M arx, 1837 tarihli bir m ektubunda, babasna
Kant ve F ich lenin felsefesini doyurucu bulmadn ve sonun
da, genlik sevdas lirik iirsellikten vazgeerek Hegel okya
nusuna daldn yazar.3 A ncak balarda bir renci olarak
Hegelin felsefi sistem inden bylense bile, M arxin kr Orto
doks Hegelci bir konum da olmad aktr. M arxin Hegelciliin cazibesine ilk kapld nokta Berlinde renciyken felse
fe ve hukuk zerine okum alarnda tuttuu notlarda grlebi
lir.4 Kam olan/olnas gereken dalizmi, M arxa, am alar
na ulam ak iin felsefeden yararlanmak isteyen bir bireyin is
tekleriyle kesinlikle uyumaz grnr ve Marx bu gre ha
yat boyunca tamamen sadk kalr. Ayn itiraz Fich tenin fel
sefesi iin de geerlidir: Bu felsefe, m antk ve hakikatin (rn e
in, srasyla m atem atik ve am pirik bilim le ilikili) zellikleri
ni insan znenin srekli gelim ekte olan dnyaya m dahale
sinden ayrr. Bu yzden, F ich tenin hareket noktasnn yerine
F riedrich Engels (Paris, 1 9 5 5 ), c. 1, s. 6 5 -6 6 ). Ancak bu denem elerin en ilgin
zellii geleneksel ergenlik idealizmidir.
2

Writings o f the Young M arx on Philosophy an d Society, s. 39.

A.g.c., s. 4 0 -5 0 .

A.g.c., s. 42 -4 7 ,

28

nesne bizzat kendi geliim i iinde aratrlm ald r gr

n benim seyen bir yaklam geirilm elidir; yani, h ibir keyf
ayrm yaplm am al; eyin mant/gerekesi (rationale) ( Ver
nunft) bizzat kendi elikililii iind e ortaya kartlm al ve
birlii bizzat kendi iinde aranm aldr.5
M arx bu p ro b le m le ri tek ban a z e m ey ece in i an lar;
b ylece kanlm az olarak, kendi d nce erev esi iinde
bir btn olarak idealist Alman felsefesinin gelim e s reci
ni -K a n tan F ich teye ve oradan Hegele g e e rek - aratrm a
ya ynelir.6 Ancak M arxi Hegele eken ilk ey ne onun muaz
zam kapsamll ne de aslnda felsefi ncllerinin kendine has
ieriidir; aksine, klasik Alman felsefesinde, Hegelin etkisiy
le, Kantn temel m irasnn biim lendirdii dikotom ik unsurlar
arasnda salanan kapanmadr. Hegelin M arx zerindeki et
kisinin bir lde bamsz iki kayna vardr:7 Bu iki kaynak,
H egelcilie ve Hegelin m uhafazakrlna kar farkl siya
sal bak alarnn bir karmdr. Bunlardan ilki, Berlindeki
dersleri M arxi olduka etkileyen Eduard G ansn retileridir.
Gans, Hegeli Saini-Sim onculukLan alnan gl bir unsurla
zenginletirir.8 Bununla beraber, M arx zaten genlik dnem i
nin balarnda kesinlikle Saint-Sim oncu dncelerle ilikiliy
di; kiiliinin ekillendii dnemde Saint-Sim onun Marx ze
rindeki etkisinin baz alardan Hegelinki kadar byk olduu
gr, bu etkinin bir kant olarak verilebilir.9
M arxin HegePi benim sem esinde rol oynayan ik in ci faktr
onun B erlin niversitesi D oktorlar K ulbn e* yeliidir.
5

A.g.e., s. 4 3 ; Ergnzungsband (E rgd), c. 1, s. 5.

Kr. Rober C. T ucker. Philosophy an d M ylh in K arl M arx (Cam bridge, 1 9 6 5 ).

s. 3 1 -6 9 .

G en Hegel'in grleri zerine, Georg Lukcsn analiziyle karlatnnz:

D er ju n g e H egel (Zrih ve Viyana, 1 9 4 8 ), s. 2 7 -1 3 0 .

Hans G nlh er Reissner, Eduard Gats (T bingcn, 1965).

Bu gr Georges Gurvitch tarafndan kuvvetle vurgulanr: La sociologie du

je u n e M arx. L a V ocation actu elle d e la socio lo g ie (Paris, 1 9 5 0 ), s. 5 6 8 -5 8 0 . Bu
blm ikinci baskda (1 9 6 3 ) La sociologie de Karl M arx balkl daha genel
bir tartmayla yer deitirmitir.

( ) "G en H cgelcilcr" olarak bilinen evre - e.n.

29

Marx bu evrede Hegelin gen izleyicilerinden oluan -B ru n o

Bauedin ne k t - heterojen bir karmla tanr.10 Bauer ve
onun evresinde toplanan G en Hegelcilerin yakndan ilgi
lendikleri problemler, Hegelin yazlarnn ayrlmaz bir paras
olan Hristiyan teolojiyle ilikiyi srdrmekteydi. Bauerin d
ncelerinin gl etkisi Marxin Demokritos ve Epikrn fel
sefelerini karlatrmal olarak inceledii doktora tezinde gzle
nir. Ancak yaklak olarak M arxin doktora tezini sunduu d
nemde Feuerbach Hristiyanln zn (1 8 4 1 ) yaymlar.11 En
gels daha sonra Feuerbachm bu kitabnn Gen Hegelciler ze
rindeki etkisini b ir kitabnda yle betim ler: T lsm bozul
du: Sistem parampara oldu ve bir kenara auld... Coku ge
neldi: Hepimiz bir anda Feuerbachc olduk.12 M arxin geli
en dncesi zerindeki ak etki gerekte kesinlikle ok daha
kapsaml, ancak yaklak krk yl sonra Engelsin aklam asn
da belirtilene gre daha az dorudandr.13 M arx, Hegel konu
sunda olduu gibi, Feuerbachn konum unu da tamamen be
nim sem ez.14 Yine de Feuerbachm G en Hegelciler zerinde
ki etkisinin 1842 sonlarna kadar byk lde srd kesin
dir. Marxm 1843te yazd Hegelin devlet felsefesini eletirisi
byk lde Feuerbachm etkisi altndadr: Feuerbachn hare
ket noktas, 1844 E kon om ik ve F elsefi E ly a zm a lan n n da teme
lini oluturur.
10 Bauer'in M arx zerindeki etkisi konusunda yeni bir tartna iin bkz. David
M cClellan, T he Young H egelians an d K arl M arx (Londra, 1 9 6 9 ), s. 4 8 vd. Ayr
ca onun Marx b e fo r e M arxism (Londra, 1 9 7 0 ) adl kitabna da bkz.
11

Ludwig Feuerbach, T h e E ssen ce o f C hristianity (New York: 1 9 5 7 ). [Hristiyan

ln z, ev. Devrim Bulut, eki Yaynevi, 2004.]

12 S elected W orks, c. 2, s. 368.

13

Kr. M cClellan, T h e Young H egelians an d K arl M arx, s. 9 2 -9 7 . M cC lcllanin

Engelsin, kitabn etkisi hakkndaki betim lem esi gereklere kesinlikle uym a
m aktadr iddias (s. 9 3 ) abartldr. M arxin 1842nin banda yazd, tann
m cm lesi Hakikat ve zgrln ate nehrinden gem ek dnda b ir yolu
y o k tu r ifadesiyle karlatrn (F eu erb ach : lit., ate ay". W ritings o f the
Young M arx on P hilosophy an d S ociety, s. 95.

14

Feuerbachm grlerinin kkl belirsizlikler ierdii ve 1 8 3 4 -1 8 4 4 arasn

da baz kesin deiiklikler geirdii sylenebilir. Kr. Feuerbach, Sm tliche
W erk e, c. 1-3. (A ncak bu derlem elerin yl tespitinde baz hatalar vardr.)

30

Feuerbach, H ristiyan ln znde ve sonraki yaym larn

da, in san lk zerine aratrm ann h areket n o ktasn n ger
ek, maddi dnyada yaayan gerek insan olm as gerekti
ini aka vurgulayarak, Hegelin felsefesinin idealist n c l
lerini tersine evirir. Hegel, gerein, tanrsal kaynakl ol
duunu dnrken, Feuerbacha gre tannsal, gerein alda
tc bir yansm asdr. Varlk, varolu, insanlarn iinde eylem
de bulunm adan n ce yaadklar dnya hakknda dnm e
meleri anlam nda dnceden nce gelir: V arlk dnceden
deil, dnce varlktan geliir.15 Hegel insanln geliim i
ni kendi iinde blnm bir Tanr fikri erevesinde ele alr.
Feuerbachm felsefesinde, Tanr sadece insan kendi iinde b
lndnde, kendine yabanclatnda var olabilir. Tanr, in
sann en st gleri ve yeteneklerini yanstt, bylece m
kemm el ve her eye kadir olarak, snrl ve m kem m ellikten
yoksun insanla tezat iinde grlen hayal bir varlktr.
Ancak ayn zamanda, Feuerbacha gre, T a n n yla insan ara
sndaki benzerliin derinlii insani kapasitelerin gerekletiril
mesi iin olum lu bir ilham kayna olabilir. Felsefenin grevi,
Hegelci perspektifi tersine evirerek ve bylece maddi dnya
nn nceliini savunarak, yabanclam insann eski benliine
kavum asna yardm c olm aktr. D inin yerini, daha nceden
Tanr iradesine ynelik olan sevginin artk insana odakland,
insanl birliini yeniden salamaya, kendisi iin insana g
trecek hm anizm alm aldr. Eski felsefe dnlm eyen ey
varolua sahip deildir derken, yeni felsefe, aksine, sevilm e
yen, sevilem eyen ey varolua sahip deildir d er.16
Feuerbachm dncelerini zmseyen M arx, bu yeni pers
pektifin ieriini ortaya koymaya ve onu siyaset alanna uyar
lamaya alrken ister islem ez Hegele dnm ek zorunda kalr.
Feuerbachm felsefesinin M arxi cezbeden yanlan aslnda onu
Hegele eken yanlarla ayndr: Analiz ve eletiriyi b irletir
m eye ve b y lece felsefeyi g erek letirm ey e olan ak sala
yan im knlar. G enellikle, M arxin siyaset ve sanayide yaban
15 A.g.e., c. 2 , s. 2 3 9 .
16 A .g.e., c. 2 . s. 2 9 9 .

31

clam a konusundaki erken dnem yazlarnn, Feuerbach n

materyalizmi nin -a n c a k onun ilgilenm ed ii- farkl toplum
alanlarn ierecek biim de geniletilm esinden fazlasn ifade
etm ediine inanlr. Ancak bu yanltcdr: M arx, Feuerbachn
kendi felsefesi iin tem el nem de grd eyi -o n u n Hegele
bir alternatif oluturduunu ve bylece yerini a ld n - h i
bir yerde kabul etmez. M arx, Feuerbacha cokuyla sarldn
da bile onu Hegelle birletirm eye alr. M arx bylece, Hegelin felsefesi iin tem el nem de olan, ancak Feuerbachn gerekte byle bir niyeti olm asa d a - byk lde terk ettii
tarihsel perspektifi alkoyar.17

Devlet ve "gerek demokrasi"

M arxm 1 8 4 3 e yazlan Hegelin devlet felsefesini eletirisi,
onun nve halindeki tarihsel materyalizm anlayn'8 grebile
ceimiz ilk yaymdr ve bu alma Marxm bir yl sonra E kon o
m ik ve Felsefi E lyazm alan 'n da daha ayrntl olarak ele ald ya
banclama tartmasnn balama noktasdr. Hegeli Feuerbachc bir tarzda tersine eviren M arx, onun metinlerinin ayrnt
l bir analizini yapar. Hegel, der Marx, yklemleri, nesnele
ri znelletirir, ancak bunu onlar gerek znelliklerinden, z
neden kopararak yapar.19 Bu yzden, M arxm analizinin asl
amac gerek zneyi ( gerek, maddi dnyada yaayan, ey
leyen bireyi) yeniden tanmlamak ve onun devletin siyasal ku
rumlan iinde nesnelletirilm esi srecini aratrmaktr.20 Ger
17

M arx, aynca 1843'te Ruge'a bir m ektubunda, Feuerbach doayla daha ok,
siyasetle daha az ilgilenm ekledir. Ancak ada felsefenin gereklie dne
bilmesinin tek arac siyasettir diye yazar, W erke, c. 2 7 , s. 4 1 7.

18

yi bilindii zere "tarihsel m ateryalizm terimi M arx tarafndan kullanlm a

m, aksine ilk kez E n g e lsin yazlarnda yer alm tr. Terim burada, m uhte
m elen M arx'tn tarih zerine aratrm alarnda kabul etmeye hazr olduu teo
rik kapanmadan fazlasn ima ederek kullanlr.

19

W ritings o j the Young M arx on Philosophy an d Society, s. 166; W erke, c. 1, s. 224.

20

E letiri zerine akllca b ir incelem e iin bkz. Jean Hyppolic, La concep

tion hglienne de l'Etat et sa critique par Karl M arx!, Etudes sur M arx et
H egel (Paris, 19 5 5 ), s. 120-124.

32

ek dnya ideal aratrlarak ortaya konamaz; aksine gere

in tarihsel bir sonucu olarak anlalmas gereken idealdir. Hegele gre, devletin siyasal ve hukuk yaps dnda kalan tm
ekonom ik ve ailevi ilikileri ieren sivil toplum ( brgerliche G esellschaft), doas gerei, insanlann birbirlerinin kuyusunu kaz
dklar kontrolsz bir bencillikler alandr. nsanlar, sivil top
lum iindeki insan eylemlerinin bencil karlarn aan evrensel
bir alan olan devletin doal dzenini kabul ettikleri lde ras
yonel, uyumlu varlklardr. Bu yzden, Hegelin aklamasnda
devlet sadece sivil toplumdaki bireylerin yaantlarndan bam
sz olarak deil, ayn zamanda mantken ondan nce gelen bir
ey olarak sunulur. Tarihin gerek yaratcs olan eyleyen birey,
devlette cisim leen, bu yzden toplumsal gelimenin itici gc
olarak ortaya kan siyasal katlm ideallerine tbi klnr.
M arxa gre, F eu erb ach , insanlar gerek te pratik gnde
lik ac ve straplar dnyasnda yaarlarken, dinde gerekd
, hayal bir uyum, gzellik ve haz dnyasnda yer aldklar
n gsterm itir. Benzer ekilde devlet, geici old u klan kadar
dinin idealletirilm i dnyasn oluturan evrensel haklaria
-vcut kazand ran yabanclam siyasal bir e tk in lik b iim i
dir. Hegelin grnn tem elini, siyasal Lemsil haklan, sivil
toplum un b en cil b irey cili i ile d evletin ev ren selcilig i ara
snda arabulucu bir konum yklenir tezi oluturur. Ancak
M arxa gre, bu balantnn gerekte yer ald h ibir siyasal
yap yoktur; gnm ze kadar gelen devletlerde siyasal haya
ta genel katlm idealdir, ancak gerek olan zel karlardr.
Nitekim Hegelin aklam asnda sivil toplum da ilgili bireyle
rin zel karlarndan bamsz olarak ve onlarn zerinde yer
alr grnen ey gerekte bizzat bu karlarn bir trevidir.
Bugne kadar siy asal kuruluu, onlarn g erekliklerinin zel
dnyev m evcudiyeti deil, aksine dinsel alan , insanlarn dinsel
hayat, onlarn evrenselliklerinin cenneti oluturm utur.2'
G rek kentinde ( p o lis"), her erkek -y a n i, h er zgr yurt
ta - bir siyasal hayvan (zoon politikon) idi: Toplum sal ve si

21

Writings o f the Young M arx on P hilosophy an d S ociety, s. 176.

33

yasal, ayrlmas im knsz biim de i ie gem iti ve hibir ba

msz siyasal alan yoktu. zel ve kamusal hayat birbirinden
deildi ve zel bireyler" tek balarna, tpk kleler gibi,
yurttalk statsnden tamamen yoksunlard. Ortaa Avrupas bununla tezat iindedir. Ortaada sivil toplumun farkl ta
bakalar bizzat siyasal aktrler haline geldi: Siyasal g doru
dan toplum un istikrarl toplum sal dzenlere ayrlm asna ba
lyd ve bu ayrln bir ifadesiydi.22 Her zel alan siyasal bir
karaktere sahipti, siyasal bir alan d ...23 Bu toplum biim in
de, farkl tabakalar siyasallam alard, ancak hl zel/birey
sel ve siyasal ayrm yoktu. Sivil toplum dan devlet
anlay modern dnem e zgdr, zira sadece Ortaa sonra
s dnemde sivil toplumdaki karlar alan, zellikle ekonom ik
alan bireyin zel haklann m bir paras haline gelmi ve siya
setin kam usal alanndan ayrlmaya balamtr. Artk m lki
yet dalmnn siyasal g yapsnn dnda yer ald varsay
lr. Gerekte yine de, m lk sahiplii siyasal gc hl byk
lde belirlem ektedir ancak Ortaagdaki hukukilem i bii
miyle deil, aksine ynetim e genel katlm grnts alm da.24
M arxm gerek d em okrasi adm verdii eyin gerekle
mesi, onun analizine gre, birey ve siyasal topluluk arasnda
ki yabanclam ann sivil toplum daki bireylerin b en cil karlan ile siyasal hayatn toplum sal karakteri arasndaki dikotom i zlerek alm asn gerektirir. Bu zm , sadece dev
let ve toplum arasndaki ilikilerde salanacak som ut dei
im lerle -g n m zd e sadece bir idealden ibaret olan eyin
(yani genel siyasal katlm n) gereklem esiyle- m m kn ola
bilir. Hegel devletten hareket eder ve insan devlet iinde z
nelletirir... D em okraside b iim sel ilke ayn zam anda m addi
ilkedir.25 M arxa gre, genel oy hakk bunu gerekletirebil
m enin aracdr. G enel oy hakk sivil toplum daki tm yele
22

M arxm feodal stal gruplarnn (stn d e) dnm konusundaki tartm as

na bkz.; Werfet-, . I , s. 2 7 3 vd.

23

A.g.e., s. 1 7 6 ; W erk e, . 1, s. 232.

24

W ritings o f the Young M arx on Philosophy an d Society, s. 1 8 7-188.

25

A.g.e., s. 17 3 -1 7 4 .

34

re siyasal m evcudiyet kazandrr ve bamsz bir kategori ola

rak siyasal fiile n ortadan kaldrr. Sivil toplum gen el oy h a k k
iinde, ister ak tif ister pasif bir biim de, ilk kez olarak, kendi
soyutluuna, kendi gerek evrensel ve tem el varoluuna siy a
sal varolu kazandrr.26

Devrimci Praxis
M arxm ilk kez E letirid e ortaya koyduu grlerin 1844te
yazdklaryla ilikisi konusunda baz nem li tartm alar yaan
m tr.27 EleLiri'nin devlet ve siyaset konusunda sadece giri
niteliinde bir analiz olduu aktr; el yazmalar tam amlan
m am tr ve M arx belirli noktalar gelitirm e niyetinden sz
eder, ancak bunu gerekletirm ez. Ayrca M arxin analizinin
genel eilim i radikal Jakobenizm e dorudur; ada devlet bi
im ini am ak iin gereken ey 1789 Devrim inde cisim leen
soyut ideallere gereklik kazandrmaktr. Eleiirinin M arxin
sonradan terk etmedii fikirler ierdii kesindir. G erekte bu
alma devlet teorisi ve devletin ortadan kaldrlm as ihtim a
li konusunda anahtar bir alm adr ve bu yzden burada yer
alan grler M arxin olgun dnem yazlarnn tm nn te
m elini oluturur. A ncak M arx, bu evrede, tpk dier G en
H egelciler gibi, hl Feuerbachn bilin reform u zorunlulu
u erevesinde dnm ektedir. M arx, 1 8 4 3 Eyllnde Fran
saya gitm ek iin Almanyadan ayrlm adan hem en nce Rugea, ister dinsel isterse siyasal btn dogm alarn sorgulan
mas gerektiini yazar:
Sloganm z bu yzden yle olm aldr: B ilin reform u, ancak
dogm alarla deil, aksine gerek dindeki gerek siyasetteki m u
lak m istik b ilin cin analiziyle. Bylece dnyann uzun zam an
d r, gereklikte var olm as iin sadece farknda olunm as ge-

2 6 A .g.e., s. 20 2 ; W erk e , c. 1, s. 326.

2 7 Bu kon u hakknd aki farkl grler iin bkz. U c h e im , s. 3 8 -4 0 ; Shlom o
Avineri: T h e S o c ia l and P olitical Thought o f K arl M arx (Cam bridge, 1 9 6 8 ), s.
33-40 .

35

reken b ir eyin hayalini kurduu ak hale g elecek tir... G

nahlarnn balanm as iin , insanlk sadece, o n la n n ne iin
o ld u klarn ilan e tm ek zoru nd ad r.28

M arxin Pariste Fransz sosyalizm iyle dorudan ilik ileri

nin etkileri 1 8 4 3 te yazlan H e g e l in H u k u k F e l s e f e s i n e G i r i te
ak tr.29 Bu yazdaki grlerin ou M arxin E l e t h i ' d e geli
tirdii tem alarn am lam alardr. A ncak M arx, Bauerin k en
d isin in n cek i eletirel Hegel analizini b iim len d iren g ize
m inden arnd rm a vurgusundan vazgeer. M arx din eleti
risi btn eletirilerin tem el n c l d r ilkesini b enim ser; bu
grev byk lde b aarlm tr ve bylece en yakn ve zo
runlu grev dorudan siyasal alana gem ektir.
nsanlarn aldatc mutluluu olarak dinin ortadan kaldrl
mas onlarn g erek mutluluunun gereidir. O nlann kendi
gerek koullan hakkndaki yanlsamalardan kurtulma talep
leri, y an lsam alan gerektiren durumun terk edilmesi talebidir
Din eletirisi, bu yzden, dinin kutsal halesi olduu u acnas
dnyann eletirisinin balama noktasdr.30
A ncak M arxa g re e le tiri tek bana yeterli d eildir. O n a
g re, bu g erek d n y an n h ib ir y erin de, g elim esi bu kadar
g e c ik tir ilm i A lm a n y a d ak i k a d a r net d e ild ir. A lm an s iy a
sal y ap sn n so y u t, felsefi o lu m su z la n m a s bu lk e n in d
n t r lm esi iin k arlan m as g ere k e n g e r e k ta lep lerle ili
k isizd ir; M ev cu t siyasal d u ru m u m u zu n o lu m su z la n m a s b ile
28
29

Writings o f the Young Marx on Philosophy and Society, s. 214-215.

Rugc'un DaUsch-frmzsische Jahrbcher adl almas ilk kez ubat 1844 te ya
ymland. Writings o f the Voting Marx on Philosophy and Society, s. 249-264. Ben
zer fikirler Marxin ayn konuya baka bir katksnda da (On the Jew ish Question)
{Yahudi Soritnu stne, (ev. Sol Yaynlan Yayn Kurulu, Sol Yaynlan, 1997] ge
litirilir. Writings o f the Young Marx on Philosophy and Society, s. 216-248. Son
mektubun alternatif bir evirisi Karl Marx, Early Writingsde yer alr: s. 3-31.

30 Karl Marx, Early Writings, s. 4 4 ; W erke, c. 1. s. 379. Marxin din. devlet, ya

banclama veya kapitalizmin bir btn olarak ilgas" (Afhebung) zeri
ne yazlanndaki tm ifadeleri auflcben fiilinin anlam (kaldrmak, koru
mak, ykselmek) nda anlalmak zorundadr. Nitekim dinin kaldnlmas" onun basite k k n n kaznmasn deil, diyalektik olarak almasn ge
rektirir.
36

zaten modern uluslarn tarihsel sandk odasndaki tozlu bir

g erek tir.31 Almanyann Avrupal uluslarn toplum sal geli
im ine katklar fikirler alanyla snrldr. Alm anlar gnm
zn tarihsel deil felsefi adalardr. Dolaysyla, bu m e
seleleri felsefi eletiriyle zm eye alm ak bou n ad r, zira
byle bir giriim dnceler ve gereklik arasndaki m evcut
kopukluu srdrm ekten baka bir ie yaramaz. Zihinsel d
zeyde aklanm alar elikileri ortadan kaldrmaz: Kabul edil
mesi gerekir ki, bu grevleri gerekletirm enin sadece tek bir
arac vardr: Pratik (P raxis)."32
Almanya reform u yaayacaksa bu yava ilerleyen adm lar
la salanamaz, aksine kkl bir devrime gerek vardr: Bu sa
yede Almanya, sadece modern uluslarn resm d zey in e deil,
ayn zamanda bu uluslarn yakn geleceini oluturacak insa
ni d zey e u laabilir.33 Almanyann toplum sal kom pozisyo
nundaki geri kalm lk ona dier Avrupa devletlerinin tesine
srayabilecei koullan salayabilir. Siyasetin teorik eleti
risi, toplum daki konum lar kendilerini devrim ci klan belirli
toplumsal gruplarn tecrbeleriyle birletirilm edigi srece ba
arlam az. M arx ilk kez proletaryaya burada deinir. Marx'a
gre, Almanyann ekonom ik dzeyindeki m evcut gerilik sa
nayi proletaryasnn henz balang d nem inde olduunu
gsterir. Ancak sanayi proletaryasnn daha fazla genilem e
si, Almanyadaki, zellikle geciktirilm i mevcut siyasal ve top
lumsal yapyla bir araya gelerek, Almanyay dier Avrupa l
kelerinin tesine tayacak koullar iin gerekli bileim i sala
yacaktr.34
Hegelin rasyonel devlette cisim leen idealler iinde arad
evrensel k arakteri M arx proletaryada bulur. Proletarya
kkten zincirler iinde bir snftr; bu sosyal snf, evrensel
karaktere sahiptir nk evrensel aclar ve yaknm alar ahsa
zel deildir, nk onlara yaplan eziyet ahsa ynelik yan31

K ar I M arx, Early W ritings, s. 45.

32 A.g.e., s. 5 2 , W a k e , c. 1, s. 385.
33

K arl M arx, E arly W ritings, s. 52.

34 A.g.e., s. 57-59.

37

l deil, tam anlam yla yanltr. Proletarya toplum un tm

olum suzluklarn iine hapseder. Maddi kaynaklarn eksikli
inin sonucu olan doal yoksulluk koullar iinde deil, ak
sine ada sna retim rgtlenm esinin yapay sonucu olan
yoksulluk koullar iinde yaam aktadr. Proletarya toplum
da younlam irrasyonalitenin alcs olmad iin, onun z
grlem esinin ayn zamanda b ir btn olarak toplum un z
grlemesi olduu sonucu kar:
nsanln tm k a y b ... sadece insanln tm den k u rta rlm a sy
la gid erilebilir... Proletarya im d iy e k a d a r m evcut e y le r d z e
ninin f ii l (fa k tis ch ) ykl olduu iin, bu dzenin lmn
ilan ettiinde sadece k en d i varolu un un srrn da ilan etm i
olur... Felsefe maddi silahlarn proletaryada, proletarya e n te
lektel silahlarn felsefede bu lu r.35

M arx 1844 balarnda ekonom i politik zerine youn bir

aratrmaya balad: Blk prk yazlarda yer alan bu giri
niteliindeki rnler ancak 1932de E kon om ik ve F elsefi E ly azm a la n adyla yaym lanabilm itir. Bu rnler, enerjisinin eko
nomiye ynelm esinde kesinlikle nem li olan Enels gibi dik
kate deer b ir istisna dnda, M arxin dier G en H egelcilerden daha fazla uzaklamasna yol aar. E ly a z m a la n M arxin
alm alarnn tm iin birka nedenle byk nem e sahip
tir. O nlar esasen M arxin Kapital'i yaymlamadan nce karala
d baz msveddelerdir. M arxin E ly a z m a la n iin hazrlad
bu giri alm as aslnda planlad ancak asla tamamlayamadg tutkulu bir projenin kaba erevesini oluturur. M arxin
entelektel kariyerinin nispeten erken bir evresinde ana hat
larn olum rduu bu planlar, gerekte uzunca ve ay rn tl
bir alma olan Kapital'in M arxin ok daha kapsaml bir ka
pitalizm eletirisi olarak tasarlad eyin sadece bir paras
n oluturduunu gsterir. M arx, aslnda, hukuk, ahlk, si
yaset eletirileri ieren birok bamsz elkitab yaymlamak
niyetindeydi. Bu farkl elkitaplar sonu niteliinde bir sentez

35

38

A.g.e.. s. 5 8 -5 9 ; W erke, c. 1, s. 391.

alm asyla birbirin e balanacakt.35 M arx, E ly a z m a la r n d a

bu kurumsal alanlar alm asna dorudan ekonom ik iliki
lerden etkilendikleri srece dahil eder. alm a, bu yzden,
M arxin sz konusu alanla ilgili olduunu iddia eden disiplini
-e k o n o m i p o liti i- ilk eletiri giriimidir.
E ly a z m a la n ayrca, M arxin sonraki yazlarnda (farkl ne
denlerle) daha az dorudan ilgilendii problem lerle yakndan
ilikili olm as anlam nda, byk bir nem e sahiptir. Bu prob
lem lerden bazlar M arxm sonraki alm alarnda yer almaz.
Zira M arx, teorik bir modern kapitalizm eletirisi yapma y
nndeki olduka belirgin am ac hesaba katlrsa, bu so ru n
larn zalen yeterince ele alndn dnyordu. Din anali
zi bunlardan biridir. E ly a z m a la n M arxin dine hl byk bir
yer ayrd son almadr. Ancak Elymtmalannda ne kan
baz konular M arxin sonraki yazlarnda ortadan kaybolur.
Bunlardan en nem lisi Elyazm alannda m erkez b ir yer igal
eden yabanclam a analizidir. Yabanclam a sorunu 1 8 4 4 ten
sonraki yazlarda nadiren yer alm asna ram en, bu problem in
M arxm olgun dnem yazlarnn kaynan oluturduu ke
sindir. M arx, E ly a z m a la n n d a kulland yabanclam a kavra
myla ilgili belirli hususlar sonraki yazlarnda akla kavu
turur. Bylece M arxin kendini uzak tutm ak istedii soyul, fel
sefi karaktere sahip bu terim fazlalk haline gelir. Ancak Ely azm aknnda yer alan yabanclam a tartm as M arxin son
raki dncesindeki ana temalar hakknda paha biilm ez bir
kavray kaynadr.

Yabanclama ve ekonomi politik teori

M arxin E ko n o m ik ve F elsefi E ly a z m a la n nda gelitirdii eko
nom i politik eletirisini biim lendiren temel kabuller yle s
ralanabilir: E konom i politikilerin yazlarna iki temel eleti
ri yneltebilir, tiki, onlarn kapitalizme zg retim koulla
rnn tm toplum biim lerine genelletirilebilecei kabulyle

36

K arl M arx, E arly W ritings, s. 63.

39

ilikilidir. ktisatlar, m badele ekonom isi ve zel m lkiyet

ten hareket ederler. karlar ve kazan peinde kom ak in
sann doal nitelikleri olarak grlr. G erekte M arxa gre,
m badele eko n o m isi tarihsel bir s recin rn ve k apita
lizm de tarihsel olarak zel bir retim sistem idir. Kapitalizm,
kendisinden nceki retim sistem leri arasndan sadece biri
dir ve daha nce tarih sahnesinde yerini alm dier sistem le
rin sonuncusu deildir. Bu iktisatlarn ikinci yanl n-kabul, ekonom ik ilikilerin soyut bit biim de ele alnabilecei id
diasdr. ktisatlar serm aye, m etalar, fiyatlar vb.nden,
sanki insanlarn m dahalesinden bamsz bir hayata sahipler
mi gibi sz ederler. Bunun byle olmad yeterince aktr.
rnein, madeni bir para, insandan bamsz varolua sahip
olm as anlamnda fiziksel bir nesneden ibarettir, ancak sade
ce belirli toplumsal ilikilerin bir parasn oluturduu srece
paradr. Fakat iktisatlar, her eyi ekonom iye indirgem e
ye ve ekonom ik koullar iinde ele alnamayacak her eyden
uzak durmaya alrlar.
E konom i p olitik, bu yzden, isiz iiyi, ilgili i ilikisi d n
da yer ald s rece alan insan d ikkate alm az. H rszlar,
d o lan d rclar, d ile n c ile r e k o n o m i p o litik a sn d a n gerek te
m evcut olm ayan /o n u la r d r . O n lan n gznde sadece, rnein
d oktorlar, yarglar, m ezar kazclar, tren asas tayan g
revliler vb. vardr; bu yzden birin ci kategoridekiler ekonom i
politiin alan dndaki hayal figrlerdir.37

Her ekonom ik olgu ayn zamanda kesinlikle toplumsal bir

olgudur ve belirli tipte bir ekonom inin varl belirli bir top
lum tipini gerektirir.38
ktisatlarn iileri kapitalist asndan bir maliyet unsu
ru ve bu yzden dier serm aye harcam alarna denk bir ey
olarak almalar, bu yanl anlaylarn iaretidir. Ekonom i po
litik, gerek analiz nesnelerinin toplum iindeki insanlar ol
mas gerektii dncesini isabetsiz bir yaklam olarak ilan
37

A.g.e., s. 1 3 7 -1 3 8 ; Werke. Ergd.. c. 1, s. 5 2 3 -5 2 4 .

38

K arl M arx, E arly Writings, s. 12 0 -1 2 1 .

40

eder. Sz konusu iktisatlar bylece, gerekte kapitalist re

tim tarzna ikin olan eyi -y a n i kapitalizmin proletarya veya
ii snf ile burjuvazi veya kapitalist snf arasndaki snfsal
blnm eye dayand g ere in i- gzden saklarlar. Bu snflar,
sna retim inin m eyvelerinin datm konusunda ilgili toplu
ma has bir atm a iindedirler. cretler ve krlar kapitalist
ve em eki arasndaki ypratc m cadele tarafndan, phesiz
sermaye sahiplerinin egemen konumda olduu bir iliki tara
fndan belirlenir.39
M arxn kapitalist retim srecinde yabanclam a analizin
de, ayrca sonradan K a p ital'de ayrntl olarak gelitirilen bir
balang nerm esi olan ada ekonom ik bir olgudan ha
reket edilir: Kapitalizm gelitike iiler yoksullam aktadr.
Kapitalist retim tarznn salad olaand zenginlik, top
rak ve sermaye sahipleri tarafndan gasbedilir. A ncak ii ile
em einin rn arasndaki bu ayrlk, aslnda basite iiye ait
mallarn gasbedilmesi olarak grlemez. M arxn tartm asnn
temel vurgusu, kapitalist sistem de retilen maddi nesnelerin
bizzat iiyle ayn deerde alnm asdr; tpk ekonom i politik
te sah teorik dzeyde ele alnm alar gibi. i srekli olarak
daha bir ucuz meta haline geldike daha fazla mal yaratr. n
sani dnyann d e er kaybetm esi eyler dnyasndaki d e er art
yla doru orantld r.40 Bu, M arxm nesnelleirme/eyletirm e (V ergegensldndelichu ng) olarak terim letirdigi bir ar
ptm a srecini ierir. i, emeiyle doa dnyasn ekillen
dirir; onun rn, bizzat ekillendirdii srece, d dnyayla
bu etkileim in sonucudur. Kapitalizmde ii (zne, yaratc),
rn (nesne) ile zdeletirilir.41
39

A.g.e., s. 6 9 .

4 0 A.g.e., s. 121.
41

A.g.e., s. 123. M arx, daha genel epistem olojik bir dzeyde, Hcgel'i nesnellelirme/eyleirne ve yabanclam a arasndaki iliki konusunda halal olduu
iin eletirir. M arxa gre, Hegelin idealizmi iin temel nem de olan dn
ce, eyliin" yabanclam kendilik-bilinciyle ayn ey olduu ve bu yzden,
nesneleirm cnin sadece insann kendinc-yabanclam asyla m m kn olduu
nerm esidir. M arxa gre m eselenin z baka yerde yatar. Yabanclam a be
raberinde ncsnclem eyi getirir ve (M arxm kavram kulland anlam da) ka

41

retim , yani nesnelletirme/eyleirme sreci bylece bir

k a y p ve nesneye k le lik biim ini alr; ii nesnenin bir kle
si haline gelir...42 Kapitalist ekonom ide iinin yabanclam a
s, em ein -k ap italizm in genilem esiyle giderek a rta n - ret
ken gc ile iinin kendi reti nesneler zerindeki k ontro
lnn yokluu arasndaki bu dengesizlie dayanr. Bu durum,
siyaset alanndaki yabanclam a rneinde olduu gibi, dinde
ki yabanclamayla paralellik sergiler. Hristiyan ahlkta Tan rya atfedilen nitelikler insanlarn kontrolnden uzaklar ve
sanki d bir g tarafndan dayatlan bir eye dnr. Benzer
biim de, rn iiye yabancdr ve... onun karsnda zerk
bir g olarak yer alr. N esneye verdii hayat onun kars
na yabanc ve dman b ir g olarak d ikilir.43 Bu yzden, h er
tr em ein ayrlmaz bir parasn oluturan (ve em ek-gcnn kendi yaratt nesneye aktarlm asn ieren) nesnelletir
me, kapitalizmde yabanclamayla ayn ey haline gelir. Baka
deyile, emein rn iiye -sad ece on tolojik anlamda deil,
ayn zamanda ok daha kapsam l ancak ok daha zel bir. an
lamda d a - dsaldr: Kendi em einin rnnde som utlaan
ey artk ona ait deildir.44
in in kendi rn ne yabanclam as oldu ka farkl b i
im ler kazanr. M arx bunlar tartrken byk lde Feuerbachm term inolojisini kullanr; ancak M arxm zel, tarih
sel bir retim tarz olarak kapitalizm in etkilerini som ut koul
lar iinde ele ald aktr. M arxm yabanclam a tartmasnn
temel boyutlar yle sralanabilir:
1.

ii, reti ey bakalar tarafndan kendisinin yararla

namayaca biim de gasbedildii iin , rnlerinin kullanm

zerinde kontrolden yoksundur. Piyasa ekonom isinin temel
pitalizm e zg zel arptlm b ir ncsneletirm c biim inin neticesidir. ou
yazar, ne yazk ki, nesneletirm e ve yabanclam a arasndaki bu temel ayrm
kavrayamamtr.
42

A.g.e., s. 122-123.

43

A.g.e., s. 123. M arx, yabanclam ay bu balamda tartrken iki terim kulla

nr. Ent/remdug (yabanclatrm a) ve Entctusserang (dsallatrm a). Analizin
de iki terimi az ok birbirinin yerine kullanr.

44

A.g.e., s. 122.

42

ilkesi mallarn m badele amacyla retilm esidir; kapitalist re

tim srecinde m allarn mbadelesi ve dalm serbest piyasa
nn ileyiinin kontrol altndadr. Piyasada bizzat bir meta
olarak alnp satlabilen ii, bu yzden, rettiklerinin yazgs
n belirleyecek gten yoksundur. Piyasa kapitalistin karla
rn iinin karlar aleyhine artracak biim de iler. Nitekim
ii daha fazla rettike daha az tketm ek zorundadr; daha
fazla deer yarattka daha deersiz hale gelir.
2. i bizzat iine yabanclar: Em ein rn yabancla
maysa, retim in de aktif bir yabanclam a olm as gerekir - et
kinliin yabanclamas ve yabanclam ann etkin lii.45 Yap
lan i, iinin zihinsel ve fiziksel enerjisini zgrce gelitir
m esini m m kn klacak gerek doyumlar salam az, nk o
sadece d koullann dayatt bir em ektir. , bir am acn arac
olm aktan ziyade bal bana bir am a haline gelir: Bunun is
pat, h ibir fiziksel veya baka bir zorlam a olm adnda in
sanlarn alm aktan vebadan kaar gibi kam alardr.46
3. Tm ekonom ik ilikiler ayn zamanda toplum sal ilikiler
olduklar iin , em ein yabanclam asnn dorudan toplum
sal sonular vardr. Marx hareket noktasn biraz ne eker:
Kapitalizmde insan ilikileri piyasa glerine indirgenm e ei
lim indedir. Bu durum insan ilikilerinde parann nem i ko
nusunda yeterince aktr. Para, en heterojen niteliklerin birbirleriyle karlatm labilecei ve yeniden retilebilecei soyut
b ir standart salad iin , toplum sal ilik ilerin rasyonelle
m esini salar. C esareti satn alabilen biri korkak bile olsa ce
surdur... N itekim sahip olann bak asndan, para her n i
telik ve n esn eyi (e lik ili old uklarnda b ile) b ir bakasyla
deitirebilir.47
4. nsanlar doal dnyayla aktif b ir karlkl ilik i iinde
dir. T ekn o lo ji ve kltr bu karlkl ilikinin ifadesi ve sonu
cudur. Bunlar insan hayvanlardan ayran temel niteliklerdir.
Baz hayvanlar retirler, ancak kukusuz m ekanik bir biim
45

A.g.e., s. 1 2 3 -1 2 4 .

46

A.g.e., s. 125; W erke, Ergd., c. 1, s. 514.

4 7 A.g.e., s. 193.

43

de, adaptasyon amacyla. Yabanclam emek insann retici

etkinliini doaya aktif bir biim de egemen klm aktan ziyade,
doaya adaptasyona indirger. Bu indirgeme, bireyi kendi trsel-varlndan (Gattungswesen), insan trnn hayatn hay
vanlarn kinden farkl klan eyden uzaklatrr.48 M arxm bu
konudaki tartmas Feuerbachn tartmasn yakndan and
rr. Ancak M arxm szlerinin anlam olduka farkldr. 1 8 4 4
E k o n o m ik ve F elsefi E ly a z m a la r n d a k i yabanclam a analizi
zerine aklam alarn ounda, M arxm konumu Feuerbachn
konumuyla zdeletirilerek, onun tartmasna gerekte olan
dan daha topik bir anlam yklenir.49 M arx, Feuerbachn
term inolojisine, insann -sa d e ce k sm en reten ve dar bir
evrede kendi biyolojik yapsnn igdsel unsurlar tarafn
dan ekillen d irilen - hayvanlarn aksine evrensel bir retici
olduunu savunduu durumlarda bavurur: Ancak onun ana
lizi, bu term inolojiye gre ok daha som ut ve zgndr.
M arxa gre, insan hayatn hayvanlarnkinden ayran ey;
insani yetiler, kapasiteler ve h azlan n toplum tarafndan biim lendirilm esidir. Soyut birey faydac teorinin bir icad
dr: Sregelen bir toplum iinde dnyaya gelm eyen ve dolay
syla toplum tarafndan biim lendirilm eyen hibir insan yok
tur. Bu yzden, her birey kendisinden nceki kuaklarn bi
riktirdii kltr devralan, yaad doal ve toplum sal dn
yayla karlkl etkileim iin d e dierleriyle birlikte yaad
bu dnyann daha fazla deitirilm esine katkda bulunan
biridir. Birey insann hayat ve trsel-hayat fa r k l ey ler de
ild ir ve ... H er insan k end isine has bir varlk olsa bile...
insan ayn lde b ir btn, ideal btn, toplum un -d n en
ve y aayan - znel varolu u d u r.50 B ylece, toplum u ayakta
tutan, onu m m kn klan, bireyin hayvanlardan farkllam a
sna hizm et eden, ona in sanhgn kazandran ey -te k n o lo 48

Feuerbach, Essence o f C hristianity, s. 1-12. Marx ayrca, G altungsleben terim i

ni, serbeste, lam anlamyla trsel-hayat" biim inde kullanr.

49

Bu konud a iki farkl rn ek iin bkz. H. Popitz, D er e n lfr em d e te Menseli

(Frankfurt, 1 9 6 7 ) ve Tucker.

50

K arl M arx, Early Writings, s. 158; Wcrlic, Ergd., c. 1, s. 539.

44

jik ve kltrel aygtlarn yan s r a - toplum a yeliidir. Baz

hayvanlar insanla benzer organlara sahip tir; an cak grnt
veya sesteki, sanal veya m zikteki estetik alg insani bir yeti,
toplum un bir yaratsdr. C insel etkinlik veya yem e-im e in
sanlar iin b iy o lo jik drtlerin basit bir doyum undan iba
ret deildir, aksine onlar, toplum un geliim i srasnda, doa
dnyasyla yaratc etkileim iinde farkl doyum lar salayan
eylem lere dntrlrler.51 Be duyunun geliim i tm n ce
ki tarihin eseridir; ancak salt ken di nesnesi sayesinde, in s a
nilemi doa araclyla varlk kazanabilen ey, basite be
duyu deil, aynca (arzulam a, sevme vb. gibi) manev duygu
lar, pratik sezgiler, zetle, in san i duyarllklar ve duyumlarn
insani k arakterid ir.52
Burjuva toplum unda insanlar kend ilerine in san lk larn
kazandran toplum la balarndan belirli biim lerde yabanc
larlar. lk olarak, yabanclam em ek trsel ve bireysel ha
yat birbirine yabanclatrr" ve ikinci olarak bu em ek birey
sel hayat bir soyutlam a olarak trsel-hayan am acna -ay rca
soyut ve yabanclam bir b iim e- dntrr.53 Kapitalizm
de, teoride ve pratikte, hayat ve bireyin ihtiyatan onun toplu
ma yeliinden bamsz vcrilm ilikler olarak grnr. Bu
yanlsama teorik ifadesini sivil toplum teorisini kendi karla
r peinde koan soyut birey anlay zerine kuran ekonom i
politikte (ve bir lde farkl ekilde, M arxin eletirdii Hegelci sivil toplum teorisinde) bulur. Bu ekilde, ekonom i poli
tik zel m lkiyeti insann zne dahil eder.54 A ncak, birey
toplum saldan koparlm akla kalmaz, ayn zamanda toplum
sal bireye tbi kln r. Toplum un retici kaynaklar, ar
yoksulluk iinde yaayan nfusun ounluu asndan, or
ganizmann varln srdrmesi iin gerekli asgari ihtiyalar
51

Kr. Blm 2: M ateryalist tez" adl alt blm.

52

Karl M arx, Early W ritings, s. 161; W erke, Ergd., c. 1, s. 541. Bu konunun

D urkheim la ilintisi iin Blm 15: Yabanclam a, anom i ve devletin doas"
adl alt blm.

53

K arl M arx, E arly Writings, s. 127.

5 4 A .g.e..s. 148.

45

karlamakta kullanlr. cretli em ekiler kitlesi, retici etkin

liklerinin sadece fiziksel varlklarnn kaba ihtiyalar tarafn
dan ynlendirildii koullarda yaar:
nsan m a a ra hayatna doru gerilem ekted ir, an cak yaban
clam en kt koullarda. Vahi (kullanm as ve korunm a
s iin zgrce su nu lan ) m aarasnda kendini b ir yabanc ola
rak hissetm ez: A ksine ken dini sudaki b ir b a lk gibi evinde
hisseder. A ncak yoksul insann izbe yerlerdeki bann a d
m an bir yerleim , ona sadece kan ve gzya sunan yabanc,
kasvetli b ir g h r.55

M arx insann trsel varlna yabanclam asn kapitalizm

analizinde ortaya koyar. Bu yabanclam a byk lde eit
sizdir: Baka deyile, yabanclam ann etkileri snfsal yap ara
clyla younlar ve proletarya tarafndan youn bir biim de
yaanr. Hegel ve Feuerbach tarafndan zel toplum sal ve ta
rihsel bir balamda kullanlan yabanclam a kavram nn genel
on to lo jik bir kategoriye dntrlm esi M arxm E ly a zm a lan ndaki yaklam nn ana temasdr. Ancak M arx, yabancla
mann sadece cretli em ekinin konumuyla snrl olmadna
inanr. Bizzat kapitalist de, zel m lkiyet ve parann gcnn
varln egem enlii altna alm as anlamnda, sermayenin b o
yunduruu altndadr. Sanayici sk alm ak, m ak l, e k o n o
m ik, tekdze" olm ak zorundadr:
[O ]n u n haz alm as ik in cil nem de bir m eseledir; haz reti
me tbi kln an b ir bo zam an etkinlii ve bu yzden hesap
l, eko n om ik b ir duygudur; zira kii hazlann serm ayenin bir
bedeli olarak kaydeder ve israf ettii ey, serm ayenin azalm a
syla kaybolan krn yerine kon u lab ilecek eyden fazla olm a
m aldr. N itekim n celeri (feodal toplum da) aksi geerliyken,
haz serm ayeye tbi k ln r ve haz arayan birey serm aye b irik
tiren bireye tbi olu r.56
55 A .g.e.,s. 177.
5 6 A .g.e., s. 179. Parantez bana aittir. M arx, bir baka yerde u szleriyle Moses
Hess'i andrr: zel m lkiyet bizi o kadar aptal ve ksmi klar ki. bir nesne
sadece ona sahip olduum uzda, bizim iin bir sermaye olduunda veya bizler

46

Elyazmalar bitm i bir alma olmayp daha ziyade giri ni

teliinde notlardan oluur. Buradaki yabanclam em ek tar
tmas M arxm 1844te hl kendi zel perspektifini formle
etmeye alt konusunda bol miktarda kant sunar. Marxm
yabanclam a yaklam nn ana temalarn belirlem ek zor o l
masa bile, onun bu konulardaki aklam alar ou kez anlal
mas zor ve ksadr. M arx, iktisatlarn yazlarn analiz eder
ken ekon om i politik bir dille yazar; yabanclam ay doru
dan tartt yerlerde Feuerbachn term inolojisine bavurur.
Bu evrede M arxin sz konusu iki farkl kaynaktan ald kav
ramlar baarl bir biim de bir araya getirem edii ve bu iki
sinin Elycznifllcrnda birbiriyle kolay olmayan bir iliki iin
de yer ald kesindir. Yine de E lyazm alar kapitalizm in eleti
rel analizi iin genel bir ereve salar ve bu para para n ot
lar gerekte M arxm sonraki yazlarnda byk lde gelitir
dii tm nem li dncelerin kaynaklarn oluturur.
G enellikle 1844 Elyozm alannda, kapitalist retim koulla
rnda insann hayvanlarn seviyesine drldnden ve
trsel varlna yabancIatrldndan sz edildii, M arxin
bir tr olarak biyolojik niteliklerine yabanclam soyul bir
in san anlay erevesinde dnd varsaylr. Bu yz
d en , M arx in d n ce sin in ilk geliim ev resin d e, in san n
znde - doal eilim leri kapitalizm in kstlayc yaps ta
rafndan b astrlan - yaratc bir varlk olduuna inand var
saylr. G erekte M arx kapitalizm in olaanst retici gc
nn insann gelecekteki geliimi asndan nceki retim sis
tem lerinde m m kn olam ayacak frsatlar yarattna inanr.
Toplum sal ilikilerin kapitalist retim iind eki organizasyo
nu, bu tarihsel olarak yaratlm im knlar alglam ay engeller.
Yabanclam em ein karakteri yabanclam am ve yabanc
lam insan (yani, doadaki ve toplum daki insan) arasn
daki bir gerilim in deil, aksine z el b ir toplum biim inin -k a p i
talizm in - yaratt potansiyel ile bu potansiyelin hedefine ula
am am biim i arasndaki bir gerilim in ifadesidir. nsan haytarafndan dorudan yenilip, iilip, giyildiinde, iinde oturulduunda, ksaca
bir ekilde kullanldnda bize aittir (s. 159).

47

vanlardan ayran ey, sadece insanlar ile dier trler arasnda

ki biyolojik farkllklar deil, ayn zamanda insanlann (old uk
a uzun bir tarihsel gelim e s recinin rn olan) kltrel
baarlandr. Bu baanlarn gerekli nkoulu insanlann biyo
lojik nitelikleri, yeterli koulu toplum un evrimidir. nsanlarn
kendi trlerine yabanclam alan toplum sal olarak yaratlm
n itelikler ve eilim lerden toplumsal bir koputur.57

Erken dnem komnizm anlay

E k o n o m ik ve F e ls e fi E ly a z m cla n 'n d a , M arxin ilk kap sam
l kom nizm tartm as da yer alr. Buradaki aklam alar ile
M arxin Hegelin devlet felsefesine eletirisindeki gerek de
m okrasi analizi arasndaki s rek lilik aktr. A ncak E ly a zmaiarndaki tartm ada Fransz sosyalizm inin etkisi o k b e
lirgindir ve Marx burada kom nizm " terim ini tercih ederek
d em okrasi kavram n kullanm aktan vazgeer.58 M arx, ya
banclam ann alm asnn zel mlkiyetin alm asna bal ol
duunu ne srer. Buradan, retim deki yabanclam ann r
nein din veya devletteki yabanclam a biim leri asndan
tem el nem de olduu, g erek d em o k rasin in y erlem esi
nin tek bana yeterli olamayaca sonucu kar: G ereken ey,
zel mlkiyet ve cretli em ek arasndaki mevcut ilikiyi orta
dan kaldrarak toplum u daha kapsaml olarak yeniden organi
ze etm ektir.
Marx kendi kom nizm anlayn ilkel kom nizm den ay
rr.59 lkel kom nizm in tem el biim i zel m lkiyete duygusal
57

Meyer'in kulland Urdc ifadeler, rnein Marx "iyilii ve zeks uygarla

ma sreciyle harcanm m kem m el ve zeki bir insan tr varsayar" nerm e
si (Alfred G :-M ayer, M arxism , the Unity o f Theory an d P ractice, Ann Arbor,
1963, s. 5 7 ) aka yetersizdir. M szros'un szleriyle: M arxin anlayn
da doaya hibir duygusal ve rom antik nostaljinin izi yoktur. Onun program
doaya', doal ilkel veya 'basit' ihtiyalara dnm e taraftar deildir...". Istvn
Mszros. M arxs T h coy o f A lienation (Londra, 1 970).

58

Marx. Alman sosyalistlerinin etkisinden bahseder ancak bu konudaki zgn

ve nem li alm alarn" Hess, W eitling ve Engclsin belirli yazlaryla snrl
kaldm ne srer. K arl M aix, E arly Writings, s. 64.

59

Burada Marxin aklndan ne getii tam am en ak deildir ancak m uhlem e-

48

dmanla dayanr ve bu yaklamda, btn insanlarn, her

kes eit m lkiyet hakkna sahip olacak biim de benzer bir d
zeye getirilm esi gerektii ne srlr. M arxa gre gerek ko
m nizm bu deildir, zira bu anlay ek o n o m i-p o liik teori
de rastlananla ayn trden arptlm bir emei nesneletirme eilim ine dayanr. Bu tr b ir ilkel kom nizm , birey yeri
ne topluluun kapitalist haline geldii ilkel bir ilecilie iti
lir. lkel kom nizm de m lkiyet dzeni hl egem endir, ancak
olumsuz bir anlamda:
Bizzat b ir g olarak ortaya kan evrensel kskan lk, kendi
n i yeniden ina eden ve fa r k l bir biim de doyuran gizli b ir a
gzllk biim id ir... zel m lkiyetin bu ekilde kaldrlnn
gerek bir sahiplii ne kadar az tem sil etlii, tm k lt r ve uy
garlk dnyasn n soyut olum suzlanm as ile ve brak n zel
m lkiyeti am ay, ona sahip bile olm ayan y o k s u l, ham , eksik
bireyin d o a llk tan u z a k ilkelliine gerilem e ile gsterilir.60

M arxa gre, ilkel kom nizm , zel m lkiyetin olum lu an

lamda alm as im kn olarak anlalam az. zel m lkiyetin
kaldrlmas kesinlikle yeni bir toplum biim ine geiin gerek
li bir kouludur. A ncak gelecein sosyalist loplum unun d
zenleyici ilkesi, z el m lkiyetin, insann kendisine y a b a n c la
m asnn p o z itif anlam da ortadan kaldrlmas ve bylece insan
doasnn insan araclyla ve insan iin gerek anlamda y e
niden e le geirilm esi" olmaldr. Bu, insann bizzat toplum sal,
yani gerekten de insan varlk olarak (als ein es g esellsch aftli
chen, d.h. m en schlichen M enschen)* kendine dnn, n
ceki btn gelim elerin zenginliini zm sem i tam ve bi
linli bir dn61 gerektirecektir. nsan varoluun toplum
sal karakterinin yeniden ele geirilm esi, M arxhn E ly a z m a la n nda ifade etlii kom nizm anlaynn tam amlayc b ir parlen Babeuf ve C abel'nin izleyicilerine atfta bulunm aktadr. Engels bu grupla
r "Ktada sosyal reform un geliim i yazsnda ele alr, W erke, c. 1, s. 4 8 0 -4 9 6 .
60

Karl M arx, E arly Wrilings, s. 154; W erke, Ergd., c. 1. s. 5 3 4 -5 3 5 .

( * ) Toplum sal, yani insani |beeriJ bir insan o la r a k - .n .

61

Karl M arx, Early W rilings, s. 154; W erke, Ergd., c. I , s. 53 6 .

49

asdr. Kom nist toplum , iktisatlarn genelde insan doas

nn karakteristik bir zellii olduunu dndkleri ben cil
karclk zerine deil, aksine birey ve sosyal topluluk arasn
daki karlkl bam lln bilinli farkndal tem elinde ku
rulacaktr. M arx, insann toplum sal doasnn onun varlnn
kklerine nfuz ettiini ve bu doann artk basite dierleriy
le dorudan iliki iinde srdrlen etkinliklerde tezahr et
m eyeceini vurgular. A ncak kom nizm insanlarn bireysellik
lerini yadsmaz. Aksine M arxm tartm asnn z, kom nist
toplum un, nceki retim sistem lerinde m m kn olam ayacak
dzeyde, bireylerin zel potansiyelleri ve kapasitelerinin ge
nilem esine im kn salayaca dncesidir. M arxa gre bu
rada bir paradoks yoktur. nsanlar sadece toplum sayesinde ve
ortaklaa rnler olan kaynaklan kullanarak bireyselleirler.
Bu heyecan verici ve parlak forml G en Hegelcilerin ele
tirel felsefesinin snrllklaryla birleir. Teoride zel m lki
yeti amak, zel m lkiyet fikrinin yerine kom nizm fikri
ni geirm ek yeterli deildir. G erekte kom nizm e ulam ak
aslnda ok iddetli ve uzun bir sreci gerektirecektir.62

62

50

Karl Marx, E arly W ritings, s. 154; Werfee, Ergd., c. 1, s. 5 5 3.

2
Tarihsel Materyalizm

M arx ve Engels ilikisinin ilk meyvesi, byk ld e polem iki bir yapya sahip olan ve 1844n son yansnda yazlma
ya balanp 1845 sonlarnda yaymlanan K utsal Aile'dir. Kita
bn byk blm M arxa aittir ve onun dier G en Hegelcilerden kesin kopuunun belgesidir. Bu alm ay, ok ksa bir
sre sonra yazlan ( 1 8 4 5 -1 8 4 6 ), aslnda eletirel b ir alm a
olm asna ramen M arxin tarihsel m ateryalizmin tem el ilkele
rinin ilk genel ifadesini oluturan A lm an deolojisi izler. Bu a
lm adan sonra M arxm genel bak as bir lde deiir ve
hayatnn kalan blm n bu ikinci alm ada ana hatlarn
oluturduu grlerin teorik aklam asn yapmaya ve onlan
uygulamaya geirm eye ayrr.
Alman Ideolojisinin tam m etni M arx ve E n gels hayattay
ken yaym lanm am tr. 1 8 5 9 da A lm an d eo lo jis i'n in yazld
dnem i ksaca deerlendiren M arx, bu alm ay yaymla
m adklar iin hayal krk l yaam adklarn yazar: T em el
am aca ulald -y a n i anlatlm ak istenen verild ii- iin ,
alm ay tam am en b ilin li olarak farelerin kem irgen ele
tirisine terk etm ilerdir.1 Yine de M arx, aka, kendi Hegel
1

K arl M arx: S elected W orks, s. 364. Engels'in, erken dnem yazlarn -A lm an

Idcojisine kadar olan ve bu alm ay ieren dnem deki y a z la rn - n em i ko-

51

E le tirisin d e n ve 1844 ylndan entelektel kariyerindeki en

nem li snr izgisinin gstergeleri olarak sz eder. E kon om i
P o liti in Eletirisine Katkya yazd girite, M arxi, Devlet bi

im leri kadar hukuk! ilikiler de ne bizzat kendilerinden hare

ketle ne de insan zihninin (Geist) szde genel geliim ine gre
kavranabilir, onlarn kkleri daha ziyade maddi yaam koul
larnda yatar2 yargsna gtren Hegel'in devlet felsefesi ze
rine analizidir.
Engels daha sonra Alman d eo lo jisinden sz ederken, bura
daki materyalist tarih anlaynn sadece ilgili dnem de eko
nom i tarihine ilikin bilgilerinin hl n e kadar eksik olduunu
gsterdiini3 belirtir. Ancak Marxin ekonom i tarihi hakkndaki bilgisi gerekte bu dnem de zayf olsa bile (burada geli
tirilen retici sistem lerin gelime evreleri em as daha sonra
nem li lde gzden g eirilm itir), almada ortaya k on u
lan tarihsel materyalizm aklam as M arxin daha sonra baka
vesilelerle yapt aklam alarla byk uygunluk iindedir.
Tm kesin blnm e izgileri keyfdir; ancak bazen M arxin
erken dnem inin bir rn olarak grlse de, Almcn d eo lo
jis in in onun olgun konum unu temsil eden ilk nem li alm a
olarak alnmas daha isabetlidir.
M arxin 1843 ve 1 8 4 4 yazlarnn onun olgun tarihsel ma
teryalizm anlayyla ilik isi zerine tartm a, bu y azlarn
1 9 2 9 -1 9 3 2 de yaym lanm asndan itibaren srekli olarak art
mtr. Tartm ann dorudan siyasal nitelikte dallan vardr ve
tartlan noktalarn ilgili tm taraflan tatmin edecek biim de
zm e kavuturuldugunu varsaymak olduka zordur. Ancak
gerekte, M arxin Hegel E letirisi, 1844 E ly a z m a la r ve onun
olgun dnem dncesi arasndaki tem el s rek lilik izgile
ri yeterince aktr. M arxin erken dnem yazlarnda gelitir
dii ve sonraki alm alarnda yer alan en nem li temalar u n
lardr;
nusundaki sonraki deerlendirm esi iin bkz. A. Voden, T alks with Engels",
Reminiscences o f M arx a n d Engels (M oskova, tarihsiz), s. 3 3 0 vd.
2

K arl M arx: S elected Works, e. I, s. 36 2 ; W erlte, c. 13, s. 8.

Karl Marx: Selected Works, c. 2, s. 359.

52

1. M arx'm byk lde Hegele borlu olduu, ilerleyen

b ir s re olarak insan n kend ini-yaratm as fikri. M arxin
1 8 4 4 Elyczmalarndaki ifadesine gre, d nya tarih i o la r a k
ad lan drlan eyin tm insann insan em eiyle yaratlm asn
dan baka bir ey deildir...4
2. Y ab an clam a fik ri. M arxm y a b a n cla m a terim in i
1 8 4 4 ten sonraki yazlarda byk lde kullanm am asnn bir
nedeni, kendi konum unu soyul felsefeden kesin olarak ayr
ma arzusudur. N itekim M arx, K om nist M anifesto'da (1 8 4 8 )
alayc bir dille insan znn yaban clam asn d an sz eden
Alman filozoflarnn felsefi zrvalarndan bahseder.5 Byk
lde Elyazm alannda ortaya konulsalar da, A lm an d eo lo jisinin yazm na kadar tam am en gelitirilm eyen grlerden,
yabanclam ann sadece zel toplum sal form asyonlarn geli
imi erevesinde anlalabilecek tarihsel b ir olgu olarak aratn lab ileceg i son ucu kar. M arxin tarih sel gelim e evrele
ri zerine aratrm alar, (Avrupa feodalizm inin zlm esi ve
kylnn kendi retim aralarna yabanclam as ile son u
lanan) iblm nn geliim i ve zel m lkiyetin oluum una
kadar gtrlr. K a p italde, bu ikinci sre, yani byk m ik
tarlarda m lksz cretli-em ekiler kitlesinin yaratlm as, ka
pitalizmin oluum unun zorunlu nkoulu olarak sunulur.6
3. M arxm , Hegelin devlet felsefesi E le tir is in d e ortaya
koyduu devlet teorisi ve devletin gelecein toplum unda a
laca fikri. M arx, bu E le tiriy i yazd dnem de, kapitaliz
min yerini alacan dnd ve alm asn bekledii toplum
4

A .g.e., s. 166. M arxin em ek" kavram iin bkz. Helmut Klages, T echnishcr
H um anism us (Stuttgart, 1 9 6 4 ), s. 11-128.

Tlc C om m unist M anifesto, s. 168; W erke, c. 4, s. 4 8 6 . [Komnist M anifesto vc

K om nizm in lk eleri, ev. Muzaffer Erdos, (ilk bask) 19 7 6 , Sol Yaynlar.]

Marx'm yabanclam a" kavramm sonraki yazlarnda kullanm aktan vazge

tii vc bu yzden, onun erken ve olgun dnem alm alar arasnda bir kopu
olduu gr Louis Feuer tarafndan ifade edilir: W hat is alienation? The
career o f the co ncep t", New Politics, 19 6 2 , s. 1 1 6 -1 3 4 ; Daniel Bell, T he de
bate on the alienation", Leopold Labedz, Revisionism (Londra. 196.3), s. 1952 1 1 . Farkl bir siyasal perspektiften benzer bir ifade iin kr. Louis Althusser,
F o r M arx (Londra, 1 9 6 9 ), s. 5 1 -8 6 ve farkl yerlerde. [M arx in, ev. Ik Ergden, lhaki Yaynlan, 2002.]

53

sal dzen tr hakknda sadece kaba bir anlaya sahipken,

devletin siyasaln bam sz alannn bertaraf edilmesiyle or
tadan kaldnlabilecei tezi bu konudaki daha sonraki grle
rinin ayrlmaz bir parasn oluturur.
4. Bir toplum sal gelim e analizi perspektifi olarak tarihsel
materyalizmin en temel ilkeleri. M arxin erken dnem alm a
larnda ounlukla Hegelci ve Feuerbachc bir dil kullanlm a
sna ramen, onun yeni gelitirdii bak asnn bu yazarlar
la ve zellikle de Hegelle kesin bir epistem olojik kopu iinde
olduu yeterince aktr. Marx bu eski grlerin yerine yeni
bir felsefe geirmeye alm az; toplumsal ve tarihsel bir yakla
m lehine felsefeyi reddeder. Nitekim M arx, zaten 1 8 4 4 E lyazm alan'nda, kapitalizmin -te m e l yapsal karakteristiini serm a
ye ve cretli em ek arasnda dikoom ik snfsal bir iliki olutu
r a n - belirli bir toplum biim inde kk saldn vurgular.
5 . zet b ir d evrim ci P ra x is anlay. M arxhn Slrau ss ve
Bauer zerine yorum lan (yani onlarn soyut insann kendilik-bilinci yerine soyut doann z dncesini geirdik
leri iddias)7 Kutsal A ile ve Alman deolojisinde uzunca ifade
edilen grlerin -e le tire l felsefenin devrim ci b ir hareketin
ilk evrelerinden baka bir eyle ilikili olmad g r n n habercisidir. Sadece teori ve pratiin birlikteliiyle, teorik an
lam ann pratik siyasal etkinlikle bir araya gelm esiyle toplum
sal deimeye etkide bu lu nu labilir. Bu ise tarihte yeni geli
en dnm potan siyelleri zerine yaplacak aratrm ann
sz konusu deim eleri hayata geirebilecek pratik bir eylem
programyla birletirilm esi dem ektir.
i 8 4 4 E ly a z m a la n ile A lm an deolojisi arasndaki en n em
li gei noktas, M arxm 1 8 4 5 te yazd ve o gnden beri Feuerb ach zerine T ezler olarak nlenen, Feuerbach zerine ksa
bir eletirel nerm eler topluluunda bulunabilir.8 M arx, Feu7

K arl M arx, E arly Writings, s. 195.

F eu erbach zerine Tezler ilk kez 1888'de onlann "dnyaya yeni bir bak a
snn parlak balang noktasn ierdiklerini syleyen Engels tarafndan ya
ymland (.Selected W orks, c. 2. s. 3 5 9 ). Burada Writings O f T he Young M arx
On P hilosophy And Society'deki eviriden aktardm : s. 4 0 0 -4 0 2 .

54

erbach birka noktada eletirir. lk olarak, Feuerbach-n yak

lam tarihsel deildir. F euerbach, toplum un n n e konan
soyut bir insan anlayna sahiptir: nsan sadece dinsel insa
na indirgem ekle kalmayp, dinsel duygunun bizzat toplum
sal b ir rn ve analiz ettii soyul bireyin de zel bir toplum
biim ine ait biri oldugunu9 grem ez. k in ci o larak, F euerbachn m ateryalizm i, fikirleri sadece maddi gerekliin yan
sm alar olarak ald iin felsefi bir reti dzeyinde kalr.
G erekte, bilin ve insani Praxis arasnda srekli karlkllk
vardr. F euerbach , daha nceki tm m ateryalist dnrler
le benzer b ir yaklam iinde, maddi gereklii insan etk in
liinin belirleyicisi olarak grr ve n esnel dnyann zne,
yani insanlarn etkinlii tarafndan nasl deitirildiini analiz
etmez. M arx ayrca bu olduka nem li noktay bir baka ekil
de vurgular. O nun ifadesiyle, Feuerbachm materyalist reti
si, devrim ci etkinliin bilincin, yani insanlarn am al edim le
rinin sonucu olduunu gremez, aksine dnyay maddi ger
ekliin fikirler zerindeki tek-ynl etkisine gre aklar.
Ancak M arxa gre, koullar insanlar tarafndan d eitirilir
ve,., bizzat eiticinin de eitilmesi gerekir...10
M arxin gzyle Feuerbach, felsefenin [yani, Hegel felse
fesinin] d n ce iind e o lu tu rulan ve d nce aracly
la g elitirilen dinden baka h ib ir ey o lm ad n ; ayn l
d e, insan i yaban clam an n b ir baka varolu b iim i ve
tarz o larak m ah km ed ile b ilece in i11 g sterirk en n em
li bir katkda bulunm utur. Ancak Feuerbach bunu yaparken,
Hegelin hareket halindeki ve yaratc ilke olarak olum suzlama d iy a le k ti in e 12 yapt vurguyu gz ard ederek, din! d n l (co n tem p lativ e) veya p asif bir m ateryalizm sergi
ler. M arxin dncesi iin temel nemde olan, zne (toplum
iindeki insan) ile nesne (maddi dnya) arasndaki, insanla
rn maddi dnyay giderek daha fazla kendi am alarna bagm 9

Writings O f T h e Young M arx On Philosophy Anil S ociety , s. 4 0 2 .

10 A.g.e., s. 4 0 1 .
11

K arl M arx, E arly W ritings, s . 197 (parantezler bana aittir).

12 A.g.e., s . 2 0 2 . Bu noktann kapsaml bir incelem esi iin bkz. s. 4 0 3 -4 0 6 .

55

l kldklar ve bylece bu am alar dntrp yeni ihtiyalar

yarattklar diyalektik sretir.

Materyalist tez
Bu yzden, A lm an td eo lo jisi ve sonraki yazlarda o lu tu ru
lan genel tarihsel m ateryalist anlay Feuerbachm anlayn
dan ve daha nceki felsefi materyalist yaklamlardan olduk
a farkldr. M ateryalizm, M arxin kulland anlamda, man
tksal olarak oluturulan o ntolojik bir argman ifade etm ez.3
Kukusuz Marx, fikirlerin, bilinebilir maddi bir dnya ile du
yusal iliki iindeki insan beyninin rnleri olduklar iddias
n tem el alan realist bir bak asn benim ser; fikirler insan
zihninde deneyim lerden bamsz, verili ikin kategoriler ola
rak yer almazlar. A ncak bu, kesinlikle determ inist bir felse
fi materyalizmi toplum un geliim i zerine bir yorum a uygu
lamay gerektirmez. nsan bilin ci, zne ve nesne arasndaki
insann iinde yaad dnyay aktif bir biim de biim lendi
rirken ayn zamanda dnyann da onu b iim len d ird i i- di
yalektik karlkl etkileim iinde ekillenir. Buna rnek ola
rak, M arxin -F eu erb a c h zerine Tezleri de bir noktay aklar
k e n - maddi dnya hakkm daki alglarmzn bile toplum tara
fndan koullandrld tespiti verilebilir. Feuerbach, duyusal
algnn sabit ve deimez olmayp, aksine aadaki nitelikle
re sahip olgusal bir dnyayla btnletiini gremez. Bu olgu
sal dnya,
tarihsel b ir rndr; h er biri bir n cekin in om uzlarnda yk
selen, ayrca kendi sanayi ve ilikisini gelitiren, kendi top
lum sal dzenini deien ihtiyalarna gre yeniden ayarlayan
tm b ir n esiller d izisin in e tk in li in in son u cu d u r. E n b asil

13

56

Kukusuz bu, M arx'm konum unun belirli o n lo lo jik kabulleri ima etm edii
ni sylem ek deildir. Kr. H. B. A ction, T h e Illusion o f Epoch (Londra, 1955).
M arx'm geleneksel anlamda bir materyalist olduu grnn inandrc bir
rtl iin bkz. Alfred Schm idt, D er B e grijjf d e r N atur in d er Leh re von
M arx (Frankfurt, L962). A ynca Z. A. Jordan , T he Evolution o f D ialectical M a
terialism (Londra, 1 9 6 7 ).

duyusal k esin lik nesneleri bile, birey iin sadece toplum sal
gelim e, sanayi ve licari etkileim araclyla yer a lr .'4

M arxa g re, tarih insani ih tiyalarn s rekli yaratlm as,

doyurulm as ve yeniden yaratlmas srecidir. nsanlar hay
vanlardan ayran zellik, ihtiyalarnn sabit ve deim eler
den bam sz olm am asdr. Bu nedenle em ek, yani insanlar
la doal evreleri arasndaki yaratc alveri, insan toplum unun tem elini oluturur. Bireyin kendi maddi evresiyle iliki
si, yesi olduu toplum un zel karakteristikleriyle dolaym lanr. nsan toplum unun geliim ini aratrrk en, insani va
roluun o lm a z sa o lm a z koulunu oluturan som ut toplumsal
yaam s relerini am pirik olarak inceleyerek ie balam am z
gerekir. M arxin bu konuyla ilgili uzunca ifadesini aktarm ak
yararl olacaktr:
Bu yaklam biim i ncllerden yoksu n deildir. O , gerek
n c llerle balar ve onlar bir an iin b ile brakm az. O nu n
n c lleri, hayal bir soyutlam a ve deim ezlik iind eki deil,
aksine belirli koullar altnda fiilen, som u t olarak alglanabilir
b ir gelim e sreci iind eki insanlardr. Bu a k tif yaam s re
ci b etim len ir betim lenm ez, tarih (ken d ileri hl teorik dzey
de kalan) m ateryalistlerde l bir olgular toplam na veya ide
alistlerde hayal znelerin hayal bir etkinliine dnr.
Speklasyonun sona erdii yerde -g e r e k h a y a tta - hakiki,
pozitif bilim , yani pratik etkinli in, insanlarn pratik geliim
s re le rin in tem sili balar. B ilin h ak k n d a k o n u m a sona
erer ve o nu n yerini gerek bilgi alm aya balar. G erek lik dile
getirildiinde, bam sz b ir bilgi dal olarak felsefe varolu ne
denini yitirir. En iyisinden, onu n yerini insanlarn tarihsel ge
liim lerini gzlem lerden elde ed ilebilecek en genel son u la
rn b ir sen tezi alabilir. Bu soyutlam alar, g erek tarihten ba
m sz olarak kendi bana herhangi bir deerden yoksunlar
dr. O nlar sadece tarihsel m ateryallerin d zenlenm esini k o
laylatrm aya, onu n bam sz katm anlarnn diziliini gster
il

The German Ideobgy, s. 57. |Alman ideolojisi (Feuerbach), ev. Sevim Belli,
(ilk bask) 1976, Sol Yaynlan]; Werke, c. 3, s. 27.
57

meye hizm et edebilir. A ncak kesinlikle, felsefede olduu gibi,

tarihsel alan dzgn b ir biim d e ssleyen reeteler veya e
m alar salam azlar. A ksine, sk n tlar sadece ilk olarak, -is te r
gem i aa isterse gnm ze a it - m ateryalleri gzlem lem e
ye ve dzenlem eye baladm zda -g e r e k tasvir e sn asn d aortaya k a r.15

M arx, ak bir ifadeyle, insan ve doa arasndaki yaratc ve

dinamik etkileim le, yani insann bizzat kendini yaratt ret
ken sre zerinde tem ellendirilecek ampirik bir toplum b ili
mine ihtiyac vurgular.
M arxin. toplum sal gelim esinin ana evreleri dncesi,
onun alm asndaki dier birka alanla birlikte, dank hal
deki materyallerden oluturulm ak zorundadr. Alma id e o lo
j i s i n d e sunulan em a saylmazsa, Marx hibir yerde belirledi
i toplum tipleri hakknda btnlkl bir aklam a sunmaz.
Yine de, M arx'in toplumsal gelim e anlayn biim lendiren
genel ilkeler aktr. M arxin belirledii her farkl loplum tipi
kendi karakteristik i gelim e dinam iklerine veya m ant
na sahiptir. Ancak bunlar sadece gem i i d e kapsay an am pirik
analizlerle ortaya kartlabilir ve analiz edilebilir. Bunun hem
genel teorik bir ilke olduu hem de daha zelde bir toplum ti
pinden dierine gelim e s recinin izinin srlm esi an lam
na geldii vurgulanr. M arxin ifadesine gre, Tarih, her biri
materyaller, sermaye birikim leri, tm nceki kuaklar tarafn
dan miras braklan retici gleri kullanan ve bu yzden, bir
yanda, geleneksel etkinlii tamamen deiik koullarda srd
ren ve te yandan, eski koullarn yerine tamamen deiik bir
etkinlii geiren farkl kuaklarn birbirini izlemesinden baka
bir ey deildir.16 O, basite tarihe am alar ykleyen - son
raki tarihin ncekinin amac haline getirild ii- ereksel (teleological) b ir arptm adr.17
15

T he G erm an Id eolog y , s. 5 7 ; W erke, c. 3, s. 4 3 .

16 T he German Ideology, s. 6 0 . Ayrca kr. T he Holy Fam ily o r C iitiq u e o f C ritieal

C ritiquc (M oskova, 1 9 5 6 ), s. 125. [Kutsal Aile Ya d a Eletirinin E letirisi, ev.
Kenan Som er, (ilk bask) 1 9 7 6 , Sol Yaynlan. 1
17 A .g.e., s. 6 0 . M arx, P roudhon'un Hegel'in diyalektiini kullanm a biim in e

58

M arx, ben zer g r leri, k ap italist aam ann h er m odern

toplumda kom nizm in kurulm asnn gerekli nkoulu oldu
unu ileri s rerek, tek-dorululu bir yaklam reddettiini
ifade eder. Daha nceki tarihsel dnem i aklayc bir rnek
olarak Rom ay verir. Bir sonraki dnemde Bat Avrupada ka
pitalizmin olum asnda rol oynayan belirli koullar zaten Rom ada vard; an cak Rom a ekon om isi kapitalist retim e yol
am ak yerine kendi iinde zld. Bu rnek, belirgin bir
benzerlik gsteren, ancak farkl tarihsel balamlarda yaanan
olaylarn tam am en farkl sreler yarattklarn gsterir. Bu
sre, sz konusu durumlar birbirinden bam sz olarak ara
trldnda anlalabilir, ancak, tarih-st tarihsel-felsefi teo
rik b ir erev ey e bal kaldmzda onlar asla anlayamayz.'8
M arxin toplum tipolojisi, iblm ndeki ilerleyici farklla
mann geliim inin izini srm eye dayanr. O nun 1844 E lyazm alar'n da ifade ettii gibi, iblm nde genilem e, yabanc
lama ve zel m lkiyelin geliimiyle ayn anlam a gelir. Snf
l toplum un ilk farkllamam kom nal m lkiyet sistem inden
ortaya k n n kaynanda kesinlikle iblm nde uzm an
lama yatar; insanlar, kendi zel mesleki uzm anlklarna gre
(yani, cretli em eki olarak) tanmlayan iblm , onlarn
genel reticiler olarak tm kapasitelerini yadsr. Bu suretle:
blm ndeki farkl gelime evreleri sadece olduka farkl
mlkiyet biim leri dem ektir; yani, iblm ndeki m evcut bir
evre, ayn zamanda, bireylerin birbirleriyle ilikilerini mater
yal, ara ve em ein rnyle iliki iinde belirler.19
altfa bulunarak ayn eletiriyi yapar. Proudhon, basite, H egelci fikirlerin
birbirini izlem esi" aklam asnn yerine ekonom ik kategorileri geirir. Bylece tarihsel gelim eyi ayrntl olarak aratrma iinden kurtulunur. M. Proud
hon, ekonom ik ilikileri; birbirini douran, tez-antitez gibi birbirinden kay
naklanan ve m antksal ardklm insanln kiisel olm ayan aklndan alan
toplum sal evreler olarak grr." The Poverty o f Philosophy (Londra, tarih
siz), s. 93.
18 O tyeccstvcniyye Z apisky'nin editrne m ektup, daha sonra T. B. Bottom ore
ve M axim ilen Rubcl tarafndan evrilm itir: S elected Writings in Sociology and
S ocial P hilosophy (Londra, 1 9 6 3 ). s. 93. (Mor.xiri S osy olojisi, ev. Zuhal Bil
gin, Chiviyazlan Yaynevi, 20061
19

T h e G erm an Id eolog y , s. 3 3 .

59

Snf-ncesi sistemler
Her insan toplumu ilkel bir dzeyde de olsa belirli bir ibl
mn gerektirir. Ancak iblm en basit toplum biim i olan
kabilede en alt dzeydedir, sadece cinsiyetler arasnda genel
bir iblm vardr: leri byk lde ocu klar y etitir
mek olan kadnlar erkeklerden daha az retken bir rol oynar
lar. Erkek balangta tamamen kom nal bir varlktr; bireysel
leme giderek karm aklaan ve uzmanlam bir iblmyle ilikili tarihsel bir rndr. blm nn giderek karm ak
lamas temel ihtiyalar karlamak iin gerekenlerin zerin
de bir arlk retme kapasitesiyle el ele gider. Bu ayrca malla
rn mbadelesini gerektirir; mbadele ayrca insanlarn giderek
daha fazla bireysellem esine yol aar; bu sre, byk lde
uzm anlam bir iblm , para ekonom isi ve meta retiminin
gelitii kapitalizmde doruuna kar. Bylece, insanlar sadece
tarihsel sre iinde bireyselleirler: [nsanlar] balangta bir
l rsel-varlik, bir kabilevi v arlk, bir sr hayvan olarak ortaya
kar... Dei toku bu bireysellem enin temel bir etkenidir.20
Ayrca balangta mlkiyet komnaldir; zel mlkiyetin kay
na devletin yaps deil, aksine sonraki toplumsal gelim eler
dir. M arxa gre, insan toplum unun, esas olarak, her biri ken
dine ait kk zel mlkiyete sahip birbirinden bamsz bi
reylerin, yaklak ayn tarihte bir tr szlemeye dayal toplu
luk oluturmak iin bir araya gelmesiyle varlk kazandn d
nm ek anlamszdr. Yalnz yaamakta olan bir birey konua
bildiinden fazla toprak mlkiyetine sahip olamaz. Topra, en
fazla, hayvanlar gibi ihtiyalarn karlamakta kullanacaktr.21
Marx, bir bireyin iledii toprakla ilikisinin topluluk a ra cl
y la dolaym landn vurgular. retici kii bir aile, kabile,
bir insan grubu vb.nin bir paras olarak var olur: Bu toplum
20

Pre-C apitalis E a m o m ic Form ations (Londra, 19 6 4 ), s. 9 6 IKapita/izm nce

si E konom i Biimleri, ev. M ihri Belli, (ilk bask) 1967, Sol Yaynlar]; G rundrisse, s. 3 9 5 -3 9 6 . IG n n d risse-E kon om i Politiin Eletirisi in n alma, ev.
Sevan Nianyan, Birikim Yaynlar, 2008.1

21

E con om ic F am ation s. s. 81.

60

sal birim ler de, birbirlerine kartklar ve kartlk iinde ol

duklar iin, tarihsel olarak farkl formlar gerektirirler.22
En basit kabile toplum biim i avc-toplayc veya obanlk
biim inde gebe olarak hayatn srdren bir toplumdur. Ka
bile sabit b ir alana yerlememitir ve bir yerden dierine gee
rek m evcut kaynaklar tketir. nsanlar doalar yle gerektir
dii iin yerleik hayata gem emilerdir; yerleik hayata sadece
oban gruplarn istikrarl tanm topluluktan haline geldii bir
evrede gem ilerdir. Bu gei bir kez gerekletiinde, toplulu
un o andan itibaren, hem fiziksel evre koullar hem de ka
bilenin iyaps dahil, kabile karakteri kazanmasn etkileyen
birok faktr devreye girer. blm nn daha da farkllama
s, nfus art ve bylece szleme iine girmeye zorlanan ka
bileler arasmdaki atm alar ve bir kabilenin dierini boyundu
ruk altna alm as gibi birbiriyle ilikili sreler araclyla ge
liir 23 Bu oluum , ( ataerkil aile efleri, onlann altnda kabile
yeleri ve en altta da kleleri ieren farkllam bir tabakala
ma sistem inin bir parasn oluturan) etnik temelli bir klelik
sistem i retme eilim indedir.24 Toplum lar arasndaki ilikiler
sava kadar ticareti de harekete geirir. Farkl toplum lar fark
l retim aralarna sahip olduklan ve doal evrelerinde farkl
geim kaynaklan bulduklan25 iin, rnlerin mbadelesi mes
leki alanda daha fazla uzmanlamay harekete geirip meta redminin -y a n i bir alveri piyasasnda satm ak niyetiyle retil
mi r n lerin - ilk kaynan oluturarak gelime gsterir. lk
metalar, esasen dorudan Lakas yoluyla el deitiren kleler,
bykba hayvanlar, metallerden oluur. Bu alveriler artar
ve daha byk eitlilikte metay ierirk en , bir ekilde para
kullanlmaya balanr. Bylece, mbadele ilikileri daha byk
birim lerin karlkl bamlln artrr ve dolaysyla toplumlarn daha fazla genilemesini m mkn klar.
2 2 A .g.e., s. 8 7 ; G rundrissc. s. 389.
23

Kr. C ap ital, c. 1, s. 8 7 -8 9 . Durkheim la benzerlik belirtilebilir. [Kapital, ev.

Alaattin Bilgi, (ilk basklar) 1. c. 1965, 2. c. 1976, 3. c. 19 7 8 , Sol Yaynlan.]

2 4 P re-cap italisl E conom ic F orm alion s, s. 12 2 -1 2 3 .

25

C ap ital, c. 1, s. 3 5 1 .

61

Marx, erken dnem yazlarnda sadece Avrupadan toplan

m materyalleri kullanr ve kabile toplum undan antik toplu
ma (Yunanllar ve Romaya) doru tek bir gelim e izgisi i
zerken, daha sonra kabileci dnemde birden fazla gelim e iz
gisi bulunduunu fark eder. Bu farkl gelime izgileri zellik
le doulu loplum lar (H indistan ve ini) ierir, ancak M arx
zel bir toplum tipinden, yani G erm anik toplumdan sz eder.
Bu toplum , Roma lm paratorluunun zlyle birlikte feo
dalizmin Bat Avrupadaki gelim e eksenini oluturur.
M arxin Asya tipi retim ta rz n n (d o u lu to p lu m la n n ) doas zerine grleri bir lde deiiklie uram
tr. M arx, New York D aily Tribuuede 1853te balayan m aka
lelerinde, tarm c kltrde m erkez sulam aya nem kazan
dran ve bylece gl m erkez bir h k m ete veya dou
despotizm i ne yol aan iklim ve dier corafi faktrlerin ne
mini kuvvetle vurgular.26 Ancak M arx daha sonra bunun sz
konusu toplum tipinin -b iz z a t yerel toplulua z g - daha b
tnletirici temel niteliklerinde kk sald grn benim
ser. Doulu toplum deim eye byk diren ..gsterir; dura
anlk ynndeki bu eilim sadece m erkez hkm et birim i
n in kat despotik tutum undan deil, ayn zamanda (ve esa
sen) ky kom nnn kendine yeten i yapsndan kaynakla
nr. Kk ky topluluu tamamen kendini idame ettirebile
cek yapdadr ve kendi iinde tm retim ve artk-retim ko
ullarn barndrr.27 Bu olgunun tarihsel kkeni hi de ak
deildir; ancak o zgn bir oluum olarak ortaya ksa bile,
son u, m anfaktr ve tan m m -d a h a fazla farkllamaya yol
aacak hibir itici g ierm ey en - kendine yeterli birliidir.
Doulu toplum lardaki nfus art, sadece eski bir rnt zerinde, yaii igal edilm em i topraklar zerinde... yeni bir
topluluk28 yaratma eilim indedir. Buradaki temel bir faktr
26

The American Jou rn alism o f M arx an d Engels (New York, 1 9 6 6 ); Articles on

India (Bombay, 1 9 5 1 ); M arx on C h in a 1853-60 (Londra, 1968).

27

P re-C apitalist Econom ic F o im a tio n s, s . 70.

28

C ap ital, c. 1. s. 3 5 8 . Asya tipi retim ta n n n yaps nihayetinde Bat sm r

geciliinin etkisiyle zayflamtr.

62

toprakta zel m lkiyetin olmamasdr. zel toprak m lkiye

tinin gelitii yerlerde, Avrupal birim ler ve zellikle Rom ada
olduu gibi, nfustaki gelime m lk sahiplii ynnde artan
baskya ve sonuta genilem e ynnde srekli bir eilim e yol
aar. Ancak doulu toplumda birey asla bir m lk sahibi hali
ne gelmez, sadece kullanm hakkna sahiptir. Bu toplum tipi
mutlaka despotik olm ak zorunda deildir; kk ky kom n
leri, birbiriyle iliki iinde paral gevek b ir gruplam a ola
rak varlklarn srdrebilir. Ancak topluluklar artk-rnlerinin bir blm n ou kez dinsel nedenlerle, kabilenin tan
rsnn inanlan varlnm etkisiyle bir despota sayg gster
m ek adna verebilirler. Ama yneticinin kendi tebaasyla bir
lii esasen kapsam l bir karlkl ekonom ik bam llk iin
deki btnlkl b ir topluma dayanmaz; o esasen despot bire
ye dinsel bir bala bal paral birim lerden oluan b ir toplum
olarak kalr.
Yerel ky topluluklarnn kendine yeten karakteri kentlerin
geliim ini kesinlikle snrlar ve kentler Hindistan veya inde
asla egem en bir rol oynam am tr.29 te yandan, Yunanllar
veya Romann temsil ettii toplum tipinde kent tem el bir yere
sahiptir. M arx, kentlem enin geliim inin genellikle iblm
iindeki farkllam ann en ak gstergesi olduunu vurgular.
Kasaba ve kr arasndaki kartlk; barbarlktan uygarla, ka
bileden devlete, yerelliken ulusa geile balar ve tm uygar
lk tarihi boyunca gnm ze kadar ilerler..."30 Kent ve kr ay
rmas ilk kez kentte balayan serm ayenin geliim i ve onun
toprak m lkiyetinden ayrlmas iin gerekli tarihsel koullan
salar. Biz, kentlerde tem elini sadece em ek ve mbadele iin
de bulan m lkiyetin balang rneklerini31 grrz.
K ent-tem elli b ir uygarlk olan antik loplum , ilk kesin snf
l toplum biim idir. Asya tipi toplum lar belirli bir devlet dze
ni gelitirseler bile, M arx onlan gelimi snfsal sistem iinde
29

Bu nokta, daha sonra W eber tarafndan Hindistan ve inden sz edilirken

vurgulanmtr.

30

T he German M eology, s. 6 5 , W erke, c. 3, s. 50.

31

The G crm an Id cology, s. 66.

63

grmez, zira burada m lkiyet yerel dzeyde tamamen kom nal olarak kalr.32 Snflar, ancak zel olarak sahiplenilen ser
vet fazlas, aka reticiler kitlesinden bam szlaan i ba
kmdan kendine yeten bir gruplama iin yeterli dzeye gel
dii takdirde varlk kazanr. Nitekim antik toplumda -v e zel
likle G rek lerd e- bile, zel m lkiyet hl kom nal ve kamusal
m lkiyetin glgesi altndayd.

Antik dnya
A n tik toplum b irk a k ab ilen in , fikir birlii veya fetih so
nucunda, kent iind e birlem esiyle o lu u r.33 D oudakilerden farkl olarak, kent ekonom ik bir btndr. ehir devlet
lerini oluturan ilk kabileler saldrgan ve sava topluluklar
d. K entler balangta askerler etrafnda rgtlendi; G rekler ve Roma tarihi boyunca genilem eci karakterini korudu.
M arxin antik toplum analizi Romaya odaklanr. Rom a, kent
sel bir toplum olsa bile, toprak m lkiyetinin etkisinden tama
m en bamsz deildi. zel toprak sahibi ayn zamanda kent
li bir yurttat. Marx bu durum u, tarm cnn bir kent iinde
ki yaay biim i34 olarak tasvir eder. Ynetici sn f Roma ta
rihinin her dnem inde toprak mlkiyetine dayanmtr. Tam
da bu yzden, nfus art topran geniletilm esi ynnde bir
bask yaratr; bu eilim Rom a toplumunda deimenin temel
kayna, onun yapsndan kaynaklanan temel elikidir: Bu
eilim ... topluluun ekonom ik koullarnn tem el bir para
32

W ittfogel'c gre, M arx, kendi teorisinin bak asndan kanlm az gibi g

rnen bir sonuca ulamay baaram ad", yani Asya tipi retim tarz koulla
rnda, toprak tem elli idari brokrasinin ynetici snf oluturduunu'' kav
rayamad: Karl A. W ittfogel, O rien tal D espotism (New Heaven, 1 9 5 7 ), s. 6.
M arx. Rusya'dan yan-A syatik" b ir toplum olarak sz ettii iin, Asya Tipi
retim Tarznm snfsal karakteri birok siyasal ierim e sahiptir. W ittfogel,
Asya toplunlan zerine Rus bilginleri arasndaki tartmayla ilgili (scak o l
m ayan) bir aklam a yapar (a.g.e., 9. Blm ). Kr. George Lichtheini, Marx
and the 'Asiatic mode o f production", St A nthonys P apers, No. 14, 1963, s.

86 - 112 .
33

T he G erm an Ideology, s. 33.

34

P re-capitalist Economic F orm ation s, s. 7 9 -8 0 .

64

s olsa bile, topluluun zerine dayand gerek ba ykar.35

N fus art ve bunun yol at asker servenler kleliin ge
nilem esine ve toprak m lkiyetinin giderek younlam asna
hizm et eder. F etihler ve sm rgeci savalar, klelerin m ikta
rnn artm asna yol aarak, toplumsal farkllama izgilerinin
daha da keskinlem esine neden olur.36 K leler retim in tm
ykn ekerken, patrician (soylu) toprak sahipleri kam u
sal b irik im leri ve savan organizasyonunu tekelletiren , gi
derek bam szlaan bir ynetici sn f olarak ortaya karlar.
Tm sistem ... -b iz z a t A ntik uygarln k ou llarn teh like
ye sokm adan alam ayacak- belirli bir nfus m iktan zerine
kurulm utur. Bu ise M arxin zorunlu d g adn verdii,
kendisini toplum un yaps iinde dzenli bir balant sala
yan kolonilerin belirli aralklarla kurulm as biim inde gste
ren bir baskya yol aar.37
M evcut kaynaklara dayanarak retkenlii artrm a yn n
de hibir gd olmad iin, toprak yetersizliinden kaynak
lanan bask olduka gldr. Kazanc azamiye kartacak bir
ilgi art yaratacak hibir ideoloji bulunm am aktadr:
C a to ,* tarlalan n nasl en krl biim d e ilen ece in i antra
b ilir veya B rt s e n uygun faizle b o r para v ereb ilir an cak
servet, retim in am ac olarak ortaya km az, A ratrm a h er
zam an hangi m lkiyet biim in in en iyi yu rttalar yarataca
konusundadr. Servet, sadece ticaret yapan o k az insan ara
snda bizzat b ir am a olarak ortaya k ar...38
35 A.g.e., s. 8 3 .
36 A.g.e., s. 9 2 -9 3 .
37

T h e A m erican Jo u m a lis m o f M arx an d Engels, s. 77.

( * ) Cato: Censorius" lakapl Romal devlet adam - . n.

38 P rc-capitalist E con om ic E orm atios. s. 8 4 . Marx'a gre, Antik dnyadaki yay
gn anlay, ( dar ulusal, dinsel ya da siyasal" bir dnya gr tem elinde)
yabanclam bir biim de olsa da, insanlarn am alarnn retim e ve ser
vet birikim ine tbi olduu burjuva toplum uyla karlatrld nd a, insan
hl eylerin m erkezine yerletirir. Ancak Marx szlerine yle devam eder:
Fakat gerekte, dar burjuva toplum b iim in in d kabuu soyulduunda,
zenginlii oluturan ey ihtiyalar, kapasiteler, hazlar, retken gler vb.nin
evrensellii deil, evrensel bir mbadele iinde retilen bireylerin evTcnscl-

65

Servet kendi bana deerli deildir, aksine deerin kayna

zel kullanm dr; bu yzden, ynetici sn f ticaret ve manfaktre kukuyla, hatta hor gzle bakar. Ayrca em ek genelde
km senir, zgr insanlara uygun b ir ey olarak grlm ez.
Cum huriyetin sonunda Roma Devleti zaten fethedilen eya
letlerin acmasz sm rsne dayanmaktayd,39 bu aka im
paratorlarn himayesinde dzenlenen bir sretir. Roma toplumunda sn f atm as patricilerle plebler arasndaki m ca
dele etrafnda younlar. Patriciler, plebleri utanmazca, esa
sen tefecilikle sm rrler: Bu sm r en st dzeye Rom ada
ular, ancak asla genel bir sermaye birikimi sreci yaratmaz.
M arx, K a p ita lin nc cildinde tefeciliin roln tartrken,
tefecilerin serm ayelerinin dier koullarla bir araya gelerek
kapitalizm in geliim inde nem li bir rol oynadn, bu koul
lar olmadan tefeci serm ayenin kapitalizmi zayflatc bir faktr
ilevi yklendiini gsterir. Romada yaanan da budur; tefeci
lik kk kyll zayflatc bir etkide bulunur, zira patrici
ler, savalarda hizm et etmeye zorlanarak srekli yok olma teh
didi altnda yaayan pleblerin gerek ihtiyalarn karlam ak
yerine, paray o k yksek faiz oranlaryla dn vermilerdir.
Romal patriciler Romal kleleri, kk kylleri tamamen
yok ettiklerinde bu sm r son eklini alm ve salt kle eko
nom isinin yerine kk kyllk ekonom isi gem itir.40
Bir kurum olarak klelik Roma tarihinde farkl evrelerden
gemitir: Klelerin kk reticilere yardm ettii ataerkil bir
sistem olarak balam; pleblerin giderek daha fazla kleleme
si pazar iin tarmsal retimin yaygn olarak uyguland byk
arazilerin, latifundiae'nin geliimine yol amtr. Ancak ticaret
ve sanayinin belirli bir noktann tesinde geliememesi, nfu
sun ounluunun smr sonucunda yoksullamas latifim diaenin ekonom ik olmaktan fiilen uzaklamas demektir. Ticaret
liidir." Nitekim A ntik dnem de yaayanlarn ocuksu dnyas bir adan
m odem dnyaya stn bir grnm de olsa da, bu stnln kayna sade
ce nispeten snrl insani potansiyellerdir." A.g.c., s. 84 -8 5 .
39

Deyim Engels'e aittir. S clected VVorfis, c. 2, s. 299.

40

C ap ital, c. 3, s. 582.

66

teki bir baka zayflama kasabalann gten dmesiyle birlik

te gelir. Ticaretin ayakta tuttuu ey devletin dalmasnda kat
klar olan kamu grevlilerinin dayattklar vergilerle harabeye
evrilir. Klelik fiilen ortadan kalkmaya balar, byk iftlikler
dalr ve bu araziler kk iftliklerdeki miras kiraclara sz
lemeyle kiralanr. Kk iftilik egemen konum a gelir.
Bylece doruundayken olaand bir servet younlam as
yaratan ve byk b ir im paratorluk olan Roma fiilen yklm aya
yz tutar; retici gler nem li bir gelime kaydederken, top
lumun i kom pozisyonu belirli bir noktann tesine gem e
yi engeller. ok sayda kylnn retim aralarnn ellerinden
alnmas (M arx, kapitalizmin kkenlerini tartrken bu sreci
byk lde vurgular), kapitalist retim in gelim esine deil,
aksine klelie dayal -g e re k te ieride zlm eye u ray an bir sistem e yol aar.

Feodalizm ve kapitalist gelimenin kaynaklar

Romaya ynelik iddetli barbar saldrlan aslnda sadece antik
dnyann ykln hzlandran bir faktrd: Asl nedenler biz
zat R om an m i geliim inden kaynaklanyordu. M arx, gr
nte, antik toplum u feodalizm in geliim inde zorunlu b ir evre
olarak grm ez;41 ancak bat Avrupada, her koulda, Rom a lm paratorluunun z lm esi feodal toplum un ortaya k n n
temelini oluturur. Yine M arx hibir yerde feodalizmin ilk ev
relerini ayrntl olarak betim lem ez. Fakat Engelsin A ilenin,
zel M lkiyetin ve D evletin K ken indeki, ele geirdikleri bl
geleri ynetm e greviyle kar karya kalan barbarlar kendi
ynetim biim lerini deitirm ek ve Roma m irasnn unsurla
rn benim sem ek zorunda k alrlar iddiasn M arxin da b e
nimsemesi m uhtem eldir. Bu yeni toplumsal dzen asker b ir li
derin egem enliine dayanr ve onun b ir m onariye dnm e
siyle sonulanr.42 Y eni b ir soylular snf, bylece, bizzat as11 P re-capitalisl E con om ic F orm ation s. s. 70.
*2

M arx, b ir yerde, Avrupa'da Rom a'y izleyen sistem den, iki sistem in kar
lkl olarak birbirini deitirdii" bir sentez" olarak sz eder. Ekonom i Poli-

67

ker konum u elinde tutanlarn zel maiyeti etrafnda ekille

nir ve Rom allam m em urlar ve bilginlerden devirilen ei
tilmi sekinlerle tam amlanr. Bat Avrupada birka yzyldr
sren sava ve sivil dzensizlik de barbar ordularn ekirdei
ni oluturan zgr kyl iftilerin srekli yoksullam asna ve
sonuta yerel soylu m lk sahiplerine ait sertlere dnm eleri
ne yol aar. 9. yzylda serilik egemen konum a gelir. M arx bir
yerde, feodal dnem de, yine de -k e n d in i yerel dzeyde somut
olarak kom nal m lkiyetin srm esinde aa v u ran - eski bar
bar (G erm anik) toplum sal organizasyon biim inin altyaps
nn varln srdrdn syler. Bu altyap Ortaa boyun
ca halkn imtiyaz olarak ve halk yaam nn biricik kalesi ola
rak kalm tr!43
D ik katin i feodalizm den kapitalizm e geie younlatran
M arx, feodal toplum un tem el niteliklerini betim lem e konu
sunda fazla istekli davranmaz ancak burada bile onun olay ele
al biim inde byk boluklar ve belirsizlikler vardr. M arxin
feodal Avrupann olgun dnem ine bakndan kartlabilecek
grler onun yaad dnem in ekonom ik tarihindeki stan
dart anlaylara uygundur. Feodal ekonom inin tem elini top
raa bal serfi de ieren kk kyl tarm oluturur; kasa
balardaki evsel retim ve el zanaatlar retim iyle bu temel ta
m am lanr. A ncak feodal sistem znde krsal bir sistem dir:
Antik dnem kasabadan ve onun kk topraklarndan ba
lam sa, O rtaa da krdan b alam tr.44 S e rilik le , em ek
i retim inin belirli bir m iktarn toprak sahibine vermek zo
runda olsa da, retici ile rn arasnda olduka alt dzey
de bir yabanclam a vardr. Seri, genellikle kendisi ve ailesi
nin ihtiyalarn karlamak iin retimde bulunurken kendi
sinin efendisidir. Toprak sahibi (lord) kendi m lknden en
fazla kr elde etm eye almaz. O , daha ziyade, m evcut olan
ligin E letirisine K atk (C hicago, 1 9 0 4 ), s. 2 8 8 . 1E konom i Politiin E letirisine
Katk, ev. Sevim Belli, (ilk bask) 1970, Sol Yaynlan. |
43

P re-capitalist E conom ic F orm ation s, s. 1 4 4 -1 4 5 . (M arx'in Zasulich'e m ektubu

nun tincil m sveddesi.)

44

T he German Ideology, s. 35.

68

tketir ve retim faaliyetini sessizce serilere ve kirac ifti

lere b rak r."45 Kapitalizm in ilk evrelerinin tarihi, M arx iin ,
nem li lde kk reticinin kendi retim in kontrolnden
giderek yabanclam asnn, baka deyile, onun kendi retim
aralarndan kopanlm as ve sonuta em eini piyasada satm ak
zorunda kalm asnn tarihidir.
Feodalizm in zl ve kapitalizm in ilk gelim e dnem i
kasabalarn geliim iyle ilikilidir. M arx, 12. yzylda -d ev rim
ci k arakterd e- belediye hareketlerinin oluum unun ve bunun
so n u cu n d a k en tli to p lu lu k la rn fiilen b y k l d e id ari
zerklik elde etm elerinin nem ini vurgular.46 A ntikitede o l
duu gibi, kentsel m erkezlerin geliim ine tccar ve tefeci ser
mayenin oluum u ve yan sra onlann ilem lerini yrttkle
ri, tarmsal retim e dayal sistem i zayflatc bir g olarak i
leyen bir para sistem i elik eder.47 M uhtem elen Rom a im para
torluu dnem inde o k az kasaba varln srdrrken, kent
merkezlerinin ticaret ve m anfaktr m erkezlerine doru geli
imi gerekte sadece 12. yzylda balar: Bu kasabalann nfu
su esasen azat edilm i serflerden olumaktayd. Ticaretin ge
limesi para kullanm nn ve neticede m eta alveriinin daha
nceki kendine yeen krsal feodal ekonom i iinde srekli art' masna yol aar. Bu oluum kasabalarda tefeciliin gelim esini
kolaylatrr, toprak sahibi aristokrasinin servetinde bir azal
maya yol aar ve kyly lorda kar parasal ykm llkle
rinden kurtulm akta veya lordun kontrolnden kendini tam a
men kurtarm akta daha baarl klar. ngilterede 14. yzylla
birlikte serilik fiilen ortadan kalkar. Feodal dnem deki unvan
lar ne olursa olsun, bu lkede alan em eki kesim in byk
45

K arl M arx. E arly W ritings, s. 115.

46

Marx, etkili olmas iin Thierry'nin ca p ita lia szcnn ilk kez zerk kem
kom nlerinin kurulmasyla ortaya kt grne atfta bulunur.

47

Dobb'a gre, feodalizm in zayflamasnda birincil faktr b ir sistem olarak fe

odalizmin yetersizlii, yani ynetici snfn artan vergi ihtiyalarn karlayam am a sy d f. M aurice D obb, Studies in the D evelopm ent in C ap italism (L ond
ra, 19 6 3 ), s. 4 2 . D obbun kitab zerine bir tartma iin bkz. Paul M. Swcezy, The Transition fr o m Feudalism to C apitalism (Londra, 19 5 4 ). ISoyaliznc
Gei Sreci zerine, ev. Aytun Altndal, May Yaynlan, 19741

69

ounluu sz konusu dnem den itibaren artk m lk sahibi

zgr kyldr. Kukusuz, serfliin yazgs Avrupan n farkl
kesim lerinde olduka farkldr ve baz alanlarda yeniden can
lanm a dnem leri yaar.48
Kapitalist retim in balang rnekleri 14. yzyl banda
talyada49 ve 15. yzylda Ingilterede karmza ksa da, bun
lara olduka snrl alanlarda rastlanr. Kasabalar, bir ustann
altrabilecei usta ii ve rak saysna kesin snrlam a geti
ren gl lonca rgtlerinin hkim iyeti altndayd ve loncalar
kendilerini - iliki iinde olduklar tek serbest sermaye biim i
olan 50- ticar serm ayeden uzak tutmaktayd. Ayrca alan
nfusun ounluu bam sz kyllerden oluurken, kapita
lizmin gelim e ihtim ali sz konusu deildi. lksel birikim 5'
sreci -y a n i, kapitast retim tarznn ilk o lu u m u - M arxin
birok kez vurgulad gibi, kylnn retim aralarndan k o
parlmasn, insanlk tarihinde kan ve atele yazlan olaylar
topluluunu ierir.
Bu sre farkl lkelerde farkl dnem lerde ve farkl biim
lerde yaanr ve M arx onun klasik biim i ngiltereye odak
lanr. n g ilterede bam sz kyl nn cretli em ekiye d
nm esi 15. yzyl sonunda gerekleir.52 Bu zaman dilim in
de byk feodal savalar soylular snfnn kaynaklarn teme
linden ykm tr. lk zgr proleterler ktlesi yoksullam
aristokrasinin uaklar datmasyla piyasaya atlverir ve fe
odal aristokrasinin konum undaki zayflam a, m onarinin ge

48

Engels'in 15. yzylda Avrupann Dogu kesimlerinde ikinci (bir) sertlik" o l

gusunun ortaya kndan sz ederken b ir lde ilgilendii b ir konu. L et
ter to M arx, D ecem ber 1 8 8 2 , S elected C orrespon den ce, s. 4 0 7 -8 . [Seme Ya
zm alar, ev. Yurdakul Fin can c. 1. c. 1995, 2. c. 19 9 6 , Sol Yaynlan)

49

Marxin szyle, ilk kapitalist retim biim inin gelitii talyada sertliin or
tadan kalk baka yerlerden daha n ce gerekleti, C a p ita l c. V, s. 716.

50

C a p ita l c. 1, s. 716.

51

Deyim, genellikle, ilkel (prim itive) b irikim olarak kullanlr. Burada genel
kullanm n potansiyel olarak yanltc ierim lerinden kanm ak iin ursprng
lich terim ini ilksel" (prim ary) olarak evirirken Sweezy (s. 17) ve dierlerini
izliyorum.

52

C a p ita l c. 1, s. 7 1 8 ve devam.

70

lien gcyle hz kazanr. Toprak sahibi aristokrasi giderek

daha fazla m badele ekonom isi iine ekilir. Sonu itle evir
me hareketidir: Bu hareketin kaynanda ngilterede yn fi
yatlarnda keskin bir arta yol aan Flam an yn ilem ecilii
nin ortaya k yatar. Feodal lordlar, Kral ve parlamentoya
kar cretkr bir m uhalefet iinde, byk m iktarlarda ky
ly zorla topraklarndan atar. Tarm a elverili topraklar sa
dece birka oban gerektiren meralara dntrlr. Tm bu
m lkszletirm e s reci 17. yzylda Reform asyondan yeni
ve m uazzam bir g alr; ok byk Kilise topraklar Kra
liyet gzdelerine k arlksz datlr ya da m iras k ira cla
r kovan ve kiralanm arazileri byk birim lere katan spek
latrlere ucuza satlr. Elindeki gasbedilen kyl ksm en ra
bet nedeniyle, ou kez koullarn zorlam asyla kitleler halinde
dilenciye, serseriye dnr.53 Bu problem , serserilie kar
acmasz yasalarla, serseri nfusun cret sistem i iin gerekli
disipline itaatiyle zlm eye allr.54
tngilterede 16. yzyl bandan itibaren, proletaryann ilk
rnekleri retim aralarndan kopartlm ve piyasaya zgr
cretli em ekiler olarak atlm yerleik olm ayan, hareket
li b ir grup olan m lkszletirilm i bir kyller tabakas ola
rak gzkr. M arx, km ser bir tavrla, ekonom ik politikileri, insanlarn feodal balar ve kstlam alardan zgrletirilm elerinden sz etm elerine ramen, bu zgrlem enin kutsal
mlkiyet haklarm n en utanmaszca ihlalini ve kiilere kar
en kaba iddeti ierdiini tamamen gz ard ederek, bunu sa
dece olum lu bir biim de yorumlamakla eletirir.55
Yine de M arx, sadece bu olaylarn kapitalizm in oluum u
nun yeterli koulu olarak alnam ayacan gsterir. 16. yz
yla geerken, feodalizm in gten den artklar, daha fazla
zlm e ve daha gelim i bir retim biim ine -k a p ita liz m e gem e arasnda bir denge tuttururlar. Son gelim enin ortaya
knda bir lde nem li bir faktr, 15. yzyln son yan53

C ap ita l, . 1, s. 7 1 8 , 7 2 1 & 7 3 4 ; W erk e, . 2 3 , s. 7 4 6 , 748& 7 2.

54 A .g.c.. . 1, s. 737.
55

A.g.c., . 1. s. 727.

71

smda yaplan muazzam corafi keifler sonucunda gelien de

nizar ticaretin hzl ve byk genilem esidir. Bunlar esa
sen A m erikann kefini ve m it B um u nun dolalm asn ie
rir: Bu gelim eler ticaret, d en izcilik ve sanayiye ve bylece tkezleyen feodal toplum daki devrim ci bir unsura benze
ri grlm edik lde hareket, hzl bir gelime kazand n r.S6
M antar gibi biten bu ticaretten kaynaklanan hzl serm aye
ak, ayrca Am erikadaki altn ve gmn kefinin ardn
dan lke iine giren kym etli mal akn ngilteredeki m evcut
toplum sal ve ekonom ik dzenlem elerle rtr. Yeni im alat
lar liman kentlerine, lkenin eski ittifaka dahil kasabalar
na ve lonca rgtlerinin kontrol dnda kalan i m erkezle
re yerleirler. Liman kentleri, ittifak iindeki kasabalarn bu
yeni fidanlklara kar bezdirici m cadelesine57 ram en hzl
bir gelim e gsLerir. Bylece, m odern kapitalizm byk l
ekli deniz ve karayolu ticareti tem elinde58 eski m anfaktr
m erkezlerinden uzakta balar. rgtl m anfaktrn kayna
loncalarn kontrolndeki zanaat etkinlikleri deil, aksine
M arxin krsal yardm c iler olarak adlandrd, iplik eir
me ve dokum ayla ilgili ok az teknik eitim gerektiren etkin
liklerdir. Krsal toplum kapitalizm in en saf ve m akul b ii
m iyle gelitii en son yer olm asna ram en, ilk hareket bura
dan gelm itir.59 Bu evreden nce serm aye, devrim ci b ir gce
ulaam am tr. M erk an tilizm in 11. yzylda balayan daha
n ceki geliim i feodal yaplarn zlm esinde tem el bir rol
oynarken, gelien kasabalar esasen eski sistem e dayanmakta
ve belirli bir g dzeyine ulamadan nce znde m uhafa
zakr bir rol oynamaktaydlar.
Sermayeyi kontrol eden yeni gelien burjuvazinin ykseli
i 16. yzyl bandan itibaren giderek artar. Altn ve gm
56

T h e Com m unist M anifesto, s. 133; T he German Ideology, s. 73..

57

C ap ital, c. 1, s. 7 5 1 .

58

P rc-capitalist Econom ic F orm ation s, s. 116.

59 A.g.e., s. 116. M arx ekler: Bu yzden, zellikle kentsel bir zanaat beceri ve
uygulamas gelitirm eyen Antik dnem insanlar asla byk lekli b ir sanayi
kuram adlar", s. 117.

72

akn fiyatlarda keskin bir arta yol aar. Bu sre ticaret ve

m anfaktrde byk krlar salayacak, ancak byk toprak
sahiplerinin iflasna yol aacak biim de iler ve cretli em ek
ilerin say sn n byk lde artm asna neden olur. Tm
bunlarn siyasal alandaki meyvesi, devlet gcnn hzl ge
nilem esindeki bir an temsil eden birinci ngiliz Devrimidir.
M erkez idarenin ve gl siyasal erkin gelien m ekanizm a
lar, feodal retim tarznn kapitalist bir biim e dnm e
si srecini, sera benzeri yolla hzlandrm ak ve gei srecini
ksaltm akta60 kullanlr.
Gnm zde bile ilk kapitalistlerin ana kaynaklan hakkn
da fazla bilgi yoktur ve M arx bu konuda som ut tarihsel veri
ler sunm ak iin fazla bir giriimde bulunm az. A ncak kapitalist
retim de iki kart tarihsel ilerleme biim i bulunduunu gs
terir. lkinde, tccar snfn bir kesim i retim i dorudan ele
geirm ek iin salt ticari ilem lerin tesine geer. Bu sre ka
pitalizmin balang dnem inde talyada yaanr ve 15. yzyl
sonu ile 16. yzylda ngilterede kapitalist seferberliin temel
kaynan oluturur. A ncak, bu kapitalist formasyon ksa sre
iinde gerek bir kapitalist retim tarzna engel oluturmaya
balar ve "onun geliim iyle birlikte gcn yitirir.61 M arxa
gre, kapitalist gelim ede ikinci yol gerekten devrim cidir.
Burada bireysel reticiler serm aye birik tirir ve kendi etk in
lik alanlarn -tic a re ti de kapsayacak b iim d e - retim dn
daki alanlara geniletm eye alrlar. Bu yzden, bandan beri
loncalar dnda faaliyet gsterirler ve onlarla atm a halin
dedirler. M arx, bu ikinci gelime tarznn m anfaktr reti
minde nasl gerekletii konusunda ok az ipucu sunarken,
m anfaktrn Ingilterede iftilik alanndaki oluum sreci
ni baz ynleriyle ortaya koyar. 17. yzyl ortalarnda topra
n byk bir ksm cretli em ek istihdam eden ve meta piya
sas iin retim yapan kapitalist iftilerin elindeydi. Bunlarn
m lkleri byk lde feodal dnemden hl ayakta kalabi
len ortak topraklara zorla el konulmasyla byd. Ancak bu
60

Capital, c. 1, s. 751.

61

A.g.e., c. 3 , s. 3 2 9 .

73

ikinci sre geniletilm i bir sreti, yoksa 17. yzyln ikinci

yansna kadar tam am lanm bir sre deil. Bu sre, topra
n sermaye olarak kullanlm aya balanm as ve gayrimeru
ilan edilen proletaryann zorunlu tedariki iin kasaba sanayi
lerinin yaratlm asyla, bamsz kylln tarih sahnesinden
ekilm esiyle ayn dnem de tam am lanr.62
Marx kapitalist dnemde iki genel retim rgtlenm esi evre
si ayrt eder. lk evre m anfaktrn egemenlii altndadr. Bu
evrenin ayrt edici zellii, zanaat becerilerinin farkl uzman
lam grevlere dntrlmesidir: Burada, vasfl bir kiinin
lonca sistem i altnda yapabilecei bir i birok ii tarafndan
kolektif bir almayla gerekletirilir. M anfaktrn el bece
risiyle retimden daha etkili olm asnn nedeni, herhangi tek
nik bir yenilik deil, aksine ierdii iblmnn birim saat
te daha fazla birim retm eyi m m kn klmasdr. ngilterede
16. yzyldan 17. yzyln son kesim ine kadar egemen konum
da bulunan bu retim biim inin belirli snrllklar vardr. 17.
yzyl sonunda pazarlar o kadar genilem itir ki, manfaktr
bu talepleri karlayacak retkenlii yeterince salayamam
tr. Sonu olarak, teknik adan daha etkin retim ralan ya
ratma ynnde gl bir bask oluur; m akinelerin gelimesi
piyasann ihtiyalarnn zorunlu sonucudur.63 Sonu, sanayi
devrimid ir M Mekanizasyon bu andan itibaren kapitalist re
tim tarzn hkimiyeti altna alr. Kapitalizmin ayrt edici zel
lii olan teknolojik deiim ynnde srekli bir hareket olu
ur. Giderek daha ayrntl ve kapsaml m akinelerin gelitiril
m esi kapitalist ekonom inin m erkezilem esinde tem el faktr
dr: M arx, K a p ita ld e bu konuyu kapitalizmin beklenen z
l tartmasnda byk lde vurgular.
62
63

A.g.e., c. 1, s. 7 3 3 ; W erke, c. 2 3 , s. 7 6 1 .
Leiter to Annenkov. Poverty a f P hilosophy, s. 156. [Felsefenin Se/aldi, ev.
Ahmet Kardam, (ilk bask) 1 9 6 6 , Sol Yaynlan.)

64

74

Engels bu terimi M arxlan 6 n ce kullanr. Engelsin kullanm iin bkz. C on di

tions o f the W orkin g C lass in England in 1844 (O xford, 1 9 6 8 ), s. 9 -2 6 . [ngil
tere'de Emeki Sn/mn Durumu, ev. Yurdakul Fin can c, 1997, Sol Yaynlan]
Sanayi devrim i" terim inin kkeniyle ilgili baz tanm alar yaplm tr, kr.
Dobb, s. 258.

3
retim likileri ve Snfsal Yap

Marxa gre, toplum un geliimi insanlar ve doa arasndaki s

rekli retken etkileim in rndr. nsanlar geim aralar
n retm eye baladklar andan itibaren hayvanlardan ayrlma
ya balarlar...1 Hayatn retimi ve yeniden-retim i hem or
ganizmann biyolojik ihtiyalarnn dayatt bir zorunluluktur
hem de daha nemlisi, yeni ihtiyalar ve kapasitelerin yaratc
kaynadr. Nitekim retim etkinlii hem tarihsel hem de ana
litik anlamda toplumun kaynanda yer alr. retim , ilk tarih
sel edimdir ve maddi hayaun retimi... tm tarihin -b in le r
ce yl nce olduu gibi gnmzde de srf insan hayaunn sr
drlmesi iin her gn ve her saat yerine getirilmesi gerekentemel bir kouludur.2 Her birey gndelik etkinliklerinde top
lumu her an yeniden-yaratr ve yeniden-retir: Bu hem toplum
sal dzenin istikrarnn hem de sonsuz deiimlerin kaynadr.
Her tr retim sistem i, retim sreciyle ilgili bireyler ara
snda belirli toplum sal ilikileri gerektirir. Bu tespit M arxin
ekonom i politie ve genelde faydacla en nem li eletirile
rinden birinin kaynadr. Soyut birey anlay bireyci bu r
ju v a felsefesinin bir icaddr ve retim in her zam an sergile1

T he G erm an Id eolog y , s. 31.

K arl M arx, E arly Writings, s. 147.

75

dii toplumsal karakteri gizlemeye hizm et eder. M arx, Adam

Sm ithten ekonom i politiin Lutheri olarak sz eder, nk
o ve sonraki iktisatlar, hakl olarak, emei insann kendini
yaratm asnn kayna olarak grm lerdir.3 Ancak bu iktisat
lar insann retim araclyla kendini yaratm asnn bir top
lum sal gelime srecini gerektirdiini gzden karrlar. nsan
lar asla bireyler olarak deil, sadece belirli bir toplum un ye
leri olarak retirler. Bu nedenle, belirli retim ilikilerine da
yanmayan hibir toplum tipi yoktur.4
nsanlar retim srasnda sadece doay deil birbirlerini de
etkilerler; -b e lirli bir b i im d e - ibirlii yaparak ve k arlk
l etk in lik ler iind e retirler. retm ek iin birbirleriy le b e
lirli balantlar ve ilik iler iin e girerler ve ancak bu toplum
sal balantlar ve ilikiler iinde doay etkiler, retir ve onun
iinde yer alrlar.5

Her toplum biim inde bir retici gler toplam , bireyle

rin doayla ve birbirleriyle tarihsel olarak yaratlm -k u a k
tan kuaa ak tarlan - bir ilik isi...6 vardr. M arx retici g
lerin (P rodu ktion skrfte) genilem esine yol aan faktr ak
layacak genel bir teori gelitirm ez. Byle bir aklam a sadece
som ut toplumsal ve tarihsel analizlerle mmkndr. Nitekim
retici glerdeki feodalizmden kapitalizme geile ilikili de
iim ler birbiriyle yakn iliki iindeki tarihsel olaylara gre
aklanabilir. Ayrca retici gleri olduka yksek dzeyde
evrim lem esine ramen, toplumsal organizasyonun dier un
surlarnda daha fazla ilerlem enin salanamad toplum lar da
vardr. M arx, belirli alardan gelim i bir ekonom iye sahip ol
masna ramen, b ir para sistem i bulunm ad iin ilerlem esi
3

Marx'm kulland bu terim (P rodu ktion sverhltn isse) ngilizcede ikili bir an
lama sahiptiT ve lem retim kou llarn hem reim ilik ilerin i an lat
m akta kullanlabilir. M arx'm yazlarnda rerim ilikileri" terim inin kullan
m hakknda bkz. Louis Althusser vd L ire le C apital (Paris, 1967), c. 2, s. 149159. IKapital'i O ku m ak, ev. Celal A. Kanal, Belge Yaynlan, 1995]

K arl M arx: S elected Works, c. 1, s. 89.

A .g.e., c. 1, s. 89.

T he G erm an Ideology, s. 51.

76

geciken Peruyu rnek olarak verir: Para sistem inin gelitirilem em esi, nem li lde lkenin -tica re tin genilem esini snr
lay an - izole corafi konumundan kaynaklanr.7

Snfsal egemenlik
Marxa gre snflar ancak retim ilikileri, retici kitleyle s
mr ilikisi iindeki bir aznlk grup tarafndan gasbedilebilecek bir retim fazlasn mmkn klan farkllam bir ibl
mn gerektirdii zaman ortaya kar. M arx, toplum iindeki
snflar aras ilikileri tartrken genellikle H errschaft ve Klassen h etrsch a fi terim lerini kullanr. M arxin yazlarnn ngiliz
ce yorumlarnda bunlarn ynetim ve snfsal ynetim ola
rak kullanlmas eilimi yaygndr. Ancak bu terim ler, Alman
ca term inolojide kastedilen anlamndan ziyade, gcn bilin
li olarak dayalm asn ima eder. Sonu olarak, ynetm ekten
ziyade egem enlik teriminin kullanlmas uygundur.8
M arx, farkl snfsal egem enlik analizlerinde tam am en bur
ju v a toplum unun karakteristik yaps ve dinam iklerini ak
lamaya ynelir ve bu ne kan ilgi oda karsnda kavram
sal kesinlik ik in cil nem de kalr. Sonu olarak, M arx ou
kez yeterli dikkati gsterm eden K lasse terim ini kullanr ve d
nce hayatnn neredeyse sonuna kadar sn f kavramnn an
lam n kesinletirm e gerei duymaz.9 M ax W eb er'de rasyo
nellem e kavram nasl temel nemdeyse, sn f kavram da
M arxin yazlarnda byk bir nem e sahiptir, fakat Marx kav
ram sorgulamadan kullanr. Marxtan geriye kalan yazlarn,
7

Grandrisse, s. 22.

Kr. W . W esolow ski, M arx's theory o f class dom ination: an attem pt at syst
m atisation", N icholas Lobkowicz, M arx and the W estern W orld (N otre Dame,
1967), s. 54-55. H errschaft sorunu zerine Max W eber'in yazdklar iin bkz.
bu kitabn 2 5 0 -2 5 1 . sayfalan.

M odern toplum da stn fla n n m evcudiyetini, o n lar arasnd aki m cadeleyi

kefetm ek bana gre hibir nem e sahip deildir. Letter to W eydem eyer,
M arch 1852", S elected C orresp on d en ce, s. 57. Kr. Stanislaw O ssow ski, C lass
an d C lass Structure in the S ocial C onsciousness. Londra, 1963, s. 69-88 ve bir
ok yerde.

77

tam da sn f kavramn sistem atik olarak analiz etmeye bala

d noktada bilm i olmas ska vurgulanan bir ironidir.10 Bu
rada Marx ilk kez Bir snf meydana getiren ey nedir? soru
sunu sorar. Ancak M arx, E ly a z m a la r'm bitirm eden nce as
lnda olumsuz bir tanm yapar: Snf, gelir kaynana veya i
blm iindeki ilevsel konum una gre tanmlanmam aldr.
Bu kriterler byk bir snflar eitliliine yol aacaktr: G elir
lerini hasta tedavi ederek salayan doktorlar kazanlarn top
ra ileyerek elde eden iftilerden farkl bir sn f olutura
caktr vb. Ayrca bu kriterlerin kullanlm as ayn retim sreci
iinde yer alan farkl gruplarn konum larna uygun dmeye
cektir: rnein iki insan inaat iiyle uraabilir, ancak bun
lardan birisi byk bir irketin m lksz alanyken, dieri
bir kk iletm enin sahibi olabilir.
M arxin snflar gelir gruplan deildir vurgusu, onun K a
p i t a l d e sz ed ilen, ek o n o m ik m allarn dalm retim
den ayr ve bamsz bir alan deildir, aksine retim tarz ta
rafndan b elirlen ir genel n c l n n belirli b ir boyutudur.
M arx, Jo h n Stuart M ili ve ekonom i politiki birok dn
rn, retim belirli yasalar tarafndan dzenlenirken gelir da
lm ekillendirilebilir insani kuram larnn kontrol altnda
dr iddiasn sam a olarak niteler.11 Snflar sadece gelir da
lmndaki eitsizliklerdir ve bu yzden sn f atmas gelir
ler arasndaki elikileri en aza indiren nlem lerle hafifletile
bilir ve hatta ortadan kaldrlabilir n-kabulnn tem elinde
bu iddia yatar. Bylece, M arxa gre snflar retim ilikileri
nin bir boyutudur. Term inolojisindeki deikenliine ramen,
onun sn f anlaynn zn farkl alm alarnda yapt da
nk birok gnderm eden karm ak nispeten kolaydr. Snf
lar, gruplarn retim aralarna m lkiyetine sahiplikleriyle il
gili ilikileri oluturur. Bu znde dikotom ik bir sn f ilikileri
modeli salar: Tm snfl toplum lar biri egemen ve dieri tbi
konumda iki antagonist sn f arasndaki temel blnm e izgisi
10 Kapifalin (Engels tarafndan edisyonu yaplan) nc cildinin sonunda yer
alan "Snflar" kesimi (C ap ital, c. 3, s. 862-63) lek paradr.
11

78

G rundrisse, s. 717.

etrafnda ek illen ir.12 M arxm kullanm nda, snf, zorunlu ola

rak bir atm a ilikisi ierir. M arx, bu noktay birok kez ana
litik bir vurguyla aklar. Nitekim 19. yzyl Fratsasnda ky
lln durum unu tartrken u yorumu yapar:
K tk m lk sahibi kyller, yeleri ben zer koullarda yaa
yan, an cak birbirleriyle farkl trde ilikilere girm eyen geni
b ir k itle olu tu ru r. retim tarzlar onlar karlk l etk ilei
m e sok m ak y erin e b irb irin d en soy u tlar... M ily o n larca aile,
kendi hayat larzlan , karlar ve k lt rlerini d ierlerin inkilerden ayran ve onlarla dm anca bir kartlk iin e sokan e k o
no m ik koullar altnda yaadklan srece bir s n f o lu tu ru r
lar. Aralarnda sadece yerel karlkl iliki bulunm as ve
karlarnn ayn olm as; bunlar arasnda bir b irlik telik , ulusal
ba ve siyasal rgtlenm e yaratm ad s rece, bu m lk sahibi
k k k yl ler bir s n f o lutu rm az.13

M arx, farkl bir balamda, burjuvaziye atfta bulunarak ben

zer bir noktaya iaret eder: Kapitalistler, sadece bir baka sn
fa kar mcadeleyi srdrm ek zorunda kaldklar lde bir
snf olutururlar. Aksi takdirde piyasada kr aray iinde
birbirleriyle ekonom ik rekabet iine gireceklerdir.14

Snfsal yap ve piyasa ilikileri

Dikotom ik sn f anlaynn M arxm yazlarnda teorik bir be
timleme olarak yer ald vurgulanmaldr. Bu betim lem eye sa
dece -M a rx m gelecekte olacam dnd h aliy le- bujuva
toplumu yakn der. T arihteki tm snfl toplum lar, snfsal
yapnn dikotom ik ekseniyle rten daha karm ak bir iliki
ler sistem i sergiler. Bylece burjuva toplumunda bu trden
karmak gruplama biim i ayrt edilebilir:
1. M evcut toplum biim inde nem li siyasal ve ekonom ik
12 Kr. Ralf D ahrendorf, C lass an d C lass C onflict in an Industrial S ociety (Stan
ford, 1965), S. 18-27.
13 K arl M arx: Selected W orks, c. 1, s. 334.
14

T he G erm an Ideology, s. 69.

79

bir rol oynasalar da, d urum lar alm akla olan veya aksine
ykselen retim ilikilerinden etkilenm eleri anlam nda m ar
jin a l konumda olan sn flar.15 Birincilere rnek olarak, Fransa
ve Almanyada gcn srdrm esine ramen kapitalist ifti
lere baml hale gelen veya kentsel proletaryaya katlm ak zo
runda kalan zgr kyllk verilebilir.16
2. Snflardan biriyle ilevsel bam llk ilikisi iinde olan
ve neticede, siyasal adan bu snfla zdeleme eilim indeki
tab ak ala r. M arxin m em urlar olarak adlandrd, idari hiz
metlerdeki sanayi alanlar arasnda yer alan st idari grev
liler bu kategoriye dahildir.17
3. Son o larak, ibl m y le tam am en b l n leem ed ik leri iin , snfsal sistem in kysnda yer alan lmpen p ro leta ry a
y a dahil heterojen b irey ler topluluu. Bunlar, hayatlarn top
lumun deersiz kesim leri iinde srdren her trden hrsz ve
suluyu, belirli bir meslei olmayan insanlar, serseriler, yersiz
yurtsuz bireyleri ierir.18
Bir snfn hom ojen bir varlk oluturma derecesi tarihsel ola
rak deiir: Tm snflarda tbi konumda kademeler vardr.19
M arx, F ra n sa d a S n f M cadeleleri'nde 1 8 4 8 -1 8 5 0 yllan ara
snda mal sermaye ve sanayi sermayesi arasndaki mcadeleyi
analiz eder. Bu mcadele bir btn olarak burjuvazi iinde s
regelen bir alt blnm enin som ut rneidir; o da ayn trden
dier ait blnm eler gibi belirli trden kar farkllklanna da
yanr; bu yzden, kr iki gelir kaynana aynlabilir. Bu iki gelir
kayna mevcut kapitalist gerein ifadesinden baka bir ey
deildir.20 Marxa gre, snfsal dzenin ve snf atm asnn
doas tarihle birbirini izleyen toplumlarn oluumuyla nem 15

Kr. Donald Hodges. T h e interm ediale classes' in M arxian theory", S ocial

R esearch, c. 28, 1961, s. 241-252.

16

Karl M arx: S elected Works, c. 1, s. 217.

17

Kr. C ap ital, c. 3, s. 376 vd. M arx ayrca, hkim ler, avukatlar ve d o k to rla r
dan snflarn id eo lo jik tem silcileri ve szcleri" olarak sz eder.

18 K arl M aix: Selected Works, c. 1, s. 155.

19

The C om m unist M anifesto, s. 132.

20

G rundrisse, s. 735.

80

Ii lde deiir. Pre-kapitalisi loplum lar byk lde yerel

dzeyde rgtlenmilerdir. Marxin Fransz kyll iin kul
land bir benzetmeyi genelletirirsek, her pre-kapitalisi top
lumu bir uvaldaki patateslerin bir patates uval oluturm a
s gibi, benzer byklklerin basit bir karm biim lendirir.2'
Bu toplum biim lerinde ekonom ik ilikiler sadece piyasa ilikisi
olarak ortaya km az, ekonom ik egemenlik veya tahakkm bi
reyler arasndaki kiisel balarla i ie geer. Bu yzden, feodal
byk toprak sahibinin egemenlii, kiisel ballk ilikileriyle
ve dorudan aar demesiyle salanr. Aynca serf rnnn bir
blmn bir efendiye hara olarak brakmasna ramen, kendi
retim aralar zerindeki kontroln byk lde srdrr.
Sadece geimini srdrebilecek aralar salamak iin mbade
le ilikisi iinde em ek gcn sunmak dnda hibir eye sahip
olmayan em eki kitlelerinin elindeki her eyin gasbedilmesine
dayal kapitalizmin oluumuyla birlikte, bu plak piyasa iliki
leri, insann retici etkinliinin belirleyicisi olarak ortaya kar.
Burjuva toplumu, inam doal stlerine balayan eitli feo
dal balan acmaszca ykar; insanla insan arasnda sadece kendi-kanndan ve bencil parasal demelerden baka hibir ba
brakmaz. Baka deyile, o dinin ve siyasal yanlsamann gizledi
i smrnn yerine plak, utanmasz, dolaysz ve insanlktan
uzak smry geirir.22 Bu yzden burjuva toplumda snfsal
ilikiler basitleir ve genelleir. Bir kez rayna oturduunda, ka
pitalizmin ilerleyici geliimi, piyasada dorudan birbiriyle kar
tlk iinde olan iki byk snfn, burjuvazi ve proletaryann
giderek daha fazla gelim esine yol aar. Dier snflar (byk
toprak sahipleri, kk burjuvazi ve kyllk) ise bu iki temel
snfsal gruplamann biri veya dieri tarafndan yutularak orta
dan kaldrlan geici snflardr.
M arxa gre, sn fla r, retim ilik ileri ile top lu m u n geri
kalan kesim i veya toplum sal styap ( b erb au ) arasndaki
temel balant noktasdr. Snfsal ilikiler siyasal g dalm
nn ve siyasal organizasyonun ana eksenidir. M arxa gre, eko21 K arl M arx: Selected Works, c. I, s. 334.
22

The Communist M anifesto, s. 135.

81

nom ik ve siyasal g yakn iliki iindedir ancak birbirinden

ayrlmas imknsz eyler de deillerdir. Fakat aynca bu teore
min tarihsel bir boyuta yerletirilm esi gerekir. Siyasal faaliyet
biim i retim tarzyla ve bu yzden, piyasa ilikilerinin ek o
nom ideki nem derecesiyle yakndan ilikilidir. Aslnda ilk
kez antik dnyada rastlanm asna ramen, zel mlkiyet, ek o
nom ik hayatn belirli alanlaryla snrl kalm tr. O rtaada
m lkiyet, gerekte kasabalarda serm ayenin m anfaktre ya
trlmasna yol aarak, feodal toprak mlkiyetinden korporatif m enkul m lkiyete doru belirli evrelerden geer. M lkiyet,
hem antik toplumda hem de Ortaada byk lde cem a
atle ve aynca bu yzden snfsal egem enlik ilikileriyle ban
srdrr. Bu ise siyasal gcn hl yaygn olarak comnunius*
iinde ilem esi dem ektir. Ancak m odem kapitalizm i kom nal bir kurum un tm d benzerliini ortadan kaldran byk
sanayi ve genel rekabet koullar belirler.23
M odern devlet, burjuvazinin feodalizm in artklarna kar
mcadelesi srasnda ortaya kar, ancak ayn zamanda kapita
list ekonom inin talepleri tarafndan ynlendirilir.
Bu m od em zel m lkiyete - m lk sahipleri tarafndan vergi
lerle kadem eli olarak satn alnan, ulusal borlanm ayla tam a
m en ele g e irile n - m od ern devlet e lik eder ve onu n varl
tam am en m lk sahipleri, burjuvazi tarafndan geniletilen
-b o rsad a devlet fonlarnn art ve azalnda da grlebile
c e k - ticar krediye bam l hale gelir.24

Burjuva toplum una zg devlet biim i, burjuvazinin ykse

li koullarna bal olarak deiir. rnein, Fransada bu rju
vazinin m utlakyeti m onariyle ittifak gl bir yerleik m e
m urlar snfnn gelim esine yol am tr. Britanyada ise ak
sine, devlet resm en y n eten toprak aristokrasisi ile g erek
te sivil toplum un tm farkl alanlarn h kim iyeti altn a alan ,
ancak resm en y n etm eyen burjuvazi arasndaki arkaik, r( * ) K o m n - .n .
23

T he C em a n Ideology, s. 79.

24 A.g .e .,s . 79.

82

tn ve eskim i bir uzlam ay temsil eder.25 Britanyada bu si

yasal dzene yol aan zel sre devlet iindeki b rokratik
unsurlarn nem ini en alt dzeye drmtr.

deoloji ve bilin
Cemaat yapsnn dalmas ve bunun yol au zel mlkiyette
genileme, medeni hukukun kaynaklarn oluturur. Bu tr bir
yasalar dzenlemesi tarihte ilk kez Romada yaplmtr, ancak
bu dzenleme Roma toplumunda manfaktr ve ticaretin i
zl nedeniyle uzunca bir sre etkili olmamtr. M odem ka
pitalizmin gelimesiyle yasalarn ekillendirilm esinde yeni bir
evre yaanr: talyada ve baka yerlerdeki ilk kapitalist merkez
lerde Roma hukuku egemen olur ve medeni hukukun kayna
n oluturur. Medeni hukukta otorite geleneksel topluluklarda
egemen konumdaki dinsel buyruklarn yerine rasyonel norm
lara dayanr.26 M odem hukuk sistemi ve yarg, burjuva devletin
temel ideolojik desteini oluturur. Ancak bu sistem, tm toplumlarda, egem en snfn hkim iyetini m erulatrm akta k ul
land ideoloji biim lerinin gelitirilmesi veya srdrlmesinin
tek ada yoludur. M addi retim aralarna sahip olan snf,
Zihinsel (geistin) retim aralarn da kontrol altnda tutar;
bylece genelde, zihinsel retim aralarndan yoksun olanlarn
fikirlerinin dierlerine tbi olduklar sylenebilir.27
M arxa gre bilincin kkleri ayrca toplum sal bir n itelik ta
yan insan i Praxtste yatar, in san larn varlk larn b elirle
yen b ilin leri deil, aksine b ilin lerin i belirleyen toplum sal
varlklardr28 szyle anlatlm ak istenen budur. M arxin bu
25 Werke, c. 11, s. 79.
26 W eb erin bu konuyu ele al b iim i iin bkz. Economy and Society, c. 2 1Top
lumsal ve Ekonomik rgtlenme Kuram, ev. zer Ozankaya, mge Kitabevi
Yaynclk, 1 9 9 5 ]; ayrca kr. D urkheim , The Division o f Labour in Society, s.
142 vd. (Toplumsal iblm, ev. zer Ozankaya, Cem Y aynlan, 2 0 0 6 .]
27

The German Ideology, s. 61; Werke, e. 3, s. 46.

2 8 Karl Marx: Selected W orks, c. 1, s. 363. Aynca bu konunun W eb er ve Durkheim 'la balantl olarak ele aln iin kitabn 14. blm ndeki "M arx ve
W e b e r deoloji olarak din problem i altbalgm a ve devam na baknz.

83

tespitiyle ilgili birok olum suz yorum yaplmtr. Ancak bu

radaki ilem sel terim toplu m sal varlktr ve toplumda bilincin
insan etkinlii tarafndan ynlendirildii genellem esine ok
az itiraz edilebilir. M arxa gre dil bunun som ut bir rneidir.
Onun szleriyle dil, bilin kadar eskidir, ayrca dier insan
lar iin var olan pratik bilintir ve sadece bu nedenle o, ayrca
benim iin de kiisel olarak var o lu r..."29 Fikirlerin ifadesi ve
gerekte salt duyumun tesinde bir eyin varl dilin varl
na baldr. Fakat dil toplumsal bir rndr ve bireyler kendi
bilinlerinin param etrelerini oluturan dilsel kategorileri sade
ce bir toplum un yesi olm alar sayesinde edinirler.
Marxn snfl loplumlarda belirli ideoloji biim lerinin rol
konusundaki grlerinin kayna, dorudan bu daha genel
faktrlerdir. Felsefede ve tarihte idealizmin hatas, toplum larn zelliklerini m evcut toplum un egem en dnce sistem i
nin ieriinden hareketle analiz etmeye almaktr. Ne var ki,
byle yapldnda deerler ve g arasnda tek yanl bir ili
ki olmad tamamen gz ard edilir: Hkim snf egemen ko
num unu merulatran fikirleri yayabilir. Nitekim burjuva toplumunda ne kan eitlik ve zgrlk gibi dnceleri yzey
deerlerine bakarak dorudan toplumsal gereklik olarak ala
mayz; aksine burjuva toplum undaki yasal zgrlkler, ger
ekte, mlksz cretli-em ekinin sermaye sahipleri karsnda
byk lde avantajsz bir konumda olduu szlem elere da
yal ykm llkleri merulatrmaya hizmet eder. Bu, ideoloji
nin, iinde yer ald toplumsal ilikilerle balantl olarak ara
trlmas gerektiini gsterir: Farkl dnce biim lerini yara
tan som ut sreler belirli bir toplumda fikirlerin nem kazan
masn belirleyen faktrlerle birlikte incelenmelidir. deolojiler
zaman iinde aka sreklilik sergileseler bile, ne bu srekli
lik ne de ortaya kan herhangi bir deiim sadece kendi ieri
ine gre aklanabilir. Fikirler kendi balanna gelimezler: bu
gelime, belirli bir P raxise bal olarak, toplumda yaayan in
sanlarn bilinlerinin birer paras olarak gerekleir: Gnde

29

84

T he G erm im Ideology, s. 42.

lik hayatta her bakkal kiinin olduunu syledii eyle gerek

le onun ne olduu arasndaki fark ok iyi ayrt edebilirken, ta
rihilerim iz henz bu basit anlay bile kazanam am lardr.
Onlar, her a, kendi szleri, syledii eyler ve kendisi hak
knda dnceleri ile balant iinde ele alrlar.30
M arxin ideoloji yaklam nda, daha nce bahsedilen, birbi
rinden ayrlmas gereken ilikili iki vurgu vardr. lkine gre,
iinde etkinliklerini gerekletirdikleri toplumsal koullar bi
reylerin iinde yaadklar dnyaya ilikin alglarn koullan
dm-. Bu, dilin insanlarn pratik b ilin le rin i ekillendirm esi
dem ektir, ik inci teorem , fikirlerin yaratlmas kadar y a y lm a
syla da ilgilidir: M arxin, snfl toplumlarda an yneLici fi
kirleri ynetici snfn fikirleridir, genellem esini ifade eder. Bu
ikinci nerm eden, fikirlerin yaylmasnn byk lde top
lumdaki ekonom ik g dalm na bal olduu sonucu kar.
deoloji bu ikinci anlam nda toplumsal styapnm bir para
sdr: B ir an yaygn ahlk anlay egemen snfn karlarn
merulatrmay salayan bir etkendir. N itekim snfsal sistem
le dolaym lanan retim ilikileri hukuk ve siyasal bir stya
py yaratan ve belirli toplumsal bilin trlerine tekabl eden
gerek tem eli31 olu tu rur. M arx, toplum sal Praxisin b ilin
ci ekillendirm esinin bu iki yolu arasnda deimez bir iliki
olduunu sylem ez. Bir birey veya grup kendi andaki yay
gn grlerden bir lde farkllk gsteren fikirler gelitire
bilir: Fakat bu fikirler, egemen snfn karlaryla veya m ev
cut otorite yapsna meydan okuyacak bir konum a gelen bir
snfn karlaryla eklem lenm edike n plana km azlar.32 Ni
tekim 18. yzyl sonu ve 19. yzyl banda m akine yapm n
da kullanlan fikirlerin ou zaten ok nceleri bilinm ekteydi:
Ancak bu fikirler, sadece kapitalizm in genilem esi sonucun
da, kapitalistler iin el becerisine dayal manfaktrn sala
dnn zerinde ve tesinde retim artna ihtiya olduunda
hzla uygulanmaya ve yaylmaya balamtr.
30 A .g.c., s. 64; Werke, c. 3, s. 49.
31 K arl Marx: Selected Works, c. 1, s. 363.
32

Kr. T h e Gentian Id eolog y , s. 372-473.

85

Snfsal egemenliin roln toplum sal etkinlik ve b ilin ara

sndaki diyalektik iliki tem elinde ele alm ak, belirli bir top
lum daki retim ilik ileri ile id e o lo jik styap arasndaki
balantlarla ilgili baz grnr ikilem leri zmeyi salar.33 B i
reylerin retici etkinlikleri, birbirleriyle ve doayla k arlk
l iliki iinde, toplum sal davran ve bilin arasnda srekli ve
karlkl etkileim i gerektirir: Bu karlkl etkileim in ret
tii fikirler snfsal egem enliin yapsnn yaylmas veya ka
bul tarafndan k ou llan drlr. Bu yzden, egem en id eolo
ji her zaman ksm en... egem enliin karm aklam asn veya
egem enlik bilincini, ksm en de... bu egem enliin ahlk bir
aracm 34 gerektirir. Toplum un - zerin d e styapn n yk
seld i i- gerek tem eli, her zaman aktif, irade sahibi birey
lerin ilikileriyle atlr ve bu yzden, her zaman fikirlerin ya
ratlm as ve uygulanm asn gerektirir. styap konusunda
nem li olan onun fikirlere som utlu k kazandrm as deildir,
zira bir snfsal egem enlik sistem ini (zellikle siyaset, hukuk
ve din biim inde) dzenleyen ve yaptrm altna alan bir top
lumsal ilikiler sistem ini meydana getiren ey, retim ilikile
ri deil styapdr.
M arx, tarihsel bilginin grelilii problem ini fazla zorlanm a
dan zer. En karm ak id eoloji trleri dahil, tm insani bilin
biim lerinin belirli toplum sal koullar iinde kk sald ke
sinlikle dorudur. Ancak bu zellik tarihin rasyonel ilkeler te
melinde gem ie dnk olarak anlalm asn engellem ez. N ite
kim tm snfl toplum lann belirli ortak temel zellikleri var
dr. Ne var ki, bu temel zelliklerin bilinm esi, kapitalizm, top
lumun bilim sel bilgisinin kou llann yaratmcaya kadar m m
kn deildir. M arx bunu b ir analojiyle aklar. Daha gelikin
varlk olan insann anatom isi bize m aym unum sulann anato
m isini anlayacak bir anahtar salar: Ayn ekilde, burjuva toplum unun yaps ve gelim e s recinin anlalm as antik dn
33

Kr. rnein Jo h n Plam enatz, M an an d Society (Londra, 1968), c. 2, s. 279-293.

34

T h e G ernan d eolog y , s. 473; W erk e , c. 3, s. 405. Bkz. Karl Korsch, M arxism us

und P h ilosop h ie (Leipzig, 1930), s. 55-67. IMarfesizim ve F elsefe, cv. Ylmaz
ner, Belge Yaynlan, 1991.1

86

yann toplum sal geliim ini aklarken benzer kategorilerden

yararlanm am z salar. E kon om i politikte gelitirilen terim
lerden yararlanarak em ek ve retim " gibi kavram lar ok
genel b ir biim de kullanm ak, onlar farkl gelim ilik dzeyin
deki top lu m lann ortak k arakteristiklerine uyarlam ak m m
kndr. Ancak bu kavram lar sadece kapitalist retim in geli
mesiyle oluturulm ulardr. G en elde retim b ir soyutlam adr,
ancak hakl bir soyutlam a...3S
Ekonom i politikte gelitirilen teoriler btn toplum lara uy
gulanabilecek old u ka nem li hakikatler ierir; fakat yazla
rnn burjuva snfsal egem enlik yapsyla olduka yakndan
ilikili olm as, bu iktisatlarn kendi aklam alarnn sn rl
lklarn ve tek yanllklarn grebilm elerini engeller. O nlar,
A lm an tarih iler ve d n rler gibi, an yanlsam asn
paylarlar36 ancak bu, hibir ekilde tm dncelerinin epistem olojik adan hatal" olduunu gsterm ez. Egem en d
nce biim leri id eo lo jik k arakterlerin i, sn fsal egem enlik
toplumsal dzenin genel organizasyon biim i olm aktan k n
caya, yani onlar artk zel bir kar genel k ar olarak veya
genel kar yneticilerin k an olarak temsil etm e zorunlulu
undan kurtuluncaya37 kadar aa vurmayacaktr.
Her hkim sn f, egem en konum unu m erulatran ideo
lojinin evrensel olduunu iddia eder. Fakat bu, M arxa gre,
yeni bir devrimci snfn egemen konum a ykseliinin yarat
t toplum sal deim elerin farkl toplum tiplerinde ayn o l
masn gerektirm ez. M arx, tm devrim ci deim e s releri
nin ortak karakteristiklerini aklayacak bir em a ortaya koy
mazken, ayrca tarihte karlalan devrimci dnm biim
lerinin belirli temel noktalarda farkllklar sergilediine inanr.
Marxin devrim ci toplum sal deimeleri analizinde kulland
35

Grundrisse, s. 7. Bu, kukusuz, esasen Hegelci bir bak asndan dntrl

mtr. Lukacsn szleriyle, Marx iin nceki dnem lerin tarihinin yeterin
ce kavranabilm esi iin bugn doru olarak kavranm aldr...", Der ju n g e H egel,
s. 130.

36

The G erm an Idcology, s. 52.

37 A.g.e., s. 63; W erk e, c. 3, s. 48.

87

 genel em a yle iler: Nispeten istikrarl bir toplumda be

lirli bir retim tarz, bu retim tarz iin tamamlayc nem
de toplumsal ilikiler ve (onunla snfsal egem enlik arac ola
rak iliki iind e o lan ) styap arasnda bir denge vardr.
retim alannda ilerlem eler yaandnda bu yeni retici g
ler ile mevcut retim ilikileri arasnda bir gerilim oluur (r
nein Romada bu sre tanm egemen bir ekonom ide manfaktr ve ticaretin ortaya kyla yaanm tr). Bylece, mev
cut retim ilikileri yeni gelien retici glere giderek daha
fazla engel yaratmaya balar. Bu elikiler, siyasal alanda ve
rilen devrimci m cadelelerle nihayet bulan ve ideolojik adan
rakip ilkeler arasnda bir arpma olarak kendini gsteren
ak snf mcadeleleri biim inde ifadesini bulur. Bu m cade
lelerin sonucu, ya Rom ada olduu gibi m cadele halindeki
gruplarn hep birlikte yklm as ya da feodalizmin kapitalizm
tarafndan alm asnda olduu gibi toplum un byk l
de devrimci yeniden-inasdr.38 Devrimci g mcadelesine
giren snf, kendi fikirlerini tek rasyonel, evrensel olarak ge
erli fikirler39 olarak sunarak soyut bir insan, haklan kavgas
verir. Sonuta sadece tbi bir sn f egemen snfn bu ykln
dan kazanl karken, kendi hareketine g kazandrmak iin
toplum un dier k esim lerinin yardm na bavurabilir: rn e
in Fransz burjuvazisi 1789 Devrimi'ni kylln yardmy
la gerekletirm itir. Devrim ci sn f gcn kabul ettirdiinde
onun eski devrimci karakteri yerini mevcut dzeni, kendi he
gem onyasn savunmaya brakr:
M evcut d zen i h u k u k yap trm altn a alm ak ve bu d ze
n in allagelen ve geneld e sabit sn rlarn h u k u k en eb ed i
letirm eye alm ak toplum un y n etici kesim inin k arn a
dr. Dier tm m eseleler bir tarafa b raklrsa, bu s re, m ev
cut ilikiler dzeninin tem elin in -o n a tekabl eden kadem e
li ve dzenli bir form u g e re k tire n - srekli yenid en-retim iyle orantl olarak ortaya kar. Bizzat bu dzenlem e ve dzen,
38

The Com munist M anifesto, s. 132.

39

The G erm an Ideology, s. 62.

88

toplum sal kesinlii ve tesadftk ve keyflikten uzak durm a

y gerektirm esi bakm ndan, bir retim tarznn vazgeilm ez
unsurudur.40

Bu yzden, yeni snfn gcn artrm as, gerekte benzer

bir deime kalbnn tekrarlanm asna yol aarak, nispeten is
tikrarl bir baka dnemi balatr.
M arx, devrimci deimeyi bir btn olarak tarihsel srele
ilikilendirm edii takdirde bu genel anlay tam amen pozitivist bir yaklam dan ibaret kalacaktr. M arxm ifadesiyle, Her
yeni sn f kendi egem enliini sadece nceki egem en snfnkinden daha geni bir temelde kurarken, egemen olmayan snfn
yeni ynetici snfa kar muhalefeti sonradan daha keskin ve
kapsaml bir gelim e sergiler.4' Burjuvazinin glenm esi s
nfsal ilikilerin karakterinde feodalizm de yaanandan daha
kapsam l deiim lere yol aar. Burjuva toplum unda insanla
rn retici karakterleri daha nceki tarihsel dnem lerde m m
kn olandan ok daha fazla aa kar. Ancak bu sre sade
ce giderek daha fazla m iktarda mlksz cretli-em egin oluu
muyla sonulanr: Burjuva toplum u snfsal ilikileri tek bir s
nfsal ayrm etrafnda, burjuvazi ve proletarya arasnda genel
letirir. Burjuva toplum u ile nceki snfl toplum lar arasnda
ki temel farkn kayna gerekte budur. Daha nceki devrim
ci snflar, gc b ir kez ele geirdiklerinde, elde ettikleri ko
num u, toplum u byk lde kendi gasp koullarna baml
klarak korum aya alrlarken, proletarya nceden yaad
gasp biim ini ve bylece aynca dier tm gasp biim lerini or
tadan kaldrm adan42 egemen konuma gelemez.
M arxa gre, ii snfnn gcndeki art bu ju va toplum unun yaratt tarihsel deiimleri en st dzeye kartr. Bur
ju v a toplum unun geliim i, insann retici g lerinin baar
lar ile geni bir nfus kitlesinin bu yolla yaratlan zenginliin
kontrolnden uzaklam as arasnda byk bir uurum a yol
40

Capital, c. 3, s. 773-774; W erke, c. 25, s. 801.

41

T he C crm a ld co lo g y , s. 63; W erke, c. 3, s. 48.

42

T he C om m unis M anifesto, s. 147.

89

aar. te yandan, kapitalizm in alm as, insanlarn yabancla

m benliklerini, insanlar snfsal egem enlikten zgrletire
cek rasyonel bir dzen iinde yeniden ele geirm elerini sala
yacak koullan yaratr. Bu srecin ekonom ik nkoullan K a
pitalde aynntl olarak betim lenir.

90

4
Kapitalist Gelime Teorisi

Art-deer teorisi
K a p ita lin byk bir blm ekonom ik analize aynlsa bile, bu
almada M rxm youn ilgisini her zaman bu ju va toplum unun dinam ikleri oluturur: K a p ita lin tem el am ac, kapitalist
toplumun ekonom ik hareket yasasn, onun dayand re
tici tem elin dinam iklerini aratrm ak ve ortaya kartm aktr.
M arxin K a p ita lin ilk sayfasnda vurgulad gibi, kapitalizm
bir m eta retimi sistemidir. Kapitalist sistemde reticiler sade
ce kendi ihtiyalarn veya kiisel iliki iinde olduklar bireyle
rin ihtiyalarn karlamak iin retmezler; kapitalizm, ulusal
ve ou kez uluslararas dzeyde bir mbadele piyasasn gerek
tirir. Her meta, M arxm ifadesiyle, iki yanl grnm e sahip
tir: kullanm-deeri ve deiim-deeri. Sadece tketim s1

M arx hayatlayken K apital'in sadece ilk cildi yaym lanm tr an cak o , ayn
anda cilt zerinde almaktayd. kinci ve nc cilt Hngels'in editrl
nde srasyla 1885 ve 1894 yllarnda yaymland. M arx, ilk cild in giri ya
zsnda kapitalist gelim e teorisinin tarihiyle ilgili drdnc b ir cildin tasar
landndan sz eder. Bu alm aya ilikin notlar Kautsky tarafndan 1905 ve
1910 yllan arasnda T heorien ber des M ehrw ert adyla yaym lanm tr. Bunun
baz blm leri ngilizce'ye T h eories o j Surplus Value adyla evrilm itir, (ed.)
Bonner & B u m s (Londra, 1951). Bu iki cilt daha sonra ngilizceye tamamen
evrilmitir (Londra, c. 1 ,1 9 6 4 ; c. 2, 1969).

91

reci iinde gereklik kazanan kullamm-degeri, fiziksel bir rn

olarak metann zelliklerinin temel ihtiyalar karlamakta kul
lanlabilmesini anlatr.2 Bir nesne meta olmasa bile kullanm-deerine sahip olabilir. Bir rnn meta olmas iin kullanm-deerine sahip olmas gerekir, ancak aksi sylenemez. Deiimdeeri ise bir rnn baka rnlerle deitirilmek iin arz
edildiinde sahip olduu deeri anlatr.3 Deiim-degeri, kullamm-degerinin aksine, belirli bir ekonom ik ilikiyi gerektirir
ve mallarn mbadele edildii bir piyasadan bamsz olarak al
namaz; o sadece metalarla iliki iinde bir anlama sahiptir.
Bir nesne, m eta olsun veya olm asn, sadece onu retm ek
iin em ek-gc harcandnda b ir deere sahip olabilir; Bu
gr, M arxin Adam Sm ith ve Ricardo'dan ald em ek-deer
teorisinin en temel nerm esidir.4 Buradan, hem degiim-deeri hem de kullanm -degerinin dorudan bir m etann retim in
de som utlaan em ek miktaryla ilikili olmas gerektii sonucu
kar. M arxa gre, deiim-degerini kullam m -deerinden elde
edem eyeceim iz aktr. Bu gereklik tahl ve demir gibi iki
m etann degiim-degeriyle gsterilebilir. Belirli m iktarda tahl
belirli miktarda demire denktir. Bu iki rnn deerini birbir
lerine gre ve nicelletirilm i bir biim de ifade edebilm em iz
ikisine de uygulanabilecek baz ortak standartlarn k u llan l
dn gsterir. Bu ortak deer ls tahl veya demirin birbiriyle orantl olm ayan- fiziksel zellikleriyle ilikili deildir.
Bu yzden, deiim -deerinin em ein nicelletirileb ilir baz
zelliklerine bal olm as gerekir. eitli em ek trleri arasnda
birok farkllklar bulunduu aikrdr: Tahl yetitirm eyle il
gili tem el grevler, dem ir retim iyle ilgili grevlerden olduka
farkldr. Deiim-deerinin m etalarn zel niteliklerinden soyudanmas ve onlarn soyut nicel bir oran iinde ele alnm a
s gibi, bir meta retim inde iinin harcad zaman m iktarna
2

E konom i Politiin E letirisine K atk (lng. bask), s. 20.

Marx, herhangi bir nitelem e yapmadan kullandnda, deer terim iyle deiim -degerTni kasteder.

Em ek-deer teorisinin geliim ine ilikin bir aklam a iin bkz. Ronald L.
M eck, Studies in thc Labou T hcory o fV a lu c (Londra, 1956).

92

gre llebilen soyut genel em ei sadece deiim-degerinden treterek ele alm am z gerekir.
Soyut em ek deiim -deerinin, yararl em ek * kullanm
deerinin tem elini oluturur. M etalarn bu iki yan, basite,
emein ikili karakterinin ifadesidir: Em ek-gc olarak, orga
nizm ann fiziksel enerji harcam as; bu zellik tm retici et
kinlik biim lerinde ortaktr. Belirli bir em ek tr olarak, sz
konusu enerjinin ynlendirilebilecei zel ilem ler topluluu:
Bu zellik ise belirli m etalarn zel kullanm lar iin retim ine
zg bir eydir.
B ir yanda, h e r em ek tr fizyolojik olarak insan em ek -g c n n harcanm asdr ve benzer biim de veya soyut insan emei
olarak, m ealan n deerini yaratr. te yandan, her tr em ek,
insan em ek -g c n n zel bir biim de ve belirli b ir am aca y
nelik olarak harcanm asdr ve o som ut yararl em e k zellii
iinde ku llam m -d egeri retir.5

Soyut em ek sadece m eta retim ine zg olduu iin ta

rihsel bir kategoridir. M arxa gre, onun varl kapitalizm in
bazr asli zelliklerine baldr. Kapitalizm , daha n cek i sis
tem lerden o k daha akkandr, zira o igcnn ok daha
kolay yer deitirebilm esini ve farkl trde ilere daha kolay
uyum salayabilm esini gerektirir; M arxm ifadesiyle, genelde
em ek, sans phrase (k s a c a ) em ek, yani modern ekonom i poli
tiin hareket noktas pratikte gereklik kazanr.6
Soyut em ei -d eg iim -d e erin i hesaplam a biim i o la ra k zaman birim lerine gre lm em iz gerektiinde ak bir prob
lem yaanr. Buradan, belirli bir paray retm esi uzun zaman
alan tembel bir iinin ayn grevi daha ksa bir zamanda ta
mamlayan bir sanayi iisinden daha deerli bir meta retece
i anlam kar grnm ektedir.7 Ancak M arx, kavram n sadece
( * ) Yani belirli bir trde ve belirli bir am aca ynelm i retken Faaliyet..." - . n.
5

C ap ital, c. 1, s. 47: Werlte, c. 23, s. 61. [Kapital (T rke bask), s. 61 .1

Ekonomi Politiin E letirisine Katlt (Ing. bask), s. 299.

Vasfl em ek ayrca bir sk n t kayna oluturur. A ncak M arx, tm vasf

l em ein vasfsz veya basil" em ekle ilikili zaman birim lerine indirgenebi-

93

belirli zel bir bireye deil, aksine toplumsal olarak gerekli

em ek-zam ana uygun dtn vurgular. Toplum sal olarak
gerekli em ek-zam an, norm al retim koullan altnda ve belir
li bir sanayide ilgili dnem de, yaygn ortalama beceri ve yo
unluk derecesiyle bir m etann retilm esi iin gerekli zaman
miktardr. M arxa gre, toplumsal olarak gerekli zaman am pi
rik aratrm alarla kolayca belirlenebilir. T ekn o lo jik b ir yeni
lik belirli bir m etann retilm esi iin ihtiya duyulan toplum
sal olarak gerekli zaman azaltabilir ve bu yzden, onun dee
rinde de buna denk bir azalma yaanacaktr.8
Tm bu analiz, M arxin aada betim lenen art-deer tart
mas dahil, K a p italen ilk cildinde yer alr.9 M arxin bu noktada
deer ve art-deer kavramlarm bilinli olarak ok soyul d
zeyde kulland vurgulanm aldr. M arx, kapitalizm in i i
leyiin in oyununu grm eyi engelleyen olgular belirlem e
ye balar. Bunu kavrayamamak, M arxin talep konusuna h i
bir rol tanmad yanl da dahil, birok yanl anlamaya yol
am tr. M arx, K a p a lin birinci cildindeki tartm asnn b
yke blm nde arz ve talebin dengede olduu bir durumu
varsayar. Talebin nem ini gz ard etm ez; aksine buradan, ta
lebin deeri belirlem edii, ancak fiyatlan etkileyebilecei bir
em ek-deer teorisine ular.10 Talep. M arxa gre, igcnn
ekonom inin farkl kesim lerine dalmnda en nem li faktr
leceinc inanr. Bir vasf norm alde belirli bir yetime dnem inin sonularn
yanstr. Vasfl emei basit em ee dntrm ek iin eitim srecinde harca
nan (kiinin kendisinin ve onu eitenlerin harcad) em ek m iktarnn hesap
lanmas gerekir. Ancak M arxa gre, kapitalizm nihayetinde vasfl emei her
koulda m ekanizasyonun geliim iyle ortadan kaldrm a eilim indedir. Kr.
Paul Sweezy, T h e T h eory o f C apitalist D evelopm ent (New York, 1954), s. 42-44.
8

M arx, te k n o lo jik deiim in b u yndeki etk isin e bir rn ek olarak ngiliz

giyim sanayisini verir. Burada dokum a tezghlarnn kullanlmaya balanm a
s pamuk ipliiyle elbise dokum ak iin gerekli em ek-zam an yaklak yzde
elli orannda drmtr. Kukusuz, bir el dokum as nceki gibi hl ayn
zam an-m ikann gerektirm ekteydi, ancak kiinin bir saatlik em einin rn
bu deiimlerden sonra bir saatlik toplumsal emein sadece yans dzeyinde
gsterildi ve sonu olarak, nceki deerinin yansna dt", C apital, c. 1. s.
39; Werke, c. 23, s. 53.

C ap ital, c. 1, s. 508 vd.

10 K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 84 vd.

94

dr. Belirli bir metaya lalep zellikle yksek olduunda, dier

m allan retenler bu metay retm ek iin harekete gem e gere
i duyacaklardr. Artan talebi izleyen fiyat art, bylece onun
deerinde de yol aa ca k tr." Ancak talep, baz iktisatlan n belirttiklerinin aksine, bamsz bir deiken deildir: Arz
ve talep, toplum daki toplam geliri blen ve aralannda gelir
olarak tketen ve dolaysyla, bu gelirin yaratt talebi karla
yan farkl snflar ve snfsal kesim leri gerektirir.12
Yukarda tartlan deiim -deeri an alizind en , rn lerin
kendi deerlerinde -y a n i, kendi ilerinde som utlaan toplum
sal adan gerekli em ek-zam an m iktarna g r e - alnp satldk
lar sonucu kar.13 M arx, kapitalistlerin krlarn namussuzca
veya zellikle hileli yollarla elde ettikleri grn reddeder.
Belli bir kapitalist gerek alm veya satm ilem leri srasnda
rnne talepte ani b ir art olmas gibi piyasadaki belirsizlik
lerin yaratt bir stnlk sayesinde para kazanabilse de, eko
nomide kr tam amen bu ekilde aklanam az. M arx, kapitalis
tin em ei ve m etalar genelde gerek deerleri iinde alp satt
na inanr. O nun ortaya koyduu gibi, kapitalist metalar de
erinde satn alm al ve onlar yine deerinde satm aldr, ancak
sz konusu srecin sonunda balangta ortaya koyduu de
erden daha fazlasn elde etm elidir.14
M arx, bu grnte paradoksu, kapitalizm in zorunlu te
melini oluturan tarihsel koula, yani iilerin em eklerini ser
best bir piyasada satm akla zgr olduklar iddiasna bavu
rarak zer. Bu, em ek-gcnn bizzat piyasada alnp satlan
bir meta olduunu gsterir. Nitekim onun deeri, dier her
hangi bir m etam nki gibi, retim i iin toplum sal olarak ge
rekli em ek-zam ana gre belirlenir. nsann em ek-gc - y e
niden tam am lanm as g erek en - fiziksel enerji harcam asn ge
ll

C ap ital, c. 3, s. 181-195; kr, M eek, s. 178.

12 Capital, c. 3, s. 191.
13 Bu nerm e sadece M arx'in K apital'in birinci cildinde kulland basitletiril
m i modelde geerlidir; gerek dnyada, ou kez deerler ve fiyatlar arasn
da byk farkllklar vardr.
H

Capital, c. 1, s. 166.

95

rektirir. ti, em ek srecinde harcad enerjiyi yeniden loplamak iin, ileyen bir organizma olarak varlnn gerektirdii
-k en d isi ve ailesinin gda, giyim ve barnak g ib i- ihtiyalarn
karlamak zorundadr, iin in temel ihtiyalarn karlamas
iin toplumsal olarak gerekli em ek-zam an onun em ek-gcnn deerini oluturur. Bu yzden em ek-gcnn deeri, metalarn hesaplanabilir niceliine -y a n i iinin geim ini srd
rebilm ek ve kendini yeniden-retebilm ek iin gerek duyduk
la r n a - indirgenebilir. i em eini serm ayeyle dei-toku
eder... ona yabanclar. Onun akl karlk bu yabanclam a
nn deeridir.15
M odern m anfaktiir ve sna! retim koullar iinin ortala
ma bir i gn iinde geim i iin gereken deerden ok daha
fazlasn retmesini m m kn klar. gnnn sadece belir
li bir oran, yani iinin kendi deerine karlk den m ikta
r retm ek iin harcanm as gerekenlerin tesinde rettii her
ey art-degerdir. Szgelim i, i gnnn uzunluu on saat
ise ve ii bu zamann yarsnda kendi deerini retiyorsa, geri
kalan be saatlik alm a -k a p ita list tarafndan gasbedilebile n - arl-retim dir. M arx, gerekli-emek/art-emek orann at-deger oran veya sm r oran olarak adlandrr. Art-deger oran, M arxin tm kavram larnda olduu gibi, biyolojik
bir referanstan ziyade toplum sal referanslar ierir. Em ek-gcn retm ek iin gerekli em ek-zam an sadece fiziksel koul
lara gre tanm lanam az, aksine bir toplum daki kltrel ola
rak beklenen hayat standartlarna gre deerlendirilm ek zo
rundadr. klim koullar ve fiziksel koullar belirli bir etki
ye sahiptir, ancak sadece zgr em ekiler snfnn ekillen
dii koullar erevesinde ve neticede, bu snfn alkanlklar
ve refah dzeyine bal olarak.16
Aru-deer krn kaynadr. Kr, deyim yerindeyse, art-degerin grnen yzdr; art-deerin dntrlm bir bi
im i, yani kkeni ve m evcudiyetinin srr gzlenebilen, ancak

15 G rundrisse, s. 270-271.
16 C ap ital, c. 1, s. 171.

96

m askelenm i b ir form d ur.17 M arx, K a p it a l in birin ci cildinde

ki analizinde bu m askeyi yrtar, fakat art-deer ve kr arasn
daki -so m u t dnyada karm ak bir yapda o la n - gerek iliki
yi tartmaz. Kapitalistin emein cretine ayrd pay, retim
srecinde yapt harcam ann sadece b ir ksm dr. Dier k
sm lar retim iin gerekli m akine, hammaddeler, fabrika tesi
sat, vb.nden oluur. Serm ayenin bu faktrlere ayrd ksm
sabit serm aye, cretlere ayrlan ksm deiken serm aye
adn alr. D eer yaratan sad ece deiken serm ayed ir; sabit
sermaye retim srecinde herhangi nitel bir deer deiikli
i yaratm az.'8 K r oran, sabit serm ayenin deiken serm aye
ye oranndan (s/v) oluan art-deer oranndan farkl olarak,
sadece hem deiken hem de sabit sermayeye baklarak hesap
lanabilir. Sabit serm ayenin deiken sermayeye oran serm aye
nin organik bileim ini oluturur; kr oran, serm ayenin or
ganik bileim ine bal olduu iin, art-deer oranndan daha
dktr. Kr oran p=s/c+v formlyle ifade edilir; sabit ser
mayeye bal harcam a oram deiken sermayeye bal harca
ma oranndan dk olduunda, kr oran artar.9
M arx, K a p ita lin nc cildinde birinci ciltte sunulan ba
sitletirilm i art-deer teorisini cari (actual) fiyatlarla ilikilendirir. G erek dnyada serm ayenin organik bileim inin sa
nayiye gre deitii ak tr. Baz retim sek trlerin d e ilgi
li sabit serm aye m ik ta n , dier sek t rlerle karlatrld n
da deiken serm ayeyle daha yksek bir iliki iindedir: r
nein dem ir ve e lik sanayisinde m akine ve fabrika tehiza
tnn yllk serm aye gideri giyim sanayisindekinden o k daha
byktr. K a p it a l in birinci cildinde gelitirilen basitletirilm i
model izlendiinde bu bizi olduka farkl art-deer oranlanna
gtrecek ve kr, dorudan art-deer ile balantl olduunda
ekonom inin farkl sek trleri arasnda krlarda belirgin fark
17 Capital, c. 3, s. 47.

18 Capital, c. I, s. 209.
M arx, burada kapitalistin mal sahibine hi kira demediini varsayar. M arxm
ifadesiyle: Arazi sahiplii^ 0 olarak aln r." K ap ita l'in nc cildinde ise yer
kiras sorununu ele alr.

97

llklar oluacaktr. Fakat bu ilikiler durumu, ksa dnem ler

dnda, serm ayenin her zaman daha st dzeyde kr oranlar
sunan kanallara ak eilim inde olduu kapitalist ekonom inin
organizasyonuyla badamayacaktr.
M arx, birinci ciltte analitik amalarla oluturulan kabulle
ri bir kenara brakarak, m etalann genellikle kendi deerlerine
gre deil, -k e n d i d eyim iyle- retim de erleri" ne20 gre sa
tldklar sonucuna ular. Ekonom ide toplam kr m iktar, bu
ekonom i iinde yaratlan art-deer miktarna gre belirlenir,
ancak her bir kapitalistin bu toplamdan ald pay onun kendi
giriimi iinde retilen art-deer miktaryla orantl deildir.
Kapitalistler toplam art-degeri, yatrdklar sermayeyle oran
tl olarak paylarlar, bu serm ayenin organik bileim iyle oran
tl olarak deil. retim deerleri, bir baka deyile metalarn reel d e erleri, toplam sosyal sermayenin toplam art-deere
blnmesiyle hesaplanabilir. retim deeri maliyet deerine
veya fiilen retim e giden harcam alar toplamna (yani cretle
re ayrlan sermaye ile birlikte, bir meta retim inde kullanlan
sabit sermaye m iktarn a), a y n c a krn kullanlan serm ayeye
ortalama oranna eittir.
Peki m etalarn k end i deerleri yerine retim deerlerine
gre satlm asn salayan faktrler nelerdir? M arx, K ap italen
nc cildinin nem li bir blm n bu problem e ayrr. Ka
pitalizmden nce m etalar kendi deerlerine gre satlm a eili
mindeydi, ancak kapitalizm in rekabeti yaps bu kural boz
mutur. Ortalama kr kapitalizm in geliimiyle deiim gei
rir. Deiken serm ayenin sabit sermayeye daha yksek oranda
olduu bir retim sektr olduka yksek oranda bir art-deer ve kr yarattnda,
... serm aye dk kr oranlarn a sahip alanlardan ek ilir ve
daha yksek kr salayan dier alanlara yaylr. Bu ard arka
20

98

M arx'in ekonom i anlayna yneltilen ou eletiri deerler ve fiyatlar ara

sndaki bu ilikiye odaklanr. Kr. Paul Sweezy, Bhm-Bawerk's C riticism o f
M arx (New York, 1949). M arxin ekonom isi zerine iki yeni tartma iin bkz.
Murray W olfson, A R eap p raisal o f M arxian Econom ics (New York, 1964) ve
Fred M. G otthei, Marx's E conom ic Predictions (Evanstone, 1966).

s kesilm eyen giri-klarla, zelle, b ir yerde kr o rannd a

ki art ve baka bir yerdeki dle balantl olarak serm aye
nin farkl alanlara dalm yla farkl retim alanlarnda ortala
ma krn benzer dzeyde kald bir arz-talep oran yaratlr;
deerler, retim deerlerine dntrlr. Bu denge durum u,
serm aye tarafndan az ok m kem m el bir biim de, kapitalist
gelim en in belirli b ir ulus iinde gelim e d erecesiyle, baka
deyile, farkl lkelerd eki koullarn kapitalist retim e adap
tasyon derecesine bal olarak salanr.21

Bu sreci kolaylatracak iki koul vardr: Sermayenin ak

kanl ve em ek hareketlilii, ilki, toplum iinde tam ticaret
serbestisini salamay ve feodal tekelci ayrcalklar kaldrma
y gerektirir. Ayrca bu sre, sermayenin bireysel kapitalistle
rin elinde kalmas yerine younlamasna hizmet eden bir kredi
sistem inin geliimiyle daha da hzlanr. Emek hareketliliini ge
rektiren ikinci durum da benzer koullara dayanr: Emein kii
nin mal olmaktan ve retim aralaryla snrl ilikilerden kur
tarlm as ve zanaat becerilerinin -iilerin bir iten dierine
zorlukla karlamadan gem elerini salayacak- vasfsz emee
dntrlm esi. O rtalam a kr orannn geliim i, bu yzden,
doas gerei kapitalist retimin ekonom ik yapsyla ilikilidir.
M arx, K a p ita l'in b irin ci cildinde gelitirilen art-d eer te
orisinin nc ciltteki analize temel oluturduunu vurgu
lar. Fiyat ve deer ilikisi karm ak olsa da, ilki yine de kin
cisine baldr ve toplam art-deerde herhangi bir art veya
azalma retim deerlerini etkileyecektir. ktisatlarn M arxin
konum una ilik in daha sonra yaptklar eletirilerin o u n
da, M arxin teorisini kullanarak fiy a tla r tahm in etm enin ok
zor olduu, nk deerler v e fiy a t la r arasnda dolam bal bir
iliki bulunduu ifade edilir. Ancak M arxin hareket n oktasn
dan, fiyat tahm ininin ikincil nem de olduu vurgulanm aldr:
Onun teorisinin tm arlk noktasn kapitalist ekonom inin
ileyiinin temel ilkelerini ortaya kartm ak oluturur. M arxm
analizi, fiy a tla r , kiralar veya faiz oranlar gibi fiziksel katego
ri

C apital, c. 3, s. 11) 2 ; W erke, c. 25, s. 206.

99

rilerin ekonom i politik teori zerindeki etkisini -o n la rn k

keninde yatan toplum sal ilikileri aa kartm ak am acy lakrm a giriimi dzeyinde ilerler.
E tkinliin toplum sal karakteri, rnn toplum sal biim i ve
bireyin retim e katlm a biim i, kendisini bireyle iliki iind e
yabanclam , eylem i (sad licl) olarak gsterir... B elirli bi
reylerin varlk ned enlerin in ve aralanndaki karlkl ilikile
rin nkou lu nu oluturan etkin lik ler ve genel rn m bade
lesi onlardan yabanclam ve bam sz b ir biim e brn r.22

Marxm kapitalist gelime teorisi, aru-deer teorisinde ifade

edildii gibi, kapitalist m lkszletirmenin doasyla tem ellen
dirilir. Marxm tezinden hareket edilirse, kapitalizm esasen metalarn bireysel giriimci inisiyatif temelinde kendi deerlerini
bulmasn salayan bir serbest piyasa sistemi etrafnda yaplan
masna ramen, kapitalist retiminin ikin eiliminin kapitalist
ekonom inin dayand som ut koullan zayflatt anlam kar.

Kapitalist retimin ekonomik "elikileri"

M arxa g re, kr aray kap italizm in ayrlm az b ir paras
dr; serm ayenin amac belirli ihtiyalar karlamak deil, kr
elde etm ektir...23 A ncak ayn zamanda, kapitalist ekonom ide
kkl bir yapsal eilim, kr orannn dme eilim i m evcut
tur. Klasik iktisatlarn ou bunu kabul eder; M arxm kat
ksnn kayna, kr orannn dme eilimi yasasnda ifade
edildii gibi, bu teoriyi serm ayenin organik bileim i analiziy
le birlelirm esi'Ve sz konusu analizin art-deerle ilikisidir.
Kapitalist ekonom ide toplam kr m iktar bu ekonom i iin
de yaratlan art-deere baldr: Bir btn olarak ekonom ide,
sabit sermayenin deiken sermayeye oram ortalama kr ora
nn belirler. Bu yzden, kr oran serm ayenin organik bilei
miyle ters orantldr.

22

Gruulrisse, s. 75: Ayrca bu kitabn 351-352. sayfalanna baknz.

23

C apital, c. 3, s. 251.

100

Kapitalizm kr-am al rekabeti bir sistem olduu iin , n

celikle retim de m ekanizasyonu artrm ak dahil, te k n o lo jik
y en ilikler her kapitalistin piyasada var olm a m cadelesinde
temel bir silahtr: Bu yolla zel giriim ciler rakiplerinden daha
ucuza reLerek mevcut kr paylarn artrabilirler. Ancak b iri
nin krlarn artrmadaki baars, dier kapitalistleri -b e n z e r
teknik yenilikleri devreye sokarak ve bylece yine de her ka
pitalistin sabit sermayeye ncekinden daha yksek bir serm a
ye harcamas yapt yeni (fakat ayn lde geici) bir denge
salayarak- sz konusu kiiyi taklit etmeye iter. Bylece genel
sonu, serm ayenin organik bileim inde art ve ortalam a kr
orannda dtr.
K u kusuz bu s re h er zam an ekonom id e krn m utlak
toplamnda bir azalla sonulanm az; getiri oram dtnde
bile toplam kr artabilir. Ayrca M arxin kr orannn dme
eilim ine zt ynde ilediklerini dnd baka faktrler de
vardr. Bunlar ya sabit sermayede nispi art geciktiren faktr
ler ya da -s re cin teki y z ndeki- art-deer orann artran
faktrlerdir. Sabit sermaye harcamasnda bir art, ou kez bu yzden, sabit serm ayenin uygun birim deerini fiilen azal
ta n - em ein retkenliinde artla el ele gider ve bylece kr
oran sabit tu tu labilir ve hatta artrlabilir: Toplam serm a
ye bakm ndan, sabit serm ayenin deeri kendi maddi hacm iy
le orantl olarak artm az...24 Azalan kr orann dengelem enin
bir baka yolu dalmla ucuz materyal salamaktr: Bu uygu
lama, iilerin lemel ihtiyalarn karlamakta ve sabit serm a
yenin deerini asgariye indirm ekte kullanldnda art-deer
orannda artla sonulanr. Ancak M arx, azalan kr oranna
kar etkide bulunan youn em ek smrs ieren faktrleri
- i gnnn uzamas ve cretlerin deerlerinin altna dm e
s in i- daha fazla vurgular. 19. yzyln ilk yllarnda kesinlik
le som ut nem de bir olgu olan i gnnn uzatlm asna denk
baka faktrler de art-deer orann artrr. Sabit serm aye
ye gre em ein retkenlii de artrlabilir ve ari-deer oran,
24 Capital, c. 3, s. 230. Ayrca kr. Sweezy, Theory o/Capitalist Developmcnl, s. 98
vd.

101

mevcut m akinelerin daha youn kullanm yla - rn e in ileyi

hzn artrarak veya benzer trden bir vardiya sistem iyle gn
yirmi drt saat boyunca ku llan arak - artrlr. cretlerin zorla
drlmesi genelde geici bir zm dr ve kr oran zerin
de uzun dnemli etkilere sahiptir. verenler cretleri maliyet
unsuru olarak grme ve m m kn olduunda cretlerden ke
sinti yapma eiliminde olsalar bile, M arxin genel analizinden,
cretlerin, esasen kapitalistlerin cebr kstlamalar tarafndan
deil, iaret edilen gler tarafndan belirlendii sonucu kar.
M arxa gre, kapitalizm in periyodik krizleri kapitalist sis
temin i elikilerin in en ak gstergesidir. A ncak M arx,
krizlerin farkl olas faktrler bileim inin bir rn olduklar
ve basit ettirgen bir srele aklanam ayacaklar dncesiyle,
krizlerin sistem atik doas hakknda gr belirtmez. Krizleri
fiilen hzlandran birok nedensellik zincirinin izini srmeye
almaz; bu grev sadece kapitalist retim in genel dinam ikle
ri tem elinde baarlabilir.25 Bu yzden, M arxin analizi kapita
list ekonom ide dzenli krizlerin younluunun altnda yatan
tem el faktrler hakknda bir aklam ayla snrldr.
Kapitalizm den nceki toplum biim lerinde, meta retim i
nin bulunduu yerlerde, zellikle parann yaygn kullanm n
dan nce, bu tarz bir retim genellikle birbirlerinin ihtiyala
rnn farknda olan ve bu ihtiyalara gre retim yapan birey
ler veya gruplar arasnda dorudan takas gerektirir. Baka de
yile, ilkel meta retim biim lerinde alveri kullanm -degerlerinin kontrol altndadr ve ihtiyalarn bilgisi arz ve talebi
birbirine balayan dzenleyici bir kaynaktr. Ne var ki, meta
retim i giderek yaygnlarken, kapitalizmin gelim esinde ya
and gibi, bu dzenleyici ba kopar. Para kullanm , taraf
larn takasta m m kn olandan ok daha zerk alverileri
ne imkn tanyarak, bu srete nem li bir rol oynar. Bu yz
den, kapitalizm byk lde anarik bir sistem dir,26 zira
25

T heories o f Surplus Value, (cd .) Bonner & Barnes, s. 376-391.

26

Bu. piyasann ileyiinde "dzen"in olm ad anlam na deil, basite, piyasay

dzenleyen ilkelerin -A d am Sm ith'in nl deyimiyle, grnmeyen bir elininsanlann kendi bilinli kontrol dnda iledii anlam na gelir.

102

piyasay retim in t ketim le balantsn salayan b elirli bir

birim dzenlem ez. Kapitalizm ayn zam anda doas gerei,
temel dinam iini srekli kr araynn oluturduu yaylm a
c bir sistem dir. Kr gds hkim olduu iin, retilen m etalarm hacmi ile onlarn ortalam a kr orannda satlabilirlikleri arasnda belirgin dengesizlik ieren bir ilikiler durumu sis
tem iin kriz kayna oluturur. Kapitalizm insanlk tarihin
de byk lekli ar-retim in m m kn olduu ilk sistem dir.
Kukusuz, bu byk lekli ar-retim kullanm -degerleri
bakmndan deil, sadece kapitalist retim in gereklilikleri ba
km ndan, degiim -degerleri bakmndan ar retim dir: Sa
tlam ayan m etalardan norm alde yararlanlabilir. F ak at yat
rmda yeterli dzeyde getiri salanamadnda kapitalizm in i
leyii bozulmaya balar. Byk bir kitlenin ihtiyalarn insa
ni biim de karlayacak yeterlilikte retilm em esine27 ramen,
retim potansiyeli snrl dzeyde kalr.
Kriz aslnda retim in, piyasann em ebilecei ve halen uygun
bir kr oran salayabilecei dzeyin zerine km asdr. Arretim , bir kez gerekletiinde, sadece ekonom inin b ir kesi
minde bile bir tepkim eler ksrdngs balatabilir. Kr oran
derken yatrm azalr, igcnn b ir kesim i iten k a rt
lr; bu ise tketicinin satn alma gcn zayflatr ve kr ora
nnda bir baka de yol aar vb. Bu sarmal, isizlik belir
li bir seviyeye gelinceye, buna bal olarak alanlarn cret
leri zorla belirli bir dzeye drlnceye ve sonuta ykse
len art-deer orann yaratacak yeni koullar ve bylece yat
rmn yeniden balam as iin gerekli bir uyarc ortaya kana
kadar devam eder. Kriz srasnda daha az verim li giriim ciler
den bir blm piyasadan ekilecektir; bylece geri kalanlar
onlarn pazar paylarn ele geirebilir ve yeni bir genilem e d
nemi balatacak konum a gelebilirler. Dolaysyla, dng yeni
den balar ve yukar doru bir baka evrenin yolu alr.
27 C apital, c. 3, s. 252. A ynca, M arxin retici olarak iilerin konum u ile tketi
ci olarak konum lan arasndaki elikiler" konusundaki notuna baknz. C a
pital, c. 2, s. 316. M arx zam annn daha naif dk-tketim teorilerini red
deder. Onun R odbcnu s hakkm daki szleri iin bkz. C ap ital, c. 2, s. 410-411.

103

Bu yzden, krizler kapitalist sistem de bir k rlm a a n n

temsil etmez, aksine kapitalist sistem in yaad dalgalanmalar
karsnda varln srdrm esini m m kn klan dzenleyici
mekanizm alardr. Bir krizin etkisi dengeyi yeniden salamak
ve geliim i olabild iince ileri gtrm ektir. K rizler, M arxin
ifadesiyle, m evcut elikilerin geici ve etkili zm leridir.
O nlar, bozulan dengeyi bir sre iin yeniden kuran iddetli
patlamalardr.28 Krn azalma oran eilimi her zaman mev
cut olduu iin, kapitalist gelim enin tm evrelerinde her ko
ulda krlar zerinde bir bask vardr. Bir krizin etkisi, sistem i
geici olarak takviye ederek serm ayenin m erkezilem esini ar
trm aktr.29 Krizler kapitalizme zgdr, zira kapitalist reti
min doal eilim i toplumdaki retici glerin koulsuz geli
im i" ynndeyken, sm rye dayal snfsal ilikiler zerine
kurulu retim ilikileri sadece serm ayenin genilem esi etrafn
da organize olur. Bylece M arx aadaki nl sonuca ular:
Kapitalist retimin gerek engeli bizzat sermayedir. Sermaye
ve onun genilemesi kendisini balama ve biti noktas .ola
rak, retim gds ve amac olarak gsterir, yani reim sa
dece sermaye iin retimdir; retim aralar reticiler toplumunun yaam srecinin sabii genileme aralar deildir.30

"Yoksullatrma" tezi
Bazlarna gre, Marx kapitalizm in tamamen ortadan kalk
n sistem in kendini toparlayamayaca normal d bir kriz bi
im inde dnmtr. M arx, Kom nist Matt/estoda, periyo
dik olarak tekrarlanan krizlerin varlm, burjuva toplumunun
tm varln hep daha fazla tehdit ederek srdrecegini belir
tir, ancak, son ykc krizden zellikle hibir ekilde sz etmez.31
28 Capital, c. 3, s.

244.

29 Capital, c. 2,

s.

30

245; Werfet-,

31

Capital, c. 3, s.

75-77.

The Communist Manifesto, s. 33;Werke, c. 4 , s. 467-468. M arxin buna cn farla

yaklat yer Grundrissedir. s. 636.

104

c . 25, s. 260.

Ayrca byle b ir ngry krizlerin dengeyi yeniden kurucu

ilevi dncesiyle badatrm ak zordur. M arx, kapitalizm in
sonsuza kadar devam edem eyeceine kesinlik le inansa bile,
onun zlnn nceden bilinem eyecek zel tarihsel k o
ullara bal olduunu dnr. Yine de krizler, proletaryann
ortak snfsal konum unu daha arpc bir biim de grnr kl
dklar, ayrca daha ziyade, isizliin dk ve cretlerin yk
sek olduu nispi bir refah dnem inin ardndan keskin bir kti
sad durgunluk olarak ortaya km a eiliminde olduklar iin,
devrimci bilincin geliim inde nem li bir rol oynarlar.32
Kapitalist ekonom ide tam istihdam koullar nadiren m m
k nd r. K ro n ik isiz lik iin d e k i bir g ru b u n , yani san ay i
yed ek o rd u su n u n varl k apitalizm iin b ir z a ru rettir.
M arx, kapitalizm in tem el bir zelliinin em ek-gcnn metalamas olduunu gsterir; ancak em ek-gc dier metalardan, fiyatnn kendi deerinden byk ld e uzaklam as
n engelleyecek h ibir ak faktr olm am as bakm ndan ay
rlr. Eer sradan bir metann fiyat artyorsa, buna bal ola
rak, sermaye bu metay retme eilimi iine girecek ve onun
fiyatnda bir de yol aacaktr.33 Ancak fiyat ykseliyorsa
hi kimse daha fazla em ek retem ez. M arx, burada, bazen
nispi artk nfus olarak adlandrd yedek ordu kavramn
kullanr. K onum larn esasen m ekanizasyon sonucunda fazla
lk haline gelen iiler tarafndan doldurulduu sanayi yedek
ordusu cretleri srekli drc bir rol oynar. Yedek ordu
nun bir blm em ee talebin aru refah dnem lerinde em i
lir ve bylece cretler dk tutulur; bu yedek ordu, dier za
manlarda, ii snfn n kendi payn artrm a giriim lerini en
gelleyen potansiyel b ir ucuz em ek kaynana dnr. Yedek
ordu kapitalist birikim in m an iv elasd r ve kapitalist retim
tarznn varolu koullarndan biridir.34
M arxin y ed ek artk -e m e k o rd u su n u n k o n u m u a n a li
3 2 C apital, c. 2, s. 411.
33 Bu analiz Kapital in 1. cildinde basitletirilm i deer m odelinin terim leri iin
de yaplr.
34

Capital, c. 2, s. 632.

105

zi onun ii snfnn nem li bir kesim inin kapitalist sistem

iinde yaamaya m ahkm edildii maddi yoksulluk tartm a
syla yakndan ilikilidir. Tartm a ounlukla yoksullatr
ma veya " y ok su n la trm a tezi etrafnda younlam ve bu
tez M arxtn kapitalizmin geleceiyle ilgili ngrsne birok
eletirel saldrnn odak noktas olm utur.35 Bu sorunu analiz
ederken M arxin tartmasnda ayrt edilmesi gereken iki tema
vardr: Genelde bu iki tema ii snfnn hayat standartlary
la ilgili bir tek ngr altnda zdeletirilm e eilim inde
dir ve bu konudaki yaygn, yanl M arx okum asnn tem elinde
de bu zdeletirme yatar. Bu temalardan biri, kapitalist geli
m enin ynn ii snfnn kazanlar ile kapitalist snfn ge
liri arasndaki nispi eitsizliin artnn karakterize ettii te
orisi ile ilikilid ir; kincisi, kapitalist gelim enin ounluu
an yoksulluk iinde yaamaya iten giderek daha byk bir
yedek ordu rettii temasdr. Bu iki eilim birbiriyle balant
ldr, zira cretlerin kendi deerlerinin daha da zerine km a
sn engelleyen faktr greli artk nfusun varldr. kisi
nin kartrlm as olduka haksz bir yargya, yani M arxin tm
ii snfnn giderek daha fazla youn fiziksel yoksullua g
m leceine inand sonucuna gtrr. M arx, kapitalizm ge
litike iinin arlan sm rsnden sz eder, ancak sm
r (art-deer) orannn ii sm tm n ounluunun reel c
retlerinde m utlak bir deiiklie yol am adan da artabilece
i aktr.36 M arxin em ek ve sermayenin kazanlar arasnda
ki artan eitsizlikle ilgili temel tezinde, K apital'de gelitirdii
genel art-deer teorisine uygun olarak, basite kapitalist sn
fn giderek daha fazla servet biriktirirken, ii snfnn cret

35

i nfusun byk ounluunun layat standardnn Bat Avrupa toplumlannda ve ABD'dc son yz yldr artt yadsnamaz. Burada, farkl eletirm enle
rin vurguladklar bir lde nem li bir nokta vardr. M arx'in teorisine gre,
krlar azalma eilimi sergiler: Art-dcgcr oran hl benzer dzeyde kalyorsa,
arlan retkenlik emein gerek cretlerinde bir art yaratmaldr. Robinsona
gre: M arx, krlardaki d eilim ini ancak gerek cretlerin sabit kalma
eilim inde olduunu savunan tezinden vazgeerek kantlayabilir." Jo an Ro
binson, An Essay on M arxian Econom ics (Londra, 1966), s. 36.

36

Eger retkenlik artarsa. Ancak bir nceki dipnota baknz.

106

lerinin asla geim lik dzeyin zerine kam ayaca ne sr

lr.37 M arxm , K ap ital'd ek i, kapitalizmin bir btn olarak ii
snf asndan yol at sonularla ilgili tespitleri, iblm
nn - iiyi insann bir parasna dntrm eye, m akinenin
bir dilisi dzeyine drm eye, ona ac vererek iin ierii
ni bozmaya ve onu em ek-srecinin manevi potansiyellerinden
yabanclatrm aya (en tfren d em )...38 hizmet e d e n - yabanclatnc etkilerine odaklanr.
A ncak k ro n ik y ok su llu u n g en ilem esin e yol a a n fak
tr sanayi yedek o rd u su n u n g reli h a cm ind eki a rttr.
M arx, dier tm yasalarda olduu gibi, bu yasann ileyiin
de de koullara gre farkllklar olduunu belirterek, bu s
reci m utlak genel kapitalist birikim yasas olarak adlandrr.
Yoksullam a, aktif em ek ordusunun dknlerevi ve sanayi
yedek ordusunun cansz ykdr.39 En kt maddi sm r
biim lerinin ou bu ikinci grupta, yani sefalet, ar strap,
klelik, cehalet, insanlktan uzaklama, ahlk bozulm ann bir
araya geldii...40 kesim de younlam tr. N itekim kapitaliz
min elikili karakteri bizzat b ir uta zenginliin, dier uta
yoksulluk ve sefaletin younlamasnda kendini gsterir.

Younlama ve merkezileme
Kapitalizm ykseliinin yol at serm ayenin organik bilei
minde art, serm ayenin m erkezilem esi ve younlam as ei
lim iyle yakndan ilik ilid ir. Y ounlam a", serm aye b irik i
mi artarken bireysel kapitalisderin kendi kontrolleri altm da37

M arx, ii snf iin c n elverili koullan ieren hzl kapitalist genilem e d

nem lerinde b ile, cretlerdeki arum asla krlara p a r a le l o la r a k anm adna
dikkat eker. N itekim ekonom ide hzl bym e dnem lerinde ii snfnn
hayat standardan arttnda b ile, kapitalist snfn kn ayn ekilde aay aa
rak artar. K a r l M arx: S elected W orks, c. 1, s. 94-98.

38

Capital, c. 1, s. 645; W erk e, c . 23. s. 674.

3 9 C ap ital, c. 1, s. 644. Kapitalizm, ii snfnn b ir blm n an a ltm ve

bir baka blm n ise tamamen veya y an yoksullatrlm biim de b ir yedek
ordu olarak tutar. T h eories o f Surplus Value, (ed .) Bonner & Bu m s, s. 352.
40

Capital, c. 1. s. 645; W erbe, c . 23, s. 675.

107

ki sermaye m iktarn geniletebilm eleri srecini; m erkezile

me ise serm ayelerin birlem esini -y a n i m evcut sermaye da
lmnda bir deiim i41 anlatr. Her ikisi giderek daha fazla
retken birim lere yol aar. Kapitalizm in rekabeti yaps re
ticilerin srekli olarak rakiplerinden daha ucuza mal satm a
ya almalarn gerektirir. Daha byk organizasyonlar k on
trolleri altnda tutan k apitalistler kk reticiler zerinde
-g e n ellik le onlar karsnda zafer kazanm alarn salayabile
c e k - avantajlara sahiplerdir. Bireysel giriimci kontrol altn
daki kaynaklar geniledike daha etkin retim yapabilir, zira
bylece lek-ekonom ilerini devreye sokabilir ve piyasada ge
ici daralmalarn yaratt olum suzluklardan daha kolay kur
tulabilir. Nitekim genel bir kural olarak, daha byk birim ler
daha kk olanlar piyasadan silme ve onlarn serm ayelerini
yutma eilimindedirler.
M erkezilem e, bankacln en nem li sektr oluturdu
u kredi sistem iyle daha da gelitirilir. Bir banka hem (faizle)
bor verenlerin para-serm ayesini hem de bor alanlar m erke
ziletirirken, bankalar belirli b ir finans sistem ine bal kalma
eilimindedir. Tm bu sre nihayetinde sermayelerin m er
kezilem esine yol aan olaand bir toplumsal m ekanizm a
ya dnr.42 Kapitalist sistem deki en etkin kriz ve dolan
drclk aralarndan birin i oluturan kredi sistem inin geni
lem esi, ayn zamanda serm ayenin dalm n bireysel kapita
listlerin elinden alr. Kredi sistem i sermayenin zel karakte
rini yok eder ve bu yzden kendi iinde, sadece kendi iin
de serm ayenin ykm n barn d rr. Bankaclk sistem i, pa
rann iini gren farkl dolam biim lerini devreye sokarak,
parann, aslnda, em ek ve onun rnlerinin... toplumsal ka
rakterinin zel bir ifadesinden baka bir ey olm adn gs
terir. Kredi sistem i bizzat kapitalist bir giriimdir, zira dn
para verenlere zorunlu olarak denen faizden elde edilen zel
krlar temelinde dzenlenir. Ancak kredi sistem i, ekonom inin
merkez koordinasyonuna zem in hazrlamas nedeniyle, ka
41

C apital, c. 1, s. 625.

42

C apital, c. 1, s. 625.

108

pitalist retim tarzndan rgtl emein retim tarzna geite

gl bir dzenleyici olarak hizmet ed ecektir...43
Kredi sistem inin genilem esi, anonim serm ayedeki -a n o n im
irketlerin gelim esinin temsil e tti i- belirli b ir m erkezilem e
biim iyle el ele gider. Bu, Marxa gre, byk lekte m erke
zilemeye en uygun sanayi rgtlenm e biim idir ve kapitalist
retim in nihai geliim ini gsterm ektedir. Bireysel kapitalist
ve retici rgt ayrlnn oluum una hizm et eden anonim
irket kapitalist retim tarznn bizzat kapitalist retim tarz
iindeki y k l n 44 tem sil eder. Sermaye sahipleri ve yne
ticilerin birbirinden ayrlm as retim srecinde artk doru
dan rol oynamayan ilk grubun gereksizliinin kantdr. reti
min toplum sal karakteri anonim irketle ak hale gelir ve bu
yzden, ok az bireyin retilen zenginliin byk bir ksm na
kendi serm ayeleri araclyla el koyabilm elerinin bir eliki
olduunu aa kartr. Yine de, anonim irket sadece geici
bir form dur, zira hl kr amal sermayeyle balantsn sr
drrken kapitalizm in tuzana dmeye devam eder. Ayr
ca bu trden ok byk irketlerin geliim i, sanayideki belirli
kesim lerin, farkl trden yeni sm r ilikilerine temel hazr
layarak, tekelci bir hkim iyet kurm alanna yol aabilir.45
K apital, k ap italizm in , B at Avrupa tarihin d e o n d an n ce
gelen toplum rneinde de olduu gibi, sadece fiilen kendini
zayflatan deiim lerle zlebilecek antagonizm alara dayal,
znde istikrarsz bir sistem olduunu ayrntl olarak gster
meye alr. Bu elikiler ncelikle onun snfsal karakterin
den, cretli em ek ve sermaye arasndaki eitsiz ilikiden kay
naklanr. Kapitalist retim tarznn ileyi biim i, sistem i ka
nlm az olarak zlm eye iter. M arx, burada ayrca, kapita
lizmin ilgas (A uflebung) eilim inden sz eder; kapitalist rc13 nceki drt a ln t da Kapital'in nc cildinden yaplm tr: s. 593.
C a pital, c. 3. s. 429.
15 Yeni b ir m ail aristokrasi biim inde, giriim ciler, speklatrler ve basit y
n eticiler b iim in de yeni bir asalaklar halinde; anonim irket prom osyonu,
stok datm ve stok speklasyonu aralar tarafndan tm bir dolandrclk
ve dalavere sistem i". Bu. zel m lkiyetin kontrol dnda zel reim "dir.
C apital, c. 3, s. 429.

109

tim tarznn yklm as eilim i, kapitalizm in, sosyalizmi m ut

laka balatacak biim de tam am en yklmas olarak alnm a
maldr. Aksine, kapitalist sistem in doal hareketi bu sistem in
diyalektik olarak alm asn salayacak toplumsal koullar ya
ratr.
Bu aklam alar erevesinde, devrimin kanlm azl so
runu hibir epistem olojik problem yaratmaz (ancak pratik
problem lere yol aar). Kapitalist gelime sreci, proletaryann
gelien sn f bilinciyle karlkl iliki iinde, toplum un dev
rimci P raxis araclyla dntrlm esi iin gerekli aktif b i
linci yaralan nesnel toplum sal deiiklikleri salar.46 i sn
f kitlesinin greli yoksulluu, yedek ordunun maddi sefale
ti ve krizler srasnda cretlerdeki hzl d ve isizlikte art
gibi btn faktrler gelien devrimci potansiyel bir havuz ya
ratr. Snai sistem , kar topluluunun bir bilin kaynan ve
kolektif bir rgtlenm enin tem elini oluturur, zira fabrika ok
sayda iiyi bir araya getirerek younlama yaratr. i rgt
lenm eleri yerel dzeyde balar, ancak nihayetinde ulusal l
ekte birim ler oluturacak biim de birbirlerine yaknlarlar.
Serm ayenin m erkezilem esi ve younlamas sonucunda giri
im ci kapitalistin konum unda ortaya kan zayflamayla bir
likte, proletaryann k en d ilik -bilin ci giderek artar. Btn bu
koullar sosyalist topluma ulamay m m kn klar.
M arx'in yazlarnn tm nde, kapitalizmi ykacak toplumun
doas hakknda ksmi veya g eici referanslardan fazlas bu
lunmaz. M arx kendi konum unu topik sosyalist anlaytan
ayrrken gelecein toplum u hakknda kapsaml bir plan sun
may reddeder. Yeni toplum sal dzen, kapitalizm in diyalek
tik tarzda almas olarak, sadece mevcut toplum biim i iin
de yaayanlar tarafndan belli belirsiz bir biim de fark edilebi
lecek ilkeler etrafnda organize olacaktr. G elecein toplumu
hakknda ayrntl planlar yapm ak felsefi idealizm in tuza
na dm ektir, nk bu em alar dnrn zihninden baka
h ib ir yerde gerek lie sahip deillerdir. N eticede M arxin
46

110

Bkz. G eorg Lukcs, G esch ich te und K lassen bew u sstsein (Berlin, 1932), s. 299
vd. ITarih vc S n f Bilinci, ev. Ylmaz ner, Belge Yaynlan, 1998.1

yeni toplum un ilk oluum evresiyle ilgili syleyebilecekleri

nin ou, bu toplum un hl, rahm inden kt eski toplu
mun doum belirlilerinin damgasn tadn belirtm ekle s
nrl kalm tr.47

Kapitalizmin almas
M arxin sosyalist toplum la ilgili grleri, kariyerind eki ol
duka farkl iki kaynaktan elde edilebilir: 1844 E ly a z m a la r
ve 1 8 7 5 te yazlan G o lh a Program nn E letirisi, ikinci alm a
nn term inolojisi daha dorudan ve gerekidir, ancak her iki
yazda ifade edilen grler ana hatlaryla benzerdir.48 M arx,
sosyalizmin ilk evresinin burjuva toplum un potansiyel halde
ki niteliklerinin a a kt , baka deyile, kapitalizm in zel
liklerinin tam anlam yla gelitii bir evre olduunu vurgular
ve bu nlan K ap ital'd e ayrntl olarak aar. Nitekim zaten ka
pitalizmde piyasann giderek m erkezilem esi biim inde rtk
olarak yer alan retim in toplum sallam as, zel m lkiyetin or
tadan kaldrlm asyla tam amlanr. Bu evrede m lkiyet kolek
tif hale gelir ve cretler sabit bir ilkeye gre belirlenir. T op
lam toplum sal rnden retimi dzenlem ek, gerekli ortak ih
tiyalar karlam ak iin okullar, salk im knlar vb.ne belirli
m iktarlar ayrlr; h er ii
topluma verdii eyi -hesaplar dldkten sonra- toplumdan
kesinlikle geri alr... Toplumdan harcad emek miktarn gs
teren bir belge alr (ancak bu belgede, onun emeinden ortak
harcamalar dlr) ve o, bu belgeyle, toplumsal tketim aralan stokundan kendi emek miktan orannda yararlanr.49
47

Karl M arx: S elected W orks, c. 2, s. 2.

46

Kr. Avincri, s. 220-239. Ancak Avineri'nin yapt gibi, M arx'in ilk ham ko
m nizm tartm asn onun burjuva toplum unun ortadan kaldrlm asnda bu
dzeni daha sonra geici bir evre olarak eie almasyla yakndan zdeletir
m ek hatadr. M arx'in geici evre tartmas gelecein toplum una ilikinken,
ham kom nizm " geriye ynelik bir biim de sosyalist teorinin ilk evrelerine
zg bir eyle zdeletirilir. Ham kom nizm fikri sadece bir gei evresi teo
risi deildir.

49

K arl M arx: S elected W orks, c. 2, s. 23.

111

nsan ilikileri hl nesnel bir standarda gre deerlendiril

dii iin, bu tr bir dzenlem ede burjuva toplum unun temel
ilkeleri korunur. Baka deyile, burada em ek hl degiim -deeri olarak alm r, ancak bu ilem bir sn f (proletarya) ile s
nrl olm ak yerine genellik kazanr. Bu evrede, insanlar hl
sa d ece iiler olarak alm r ve onlarda baka bir zellik aran
maz ve bu nun dnda h ib ir ey d ikkate alnm az.50 i
nin rol ortadan kalkm az, aksine tm insanlara genelletiri
lir. zel m lkiyet ilikisi topluluun nesneler dnyasyla ili
kisi dzeyinde kalr.5' Bu evrede, znenin nesneye tbi kln
d, yabanclam ann hl nesnelletirm eyle kark halde ol
duu bir toplum varln srdrr.
retim konusundaki tespitler siyaset alan iin de geerlidir.
M arx, buradaki en nem li tartmalar tm kariyeri boyunca
srdrr: G oih a Program nn E letirisin d e yaplan analiz onun
Hegelin devlet anlayna ynelik ilk eletirel deerlendirme
sinde gelitirdii analizi tamamlayc niteliktedir. Marxin g
rlerinin znn bu iki kaynaktaki benzerliini G otha Programnda devletin Lemelini kurtarma arsna ynelttii sald
rda grebiliriz. M arxin buradaki eletirileri otuz yl nce Hegelle ilikili olarak deindii lemel hususun tekrar biim in
dedir. M arx, devletin A lm anyada zaten neredeyse m kem
mel dzeyde zgr" olduuna iaret eder: i hareketlerinin
am ac, devleti toplum karsnda zgr klm ak deil, aksi
ne topluma tamamen baml klmak iin, devleti topluma
yukardan dayatlan bir organ olm aktan uzaklatrm aktr...52
Ancak kapitalizmin ortadan kalkn izleyen gei evresi, ay
rca, burjuva toplum unda sadece ksmen ve yetersiz dzeyde
gelitirilm i ilkelerin tam olarak hayata geirilm esini gerekti
rir. Proletarya diktatrl bu ara evreyi oluturur ve burju
va toplumunda zaten yaygn siyasal gcn younlam halini
temsil eder. Bu ara evre, yukarda ana hatlaryla belirtilen re
tim ve dalmnn merkezilem esi programnn tamamlanma50

Kur i M arx: S elected Works, c. 2. s. 24.

51

K arl M arx: S elected W orks, s. 153.

52

K arl M arx: S elected W orks, c. 2, s. 32.

112

sna yardmc olur: Proletarya, siyasal gcn, tm sermayeyi

burjuvaziden zorla -a n ca k farkl zor d erecelerind e- alm ak iin,
tm retim aralarn devletin, yani egemen sn f olarak rgt
lenmi proletaryann ellerinde toplamak ve tm retici gleri
m m kn olduu kadar hzla gelitirmek iin kullanacaktr.53
Siyasal g sadece bu evre tamamlandnda ortadan kal
kar. Kukusuz M arxa gre, devletin ortadan kaldrlm as - y u
karda b e tim le n e n - bu younlam devlet biim in in kk
nn kaznaca toplumsal organizasyon biim ine ani bir gei
i" iermez. Bu sre, yani devletin bu diyalektik dnm ,
daha ziyade devletin topluma tbi klnmasyla, kam usal etkin
liklerin idaresinin b ir btn olarak toplum un organizasyonuy
la dolaym lanmasyla salanr. M arx, bu sre iin Paris K o
mn yapsnda dilek kipinde bir ereve izer. likili eitli
zellikler vardr: Kom n, genel oy hakk esasna gre seilen
konsey yelerinden oluur ancak bu kom n, parlam enter bir
organ olarak deil, yrtm e ve yasama organ olarak alm a
ldr: Polis grevlileri, adli grevliler ve dier alanlar se
ilm eli, sorum lu olm al ve grevden alnabilm elidir.54 Bu top
lumsal organizasyon biim i, devletin snfsal karakterinin - a y
rca sivil toplum dan bam sz bir varlk olarak d ev letin - or
tadan kalkm asna baldr. Bu bak asnn ou kez onun
la zdeletirilen anarizmden ne kadar farkl olduu ak olsa
gerektir. Anarist teoride devlet aslnda ktdr ve baz in
sanlarn dier insanlar zerindeki baskc otoritesinin bir ifa
desi olduu iin tam amen kk kaznm aldr. M arxin devlete
kar tutumu kapitalist toplum hakkm daki grleriyle genel
de tutarldr; burjuva devleL, baskc karakterine ram en, kapi
talizmin alaca toplum biim ini gerekletirecek toplum sal
temelin oluturulm asnda gerekli bir unsurdur. M arxin bak
as, devletin ekonom ik szlem eleri dzenlem e dnda h i
bir ileve sahip olm adn ne sren faydac devlet teorisiy
le de zdeletirilem ez.55 M arxa gre, byle bir yaklam , ba
53

T he Com m unist M an ifesto, s. 160; W erhe, c. 4, s. 481.

K arl M arx: S elected W ork s. c. 1, s. 519-520.

55

D urkheim n bu konuyu ele al biim iyle karlatrn: Socialism , s. 52 vd.

113

site, sivil toplumda herkesin herkese kar savan srekli

klar. Ona gre, devletin ortadan kaldrlmas toplumun genel,
kapsaml dnm nn sadece bir parasdr.
Yeni toplum a gei evresi burjuva toplum unun ikin ei
lim lerinin evrensellem esini gerektirdii iin, bu deiim ge
m ie baklarak b ir l d e ay rn tl olarak tasvir ed ileb ilir.
Fakat ayns kapitalizm in tam am en ald toplum iin sy
lenem ez ve M arx, son u olarak, kom nizm in ik in ci evresi
nin tem el niteliklerini sadece kaln fra darbeleriyle resm e
der. G ei evresinde, burjuva formun yerini alan toplum , zel
m lkiyet ortadan kalkt iin zaten snfsz bir toplum dur.
Maddi mallarn bir btn olarak insan hayat zerindeki y
netim inin ve dolaysyla yabanclam ann almas, ancak bu r
ju v a Loplumundaki iblm biim inin ortadan kald rlm a
syla m m kn olabilir. M arxm K ap ital'd eki szleriyle, gelece
in toplumunda bugnn iisinin yerine bir em ekler eit
liliine uygun den tam amen gelimi bireyler56 geecektir.
Bu, M arxa gre, iblm ndeki farkllam ann sonucu olan
-k a sa b a ve kent, zihinsel em ek ve bedensel em ek arasnda
k i- farkl ikilikleri giderecektir. Bu tez, A lm a d eolojisi'n d eki
nl ifadenin tem elini oluturur:
Zira iblm gerekleir gereklem ez, her insan -k e n d i ze
rinde bask kuran ve etkisinden k aam ay aca - zel, dar bir
faaliyet alanna hapsolur. Bir avc, balk, oban veya bir ele
tirm endir ve hayatn srd recek aralar kaybetm ek istem i
yorsa yle kalm ak zorundadr; halbuki hi kim senin zel bir
faaliyet alanyla snrl olm ad, aksine istedii bir dalda baan l olabilecei kom nist toplum da, toplum genel retim i d
zenler ve bylece - tpk her zam an avc, balk, oban veya
eletirm en olm adan da yle olm aya karar verm em g ib i- bugn
bir ey, y an n baka bir ey yapm ay, sabah avlanm ay, leyin
balk tutm ay, akam leyin sr gtm eyi, akam yem einden
sonra tartm ay m m kn klar.57
56

C apital, c. 1, s. 488.

57

T he G crm an Ideology, s. 45; W erk e, c. 3, s. 33.

114

M arxm rnek verdii tarm arlkl m eslekler sanayi re

tim inin gerekleriyle yan yana getirildiinde bu ngr tama
men gerekd b ir anlam kazanr. Ancak M arx, gelecein toplumundan sz ettii tm yazlarnda iblm nn ilg as kav
ram n alkoyar ve gerekte, bunun m akinelem i retim in g e
n ilem esiy le m m k n olacan dnr. A yrca bu, kapita
lizmde zaten var olan insanlar iblm nn m evcut zorun
luluklarndan k u rtaran - otom asyona dayal retim biim inde
ki eilim lerin dntrlm esini tem sil eder:
B yk l e k li san ay in in g eliim iyle o ra n tl o larak , g e re k
zen g in liin yaratlm as; em ek -zam ana ve em e in g e n ile til
m i niteliine, em ek-zam an sresin ce k u llan lan tekn iin g
c n d en d aha az b ald r... B ylece insan em ei retim s reci
tarafndan snrland rlm az: nsan bu s rele daha ziyade bir
d en eti ve k o n tro l r olarak iliki iind edir.58

b l m n n ortadan k ald rlm as yaban clam an n a l

masnn nkoulu ve ifadesidir. Sosyalist toplum da toplumsal
ilikiler artk insann yaratc gcnn rnleri olan nesnele
rin hkim iyetinde deildir.59
D ier toplumlarda olduu gibi bu en temel boyutta da, sos
yalist toplum un gelim esi kendisinden nceki kapitalist siste
min tarihsel geliim ine baldr. M arxin dncesi iin haya
ti nem de olan bu nokta ou kez gzden karlr. K om nist
M anifesto'da burjuva topluma dzlen vgler iyi bilinm ekte
dir: O , M sr piram itleri, Roma kemerleri ve G otik katedralle
rin m ucizelerini byk lde aan harikalar yaratt...60 Yine
de buradaki esas vurgu sadece kapitalizm in tekn olojik baa
rs deildir: Kapitalizm in teknolojik genilem esi, daha ziya
de, burjuva toplum unu nceki btn toplumsal form asyonlar
58

G rundrisse, s. 592; ayrca kr. Felsefenin Sefaleti, s. 121: O om atize atlyede

iblm n karakterine eden ey,burada em ein zellem i karakterini ta
mamen yitirm esidir. Ancak her zel gelim enin durduu an. evrensellik ih ti
yac, bireyin btnletirici gelim e eilimi hissedilm eye balanr.

59

Karl Marx, Early Writings, s. 155.

60

The C om m unist M anifesto, s. 135.

115

dan ayran evrensel egilin T in 61 gstergesidir. Burjuva toplu

mu, daha nceden ayn sosyal ve ekonom ik sistem iinde yer
alan farkl kltrel ve hatta ulusal gruplan bir iblm teme
linde bir araya getirerek, nceki toplum tiplerine zg nispe
ten zerk yerel topluluklarn yerine geer. Bu sistem olduk
a farkl insani k arlkl bam llklar geniletirken, b u rju
va toplum un yaylmasyla insanlann zamann balangcndan
beri etkisi altnda yaadklar belirli kltrel m itler ve gelenek
ler ortadan silinir. Nihayetinde, tarihte ilk defa burjuva top
lumu tm insanl tek bir toplumsal dzene tbi klar ve bu,
gerekten de "dnya tarihi"ne geecek bir olgudur.
A ncak bu s re sadece piyasann gcyle ve tm k iisel
ballk ilikilerinin (rnein feodal sadakat balarnn) deiin-deerine dntrlm esiyle salanr. Bu ereveden ba
kldnda, K a p ita lin birinci ve nc ciltlerinde deer-fiyat
problem i konusunda yaplan tartm ann byke bir bl
m ile ayn alm ann insan ilikilerinin piyasa olgularna d
nmn belgeleme giriimi arasnda btnlk yoktur. K a
p ita lin cildinde yaplan analizde de kapitalizmin artan ge
liim inin yabanclalrc etkileri ayrntl olarak ele alnr ve
burjuva toplum unun ilikilerde salad evrensellem enin bu
ilikilerin snfsal ilikilere dntrlm esiyle nasl tam am
land gsterilir: Serm ayenin snrll tm bu gelim elerin
elikili bir biim de yer almas ve retici gler; genel refah,
bilim vb.nin birey iinin kendisine yabanclamas olarak or
taya km asdr...62
Kapitalizm znde sennaye ve cretli em ek arasndaki - i
leyi biim iyle sa d ece y ab a n claa n iiyi evrenselletiren- an
tagonist bir ilikiye dayand iin, barnda hem kendi yok
oluuna gtren hem de alm asnn yolunu hazrlayan gle
ri barndrr.
61

C ru ndrisse. s. 438-441. M andelin ifadesiyle. retim in kapitalist sistem ko

ullarndaki toplum sallam as kapitalist retim tarznn genellem esinin en
nem li ve ilerlem eci sonucud ur. E m est Mandel, Marxist E conom ic T heory
(Londra, 1968), c. 1, s. 170.

62

Gnmdrisse, s. 440.

116

Drkheim

5
Durkheim'n Erken Dnem almalar

M arxtan D u rk h eim a g em ek, sadece b ir n ce k i top lu m fel

sefecileri kuan dan b ir so n ra k i kuaa d eil, ayn z a m a n
da old u ka farkl b ir kuram sal balam a ve d n ce g eleneine
gem ek de d em ektir. Bu kitap ta ele alm an yazardan d n e
m in b y k siyasal o laylaryla k iisel dzeyde en az ilgilen en i
D u rk h eim dr: G erek te n de, o n u n b t n alm alar tam am en
ak ad em ik tir, M arx ile W eb e rin alm alarn a gre d ah a derli
topludur ve daha az propaganda k o k ar.1 A yrca D u rk h eim n
bak a sn a k atk d a b u lu n an en telek t el g ler d aha h o m o
je n d ir ve d ier ik i yazarn alm alarn b iim len d iren lere gre
daha kolay tesp it ed ileb ilir.
D u rk h eim n o lg u n e n telek t el k o n u m u zerin d e k i n e m li
e tk ilerin kayna b elirg in b iim d e F ra n sz d n ce g e le n e k
leridir. S a in t-S im o n v e C o m te u n feo d alizm in y k l v e m o
d em b ir to p lu m b i im in in o rtay a k y la ilg ili rt e n y o
ru m la r D u r k h e im n t m y a z la rn n a n a te m e lin i o lu tu 1

Bu yarg, yine de, Durkheim'n btn yazlarna genelletirilemez: L'Indivi

dualisme et les intellectuels", Revue bleue, c. 1 0 ,1 8 9 8 , s. 7-13 dorudan Drey
fus davasyla ilikilidir, ancak tamamen politik" bir yaz olarak alnamaz.
Durkheim, Birinci Dnya Sava srasnda E. Denis'le birlikte. Qui a voulu la
guerre? dahil, farkl propaganda dokmanlar hazrlamtr: (E. Denis, Paris
1965) ve L'Allemagne au-dessus de tout (Paris, 1915).
119

rur. G erekte, D urkheim n hayatnn alm asnn ana tem a

s, C om teun poziLif toplum evresiyle ilgili grlerini Sain t-Sim onun sanayilem enin karakteristikleriyle ilikili bir
lde farkl aklam asyla uzlatrm aktr.2 nceki kuaktan
dier etkilerin kayna M ontesquieu ve Rousseaudur: D r
kheim bunlarn arasna R enouvierin ada retilerin i ve
1 8 7 9 -1 8 8 2 yllar arasnda okuduu E cole Normaledeki hoca
lar profesr Boutroux ve Fustel de Coulangesm d nceleri
ni katar.3
Bununla beraber, D urkheim n ilk yazlar bir grup ada
Alman yazarn dnceleriyle ilgilidir. Her ne kadar gnmz
sosyolojisinde ok bilinenlere yakndan benzese de, neredey
se tamamen byk bir hzla unutulan baz sosyal teori trleri
vardr. Bunlardan biri 19. yzyln ikinci yarsnda Fransada
Fouille ve W orm sun ve Almanyada Schffle ve L ilien feldin
yazlarnn tem sil ettii organizm aclktr. Toplum un bir l
de yaayan organizmaya benzer birleik bir btn olduu fik
rinin kaynaklar kukusuz klasik toplum felsefesine gtrlebilir. Ancak Darwinin biyolojik evrim teorisi, yaymlanm asy
la birlikte, organizm ac teorilerin geliim ine tamamet yeni bir
g kazandrm tr.4 M odern an perspektifinden bakld
nda, Darwinin yazlarnn 19. yzyln son yllarndaki top
lumsal dnce zerindeki olaand etkisini kavram ak zor
dur. B ir btn olarak yzyl biyolojide birok nem li yen i
lie tank oldu: H crenin zellikleri m ikroskobik analizler
le belirlendi ve tm organizm alarn benzer hcre yaplarn
2

Kr. Alwin W . Gouldner, Introd uction , Socialism , s. 13-18.

D urkhcim m dncesinin kaynaklaryla ilgili daha fazla dokm an sunm ak

bu alma iin skc ve gereksiz olacaktr. Alman ve ngiliz yazarlarn etki
sinin aka olmad sylenem ez. Renouvier, Durkheim 'n Kant'a ilgisinde
rol oynam tr; aada gsterildii gibi, Durkheim baz ada Alman yazar
lardan o k snrl dzeyde etkilenm itir; ngiliz etkisi D urkheim n Herbert
Spencer'la ilgili erken dnem yazsnn yan sra, daha sonra ngiliz antropo
loglarn (Frazer, Taylor ve R obertson-Sm ith) yazlarna ilgisinde de aktr.

M arx ve Engels, Trlerin Kkeninin yaym n kendi toplum sal gelim e yo

rum laryla dorudan paralellik iinde nem li bir olay olarak alm tr. Marx,
K ap italin ilk cildini Darwine ithaf etmeyi nerir (Darwin bu neriyi geri e
virir).

120

dan olutuklar tezi kesin bir ilke olarak yerleti. Bu fikirler

D anvinin alm asnda am pirik olarak tem ellendirilm i dina
m ik bir teori balam nda yer alr; adalarnn hayal gcn
atelem ede h ibir ey pozitivizm ve evrim ci bir ilerlem e pers
pektifinin bu gl bileim inden daha fazlasn salayam az
d. Bu yzden, Schffle ve dierlerinin yazlar organik an alo
jile r kullanan ou nc yazannkinden olduka farkldr: Zira
evrim ci yazarlar, hayvan organizm alarnn ileyii ve evrim ini
dzenleyen yerleik yasalarn, bir doal toplum bilim i ere
vesi oluturm akta kullanlabilecek bir model salad n c
lnden hareket ederler.

Sosyoloji ve "ahlk hayatn bilimi"

D urkheim 1 8 8 5 -1 8 8 7 yllar arasnda Schffle, Lilienfeld ve
dier Alman toplum felsefecilerinin alm alar zerine baz
eletirel yazlar yaym lar. Sch fflen in T o p lu m sa l B e d e n le r
d e Yap ve H ay at adl alm as zerine eletirel in celem e
si ilk yaym olm asna ramen, erken dnem dncesinde
ki genel eilim inin yeterli bir gstergesidir.5 Schfflen in ki
tab zerine yazdklar, D urkheim n bu yazarn argm anna
baz temel noktalarda scak yaklatn gsterir. D urkheim a
gre, Schfflenin en nem li katklarndan biri, farkl toplum
biim lerinin temel yapsal bileenlerinin kullanl m orfolojik
bir analizini ana hatlanyla gerekletirm i olm asdr. Schff
le bu analizinde toplum un farkl paralarn, bedenin organ
ve dokularyla karlatran kapsam l bir analojiye bavurur.
D urkheim a gre bu yanl bir uygulama deildir, zira Schff
le toplum sal organizasyonun zelliklerini dorudan organik
hayatn zelliklerinden elde etmeye alm az. Aksine biyo lo
jik kavram lar kullanm ann sosyal analizi kolaylatrabilecek

D urkheim : Albert Schffle Eletirisi: Bau und Leben des S ocialen K rp ers (2.
bask); bu incelem e yazs sadece Schfflcn alm asnn ilk cild ini ierir,
Revue p h ilo sop h ic, c. 19, 1 8 8 5 . s. 8 4 -1 0 1 . Bu blm de yararlandm maka
lem le kr. Giddens, D urkheim as a review crilic, S ocio lo g ical R eview , c. 18,
1970 , s. 1 7 1 -1 9 6 .

121

bir m etafordan baka bir eyi temsil etmediini srarla vur

gular.
G erekte D urkheim , Schfflenin organizm a ve toplum sal
hayat arasnda kkl ve olduka nem li bir farkllk olduu
vurgusunu onaylar. Hayvan organizm alarn hayat m ekanik
olarak ynlendirilirken, toplum u bir arada tutan ey maddi
ilik iler deil, fikirlerin ilik isid ir.6 D urkheim , ideal o la
rak toplum fikrinin Schfflenin dncesinde nemli bir yer
igal etliini ve bu dncenin, yine onun toplum un kendini
oluturan bireylerden bamsz kendine has zelliklere sahip
olduu vurgusuyla tamamen tutarl olduunu belirtir. Schff
le iin, Toplum basite bir bireyler toplam deil, aksine hali
hazrda kendini meydana getiren bireylerden nce var olan ve
onlarn varlklarn srdrm elerini salayan bir varlktr; top
lum, bireyleri onlarn kendini etkilediinden daha fazla etkile
yen ve kendine ait bir hayal, bilinci (con scien ce), karlar ve
kaderi olan7 bir varlktr. Bu yzden Schffle, Rousseaunun
nem verdii, doa durum undaki varsaymsal soyut bireyin
topluma bal olduu zamana gre daha zgr ve mutlu oldu
unu vurgulayan birey ve toplum anlayna kardr. Aksine
insan, hayvan varlk dzeyinin zerinde klan her ey top
lum un birikm i kltrel ve tekn olojik zenginliidir. Bu zen
ginlii insann elinden aldnzda, bizi gerek anlamda insan
klan her eyden uzaklatrrsnz.5
Bir toplumun yelerinin kltrel m irasn oluturan ideal
ler ve duygular kiisellikten uzak eyler deildir, yani top
lumsal evrim geirm ilerdir ve zel bireylerin ne rn ne de
zellikleridirler.Bu, gerek dil rneiyle kolayca gsterilebilir:
H epim iz yaratm adm z bir dili konu uruz.9 D urkh eim a
gre, Schffle k o le k t i f b ilin ci bireysel b ilin cin k ilerd en fark
6

Schffle Eletirisi, s. 8 5 . Alntlar D urkheim dandr. Durkheim 'm sosyolojide

organik analojilerin kullanll hakkndaki grleri iin yukandaki m aka
lem e bkz. s. 179-180.

Schffle Eletirisi, s. 84.

A.g.e., s. 87.

A.g.e., s. 87.

122

l zelliklere sahip bir ey olarak alm ann metafizik bir dn

ceyi ima etm ediini gsterir.10 K o lek tif bilin basite unsurlar
bireysel zihinler olan bir bileim dir.11
Schfflenin alm as, dier Alman yazarlarn alm alary
la birlikte, Almanyada toplumsal dncede salanan nem li
gelim elerin bir gstergesidir; Fransada sosyolojinin gecikm i
geliimiyle olduka elikili bir durum. N itekim aslen Fran
sz kaynakl sosyoloji giderek daha fazla bir Alman bilim ine
dnm ektedir.12
D urkheim 1 8 8 7 de yaym lanan Alm anyada Pozitif Ahlk
B ilim i isim li tarihsel incelem esinde bu gelim elerin bir b
lm n d e erlend irir.13 Aslnda bu m akalenin tem el am ac,
nde gelen Alman yazarlarn bir ahlk! hayat bilim inin kuru
luuna katklarn incelem ektir.14 D urkheim a gre, Fransada
sadece iki genel ahlk teorisi bilinm ekledir: K an idealizm
ve fayd aclk. A n cak A lm an toplum fe lse fe cile rin in y akn
dnem alm alarnda ahlk bilim sel bir tem ele oturtulm aya
-veya daha ziyade, ilgili baz dnceler daha nceden Com te
tarafndan ifade edildii iin, yeniden tem ellend irilm eye- ba
lanmtr. Durkheim bu yaklam n esasen aralarnda W agner
ve Schm ollerin de bulunduu iktisatlar ve hukuk uzm anla
r tarafndan gelitirildiini belirtir.15 Bu iki yazarn alm as,
10 A .g.e., s. 9 9 vd. G eel uygulamaya bal kalarak D urkheim 'm conscience co l
lective terimini ngilizce'ye evirmeden kullandim . Terim ngilizce bilin ve
vicdan" terim leriyle rtcn belirli bir m ulaklk ierir.
11 Schffle Eletirisi, s. 9 2 . Durkheim yine de SchflleT bazen idealizm e dm ek
le sular.
12 D urkheim : Ludvig Gumplow icz Eletirisi: Grundriss der S oz io log ie, Revue Phi
losophiqu e, 18 8 5 , c. 2 0 , s. 627.
13 La science positive de la morale en Allem agne", Revue P hilosophiqu e, c. 24,
1887 , s. 3 3 -5 8 , 1 1 3 -1 4 2 & 2 7 5 -2 8 4 . A ynca kr. Les tudes de scien ce socia
le, Revue philosophie, 18 8 6 , c. 2 2 , s. 61 -8 0 .
14 D urkheim genellikle ngilizce mulak olan, ahlktlik veya elik " anlam na
gelen de m orale" terim ini kullanr (rnein ahlkligin aratrlm as). Terim i
Durkheim 'dan aktarlan balama gre farkl biim lerde karladm.
15 Bu, D urkheim ve Max W eberin yazlan arasndaki ok az dondan balant
noktasndan biridir. Adolf W agner ve Gustav Schm oller, W eberin nde gelen
yesi olduu Verein f r Sozialpolitifein kurucular arasnda yer alr. Ancak
W eber, W agner ve Schm oUer'in Durkhcim ' byk lde cezbeden gr-

123

D urkheim a gre, ortodoks iktisalarnkinden olduka farkl

dr. O rtodoks ekonom ik teori bireyci faydaclk zerine kurul
m utur ve tarih ddr: Baka deyile, onlara gre, ekonom i
nin temel yasalar uluslar ve devletler dnyada var olm adk
larnda bile kesinlikle ayn kalacaktr; onlar rnlerini dei
toku eden bireylerin varln temel varsaym olarak alrlar.' 6
Ancak W agner ve Schm ollerin yaklam lar bu bak a sn
dan olduka farkldr. Onlara gre (Schffleda olduu gibi),
toplum , yelerinin zelliklerinden elde edilem eyecek kendi
ne has zelliklere sahip bir btnlktr. Bir btnn kendi
paralarnn toplamna eil olduunu varsaymak hatadr: Bu
paralar belirli bir biim de organize olduklar srece ilgili ili
kiler dzeni kendine has zelliklere sahip o lu r.17 Bu ilke, top
lum iinde yaayan insanlar ilgilendiren ahlk kurallar iin
de geerlidir: Ahlakilik kolektif bir zelliktir ve bu sfatla ara
trlm aldr. te yand an, orto d o ks ekonom i politik teoride
k olek tif kar sadece bir kiisel kar biim idir ve zgecilik
gizli bir bencilliktir.18
Schm oller, D urkheim a gre, klasik ekonom ik teoride ya
plann aksine, ekonom ik olgularn toplum daki bireylerin ya
antlarn dzenleyen ahlk norm lar ve inanlardan bamsz
olarak y eterince a n la lm a y a ca n gsterm itir. E kon om ik
ilikilerin detler ve yasal dzenlem elere tbi olmad hibir

terinin bu yann -o n la rn bilim sel bir elik araylarn- asla kabul etmez
W eber ayrca zelde Schm oller'in savunduu devletin ekonom iye mdahalesi
politikasn sorgular.
16

"Science p o sitiv e re la m orale", blm 1, s. 37.

17

D rkhcim bu ilkeyi Renouvier araclyla zaten gayet iyi biliyordu. Bu ilke

yi yazlarnda da ska kullanr. Daha sonra yaymlanan bir incelem e yazsn
da bunu yle ifade eder; Btnn kendi paralarnn toplam na eit olm ad
aksiyom unu Rcnouvier'dcn aldm . (Sim on Deploige Eletirisi: L e con it de
la m o ra le et d e la sociolog ie, A nne Sociologique, c. 12, 1 9 0 9 -1 2 , s. 3 2 6 .) Dcploigcun alm as D urkheim ci okula Thom asc bak asndan sert bir sald
rdr. Bu alm a ngilizceye E tik ve S osy oloji atm as adyla evrilm itir (St
Louis, 1 9 3 8 ); zellikle bkz. s. 15 -1 8 5 . D urkheim n A nne Sociologiquede yaz
d daha nem li baz incelem e yazlar Jo u rn a l Sociologie olarak derlenm itir
(Paris, 1969).

18

124

"Science positive de la m orale, blm 1, s. 38.

toplum biim i olm ad gibi byle bir toplum da tasavvur edi

lemez. Baka deyile, D urkheim n daha sonra blmnde
ifade ettii gibi, szlem enin varl yeterli deildir.19 Sz
lem elerin yapld ereveyi oluturan toplumsal norm lar o l
masayd ekonom ik dnyada anlam sz bir kaos hkm sre
cekti.20 E konom ik hayau kontrol eden dzenlem eler salt eko
nom ik kou llara gre aklanam az: T e m ellerin i olu tu ran
ekonom ik nedenler bilinm ediinde m lkiyet, szlem e, al
ma vb.ni dzenleyen ahlk kurallarndan h ibirini anlam ak
mmkn olmaz: Benzer ekilde, ekonom ik gelim eyi etk ile
yen ahlk nedenler gz ard edildiinde tamamen yanl bir
anlaya ulalacaktr.21
Alman dnrlerin temel bir baars, toplum sal dzenin
zellikleri olarak ahlk kurallar ve eylem lerin bilim sel olarak
incelenebileceini ve incelenm esi gerektiini gsterm eleridir.
D urkheim burada sonraki yazlarnn tem el m antn olu
turacak bir ilkeyi ortaya koyar. G nm ze kadar dnr
ler ahlkn tm dengelim ci soyut bir ilkeler sistem i erevesin
de kurulabileceini varsayyorlard. A ncak Alman dnrle
rin alm as, toplum sal hayat zihinsel olarak form le edilm i
ok az ilkeye indirgenebilecek bir ey olarak grm enin tem el
den hatal olduunu gsterm itir. e daha ziyade gereklikle,
belirli toplum lar oluturan som ut ahlk kurallarn aratra
rak balamamz g erek ir. D urkheim burada yeniden Schffleye
dner: Schfflen in kesin baars, ahlk kurallarnn toplum
tarafndan, k olek tif ihtiyalarn basks altnda biim lendirildigini gsterm esidir. Bu yzden, gerekte som ut olarak ilerlik
teki ahlk kurallarnn btn zel inan ve eylem lerin ifadesi
olan baz a p riori ilkelere indirgenebileceim varsaymak hibir
problem yaratm az. A hlk olgular gerekte o k k om p leks
eylerdir: Farkl toplum lar am pirik olarak incelendiinde s
rekli artan olduka farkl inan, det ve yasal snrlam a oldu-

T he Oivision o f L a b o u r in S ociety, s. 21 5 .
20

Scien ce posiive de la m orale", blm 1, s. 4 0 .

21 A .g .e..s . 4 1 .

125

gu grlecektir.22 Bu eitlilik analizi engellemez; sosyolog sa

dece gzlem ve betim lem elerle onu snflandrm ay ve yorum
lamay umut edebilir.
Durkheim , Alman dnrler zerine yazd m akalesinde
yukarda ana hatlaryla ifade edilen perspektiflerin en nem
li m eyvelerinden biri olduunu dnd W u nd tun E lh ik
adl alm asn ayrntl olarak analiz eder. D urkheim a gre
W undtun temel katklarndan biri toplumda dinsel kuram la
rn merkez nem ini gstermesidir. W undt, ilkel dinlerin kendi
ilerinde ilikili iki olguyu barndrdklarn gsterm itir: Bir
yanda doa ve eylerin dzeni hakknda metafizik dnceler
topluluu, te yandan davran kurallar ve ahlk disiplin.23
Aynca din, urana mcadele edilecek idealler sunarak toplum
sal birlii salayan bir gtr. Durkheim bunu genel bir postla olarak alr: Dinsel idealler toplum lar arasnda byk farkl
lklar sergileyebilir, ancak ne kadar sradan bir gerek de olsa,
idealden yoksun bir insann asla bulunmadndan emin ola
biliriz; zira o doamzn derinlerine kk salm bir ihtiyacn
ifadesidir.24 lkel toplumlarda din gl bir zgecilik kayna
dr: Dinsel inan ve pratikler bencillii snrlam a, insanla
r fedakrla ve kar gzetmezlie yneltm e etkisine sahip
tir. D insel duygular insanlar kendilerinden baka bir eye
balar ve ideali simgeleyen daha stn glere baml klar.25
W undt, bireyciliin toplumsal gelimenin bir rn olduunu
gstermitir: Bireysellik ilkel bir olgu olmaktan uzaktr ve top
lumdan tremitir, toplumdan kademeli olarak ortaya kar.26
D urkheim , W undtu dinsel ve ahlk kurallarn dzenleyici
etkisinin ikili karakterini kavrayamamakla eletirir. Durk-he2 2 A.g.e., blm 3 , s. 276.
23

A.g.e., blm 2, s. 11 6 -1 1 7 . W cber'in W undila ilgili eletirel tartmas G e

sam m elte A ufstze zu r W issenschaftslchre'de yer alr, s. 5 2 vd.

24

A.g.e., s. 117.

25

A.g.e., s. 120.

26 A.g.e., s. 129. D urkheim n din zerine erken dnem grleri hakknda bir
baka bilgi kayna iin bkz. Guyau, L'irrligion d e l'avenir, Revue p h ilo so p
hiqu e, c. 2 3 ,1 8 8 7 , s. 2 9 9 -3 1 1 .

126

im a gre, tm ahlk! eylem ler iki boyuta sahiptir: Bir tarafta

olum lu cazibe, bir idealin veya idealler topluluunun cazibesi
vardr. Ancak ahlk kurallar ayn zamanda ykm llk veya
kstlayclk gibi zelliklere de sahiptirler; ahlk hedefler ara
y her zam an zorunlu olarak ideallerin olum lu birletirici de
erine dayanmaz. Ahlk kurallarnn iki yn de bu kurallarn
ileyii iin temeldir.

Durkheim'n "iblm"ndeki temel ilgileri

D urkheim n Alman toplum felsefecilerinin alm alaryla ilgi
li erken dnem tartm alar, onun karakteristik grlerinden
bir blm nn m eslek hayatnn balang dnem inde olu tu
unu gsterir.27 D urkheim n onlarn yazlarndan ne kadar et
kilendiini veya bu yazlarn onun zaten baka kaynaklardan
yararlanarak ulat so n u lan ne kadar pekitirdiini kesin
olarak deerlend irm ek zordur. A ncak kin cisi daha m u h te
meldir. D urkheim , fikirlerini tamamen Almanyadan ithal et
tii eletirileri karsnda, Com teun etkisinin ok daha kap
saml olduunu ve Alman yazarlarn katklarndan yaklam
n gelitirirken yararlandn ifade ederek, bu iddiay a k
a reddeder.28 Aslnda D urkheim n erken dnem yazlarnda
ki tartmalar, onun m eslek hayatnn banda, bazen o k daha
sonra gelitirildii varsaylan baz fikirlerin bilincin d e oldu27 Bu noktann vurgulanm as nem lidir, zira D urkheim hakkm daki ou yorum
byk lde onun dncesinde zam anla ortaya kan deiikliklere odak
lanm tr. Bu trden en etkili analiz T alco ll Parsons tarafndan yaplr: The
Structure o f Social Action (G lencoe, 1 9 4 9 ), s. 3 0 1 -4 5 0 . Ayn kon um un daha
yeni, daha basitletirilm i b ir analizi iin bkz. Je a n Duvignaud, Durkheim, sa
vie, son oeuvre (P aris, 1 9 6 5 ), s. 3 9 -5 0 . Benzer b ir tem a N isbet tarafndan tek
rarlanr: R obert A. N isbet, Emile Durkheim (Englew ood C liffs. 1 9 6 5 ), zel
likle s. 3 7 . Bunun etkisi, blmnn D urkheim n sonraki yazlaryla iliki
iindeki nem ini km sem ek ve onun gerekte olduundan o k daha m u
hafazakr bir leorisyen olarak grlm esine yol am aktadr: bkz. D urkheim
as a review c ritic, adl yazmn 1 8 8 -1 9 1 . sayfalan.
^8 Deploigenin incelem e yazs, s. 3 2 6 . Bununla beraber, D urkheim n yorum la
rnn yakn b ir Dnya Savan n glgesinde yazld harlanm ahdr. D urk
heim ve Deploige arasnda daha nceki eletirel karlkl yazm alar i in bkz.
Revue nto-scolastique. c. 1 4 ,1 9 0 7 , s. 6 0 6 -6 2 1 .

127

gunu gsterir.29 Kukusuz bu fikirler sadece ok genel dzey

de ifade edilmitir veya Durkheim m dier aklamalarndan kartlabilir. Bu aklamalar aadaki unsurlar ierir: Toplumun
devamnda ideallerin ve ahlk birliin nemi;30 toplumsal et
kilerin p asif bir alcs olarak birey kadar, a k tif bir eyleyen
olarak da bireyin nem i;31 bireyin topluma ballnn ikili do
asnn, yani onun ayn zamanda hem ykmllklere hem de
ideallere olumlu ballnn nem i; birimlerin dzeninin bile
en birimlerin (yani rgtl toplum lann birimleri olarak birey
lerin) birbirinden soyut olarak alnan karakteristiklerinden elde
edilemeyecek zelliklere sahip olduklar anlay; anomi Leorisinin ana hatlar32 ve daha sonraki din teorisinin ilk admlan.
Byk lde polem ik bir alm a olan T oplu m d a lb l mnn (1 8 9 3 ) ieriini deerlendirirken bu hususlar aklda tu
tulmaldr. Durkheim, eletirel saldrsn bu alm ann belir
li ana temalarn bulanklatracak biim de younlatrr. Kitap
ta polemik silah ekonom i politie ve tngiliz filozoflarn fayda
c bireyciliine dorultulur.33 Kitabn bir baka, ancak daha az
29

zellikte bkz. Parsons, s. 3 0 3 -3 0 7 ; aynca, Alessandro Pizzomo:- Lecture a c

tuelle de D urkheim ", A rchives europ en n es d e sociolog ie, c. 4 , 1963, s. 3-4.

30

Durkheim , Tnniesin G em ein schaft uul G esellsch aft adl alm asyla ilgili in
celem e yazsnda u noktaya dikkat eker: lkel toplum un yerini daha mo
dem toplum biim leri aldnda birliin ahlki temeli tamamen ortadan kal
kar. Durkhcim 'a gre, T nn ies G esellsclajt'a "isel kendiliindenlikten kay
naklanan kolektif hayaun tam am en ortadan kalkm adn varsayar. Ancak
D urkheim n ifde ettii gibi, farkllam dzen tipinin bir toplum olm aktan
km adn, yani onun ko lektif birlii ve kim liini koruduunu kabul etm e
miz gerekir. Revue Philosophie, c. 2 7 ,1 8 8 9 , s. 4 2 1 .

31

Bu, aka D urkheim n Gum plow icz'in Grundriss d er S ociolog ie adl eseriyle
ilgili tartmasnda ortaya kar (R c u e P hilosophiqu e, c. 20, 1885, s. 6 2 7 -6 3 4 ):
Burada D urkheim , G um plow iczin nesn elciliin i" eletirirken u yorum u
yapar: "Biz ayn zamanda aktrler ve eyleyenleriz ve her birim iz bizi srkle
yen bu engellenem ez akntnn oluum una katkda bulunuruz", s. 632.

32

D urkheim n intihar zerine erken dnem m akalelerinden birindeki fayda

clara kar u vurgusuna dikkat edin: Refah art ile insan m utluluunda
ki art arasnda hibir dorudan ve evrensel iliki yoktur. htiyalarn doyu
rulmasnn etkisi daha fazla ihtiyaca yol am aktan ibaretse, arzular ve onlann
doyurulmas arasndaki eitsizlik fiilen artabilir. Suicide et natalit, tude de
statistique m orale". Revue P h ilosop h iqu e, c. 2 6 , 1888, s. 4 4 6 -4 4 7 .

33

Parsons sadece bu hususu ne kartr, bkz. s. 3 0 8 -3 1 7 .

128

ak eletirel bir amac daha vardr. Bu eletiri, kayna Comte

olan ve Schffle gibi yazarlar tarafndan benim senen, toplum
sal dzenin devamll iin gl bir ahlk konsenssn var
ln vurgulayan dnce akmna yneliktir.34 D urkheim , bu
yaklam n geleneksel toplumlarn analizine uygun olduunu
kabul eder. Ancak T oplum da blm nn temel nerm esi, mo
dem kom pleks toplumun, geleneksel ahlk inanlardaki zayf
lamaya ramen, kanlmaz olarak zlme eiliminde olmama
sdr. Aksine farkllam iblmnn norm al durumu orga
nik istikrardr. Fakat bu, uzmanlam iblmnn btnle
tirici etkisini faydac bir yaklamla, doyurucu bir biim de, bir
ok farkl bireysel szlemenin sonucu olarak aklayabilecei
mizi gsterm ez (D urkheim , Tnniesin C em aat ve Cem iyet'te
ki analizinin bunu artrdn dnr). Tam tersine sz
lemenin varl bizzat szleme ilikilerinin sonucu olmayan,
ancak bu tr ilikiler olumadan dzgn bir biimde leyeme
yecek genel ahlk ballklar yaratan normlar gerektirir. Durkheimm Renouvierden ald birey klt fikri (yani bireyin
deer ve nemiyle ilgili temel, zerinde uzlalan inanlar, r
nein 18. yzylda felsefecilerin formle ettii ve Fransz Devriminin temelini oluturan deerler) iblmnde genilem enin
-yaratt bireysellemenin rn ve temel ahlk dayanadr.35
D urkheim n T oplu m da /bimndeki kendi incelem e ko
nusuna yaklam Alman toplum felsefecilerini tartrken ser
giledii yaklam yla ayndr. Kitabn daha banda, Bu kitap
her eyden n ce ahlk hayatn olgularnn pozitif bilim lerin
yntemiyle ele alnm as giriim idir,36 der. Bu yntem ahlk
felsefesinin yntem inden aka ayr tutulm aldr: Ahlk fel
sefecileri ya insan doasnn tem el n itelikleri hakknda baz
o priori postlalarla ya da psikolojiden alnan nerm elerle ie
balar ve bylece b ir ahlk emas gelitirm ek iin m antksal
54

Kr. Gouldner, s. 2 8 -2 9 .

^5 Tlc Division o f L abo u r in Society, s. 3 9 9 -4 0 2 .

56 T he Division o f L abou r in Society, s. 3 2 ; (F r. bask), s. xxxvii. Bkz. J . A. Bar
nes, D urkheim 's Division o f L a b o r in Socieiy", M an (New Series), . 1, 1966,
s. 158 vd.

129

tm evarm a bavururlar. te yandan. D urkheim ahlk bi

limden elde etmeye alm ayp, aksine olduka farkl bir ahlklik bilim i gelitirm ek ister.37 Ahlk kurallar toplum iin
de geliir ve belirli bir yer ve zamandaki toplumsal koullarla
ilikilidir. Bu yzden, ahlk olgularn bilim i, deien toplum
biim lerinin ahlk norm larn karakterindeki deiimleri nasl
etkilediklerini analiz etmeye ve bunlar gzlemeye, betim le
meye ve snflandrm aya alr.
D urkheim n T oplu m da blm ndeki ilgisinin kaynan
oluturan ana problem , ada dnyada birey ve toplum ara
sndaki iliki konusundaki g rnr ahlk belirsizliktir. Bir
yandan, m odem toplum biim inin geliim i bireyciliin ya
ylm asyla ilik ilid ir. B ireycili in yaylm as, a k a , iblm ndeki genilem eyle, yani m esleki ilevlerde uzm anlam a
ya yol aan ve bu yzden, -to p lu m d a herkeste bulunm ayp sa
dece belirli gruplara zg o la n - zel yetenekler, kapasiteler ve
tutum larn geliim ine hizm et eden bir srele ilikilidir. Durkheim n ifadesiyle, bireysel kiiliin bireyin sahip olduu zel
yeteneklere bal olarak gelitirilm esi ve bu yzden herkesin
tek tip eitim alm amas gerektii grnn ifade edildii a
m zda, ahlk idealler konusunda gl akm lar olduunu
gsterm ek zor deildir.38 te yandan, ayn lde gl olan
ve evrensel olarak gelimi bireyi ycelten baka elikili ah
lk eilim ler de vardr. G enelde bize uzmanlamay emreden
ahlk ilkesi (m ax im e), her yerde ayn ideali izlemem izi em re
den ahlk kuralyla elikili olarak grnr.39
Bu grnrde elikili ahlk ideallerin kaynaklar, Durkh eim a gre, sad ece ibl m nd ek i g en ilem en in n ed en le
ri ve sonularnn tarihsel ve sosyolojik analizleriyle anlala
bilir. D urkheim a gre iblm tamamyla m odem bir olgu
deildir; fakat geleneksel toplum larda daha ilkeldir ve genel
37

The Division o f L abou r in Society, s. 3 2 ; (F r. bask), s. xxxvii.

38

Durkheim , Secriani'ian u alnly yapar: Kendini m kem m elletirm ek; ro

ln renm ek, kendi grevini yerine getirebilecek kapasiteye ulam aktr...
The Division o j L abou r in Society, s. 4 2 -4 3 .

39

The Division o f L abo u r in Society, s. 4 4 ; (F r. bask), s. 6.

130

likle cinsel iblm yle snrldr. blm nde st dzeyde

uzm anlama zellikle m od em sanayi retim inin sonucudur.
Ancak ou iktisatnn yapma eiliminde olduu gibi, ibl
m nn sadece kesinlikle ekonom ik alanda giderek eitlen
diini ve bu eitliliin sadece sanayilem enin sonucu olduu
nu varsaymak hatadr. Ayn sre ada toplum un tm ke
sim lerinde -h k m e t, hukuk, bilim ve gzel san atlard a- gz
lenebilir. Btn bu toplum sal hayat alanlarndaki uzm anlama
giderek daha ak hale gelmektedir. Bu gerek, bilim rneiy
le gsterilebilir: Bir zamanlar kendine incelem e konusu olarak
tm doal ve toplum sal gereklii alan genel felsefe uzun
zamandan beri birok bamsz disipline ayrmtr.
G eleneksel toplum biim lerind en ada toplum lara gei
in karakteristik bir zelliini oluturan toplum sal farklla
mada art belirli biyolojik ilkelerle karlatrlabilir. Evrim
ci skalada, ilk ortaya kan organizmalar basit bir yapya sa
hiplerdi; ancak yerlerini zamanla daha st derecede i ilevsel
uzmanlama sergileyen organizm alara braktlar. levlerin
de uzm anlam a arttka, organizm ann evrimci skaladaki d
zeyi ykselir.40 Bu aklam a D urkheim m iblm nn geni
leme ve bu genilem enin ahlk dzenle ilikisi analiziyle pa
ralellik iindedir. blm nde farkllam ann nem ini analiz
etmek iin, daha az gelimi toplum larn organizasyon ilkele
rini gelim i toplum larn organizasyonunu dzenleyen ilke
lerle karlatrm am z gerekir.
Bu karlatrm a toplum sal dayanm ann doasndaki de
iimleri lm eyi gerektirir.4' Toplum sal dayanma tpk her
ahlk olgu gibi dorudan llem ediinden, ahlk dayan
mann biim indeki deimeyi lm ek iin isel olgunun ye
rine onu sim geleyen bir d indeksi (fa it ex trieu r) geirm e
miz gerekir.42 Byle bir indeks hukuk kurallarnda bulunabi
lir. stikrarl bir toplum sal hayat biim inde ahlk kurallar n i
W The Division o f L a b o u r in Society, s. 4 1 ; (F r. bask), s. 3.
*1

Bkz. J . H. S. Hayward, Solidaris syndicalism ; D urkheim and Duduit, S ocio

logical Review, c. 8 ,1 9 6 0 , ksm 1 & 2 , s. 1 7 -3 6 ve 18 5 -2 0 2 .

^2

The Division o f L abo u r in Society, s. 64.

131

hayetinde hukuk kurallar biim ini kazanacaktr. Bazen al

lagelmi davran biim leri ve yasalar arasnda atm alar olsa
bile, D urkheim a gre bu atm alar istisnadr ve sadece yasa
lar aruk mevcut toplum un durum una uygun dmeyip, aksi
ne varlklarn byle yapmak iin herhangi bir neden olm aks
zn alkanln gcyle srdrdklerinde43 ortaya kar.
Bir hukuk kural, yaptrm ieren bir davran kural olarak
tanm lanabilir ve yaptrmlar iki tem el tipe ayrmak m m kn
dr. Baskc yaptrm lar ceza hukukuna aittir ve bireye, ihla
li nedeniyle baz cezalarn uygulanmasn ierir. Bu tr yapt
rm lar zgrlk hakkndan yoksun brakm a, ac ektirm e, iti
bar kayb vb.ni ierir. Telafi edici/onarc yaptrmlar, ilik i
nin yasa ihlal edilmeden nceki hline getirilm esini, ihlal edi
len bu ilikinin yeniden tesisini gerektirir. Bu yzden, kii bir
bakas yznden zarar grdn iddia etliinde, hukuk s
recin am ac, iddias kantland takdirde iddia sahibinin bir
birey olarak urad kayb tazmin etm ektir. Bu tr bir davay
kaybeden birey ok az itibar kaybna urar veya hi uramaz.
Bu uygulama m eden hukuk, ticaret hukuku ve anayasa huku
kuyla ilgili ou alanda tipiktir.
Cezalandrc hukuk, bir su tekil eden ihlal tryle ili
kili b ir h u k u ktu r. Su , toplum un yelerinin genel olarak
onaylad duygular ihlal eden b ir edimdir. Ceza hukuku
nun yaygn ahlk tem elinin gstergesi onun genel karakteri
dir. Telafi edici hukuk rneinde, hukuk sorum luluun her
iki yn de -y k m l l k ve ihlalin cezalan d rlm as- tipik
olarak kesin bir biim de tanmlanr.
Ceza h u ku ku nda, aksin e, sadece yaptrm lar ne k ar fakat
yaptrm lara tekabl eden y k m llkler konusund a hibir
ey sylenm ez. Ceza hu ku ku , bir bakasnn hayatna sayg
y em retm ez, sadece katili idam eder. O sze, m edeni h u ku k
ta olduu gibi, u grevdir diye balam aktan ziyade u ce
zadr" diyerek balar.44
43

The Division o f L a b o u r in S ociey , s. 65.

44

The Division o f L a b o u r in Society, s. 6 5 ; (F r. b ask), s. 41.

132

D urkheim a gre, cezalandrc hukukta ahlk ykm ll

n doasnn aka tanm lannam asnn nedeni aktr: Her
kes onu bilir ve onaylar.
Belirli bir toplum un adalet sistem inde ceza hukukunun h
kimiyeti, zorunlu olarak, gl bir k o le k tif vicdan, toplum un
yelerinin paylat inan ve duygulan gerektirir. Ceza n ce
likle bir ihlale kar duygusal bir tepkiyi ierir. Bunun gster
gesi, toplum un her zaman suluyla snrl kalmamasdr: ou
kez tamamen masum olm alarna ramen, sulu tarafla yakn
ba olanlar - rn e in akrabalar veya arkadalar- da cezaland
rlr, zira onlar kusurlu faille ilikileri yznden kusurludur
lar. zellikle ilkel toplum larda ceza kr, refleks benzeri bir
tepki biim indedir; ancak ceza hukukunun temel ilkesi daha
gelimi toplum biim lerinde karakterini korur. ada top
lumlarda, cezalandrc yaptrm larn srdrlm esi konusunda
sunulan ou gerekede ceza sadece caydrc bir unsur ola
rak dnlr. D urkheim a gre, gerekte ceza caydrc bir
unsur olsayd hukuk cezay suun cazibesine gre deil, su
lunun su ilem e drtsnn gcyle iliki iinde uygulaya
cakt. Canilerin cinayet ilem e eiliminde olmalar gibi, soy
guncular da kuvvetli b ir soym a eilimi iindedir...; ancak katil
yine de soyguncuya gre daha kat yaptrm lara tb id ir.45
Ceza bylece, (suun failini gz nnde bulundurarak) suun
bedelinin detilm esi unsurunu alkoyar ve (toplum un) bir in
tikam edimi olarak kalr, intikam n aldmz ey, sulunun
bedelini dedii ey, bizzat ahlkn ihlalidir.46
Bu yzden, cezann temel ilevi, k o le k tif bilin ci/vicdan onun
kutsalln sorgulayan edim ler karsnda korum ak ve g-

45

T he Division o f L abo u r in Society, s. 89. D urkhcim , yine de, kendi argm an

nn ana eilim i konusunda nem li bir aklam a yapar: Belirli loplum lann h u
kuklarnda yaptrm alm a alnanlara benzer biim de derinlere kk salm ah
lki duygular vardr -D u rk leim buna rnek olarak evladn kurban etmeyi
verir. Nitekim ko lektif duygularn gl olm as su un varlnn tamamen
yeterli bir koulu deildir: O nlar ayn zamanda kesin olm aldr... ok kesin
b ir pratie gre... eeza yasalar netlikleri ve kesinlikleri bakm ndan olaans
t olsalar bile, salt ahlki kurallar genellikle bir lde bulanktr, s. 79.

46

Tlc Division o f Lal>our in Sociely, s. 89.

133

lendirm ektir. Daha basit toplum larda, k o le k tif vicdann ortak

inan ve duygularnn temel rnei olarak sadece din vardr.
Din her eyi kapsar, her yere uzanr ve sadece dinsel olgu
lar deil, ahlk, hukuk, siyasal organizasyon ilkeleri ve halta
b ilim i...47 de dzenleyen i ie gem i bir inanlar ve pratik
ler topluluunu ierir. Tm ceza hukuku balangta dinsel
bir ereve iinde yer alr; te yandan, en ilkel toplum biim
lerinde hukuk tam amen cezalandrcdr.48
b t nlkle ilgili tem el balarn m ekan ik dayanm a
zerine kurulduu toplum lar paral veya gevek paralar top
lam ndan oluan toplum lardr: Yani i organizasyonlar ba
km nd an birbirin e o ld u ka b en zer siyasal-ailev gruplarn
(klanlarn) bir araya gelm esinden oluurlar. Bir btn olarak
kabile, toplum u oluturur; zira kltrel bir birliktir: F ark
l klan gruplarnn yeleri ayn ortak inanlar ve duygula
ra baldr. N itekim toplum un herhangi bir paras dierle
ri iin daha byk bir kayp yaratmadan ortadan kaybolabilir;
toplum daha ziyade, basit biyolojik organizmalara benzer b i
im de, niter bir yapya sahiptir veya kendine yeten paralar
toplamndan oluabilir. lkel, paral toplum larda, genellikle
dk bireysellem e dzeyinin zel bir yan olarak, mlkiyet
komnaldir. M ekanik dayanmada, toplum tm yeleri tara
fndan paylalan gl inanlar ve duygularn hkimiyetinde
olduundan bireyler arasndaki farkllamaya ok az yer oldu
u sylenebilir; her birey btnn kk bir evrenidir. M l
kiyet, gerekte, kiinin eyler zerindeki doal bir uzantsdr.
Bu yzden, k olek tif kiiliin tek bana var olduu yerlerde
m lkiyetin de kolektif var olmas kanlm azdr.49
47

The Dtvision o fL a b o u r in S ociely , s. 135; (F r. bask), s. 105.

48

T he Divisio o f L abotr in Socicty, s. 138.

49

The Dtvision o f Labou r in Society, s. 179; (Fr. bask), s. 154-155. Durkheim , son
raki bir yaymda, devletin geliim inin belirli bir toplumun genel evrimiyle mut
laka paralellik sergilemediini vurgular. Nispeten ilkel bir toplum ok gelimi
bir devlete sahip olabilir. Durkheim 'n buradaki analizi Marxn Dou despo
tizmi" tartmasna b en zer D urkhcim a gre, bu tr toplumlarda topluluun
eyler zerindeki mlkiyet hakk, bylece kendini ina edilmi olarak bulan st
bir ahsiyete blnmeden aktarlr. (T h e Division o f L abour in Sociely, s. 180.)

134

Organik dayanmann gelimesi

Cezalandrc hukukun yerini giderek telafi edici hukukun al
mas toplum un gelim ilik dzeyiyle ilgili tarihsel bir eilim
dir: Toplumsal gelime dzeyi arttka adalet yaps iinde telafi
edici hukukun nispi oran artar. Cezalandrc hukukta karm
za kan temel unsur -su u n bedelinin ceza karlnda den
mesi anlay- aruk telafi edici hukukta yer almaz, ikinci hukuk
tipinin toplumsal dayanma biim i, netice olarak, ceza huku
kunun dayanma biim inden farkl olm ak zorundadr. T ela
fi edici hukuk gerekte farkllam bir iblmn gerektirir.
nk ya bireylerin zel mlkiyet zerindeki ya da kendilerin
den farkl konum daki bireyler zerindeki haklarn ierir.
T oplum ik i rn ek te farkl zellik sergiler. lkinde [m ekanik
dayanm al toplum d a], toplum adn verdiim iz ey grubun
tm yeleri iin ortak, az veya o k rgtl inan lar ve duy
gular b t n d r: Bu k o le k tif tiptir. te yan dan , ik in ci r
nekte ilikili olduum uz toplum [dont nous sommes so lid a ries], belirli ilik iler iinde b ir b t n l k kazanan farkllam
ve zel b ir ilevler sistem id ir.50

kinci toplum sal btnlk biim i organik dayanm adr.

Burada dayanm ann kayna, basite ortak inan ve duygular
topluluunun kabul deil, iblm iinde ilevsel karlk
l bam llktr. M ekanik dayanmann toplum sal btnln
ana tem elini oluturduu yerde, k o le k tif bilin bireysel bilin
ci tamamen kuatr ve bu yzden bireyler arasnda zdelii
gerektirir. Aksine, organik dayanma bireyler arasnda inan
ve eylem lerin zdeliini deil, fa rk ll n gerektirir. Bu yz
den, bireyciliin art organik dayanmann geliim i ve ib
lmnde genilem eyle ilikilidir.
Bu sorun D urkhcim tarafndan ayrntl olarak analiz edilir ve cezai yapnm lan n younluu ve niteliindeki eitliliklerle ilikilendirilir, Deux lois de lvo
lution pnale", Anne sociologique, c. 4, 18 9 9 -1 9 0 0 , s. 65-95.
50

Tlie Division o f L abou r in Society, s. 129; (Fr. bask), s. 9 9 (Keli parantez bana
aittir).

135

O rganik dayanm ann geliim i, zorunlu olarak k o le k tif b i

lin cin /vicdan n nem inde azalm ayla ilikilidir. Fakat yaygn
ortak inan ve duygular kom pleks toplum larda tam amen or
tadan kalkmad gibi, szlem eye dayal ilikilerin ahlk n i
teliklerini kaybettikleri ve bu ilikilerin basite her bireyin
kendi en iyi karlarnn peinden kom asnn bir rn o l
duu iddias da doru deildir. D urkheim burada ilk yazla
rnda gelitirdii temay tersine evirir ve onu zellikle T n niesin G esellsch aft kavram n eletirm ekle kullanr. D urkheimn /b/mindeki eletirisinin hedefi Herbert Spencerdr,
ancak polem iinin z ayndr. Her bireyin sadece kendi
karlarnn peinden koptuu bir toplum ksa srede dal
maya m ahkm dur. kardan daha az sabit bir ey yoktur.
Bugn beni seninle birletirir, yarn dman klar.51 D urkhe
im, szlem eye dayal ilikilerin genellikle iblm nde ge
nilem eyi artrdn itiraf eder. Ne var ki, szlem eye dayal
ilikilerin gelim esi szlem eleri dzenleyecek norm larn ge
litirilm esini g erektirir; b t n szlem eler belirli b u yru kla
ra gre dzenlenir. Iblm ndeki karm aklam aya ram en,
toplum ksa dnem de szlem e anlam alar kaosuna dmez.
Durkheim burada, ilk kez T n iese referansla bulunarak bir
noktay yeniden vurgular: N itekim ne inanlara dayal bir
toplumu sadece ahlk karaktere sahip bir ey olarak n e de i
birliine dayal bir toplum u ekonom ik bir gruplamadan iba
ret grebiliriz.52
Faydac teori ada toplum lardaki ahlk dayanmann te
m elini aklayam ad gibi ibl m n d ek i artn n ed en le
ri teorisi olarak da hataldr. kinci anlamda faydac teori, uz
manlamadaki art eitlilik ve mbadelenin salad maddi
refah artna balar. Bu anlaya gre, retim arttka insan
larn ihtiyac daha fazla karlanr ve m utluluklar daha ok
artar. Durkheim , bu konum a kar farkl argmanlar gelitirir.
Bu argmanlarn en nem lilerinden biri, tezin am pirik dzey
de basite hatal olduudur. Modern insan iin daha nceden
51

T he Division o f L a b o u r in Society, s. 204.

52

T he Division o f L abo u r in Society. s. 2 2 8 ; (F r. bask), s. 208.

136

bilinm eyen eilli hazlar sz konusu olsa bile, bunlar daha n

ceki loplum biim lerinde yer almayan farkl ac kaynaklaryla
dengelenir.53 ada toplumlarda intiharn sklk dzeyindeki
art bunun bir rneidir. M elankolik intihara azgelim i top
lumlarda hem en hem en h i rastlanmaz. Oysa ada toplum
daki yeri, toplum sal farkllam ann kanlm az olarak genel
m utluluk dzeyinde arta yol am am asm dandr.54
Bu yzden, iblm ndeki genilem enin aklam as baka
yerde aranm aldr. blm ndeki genilem enin paral tipte
toplumsal yapnn zlyle el ele gittiini biliyoruz. Bunun
gereklemesi iin ilikilerin, daha nceki toplumlarda rastlanmayan bir biim de, birbirinden bamsz gruplarn b ir araya
gelmesiyle ekillenm esi gerekir. Bu toplumlarn farkl hayat ve
inan biim leri bir kez karlkl ilikiler iine girdiinde, btn
gruplarn izole hom ojenlii bozulur, ekonom ik ve kltrel al
veri canlanr. Bylece iblm yeterli dzeyde iliki iinde
olan daha fazla bireyin birbirine eddleri ve tepkimeleriyle ar
tar.55 D urkhein, bu iliki skln ahlk veya dinam ik yo
unluk olarak adlandrr. Akas bireyler arasnda eitli iliki
lerin gelimesi baz fiziksel iliki biim lerinden kaynaklanmal
dr. Baka deyile, dinamik younluun art esasen nfusun fi
ziksel younluundaki arta baldr. Bylece u genel nerm e
ye ulaabiliriz: blm toplum lann hacmi ve younluuy
la doru orantldr ve bunun nedeni toplumlarn hacimlerinin
dzenli olarak artmas ve genellikle giderek bymesidir.56
53

Burada D urkhcim intihar zerine daha nceki m akalesindeki vurgusunu tek

rarlar. Bkz. bu kitabn 128. sayfasndaki 3 2 . dipnot.

54

The Division o f Lobou in Society, s. 24 9 . lkel toplum larda. bir insan kendini
hayatn kt grdg iin deil, aksine ilikili ideal kurban olm ay gerektir
dii iin ldrr... (s. 2 4 6 ). Bu. kukusuz Durkheinn daha sonra zgeci in
tihar olarak adlandrd kategoriye girer.

55

T he Division o f L abo u r in Society, s. 257.

56

The Division o f Lal>our in Society, s. 2 6 2 ; (F r. bask), s. 244. D urkhcim bunun

ksm i istisnalar olduunu kabul eder: rnein geleneksel in veya Rusya.
Burada iblm toplum sal hacim le orantl olarak gelim em itir. Gerekte,
younluk ayn zamanda ve ayn derecede artmad srece, hacim de art s
tnln zorunlu bir gstergesi deildir..." The Division o f Lbor in Society,
s. 22 8 ; (F r. bask), s. 243.

137

Durkheimm buradaki yorumu ou kez S osyolojik Yntemin

Kurallarnda ifade edilen toplumsal olgularn indirgemeci bir
biim de aklanamayaca ilkesinden sapmann belirtisi olarak
grlmtr. Durkheimm bu konuda kendini rahatsz hissetti
i grlmektedir ve bu ikinci almada fiziksel ve dinamik yo
unluk arasnda kurulan nceki iliki bir lde gzden gei
rilir.57 Ancak aslnda Durkheim m T oplum da blmnde sos
yolojik bir aklama sunduu yeterince aktr: Fiziksel youn
luk sadece ahlk veya dinam ik younlua dnt srece
nem lidir ve burada aklayc faktr toplumsal ilikilerin sk
ldr. Daha ikna edici bir rnek, D urkheim m yan Darwinci
bir ereve iinde, atmuy iblmnde genilemeyi hzlan
dran bir mekanizma olarak analiz etmeye alrken biyolojik"
bir aklamaya bavurduu iddiasdr. Durkheima gre, Darvvin
ve dier biyologlar, var olma mcadelesinin ayn tipten organiz
malar arasnda iddetli olduunu gstennitir. Bu atma, organizmalann birbirlerinin varlklann srdrmelerine engel olma
dan yan yana yaayabilecekleri tamamlayc bir uzmanlama-ya
ratma eilimindedir. levsel farkllama farkl tipten organiz
malarn bir arada yaabilmelerini mmkn klar. Durkheim a
gre, benzer bir ilke insan toplumuna da uygulanabilir:
nsanlar ayn yasaya tbidir. Ayn ken tte, farkl m eslek ler kar
lk l olarak birb irin e zarar verm eden bir arada yaayabilir,
zira farkl am alara ulam aya alrlar. A sker, askeri zafer;
rahip, ah lk o to rite; devlet adam , iktidar; iadam , servet;
bilgin, b ilim sel n peinde koar.58

Bireycilik ve anomi
D urkheim , ilevsel ve nedensel analiz ayrm n gelitirirken
artk alm asnn balangtaki itici gcn oluturan sorula
r cevaplandrabilecek konum dadr, tblm ndeki farklla
57

Bkz. Rules o f the Sociological M ethod, s. 115. (Sosyolojik M etodun K urallar,

ev. Enver Aytekin, Sosyal Yaynlan, 1994.]

58

The Division o f L a bo u r in Society, s. 2 6 7 .

138

m ann toplum da k o le k tif bilincin/vicdann yaygnlnda azal

maya yol atndan em in olabiliriz. Bireyciliin gelim esi iblm ndeki genilem enin kanlm az bir parasdr: Birey
cilik sadece ortak inanlar ve duygularn gcnn zayflam a
s pahasna geliebilir. Nitekim k o le k tif bilin /vicdan giderek,
bize artan bireysel farkllklar iin ak kap brakan ok genel
ve mulk dnce ve duygu biim leri yaratabilir.59 Gl
bir ahlk! konsenssn toplumsal btnlk iin zaruri oldu
unu varsayanlarn bak asndan da anlalaca zere, m o
dern toplum lar bu yzden dzensizlie dm ezler. G erek
te, ada toplum larda, bu btnlk biim inin (m ekanik da
yanm ann) yerini giderek yeni bir btnlk biim i (orga
nik dayanma) alr. Fakat organik dayanm ann ileyii, fay
dac teoride yapld gibi yorumlanamaz; ada toplum hl
ahlk bir dzendir. G erekte, k o le k tif bilin cin glenip daha
da kesinlik kazand bir alan vardr: Birey k lt.60 Birey
klt"nn gelim esi sadece ou toplum sal hayat alan laikletigi iin m m kndr. O, geleneksel k o le k tif bilin/vicdan b i
im iyle kartlk iindedir: Ortak inan ve duygular ierirken,
m odern toplumda bu inanlar ve duygular kolektiviteden zi
yade bireyin deeri ve nem ine odaklanr. Birey klt iblm ndeki genilem enin ahlk tam am laycsdr, ancak ierik
bakm ndan geleneksel ahlk topluluk biim lerin d ek in d en
olduka farkldr ve yalnz bana ada toplum lardaki daya
nm ann tek tem elini oluturamaz. Birey klt,
... kesinlikle o rtak inan olarak ad landnlabilecek b ir eydir; ne
var ki, ilk olarak, dier in an lan n kyle m m kn olabi
lir ve neticede bu ken inanlar okluunun etkilerini yarata
maz. H ibir ey onun yerini alamaz. Ayrca toplum tarafndan
paylald srece ortak bir eyse de, asl gayesi bireydir.61

Bu noktada D urkheim n analizi ak bir problem le yz y

zedir. blm nde art toplumsal btnln bozulmasyla
59

Tle Division o f Ltbour in Society, s. 172; (F r. b ask), s. 1 4 6 -1 4 7 .

60

T he Division o f L ah or in Society, s. 172.

61

T h e Division o fL a b o u r in Society, s. 1 7 2 ; (Fr. bask), s. 147.

139

zorunlu olarak ilikili deilse, modern ekonom ik dnyann bu

kadar ak bir zellii olan atm alar nasl aklanabilir? D urkheim , sermaye ve cretli em ek arasnda gelien sn f atm a
snn, iblm ndeki sanayilem eden kaynaklanan genilem e
ye elik ettiini kabul eder. Yine de bu atm ann dorudan
iblm nn sonucu olduunu varsaymak yanltr. G erek
te atm ann kayna, ekonom ik ilevlerdeki ayrm ann ge
ici olarak uygun ahlki bir dzenin gelim esinin nne ge
mesidir. blm her yerde i btnlk retm ez, nk anomik bir durum iindedir.62 Yani sermaye ve cretli em ek ara
sndaki iliki, gerekte faydac teoride ahlk adan ideal o l
duu dnlen duruma y a k la r ; szlem elerin oluturulm a
snda dzenleme ok azdr veya hi yoktur. Fakat bunun top
lumu gtrecei yer kronik sn f atmasdr. G erekli ahlk
d zenlem enin b ir bedeli olarak, szlem eye dayal ilik iler
baskc gcn dayatmasyla belirlenm e eilimindedir. D urkheim bu durumu zorunlu iblm (la division du travail contrai e) olarak adlandrr. O rganik dayanma farkl m eslekler
arasndaki ilikileri dzenleyen norm atif kurallar gerektirir,
ancak norm atif kurallar bir sn f tarafndan dierine tek taraf
l olarak dayatldnda organik dayanma salanamaz. Bu a
tmalar sadece iblm yetenekler ve kapasitelerin dalm
na gre dzenlendii ve daha st mesleki konum lar ayrcalk
l bir snfn tekelinde olmad takdirde nlenebilir. Toplum
daki bir sn f alm asnn karln alm akta zorlandnda,
bir baka sn f -k e n d i tasarrufu altndaki, ancak m utlaka zel
bir stnle sahip olmad kaynaklara bal o la ra k - bu du
rumdan kazanl kabilir; kincisi ilki zerinde hukuken hak
sz bir stnle sahip tir.63
Bununla ilikili mevcut durum geicidir. Frsat eitsizliinin
( dsal eitsizlik) giderek azalmas iblm ndeki gelimeye
62

D urkheim "an o m i" terim ini Guyaudan alm grnm ektedir, bkz. bu k i
tabn 126. sayfasndaki 2 6 . dipnot. Ancak Guyau, "dinsel an om i terim ini
D urkheim 'n birey kltnc yakn bir anlam da kullanr.

63

T h e Division o f L abo u r in S ocicly , s. 384. Durkheim 'n bu konudaki grleri

ne ilikin tartma iin bkz. bu kitabn 3 5 2 -3 5 6 . sayfalan.

140

elik eden tarihsel b ir eilimdir. D urkheim a gre, bunun n e

denini grm ek kolaydr. Dayanmann esasen inan ve duy
gulara dayand ilkel toplum larda, yetenek ve frsat eitlii
iin ara olmad gibi byle bir eye ihtiya da yoktur. Ancak
iblm nn bireyselletirici etkileri, daha nce aa km a
yan zel insani y etilerin giderek gereklik kazanabilm esi ve
bylece, bireysel olarak kendini ifade etme ynnde bir bask
yaratmas anlam na gelir:
Bu yzden, iblmnn, sadece kendiliinden olduu sre
ce ve bu kendiliindenligin derecesine bal olarak dayan
ma yarattn syleyebiliriz. Fakat kendiligindenlik ile, ba
site zel ve ak bir iddetin olmamasn deil, aksine dolay
l bir biimde bile olsa, her bireyin bizza kendi iinde ta
d toplumsal gc zgrce kullanmasn engclleyebilen bir
eyin olmamasn anlamamz gerekir. Bu, sadece belirli ile
rin bireylere zorla yapunlmamasm deil, ayn zamanda hi
bir faktrn onlarn toplumsal bir ereve iinde kendi kapa
sitelerine uygun bir konumu igal etmelerini engellememesi
ni gerektirir.64

64

The D ivision o f L abo u r in S ocicly , s. 3 7 7 ; (F r. b ask), s. 3 7 0 .

141

6
Durkheim'n Sosyolojik Yntem Anlay

D urkheim n so syo lo jisin in tem elini T oplu m da bl m nde

g e litirile n fik irle r o lu tu ru r ve o n u n so n ra k i y a z la rn n
b y k bir k sm ilk kez bu alm ada ele alm an tem alarn
am lam alardr. Bunu en ak biim de onun 20. yzyla ge
m eden hem en nce yaym lanan iki tem el alm asnda gr
mek m m kndr: S osy o lojik Yntemin K u rallar (1 8 9 5 ) ve in
tih a r ( 1 8 9 7 ) . D u rk h eim , S o sy o lo jik Y ntem in K u r a lla n n d a
T oplu m da fbimndeki temel kabulleri aar. ntihar'm ko
nusu ilk bakta T oplum da Iblmnnkinden tam amen fark
l gibi grnse de, ilk kitabn temalar gerekten de ikinci kitaptakilerle -h e m D urkheim n dncesi hem de daha genel
dzeyde toplum sal ahlkla ilikili sorunlar zerine 19. yz
yldaki yazlar bak m n d an - i ie gem itir. 19. yzyln so n
larndan itibaren b iro k farkl yazar in tih an genel ahlk sorunlann analiz edilebilecei zel bir problem alan olarak gr
m tr. D urkheim n /ntihardaki analizi bu yazarlann al
m alarna dayanr; hareket noktasnn kayna ise bir lde
T oplum da bl m n d e ortaya konulan, farkl toplum biim le
rinin ahlk dzenleriyle ilgili genel sonulardr.

143

ntihar problemi
D urkheim n intihar konusuna ilgisi ve konu zerine kapsaml
literatrle tankl 1 8 9 7 den ksa bir sre ncesine dayanr.
18 8 8 de yle yazar: ntihar oranlarnda istikrarl bir artn,
her zaman organik toplum koullarnda ani ve ciddi bir dei
ikliin delili olduu, yeterince kesindir.1 D urkheim n fntiJcrdaki asl amac, zel bir olguyu ayrntl olarak analiz ede
rek ada toplum lardaki bu ahlk boluun doasn belgele
m ektir. Buna ayrca m etodolojik bir ama eklenm elidir: Sos
yolojik yntem i prim a fa c ia (ilk bakta) tamamen bireysel
bir olgu olarak grnen b ir eyi aklam akta kullanm ak.
Tem el hareket noktas, intihar zerine yazm daha nceki
birok yazardan oluturulm usa da D urkheim m hareket n o k
tas, intihar oran lar dalm nn aklanm as ile bireysel inti
har rneklerinin nedenlerinin aratrlmas arasnda kesin ana
litik bir ayrm yaplmas gerektii dncesidir. 19. yzylda
istatistikiler, bir toplum daki intihar orannn, zellikle belir
li periyodik dalgalanm alar iinde, yllara gre tipik istikrarl
bir dalm sergilediini gsterm ilerdir. Onlara gre, intihar
oranlar rntlerinin istikrarl bir dalm sergileyen corafi,
biyolojik veya toplumsal olgulara bal olmas gerekir.2 Durkheim , intihar oranlar dalm nn muhtem el aklam alar ol
duklarna itiraz ederek ilk iki faktr ayrntl olarak tartr.3
Ona gre, intihar oranlan rntlerini aklam ak iin nc
tip bir faktre, toplum sal etkenlere baklmas gerekir.
Bat Avrupa lk e le rin d e k i in tih a rla rn d alm in tih a r
oranlar ve m ezhepler arasnda yakn ilikiler olduunu gs
terir: Katoliklerin ounlukta olduu btn lkelerde intihar
oranlan Protestan arlkl lkelere gre daha dktr. In1

Suicide et natalit, tude de statistique m orale, s. 447.

D urkheim 'm Intihar'da aratrm alarnda yararland intihar ve toplumsal o l

gular arasndaki tm istatistiksel korelasyonlar gerekte daha nceki yazarlar
tarafndan oluturulm utur. u m akalem e bkz. The suicide problem in French sociology", British Jo u rn a l o f S o cio lo g y , c. 1 6 .1 9 6 5 , s. 3-18.

Suicide, s. 5 7 -1 4 2 . [intihar, ev. zer Ozankaya, mge Kitabevi. 1992.1

144

tihar oranlarndaki bu srekli farkllk iki m ezhebin intiha

ra y a k la m la rn a gre aklanam az: zira ikisi de intihara k e
sinlikle kardr. D urkheim a gre bu farklln cevab daha
genel dzeyde, yani iki K ilisenin toplum sal organizasyonun
daki farkllklarda aranm aldr, ikisi arasndaki en ak fark
llk, Protestanln zgr aratrm a ru hunu n g elitirilm esi
ne dayanm asdr. K atolik kilisesi, o toritesi dinsel dogmayla
ilgili konularda balayc olan geleneksel rahiplik hiyerari
si etrafnda ekillenm itir; aksine Protestan birey Tanr kar
snda yalnzdr: ibadet eden kii gibi rahip iin de kendisi ve
vicdanndan baka h ibir kaynak y oktu r.4 D urkheim n de
yim iyle, Protestanlk Katoliklie gre daha zayf btnlem e
iindedir.
Buradan, Katolikliin koruyucu etkisini aklam akla ba
vurulmas gereken, zellikle dinle ilikili hibir ey olmad
sonucu kartlabilir; baka deyile, toplum un dier kesim le
rinde de btnlem e derecesi ve intihar oranlan arasnda ben
zer bir iliki vardr. D urkheim bu ilikinin gerekte var oldu
unu tespit eder. Bekrlar genellikle benzer yataki evli insan
lara gre daha yksek intihar oranlar sergiler ve intihar ile
aile birim inin bykl arasnda ters orantl bir iliki vardr
-ailed e ocuklarn says arttka intihar oran der. Bu ili
ki intihar ve m ezhep arasndaki ilikiyle paralellik sergiler: bu
rnek, intihar ile aile yapsndaki btnlem e derecesi arasn
daki ilikinin bir lm n salar. ntihar oranlan ile toplum
sal b t nlem e dzeyi arasndaki benzer bir ilikin in varl
olduka farkl bir balamdan rnekle kantlanabilir. ntihar
oranlar ulusal siyasal kriz ve sava dnem lerinde azalr: sava
ta intihar oranlar sadece silahl kuvvetlerde deil, her iki cin
siyetten sivil yurttalar arasnda da dktr. 5 Bunun nedeni,
siyasal krizler ve savalarn, belirli olaylara katlm a dzeyinde
t

Silicide, s. 1 6 0 -1 6 1 . D urkheim , Anglikanizmin bunun ksm en bir istisnas ol

duunu kabul eder; ancak ngiltere'de intihar oranlar dier Protestan lkele
re gre daha dktr.

D urkheim 'a gre, bu rneklerden h ib irin d e in tih ar oran larn d aki d,

sava dnem lerinde resm belgelerin daha az kesin olm asyla aklanam az:
Silicide, s. 2 0 6 -2 0 8 .

145

ki art nedeniyle, en azndan bir sre iin toplumda kuvvetli

bir btnlem eye yol am asdr.6
N eticede, toplum sal btnlem e ve intihar arasnda - t o p
lu m u n analiz edilen zel ku ru m sal k esim lerin d en b am
s z - genel bir iliki vardr: Yani, intihar bireyin bir parasn
oluturduu toplumsal gruplarn btnlem e derecesiyle ters
orantldr.7 N itekim , bu intihar biim i bencil intihar olarak
adlandrlr ve bireysel benliin toplum sal benlie kar ve
onun pahasna ne k t ... bir durumun sonucudur.8 Ben
cil intihar zellikle ada toplum lara zgdr; ancak ada
toplum larda sadece bu tr intiharlara rastlanm az, ik in ci bir
intihar tipinin kayna D urkheim n T oplum da bl m n d e
biraz ayrntl olarak tartt bir olgudur: ekonom ik ilikile
ri karakterize eden anom ik ahlk dzensizlik durumu. Bunun
indeksi in tih ar oranlar ve m eslek yap arasndaki korelas
yondur. Durkheim , intihar oranlarnn sna ve ticar m eslek
lerde tarmsal m esleklerdekinden daha yksek olduunu be
lirtir. Ayrca, tarm -d m esleklerde intihar oranlar ve sosyo-ekonom ik dzey arasnda ters ynl bir iliki vardr: inti
har oran srekli yoksulluk ekenlerde en dk ve durumu
o k iyi olan ve serbest m esleklerde alanlarda en yksek d
zeydedir. Bunun nedeni, yoksulluun bizzat bir i ahlk kst
lama kayna olm asdr: istikrarl ahlk bir dzenlem eden en
az etkilenenler alt-orta dzeydeki mesleklerdir. Anom i ve in
tihar arasndaki iliki, ay nca, D urkheim m T oplu m da tblm 'nde anom ik sm a durum un bir sonucu olarak ele ald bir
baka olguyla gsterilebilir: ekonom ik krizler. E konom ik
knt dnem lerinde intihar oranlar belirgin bir art gsterir.
Bu durum sadece ilgili ekonom ik yoksunluk dnem iyle ak
lanamaz, zira burada intihar oranlar ekonom ik refah dnemlerindekine benzer bir art eilim i sergiler. Ekon om ik dn
gde gerek yukan gerek aaya doru dalgalanmalarn genel
de ortak zellii, allagelm i yaam biim leri zerinde yk
6

Suicide, s. 2 0 8 ; (F r. bask), s. 22 2 .

Suicide, s. 2 0 9 ; (F r. bask), s. 223.

Suicide, s. 2 0 9 ; (F r. bask), s. 223.

146

c bir etkiye sahip olm alardr. Maddi yaam koullarnda ani

bir d veya ykseli yaayanlar allagelen beklentilerinin
zorlamas altndadrlar. Sonuta anom ik bir ahlki dzensizlik
durumu ortaya kar.
Bu yzden an o m i, tp k b en cillik gibi, gnm z m odern
topltunlarndaki im iharlard a etk ili sabit ve zel bir fa k t r
dr: an om i y llk tahm ini oran besleyen kaynaklardan b iri
dir.9 D urkheim m b en cil ve anom ik intihar arasndaki farklar
konusundaki aklam alar her zaman net deildir ve bu mu
laklk baz yorum cular iki intihar tipinin D urkheim n anali
zinde birbirinden anlam l biim de ayrlamayacam varsaymaya itm itir.10 A ncak D urkheim m aklam as daha genel dzey
de T op lu m da bl m balam nda d ik katlice okunduunda
bu varsaym srdrm ek gleir. D urkheim a gre, ben cil in
tihar akas ada toplum larda birey kltnn geliim iy
le ilikilidir. P rotestanlk dier toplumsal hayat alanlarnda ta
mamen laiklem i olan m o d em ahlk bireyciliin d insel n
cs ve tem el kaynadr.11 Bu yzden, bencil intihar kiilik
kltnn bir rndr: nsann insanln T an n s olduu
yerde bencillikte belirli b ir gelim enin olm as kanlm azdr:
E lbette b irey cilik m utlaka b en cillik dem ek deildir, an cak
yine de ona yakndr; biri yaylmadan dieri harekete gem ez.
Bylece, bencil intihar ortaya k ar.12 te yandan, anom ik in
tiharn kayna, zellikle modern sanayinin tem el kesim leri
ne ait ahlk dzenlem elerin yokluudur. D urkheim a gre,
anomi kadar anom ik intihar da p atolo jik tir ve bu yzden
ada toplum larm kanlm az bir zelliidir.13 Yine de, bencil
9

Suicide, s. 2 0 9 ; (F r. bask), s. 2 8 8 . Bu fikirlerin psikolojik teoriyle iliki iin

de gelitirilm i bir hali iin bkz. A. Giddens, A typology o f su icid e". Archives
europennes d e socio lo g ie, c. 7 ,1 9 6 6 , s. 2 7 6 -2 9 5 .

10 Barclay Jo h n so n , D urkhcim s one cause o f su icid e", A m erican S o cio lo g ical

Reviciv, c. 3 0 . 19 6 5 , s. 8 7 5 -8 7 6 .
11 D urkheim ihm al edilen, ancak nem li alm as L'volution p d a g o g iq u e en
fr o n c e da (Paris, 1 9 6 9 ) bu noktay aklar.
12 Suicide, s. 3 6 4 ; (F r. b ask), s. 4 1 6 .
D

Durkheim , ileri doru bir deiim srecine giren toplum larda asgari dzey
de bir anom inin gerekli olduuna inanr. Gelim e ve ilerlem eyle ilikili her

147

ve anom ik intihar arasnda, zellikle bireysel intihar dzeyin

de yakn bir iliki vardr. G erekle, bencil bireylerin bir l
de benzer dzensizlik eilim ine sahip olmalar neredeyse ka
nlm azdr; zira toplum dan koptuklar iin onlar dzen iinde
tutacak yeterli bir g yoktur.14
G eleneksel toplum larda intihar bencil ve anom ik intiharlar
dan farkl bir biim kazanr: bu farkllk, dorudan, T oplum da
ib l m n d e ana hatlaryla ortaya konulan modern toplum bi
im inden farkl toplum lardaki organizasyon biim lerine ba
lanabilir. G eleneksel toplum larda karlalan bir in tih ar ti
pinde, belirli koullarda kiinin kendini ldrmesi bir grev
dir. Kii kendini ldrr, nk bunu yapmakla ykmldr.
Bu m ecbur! zgeci intihardr. Belirli bir m ecburiyet ierm e
yen, aksine intiharn belirli onur ve prestij kurallarnn gelii
miyle ilikili olduu baka zgeci intihar trleri vardr (rne
in, sem e hakk ieren zgeci intihar). Bununla beraber, iki
zgeci intihar tr de -h ay atn k olek tif bir deer uruna kur
ban edecek bireyin eylem lerine hkim o la n - gl bir kolektif
bilince dayanr.

"Dsallk" ve "kstlayclk"
In lih ar'd a ortaya konu lan g r ler D u rk h eim n so sy o lo jik
yntem anlaynn verim liliinin zellikle gl bir delilidir.
D urkheim lntihar'n tem el hareket noktasn yle zetler:
H erhangi belirli b ir anda, toplum un ahlk yaps iradi l m
lerin nk ou lu nu olutu ru r. Bu yzden, h er insan ken d ine
zarar verm eye iten , belirli m iktarda en erji ieren k o lek tif bir
g vardr. lk bakta sadece ku rbann tabiatm yanstr g
r nen edim leri gerekte bu edim lerin dsal ifadesi olan top
lum sal b ir koulun tam am layc bir paras ve uzan tsd r.15

ahlklik, bylece belirli dzeyde anom iyi gerektirir", S u icide, s. 3 6 4 , (F r.

bask), s. 417.
14 Suicide, s. 2 8 8 , (F r. b ask), s. 3 2 5 .
15

148

Suicide, s. 299.

D urkheim a gre, bu tespit psikolojin in intiharn aklan

masyla ilikisiz olduunu gsterm ez: psikologun asl katks,
intihar edimiyle ilikili toplum sal koullar iinde (rnein, bir
anom i durum unda) yer aldktan durumlarda bireyleri ynlen
diren zel gdler ve koullar aratrm aktr. Durkheim , me
todolojik grlerini en sistem atik biim de S o sy o lo jik Ynte
min K u ra lla n n d a ifade etse de, burada gelitirilen yaklam n
kaynann dorudan T oplum da blm ve Intihard a ele al
d temel aratrma konulan olduunu dnr. Betim ledi
imiz yntem basite uygulamalarmzn bir zetidir.16
S osy o lojik Yntemin K u rallar'nn balca tem alarndan biri,
sosyolojinin ilgi-alanm n aklanm as ve aratrma alannn s
nrlandrlm as gerekliliidir. Durkheim yazlarnda, sosyoloji
nin -sistem atik am pirik aratrmalardan ziyade ap rio ri ilkeler
den m antksal olarak tretilen dncelere dayal, heterojen
tam kapsayc bir genellem eler karm ndan o lu a n - felsefi
bir disiplin olarak kaldn srarla vurgular. Sosyoloji, Durkheim n ntihar'm bandaki ifadesine gre, hl sistem kurma
ve felsefi sen tez aam asndadr. O , toplum sal alan n s n r
l bir blm ne k tutm ak yerine parlak genellem eleri tercih
etm ektedir...17 Bu disiplin, aka, baz alardan toplum iin
deki insanla ilgilenir: ancak, toplum sal kategorisi ou kez
ok gevek b ir biim de kullanlr. O halde, toplum sal olarak
snrlandrlabilecek ve bylece rnein biyolojik ve psiko
lo jik kategorilerden ayrlabilecek olgular kategorisinin zel
karakteristikleri nelerdir?18
Durkheimn toplumsal tanmlama abas onun nl dsal
lk ve zorlayclk (contrainte) kriterlerine dayanr. Durkheitnm argman hakknda farkl yorumlar yaplsa da, onun bu
16 La sociologie en France au X IX e sicle". Revue bleu e, c . 13. 19 0 0 , s. 6 4 9 .
D urkheim a y n ca S o s y o lo jik M etodun K u r a lla n n d a , burada n erilen yn te
m in kukusuz ierim geregi yalanlarda yaymlanan tbfm'nde yer ald
n " ifade eder.
17 Suicide, s. 35.
18 P arsons, D urkhcim 'n toplum sal olgu" terim ini toplum sal fenom enlere"
denk bir ey olarak kullanm asyla ilgili ep istcm olojik b ir karkla iaret
eder (Parsons, s. 4 1 -4 2 ).

149

radaki konumu yeterince aktr. Toplumsal olgularn bireylere

dsallmn iki anlam vardr. lk olarak, her insan zaten belli
bir organizasyon veya yapya sahip ve kendi kiiliini koullan
dran sregelen bir toplum iinde dnyaya gelir: Kilise yesi
dinsel inan ve pratikleri dnyaya geldiinde hazr bulur; ken
disinden nce mevcut olm alan bu inanlar ve pratiklerin bire
yin dnda var olduklarn gsterir.19 kinci olarak, toplumsal
olgular, herhangi bir bireyin sadece bir toplumu meydana ge
tiren ilikiler btnl iindeki bir element olmas anlam n
da bireye dsaldr. Bu ilikiler belirli bir bireyin zel yarat
s deildir, aksine bireyler arasndaki birok etkileimin sonu
cunda oluur. Dncelerimi ifade etmekte kullandm iaret
ler sistem i, borlanm demekte kullandm para sistem i, ticari
ilikilerimde kullandm kredi aralar, mesleimde izlediim
pratikler, vb. onlar kullanmamdan bamsz olarak ilerler.20
Durkheinvn burada birey terimini birden ok anlamda kul
landna birok kez dikkat ekilmitir. Baz balamlarda Durkheim (varsaymsal) yalnz bireyden, faydac teorinin hare
ket noktasn oluturan asosyal bir varlktan sz eder grnr;
baka zamanlarda, terimi zel bir bireyi -so m u t toplum un
kanl canl bir y esin i- anlatacak biim de kullanr.21 Ancak
gerekte, D urkheirrin ksm en polem ik amalar bakm ndan,
"birey" teriminin farkl anlamlar arasnda yaplabilecek aynm
nemli deildir. Durkheirrin tezinin asl arlk noktas, ister
yukarda belirtilen isterse baka anlamlarnda bireyden hare
ket eden hibir teori veya analizin, toplum sal olgularn zellikle
rini baaryla kavrayamayaca dncesidir.
Baka deyile, D urkheirrin buradaki ayrm kavramsaldr.
Bu ayrmn bir lde D urkheim n toplumsal olgulari vur
gulam aktaki srar nedeniyle bulanklag dorudur; ancak,
d salln am pirik bir k riter olm ad ak olsa gerektir.
19

Les regies d e la m th od e sociolog iqu e, s. 2.

20

Les regies de la m th od e sociolog iqu e, s. 2.

21

Kr. Harry A lperi, Emile D urkheim and h is S ociolog y (N ew York, 1 9 3 9 ), s.

1 3 5 -1 3 7 ; Parsons, s. 3 6 7 -3 6 8 ; Guy Aimard, Durfehcim et la scien ce con om iqu e
(Paris, 1 9 6 2 ), s. 26 -3 1 .

150

Byle olsayd, toplum un lm bireylere dsal olarak varoldu

u gibi sam a bir sonuca ulalacakt: bu, D urkheim n sz
leriyle, bizlere yklendiinde sahip olabileceim iz ak bir
sam alktr.22 D urkheim , ou kez, toplum sadece bireyler
den oluur23 szn vurgular. Ancak burada, kimyasal ele
m entler ile onlarn bileim lerinden oluan maddeler arasnda
ki ilikiye benzer bir paralellik kurulabilir:
Toplum sal olgular asndan bu kadar kolay kabu l edilem ez
olarak deerlendirilen ey dier doa alanlarnda kolayca kabul
edilir. Baz elem entler bir araya gelerek ve bylece bileim leriy
le yeni fenom en ler rettiklerinde, bu yeni fenom enlerin, asl
elem entler iinde deil, aksine o n lan n birlem eleriyle oluan
bt nlk iinde yer aldklar aktr. C anl h cren in m ineral
paracklarndan baka bir eyi ihtiva etm em esi gibi toplum da
bireylerden baka bir ey ihtiva etmez; ve ancak, hayatn karak
teristik bir fenom eni iin hidrojen, oksijen , karbon ve nitrojen
atom lar iinde kalm ak aka im knszdr... Bu ilkeyi sosyolo
jiy e uygulayabiliriz. Eer, syleyebileceim iz gibi, her toplum u
meydana getiren ken din e has bu sentez bireylerin zihinlerinde
yer alanlardan farkl yeni fenom enler retiyorsa, gerekte bu
olgularn kendi paralar, yani yeleri iinde deil, bizzat onla
r reten toplum iinde yer aldklarn kabul etm em iz gerekir.24

Durkheimm toplumsal olgularn doasn belirlem ekle kul

land ikinci kriter am p irik tir: ahlk zorlayclk. Burada ko
nuya Durkheimm babalk rneiyle balamak uygun olacak
tr. Babalk bir anlamda biyolojik bir ilikidir: bir erkek reme
yoluyla baba olur. Ancak babalk ayrca toplumsal bir feno
mendir: bir baba, gelenekler veya yasalara gre, evldna belirli
biim de davranmakla ykmldr, kukusuz ayn kural onun
ailesindeki dier yeler iin de geerlidir. Bu eylem tarzlar il
22 Suicide, s. 3 2 0 .
23

Yani bireyler ve o n lan n ina ettikleri eserler. Fizik nesneler ancak toplum da
ki insanlar onlara bir tr nem atfettikleri takdirde toplum sal nem e sahip
lerdir. Les rg ls d e la m th od e sociologiqu e, s. 1 vd.

24 L es rgls d e la m th od e sociologiqu e, s. xlvii-xlviii; (lng. bask) s. xvi-xvii.

151

gili birey tarafndan yaratlm az, aksine onun dier erkekler

le ortak ahlk ykm llklerinin bir parasdr. Birey bu y
km llklere kar kabilse de, bu davranlar yaparken onla
rn kendini zorladn ve bylece zorlayc karakterlerini ken
disine onaylattklarn hisseder: Bu kurallardan kendimi kur
tarabildiimde ve rahatlkla ineyebildigimde bile, her zaman
onlarla mcadele etm ek zorundaym. Nihayetinde stesinden
geldiimde bile, onlar bana zorlayc glerini gsterdikleri di
renile hissettirirler.25 Bu kukusuz, tm bir zorlayc birim
ler aygt (rnein polis, m ahkem eler) tarafndan yaptrm al
tna alnan yasal ykm llkler konusunda yeterince aktr.
Ancak, ykm llklere itaati pekitiren, yasalarda belirtilm e
mi pek ok farkl yaptrm biim i vardr.
Bununla beraber, D urkheim ykm llklere uym ann, na
diren, kurallar in eyen lere uygulanan yaptrm k ork u su
na dayandn srarla vurgular. ou durumda, bireyler y
km lln m eruluunu kabul eder ve bu yzden onun zorlayclm bilinli olarak hissetm ezler: Onlara tm kalbim
le uyduumda, bu zorlam ay coerciLion), hi deilse bile hafif
e hissederim, nk baskya gerek yoktur. Ancak zorlayclk
yine de bu olgularn ayrlmaz bir zelliidir, bunun kant di
renmeye kalktmda onun kendini aka gsterm esidir.26
D urkheim m zorlaycln nem ine vurgusunun hedefi fay
daclktr. nk ahlk ykm llk iki ynldr, ikinci yn,
onun tem elini oluturan dncenin (ksm en bile olsa) kabul
edilmesi gerekliliidir. Durkheim , daha sonra, bu noktay s
rekli olarak yanl anladn belirtir:
Z orlayclg toplum sal olgu larn en kolay fark ed ileb ilecek
ve bireysel p sikolojiyle ilikili olgulardan kolayca ayrt ede-

25

Les rgls d e la m thode sociologique, s. 3. D urkheim bu kriteri uygularken,

W eberin det olarak adlandrd eyi -alkanla dayal olan, ancak n or
m atif olarak gz yumulmayan ya da m ahkm edilmeyen d avran- sosyolo
jin in alanna dahil eder ve bylece gerekte W cb crlc daha benzer bir sonuca
ular. Kr. 11. blm : Toplum sal ilikiler ve toplumsal davran ynelim i"
alt bal.

26

Les rgls d e la m th od e sociolog iqu e, s. 2; (lng. bask), s. 4.

152

b ilecek d g sterg e si olarak aldm iin, fiziksel zorlayclgn toplum sal hayatn tem eli olduunu varsaydm . G erekte
onu n iind e asla -tam am e n ideal o la n - isel ve derinlere kk
salm b ir olgunun maddi ve ak bir ifadesinden baka bir
ey grm edik: bu olgu alll otoritedir.27

Aklayc genellemelerin mant

D urkheim , S osy o lojik Yntemin K u rallar'n m ik in ci basksna
G iri yazsnda, kitabn belki de en nl nerm esine, top
lum sal olgu lar ey ler o la r a k aln" tezine yneltilen eletirile
ri cevaplandrr.28 Bu postla akas sosyolojik olm aktan ok
m etod olojiktir ve D urkheim n Com tedan devrald "bilim le
rin gelim esi" anlay temelinde anlalmaldr. Btn bilim
ler, kavramsal adan kesin ve am pirik adan salam bir di
siplin olarak ortaya kmadan nce, esasen dinde tem ellendi
rilen ham ve olduka genel fikirlerden ibarettir: ...dnce
ve dnm onlar sadece yntem li bir biim de kullanan bi
limden n ce gelir. Ancak, bu fikirler asla sistem atik bir bi
im de sm anm am lardr: olgulara sadece ikincil dzeyde r
nekler veya dorulayc kantlar olarak bavurulur.29 Bu bilim -ncesi evre am pirik yntem in kullanlm asyla sona erer,
salt kavramsal tartmalarla deil. Bu, m uhtem elen, doa b i
lim lerinden ziyade sosyal bilim lerde nem lidir, zira sosyal bi
lim lerin incelem e konusu bizzat insan etkinliidir ve n etice
de toplumsal olgular temel gereklikten yoksun eyler (birey
sel iradelerin yarats) olarak veya aksine, zaten tamamen b ili
nen bir ey olarak alma ynnde gl bir eilim vardr: nite
kim , dem okrasi, kom nizm gibi szckler sanki kesin olarak
bilinen olgularn adlarym gibi serbeste kullanlrken, ger
ekte onlar, bizde hibir ey uyandrmayan, aksine kark fi
27

T he E lem entary F orm s o f the Rcligious Life, s. 2 3 9 ; (F r. bask), s. 298. [Dini

H ayatn lk el Biim leri, ev. Fuat Aydn, Ata Yaynlan, 2005.1 Kr. Raymond
Aro, M ain C urrents in S ociolog ical Thought (Londra, 1 9 6 7 ), c. 2, s. 63-64.

2 8 L es rgls d e la m etlw de sociologiqu e, s. 14.

29

Les rgls d e la m th od e sociolog iqu e, s. 14-15.

153

kirler, belirsiz izlenim ler, nyarglar ve duygular yum adr.30

Toplum sal olgular "eyler" olarak aln nerm esi bu eilim le
re kar gelitirilir. Bu yzden, Durkheim toplum sal olgular
sadece doal gereklik dnyasyla zdeletirir -z ira ona gre,
doadaki nesnelerde olduu gibi, toplumsal olgularn zellik
leri dorudan sezgiyle bilinem ez ve bireysel insan iradesi ta
rafndan ekillendirilm ez. G erekte, bir 'ey'in en nemli ka
rakteristii, basil irad bir abayla deitirilm esinin im knsz
ldr. Aslnda ey btn deitirm e abalarna diren gster
mese bile, tek bir iradi edim onda deiiklikler yaratmak iin
yetersizdir... Zaten toplumsal olgularn bu karakteristie sahip
olduklarn grm tk.31
Toplum sal olgularn eyler olarak alnm as, yani n esn el
lik ilkesinin srdrlebilm esi aratrm acnn toplum sal ger
eklik karsnda tam bir tarafszlk iinde olm asn gerekti
rir. Bu, aratrm acnn belirli bir aratrm a alanna tamamen
"ak zih in "le yaklam as gerekliliinden ziyade onun ara
trmaya alt eyler karsnda duygusal olarak tarafsz bir
tutum benim sem esi gerekliliini anlatr.32 Bu, a y n ca , balkn
dncelerinin bu lank ve deiken term inolojisind en uzak
duran, kesin olarak form le edilm i kavramlar oluturmaya
baldr. Bununla beraber, aratrm ann henz banda aratr
dmz olguya ilikin sistem atik olarak retilm i bilgiye ok
az sahip olduumuz aktr: bu yzden, aratrma konum uzu
yeterince dorudan alglanabilecek lde dsal zellikle
re gre kavram latarak ilerleriz.33 Durkheim T oplum da Iblmnde, rnein suun kapsam n ceza yaptrm larn dsal
k a ra k te rin e bakarak belirlem eye alr. Fakat bu sadece daha
doyurucu bir su kavram gelitirm enin bir aracdr: yani, su
30

Les rgles d e la m th od e sociolog iqu e, s. 22.

31

Les rgls d e la m th od e sociolog iqu e, s. 28 -2 9 .

32

Durkheim u uyarda bulunur: Snanan nerm elerle iliki iinde, ok fazla

yanszlk aba ve dncede sreklilii nleyecek ciddi bir handikaptr", Sur
le totm ism e". AnnCe sociolog ie, c. 5, 1900-1, s. 89.

33

Les rgles d e la m th od e sociologiqu e, s. 3 5 . Bkz. Roger Lacomhenin etkili ana

lizi: L a mthode sociologique d e D urkheim (Paris, 1 9 2 6 ), s. 6 7 vd.

154

ortak inanlar ve duygulara ters bir edim dir.34 Bu yaklam ,

bir fenom enin yzey niteliklerine daha temel zellikler paha
sna fazlaca yer verdii iin eletirilebilir. D urkheim , "dsal
karakteristikler1^ dayal bir tanmn -sad ece eylerle balant
kurm ak iin o lu tu ru lan - bir balang tanm olduunu be
lirterek bu eletiriye itiraz eder.35 Byle bir kavram, aratrm a
y gzlenebilir olgulardan balatmay m m kn klarak, alana
bir giri salar.
Durkheim m sosyolojide aklam a ve ispatn mantyla ilgi
li Lespileri onun toplum sal olgularn tem el karakteristikleriy
le ilgili analiziyle yakndan ilikilidir. Toplum sal olgular ak
lamakta kullanlabilecek iki yaklam vardr: ilevsel ve tarih
sel yaklam. Toplum sal bir olgunun ilevsel analizi, incele
nen olgu ile toplumsal organizmann genel ihtiyalar arasn
daki uygunluu ve bu uygunluun neleri ierdiini belirlem e
yi g erektirir... llevi psikolojik am a veya hedeften ayr
mamz gerekir, zira toplum sal olgular g en ellikle rettikleri
kullanl so n u lar iin var olm azlar.36 Bireyleri toplum sal
etkinliklere katlm aya yn elten gdler veya duygular ou
rnekte bu etkinliklerin ilevleriyle ayn deildir. Toplum bi
reysel gdlerin basit bir toplam deil, aksine kendine has
karakteristiklere sahip zel bir gerekliklir: buradan hareket
le, toplumsal olgularn bu gdlere gre aklanam ayacag so
nucuna ulalr.
D urkheim a gre, toplum sal ilevin belirlenm esi sz konu
su toplumsal olgularn n iin var olduklarnn bir aklam as
n salamaz. Bir toplum sal olguyu reten nedenleri onun top
lum iinde sahip olduu ilevden ayrabiliriz. lev ve neden
arasnda aklayc bir kapanmann bulunduunu varsayan bir
giriim, D urkheim a gre, nihai nedenler tem elinde ereksel bir
toplumsal gelim e aklam asna yol aar. Nihai nedenler teme
linde bir "aklam a" D urkheim m T oplum da blm ve ntih ar'da eletirdii hatal bir m uhakeme biim ini gerektirir:
34

Les rgls de la m eth a d e sociologique, s. 33-36.

35

Les rgls d e la m th o d e sociologique, s. 42.

36

Les rgls d e la m th od e sociolog iqu e, s. 95.

155

N itek im , C om te insan trn n tm ilerleyici g c n her

koul altnda insan s rek li olarak kendi durum unu iyiletir
meye iten bu tem el eilim e balar; ve Spencer bu g c daha
byk m utluluk ihtiyacyla ilikilend irir... A ncak bu yntem
oldu ka farkl iki m eseleyi birbirin e kartrr. eylere sahip
olm a ihtiyacm z onlara varlk kazandram az, ne de onlarn
zel doasn bu ihtiya kazandrr.37

Bu yzden, belirli bir Loplumsal olguya yol aan nedenler

bu olgunun yklendii her tr toplum sal ilevden bam sz
olarak belirlenm elidir. Uygun m etodolojik sre, ayrca, n e
denlerin ilevlerden n ce belirlenm esidir. Bunun sebebi, bir
fenom ene varlk kazandrabilecek nedenlerin bilgisinin, belir
li koullar altnda, onun m uhtem el ilevleri konusunda baz
kavraylara ulamamz salamasdr. D urkheim a gre, neden
ve ilevin bamsz karakteri ikisi arasnda karlkl iliki ol
masn engellemez. E tki, kukusuz, nedeni olm akszn varolamaz; ancak, neden de aynca etkiye ihtiya duyar. Etki ener
jisin i nedenden alr; ancak ayn zamanda, bazen nedeni ha
rekete geirir ve neticed e y ok oluunun etk ilerin i gsteren
neden olm adan ortadan k alk m az.38 Nitekim. D u rk h eim n
T oplu m da Iblmnde yapt betim lem ede, cezamn var
l, nedensel olarak, gl k olek tif duygularn yaygnlna
baldr. Cezann ilevi bu duygularn ayn younlukta srm e
sini salamaktr: hlaller cezalandrlmad takdirde toplum
sal birlik iin gerekli bu duygu gcn srdrem eyecektir.

Normallik ve patoloji
S osy olojik Yntemin K u rallan 'n n temel bir blm toplumsal
patolojinin bilim sel kriterlerin i belirlem eye ayrlr. D urk-heimn buradaki tartm as ilk m akalelerindeki konularn do
rudan alm dr ve gerekte onun tm dncesi iin byk
nem e sahiptir. ou sosyal teorisyen, D urkheim m ifadesiy37

Les rgles d e la m th od e sociolog iqu e, s. 8 9 -9 0 .

38

Les rgls d e la m th od e sociolog iqu e, s. 9 5 -9 6 .

156

le, bilim sel nerm eler (olgusal ifadeler) ve deer ifadeleri ara
snda kesin m antksal bir ayrm olduuna inanr. Bu anlay
ta, bilim sel veriler am alara ulam akla teknik bir ara ola
rak hizm et edebilir, ancak bu am alarn geerlilii bilim sel i
lem lerle gsterilem ez. D urkheim bu Kant dalizm i, bu dalizmin gerektirdii aralar/am alar ayrm nn gerekte ger
ekletirilem ey ece ini d nerek reddeder. D urkheim iin ,
soyut dikotom ik aralar ve am alar ayrm , daha som ut bir
biim de genel felsefedeki faydac toplum m odelinde cisim leenlere benzer hatalar ierir: yani, hem insanlarn kullandkla
r aralar hem d e izledikleri am alar som ut olarak yesi ol
duklar toplum biim inin bir sonucudur.
Her ara bir baka bak asndan bizzat bir amatr; zira,
bir aracn ileyebilmesi iin onunla ulalmaya allan ama
kadar amalanmas gerekir. Her zaman belirli bir hedefe g
trecek farkl yollar vardr; bu yzden, onlar arasnda bir
seim yaplmas gerekir. Bilim en iyi hedefin seilmesin
de bize yardmc olamyorsa, ona ulamay salayacak en iyi
aralar konusunda bizi nasl bilgilendirebilecektir? Niin, en
ekonomik olan en hzl sonuca gtrene, en emin olan en
basit olana (veya bunlarn aksi) tavsiye edilmelidir? Bilim
bize nihai hedefleri (fins suprieures) belirlemede yol gsteremiyorsa, aralar olarak adlandrdmz bu ikincil ve alt he
defler rneinde de ayn lde gszdr.39
A ralar ve am alar d ikotom isi, D urkheim a g re, biyo lo
jid e k i n o rm allik ve p ato lo ji ayrm n dzenleyen ilkele
re benzer ilkeler uygulanarak zlebilir. D urkheim , sosyo
lojide patoloji tespitinin zellikle zm g problem ler ya
rattn kabul eder. D urkheim bu nedenle nceden kullan
d m etod olojik ilkeyi uygulamaya alr: toplum sal alanda
neyin normal olduu evrenselliin dsal ve alglanabilir bir
karakeristigine gre belirlenebilir. Baka deyile, norm allik,
39

Les rgls de la m th od e sociologiqu e, s. 4 8 ; (ln g. bask) s. 4 8 . Bu, W eb erin il

gili grlerine rtk bir eletiri olarak, Strauss'un vurgulad b en zer bir
noktadr: Leo Strauss, N atural Rigll an d H istory (Chicago, 1 9 5 3 ), s. 41.

157

balang olarak, bir toplumsal olgunun belirli tipte toplumlarda yaygnlna baklarak belirlenebilir. Toplum sal bir fenom e
ne ayn toplumsal tipte btn toplumlarda veya ounda rast
lanyorsa, bu fenomen (daha ayrntl aratrm ann evrensellik
kriterinin yanl uygulandn gsterdii durum lar dnda)
sz konusu toplum tipi iin norm al olarak kabul edilebilir.
Bylece, belirli bir toplum tipi iin genel olan toplumsal bir
olgu, bu genelliin ilgili toplum sal tipin ileyi koullan iinde
bulunabilecei gsterildii takdirde norm aldir. Bu T oplum
da blm nn temel tezine referansla kantlanabilir. Durkheim, bu almada, gl bir k o le k tif bilincin varlnn geli
mi bir iblm ne sahip bir toplum tipinin ileyiiyle bada
madn gsterir. O rganik dayanmann artan stnl ge
leneksel inan biim lerinde zayflamaya yol aar: ancak kesin
likle, toplum sal dayanm a iblm ndeki ilevsel karlkl
bamlla daha fazla bam l hale geldii iin, k olek tif inan
larda zayflama m odem toplum tipinin normal bir zelliidir.
Ancak bu zel rnekte, balang genellik kriteri norm ajligi belirlem enin uygun yolu deildir. M odern toplum lar hl
gei dnem indedir; geleneksel inanlar, baz yazarlarn onla
rn zayflamalarnn patolojik bir fenom en olduunu iddia et
melerine yol aacak kadar nem ini srdrmektedir. Dolaysy
la, geleneksel inanlarn sregelen genellii bu rnekte neyin
norm al, neyin patolojik olduunun uygun bir indeksi deil
dir. N itekim , hzl toplum sal deime dnem lerinde, btn
tip -h e n z yeni biimi iinde istikrar kazanm adan- evrim s
recine girdiinde, alan tipin norm al unsurlar hl varl
n srdrr. Bu genellii gem ite belirleyen koullar! ana
liz etm ek ve bylece onlarn hl mevcut olup olm adklarn
aratrm ak40 gerekir. Bu koullar yoksa, sz konusu fenomen
genel de olsa norm al olarak adlandnlamaz.
N orm alliin kriterlerinin belirli genel toplumsal tiplerle ili
ki iinde belirlenm esi, D urkheim a gre, ahlk teorisinde tari
hi bir dizi biricik ve tekrarlanmayan oluum olarak anlayan

40

158

Les regles d e la m cth od e sociologitjuc, s. 61.

lar ile tarih-ar ahlk ilkeleri formle etm ek isteyenler ara

snda bir yntem bulm am zda yardmc olur. Bu grlerden
ilkinde genel bir ahlk ihtimali danda braklr: kincisinde,
ahlk kurallar ilk ve son kez olarak her tr insan iin for
m le edilir. D urkheim n birok vesileyle kulland bir rne
i aktarabiliriz. Klasik G rek ken tin e (polis) zg ahlk ideal
ler dinsel kavramlara ve klelie dayal zel bir hayat tarzn
da kk salm t: bu dnem e ait ahlk ideallerin ou artk or
tadan kalkt iin, onlar modern dnyada yeniden canlan
drmaya alm ak nafiledir. Greklerde, rnein, bilim ve ede
biyatla ilikili btn dallarda eitim grm lam donanm l
kltrl insan ideali bu toplum un tam amlayc bir zellii
dir. Ancak bu ideal, iblm nde st dzeyde uzmanlamaya
dayal bir dzenin talepleriyle uyumaz.
D urkheim n bu konudaki yaklam na yaplabilecek ak
bir eletiri, itaati stat k oy a indirgem esidir, zira bu yaklam
ahlaken arzulanabilir olan m evcut bir ilikiler durumuyla ta
nm lar grnm ektedir.41 D urkheim bu eletiriyi kabul etmez;
aksine ona gre, toplum sal deimeyi aktif bir biim de baa
ryla sonulandrabilecek bir mdahale sadece toplum sal ger
ekliin potansiyel oluum halindeki kesin bilgisiyle m m
kndr. G elecek, nasl okunmas gerektiini bilen iin zaten
y a z lm tr...42 A hlkn bilim sel olarak aratrlm as, bizim
olu halindeki, ancak hl byk lde kamusal bilin ce ka
pal idealleri belirlem em izde yardm c olur. Bu ideallerin sa
dece sap k n lklar olm ak larn gstererek ve onlarn tem eli
ni oluturan ve gelim elerine yardmc olan deien toplum
sal koullar analiz ederek, desteklenebilecek ve modas ge
tii iin reddedilebilecek eilim leri gsterebiliriz.43 Kukusuz
bilim asla, onun rehberlii olmadan hareket etm e zorunlulu
undan tamamen kurtulm am z salayacak lde tam olm a
41

Eletiriler bu iddiann hzn kcsm em iir. D urkheim ilk eletirilerden n

ccvaplandrm ur: Anne S ociolog ie, c. 1 0 ,1 9 0 5 -1 9 0 6 , s. 3 5 2 -3 6 9 .

42

A.g.e., s. 368.

43

The determ inaion o f m oral faets", S o ciolog y an d Plilosophv (Londra, 19651,

s. 6 0 vd.

159

yacaktr. yaamamz ve ou kez bilim i beklem em iz gerek

mektedir. Bu tr rneklerde, yapabileceimiz kadarn yapma
l ve elimizin altndaki bilim sel gzlem leri kullanm alyz..."44
D urkheim a gre, kendi bak as benim sendiinde m an
tksal olarak tutarl bir etik yaratm ay am alayan tm soyut
felsefi giriim lerin tam amen nem ini yitirecei iddias yan
ltr. Ahlkligin biim lendirilm ek ve ilem ek iin filozofla
r beklem edii doru olsa bile, bu durum, ahlk kurallarnn
yer ald toplumsal erevenin am pirik bilgisi dikkate alnd
nda, mevcut ahlk kurallarn deitirmede felsefi dnce
nin bir rol oynamayacan gsterm ez. Felsefeciler ou kez
tarihte byle bir rol oynam lardr -fa k a t genellikle bunun b i
lincinde deillerdir. Bu insanlar evrensel ahlk ilkelerini ak
a seslendirm eye alm lar, ancak gerekte, kendi toplum larndaki ik in deim elerin habercileri ve fikir babalan gibi
davranmlardr.45

44

A .g.e.,s. 67.

45

L e s regles d e la m th od e sociolog iqu e, s. 71. M arx, suun yeniliki karakterim

tartarak, bir lde benzer bir noktay vurgular.

160

7
Bireycilik, Sosyalizm ve
"Meslek Gruplar"

Sosyalizm le y zlem e
T oplu m da tbl m n d e gelitirilen teori ve D urkheim n ilk
kez bu almada ele ald tem alan gelitirmeye ynelik son
raki giriimleri kanlm az olarak sosyalist retilerle dorudan
bir yzlemeyle sonuland. Maussun ifadesine gre, Durkheim renciyken zaten bireycilik ve sosyalizm ilikisini ara
trmaya karar verm iti. Durkheim bu dnem de Saint-Sim on
ve Proudhonun dncelerine yabanc deildi, ancak Marxin
yazlaryla yeni tanm t. Buna ramen, onun sosyalist teori
hakkndaki bilgisi T oplum da blm n yazd dnemde ol
duka zayft. Kariyerinin balarnda D urkheim yakndan il
gilendiren sosyalizm tr Schffle ve K athed ersozialisten * tara
fndan ortaya konulan reformist sosyal demokrasiydi.2
1

M arcel Mauss, Socialism 'in birinci basksna G iri, s. 32.

( * ) K ahedcrsozialistcn (M asa ba sosyalistleri) ifadesi aalayc bir biim de

Bism arck'tn sosyal reform larnn tem ellerini atan Alman iktisat profesrleri
ne yaktrlan bir etikettir. 1 8 7 3 e bu iktisatlar Alm anca iktisatlarn nde
gelen rgt Verein fr Sozailpolitik'i kurm ulardr - . n.
2

D urkheim , Schfflen alm as Der Soriotem us'la ilgili Le program m e co

n om ique M. Schffle adl bir incelem e yazs yaymlar: Revue d'conom ique
p olitiqu e, c. 2 , 1 8 8 8 , s. 3-7.

161

Drkheim , gerek T oplum da iblm ve in tih a rd a , gerekse

dier birok yazda ada toplum larda yaanan krizden sz
eder. Bu, T oplum da iblm nde akland gibi, esasen eko
nom ik kklere sahip bir kriz deildir, ne de ekonom ik nlem
lerle zlebilir. Buradan, D urkheim n, sosyalistlerin nerdii
ou program trnn m odern ada karlalan en nem li
problem leri kavrayamadn dnd ortaya kar -b u n la
ra ekonom inin m erkezi kontrol altnda gelirin yeniden da
lm problem i de dahildir. Sosyalizm ada toplum daki ra h at
szln bir ifadesidir, fakat bu rahatszl amak iin gerek
li toplumsal yeniden-ina srecinin uygun bir temeli deildir.
Durkheim n sosyalizm e kar tutum u, sosyalist retilerin
de onlarn dier dnce sistem lerine yaklam larn ynlen
diren analiz trne tbi tutulmalar gerektii kabulne daya
nr: yani, sosyalist teoriler kendi kaynaklandklar toplumsal
balamlarla iliki iinde ele alnm aldr. D urkheim byle bir
analize sosyalizm ve kom nizm arasnda temel bir ayrm
yaparak b a la r.3 K o m n ist d n ce le r, D u rk h eim n te ri
mi kulland anlamda, tarihin birok dnem inde var olm u
sa da, sosyalizm sadece ok yakn bir gem iin rndr. Ko
m nist yazlar Lipik olarak kurgusal topyalar b iim in i ka
zanr: Platon, Thom as M ore ve Campanellanm alm alarn
da farkl kom nizm rneklerine rastlanabilir. Bu Lopik kur
gularn tem elinde zel mlkiyetin btn toplumsal ktlk
lerin anas olduu dncesi yatar. Neticede, kom nist yaz
larda, maddi servet birikim i ciddi kstlam alarla kontrol alt
na alnm as gereken ahlk bir tehlike olarak grlr. Kom
nist teoride ekonom ik hayal siyasal alandan ayrdr: Platonu n
ideal toplum unda, rnein, yn eticiler em ekiler ve zanaatkrlarm retim faaliyetlerine hibir ekilde karam azlar, ne
de ikinci gruptakiler hkm etin davranlarn etkilem e hak
kna sahiptir.
3

162

D urkheim bu aynm iin baz geici dilbilim sel kantlar bulunduunu belirtir
"Sosyalizm " szc, kom nizm "den farkl olarak, daha yenidir ve ilk ku l
lanm 19. yzyln ilk yansna kadar gtrlebilir. Socilism, s. 65 . Bu, ku
kusuz, M arx tarafndan bilinm ektedir, ancak Marx onlar arasnda tutarl kav
ramsal bir aynm yapmaz.

Bu ayrln ned eni, Platona gre, zenginlik ve o nu nla ilikili

her ey in kam usal yozlam ann ana kayna olm asdr. O , b i
reysel b en cillik leri uyandrarak yurttalar birbirleriyle m ca
deleye iten ve devleti harabeye eviren i atm alara yol aan
eydir... Bu yzden, onu kam usal hayatn dna yerletirm ek,
devleti m m k n olduu kadar yozlam aya yol aabilecek bir
d urum dan uzak tutm ak gerekir.4

Sosyalizm Avrupa toplum larm n 18. yzyln sonu ve 19.

yzylda yaadklar toplumsal deiim lerin bir rndr. K o
mnizm siyaset ve ekonom inin birbirinden ayrlm as gerek
tii fikriyle tem ellendirilirken, sosyalizm in z, D urkheim n
terim e ykledii anlamda, bu ikisinin uzlatrlm as gerekti
i kabulne dayanr. Sosyalizmin temel ilkesi, sadece retimin
devletin elinde toplanmas gerektii dncesi deil, ayn za
manda devletin rolnn tamamen ekonom ik olmas gerekti
i ilkesidir -so sy alist toplumda, ekonom inin ynetim i devle
tin temel grevidir. Zenginlikten m m kn olduu kadar uzak
durmaya alan kom nizm genellikle ileci bir karaktere sa
hipken, sosyalist retiler modern sanayi retim inin h erke
se bol m iktarda zeng inlik im kn sunduu n c l n e daya
nr ve genel bollua ulamak onlan n temel am acdr. Sosya
lizm da n k h ald eki tm mevcut ek on om ik ilevlerin v ey a on
lardan bazlarn n toplum un yn len dirici ve bilinli m erkez lerin e
balanm as"n savunur.5
Bu yzden, sosyalizm in am ac, retim i toplum un

tm ye

lerinin karlarna uygun olarak dzenlem ek vek on trol

et

m ektir. A ncak D u rk h eim a gre, tketimin m erkez bir te

melde dzenlenm esi gerektiini savunan hibir sosyalist
reti yoktur: aksine, sosyalistler, her bireyin kendisini birey
sel olarak ifade edebilm ek iin retim in meyvelerinden yarar
lanmakta zgr olm as gerektiine inanr. Kom nizm de, aksi
ne, kom nal olan tketim ve zel kalan retim dir. Kuku
suz, der Durkheim , her ikisinde de dzenleme (rglem eta

Socialism , s. 6 8 ; (F r. b ask). Paris, 1928, s. 44.

Socialism , s. 5 4 -5 5 ; (F r. bask), s. 25.

163

tition) olabilir, ancak dzenlem enin kar yn iledii belirtil

melidir. Biri Devlete balayarak sanayiyi ahlkletirm eyi, di
eri sanayiden uzaklatrarak Devleti ahlkletirm eyi am alar
-a n ca k bu aldatcdr.6
Bu analizin T oplum da /bnndeki analizle ilikisi a k
a grlebilir. Kom nizm , iblm nn snrl dzeyde geli
tii toplumlara uygun den ve esasen bu tr toplumlarda or
taya kan bir inantr. Kom nist teori, her birey veya ailenin
evrensel retici olduu fikrini alkoyar; her birey benzer rn
ler rettii ve btn grevleri benzer olduu iin, retim e da
yal hibir genel i-birligi biim i sz konusu deildir. Bu, m es
leki uzm anlam ann ok fazla gelimedii bir loplum trdr:
top ik olarak, herkes kendi iini uygun olduunu dnd
biim d e yapar, o sadece aylaklk yapm am akla y k m l
dr... H erkes ayn eyi -h e m e n hem en ayn e y i- yaparken,
dzenlem eye yn elik h ib ir i-birlii yoktur. Sadece, kiinin
rettik leri ken d ine ait deildir. O nu kendi tasarrufu altna
alamaz. rettiini toplulua getirir ve sadece toplum on o r
taklaa t k etir.7

le yandan, sosyalizm sadece iblm nn byk lde

gelitii toplumlarda ortaya kan hir teoridir. O modern toplumlardaki patolojik duruma bir tepkidir ve toplum un retim
etkinliini yeniden organize edecek ekonom ik dzenlem enin
balatlm asn gerektirir. D urkheim a gre, sosyalist teorinin
ekonom inin devlete tbi kln m as gerektii anlayn gelitir
mediini anlamamz gerekir; ekonom i ve devlet birbirine ya
knlaabilir, ancak bu btnlem e zellikle devletin siyasal"
karakterini bozar.
M a x n retisin d e, rn e in , devlet aslnda bu haliyle s r
m eyecektir -b a k a deyile, devlet, zel bir role sahip olduu
ve st konum da olan larn , z e llik le ticaret ve sanayi kesim indekilerin k a rla n n , tarihsel gelenekleri, yaygn in an lan ve
6

Socialism, s. 7 0 -7 1 ; (Fr. b ask), s. 47 -4 8 .

Socialism, s. 71.

164

dinsel veya bir baka doay, vb.ni temsil ettii haliyle var ol
mayacaktr. Gnmzde onun zel alann oluturan siyasal
ilevler ank bir varolu nedenine sahip olmayacak ve sadece
ekonomik ilevler var olacaktr.8
D urkheim a gre, sm f atm as sosyalizmin temel retile
rine zg bir dnce deildir. Ona gre, kukusuz ou sos
yalist - z e llik le M a rx - am alarna ulam alan ile ii snfnn
kaderi arasnda ayrlmaz bir iliki olduunu dnr. Ancak
D urkheim , burjuvazinin karlar yerine ii sn fn n k ar
larn savunm ann gerekte sosyalizmin retimi m erkez ola
rak dzenlemesi ilevine ilgisi yannda ikincil nem de kald
n ifade eder. Sosyalistlere gre, ii snfnn durum unu etki
leyen tem el faktr, onun retici etkinliinin b ir btn olarak
toplum un ihtiyalarna gre deil, kapitalist snfn karlarna
gre kullanlm asdr. Bu tespitten, sosyalistlerin gr ere
vesinde, kapitalist toplum un sm rc karakterini am ann
tek yolunun snflarn tamamen ortadan kaldrlm as olduu
sonucu kar. Ancak sm f atm as daha temel hedeflere ula
may salayabilecek tarihsel bir aratan ibarettir. Bu yzden,
iilerin sayca artmas zel bir am a deildir; aksine bu art
ekonom ik etkinlikleri toplum un ynetici birim lerine balama
nn zorunlu olarak retm esi gereken sonulardan birid ir."9
Kom nizm ve sosyalizm birok noktada belirli kartlklar
sergiler. B unu n la beraber, onlarn birbirlerin e yaknlatran
nem li bir zellik vardr: ikisi de, bireyin karlarnn kolektivitenin karlarnn zerinde olduu durum lar ortadan kal
drmaya alr. kisi de, bencilliin zgr oyununun otom a
tik olarak toplum sal dzen retm edii ve k o lek tif ihtiyala
rn bireysel yararlar zerinde arlk kazanm as gerektii duy
gularnn basks altndadr.10 Ancak burada bile ikisi arasn
daki zdelik tam olm aktan uzaktr. Kom nizm bencillii ta
mam en ortadan kaldrmaya alrken, sosyalizm sadece tari
8

S ocialism , s. 5 7 .

Socialism , s. 6 0 ; (F r. b a sk ), s. 3 3 .

10 Socialism , s. 75.

165

hin zel bir dnem inde kurulm u byk ekonom ik giriim le

rin bireylerin eline gem esini tehlikeli olarak grr. " Tarih
sel olarak, 18. yzyldaki kom nist fikirler patlamas sosyalist
teorilerin sonraki geliim inin habercisi olmu ve ksm en on
larla i ie gem itir. Bu yzden, sosyalizm kom nizm in et
kisine akt; kendi programn srdrrken onun iinde bir
rol oynamay baard. Bu anlamda sosyalizm gerekte kom
nizmin m irassdr, ondan trem ese de, bamszln srd
rrken onu kendine katm tr.' 2 D urkheim m szleriyle, sos
yalistleri ou kez ikincili temel alm a hatasna iten bu zihin
karkldr. Yani, onlar sadece kom nizm e temel olu tu
ran genel eilim lere tepki verir ve zamanlarnn ounu ii
lerin ykn hafifletmeye, onlarn kendi koullar altnda bas
trdklar eyleri liberallem e ve yasal balarla telafi etm e
ye ayrrlar. Kukusuz bu n lar tam am en arzulanm ayan aba
lar deildir; fakat sosyalistler gz nnde tutmalar gereken
amatan uzaklarlar...13 O nlarn problemi ortaya koyu bii
mi ilgili sorunlarn gerek doasm grmeyi engeller.14 Ancak
D urkheim a gre, m odern dnyada sosyalizm tem el n em
de bir harekettir; bunun nedeni, sadece sosyalistlerin -v ey a en
azndan, onlar arasndan Saint-Sim on ve Marx gibi daha sofis
tike k iilerin - ada toplum un geleneksel toplum sal dzen
tiplerinden belirgin biim de farkl olduunun bilin cin d e o l
malar deil, ayn zamanda eski dzenden yenisine geiin ya
ratt krizi am ak iin gerekli toplum sal yeniden-organizasyonu salamay am alayan kapsam l program lar g elitirm e
leridir. A ncak, sosyalistlerin nerdikleri politikalar, ksm en
doru olarak tehis ettikleri sorunun uygun zm n bul
mak iin yetersizdir.

11

Socialism , s. 75.

12

Socialism, s. 91.

13 Socialism , s. 92.
14 Socialism, s. 104-105.

166

Devletin rol
Drkheim ada toplum un snfsal bir devrimle yeniden d
zenlenm esine kar karken, snfsal ayrm alarn ortadan kal
k ynnde belirli b ir eilim gzler.s M iras haklarnn deva
m toplum daki iki temel s n f, yani em ek ve serm aye arasn
daki snfsal ayrm ay destekleyen temel bir faktrdr: zen
ginliin m iras yoluyla aktarlm as serm ayenin azn ln el
lerinde toplanm asna yol a a r.16 D urkheim ayrca, yoksulla
rn maddi yaam koullarn iyiletirecek refah program lan ve
dier nlem lerin kapsam nn geniletilm esi gerekliini kabul
eder. D urkheim a gre, btn bunlar sadece ekonom ik dzen
lem elerle m m kndr (an cak ona gre, ekonom i tam am en
devletin ellerine terk edilem ez).17
Fakat, sadece ekonom inin yeniden-organizasyonu m odem
dnyann karlat krizi zm ekten ziyade azdracaktr, zira
bu ekonom ik olm aktan ok ahlk bir krizdir. Ekonom ik ili
kilerin artan egem enlii, nceki toplumsal form larn ahlk te
m elini oluturan geleneksel dinsel kurum lann yklm as nede
niyle, kesinlikle ada toplum daki anom inin ana kaynadr.
Bu gerek anlalam adgm da, sosyalizm m odern krize Orto
doks ekonom i politik yaklamda nerilenlerden daha uygun
zm ler sunamaz. Sosyalistler ve ekonom i teorisyenleri, ou
meselede m u halif konum da olsalar bile, belirli ortak zellikle
re sahiplerdir: ikisi de ekonom ik nlem leri m odern toplum un
mevcut skntlarn aabilm esinin yolu olarak grr. kisi de
hkm etin roln en aza indirm enin m m kn ve arzulanr
bir ey olduuna inanr. ktisatlar serbest piyasa oyununun
tam etkiyi salayabileceini, bylece hkm etin szlem elerin
uygulanm asn salam akla ykm l olacam ne srerken,
sosyalistler hkm etin retim i m erkez olarak kontrol ederek
piyasay dzenlem esini ister. Ancak ikisi de, devletin dier
15 Bkz. 13. Blm : D urkheim n Marx Deerlendirm esi" alt bal.
16 P rofession al E ih ics an d C ivic M orals, s. 21 3 . (MesleJ A h lk, ev. M ehm et Karasan, M EB. 1 962.]
17 La famille co nju gale", Revue p h ilosop h ie, c. 9 1 , 1921, s. 10 vd.

167

toplumsal organlar kendine tbi klm a ve onlar st bir ama

etrafnda birletirm e kapasitesini grmezden gelir.18
D urkheim a gre, devlet ekonom ik olduu kadar ahlk bir
rol oynam aldr ve modern toplumlardaki ra h a tsz lk la r genel
de ekonom ik nlem lerden ziyade ahlk nlem lerle giderilm e
ye allm aldr. nceki toplum tiplerinde dinsel otoritenin
egem en konum u tm tabakalara kendi zlem leri iin bir d
nce ufku salamtr; dinsel otorite bunu fakire kaderini ka
bullenm esini tleyerek ve zengine grevinin daha ayrcalk
sz konumda olanlara yardm etm ek olduunu reterek sa
lamtr. Bu dzen, baskc olm asna, insan eylem ve potansi
yelini dar snrlara hapsetm esine ramen, topluma sk bir ah
lk birlik kazandrr. M odern an karakteristik problem i,
geleneksel toplumun zlyle ortaya kan bireysel zgr
lkleri toplum un var oluunun tem eli olan ahlk kontrol
srdrme gereiyle uzlatrma gereidir.
D urkheim n devlet ve d em ok ratik bir ynetim de siyasal
katlm n doasyla ilgili an alizleri, onun ada loplum larn m uhtem el gelime eilimi konusundaki grnn zn
oluturur. D urkheim , siyasal kavramnn yneten ve y
netilen ayrln gerektirdiine ve bunun daha gelimi topIum larn tem el zellii olduuna iaret eder: En basit top
lum larda uzm anlam yn etim organlarna nadiren rastla
nr. Ancak, otoritenin varl siyasal organizasyonun varl
nn tek kriteri olarak alnamaz. rnein toplum bir akrabalk
grubu, patriark veya bir yallar konseyi gibi belirli bir birey
ya da grubun otoritesi altnda olabilse de, bu zellik onun si
yasal bir toplum olmas iin yeterli deildir. Durkheim ayrca
(W eberin byk nem verdii) bir toprak parasn srekli i
galin bir devletin varlnn zorunlu bir koulu olduu gr
n reddeder. Sabit ve aka izilm i snrlarn geliimi daha
ge bir tarihsel oluumdur: bu oluum , gelimi toplum larn
karakteristii olsa bile, bir toplum un siyasal bir birlik olup o l
madn belirleyecek temel kriter olarak alnamaz. Byle yap

18 Silicide, s. 25 5 ; (F r. bask), s. 284.

168

mak bazen, olduka gelikin bir yapya sahip byk gebe

toplum larn siyasal karakterini inkr etm ek o la ca k tr.'9 Ak
sine, aileler ou kez kesinlikle kendilerine ait snr izilm i
alanlara sahip olm ulardr.
Baz siyaset fe lsefecile ri n fu s b y kl n siyasal b ir
to p lu m u n v a rl n n b ir g sterg esi k lm a k is te m ile rd ir.
D urkheim a gre bu kabul edilem ez, aksine nfus bykl
siyasal bir toplum un gerekli bir niteliini ifade eder, siya
sal toplum sadece tek bir akrabalk grubundan ibaret deildir,
aksine aileler veya ikincil gruplar toplamndan oluur. Bizim,
bylece, siyasal toplum u, daha az ya da ok sayda ikincil top
lumsal grubun birlem esiyle oluan, -u su l n e uygun bir bi
im de oluturulm u baka bir st otoriteye d e il- ayn o tori
teye tbi bir ey olarak tanmlamamz gerekir.20 Durkheim 'a
gre, devlet terimi bir btn olarak siyasal toplum la sn r
landrlm am ak, ayn zamanda hkm et otoritesinin m erkez
unsurunu oluturan resm i grevliler organizasyonunu anlat
mak iin de kullanlm aldr.
Bylece, D urkheim n analizinin bileeni, otoritenin ku
rulm as, en azndan bir lde yapsal farkllama iinde olan
bir toplum ve bamsz resm grevlilerin uygulam alar bii
minde sralanabilir. D urkheim kendi hareket noktasn devlet
ve toplum kartln vurguladklarn dnd ana-akm
dncelerden, Hegelci idealizmden, faydaclk ve sosyalizm
den ayrmaya alr. Devlet ne toplumun zerindedir, eer
ekonom ik ilikilerden daha fazlasn dzenliyorsa, ne de top
lum un zerindeki bir parazittir. Durkheim a gre, devlet ah
lk ilevler yklenm ektedir ve yklenm elidir (D urkheim bu
dnceyi sosyalizm ve faydaclktan farkl bir yaklam ola
rak grr); ancak bu, Hegelin inancnn aksine, bireyin devle
te tbi klnm asn gerektirmez.

19 P rofession al Ethics a n d C ivic M orals, s. 4 3 .

20 P ro fession al Ethics a n d C iv ic M orals, s. 4 3 , s. 4 5 ; Leons d e sociologie (F r.
bask), Paris, 1 9 5 0 , s. 55.

169

Demokrasi ve meslek gruplar

Durkheim n T oplum da bl m n de gsterdii gibi, temel ge
lime eilim i, toplum lar karm aklatka bireyin k o le k t if b i
lince itaatten giderek uzaklam as ynndedir. Bu srele ili
kili olarak, birey insann haklar ve deerini vurgulayan ahlk
idealler ortaya kar. Bu, ilk bakta, devletin etkinliklerinde
ki genilem eyle im knsz bir kartlk yaratr grnr. Durkheimm szleriyle, iblm ndeki artan farkllamayla devle
tin nem inin artt aktr: Devletin geliim i genel toplum
sal gelim enin norm al k arakteristik bir zelliidir.2' A ncak,
bu grnle kartlk, m odern toplum larda, devletin esasen
bu bireysel haklarn salanm as ve korunm asndan sorum lu
kurum olduunun anlalm asyla zlr. Bu yzden, devle
tin genilem esi ahlk bireyciliin art ve iblm ndeki ge
lime ile dorudan ilikilidir. Bununla beraber, hibir modern
devlet sadece yurttalk haklarnn bir garantr ve dzenle
yicisi olarak davranmaz. Uluslararas anlam azlklarn srm e
si bir kolektivite olarak ulusla ilgili ortak inanlarn (vatanse
verlik, ulusal onu r gibi kavram larn) gelim esine yol am tr.
D urkheim a gre, m illiyetilik, m odern toplum larm geliim in
de ikincil nem de bir faktr olm asna ram en,22 ulusal deer
lere ballk ile gnm zdeki uzunca sredir kk salm olan
bireysel eitlik ve zgrlk kavram larnn asli b ir zelliini
oluturan pan-hm anizm arasnda atm a yaratma eilim in
dedir. te yandan, ulusal onurun gelecekte genel insanlk ide
allerini gelitirm ede kullanlm as anlalmaz bir ey deildir.23
21

nceden belirtildii gibi (s. 134, dipnot 4 9 ), D urkheim yine de toplum ve

devlet arasnda evrensel bir iliki olm adn vurgular: Toplum trleri farkl
devlet tipleriyle kartrlm am aldr... bir ulusun ynelim sistem indeki bir de
iiklik zorunlu olarak egem en toplum tipinde deitirilm esini gerektirm ez."
Bu dnce D u rk heim n M ontesquieu eletirisinin bir parasdr. Bkz. Mon
tesquieu and R ousseau (Ann Arbor, 1 9 6 5 ). s. 3 3 ve farkl yerlerde.

22 Alm an m ilitarizm inde olduu gibi p a to lo jik bir b iim i gerektirebilir. Kr.
Durkheim 'n T reitscheke'in Politik adl alm asn eletirisi: L'A llem agne audessus d e tout" (Paris, 1 9 15 ).
23

170

P ro fession al Ethics a n d C iv ic M orals, s. 7 3 -7 5 ; ayrca kr. M oral E du cation

(lng. b ask), New York, 19 6 1 , s. 8 0 -8 1 . 1A h la ksa l T erbiye, ev. M. F . Bezirci,

P eki, devletin faaliyetlerindeki genilem e gerekte onun b

rokratik bir tiranha dnm esine yol aabilir mi? D urkheim bunu ihtim al dahilinde grr. Devlet sivil toplum daki bi
reyler kitlesinin karlarndan soyut, baskc bir birim olamaz.
Bu durum birey ve devlet arasnda ikincil gruplarn fazla geli
medii koullarda, bireyin haklarn koruyabilecek ve devletin
gcn dengeleyebilecek gruplar olmadnda yaanr. Durkheim m devlet teorisi ve demokrasi anlay arasndaki iliki
yi izen ey, oulculua ihtiyaca ve buradan hareketle m eslek
birliklerinin (k o rp o ra sy o n la n ) yeniden canlandrlm as tale
bine vurgusudur.
D urkheim , geleneksel dem okrasi anlayna halk kitlesinin
dorudan ynetim de yer alm asn gerektirdii srece kardr.
A zgelim i k k kabileler dnda, ynetim in dorudan o r
taklaa y r t ld h i b ir toplum biim i yo k tu r: yn etim
her zam an doum la veya seim le belirlenm i b ir aznln el
lerinded ir; o n u n etki alan koullara gre daha b y k veya
daha sn rl o lab ilir, an cak asla dar bir bireyler evresinden
fazlasm ierm ez.24

D urkheim a gre, bir toplum devlet ve toplum un dier k e

sim leri arasndaki iki ynl iletiim in derecesine gre daha
az veya daha ok dem okratiktir. Ona gre, toplum sal davra
nlarn bilinli ve am al bir karaktere brnd dem okra
tik bir sistem in varlndan kaynaklanan olduka nem li bir
sonu vardr. Toplum sal hayatn adetler ve alkanlklarn y
netim indeki birok yan devlet m dahalesine tbi hale gelir.
Devlet ekonom ik hayatla ve adaleti dzenlem ekle, eitim le ve
hatta sanatsal ve bilim sel organizasyonlarla ilgilenir.
Bu yzden, dem okrasilerde devletin rol, basite halk kit
lesinin yaygn ve sorgusuzca kabullendii grler ve duygu
lar zetlem ek ve ifade etm ek deildir. D urkheim a gre, dev
1938] Burada D urkheim ulusun insanlk dncesinin ksm i bir cisim lem e
si olarak anlalam ayacag"m syler.
24 P rofession al Etlcs a n d C ivic M orals, s. 8 5 ; L cons dc socio lo g ie (Fr. bask), s.
103.

171

let sosyal ego (b ilin ) iken, bir btn olarak k o le k tif bilin /
vicdan sosyal zih indir, alkanla dayal, dncesiz birok
farkl dnme biim ini ierir. Devlet, bu yzden, ou kez
yeni dncelerin kaynadr ve toplum tarafndan ynlendi
rildii kadar onu ynlendirir. D evletin bu ynlend irici rol
yklenm edii toplum larda, son u gelenein boyunduruun
daki toplumlardaki kadar byk bir atalet olabilir. Kstlayc
geleneklerin etkisinin byk lde azald m odem toplum
larda eletirel ruhu sergilem enin birok yolu vardr ve kitle
arasnda kanaat ve ruhsal durum deiikliine ska rastlanr:
hkm et bunlar basite yansttnda, sonu, siyasal alanda hibir som ut deiime yol am ayan- srekli bir belirsizlik ve
tereddt durum udur. B irok yzeysel deiim ortaya kar,
ancak birbirini eler: G rnte olduka frtnal olan toplum
lar ou kez rutinlere baldr.25 Birey ve devlet arasnda ik in
cil gruplar olm adnda, bu durum srm e eilim indedir. Bu
eilim, gl bir devletin varl durumunda tiranca bir des
potizme yol aabilir, ancak devletin zayf olduu yerlerde de
iken bir istikrarszlk retebilir.
D urkheim T op lu m d a tb l m n n y aynndan n ce bile
m eslek birliklerinin ada toplumlarda m evcut duruma gre
byk bir rol oynayabileceini dnyordu.26 Bu tema kitap
ta ayrntl olarak aklanm asa da, bununla almada formle
edilen anom ik iblm analizi arasndaki ilikiyi grm ek zor
deildir.27 Anom i m eslek sistem inde, iblm nn dm
noktalarTnda -y a n i, farkl m eslek tabakalar arasndaki birle
25

P ro fession al Ellfcs and C ivic M orals, s. 9 4 . D urkheim ou kez iddia edi

lenin aksin e toplum sal atsna konusuna duyarsz deildi; rnein, M ontesquieu'yu h er toplum un atan faktrlere vcut kazandrdm , b asit
e gem i bir formdan kadem eli olarak ortaya ktn ve gelecek b ir forma
y n elm e e ilim in d e o ld u u n u " g rem em ek le eletirir: M onlestjuicu an d
R ou ssea, s. 59.

26

D urkheim , ilk kez 1892'de bir ders olarak verilen La famille con ju gale'd e
m eslek birliklerinin rolnt tartr. Bu ders notlan 1921'e kadar yaymlanma
m tr (Revue P h ilosop h ie, c. 9 1 , s. 1 -14).

27

Durkheim , fblmnden nce yazmaya niyetlendii, zellikle m eslek birlik

lerinin nem ini ele alan bir alm a planlam tr, ancak bu proje asla gerek
lem em itir. Kr. T he D ivision o f I-ahour in Sociccy. G iri, s. 1.

172

me ve alveri n oktalarn d a- ahlk! btnlem e yokluu du

rumunda ortaya kar. M eslek birliklerinin temel bir ilevi, bu
noktalarda ahlk btnl glendirm ek ve bylece organik
dayanmay gelitirm ek olacaktr. Bu grev m odern toplum larda aile tarafndan baarlam az, nk ailenin ilevleri gide
rek kstlanm aktadr. M eslek grubu bireyin dorudan srtn
dayamak iin yeterince yakn olabilecei ve ona yeterince ka
lc bir perspektif kazandrabilecek tek gruptur.28 D urkheim a
gre, rnein, Ortaadaki eski meslek loncas trnn tama
men ortadan kalkt yeterince aktr. Gnm zde sendikalar
genelde daha gevek bir biim de rgtlenm ilerdir ve zorunlu
toplumsal ihtiyalar karlamazlar, zira onlar iverenlerle s
rekli atma halindedirler:
iverenler ve iiler, birbiriyle ilikilerind e e il gte olm ayan
iki zerk d evlete ben zer b ir konum d ad r. O n lar da, uluslar
gibi, kendi yn etim leri araclyla aralarnda szlem eler ya
pabilir. A ncak, savam akta olan iki lke arasnda v an lan an
lam alarn sadece karlkl asker g d urum unun ifadesi o l
mas g ibi, bu szlem eler de sadece o n la n n sahip o ld u klan
karlkl ek o n o m ik g durum unun ifadesidir. O n lar som ut
b ir durum u yaptrm altna alabilir, ancak onu yasal b ir koul
haline getirem ezler.29

Buna gre, m eslek birliklerini sadece farkl zel karlarn

bileim lerinin bir ifadesi olm ak yerine, toplumsal bir rol oyna
yan yasal olarak kurulm u gruplar olarak yeniden yaplandr
mak gerekir.
D urkheim , m eslek gruplarnn nasl yaplandrlm as gerek
tii konusunda ayrntl aklamalardan kanr. O nlar basite
Ortaa loncasnn yeniden canlandrlm bir hali olm ayacak
lardr; onlar yksek dzeyde bir i zerklie sahipken, devle
tin genel yasal gzetimi iine ekileceklerdir: O nlar hem kendi
yeleri arasndaki ve hem de dier m eslek gruplaryla aralarn
daki atm alar zecek otoriteye sahip olacaklardr; ve onlar
28

La famille co nju gale". s. 18.

29

T he Division u f L abor in S o d e ty , s. 6; (F r. bask), s. vii-viii.

173

eitli eitim ve bo zaman etkinliklerinin odan olutura

caklardr.30 O nlar, ayrca, siyasal sistem de dorudan n em
li bir rol oynayacaklardr. Baz m odem toplum lann yzeysel
deikenliinin bir nedeni -se ile n tem silcilerin sem enlerin
kaprislerine yakndan zin cirlen d ik leri- seim sistem inde do
rudan tem silin yaygnlna balanabilir. Bunun stesinden,
m eslek gruplarnn temel arac seim birim leri olarak hizm et
ettikleri iki veya ok aamal bir seim sistem iyle gelinebilir.
D urkheim a gre, bu n lar sadece istek kipinde n erm eler
deil, aksine onun S osy o lojik Yntemin K u rallan nda szn
ettii norm al toplum biim lerinin tespitiyle uygunluk iin
deki nerm elerdir. Baka deyile, m eslek gruplarnn geliim i
kom pleks iblm nn oluum sal ilkesidir.
Bylece, korp oratif ku ru m lan n yokluu bizim gibi bir insan
lar organizasyonu iinde nem li b ir bolu k yaratr... O -a r z u
la n a n - o rtak hayalin norm al ileyii iin gerekli tm bir o r
ganlar sistem idir... D evletin sadece insanlarn iinde ortakla
a yaantlarm srdrdkleri bir ortam olduu yerlerde, Tireyler kanlm az olarak ilikiyi koparr, b irb irlerin d en k o
parlar ve bylece toplum zlm eye urar. B ir ulus varln,
sadece, Devlet ve birey arasnda bireyleri kendi eylem alanla
rna ek ecek kadar yakn b ir dizi ikincil grup b ulu ndu u n
da ve bu yolla bireyler toplum sal hayatn genel ak iin e e
kildiinde srdrebilir. Biz sadece m eslek gruplarnn bu rol
yklenm eye ne kadar uygun old u klann ve bunun o n larn ka
derleri olduunu gsterd ik.31

30

Profession al Efhics a n d Civic M arals, s. 2 8 vd. ve 1 0 3 -1 0 4 ; Siiicidc, s. 3 7 8 -3 8 2 ;

T h e Division o f L a b o u r in Society, s. 2 4 -2 7 .

31

T he Division o f L abou r in S ociety, s. 2 8 -2 9 . Kr$. Erik Allardi, Em ile Drkhe

im: sein Beilrag zur politischen Soziologie", K ln er Z eitschrift f r Soziologie
und S ozialp sy ch olog ie, c. 2 0 , 1968. s. 1-16.

174

8
Din ve Ahlk Disiplin

Durkheim ilk yazlarnda, evrimlemi tm ahlk, felsefi, bi

limsel ve hukuk fikirlerin asl kayna olduunu kabul ede
rek, dinin toplum daki nem in i aklam aya alr. D urkh e
im T oplum da iblm nde k o le k tif bilincin parasn oluturan
bir inancn dinsel bir karakter tama eilim inde olduu te
zini ana hatlaryla ortaya koyar; ancak sz konusu almada
bu tez daha fazla aratrma gerektiren olduka m uhtem el bir
varsaym olarak g elitirilir.1 Ancak, D urkheim m k o le k tif b i
lincin etkisiyle iliki iinde dinin toplumdaki m uhtem el ne
mini kabul m od em toplum sal tipin ortaya kyla b irlik
te kapsaml deiim lerin yaand gereinin farknda olula
dengelenir. D urkheim , m eslek hayatnn balang dnem in
de ulat sonucu srekli olarak vurgular: eski ekonom i teo
rilerini savunanlar gnmzde dzenlemeye gerek olmadn
dnrken hata iindedir, ayrca din kuruntunun savunu
cular da, dnn dzenlem esinin bugn de kullanl olaca
na inanrken hata iind edir".2 ada toplumlarda dinin ne
minin azalmas m ekanik dayanmann nem inin azalm asnn
zorunlu bir sonucudur:
1

T he Division o f L abou in Society, s. 169.

71le Division o f L abo u r in Society, s. 383.

175

din sosyolojisine verdiim iz nem , en azndan, dinin g n

mz toplum iarnda da baka zam anlarda oynad rol oyna
mas gerektiini gsterm ez. B ir anlam da, aksi ynde bir yarg
daha doru olacaktr. K esinlikle din, ilksel bir fenom en old u
u iin, yol at yeni toplum sal form lar giderek daha fazla
retm ek zorundadr.3

Durkheim 1 8 9 5 lere kadar dinin toplumsal bir olgu olarak

neminin tamamen farknda olmadm itiraf eder. Ona gre,
dinin nem inin farkna varmas (bunda ngiliz antropologla
rn alm alarn okum ann pay byktr) onu bu yeni d
ncelerin ierimlerini ortaya koymak iin erken dnem yaz
larn yeniden gzden geirmeye iter.4 Bu konudaki geleneksel
yoruma gre, Durkheim -T o p lu m d a b l m n d e sahip oldu
u varsaylan- nispeten m ateryalist konum dan idealizm "e
daha yakn bir bak asna kaymtr. Bu yorum , tamamen ha
tal olmasa bile, yanltcdr ve bu hatann kaymanda bir l
de ikinci el almalarda Durkheimn ilevsel ve tarihsel anali
zini gerekle onun dncesine yabanc b ir biim de deerlen
dirme ynndeki yaygn eilim ler yatar,5.Durkheim ou kez,
Marx gibi, insann tarihsel doasn vurgular ve tarihsel geli
menin nedensel analizinin sosyoloji iin tamamlayc nemde
olduunu belirtir: Tarih sadece insan hayatnn doal ereve
si deildir; insan tarihin bir rndr. Tarihten kopardm z
da, zaman-d, sabit ve hareketsiz bir ey olarak kavramaya a
ltmzda, insan gerek doasndan koparrz.6 D insel H a
3

Anne Sociologique, c. 2, 18 9 7 -8 , Kurl H. W olff; Emile D urkheim el al.. Essays

oil S ociology and P hilosophy (New Y ork, 1 9 6 4 ), s. 3 5 2 -3 5 3 .

Revue neo-scolastiqiie'nin editrne m ektup, s. 613.

Parsons, D urkheim in tm yazlarm dorudan dzen problem ini akla

ma giriim i olarak grr; halbuki D urkheim in alm asnn ana eilim i, genel
toplum sal gelim e srasnda toplum sal dayanm a biim lerin d eki d e im ele
ri analizdir. Parsons, zellikle bkz. s. 30 6 , 3 0 9 , 3 1 5 -3 1 6 . Ayrca D urkheim bu
alm ann genelde sosyolojiyi ele alma giriim i" olmayp, esasen - ahlk ve
yarg kurallarn o lu tu ran - aka snrl bir olgular dzeniylc snrl ol
duunu vurgular. La sociologique en France au X IX sicle", Revwe blu e, c
13, 19 0 0 , Blm 2, s. 648.

Introduction la m orale", Revue p h ilosop h iqu e, c. 8 9 , 19 2 0, s. 89. D urkhcim-n tarih ve sosyoloji ilikileri konusundaki grleri iin, onun tarihin

176

y atn ilk sel B iim lerin d e ortaya konulan temel teorik yap i
levseldir, yani dinin toplum daki ilevi ele alnr. A ncak bu a
lma ayrca nceki tiplerden ok farkl olan m odern toplum lann yaadktan kapsaml deiim lerle balant iinde okun
maldr. D urkheim kariyerinin ilk dnem inde, T n n iesi ele
tirirken, m ekanik ve organik dayanma arasnda m utlak bir
kopu olm adn vurgular: ikinci tip ilkindeki kadar ahlk
dzenlemeyi gerektirir, ancak bu yeni dzenlem e geleneksel
tipte olamaz. D urkheim n Dinsel H ayatn ilk s e l B iim lerin d e
gelitirdii yeni din anlaynn nem i, geleneksel ve m odern
toplum biim leri arasndaki bu s rekliliin doasn ak la
maya ynelik olm asdr. Bu yeni toplum sal formlar anlam ak
iin, onlar dinsel kkleriyle ilikilendirm ek, fakat deyim ye
rindeyse, bunu dinsel fenom en lerle k artrm ad an yapm ak
gerekir.7
Bu vurgunun ayrca D urkheim a m odem toplum lar zerine
analizindeki belirli tem alar aydnlatmasna -d o ru d a n - yar
dm c olduu kesindir. Burada tem el bir unsur, D urkheim m
sonraki yazlarnda toplum sal olgularn kstlayclm a vur
gunun yerini ideallere olum lu ballkta rol oynayan sem
b o llerin zel k arak terin in n em ine daha fazla vurguya b-rakmasdr. A ncak bu idealizme kolay bir teslim iyet deildir.
D urkheim n erken dnem yazlarnda zorlayclk ve ykm
llklere youn vurgu, byk lde bu yazlarn yol at
eletirel saldn biim inin bir sonucudur; Durkheim , tm al
malarnda, toplum un insan ideallerinin kayna ve kab oldu
unu vurgular.8

doas zerine yaz zerine eletirisine bkz. (bunlardan ikisi C roce ve Sorel'e aittir) Anne Sociologique, c. 6, 1 9 0 1 -2 , s. 1 2 3 -1 2 5 . Ayrca kr. Roberl
Bellah, D urkheim and History, Nisbet, Em ile D urkheim . s. 1 5 3 -1 7 6 .
7

Anne S ociolog iqu e. G iri", 1 8 9 7 -8 ; Kr. Gehlkein erken dnem aratrmas:

Charles Elm er G chlke, Emile D urkheim 's C ontributions T o S o cio lo g ical T heory
(New York, 1 9 1 5 ), s. 4 8 vd.

Kr. bu kitap s. 1 2 2 -1 2 7 .

177

Kutsaln karakteri
Durkheim D insel H ayatn ilk sel Biimlerinde gnm zn bi
linen en basit ve en ilkel d in i olarak niteledii Avustralya to
tem izm ini yakndan in celer.9 D insel bir kavram latrm a ge
litirm eye alan D u rk h eim , F u stel de C ou lan g esin k u t
sal ve kutsal-olm ayan tipolojisini kullanr. D urkheim a gre,
doast tanrlar anlayn dinin zorunlu bir nkoulu ola
rak almak yanltr: O lduka isabetli bir biim de dinsel ola
rak adlandrabileceim iz, fakat iinde tanrlar ve ru hlann hi
bir ekilde yer alm ad veya sadece kk nem de olduu
inanlar ve pratikler sistem leri vardr. D insel inancn ne ol
duu fikirlerin zsel ieriine baklarak tanmlanamaz. Dinsel
inanlarn zel karakteristii, onlarn insanlarn bildikleri her
eyi, iki kategori, iki bamsz tr iinde gerek ve ideal ola
rak snflandrm alarn gerektirm esidir...10 Dinsel dncenin
karakteri bu dikotom ik ereve dnda kavranam az: dnya
ku tsal ve k u tsal-olm ay an biim ind e tam am en bam sz
iki nesneler ve sem boller kategorisine ayrlabilir: O m utlaktr.
Dnce tarihinde bu kadar farkllam veya bu kadar kkten
birbirine kart baka h ibir eyler kategorisi rnei y oktu r.11
Kutsaln zel karakteri, onun kutsal-olm ayandan bu kkl
ayrl pekitiren ritel em irler ve yasaklamalarla evrili o l
masnda kendisini gsterir. Bir din sadece bir inanlar toplu
luu olamaz: o, her zaman, em redilen ritel pratikleri ve be
lirli bir kurum biim ini ierir. Kilisesi olmayan hibir din yok
tur, ancak ilgili dinin gerektirdii kurum biim i byk fark
llk gsterir. K ilise kavram , D urkheim n kulland a n
lamda, belirli bir ibadet edenler grubuna ait dzenli bir ayin
m erkezini ifde eder; ancak m utlaka uzmanlam bir papaz
lk kuruntunun varln ima etmez. N itekim Durkheim , kut
sal eyler tem elinde birlem i (so lid a rie ) bir inanlar ve pra

T he E lem entary F orm s o f the R eligious Life, s. 13; (F r. bask), s. 1.

10

T h e E lem entary F orm s o f the Religious Life, s. 52; (F r. b ask), s. 50.

11

The E lem entary F orm s o f (he Religious Life, s. 5 3 ; (F r. bask), s. 53.

178

tikler sistem i [olarak]... kendisine bal olanlarn tm n ki

lise olarak adlandrlan tek bir ahlk topluluk iinde birleti
ren inanlar ve pratikler12 olarak (nl) din tanm na ular.
Bu tanm a gre, totem izm , hibir kiisellem i ruh veya tan
rya sahip olmasa bile, bir din biim idir. Totem izm , kesinlik
le gnmzde bildiim iz ve m uhtem elen daha ilkel biim i bu
lunmayan en ilkel din tipidir.13 Bu yzden totem izm in kke
nini oluturan faktrleri belirlem ek m uhtem elen ayn zam an
da, insanlkta dinsel duygunun oluum una yol aan nedenleri
kefetm ektir.14
Avustralya toplumlarnda totemizm klan sistem inin tamam
layc unsurudur. Totem ci klann kendine has bir zellii, klan
grubunun kim liini gsteren ism in aslnda hususi zellikle
re sahip olduuna inanlan maddi bir nesne ismi - b ir to tem olmasdr. Ayn airet iindeki iki klandan hibiri ayn toteme
sahip deildir. Bir klann yelerinin kendi totem lerinin sahip
olduuna inandklar n itelikler incelendiinde, totem in ktlsal/kutsal-olmayan dikotom isinin eksenini oluturduu gr
lr. Totem kutsal eylerin asl prototipidir.15 Totem in kutsal
karakteri, kendini, totemi faydac amalarla kullanlabilen sra
dan nesnelerden ayran ritel grenekler iinde gsterir. Fark
l ritel em irler ve yasaklar ayn zamanda totemin sem boln
-n esn elerin zerine yerletirilen veya kiiyi ssleyen totem in
tem silin i- evreler; bu sem boller, ou kez, bizzat totem -nesneyle ilikili nesnelerden bile daha sk yaptnm a tbidir.
Ayrca bizzat klan yelerinin kutsal niteliklere sahip olduu
dnlr. Daha gelimi dinlerde inanan kutsal-olm ayan bir
varlkken, totemizmde bunun aksi dorudur. Her insan kendi
totem inin -b iz z a t totem in dinselliini paylatn g stere n adm tar ve bireyle totemi arasnda soy balan olduuna ina
nlr. Bu yzden, totemizm tr nesneyi kutsal kabul eder:
12 The Elem entary F orm s o f t h e Re/igious Life, s. 6 2 ; (Fr. bask), s. 65.
13 T he E lem en tay F orm s o f ehe Religios Life, s. 195.
H

The F.lcmcntary Form s o f th c Rdigious Life, s. 195. D urkheim , totem izm i daha
nceki bir din biim inin trevi olarak gren farkl teorileri eletirir.

15

The E lem entary F orm s o f the R eligious Life, s. 140; (F r. b ask), s. 167.

179

totem, totemin sem bol ve klan yeleri. Bu kutsal nesne ka

tegorisi ayrca genel bir kozm olojinin parasdr: Avustralya
lI

iin, eylerin kendisi, evreni dolduran her ey kabilenin bir

parasdr; onlar kabilenin kurucu unsurlardr ve deyim yerin

deyse, onun srekli yeleridir. Tpk insanlar gibi onlar da top
lumun dzeni iinde belirli bir yere sahiptir.6 Nitekim rne
in, bulutlar bir toteme, gne bir baka toteme aittir: doada
ki her ey totem ci klann organizasyonu temelinde dzenli bir
snflamaya tbi tutulur. Genelde belirli bir klan veya fratri (bir
klanlar grubu bileim i) iinde snflandrlan tm nesnelerin
ortak zellikler tadklar dnlr ve klan yeleri bu nesne
lerin kendilerini birletirdiine inanr -erk ek le r onlar kendi
arkadalan olarak grr ve onlarn kendileri gibi ayn bedenin
cisim lem esi olduunu dnr.7 Bu, dinin etki alannn ilk
bakta grnenden ok daha teye uzandn gsterir. O sa
dece totem hayvanlan ve klann insan yelerini ierm ez; hibir
ey bir klan iinde ve bir totem altnda snflandm lm adan var
olamayaca iin, benzer ekilde, farkl derecelerde de olsa, be
lirli bir dinsellik tamayan hibir ey yoktur.8
Nitekim, tr kutsal nesneden hibiri kutsal karakterini di
erlerinden almaz, zira tm ortak bir dinsellik tar. Bu neden
le, onlann kutsal karakteri, tm n kucaklayan bir kaynak
tan, hepsinin ksm en paylat, ancak yine de onlan birbirin
den ayran bir gten km ak zorundadr. Avustralya totem iz
minde bu kutsal enerji aslnda kendisine vcut kazandran nes
nelerden aka farkllamamtr. Ancak bir baka yerde aka
farkllamtr; bu farkllam g rnein Kuzey Amerika Yer
lileri arasnda ve Melanezyada m a m olarak adlandrlr.9 Avus
16

T he Elem entary Form s o f h e Religions Life, s. 166; (Fr. bask), s. 201.

17

T he E lem entary F orm s o f th e Rcligious Life, s. 174. Bu snflam a sistem in ay

rntl bir aklam as iin kr. D urkheim ve Mauss, Prim itive C lassification
(Londra. 1963).

18

T he Elementary Forms o f the Rcligious Life, s. 179; (Fr. bask), s. 219.

19

D urkheim a gre, evrensel bir g olarak soyut bir murn kavramnn gelii
mi sadece totcm ci klan ilevini yitirdiinde ortaya kar. M ana kavram Henri
Hubert ve M arcel M auss tarafndan bir lde derinlem esine ele alm m ur:
"T h orie gnrale de la m agie". A nne S ociolog ie, c. 7, 1 9 0 2 -3 , s. 1-146.

180

tralya totem izm inde yaygn olarak rastlanan bu dinsel enerji,

daha kompleks dinlerde tanrlar, ruhlar ve eytanlar biiminde
kendini gsteren bu genel gcn sonraki daha zellemi tm
som ut rneklerinin ana kaynadr.
Bu yzden, dinin varln aklam ak iin kutsal olan her
eyin kaynan oluturan bu genel enerjinin tem elinin ortaya
konm as gerekir. N iin onlara kutsal g atfedilm esi gerek
tiini aklayan ey, fiziksel nesneler olarak totem lerin ret
tii dolaysz duyum lar deildir. Totem nesneler, ou kez, doalar gerei, kendilerine yklenen gl dinsellik duygu
larn uyand ram ayacak- nem siz hayvanlar veya kk b it
kilerdir. A yrca, totem in temsili g enellikle totem n esned en
daha kutsal olarak grlr. Bu durum, totem in n celikle bir
sem bol, bir baka eyin maddi ifadesi olduunu gsterir. Bu
n ed enle, totem hem kutsal enerjiyi hem de klann k im lii
ni sim geler. D urkheim u retorik soruyu sorar, O ayn anda
tanrnn ve toplum un sim gesiyse, bunun nedeni tanr ve top
lum un ayn eyler olm as deil midir? Totem izm in ilkesi biz
zat -to te m olarak hizm et eden bir bitki veya hayvann alg
lanabilir suretleri biim inde tasavvur ve tem sil e d ile n - klan
grubu d ur.20 Toplum ykm llk ve saygy em reder: k u t
saln ikili karakteri. ster yaygn insan-d bir g isterse k i
iselletirilm i b ir ey olsu n, kutsal nesne -g e r e k te , toplu
mun birey zerindeki stnln sim geley en - yce bir var
lk olarak alglanr.
G en el d zeyd e, b ir toplum un in sa n la n n zih n in d e -b a s it e
onlar zerinde uygulad etki sayesin d e- kutsal hissini uyan
dracak gerekli h er eye sahip olduu kesindir; zira, inananlan iin tanr neyse, toplum da yeleri iin ayn eydir. B ir tann ,
gerekte, onu n kendilerinden kesinlik le stn bir varlk o l
duunu ve ona bam l olduklarn dnen insanlar iin en
nem li varlktr. rnein, ister Zeus veya Yehova gibi bilin
sahibi b ir k iilik , isterse totem izm de rol oynayanlar gibi sa
dece soyut g ler olsun, inanan iki rnekte de kendisine ko20

T h e Elcm entary Form s o f thc Rcligious Life, s. 3 6 ; (F r. b ask), s. 295.

181

m nyon iitde olduu duygusu veren kutsal ilkenin doas

nn dayatt belirli davran biim lerine tbi olduuna ina
nr... A rtk, toplum un kendi yelerine dayatacak kadar gl
olduu davran biim leri, bu yzden, sayg yaratan ayrt edici
bir iaretle belirlenir.2'

Durkheim'n burada toplum ve kutsal arasnda kurdu

u denklik yanl anlalm am aldr. Durkheim , din toplumu
yaratr22 dem ez, onun Dinsel H ayatn lksel B iim leri'n de ide
alist b ir konum u benim sedii dncesini besleyen bu yan
l yorumdur. Ona gre, aksine din insan toplum unun kendiy a r a ts, onun zerk geliim inin ifadesidir. Bu idealist bir teori
olmayp, aksine toplum sal olgularn dier toplum sal olgularla
aklanabilecei ilkesine uygun bir dncedir.23
Durkheim dinsel sem bolizm in serem onik bir biim de nasl
yaratld ve yeniden yaratldn am pirik olarak gsterm e
ye alr. Avustralya toplum lar dzenli dnglerden geer
ler; bu dnglerden birinde her akrabalk grubu tm etkin lik
lerini ekonom ik hedefler erevesinde bamsz olarak srd
rrken, bir baka dngde klan veya grubun yeleri belirli d
nemlerde bir araya toplanr, birka gn kadar ksa veya birka
ay kadar uzun bir dnem iin bir araya gelirler. Bu evrelerden
kincisi genellikle olduka youn ve duygusal karaktere sahip
kamusal ayinler iin bir vesiledir. D urkheim a gre, bu ayin
lerde insanlar -o la y n yaratt cokunluk so n u cu n d a - daha
byk bir gcn kendilerine getiini hissederler. Birey, ha
yatnn byk bir blm n iinde geirdii gndelik fayda
c etkinlikler dnyasndan tam am en farkl grnen bir dn
yaya geer. Burada biz, dolaysyla, oluum halin d eki bir kut
sal inan karsndayzdr. K utsallk bilinci bu k olek tif co
kunluktan doar ve bu yzden o kutsaln gndelik kutsal-olmayan dnyadan ayrl ve stnlnn balad noktadr.
21

The Elem entary F orm s o f the R eligious Life, s. 236; (F r. bask), s. 2 9 5 -2 9 7 .

22

Bu deyimi H. Stuart Hughesten aldm ; Consciousness and S ociety (New York,

1 9 5 8 ), s. 285.

23

Les regies d e la m th od e socio lo g iqu e (Ing. bask), s. 110.

182

Ayin ve ritel
Peki, niin bu dinsel gcn belirli bir totem biim ini alm a
s gerekir? nk, totem klann sem boldr: K olektivitenin
varlnn yaratt duygular grubun en kolay biim de tan m
lanabilir simgesi olarak toteme odaklanr. Bu, totem in tem si
linin niin totem nesneden daha kutsal olduunu aklar. Bu,
yine de kukusuz, klann niin balangta bir totem b iim in i
almas gerektii sorusunu aklamaz. D urkheim a gre, totem
nesneler basite insanlarn srekli iliki iinde olduklar ey
lerdir ve her klan grubu kendine totem olarak toplanm a y erin
de ska rastlanan bir hayvan veya bitkiyi alr. Totem n esnenin
oluma dnem inde totem fikrinin yeerm esine yardm c olan,
totemi andran ve ondan aynlan ve bylece bir doa sn flan
drmas reten bu zlere dinsel duygular yklenir. A ynca d in
sel g, zel bir amala bir araya gelm i topluluktan kaynak
land, ancak ayn zamanda bireylerin dnda tezahr etti
i ve onlar zerinde bir tr aknlk kazanabilecei" iin , sade
ce onlann iinde ve onlar araclyla alglanabilir, bu an lam
da onlara ikindir ve onlar zorunlu olarak dinsel gc tem sil
ederler.24 Buradan totem izm in nc zellii kar: T o p lu lu
un birey yeleri totem in dinselliini paylarlar.
Bu aklam a, dini in anlann zsel ieriklerine gre tan m
lama giriim inin niin bouna olduunu gsterir. ster b elir
li bir nesne isterse bir sem bol olsun, kutsal onun doal zel
liklerine bal deildir. En genel-yer nesnesi ancak dinsel g
alandnda kutsallk kazanabilir. Bu yolla, bir bez paras
kutsallk kazanabilir ve bir kt paras olduka deerli hale
gelebilir.25 Bu, ayrca, kutsal bir nesnenin n iin kutsalln
yitirmeden paralara blnebildiini gsterir. sann p elerin i
nin bir paras onun btn hali kadar kutsaldr.
O d inin ik in ci tem el boyutunu -t m dinlerde k arm za
24

T he Elem entary F orm s o f the R eligious Life, s. 25 3 . D urkhcim 'm analizinin bu

noktada eletirel bir deerlendirm esi iin bkz. P. M. W orsley, Em ile D urkheim s theory o f know ledge, S ociolog ical Review, c. 4 ,1 9 5 6 , s. 4 7 -6 2 .

25 S o ciolog y anil P hilosophy (lng. bask), s. 94.

183

kan ritel pratiklerin varl n - aklar. Yakndan i ie ge

m i iki tr ritel vardr. Kutsal fenom enler tanm gerei kutsal-olm ayan fenom enlerden bam szdr. Bir riLeller seti bu
bam szl srdrm eye hizm et eder: bunlar kutsal ve kutsal-olm ayan arasndaki ilikiyi snrlandran negatif riteller
veya tabulardr. Bu yasaklar kutsalla davransal ilikiler kadar
szel ilikileri de ierir. Normalde, kutsal-olm ayan dnyadan
hibir ey kutsaln alanna deimeden girmemelidir. Nitekim ,
ayin gnleri iin zel kutsal giysiler belirlenir ve btn nor
m al, dinsel olmayan m eslekler tam am en askya alnr.26 N e
gatif riteller pozitif bir yana sahiptir: onlara teslim olan birey
kendisini kutsar ve bylece kendini kutsaln alanna girmeye
hazrlar. Uygun pozitif riteller tm kom nyonu dinselle et
kileyen ve bizzat dinsel ayinin ekirdeini oluturan ritellerdir. Her iki ritel setinin ilevi kolayca belirlenir ve yukarda
ana ratlaryla ifade edilen dinsel inanlarn oluum unu ak
lamak iin gerekli bir unsurdur. Negatif riteller kutsaln var
lnn tem elini oluturan kutsal ve kutsal-olm ayan ayrm
nn srdrlm esine hizm et eder; bu riteller. iki alann birbi
rinin alanna tecavz etm em esini salar. Pozitif ritellerin i
levi, salt faydac bir dnyada gcn yitirecek dinsel ideallere
ball canl tutmaktr.
Bu noktada, bu analiz ile T oplu m da tbl m n d e k i analiz
arasndaki iliki ksaca yeniden ifade edilebilir. Kk gele
neksel toplum lar birlikleri iin gl bir k o le k tif bilin ce ihti
ya duyarlar. Byle bir toplumu toplum klan ey, yeleri
nin ortak inan ve duygulara ballklardr. Bu yzden, dinsel
inanlar iinde ifade edilen idealler toplumun birliinin temel
dayana olan ahlk ideallerdir. D olaysyla, bireyler dinsel
ayinlerde bir araya toplandklarnda inanlarn m ekanik da
yanmaya dayal ahlk bir dzen iinde pekitirirler. Bylece,
dinsel ayinin ierdii pozitif rit eller grubun dzenli ahlk
26

184

Kukusuz ki, dinsel ritel ve oyun arasnda yakm ilikiler vardr. D rkhe
im lakm oyunlarnn kknde dinsel trenlerin yattm belirtir. Bu konuda,
kr. Roger Caillois, Man, Play and G am es (Londra, 1 9 6 2 ). Elbette Durkheim
iin dinsel trenler kelim enin tam anlamyla yenidcn-yaralm adr.

btnln salar, bu zorunludur, zira bireyler dind dn

yadaki gndelik etkinliklerinde bencil karlar peinde koar
lar ve neticede toplum sal dayanmann temel dayana olan
ahlk deerlerden kopma eilimindedirler.
Kutsal eyleri birbirin e balayan k o le k tif tem silleri yeniden
can lan d rm an n tek yolu, onlara d in sel hayatn asl kayna
nda -y a n i, bir araya gelen gruplar i in d e - yeniden g ka
zand rm aktr... nsan lar kendilerinden daha em ind ir, nk
k e n d ile rin i d ah a g l h isse d e rle r; o n la r daha g l d rler, nk birlii zayflatan gler artk b ilin iind e yeniden
u yand rlr.27

Ancak bir baka ritel tipi daha vardr: en nemli rnei yas
ayinlerinde cisim leen taksirat (kefaretini dem e) ritelidir.
Tpk dinsel haz duygularnn doruuna ayinin yol at kolek
tif coku srasnda kmas gibi, yas ayinlerinde de bir znt
panii geliir.28 Bunun etkisi, aralanndaki dayanma yelerin
den birinin kaybnn tehdidi altndaki grup yelerini bir araya
getirmektir. O nlar, birlikte gzya dktkleri iin birbirleri
ne sarlrlar ve -i in e dlen savrulmaya ram en- grup zayf
lamaz... grup yava yava kendine dnerek gcn hisseder; ye
niden umut etmeye ve yaamaya balar.29 Bu durum sadist din
sel ruhlarn varln aklar. Her yerde iki tr dinsel g var
dr: iyi etkiler ve te yanda hastalk, lm ve ykm getiren kt
gler. Taksirat ritelleriyle ilikili kolektif etkinlik -ked erin
hkim bir duygu olmasn bir tarafa brakrsak- iyi gler anla
yna yol aan paralel bir durum salar. Bu, bir insann, kendi
dnda -is te r daimi ister geici olsun, dmanl sadece insa
nn ac ekm esiyle yattnlabilecek- kt gler bulunduunu
dndnde yaad bir deneyimdir.30
27

The E lem enlary Form s o f the Religious Life, s. 3 8 7 . Kolektif hayatn "ritm i" Mauss'un Essai les variations saisonnires des socits eskim os adl alm asn
da ayrntl olarak analiz edilir (Anne Sociologie, c. 9 ,1 9 0 4 - 5 , s. 39-130.

28

T he E lem en lary F orm s o f the Religious Life, s. 4 4 6 .

29

The Elcnentary F orm s o f the R eligious Life, s. 4 4 7 -4 4 8 .

30

T he E lem en lary F orm s o f the Religious Life, s. 4 5 9 , 590.

185

Bilgi kategorileri
Totem izm de kutsal ilke daha kom pleks toplum lardakinden
o k daha kapsam ldr: AvustralyalI toplum lardaki bu dinsel
duygularn her yerde sonraki tm farkllam dnce sis
tem lerinin kaynam oluturm as gerektiini grrz. Doa
nn totem -tem elli snflam as bilgiyi dzenleyen m antk kate
gorileri veya snflandrm alarn ana kaynadr. Doadaki nes
neler ve zelliklerin snflandrlm as toplum un totem ci klan
lara ayrlm asna dayanr. Bu ilk m antksal sistem lerin birli
i toplumun birliini yeniden-retir.31 Bu, toplum un doa al
gsn tamamen yaplandrdn ima etmez. D urkheim , biyo
lojik olarak verili h ibir algsal ayrm bulunm adn syle
mez, aksine ona gre, en kaba snflandrm a bile duyusal ben
zerlikler ve farkllklar bir lde tanmay gerektirir. Durkheim m argmannn anlam , bu naif ayrmlarn snflam a sis
tem inin eksenini deil, sadece ik in cil bir dzenlem e ilk esi
ni oluturm alardr:32 B enzerlik hissi bir ey, snflandrm a
(genre) fikri baka bir eydir. Kategori, benzer biim de algla
nan nesnelerin, bir lde ieriklerin di erevesidir.
M antksal kategorilerin mevcudiyeti ak dikotom iler olu
turmay gerektirir. Bununla beraber, doa uzayda ve zamanda
sreklilik sergiler, ancak bizim d dnyadan aldmz duyu
bilgileri bu sreksiz tarz iinde dzenli deildir, aksine belli
b elirsiz ve d e ik en im g elerden o lu u r.33 N itekim bizzat
m antksal snf(lam a) fikrinin ve kategoriler arasndaki iliki
lerin hiyerarik dalm nn kayna toplum un klanlar ve frarilere blnm esidir. Ancak, nesnelerin bir bakasndan ziyade
belirli bir kategoriye dahil edilmesi dorudan duyusal ayrm
lardan etkilenir. rnein, gne belli bir kategorideyse, ay ve
yldzlar genellikle kar kategoriye yerletirilecektir; beyaz te
peli Avustralya papaan bir kategorideyse siyah papaan bir
baka kategoride yer alacaktr.
31

Tlc E k m en ta ry F orm s o f Ile R eligious Life, s. 170.

32

Bu. yine de, Durkheinn teorisinde dngsellikle ilgili glkler yaratmaz.

Kr. Parsons, s. 4 4 7 .

33

The E k m en ta ry Form s o f t h e R eligious Life, s. 1 7 1 -1 7 2 ; (Fr. bask), s. 2 0 8 -2 0 9 .

186

Soyut d n celeri dzenleyen aksiy om atik k a teg o rilerin

toplumdan kaynaklanm as gibi, temel g boyutlar uzay ve
zam an k a teg o rilerin in kayna da toplum du r. T em el d in
sel g, g kavram nn tretildigi ana m odeldir ve felsefe ve
doa bilim lerine sonradan girm itir.34 Ayns dier Aristotelesi kategoriler iin de dorudur: Zaman kavram nn ilk proto
tipi toplum sal hayatn periyodik karakterinde ve uzay kavram
da toplum un igal etlii meknda mevcuttur. Zaman ve uzay
Katn inand gibi insan zihnine ikin kategoriler deildir.
Kukusuz, her birey, gem iten farkl olan bugn iinde ya
ayan bir bilintir. Ancak, zam an kav ram kiisellem em itir; o, grubun tm yeleri tarafndan paylalan soyut bir kate
goriyi ierir. Bu ekilde dzenlenen benim zam an m deildir;
o genelde zamand r...35 O topluluun deneyim lerinden kay
naklanm aldr: yllar, haftalar ve gnler biim indeki zamansal
blnm eler kamusal ayinler, riteller ve kutsal gnlerin peri
yodik dalm ndan kaynaklanr. Uzay kavram, benzer e
kild e, baz ilk sabit n o ktalar g erektirir: d e erlen d irileb ile
cekleri baz ortak standartlar olmadan kuzey veya gney,
sa veya so l olamaz. Bu standard toplum un igal ettii
alan salar. Bu dorudan gsterilebilir: baz AvustralyalI toplumlarda, uzay kam pn dngsel biim ini yanstan bir daire
biim inde alglanr ve uzaysal evre her klann kamp yerinde
ki konum una gre alt blm lere ayrlr.
D urkheim burada D insel H ayatn lk sel B iim leri'n in dier
ksm larm dakinden daha farkl basit bir m ekanik m aterya
lizm biim i gelitirm ez; ancak bu almasnda ou kez ide
alizm e d m ekle su lan r. D urkheim g erek te, bu h areket
noktasnn, kendine ncl olarak toplum un alt-tabakas ile
kolektif olarak gelitirilen fikirler arasndaki dinam ik etkilei
mi aldn vurgulamak iin biraz zorlanr:
34

D u rk h eim a gre b u , daha n ce C o m e tarafndan g sterilm itir. A ncak

C om e hatal bir biim de g' kavram nn nihayetinde bilim den kalkacan
dnr, o, m istik kkenleri nedeniyle, tm nesnel deerleri reddeder". The
Elcm cntary Form s o f the Religios Life, s. 234.

35

T he E lem cntary F orm s o f th e R eligious Life, s. 23.

187

K esinlikle, toplum sal hayatn kendi alt-tabakasna bal oldu

u nu n ve o nu n dam gasn tadnn ak olduunu d n
yoruz, tpk bireyin zihinsel hayatnn sin ir sistem ine ve ger
ek te tm organizm aya bal olm as gibi. A ncak, bireysel bi
lin cin sin ir sistem in in basit b ir uzan tsn dan daha fazla bir
ey olm as gibi, k o le k t if b ilin de kendi m orfolojik tem elinin
glge-olgusundan daha te b ir eydir.36

Dinsel H ayatn lksel B iim leri'nde bir bilgi teorisi olarak ge

litirilen tez znde genetik karakterdedir; o, bazlarnn d
nd gibi, toplumsal dzen ve kolektif fikirler arasnda de
imez ilikileri tem el postla olarak alan bir teori deildir.
Gerekte, D urkheim n genel toplum sal gelim e s reci an
lay ada toplumlarda rasanan dnce sistem lerinin ie
riinin deien karakteriyle ve onlarn temelini oluturan top
lumsal srelerin giderek farkllaan doasyla ilikilidir. Bu
rada zel nem de olan, m odem rasyonalizm ve laik ahlk ara
sndaki ilikidir. D ukheim a gre, Dinsel H ayatn lksel Biimlerinin nem i, k esinlik le k u tsal karaktere sahip olm ayan
hibir kolektif inancn olamayacan gsterm esidir.. N itekim ,
ada toplumlarda rastlanan ahlk dzenin ierii ve biim i
geleneksel toplum larnkinden tamamen farklyken, gerekte
geleneksel ve m odem dayanma biim leri arasnda hibir s
rekli zm (solution de continuit) yoktur.
M odern dnya giderek daha fazla rasyonalizm in (D u rk heim n deyimiyle, ahlk bireyciliin entelektel yannm )
etkisi altna girmektedir. Bunun bir sonucu rasyonel ahlk
talebidir. Artk,";ahlk otoritenin devam, tpk dinsel alann
dindnn etki alanndan korunm asnda olduu gibi, ahlk
ideallerin deyim yerindeyse, ihlalcilerin elini kolunu bala
yan gizemli bir engelle kuatlm asn37 gerektirm ektedir. Bu
din ve ahlk bir ve ayn ey olduunda kolayca srdrlebilir,
zira dinsel sem boller ve iaretler tapnma duygusu uyandrr.
36

T he Elemetary Forms o f (he Religious Life, s. 4 7 1 ; bkz. bu kitabn 3 3 7 -3 3 9

sayfalan.

37 A h lk Eitimi (Ing. bask), s. 10.

188

Yine de, dinin btn izlerini ahlktan silm ek ahlk kurallar

nn tamamen reddine yol aabilir, zira bu kurallar, sadece uy
gulanm a koullar iinde ihlal edilem eyecekleri dnldk
leri ve byle grldkleri takdirde varlklarn srdrebilirler.
Bunun nedeni, onlarn kutsal yasa iindeki asl tem ellerinden
koparldklarm da bile kutsal bir karakteri srdrm eleridir.38

Rasyonalizm, ahlk ve "birey klt"

Bu analiz aynca din ve ahlkliin ilkel birliktelii teorisiyle
ilikilendirilebilir. nsan dinsel dncenin olduu her yerde
kendisini iki bam sz varlk, beden ve ruh olarak alglamtr.
Bedenin maddi bir dnyada, ruhun ebedi kutsal bir alan iin
de yaadna inanlr. Evrensel olana inan tesadf] olamaz,
ne de tam am en yanlsam adan ibarettir, insan toplum sal ha
yatna ikin bir ikilie dayanr. Bu ikiliin kayna duyum ve
kavramsal dnce ve ahlk inanlar farkllam asna gtrlebilir. Bunlar birbirinden byk lde bamszdr. Duyum
lar ve alk, susuzluk gibi duyusal ihtiyalar, bireysel organiz
malarn arzularyla ilikili olmalar ve baka bir eye referan
s gerektirm em eleri anlam nda, zorunlu olarak bencild ir.39
Aksine, kavram sal dnm e ve ahlki deerler, evrenselle
m i olmalar anlam nda, kiisel-deildir; onlar hibir zel bi
reye ait deillerdir. Her insan hayata sadece duyum lar tan
yan ve eylem leri duyusal ihtiyalar tarafndan ynlendirilen
ben cil b ir varlk olarak balar (ancak, bu kukusuz anom ik
bir durum deildir). Fakat, ocuk sosyalleirken ben cil doa
s ksm en toplum dan rendii eylerle kaplanr. Bu yzden,
her birey k iilik olarak bencil bir yana sahipken, ayn zam an
da sosyal bir varlktr. Toplum sal hayatn ahlk talepleri b en
cil eilim lerle tam uygunluk iinde olamaz: Toplum , s rek
li ve bedeli yksek fedakrlklar yapmamz gerektiren varlg38

A.g.e., s. 9 -1 1 . Ahlk hayal dinle ortaklaa sahip olduu tm karakteristikle

ri asla zerinden atm am tr ve atm ayacaktr, Sociology an d Philosophy (lng.
b ask), s. 4 8 .

39

T he dualism o f hum an nature and its social cond itions", WolfT, s. 327.

189

mz olmadan ekillenem ez veya varln srdrem ez.40 Fakat

bu zellik ayrca tarihsel boyutta ele alnm aldr; duyusal ihti
yalar tipik bencil eilim lerken, dorudan duyusal ihtiya
lardan kaynaklanmayan farkl bencil arzular da vardr. Asl
bencilliim iz byk lde toplum un bir rndr.41
D urkheim bunu bir baka yerde tarihsel analizle aklar.42
H ristiyanlk ve daha zelde Protestanlk m odem ahlk birey
ciliin dorudan kaynan oluturur.
H ristiyanlk iin erdem ve d in darlk maddi srelerd e deil,
a k s in e ru h u n i h a lle r in d e b u lu n d u u i in , b ire y s r e k
li o la ra k k e n d is in i g z e tim a ltn d a tu tm aya itilir ... N ite
k im H ristiy a n to p lu m la r n n d n c e si z o ru n lu o la ra k
m u h tem el iki d n ce k u tb u doa ve insand an k in cisin e
younlam tr.. 43

Hristiyan ahlk birey klt ne temel oluturan ahlk il

keleri salam tr, ancak artk Hristiyanln yerini yeni kut
sal sem bol ve nesne trleri alm aktadr. Ona gre, bunun en
ak rnei, Fransz Devrimindeki, zgrlk.ve akln yceltil
dii ve kamusal ayinlerin ynlendirdii yksek dzeyde k o
lektif coku ieren olaylardr. Ancak o yaantlarmza egem en
olan ideallerin ortaya knda yardmc olsa bile, bu zam anla
rn kolektif atei ksa m rldr. Modern dnya neticede ah
lk bir boluk iindedir:
zetle,- esk i tan rlar yalanm akta veya lm ek te ve bakala
r dom aktadr. C o m eun eski tarihsel bellekleri yapay ola
rak canlandrm a giriim in i gereksiz klan budur: yaayan bir
klt yaratabilecek olan ey l b ir gem i deil, bizzat h a
yatn kendisidir. A ncak bu belirsizlik durum u ve sersem letici kargaa ilelebet devam edem ez. T oplum lanm zd a, yeni d
ncelerin ykselecei ve b ir sre iin insanlara yol gstere
4 0 A.g.e., s. 3 3 8 .
41

Suicide, s. 360.

42

Kr. L volution p d ag og iqu e en F ra n ce, s. 3 3 2 -3 4 , 3 2 7 -2 9 .

43

A .g.e., s. 3 2 3 .

190

cek yeni form llerin kefedilecei, yaratc cok u n lu k anlar

nn bilinecei b ir gn m utlaka g elecek tir...44

F ran sz D evrim ine d inam izm in i kazand ran ey m odern

ada ahlk bireyciliin geliimidir. Bireycilik, Bat tarihinin
farkl dnem lerinde dzensiz aralklarla ortaya ksa bile, be
lirli bir aa zg deildir; onun geliimi tarih boyunca kesin
tisiz olarak yer alr.45 Bu yzden, insan bireyin deerli bir var
lk olduu duygusu toplum un bir rndr ve bireycilii ben
cillikten ayran kesinlikle budur. Birey klt bencillie deil,
aksine ac eken insana yaknlk hissetm e ve toplum sal adalet
arzusu gibi kar yndeki duygularn geliim ine dayanr. Birey
cilik, m ekanik dayanmann egemenliindeki toplumlarla kar
latrldnda, organik dayanmal toplumlarda bencillikte
arttan baka bir ey getirm ezken, hibir anlamda bencillikten
kaynaklanmaz ve bu yzden bizzat her tr dayanmay im
knsz klan bir ahlk bencilliin46 rn deildir. Bu durum
bilimsel etkinlik rneiyle aklanabilir. Ahlk bireyciliin en
telektel bir tr bilim de cisim lem i zgr aratrm a ruhudur:
Ancak, bilim sel aratrm ann srdrlmesi, dnceler alann
da bir anariye yol am ak yerine, sadece bakalarnn kanaatle
rine sayg, aratrma sonularnn yaynlanmas ve bilgi alve
riini glendiren bir ereve dahilinde srdrlebilir.
Bireyciliin geliim i tersine evrilem ez, zira o T oplu m da tblmi't'nde ayrntlaryla aklanan kapsaml genel toplumsal
deim elerin sonucudur. Bu gr D urkheim n zgrlk ve
onun ahlk dzenle ilikisi anlaynn kaynadr. zgrlk
tm kstlam alardan kurtulm ak deildir. Bu anom idir, bireyle
rin doymak bilm ez arzularna zincirlenm eleri nedeniyle zgr
olm adklar bir durumdur:
haklar ve zg rlkler aslnda insan doasna ik in eyler de
ildir... T o p lu m bireyi ku tsam ve onu zellikle saygdeer
44

T he E lem en ary F o n n s o f the Religious Life, s. 4 7 5 ; (F r. bask), s. 6 1 0 -1 1 .

45

T h e Division o f L a b o u r in Society, s. 17 1 ; (F r. b ask), s. 146.

46

Lindividualisme el les inellecuels", s. 7 -13. N itekim , birey h aklann savu

nan bir bireyci ayn zamanda toplumun hayali karlann da savunur..., s. 12.

191

klm tr. O nu n giderek zgrlem esi toplum sal balarn za

yfladm deil, dntn gsterir... Birey iradesini top
lum a teslim eder ve bu teslim iyet onu n zgrlem esinin k o
uludur. zgrlk insann kr, dncesiz fiziksel glerden
ku rtu lm asn g erek tirir; o bu n u sz kon usu g lere top lu
mu meydana getiren byk ve zeki g tem elinde kar k a
rak -o n u n korunm asna snarak baarr. Toplum u n kan at
lan altna snarak ay n ca kendini belirli lde ona bam l
klar. A ncak bu zg rletirici b ir bam llktr.47

Neticede, ahlk otorite ve zgrln birbirlerini karlk

l olarak dlayan kart gler olduuna inanm ak tem el bir
hatadr; sahip olduu her trl zgrl topluma yeliiy
le elde ettii iin, insann toplum un varlnn gerektirdii ah
lk otoriteye tbi olm as gerekir. D urkheim iin burada hibir
paradoks yoktur, zira zgr olm ak holand eyi yapmak
deil; kendi efendisi olm aktr...48
D isiplin, drtlerin i kontrol anlam nda, tm ahlk ku
rallarnn temel bir unsurudur. Ancak yukardaki aklam a
dan, disiplini doas gerei insan zgrln, ve kendini ger
ekletirm eyi kstlamayla bir tutm ann yanl olduu ortaya
kar. Durkheim , belirli, dzenli ilkelere gre ilem eyen hi
bir toplumsal dzen biim i olm adn belirtir. Toplum sos
yal ilikilerin bir orgnizasyonudur ve bu temel hakikat davra
nn -toplum d a sadece ahlk kurallarnn olabilecei- yerle
ik ilkelere gre dzenlenm esini gerektirir, insann toplumun
kendisine sunduu im knlarn rnlerini alabildii toplumsal
hayat sadece ahlk dzenlem enin kabulyle m m kndr.
D urkheim m bu vurguya tarihsel bir unsur katm am as, bir
ok eletirm eni onun grlerinin otoriter bir siyasal reti
nin incelikle gizlenm i m antn temsil ettii yargsna itm i
tir.49 Ancak, gerekte, tm ahlk dzenlem e biim lerinin ayn
47

S ociolog y and P hilosophy (Ing. b ask), s. 72.

48

Education and S ociology (Ing. bask) (G lencoe. 19 5 6 ), s. 90.

49

rnein bk 2 . Jo h n Horton, T h e de-hum anisation o f anom ie and alienation.

British Jo u rn a l o f Sociology, c. 15, 1 9 6 4 , s. 2 8 3 -3 0 0 .

192

olm ad dncesi Durkheim 'n tezi iin nem lidir. Baka de

yile, dzenlem e" (toplum , toplumsal kstlaychk) ile soyut
ve genel anlam da dzenlem enin yoklu u (an om i) basite
yan yana getirilem ez.50 G erek ben cillik g erek anom i T op lu m d a
Iblim n d e ortaya konulan genel toplum sal gelim e anlay
balam nda anlalm aldr. Bu balamda bakldnda, ben cil
lik ve anom i basite her toplum tipinin ayn lde yz yze
olduu ilevsel problem ler deildir: onlarn kaynanda top
lum sal evrim in so n u cu olan ahlk bireycilik yatar. D urkheim a gre, m odern toplum biim in in yz yze olduu ik ilem
ler, g elen ek sel to p lu m lard ak i o to k ra tik d isip lin e d n lerek
deil, aksine sadece farkllam iblm nn - n c e k i toplum
tiplerine has olanlardan olduka farkl otorite biim leri gerek
tire n - ahlk birlii sayesinde zlebilir.

50 Durkheimn bu konudaki ifadesine dikkat edin: Disiplin ihtiyacna inan

tan disiplinin kr ve klece bir itaati gerektirdii sonucu kartlamaz, Moral
Education (lng. bask), s. 52.
193

Max W eber

9
Protestanlk ve Kapitalizm

Max W eber, D urkheim n neredeyse tam ada olsa da, iin

de yaadklar dnce iklim i nemli noktalarda olduka fark
lyd. Almanyadaki ksa renim dnem i, gen D urkheim m
Alman toplumsal dncesinin nde gelen baz ynelim leriy
le tanm asna yardm c oldu ve bylece Durkheim daha sonra
da Alman sosyal bilim cilerinin almalaryla ilgilenm eyi sr
drd. Durkheim , M ax W eber'in yazlar kadar onun karde
i Alfred W eb erin yazlarna da yabanc deildi. Alm an ya
zarlarn en azndan Durkheim ve W eberi dorudan birbirine
balayan yazlan iki grupta toplanabilir: Bir yanda Schm oller
ve Verein f r S o z ia lp o litik * yelerinin, te yanda G eorg Sim-

( * ) Sosyal Siyaset D em ei. Bu dem ee ilim , siyaset, iktisat ve basn evrelerin

den katlan deiik aydnlar, sosyal siyaset cereyannn gerek sosyal teori
de, gerekse uygulamada yaygnlam asna katkda bulunm ulardr, iktisad i ve
felsefi alandaki ar liberalizm e ve ferdiyetilie (Alman M anchester Ekol)
dayanan Laissez-Faire politikasnn yannda sosyalizm in M ark sist-ih lillci
fikir ve hareketine kar duyulan endielerin karsnda bunlardan bamsz
bir bilim dal haline gelen sosyal siyaset, reform ist bir izgide sosyal zm
nerileri dile getirm ekteydi. Sosyal siyasetin ilm i bir disiplin h alin e getiril
m esinde AvusturyalI iktisat O tto von Z vviedincck-Sdenhorstun (1 8 7 1 1 9 5 7 ) byk katklar vardr. Yazd Sosyal Siyaset adl eseriyle bu bilim da
lnn teorik tem elini ve esaslarn belirlem itir - .n.

197

m elin yazlar.' Ancak bu olduka ak entelektel balantlar

bile marjinal nemdedir. Kukusuz Sim m elin dncesi W e
b erin grlerinin biim lenm esinde bir lde etkili olm asna
ramen D urkheim , Sim m eli byk lde eletirir ve onun
yazlarndan nem li noktalarda etkilenm ez. Schm oller ve K ath ed ersozialisten in yazlar D urkheim n erken dnem alm a
larnn nemli bir hareket noktasn olutursa bile, on lan n g
rlerinin Durkheim m daha scak bakt yanlar W eber tara
fndan kesinlikle reddedilir hatta m cadele edilir.2
Durkheim ve W eber arasnda gzle grnr nem li bir et
kileim in olmamas sonraki yazarlar iin ou kez srpriz o l
m utur.3 Ancak bu karlkl etki, yukarda ifade edilen neden
lerle, belki de ilk bakta grndnden daha az nem lidir.
D urkheim n yazlarn biim lendiren kaynaklarn Fransz o l
mas gibi, W eberin alm asn biim lendiren temel entelek
tel etkiler de arlkl olarak Almandr. Ayrca D urkheim m
erken dnem alm alar daha soyut ve felsefidir: Felsefey
le balayp yine felsefeye dnm e eilim indeyim veya daha zi
yade, tamamen doal bir biim de yolumda ilerlerken karla
tm sorunlarn doas nedeniyle ona dndm .4 te yandan
W eberin ilk alm alar tarihsel aratrm alardan ayrntlarla
doludur ve esasen Alman tarih okulunun gn yzne k ar
d zel problem ler balamnda gelitirilir (W eber alm ala

D urkheim n, S im in d in P h ilosop h ie d es G eliles i zerine b ir incelem e yazs

(Anne sociologique, c. 5. 1 9 0 0 -1 9 0 1 . s. 1 4 0 -1 4 5 ) ve iki m akale (Anne Sociologique, c. 7, 1 9 0 2 -1 9 0 3 , s. 6 4 6 -6 4 9 ) yazar. Ayrca Sim m el'in formel sosyolo
jisin i Sosyoloji ve bilim sel alan" balkl yazsnda tanr. W olff, s. 3 5 4 -3 7 5
(ilk kez 1900'de yaym lanm tr).

Kr. bu kitap s .1 2 1 -1 2 5 ..

rnein Edward A. Tiryakian, A problem for the sociology o f knowledge".

Archives europen nes d e socio lo g ie, c . 7, 19 6 6 , s. 3 3 0 -3 3 6 . Tiryakian hatal bir
biim de D urkheim ve W e b e rin alm alarnda hibir karlkl referans olm a
dn syler. G erekte D urkheim , Alm an Sosyoloji D em egi'nin tutanaklar
zerine yazsnda W cberdcn sz eder (1 9 1 1 ), Anne sociologiqu e, c. 12, 190919 1 2 , s. 2 6 . (W e b e rin kongreye kalklan iin, bkz. G esam m elte A ufstze zur
S o z io log ie und S o z ia lp olitik , s. 4 8 1 -4 8 3 .)

Bu alnt Georges Davy'e bir m ektuptan alnm tr: Em ile Durkheim , Revue
fr a n a is e d e sociolog ie, c . 1, 19 6 0 , s. 10.

198

rnn kapsamn bu yazlarda ele alman genel teorik sorunlar

ierecek biim de geniletir). Tarih, hukuk, ekonom i, sosyoloji
ve felsefedeki birbirine rakip geleneklerin akndan beslenen
W eber, dncelerini birok kaynaktan yararlanarak olutur
duu bir bak asyla biim lendirir.

Erken dnem almalar

W eberin doktora tezi (1 8 8 9 ), Ortaada ticari giriim leri d
zenleyen huku k nlem ler zerine teknik bir aratrm ad r.5
W eber, bu tezde zellikle Cenova ve Pisa gibi talyan ticaret
kentlerini ele alarak bu kentlerde gelien ticar kapitalizm in,
risk ve kr dalm nn bir giriim in ortaklar arasnda nasl
dalacan dzenleyen hukuk ilkeler form le etmeyi gerek
tirdiini gsterm eye alr. Ayn dnem de W eber sonradan
yazlarnda snrl lde de olsa nem li rol oynayan bir so
runla ilgilenir: Rom a hukukunun Ortaa ve sonras Avrupa
hukuk sistem inin geliim i zerindeki etkisi. Bununla beraber
W eber, tezi iin setii referans erevesi iinde bu problem i
doyurucu bir biim de aklayamayacan dnr.6 W eberin
M om m senin ynetim i altnda yazlan ve birka yl sonra ta
m am lan an ik in c i alm as zellikle Rom ayla ilgilid ir.7 a
lma olduka tekniktir ve o dnem deki m evcut bilim sel tar
tmaya yneliktir; Romada topra kullanm a hakknn evri
m i ayrntl olarak analiz edilir, bu gelime hukuk ve siyasal
deiim lerle ilik ilen d irilir.8 W eber, Rom a tarm nn ek o n o
mik tarihinin kazand zel biim bakm ndan b iricik oldu
5

Zur G eschichte der H andelsgesellschaften im M ittelalter', G esam m elte A uf

s tz e z u r S o z ia l- und W irtsch a ftsg esch ich te (T b in g en , 1 9 2 4 ), s. 3 1 2 -4 4 3 .
D oktora tezinin zgn bal iin bkz. Jo h an n es W inckelm ann, Max W e
b e r s D issertation", Ren Knig ve Jo h an n es W inckelm ann, M ax W eber zum
G edchtn is (K ln ve O pladen), 1963.

Ju g en d b riefe, Tbingen, s. 27 4 .

Die rmische A g rarg esch ich te in ih rer Bedeutung f r des Staats- und P rivatrecht
(Stutgart, 18 9 1 ).

alm ann kkeniyle ilgili ksa bir tartma iin kr. G nther Roth, Introdu
ctio n ", Econom y an d Society (Ing. bask), c. 1. s. xxxvi-xl.

199

unu ne srenlerin aksine, onun dier ekonom ik balamlar

dan elde edilen kavramlarla ele almaya uygun olduunu gs
termeye alr.
Bu yazlar asl ierik lerin d en ziyade W eberin d ncesi
nin geliim izgisini gsterm eleri bakm ndan nem lidir. Zira
bunlar zaten W eberin sonraki alm asnn tem el ilgi odayla
ilikilidir: Kapitalist giriim in doas ve Bat Avrupa kapitaliz
minin zel karakteristikleri. Roma tarm tarihinin ekonom ik
analizi sonraki birka yazdan ilkidir ve burada Antik dnya
nn toplumsal ve ekonom ik yaps incelenir.9 M arxin da daha
nce yapt gibi W eber, Antik Roma dneminde m odem ka
pitalizm in oluum una byk lde im kn salayan tem el
unsurlardan bir k sm n n bu lu nd u u nu dnr. W eb e re
gre, Antik uygarlk Ortaadan belirli noktalarda ayrlr:10
A ncak Rom a; genilem esi, byk lek li ticari faaliyetlerin
oluum u ve bir para ek onom isinin gelim esi gibi zellikle
ri bakm ndan O rtaa sonras Avrupan n ilk dnem indekine benzer bir gelime dzeyine ulamt. W eberin Romann
kne dair aklam as aslnda M arxm sz.konusu olaylara
dair kabataslak aklam asyla birok ortak yana sahiptir.11
W eberin Roma tarihi zerine erken dnem alm as, ayr
ca onun ekonom ik yaplar ve toplum sal dzenin dier yanlar
arasndaki ilikinin bandan beri farknda olduunu ve daha
zelde tm ham ekonom ik determ inizm biim lerinin redde
dilm esi gerekliine inandn da gsterir.12 Bu ilk dnem ya
zlar ile W eb erin hem en ardndan yaym lad ve m odern
Alman ekonom isinin iki farkl ynn ele ald aratrm ala
r arasndaki s reklilik aktr: lkinde E lbenin dousunda
9

Kr. "Agrarverhltnisse im A ltertum , Gesammelte A ufstze z u r S o z ia l- und

W irtschaftsgeschichte, s. 1 -288 ve Die sozialen Grnde des Untergangs der
antiken Kultur, a .g .e., s. 2 8 9 -3 1 1 .

10

Agrarverhltnisse im Altertum ", s. 4.

11

M arx'in Roma Im paratorlugu'nun zlyle ilgili aklam asnn temel par

alan kukusuz W eb erin ulaamad Grudrisseda yer alr; kr. bu kitabn
6 4 -6 7 . sayfalan ve Giddens. M arx, W eber and the developm ent of capitalism , Sociology, c. 4, 19 7 0 , s. 3 0 0 -3 0 1 .

12

Aynca kr. Zur G eschichte der Handelsgesellschaften, s. 322.

200

ki kylln durumu aratrlrken, kincisinde Alm anyada

mal serm ayenin faaliyetleri ele alnr. Bu iki aratrm ada da
modern ticaretin karakteri, etkileri analiz edilir ve W eber ya
zlarnn ak iinde alm as zerinde byk bir etkiye sahip
olan, onu dorudan Protestan A hlk ve K apitalizm in Ruhnda
aklad temalara ynelten baz sonulara ular.
W e b e r 1 8 9 4 - 1 8 9 7 y lla r arasn d a b o rsa n n i le y i i ve
onun mal serm ayeyle ilikisi zerine baz m akaleler y azar.'3
W eber, m odern bir ekonom inin ileyii konusunda n aif bir
an lay tan k ay n ak lan d n dnd ve borsay to p lu
ma kar kom plodan baka bir ey olarak grm eyen anlay
a kar tezler g elitirir.'4 Borsann, basite kapitalist aznla
kazan salayan bir ara olduu dncesi bu kurum un eko
nom ide yklendii arabulucu ilevleri tamamen gz ard eder.
Borsa, bir iadam nn rasyonel planlamayla kendi giriim ini
gelitirebilecei bir mekanizm a salar. Borsann ileyiini so
rumsuz speklasyonlarla zdeletirm ek hatadr. Bu tr giri
im ler elbette m evcuttur, ancak borsann temel etkisi, kum ar
bazca tezghlara frsat salamaktan ziyade piyasada rasyonel
davran gelitirm ektir. W eber durum un gerekte byle oldu
unu gsterm ek iin kredi dalm larn rnek verir. Bir vade
pazarl yapldnda, bir iadamnn gelecekte belirli bir za
manda ilem lerin i baaryla tam am layabilecei bir alveri
yapmasna im kn tanndnda sonu, m m kn ticari ilem
lerin kapsamnda artur. Bununla beraber, W eber borsayla il
gili -m o d e rn bir ekonom ide ilem lei ve hacm indeki art
n yol a t - norm atif dzenlem eler konusundaki glkle
re dikkat eker. Bu yzden, ticari ilem lerin genilem esi m
badele ilem lerinin ileyii iin gerekli ahlk kontrolleri etki
sizletirm e eilimindedir.
W eber piyasa ilikilerinin yaylm asnn etkilerini farkl bir
balam da, 1 8 9 2 de yaym lanan dou A lm anyada tarm sal
13

Bunlarn cn geneli D ie Brse" adl yazdr: Gesammelte A ufstze zur Soziolo

gie und S o z ia lp olitik , s. 2 5 6 -3 2 2 . Kr. Reinhard Bendix, M ax W eber, an Intelleclu al Portrait (Londra, 1 9 6 6 ), s. 23 -3 0 .

14

Die Brse", s. 2 5 6 -2 5 7 .

201

em ek aratrm asnda derinlem esine analiz eder.15 19. yzyl

Almanyasnda tarmsal giriim in yapsnda Elbe Nehri temel
blnm e izgisiydi. N ehrin batsndaki ou ifti bam sz
kylyd ancak douda Ju n k e rle r birok bakm dan yar fe
odal b ir dzenin srd byk m lklere sahipti. Bu yz
den, Elbenin dousundaki iki farkl tarm iisi tipi m evcut
tu: verenlere yllk szlem elerle bal olan ve Ortaagdakine benzer koullarda yaayan iiler ile alm a koullan sana
yi em ekisinin koullarna yakn olan ve gndelik bir tem el
de cretlend irilen cretli em ekiler. W eb erin alm asnda
belirli gibi, bu koullarda geleneksel ve m odem em ek ili
kileri olduka istikrarsz bir biim de birbirine eklem lenm iti. G ndelik iiler, ona gre, giderek topraa bal iilerin
(Irstleute) yerini almaya balad. W ebere gre, bu sre zm
relerin genel yapsnn dnm ekte olduunu gsterir: T o p
raa bal iiler, iverenlerine sadece ekonom ik bir ilikiy
le deil, ayn zamanda bir haklar ve ykm lkler setiyle ba
lyken; gndelik iiler, cret szlem esi esasna gre istihdam
edilmekteydi. Sonu, ikinci grubun geleneksel iilerin iinde
yaadklar sosyal sistem le hibir organik baa sahip olm am a
s olduundan gndelik iilerin karlar neredeyse tamamen
m mkn en yksek cret artn salamaya balyd. Bylece tarmda cretli em ek kullanm n tevik eden ucarilem ede
art, iiler ve iverenler arasnda ekonom ik atm ann ne
km asna neden olur.
Buna ram en, tarm n ticarilem esi, iilerin hayat sta n
dartlarnda bir iyilem eye yol am ak yerine, standard dr
me eilim indedir.16 G ndelik iilerin hayat koullarn bir l
de ayrntl olarak betim leyen W eber, topraa bal iiye
ak ikincil kazanlarn kapsam nn snrllnn, bu kesim
den ziyade gndelik iilerin ekon om ik durum unun bozul
15

D ie V erhltnisse d er L an d a rbeiter im ostelbischen D eutschland (Leipzig, 1892).

Ayrca kr. Capitalism and rural society in G erm any", From M ax W eber: Es
says in Sociology, s. 3 6 3 -3 8 5 . [S osyoloji Y azlar, ev. Taha Parla, iletiim Ya
ynlan. 8. bask, 2 0 0 6 ]

16

Verhltnisse d er L an d arbeiter, s. 7 7 4 vd.

202

m asna yol atn gsterir. Ksa vadede gndelik iinin c

reti daha yksek olabilir ancak uzun vadede bu eilim tersine
dner. Yine de W ebere gre, topraa bal iiler arasnda yl
lk szlem e yapmay gerektiren baml bir konum dan kam a
ynnde ak bir eilim vardr. Bu bam szlk aray, topraa
bal iilerin gndelik iinin belirsiz durum una kar gven
liklerini satn alma eilim i olarak deerlendirilebilir. W ebere
gre, bu eilim sadece ekonom ik terim lerle aklanam az, ak
sine bir lde patriarkal bir kiisel bam llk ilikisind en 17
kurtulm a araynn sonucudur. Bu yzden, kendi kk ara
zisine sahip ii bam szln srdrebilm ek iin en ar
yokluklara, tefecilere en ar borlara katlanacaktr.
Bu ekilde elde edilen zgrlk byk lde b ir yanlsa
ma olabilir fakat W ebere gre, bu yanlsamalar insan etkinli
ini anlamada byk nem e sahiptir. Tarm iilerinin eylem
leri sadece ekm eini kazanm a gds tem elinde anlala
maz. Tarm iilerinin davranlarn ynlendiren fikirler ba
site ekonom ik karlarn ifadesi olm asalar da, yine de bu
karlardan baka b ir eyden kaynaklanm azlar. O nlar ayr
ca Ortaa toplum yaps ve em ek biim lerinde deiime yol
aan toplum sal ve ekonom ik deiimlerle ilikilidir. D nce
ler ve maddi karlar birbirine balayan ilikiler ekseni, nadi
ren b ir dzeyden" bir baka dzeye geii gerektiren tek dogrultulu nedensel bir kaynaa gre belirlenebilir. Bununla be
raber, burada W eber kendi grn aslnda tarihsel gelime
yi dncelerin ieriine gre analiz eden kltr tarihi anlay
karsnda konum landrr: Her zaman derinlere kk salm
toplum sal ve ek on om ik deiim lerin belirli b ir tabaka veya
toplum un yelerinin deerleri zerindeki m uhtem el etkileri
incelenm elidir.18
Bu g rlerin basite M arksizm le eletirel b ir karlam a
balam nda gelitirildiini varsaymak W eberin dnce or
tamn ar basitletirm ek olacaktr. W e b e rin ilk yazlarnn
17 A.g.e., s. 7 9 7 vd. W eberin aklam as Kautsky'nin D ie A grarjragc'de sunulan
grleriyle karlatrlm aldr.
18

Kr. Sozialen Grnde des Untergangs der antiken K u ltur", s. 2 9 1 -2 9 6 .

203

hareket noktasn ana akm Alm an ekonom i tarihi ve huku

kunda tartlan ada problem ler oluturur. W eb erin Romaya erken dnem ilgisi Rom ann ekonom ik knn n e
denleri zerine m evcut tartm ann bir yansm asdr. O nun
dou Almanya tarm iileri aratrm as, Verein f r S o z ia lp o li
tik yeleri tarafndan gerekletirilen byk bir aratrm ann
parasdr ve ayrca byk lde Alman toplum unda J u n
ker aristokrasisinin rolyle ilgili aratrm ann ortaya kard
pratik siyasal problem lere ilginin rndr.19 Yine de bu
erken dnem yazlarda ulat sonularn, W eberin ilgilerini
dorudan M arksist dncenin younlat alanlara -b ilh a s
sa m odern kapitalizm in karakteristikleri ile onun oluum u ve
geliim ini dzenleyen k o u lla ra - y nelttiini sylem ek isa
betli olacaktr.

Kapitalist "ruh"un kkleri

1904 ve 1 9 0 5 te iki uzun m akale olarak yaymlad Protestan
A h lk ve K apitalizm in Ruhu, W eberin genel dzeyde bu so
runlarla yzlemeye ynelik ilk giriim idir.20 W eberin bu ki
tapta ilgisini oluturan ahlkn baz tem el zellikleri zaten
onun tarm iileri aratrmasnda gsterilm iti. Topraa bal
ve gndelik iilerin hayat koullar, bak alar arasndaki
kartlk byk lde, geleneksel itaat ve patronaj kalplar
nn kabul ile bireyci ekonom ik tutum arasndaki fark yans
tr. Ancak bu bireyci ekonom ik tutum, gndelik iilerin eko
nom ik koullarnn bir sonucu olm ayp, bizzat toprak sahibi
19

Kr. D ieter Lindenlaub, R ichtun gskm pfe im Verein f r S ozialp olitik (W iesba
den. 1 9 6 7 ). Ayrca W eber'in 1895 Almanyasyla ilgili ve Freiburg al ko
num asndaki deerlendirm esi iin bkz. bu kitabn 29 8 . vd. sayfalan.

20

The ProtestanI Ethic ilk kez Archiv f r Sozialw isscnschaft und S o z ia lp olilik 'e
yaymland: c. 20-21 ve G esam m elte A ufstze zu r Reiigionssoziologie'nin giri
blm olarak yeniden basld (T bin gen . 1 9 2 0 -1 9 2 1 ). W eber bu sonraki
baskda baz dzeltm eler yapar ve alm a ilk yaymlandnda yaplan eleti
riler zerine yorum lanm ekler. Kr. W eber, Antikritisches Schlusswort zum
'Geist des Kapitalismus', A rchiv, c. 3 1 , 1 9 1 0 , s. 5 5 4 -5 9 9 . Rachfal'la tartma
nn bir betim lem esi J . A. Prades tarafndan yaplr: La sociologie de la religion
c h ez M ax W eber (Louvain. 1 9 6 9 ), s. 8 7 -9 5 .

204

zm relerin geleneksel yapsnn yklm asna yardm c olan ah

lkn bir parasdr.
W eber, Protestan Ahlkna aklayc istatistiksel bir olguy
la balar: M odem Avrupada i nderleri ve sermaye sahipleri
kadar, vasfl igcnn daha st kesimleri hatta m odern giri
imlerin yksek teknik ve ticari eitimli personeli arlkl ola
rak Protestandr.2' Bu sadece ada deil ayn zamanda ta
rihsel bir gerektir: liki geriye doru aratrldnda da 16.
yzyln ilk dneminde ilk kapitalist gelime m erkezlerinin bir
blm nn arlkl olarak Protestan olduu grlr. Bunun
m uhtem el bir aklam as zaten vardr: Bu m erkezlerde orta
ya kan ekonom ik gelenekilikten kopu genelde gelenein ve
zelde eski haliyle dinsel kuram larn bir kenara ilm esine yol
amtr. Reform dnem ini Kilisenin kontrolnden ka ola
rak almak tamamen yanl olacaktr. G erekle, Katolik Kilise
s in in gndelik hayat zerindeki gzetimi gevemitir. Protes
tanla gei, davrann, Katolikliin talep ettiinden ok daha
st dzeylerde dzenlenmesini kabulle ilikilidir. Protestanlk,
zellikle Kalvinizmde vurgulanan bir tutum olarak, geveklie
ve haz almaya kar kesinlikle kat bir yaklam iindedir. Bu
yzden u sonuca ulalabilir: Protestanlk ve ekonom ik rasyonalite arasndaki balanty aklam ak istiyorsak, Protestan
inanlarn zel karakterine bakmamz gerekir.
W eb e rin yorum unun yenilii, kukusuz Reform ve modern
kapitalizm arasnda balant olduu tezi deildir. Bu balan
tnn varl W eberin alm as yaymlanmadan nce de bir
ok yazar tarafndan kabul edilmekteydi. N itekim esas kayna
Engelsin yazlar olan M arksist aklam ada da, Protestanl
n kapitalizm in ilk gelim e dnem inde ortaya kan ek on o
m ik deiimlerin id eolojik bir yansmas olduu dnlr.22
W eberin alm asnda bu yorum yetersiz bir bak as ola
rak reddedilir ve grnr bir anomaliyle balanr. W eber, P ro
testan A hlk'm n gerek zgnlnn kaynan belirlem eye
21

T he Protestant E thic an d the Spirit o f C apitalisn. s. 35. IProtestan A h lk ve K a

pitalizm in Ruhu, cv. Zeynep Aruoba, Hil Yaynlar, 1985.1

22

Kr. bu kitabn 2 9 7 -2 9 8 . ve 3 2 6 -3 2 7 . sayfalan.

205

ve aklamaya alr. Ekonom ik etkinlie bal olarak yaayan

ve kazan aray iinde hayatn srdrenlerin ya dine kayt
sz kaldklar ya da ona kar ak dm anca bir tavr sergile
dikleri genellikle dorudur; eylemleri maddi dnyaya ynelik
olduu iin din maddi olmayan eylerle ilgili grlr. Ancak
P rotestanlk, Kilisenin gndelik etkinlikler zerindeki k on
troln gevetm ekten ziyade, taraftarlarndan K atolikliktekinden ok d a h a kat bir disiplin talep eder ve bu nedenle, m
m inin hayatnn tm alanlarna dinsel bir faktr alar. P ro
testanlk ve modern kapitalizm arasnda, tamamen ilki kinci
sinin bir sonucu" olarak grlerek aklanam ayacak ak bir
iliki vardr. A ncak Protestan in an ve davran kurallarnn
karakteri, ilk b a k ta ekonom ik etkinlii ynlendirm esi bekle
nebilecek eyden olduka farkldr.
Bu anom alinin aklanm as sadece Protestan inanlarn ie
riinin analizini ve bu inanlarn inananlarn eylemleri zerin
deki etkilerini deerlendirm eyi deil, ayn zamanda bir ek o
nom ik etkinlik biim i olarak m odem Bat kapitalizm inin zel
karakteristiklerini belirlem eyi de gerektirir. Sadece Protestan
lk daha nceki din biim lerinden belirli nem li noktalarda
farkl deildir, ayn zamanda m odern kapitalizm de nceki ka
pitalist etkinlik trlerinden farkl kendine has tem el zellikle
re sahiptir. VVeberin belirledii dier farkl kapitalizm b iim
lerinin tmne ekonom ik gelenekiliin damgasn vurduu
toplumlarda rastlanr. Bu analizde, em ee kar geleneki tu
tumlar, ada retim yntem lerini bu yntem lerin bilin m e
dii toplumlara. sokm aya alan modern kapitalist iverenle
rin deneyim lerinden rneklerle betim lenir. M mkn olan en
yksek em ek gcn elde etmeye alan iveren, iilerin ka
zanlarn almaya alk olduklar cretin ok zerinde artra
bilecekleri para ba cret sistem ini uygulamaya soktuunda,
sonu ou kez yaplan i m iktarnn artm asndan ziyade azal
masdr. G eleneksel ii, gndelik cretini en st dzeye
kartmaya almaz daha ziyade sadece her zam anki ihtiyalar
n karlam ak iin ne kadar alm ak zorunda olduunu d
nr. Kii doas gerei giderek daha ok para kazanm ak is
206

temez, aksine her zam anki gibi yaamaya, alt hayat sr

drmeye ve bu hayat srdrebilm ek iin gerekli m iktar ka
zanmaya alr.23
G eleneksel tutum un zenginlik hrsyla kesinlikle uyuma
d sylenem ez. Kazan konusunda lam ve bilinli bir insaf
szlk ou kez gelenee kesin itaatle dorudan ve yakn ili
ki iind e olm u tu r.24 Bencil para kazanm a hrsna h er top
lumda rastlanr ve bu gerekte kapitalist toplumdan ziyade ka
pitalizm ncesi toplum lara zgdr. Bu yzden, rnein as
ker fetihler veya korsanlkla kazan elde etmeye alan se
r v en ciler kapitalizm i, tarihin her d nem inde var o lm u
tur. Ancak bu kapitalizm tipi, ahlk d kiisel kazan aray
na deil aksine bir grev olarak disiplinli almaya dayal m o
dem kapitalizm den olduka farkldr. W eber, m odem kapita
list ruhun temel zelliklerini yle sralar:
[T ] m d oal hazlard an kesin olarak kan m a ile b ir araya
gelen daha fazla para kazanm a hrsnn... olduka akn ve ta
m am en irrasyonel b ir ey olarak grnen zel b ireyin m u t
luluu veya k a n d ncesine ters den bam sz b ir am a
o ld u u n a in a n lr. n sa n , h a y a tn n a m a c o la ra k , k a z a n
m a gdsnn hkim iyeti aland ad r; kazanm ak artk kendi
maddi ih tiy a la n n k arlam a am a cn n b ir arac d eild ir.
Doal d urum olarak adlandrabileceim iz eyin tersi olan bu
durum , nyargsz b ir bak asndan tam am en anlam sz olan
ey, kapitalist etki altnda olm ayan b t n insanlara yabanc ol
duu kadar kesinlikle kapitalizm in m utlak yn etici ilkesidir.25

Bylece modern kapitalist ruhu, meru yoldan servet edin

me abas ile bu geliri kiisel hazlar iin kullanm aktan kan
mann zel b ir bileim i karakterize eder. Kapitalist ruhun k
23

The P rotestant Ethic a n d the Spirit o f C apitalism , s. 6 0 ; Gesammelte A ufstze

Zur R elig ion ssoziolog ie, c. t, s. 4 4 .

24

The Protestant Ethic a n d the Spirit o f Capitalism, s. 5 8 ; G esam m elte A ufstze

z u r R elig ion ssoziolog ie, c. 1, s. 4 3 .

25

T he P rotestant Ethic a n d the Spirit o f C apitalism , s. 5 3 ; G esam m elte A ufstze

zur R cligion ssoziologie, c. 1. s. 36.

207

keninde, bir dev ve erdem olarak, seilen m eslekte etkili per

form ansn deerine inan yatar.
W ebere gre, gelenekselci bak modern ekonom ik giriim
biim lerine tam amen aykr deildir. ou kk iadam i
lerini, rnein geleneksel sabit prosedrlere, geleneksel m
badele ve kr oranlanna gre yrtm tr. Gnmzde kimi
zaman bu telszlk aniden yk lm tr...26 ve bu sre ou
kez giriim iinde teknolojik bir deiim olmadan gerekle
mitir. Bu giriim lerin yeniden yaplandrld yerlerde ortaya
kan ey, retim in etkililiini en st dzeye karm aya yne
lik rasyon el yeniden org an izasy on d u r. Byle bir deiim ou
rnekle sz konusu sanayiye ani bir sermaye akyla akla
namaz; bu daha ziyade, giriim e yeni bir giriim ci kapitalist
ruhun giriiyle ilikilidir. Bu yzden, modern kapitalist eko
nom inin ayrt edici hkim zellii, onun
kesin hesapllk tem elinde rasyonellem esidir. Bu rasyonelle
m e, kylnn kanaatkrlyla ve lonca ustas ile servenciler
kapitalizm inin ayrcalkl gelenekiiyle keskin kartlk iin
de srdrlen eko n o m ik b aan am al tahm inlere ve dikkate,
ayrca siyasal frsatlar ve akld speklasyonlardan yararlan
maya y n eliktir.27

Kapitalist ruh sadece bir btn olarak Bat loplum unda ras
yonalizm in g eliim iy le aklanam az. Problem in bu ekild e
analizi rasyonalizm in ilerlem eci, tek dogrultulu bir biim de
gelitiini varsayma eilimindedir. Oysa gerekte Bat toplum larnda farkl kurum larm rasyonalizmi eitsiz bir dalm ser
giler. rn e in 'ek o n o m ik rasyonellem enin saland lk e
ler, hukuk rasyonelleme derecesi bakm ndan ekonom ik a
dan daha geri baz lkelerin altndadr (ngiltere bunun en be
lirgin rneidir). Rasyonellem e birok som ut biim kazanan
ve toplumsal hayatn farkl alanlarnda farkl biim lerde geli
en kom pleks bir olgudur. Protestan A hlk sadece rasyonel
dncenin zel som ut biim ini oluturan -kayn a bir mes
26

The Protestant Ethic ant thc Spiril o f CapitaUsm, s. 67.

27

T he P rotestom Ethic and h e Spiril o f C apitalism , s. 76.

208

lek ve bu meslee kendini adama o la n - entelektel ocuu 28

ortaya karm aya yneliktir.
W eber, m eslek fikrinin ancak Reform la ortaya k tn
gsterir. Kavrama ne Katoliklikte ne antik dnem de rastlan
d gibi onunla eanlam l bir szck de yoktur. M eslek kav
ram nn ve bu kavramn Protestan inanlardaki kullanm bi
im inin nem i, onun gndelik hayatn sradan etkinliklerini
tam kapsayc dinsel bir etki altna almaya hizm et etmesidir.
Bireyin ii, gndelik hayattaki ahlk davranlaryla Tanrya
kar grevlerini yerine getirm ektir. Bu inan, Protestanln,
Katolik m anastr tecrit idealinden uzaklamay vurgulam asna,
dnyevi karlar iinde fani olan reddetmesine yol aar.

ileci Protestanln etkisi

Fakat Luthercilik kapitalist ruhun ana kayna olarak alna
maz. R eform , m eslek fik rin in oluum unda ve g n d elik et
kinlikleri grev ahlk iinde srdrme dncesinin sahne
n in m erkezine yerlem esind e temel b ir rol oynam tr. B u
nunla beraber, L utherin m eslek anlay baz alardan olduk
a geleneksel kalm tr.29 M eslek fikrinin daha fazla gelimesi
'W eberin ileci Protestanlk adn verdii eyin farkl dallar
n oluturan sonraki Protestan mezheplerin iiydi.
W eb er ileci P rotestanlkta drt ana akm belirler: Kalvinizm, M ethodizm , Pietizm ve Baptizm. Kukusuz bunlar birbirleriy le yaknd an ilik ilid ir ve b irb irlerin d en net ek ild e
ayrmak im knszdr.30 W eber ileci Protestanlkla ilgili tart
masnda, bu m ezheplerin dogmalarnn genel tarihsel betim le
mesini yapmaya alm az, sadece onlarn retilerinde ekon o
mik etkinliklerinde bireylerin pratik davranlarn byk l28

T he Protestom E th ic an d h e S p iril o j C apitalism , s. 78.

29

The Protestant E thic an d th e Spirit o f C apitalism , s. 8 5 . W eberin alm asnn

nem li bir ksm nda sadece K atoliklik ve Kalvinizm arasndaki kartlktan
ziyade, Luthercilik ve Kalvinizm arasndaki b ir kartlk gsterilm eye allr.

3 0 W eberie gre, M ethodizm ve Pietizm trevscl kaynaklarken, Baptist m ezhep

ler "Kalvinizm in yan sra Protestan ileciliin bamsz bir kaynagTn temsil
eder. T he Protestant E thic an d the Spirit o f C apitalism , s. 144.

209

de etkileyen unsurlarla ilgilenir. Bu analizin en nem li par

as Kalvinizme odaklanr; ancak sadece Calvine deil, daha
ziyade 16. yzyl sonu ve 17. yzylda Kalvinistlerin retile
rinde cisim leen unsurlara younlar.
W eber bu n itelem eler nda Kalvinizmde en nem li
temel ilke belirler. lki, evrenin Tanrnm byk zaferi dorul
tusunda yaratld ve sadece Tanrnn amalaryla iliki iin
de bir anlam a sahip olduu retisidir. Tanr insanlar iin
deil, aksine insanlar T anr iin vardr.31 k inci ilkeye gre,
Tanrnn gdleri insann kavrama gcnn dndadr. n
sanlar, Tanrm n kendilerine aklam ak istedii kutsal h aki
katin sadece kk krntlarn bilebilirler. ncs, takdi
ri ilahi inancdr: Sadece az sayda insan ebedi l tu f iin se
ilm itir. Bu, ilk yaradl annda belirlenm i, d eitirilm e
si im knsz bir eydir; insanlarn eylem lerinden etkilenm ez,
nk byle olacan varsaymak insanlarn eylem lerinin kut
sal hkm etkileyebileceini dnm ek demektir.
W eb e re gre, bu retin in inanan kii asn d an so n u
cu benzersiz bir i yalnzlktr. Reform a insan iin ha
yatyla ilgili en nem li ey, ebedi kurtuluu, en banda i
zilen kad erin i yaam ak iin tek ban a ilerlem ek zorunda
olm asdr.32 Bu kritik admda her insan tek bamadr; kurtu
luunu salayacak hi kim se, T an n yla arasna girebilecek ne
rahip ne de sokaktan b ir insan vardr. W ebere gre, Kilise ve
vaftizlerle kurtulu ihtim alinin ortadan kalkm as Kalvinizmi,
Luthercilik ve K atoliklikten ayran en kesin zelliktir. Kalvinizm bylece W eberin bir baka yerde ayrntl olarak tartt
byk tarihsel srece, nihai bir sonuca yol aar: Dnyann
bysnn kademeli olarak bozulm as (E ntzauberung) .33
T a n n nn yoksu n brakm aya karar verdii k iiler iin O nun
inayetine ulam ann ne b ir bysel arac, ne de baka bir yolu

31

T he Protestant Ethic and th e Spirit o f C apitalism , s. 102-103.

32

T he Protestant Ethic and the Spirit o f C ap italism , s. 104; Gesammelte A ufstze

zu r R eligion ssoziologie, c . 1, s. 94.

33

Bkz. 14. Blm: Laiklem e ve m odern kapitalist deerler sistem i" al bal.

210

vardr. Kat birer reti olan T a n n n n tartm asz aknl ve

maddi her ey in bozulm as dnceleriyle b irleen bu b ire
yin i soyutlanm l fikri, Prilanizm in... k lt r ve dindeki
bt n maddi ve duygusal unsurlara kar tam am en olum suz
tutum unun nedenidir. Zira onlar kurtulua gt rm ekte ku l
lanlam azlar ve duygusal yanlsam alar, puta tapm a gibi batl
inanlar artrrlar. Bylece o, h er trden hazc k lt rle esasl
bir antagonizm a iin b ir tem el salar.34

Kalvinistin bu konuda yaad olaand gerilim aktr.

Her inanl kiinin nihayetinde kendisine sorm ak zorunda o l
duu Ben seildim m i? sorusunun cevab bilinem ez. Bizzat
Calvin iin bu soru h ibir kayg kayna oluturmaz. O , Tanr
tarafndan kutsal bir m isyonu gerekletirm ek iin seildiine,
kendi kurtuluuna inanr. Ancak ona inananlar iin byle bir
kesinlik m m kn deildir. Neticede Calvinin seilm i ve la
netlenm i arasnda hibir dsal farkllk olmad retisi din
sel kayg dzeyini artrm tr. Buna ilikili iki tepki gelim i
tir. lk olarak, birey bu retiyi seilm i olduunu varsaymas
iin gerekli bir kant olarak alm aldr: Seilm enin kesinlii k o
nusunda kuku eksik inancn ve bu nedenle Tanrnm inaye
tinin yokluunun kantdr. kinci olarak, youn dnyev et
kinlik bu gerekli kendine itimad gelitirm e ve srdrm enin
en uygun aracdr. Bu yzden, iyi ilerde baar seilm iliin
bir iareti" olarak kabul edilir ancak bu, kurtulua ulamann
bir yntem i olm aktan ziyade kurtulula ilgili phelerin gide
rilm esinin bir yntem idir.
W eber bunu ngiliz priten Richard Baxterdan referanslar
la aklar. Baxter, zenginliin ayartmalarna kar uyarr ancak
W ebere gre bunlar sadece zenginliin aylak, gevek bir hayat
tarzna d estek salam ak iin k u llanlm asna kar yaplm
uyarlardr. A ylaklk ve zam ann boa harcam a bata gelen
gnahlardr. Bu reti henz gl deildir; F ranklinin de
yiiyle: Zaman paradr. Ancak bu nerm e belirli lde ma
nevi anlamda geerlidir. O ok deerlidir, zira her saat kayb
34

T he Protestant E thic an d the Spirit o f C apitalism , s. 105.

211

T a n n nn grkem i iin bir em ek kaybdr.35 Kalvinizm ina

nanlardan tutarl ve srekli disiplinli bir hayat talep eder, bylece Katolik gnah karm a hcresinin salad, gnahlar iin
tvbe etme ve kefaret dem e im kn ortadan kalkar. kincisi
plansz hayata fiilen yaptrm uygular zira mmin, dinsel m
dahalenin ahlk! sapmann sonularndan kurtulm ay salaya
bilecei bilgisine dayanabilir.
Bu yzden, maddi dnyada Kalvinist iin alm a en yksek
olum lu ahlk deerlendirm eyle ykl hale gelir. Zenginlik ki
iye kendini m esleine adamay em reden kutsal itaatten bir
tr muafiyet salamaz. Priten m eslek anlay, Lutherci an
layn aksine, bireyin mesleine Tanrnn arac olarak m etot
lu bir biim de yaklam asn dllendirir. Servet birikim i sade
ce aylaka bir lkse kendini kaptrmaya dnt lde ahlken knanr; maddi kazanca, sadece bir meslee kar ileci
bir grev duygusu olmas kouluyla hogryle baklr, ancak
gerekte ahlken de tavsiye edilir. ou kez, fakir olmay iste
menin salksz olmay istem ekle ayn ey olduu vurgulanr;
fakirlie hem almay yceltm ek amacyla hem de Tanrnn
adnn lekelenm esi olarak grld iin kar k lr.36
Bu karakteristiklerin C alvinin form le ettii takdiri ilah!
retisin in m an tk sal deil p sik o lo jik so n u lar olm as
W eberin analizi iin nem lidir. Priten retideki bu sonra
ki psikolojik gelim elerin kayna inananlarn yaadklar ola
anst soyutlanm tk ve bunun yol at kayglardr. T ak
diri ilah! inanc Kalvinizme has deildir ve onun insan eyle
mi asndan sonular, ilikili dier inanlara ve ortaya k
t toplumsal balama gre deiir. rnein slm da takdi
ri lah inanc sadece Kalvinizm deki dnyev ilecilie deil,
ayn zam anda, dnyann fethedilm esi iin dinsel bir k u t
sal sava em rini yerine getirm e abas iinde benlii tamamen
unutm aya37 da yol am tr.
35

T h e Protestant Ethic and the Spiril o f C apitalism , s. 158; Gesammelte Aufstzc

u r R cligionssoziologic, c. 1, s. 167 -1 6 8 .

36

T he Protestant Ethic an d the Spiril o f C apitalism , s. 163.

37

Econom y and S ociety . c. 2, s. 573.

212

Bu yzden, kapitalist ruhun kkleri en kesin haliyle Kalvinizm de gelim i dinsel ahlk iinde aratrlm aldr. M odern
kap italist etkin lie yn elik tutum lar daha n ce k i serm aye
edinm e biim lerinin ahlakd karakterinden ayran zel nite
liklerin kaynan aratrm am z gereken yer bu ahlktr. M o
dern kapitalist ruhun tamamlayc karakteristiklerinden ve sa
dece bunun deil ayn zamanda modern kltrn tem el zel
liklerinden biri olan m eslek fikri temelinde rasyonel bir hayat
srdrme anlay, Hristiyan ileci ruhtan dom utur -a k
lamada gsterilm ek istenen budur.38 Dier Protestan ileci
lik biim leri genelde Kalvinizmden daha az kat disipline sa
hiptir (W eberin elik bir tutarlla sahip olm ak adn verdi
i ey). Bununla beraber, W ebere gre, kapitalist ruhun kke
nindeki ileci Protestanlk biim leri ile kapitalist ekonom inin
farkl dzeylerindeki toplumsal tabakalar arasnda tarihsel bir
iliki olabilir. rnein sna dzenin en alt kadem elerinde a
lanlar arasnda Kalvinizm in srekli enerjisinden ziyade ikna
eilim indeki Pietizm , bir alakgnlllk ve vazgem e tutu
mu, o k yaygnken, Kalvinizm m uhtem elen giriim ciler arasn
da daha dorudan etkili olm utur.39
Priten iin kutsal rehbere itaat olan ey, giderek ada ka
pitalist dnyada iblm hiyerarisinin btn dzeylerinde
sna retim in ekonom ik ve rgtsel gereklerine m ekanik bir
uyuma dnr. W eber, Priten ahlkn byk lde yerle
mesiyle, m odem kapitalizm in ileyiinin zorunlu bir bileeni
ne dnt iddiasn kesinlikle kardr. Tam tersine P ro
testan A h lk n zel sonucu olarak, Priten kendi dinsel inanc
nedeniyle bir m eslekte bilinli olarak alm ay sese bile, m o
dern insan byle davranmaya kapitalist iblm nn uzm an
lam karakterinin ittii dncesidir.40
38

The Protestant Ethic and h c Spirit o f C apitalisn, s. 180; Gesummeile A ufstze

zu r R cligion ssoziologie, c. 1, s. 202.

39

The Protestant E thic a n d the Spiril o f C apitalisn, s. 139.

40

Der Puritaner wollte Berufsm ensch sein - wir m ssen es sein ," (G esam m elte
A ufstze zur R cligion ssoziologie, c. 1, s. 2 0 3 ). W eber, sabit bir m eslein ne
m ine priten vurgunun uzm anlam iblm iin ilk ahlki temeli salad
n vurgular (T h e P rotestant Ethic and the Spiril o f C apitalism , s. 163). Ayrca

213

 ilecilik dnyay yeniden biim lendirm eyi ve bizzat d dn

yada baarl olm ay kendine hed ef olarak setii iin bu d n
yadaki d nesneler insanlarn hayatlar zerinde, tarihte daha
n cek i h ib ir ada olm ad kadar artan, acm asz b ir g
kazanr. G n m zde onu n ruhu -n ih ay etin d e onu kim b il
m e k te d ir? - kafesin d en ( G ehus ) k u rtu lm u tu r. A ncak h er
halkrda, m uzaffer kapitalizm , m ekanik tem ellere dayand
iin artk bu destee ihtiya duym az... kiinin m esleine ba
ll fikri l dinsel inanlarn ruhuna ballkta olduu gibi
hayatm z istila eder.4'

W eber, P rotestan A hlk'm program atik bir alm a olarak

tasarlar: Bu, kom pleks bir sorunlar setine giri alm asdr ve
W eberin onun uygulama kapsamyla ilgili iddialar lm l ve
snrldr. W ebere gre, bu alm ann temel baars kapitalist
ruhun ahlk arasallm m Kalvinin dinsel ahlknn niyetle
nilmemi bir sonucu ve daha genelde Protestanln, K atolik
liin m anastr idealinden kopan dnyevi m eslek anlaynn
bir rn olduunu gsterm esidir.42 Ancak ileci Protestanlk
yine de bir btn olarak Hristiyanlk tarihinin ok daha geri
lerine uzanr. Katolik ilecilik zaten rasyonel bir karaktere sa
hiptir ve m anastr hayatndan Priten ideallere doru ak bir
gelim e izgisi vardr. R eform un ve Protestan m ezheplerin
sonraki tarihinin temel etkisi bunu manastr hayatndan gn
delik hayata aktarm ak olm utur.
Protestan A h l k , Kalvinizmle veya daha dorusu belirli K al
vinist in an trleri ile m o d em kapitalist etkin liin ek o n o
mik ahlk arasnda b ir seici y akn lk ( W a h lw erw an d tschaft) olduunu gsterir. Bu alm ann ayrt edici zellii, mo
dern kapitalizme zg b ir sre olan ekonom ik hayatn rasyo
nellemesinin irrasyon el deer ballklaryla ilikisini gster
W eber'in Amerikan iadamlar arasnda kiliseye yn clim "in zayflamas tarmasyla kr. T he Protestant sccts and hc spiril o f capitalism ", Frott M ax
W eber: Essays in Sodology, s. 3 0 2 -3 2 2 .
41

T he Protestant E thic and th c Spirit o f C apitalism , s. 1 8 1 -1 8 2 ; G esam m elte Auf

s tz e zu r R eligion ssoziologie, c. 1, s. 2 0 3 -2 0 4 .

42

Kr. A m ikritischcs Schlussw ort", s. 5 5 6 -5 5 7 .

214

meye alm asdr. Bu giriim nedensel ilikileri deerlendir

m ek iin bir balangtr, ancak nedenlerin belirlenm esi iin
tek bana yeterli deildir.43 W eber, bunun baarlm as iin iki
genel grevin gerekletirilm esi gerektiini ifade eder: lk ola
rak, ekonom ik alann yan sra dier alanlarda (rnein siya
set, hukuk, bilim ve sanat alanlannda) rasyonalizm in kken
leri ve yaylm asnn analizi ve ikinci olarak, Protestan ilecili
in toplumsal ve ekonom ik glerden hangi biim lerde etki
lendiinin aratrlm as. Yine de, W eber P rotestan A h l k nda
analiz edilen m ateryalin (rnein Kalvinist inanlar basite
ekon om ik kou llarn yansm alar olarak alan) n aif tarih
sel m ateryalizm i rtt dncesine scak bakar.44 W ebere gre, Reform u, tarihsel adan zorunlu bir gelim e, ek o
nom ik deiim lerin bir sonucu olarak deerlendirebileceim iz
grnden kurtulm am z gerekir.45 Ancak W eber reddettii
bu tarihsel materyalizmin yerine alternatif bir teori geirm e
ye almaz: G erekte W eberin Protestan A h l k 'yla ayn d
nemde yazd ou m etodolojik denemesinde gsterm eye a
lt gibi, byle bir teori ortaya koymak im knszdr.

+3

The Protestant Ethic an d the Spirit o f C apitalism , s. 9 0 -9 1 ,1 8 3 .

The Protestant E thic an d the Spirit o f C apitalism , s. 5 5 ; Gesammelte A ufstze

zu r R elig ion ssoziolog ie, c. 1, s. 37.

5-5 The Protestant Ethic an d th e S pirit o f C apitalism , s. 9 0 -9 1 ; Gesammelte A ufstze

z u r R elig ion ssoziolog ie, c. I, s. 8 3 .

215

10
W eb er'in M etodolojik Y a zla r

P rotestan A h l k ve K ap italizm in Ruhu, genel teorik em alar

olarak materyalist ve idealist tarih yorum larnn reddi iin bir
itirazla sona erer: Bir hazrlk olarak deil, aksine bir aratr
m ann sonucu olarak hizm et ettiklerinde, ikisi de ayn ekilde
tarihsel hakikatin yararna ok az ey salar.1 W eber, m eto
dolojik yazlarnda bu gr ayrntl olarak ele alr.2
Bununla beraber, W eberin m etodolojik yazlarnn soykt karktr ve bu yzden onlarn dnem in doa bilim le
ri ve sosyal" veya insan " bilim leri ilikisi zerine m evcut
tartma balamnda ele alnm alar gerekir. D urkheim , Com tedan ok daha ncelere uzanan pozitivist gelenekten besle
nirken , Alman toplum sal dncesinde dorudan pozitiviz
me e bir gelenek yoktu. Bu yzden Almanyadaki insan bilim

T he Protestant E thic an d thc Spirit o f C apitalism , s. 183.

likili zem inin, zellikle idealizmle balantl zem inin bir aklam as iin kr.
Alexander von Schelting, M ax W eber's W issenschaftsichre (Tbingen, 1 9 3 4 ),
s. 1 7 8 -2 4 7 . W eb erin m eto d o lo jik yazlar onun o ld u ka a y rn tl olarak
ele almay am alad problem lerin bir ksm n temsil eder. Bkz. Marianne
W eber, M ax W e b e r ein Lebensbild (Heidelberg, 1 9 5 0 ), s. 3 4 7 -3 4 8 . W eberin
m etodolojik yazlarnn ksm i" karakteri Tenbruckun kitabnda aka orta
ya konulur (F . T en b ro ck, Die Genesis der M ethodologie M ax W ebers, Kl
ner Z eitschrift f r S o z io log ie und S ozialp sy ch olog ie, c. 11, 19 5 9 , s. 5 7 3 -6 3 0 ).

217

lerinin statsyle ilgili uzun ve kom pleks tartmada Fransz

tarih ve toplum felsefesinde byk lde arka planda kalan
sorunlar ele alnr. W eber, ou Alman ada gibi, C om teun
bilim lerin am pirik ve m antksal bir hiyerari iinde sralandk
lar -y a n i her bilim in kendisinden nceki, hiyeraride altnda
yer alan tarihsel oluum lara bal o ld u u - dncesine ak
a kardr. Bu pozitivist ortodokside, sosyal bilim , insanlar
aratrm ak iin doa bilim lerinin - n -k ab u lleri ve yntem leri
ni k u llan an - basit bir uzants olarak dnlr. Bu bilim an
layna kar kan W eber, temelde farkl iki bilim - doa ve
kltr b ilim leri- dzeni veya rten nom otetik ve idiografik bir dikotom i bulunduunu kabul etm esine ramen,
tamamen Rickert ve W indelband gibi yazarlarn yolunu izle
mez. W eber, onlarn genelleyici nerm elerin mant ile biri
cik olann aklanm as arasnda izdikleri ayrm benim sem e
sine ramen, bu ayrm farkl bir biim de uygular.

znellik ve nesnellik
W eber, ilk m etodolojik yazlarndan oluan Rorscher ve Knies
eletirisinde, doa bilim leri ve sosyal bilim ler arasnda bulun
duu varsaylan ayrm n yapay bir sezgicilii desteklem ekle
kullanlabileceine dikkat eker.3 W ebere gre, rnein Rors
cher yazlarnda bu ayrm kendi analizine yar m istik bir ide
alizm in nem li bir unsurunu sokacak biim de kullanr. nsan
eylemi evreninin, doa bilim lerinin yntem lerine uygun d
meyen ve sonu olarak, kesinlikten yoksun ve sezgiye daya
l prosedrleri kullanm ay gerektiren bir evren olduuna ina
nlr. Bylece inan dnyas, V olksgeist veya V olksseeled e, yani
halk ru hu nda som utlaan irrasyo n el b ir dnyadr. W e
bere gre, bu dnceleri -a y n yazann savunduu- titiz ta
rihsel aratrm alarn urunda m cadele edilmesi gereken bir
ama olduu iddiasyla uzlatrm ak zordur.
W eber, sosyal bilim lerin zorunlu olarak -d o a bilim lerinin

3
218

G esam m elte A ufstze zu r W issenschaftsleh re, s. 9 vd.

incelem e nesnelerinde bulunm ayan, zellikle insani karakte

ristikler o la n - "m anevi veya ideal olgularla ilgili olduunu
kabul eder. Ancak bu zorunlu zne ve nesne ayrm sos
yal bilim lerde ne n esn ellikten vazgemeyi gerektirir, gerektim elid ir ne de yenid en-retilebilir nedensel analizlerin ye
rine sezginin geirilm esini gerektirir. W eber, Sosyal Bilimde
ve Sosyal Politikada 'N esnellik balkl yazsnda bunun nasl
m m kn olduunu gsterm eye alr.4
W eber, sosyal bilim lerin kaynanda pratik problem lere il
g inin ve insan larn arzulanan toplum sal d eiim leri sala
ma abalarnn yattm gsterir. nsani toplum sal ve klt
rel gereklik hakknda nesnel nerm eler formle etmeye a
lan disiplinler oluturm a eilim inin kayna bu tr bir ba
lamdr. Fakat bu eilim e olgusal veya analitik nerm eler ile
ned ir, ne olm as g erekirle ilgili norm atif nerm eler ara
sndaki tem el m antksal sreksizliin nem ini vurgulayan bir
anlay elik etmez. ou toplumsal dnce biim inde olgu
sal ve norm atif nerm eler arasnda iki ilikili kabul trnden
biri tem elinde yakn lk kurulmaya allm tr. lkine gre,
arzulanr olan deim eden kalanla zdeletirilebilir: rne
in toplum sal ve ekonom ik kurum larn ileyiini dzenleyen
deimez yasalar. Dier kabule gre, arzulanan ve gerein i
ielii genel evrim ci gelim e ilkeleri balam na yerletirilm eli
dir: Yasa deimeden var olan deil, kanlm az olarak ortaya
kan aratrr.
Bu kabullerin ikisi de yanltr. Ampirik bir disiplinin, ol
mas gereken eyi tanmlayan idealleri bilim sel olarak ina et
mesi im knszdr. Bu, W eberin benim sedii yeni-K ant epis
tem olojinin tem el bir ncldr ve onun tm yazlarn bi
im lendirir. Ancak deer yarglarnn geerlilii bilim sel ana
lizle salanamasa da, bu durum deer yarglarnn bilim sel tar
tma alanndan tam am en atlm asn gerektirm ez. Belirli bir
4

M ethodology o f the S o c ia l Sciences, s. 5 0 -1 1 2 . W ebcr'in yazlan ay n ca Mengerin grlerine ve onun bilim sel" ekonom i okuluna kar aklam alar ola
rak anlalm aldr. Kr. M aricnne W eber, s. 3 5 2 -3 ; uzun b ir aklam a iin
bkz. Lindenlaub, s. 9 6 -1 4 1 .

219

eylem aknn dikkate alnm as gerekip gerekm ediiyle ilgi

li btn yarglar belirli zel veya genel am alara ulamakta
kullanlan aralardan ayrmak mmkndr. Bir eyi som ut
olarak ya 'bizzat kendisi iin ya da ok arzu edilen bir eye
ulamann arac olarak arzularz.5 Bilim sel analiz, belirli ara
larn zel bir am aca ulam ak iin uygun olup olm adklarn
belirlem em izde yardm c olabilir. Ancak hibir bilim sel bilgi
bir insann niin bir deer olarak belirli bir am ac kabul etm e
si gerektiini gsteremez. Sosyal bilim ci ayn zamanda, belirli
bir ama aratnhyorsa, bir bakas yerine belirli bir arac kul
lanmann salayabilecei stnlkleri ve bedellerini gstere
bilm elidir. Belirli bir amaca ynelik zel bir aracn seilm esi
nin getirebilecei bedeller iki farkl trde olabilir: (1 ) Arzula
nan hedefe tam olarak deil ksm en ulalmas veya (2 ) Bire
yin ulam ak istedii dier hedeflere zarar verebilecek ek so
nularn ortaya km as. Ayn zamanda, bizzat hedefi ampirik
analizlerle, dolayl olarak, gerekte ulalmaya allan belirli
tarihsel koullar salama kapasitesine sahip olup olmadna
gre deerlendirm ek de m m kndr.
W eber bu grlerini ou kez devrim ci sosyalizm in z
lem lerine gnderm eler yaparak aar. Zira sosyalist bir toplum
ina etmeyi hedefleyen m cadelelerin ortaya kardt ikilem
ler zellikle belirli, keskin sorunlar yaratr. Sosyalist bir toplu
ma devrimci aralarla ulam ak, arzulanan toplumsal deime
leri salamak iin g kullanm ay gerektirir. Ancak g k ul
lanm ak zorunlu olarak devrimden sonra siyasal bir bask uy
gulamasna da yol aar k i, bu siyasal bask bizzat sosyalizm
idealinde cisim leen baz zgrlkleri ortadan kaldracaktr,
ikinci olarak, zellikle dier lkelerin kapitalist olarak kald
bir dnyada toplum sallam bir ekonom i ina etm ek m uh
temelen sosyalistlerin ne tasarladklar ne de arzuladklar baz
ekon om ik g l kler yaratacaktr.6 nc olarak, sosyalist
bir toplum yaratm ak iin hangi aralar kullanlrsa kullanlsn,
brokratik bir devletin oluum u nedeniyle, sonu neredeyse
5

M ethodology o j the Social Sciences, s. 5 2 .

kinci gr hakknda, bkz. E conom y an d Society, c. 1, s. 6 5 -6 8 .1 0 0 -1 0 7 .

220

kesinlikle, sosyalist toplum a varlk kazandran am aca ters d

ecektir.
Yine de bilim sel analizin pratik hedeflere ulam a ab as
n kolaylatrabilecek bir baka anlam daha vardr. Fakat bu,
daha nce ifade edilenlerden bir lde farkldr. Bu, am pirik
aratrmay deil, kiinin inand idealler arasndaki i tutar
ll deerlendirmeyi gerektirir. nsanlarn kendilerini gdleyen zel am alarn ierdikleri deerlerin aka farknda o l
madklar ve ou kez, ksm en veya tamamen tutarsz hedefle
ri benim sedikleri dorudur. Bir birey kendi zel am alarnn
tem elini oluturan idealler zerinde dnm ese bile, ona,
bilincinde olm adan kulland veya varsaymas gereken nihai
aksiyom larn farkna varmasnda yardmc olabiliriz.7
Ancak daha tesi yoktur. Ampirik bilim ve m antksal analiz
bir bireye neleri baarabileceini, bu baarnn m uhtem el so
nularn gsterebilir ve ona ideallerinin doasm aklam akla
yardmc olabilir; fakat bilim bireye hangi kararlan alm as ge
rektiini gsteremez.
D nyadaki h ib ir etik , ou rnek te, kiin in iyi hedeflere
ulam ak iin ah laken pheli veya en azndan teh lik eli arala n ku llanm asnn bedelini dem esi - v e kt so n u la n n orta
ya km a ihtim ali hatta im knyla y zlem e si- gerektiin i gz
ard edem ez. D nyadaki h ib ir etik , ah lken iyi b ir am acn
ahlken tehlikeli aralar ve son u lan ne zam an ve hangi l
de m eru kld kararna varam az.8

W eberin benim sedii bu konu m un m antksal son ucu ve

zorunlu dayana, insani evreni, b irbirin e in dirgen em ez ra kip
id eallerin varl karakterize eder dncesidir. Tarihin belir
li bir noktasnda bilim sel analizle doru veya

y a n l o l

duu gsterilebilecek tek bir ideal veya idealler topluluu o l

mad iin, hibir evrensel etik olamaz. Bu m etodolojik hare
7

M eodology o f th c S o cia l Sciences, s. 5 4 ; Gesammelte Aufstze zur Wissensc

haftslehre, s. 151.

Mcthodology o f thc S o cia l Sciences, s. 5 7 ; aynca kr. From Max Weber: Essays
in S ociolog y , s. 1 4 3 -1 4 6 .

221

ket noktasnn temel am pirik karl W eberin tarihteki fark

l ideallerin kkenlerini aratrd din sosyolojisi yazlarn
da bulunur. dealler ve anlam lar dinsel ve siyasal m cadeleler
iinde yaratlsalar bile, onlar bilim den elde etm ek m m kn
deildir:
n s a n la n n bilgi aacnd an yed ikleri b ir an kad eri, d n
yan n a n la m n n -is te d i i k ad ar m kem m el d z e n le n s in ona ilikin analizlerd en gren ilem eyeceid ir; o n u n daha z i
yade bizzat bu anlam yaratacak b ir konum d a olm as gere
kir. B ilim , genel hayat ve evren anlaylannm asla artan am pi
rik bilginin rnleri olam ayacam ve bizi byk bir kuvvetle
srkleyen en st ideallerin, her zam an, sadece bizim iin o l
duu kadar bakalar iin de kutsal olan baka ideallerle m
cadeleler iind e ekillend iini kabul etm elid ir.9

W eberin siyaset ve siyasal gdlerin m antna dair ana

lizi bu dncelere dayanr. Siyasal davran nihai hedefler
etiin e (G esin n u n gsethik) veya sorum luluk ahlkna (Veran tw ortu n gsethik) ynelik o lab ilir.10 Bir nihai h ed efler ahl
kna bal olan insan, tm siyasal davrann, h ib ir rasyo
nel ara hesab yapm adan, belirli bir ideali gerek letirm e
ye yneltir:
Bir nihai am alar ahlkn a inanan, eylem leriyle reaksiyon fr
satlarn artrarak kendi snfnn basksn artrm aya ve zayf
lam asn engellem eye alan inanl bir sendikalist olduu
nuzu gsterebilirsiniz an cak o nu n zerinde en hafif bir eki
bile yaratam azsnz. yi niyetli b ir eylem kt son ulara yol
am sa, aktr n gznde, bu n u n sorum lusu o n la n yaratan
T an rnn iradesi deil, sadece dnyann veya baka insanla
rn aptalldr.

Bu tr davran nihayetinde dinsel bir karaktere sahiptir

veya en azndan dinsel davranla baz ortak zellikler tar:
Eylem leri bir nihai hedefler ahlkna ynelik olan birey, tek
9

F rom M ax W eber: Essays in S ociolog y , s. 121.

10

From Max Weber: Essays in Sociology, s. 120.

222

grevinin niy etlerin in safln srdrm ek olduuna inanr:

Atei srekli canl tutm ak sz konusu kiinin olduka irras
yonel eylem lerinin am acd r..."11
te yandan, sorum luluk ahlk W eberin bazen son u la
rn paradoksu olarak adlandrd eyin bilincinde olmay ge
rektirir. Bir bireyin yapt bir eylemin som ut so n u lan ou
kez onun bu eylemi yapma niyetlerinden farkl ve bazen ta
mam en aksi ynde olabilir. Bunun farknda olan siyasal aktr,
eylem lerini sadece gdsnn doruluuna gre deil, dav
ra n la rn n u lam ak istedii h ed efler a sn d an d o abile
cek m uhtem el son u larn n rasyonelliine gre de dzenle
yecektir. Bu yzden zellikle yukarda sz edilen farkl sos
yal bilim k ullan m lar soru m lu lu k siyaseti asnd an n em
lidir, ancak bu kullanm lar bir nihai hedefler ahlkna bal
lkla tam am en ilik isizd ir.12 Sorum luluk ahlk dncesini,
W eber zerine ikincil yorum larda sklkla kartrlan pragma
tizmden ayrm ak gerekir. Bir felsefe olarak pragmatizm belir
li b ir anda neyin pratik olduunu belirlem eyi gerektirir. Fakat
W eber pratiklii hakikatin bir kriteri olarak almaz: W eberin
analizinin tm odak noktas, olgusal ve ahlk gerek arasnda
mutlak m antksal bir uurum olduu ve hibir am pirik bilgi
dzeyinin bir bakasndan ziyade belirli bir etiin peinden
kom ann geerliliini gsteremeyeceidir.
Bireysel rn ek te, pratik p olitikacnn , znel antagonist bak
alan arasndan birini benim seyerek onlar arasnda arabulu
cu lu k yapm akla ykm l olduu kesindir. Bu, bilim sel nes
n ellik le" ilikili deildir. Bilimsel adan, an ay o l" en an sa

veya sol fikirlerden bir nebze bile doru deildir.13

11 F rom M ax W eber: E ssay s in Sociology, s. 121.

12

M antksal analiz ideallerini aklam aya yardmc olm as dnda. Ancak onun
daha nceden gsterdii gibi, bu aslnda am pirik bilim in bir sonucu deildir.

13

Methodology o f the S o cia l S cien ces, s. 17. Bu kitapta ele alnan temel ahsi
yetin bazen pragm atist felsefeye ynelik eletirilerle balantl grler geli
tirdikleri belirtilm elidir. Kr. P ragm atism e et socio lo g ie (Paris, 1 9 5 5 ). Ar ba
sitletirirsek. nn de ayn nedenle pragmatizme itiraz edecei sylenebi
lir: Eyleyen znenin dnyay rasyonel olarak etkilem e kapasitesini yadsr.

223

W ebere gre, nesnelliin doasyla ilgili tartma, gerek

le ou kez bilim sel yarglar ve deer yarglar arasndaki ili
kileri bulanklatran karklklar gidermeye yneliktir. n
ceden belirtildii gibi, W eb er iin byle bir giriim idealle
rin bilim sel tartmadan kesin olarak ayklanmasn gerektirir.
G erekte, sosyal bilim cinin kendi idealleri konusunda m m
kn olduu kadar ak olm as bir zorunluluktur. Bu zorunlu
lua titizlikle uyulduunda sosyal bilim cinin deerleri, al
masnn nem ini azaltm ayacaktr: A h l k k a y tsz lk tutumu
(Gesinnungslosigkeit) bilim sel nesnellikle ilikili deildir.14

Olgusal yarglar ve deer yarglar

Olgusal nerm eler ve deer nerm eleri arasnda m utlak bir
mantksal ayrlk olduu -y a n i bilim in kltrel ideallerin bir
kayna olam ayaca- dncesini, bilimin varl bilim sel ana
lizin niin bizzat arzulanr veya deerli bir etkinlik olduunu
gsteren deerleri gerektirir dncesinden ayrmak gerekir.
Bilimin kendisi, dier deerlerden daha bilimse! olduu kantlanamayacak ideallere dayanr. Bu yzden W ebere gre, sosyal
bilimlerin genel amac iinde yer aldmz gerekliin biricik
liini kavramaktr. Baka deyile, sosyal bilimlerin temel hede
fi tarihsel olgularn niin o ekilde ortaya ktklarn anlamak
tr. Ancak bu hedef som ut gerekliin sonsuz karm akln
dan soyutlamalar yapmay gerektirir. W eber, gerekliin tam bir
betim lem esinin m antken m m kn olamayacam ne srer
ken Rickert ve W indelbandin yeni-Kantlm benimser. Ger
eklik sonsuz sftyda blnebilir eitlilikler ierir. Gerekliin
belirli bir unsuruna odaklandmzda bile onun bu sonsuzlu
u paylatm grebiliriz. Bilimsel bir analiz biim i, her tr bi
limsel bilgi sistemi, isler doa bilim lerinde ister sosyal bilim ler
de olsun, gerekliin sonsuzluundan seim y ap m ay gerektirir.
Sosyal bilim ler aslnda bir yanda ilikileri ve bireysel olay
larn ada gr n m leri iin d ek i kltrel n em lerin i, te
14

M ethodology o f the S ocial Scien ce s, s. 6 0 ; G esam m elte A ufstze zu r W issensc

h aftsleh re, s. 157.

224

yandan on larn tarihsel olarak byle o lm alar veya baka

trl olm am alarnn nedenlerini bilmeye alr.15 G erekli
in kapsam ve younluu snrsz olduu iin ve bu yzden
sosyal bilim ci asndan ilgi problem leriyle ilikili baz se
im lerin (sz konusu birey bunlarn bilincinde olm ayabilir)
zorunlu olm as nedeniyle, bilm ek istediimiz eyi bilm e ne
denim izi belirleyen deer kriterlerinin neler olduklarn ara
trmam z gerekir. W ebere gre bu soru basite, sosyal bilim
lerdeki aratrm ann dzenli olarak ortaya kan ilikileri veya
(rnein doa bilim lerinde olduu gibi) yasalar aratrm a
s gerektii belirtilerek cevaplandm lam az. Yasalarn formlasyonu gerekliin karm aklndan zel bir soyutlam a yapma
y gerektirir ve bylece yasann kapsamna girmeyen her ola
yn tesadfi/ilineksel ve neticede bilim sel adan nem siz ol
duu dnlr. A ncak bu tutum sosyal bilim lerde ilgi alan
mz oluturan problem trlerini kavramak iin uygun deil
dir. W eberin hayatnn alm asnn esas ilgi oda u alntyla
aktarlabilir. Bizi ilgilendiren Bat Avrupa kapitalizm inin olu
umu ve onunla ilikili rasyonellem e deildir, zira bu tarih
sel olaylar (belirli alardan) inandrc b ir biim de genel, yasa
benzeri ilkeler alunda snflandrlabilir. Bu olaylar bizim iin
"nemli klan ey, onlarn biriciklikleridir.
Ayrca doa bilim lerinin sadece yasalan ortaya karm ak
la ilgilendiklerini varsaymak hatadr. rnein astronom i ou
kez yasalar altnda toplanabilen zel gelim e dizileriyle ilgi
lenm edii gibi ilgilerinin kayna, bu yasalarn genel iliki
lerin form lasyo n u asn d an da n em li d eild ir. A slnda
W eber rnek olarak verm ese de, bunun iyi rneklerinden biri
Rickertin gkbilim cilerin gne sistem im izin kkeni zerine
ayrntl aratrm alaryla ilgili aklam asdr. Evrenin zellikle
riyle ilikili genellem eler asndan gne sistem im iz btny
le nem siz deildir. G ne sistem inin zel geliim ine kar il
gimizin kayna, on un, dnyann da iinde yer ald gkci
sim leri iinde bulunm asdr.
15 M ethodology o f th e S o c ia l Sciences, s. 7 2 ; C esam m elte A ufstze zur Wisscnscha/tslehre, s. 1 7 0 -7 1 .

225

Bu, doa bilim leri ve sosyal bilim ler ayrmnn nom otetik ve
ideografik bilgi ayrm asndan m utlak bir ayrm olm ad
n gsterir. Doa bilim lerine younlama esasen genel ilkelerin
oluturulm asna ynelik olsa bile, bu younlama bazen zelin
bilgisini aratrmay gerektirir. Nedensel aklam ann olayla
r genel yasalar altnda snflandrm ann tek m uhtem el yolu o l
duu da dnlemez. Benzer ekilde, belirli bir yasa asndan
ilineksel olan bir olay m antksal olarak daha nceki olaylara
gtrlebilir. Tarihsel bir bireyin tam bir aklamasn re
tebilecek tek bir neden veya belirli snrl nedenler olduu d
nlmemelidir. Sadece gerekliin belirli yanlaryla ilgili bil
meye deer eyler olduu doruysa, ayns nedensel aklama
iin de sylenebilir. Bir aratrm ann amac bakmndan kesin
nem de olduunu, belirli bir olguya ilikin anlaymz asn
dan uygun olduunu telaffuz etliim izde, aratrm ann nere
den balatlmas gerektii karar da bir seim sorunudur:
(E ]tk id en " nedene doru geri gidildiinde, ilgili tm kou l
lar toplam kesin olarak b irlik te eylem e yol am al ve baka
hib iri som u t etki yer alm am ald r. Baka deyile, son u cu n
oluum u, nedensel olarak alan her am pirik bilim iin, sa
dece belirli bir andan itibaren deil, ayn zam anda sonsuz
olarak belirlenir.16

W ebere gre, bu tespit nom otetik nerm elerin sosyal bilim

lerde m mkn olmad anlamna gelmez. Aksine genel akla
yc ilkelerin formle edilmesi, aklanacak zel olgularn ana
lizini kolaylatrmakta kullanlabilecek bir ara olarak bizati
hi bir ama deildir: 'N om olojik' bilgiyi uygulamadan bir bi
reysel etkinin geerli bir yklem esi -y an i tekrarlanan nedensel
dizilerin b ilg isi- genelde im knsz olacaktr.17 Baka deyile,
aratrm ac nedenler yklem eye altnda, belirli bir unsu
run hangi lde bir neden olarak alnabilecei olay kategori
leri arasndaki geerli ilikiler hakkmdaki (kukulu durumlar
16

M ethodology o f the S ocial S cien ces, s. 187; Gesammeltc A ufstze zur Wissenschaftslchrc, s. 289.

17

M ethodology o f th e S ocial S cien ces, s. 79.

226

da hakllanlm as gereken) kabullere baldr. Aratrm acnn

kiisel deneyimleriyle keskinletirdii ve analitik yntem lerle
gelitirdii hayal gcne ne kadar nedensel bir geerlilik yk
leyebilecei ve som ut yerleik genellemeleri ne kadar aratra
ca sz konusu zel rnee baldr. Ancak genel ilkeler lakkndaki bilgimiz daha kesin ve belirli olduka, daha kesin ne
densel yklem eler yapabileceimiz her zaman dorudur.18
F ak at daha som ut olarak, nedensel b ir ilik in in varln
nasl belirleyebiliriz? W eber, nl prosedrler ak lam asn
da, rnek olarak Eduard Meyerin M araton Savann Bat kl
trnn sonraki geliim i asndan sonucunun n em in i ele
alma biim ini verir. Tarihilerin aslnda o k kk bir m uha
rebe olan M araton Savayla ilgilenm elerinin nedeni, kesinlik
le, bu m uharebenin sonucunun daha sonra Avrupaya yayla
cak Helen kltrnn varln srdrmesi ve bam sz geli
im inde kesin nedensel nem e sahip olm asdr. Bununla be
raber, Maraton Savann bu adan nedensel bir nem e sahip
olduunu gsterm ek iin iki bamsz olum sal durum (Avru
pann sonraki kltrel geliim inde Helenizm ihtim aline kar
Persli bir teokratik bir etkinin gelimesi ihtim ali) dikkate aln
maldr. Bunlar gerek on tolojik ihtim aller deillerdir; sade-ce bir olaylar seti -g e re k te ortaya kan e y - m uhtem eldir.
Bu prosedr sadece sosyal bilim cinin bir soyutlam asndan iba
rettir -b u rad a bir dnce deneyi gerekletirilir, yani b e
lirli olaylar olmasayd veya farkl biim lerde ortaya ksalard
sonu ne olacakt? biim inde bir yanstma yaplr.
Tarih sel b ir o lgu n u n n ed ensel n em in i d e erlend irm e g iri
im i yle bir soruyla balayacaktr: O rtak b elirley iciler ola
rak dikkate alnan faktrler kom pleksi arasndan olay k ar
tldnda veya ond a belirli ynde bir d eiiklik yapldnda,
genel am p irik kurallara (E rfah ru n g sreg eln ) gre, konum uzla
balantl olarak, olaylar zellikleri bakm nd an k esin n em d e
yeni bir y n kazanabilir m iyd i?19
t8

M ethodology o f the S ocial Sciences, s. 8 2 vd.

19 M ethodology 0/ th e S ocial Sciences, s. 180.

227

Bu ihtim al M araton Savam n nem iyle gsterilebilir: Pere

lerin sava kazand dnldnde ve savan so n u la
r dikkate alndnda, bunun gerekte Helen ve bylece Av
rupa kltrnn sonraki geliim ini byk lde etkilem e
si sz konusu olacakt. W eber, bunun uygun bir nedensel
lik rnei olduunu dnr. Bu rnekte, gnl rahatl iin
de, M araton Savanm farkl bir sonucunun Avrupann so n
raki kltrel geliim inde deiim ler yaratmak iin yeterli veya
uygun olaca sylenebilir.
Sosyal bilim lerd e konu seim i ve tespitinin ister istem ez
znel olmas -b a z kltrel nem lere sahip olmalar nede
niyle, ilgili problem lerin seim ini gerektirm esi- aslnda nesnel
olarak geerli nedensel analizin yaplamayacan gsterm ez.
Aksine nedensel aklam a baka aklam alarla dorulanabilir
ve bunlar sadece zel bir kii iin geerli deildir: Hem ara
trma problem lerinin seim ini, hem de aratrm acnn sn r
sz nedensel bir aa nfuz etm ek iin bizzaL bu seim in yapl
mas gerektiini varsayma derecesini deer kabulleri ynlen
dirir. W eberin, temel ilgi oda biricik oluum lardr ncl
dikkate alndnda, sosyal bilim lerin incelem e nesnesinin her
zaman akkan olduu sonucu kar:
Snrsz olaylar ak nihayetsiz bir biim de sonsuzlua doru
ilerler. n san lan n iind e yer aldklar kltrel p roblem ler s
rek li yeni b iim ler ve fark l ren k ler kazanr ve bu alannn s
n n , bizim iin anlam ve nem kazanan, yani bir tarihsel bi
reye dnen son su z som ut olaylar ak iind e srekli de
iir.20 '

20

M ethodology o f th e S o cia l S cien ces, s. 8 4 . W eber sk sk sosyal bilim cinin ta

rihsel b ir birey''le iki anlam da ilgilenebileceini vurgular: lk olarak, tarihsel
adan "byk" ve b iricik " ahsiyetler hakknda en kapsam l m uhtem el bil
giyi edinm e; ikinci olarak, som ut tarihsel bir iliki iinde, belirli bireylerin
eylem lerinin nedensel gcne atfedilebilecek n em in analizi. A ncak ger
ekte onlar n em li veya n em siz" bireyler olarak deerlendirip deer
lendirm eyeceim ize bakm adan, Gesammelte Au/sdlze zur W issen schaftslehrr.
s. 47.

228

deal tip kavramlarn formlasyonu

W eberin ideal tip kavramlarn doas ve sosyal bilim lerdeki
kullanm laryla ilikili tespitinin kaynanda m antken onun
genel epistem olojik yaklam yatar. Sosyal bilim lerde kullan
lan kavramlar, deer kabulleri olmadan, dorudan gereklik
ten elde edilem ezler, zira ilgi konularn tanmlayan problem
ler bu tr n-kabullere dayanr. Bu yzden, tarihsel bir oluu
mun yorum u ve aklanm as, zellikle bu am ala oluturul
mu ve -bizzat analizin amalarnda olduu g ib i- gerekliin
evrensel tem el zelliklerini yanstm ayan kavram larn ina
edilm esini gerektirir. W eber, ideal tip kavram larn biim sel
zelliklerini ortaya koyarken, yeni bir kavramsal yntem tr
gelitirdiini deil, aksine zaten pratikte yaplan eye aklk
kazandrdn dnr. Bununla beraber, ou aratrm ac
kulland kavram larn tamamen farknda olmad iin , formlasyonlan ou zaman mulk ve kesinlikten yoksundur.
Tarihilerin konutuklar dil, uygun ifade ihtiyacn karla
mak iin bilinsizce yaratlan ve anlam kesin olarak hissedi
len, fakat zerinde enine boyuna dnlmeyen yzlerce sz
ck ierir.21
Bir ideal tip, h er ne kadar gereklikte yer alsa da, bu zel bi
imiyle nadiren ortaya kan birok saysz unsurun soyutlan
mas ve birletirilm esiyle ina edilir. Bu yzden, W eberin P ro
testan A h lk ve K apitalizm in Ruhunda analiz ettii Kalvinci
etik farkl tarihsel ahsiyetlerin yazlarndan alnm tr ve bu
etik, W eberin kapitalist ruhun oluumuyla iliki iinde zel
nemde grd Kalvinci retiler kom binasyonlann ierir.
W ebere gre, bu tr bir ideal tip ne gerekliin belirli b ir y
nnn betim lem esi, ne de b ir hipotezdir; sadece betim lem e
ve aklam aya yardm c olabilir. B ir ideal tip kukusuz n or
matif anlamda ideal deildir; gereklem esi arzulanan bir eyi
ifade etmez. Dier olgularda olduu gibi ideal bir katil veya fa
hie tipi ina etm ek uygundur. Bir ideal tip m antksal anlam
d

M ethodology o f th e S o cia l Scien ces, s. 9 2 -9 3 ; G esam m elte A u fstze zur W issens

ch a ftsich re, s. 193.

229

da bir saf tiptir, ancak som ut anlamda deil: Bu zihinsel ina,

kavramsal safl iinde som ut olarak gerekte h ib ir yerde
bulunm az.22
tdeal tipler yaratmak bizzat bir ama olarak kesinlikle an
lam l deildir; belirli bir ideal tipin kullanll sadece som ut
bir problem le veya problem lerle ilikisi iinde deerlendiri
lebilir ve onu ina etm edeki tek ama am pirik sorunlar ana
liz edebilm ektir. Sosyal bilim ci, bir olguyla, rnein rasyonel
kapitalizmle ilikili bir ideal tip formle ederken, zel kapita
lizm biim lerini am pirik olarak inceleyerek, gelitirdii ilgile
riyle iliki iinde, rasyonel kapitalizm in ayrt edici en nem
li zelliklerini belirlem eye alr. deal tip salt kavramsal d
zeyde oluturulm az, aksine som ut problem lerin am pirik anali
ziyle yaratlr, deitirilir, netletirilir ve ayrca bu ilem anali
zin kesinliini artrr.
Bu yzden, ideal tipler kapsam ve kullanm bakm ndan b e
timsel kavramlardan (G attu n gsbegriffe) farkldr. Betim sel tip
ler ou sosyal bilim dalnda nem li ve zorunlu bir rol oynar.
B unlar basite am pirik olgu gruplarnn ortak zelliklerin i
zetler. deal tip, bir veya daha fazla bak asnn tek yanl
olarak vurgulanm asn23 ierirken; betim sel tip, birok som ut
olgunun orta k zelliklerinin soyut b ir sentezini ierir. W eber
rnek olarak k ilise ve m ezhep kavramlarn verir. Bu kav
ramlar snflandrc b ir ayrm n tem eli olarak hizm et edebilir;
dinsel gruplarn belirli kategoride veya baka bir bakas iin
de yer ald sylenebilir. Bununla beraber bu ayrm , mezhep
hareketlerinin m odern Bat kltrnn rasyonellem esi a
sndan nem ini analize uygulamak istediimizde, bu zel ko
nuda etkili olan m ezhebin zel bileenlerini vurgulamak iin
m ezhep kavramn yeniden formle etm ek zorunda kalrz.
Kavram bylece ideal tip bir kavrama dnr. Betim sel bir
kavram , belirli unsurlarn soyutlanm as ve birletirilm esiyle
ideal tip bir kavrama dntrlebilir: W ebere gre, bu zaten
ou kez pratikte yaplan bir ilem dir.
22

M ethodology o f f/r S ocial S cien ces, s. 9 0 .

23

M ethodology o f thc S acial S cien ces, s. 9 0 , 92.

230

W eb er tartm asnda zel tarihsel oluum larn ay dn latl

m asyla ilik ili ideal tipleri form le etm eye od aklan r, zira
bu ilem betim sel ve ideal tiplerin en ak farklln ortaya
koyar. Ancak ideal tip kavramlar sadece bu am ala snrl de
ildir ve basit betim sel kavram lar ierm eyen, yine de genel
karakterde farkl trde ideal tipler vardr. Betim sel tiplerden
ideal tiplere gei, olgularn betim sel snflam asndan bu olgu
larn aklayc veya teorik analizlerine getiim izde sz konu
sudur. Bu en iyi biim de m badele kavramyla aklanabilir.
Mbadele kavram, snrsz sayda insan eylemim alveri et
kinlikleri temelinde snflandrabileceim iz tespitiyle yetindi
imiz srece betim sel bir kavramdr. Ama kavram ekonom i
deki m arjinal fayda teorisinin bir unsuru olarak kullanm ak is
tediimizde, sal rasyonel inaya dayal bir ideal m badele
tipi ina ederiz.24
Sosyal bilim ve deer yarglan ilikisi W eberin 1 9 0 4 -1 9 0 5
yllar arasnda yaym lanan m etodolojik yazlarndaki tart
masnda m erkez bir nem e sahiptir; bu iliki W eberin yakla
k on yl sonra yaymlanan Ahlk Tarafszlk" (W ertfreih eit)
adl yazsnda farkl bir adan ele alnr.25 W eber bu son yaz
da sosyal bilim ler ve sosyal politika asndan nem li olsa bile,
'deer yarglannm m antksal statsyle deil, aksine pratik bir
soru nla, bilim ad am nn inand deerleri g erek letirm ek
iin kendi akadem ik prestiji veya konum unu kullanm as ge
rekip gerekm edii sorunuyla ilgilenir. Bu, nihayetinde deer
lere bal olan ve neticede bilim sel kantlarla zlem eyecek
bir m eseledir. O , son tahlilde, sadece bireyin -k e n d i deer
sistem ine bal o la ra k - niversitedeki grevlerine referan s
la karar verm esi gereken bir sorundur. Eitim grevleri ok
genel anlamda alndnda, eer eitim cinin rol rencilerine
geni bir estetik ve etik kltr yelpazesi sunm aksa, eitim ci
nin ideallerini kendi retim alanndan uzak tutmas zor ola2 4 M ethodology o f the S ocial Sciences, s. 1-47. W eberin bu grleri gelitirdii
siyasal balamn bir analizi iin , kr. W olfgang J . M om m sen, M ax W eber und
d ie dcu lschc Politik, 1 8 9 0 -1 9 2 0 (Tbingen, 19 5 9 ).
25

M ethodology o f the S ocial Sciences, s. 2-3.

231

aktr. W eberin ifade ettii gr, eitimde, zellikle bir l

de bilim sellik iddias tayan konularda profesyonel uzm anla
mann m odem niversiteye uygun bir organizasyon olduu
dur. Bu koullarda, eitim ci kesinlikle kendi dnya grn
ifade etm e hakkna sahip deildir; sosyal bilim lerin problem
leri, problem ler olarak ilgi kaynaklarn kltrel deerler
den alsalar da, teknik analiz dnda zlem ezler ve eitim ci
nin ders platformundan kaynaklanan tek sorum luluu teknik
analizlerden ibarettir.
Bunu nla beraber, ren cin in gnm zde snfta n celik le
renm esi gereken ey (1 ) B elirli b ir grevi tpk bir ii gibi ye
rine getirm ek (2) K iisel olarak kendini rahatsz etse bile, ger
ek leri kabu l etm ek ve onlar kendi znel deerlerinden ayr
m ak (3 ) K endini grevine adam ak ve gereksiz b ir kiisel ter
cih ler veya baka bir duygu gsterisi yapma drtsn bastr
m aktr.26

niversitedeki eitim ci, bir baka yurttan ideallerine si

yasal eylemlerle ulaabilm ek iin sahip olduu btn frsatla
ra sahiptir ve kendisi iin daha fazla ayrcalk talep etm em e
si gerekir. Profesrlk m akam uzm anlam bir kiisel keha
net iareti deildir. Kendi konum unu bu ekilde kullanan bir
profesr, mevkisini zellikle alc olan ve tam anlamyla ken
dinden em in olmayan b ir izleyiciyle iliki iinde istism ar ede
bilir. W eber, burada kiisel bir in ancn ifade etm ekledir. n i
versite deerlerin tartld bir forum olabilseydi, bu sadece
btn deer konum laryla ilikili tem el sorunlarn snrszca
tartlm as zgrlnn bir temeli olabilirdi. Ancak bu, ke
sinlikle, temel siyasal ve etik sorunlarn aka tartlamad
Alman niversitelerine ait bir zellik deildir ve durum byle
devam ettii srece, bilim in bir tem silcisinin, bu problem leri
ele alma hakk kadar, arballn koruyarak bu konularda
sessiz ka lm a hakk da vardr.27 W eber bunu sylerken kuku
26

M ethodology o f th e S ocial S cien ces, s. 5; G esam m elte A u fstze z u r Wissensch aftsleh re, s. 4 9 3 .

27

M ethodology o f the S ocial Scien ces, s. 8.

232

suz eitim cinin niversite alan dnda siyasal ve ahlk yar

glarn ifade etm eyi reddetm esi gerektiini kastetm ez. A ksi
ne o, akadem ik alan dndaki yanl ahlk tarafszlk uygu
lam asn sert b ir dille eletirir. W eber, sahte b ir bilim sel taraf
szlk ad altnda siyaset alanndaki iddialann gizleyen kiiler
kadar niversitede partizan bir konum u aka tleyen kii
lere de aka kardr.
Her halkrda, W ebere gre, bir bireyin kendi retim et
kinliklerinde zel b ir deer konum u gelitirip gelitirm em e
si gerektii soru nu nu n sosyal bilim lerde olgusal nerm eler
ve deer nerm elerinin m antksal iliki problem inden bam
sz olarak alnm as nem lidir. Ampirik disiplinlerin problem
leri, kukusuz, deerlendirici olmadan zlebilir. Onlar de
erlendirm eyle ilgili problem ler deildir. Tersine sosyal bilim
lerdeki problem ler ele alm an olgunun deer ilikisine gre se
ilir... Am pirik aratrm ada, hibir pratik deerlendirm e bu
kesin m antksal gerekle m erulatrlm az.28

28

M ehodology o f th e S o cia l S cien ces, s. 2 1 -2 2 .

233

11
Sosyolojinin Temel Kavramlar

Yorumcu sosyoloji
W eber, m etodolojik yazlarn ounlukla ilk am pirik alm a
larnda ele ald zel sorunlar balamnda yazmtr; bu yaz
lar, onun, ilk eitim ini ekillendiren hukuk, ekonom ik ve ta
rihsel dnce geleneklerinin entelektel snrlarndan k u r
tulma m cadelesinin bir belgesidir. M etodolojik yazlarda sos
yoloji, tarihe tbi konum da alnr: Sosyal bilim lerin ilgi alan
n oluturan problem lerin kltrel nem e sahip belirli sorun
larla ilikili olduklar dnlr. W eber, sosyal bilim lerde ge
nellem elerin im knsz olduu dncesine kar kar, aksine
genel ilkelerin formlasyonunu byk lde hedefe ulama
nn arac olarak alr.
W eberin am pirik yazlarnn ald asl yn, zellikle ha
cimli bir kitap olan E kon om i ve Toplumda grlecei gibi, bu
bak asnda belirli bir vurgu deiikliine yol am tr. O l
gusal y arglar ve d eer y arglar ayrm ndan vazgem edii
gibi, bu ayrmla ilikili zel tarihsel oluum larn analizi sade
ce genel ilkelere gre gerekletirilem ez tezinden de vazge
mez; bu tez byle bir grev iin sadece balang niteliinde
bir nem e sahiptir. A ncak yine de W eberin E kon om i ve Toplumdaki ilgisi toplum sal ve ek on om ik organizasyonlardaki
235

tekbiim lilikleri ortaya koymaya, yani sosyolojiye yneliktir.

W eberin szleriyle, so sy o lo ji, insan toplum sal eylem iyle
ilikili genel ilkeler ve kavramlar formle etmeye alr; buna
karlk tarih zel, kltrel adan nem li eylem ler, yaplar
ve kiiliklerin nedensel analizi ve aklam asna yn eliktir.1
Bu gr kukusuz m eto d o lo jik yazlarda gelitirilen tem el
konum un tekrardr ve W eberin ilgisinin sosyolojiye kaym as
nn, onun lemel m etodolojik grlerinde bir deiiklikten zi
yade kiisel ilgilerinde bir vurgu deiikliine yol at syle
nebilir. E kon om i ve Toplurnun W eberin dncesinde yeni bir
ayrlk noktasn temsil etme derecesi onun grleri zerine
ikincil almalarda ou kez abartlm tr. E kon om i ve Toplum
ekonom i politiin farkl boyutlar zerine kapsaml, ortak bir
alm ann parasdr: W eberin niyeti bir giri yazsyla, b ir
likte alt yazarlarn daha uzmanca alm alarna katkda
bulunm akt.2 W eber, E kon om i ve Toplum u yazma am alarn
belirtirken, bu kitaptaki sosyolojik analizin zel tarihsel olgu
larn aratrlmas iin gerekli en basit hazrlk grevi yk
lendiini gsterir. Bylece tarihin ilgisi bu zel karakteristik
lerin nedensel bir aklam asn sunmaya yneliktir.3
W eber, nesnellik zerine yazsnda, sosyal bilim lerde, zi
hinsel olgularla, doas gerei genelde kesin doa bilim lerin
deki em alarn zebilecei veya zm eye alabilecei tirdekinden, zellikle farkl bir grev olan em patik anlam ayla
ilgilend i im izi4 vurgular. Bu yzden, toplum sal olgularn
analizinde temel admlardan biri, onun znel tem elini anla

Econom y and Socicly, c. 1, s. 19; (Alm. bask), c. 1, s. 9.

Bu kitaplar derlem esi b ir btn olarak G rundriss d e r S o z ia l k o n o m ik ady

la yaymlanmtr. Bu serinin yazarlar Som bar, M ichels, Alfred W eber ve Schum peterdir. ilk katklar 1 9 1 4 te yaym lanr ve dierleri derlem e tam am
landnda 1930'larda yerini alr. Bkz. Jo h an n es W inckclm an, M ax W ebers
Opus Post-hum um ", Zeitschrift f r d ie g esam ten Staatsw issenschaften, c. 105,

Georg von Below a m ektup, Haziran 1914, Georg von Below , D er deu tsche
Stadl des M ittelalters (Leipzig, 1 9 2 5 ), s. xxiv.

M ethodology o f the Social Sciences, s. 7 4 ; Gesammelte A ufstze z u r W issensc

haftsich re. s. 173.

19 4 9 , s. 3 6 8 -3 8 7 .

236

m aktr; bu yaznn ana temalarndan biri, insan etkinliinin

znel bir karaktere sahip olmasnn toplum sal ve tarihsel ol
gularn n esnel analizini kesinlikle engellem eyeceidir. te
yandan, bu znellikten, sadece doa bilim leri ve sosyal bilim
lerin atan doasn dikkate alarak kurtulamayz. E konom i ve
Toplum da kendi yorum cu sosyoloji anlaynn ana hatlarn
oluturan W eber, znelin sosyolojik analiz asndan nem ini
vurgulamay srdrr.5
W eb erin szleriyle, Bu olduka m ulk szcn bura
da kullanld anlam nda, so syo lo ji, bizzat toplum sal eyle
mi yorum layc anlamayla ve bylece eylemin yn ve sonu
larnn nedensel olarak aklanm asyla ilgili bir bilim olarak
alnm aldr.6 Toplum sal eylem veya davran (soziales H an
deln) znel anlam n bir baka birey veya grupla ilikili oldu
u bir eylemdir. Eylem in analiz edilebilecek iki anlam vardr:
Analiz, eylem in belirli bir birey iin sahip olduu anlama atf
ta bulunm al veya varsaymsal bir aktrn znel anlamyla il
gili bir ideal tiple iliki iinde yaplmaldr.
G erekte, bu ekilde tanmlanan eylem ile sadece dnm e
den veya otom atik olarak yaplan davranlar arasnda hibir
n et ayrm yoktur. nsan etkinliinin so syo lo jik am alar a
sndan nem li olan byk bir ksm anlaml eylem in snrla
r iindedir: Bu, zellikle geleneksel tipte davranlar iin sz
konusudur. A ynca ayn som ut etkinlik anlalr ve anlala
maz unsurlar karm n ierebilir. Bu karm , rnein onla
r yaamayan bir sosyal bilim cinin sadece ksm en anlayabile
cei m istik yaantlar ieren baz dinsel etkinlik biim lerinde
de sz konusu olabilir. Bir yaanty analitik olarak kavramak
iin onu m utlaka tamamen tekrarlamak gerekmez: K esinlik
le, Sezar anlam ak iin Sezar olm ak gerekm ez.7
5

Econom y and Sccicl/ nin ilk cildindeki bu aklama daha nceki ber einige
Kategorien der verstehenden Soziologie", Gesammelte Aufstze zu r Wissenschaslehrenin gzden geirilm i biimidir (s. 4 2 7 -4 7 4 ; ilk basm 1913).

Econom y an d S ociety, c. 1. s. 4 ; (Alm. bask), c. 1, s. 1. Kr. Ju lie u Freund. The

Sociology o /M a x W eher (Londra, 19 6 8 ). s. 9 0 -9 1 .

E con om y an d S o c iety , c . 1, s. 5. Carlo A ntoni, F rom H istory to S o cio lo g y

(Londra, 1 9 6 2 ), s. 170.

237

Burada W eberin argm annn tem el m antn kavram ak

nem lidir. O, znel anlam n ou insan davrannn temel
unsurunu oluturduunu kabul ederken, gerekle sezgicili
in bu aratrma im knn salayabilecek bir reti olm ad
na dikkat eker; aksine, yorum cu sosyoloji tekrarlanabilen ve
bylece bilim sel yntem lerin geleneksel ilkelerine gre dorulanabilen anlam yorumlama teknikleri zerine kurulabilir ve
kurulmaldr. Bu ise W ebere gre, ya aktrn znel ereve
sinin bir parasn oluturan m antksal ilikileri rasyonel anla
ma ile ya da daha duygusal sem patik trden bir anlama ile ba
arlabilir. Rasyonel anlama aktrn m atem atiksel akl yrt
me veya formel mant kullanmas rneinde tam ve kesin
dir. Kii, 2x2= 4 nerm esini veya Pisagor teorem ini akl y
rtrken ya da bir argman iinde kullandnda veya m an
tksal bir muhakeme zincirini kabul ettiimiz dnm e tarz
larna uygun bir biim de doru olarak kurduunda, onun an
latm ak istedii eyin tam, ak bir anlam na sahip o lu ruz.8
Ancak burada, m antksal nerm elerin kesin olarak kavranm a
s ile pratik bir hedefe ulam ak iin belirli bir arac rasyonel
bir biim de kullanan bir kiinin eylem lerini anlama arasnda
kesin bir blnm e izgisi yoktur. Em pai, duygusal bir ba
lamda yer alan eylemin anlam n kavramada nem li bir ara
olsa bile, em patiyi anlamayla zdeletirm ek hatadr: k in ci
si sadece sosyolog asndan duygusal bir sempatiyi deil, ayn
zamanda eylemin znel anlam n kavramay gerektirir. G enel
de insan etkinliinin yneldii idealler davranlarm z d
zenleyen ideallere yabanc olduu lde bu ideallerin onlara
inanan insanlar iin anlam n kavramak daha da zorlar. Bu
koullarda sadece ksmi bir kavramann sz konusu olduunu
ve bu salanamadnda bile onlar hazr veriler olarak al
makla yetinm em em iz gerektiini kabul etmemiz gerekir.
Sosyoloji elbette insan etkinlii zerinde etkili, ancak znel
anlamdan yoksun nesneler ve olaylar da ele alm aldr. ( r
nein iklim i, corafi ve biyolojik faktrleri ieren) bu olgu

8
238

E onom y and Sodety, c. 1, s. 5.

lar insan davrannn k ou llard r, fakat yine de herhan

gi bir insan am acyla ilikili deillerdir. Bu olgular, insanlarn
znel am alaryla ilikili olduklar srece bir anlam kazanr ve
toplumsal eylem in unsurlanna dnrler. M akine gibi insan
eseri bir ey sadece onun retim ve kullanm am acna veya
olm as am alanan anlam na (Sinn) gre anlalabilir...9
Toplum sal eylem in bilim sel analizi salt betim lem enin te
sine getiinde ideal tiplerin inasyla ilerler: D eer ynelim li
veya duygusal eylem in anlalm asyla ilikili skntlar dikka
te alndnda, genelde rasyonel tipler ina etm ek faydal ola
caktr. Rasyonel eylem i oluturan ey, ideal tip iinde ortaya
konularak, ondan sapm a irrasyonel unsurlarn etkisin e gre
incelenebilir. W eber, rasyonel ideal tiplerin stn yanlarnn
zaten ekonom ide gsterildiini dnr: Bunlar form lasyonda kesin, uygulamada belirsizlikten uzaktrlar. W eb er bunun
prosedrle ilikili bir husus olduunu vurgular; kullanm hi
bir anlamda rasyonalist eilim in varln im a etm eyen m e
todolojik bir aratr.
W eber, her biri rasyonel veya duygusal eylem leri anlam a
y gerektirip gerektirm ediine gre alt blm lere ayrlabilen
iki temel yorum layc anlam a biim i belirler. lki dorudan
anlam ad\ Bu anlam a trnde, eylemin anlam n dorudan
gzlemle kavrayabiliriz: Dorudan anlam ann rasyonel alt b
lmyle ilgili olarak biraz nce sz edilen rnei, m atem atik
bir nerm enin kavranm asn verebiliriz. 2x2= 4 n anlam n
sylendii veya yazld anda kavrayabiliriz. te yandan, ir
rasyonel bir davran, rnein bir fke davrann yz ifade
si, nidalar veya irrasyonel duygusal tepkiler biim inde kendi
ni gsterdiinde dorudan an lan z. kinci tr, yani aklay
c anlam a (erk l ren d es V erstehen), dorudan anlam adan, gz
lenen etkinlik ile onun aktr iin anlam arasndaki gdsel
balanty aklam ay gerektirm esi bakm ndan farkldr. Bu
rada benzer ekilde iki ek eylem biim i vardr. Rasyonel eylem
biim i, bir bireyin belirli bir amac gerekletirm ek iin zel

E con om y an d S ociety, c. 1, s. 7; (Alm. bask), c. t, s. 3.

239

bir arac kullanm asn gerektiren bir etkinlik iine girdii du

rumlardaki eylemleri anlamay gerektirir. Nitekim rnein, bir
gzlem ci odun kesen bir adam grp onun ate yakm ak iin
bir yakt salamaya altn bildiinde, hibir glkle kar
lam adan eylem in rasyonel ieriini kavrayabilir. Ayn tr
den dorudan gdsel bir karm irrasyonel davran konu
sunda yaplabilir. rnein bu anlam da, gzyalarna b ou
lan birinin tepkisini sadece youn bir hayal krkl yaadn
bildiimizde anlayabiliriz.
Aklayc anlamada, sz konusu eylem , davrann som ut
aknn bir aklam as olarak alnabilecek anlalr bir gd
ler dizisi iine yerletirilir. Bu yzden, eylem in znel anlamy
la ilgilenen bir bilim iin, aklam a bu ekilde yorumlanan an
lalr bir eylemin som ut aknn ait olduu anlam kom pleksi
ni (Sinnzusam m enhag) kavramay gerektirir.10 Bu tanm , W e
b e rin , yorum cu sosyolojinin am pirik analize uygulanmas an
lay asndan byk bir nem e sahiptir. G dnn anla
lm as, her zaman, ilgili zel davran bireyin eylem ine refe
rans ald daha genel b ir norm atif standartla , ilikilendirm eyi gerektirir. Nedensel aklam a dzeyine ulam ak iin znel
uygunluk ve nedensel uygunluk ayrm yaplmaldr. Belir
li bir eylem aknn yorum u, ona atfedilen gd kabul gren
veya allagelm i n orm atif kalplara uygun olduu takdirde
( anlam dzeyinde) uygundur. Bu, baka deyile, ilgili eyle
min kabul gren norm lar tem elinde anlalm as bakm ndan
anlamldr. Ancak bu anlam tek bana zel bir eylemin geer
li bir aklam asn salam ak iin yetersizdir. Aslnda idealist
felsefenin tem el hatas, znel uygunluu nedensel uygunlukla
zdeletirm esidir. Bu grn temel kusuru, anlam kom p
leksleri, gdler ve davran arasnda dorudan ve basil bir
iliki olduunu varsaymasdtr. Baz bireylerin benzer eylem
leri farkl gdlerin sonucu olabilir ve aksine, benzer gd
ler farkl som ut davran biim leriyle ilikili olabilir. W eber,
insan gdlerinin kom pleks yapsn yadsmaz, insanlar ou
10

240

E conom y and S ocicly , c. 1, s. 9. Bunun teorik nem iyle ilikili bir analiz it
bkz. Parsons, s. 6 3 5 vd.

kez gdler atm as yaarlar ve bir insann b ilin li olarak

farknda olduu bu gdler, byk lde, bilincinde olm a
d daha derin gdlerin akliletirm eleri olabilir. Sosyolog bu
ihtim allerin bilincinde ve onlarla am pirik dzeyde ilgilenm e
ye hazr olm aldr fakat kukusuz, bir etkinliin bilin cin ula
amayaca drtlerin sonucu olmas ihtim a arttka, bunun
anlam n yorum lanm as asndan m arjinal nem de bir olgu
haline gelm esi ihtim ali artar.
Bu sebeplerle, n ed ensel uygunluk, nadir ideal rnekte
saysal olarak ifade edilebilecek, ancak her zaman bir anlamda
hesaplanabilir bir ihtim alin bulunm asn, belirli gzlem lenebi
lir bir olay (ak veya znel) bir baka olayn izleyebileceini
veya e zamanl olarak ortaya kabileceklerini belirlem enin
m m kn olm asn g erek tirir." Bu yzden, aklayc nem ini
gsterm ek iin, edim in znel anlamn eitli belirlenebilir so
nulara balayacak yerleik b ir am pirik genellem enin bulun
mas gerekir. W eberin yntem inin temel kabullerinden hare
ketle yle bir sonuca varabiliriz: Bir genellem e, kesin olarak
dorulanm olsa bile, anlam sal uygunluktan yoksunsa, yo
rum layc sosyolojinin alan dnda istatistik bir korelasyon
dan ibaret olarak kalr:
Bu yzden, sadece b ir toplum sal eylem in gidiatyla ilgili an
lalabilir ortak b ir anlam a karlk gelen istatistiksel dzenli
likler sosy olo jik genellem elerdir ve onlar terim in burada k u l
lanlan anlam nda anlalr eylem tiplerini olutu ru rlar. Sade
ce - e n azndan b ir lde gereklikte g zle n e b ile c e k - znel
olarak anlalr eylem in rasyonel form lasyonlan gerek olay
larla ilikili sosyo lo jik tipleri oluturur. B elirli b ir ak eylem
aknn fiilen o n ay a km a ihtim alinin her zam an znel yo
rum un aldyla orantl olduu kesinlikle doru d e ild ir.'2
U

Ecotomy and S ociely , c. 1, s. 11-12. Bu koul dikkate alndnda, W eber'in

Roscher vc Knicsc eletirisinde aka grlecei gibi, T arih in in yorum cu
gd-aratrm as, kesinlikle, doadaki bireysel bir srecin nedensel yorum u
na benzer biim de, nedensellik yklem ektir..." G csam m elle A u js ilz e zu r W issen sch a jtsk h re. s. 134.

12 Economy an d S ociety , c. 1, s. 12; (Alm. b ask), c. 1, s. 6.

241

M antken insan davrann etkileyen olgularla ilikili o l

salar da, W eberin belirttii anlamda anlaml olm ayan birok
farkl istatistiksel veri tr vardr. Ancak anlaml eylem, ista
tistiksel ilem lere elverisiz deildir: Bu anlamda sosyolojik is
tatistikler rnein su istatistikleri veya meslek dalm ista
tistiklerini ierir.
W eb er, insan toplum sal d avrann aratrm akta d eer
li olan bilginin kapsam n yorum cu sosyolojik yntem le ana
liz edilebilen bilgilerle snrlandrm az. nem i W eber tarafn
dan kesinlikle gz ard edilmeyen, toplum sal hayatla neden
sel olarak ilikili, anlalr'olm ayan birok sre ve etki tr
vardr. Bunun vurgulanmas nem lidir, zira W ebere gre, yo
rumcu sosyolojinin insan toplum sal davranyla ilgili tek ge
nelletirm e temeli olduunu varsaymak yaygn hale gelmitir.
W eber, sosyoloji terim ini znel olarak anlam l eylem ana
liziyle snrlandrm asnn ou kez alanda kullanlan ilikili
dier kavramlarla rttnn bilincindedir: Sosyoloji, bize
gre... yorum cu sosyoloji (verstehen de S oziolog ie) ile snrldr
-a n ca k h i kim senin izlemeye zorlanamayaca ve zorlanm a
mas gereken bir kullanm biim i.13
W eb e rin org anizm ac so sy o lo jiy e , rn e in - p arlak b ir
a ln a o larak n ite le n d ir d i i- S c h a ffle n T o p lu m sa l B e
d e n le r d e Y ap ve H a y a t'n a zel referan s bu rad a n e m li
dir. llevselcilik , W ebere gre, toplum sal hayat aratrm a
da kesinlikle kullanldr: O ... pratik bir betim lem e ve gei
ci ynelim arac olarak sadece kullanl deil, ayn zaman
da vazgeilm ezdir.14 Tpk organik sistem ler aratrm as r
neinde olduu gibi, sosyal bilim lerde ilevsel analiz btn
(toplum] iindeki, aratrma asndan nem li birim leri belir
lememizde yardmc olur. Ancak toplum ve organizma analo
jisi, belirli bir noktada, toplum un analizinde ilevsel tekbiim lilikleri belirlem enin tesine gem enin m m kn ve hatta ge
rekli olmas anlamnda, ilemez. Bununla beraber, yorumlay
c anlama, bilim sel bilgiye bir engel olmaktan ziyade, doa b i
13

Econom y and S ociety, c. 1, s. 12 -1 3 ; (Alm. bask), c. 1, s. 6.

14 E conom y and S ociety, c. 1, s. 15.

242

lim lerinde olmayan aklayc imknlar sunan bir yntem ola

rak anlalm aldr. Bunun kesinlikle bir bedeli vardr: Sosyal
bilim lerin bulgularnn daha az tam ve daha az kesin olmas.
W eb erin Schaffleden kesin olarak ayrld nokta b t n
c anlaylarn m antksal statsyle ilikilidir. H areket nokta
s olarak btn alan ve bylece bireysel davran analizi
yaklam n benim seyen sosyologlar kolayca kavramlar m ut
laklatrma tuzana derler. Bu yzden, asla zel bir ortam
daki bireylerin birok farkl etkileim inden daha fazlas olm a
yan toplum , eylem i bir kim lik kazanarak deyim yerindey
se kendi zel bilincin e sahip, eyleyen bir birim haline gelir.
W eber, kukusuz, sosyal bilim lerde devletler, firmalar gibi kolektiviteleri anlatan kavramlar kullanm ann gerekli olduunu
kabul eder. Ancak ona gre, bu kolektiviteierin b irey insan
larn zel edim lerinin sonular ve organizasyon b iim lerin
den ibaret olduklar unutulmam aldr. nk sadece birey
ler znel olarak anlalr eylem leri gerekletiren faillerdir.15
Bununla beraber, bu k olek tif birimler/faillerin yorum cu sos
yoloji iin hayati nem e sahip bir baka yn daha vardr: Bi
reylerin znel bak alar onlarn gerekliklerini oluturur ve
ou kez zerk birim ler olarak onlar temsil eder. Bu tem siller
-toplum sal davran etkilem ede nemli nedensel bir rol oyna
yabilir.
Yorum cu sosyoloji, W ebere gre, toplumsal olgularn psi
kolojik terim lere indirgenerek aklanabileceini gsterm ez.16
P sik o lo jin in bulgular b t n sosyal b ilim ler iin k esin lik le
nem lidir, fakat dier komu disiplinler iin olduundan fazla
deil. Sosyolog asln da bireylerin psikolojik doalaryla deil,
yorum layc sosyal analizle ilgilenir. W eber toplum sal k u ram
larn, aklayc anlamda, psikolojik genellem elerden hareket
le anlalabilecei dncesini kesinlikle reddeder. nsan ha
15 E conom y an d S ociety, c. 1, s. 13; (Aim. bask), c. 1, s. 6. Bu grn ve W eb crin yorum cu sosyoloji taslandaki dier grlerin kapsaml b ir eletiri
si iin bkz. Alfred Schtz, T he P henom enology o f the S ocial W orld (Evanstonc,
1967).
16 E conom y and Society, c. 1, s. 19.

243

yat esasen sosyo-kltrel etkiler tarafndan biim lendirildii

iin , gerekte sosyolojinin psikolojiye katksnn psikolojinin
sosyolojiye katksndan daha fazla olm as muhtemeldir:
[B]u prosedr p sik o lo jik n iteliklerin analiziyle balayp ard n
dan toplum sal k u ram larn analizine gem ez... aksine k u ra m
larn p sik o lo jik n k ou llar ve son u larn n kavranm as k u
ram larn kesin bilgisini ve kurum sal yap lann bilim sel anali
zini gerektirir... Fakat k u ram lar p sik o lo jik yasalardan h are
ketle veya tem el p sik o lo jik olgulara gre aklam ayz. 7

Toplumsal ilikiler ve toplumsal davran ynelimi

Toplum sal eylem anlam l olarak dierlerinin gem i, m ev
cu t ve gelecekte olm as bek len en davranlarna y n e lik ' 8
her tr insan davrann ierir. Bir toplumsal iliki, her biri
kendi eylemini dierinin edim leri (veya olmas beklenen edim
leri) ile ilikilendiren iki veya daha fazla birey arasnda kar
lkllk durumunda var olur. Ancak bu, ilikiyle ilgili anlam
larn zorunlu olarak paylaldn ima etmez: ou durum
da, rnein i l y a un qui aim e et ut qui selaisse aim er ( b ir s e
v en ler vardr, b ir d e sevilenler) ataszne uygun den bir
ak ilikisinde, bir tarafn tutum lar dierininkilerle tam a
m en ayn deildir. Yine de bu tr ilikilerde, srdrld
takdirde, her birey iin ondan beklenen eyi tanmlayan kar
lk l olarak tam am layc anlam lar vardr. Bu konu d a Simm eli izleyen W eber, G esellschaft (toplum ) kavramndan ziya
de, ilikiler dzeni anlam n tayan ve kelim enin tam anlamy
la toplum lam ann kastedildii V ergesellschaftun g terim ini
kullanr. Toplum sal hayat oluturan ilikilerin ou geicidir
ve srekli bir oluum -yok olu sreci iindedir. Kukusuz bir
toplumsal ilikinin, ilgili taraflar arasnda ibirliini gerektirdi
i de varsaylmaz. W eber, atm ann en srekli ilikilerin bile
karakteristik bir zellii olduunu vurgulamaya zen gsterir.
17

M ethodology o f the S ocial Sciences, s. 8 8 -8 9 .

18

Economy a n d S ociety, c. 1, s. 22.

244

Bireyler arasndaki btn iliki tipleri W eberin terim e yk

ledii anlam da bir toplum sal iliki oluturmaz. Sokakta yr
yen iki insan arpm adan nce birbirini fark etm em ise, on
larn etkileim i bir toplum sal eylem rnei deildir: Eylem
onlar sonradan bu kaza iin birbirlerini sulam aya baladkla
rnda ortaya kacaktr. W eber ayrca kalabalklar iindeki et
kileim den sz eder: Le Bon haklysa, kalabalk bir gruba ye
lik bireyin o k az kontrol edebildii bilinalt etkileri ynlen
diren k o lek tif davran biim leri yaratabilir. Burada bireyin
davran dierlerinin davranndan nedensel olarak etk ile
nir ancak bu eylem , anlam dzeyinde dierlerinin davran
na ynelik olsa bile, W eberin term inolojisine gre toplum sal
eylem deildir.
W eb e r d rt tip to plum sal davran y n elim i a y rt eder:
Amal rasyonel davranta, birey belirli b ir edim in m uhte
mel sonu lan n bir am aca uygun aralan hesaba katarak ras
yonel bir biim de deerlendirir. Bu, belirli bir am aca ulamaya
alrken genellikle amaca ulalabilecek birka aracn bulun
duu anlam na gelir. Bu alternatifler karsnda, birey am ac
na ulamay salayacak m uhtem el aralardan h er birin i greli
etkililiklerine (ve benim sedii dier hedefler asndan sonu
larna) gre deerlendirir. Burada W eber daha nceden sosyal
bilim sel bilginin rasyonel uygulan iin form le ettii em a
y genel toplumsal eylem paradigmasna uyarlar. D eger-rasyonel eylem , tersine, belirgin bir ideale yneliktir ve baka
hibir ey nem li grlm ez. Hristiyan, hakl olarak sonula
r Tanrya brakr.19 Bu yine de rasyonel eylem dir, zira bire
yin etkinliini ynlendiren tutarl hedefleri gerektirir. Sadece
grev, onur ve kendini bir nedene adama ideallerine ynelik
eylem ler bu tipe yakn der. Deer rasyonel eylem ile n
c bir eylem tipi duygusal eylem arasndaki tem el b ir fark,
ilki bireyin kendi etkinliini ynlendiren aka tanm lanm
idealleri benim sem esini gerektirirken, ikinci rn ek te bu ka
rakteristiin yer alm am asdr. Duygusal eylem bir tr duygu

F rom M ax W eber: E ssay s in S ociolog y , s. 120.

245

sal durum altnda gerekletirilen eylemdir ve aslnda anlam

l ve anlaml olmayan davrann snrlar iinde yer alr. Onun
deer-rasyonel eylemle ortak yn, eylemin anlam nn -a m a
l rasyonel eylemde olduu g ib i- aralarn am alar asndan
arasallgmda deil, edimi kendisi iin gerekletirm ekte yat
masdr.
D rdnc eylem ynelim i tipi geleneksel eylem de an
lam l ve anlam l olm ayan davrann snrlan iinde yer alr.
G eleneksel eylem det ve alkanln etkisi altnda g erek
letirilir. Bu eylem tipi insanlarn alkanlk zere yaptkla
r btn gndelik eylem lerinin byk bir ksm na uygun d
er.20 Bu tipte eylemin anlam nn kaynanda, deer rasyonalitesi iinde srdrlen eylem lerdeki gibi tutarl, tanm lanm
bir biim den yoksun idealler veya sem boller yatar. G eleneksel
deerler rasyonelletike geleneksel eylem deer rasyonel ey
leme yaklar.
W eb erin sn rlarn izdii bu drtl tipoloji E ko n o m i ve
T oplum 'un am pirik zn o lu tu rur, fakat genel toplum sal
eylem snflam as olarak tasarlanm az. Bu tipoloji, W eb erin.
toplumsal eylem analizi en iyi biim de irrasyonel sapmalarn
llebilecei rasyonel tipler kullanlarak srdrlebilir d
ncesinin bir uygulamasn oluturan ideal tip bir emadr.
Nitekim zel som ut bir insan davran rnei bu davrana en
yakn den drt eylem tipine gre yorum lanabilir. Ancak ok
az som ut m ek gerekte birden fazla tipin unsurlarnn bir
karm n ienneyecektir.
W eber, yorum cu sosyolojide dorulama problem inin yarat
t skntlarla ilgili tartmasnda, nedensel uygunluun her
zaman bir olaslk meselesi olduunu vurgular. nsan davran
nn ngrlem ez olduunu syleyenler aka yanlg iin
dedir: [H ]esaplanam azlk... d elinin ay rcal d r.21 Fakat
insan davranlarnda karm za kan tekbiim lilikler sade
20

Econom y an d S ociety, c. 1, s. 25.

21

M ethodology o f the S ocial S cien ces, s. 124. Aynca bkz. G esam m elte Au fstze zu'
W issenschaftslehre, s. 6 5 vd. Burada W eber irrasyonalite", ngrlem czlik
ve irade zgrl" arasndaki ilikiyi ayrntl olarak tartr.

246

ce zel bir edim veya koulun bir aktrn belirli bir tepkisini
retmesi ihtim aline gre ifade edilebilir. Bylece her toplum
sal ilikinin bir veya daha fazla aktrn kendi eylem lerini zel
bir biim de ynlendirebilm esi olaslna" dayand syle
nebilir (burada olaslk ans anlamndaki te sa d fle kar
trlm am aldr). W ebere gre, insan davrannda olum sall
n varln kabul etm ek onun dzenliliini ve ngrlebilir
liini yadsmak deildir; aksine bir kez daha, anlam l davran
ile (rnein ac verici bir uyarana bilinaltyla dolaym lanm )
sabit bir tepki arasndaki kartl vurgulamaktr.
Bylece W eber, kavram sal b ir temel toplum sal iliki tip
leri sn flam as ve daha kapsam l bir toplum sal o rganizas
yon biim leri snflam as ortaya koyarken, betim lem esini ola
slk terim leri iinde ifade eder. Sreklilik gsteren her top
lumsal iliki, en tem el dzeyde, W eberin gren ek (B ra u
ch) ve det (Sitte) olarak adlandrd eyi ieren davran
tekbiim liliklerini ierir. Toplum sal eylemdeki bir tekbiim lilik, onun belirli bir grupta var olm a olasl som ut pratikten
baka bir eye dayanmad s rece22 bir grenektir. Bir det
uzunca zam andr yerlem i bir grenektir. Bir grenek veya
. det, bakalar tarafndan anlam l biim de onaylansn veya
onaylanmasn, bir veya daha k bireyin alkanlk zere uy
duu allagelm i bir davran biim idir. O na uyma belir
li yaptrm biim leriyle desteklenm ez; o, aktrn iradi olarak
uyduu b ir eydir. Gnm zde her sabah, belirli snrlar da
hilinde, belirli bir kalba uygun biim de kahvalt yapmak det
tir. Ancak (otel m terileri m ei dnda) byle yapmak iin
bir zorunluluk yoktur ve her zaman da bir det deildi.23 G
renek ve detin toplumsal nem i gz ard edilemez. rnein
genellikle det haline gelm i tketim alkanlklar byk eko
nomik bir nem e sahiptir. G renek veya detlere dayal davra
nlarn tekbiim liligi bireylerin znel olarak kendi karlarna
uygun biim de davrandklar ideal rasyonel eylem tipiyle ili
kili tekbiim liliklerle kartlk iindedir. Kapitalist giriim ci22

Economy and S ociety, c. 1, s. 29.

23 E conom y an d S ociety, c. 1, s. 2 9 ; (Alm. bask), c. 1, s. 15.

247

nin serbest piyasadaki tutumu bunun prototipidir.24 Davran

lardaki tekbiim lilik ben cil gdlere bal olduunda, baka
deyile bu tipe yakn dtnde, bir toplumsal iliki, dete
dayal bir davrantan genellikle ok daha istikrarszdr.

Meruiyet, egemenlik ve otorite

En istikrarl toplum sal iliki biim leri, ilikiye katlan bireyle
rin znel tutum larnn m eru b ir d zen e inanca ynelik olduu
iliki biim leridir. W eber buradaki sz konusu ayrmlar ak
lamak iin u rnekleri verir:
N ak liy ecilerin o u , szlem e s releri d old uund a d ze n
li olarak ilan verirlerse, bu tekbiim liligi bireysel karlar be
lirler. B ir sat grevlisi m terileri ayn veya haftann belir
li gnlerinde ziyaret ederse, bu ziyaret ya det zere b ir dav
ran tr ya da zel kar yn elim inin bir rndr. Fak at bir
kam u grevlisi kendi iyerinde h er g n s rek li olarak ayn
zamanda grndnde, sadece istediinde dikkate alm aya
bilecei b ir det veya bireysel kara gre davranmaz. O nun
eylem i, ayn zam anda yerine getirdii bir dzenin geerlilii
(kam u hizm eti ku rallar) tarafndan b ir kural olarak b elirle
nir. taatsizlik onu n aleyhine olaca gibi bir baka ned en de
kurallar ihlalin onu n grev duygusuna (kukusuz farkl de
recelerde) ters dm esidir.25

Meru bir dzene inan, eylemi, dzenin prensiplerine bal

lk dnda baka yollarla da ynlendirebilir. Bunun rnei, ya
salar inerken bile onlarn varln kabul eden ve su etkinli
ini planlad nlemlerle kendi davranna uyduran bir sulu
nun durumudur: Sz konusu bireyin eylemlerini, hukuk dze
ni ihlalin cezalandrlmas ve onun bu cezadan uzak durmak is24

W eber'in burada am al rasyonel eylem e yakn den am pirik rneklerden

sz ettii b elirtilm elidir. D olaysyla, bu D urkheim 'daki b en cillik kavra
myla ayn anlam a gelm ez, nk W eber'in rneinde zne] bencillik aray
ayn beklentilere ynelik"tir (E conomy and Society, c. 1, s. 2 9 -3 0 ).

25 Economy and Society. c. 1, s. 31.

248

teraesi ynlendirir. Ancak kiinin dzenin geerliliini sadece

bir gerek olarak kabul, bireylerin bazen kendi edimlerini
merulatrmaya altklar birok ihlal trnn u rneidir.
Ayrca ayn meru dzenin farkl biimlerde yorum lanabilece
i de belirtilmelidir. Bu durum W eberin din sosyolojisiyle ilgili
ampirik analizlerinden rneklerle aklanabilir. Nitekim Protes
tanlk veya Reform, Katolik Kilisesinin kendi meruiyetinin te
meli olarak ald ayn Hristiyan dzenin radikal bir biimiydi.
G renek ve det ile W eberin uzlam olarak adlandrd
ey arasnda hibir ak am pirik snr yoktur. taat, bu rnek
te bireyin iradi ynelim i meselesi deildir. rnein st stat
grubundan biri uygun nezaket kurallarn dzenleyen detler
den saptnda, m uhtem elen grubun dier yelerinin knam a
syla karlaacak veya dlanacaktr. Bu yaptrm larn uygu
lanmas ou kez yerleik dzene olduka gl bir itaat bi
im iyle salanacaktr. H ukuk; bir det sadece resm olm a
yan yaygn yaptrm lar tarafndan deil, ayn zamanda ihlallere
kar meru yaptrm uygulama kapasitesi ve ykm llne
sahip bir birey veya daha genelde bir grup tarafndan destek
lendiinde var olu r.26 Hukuku uygulayacak birim h er zaman
m odem toplumlarda karlalan uzmanlam profesyonel bir
yarg ve polis rgtn gerektirm ez; kan davasnda klan grup
lar yaptrm birim i olarak denk bir grev yklenirler. det,
uzlam ve yasa arasnda yakn som ut bir iliki vardr. Yaygn
grenekler bile o k gl olabilir. Yasann erevesini daha
nceden sadece genel bir davran kapsayacak biim de i
zenler ou kez sz konusu em re ok az ek b ir itaat saland
n fark ederler. Bununla beraber, grenek ve det ou r
nekte yasalara dnen kurallarn kaynan oluturur. Seyrek
de olsa aksi durum lar ortaya kabilir: Yeni bir yasayla birlik
te yeni alkanlklar ortaya kabilir. Byle bir son u dorudan
veya dolayl olabilir. Nitekim zgr szlem eler yapmay sa
26 W eber bir noktada tem inat" hukuku dolayl tem inat" hukuku ayrm yapar.
lk tip. dorudan cebre dayal bir aygta dayanr, ik in ci tip, ihlali hukuken ce
zalandrlm ayan bir norm rneini anlatr, aksine teminat alm an yasalardan
oluan dier norm lar ihlal eden sonulara sahiptir. W eber, norm alde huku
ku teminat hukukuna iaret edecek herhangi bir nitelem e yapmadan kullanr.

249

layan yasalarn dolayl bir sonucu, rnein satclarn zam an

larnn ounu alclardan sipariler alm ak ve bunu srdrm e
ye alm akla geirm ek olabilir; bu szlem e yasalarla salan
maz, ancak yine de yasalarn varlna baldr.
W eber, yasann varlndan sadece ilgili zorlayc aygt, si
yasal bir birim olduu durumlarda sz edebileceim izi kabul
etmez. Yasal bir dzen, ancak bir grubun - rn e in b ir akraba
lk grubu veya dinsel bir y ap n n - ihlalleri cezalandrm ak iin
gerekli yaptrmlar uygulama grevini stlendii bir durum
da var olabilir. Zaten dinsel gruplarn hukukun rasyonelle
mesi zerindeki etkisi W eberin am pirik yazlarnn ana tema
larndan biridir. Daha genel terim ler iinde hukuk, dinsel
ve siyasal arasndaki karlkl ilikiler, ekonom ik yaplar ve
ekonom ik geliim iin kesin nemdedir. W eber, siyasal top
lumu, varl ve dzeni srekli olarak belirli corafi bir alan
daki idar bir aygt tarafndan fiziksel g uygulanarak veya
uygulanma tehdidiyle korunan bir toplum biim i olarak ta
nmlar. Kukusuz bu, basite, siyasal organizasyonlarn sadece
srekli g kullanarak var olduklarm , g tehdidi veya bizzat
g uygulamasnn sadece btn dier nlem ler baarsz o l
duunda bavurulabilecek nihai bir yaptrm olarak kullanl
dn gsterm ez. Siyasal bir organizasyon, belirli bir toprak
paras zerinde rgtl g kullanm n baarl bir biim de
meru tekeline aldnda bir devlet haline gelir.27
W eber, g/iktidar (M acht) kavram n, bir aktrn am a
larna toplumsal iliki iinde olduu dier kiilere ramen ula
abilmesi ihtimali olarak tanm lar. G erekte bu tanm olduk
a genitir; bu anlam da, her tr toplumsal iliki bir lde ve
belirli koullarda b ir g ilikisidir. Oysa egem enlik (H errs
ch a ft) kavram daha snrl bir anlama sahiptir: Sadece bir ak
trn bir bakasnn verdii zel bir em re itaat etlii g kul
lanm rneklerini anlatr.28 Egem enlii kabul, kat alkanlk
27

Durkheim m farkl kavram latrm asyla kr. Blm. 7, D evletin Rol" altbalg. Durkheim 'n tanm nda ne sabil b ir alana sahiptik ne de g uygulama
kapasitesi karm za kar.

28

H errschajt'm egem enlik" olarak m yoksa otorite olarak m evrilm esi ge-

250

tan sinik bir biim de kendi stnln artrmaya kadar o l

duka farkl gdlere dayanabilir. Bununla beraber, maddi ka
zan salama ve toplumsal itibar kazanm a ihtim ali lider ve iz
leyicisini birbirine balayan en yaygn egem enlik b iim lerin
den kincisidir.29 Ancak hibir istikrarl egem enlik sistem i sa
dece otom atik alkanla ya da bireysel karlarn cazibesine
bal deildir; tem el destek, tbi konum dakilerin konum lar
nn meru olduuna inanlardr.
W eb er, b ir egem enlik ilik isin in dayanabilecei ideal
m erulatrm a tipi belirler: G eleneksel, karizm atik ve hukuk.
Geleneksel otorite, "uzunca sredir varln srdren kural
lar ve glere30 duyulan inanca dayanr. En tem el gelen ek
sel egem enlik trlerinde, ynetenler otoritelerini uygulam ak
ta kullanabilecekleri uzman idari kadrolara sahip deillerdir.
ou kk krsal toplulukta otorite kyn yallar tarafn
dan salanr: En yal olanlarn geleneksel bilgelikte en yk
sek ve bu yzden otorite konusunda en ehil kiiler olduklar
dnlr. Aslnda ou kez yallar ynelim iyle birlikte var
olan ikinci bir geleneksel egem enlik biim i ataerkilliktir. N or
malde bir hane halk birim i zerine kurulu bu egem enlik b ii
minde, ailenin reisi belirli miras kurallar tem elinde kuaktan
kuaa aktarlan bir otoriteye sahiptir. Bir efendiye kiisel sa
dakat balaryla bal idari bir kadro var olduunda patrim onyalizm geliir.
Patrim onyalizm , Doudaki ynetim ler kadar Yakn Dounun ve Ortaa Avrupasndaki geleneksel despotik ynetim
lerin de karakteristik egem enlik biim idir. Patrim onyalizm ,
daha az kom pleks ataerkil egem enlik biim inden farkl olarak,
ak bir ynetici ve tebaa ayrmna dayanr. Basit ataerkillik
le egem enlik, efendinin doal geleneksel hakk olsa bile, ke
rekigi konusundaki term inolojik tartmayla ilgili sorunlarn b ir zeli iin
bkz. Rothun E con om y and Society'cleki aklam as: e. 1, s. 6 1 -6 2 (n ot 3 1 ).
Egem en lik terim ini oto rite" (leg itim e H errsch aft) terim indekinden daha
geni anlamda kullandm .
29

From M ax W eber: E ssays in S ociolog y . s . 80 -8 1 .

30 Economy an d Society, c. 1, s. 226.

251

sinlikle btn yelerin karna m terek bir hak olarak uy

gulanm aldr ve bu yzden ykm lnn zgr iradesiyle be
nimsedii bir ey deildir.31 Patrimonyal otoritenin kklerin
de ise yneticinin ev halkn ynetm esi yatar; saray hayat ile
hkm et ilerinin i ielii onun ayrt edici bir zelliidir ve
m em urlar ncelikle yneticinin kiisel m aiyetindeki hizm et
krlardan devirilir. Fakat patrim onyal egem enlik daha geni
alanlara uygulandnda daha genel bir devirme tem eli gerek
lidir ve bu yaylma, ou kez ynetici ile yerel patrimonyal g
revliler veya soylular arasnda eitli gerilim lere, atmalara
temel oluturarak, ynetim in m erkezilikten uzaklamas eili
mi yaratr.
Tarihsel gereklikte birok farkl tipin karm m m kn ve
m uhtem el olsa bile, saf geleneksel bir organizasyon tipi hu
kuk egemenlie dayal rasyonel brokrasi (ideal) tipiyle kar
tlk iindedir. G eleneksel organizasyonlarda yelerin grev
leri mulk bir biim de tanm lanm tr, haklar ve grevler y
neticinin eilim ine gre deiir; devirme, kiisel yaknlk esa
sna gre yaplr ve hibir rasyonel yasa yapma sreci yok
tur. dari kurallardaki bir yenilik sadece m evcut dorularn
yeniden teyidi olarak yaplmak zorundadr.
W eber, bir ideal tip olarak hukuk otoriteyi yle aklar32:
Bu tipte, birey otoritesini, gelenein bir tortusu olm ayan, ak
sine bilinli olarak am al-rasyonalite veya deer-rasyonalite
balamna yerletirilen kiisel olmayan glere dayanarak uy
gulayabilir. O toriteye tbi olanlar st otorite konum undakilere itaat ederler,.ancak bu itaatin nedeni onlara kiisel ballk
lar deil, aksine bu otoriteyi tanmlayan kiisel olmayan g
leri kabulleridir; nitekim hukuk otoriteye sahip tipik kii ki
isel olmayan st bir dzene tbidir ve onun eylemleri kendi
kiisel tasarruflar ve yetkileri bakmndan bu hukuk dzene
31

E conom y and S ociely , c. 1, s. 2 3 1 . Burada ayrca VVeber'in Econ om y and Society'nin nc cildindeki erken dnem patrimonyalizm aklam asn kullan
dm (s. 1 0 0 6 -1 0 1 0 ).

32

W eberin alternatif aklamas Econom y and Society'de bulunabilir (Ing. bask,

c. 3 , s. 2 1 7 -2 2 6 ); bunun daha sonraki bir versiyonu iin, bkz. c. 1, s. 2 1 7 -2 2 6 .

252

yneliktir.33 H ukuk otoriteye tbi olanlarn, bir ste hibir

kiisel ballk borlar yoktur ve otoritenin em irlerine sade
ce kendi yarg yetkilerini aka belirleyen snrl bir alan iin
de itaat ederler.
deal brokratik organizasyon tipi u karakteristikleri sergi
ler: dar kadronun faaliyetleri dzenli bir temelde gerekle
tirilir ve bu yzden iyi tanm lanm resm grevlerden olu
ur. alanlarn ehliyet alanlarnn snrlar aka izilm i
tir ve otorite dzeyleri bir grevler hiyerarisi biim inde d
zenlenm itir; davranlarn dzenleyen kurallar, otorite ve so
rum luluklar yazldr. e alma ve altrm a snavlara, uygun
nitelikleri belgeleyen diploma veya derecelere sahip olmaya ve
uzm anlk yeteneini kantlamaya dayanr. M em ur ve bro ara
snda belirli b ir aynhk salanr; hibir koul altnda bro, ilgi
li makam igal eden kiinin mlkiyeti altnda deildir. Bu or
ganizasyon tipi m em urun konum u asndan zel sonulara
sahiptir. 1. M em urun kariyeri soyut bir grev anlayna gre
dzenlenir; resm grevlerin inanl bir biim de icras, rant
gibi yollarla kiisel maddi kazan salamann arac olm aktan
ziyade, bizzat bir am atr. 2. M emur konum unu teknik nite
liklerine gre bir st otorite tarafndan atanarak elde eder; se
im le greve gelm ez. 3. G enelde hizm et sresi belirlidir. 4.
dl, sabit ve dzenli cret biim indedir. 5. M em urun resm
konum u, rnein otorite hiyerarisinde ykselmeyi ieren bir
kariyer salar; terfi kiinin yeteneini sergilem esiyle, kdem
le ya da ikisiyle birlikte salanr.
O rganizasyonlar sadece m odem kapitalizmde bu ideal tipe
yakn der. M odern kapitalizm in ortaya kn d an nceki
temel gelim i brokrasi rnekleri eski M sr, in, ge Roma
prenslii ve O rtaa Katolik Kilisesidir. Bu brokrasiler, zel
likle ilk esasen patrim onyaldir ve byk lde ayn de
meye dayanr. Bu durum , daha nceki para ekonom isi b iim i
nin brokratik organizasyonun ortaya kn n temel bir n
koulu olmadn gsterir ancak para ekonom isi m odem ras-

33

E conom y an d S ociey , c. 1, s. 2 1 7 ; (Alm. bask), c. 1, s. 125.

253

ynel brokrasinin geliim ini hzlandrmada byk bir nem e

sahiptir. M odern dnyada brokratiklem enin geliim i do
rudan toplumsal hayatn farkl alanlarnda iblm nn ge
liimiyle ilikilidir. W eberin m odern kapitalizmin sosyoloji
si iin temel nemde olarak grd ey, mesleki grevler uz
m anlam asnn kesinlikle ekonom ik alanla snrl olm am as
dr. M arxn m odem kapitalizmin en temel ayrt edici zelli
i olarak grd em ekinin retim aralarnn k o n tro l n
den uzaklatrlm as sreci sanayiyle snrl deildir, aksine si
yasete, orduya ve byk lekli organizasyonlarn ne kt
dier toplum sal kesim lere u zanr.34 O rtaa sonras Bal
Avnpada devletin brokratiklem esi ekonom ik alandaki brokratiklem eden n ce ortaya k m tr. M odern k ap italist
devletin varln srdrebilm esi tamamen brokratik organi
zasyona baldr. Devlet bydke veya byk bir g hali
ne geldike, bu bam llk zorunlu olarak artar...35 dar biri
min bykl -m o d e m kitle partilerinde olduu g ib i- ras
yonel brokratik organizasyonun yaylmasnda temel bir fak
tr olsa bile, byklk ve brokratiklem e arasnda tek yanl
bir iliki yoktur.36 zel idari grevleri yerine getirm ek iin uz
m anlam a zorunluluu b ro k ratik u zm anlam ann a rtn
da byklk art kadar nem lidir. Nitekim en eski brokra
tik devlet Msrda, brokrasinin geliim ini esasen sulam ann
m erkez bir ynetim tarafndan dzenlenm esi ihtiyac b elir
lemitir. M odem kapitalist ekonom ide st-yerel bir piyasann
oluumu brokrasinin geliim inde temel bir kouldur, nk
mal ve hizm etlerin dzenli ve koordineli olarak dalm ge
rekm ektedir.37
34

Kr. G esam m elte A ufstze zur S oziolog ie und S oz ia lp olitik , s. 4 9 8 vd. Bu nokta
nn nem i M an tn konum uyla iliki iinde aklanr, bkz. Blm 15: "B rok
rasi problem i" a l bal.

35

Econom y and S ociety, c. I, s. 9 7 1 ; (Alm. bask), c. 2. s. 568.

36

Bu yzden W eber, M ichels' brokrasilerde oligarinin olum a eilim inin

elik karakterini abartm akla eletirir. Econom y an d S ociety, c ..3 , s. 10031004.

37

M odem devlet ve ekonom inin tamamen brokratiklem ediini vurgulamak

gerekir. T epe"de olanlar iin teknik trde uzm anlam nitelikler gerekli de-

254

Bu tr rutinlem i grevlerin yerine getirilm esinde brok

ratik organizasyonun etkililii b rokrasinin genilem esinin
temel nedenidir.
Tam gelim i brokratik bir aygt, tpk m ekanik olm ayan re
tim tarzlarna sahip b ir m akine gibi, kesinlikle dier organi
zasyonlara benzer. K esinlik, hz, netlik, dosya bilgisi, s rek
lilik , d erin lik , b irlik , kesin itaat, anlam azlklarn ve maddi
ve personel m aliyetlerinin azaltlm as -b u n la r kesin kurallara
bal brokratik bir organizasyonda optim um dzeye k ar...38

Bu nitelikler ncelikle ekonom ik ilem lerin hzl ve dakik

bir biim de gerekletirilm esini gerektiren kapitalist ekonom i
tarafndan talep edilir. W eberin bu noktadaki konum u ou
kez yanl anlalm tr. W eber, 19. yzyl bandan beri yay
gn bir gr olan, brokrasi krtasiye ve etkililikle iliki
lidir dncesinin kesinlikle farkndadr.39 Resm olarak tasar
lanm otorite ve sorum luluklar dalmyla rten resm o l
mayan szlem eler ve iliki kalplarnn varlnn brokratik
organizasyonlarn tem el ileyiindeki nem inden habersiz de
deildir.40 Brokratik organizasyon her i rneinin kendi b i
reyselliine en iyi biim de uyarlanabilecek tarzda yrtlebil
mesi konusunda kesin engeller retebilir 41 Bu ik in ci rnek
ten, (rasyonellem i bir yap olarak doas nedeniyle, brok
rasinin sistem atik davran kurallarna gre ilem esinden kay
naklanan) krtasiyecilik dknl ve brokrasinin tama
m en yanl konum landnld ortaya kar. W ebere gre, n
ceki idari organizasyon biim lerinin zel bir vakayla urar
ken daha stn bir konum da olabilm esi tamamen anlalr bir
ildir. Bakanlk ve bakanlk konum lan bir tr seim sreciyle doldunlur ve
smat giriim ci ba olduu brokrasi tarafndan greve atanmaz. "Bu yzden,
brokratik bir organizasyonun tepesinde zorunlu olarak en azndan brokra
tik olmayan b ir elem an vardr. Econom y and S ociety, c. 1, s. 222.

38 Econom y and S ociety, c. 3, s. 973.

39

Kr. M artin Albrow, B u reau cracy (Londra, 1 9 7 0 ), s. 2 6 -5 4 .

4 0 W eber'in Verein f r S o z ia lp olitilt'le, 1909, ilgili katklan iin kr. G esam m elte
A u fstze zu r S o z io log ie utul S o z ia lp olitik , s. 4 1 2 -4 1 6 .
41

E conom y an d S ociety , c. 3 . s. 9 7 4 -9 7 5 .

255

eydir. Bu en iyi ekilde yarg kararlaryla gsterilebilir. G ele

neksel hukuk! pratikte patrim onyal bir ynetici adalete iste
dii gibi mdahale edebilir ve neticede bazen sank hakknda
kendi kiisel bilgilerine gre (m odern mahkem ede benzer bir
rnekte dnen bir yarg kararndan daha adil) bir hkm
verebilir, m odem m ahkem ede ise vakayla ilgili olgularn sa
dece mulk olmayan genel karakteristikleri dikkate alnr.42
Bu durum rn ek lerin ounda k esin lik le gr lm ey ebilir
ve kesinlikle brokratik ynetim i nceki tiplerden tamamen
farkl klan ey, rasyonel-hukuk otoritenin hesaplanabilirlik
unsurudur: G erekte brokrasi m odem kapitalizm iin gerekli
olan olduka geni kapsaml grevlerin koordinasyonunu sa
layabilecek tek organizasyon biim idir:
[1 nsanlar brokrasid en ikyet elseler de, bir an iin bile,
dar alm an n s rek lili in in herhangi b ir alanda b ro lar
da alan grevliler olm adan gerekletirilebileceini dn
m ek hata olacaktr. G nd elik hayatn tm kalb bu ereveye
uygun biilm em iiir. B rokratik yn elim ; form el, teknik bak
asndan, d i er k o u lla r sabit k a lm a k kou lu yla, her zaman en
rasyonel tipse, kitle yn etim inin (insanlar veya eylerin) ih ti
yalar gnm zde onu tam am en vazgeilm ez klm aktadr.43

Karizm atik egem enlik ise dier ikisinden tam amen farkl
dr. Geleneksel ve hukuk! egem enlik gndelik hayatn rutinle
riyle ilikili, srekli olarak karmza kan ynetim sistem leri
dir. deal karizm atik egem enlik, tanm gerei, sra d bir tip
tir. W eber, karizmay, sra d olduu ve doast, insans
t veya en azndan zellikle zel gler veya niteliklerin bahedildii dnlen bir bireysel kiiliin kesin bir n itelii44
olarak tanm lar. Bu nedenle, karizm atik bir birey, dierleri
nin kesinlikle -o u n lu k la onu sradan insandan ayran, do
ast olduu d n len - sra d kapasitelere sahip oldu
una inandklar biridir. Bir insann gerekte izleyicileri ta
42

Econom y and S ociety, c. 2, s. 6 5 6 -6 5 7 .

43

Economy and Society, c. 1, s. 2 2 3 ; (Alm. bask), c. 1, s. 128.

44

E conom y an d S ociety. c. 1, s. 241.

2S6

rafndan ona yklenen zelliklerden herhangi birine veya t

mne sahip olup olm am as nem li deildir; nem li olan, sra
d n itelik lerin ona d ierleri tarafndan atfedilm esidir. Karizm auk egem enlik o k farkl toplumsal ve tarihsel ortam lar
da ortaya kabilir ve neticede karizm atik ahsiyetler, eylem
leri uygarlklarn geliim ynn etkileyen siyasal liderler ve
peygamberlerden, tm hayat yrylerinde kendilerini gei
ci bir yanda grubuyla gvence altna alan birok kk de
m agog trne kadar b iro k farkl insan tipini ierebilir. Bu
yzden karizm atik otoritede meruluk iddias, hangi balam
da olursa olsun, her zam an, lider ve yandalarnn liderin m is
yonunun gerekliine inanm alarna dayanr. Karizm atik ahsi
yet sam im iyetinin kantlarn genelde m ucizelerle veya kut
sal vahiylerle sunar. O toritesinin geerliliinin iaretleri olsa
lar da, bunlar aslnda onun dayand tem eller deildir; tem el
de daha ziyade karizm atik otoriteye tbi olanlann onun sam i
miyetini kabul etm eleri ve buna gre davranmalar yatar.45
Karizm atik bir harekette, ikincil otorite konum larna ye
lik, kiisel balar sayesinde ne ayrcalkl seim e baldr ne de
teknik niteliklere sahiplie dayanr. H ibir sabit tbiyet hiye
rarisi olmad gibi brokratik organizasyonlardakine benzer
bir kariyer yaps da yoktur. Karizmatik lider, basite onun
karizm asn paylaan veya kendilerine ait karizmalar olan bir
ok yakn arkadaa sahiptir. Karizm atik b ir h areket, s rek
li organizasyon biim lerinden farkl olarak, sistem atik olarak
rgtlenm i h ibir ekonom ik destee sahip deildir: Geliri ya
farkl trdeki balardan ya da ganim etlerle elde edilir. Kariz
matik hareket (rnein farkl balamlarda geleneksel ve hu
kuk otoritede rastlanan) genel sabit yarg ilkeleri etrafnda
dzenlenmez; hkm ler her zel rnekle iki iinde verilir
ve kutsal vahiyler olarak sunulur. G erek peygam ber, tpk
gerek askeri lider ve bu anlamda her gerek lider gibi vaze
der, yeni ykm llkler yaratr veya talep ed er...46
45

E conom y and S ocicly , c. 1, s. 242.

4 6 Econom y an d S ocicly , c. 1, s. 243. Kad adaleli" prensipte byle salanr; pra

tikte W ebcre gre, aslnda geleneksel em sallerle yakndan ilikilidir.

257

Bu, karizm atik eg em en liin ortaya k n n tem sil e tti

i, kabul gren bir dzenden kopuun bir belirtisidir. Ka
rizmatik otorite, kendi iddia alan iinde gem ii reddeder ve
bu anlamda zellikle devrim cidir."47 Karizma, ister geleneksel
ister hukuk nitelikte olsun, mevcut bir dzeni yneten yer
leik kurallara kar ykselen dinam ik, yaratc bir gtr. O,
W ebere gre, zellikle irrasyonel bir fenom endir. Bu vurgu
zellikle W eberin karizma tanm iin nem lidir, zira kariz
matik otoritenin tek temeli liderin iddialarnn gerekliinin
kabuldr: Karizm atik hareketin idealleri neticede hibir e
kilde mevcut egem enlik sistem inin ideallerine bal deildir.
Bu yzden karizma, zellikle, otoritenin gem iten aktarlan
nispeten deimeyen team llere bal olduu geleneksel ege
m enlik sistem leri iinde devrim ci bir g olarak nem lidir.
Rasyonalizm ncesi dnem lerde, gelenek ve karizm a hemen
hemen btn eylemleri dzenler.48 Ancak rasyonellem e s
reciyle birlikte, toplum sal deime giderek rasyonel bir biim
kazanr (szgelim i bilim sel bilginin teknolojik yeniliklere uy
gulanm as).
Rutinlemeye ve gndelik olana antipatisi nedeniyle, kariz
ma, sreklilik kazanm ak istiyorsa zorunlu olarak kapsam l bir
deiim geirir. Bu yzden karizm ann rutinlem esi (VeralItdglichung), karizm atik otoritenin geleneksel veya hukuk or
ganizasyona devredilm esini gerektirir. Karizmatik otorite zel
bir bireyin sra d zelliklerine odakland iin, kii ld
nde veya bir ekilde sahneden ekildiinde zm zor bir
halef problemi ortaya kar. Rutinlem enin bir sonucu olarak
ortaya kan bu otorite ilikisi tipi byk lde halef prob
lem inin nasl zm lendiine bal olarak belirlenir. W eber,
m uhtem el zm lerden sz eder.
Halef problem ine nem li tarihsel bir zm , karizm atik li
derin veya onun karizmasn paylaan yandalarnn halefi be
lirlem esidir. H alef seim le greve gelmez; onun, otorite iin
gerekli uygun k arizm atik n itelik lere sahip olduu g steri
47

Econom y and Society, c. 1, s. 2 4 4 ; (Alm. bask), c. 1, s. 141.

48

E conom y and S ocicly . c. 1, s. 245.

258

lir. W ebere gre, bu Bat Avrupada m onarklar ve piskoposla

rn ta giyme trenlerinin gerek nem ini gsterir.49 Karizma,
kaltm yoluyla geen ve neticede asl taycnn en yakn ak
rabalarnn sahip olduklar bir nitelik olarak da alnabilir. Bu
nunla beraber, esasen feodal Avrupa ve Jap o n yada bu n ite
lik ilk ata ilkesiyle balantlyd. G eleneksel, rutin bir biim
de aktarldnda, karizm atik egem enlik gc elinde tutanla
rn konum unu m erulatran kutsal bir kaynaa dnr; bu
yolla karizm a toplum sal hayatn k alc bir unsuruna d n
r. W eber, karizm ann srekliliinden sz ederken, aslnda
zne aykr olsa da bunun hl bir m erulatrm a problem i
olduunu vurgular, zira kutsal bir g olarak karizma sra d
karakterini srdrr. Bununla beraber, karizma bu ekilde k i
isel olmayan bir gce dntnde, artk kesinlikle eitimle
kazanlam ayacak bir nitelik olarak grlemez ve karizm ann
edinilmesi ksmen eitim srecine tbi olabilir.
Karizm ann ru tin lem esi ynetim aygtnn faaliyetlerinin
dzenli bir tem ele oturtulm asn gerektirir, bu ya geleneksel
norm larn ya da hukuk kurallarnn oluturulm asyla m m
kndr. Karizma veraset yoluyla aktarlm aya balandnda,
m uhtem elen ynetim aygt esas itibariyle verasete dayal ko
num lardan devirilen geleneksel bir stat grubuna dnr.
Baka rneklerde m em uriyete kabul kriteri nitelik snavlarna
gre belirlenir ve bylece karizma, rasyonel hukuk tipte olm a
eilimindedir. Bu gelim e izgilerinin nasl bir yn izledii bir
tarafa braklrsa, rutinlem e her zaman -g e n e l eilim rasyo
nellem e ynndeyse maal papazlk makam veya tm ar b ii
mini, hukuk tipe doruysa cretli konum lar biim ini kazana
c a k - bir dizi dzenli ekonom ik dzenlemeyi gerektirir.
Karizm atik hareketin ortaya kyla gelien ideallerin ieri
inin kayna dorudan daha nceki egem enlik sistem i deil
dir. Bu durum, karizm atik hareketin iddialarnn bir tepki ola
rak ortaya kt dzenin sem bollerinden etkilenm edii anla
mna gelmedii gibi ekonom ik veya maddi karlarn kariz-

49

E conom y and S ociety , c. 1. s. 2 4 7 -2 4 8 .

259

m atik hareketin geliim ini etkilem ede nem li olm adn da

gstermez. Aksine karizm atik m isyonun ieriinin toplum
sal deim eleri etkileyen maddi srelerin ideal bir yansm a
s olarak aklanam ayacan gsterir. W ebere gre, devrimci
dinam ik rasyonel genel bir tarihsel gelime dzenine bal de
ildir. Bu, daha am pirik bir dzeyde, W eber'in salt teorik d
ncelerden hareketle ulat gelime teorilerinin bir kenara
atlm asna yol aar.

Piyasa ilikilerinin etkisi: Snflar ve stat gruplar

W eber, genel tarihsel gelim e teo rileri kadar H egelcilik ve
M arksizmi de reddeder. Ancak W eberin almasnda zellik
le M arksizmin iddialaryla ilikili bir baka temel kavramsal ve
am pirik dnce izgisi vardr. Eer bir btn olarak tarih
teorileri" im knszsa daha snrl dzeyde, tarihsel gelimeyi
ekonom ik ve snfsal ilikilerin evrensel nedensel nceliiyle
ilikilendirm eye alan bir teori de baarszla mahkmdur.
Bu nedenle, W eberin s n f , stat ve parti konusunda
ki tartmalarnda bu faktr, tabakalamann - h e r biri kav
ramsal olarak dierlerinden bam sz- boyutu olarak al
nr ve am pirik dzeyde birbirlerini nedensel olarak etkileyebi
lecekleri vurgulanr.
E kon om i ve Toplum sn f ve stat gruplaryla ilgili iki blm
ierir.50 Bu iki blm ksadr, ancak bu kavramlarn W eberin
tarihsel yazlarndaki nem i tartlam az. W eber, M arx gibi,
sn f kavramm ve bu kavram n sosyal tabakalam ann dier
tem elleriyle ilikisini ayrntl olarak analiz etmez. W eb erin
sn f kavramnn balang noktas piyasada ekonom ik eylem
zerine daha genel analizidir. W eber, ekonom ik eylemi, bar
aralarla, arzulanan faydalann kontroln ele geirm eye a
lmak olarak tanm lar.51 O nun kullanm biim inde faydalar,
50

Daha nceki analiz iin bkz. E conom y and Society, c . 1, s. 9 2 6 -9 4 0 ; daha son
raki analiz iin bkz. E conom y and Society, c. 1, s. 3 0 2 -3 0 7 .

51

E conom y and Society, c. 1, s. 6 3 . Ekonom ik" kavram nn daha nceki bir form lasyonu iin bkz. M ethodology o f the S ocial Sciences, s. 65.

260

mal ve hizmetleri ierir. Bir piyasa, rekabeti ticari alveriler

le kr elde etmeye ynelik speklatif eylem ler ierdii srece,
dolaysz karlkl alveriten (takastan) aynlr. Snflar sa
dece -fa rk l som ut biim ler alab ilen - byle bir piyasa olutu
unda var olabilir ve bu, ayrca bir para ekonom isini gerekti
rir.52 Para burada olduka nemli bir rol oynar, zira mbadele
deerlerinin znel koullardan ziyade nicel ve sabit bir temel
de hesaplanmasn salar. Bylece ekonom ik ilikiler yerel top
luluk yapsnn zel balar ve ykm llklerinden kurtularak
dinam ik bir biim de -bireylerin mlkiyet, mal ve hizm et al
verileri yaptklar rekabeti bir piyasada- maddi frsatlar tara
fndan belirlenir. Bylece sn f m cadeleleri balar.53
Bir mbadele nesnesinin piyasa konum u, mbadele ili
kileri iindeki btn katlm clarn bilincinde olduklar ve re
kabeti piyasaya ynelim lerinde onlara yardm c olan, para ile
btn deiim frsatlar olarak tanm lanr.54 Benzer mbadele
nesnelerine (benzer mal ve hizm etlere) sahip olanlar genel
de kendi yaam frsatlarnn zel nedensel bir bileenini pay
larlar.55 Baka deyile, ayn piyasay veya snfsal konum u
paylaanlarn hepsi hem maddi var olu standartlarn hem de
sahip olabilecekleri kiisel yaam deneyim lerini nedensel ola
rak etkileyen benzer ekonom ik zorunluluklara tbidir. Byle
ce, bir sn f' ayn snfsal konum u paylaan bireyler toplam
n anlatr. Bu koullarda, m lkszler ve sadece piyasaya hiz
metlerini sunabilenler -tp k mlk sahiplerinin, sahip olduk
lar eylere ve onlar kendi ekonom ik hedefleri iin nasl k ul
landklarna gre ayrlmalarnda olduu g ib i- sunabilecekleri
hizmet trlerine gre ayrlrlar.
W eber, tpk M arx gibi, mlk sahiplii ve m lkszlk kar
tl n n rek ab eti b ir piyasadaki sn fsal ay rm alarn en
nem li temeli olduunu kabul eder. O ayrca, m lk sahiple
ri, rantiye snflar ve giriim ci snflar ayrm yaparken M arxi
5 2 E conom y and S ociety, c. 1, s. 8 0 -8 2 .
53

E conom y and S ociety, c. 2, s. 9 2 8 .

54

Econom y an d S ociety, c. 2 , s. 82.

55

E conom y and Society, c. 1, s. 9 2 7 .

261

izler ve giriim ci snflar da m lk sahibi snflar (B esitzklassen ) ve ticari snflar (E rw erbsklassen ) olarak ikiye ayrr.
M lk sahibi sm flar, mlk sahiplikleri nedeniyle kazanlarn
sahip olduklar toprak, m adenler vb.den salayan snflardr.
Rantiyeler pozitif avantajl m lk sahibi snflardr. Negatif
avantajl mlk sahibi snflar ise sunacak mlkiyet veya be
cerileri olmayan herkesi ierir (rnein d class* Romal pro
leterler). P ozitif ve negatif avantajl gruplar arasnda, kk
m lk sahiplerinden pazarlanabilir hizm etler olarak su n u la
bilecek becerilere sahip olanlara kadar birok farkl orta snf
birey yer alr. Bunlar devlet m em urlar, esnaf ve zanaatkarlar,
kyller gibi kategorileri ierir. Ticari snflar ya satm ak ama
cyla piyasaya mallar sunan giriim ciler ya da bankerler gibi
bu tr ilem lerin finansm anna katlanlardan oluan p ozitif
avantajl gruplardr.56 cretli em ekiler negatif avantajl tica
ri snflan oluturur. O rta snflar ise kk bujuvaziyi veya
devlet sanayi kesimindeki idari grevlileri ierir.
W eberin snf anlayyla ilgili ou ikincil dzey tartma
onun ilk tartm asna odaklanm (bkz. bu kitap sayfa 2 6 4 ,
dipnot 59 ) ve bu son aklam as gz ard edilmitir. Bu talih
sizliktir, zira bu eilim W eberin snf kavramnn gerekte ol
duundan daha az btncl olduu izlenimi yaratr. Snfsal
konum un piyasa konum uyla zdeletirildii dikkate alnd
nda, prensip olarak ekonom ik konum un en ayrntl kade
meleri kadar snfsal ayrmadan bahsetm ek m mkn grnse
bile, gerekte W eber sadece m lk sahiplii temelinde bir araya
gelen zel kom binasyonlar tarihsel bakmdan nem li olarak
grr. W eber, daha sonraki aklamasnda, mlk sahibi ve ti
cari snflar ayrm nn yan sra, basite sosyal snflar adn
verdii bir ayrm daha yapar. Bireyler ortak snfsal konum
lar iinde serbeste yer deitirebilseler (szgelimi kii hibir
glkle karlamadan kamu hizmetindeki bir memuriyetten
( * ) Dlanm/snf alt - .n.
56

262

Pozitif avantajl ticari sn flar ayn zamanda zel beceriler tekelini kontrol
edebilen profesyoneller ve usta zanaatkarlar gibi kesim leri ierir. Econam y
an d Socief.y, c. t . s. 304.

bir firmadaki ie geebilse) bile, belirli bir sosyal snf olutu

rur. W eber, ticari snf meydana getiren ayrmlardan bir ksm
n ksaca aklarken, kapitalizmin snfsal bileim ini yle zet
ler: 1. Bedensel em ek sahipleri. Farkl klc becerilerin varl,
zellikle tekellerin kontrolnde olduu yerlerde ii snfnn
birliini tehdit eden temel bir faktrdr. 2. Kk burjuvazi. 3.
Mlksz beyaz yakal alanlar, teknisyenler ve aydn snf. 4.
Ayn zamanda eitim frsatlarna ayrcalkl olarak ulama im
knna sahip egemen giriim ci ve m lk sahibi snflar.57
Benzer snfsal karlarn varl ile ak sn f alm asnn
ortaya k arasndaki iliki tarihsel adan olum saldr. Birey
gruplar farknda olm adan ve ortak snfsal karlarn geli
tirm ek iin rgtlenm e yoluna gitm eden de ortak b ir sn f
sal konum u paylaabilirler. Snf m cadelelerine ynelten fak
tr her zaman m lkiyet dalmndaki belirgin eitsizlikler de
ildir. Snf atm asnn ortaya km a ihtimali sadece yaam
frsatlarnn eitsiz dalm kanlm az bir olgu olarak al
glanmad durumlarda yksektir: Tarihin b iro k dnem in
de, negatif avantajl snflar kendi alt konum larn m eru ola
rak kabul ederler. Sn f bilinci u koullarda kolayca gelie
bilir: 1. Snfsal dm an ak ve dorudan rekabet iind eki
bir grup olduunda: M odem kapitalizmde, rnein ii snf,
daha uzak yatrm c veya hissedardan ziyade sna giriim ciler
veya idarecilere kar mcadele iin daha kolay rgtlenebilir.
inin kt arzularna maruz kalanlar rantiyeler, hissedar
lar veya bankerler deil, aksine neredeyse cret atm alarn
da iilerin dorudan muhalifleri olan sanayiciler veya irket
yneticileridir.58 2. Ayn snfsal konumu paylaan ok sayda
insann olmas. 3. iletiim ve toplanma - rn e in m od em fab
rika retim inde iilerin byk oranda younlat yerlerd e57

E conom y and Socicty, c. 1, s. 3 0 5 ; kr. Paul M om bert, Zum W esen der sozia
len Klasse, M elchior Patyi, Erinnerungsahc f r M ax W eber (M nih ve Leipzig,

58

Econom y and S ociety, c. 2, s. 9 3 1 . W eb erin iaret ettii ey, bunu mm kn

klann patriarkal sosyalizm olduudur. Benzer ekilde, orduda asker daha
st kom uta kadem edekilerden ziyade onbaya ierler. Gesammelte A ufstze
zur S o z io log ie und S o z ia lp olitik , s. 509.

1 9 2 3 ). s. 2 3 9 -2 7 5 .

263

rgtlenmeyi kolaylatrr. 4. Sz konusu sn f kendisine ak

ve anlalr hedefler sunan bir liderlik - rn e in aydn snfn
lid erli ini- saladnda.
S n f birok bireyin piyasa konum unun nesnel n itelikle
rinin ifadesidir ve aslnda snfn toplum sal eylem zerinde
ki etkisi bu bireylerin kendileri veya bakalar hakknda ya
p ab ilecek leri d e erlen d irm elerin d en bam sz olarak iler.
W eber ekonom ik olgularn insanlarn dncelerinin doas
n dorudan etkiledii fikrine kar ktndan, bu deerlen
dirm elerin snfsal karlardan bamsz olarak kavram latrlmas gerektii sonucu kar. W eber, bu yzden snfsal konu
mu stat konum undan (stn d isch e L a g e) ayrr. Bir bireyin
stat konum u dierlerinin ona ve toplum sal konum una ili
kin yaptklar, bylece bir lde onun toplum sal prestij veya
itibar biim ine ykledikleri (olum lu veya olum suz) deerlen
dirm eleri anlatr. Bir stat grubu ayn stat konum unu payla
an bireyler toplamdr. Stat gruplar, snflardan farkl ola
rak, ortak konu m larnn hem en her zaman bilincindedirler.
Stat grubu snfsal adan sosyal snfa en yakn ve tica
ri snfa en uzak konum dadr.59 Bununla beraber, stat k o
numu ile W eberin belirledii snftan herhangi biri arasn
da h ibir zorunlu veya evrensel iliki yoktur. M lk sahibi s
nflar, kesinlikle her zam an deilse de, ou kez belirli stat
gruplarn olutururlar; bu durum ticari snflar iin nadiren
sz konusudur.
Stat gruplar sahip olduklar zellikleri genelde belirli bir
hayal tarz srdrerek ve dierlerinin kendileriyle etkileim
lerine snrlam alar getirerek sergilerler. Bazen kesinlikle iten
evlenmeyi gerektiren evlilik kstlam alar zellikle bunun yol
larndan biridir. Kast, bunun ak rneidir; burada stat gru
bunun ayrt edici zellii, etnik faktrlere dayanmas ve dinsel
hkm ler kadar hukuk ve geleneksel yaptrmlarla da takviye
edilmesidir. Bu tr bir snrlam aya sadece kesin kast ilkeleri
ne gre organize olm u geleneksel Hindistanda rastlansa bile,
59

264

E conom y and S ociety, c. 1, s. 3 0 6 -3 0 7 ; (Alm. bask), t . 1. s. 180. M arx'm Stan

d e terim ini kullanm biim i iin, bkz. bu kitap, s. 3 4 , dipnot 22.

kast benzeri zellikler parya halklarn konum unun da ka

rakteristiidir. Bunlarn en belirgin tarihsel rnei, Yahudiler
gibi, ekonom ik etkinlikleri belirli bir m eslek veya m esleklerle
ya da yerli" nfusla snrl etnik aznlklardr.
W ebere gre, stat esasna gre tabakalama basite bir s
nfsal hiyerariler karm dr. Fakat stat gruplan, sm flann
aksine, tarihsel gelim enin birok evresinde hayati bir neme
sahip olm utur. Ayrca stat gruplar piyasann ileyiini do
rudan ve bylece snfsal ilikilerini nedensel olarak etkileye
bilir. Bunun nem li tarihsel bir rnei, piyasann ynetim ine
braklan ekonom ik alanlara snrlam a getirilmesidir:
rnein ou H elen kentinde stat anda ve ayrca esa
sen Rom ada, m iras kalan m lkler (m iraslarn bir vasinin
kon trol altnda olduu eski kuralda grlecei zere) tekel
lem iti. B en zer ek ild e bu tekellem e valyeler, kyl ler,
rahiplerin m lklerin de ve zellikle zanaat ve ticaret loncalan yeleri iin de sz konusuydu. Piyasa snrlan d rlr ve a s
ln da snfsal form asyona dam gasn vuran p lak m lkiyetin
gc arka plana itilir.60

nsanlarn ekonom ik zenginlik ve stat ayrcal arasnda

ak bir ayrm yaptklar baka birok rnek verilebilir. Maddi
zenginlik her zaman egemen stat grubuna giriin yeterli te
meli deildir. Yeni zenginlerin (nouveaux riches) yerleik bir
stat grubuna girm e taleplerinin bu grup iindekiler tarafn
dan kabul edilm esi kesin olm am akla beraber birey, genellik
le servetini ocuunun gerekli yelik kriterlerini salayabil
mesi iin kullanabilir. Yine de W ebere gre, stat grubu ye
lii normalde salt m lkiyet talepleriyle keskin kartlk iinde
olsa bile, yine de mlkiyetin uzun dnem de olaanst bir
dzenlilikle bir stat nitelii olarak kabul edildii dorudur.61
Statye dayal tabakalam ann belirli bir toplum daki yaygn
lk derecesi sz konusu toplumun hzl ekonom ik deimeye
maruz kalma derecesinden etkilenir. Belirgin ekonom ik dei
60

Econom y an d S ociety , c. 2, s. 9 3 7 .

61

Economy an d Society, c. 2, s. 9 3 2 .

265

imlerin ortaya kt yerlerde snfsal tabakalama deimenin

daha az olduu bir yere gre eylem in daha yaygn bir belirleyi
cisidir. kinci rnekte stat farkllatrclar giderek ne kar.
Hem snf hem de stat grubu yelii toplumsal gcn bir
temeli olabilir; ancak siyasal partilerin oluumu g dalm
zerinde bir baka, analitik adan bamsz bir etkidir. Parti,
belirli politikalar bir rgt iinde gerekletirm ek iin rgtn
idari kontroln ele geirmeyi amalayan gnll bir birliktir.
Bu tanma gre, partiler, zgrce ye kaydedilen gruplarn olu
umuna izin verilen bir rgt biim inde var olabilir: Bu grup
lar bir spor kulbnden devlete kadar birok farkl oluumu
ierir.62 Partilerin kurulma temelleri m odem siyasal partilerde
bile eitlidir. Bir siyasal partinin tek ye kaynan ortak snf
sal konum veya stat konumu oluturabilir, ancak bu durum
olduka nadirdir. Tekil bir rnekte, partiler snfsal konum un
veya stat konum unun belirledii karlar temsil edebilirler...
Fakat onlar ne sadece snf partilerine ne de sadece stat parti
lerine ihtiya duyarlar; gerekte, kark tipler olmalar ihtimali
yksektir ve bazen ikisi de deillerdir.63
Modern devletin geliim i kitle partileri ve profesyonel po
litikaclar yaratm tr. Meslei siyasal g mcadelesiyle ilgili
biri politika iin yaayabilir veya aksine geim ini politika
dan salayabilir. Tem el gelir kaynan elde etm ek iin siyasal
etkinliklerine bel balayan bir birey geim ini politikayla sa
lamaktadr; tm zam ann siyasal etkinliklerle geiren, ancak
bu kaynaktan gelir salamayan biri politika iin yaam ak
tadr. G konum larnn politika iin yaayanlar tarafndan
doldurulduu siyasal bir dzen, zorunlu olarak, genellikle gi
riim cilerden ziyade rantiyelerden oluan varlkl bir elit grup
tarafndan ynlendirilir. Ancak bu, basite, bu tr politikac
larn tamamen geldikleri sn f veya stat grubunun karlarn
ne karan politikalar srdrecekleri anlam na gelm ez.64

62

Econom y and Society, . 1, s. 2 8 4 -2 8 6 .

63

Econom y and Society, c. 2, s. 9 3 8 .

64

From M ax W eber: E ssays in S ociolog y , s. 8 5 -8 6 .

266

12
Rasyonelleme, "Dnya Dinleri"
ve Bat Kapitalizmi

W eber, Y ahudilik zerine aratrm alar ile in ve Hindistan

dinleri zerine aratrm alarn ortak b ir balk altnda toplar:
Dnya d inlerinin ekonom ik etik le ri.1 Bu balk W eb erin
ilgilerinin tem el izgisin i yanstt gibi K alvinizm ve B a t
l kapitalist ruh zerin e daha n cek i yazlaryla da d oru
dan s rek lilik iin d edir. A ncak son iki aratrm a gerek te
W eb erin onlara giri yazsnda att nispeten lm l baln
ima ettiinden o k daha kapsam l toplum sal ve tarihsel o l
gular ierir. D insel inanlarn ierii ile belirli bir toplum
sal dzeni karakterize eden toplum sal etkin lik biim leri ara
sndaki iliki dolayldr ve bu dzen iindeki dier k u ra m
lardan etkilenir.
W ebere gre, dnya dinleri zerine aratrm alar,
h ib ir ekild e sistem atik b ir din tip o lo jisi oluturm az. te
yandan, onlar salt tarihsel bir alm a deillerdir; d insel ahl
kn tarihsel cisim lem elerind e tipik nem e sahip olan eyi ele
alm alan anlam nda tip o lo jik alm alardr. Bu, d in lerin e k o
nom ik zihniyetlerdeki byk eitlilik lerle ilik isin i anlam ak
bakm ndan nem lidir. Dier boyutlar dikkate alm m ayacak1

Gesammelte A ufstze zu r R eligion ssoziologie, c. 1, s. 237.

267

tr. Zaten bu tipolojilerde dfnya dinlerinin tam bir resm inin

sunulduu iddia edilm ez.2

Ona gre, daha zelde, dinsel ahlkn ekonom ik dzen ze

rindeki etkisi ncelikle zel bir bak asyla, rnein Batda
ekonom ik hayat egem enlii altna almaya balayan rasyona
lizmin geliimi veya gecikm esiyle balant iinde ele alnabilir.
W eb er, ek o n o m ik e tik kavram n k u llan rk en , aslnda
analiz ettii btn dinsel inan sistem lerinin hangi tr eko
nom ik etkin liklerin izin verilebilir veya arzu edilir oldukla
r konusunda net ve ak olarak form le edilm i buyruklar
ierdiklerini ima etm ez. Dinin ekonom ik hayat zerindeki et
kisinin dolayszlk derecesi kadar doas da deikendir. P ro
testan A h l k ve K a p italizm in Ruhunda olduu gibi, W eber
aslnda belirli bir dinsel etiin i m antyla deil, onun bi
reylerin eylem leri asndan p siko lojik ve toplum sal son u la
ryla ilgilenir. M ateryalizm veya idealizm e m esafeli y akla
m n, dinsel olgularn kaynaklar veya etkileri zerine genel
u yg ulanabilir bir yorum la s rd rm eye alr: D sal o la
rak benzer ekonom ik organizasyon biim leri ok farkl ek o
nom ik etiklerle bir arada bu lu nabilir ve zel karakterlerine
bal olarak ok farkl tarihsel sonular retebilirler. E ko n o
m ik bir etik ekonom ik b ir organizasyon biim in in basit bir
fonksiyonu deildir, ancak tersi daha az dorudur.3 K uku
suz, dinsel inanlar ek onom ik bir etiin oluum unu koullandrabilecek b iro k farkl etki arasndan sadece birid ir ve
din, dier toplum sal, siyasal ve ekonom ik olgulardan byk
lde etkilenir.

Din ve by
W eberin dnya dinleri zerine yazlar onun E kon om i ve Toplumda gelitirdii din so sy o lo jisin in genel ilkeleri erev e
2

From M ax W eber: E ssay s in Sociology, s. 292.

From M ax W eber: E ssays in S ociolog y , s. 2 6 7 -2 6 8 ; G esam m elte A ufstze zu r Religionssoziologie, c. 1. s. 23 8.

268

sinde ele alnabilir.4 Dinsel ve bysel faaliyetlere katlan in

sanlar, tipik olarak zel niteliklere sahip nesneler ve varlkla
r gndelik dnyaya ait olanlardan ayrrlar.5 Sadece belirli
nesneler dinsel zelliklere sahiptir, sadece belirli bireyler din
sel glerin kendilerine bahettii ilham veya ltufa ulaabilir.
Bu sra d gler karizm atiktir ve rnein m ana gibi nispeten
farkllam am form lar -y aan tlar byk dnya d in lerin in
yeerm esine yol a a n - byk dinsel liderlerin kiiliklerinde
daha zel bir biim de tezahr eden karizm alik niteliklerin asl
kaynaklardr. Bu n oktan n vurgulanm as nem lid ir, nk
W eberin karizm atik egem enlikle ilgili genel tartm asndaki
aklam asna ska bavurulm asnn nedeni, ounlukla, onun
karizma kavramn byk adamlar konusundaki tarih teori
si yazlarna katm ak iin kulland iddiasn d esteklem ektir.6
Ancak W eberin karizm alik m erulatrm ann kuaktan kua
a aktarlm a biim leri zerine analizinden, karizm ann basit
e tam amen bireysel bir zellik olarak alnmad ak olsa
gerektir. W eber, D urkheim a benzer biim de, (daha kom pleks
dinlerin atalar olmalar anlamnda en temel biim ler olduk
lar ima ed ilen)7 en ilkel din trlerinde tanrlar biim ind e kiiletirilm em i ama yine de iradi zelliklere sahip g en elleti
rilm i ruhsal failler olduunu belirtir, ilk ortaya ktklarnda
tanrlar sadece pheli bir varolua sahiplerdi: Bir tanr sade
ce zel bir olay kontrol edebilen biri olarak dnlm ektey
di. Sadece dzenledii olay tipinin adyla anlan bu a n lk tanr
lar (A u g en b licksg ller) hibir kiisel m an aya sahip olm ayabilir.
4

Econom y an d Sorirlv, . 2, s. 3 9 9 -6 3 4 .

A ncak W eber, Durkhcim 'dan farkh olarak, kutsal" ve "kutsal olm ayan dikoom isin in radikal doasn vurgulamaz. W eb er dinsel veya bysel dav
ran ya da dncenin gndelik am al davranlardan ayr tutulm as gerek
tiine inanr, zellikle dinsel ve bysel eylem ler arlkl bir b iim de ekono
m ik olduunda". E conom y and Sociey, c. 2. s. 40 0 .

m egin kr. G crth ve Mills, Introduction", Front M ax W eber: E ssays in S ociology , s. 53 -5 5 .

W eberin ifadesiyle: Totem izm in evrenselliine inan ve kesinlikle tm top

lumsal gruplar ve dinlerin kkeninde gerekte totem izm in yatt inanc g
nmzde tam am en reddedilen byk bir abartm adr." Economy a n d S ociey,
c. 2, s. 4 3 4 .

269

Bir tanrnn srekli ve gl bir ilaha dnme koullan kar

m aktr ve tarihsel kkleri ou kez mulaktr.
W ebere gre, sadece Yahudilik ve slm, terimin kesin an
lamnda tekanncdr. H ristiyanlkta, yce Tanr -teo rid e ol
masa da p ratik te- kutsal l nn temel bir figr olarak d
nlr: Bu zellikle K atoliklik iin dorudur. Bununla bera
ber, tektanrclk eilim lerinin balangc tarihsel nem e sahip
btn dinlerde grlebilir. Bunun baz dinlerde dierlerinden
daha fazla gelim esinin eitli nedenleri vardr ancak genel
nemde bir faktr, temsil ettikleri belirli tanrsal kltlerin de
vamnda karlar olan rahipler tabakasnn kkl direncidir.
kinci bir faktr, geleneksel toplumlarda dinsel alan dndan
insanlarn kolayca ulalabilir ve bysel etkiye ak tanrla
ra duyduklar ihtiyatr. Bir tanr m utlak gce ulatka kitle
nin gndelik ihtiyalarndan uzaklar. Hatta her yere uzanan
tanr ne k tk a, bysel yattrm a genellikle sradan m
minin pratik dinsel davranlar iinde srdrlr.
nsanlar kutsal varlklarla dua, ibadet ve niyaz aracly
la ba k u rd u klarn d a b y k u llan m n d an bam sz bir
dinin varlndan sz edebiliriz. Bysel glere-taplm az,
aksine onlar tlsm lar veya form ller olarak kullanm laryla
insan ihtiyalarna tabilerdir. Dinsel ve bysel ayrm , rahip
ler ile bycler ve frkler arasnda tarihsel nem de bir
stat ve g farkllam asna tekabl eder. Rahiplik bir kltn
srekli ileyiinde yer alan daimi bir grevliler grubunu ierir.
Klte sahip olmayan hibir rahiplik yoktur, ancak hibir zel
rahipliin olmad kltler bulunabilir.8 Bir rahipler tabakas
nn varl dinsel inanlarn rasyonellem e derecesi zerinde
zel bir nem e sahiptir. ou bysel pratik rneinde veya
rahiplerin olmad bir kltte, tutarl bir inan sistem i genel
likle snrl dzeyde geliebilir.
VVeberin din sosyolojisinde peygamber rahiple eit nem
de bir kiiliktir. Bir peygamber, m isyonunun dinsel bir re
ti veya kutsal em ir olduunu iddia etm esi bakm ndan, sade

270

Econom y and S ociely , c. 2. s. 4 2 6 .

ce bireysel bir karizma taycdr.9 Aslnda yeni dinsel top

luluklarn oluum u sadece peygamberlik m isyonlarnn bir so
nucu olm asa bile (dinsel reform cularn etkinlikleri de ayn so
nucu salayabilir), W eber iin peygamberlik, dinsel kuram lar
daki kkl deiimleri etkileyen retilerin kesin nem de ta
rihsel kaynadr. Bu durum zellikle bynn gndelik ha
yattaki davranlardan ayklanmas ynndeki tarihsel bir g,
rasyonel kapitalizmde doruuna ulaan dnyann by bozu
m u asndan geerlidir.
Her dnem de bynn gcn kracak ve rasyonel davran
yerletirecek b ir ara olm utur; bu, byk rasyonel peygam
berlik dem ektir. Her peygam berlik kesinlikle bynn g c
ne zarar verir; ancak m ucizeler sunan veya baka kabiliyetler
le donanm b ir peygam berin geleneksel kutsal ku rallan y k
mas m m kndr. Peygam berler dnyay bysnden u zak
latrm ve bunu yaparken m od em bilim ve tekn olojim izin
ve kapitalizm in tem ellerini atm lard r.10

Peygamberlerin kayna nadiren rahipliktir ve onlar kendi

lerini tipik olarak rahiplik tabakasna ak bir kartlk iin
de konum landrrlar. E tik peygamberlik retisi, som ut bir
emirler/kurallar setidir veya daha genel ahlk buyruklar iereb ilen ve ah lk b ir ykm llk olarak uyulm as gereken
kutsal bir m isyonu yaymaya alan b ir retid ir. rn ek
peygamber, srdrd kiisel hayat tarzyla kurtuluun yo
lunu g steren , d i erlerin in kabul etm ek zorunda o ld u k la
r kutsal m isyonun b ir aracs olduunu iddia eden biridir.
rnek peygam berlik Hindistanda yaygnken ve ayn zam an
da baz in dinlerinde karmza karken, ahlk peygamber
lik zellikle Yakn Dounun karakteristik bir zelliidir: Ya
hudilikte Y ehova ilan edilen, her yerde hazr, akn tanr inan
cna kadar gtrlebilen bir olgu.
k i p eyg am berlik tipi de, hayat k arsn d a b ilin li-b tnlkl ve anlam l bir tutum u harekete geiren tutarl bir
9

E conom y and S ociety, c. 2, s. 4 3 9 .

10 G en eral E conom ic History (N ew York. 1961).

271

dnya grnn yaylm asn artran b ir yapya sahiptir. Vah

yin bir araya getirdii inanlar m antksal olarak birbiriyle tam
olarak uyum ayabilir; peygam berlie birliini salayan ey
onun hayata pratik bir ynelim olarak tipik tutarlldr. Pey
gam berlik, her zaman, bir lde anlaml, dzenli bir btn
lk retm ek iin meydan okuyan bir kozm os olarak, nem li
bir dinsel dnya anlay ierir...11 Peygamberler ve rahipler
arasndaki atm ann sonular kukusuz, ya peygamber ve
m ritlerinin zaferine ve yeni bir dinsel dzenin kurulm asna
ya da peygamberliin rahiplere boyun emesi ve ayklanm as
na yol aarak farkl biim ler kazanabilir.

Hindistan ve in'de teodise

G eleneksel inde peygam berliin geliim i erken bir tarihte
dumura urad. Hindistanda ise tersine, nem li bir kurtulu
dini ortaya k , fakat Hindu (ve Budist) peygamberler, rnek
peygamberler olduklar iin, kendilerini aktif olarak yaylmas
gereken kutsal b ir misyonun em anet edildii biri olarak gr
mediler. Hinduizm dier dnya dinlerinden baz nem li nok
talarda ayrlr. Hinduizm ek lek tik ve hogrl b ir dindir:
D indar bir Hindu olm ak ve ayn zamanda her Hristiyann
zellikle kendine ait olarak grecei olduka nem li ve karak
teristik retileri kabul etm ek m m kndr.12 Bununla bera
ber, ou Hindunun paylat ve -sap k n olarak dnle
bilecek eyleri reddetm elerinin ortak hakikatlerini oluturm a
s an lam nd a- dogm alar ieren belirli inanlar vardr. Bun
lardan e nem lisi ruh g ve yeniden doutur (k a r m a ).
Bunlarn ikisi de kast sistem inin toplum sal dzeniyle iliki
lidir. K antta retisi imdiye kadar tarihte retilen en istik
rarl teodiseyi temsil eder.13 Bu nedenle, W eberin ifadesiyle.
Komnist Manifestodan bir slogan kullanrsak, en alt kasttan

11

Econom y an d Society, c. 2, s. 4 5 1 .

12 Reigion o f India, s. 21.

13

272

Rdigion o f India, s. 21.

Hindu dnyay kazanabilir: G ereki b ir biim de, bu in an

lar tem elinde en st dzeylere gelebilm ek, cennete gitm ek ve
tanrsallk kazanm ak iin m teakip d irilm eleri h ed efleyebi
lir. Hindu orodoksisi, bireyin mevcut hayatndaki davran
larnn sonraki dnyaya geliinde zm im knsz sonulara
sahip olabilecei retisi araclyla ve bu retinin dorudan
kast sistem iyle ilikili olm as nedeniyle, mevcut toplum sal d
zene direnm eyi zorlatran almas g engeller yaratr.
B irbirinden kesin izgilerle ayn lm kastlar keskin bir nefret
duygusu iind e b ir arada yaayabilirler. Zira herk esin kendi
k ad erin i h ak e tti i d n ce si to p lu m sal ad an a y rc a lk
sz olanlara daha iyi frsatlar sunm az. K a rm a retisin in sar
slm adan kalm as artyla ve kald s rece, d evrim ci fikirler
veya ilerlem e m cadelesi anlalm az eylerdir.14

H indistanda H induizm in iyice yerletii erken dnem de,

sann doumundan yaklak drt-be yzyl kadar nce, za
naat ve ticaretin geliim i dorua ulam t. eh irlerd eki ti
caret ve zanaat loncalar kentin ekonom ik dzeninde O rta
a Avrupasndaki loncalara benzer nem e sahiplerdi. Ayr
ca Hindistanda rasyonel bilim olduka gelim iti ve farkl d
nem lerde birok felsefe okulu filizlenmiti. Bunlar neredeyse
bir baka yerde eine rastlanmayan bir hogr atm osferi iin
de yayorlard. O rtaa Avrupasndakine benzer hukuk ku
ru m lan gelim iti. Fakat kast sistem inin ortaya k, B rah
man rahipliin yk seliiyle b irlik te, Avrupad akin e ben zer
daha st dzeyde ekonom ik gelimeyi fiilen engelledi.
H indistandaki geliim in biricikligi, yine de, eh irlerd eki lon
calar ve b irle ik o rg an izasy o n lan n bu b alan g k ay n ak lan n n ne Batl tipte ken tsel bir zerklie ne d e byk patrim onyal devletlerin ortaya kn d an sonra Batdaki blge
sel ekonom iy e ben zer toplum sal ve eko n om ik b ir organizas
yona yol am am asnda yatar. Daha ziyade, balang kaynak

14

Religion o f India, s. 1 2 2 -1 2 3 , Gesammelte A ufstze zu r R eligion ssoziologie, c. 2,

s. 122.

273

lan kesinlikle bu adan n cesin e dayanan Hindu kast siste

m i tam am en dier organizasyonlann yerini alr ve onlara s
tnlk kazanr; kast sistem i onlarn geliim ini b ir l de bal
talar, nem li bir g kazanm alarn engeller.5

Kastn ekonom ik faaliyetler zerindeki temel etkisi, m esle

ki yapya ritel bir sabitlik kazandrmas ve bylece ekonom i
nin daha fazla rasyonellem esini engelleyecek biim de ilem e
sidir. Kast ritalizm inde deerli mallarn retim inde gelenek
sel becerilerin soyluluu ve deeri vurgulanr. Bireyin bu m es
leki buyruklardan uzaklamaya ynelik bir giriim i, onun son
raki hayatnda daha uygun bir konumda vcut kazanma fr
satlarna zarar verir. Bu nedenle, en alt kast yesi m uhtem e
len kastnn ykm llklerine skca baldr. Bununla bera
ber, kast sistem inin ekonom ik gelime zerindeki olum suz et
kisi snrl deil, olduka yaygndr. rnein kastn organi
zasyonunun Batda modern sanayinin karakteristik bir zelli
i olan kom pleks bir iblm ne sahip byk lekli giriim
lerinin varlyla tamamen uyumad sylenemez. Bu gerek
Hindistanda sm rgeci firmalarn ksmi baarsnda gzlene
bilir. Yine de W ebere gre, sonuta,
sna kapitalizm in m odern organizasyonunun her zam an kast
sistem i tem elinde olutuunu d nm ek byk l de ih ti
mal d b ir ey olarak alnm aldr. M eslekle ilgili her deii
m in, i tekn ik lerin d eki her deiim in ritel b ir gerilem eyle
sonulanabilecei b ir ritel hu ku k, kendi iind e eko no m ik ve
tekn ik bir devrim yapm a kapasitesinden yo k su n d u r...16

Hindistandaki Brahm anlann konum u ile geleneksel inde

ki Konfys literatinin konum u arasnda nem li benzer
likler vardr. kisi de, egem enlikleri byk lde dindmdakilerin dilinden bam sz bir dilde yazlm klasik m etinlere
ulamaya dayal stat gruplardr. Ancak W ebere gre, Hindu
15

Religion o f India. s. 3 3 -3 4 ; G esam m elte A ufsatze zu r R eligion ssoziologie, c. 2, s.

3 5 -3 6 .

16

Religion o f India. s. 112.

274

entelektel dnyas ine gre daha az salt yazl bir kltrd.

ki grup da her zaman pratikte baarl olmasa bile, byyle
herhangi bir balanty reddediyordu; ikisi de her tr Dionysian dnyaya karyd.17
Bununla beraber, iki grup arasnda ayn lde nem li da
farkllklar vard. in literatisi, parim onyal brokrasi iinde
ki bir memuriyet snfyd; Brahm anlk ise balangta bir din
adamlyd, ama ayrca birok farkl meslek iinde prensler,
hukukular, teolog eitim ciler ve danm anlar olarak da k ul
lanldlar.18 Yine de Brahm anlar arasnda m em uriyet kariyeri
allm adk bir eydi. inin tek bir m onarkm ynetim i altn
da birlem esi, resmi konum lara kabul edebi bir nitelikle ilikilendirm eyi salad. Entelektel eitim e sahiplik brokratik
grevlere atanm ann kayna haline gelmeye balad. te yan
dan, Hindistanda Brahman rahiplik ilk genel krallktan nce
gl bir biim de yerleti. Bu yzden, Brahm anlar belirli bir
hiyerariye dahil edilm ekten kurtulabildiler ve ayn zamanda
prensip olarak krallarm kinden daha st bir stat konum u ta
lebinde bulunabildiler.
Belirli dnem lerde geleneksel inde, VVeberin ekonom ik
rasyonellem eye vesile olduunu syledii baz nem li geli
m eler yaand. Bunlar, H indistandakilere benzem eyen k en t
ler ve loncalarn geliim i, bir para sistem inin olum as, huku
kun geliim i ve patrimonyal bir devlet iinde siyasal btnl
n salanmas olarak sralanabilir. Ancak indeki bu geli
m eler ile Avrupa kapitalizm inin ortaya knda rol oynayan
gelim eler arasnda belirli nem li farkllklar vardr. inde
Antik ada nispeten st dzeyde bir kentlem e ve i ticaret
hacm inde art salanm asna ramen, para ekonom isi sadece
belirli bir dzeye ulat. Ayrca in kenti Avrupa kentlerinden
olduka farklyd. Bu durum ksmen belirli bir noktann te
sinde bir para ekonom isi gelitirem em ekten kaynaklanyor
17

Ne Hindistanda ne de in'de by genel nfusun byk ounluunun et

kinliklerinden ayklanm tr; bysel kltler ou kez Hindistan ve inde fi
lizlenmitir.

18 Religion o fln d ia . s. 1 3 9 -1 4 0 .

275

du: inde, Floransa gibi standart bir para sistem i yaratabil

mi ve para politikalarnda devlete klavuzluk yapm b ir kent
yok tu .19 Ayn lde nem li olan, in kentinin Ortaa Av
rupa kentsel topluluklarnn sahip olduu siyasal zerklik ve
hukuk bamszla kavuamamasdr.
in kentinin vatanda kendi yerli kyyle akrabalk bala
rn byk lde srdrm e eilimindeydi; kent, yerel tarm
ekonom isiyle byk lde i ie gem iti ve B ada oldu
u gibi k en d in i onun k arsn d a k onu m land ram ad . n g i
liz kentlerinin ayrcalklarnn hibiri inde asla var olm a
d. Bu yzden, byk bir zerklie sahip loncalarn potansiyel
etkisi kentsel ynetim lerin siyasal ve hukuk bam szlklar
nn olmamas nedeniyle Fiilen engellendi. K entlerin ok sn r
l siyasal zerklie sahip olm as bir lde devlet brokrasisi
nin erken geliim ine balanr. Brokratlar kentlem enin art
nda tem el bir rol oynam lar, bylece sonraki gelimeleri dzenleyebilm ilerdir (onlarn asla vazgem edikleri b ir kontrol).
Bu durum ayrca hkm et brokrasisinin byk lde n ce
ki zerk ehir devletlerinin bir rn olduu Batyla kartlk
iindedir.20
G eleneksel inin toplum sal yapsnn en nem li zellikle
rinden biri im paratorun dinsel ve siyasal stnl ele geirmesiydi. inde gl bir rahipler tabakas yoktu ve bu taba
ka im paraorluk dzenine kar nem li bir direni salayacak
bir peygam berlik yaratmad. m paratorluktaki karizm atik bi
leen byk lde geleneksel unsurlarla kaplyd, hatta m o
d em alara kadar im paratordan yamuru ve nehirleri k o n
trol altna alarak karizm asn sergilem esi bekleniyordu. Ne
hirler setleri yktnda im parator kamusal balanm a sala
m ak zorundayd ve btn devlet m em urlar gibi knam aya ta
biydi.
G elen ek sel in de etkin dar m erkezilem en in d erecesi,
tpk olduka zayf iletiim e sahip patrimonyal devletlerde ol
duu gibi, m odem ulus-devlettekinden dkt. Fakat feoda
19

T he Rcligion o f C hira. s. 13.

20

T he Rcligion o f C h in a, s. 16.

276

lizmde srekli olarak intikal eden m erkezka eilim ler, eit

sel vasflan brokratik konumlara atanm ann bir tem eli olarak
kullanan bir sistem e fiilen ters dyordu: Bu durum m em uri
yet snfnn im parator ve devlete ballnn sonucuydu. Her
m em urun sicili ylda bir deerlendiriliyordu ve bu yzden
devletin eitim otoritelerinin srekli gzetim ine tabiydi. Me
m urlar teoride cretliydi ancak pratikte cretleri denm iyor
veya gelirlerinin bir blm ne saylyordu. Ekonom ik karla
r olduka m uhafazakrcayd, nk cretlerini vergi gelirle
rinden elde etm ek iin m em uriyet konum larn sistem li olarak
kullanm alar gerekiyordu:
E n st ve egem en m em uriyet tabakas kazan frsatlarn bi
reysel abalaryla elde etm iyordu; o n lan n kayna daha ziya
de grevden uzak latnlan m em urlarn m lkleriydi. M daha
leye topluca kar olan ve refo n n isteyenlerin rasyonel ide
o lo jisin e lm ne fke duyanlar kincilerdi. Bunu sadece yukan d an veya aadan iddetli b ir devrim deitirebilird i.21

indeki kentsel topluluklarn siyasal zerklikten yoksun

luklar yerel gcn olmad anlam na gelm iyordu. W eberin
analizlerinin ou, gerekte, m erkezi otorite ve eyaletler ara
sndaki ilikilerde yaanan gelgitleri belgelem eye yneliktir.
Bu balantda zellikle nem li olan, tem el bir ekonom ik et
kinlik ve ibirlii oda oluturan gl geni aile birim leriy
di. Akrabalk grubu (tsung-tsu) ev halkndan daha byk tm
ekon om ik giriim biim lerin in fiilen temeli veya modeliydi.
Tsung-tsu tipik olarak gda ilem e, dokum aclk ve dier evsel
endstrileri kontrol ediyor ve ayn zamanda yelerine kredi
im kn lar salyordu. K rsal ve ken tsel retim d e akrabalk
grubunun ibirliki kontrol yksekti ve ikisi de Avrupa kapi
talizm inin temel karakteristikleri olan bireysel giriim ci etkin
lik ve zgr em ek hareketliliini byk lde kstlyordu.
Yerel yallarn otoritesi, literali ynetim ini dengeleyen temel
bir kar g oluturm aktayd. M em ur ne kadar nitelikli olur

21

The Religion o f Chint, s. 60.

277

sa olsun, akrabalk grubunun yarg yetkisi iindeki belirli m e

selelerde cahil de olsa klann en yalsna tabiydi.
Baz matematik biim leri M . . 6. yzylda gelimi olm as
na ramen, in eitim sistem i m uhasebe eitimi vermiyordu.
Bu yzden, ticarette kullanlan m uhasebe yntem leri pratik
te reniliyordu ve resm eitimle balantl deildi. Eitimin
ierii tamamen edebiydi ve klasik yazlar yakndan bilmeye
ynelikti. Bu yazlara ainalklar yznden Hteratinin karizmatik niteliklere sahip olduuna inanlyordu. Ancak bu, Hin
distan Brahmanlarnda olduu gibi veraset yoluyla geen bir
rahiplik deildi ve Konfyanizm Hindularn mistik dinselliliginden olduka farklyd. W eber, inde ngilizcedeki d in
szcnn eanlam lsnn olmadn belirtir. En yaklak te
rimler kutsal ve laik arasnda hibir ayrm yapmayan reti
ve tre anlam na sahip terimlerdir.
Konfyanizm de, toplumsal dzen genelde -so n su z ve ka
nlm az olduu d n len- kozm ik dzenin zel bir rnei
olarak alnr.
K ozm ik dzenlerin byk ruhlar akas sadece dnyann,
zellikle insann m utluluunu isterler. Ayns toplum dze
ni iin de geerlidir. m paratorun m utlu sk neti ve ru hun
dengesi, sadece, kii kendi iinde uyum lu b ir kozm osa sahip
olduunda kazanlm aldr ve kazanlabilir.22

K on fyanizm d e en de erli ey, arbal ve d r st b ir

hayat srdren, kendisi ve d dnyayla uyumlu kendini ye
titirm i insandr. Bu etik zdenetim i, duygulara hkim ol
may talep e d e Ruhun uyumu nihai iyi olduu iin , bu den
geyi bozabilecek tutkulara izin verilmemelidir. Gnah ve buna
tekabl eden bir kurtulu dncesi yoktur. zdenetime Konfyanist vurgu en kesin biim de ilecilikle birleir, rnein
bu vurguya dnyann yklerinden kurtulmaya alan Hindu
izmde karlalr.
W eber, in aratrm asn Konfyanizm ve Protestanlk ara-

22
278

T he Religion o f C hin a, s. 153.

smda bir karlatrm ayla bitirir. Bir dinin rasyonellik derece

sini belirlem ekte kullanlabilecek temel, ancak karlkl iliki
li iki kriter vardr: Byden ne kadar arnm olduu ve kendi
iinde tutarl ve evrensel olarak u ygulanabilir b ir teodisenin ne kadar gelitii, ilk kriter bakmndan, ileci Protestan
lk baka dinlerden ok daha radikaldir. Fakat ikinci kriter ba
km ndan, Konfyanizm Pritenlik kadar yksek forrnel rasyonaliteye sahiptir. Ancak Konfyanist rasyonalitenin ierii
ve bylece onun gerekliin eksik yanlar ve irrasyonaliteleriyle ilikisi rasyonel Pritenliktekinden olduka farkldr. Pri
ten ahlk, dinsel idealler ve dnya arasnda derin bir gerilim e
yol aarken; Konfyanist ahlk, bireyin zorunlu olarak mev
cut bir dzene uyumuna odaklanr.
K o n f y an ist ideal in san , yani b ey efen d i iin zarafet ve
vakar geleneksel ykm llkler yerine getirilirken ifade edi
lir. Bu yzden, bireysel m kem m ellikte nem li erdem ve hedef,
tm hayat koullannda serem oni ve ritele uygunluktur... K on
fyanist, barbarca eitim eksikliinden kurtulm ak dnda hi
bir kurtulu talep etmez. Erdem in dl olarak, sadece bu
dnyada uzun bir hayat, salk, zenginlik ve lm den sonra
adnn yaatlmasn bekler. Oysa Helen insannda, bir tr akn
ek tem el, st-dnyevi bir T an n ya kar ykm llkler ve be
densel zevkler dnyas arasnda b ir gerilim , uzak bir hedefin
peinden kom a veya radikal kt anlay eksiktir... Rasyonel
(yani P rotestan) ilecilie zg olan kat ve dinsel sistem atik
bir faydaclk, dnya iinde yaama ve ancak ona ait" olmama,
st rasyonel tulum lar ve bylece son analizde Konfyanizm e
ters b ir uzm anlam insan (B crufsm ensch) ruhu retmeye yar
dmc olm utur... Aradaki kartlk, bize, servet dknl
ve zenginlie nem vermeyle birleen lllk ve tutum lulu
un -m o d e m ekonom inin uzm anlam ekonom ik insannda
bulunm as anlam n d a- kapitalist ruhu temsil etm ekten ve bu
ruhu kurtarm aktan ok uzak olduunu retebilir.23

23

T he Religion o f C hina, s. 2 2 8 , 2 4 7 (Parantez bana aittir); Gesammelte A ufstze

zu r Religionssoziologie, c . 1, s. 5 1 4 , 534.

279

Bu yzden rasyonel kapitalizm , ortaya kn kolaylatr

makta rol oynayabilecek b iro k faktrn varlna ram en,
inde kendiliinden gelimez. Japonya rneinin aksine in,
m uhtem elen dardan gelecek kapitalist retimi zm seyecek
verimli bir toprak sunacaktr; ancak bu, kapitalist gelimeye
asl itici gcn salam aktan olduka farkl bir eydir.
U lalan bu so n u ile W eb erin Bat Avrupa k ap italizm i
nin ortaya k zerine yorumu arasndaki ilikiyi belirlem ek
nem lidir. W eber, inde rasyonel kapitalizmin oluum unun
- in ethosunda kk salm24 nonnatif buyruklar yzndenzel bir zihniyetin yokluu nedeniyle engellendii konusunda
yeterince ak konuur. Bat Avrupada bu zihniyet ileci Pro
testanlkla birlikle varlk kazanmtr. Ancak W eberin in ve
Hindistan aratrmalarn, basite, ilikili maddi faktrlerin (ka
pitalizme yol aan ekonom ik ve siyasal koullarn) sabit tutul
duu ve fikirlerin bamsz ieriklerinin bamsz etkisinin in
celendii gem ie y n elik bir deneyin kurucu unsurlar olarak
dnmek yanltcdr. inde, rnein belirli bir dnemde ka
pitalizmin oluumu iin gerekli veya uygun olduu dnlebi
lecek baz maddi faktrlerin yer ald doru olsa bile, bunlar
Avrupaya zg faktrlerden farkl zel bir bileim iinde kar
lkl iliki iindedir. Bylece, Bat ve Dou arasnda maddi ve
fikr koullar bakmndan nem li farkllklar vardr.25

Laik rasyonalizmin yaylmas

Avrupann geliim ine zg koullar arasnda zel bir devlet
biim i ve rasyonel bir hukuk yer alr. W eber, Avrupann son
raki toplumsal ve ekonom ik geliim i ve zelde m odem devle
tin ortaya k asndan Roma hukukunun m irasna byk
nem verir. M utlakyeti devlet, hukuk rasyonalizm olm a
24

T h e R eligion o f C hin a, s. 104.

25

W eber. Avrupa'nn zel corafi konum unu vurgular. H indistan ve in'de

byk kta topraklan ticaretin kapsaml olarak geliimi nnde almas zor
engeller yaratmtr. Avrupa'da, Akdeniz, kolay tamaclk salayan birok ne
hirle birlikle ticari giriim leri ok daha elverili klan bir durum sunmutur.

280

sayd en fazla Fransz Devrimindeki dzeyine ulaabilirdi.26

F a k a t h u k u k rasyonalizm le rasyonel kapitalizm in geliim i
arasndaki iliki basit ve yeterince net deildir. M odern kapi
talizm ilk kez ngilterede kk salm tr, ancak bu lke Roma
hukukundan dier kta lkelerine gre daha az etkilenm itir.
Rasyonel bir hukuk sistem inin varl m od em devletin olu
umunu etkileyen kom pleks faktrlerden sadece biridir. M o
dern d evletin, yani m aal m em urlar tarafndan srdrlen
profesyonel bir ynetim in varlnn karakterize ettii ve yurt
talk kavramna dayal bir devletin geliim i, kesinlikle tama
men ekonom ik rasyonellem enin bir sonucu deildi ve ks
m en ondan n ce ortaya k m t. Yine de k ap italist ek o n o
m ik dzenin geliim i devletin geliim iyle yakndan ilikilidir.
Ulusal ve uluslararas piyasalarn geliimi ve buna bal olarak
daha nceden ilikilerin dzenlenm esinde byk bir rol oyna
yan akrabalk birim leri gibi yerel gruplarn etkilerinin yok ol
mas, hepsi, tm m eru zorlayc glerin evrenselci b ir ku
rum un tekeli ve dzenlenm esi altna girm esine27 yol am tr.
W ebere gre, m odem kapitalist giriimin temel bir nkou
lu parasal kazanlar ve kayplarn rasyonel muhasebesinin ya
plabilmesidir. M odem kapitalizm, sermaye muhasebesinin ge
liim inden bam sz olarak anlalamaz. W ebere gre, rasyo
nel muhasebe kaytlarnn tutulmas m odem kapitalist retimi
tefecilik veya servenciler kapitalizmi gibi nceki kapitalist et
kinlik trlerinden ayran eyin tamamlayc unsurudur.28 stik
rarl retici giriimlerde sermaye muhasebesinin varl iin ge
rekli olduunu belirttii koullar, W eberin m odem kapitaliz
min temel n gerekleri olarak grd ve M arxin byk l
de vurgulad koullardr: 1. Byk bir cretli em ekiler kitle
si: Bu kitle ak bir piyasada emek glerini sunmakta hukuken
zgr olmann yan sra geimlerini salayabilmek iin em ek
lerini salm ak zorunda kalan insanlardan oluur. 2. Piyasada
ekonom ik mbadele zerinde snrlamalarn olmamas: zellik26

F rom M ax W eber: Essays in S ociolog y , s. 94.

27

Econom y a n d Society, c. 1, s. 3 3 7 .

28

Econom y an d S ociety, t . 1. s. 1 6 4 -1 6 6 .

281

le reim ve tketim zerindeki stat tekellerinin ortadan kaldnlmas (bu stat tekelinin u bir m egi Hindistan kas siste
minde mevcuttur). 3. Rasyonel ilkeler temelinde gelitirilen ve
organize edilen Leknoloji kullanm. 4. retici giriimin ev hal
kndan ayrlmas. Pazarda olduu gibi ev ve iyerinin ayr oldu
u rneklere her yerde rastlamak mmkn olsa bile, sadece Bat
Avrupada bu ayrlk ok ileri dzeylere ulamtr.29
Ancak m odem devletin rasyonel hukuk ynelim i olmasay
d bu ekonom ik zellikler ortaya km ayacakt. Bu, ada ka
pitalist dzenin olduu kadar ekonom ik alanda serm aye ve
em ek arasndaki snfsal ayrm ann da zel bir karakteristi
idir. G enelde siyasal organizasyonlar, ekonom ik giriitnlerdekine benzer biim de, ynetici kadronun ynetim aralar
nn" m lkiyetine sahip olup olm am asna gre snflandrlabi
lir. nceki blm lerde belirtildii gibi, W eber burada M arxin
iinin sahip olduu retim aralarndan koparlm as dn
cesini en genel dzeyde uygular. Siyasal organizasyonlar gele
neksel devletlerde bir zm re" zelliine sahiplerdir, yani y
netim aralar m em urlarn kontrol altndadr. Ancak bu m er
kez olmayan siyasal g sistem leri, tipik olarak, st-lord veya
monarkn m erkez ynelim iyle kolay olmayan bir denge iin
dedir. M onark, norm alde maddi adan kendine bam l bir
kadro yaraLarak ve kendi profesyonel ordusunu oluturarak
konum unu glendirm eye alr. Y netici, etrafnda sadece
kendisine kar sorum lu m lksz bir idari kadro yaratabildi
i lde, ismen kendine bal glerin ona direnm e ihtim ali
azalr. Bu, m odem brokratik devlette en st dzeyine ular.
M odern bir devletin gelim esi h er zam an prensin inisiyatifiy
le salanm tr. Prens, y n etici g c n yannda yer alan zerk
veya zel hizm etkrlarnn, ken di dar, sava ve m al orga
nizasyonuna sahip olanlarn yan sra siyasal adan h er tr
kullanlabilir araca sahip o lan lan n isted iklerine el koym alar
na yolu aar. T m sre, bam sz reticilerin kadem eli ola

29 G en eral E conom ic History, s. 1 7 2 -1 7 3 ; The Protestant Ellic an d the Spiril o f

C apitalism , s. 22.

282

rak gasp ve kapitalist giriim in geliim iyle tam b ir paralel

lik iindedir. Biz, nihayetinde, m odern devletin, fiilen tek b ir
bakann yn etim i altnda bir araya gelen tm siyasal organi
zasyon aralarn kon trol aluna aldn grrz.30

Brokratik devletin geliim i siyasal dem okrasinin geliim iy

le yakndan ilikilidir, nk dem okratlarn siyasal tem sil ve
yasalar nnde eitlik talepleri ayrcalklar nleyecek kom p
leks idari ve h u k u k n lem leri almay gerektirir. D em okra
si ve brokratiklem enin bu ok yakn ilikisi m odem kapita
list dzende en kapsaml gerilim kaynaklarndan biridir. Zira
ada devlette dem okratik haklarn genilem esi yeni brok
ratik dzenlem eler gelitirm eden saglanam asa da, dem okra
si ve brokrasi arasnda temel bir kartlk vardr. Bu, W ebere
gre, toplum sal eylem in formel ve temel rasyonalitesi arasn
da yer alabilecek elikilerin en keskin rneklerinden biridir:
Ayrcalklar ortadan kaldrmay amalayan soyut huku ki pro
sedrlerin geliim i ncekinden baz alardan daha keyf ve
daha zerk yeni bir yerleik tekelcilik biim ini devreye sokar.
Brokratik organizasyon, btn halk tabakalannn konum lara
eitsel niteliklerine gre, kiisel olmayan bir temelde seilm e
sini gerektiren dem okrasi sayesinde geliir. Ancak bu, bizzat
konum lar ayrcalkl bireyler veya gruplarn d etkilerinden
bamsz olm as nedeniyle, ncekinden daha geni idari gce
sahip b ir m em urlar tabakas yaratr.
Bu sre, halkn siyasete katlma taleplerine dayand s
rece, m odern d em okratik dzenin tek oyun olduu anlam
na gelir ve bu husus W eberi M ichels ve d ierlerinden ay
rr.3 ada toplum lar byk lde brokratiklem i tarih
sel devlet rnekleriyle karlatrldnda, dem okrasinin geli
im inin hzl ve duyarl bir younluk m erkezine yol aabile
cek belirli bir ayn hizaya getirici etkiye sahip olduu gr
lr. Byle b ir karlatrm a, m odem ada dem okrasi ve b
30

From M ax Weber: Essays in Sociology, s. 8 2 ; Gesammeltc Politischc Schriften, s.

4 9 8 -4 9 9 .

31

W ebcrin M ichels'la ilikisi zerine kr. G unter R oth, The Social Democrats in
Imperial Germany (Englew ood Cliffs, 1 9 6 3 ), s. 2 4 9 -2 5 7 .

283

rokrasi arasnda yakn ilik iler olsa bile, dem okratik h ak la

rn genilem esi brokrasinin genilem esini gerektirirken, ak
sinin m m kn olm ayabileceini yeterince ak olarak gste
rir. Antik M sr ve Roma rnekleri byk lde brokratik
lemi bir devlet iinde nfusun tamamen tbi konum da oldu
una dair bol kant salar.
Bu adan, brokrasin in aslnda olduka farkl karlarn , salt
siyasal olduu kadar salt ekonom ik trden her k a n n devre
ye girebilecei hassas bir ara olduu hatrlanm aldr. Bu yz
den, h er ne kadar tipik ola da, onun dem okrasiyle paralel ge
liim i abartlm am ald r.32

Modern dem okratik devlette, halk kitlesinin iktidar kulla

nm na srekli olarak katlm a anlamnda y neticilik yapma
s aka im knszdr. Dorudan demokrasi sadece grubun
yelerinin belirli bir noktada toplanabilecei kk topluluk
larda m mkndr. ada Batl dnyada dem okrasi sadece,
ilk olarak, ynetilenlerin ynetenler zerinde oylaryla bir l
de etkili olabildikleri ve ikinci olarak, temsile dayal m eclis
ler veya parlam entolarn icra m evkiindeki yneticilerin aldk
tan kararlar etkileyebildikleri bir durumu anlatr. Byk par
tiler modern devlette kanlm azdr; ancak bu partiler kendi
yeteneklerinin gcne byk lde gvenen liderler tara
fndan ynetiliyorlarsa, siyasal yapnn brokratiklem esi ks
men kontrol altna alnabilir. Dem okrasi zorunlu olarak kendi
temel siyasal kiiliklerinin ilerindeki Sezarist eilimleri ha
rekete geirir. Zira genel oy hakk koullannda, siyasal lider
lerin bir taraftar kitlesini kendi taraflarna ekebilm ek iin ge
rekli karizm atik niteliklere sahip olm alan gerekir. Sezarizm
dem okratik ynetim e bir tehdit olarak ortaya kar, bu tehdit
ancak siyasal becerilerin gelitirilebilecei ve yasal otoriteleri
nin snrlarn amaya alan liderlerin sultasndan kurtulm a
y salayacak bir parlamento sayesinde kontrol altna alnabi
lir. ada devlette, sadece politik bir aygta sahip liderlik ile

32

284

E conom y and S o d ety , c. 3, s. 9 9 0 .

lidersiz dem okrasi, yani isteksiz, bir lider klacak i karizm alik niteliklerden yoksun profesyonel politikaclarn egemenlii
arasndan bir seim yapma ik ile m i33 sz konusudur.
W eberin sosyalizm in muhtemel sonular karsndaki tu
tum unun kaynanda ilgili sorunlardan bazlarn aklam a a
bas yatar. M odern ekonom i sosyalist bir temelde rgtlendi
inde ve m allarn retim i ve dalmnda kapitalizme gre be
lirli bir teknik etkililik dzeyine ulalmaya alldnda, bu
durum p rofesyonel b ro kratlarn nem inde m uazzam bir
arta34 yol aacaktr. M odern ekonom inin tam am layc bir
unsuru olan uzm anlam iblm grevlerin kesin koordi
nasyonunu gerektirir. Bu, kapitalizm in genilem esiyle brokratiklemede artn kaynanda yatan bir olgudur. Fakat sos
yalist bir devletin oluum u ok yksek oranda brokratiklemeyi gerektirecektir; nk byle bir devlet birok farkl idari
grevin devletin elinde toplanmasna yol aacaktr.
W eber ayrca, sosyalist bir toplumda karlalabilecek farkl
ekonom ik problem lerin, zellikle bir dllendirme arac olarak
paradan ziyade ii kredileri kullanmaya alm ann yaratabile
cei sorunlarn farkndadr. Sosyalist bir toplumdaki b ir baka
problem kayna, artk yetersiz performans nedeniyle iini kay
betme riskiyle yaptrm altna alnamayaca iin, almay te
vik gl olabilir. Bununla beraber, sosyalist bir ekonom i
potansiyel olarak sosyalist ideallere gl bir ball kullana
bilir.35 Sosyalist devrimin yaand bir lke, etrafndaki lke
ler kapitalist olarak kalrken birok ek problem le, zellikle d
ticareti srdrm e ve kredi bulma glyle karlaacaktr.36
Ancak W eberin sosyalizme temel itirazlar bu sistem in gerekti
rebilecei brokratik sonularla ilgilidir. Bu, m odem an ka33

From Max Weber: E s sa is i Sociology, s. 1 1 3 ; Gesammelte Politische S ch rif

ten, s. 5 3 2 . M arx'm modern toplum a uygulanan bir kavram olarak "Sezarizm "
zerine grleri iin bkz. K arl M arx: Selccted W orks, c. 1, s. 2 4 4 -2 4 5 .

34

Econom y an d S ociety, c. 1, s. 224.

35

Econom y an d S ociety, c. 1, s. 110-111.

3 6 W eber bunu 1918'de Almanyada sosyalist bir devrimin m uhtem el baarsyla

ilikili kendi deerlendirm esi iin kritik nem de grr. Bkz. G esam m elte P oli
tische Schriften, s. 4 4 6 vd.

285

rakterislik ikilem inin bir baka rneidir. Sosyalist bir toplum

kurmaya alanlar, hangi tr sosyalizme bal olurlarsa olsun
lar, siyasal katlm ve kendini gerekletirm eyi kapitalizmde
ki parti dem okrasisinin daha ilerisine tayacak bir toplumsal
dzen anlay alm da hareket edeceklerdir. Fakat bu dzen
anlaym gerekletirme drtsnn sonucu, sadece sanayi ve
devlet brokrasisinde art olacak ve bu gerekte halk kitlesi
nin siyasal zerkliini daha da azaltacaktr.
Brokrasinin temel bir zellii, bir kez yerletiinde, W eberin szleriyle, zel bir kafese dnmesidir. Brokrasinin
yksek dzeyde gelitii eski M sr gibi toplum larda, brokra
tik memuriyet kontroln kesintisiz srdrm ve sadece tm
toplumsal dzen ykldnda gcn yitirm itir. Patrimonyal
organizasyonlardakinden daha yksek bir rasyonel uzmanla
ma dzeyinin karakterize ettii modern brokrasi kendi g
cn zayflatma giriim lerine ok daha direnlidir. Byle bir
aygt, tamamen yeni otorite biim lerinin zorla yaratlm as an
lamnda devrim i giderek daha im knsz klar...37
M odem kapitalizmde brokrasinin yaylmas hukuk, siya
set ve sanayinin rasyonellem esinin nedeni ve sonucudur. B
rokratiklem e sanat, m zik ve mimari dahil Bal kltrnn
btn alanlarna nfuz eden eylemin rasyonellem esi sreci
nin som ut, idari bir tezahrdr. Batda rasyonellem e y
nndeki genel eilim b iro k fakrn k arlkl etk ileim i
nin sonucudur, ancak kapitalist piyasann genilem esi egemen
itici g olm utur. Ama bu, kanlm az evrim ci bir eilim
olarak alnm am aldr.
Rasyonellem e kavram, W eberin tarihsel yazlarna birok
kez szar, ancak bu yazlarda kavramn temel uygulama alanla
rn belirlem ek zordur. Rasyonellem enin yaylmas, olumsuz
anlam da, dnyann (giderek artan) by bozum una - b
yse! dnce ve pratiin gcn y itirm esin e- endekslenebilir. Rahiplerin sistem letirici etkileri ve byk peygamberler,
dinlerin rasyonellem esini salayan (tutarl anlam sistem leri

37

286

Economy and S o d e ty , c. 3, s. 9 8 9 .

ni dzensiz bysel yorum ve yattrm a biim lerinden ayr

may m m kn klan) temel glerdir. Bununla beraber, din
sel dncenin rasyonellem esi ilikili baz sreleri gerekti
rir: zel sem bollerin gelitirilm esi (rnein Yahudilikte her an
her yerde hazr tektanr anlaynn olum as), bu sem bollerin
genel ilkeler erevesinde baka sem bollerle tutarl bir b iim
de ilikilendirilm esi (rnein kendi iinde tutarl bir teodisenin geliim i) ve bu ilkelerin tm evrensel dzeni ierecek bi
im de geniletilm esi; yle ki, potansiyel olarak dinsel anlam
na gre yorum lanam ayacak hibir som ut olay yoktur (dolay
syla Kalvinizm bu anlamda tam kapsam l bir etiktir).
B a tda laik rasyonellem enin geliim inin n em in i deer
lendirirken form el ve temel rasyonalite ayrm n hatrda tut
m ak g ere k ir.38 W e b e re gre, bu ayrm so sy o lo jik analizin
odak m erkezidir ve bu ayrmn m od em kapitalizmin gelime
d orultusunu incelem ekte kullanlm as, W eberin ada in
sanm karlat ikilem ler hakkmdak yorum unda kritik bir
nem tar. Eylem in formel rasyonalitesi davrann rasyonel
olarak hesaplanabilir ilkelere gre dzenlenm esini anlatr. Bu
yzden, ideal tip brokrasi, formel rasyonalite koullarnda,
m m kn olan en rasyonel organizasyon tipidir. Daha genel
dzeyde, Bat kltrnn formel rasyonalitesi kendini bilim in
byk apla kullanlm asnda gsterir. Bilim kukusuz sade
ce B atya ait deildir fakat baka hibir yerde benzer bir geli
me dzeyine ulamamtr. Bilimsel ilkelerin modern toplum
sal hayatn bu kadar nem li bir temelini oluturm as her bire
yin bu ilkeleri bilm esini gerektirmez: Tramvaya binen kii, fi
ziki olmad srece, aracn nasl alt konusunda hibir
fikre sahip deildir ve bunu bilm e gerei duymaz... Vahi biri
kulland aralar hakknda nispeten daha fazla bilgiye sahip
tir. Bununla beraber, yine de bu ilkeler, deerlendirme yap
m ak isteyen bireylere ak olmalar anlamnda bilinirler ve
^8 E co n o m y and S ociety, c. 1, s. 8 5 -8 6 . Kr. Friedm annm M arcusen in Industri
alisieru n g und Kapitalism us" adl yazs zerine yorum lan, Verhandlungen
<des 15. deutschen Soziologenages: M ax W eber und d ie Soziologie h eu le (T Ibingen, 1 9 6 5 ), s. 2 0 1 -2 0 5 .

287

ilgili bireylerin davranlarn hibir hesaplanamaz gcn ol

mad, aksine daha ziyade, prensip olarak, hesaplamayla her
eye hkim olunabilecei inanc ynlendirir.39
F o rm el rasy o n aliten in yaylm as ve tem el rasy o nalitey e
ulama arasndaki iliki -y a n i rasyonel hesaplam ann belirli
deerler veya hedeflerin gelitirilm esine u ygulanm as- prob
lemlidir. Tem el deerler olan etkililik ve retkenlie gre l
len m odem rasyonel kapitalizm insann gelitirdii en geli
mi ekonom ik sistem dir. Ancak bunu m m kn klan hayatn
rasyonellem esi Bat uygarlnn en ayrt edici baz deerleriy
le, rnein bireysel yaratclk ve eylem zerkliini vurgulayan
deerlerle elien sonulara sahiptir. M odern hayatn rasyo
nellem esi, zellikle brokrasideki rgtsel biim iyle, insanla
r giderek bir kafese sokar. W eberin Protestan A h lk ve K a
pitalizm in Rulu'ndaki nihai tespitlerinin asl anlam budur:
Bireyin uzm anlam b ir ile snrland rlm as, bu uzm anla
m ann getirdii, in san lan n Fau stu evrensellikten vazgem e
leri gerek lili iy le b irlik te , m o d em dnyada deerli i in 'b ir
kouludur: Bu yzden, iler ve bu vazgem e gnm zde zo
runlu olarak b irb irin i biim lend irir. O rta sn f hayatn zn
de ileci zellii, b ir hayat tarz olarak ve eksiksiz b ir b iim
de srdrlm esi kouluyla, G oethen in , kendi bilgeliinin do
ru u nd a, gezinti y ll a n ( W a n d e ja h r e n ) iin d e ve F au stuna
hayat verdii h ed ef iin d e retm ek istedii eydi. O na gre,
g e re k le tirm e k b ir v azg ei, k u k u su z k e sin lik le k lt rel
gelim em iz srasn d a a n tik A tina k lt r n d e yeerebilecek
olandan daha fazla tekrarlanam ayacak tam ve gzel b ir insan
lk and an ayrlm ak anlam na geliyordu.40

Bu anlamda. Bat toplum unun formel ve temel rasyonalite

arasnda -W e b e rin m odem kapitalizm analizine gre zm
len em eyecek- ikin bir uzlamazla dayand sylenebilir.

39 F rom M ax W eber: E ssays in S ociolog y , s. 139.

40

288

T he Protestant E th ic a n d the Spirit o f C ap italism , s. 181.

K IS IM

Kapitalizm, Sosyalizm
ve Sosyal Teori

_1 3 _
Marx'm Etkisi

M arxm yazlaryla D rkheim ve W eberin yazlan arasndaki

entelektel iliki, onlarn alm alann birbirine balayan ve
birbirinden ayran toplum sal ve siyasal deiim lerden bam
sz olarak doyurucu bir biim de aklanam az. D urkheim ve
W eber, M arxi eletirirler ve alm alarnn bir blm doru
dan M arxm grlerini rtm eye veya deerlendirmeye ayTilm tr: G erek te W eb erin en telekt el r n lerin in nem
li bir ksm M arxin ruhuyla uzun bir diyalogu tem sil eder ve
bunlann ou ikincil literatrde yer alr.1 Ancak 19. yzyl so
nunda Fransa ve Almanyada M arxm dncesinin etkisi sa
dece entelektel dzeyle snrl deildi: M arxm yazlan M ark
sizm biim inde o k nem li ve dinam ik bir siyasal harekelin
temel itici gc haline gelm iti. Aslnda, M arksizm ve genelde
devrimci sosyalizm Durkheim ve W eberin dnce ufku
nun, zellikle daha o k W eberin yaklam nn temel b ir unsu
runu oluturm utur.2
1

Bkz. A lben Solom on, Germ an Sociology", Georges Gurvitch ve W ilbert E.

M oore. Tw entieth C entury S ociolog y (New York, 1 9 4 5 ), s. 59 6 .

Sonraki blm lerde, M arxm izleyicilerinin benimsedii nerm eler ve eylem

leri M arksist" olarak terim letircrek, M arxa yklediim fikirleri M arks"
olarak adlandracam. "M arksizm " terim ini genel olarak bu grubu anlatmak
iin kullanyorum .

291

M arx, kendi d ncelerini, basite toplum zerine akade

m ik aratrm alar olarak deil, belirli bir P raxis salayabile
cek bir platform olarak grr. Kesinlikle ayn biim de olm a
sa da, benzer bir eilim D urkheim ve W eber iin sz kon u
sudur: kisi de yazlarnda ada insann yzlem ek zorun
da olduunu dndkleri acil toplum sal ve siyasal sorunlarn
zm yollarn aratrr ve M arxin bak asna bir alternatif
oluturmaya alrlar. O dnemde D urkheim ve W eberle kar
latrlabilecek hibir ngiliz yazar olmad belirtilm elidir.
Kukusuz bunun nedenleri karm ak olsa da, nem li sebepler
den birinin Britanyada gerekten de nem li devrimci sosyalist
bir hareketin eksiklii olduu kesindir.

Almanya'da toplum ve siyaset: Marx'in hareket noktas3

19. yzyl banda Alm anya birbirleriyle m cadele halinde
oluz dokuz prenslikten olumaklayd. nde gelen iki Alman
devlet olan Prusya ve Avusturya byk Avrupal glerdi; O n
larn rekabeti Alman birliin in kuru lm asn engelleyen bir
faktrd. Alm an m illiy etilerin in u m u tlarn boa karan
bir baka faktr Prusya ve Avusturyann etnik bileim iydi.
Avusturyada 1 8 1 5 len sonra Almandan ok Alman olmayan
nfus vard ve Prusya kendi dou alanlarna ok m iktarda Po
lonyalI yerletirm iti. Ulusal retinin desteklenm esi Prusya
iin bu topraklarn zorla Polonya egemenliine geri verilmesi
demekti. Avusturya hkm eti birleik bir Alman devleti kur
maya ynelik hareketlere kesinlikle karyd.
Ancak Almaftyanm geliimini engelleyen faktrlerden en et
kilisi lkenin toplumsal ve ekonom ik yapsnn temel zellikle
riydi. En gelimi kapitalist lke Britanyayla karlatrldnda.
Almanya hem ekonom ik gelime dzeyi hem de farkl Alman

292

Bu blm de M arx, W eber, and he developm ent of capitalism " adl maka
lem deki (s. 2 8 9 -3 2 1 ) m ateryalden yararlandm . M arx'm yazlarnn yzyl
banda sosyoloji zerindeki etkisinin bir betim lem esi iin bkz. M axim illien Rubel, Prem iers contacts des sociologies du X IX . Sicle avec la pense de
M arx", C ah iers internationaux, c. 3 1 ,1 9 6 1 , s. 17 5 -1 8 4 .

devletlerdeki dk siyasal liberallem e dzeyi bakm ndan

hl neredeyse bir Ortaa toplumuydu. Prusyada, glerini Elbenin dousundaki eski Slav mlklere sahiplikten alan Jun ker
byk toprak sahipleri ekonomide ve hkmette egemen k o
numlarm srdrmekteydi. 19. yzyln ilk yarsnda, Landesin
belirltigi gibi, Avrupada douya doru ilerledike, burjuvazi,
feodal toplumdaki yabanc bir ur, soylu snfn kmsedii ve
hl kiisel olarak yerel bir sen yre bal kylln korktuu
veya nefret ettii ayn bir grup biim ine brnr.4
Btn bunlara ramen, Almanyann Fransa 1789 olaylarnn
yol at kapsaml deiimlerden kendini daha fazla soyutla
mas m m kn deildi. Marxm ilk almalar Almanyada dev
rim beklentisi altnda yazlmt. Gerekte M arxm Almanyann
toplumsal ve ekonom ik geri kalm l konusundaki dn
celeri onun proletaryann tarihsel rol hakkndaki ilk anlay
nn temel kaynayd. M arxa gre (1 8 4 4 ), Fransa'da ksmi
bir zgrlem e tam b ir zgrlem enin tem eli olm asna ra
men, ok daha az gelimi Almanyada ilerlem eci bir zgr
leme im knszdr: T ek gelime ihtimali sadece devrim ci pro
letarya sayesinde baarabilecek radikal bir devrimle m m kn
dr. Bu dnem de Almanyada proletarya yok denecek kadar
'azd ve 1847de Almanyadaki yakn devrimin bir burjuva dev
rimi olaca ve bu lkedeki burjuvazinin feodal m utlakyetilikle mcadeleye girecei5 konusunda M arxm zihni yeterin
ce akt. Almanyann toplumsal yapsnn zel koullarn ta
nyan M arx, yakn zamanda bir butjuva devriminin ardndan
proleter bir devrim yaanacam umuyordu.6
Ancak 1848 devrim lerinin baarszl M arxm , Almanyada
yakn g ele ce k te b ir sra m a yaanaca u m u d u n u y k t.
1848 ayaklanm alar ayrca Alman devletlerindeki ve zellik
4

Landes, s. 129.

The C om m unist M an ifesto, s. 167.

Engels'in bu konudaki grleriyle kr. D er Status Q uo in D eutschland",

W erk e. c. 4, zellikle s. 4 3 -4 6 ve 4 9 -5 1 ve G erm any: Revolution a n d C ou nter
revolution (Londra, 1 9 3 3 ). 1A lm an y ad a D evrim ve K ar-dcvrim , ev. Kenan
Som er, Sol Yaynlar, (ilk bask) 1975.1

293

le Prusyadaki ynetici evreler iin yararl bir tecrbe oldu,

fakat onlarn eg em enliklerini ykam ad. 1 8 4 8 in radikal re
form lar retem em esi, sadece kk sosyalist gruplarn deil
liberallerin umutlar iin de b ir lm an demekti. Ju n k erlerin ekonom ik gcnn, onlarn orduda ve kamu brokrasisin
deki resm uzantlarnn egem enliklerinin srm esi, ok sayda
Alman liberalini parlam enter demokrasiye benzerlikten baka
bir ey getirmeyen ve kendi mevkilerindeki sregelen bln
meleri besleyen bir dizi uzlatrc nlem i kabul etmeye itti.
1848 olaylar Marx ve W eber arasndaki ak tarihsel balan
t noktasdr. M arx iin sonu, ngiltereye srgn ve ekonom ik
bir sistem olarak kapitalizmin hareket yasalannm ayrntlar
n gsterm enin nem ini kabul oldu. Bismarckn hegemonyas
nn gzpek baarlaryla karlatrldnda, Almanyada 1848
ayaklanmalarnn baarszlklarnn W eberin tm dncele
rinin nemli bir zem inini oluturan liberal politikalarn baa
rszlna yol at grlr.7 Ayrca 1848 sonras Almanyada
geleneksel toplum sal ve siyasal yapnn srm esi em ek hare
ketinin roln nem li lde etkiledi. Bu balamda M arxm
Lassallela ilikisinin kom pleks doasm ve Lassallen kurucu
su olduu harekeli analiz etm ek fazla nem li olmasa bile, as
lnda bu ilikinin belirli yanlan nem lidir. Sosyal Dem okrat
harekette, bandan beri, parti iinde srekli blnm e kayna
oluturan kank bir duygu vardr. Lassalle, teorik grle
rini byk lde M arxm kapitalizmin geliim i konusunda
ki yazlarna borlu olmasna ramen, yeni hareketin liderliin
de ou kez M arxm belirli konulardaki grlerine ters de
cek biim de davranm ve benimsediini itiraf ettii bu teoriyle
uzlatnlm as g politikalan savunmutur. Nitekim Lassalle,
Alman ii snfnn -sonradan proletaryann gc ele geirme
sinin koullarn salayacak bir burjuva devrimini gerekletir
mek i in - arlm burjuvaziden yana koymas gerektiini d
7

294

W eber, Sim m elin kitab S ch op en h au er und N ietzsche'de, "Toplum nihayetin

de bireyin olduu yerde m evcuttur" dedii yere not der: Tam am en doru,
Bism arck'la karlatr." Aktaran: Eduard Baum garten, M ax Weber: W erk und
Person (Tbingen, 1 9 6 4 ), s. 61 4 .

nen Marxin aksine hareketi liberallerle ibirliinden uzak

latrmaya yneltir. M ehringin ifadesiyle, Lassalle, "politikas
n ilerlem eci burjuvalarn cehalet hareketinin 'yzyllarca, je o
lojik zamanlar kadar uzun sre beklesek bile' asla b ir eye n
clk edemeyecei" varsayanma dayandrr.8
Lassalle, W eberin doduu yl ld. Bu dnem de Alm an
yann baarszl zaten tescil edilmiti. Em ek hareketinin libe
rallerden uzaklamas, dier faktrlerle birleerek, Bism arckn
Alman birliine sahneyi hazrlad (Bism arckm szleriyle Al
manya, Prusyann liberalizmini deil, kendi iktidarn dikkate
ald) .9 Almanyada Liebknecht ve Bebel, 1875te M arxin nde
gelen taraftan Lassallec kanattan em ek hareketiyle birlem e
yi kabul ettiinde Almanya artk ekonom ik ve siyasal adan
Marxin 1840larda yazdndan o k farkl bir ulustu. Siyasal
btnleme saland, ancak bu devrimci bir bujuvazinin yk
seliiyle deil, byk lde esasen tepeden inm eci ve idde
te dayal bir R ealpolitik ve milliyetilik politikasnn sonucu ola
rak gerekleti ve bu gelime, refah devletinin baz koullarn
yaratmasna ramen, geleneksel yapsn byk lde srd
ren bir sosyal sistem iinde ortaya kt. Almanyada ilk politik
birliin zor evreleri ve sna kalk Britanyadaki tipik geli
me srecinden olduka farkl bir biimde gerekleti. M arx ba
ndan beri Almanya, Fransa ve Britanyadaki toplumsal ve eko
nomik farkllklarn yaratt tarihsel gelime farkllklarnn b i
lincindeydi. M arxa gre, ekonom ik gelime dzeyi ile kapita
list devletin iyaps arasnda tek ynl bir iliki olduunu var
saymak olduka hataldr (bkz. bu kitabn 3 0 7 -3 0 8 . sayfalan ). Yine de M arx yazlarn, analitik bir erevede, ekonom ik
gcn her yerde siyasal egemenliin temelini oluturduu te
zine dayandrr. Bu nedenle, K apital'de kendi kapitalist gelime
8

Franz M ehring, Karl M arx (Ann Arbor, 1 9 6 2 ), s. 31 3 .

M arienne W eber, 1 8 7 0 Sava'nn gen W eber'in yaad ev halk zerindeki

duygusal etkisinin gcn dorular. M arienne W eber, s. 4 7 -4 8 . W eberin ki
ilii ve p sikolojik geliim i hakknda (ksm en M arienne W eberin biyografisi
nin belirli yanlann b ilin li olarak gzden geirm eyi am alayan) daha yeni bir
analiz iin bkz. Arthur M ilzm an, T he Iron C age: An H istorical Interpretation o f
M ax W eber (New York, 19 7 0 ).

295

leorisinin temel modelini m antken Britanyann oluturduunu

kabul eder ve Alman toplumsal yaptsnn zel doasnn yol a
t kompleks sorunlarn farknda olmasna ramen, De te fa bula narratur ( Anlatlan sizin hikyenizdir) deyiinde zelle
ifade edilen temel hareket noktasn asla terk etmez: Sna a
dan daha gelimi lke, azgelimi lke iin sadece kendi gele
ceinin bir imgesini sunar.10
Bu yzden, 19. yzyl sonunda ne Marksist sosyalistler ne de
liberaller Almanyada kendi konum larnn zelliklerini yeterin
ce kavrayabilecek uygun tarihsel bir modele sahipti. ki grup
da bir nceki ada gelitirilen ve esasen 18. yzyl sonu ve 19.
yzyldaki Britanya deneyim lerine dayal teorilere yneldi. Bu
durum Sosyal Demokrat Parti iinde Marxm kapitalizmin dev
rimle yklmasna vurgusu ile Lassallem genel oy hakkna ve
kapitalist devletin ele geirilm esine vurgusu arasnda doal bir
gerilime yol at. Bem steinn D ie Voraussetzungen des S ozialis
mus (Evrim ci Sosyalizm ) adl eseri belirli lde Britanya m o
deline dayansa bile, bu alm a kapitalizmin siyasal ve ekono
mik geliimi arasndaki ilikinin ou M arksislin K ap italin ana
tezi olarak ald dnce (iki snfl bir topluma doru gidi,
byk ounluun yoksullam as ve kapitalizmin doal ola
rak felakete yol aan bir krizle k) erevesinde yeterin
ce kavranamayacann en som ut ifadesiydi. Bem stein n revizyonizm i SPD ortodoksisi tarafndan reddedildi, ancak bu
durum M arxm eletirdii ve fiilen almalarnn ilk evrelerin
de iddetle kar kt p asif materyalizme dnen mekanik
bir materyalizme doru eilimi glendirdi. Bu eilim Mark10 K apitafin ilk did in in ilk Alm anca basksna Giri, Karl Marx: S elected W orks.
c. 1, s. 4 4 9 . ou iktisat ve sosyolog gnm zde hl ngiliz deneyim ini
endstriyel/siyasal geliimi analiz edecek bir m odel olarak almay aka veya
dolayl yollardan srdrr. Ancak baz alardan, Britanyay bir sapma rne
i olarak almak m uhtem elen daha uygundur. likili sorunlarla ilgili olarak,
kr. Barrington M oore, S ocial Origins o f D ictatorship and D em ocracy (Lond
ra, 1 9 6 9 ), s. 4 1 3 -4 3 2 ve izleyen sayfalar. 1D iktatrln ve D em okrasin in Top
lum sal K ken leri, ev. irin Tckeli-Aleddin enel, V Yaynlan, 1989.] Alman
toplum sal d ncesi zerin e, lk enin geri kalm l yla" ilgili M arksist
bir aklam a Lukacs tarafndan yaplr: Die Z crstrung d er V cm unft (Berlin.
19 5 5 ). [Akln Ykm, ev. Ayen T eken Kapkn, 2 0 0 6 , Payel Yaynevi.]

296

sizm i, hem taraftarlar hem de liberal eletirm enlerinin gzn

de, Engelsin Anti-Dhrigteki sistem atik aklamasyla zde
letiren teorik bir destee sah ip ti." Bugn Batl bilginler ara
snda M arx ve Engelsin dncelerindeki temel uyumazlkla
r vurgulama eilimi yaygndr. Bu farkllklar kesinlikle abar
tlm tr.12 Yine de, Engelsin bu almasnda benim sedii ko
num un ierim leri M arxm formlasyonlar iin merkez neme
sahip zne-nesne diyalektiiyle kesinlikle uyumaz. Diyalekti
i doaya aktaran Engels, Marxin dncesinin en temel un
su runu , tarihsel s re iinde zne ve nesn en in diyalektik
ilik isini b u lan k latrr.13 Engels bunu yaparken fikirlerin,
maddi gereklii pasif bir biim de yansttklar dncesini
glendirmeye hizm et etm itir.14
M arxin ilk yazlarnn dayand ilken in - z n e ve nesne
arasnda yaratc diyalektik etkileim fik rin in - ksm en ortadan
kaybolmas etik teorisi dzeyinde -v e Alman Sosyal D em okra
sisinde tezahr e d e n - iki m uhtem el sonuca sahiptir. Bunlar
dan biri, fikirleri glge-olgular olarak alan ve bylece doal ve
deimez bir etik anlayna M arks ball srdren felsefi
bir materyalizmdir. Revizyonisderin benim sedii dier yol, ge
leneksel felsefenin ayn l de tarih d teorik bir etik olutur
11 Anti-Dhrig (M oskova, 1 9 5 4 ). [Anti-Dlring, cv. Kenan Som cr, (ilk basm )
19 6 6 , Sol Yaynlar.] A ynca Engels'in lm nden sonra yaym lanan al
m as: D ialectics o f N ature (M oskova, 19 5 4 ). [Doann D iy alekti i, ev. Arif
G elen, (ilk basm ) 1970, Sol Yaynlar.]
12

Daha dorusu, Laskinin szleriyle, iki adam, ikisinin de zgrce yararlana

bilecei, deyim yerindeyse, bir tr entelektel banka hesab olarak aldklar
ortak b ir fikirler ortakl iinde evrim leti. Harold J . Laski, Introduction",
T he C om m unist M anifesto, s. 20.

13

Deyim Lukacsa aittir, C csch ich te un d K lassenbew usstein, s. 22.

14 G rlerinin yol am a eilim inde olduu teorik km azdan kam a giriim i

ni Engels yle ifade eder: Materyalist tarih anlayna gre, tarihle belirleyi
ci unsur, n ih ay etin d e gerek hayatn retimi ve yeniden-reim idir. Ne ben ne
de M arx bundan fazlasn syledik." Engels to Bloch, Septem ber 1890, Se
lected C orrespon den ce, s. 4 7 5 . M arx, ironik olarak bir M arksist olm adm
belirtm e gerei hisseder. Engelsin pozitivizme yaknlnn srekliliini gs
teren ilgin bir analiz H. Bollnow tarafndan yaplr: Engels Auffassung von
Revolution und Envvicklung in seinen G randszen des Kom m unism us
(1 8 4 7 ), M arxism usstudien, c. 1, s. 7 7 -1 4 4 .

297

ma ihtim aline yolu aar. Bu yol, toplum sal deimenin ek il

lenmesinde fikirlere bam sz bir rol tanm ann yaatabilece
i utanc giderme stnlne sahip olsa bile, bir idealin var
ln ona ulama ihtim alinden ayr tutan iradeci bir bak a
sn yeniden devreye sokar.

Weber'in Marksizm ve Marx'la ilikisi

W e b e rin M arx ve M arksizm e ou referan sn n n em i, en
uygun biim de, kabaca aktardmz bu zeminde anlalabilir.
Siyasal gcn ekonom ik gten bam szlnn nem ini
-szgelim i Almanyann i birliinin ve ekonom ik geliim inin
salanmasnda Bism arckn (daha zelde, brokrasinin) nem i
n i- gsterme abas W eberin siyasete ve daha genel dzeyde
sosyolojiye yaklam nn tem el bir boyutudur. W eberin m il
liyetilie ball kadar Alman devletinin nceliine srekli
vurgusu da ayn koullarda anlalm ak zorundadr. Yine de, si
yasal g kullanm nn realitelerini kabul etm esi W eberin kla
sik Avrupa liberalizminin deerlerine ayn lde kararl ba
llnn tamamlayc bir parasdr. Bu temel faktr W eberin
ou yazsnda olduka belirgin bir tezat yaratr: W eber, m o
dern toplumdaki tipik gelime izgisi ile Bat kltrnn k en
dine has ahlk anlayn temsil etliini dnd deerler
arasnda giderek artan farkll kabul etm ek zorunda oldu
unu hisseder. Ancak bu eliki, aslnda olduka incelikli ve
mantkl bir biim de ifade edilse bile, ksm en bir btn olarak
Alman liberalizm inin kendine has ikilem lerinin bir ifadesidir.15
W eberin 1895 Freiburg al konum as, onun Almanyada
burjuva liberalizm inin hem rom antik m uhafazakrlk hem de
Marksist parti karsndaki um utlaryla ilgili yorum unun tas
15 W eber'in p o litik yazlan zerine uzun b ir aklam a iin bkz. M om m sen.
Fakat bu alm ada W eberin klasik liberal deerlere, onun insann kiisel
zerklii", insanln manevi ve ah lki deerleri" olarak adlandrd eye
ball dikkate alnm az. M arienne W eb er, s. 159. Eduard Baum garten, s.
6 0 7 ; ayrca Politks an d sociolog y in th e hought o f M ax Weber (Londra. 1972)
adl alm ama baknz. (M ae Weberin Dncesinde Siyaset ve S osyoloji, cv.
Ahm et idem , Vadi Yaynlan, 1992.1

298

lak m etnidir. Bu konum a ulus-devletin em peryalist kar

larnn tutkulu bir savunusudur ve burada Almanyadaki fark
l tem el sn flarn kon u m u u lu slararas bask lar karsnd a
Alman btnln srdrebilecek siyasal liderlii yaratabil
me kapasitesine gre analiz edilir. W eberin szleriyle, Sosyal
politikadaki hedefimiz dnyay mutlu klm ak deil, ekonom ik
ilerlem eler salayarak, kuatlm bir ulusu toplum sal olarak
b irle tirm e k tir..."16 A ncak W eb er yaklam n m uhafazakr
idealistlerin m istik devlet anlayndan aynr ve Ju n k erleri
b ir ulusu ynetm e kapasitesinden yoksun, ekonom ik bakm
dan zayflayan bir sn f olarak nitelendirir. Ne var ki, ii s
nf da siyasal olgunluktan son derece yoksundur ve siya
sal ynetim in gerekli kaynan oluturacak gce sahip deil
dir. Sonu olarak, liderlik iin burjuvaziye um ut balanabilir;
ancak Bism arck ynetim ine tbi olan tarihi, burjuvazinin ge
liim ini engellem itir ve gerekte yklenm esi gereken siyasal
grevlere henz hazr deildir. W eber, burjuvazinin kzl h e
yula karsndaki rkekliiyle alay eder:
B unu nla beraber, bizim durum um uzda tehdit ed ici olan ey ,
u lu su n g k a rla rn n taycs olarak b u rju v a sn flarn ,
hen z iilerin o n larn yerini alacak olgunlua u latklarn
gsteren bir belirti yokken bile solm aya balar grnm esidir.
T e h lik e ... ii sm/mdan deildir. M esele, ynetilenlerin e k o
n o m ik ko n u m u n d an ziyade, yneten ve y kselen snflarn
siy a sa l n itelikleri m eselesid ir...17

W ebere gre, siyasal devrimi sadece ii snfnn siyasal z

grleme ve ekonom ik gelime arac olarak alm ak kesinlikle

16

D er N ationalstaal und die Volksw irthschaftspolitik, G esam m elte Politische

Schriften, s. 23. D u rk heim in muhafazakr m illiyetiliin som ut rnei olarak
Treitschke'nin aklam asyla kr. L'Allemagne au-dessus d e tout (Paris, 1915).
W eber'in politikada zamanla sola kay ou kez abartlm ur, bkz. rne
in Ralf D ahrendorf. Society an d D em ocracy i G erm any (1 9 6 8 ); W eber, siya
sal tutum unun tem ellerinden ziyade, siyaset deerlendirm esini degiurmitir.
Kr. Gustav Schm idt, D eutscher H istorismus und d e r bergang z u r p a rla m en ta
rischen D em okratie (L beck and Hamburg. 19 6 4 ).

17 G esam m elte p olitisch e Schriften, s. 23.

299

yanltr. G erekte, siyasal gcn geliimi ve ii snfnn k o

ullarnda iyilem e kapitalizm iinde m m kndr ve bu bur
juvazinin karnadr.
Liberal burjuvazinin glenm esi, W eberin siyasal kariye
rinin so n raki evrelerinde kabul etm eye balad gibi, g er
ek siyasal gc parlam entoda temsil edecek bir genel siya
sal nderler havuzu yaraiacak bir dar sistem in gelitirilm e
sini gerektirir. W ebere gre, Bism arck ynelim inin sonucu,
lkeye gem iten miras kalan ve "kontrol d brokratik bir
eg em en likle' 8 Alm anyay tehdit eden b ro kratik ynetim
mekanizm asn kontrol altna alabilecek bir siyasal liderlik ya
ratmak iin gerekli parlam enter zerklii salamadan gitm e
sidir. W eberin -g e ic i E isn er hkm eti d a h il- Alm anyada
so syalizm in ku ru lm a ih tim a li k arsn d ak i tu tu m u , onun
Almanyann toplumsal ve siyasal yaps zerine bu grleriy
le dorudan ilikilidir. W eber, m eslek hayatnn ilk yllarnda,
Sosyal D em okrat hareketin belkem iini oluturan liderlerin
devrim ci heveslerinden ounun bu hareketin gerek geli
me eilim inden ok farkl olduunu vurgular,. W eberin ifade
siyle, Alman devleti Sosyal D em okrat Partiyi alaa edebilir,
ancak aksi sylenem ez; bu parti, Alman devletine kar ger
eki devrim ci bir alternatif oluturm aktan ziyade, yaygn d
zene uyum salamaya y nelecektir.'9 W ebere gre, SPD zaten
byk lde brokratiklem i bir partidir. Almanyann kar
karya olduu temel siyasal ikilem brokrasinin keyfi yne
tim inin yaratt sorunlardan kurtulm aktr: Sosyalist b ir h
km et ve planl b ir ekonom i kurulm asnn sonucu brokratik
basknn genilem esi olm ayacak mdr? Brokrasinin siyasal
yayl karsnda hibir kar g olmamakla kalmayacak, bu
ayn ekilde ekonom ik alanda da geerli olacaktr. Bu, yakla
k olarak eski M srdaki Yeni Kralln sosyalizmi kadar bir
sosyalizm olacaktr."20
18

Econom y and S ociety, c. 3 , s. 1453.

19

Gesammelte A ufstze zur S o z io log ie und S o zialp olitik, s. 40 9 .

20

E conom y and S ociety, c. 3 , s. 14 5 9 . W cber'in 19. yzyln ilk dnem indeki

devrim ci Rusyayla ilgili grleri iin kr. G esam m elte p o litisch e Schriften, s.

300

W eberin devrim ci bir parii olarak SPD yle ilgili grle

ri pek fazla deimez. Bununla beraber, kendi siyasal konu
munu bu partinin politikalarna gre deerlendirm esi, zellik
le Byk Savan etkisiyle Alman siyasal yapsnn deien do
asyla birlikle deiime urar. Bu yzden, hayatnn sonlarna
doru ngrd eyin gerekletiine tank olan W eber, Sos
yal D em okrat Partinin m evcut parlam enter dzene giderek
daha fazla katlm asyla, kendini ayrmakta zorland bu parti
ye yakn olduunu ilan eder.2 Fakat W eberin srekli vurgu
lad Almanyada M arksizmi SPD temsil eder gr, parti
nin ilan ettii devletin devrimle yklm as ve snfsz bir toplu
m un kurulm as hedefleri ile Alman siyasetinde oynamay he
defledii gerek rol arasnda radikal bir farkllk olduu anla
mna gelir.
W eberin M arxm akadem ik yorum cularnn teorik ve am
pirik yazlar karsndaki tutum u sadece onun Sosyal D em ok
rat Partiyle ilikisine baklarak anlalamaz. Zira W eberin am
pirik yazlarn bir lde onun Almanyann konum unun si
yasal realiteleri h akkn d aki zel d eerlen dirm eleri belirler.
W eber kukusuz dnem in nde gelen M arksist yazarlarndan
bir blm nn ekonom i, sosyoloji ve hukuk bilim ine zgn,
hatta parlak katklar yaptklarn kabul eder ve M arxin byk
etkisi altndaki bilginlerle yakn ilikilerini s rd r r.22 W e
berin kapitalizm ve din zerine geni kapsam l yazlarnn

192-2 1 0 . W eber'in 1918'deki gzlem lerine gre, Bolcvizm n egem enlii as

ker bir diktatrlktr, ancak sadece generallerin deil onbalarn da (Ge
sammelte politische Schriften, s. 2 8 0 ).
21

Gesammelte politische Schriften, S. 4 7 2 . W eber'in sosyalist yeniden ina s re

cindeki daha radikal giriim ler hakkndaki grleri olduka serttir: Bu de
neyim lerin sadece sosyalizm in itibarm yz yl drebileceine ve drece
ine kesinlikle ikna oldum ." Lukacsa m ektup, M om m scn'den |s. 3031 ak
tarlm tr; Licbknecht'in yeri akl hastanesi, Rosa Luxem burg'unki hayvanat
bahesidir" (Ayn kaynak, s. 3 0 0 ).

22 W eber ve Som bart arasndaki iliki zerine kr. T alco tt Parsons. Capitalism
in rccent G erm an literatre: Som bart and W eb er", Journal o f Political Eco
nomy, c. 3 6 , 1 9 2 8 , s. 6 4 1 -6 6 1 ; W eber ve M ichels zerine bkz. R oth, s. 24 9 2 5 7 . M arx'm Kathedersozialisten'le ilgili grleri iin bkz. U n d en lau b , s.
27 2 -3 8 4 .

301

M arxin alm alarna basit ve dorudan entelektel bir tepki

olm adnn kabul edilmesi nem lidir. W eber kukusuz m es
lek hayatnn ilk dnem inde M arxin yazlarn byk l
de tanyordu fakat dier etkiler ok daha nem lidir.23 zellik
le kariyerinin ilk evresindeki ilgilerinin ounun kaynanda
tarihsel iktisat ve hukukun ortodoks problem leri yatar. Ayrca
tarihsel materyalizm terim ini kullandnda ou kez M ark
sist atalarn 1 8 9 0 larda gn yzne kan o k sayda iddial
almasna gnderm e yapar. Bunlar, bazen, W eberin M arxin
dncelerinin basitletirilm esi olarak grd yaklam lardr
veya aksine, W eberin M arksist konum un tem el ilkeleri olarak
grd dncelerden belirgin bir farkllk gsterirler.24 Ni
tekim Protestan A hlk ve K apitalizm in Ruhu kom pleks bir soyktgdr. W eber genliinde toplumsal bir olgu olarak din
konusuyla ilgilen m itir.25 H ukuk ve ekonom i konusundaki
aratrm alar W eberi bu konuyla ilgili ilk akademik yazlarn
daki ak ilgisinden uzaklatrrken, bu son alma onu ks
men daha fazla megul eden konularn bir ifadesidir.
Bu yzden, W eberin M arxin alm alarnn geerlilii ve
kullanll hakkndaki grleri onun vulgr M arksizm
deerlendirm esinden bir lde farkldr. Yine de, W eberin
yazlarnda M arxa yaplan birok ksm i referans, onun algla
d benzerlik ve farkllklarn temel kaynaklarn aka gs23

R ohn iaret ettii gibi, W eberin ilk yazlan tarihsel m ateryalizm in giri d
zeyimle b ir eletirisidir, an cak bu eletiri kesinlikle W eber in daha sonraki
ilgi odagm oluturm az. G nter R oth, K ln er Z eitschrift f r Soziologie und So-

24

rn e in W e b e r'in S ta m m le r'le ilg ili ta rt m a sn a bkz. R . Stam m lers

berwindung der m aterialistischen Geschichtsauffassung", G esam m elte Auf
s tze zu r W issenschaftslehre, s. 2 1 9 -3 8 3 . W eber'in Roma tarihi tezinin sonun
da Bebele ineleyici referans onun ada M arksist teorisyenler zerine fark
l yazlannn tipik bir zellii deildir. Die rm isch e A grargeschichte, s. 275.

25

W eber'in gen yata David Straussun D as Leben Je su adl alm asndan et

kilendiini belirtm ek gerekir, ayn alm a onun G en Hegelcilcr hakkndaki grlerinin biim lenm esinde de nem li bir rol oynam tr. Kr. Marienne W eber, s. 1 1 7 -1 2 0 : Ju g en d b riefe (Tbingen, tarihsiz), s. 2 0 5 vd. Som barim
alm asnn yaratt etkiye ek olarak, Georg Je llin ek in Erklrung der Mens
chen- und B rgerrechte (1 8 9 5 ) adl almas da W eberin ilgilerinin y n n
belirlem ede m uhtem elen nem li olm utur.

z ia lp sy ch o lo g ie,x . 2 0 ,1 9 6 8 , s. 4 3 3 vd.

302

terir. W eber, kukusuz, M arxm tarihsel ve sosyolojik anali

ze temel katklarn kabul eder. Ancak W ebere gre, M arxm
gelim eci kavramlar asla birer kavray kaynandan veya en
iyisinden zel tarihsel olay dizilerini aydnlatm akta kullanla
bilecek ideal tip kavram lardan daha fazlas olarak alnam az.
W ebere gre, M arxin tarihin aknn genel rasyonel yanna
atf, onun benim sedii ereve dikkate alnrsa, Hegelci felse
fede som utlaan doum una yardm c olduu ey kadar gayr
m erudur. W eb er, gl ek in celerle, gelim eci ev relerin
tarihsel aratrmaya yardm c pragmatik aralar olarak teo
rik kullanm n kabul ederken, genel gelim e teorilerine daya
l determ inist em alar oluturulm as dncesine tam amen
kar kar.
Buradan, ekonom ik ilikilerin tarihsel gelim enin kayna
n oluturduklar dncesinin sadece olum sal b ir geerlili
e sahip olaca sonucu kar. Ekonom ikin zel nem i de
iken olm asdr ve zel koullar am pirik aratrm alarla deer
lendirilm elidir. W eber fikirler ve deerlerin, kesinlikle maddi
k a rla ra basit trevleri olmasalar da, her zaman bu kar
larla iliki iinde analiz edilmeleri gerektiini kabul eder:
M odas gem i b ir anlaytan, bt n k lt rel olgularn m ad
d i k arlarn r n le ri veya fo n k siyo n lar oldu u d n ce
sin den k en d im izi ku rtard m zd a, to p lu m sal v e k lt rel o l
gu larn ekonomik koullara ve uzantlarna referansla analizi
n in bilim sel b ir y a ra tn v erim lilik ilk esi olduu, dikkatli bir
uygulam ayla ve d ogm atik kstlam alard an ku rtu ld u u m u z
da bile b un un o k uzu n b ir zam an alaca ortaya k acak tr.26

A ncak (kendisi de b ir deiken olan) fikirlerin ieriinin ba

msz tarihsel nem ini yadsmaya alan bir teori kabul edi
lemez. W ebere gre, ekonom ik faktrlerin bir anlam da niha
yetinde tarihin akn akladn savunan bir teori bilim sel
bir teorem olarak kesinlikle m rn tam am lam tr.27
26 Meth od olog y o f th e S o cia l Scien ces, s. 6 8 ; G esam m elte A u fstze z u r W issensc
h a f tslchre, s. 166.
27 G esam m elte A u fstze zu r S o z io log ie und S o z ia lp olitik , s. 4 5 6 .

303

W ebere gre, M arxin yazlarnn gelim ilik derecesi onun

kendi materyalist tarih yorum unu sunm a biim ine gre dei
ir. Kom nist M an ifesto, rnein M arxin grlerinin dhi
nin zelliklerini yanstan, daha ham bir ifadesidir.28 Ancak
Marx hibir yerde, hatta K apitaT d eki daha kapsaml yorum un
da bile, ekonom ikin dier toplum alanlar tarafndan nasl
snrlandrldn kesin olarak ortaya koymaz. W eberin eko
nom ik olgular, ekonom ik olarak ilikili olgular ve ekono
mik olarak koullanm olgular ayrmlar bu eksiklii gider
meyi hedefler. Tpk dinsel pratikler gibi, ekonom ik b ir ka
raktere sahip olmayan, insanlarn hizmetlere ulam ak veya bu
hizmetlerden yararlanm ak iin bavurduklar yollar etkiledik
leri srece ekonom ik eylem le ilikili olan birok insani eylem
biim i vardr. Bunlar ekonom ik olarak ilikili eylem tipleridir.
E konom ik olarak ilikili eylem ler, ayrca, ekonom ik olarak
koullanm ilikilerden ayrlabilir: Sonuncular, yine, ekon o
m ik olmayan, ancak ekonom ik faktrlerden nedensel olarak
etkilenen eylemlerdir. W e b e rin iaret ettii gibi, A k tr.ki:
lk olarak, ekonom ik olgularn snrlan belirsizdir ve kolayca
ortaya konulamaz; ikinci olarak, bir olgunun ekonom ik yan
kesinlikle sa d ece ekonom ik olarak koullanm ya da sad ece
ekonom ik olarak ilikili deildir.. 29
W eber ayrca, M arxin yazlarndaki bir baka belirsizlik kay
nana dikkat eker: M arx ak bir ekonom ik ve teknolo
jik aynm gelitirem ez. W eber, M arxin az veya ok doru
dan tekn o lojik determ inizm e dt yerlerde alm asnn
bazen aka yetersiz olduunu gsterir. W ebere gre, M arxin
nl tezi Yel deinneni feodal lordlu toplumu; buharl ma
kine sna kapitalist toplumu verir30 ifadesi sadece teknolo
jik deil, ayn zamanda ekonom ik b ir nerm edir ve yanl ol
duu kolayca gsterilebilir. Zira gnmze kadar varlm sr
28 M cthodologv o f tle Social Sciences, s. 6 8 .
29 M ethodology o f th e S o cia l S cien ces, s. 6 5 .
30 Felsefenin Sefaleti (ln g. b a sk ), s. 9 2 . Bununla beraber, W eber bu ifadenin po
lem ik balam n dikkate alm az. W cb er'in ekonom i ve te k n o lo ji" ayrm
iin bkz. Economy a n d S ociety, c. t , s. 6 6 7 .

304

dren yel deirmeni a farkl blgelerde ok farkl trde kl

trel styaplar bulunduunu gsterir.31 Belirli bir teknoloji
biim i farkl trden toplumsal organizasyonlarla ilikili olabi
lir. Bu dnce M arxm grlerinde rtk olarak yer alr. Zira
M arxa gre, sosyalizm esasen kapitalizmle ayn teknolojik te
meli gerektirecekse de, ok farkl bir toplum biim i olacaktr.
W eb e r, tarih te s n f a tm a la rn n n em in i k ab u l etse
bile, sn f m cadelelerinin rolnn Marxm iddia ettii kadar
nem li olduunu dnm ez. Baz alardan W eberin sn f ve
sn f atm as kavramlar M arxin kavram larndan ou kez
dnld kadar farkl olm asa bile (o da m lk sahiplii/
m lkszlk ayrm nn snfsal blnm enin en nem li kayna
olduunu kuvvetle vurgular), yine de onun stat tekellerinin
tarihsel nem ini kuvvetle vurgulad dorudur. Ancak W eber
iin, stat gruplar arasndaki aum alar tarihte siyasal birlik
ler ve ulus-devletler arasndaki atmalardan daha nem li de
ildir. W ebere gre, bu nedenle, farkl zel karlar ekono
mik karlarla snrlandrlam az, aksine karlarn kapsam nn
dier toplum sal hayat alanlann da ierecek biim de genile
tilmesi gerekir. rnein siyasal partiler, gc elde etmeye a
lanlar veya g sahipleri olarak konum larndan kaynaklanan
farkl karlara sahiplerdir ve bu karlar m utlaka ortak sn f
sal konum lara dayanmaz.
Ancak W eberin kendi grlerini M arxtnkilerden ayrd
en nem li nokta, tm yazlarna temel oluturan genel epistem o lo jik yaklam dr. W eb erin benim sedii rad ikal yeniKant konum un tem el ncl olgusal ve norm atif nerm e
lerin kesin m antksal ayrl ilkesidir. W eberin alm asnda
bunun zorunlu doal sonucu, rakip deerlerin indirgenem ezlii postlasdr. W eberin perspektifini M arxinkinden kesin
olarak ayran bu epistem olojik konum dur: M arxin alm as,
kukusuz geerli yanlan her ne olursa olsun, bilim sel" nihai
hedefler ahlkna ball ve bylece toptanc bir tarih an
layn benim sem eyi gerektirir. Karizma kavram ve bu kav-

3l

G esam m elte A ufstze zu r Soziologie und S ozialp olitik, s. 450.

305

ramm W eber'in alm asnda oynad rol, onun tarihsel ge

lime norm atif adan geerli olan eyi ifade eden rasyonel bir
emaya gre yorum lanam az ilkesine inancnn gstergesidir.
W eber iin bilim , Hangi savaan tanrlara hizm et etm em iz
gerekir?32 sorusunu cevaplandramaz.

19. yzylda Fransa: Marx ve Marksizmin geliimi

M arx ve M arksizm , D urkheim iin olmad lde W eberin
dnce evreninin paralarn oluturur. M arx, Almand ve
tem el alm alarndan ounu bu dilde yazd; ayrca 19. yz
ylda baka hibir lke Alman Sosyal D em okrat Partisi kadar
byk veya siyasal adan nem li bir partiye sahip deildi. Ka
riyerinin ilk blm n uzunca bir sre aratrma yapmak iin
A lm anyada geirse de, D u rk heim m enLelektel p erspekti
fi srarla Fransz kalm tr. Yine de, D urkheim m sosyolojisi
ni gelitirdii ve dncelerini ekillendiren toplum sal ve si
yasal balam, belirli nem li noktalarda W eberi etkileyen ba
lam la b en zerlikler tar. W eb e r gibi D urkheim de, Fransz
D evrim inden m iras liberal ilkeleri ykm a tehdidi ieren iki
farkl siyasal dnce ve faaliyetin yer ald bir konum da ya
ad ve yazd: Bir yanda muhafazakr m illiyetilik, te yanda
radikal sosyalizm. W eber, D urkheim gibi, bu iki rakip dn
ce sistem den baz unsurlar alr ve onlar kendi siyasal bak
asna ve daha genel dzeyde sosyal teorisine yerletirir. Yine
de, iki yazann ulat sonular baz alardan olduka farkl
dr ve bu farklln kayna ksm en Fransann genel geliim i
nin 19. yzylin ikinci yarsnda Almanyann geliim iyle kar
tlk iindeki zel durum larna balanabilir.
M arxin 1840 Fransas karsndaki tulum u doal olarak bu
lkenin Almanya karsndaki greli stnlnn etkisi al
tndayd. Fransada devrime gsterilen tepkinin gc ne olur
sa olsun, Fransz sosyalist dnrlerin siyasal gelim ilikle
rinin kklerinin feodal gem ile kesin kopuun yaand bir
32

306

From M ax W eber: E ssays in S ociolog y , s. 153. W eber'in siyasal partiler hakkndaki szyle k . Bu kiliselere katlm ayacam ." Aktaran Baum garten, s. 607

toplumsal yap iinde yatt aktr. M arxin ou Alman sos

yaliste ynelttii tem el eletirilerden biri, iki lke arasnda
ki maddi farkllklarn derinliini dikkate alm adan fikirlerini
Fransadan ithal etm eleridir. M arxin 1 8 4 3 teki szleriyle:
Bizzat A lm anyadaki stat ko ile, yani en uygun biim d e olu m
suz adan balandnda bile, son u yine de b ir a n a k ro n iz m
olacaktr. M evcut siyasal durum um uzun olum suzlanm as bile
zaten m o d e m u lu slarn tarihsel sandk odasndaki tozlu b ir
g erek tir. Pudral p cru k lan olu m su zlay abilirim , fakat buna
ramen pudrasz peruklara kaldm . 1 8 4 3 A lm anyasn n du
ru m u nu o lum suzlad m da, brak n g n m z n hayat b ir
m erkezine, Fransz k ro n olo jisin e gre ancak 1 7 8 9 ylm a ula
abildim .33

Fakat kukusuz, 1 8 4 8 -4 9 Paris ayaklanmalarndan sonraki

gelime izgisi, Fransada liberal burjuvazinin bu tarihten nce
h k m eti k o n tro ld e istik rarl b ir tem el salam a dzeyinin
ciddi olarak sorgulanm aya ak olduunu gsterecektir. E n
gels, Fransadaki 1 8 4 8 ve 1849 olaylarnn sonularnn zor
lamasyla M arxla birlikte nceki grlerini gzden geirm e
gereini duyduklarn ayrmularyla aklar. Proleter unsurlar
1848 Paris kuatm asnda nemli bir rol oynasa da, sonu ger
ekte byk bu rju vazinin -b y le ce 1 7 8 9 sonras muhafazakr
glerin kar tepkisi sonucunda tamamlanamayan gelimeleri
p ekitiren - bir zaferiydi. T arih, der Engels, bizim ve bizler
gibi dnen herkesin hatasn gsterdi. Bu dnemde ekono
mik gelime, uzun bir yoldan geerek kapitalist retim in orta
dan kaldrlmasn salayacak olgunlua ulam am t...34
M arx, Fransann 19. yzyl ortasndaki durum unu iki uzun
analizde tartr: F ra n sa d a S n f M cadeleleri v e Louis Bonarparten O n sek iz B r m eri.35 Bu analizler M arxin yazlarnda
ekonom i ve devlet arasnda m ekanik bir iliki kurulm ad33

K arl M arx, E arly Writings, s. + 4-45. Ayrca, bkz. T he C om m unist M anifesto, s.

167-1 7 0 .

34

Karl Marx: Selected Works, c. 1, s. 125.

35

K arl M atx: S elected W orks, c. 1. s. 139-344.

307

gnn gstergesidir; M arx, Kapitaideki ekonom ik gelim e te

orisi iin Britanyay model olarak alsa bile, bu yazlarda Fran
say gelimi liberal burjuva politikann en saf rnei olarak
grr. Marxa gre, Britanyann tarihsel geliim inin zel ko
u llan burjuvazi ile eski toprak sahibi aristokrasinin artklan arasnda ittifaka yol aan b ir durum yaratr.36 Fransada ak
sine, byle bir uzlama etkili olmad ve bu yzden sn f atm alannm siyasal karakteri kendini daha ak olarak gster
di. M arx iin, Alm anlarn Avrupann filozoflar, lngilizlerin ekonom i p olitikileri olm as gibi, Fransz burjuvazisi ve
proletaryas da Avrupan n siyasetileridir.37
M arxa gre, Louis-Philippe ynetim inde burjuvazinin sa
dece belirli b ir kesim i -m a l serm aye, bankerler ve rantiye
le r - siyasal gcn kontroln elinde tutmay srdrd. Louis-Philippein dnden kazanl kan esas grup daha nce
hkm etin dizginlerini ok az ele geirm i olan byk sanayi
cilerdi. Sonu sn f m cadelesinin, ii snf ve burjuvazi ara
snda keskin bir blnm eye yol aarak ve bylece iki byk
sna sn f arasnda daha sonraki dorudan siyasal karlama
nn kaynam oluturarak, daha da netlemesiydi:
Fransz iiler bu dzene, serm ayenin yn e m ine kar, dev
rim in seyri proletarya ve burjuvazi arasnda yer alan h alk k it
lesini, kyller ve k k burjuvaziyi yaratana kadar b ir adm
bile atam az, burjuva dzeninin klna bile dokunam azlard ve
onu kendi liderleri olarak bizzat proleterlerle birlem eye zor
ladlar.38

Bununla beraber M arx, Fransann proleterlerin galip ge

lecei yeni b ir i savaa dorudan gireceini dnm ez; bu
um utlar belirsiz bir dnem e ertelenir. Yeni b ir devrim sa d e
ce y en i b ir k r iz son u cu n da m m kndr. F a k a t k r iz y eterin ce
kesindir."39 Kriz, M arxm bekledii gibi burjuva dnyann ya
36

W erke, c. 11, s. 9 5 -9 7 .

37

W erke, c. 1, s. 4 0 5 .

38

Kart M arx: Selected W orks, c. 1, s. 149.

39

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 2 3 1 .

308

ratcs Britanyada ekonom ik bir knt sonucunda deil,

aksine Louis Napolyonun 1870de Almanyaya at ykc sa
van bir sonucu olarak yirmi yl sonra geldi.
Bism arck zaferinin sonular bu kitapta alm alar analiz
edilen yazarn dncelerini birbirine balayan ana eksen
dir. Almanyada askeri zafer Bism arckm birleik Alman dev
leti iinde Prusyann egem enlii program n gelitiren temel
bir etkendi; Fransa iin sonu felaketti, siyasal dzensizlie
ve nfusun byk bir ksm arasnda srekli gurur krkl
na yol am t. M arxin Paris Komnne kar tutum lar dile
decek kadar karktr, ancak bu konuyu burada tartmak
m m kn deildir. nem li olan, Kom nn ksa m rnn ve
iddetle bastrlm asnn dolaysz etkilerin in, Fransz devleti
nin i uyumsuzluunu daha fazla artrarak, snfsal nefrete yol
am asdr. Ancak Kom n, M arxin um utlarnn aksine, yeni
bir toplum un grkem li bir habercisi olam ad.40 Aksine Fran
sada, m illiyetiliin yeniden canlannn ulusal birliin yeni
den kurulm asnn en som ut ideolojik tem elini oluturduu ve
lkenin bir lde gem ie dnd bir dnem e girildi. Zira
Fransz tarasnn nem li bir blm birok adan 17. yz
yldan beri deim eden kalm t; olduka m uhafazakr un
surlar Kilise, m lk sahibi snflar ve kyllk biim inde g
cn korudu. M arxin F ra n sa da S n f M cadeleleri tasviri bile
ilk grlerinden daha lm ldr ve sanayi burjuvazisinin ilerici
kesim lerinin elde ettii gerek siyasal gcn dzeyinin iyim
ser bir deerlendirm esi olarak kalr.4'
Bununla beraber, nc Cum huriyet dneminde lkenin
m uhafazakr unsurlarn engelleyici gcnden kurtuluu y
nnde byk bir ilerleme saland. Dreyfus olay cum huriyet
iler ile Kilise ve ordunun gerici unsurlar arasndaki atmay
doruuna kard, farkl idari grevlerin brokratik denetimden
ayrlmasn tevikle sonuland: Burada temel nem de olan ei
limde laiklem enin artyd. Bunlarn ou Radikal Partinin et
40

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 542.

41

M arx'm Louis Bonaparten O nsekiz Brm erindcki yorum larna bkz. K arl
M arx: S elected W orks, c. 1, s. 3 3 3 -3 3 5 ve farkl yerlerde.

309

kinlikleri sonucunda gerekleti. 19. yzyl Fransz Marksizminin tarihi Almanyada Sosyal Demokrat Partinin yzyl sonun
da aktif bir g haline geliinin soluk bir glgesinden ibarettir.
Bununla beraber, Almanya'da olduu gibi, Marksist dnce
nin Fransada Komnn bastrlmasn izleyen on yllarda at
lan tohum lan Marksizmin yerli sosyalist geleneklerle kolay ol
mayan bir ittifakna yol at. Fransada M arksist solun daha
zayf konumu dikkate alnrsa, bu rnekte sonu -L ich th eim in
vurgulad g ib i- en iyisinden bir yaknlama ve en ktsn
den bir karikatr olan42 bir retinin gelimesiydi.

Durkheim'n Marx deerlendirmesi

Bu koullarda, M arksizm in m eslek hayatnn ilk dnem inde
Durkheim zerinde niin ok az etkili olduunu anlamak zor
deildir. Durkheim , W eberin aksine, siyasal eylemlere ilgiden
ok az zevk ald ve p o litik a m u tfa* m cadelelerine, tartm a
larna kar soukluunu srdrd.43 G enel dzeyde, muhafa
zakrlk ve devrimci sosyalizmi reddi de dahil, Durkheim n si
yasal tavrnn z yeterince aktr. Durkheim da W eber gibi
liberalizm in anavatannn zel toplum sal ve siyasal k ou lla
rndan olduka etkilendi. 1870-1871 felaketlerini izleyen ulu
sal yeniden-ina dnemi D urkheim zerinde byk bir etkiye
sahiptir ve ahlkn glendirilm esine genel ilgi D urkheim n
tm yazlarna dam gasn vurur. Gerekte Durkheim n al
m asnn temel amac, gelien laik bireycilii m odem farklla
m bir toplumda birlii srdrm e ihtiyacnn yaratt ahlk
taleplerle uzlatrmaktr. lgili sorunlar, Durkheim m, Dreyfus
mcadelesine bir katk olan ve nde gelen Katolik bir m uha
fazakrn grlerine tepki olarak yazlan makalesinde aka
42

George Lichheim , Marxism in M adem France (New York, 1 9 6 6 ), s. 9. Althusscrin. M arx'in alm alar Fransada ilk kez ulusal teo rik bir gelenein miras
ve yardm olm adan" tannm tr szyle karlatrn: Althusser, F o r M arx, s.
26.

( * ) Cuisine politique.
43

310

Georges Davy. Em ile D urkheim , Revue d e m taphysique et d e m orale, c. 26,

1919, s. 189.

resmedilir.44 D urkheim a gre, D reyjasularm bireycilii Kilise

ve ordu partizanlarnn eletirdii ahlk d bireysel araylar
dan o k farkldr. ktisatlarn insan modelini oluturan b en
cil hedefler peinde kom ak kesinlikle rasyonalist bireycilik
le bir tutulamaz. ktisatlar insan davranm piyasadaki al
verilere indirgerler. Bu faydaclk artk bir ldr; yeni oluan
bireycilik etii ahlk d bir ey deil aksine ahlk! bir olgu
dur: nsan birey... kutsal bir varlk olarak grlr.45 Bu ne
denle, modern toplumun kolektif ahlk birlik zerine kurul
mas ve bu birliin bireysel haklar ve zgrlklerin en st ifa
desini oluturm as gerektiini ne srm ek paradoks deildir.
Karlalan sorunlarn zm , geleneksel otorite biim lerini
yeniden dayatarak bireycilii snrlandrmaya alm ak olamaz.
A ksine esas m esele, birey lerin potan siyellerini gnm zde
toplumsal dzen iin temel nemde olan ahlk ilkelere uygun
olarak gelitirm eleri iin som ut frsatlarn artrlmasdr.
D urkheim m birey ve devlet arasnda arabu lu cu lu k yapa
cak m eslek b irlik leri kuru lm as nerisinin k k leri R adikal
Sosyalistlerin d ay a n m a cl n a (solidarism e) kadar uzanr.46
Ancak bu neriler, D urkheim iin kesinlikle T oplu m d a Iblmnde ulalan sonulardan kaynaklanan sosyolojik n c lle
re dayanr. Kukusuz, kendi form lasyonunun baz tem el si
yasal k iilikler zerindeki nem li etkisine ram en, D urkheimm bu kavramlar dayanm aclarn siyasal ilgileriyle yakn
iliki iinde gelitirdiini varsaymak yanltc olacaktr.47 D ur
kheim , devletin yn etim i altnda isizlik, hastalk ve y al

44

Lindividualisme et les intellectuels. Dreyfus davas Fransa ve Almanya ara

sndaki baz temel Farkllklarn zetidir. Almanya'da, ok az Dreyfus'un ko
num una ulaabildii gibi byle bir skandal ulusal lekle benzer bir vicdan
bunalma da yol am am tr.

45

A .g.e.,s. 8.

46

Kr. Hayward. Durkheim 'n devrimci sendikalizm le ilgili grleri iin onun
Lagardelle'ylc tartm as zerine aklam asna baknz: Libres entretiens, 19 0 5 ,
s. 4 2 5 -4 3 4 .

47

Scndikalist hareketin liderleri dahil. Sorelin D urkheim n etkisi hakkndaki

grleri iin bkz. Georges Sorel, Les thories de M. D urkheim , Le devenir
social, c. 1. 18 9 5 , s. 1 -26, 14 8 -1 8 0 .

311

lk gibi refah em alar gelitirecek dayanmac bir programa

scak bakar. Fakat bunlarn egem en konum larn srdrm e
lerine izin verilm em esi ve sna dzenin sistem atik ahlk bir
temelde dzenlenm esi abasyla birletirilm eleri gereini s
rarla vurgular.
1 8 9 0 larda Fransz em ek h areketin in farkl kesim lerinde
Marksizmin giderek yaygnlamas ve aydnlar arasnda M arxm yazlarna bilim sel ilginin art Durkheim sosyoloji ve sos
yalizm ilikisiyle dorudan yzlemeye itti. Marksist sosyoloji
yzyl banda Fransada, baka almalarn yan sra, M arksiz
min ham G uesdist* yorum unun yerine Marx'm dncelerinin
daha kapsaml bir aklamasn geiren Engels, Kautsky ve Labriola gibi yazarlarn alm alarnn evirileriyle yaygnlk ka
zand. Durkheimn, Labriolann Marxm dncelerine ilikin
genel aklamasnn Franszca evirisi zerine eletirisi M arxla
arasndaki farkllklar ortaya koyduu en ak metindir.48 Durkheim, grne baklrsa, baz rencilerinin Marksizme y
n elm esi karsnda 1 8 9 5 -1 8 9 6 da sosyalizm zerine dersler
verir. Konularn ounu, yazlan sosyalizm ve sosyolojide en
nem li tek kaynak olan Saint-Sim ona ayran Durkheim n n i
yeti, Proudhonu ve bylece Lasalle ve M arxi incelem ektir.
Ancak 1896da A nne Sociologienin kuruluu bu planlann erte
lenmesi anlamna geliyordu. Durkheim sonradan bu tr konu
lara dnme frsat bulamad. Durkheim , S o sy a lim d e sosyalizm
ve sosyoloji arasndaki baz nemli tarihsel baglantlan vurgu
lar. Ona gre, 19. yzyln bandan ksa bir sre sonra fark
l dnce ne ,kar: 1. Pozitif bilim lerin (sosyolojiye kaynak
lk eden) yntem ini ve (sosyolojinin vazgeilm ez yardm cs
olan) tarihsel yntemi sosyal bilim lere kazandrma fikri 2. Din

( * ) Fransz siyasal lider Ju les Basile Guesde'in savunduu, devrim araclyla re

formu savunan M arksist sosyalizm ve program - . n.
48

Antonio la b rio la Eletirisi: Essais sur la conception m atrialiste d e lhistorie.

Revue P hilosophie, c. 4 4 , 18 9 7 . s. 6 4 5 -6 5 1 . Labriola'nm alm as byk l
de Engelse dayanr; Anli-Dhring sosyalizm literatrnde sradan b ir kitap"
olarak ad lan d rlr. A ntonio Labriola, S o cia lism an d P h ilosop h y (C h icago,
1 9 0 8 ), s. 53.

312

sel yeniden-canlan fikri 3. Sosyalist fikir.49 Ayrca Durkheima gre, 1789 Devrimini izleyen on yllardakine benzer olay
l ve kritik dnem lerde olduu gibi, bu eilim in 19. yz
yl sonuna doru daha gl bir biimde yeniden ortaya k
tesadf deildir. O nlar ilk bakta genelde ok az ortak nok
taya sahip kart dnce biimi olarak grnr. Dinsel yeniden-canlan hareketi, taraftarlarnca, rasyonalizm ve bilim e
dman bir yaklam olarak alglanr. Sosyalist hareket genel
de dini redde ve aynca sosyolojik aratrmann siyasal eylemin
norm atif taleplerine tbi olmas gerektii dncesine dayanr.
Ancak gerekte, bu fikir akm, toplumsal gerekliin sade
ce bir yann ifade etm eleri nedeniyle, birbirleriye elikili ola
rak grnr. O nlarn her biri, toplumsal deime kabul edilen
alkanlklar, kargaa iindeki kolektif dzen artk igdnn
otoritesiyle ilem eyecek biim de50 kkten yktnda, insanla
rn ihtiya duyacaklan eylerden bir blmn ifade eder.
Sosyolojiye yneliin kayna, kapsaml bir toplum sal yeni
den organizasyona ihtiyacna yol aan deiim lerin nedenleri
ni anlama ihtiyacdr. Ancak bilim sel aratrm a yava ve dik
katli admlarla ilerler. D urkheim yazlarnda, ou kez, bilim
sel etkinliin bir ekilde pratik sonulara yol am adnda de
ersiz olduunu vurgular. Yine de bilim in zn, prosedrleri
ve am alarnn dolaysz pratik ihtiyalardan bam szl olu
turur; bilim sel aratrm a, yalnzca tarafsz bir tutum iin
de azami etkililik salayabilir. Bilim bir tr feti veya id ol
haline gelm em elidir; o bize her eyden nce sadece bir bilgi
basama5' salar. Bununla beraber, acil toplum sal sorunla
rn zm iin ou kez bilim sel yollarla elde edilen bilgile
re dayal uygulamalarn tesine geeriz. Bu yzden, toplum un
yeniden organizasyonu iin genel programlar sunan sosyalist
retilerin geliim ini tevik ederiz. Benzer ekilde, dini yeni
den canlandrmaya ynelik gerici bir ar bilim in kusurlarn
49

Sorialism , s. 283.

50

Sodalism , s. 2 8 4 .

51

Lenseignem ent philosophique et Lagrgation de la philosophie. Revue Phi

losophie, c. 3 9 , 18 9 5 , s. 146.

313

tehir etmeye alr. Eski inanlarn sorgulanmaya balad,

ancak yerini yenilerinin almad bir durumun yaratt ahlk
boluk, toplum un ahlaken glendirilm esi ve byiece dinsel
inanlann yeniden-canlanm as ynnde bir kar ilgi yaratr.
D rkheim , M arxi kendi genel sosyalizm deerlendirm esi
nin dnda tutmaz. Marxm yazlar yerleik bir bilim sel ner
meler btn olarak sunulan tam bir dnce sistem i olutu
rur. Fakat byle bir sistem , gerekte, en azndan gnm zdckinden ok daha fazla bilgi birikim i gerektirir. K ap ital'd eki
ok snrl baz genellem eleri kantlam ak iin bile birok ara
trma yaplm asna gerek vardr. N itekim D rkheim , G aston
Richardn Le socialism e et la Science so cia le (Sosyalizm ve S os
y a l B ilim ) adl alm as zerine incelem e yazsnda u yoru
mu yapar: Bize gre Richardn M arxa ynelttii tm eletiri
lerden en gls, bu sistem in, kendi temel nerm eleri ile da
yand tespitler arasnda belirli bir mesafe yaratarak kendisini
snrlam asdr.52
Durkheim bu grleri Labriolamn M arxm dncesi ze
rine yapt aklamayla ilgili tartmasnda aar, tarihsel m a
teryalizm in en nem li baz g r lerin e katld n b elirtir.
Durkheima gre, tarihsel materyalizm toplumsal hayat sade
ce ilgili bireylerin bilin leri asndan ele almakla kalm ayp,
ayn zamanda bilin ten kaan ve onu biim lendirm eye yar
dmc faktrlerin etkisini de ele alan kullanl bir yaklam
dr. Aynea Marx gibi, bu faktrlerin toplum un organizasyonu
iinde aratrlmas gereine inanm ak yerindedir. Bir eyden
kaynaklandklar ve bir kapal devre oluturam ayacaklar iin
kolektif tem sillerin kaynaklarnn bizzat bu tem sillerin dnda
aranmas gerektii kesinlikle dorudur.53 Fikirlerin kayna
52

Gaston Richard Eletirisi, Le socia lism e et le Science socia lc. Revtc P hilosophie.
c. 4 4 , 1897, s. 204. D urkheim , Almanya ve talya'daki, "o k uzun sredir tut
sa olduklar form lleri", zellikle ekonom ik m ateryalist retiyi, M ark
sist deer teorisini, l cretlcrinl dem ir yasasm ... [ve] snf atm asna ykle
nen temel nem i yeniden canlandrm aya ve geniletmeye alan sosyalist
leri onayladn ifade eder. M erlino Eletirisi, Formes et essence du so c ia lism e.
Rcvue Philosophie, c. 4 8 . 1889, s. 4 3 3 .

53

Labriola Eletirisi, s. 648.

314

m belirli bir alt-tabakaya yerletirm ek tamamen isabetlidir ve

sonula Durkheim , retorik bir biim de, toplum un yeleri be
lirli toplum sal ilikiler iinde organize olm adklar takdirde bu
alt-tabaka oluabilir m i? sorusunu sorar.
Bununla beraber, D urkheim a gre, M arxn dncesinin
zn kabul eden herkesin diyalektik materyalizmi benim se
mesi gerektiini varsaym ak iin hibir neden yoktur. D urk
heim, bu dnceye M arxn alm asnn dayand ilkelerin
temel dayanaklarm kabul etmeden de ulatn ve yorum la
rnn M arx'tan h ibir ekilde etkilenmediini vurgular. Sosyo
loji ve sosyalizm ilikisiyle ilgili yukardaki genel sonulardan
hareketle, toplum sal dzen M arksist sosyalizm in gerektirdii
ek ncller kabul edilmeden de aratrlabilir. Fikirler ve on
larn m addi alt-tabakalan arasndaki etkileim i inceleyen bir
perspektif sosyolojik yntem in temelini oluturur ve toplumu
bilim sel olarak aratrm ann gerekli bir kouludur. YVeberin,
sosyalizm in, iindeki yolcularn isteiyle durdurulabilecek bir
ara olm adn (sosyalist inanlarn bizzaL sosyalistlerin dier
inan biim lerine uyguladklar trde analizlere tbi tutulmas
gereini) vurgulamas gibi, Durkheim de sosyalizm in, sosyo
logun bak asndan, dierleri gibi bir toplum sal olgu olarak
alnm as gerektiini vurgular. Sosyalizm in kkleri belirli bir
devlet stratejisinde yatar, ancak o kendisini yaralan toplumsal
koullarn m utlaka en uygun ifadesi deildir.54
Ayrca tarih sel m ateryalist fikirlerin kaynan dorudan
ekonom ik ilikilere balayan temel tezi yerleiklem i gr
nen olgulara aykrdr. Durkheim , dinin daha fazla farklla
m btn fikir sistem lerinin gelitii ana kaynak olduunun
kantlandm ilan eder. Bununla beraber, en basit toplum bi
im lerinde ek o n o m ik faktr gelim em i olm asna ram en,
dinsel hayat aksine ok gelim i ve tam am en k u atcd r.55
lkel toplumlarda ekonom i dinsel pratikler ve sem bolizm den
baka faktrlere gre daha fazla etkilenir. Buradan, organik
dayanmann geliim iyle birlikte ve bunun sonucunda dinin
54

Socialism, s. 4 0 vd.

55

Labriola Eletirisi, s. 6 5 0 .

315

tam am en kuatc karakterind eki g kaybna bal olarak,

ekonom ik ilikilerin etkisinin k o le k t if b ilin te tem el b ir yer
igal eden inanlarn doasn belirleyecek egem en konum a
geldii sonucuna ulalamaz. Bir inanlar topluluu, bir kez
yerletiinde, nedenlere dnen ve yeni olgulara yol aan
nispeten bamsz, zerk bir kapasiteye sahip realiteler hali
ne gelir.56 Basil yapya sahip ilkel toplumlarda btn fikirler
tek bir dinsel temsiller sistem iyle ilikilidir ve neticede ierik
bakm ndan toplum un organizasyon biim iyle yakndan ili
kilidir. blm nde farkllam ann artyla ve farkl fikirle
rin atm asna yol aan eletirel akln geliim iyle, inanlar ve
onlarn iinde kk saldklar alt-tabaka arasndaki iliki daha
kom pleks hale gelir.
D urkheim , bu vurguya bal olarak, M arksizm in ek o n o
mik ilikiler -sn fsal y a p - toplum daki siyasal gcn ana ek
senidir kabulne kar kar. D urkheim a gre, toplum lann farkl trde ancak yapsal olarak b en ze r- siyasal organizasyon
larnda byk eitlilikler vardr. Buradan, snflarn ve genel
olarak sn f atm asnn tarihsel gelim e asndan nem inin
Durkheim tarafndan fazla dikkate alnmad sonucuna ula
labilir. Kukusuz D urkheim n, Saint-Sim onun sanayi top
lum u kavramn veya iktisatlarn kapitalizm terim ini kul
lanmayp, daha ok m odern ya da ada oplu m lardan
sz etm esi anlam ldr. D urkheim n gelim e m odelinde, b e
lirli m akro-toplum sal gelime evrelerinin nem i kabul edi
lirken, tarihte devrim ci dinam izm den ziyade belirli birikim
li deiim lerin nem i vurgulanr. D urkheim a gre, ok sk si
yasal devrimler-yaayan toplum lar daha fazla deiim kapasi
tesinden yoksunlardr. G erekte tersi dorudur: O nlar asln
da tem el geleneklerin ayn kald toplumlardr. Yzeyde s
rekli olarak kesintisiz bir yeni olaylar ak m evcuttur. Ancak
bu yzeydeki deikenlik tekbiim lilikleri grm eyi engeller.
Brokratik rutin ounlukla devrim ciler arasnda gldr.57
56 A .g.e., s. 651.
57

316

M oral E du cation (ln g . b a sk ), s. 1 3 7 ; (F r. b a sk ), s. 156. M arx'in burada

ki konum u fazla basitletirilm em elidir. M arx, Louis Bonaparle'n On Sekiz

Toplum un gem i geliim i M arxn sn f atm asna tand

ncelie gre anlalam yorsa, aynsn gnmz iin de sy
leyebiliriz. ada toplumlarda snf atm alarnn yaygnl
m odem dnyadaki rahatszlklarn kk nedeni deil, belirtisi
dir. Snf atm as, kkleri bir baka yerde yatan bir rahatsz
lk halidir. D urkheim a gre, Buradan, bu yzylda yaanan
ekonom ik dnm lerin, kk lekli sanayiden byk l
ekli sanayilere doru kkl bir deiimin toplum sal dzenin
byk ve kkten deiikliklerle yeniden-organizasyonunu ( renouvellem ent in tegral) gerektirm edii... sonucu k ar.S8
D urkheim , ada toplum lann devrimlerle kklen deitiril
mesine kar ksa da, snfsal ayrmalarn ortadan kalk y
nnde bir eilimin varlndan sz eder. Miras haklarnn deva
m em ek ve sermaye arasndaki snf atmasnda rol oynayan
temel bir faktrdr.S9 M iras eskiden kalma bir k olek tif m l
kiyet biim idir, daha nceleri mlkiyetin akrabalk grubunun
ortak mal olduu miras uygulamas, tpk stat ve hukuk ay
rcalklarn miras yoluyla aktarlmasnda olduu gibi, fiilen or
tadan kalkacaktr.60 Kukusuz bu, Durkheim a gre, m lkiye
tin devletin elinde toplanmasn gerektirmez. ada toplum larn ahlk bireycilii zel m lkiyetin deil, dil szlemelerle
ilgili btn engellerin ortadan kaldrlmasn gerektirir.
D urkheim a gre, yine de, ekonom inin yeniden-organizasyonu m odem dnyada sosyalizmi yaratan krizin" gerek
zm n salayamaz, nk krizin nedenleri ekonom ik deil
ahlkdir. Z oru nlu iblm nn kaldrlm asyla an om ik
iblm ortadan k alkm az. Bu, D u rk h eim n M arxtan en
nem li bilinli temel farklldr. M arxm kapitalizmin pato
lo jik durum unun giderilm esi program ekonom ik nlem lere
dayanr. M arxm ii snfnn karlarn savunusu dorudan
Brm erTnde 19. yzylda Fransa'yla ilikili daha benzer bir noktay vurgular,
K arl M ar. Selected Works, c. 1, s. 2 4 9 -2 5 0 .
58

Labriola Eletirisi, s. 6 5 1 .

59

Profession al Ethics an d C ivic M orals, s. 123.

60

La famille conjugale, Revue P hilosophic, c. 9 1 , 1921, s. 10. D urkheim bunu

Mesleh Ahldfenda biraz deitirir (P rofessional Ethics and C ivic M orals, s. 217).

317

onun kapitalist piyasa ekonom isinin elikili doas gr

ne dayanr. Piyasa anarisinin kayna kapitalizm in smfsal
yapsdr ve yerini, m erkez olarak koordine edilen bir ekono
mi iinde retim i dzenleyen bir sistem e brakacaktr. zet
le, M arksist sosyalizmde sermaye ortadan kalkacaktr; bireyler
tarafndan deil, toplum tarafndan y netilecektir.61 Bu n e
denle, M arxin yazlarnda D urkheim a gre sosyalizm in b e
lirleyici karakteristiini oluturan temel ilke, yani toplum un
retici kapasitesinin devletin elinde toplanmas ilkesi benim
senir. Ancak bu, m odem sanayinin anom ik durum unun sonu
cu olan ahlk boluun azaltlmasndan baka bir ey deil
dir; Durkheim daha ziyade bu problem i vurgular. Zira sonu,
toplumun ekonom ik ilikilerin hkim iyetine daha fazla gir
mesi olacaktr. Devletin bu ekilde ekonom iyle i ie geii Saint-Sim oncu sanayilem ecilie benzer sonulara yol aacak
tr. Saint-Sim on gibi M arxa gre de, toplumsal bar gerek
letirmek, bir yandan tm arzular ekonom ik kstlam alardan
kurtarmakla ve te yandan bu ihtiyalar karlam ak iin ge
rekli kstlamalar salamakla m m kn olacaktr. Ancak byle
bir giriim elikilid ir."62

61

S ocialism , s. 90. Gerekte bu, M arxn kapitalizm ve kom nizm arasnda gei
ci bir evre olarak ald eyin kesin bir tasviridir.

62

Socialism, s. 241.

318

14
Din, deoloji ve Toplum

M arxin yazlarnn ilk kayna David Slrauss, Bruno Bauer ve

Feuerbachn din eletirileridir. Bu eletirilerin arkasnda fel
sefesi -F e u e rb a ch n ifadesiyle- teolojiyi teo lo jik b ir biim
de olum suzlayan Hegelin etkisi vardr.1 Hegelin felsefi siste
mi -son rad an M arxin bir ideoloji biim i olarak dinin temel
karakteristii olarak niteledii- iki temel unsuru bir araya ge
tirir: nsan larn toplum iinde yarattklar deerlerin arp
tlarak sunulm as ile m evcut toplum sal ve siyasal b ir dze
ne -H eg el rneinde Prusya d evletine- ilkesel destek. Dinin
toplum sal hayat zerindeki etkisi, Durkheim ve W eberin de
nde gelen ilgisini oluturduu gibi yazlarndaki baz zel te
malar M arxinkilerle karlatrabilecek en n em li boyutlar
dandr. Burada dinin id eolojik karakterinin analiziyle ilikili
iki nem li problem vardr: Dinsel sem bolizm in ieriinin orta
ya kartlm as ve m od em hayatn laiklem esinin sonular.
lk problem 19. yzyln ikinci yansnda m ateryalist tarih
yorum unun doas zerine uzun s ren, byk tartm ayla
ilikili baz sorunlara odaklanmaya yardmc olur. Durkheim
gibi W eber de, M arxin dier liberal eletirm enlerine benzer

Feuerbach, S m m tlich e W erke, c. 2, s. 275.

319

ekilde, M arxin fikirler ve maddi karlar ilikisi konusun

daki gr olarak deerlendirdikleri yaklam a kar kar.
Bu blm de sz konusu problem i tartrken byk lde
M arx ve W eber arasndaki ilikiye odaklanacam. nceki b
lmde belirtildii gibi W eberin yazlar, D urkheim nkilerle
karlatrldnda, daha ak bir biim de tarihsel materyaliz
m in eletirel bir incelem esine yneliktir. Ayrca P rotestan A h
l k n in yaymlanmas gnm zde zorlukla sona eren, tarihsel
gelimede fikirlerin rol tartm asn atelem itir.2
"Laiklem eyle ilgili ikinci problem ler seti, aslnda fikirler
ve maddi g ereklik arasndaki etkileim in doasyla deil,
modern dnyada dinin a z a la n etkisinin sonularyla ilikilidir.
Bu kitapta tartlan yazar da dinin toplumsal hayat zerin
deki zayflayan gcnn sonularyla hem pratik hem de te
orik dzeyde ilgilenir. de rasyonalizm in tm toplum sal
hayat alanlarna szmasyla dinsel dnce ve pratiklerin gide
rek gcn yitirm esine byk nem atfeder. Bu sorunla ilgi
li temel baz benzerlik ve farkllklarn aklanm as M arxin a
lmalar ile Durkheim ve W eberin alm alar, arasndaki en
nem li baz kartlktan anlamay kolaylatnr.

Marx ve Weber: "deoloji" olarak din problemi

Kukusuz Marx ve W eberin din konusundaki grlerini karlatnrken karmza kan temel bir glk, M arxin bu ko
nudaki y azlan nm d ank yapsndan kaynaklanr. M arxin
dinsel kurum lann etkisiyle ilgili ifadelerinin ou aka d
manca fakat byk lde yanszdr. M arxin ilgisi, ilk yazla
rnda bile, arlkl olarak m odem kapitalizme ve kapitalizmin
sosyalizm araclyla alm as problem ine yneliktir. M arx,
18 45 ten sonra dini ayrntl olarak aratrmaz. Zira G en Hegelciler ve Feuerbachtan koparken ve ekonom i, siyaset ve ide
2

320

Protestan Ahlk zerine tartm alarn ounda W eberin ilk dnem deki ele
tirilere yaym lanm cevaplan gz ard edilir. Kr. W eber, A n tikritisches
zum 'Geist des Kapitalism us, Archiv f r S ozialw issen sch aft und S ozialp olitik,
c. 3 0 ,1 9 1 0 , s. 1 7 6 -2 0 2 ; ve A ntikritisches Schlussw ort".

o loji arasndaki ilikiyi sosyolojik olarak analiz etm e ihtiyacn

fark ettii dnem de, dini -k e n d i amalar d orultusunda- ay
rntl bir analize tbi tutarak bu sorunu fiilen halleder. G en
Hegelciler, Kutsal A ile'de ak olarak gsterildii gibi, abala
rn byk lde din eletirisine younlatrmay srdrm
ler ve bylece her zaman -sad ece olumsuz biim de b ile - din
sel bir dnya grnn tutsa olarak kalmlardr.
Bu yzden, M arx ve W eber'in zel dinsel olgular hakkndaki grlerini ayrntl olarak karlatrm a giriim i baarsz
la m ahkm dur. N itekim M arxin dou toplum lar zerine
aklam as, W eberin Hint ve in dinleriyle ilikili uzun tar
tmalaryla ayrntl bir karlatrm ann temelini oluturm ak
bakm ndan olduka yetersizdir. Marxin Avrupa toplum larm n geliim inde Hristiyanln ortaya k ve nem iyle ilgi
li grleri bile esasen onun Hegel ve G en H egelciler zeri
ne eletirilerindeki dolayl ifadelerinden kartlabilir. Fakat
bu grler W eberin grleriyle hem paralellik sergiler hem
de eliir. Hegelin yakn b ir rencisi olarak M arx, tarih i
ler ve filozoflarn Bat Hristiyanlna ykledikleri temel ne
min aka farkndadr. M arx bunun geerliliini sorgulamaz;
o, Hristiyanln etkisinin analiz edildii idealist bak as
na saldrr. N itekim Stim erin Hristiyanln ortaya k yak
lam na tam am en fikirler dzeyinde srdrld iin iti
raz eder.3 M arxa gre, H ristiyanlk babo, kksz serserile
rin dini olarak ortaya kar ve genilem esinin nedenleri Roma
m paratorluunun i bozulm asyla ilikilendirilm elidir: So
nunda Helen ve Roma dnyas manevi olarak Hristiyanln
etkisi altnda ve maddi olarak insanlarn g sonucunda yok
olm utur.4 W eber ise tam tersine Hristiyanln her zaman
kentli zanaatkrlar dini olduuna inanr.5 Fakat M arx, Hris
tiyan ahlk bak asnn Romam n ahlk knts kar
3

T h e G erm an Id eolog y , s. 143 vd.

The G erm an Ideology, s. 151 (dipnot).

W eber, Econom y an d Society, c. 2, s. 481 vd. Kautsky'nin -W e b e r'in reddetti

i - Hristiyanln proleter karakteri teorisi iin bkz. Kautsky, Der Ursprung
des C hristentum s (Stuttgart, 19 0 8 ).

321

snda yeni ciddi bir alternatif oluturduunu vurgular. H risti

yanlk, Roma oktanrclm n yerine otoritesini zellikle H
ristiyan fikirler olan gnah ve kurtulu kavramlarndan alan,
evrensel bir tektanr anlayn geirm itir. Hristiyanln Av
rupadaki so n rak i geliim ind e, Reform kendi iind e z l
m ekte olan feodal toplum la iliki iinde bir benzer ahlk ye
nilenm e salam tr. L uther, inancn otoritesini glendire
rek, dine kleliin yerine inanca klelii getirm itir. O , otori
teye inanc ykm tr. O , dinsellii ierideki insan klarak, in
san d dinsellikten k u rtarm tr.6 M arxin dine kar d
m anca tavr, dinsel ideolojinin insanlarn bu dnyadaki sefa
lete raz olm alarna hizm et ederken yine de daha iyi bir dnya
iin ilham kayna oluturduu gereini bulanklatrm am aldr: G erek acya kar bir p ro testoyu ierir.7
A ncak nispeten sistem atik olm ayan bu karlatrm alarn
tesine gem ek iin analizi daha genel dzeye ekm em iz gere
kir. M arxin dine yaklam yla ilgili yorumlarn ortaya kart
t sorunlar, doyurucu b ir biim d e, W eberin yazlarnda M arxm genel m ateryalizm anlay balam nda- ortaya ko
nulan sorunlarla iliki iinde ele alnabilir. M arxm materya
lizm ini deerlendirirken iki tem el husus aklda tutulmaldr:
lk olarak, M arx hibir zaman salt akademik bir teori gelitir
meye almaz. M arxin tutum u m uhtem elen en iyi ekilde u
nl szyle aktarlabilir: Filozoflar dnyay sadece farkl bi
im lerde y oru m lad lar. Oysa nem li olan onu deitirm ektir."8
M arxm anlaynda, toplum felsefecilerinin teorileri, toplum
sal hayat insanlar deitirirken" ayn zamanda insanlar ta
rafndan deitirilir diyalektiinin bir parasdr. kinci ola
rak, M arxin hayatnn alm as onun ilk yetikin lik dne
m inde gerekletirm eyi hedefledii projenin sadece bir kesi
m ini ierir. Teorik yazlarnn byk bir ksm gerekte Ka~
6

Contribution to the critique o f Hegels Philosophy of Right , Religion (Mos

kova, 1 9 5 7 ), s. 51. Yine de M arx, Luther ve Lulhercilige aka dmandr:
Luther "bedenini zincirlerden kalbini zincirledii iin kurtarm tr.

Karl Marx, E arly Writings, s. 43.

W ritings o f the Young M arx on P hilosophy an d Society, s. 4 0 2 .

322

p ital'in taslaklardr. Hatta bu alma M arx yaarken dahi ta

m amlanmaz. A ncak K ap ital aslnda burjuva toplum unun s
nfsal karakterini ortaya koyacak, burjuva ekonom isine giri
niteliinde bir analiz olarak tasarlanmtr. K apital'i, drt cilt
te zetlenm i de olsa,9 burjuva toplum unun yaps hakknda
genel b ir aratrma ve eletiri olarak almak yanltcdr. Ne var
ki, M arksistlerin ve eletirm enlerin ezici ounluu alm a
y byle deerlendirir. M arxin 1844 E ly azm alar'n da kendi n i
yetleriyle ilgili aklam as ayn ekilde K a p itale uygulanabilir:
Bu alm ada ekonom i politiin devlet, huku k, sivil hayat,
vb.yle ilikisine sadece ekonom i politik bizzat bu konularla
anlaml bir iliki iinde olduu srece deindim .10
Bu yzden M arx k en d i m atery alist tarih an lay n h er
zam an -h a tta tem el ilgi odan olu tu ran b u rju v a to p lu
m unun genel toplum sal yapsna uygularken b i le - sistem a
tik olarak ifade etmez. Yine de ilk yazlar dikkate alndn
da, M arxin tarihsel m ateryalizm inin Hegelci idealist felsefenin
basite tersine evrilm esinden ibaret olm ad aka gr
lebilir. te yandan, Feuerbachm yazlan bu tersine evirm e
ye dayanr ve bu yzden onun materyalist felsefesi tersine ev
rilm i bir dinsel hm anizm le snrl olarak kalr. Feuerbachn
konumunun sonucu, dinin insann sem bolik bir tem sili o l
duu, insann kendisine yabanclam asn ortadan kaldrm ak
iin d inin gizem ind en arndrlm as ve rasyonel bir tem ele
oturtulm as gerektii dncesidir. M arxin gr farkldr.
Feuerbachn hatalar, M arxin ifadesiyle, insandan soyut bi
imde sz etm esi ve bylece, insann sadece tarihsel gelim e
nin ak iinde deien zel toplum lar balamnda var oldu
unu anlayam am as; ik in ci olarak da fikirler ve b ilin ci ba
site maddi dnyadaki insani etkinliklerin basit yansm alar
olarak almasdr.
Baka deyile, F eu erbach m ateryalizm in, M arxin uzak
lamaya alt felsefi anlam n alkoyar. M arxin szleriy
le, nceki tm m ateryalizm in (Feuerbachn ki dahil) temel
9

Kapilal'in drdnc cildi Theorien ber den Mehrwerttir.

10 K arl M arx, E arly W rittings, s. 63.

323

kusuru nesne, hakikat ve duygusall som ut insani etkin lik ler

olarak deil sadece nesne veya alg olarak anlam asdr." Fi
kirlerin sadece "glge-olgular olduklar ve neticede ideoloji
nin ieriinin analizinin insan eylem inin aklanm asyla iliki
li olmad dncesinin ardnda yatan sadece bu tr bir ma
teryalizm anlaydr. M arxin yazlarnda bu anlayn basit bir
izinden daha fazlas olduu kabul edilmelidir. Nitekim Alman
td eolo jisi'n d e yle yazar. Her ideolojide insanlar ve on la
rn koullar c a m era ob scu ra d a olduu gibi ba aa durur...
Ancak bu nerm elerin Larihsel bir balamda anlalabilecei
aktr. nsan bilinci, geliim inin ilk evrelerinde maddi etkinli
in dolaysz sonucudur; sadece sr bilincidir. Toplum sal
farkllamann artyla bilin kendini dnyadan zgrletire
bilecek ve s a f teori, Leoloji, felsefe, etik vb.nin tesine ta
yabilecek konum a ular. (Bu zgrlem e, fikirler kendileri
ni yaralan koullardan asla bam sz olmadklar iin aldat
cdr.) Bu konum a, ilk nce zihinsel em ekle ilikili, tarihsel
olarak bir rahiplik sistem inin geliim i biim inde ortaya kan,
rahiplik tabakasnn oluum una zemin hazrlayan bir ibl
mnn gelimesiyle ulalr.12 Aadaki paragraf Marxin ha
reket noktasn aka ifade eder:
Bu tarih anlay, bizzat maddi hayatn retim inden yola k a
rak gerek retim s recin i ortaya karm a, bu n u n la balant
l olan ve tm tarihin tem eli olarak retim tarzyla yaratlan
karlkl etkileim b iim in i (yani farkl evreleri iinde sivil
toplum u) kavrayabilm e yeteneim ize; onu, kendi eylem i i in
de gsertneye, b t n farkl teorik rnleri, b ilin , din, fel
sefe, ahlk, vb. biim lerini aklam aya; o n lan n kk lerinin ve
11

Writings o f the Young M arx on Philosophy and Society, s. 4 0 0 ; W erke, c. 3, s. 5.

Fcuerbach'la ilgili daha yeni bir tartma iin bkz Eugene Kam enka. T he Phi
losophy o f Ludwig F eu erbach (Londra, 1 9 7 0 ).

12

T he G erm an Id eolog y , s. 3 7 ; W erlte, c. 3, s. 27, 3 1 . Poulamzasin ifadesiyle,

bu analize gre, 'ku tsatn alan (en azndan, bamszlamaya balayan bir
hukuki gereklikten sz edebileceim iz ana kadar) styapnn alanna 'hukuk'un alanndan daha yakn grnecektir; hukukun altyapyla iliki iinde
anlalabilecei en nem li ortam dinsel dzeydir", N icos Ar. Poulantzas, N a
ture des ch oses et du droit (Paris, 1 9 6 5 ), s. 230.

324

geliim lerinin izlerini bu tem elde srm eye; h er eyi kendi b

tnl (ve bu ned enle, bu farkl yanlarn birbirleri zerinde
ki karlkl etkisi) iinde gsterm eye d ay an r.'3

Bu yzden id eolojiler maddi hayat koullarnda kk sal

m lardr. A ncak bu durum toplum un tem eli, yani retim
ilikileri ile huku k ve siyasal styaplar arasnda evrensel
veya tek yanl bir iliki olm asn gerektirmez. M arx, Feuerbach eletirirken, fikirlerin tarihten uzak filozoflar tarafndan
anlalam ayacak toplum sal rnler olduklar yargsna ula
r. M arx'in m ateryalizm inin belirleyici zellii sn fsal y ap
ve id eoloji arasnda kurulan balarda bulu nabilir. Bu asln
da basit ve ak gibi grnse de, Marxin m ateryalizm inin te
m elini oluturan ey, maddi ilikilerin glge-olgular olarak fi
kirler anlayndan ziyade bizzat bu yaklam dr. M arx, ideo
loji ve maddi altyap arasndaki ilikiler hakknda genellem e
ler yapsa da, bu genellem eler snfsal yapnn ikisi arasndaki
temel balant noktas olduu tespiti temelinde gerekletiri
lir. Toplum un snfsal yaps bu toplumda egem en konum daki
fikirler zerinde belirleyici bir etkiye sahiptir; benzer ekilde,
egemen dzene etkili bir meydan okuma olarak hizm et edebi
lecek fikirlerin ortaya k yeni ideoloji iin yapsal bir temel
yaralan snfsal ilikilerin olum asna baldr. N itekim k o
mnizm fikri" tarihte yzyllardr ifade edilse bile, gerek
bir kom nist devrim devrimci bir snf gerektirir.14
Feuerbachn felsefesinde bile, dinin maddi gerekliin tam
b ir yansm asndan daha fazla b ir ey olduu b elirtilir; D in,
ayn zamanda insann uruna mcadele etmesi gereken ideal
lerin kaynadr. T an n , olmas gereken insandr ve bu neden
le, T ann tasavvuru insann olabilece i eyin umudunu sunar.
M arx, bu anlay diyalektik bir grle birletirir: Tarihsel bir
perspektifin m erkezini oluturmas gereken ey, bu fikirlerin
13

The G em an Ideology, s. 50.

14

T he G erm an Id eolog y , s. 5 1 , 62. M arxin bu konudaki grn kavrayama

m ak sosyolojideki yeni btnlk" ve zorlayclk" tartmasyla byk l
de kartrlan bir unsurdur. Bkz. Giddets, Power in the recent writings of
Talcott Parsons", S ociolog y , c. 2 ,1 9 6 8 , s. 2 6 8 -2 7 0 .

325

dnyadaki insanlarn toplum sal organizasyonuyla karlk

l etkileimidir. Bu karlkl etkileim som ut toplum biim le
ri ampirik olarak aratrlarak anlalmaldr, ancak bu ilikiyi
tarihsel sreten soyutlayarak15 kavrayamayz. Bu yzden, s
nfsal yap ve ideoloji arasndaki ilikinin zel karakteri tarihsel
olarak deikendir. Feodalizm in btn kiisellem i balarn
dan kurtulmu kapitalizm, onlarn yerine piyasann kiisel ol
mayan ilem lerini geirir ve kapitalizm, bilim i rasyonel tekno
lojiler gelitirmek iin kullanarak geleneksel dzenin ideolojik
sslerini yrtp atar. yle ki,, dinsel inanlarn kapitalist dze
nin kaynaklar zerindeki etkisi unutulm a eilimindedir:
Z enginlii artrm aya ve b ar rek abeti m cad eleye tam a
men boulduunda, [burjuva toplum u] artk Rom a g nlerin
den hayaletlerin kendi beiinin banda beklediklerini kavrayamaz. A ncak b u ju v a toplum u, kahram anca olm asa da, kah
ram anla, ken d in i adam aya, ter re, i savaa ve insanlarn
savalanna v arlk k azan d m r... Benzer ekilde, gelim enin bir
baka evresinde, yaklak yzyl kadar n ce C rom w ell ve n
giliz halk konum alar, tutkular ve kendi b u ju y a devrim lerinin illzyonlarn Eski A hit'ten alm tr. G erek am aca ula
ldnda ngiliz to p lu m u n u n burjuva d nm saland
nda, H abakuku n * yerini L ocke alm tr.16

Bu dnceler gerekte Schum peterin tezinde nem li bir

gerek pay olduunu aka gsterir: M ax W eberin (kendi
din sosyolojisinde) verdii olgu rnekleri ve argm anlarnn
tm M arxin sistem iyle m kem m el uyum iindedir.17 Baka
deyile buradan, zne ve nesne arasnda aktif karlkl etki
leim olarak diyalektik bir anlay erevesinde, ideoloji veya

15

W ritings o f the Young M arx on P hilosophy a n d Society, s. 40.

( * ) Habakuk: Eski Alittc ad geen ikinci derecedeki peygamberlerden sekizinrisi - .n.

16

K arl Marx- S elected W orks, . 1, s. 2 4 8 .

17 Jo se p h A. Sch u m p eter, C a p ita lism , Socialism a n d D em o cra cy (N ew York.

1 9 6 2 ), s. 11. [Kapitalizm, S osy alizm v e D em okrasi, ev. Tunay Akoglu-Rasim
Tnaz, Varlk Yaynlan, 1966.1

326

bilincin, birey dnyay etkilerken dnyann da onu etkile

dii zorunlu bir anlam lar seti yaratt sonucu kar. G erek
lik sadece insana dsal, onun bilincini biim lendiren bir ey
deildir. Ayn zamanda, bilincin ak tif olarak uygulanmas ve
mevcut dzenin deitirilm esiyle insani hedeflere uyum sa
lar. Bu yaklam da, ideoloji maddi gereklikten elde edilebi
lecek bir etkiden kesinlikle farkldr. te yandan W eb erin,
M arxin dncesini benim sedii ksm onun 19. yzyl sonu
toplum sal d n cesiy le ilik ili k arak teristik y oru m u d u r.
Engelsin sonraki yazlan M arxla ilgili bu kkl dnm iin
meru b ir tem el sunmada kesinlikle nem li bir rol oynam tr.
Ancak nceki blm de gsterildii gibi, byle bir yorum un
kaynanda aynca onu n doduu lkenin nde gelen Avrupa
lI

M arksist partisinin konum uyla ilikili pratik zorunluluklar

yatar. Anti-D hring'de yapld gibi, diyalektiin doada mev

cut olduu varsayldnda, aka toplum sal deim enin ak tif
kayna olarak fikirlerin roln tarih sahnesinden uzaklat
ran felsefi m ateryalizm in yolu alr: id eoloji etki ve maddi
koullar nedendir. Bu yorum , M arxin m esleki kariyerinin
henz balarnda fark ettii, felsefi materyalizm le ilgili karak
teristik problem e yol aar: d eoloji maddi k ou llarn basit
bir yansm asndan ibaretse, toplumsal gerekliin yaratclar
olarak insanlarn ak tif rolne kesinlikle yer y oktu r.18
W eberin din zerine yazlarnda, sosyolojik analiz iin pra
tik b ir hareket noktas olarak yansm ac m ateryalist yakla
m parlak bir biim de rtlr. A ncak M arxla ilik i iin
de deerlendirildiinde, W eberin yazlarnn bu konuda ne
redeyse tm tartm alar ynlendirdii sylenebilir. W eb er,
M a rksislerin tarih sel m ateryalizm adna tarihe dayatm aya
altk tan felsefi m ateryalist deli gm leini giym eyi redde
der. Bu bakm dan, W eberin din sosyolojisiyle ilgili znel ide
alist yazlan M arxi m ritleri karsnda ksm en tem ize ka18 W ritings o j th e Young M arx on P h ilosop h y a n d Society, s. 4 0 1 . Bu noktann
nem i N orm an Bim baum da sunulan farkl m kem m el b ir tartmada tama
m en ortaya konulm az: C onflicting interpretations o f the rise o f capitalism :
M arx and W eb er. B ritish Jo u r n a l o f S ociolog y , c. 4 (1 9 5 3 ) s. 1 2 5 -141.

327

. W eber, gerek ieriini aklam ak iin id eoloji rasyo

nel olarak d ntrlebilir iddiasn M arxin ncl olarak
alr. Fakat aslnda M arxin G en Hegelcilerden koparken red
dettii kesinlikle bu anlaytr. Bu yzden, W eberin fikir sis
tem leri ve toplum sal dzen arasndaki ilikileri analiz eder
ken seici yaknlk19 kavramm kullanmas Marxin ideolo
ji anlayna tamamen uyumludur. W eber, bu kavram birey
lerin izlem eyi setik leri inanlarn sem bolik ierii ile bu
inanlara balln toplumsal eylem asndan sonular ara
sndaki balantlarn olum sal doasn gsterm ek iin kulla
nr. Veya aksine, belirli bir 'sosyal sn f veya stat grubunun
hayat tarz, ilgili inanlarn doasn belirlem eden de belirli
dinsel ahlk trlerini kabul etmeye bir yaknlk yaratabilir. Ni
tekim hayatlar ekonom ik giriim iinde pratik hesaplar yap
may gerektiren kentli zanaatkarlar ve tccarlar (eilim li ay
dnlar tabakasndan etkilenen dinlerde yce deer olarak or
taya kan Tanr inancndan veya Tanrya isel ve fikr tesli
miyetten ziyade), aktif ilecilie, Tanrnn arac olma duygu
sundan beslenen Tann-iradeli ey lem e yaknlk duyabilirler.20
Yine de, aktif ilecilik kentli tabakalarla snrl olmad gibi
tm kentli gruplarn da kesinlikle bu dinsel ahlk tipine bal
olduu sylenemez.
M arxin kendi kon u m unu ifade ed erken kulland kav
ramlar gerekte W eberin ou kez benim sedii term in oloji
ye benzerlik iindedir. N itekim M arxa gre Fikirler gerek
te h ib ir ey tam azlar. Fikirlerin bir eyler tamas iin be
lirli pratik bir gce sahip insanlara gerek vardr.21 W eber, her
zaman, bir ideolojinin ierii ile onun taycs olan grubun
toplumsal konum u arasndaki ilikinin olumsal doasn vur
gular. Ancak W eber, M arx gibi, fikirlerin dorudan maddi
karlarn ifadesi olduu rnekler de verir. Hem M arx hem de
W eber iin dinsel sistem ler insann biyolojik oluum unda ve
rili olmayan, aksine tarihsel srecin rnleri olan insani de19

Kr. rnein, T he Protestant Ethic and the S pirit o f C apitalism , s. 9 0 -9 2 .

20

From Max Weber: Essays in S ociolog y , s. 285.

21

T he Holy Fam ily, o r C ritique o f C ritical C ritique (Ing. bask), s. 160.

328

gerler evrenini ifadeleridir. kisi de istikrarl dinsel dzenle

rin karakteristik olarak egem enlik ilikilerini m erulatrdk
larn ve modern adan nce, radikal toplum sal deimelerin
salanmasnda rol oynayan ayaklanm alarn bir dinsel sem
bolizm erevesinde gerekletiini kabul eder. A ynca Marx,
pre-kapialist toplum larda din, onu kabul edenlere, varolu
u anlalabilir klan bir kozm oloji salar gereini tartmaz.
Bu yorum lar karlatrm al olarak analiz edildiinde, W eber'in din sosyolojisinde, ideolojinin toplumsal deime ze
rin d e b a m sz b ir etk iy e sahip o ld u u n u n g ste rilm e
siyle M arxin tarihsel m ateryalizm inin r t ld e k
lin d eki standart grn yanltc olduu ak a ortadadr.
Schum peerin yargs bu adan isabetlidir. W eberin -p o le
m ik olarak y azd - felsefi materyalizm eletirisini m m kn
klan tem el unsurlarn M arx ve W eber arasndaki farkllklar
glgelem em esine izin verilmemelidir. Zira W eberin nclle
rine gre, M arxin ina etmeye alt trden bir rasyonel ta
rihsel gelime em as h ibir sorun yaratmaz. Bu anlam da, top
lum ve tarih aratrm alarndan nesnel olarak dorulanabilir
norm lar tretm e ihtim alini reddetmesi bakm ndan, W eberin
gryle varolu u lu k arasndaki benzerlii vurgulayanlar
yeterince hakldr. Bireyin ahlk inanc, en azndan nihai de
erlerin kabul bakm nd an, bilim le g eerli klnam az. te
yandan, tarihe kefedilebilir bir rasyonalite atfetm ek M arxin
dncesinin temel bir unsurudur. M arx yle yazar: Diya
lektik yntem im sadece Hegelinkinden farkl olm akla kalma
yp, dorudan onun kartdr.22 Bu vurgu, M arxin Hegelci
ideolojiyi basite Hegelin yazlarnda karlalann tersi b i
im de alkoym asn gerektirm ez. G erekte M arx, baz ekince
lerle, bu tr bir bak asn reddeder. Bu bak as, M arxa
gre, daha sonraki tarihi daha nceki tarihin erei olarak
alan speklatif bir arptm adr: Daha nceki tarihin yazg
s, hedefi, tohum u veya ideas szleriyle anlatlan ey asln
da daha sonraki tarihten yararlanlarak oluturulm u bir so-

22

Karl Marx: S clected Warfes, c. 1, s. 4 5 6 .

329

ynlamadan ibarettir.23 Bununla beraber, W eber, M arxm ya

zlarn n -te r im , gelim en in tarih sel s reci am pirik olarak
aratrdmzda ortaya kartlabilecek bir m ant olduu
nu iddia eden teorik bir konum u anlatt takd ird e- bir tarih
felsefesi oluturduunu sylerken tamamen hakldr.
Daha am pirik dzeyde bu farkllklar, W eberin yazlarn
da karizma ve M arxm yazlarnda s n f kavtamnn rolne
gre farkl biim lerde ifade edilir. M arxa gre, snfsal ilikiler
bir toplumda genel kabul gren ideolojilerin ana eksenidir. Bu
yzden, ideoloji byk lde "aldatcdr: Ancak bu aldatc
ln kayna, fikir sistem lerinin ieriinin maddi hayatn basit
bir yansmas olmas ve bu nedenle znenin etkinliiyle iliki
siz olm as deil, aksine genel veya evrensel geerlilie sahip ol
duu dnlen fikirlerin gerekte zel snfsal karlarn ifa
deleri olm alardr.24 Fakat W ebere gre, ideoloji bu anlamda
aldanc bir ey olarak deerlendirilemez. Zira byle bir deer
lendirme, m antken, ahlk! adan bir bakasndan stn o l
duu sylenemeyecek bir deger-konum unu nceden benim se
meyi gerektirir. W eberin kulland karizma kavram bunun
la yakndan ilikilidir. O na gre, karizm atik yenilik, mevcut
toplumsal dzenle iliki iinde irrasyoneldir, nk kariz
ma en saf biim inde sadece liderin olaand niteliklerine ba
ldr. Bu yzden, karizmatik bir organizasyonun varlnn hiz
met edebilecei temel karlar dikkate alnmazsa, meruiyetin
karizmatik otoriteyle ilikisinin ayn olduu grlr: Kesinlik
le en cm erte iyilik kadar en acmasz terrizm de karizma
tik olabilir. Bu, W eberin dncesinin ana arlk m erkezi
dir ve onun v erilehen de Soziologie'si ile yeni-Kant m etodolo
jik konumu arasndaki kesin m antksal balant noktasdr. Bu
yolla W eber anlam kom plekslerini anlamann, sadece kabul
gren kltrel inanlara uygun toplumsal eylemi yorumlamak
iin deil, rutinden devrimci ayrlmalar aklam ak iin de ge
rekli olduunu kantlamaya alr. Bu yeniliki eylem lidere
karizmatik balln irrasyonelliine dayand iin buradan,
23

The German ldcology, s. 60.

24

T he G erm an Ideology, s. 52.

330

yaratlan yeni normlar onlara elik eden toplumsal veya eko

nom ik deiimlere bakarak anlayamayacamz sonucu kar.25
Bu gr ampirik dzeyde, W ebertn bir soyut ilke olarak faz
laca vurgulad deer yarglan olgusal bilgilerden mantksal
olarak elde edilem ez dncesinin doal bir sonucudur. Nite
kim W eber, M arx gibi, fikirlerle gruplann zel karlan arasn
daki balantlann nem ini kabul etmesine ramen, snfsal
karlar ve ideolojiler arasnda kurulan n orm atif asimetriyi kabul
etmez. W eber iin belirli bir idealler btnne ballk, ister
dinsel, siyasal, ekonom ik isterse baka trden olsun, sadece bu
ideallerin ieriine gre tanm lanabilecek zel karlar retir.
te yandan, M arxin em asnda tarihe rasyonalite yklem ek
m mkndr. Zira onun zel (snfsal) karlar ve genel top
lumsal karlar dikotom isinde, feodalizmden kapitalizm e ve
oradan sosyalizme gei sonuncular lehine, ilerlem eci biim
de zlr.26 Ampirik dzeyde bu farkllk M arxin snfsal ili
kilerin siyasal gcn kaynam oluturduu kabulnde ak
tr. E konom ik ve siyasal gcn i ielii M arxm yazlarndaki
temel bir teoremdir. W ebere gre ise aksine, hem siyasal hem
de asker g tarihsel bakmdan ekonom ik g kadar nem li
dir ve ekonom ik glerin zorunlu sonucu deildir.

Laikleme ve modern kapitalist deerler sistemi

Bu noktada laiklem e sorununa dnm ek isabetli olacaktr.
Kukusuz byle bir terim M arx ve W eberin kapitalizmin ge
liimiyle dinsel inanlarda yaanan zayflamaya ykledii pek
ok sonucu yeterince aklayamaz. W eber iin, dnyann gide
rek artan by bozum u bizzat dinsel kerametin yol at ras
yonelleme sayesinde ilerleyen bir sretir. Bysel ritellerin

25

N ietzsche'nin W eber zerindeki etkisi ok byk olsa bile, W eberin, Nietzsch cci indirgem eci b ir din teorisi olarak klenin isyan" dncesine kar
ktn kabul etm ek nem lidir. Ancak W eb erin N ietzscheye verdii ne
min kan l, lm nden hem en nceki ifadesiyle, M arx ve Nietzsche m odem
dnce dnyasnn en nem li iki figrdr" szdr.

26

G rundrisse, s. 4 3 8 -3 9 .

331

ayklanmas, kapitalist sna retim in geliimiyle ilikisini gi

derek yitiren Kalvinizmin ortaya kyla tamamlanr. M arxin,
W eberin Protestan ahlk ve modern kapitalist giriimci ruh
arasndaki yaknlkla ilgili aklam asnn zel ayrntlarna ne
kadar katlaca kukuludur. Ancak M arx, bu balantnn ta
rihsel nemini kabul eder ve m odem kapitalizmin ileci rasyonalitesini kuvvetle vurgular. Marx'a gre, bu balant insan
ilikilerinde ve bizzat bir ama olarak parasal kazan arayn
da yeterince akur. Para, kapitalizmde insann yabanclamas
nn somut bir rneidir nk tm insani nitelikleri nicel dei
im deerlerine indirger. Bu yzden, kapitalizm geleneksel kl
trlerin kendilerine has zelliklerini ykan ve kendi para ahl
km yaraLan evrenselletirici bir karaktere sahiptir: Serma
ye ulusal snrlarn ve nyarglarn tesine engellenemez bir bi
imde yaylr... geleneksel hayat ve yeniden retim tarznn dar
snrlar iindeki ve onlara dayal kibiri ykar.27 Kapitalizm ,
kapitalistlerin eylem lerinin zveriye ve kazanlar srekli ye
niden yatrma dntrm eye dayanmas bakmndan ileri
dir. Bu zihniyet, M arxa gre, ekonomi politik teoride yeterin
ce aktr: Ekonom i politik, refahn bilim i, tam da b nedenle
ayn zamanda feragatin, m ahm m iyetin ve tasarrufun da bilim i
dir... O nun gerek amac ileci ama cim ri tefeci, ileci ama ret
ken kledir.28 Bizzat bir ama olarak zenginlie, genel ahlk
bir deerler sistemi olarak sadece m odem kapitalizmde rastla
nr. Marx bu konuda W eber kadar ak konuur:
Zenginlik hrs aslnda zel bir gelim edir; baka deyile elbi
seler. silahlar, mcevher, kadnlar, arap gibi ze! mallara du
yulan igdsel arzudan baka bir eydir... Servet d knl
para olm adan da var olabilir ancak zengin olm a arzusu be
lirli bir tarihsel gelim enin rndr; doal deil tarihseldir.29
27

G rundrisse, s. 3 1 3 . M arx burada daha sonra W eberin rahipliklerin rasyonel

leen" etkinlikleriyle ilgili aratrm alarnda ayn n u l olarak ele alaca b ir nok
tay vurgular.

28

Karl Marx, E arly Writings, s. 171.

29

G ru ndrisse, s. 1 3 3 -1 3 4 . M arxin buradaki konum u Sim m el'in sonra fon n le ettii gre yakn der: Georg Sim m el, P hilosophie des G eldes, (Leipzig,

332

Marx ve W eber, gelim i kapitalizm i, dinin yerini teknik

rasyonalitentn hkm srd bir toplum sal dzenin ald
bir dnya olarak grr. M arx, kapitalizmin laikletirici etkile
rini ska vurgular ( O, dinsel atein, kahram anca cokunun,
ham duygusalln en ilahi vecdlerinin bencil hesaplgn buz
gibi suyunda boulm asdr). Bu nedenle burjuva toplum te
orisi, ekonom i politik kapitalist gelim enin bilim sel bir ak
lamas ve kapitalizm eletirisinin temeli olarak hizm et edebi
lir; burjuva toplum unda kutsal olan her ey sradanlar ve
insan, en sonunda, kendi gerek hayaL koullaryla ilgili plak
duygularla ve kendi tryle ilikileriyle yzlemeye itilir.30
M arxin anlaynda, dinin zayflamas geleneksel dzende
aldatc olarak kalan inanlarn gerek anlamda uygulanm a
sn m m kn klar. Yani m istik bir m kem m el cennet haya
tnn yerine dnya zerindeki btn insanlarn ihtiyalarnn
karland bir hayal im kn geirilir. Ancak bu imkn kapi
talizmde gerekleem ez. Kapitalist dzen insanlann yabanc
lam asn gizem liletirm eye ve younlatrm aya hizm et eder,
ancak bunu yaparken de Hristiyanlkta dinsel bir tarzda ifade
edilen deerlerin gereklie dntrlebilecei yeni bir top
luma ulamay salayacak koullar yaratr. nsanlarn ald aUc mutluluu olarak dinin ortadan kaldrlmas onlarn g e r
ek m utluluunun bir gereidir.31 Bu, M arxa gre, ahlk de
erlerin ortadan k alkm asn deil, daha ziyade, ilk olarak
zel snfsal kartan m em latran ve ikinci olarak da rasyo
nel terim ler iinde ifade edilmeyen deerlerin kknn kazn
masn gerektirir ( id eoloji bu iki karakteristie de sahiptir).
ou kez, M arx'in st kom nizm evresi zerine yazlarnda
ilan ettii gelecein toplumu fikrinin bir baka faydaclk bii
mi olduu sylenir, ancak bu gerekte sadece felsefi materya
lizme dayal bir teoride mmkndr. Fakat M arxin zne-nes1900 ). W eber, Sim m elin kitabndan yle sz eder: Para ekonom isi ve kapi
talizm, onun som ut analizinin zararna olacak biim de, yakndan zdeletiri
lir", T he Protestant E th ic an d the Spirit o f C apitalism , s. 185.
30

T he C om m unist M anifesto, s. 136.

31

Karl Marx, Early Writings, s. 44.

333

ne diyalektiine dayal bilin anlayna byle bir eletiri ge

tirilem ez. Bir baka deyile, kom nizm kesinlikle - h e r biri
kendi bencil karlarna gre hareket e d e n - bir bireyler top
lam temelinde tanmlanamayan kendi ikin ahlkn yaratr.
Dinin toplumsal hayat zerindeki gcnn zayflamas ko
nusunda Marx ve W eber arasndaki uyumazln temel kayna
genellikle aranan yerde - ideallerin ortadan kalknda- bu
lunmaz. Aslnda kapitalizmin yol at karakteristik hayat tarz
na ynelik eletirel deerlendirmeler ikisinin yazlarnda byk
benzerlikler gsterir; ikisi de teknolojik rasyonalitenin hkimi
yetini vurgular. Ancak W eber iin laik bir toplum dzeninin
teknik zorunluluklar ister istemez bu toplumun geliiminin yol
at baz egemen deerlerin yklmas veya reddedilmesini ge
rektirir: Baka hibir ak ihtimal yoktur. te yandan M arxa
gre, modem kapitalizmin yabanclatnc zelliklerinin kayna
onun snfsal karakteridir ve toplumun devrimci yemden ya
planmasyla ortadan kalkacaktr. W eberin brokratik rutinin
etkileriyle ilgili betimlemeleri Marxm kapitalizmde yabancla
m ann sonulan aklamasyla neredeyse ayndr:
Tam am en gelim i b ro k rasi, en kesin anlam nda, n y a rg
sz d a v ra n m a ilkesi altnda iler. Brokrasi, kapitalizm tara
fndan olum lu karlanan zel karakteri gelitike insanilik
ten tam am en uzaklar" ve sevgi ve fkenin yan sra rasyonel
hesapllga ters den salt kiisel, irrasyonel ve duygusal tm
unsurlar resm iten zam anla tam am en ayklanr.32

W eber bylece kapitalizmde tem el bir irrasyonalite alglar.

Form el rasyonalitesi byk lekli idari grevlerin yerine ge
tirilmesini salayan brokrasi, te yandan Bat uygarlnn bi
reysellik ve kendiliindenlie bal zel deerlerine ters der.
Ancak bunu amann hibir rasyonel yolu yoktur: M ekanik
bir talam ann karakterize etlii bir toplumda yaamak m o
dem an kaderidir. Sadece yeni tanrlarn karizm atik canla
n anlalabilir b ir alternatif sunabilir.33
32

Econom y an d S ocicty, c. 3 , s. 9 7 5 ; (Alm. bask), c. 2, s. 571.

33

T h e Protestant E thic a n d h e S p iril o f C apitalism , s. 182.

334

Yine de d r stl k bizi, g n m zde yen i p eygam berler ve

ku rtarclar bekleyen ou kii iin d urum un, Isaiahm * ke
h an etlerin in de y er ald srgn d nem ind e gzel E d om lu * b e k in in ark sn d a y an klan an d u ru m la ayn old u u
nu aklam aya iter: "Biri Seir'den bana sesleniyor. Beki 'G e
ceden ne var?' dedi. B eki dedi ki, sabah geliyor ve gece de:
Eer aratracaksanz aratrn: Yoksa brakp geri d nn." Bu
szn sylendii insanlar aratrdlar ve iki bin yldan fazla
bekled iler...34

Bu yzden, M arx ve W eber arasndaki en kkl farkllk,

M arxm zel bir snfl toplum biim i olarak kapitalizme yk
ledii yabanclatrc karakteristiklerin m od em - kapitalist
veya sosyalist- toplum biim inin zorunlu b ir unsuru olan
b rokratik rasyonaliteden ne kadar kaynaklandyla ilgili
dir.35 Bu konu bir sonraki blmde ayrntl olarak ele alna
caktr.

Marx ve Durkheim: Din ve modern bireycilik

Durkheim m din sosyolojisindeki ilgileri baz zel noktalarda
W eberinkilerden farkldr. Genel bir din teorisi gelitirm e
giriimi W eberin yazlarnn temel izgisine yabancdr. Yine
de, D urkheim n D insel H ayatn lk sel Biim ierindeki temel
ilgi oda kolayca yanl yorumlanabilir. Bu almada geliti
rilen din anlaynn D urkheim n m odem toplum lann yaps
hakkndaki dnceleri asndan byk nem e sahip olduu
ou kez kabul edilir ve gerekten de yledir. A ncak D urkheim la ilgili yorumlarda ou kez u karm yaplmaz: T oplum
d a blm n d e analiz edilen evrimci boyut, ilkel toplum larda dinin ilevleri betim lenm esine ve bu betim lem enin ada
( * ) lsaiah: M.. 8. yzylda Yahudaya hizmet eden ve ulusal yaamdaki bozulma
ya kar kan en nem li ibran peygamberi; Isaiah'n kehanetlerini ieren kitap.
Edomite: Edom diye de bilinen Aysm (Esav) torunlarna verilen ad - . n.
34

From M ax W eber: E ssays in S ociology, s. 156.

35

Kr. J rg en Kocka, Karl M arx und M ax W eber. Ein m ethodologischer Verg

leich", Z eitschrift f r d ie G esam te Staatw issenschaft, c. 1 2 2 , 1966, s. 327.

335

toplumsal dzen asndan nem iyle ilgili aklamalara dahil

edilm elidir. D urkheim n tem el vurgularndan biri, m odern
toplum larda kutsal inanlarn karakterinin geleneksel toplumlardaki tipik kutsal inanlardan belirgin bir fa r k llk sergi
lediidir. Dinse! H ayatn ilksel Biimlerinin ana temalarndan
biri, geleneksel toplum larda dayanmann ana temeli olarak
dinin ilevsel nem inin belirlenm esidir. Durkheim kaynakl
olduu iddia edilen antropolojik ve sosyolojik aratrm alarn
byk ounluu bu konuya odaklanm tr. Ancak Durkheimn almasnda ayn lde nem li olan ve genelde onun
bilgi sosyolojisi olarak sunulan almada fikirlerin toplumsal
yap trleriyle statik bir biim de ilikilendirilm edii ikinci
bir m otif daha vardr. Baka deyile, zellikle periyodik ayin
lerin yaratt k olek tif cokuda tezahr ellii biim iyle top
lum, yeni inanlar ve tem sillerin kaynadr. Dinsel ayin sade
ce mevcut inanlar pekitirm ez; yaratma ve yeniden-yaratm a
durum udur.36 Bylece, bu younlama yeni hayatn uyandr
d ideal fikirler topluluu iinde ekillenen b ir ahlk! haya
ln ykseliine yol aar; onlar bizim gndelik varoluumuzla
ilgili grevlerimize eklenen bu yeni fiziksel gler topluluu
na tekabl ederler.37
Bu anlay ile T oplum da ib l m n d e gelitirilen grn
te m ekanik toplumsal deime teorisi arasnda hibir zorun
lu eliki yoktur. Bu almada Durkheim nfus artn ib
lmnde genilemeye yol aan temel faktr olarak alr. Ancak
bu etki sadece bir ara deiken araclyla retilir: Toplumsal
ve ahlk bir olgu olan dinam ik younluk. Burada ilerlik
teki srecin allfk karakteri D urkheim n ahlk younluk
ve dinam ik younluk kavramlarn ayn anlamda kullanm a
syla vurgulanr. Paral toplumsal yapnn yklmas toplum
sal kitlenin imdiye kadar birbiri zerinde hibir etkiye sahip
56

The E lem entary Forms o f the R eligious Life, s. 4 6 4 .

37

The Elementary Forms o f (he Religious Life, s. 4 7 6 , (F r. b ask), s. 6 0 3 . Bu yz

den, sorunu N iin n celik le toplum a tapnm a tanrlara tapnm adan daha
kolay aklanabilir? biim inde oraya koym ak byk bir yanl anlamadr.
W . G. Runcim an, T he sociological explanation of 'religious beliefs". Archi
ves europeen nes d c soeio lo g ie, c. 10. 1969, s. 188.

336

olm ayan paralan arasndaki bir hareketler alveriiyle ili

kilidir ve

bu ahlk birleim etkisini sadece bireyler ara

sndaki gerek mesafe bir ekilde azaldnda retebilir... di

erini belirleyen eyi bulmaya alm ak nafiledir; o n lan n bir
birinden aynlam ayacagm sylem ek yeterlidir.38 lblm ndeki farkllamaya yol aan deiimler toplumsal ve ahlkdir
ve birbirine bam ldr; ahlk bireycilik, yani birey k lt
kom pleks iblm nn ortaya knn norm atif tam amlay
csdr: Bireyler birbirlerinden giderek daha fazla farkllar
ken ve bireyin deeri artarken, bu gelimeye tekabl eden klt
dinsel hayatn btnl iinde nispeten byk bir kaplam a
ya balar...39
D urkheim , toplum sal dzen ve fikir sistem leri arasndaki
balantnn greliliini vurgularken konum unu M arxnkinden
ayrmaya alr:
D olaysyla, bu din teorisini tarihsel m ateryalizm in b asil bir
yen id en can lan o larak g rm ek ten k an m ak g erek ir: Bu,
d n celerim izin y an l an lalm as o la ca k tr. D in in z n
de toplum sal olduunu gsterirken, kesinlik le dini - b i r baka
dile d n t re rek - toplum un maddi biim leriyle ve onu n do
laysz hayali ihtiyalaryla snrlam ak istem edik.40

Bunun tarihsel ierim leri aktr: Durkheim , fikirler ve onla

nn toplumsal tem elleri arasnda tek ynl bir ilikiyi vurgu
layan bir bilgi teorisinden uzak durur. Bu tutum, D urkheim n
tezinin gerekte Mancn yazlannda gelitirilenden n e kadar
farkl olduu dikkate alndnda daha kolay gzlenir. Bu yz
den, Dinsel H ayatn lksel Biim leri akas dinin en basit mev
cut biim iyle ilgilidir: Bu almada ortaya konulan bilgi teorisi
daha farkllam btn toplum tiplerine uygulanamaz. En basit
toplumsal tipleri daha kom pleks olanlara balayan tem el teo
rik balantnn D urkheim n kariyerinin balannda ifade etti
i ilkenin teorik bir aklamasn oluturduu sylenebilir: Ge38

T h e Division o f L a b o u r in Socicty, s. 2 5 7 ; (F r. bask), s. 2 3 7 -2 3 8 .

39

T he E lcm eu ary F orm s o f the R eligious Life, s. 4 7 2 .

40

T he Elem entary F orm s o f the R eligious Life, s. 4 7 1 ; (Fr. bask), s. 605.

337

leneksel ve m odem toplum lar arasnda ok kapsaml farkllk

lar olsa bile, yine de m ekanik ve organik dayanmal toplum
lar arasnda belirli bir ahlk sreklilik vardr.41
D u rk h eim 'm D insel H a y atn ilk s e l Biim lerin d ek i tezine
gre, totem izm deki dnce kategorileri toplum sal olgularn
tem silleridir: Z am an", m ekn" vb. kavramlarn kayna da
toplum sal uzay, toplum sal zam an vb.dir. Bu gr, Durkheim n ifadesiyle, dinsel inanlarn ieriinin sadece alda
tc olamayaca42 genel nclne dayanr. D urkheim , temel
dinsel inan biim lerin in doal olgularn tem silleri oldukla
r veya insan zihnindeki doutan verili kategorilere dayan
dklar grn reddettii iin, onlarn sadece baka bir ger
eklie, bizzat toplum olan olgusal bir dzene dayandklar
doru olsa gerektir. D urkheim m doa ve toplum ayrm
na srarl vurgusunun sonucu, bunlarn kesinlikle bir tr kar
tlk iinde resm edilm esidir. Bu, Durkheim ve M arx arasn
daki temel bir vurgu farknn nedenidir. Marxm gr, basit
toplumlarda toplum sal gereklik ve fikirler arasnda nispeten
dorudan bir balantnn varln kabul etm esi bakm ndan,
Durkheim m kinden farkldr. Bu toplumlarda, bilin ... sade
ce y a k m duyusal ortam la ilgili bilin ve -b irey sel bilinci geli
mekte o la n - bireyin dndaki dier kiiler ve eylerle snrl
ilikinin bilincid ir.43 Ancak Marx iin, bu bilincin temelinde
kanlm az olarak retimde insan ve doa arasndaki karlkl
etkileim yatar. lkel insan doaya neredeyse tamamen yaban
clam tr; neticede onun, doa dnyasna hkim olmaya y
nelik nispeten zayf abalar kendi kontrol dndaki kozmik
gler karsndaki yetersizliiyle glgelenir. Doa insanla
rn ilikilerinin salt hayvansal olduu ve insanlarn karsnda
hayvanlar gibi korkak ve hareketsiz kaldklar, her eye kadir
ve doruluundan phe edilem ez [bir] g olarak ortaya
kar; bu yzden o doaya ilikin salt hayvan b ilintir (doal
d in ). Bununla beraber, M arx doal dini insan ve doa
41

Tnnies Eletirisi, s. 4 2 1 .

42

The E lem enary Form s o f the Religious Life, s. 464.

43

The G erm an Itleology, s. 42.

338

arasndaki dolaysz karlam ann sonucu olarak alm az; bu

doal d in... toplum un biim i tarafndan ve toplum un biim i
de bu din tarafndan belirlenir.44
M arx, tpk D urkheim gibi, nfus younluundaki art bu
koyun benzeri veya kabile bilinci durum unun tesine ge
mek iin tem el nem de bir faktr olarak grr.45 Nfus y o
unluunda art - n c e d e n gsterildii gibi, M arxa gre snf
l bir toplum un varln m erulatrm a ilevine sahip bir fi
kirler sistem inin oluum unun tem el nkoulu o la n - ibl
mnde gelimeye yol aar. Bununla beraber, D urkheim n ana
lizinde ekonom i ve toplum arasndaki karlkl ilikiye yete
rince yer verilmez; o, k olek tif ayinler srasnda dinsel inan
larn oluum unun zellikle toplum sal k arakterini vurgular.
D urkheim , ekonom ik faaliyetlerin basit toplum lann fikir sis
temleri zerindeki m uhtem el etkisini kabul eder, ancak asln
da ekonom ik ilikilerin dinsel anlaylara tbi olm asnn daha
m uhtem el olduunu ne srer.46 Bu vurgu ayrca daha kom p
leks toplum lann m orfolojisi tasvir edilirken kullanlr. Durkheim n m orfolojik em asnda, temel dzenleyici ilke yapsal
farkllama derecesidir. Neticede ekonom ik snflarn varlna
hibir zel nem atfedilmez: D urkheim iin , farkllam bir
iblm ne sahip toplum lann tem el yapsal eksenini kesin
likle snfsal ilikiler oluturmaz. D urkheim n toplum lar tipolojisinde siyasal g dalm bile temel m orfolojik farkllama
kriteri karsnda ikincil nemde grlr. Bylece, D urkheim
ve M arx arasndaki farkllklar, fikirlerin toplum sal altyaplanndan bam szlk derecesi hakknda deil, aksine hu altyap
nn ina edici k a ra k teri hakkndadr. Bu husus sonraki blm
de am lanacaktr.
D insel in an larn ald atc karakteri so ru nu ilkel d in ler
teorisi ile D urkheim ve M arxin m od em toplum larda dinin
nem i konusundaki grleri arasnda uygun b ir kpr olu
turur. Bu konuda iki dnr arasndaki farkllklar, M arx ve
44

T h e G erm an td eolog y , s. 43.

45

T he G erm an td eolog y , s. 4 2 .

46

T he Elem entary F orm s o f h e R eligious L ife, s. 4 6 6 (dipnot).

339

W eber rneinde olduu gibi, bir lde onlarn ahlk bak

alarndan kaynaklanr. D urkheim , toplumsal p atoloji anla
yna dayal kendi zel ahlk grelilik anlay lehine, felse
fi yeni-Kantl reddeder. Bu yaklama gre, bir toplum tipi
iin geerli bir ahlk, farkl bir toplum tipi iin uygun deil
dir; evrensel geerlilik iddiasnda bulunabilecek ahlk ideal
ler yoktur. M arx, byk lde benzer bir vurguyu benim ser.
Aksine D urkheim iin belirli bir ahlk idealler topluluunun
geerliliinin tem el kriteri, onlarn toplum sal organizmann
ihtiyalarna tgenel] uygunluklar iken, M arxin anlaynda
bu kriter snfsal ilikilerle balantldr, zira ahlklar toplum
daki ekonom ik g dalm ndaki eitsizliklerin bir ifadesidir.
M arxin yazlarnda (D u rkh eim n ak sin e) bu vurgu, ayrca
zel karlar ve genel karlar (snfsal yap/yabanclama)
ayrm nn tarihsel zm ne temel vurguyla birleir.
Bu yzden, Marx iin dinin aldatc karakteri yabancla
mann tarihsel geliim i temelinde llr. lkel insan doaya
yabanclamtr ve bu yabanclama doal din biim ini ka
zanr. lblm ndeki genileme sonucunda,, doaya daha fazla
hkim olunmasyla birlikte, dinsel inanlar insann kendin e ya
banclam asnn ifadesi olan (W eberin deyiiyle) rasyonelle
m i fikir sistem lerine dnr. Kapitalizm insann doaya h
kim iyetini olaanst artrr: Doa, insanlarn teknik ve bilim
sel abalaryla giderek insanileir, ancak bu sre -kapitalist
retimin yol at iblm ndeki gelimeye bal o la n - kendi
ne yabanclamada byk bir art pahasna salanr. Dinin al
datc karakteri burada kendini mevcut (yabanclam ) top
lumsal dzenedizmet ederek gsterir ve bu yabanclama, po
tansiyel halde bulunan ancak kapitalizmde de gereklemeyen
insani kapasiteler m itik bir evrene aktarlarak salanr.
M arxm , din insanlarn afyonudur47 eklindeki (k lt
c ) ifadesiyle; Durkheim 'm dinin yoksullan teselli edip o n
lara daha ziyade, toplum sal dzenin ilahi doasnn sunduklanyla yetinmeyi ret[tii]48 tezi, dinsel inanlar tbi konum
47

K arl Marx, E arly Writings, s. 44.

48

S u icid e, s. 2 5 4 . Bu nedenle, D urkheim 'm dine kar olum lu" ve M arx'in

340

daki insanlarn konum larn m erulatrmaya hizm et ettiin

den so sy olo jik ierik olarak ayndr. Ancak M arxn yabancla
ma tezine gre, dinin gc yine de bir yanlsam aya dayanr,
zira bu yanlsam a stn insani gler kadar insani kapasitele
ri de grmeyi engeller. D urkheim iin, aksine din, belirli din
sel inanlar ilgili toplum tipinin varlyla ilevsel uyum azlk
iinde olm as dnda, bu anlamda aldatc olamaz. Bu uyu
mazlk gerekte m odern toplumdaki geleneksel dinler iin sz
konusudur. Durkheim , Hristiyanln ve daha zelde Protes
tanln m odern birey kltn n dolaysz kayna olduunu
kabul eder. D urkheim , antik an dinsel kltleriyle H risti
yanln sem bolik ierii arasndaki kartlklar kuvvetle vur
gular: Antik dnyann dinleri temel hedefleri ncelikle evre
nin dzenli ileyiini salamak olan ritel sistem leridir; bu
yzden, onlarn ilgi oda d dnyaya ynelikti. Fakat H
ristiyanlk bireysel ruhun kurtuluunu vurgular:
H ristiyan lk iin erdem ve d in darlk maddi rielleri deil,
aksine ru hun isel d u ru m larn ierd iind en , kii ken disini
srekli gzetim altnda tutm ak zorundadr... Bu yzden, her
d n cen in iki m u htem el kutbu doa ve insandan , zo ru n
lu olarak kincisi H ristiyan toplum lann dncesinin cazibe
m erkezini olu tu rm u tu r...49

Bununla beraber, ahlk birey cilik, aslnda bu kaynaktan

gelse bile, ayn zamanda m odem toplumlar 18. yzyldan iti
baren dntren ve rasyonalizmin hayatn btn alanlarna
nfuzunu ieren bir dizi deiimin ifadesidir. Bu yeni inan
lar, gerekte kutsal bir nitelie sahip olsalar bile, Kilisenin
n ceki egemen konum una ulaamazlar; devlet, ada ahlk
dzenin genel devamll iin sorumluluu giderek daha fazla
stlenm ek zorundadr.
dm anca" tutum larn "yzey deerlerine" gre deerlendirm ek on lar ara
snda sosyolojik bir karlatrm a yaparken yanltcdr. Bu t r basitletirici
b a k asnn bir rnei iin bkz. Robert A. Nishet, T he S ocio lo g ical Tradition
(Londra, 1 9 6 7 ), s. 2 4 3 -2 5 1 ve 2 5 5 -2 5 6 .
49

L'volution p d ag o g ie (F r. bask), s. 3 2 3 .

341

Durkheim n nceki alarn dinleri ile bugnn ahlk! ihti

yalar arasnda kurduu teorik ba, geleneksel ve ada top
lum arasndaki ayn lde nem li farkllklar gzden kar
maya yol am amaldr. Durkheim , muhafazakr geleneksel deizm e dnm eyi kesinlikle reddeder. Bu yzden, d ini genel
anlam da kutsalla ve bu ned enle kendi kulland anlam da
-sem b o ller ve deerler arasndaki srekliliin yan sra, ge
mi ve bugn arasndaki nem li sreksizlikleri vurguladahlk dzenlilikle zdeletirerek tanmlar. Kiilik k l ne
dayal gelecein ahlk en fazla dinin laik hm anizm e dn
m esinin ifadesidir. Bu anlay M arxin (ve Feuerbachm ) anla
yndan farkl klan ey (19. yzyln ilk yansnda Fransz ve
Alman toplumsal dncesinin ortak bir zellii olan) gele
neksel dinin yerini hm anist bir etiin almas gerektii dn
cesi deil, aksine bu etik ile som ut toplumsal yap (rnein i
blm ) arasndaki ilikinin doasna vurgudur. Bu noktada
m etodolojik bir soruna ksaca deinm ek gerekir.
D u rk h eiu n birey lere d sal ve onlar k stla y c bir
ey olarak toplum sal yap anlay ile M arxin ncelikle toplum 'u bireyin karsnda bir soyutlam a olarak alm aktan ka
n m a abas arasndaki ilikiyi yorum larken, M arxin ya
banclama ve nesnelletirm e ayrmn hatrda tutmak gerekir.
Marx iin toplumsal olgular burjuva toplumunda iki anlam
da bireye dsaldr. lk olarak, olgular, insanlarn yarattklar
maddi rnler gibi toplum sal ilikilerin de realiteler olm a
s anlamnda nesnelleirler: Bu yzden M arx, topik sosyaliz
mi (ve genelde idealizm i) toplum u zeknn yarats olarak ala
rak toplum sal hayatn gerekliinden uzaklam akla eletirir.
Bu anlamda, her insan bir parasn oluturduu toplum un bir
rn ve reticisidir; bu ilke kukusuz sosyalizm dahil btn
toplum trleri iin geerlidir. Ancak burjuva toplum da, top
lumsal olgular ayn zamanda -ta rih sel olarak greli ve yaban
clam ilikilerin yapsndan k ayn ak lan an - d sal ve k
stlayc bir karaktere sahiptir. Bylece bu anlamda birey i
iler (M arxin yabanclam a analizinde aklad biim lerde)
kendilerine dsal ilikilere girm eye zorlanabilirler; ancak
342

Marxa gre birey ve toplum arasndaki bu ikilik kapitalizm in

almasyla zlecektir. Bu yzden D urkheim n m etod oloji
sinde, dsallk ve zorlayclk zorunlu olarak yakndan iliki
liyken; M arxm dncesinde onlar, b irer y a b a n cla m a rn e i
olmalar nedeniyle, toplumsal olgularn evrensel karakteristik
leri deillerdir. Sosyalist toplumda, ahlk otoritenin karakteri
(bireyin holanmad ahlki norm lara ballk zorunluluuy
la ilikili olduu srece) Kant ykm llk veya dev unsu
runu alkoymay gerektirmez.
Bu teorik grler M arx ve D urkheirrim laiklem enin so
nularn farkl biim lerde deerlendirdiklerini gsterir. Marxa
gre din her zam an b ir yabanclam a biim idir. Zira dinsel
inanlar gerekte insanlarn sahip olduklar kapasiteler veya
glerin mistik varlklara yklenm esini gerektirir. Bu bak a
sna gre, dinin ilgas (Auflebung) basite dinsel sem bolizm in
yerine rasyonel, bilim sel bilginin geirilm esini deil, aksine
daha nce mistik bir biim de ifade edilen bu insani kapasite
ler veya tarzlarn bilinli olarak kazanlmasn gerektirir. Dinin
almas birey ve toplum arasndaki dikotom i ve kartlk z
lebilecei iin m mkndr. Durkheimm konum undan bakl
dnda, ada toplum larn organizasyonu dikkate alnrsa, bu
gr olduka topiktir. Durkheim ve M arxin ortak bir nokta
s, birey ve toplum arasnda dikotom inin olmad bir toplum
biim inin var olabilecei grdr - rn e in m ekanik daya
nmal toplumlar. M ekanik dayanma bireyi toplum a doru
dan hibir arac unsur olmadan balar.50 Ancak bu genel top
lumsal form yerini organik dayanmaya brakmak zorundadr
ve yeniden kurulamaz; m m kn olsa bile, M arxin zihnindeki
toplum tipi, zorunlu olarak, sadece kutsaln alannn byk l
de yeniden geniletilmesini gerektirecek yaygn bir kolektif
bilincin yeniden em poze edilmesi olarak anlalabilir.
M odern toplum larda laiklem en in so n u la r k on u sun d a
D urkheim ve M arx arasndaki gr farkllklar onlarn m o
dern toplum larda oluum halin deki temel gelime eilim leriy

se) T h e Division o f L abo u r in S ociey , s. 129.

343

le ilgili tehisleriyle iliki iinde byk b ir nem kazanr. Bu,

M arx, Drkheim ve W eberin yazlarndaki, hem onlar birle
tiren hem de alm alarndaki baz temel farkllklar yanstan
bir temaya yol aar. Yani iblm nn karm aklndaki art
n gerektirdii toplum sal farkllama dzeyinin etkileri konu
sundaki farkl yorumlarna.

344

15
Toplumsal Farkllama ve blm

M arx, D rkheim ve W eberin yazlarnda m odem toplum un

analizi ve ahlk eletirisi farkl biim lerde yer alr. W eberin
am pirik veya bilim sel bilgi ile deer-ynelim li eylem arasn
da kurduu mutlak m antksal dikotom ideki srar, tarihsel ve
sosyolojik analizin siyasete aktif katlm ve toplum sal eletiriy
le ilikisine gsterdii ayn ldeki em patik onay gzden ka
rmaya itm em elidir. M arx ve Durkheim , Kan ahlk dalizmi reddeder ve ikisi de ada toplumsal dzenin karakteris
tik zelliklerinin olgusal ve ahlk bir deerlendirm esini yap
maya alr. Durkheim , hayatn gelimi toplum lann pato
lo jik zelliklerini tehis iin bir bilim sel bir tem el oluturm a
ya adar. M arxin alm as ve siyasal eylemleri insan, hakika
ti, yani gereklii ve gc, dncesinin bu yanlln Praxis
iinde ortaya koym aldr.1 argmanna dayanr.
Srasyla yabanclam a ve an om i kavram lar, M arx ve
D urkheim 'm modern topluma ynelik eletirel yorum larnn
merkez unsurlarn oluturur. Yabanclama kavram M arxin
kapitalizm eletirisinin ve bu nedenle, onun burjuva dzenin
yeni bir toplum tipiyle alabilecei tezinin ana eksenidir. Bu

Writings o f th e Young M arx on P hilosophy and Society, s. 4 0 1 ; Werke, c. 3 , s. 5.

345

kavram M arxm sonradan terk ettii erken dnem topik bir

konum u tem sil etm edii gibi M arxin Kapitadeki nisp eten
kk meta fetiizm i tartmasyla da snrl deildir. Ayns
D urkheim n anom i kavram iin geerlidir; bu kavram Durkheimm m odem kriz ve bu krizin nasl zlecei konusun
daki tm analizinin tamamlayc bir unsurudur.

Yabanclama, anomi ve "doa durumu"

M arx ve D urkheim n yabanclam a ve anomi kavramlar ara
sndaki tem el farkllklarn, farkl bir zm n doa durum un
da insan anlayna dayand aka grlebilir. M arxrn ya
banclama kavram insann doas gerei iyi olduu, ancak
loplum un etkisiyle bozulduu nclne dayanr; anom i kav
ramnn kaynanda ise aksine insann doas gerei, b en
cillii toplum tarafndan kat bir biim de snrlandrlm as ge
reken, kolayca ekillendirilem eyen b ir varlk olduu kabul
yatar. lk grn Rousseaunun, kincisinin Hobbesun insan
anlayna yakn olduu varsaylr.2 Ancak byle bir yorum so
runu byk lde basitletirm ektir. Yabanclama ve anom iyi esasen varsaymsal b ir doa durumuna gre lm ek Marx
ve D urkheim m yazlarnn en temel boyutunu, insann tarih
sel doasna vurgularn gz ard etm ektir. D urkbeim n ifa
desiyle: M evcut, gem ie direnir fakat ondan kaynaklanr ve
onu srdrr.3 k i dnr de, ak ve kesin b ir biim de,
kendi konum larm tarih d soyut felsefeden ayrr. D rkhe
im, zellikle Rousseau ve Hobbesu bu adan eletirir. Durkheima gre, ikisi de birey ve toplum arasndaki sreklilikte
bir krlm a olduu kabulnden hareket eder ve bu yzden,
insann ortak hayata direndiine, sadece zorlandnda ona

rnein bkz. Jo tn Horton, T he de-hum anisaion o f anom ic and alienation,

s. 2 8 3 -3 0 0 ; Sheldon S. W olin, Politics an d the Vision (Boston, 1960), s. 3994 0 7 . Daha ileri bir tartma Steven Lukes tarafndan yaplr: Alienation and
anom ie", P eter Laslett ve W . G. Runcim an, Philosophy. Politics an d Society

Levolution ped ag og ic, s. 21.

(O xford, 1 9 6 7 ). s. 134-156.

346

boyun eg eb ilece in e inanr. D urkheim burada k stlam a

kavramna Hobbesunkinden olduka farkl bir anlam ykledi
ini vurgular.4
Durkheim n, ben cil ihtiyalar bireysel organizm ann biyo
lojik (yani toplum ncesi) yapsnda temellendirdii doru
dur. Ama bencilliin ayn zamanda byk lde toplum un
bir rn olduunu da aklar. rnein M arx kadar D urkhe
im iin de ekonom ik bireysel gelime gds, m odem toplu
mun bir yaratsdr.5 Bireyselliin yksek dzeyde gelitii mo
d em toplumlarda bencillik toplumsal birlik iin daha byk
bir tehdit oluturur. Bireycilik kesinlikle bencillikle ayn ey
olm asa da, bencil eilim lerin kapsam n g eniletir. M odem
toplumun belirli kesim lerinde yaygn olan anom i durum u, tek
tek insanlann -u z u n bir toplumsal gelime srecinin sonucu
o la n - gdler ve duyarllklarnn kapsam ndaki byk art
n yansmasdr. Baka deyile, modern insan bir anom i duru
mu yaarken toplum ncesi (varsaymsal) doa durumundaki
bir vahiden olduka farkl bir konumdadr. kincisi, anom ik
bir konum da olm ayacaktr. Benzer ekilde, b ir insan yavru
su dnyaya geldiinde bencil fakat anom ik durumda olmayan
bir varlktr. Zira onun ihtiyalar belirli biyolojik kstlam ala
ra tbidir. ocuk sosyal bir varlk haline gelirken sahip oldu
u drtlerin kapsam genileyebilir ve bu da onun bir anomi
durumunda yer alm as ihtim alini artrr. Artk herhangi bir
amac kalmayaca iin tm toplumsal hayat ve onunla birlikte
ahlk hayat ortadan kalkacaktr. 19. yzyl filozoflarnn doa
durumu anlay, ahlk d (im m oral) deilse bile, en azndan
a h l k tem elden y ok su n d u r (am oral).6
Bu genel bak as, genellikle varsaylann aksine, M arx'inkinden ok da farkl deildir. M arx, Durkheim gibi, 19. yzyl
rasyonalistlerinin insan gerekte toplumdan kaynaklanan ye
4

Les rgles d e la m th od e sociolog iqu e (tng. bask), s. 121, 124.

Suicide, s. 3 6 0 ; aynca kr. The Division o f L a bo u r in Society, c. 11, 2 7 2 -4 ,4 0 3 -4 .

T he Division o f L a b o u r in Society, s. 3 9 9 . Her ne kadar, o cu k doas geregi

bencil olm asa da... uygarlam yetikin.., organik ihtiyalaryla ilikisiz bir
ok fikir, duygu ve pratie sahiptir." Suicide, s. 21 1 .

347

teneklere sahip, doa durumunda bir varlk olarak dndk

lerinin farkndadr. Doann nispeten kontrolsz kaprislerinin
hkimiyeti altndaki ilk insan toplum larna snrl dzeyde n i
telik veya kapasite elik etm itir. Marxa gre, insan insan
klan, onu hayvanlardan ayran ey kesinlikle toplum sal ka
rakteridir. nsann tm duyulan ve biyolojik drtleri bu d
nm salayabilir. rnein cinsel faaliyet veya beslenm e in
sanlar iin sadece biyolojik drtlerin doyurulmasndan ibaret
deildir, aksine onlar toplum un geliim i srasnda ok eitli
doyumlar salayan eylem lere dntrlrler. M arxm ifade
siyle: Arzular veya hazlanm z toplumdan kaynaklanr; bu n e
denle onlar doyumlarna hizm et ettikleri nesnelere gre deil
topluma gre leriz. O nlar, toplum sal bir doada olduklar
iin, greli bir doaya sahiplerdir.7
Bu anlam da, yabanclam a ve anom i kavram larnn arka
snda yatan deimezler arasnda yzeysel bir karlatrm a
da grnenden ok daha yakn bir benzerlik vardr.8 M arx ve
Durkheim insani nitelikler, ihtiyalar ve gdlerin byk l
de toplum sal gelim en in rn olduunu vurgular. kisi
de, bencillii bir toplumsal dzen teorisinin temeli olarak alan
ekonom i politik teoride ciddi bir kusur olduunu dnr.
M arxm ifadesiyle: blm ve m badele iktisaty kendi bili
m inin toplumsal karakterini yceltmeye sevk eden iki olgudur.
Ancak o, te yandan toplum un sosyal olmayan, zel karlar
temelinde kurulduunu varsayarak bilinsiz bir biim de kendi
bilim inin elikili doasm ifade eder.9 Benzer ekilde D urk
heim , Tnniesj G esellsch aft kavramnda toplum u faydac bir
yaklamla -sad ece devletin d etkisiyle btnl salan
7

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 9 4 .

Freud ve Durkheim arasnda ou kez yaplan olduka yzeysel karlatrm atarda D urkheim 'n insan ihtiyalarn n tarihsel ve toplum sal karakteri
ne vurgusu gz ard edilir. Durkheim 'n konum unun ilikili alardan Hobbes'unkinc ne kadar benzedii H obbesun bir doa durum unu gerekte ne
kadar varsaydna baldr. Bkz. C. B. M acpherson, T he Political T heory oj
P ossessive Individualism (Londra, 1 9 6 2 ), s. 19 vd.

s. 187; aynca kr, Stim erin bencillik felsefesi eletirisi, The C e m a n Ideology,
s. 4 8 6 -4 9 5 .

348

d srece bir birlik olu tu ran- bamsz, tekil bir atom lar
toplam olarak ald iin eletirir. D urkheim a gre bu tama
m en yetersiz b ir anlaytr: Szlem elerin biim lendirilm esinde bireylerin etkinlii, iblmnde, geni bir toplumsal ba
lar ann ifadesidir. M arx, ayn noktay farkl bir siyasal eilim
iinde vurgular. Sivil toplum iindeki birey atom la karlatr
lamaz, zira atom un ihtiyatan y ok tu r ve kendi ken din e y eterlidir. ktisatlarn benimsedii atom cu birey anlaynn temel
hatas, sivil toplum un yesinin dierlerine karlkl bam l
lk ilikileriyle bal olduunu grememesidir. Devletin gerek
tem elini bu yasalamam ilikiler oluturur; gerekte, devleti
ayakta tutan sivil toplumdur. Burjuva loplum unda iblmndeki gelimenin btnletirici karakteri dncesi, esasen
M arxin ekonom i politie eletirisinin temel hedeflerinden biri
dir: Kapitalizmin genilemesi zerk yerel topluluu ykar ve in
sanlar ok daha kapsaml olaanst bir karlkl bam llk
lar erevesi iine sokar. M arxa gre, bu sre sadece yabanc
lamada art pahasna gerekleir.
A yrca M arx in z g rl k an lay g e r e k te D u rk h eim
zerk zdenetim kavram na olduka yaknd r ve kesinlikle
faydac anlayla kartrlm am aldr. Hegelin yazlarnda o l
duu gibi, zgrlk ve rasyonel szckleri M arxin yaz
larnda yakndan ilikili kavramlardr. Hegel, st rtl fay
dac bir yaklam iinde, bir insan, istekleri onu arzulad
eye gtrd lde zgrdr anlayn reddeder. Sokak
taki insan istedii gibi davranabildii lde zgr olduu
nu dnr, ancak bu keyfilik onun aslnda zgr olm ad
n gsterir." zgrlk bencilce davranmak deildir, gerekte
bunun aksidir. Bir eylem ak basite bireyin alternatif eylem
aklar arasndan irrasyonel seim ini ierdiinde, eylem z
10

T he H oly Fam ily, o r C ritiqu e o f C ritical C ritique (lng. bask), s. 163. Marx ay
rca, sivil toplum daki bireyin atom ik" konum unun szlem e ve m lkiyet
normlaryla m crulatnldgn ne srer. Feodalizm ile karlatrlrsa H ak
burada ayrcaln yerini alr (s. 1 5 7 ).

11

P hilosophy o f Right, (ed .) Knox (Londra, 1 9 6 7 ), s. 230. W eber'in zgrlk"

anlay iin onun G esam m elte A ufstze zur Wissenscho/tslehre adl alm asn
daki R oscher ve K nies tartmasna baknz.

349

gr olm aktan ok keyfidir. Bylece zor bir durumla kar

karya kaldnda d m andan kam ak yerine m cad eleyi
seen bir hayvan zgrce davranm olmaz. zgr olm ak,
zerk olm ak ve bylece rasyonel kontroln tesindeki i ve
d glerin zorlamas alm da olm am aktr: Bunun nedeni, z
grln insann bir ayrcal olm asdr, zira insan ancak top
luma yelii sayesinde iradenin biim inin yan sra ieriini
de kontrol edebilir. Hegele gre bu, ancak birey rasyonel ide
alle zdeletiinde m m kndr; M arxa gre ise bu, som ut
toplum sal bir d zeni, k o m p n ist b ir toplum un k u ru lm as
n gerektirir. Bireyin toplum iindeki konum u, rnein bilim
adam larnn bilim sel topluluk iindeki konum larna benzer
(Bu ayrca D urkheim m da benzer balamda kulland bir r
nektir). Bilimsel etkinlii tanmlayan normlar kabul eden bir
bilim adam onlar bilinli olarak reddeden birinden daha az
zgr deildir; aksine bilim sel topluluun b ir yesi olarak,
kendi bireysel kapasitelerini artrm asn ve yaratc bir b iim
de kullanm asn salayan k olek tif bir giriim iinde yer alabi
lir. Ahlk zorunluluklar bu ekilde kabul etm ek, yabanc bir
kstlaycy deil rasyonel olan kabuldr.
Kukusuz bu, Marx ve D urkheim n bak alarnda tarih
d olarak aln ab ilecek h ib ir nem li farkllk olm adn
sylem ek deildir. Durkheim , bireysel kiiliin iinde yer al
d ve sosyalletii loplum biim inin karakteristiklerind en
byk lde etkilendiini zerine basarak vurgular. Ancak
bu noktad a tam b ir tarih sel rlativizm i kabul etm ez: ster
ilkel ister uygarlam olsun, her bireyde bencil drtler
ve ahlk bir'anlam a sahip gdler arasnda kartlklar bu
lunmas anlamnda her insan bir h om o dublekstir. M arx, bu tr
bir psikolojik modeli benim sem ez. Onun anlaynda bu trde
rtk bir birey ve toplum antagonizmasyla ilgili hibir asos
yal temel yoktur. M arx iin , Birey toplu m sal v arlk tr... n
sann bireysel hayat ve trsel hayat birbirinden farkl eyler
deildir.12 zellikle burjuva toplum unda belirgin bir biim

12 K arl M arx. E arly W ritings, s. 158.

350

de rastlanan birey ve toplum arasndaki bencil kartlk iblm ndeki genilem enin bir sonucudur. te yandan, Durkheim m insan kiiliinin ikili yaps tehisi, doutan getirilen
biy o lo jik drtlerden kaynaklanan ben cilliin ocu k lu ktaki
daha sonraki ahlk geliim le tersine evrilem eyecei veya ta
mamen ortadan kaldrlamayaca kabulne dayanr.
Bu kabul, ayrca Durkheim ve Marxin kendi toplum model
lerinde retici etkinlie tandklar elikili rolle ilikilendirilebilir. Durkheim iin toplumsaln nedensel belirleyiciliine sosyolojik aklamann zerkliine- vurgu, toplum ve doa ara
sndaki karlkl ilikileri genelde ihmale yol aar. zelde bu
ihmal, maddi dnyada fiziksel olarak varln srdrebilmek
le ilikili ihtiyalarn toplum sal ballklarda kk salm gdle
rin bir paras olmadklar nermesinde kendini gsterir. Marx,
toplum ve doa dnyasn karlatrarak, onlar arasndaki kar
lkl etkileim i analiz eder ve bylece bireysel organizma ile
onun fiziksel evreye adaptasyonu arasndaki ilikiyi salayan
bedensel ihtiyalarn toplum sallam karakterini vurgular.
Fakat bu durum abartlmamaldr: Yukanda grld zere,
hem Marx hem de Durkheim insan ihtiyalarnn ekillenm e
sinde tarihsel boyutun nemini vurgular. Durkheim iin ben
cillik, sadece insani duyarlklarn byk lde geniledii bir
toplum biim inde toplumsal birlie tehdit oluturmaya balar:
Btn kantlar, uygarln geliimiyle iimizdeki iki varlk ara
sndaki m cadelenin artma eiliminde olduunu gsterir.13

blmnn gelecei
M arxin burjuva toplum u analizinde, kapitalist retim tarz
iinde dorudan ilikili ama birbirinden ksm en ayrlabilir iki
yabanclama kaynandan sz edilir. Bunlardan ilki, em ek s
recinde iin in k endi retici etkin liin e yabanclam asdr.
kincisi, iinin kendi rnne yani em ek srecinin sonucuna
yabanclam asdr. Daha uygun olmas iin, bunlar srasyla

13

T he dualism o f hum an naure, s. 339.

351

teknolojik yabanclam a ve piyasa yabanclam as olarak

adlandracam .'4 Bunlarn ikisi de kapitalist retim le iliki
li iblm nden kaynaklanr. kincisi, retim ilikilerinin or
ganizasyonunun bir snfn baka bir snf sm rm esine daya
l bir sn f sistemi yaratmasn ifade eder; ilkinde, mesleki uz
manlama iin rutin ve zel aba gerektirm eyen grevlere ay
rlm asnn kayna olarak grlr.
M arx iin iki tip yabanclam a da iblm ndeki genile
m enin tam amlayc unsurlardr: Tarihsel sre iinde snfl
toplum lann ortaya k art-rn m m kn klan bir grev
ler uzmanlamasnn gelim esine dayanr. Bylece snfsz bir
toplum un olum as -k a p ita lis t- iblm nn ortadan k alk
masna yol aacaktr. Bu nedenle, M arxin anlaynda piyasa
yabanclamas ve teknik yabanclam a iblm nden bam
sz olarak dnlemez: [f]bmit insan etkinliinin yaban
clam bir biim inden baka bir ey deildir...' 5 Piyasa ya
banclam asnn toplum un devrimci yeniden organizasyonuy
la alm asyla birlikte, bireyin etkinliklerin i snrl bir grev
alanna hapsederek, kiiye em ek sreci iinde yetenekleri ve
kapasitelerini gerekletirm esi iin hibir frsat tanmayan uz
manlamann blc etkileri tersine dnmeye balayacaktr.
D urkheim n iblm teorisi onu tamamen farkl bir yne
gtrr. Durkheim iblm nn geliim ini sn f sistem lerinin
oluum undan ziyade u zm anlam ann b t nletirici so n u
larna gre aklar. Sonu olarak D urkheim , sn f atm as
n toplum un devrimci yeniden-yaplanm as iin bir temel ola
rak deil, aksine iblm iinde farkl m eslek gruplarnn ah
lk koordinasyonundaki yetersizliklerin bir b elirlisi olarak
alr. D urkheim m tezinde zorunlu iblm anom ik ib
lmnden byk lde farkldr ve ilkinin azaltlmas kin
cisinin yaratt sorunlar kendiliinden ortadan kaldrm aya
caktr. Ona gre, M arxin sosyalizmi zorunlu iblm nn ya
ratt yabanclamayla ilgilidir ve tamamen piyasann dzen
14 Bu, kesinlikle yabanclam ann M arx'in belirledii farkl anlam larna karlk
gelm ez, sadece bu blm n am alaryla ilgili temel bir aynm oluturur.
15

352

K arl M arx. E arly Writings, s. 181; W erke, Ergd, s. 5 5 7 .

lenm esi -y a n i retim in toplum sallam as- ile alabilir. Ancak

Durkheim 'm kar grnde, neticede nceki toplum biim
lerinin ahlk omurgasn oluturan geleneksel kuram larn ta
mamen yklm asnn sonucu olan ekonom ik ilikilerin artan
egemenlii kesinlikle m odem krizin tem el nedenidir.
Aslnda D urkheim , piyasann dzenlenm esinin (piyasa ya
banclam asnn ortadan kaldrlm asnn) M arxin tek ilgi oda
n oluturduunu varsayarken hataldr. M arx balangta,
Durkheim gibi ayn soranla, ancak daha temel dzeyde ilgile
nir: E konom ik ilikilerin modern toplum zerindeki a h l k d
egem enlii. retim in toplum sallam asn ek onom ik retim e
tbi klarak, insan insanlktan uzaklatran alm a kou l
larn (teknolojik yabanclam a) ortadan kaldrm ann bir arac
olarak grr. Durkheim , iinin ayn hareketleri, ilgi duyma
dan ve anlamadan tekdze bir dzenlilik iinde tekrarlad
modern em ek srecinin y ab a n cla a n a karakterini ve bunun
in san d oasn n a l a ltlm a s olduunu k e sin lik le , kabul
eder.16 Fakat iinin insanlktan uzaklamas karsnda ner
dii zm ler iblm nde uzmanlamay ahlk olarak g
lendirmeye dayanrken, M arxin umudu ve beklentisi ibl
mnde kkl bir deiiklie gidilmesidir. Bu vurgu, gerekte,
Marxin yabanclama kavram ile Durkheim m anom i kavram
arasndaki temel farkllklarn ana m erkezidir. D urkheim iin
retim etkinliinin insanilikten uzaklamas bizzat iblm
nn blc sonularndan deil, iinin aom ik ahlk konu
mundan kaynaklanan bir olgudur. Baka deyile, em ek s reci
nin insanilikten uzaklamas, bireysel iilerin i etkinlikleri
ni toplum un retici abasna balayan ak bir am a birlii ol
mad iin ortaya km tr. Dolaysyla bu problem , iblmndeki zel rolnn toplumsal nem inin ahlk adan far
knda olan bireyleT yaratlarak zlebilir. Bylece birey artk
yabanclam bir otom at deil, organik bir btnn ie yarar
bir parasdr: (B]u andan itibaren etkinlii zel ve tekbiim li
olsa da, kendine ait bir yn olan ve bunun farknda, zeki bir

16

T he Division o f L a b o u r in Socicty, s. 371.

353

varlktr.17 Bu sonu D urkheim 'n iblm nn gelim esi ve

bu gelim enin insan zgrlyle ilikisi konusundaki genel
aklamasyla tamamen tutarldr. Kendi bilincinde bir varlk
olarak birey, st dzeyde zerklii sadece iblm ndeki zel
rolnn ahlk n em ini kabul ederek salayabilir ve gerek
farkllamam bir toplum un talep ettii kat ahlk tekbiim liliin gerek gerekletirilem ez arzularn uranlndan bu saye
de kurtulabilir.
M arxm anlaynn temel ncl, farkllam bir iblm
iinde bireyin ahlk btnl fikri deil, aksine insani top
lumsal etkileim in dzenleyici bir ilkesi olarak iblm nn
fiilen ortadan kaldrlmas gerektii dncesidir. M arx, hibir
yerde gelecekteki bu toplum un nasl organize edileceini ak
lamaz, bu perspektif D urkheim nkinden kesinlikle farkldr.
Ahlk bireysel ykm llk ve kolektif dayanma gibi norm
lar temelinde btnlem i, olduka farkllam bir iblm
beklentisi M arxm gelecein toplum u anlayna tamamen ya
bancdr.18
D urkheim a gre, M arxm teknolojik yabanclam ann orta
dan kaldrlmas um utlarnn temel kriteri artk m odem top
lum biim ine uygun olm ayan ahlk ilkelere dn temsil
eder. Bu, D urkheim n T oplu m da iblm nn banda ifade
ettii sorundur: G revim iz, m kem m el ve tam bir insan, ta
m am en kendine yeten biri mi veya aksine sadece bir btnn
paras, bir organizm ann organ m olm aktr?19 Bu alm a
da yer alan analiz, D urkheim a gre, neticede organik dayan
m ann m odern toplum larda n orm al tipi oluturduunu ve
sonu olarak evrensel insan ann sona erdiini gsterir.
Bat Avrupada 17. ve 18. yzyllarda hkim konumda olan bu
evrensel insan ideali ada dzendeki eitliliklerle uyu
17

T he Division o f L abo u r i Society, s. 373. Durkheim 'n konum unun b ir eleti

risi iin bkz. Georges Friedm ann, The Autonomy o f W ork (Londra, 1 9 6 1 ), s.
72-81 ve farkl yerlerde.

18

Bununla beraber, Engclsin ortaya koyduu bu grler D urkheim n kon u

muna daha yakn der. Kr. Engels, O n authority". Selected W orks (Ing.
bask), c. 1, s. 6 3 6 -6 3 9 .

19

The Division o f L abou r in Society, s. 4 1 ; (F r. bask), s. 4.

354

maz.20 Bu ideali savunan M arx aksini dnr: Kapitalizmi y

kma gtren eilim ler - h e r bireyin paylat- evrensel in
sann zelliklerini yeniden ele geirm eyi salayabilecek kapa
sitededir:
[ll b l m n n kald rlm as k a rlk l ili k ile rin ve r e ti
ci g lerin gelim e dzeyine, zel m lkiyetin ve ib l m
nn o n lar zerindeki prangalara d nm e d erecesin e bal
dr... zel m lkiyet sadece bireylerin her ad an gelim esiy
le ortadan kald rlabilir... Bireylerin zel ve zgr geliim leri
nin sadece b ir deyim den ibaret olm ad tek toplum lipi olan
kom nizm de, bu gelim e kesinlikle bireylerin karlkl iliki
leriyle, yani ksm en ekonom ik gereklilikler, ksm en herkesin
zgrce geliim inin gerektirdii dayanm a ve m evcut reti
ci g ler tem elinde, bireylerin etkinliinin evrensel karakteri
arasndaki iliki tarafndan belirlen ir.2'

Bu anlay, ou kez inanlann aksine, m etafizik bir ilke

ye, insann m kem m ellii dncesine ball gerektirmez.
M arxa byle bir gr isnat edilmesi yabaclama ve eyle(tir)
m enin kartrlmasndan kaynaklanr -b u aslnda Marxin fay
daclara ynelttii bir sulamadr. Yabanclamann almas zrie-insann etkinlii nndeki engellerin tamamen ortadan kal
drlm as anlam nda yorum landnda, byle bir durum , ger
ekte insann kendi yazgsn belirleyecek konumda olduu ve
tm insani potansiyellerin gerekletirildii topik bir dnya
anlamna gelecektir. Yabanclamann almas nesnelletirm e
nin sona ermesini gerektirmez; toplum (ve maddi evre) bire
yin dnda olmay srdrecektir. Bununla beraber, onlar, ya
20

L volution p d ag o g ie (F r. bask), s. 3 7 4 vd. D urkheim bir baka yerde yle

yazar: Biz Iblfim'nde eski hm anist ahlk idealini, ahlk kltrl insan
idealini deerlendirdik: Gnmzde nasl anakronik olarak ele alnabilecei
ni, yeni bir idealin toplumsal ilevlerin artan uzm anlam asnn sonucu olarak
nasl biim lendirildii ve gelitirildiini gsteriyoruz.". A nne sociologiqu e, c.
10, 1907, s. 355.

21

T he G erm an Id eolog y , s. 4 9 5 . Hegelin ve onun araclyla Sch illerin etkisi

burada aktr. Schillcr'in almasyla karlatrn: On the A esthetic E du cati
on o f M an (1 7 9 5 ) (O xford . 1 9 6 7 ), s. 3 1 -4 3 (6 . m ektup). lEstetih zerine, ev.
Melaha zg, Kakns Yaynlan, 19991

355

banclamada olduu gibi, bilinli P raxise kart veya onu en

gelleyen dnyalar temsil etmeyecek, aksine onunla btnle
mi bir ey olarak kabul edilecektir. Marxa gre, nceki a
larda evrensel insan idealine ya sadece insann doadan yaban
clam as pahasna ulalm -ilk e l toplumlarda olduu gibi
ya da aznlktaki snflara zg bir ey olarak kalmtr. Kapita
lizmin alarak iblm nn kaldrlmasyla birlikte her insan,
uzmanlam bir grevi bireyin temel toplumsal nitelii klan
(bir insan bir gretm endir veya cretli iidir gibi) mesleki
kategoriletirmelerden kurtulacaktr. Bylece her birey insanl
n evrensel zelliklerini kendi iinde barndracandan insa
nn tr varlna yabanclamas son bulacaktr.22
Marx ve D urkheim m bak alarndaki daha genel farkl
lklar bu balamda deerlendirilm elidir. D urkheim iin m o
d em toplumun sosyal yaps bencillik ve bir toplulua yeli
in bireylere ykledii ahlk talepler arasndaki kartl daha
da arlatrr. Bu dikotomiyi zm enin hibir yolu yoktur, zira
ada toplum un -b irey sellik ve kendilik-bilincinin geliim i
ni mmkn k la n - organizasyonu, zorunlu olarak bireyin ben
cilce eilimlerini doruuna kartr. Aynca D urkheim in ib
lm teorisi organik dayanmann -iblm nde ilevsel kar
lkl bam lln- modern norm al tip olduu iddiasn ier
diinden ahlk btnlem e sorununa (anom iye) belirgin bir
nem verilm esi gerektii sonucunu dourur. K iinin ufku
nun daralmas veya aksine tatm in edilemez arzularn ortaya
km as, iblmnde uzmanlam ve snrl sayda grevleri
srdrme gibi rgtsel bir zorunlulua sahip olan, ancak bire
yin kolekiviteye boyun emesini salayacak gl bir ahlkn
egemen olmad bir toplum sal dzende zellikle youndur.
Durkheim, st tabakalara geiin miras braklan ayrcalklara
deil, aksine yetenekli bireylerin eitim sistemi araclyla re
kabeti seim ine dayand ok eslekli bir toplum ngrr.
Yeteneini herkese ak bir biim de kantlayarak bireysel kaza
nm lar salamay dllendiren bir toplum, aktr ki, uzlar22

356

Kr. T hilo Ramm, Die knftige G esellschaftsordnung nach der T heorie von
Marx und Engels", M arxism usstudien, c. 2, 1957, s. 77 -1 7 9 .

lamaz bencilliklerin art ynnde bir bask yaratr. Byle bir

toplumda, herkesin herkese kar sava -ben cilli in zgeci
likle dengelenm esini gerektiren- ak bir tehdittir; bunlarn ka
deri sonu gelmeyen atmalara baldr.

Brokrasi problemi
M arxin kap italist giriim in ortaya k n n tem elin kayna
olarak iblm nn genilemesi analizinde iinin retim
aralarndan kopartlmas srecine zel bir yer verilir. Marxa
gre, bu sre burjuva toplumunun ortaya knn en temel
nkouludur ve tarihsel olarak, kapitalist retim tarzna ikin
sermaye ve cretli em ek arasndaki snfsal ilikinin biim ini
belirler. M arxi kapitalizm in ortadan kaldrlm asyla yabanc
lamann alaca yargsna gtren ey, iblm ve snfsal
yap arasnda kurduu bu doal ilikidir. Durkheim ve W eber,
sosyalist toplum lan kurulma ihtim alini gz ard etmez: kisi
de sosyalizme geiin mevcut toplum biim ini kkten dei
tireceini dnr. Bununla beraber, D urkheim n konum u
W eberinkinden keskin bir farkllk sergiler ve W eberin Batl
toplumlarda iblm nn geliimiyle ilikili aklamas Marx
ve D urkheim n yaklam na kar nc alternatifi oluturur.
W eberin epistem olojisi, onun genel toplumsal gelime pers
pektifin i, aralarndaki farkllklara ram en toplum un geli
me evrelerinde ilkel toplumlardan amza belirli genel bir
rnt bulunduunu varsayan dier iki yazarn perspektifin
den ayrr. ou kez W eberin laik rasyonellemeye genel s
rklenie23 vurgusunun dier yazarlarn gelim e em alarnn
bir benzerini oluturduu sylenm itir. Ancak W eberin bak
asndan, rasyonellem enin geliim i analizi tarihin tek ya
da doru tem sili olmayp, aksine m evcut kltrel bir bak
asn tem sil eden bir bilgiden ibarettir. Yine de, bu nem li
tespiti aklda tutarak, W eberin tipik kapitalist gelime sreci
analizini M arxm kiyle karlatrabiliriz.
23

Gerth ve M ills, Introduction: the man and his w ork. From Max W eber: Es
says in Sociology, s. 51.

357

W eberin yazlarnn nem li bir blm nde dinsel inanlar

alannda anlam dzeyinde rasyonellem eyi artran faktrler
ayrntlaryla betim lenir. Bununla beraber, W eber her zaman
rasyonellem enin geliim ini etkileyen ve bu geliim den etki
lenen toplum sal ilikiler eksenini aratrm akta srarldr. Bu
anlam da, en nem li sorunlar sadece rasyonellem e derece
siyle deil, ayn zam anda onun etkilerinin zel toplum sal
ilikiler ve kurum lar kom binasyonlarn gelitirm e biim iy
le ilgilidir. N itekim Batda ve daha zelde kapitalizm de, sa
dece rasyonellem enin derecesi deil, yn de dier byk
u y g arlk lard ak in d en fa rk ld r. M odern Bat k a p ita liz m in
de rasyonellem enin kapsam kadar, gelim e yn ve alanla
r da olduka farkldr. Bunlardan ilki, temel nem de bir olgu
olan b ilim in yaylm asdr: Bu sadece by bozum u s re
cini gerekletirm ekle kalm az, retim de rasyonel te k n o lo ji
nin daha fazla kullanlm asn m m kn klar. Ayrca, Bilim
sel alm a ilerlem enin akna zincirlidir... Her bilim sel uy
gulama yeni sorunlar ortaya kartr; onun alm as ve m o
dasnn gem esi g e r e k ir .24 Bu yzden, bilim in kurum lam a
s modern hayata, bilim sel aratrm a faaliyetlerini dzenleyi
ci bir norm olarak hizm et eden ve profesyonel bilim yapanlar
dndakilerin anlayam ayaca rtk bir yenilik ve dei
me dinam ii kazandrr. M odern ekonom ide, bilim sel yen i
liklerin teknolojiye uygulanm as (ada kapitalizm in nemli
ayrt edici bir zellii olan m etotlu giriim cilii ilerleten m u
hasebe tutma ilem inin rnek oluturduu) rasyonel hesapla
ma yntem lerinin kullanlm asyla i ie geer. Rasyonel kapi
talist davran*' ayrca toplum sal organizasyon alannda k a
nlmaz sonulara yol aabilir ve zorunlu olarak brokrasinin
genilem esini besler.
W eber, modern kapitalizm in sermaye ve cretli emek ayr
mna dayal bir snf sistem ini gerektirdiini kesinlikle yads
maz ve aynca M arxin olduka fazlaca vurgulad kylln
tarihsel olarak ortadan kalknn nem ini kabul eder. Ancak

24

358

From M ax W eber: Essays in Sociology, s. 158.

W ebere gre, sermaye ve cretli em ek ayrm kapitalizm i karakterize eden farkllam iblm nn temel yapsal ekseni
deildir. W eber (D urkheim dan farkl olarak), etkinliin ras
yonelliinin m o d em kapitalist retim asndan nem ini ve
snfsal ilikilerden ksm i bam szln vurgulayarak, kapi
talizmin sn f sistem ini iblm ndeki farkllam adan aynr.
Baka deyile, grevlerde brokratik uzmanlamay kapitaliz
min tam am layc bir zellii olarak alr. Bu gr, daha am pi
rik dzeyde, W eberin ekonom i ve toplum daki ksm en bam
sz b rokratiklem e s releri zerine analiziyle desteklenir.
Kendi brokratik grevlilerine sahip rasyonel bir devletin ge
liim ini tamamen ekonom ik rasyonellem enin bir sonucu ola
rak aklayamayz, aksine o, bir lde kapitalizm in geliim in
den nce yer alm tr ve aslna baklrsa bizzat kapitalizm in or
taya km a yardm c olan koullan yaratmtr.
W eber, bu yzden, iinin retim aralarndan kopartlm a
s srecinin dorudan sanayi alanyla snrl olduu dnce
sine aka itiraz eder ve kavram dier kurum sal balamlara
uygular. W eberin tezinde, otorite hiyerarisine sahip bir or
ganizasyon biim i m lkszletirm e srecine tbidir: W eber,
M arxm retim aralar kavram nn yerine ynetim arala
r kavramn geirir. Basite ifade edersek, W eberin egem en
lik ve tbiyet ilik ilerin in organizasyonuna M arxm retim
ilik ilerin e ykledii ncelii tand sylenebilir. W eb ere
gre, siyasal b ir b irlik g revlilerin kendi ynetim aralar
na sahip olduklar bir m lk biim inde rgtlenebilir. N ite
kim Ortaagda kendi dar blgelerinin mali ilerini dorudan
kontrolleri altnda tutan vassallar kendi askerleri ve askeri do
nanm larn salamakla ykmlydler. M odem devlet aygt
m onarklarn ynetim aralarn kendi ellerinde toplamaya y
nelik eylemleri sonucunda geliti:
H ibir resm grevli, mal veya hizm et karlnda ald pa
ran n veya k o n tro l altndaki binalar, m aazalar, aralar ve
sava aygtlanm n kiisel olarak sahibi deildir. ada dev
lette idareci, idari personel ve iilerin maddi idari organizas
359

yon aralarnn sahipliinden uzaklatrlm as sreci tam am

lanm tr - b u sre devlet kavram iin tem el nem dedir.25

Bu gelim eler iblm n e dayal bir uzman b rokratlar

tabakasnn26 ynetim aralarna sahiplikten uzaklatrld
m odem devletin ortaya knda en nem li faktrlerdir. G e
nelde iblm nn gelim esi, ynetim aralarnn m erkezi
lemesi ve beraberinde brokratlarn ynetim aralarnn sa
hipliinden uzaklatrlm asyla birlikte ilerlem itir. W eber'e
gre, asker organizasyonlarda bunun belgeleri m evcuttur. F e
odal ordularda her asker kendi silahm temin etm ek zorun
dayd: Bu, her tr m ilis iin bir zorunluluktu. Ancak srekli
orduya ihtiya duyulan m onarik devletlerde, eski M srdaki
gibi, kraln silahlar ve asker donanm n sahibi olduu ve bun
lar temin ettii brokratik bir yap geliir. Bat kapitalizm in
de, ynetim in m erkezilem esi ve ilerin rasyonel hesaplamala
ra tbi olm as gibi iki faktrn etkisi altnda, ynetim aralar
nn kam ulatrlm as sreci sadece orduya deil, uzmanlam
iblm nn bulunduu - n iversiteler, hastaneler g ib i- dier
organizasyonlar da ieren birok alana nfuz eder. Brokratik
uzm anlam ann yaylmas, esasen, bu uzmanlama biim inin
idari grevlerin koordinasyonunda dier organizasyon biim
lerinden teknik stnl sayesinde gereklem itir. Bu, ayr
ca, brokratik konum larn bir lde uzmanlam eitsel n i
teliklere gre doldurulm asna baldr. Sadece brokrasinin
modern geliim i bile rasyonel, uzmanlam snavlar engelle
nemez bir biim de ne k artr.27 Bu nedenle, brokratiklemenin geliim i zorunlu olarak uzmanlam eitime talep ya
ratr ve D urkheim m szn ettii evrensel insan, tam ve
eksiksiz insan m m kn klan nceki alarn hm anist kl
trn giderek ortadan kaldrr. W eber, ilk alarn kltrl
insannn yerini artk eitim li uzmann aldn ne srerken
25

F rom M ax W eber: Essays in S ociolog y , s. 8 2 .

26

From M ax W eber: Essays in S ociolog y , s. 88.

27

E conom y and S ociety, c. 3, s. 9 9 9 ; (Alm. baski), c. 2, s. 5 8 5 ; aynca kr?. G esa m

m elte A ufstze zu r S o z io log ie und Sozialpolitik, s. 5 0 0 -5 0 1 .

360

temelde benzer bir noktay ifade eder. Brokratiklem e eilimi

kapitalizmde geri dndrlem eyeceginden ilevsel uzm anla
m ann geliim inin m odem toplumsal dzene zorunlu olarak
elik eden bir unsur olduu sonucuna varlabilir.
W ebere gre, m odern dnyada brokratik m ekanizasyonun geliim i kanlm azdr.28 Ancak ona gre, nceki b
lm de belirtildii gibi, b rokralik lem enin art ynetim in
teknik etkililik talebi ile kendiligindenlik ve zerklik gibi in
sani deerler arasndaki gerilim i giderek belirginletirir. B
rokratik iblm m odern m eslek a d a m la rn n (B eru fsm en sche) iinde yaam ak zorunda olduklar bir kafestir: P
riten, ticari bir m eslekte alm ak istedi; biz, byle yapmaya
zorland k .29 M odem retim in etkililiin in koulu olan ite
uzm anlam a lehine Faustu evrensel insandan vazgem ek
gerekebilir ki, sonu ruhsuz uzmanlar, kalpsiz zevk dkn
leridir. W ebere gre, temel n o n n atif sorun brokratiklem e
s recinin nasl tersine evrilebilecei deildir, zira farkl kum m lan m n ynetilm esinde hesapl kesinlik gerektiren bir top
lumda bu im knszdr: Byleee temel soru, m ekanizasyon ve
brokratik hayat idealinin bu eksiksiz ykselii karsnda in
sanln belirli bir kesim ini bu ruhsal paralanmadan kurtar
mak iin neler yapabiliriz? sorusudur.30
W eberin dnce erevesi iinde, toplum sal hayatn b
rokratiklem esini sosyalist bir devrimle dntrm e ihtim ali
nin kesinlikle sz konusu olmad yeterince ak olsa gerek
tir. Doru olan kesinlikle tersidir. Kapitalist ekonom ide pek
ok ilem piyasa glerinin oyununa terk edilir; fakat toplum
sallam bir ekonom ide bu ilem leri devlet stlenecek ve bylece onlar b rokraiik ynetim e bal hale gelecektir. Bu ne
denle, sosyalist b ir toplum kanlm az olarak, daha nce kapi
28

G esam m elte A u fstze zu r S oziolog ie und S oz ia lp olitik , s. 413.

29

The Protestant Hlliic and th e Spirit o f C apitalism , s. 181. Birey ii gnmzde

brokratik m akinenin kk bir dilisi"dir ve kendisine, bu kk diliden
daha byk bir diliye doru bir geliim salayp salayamayacam sorar.
G esam m elte p o litisch e Schriften, s. 4 1 3 .

30

Gesammelte A ufstze zu r S o z io log ie und S o z ia lp olitik , s. 41 4 .

361

talizmde yaanandan ok daha fazla brokratik kontrol prob

lem lerine boulacaktr: retim aralarnn zel m lkiyetinin
ortadan kaldrlm as bu s reci tersine evirm eyecek, aksine
geliim ini daha da hzlandracaktr. Ancak M arxin b rokra
si anlay olduka farkldr ve ayrca bu anlay farknn kay
na Marxin piyasa yabanclam as ve teknolojik yabancla
ma -y a n i snfsal yap ve b rokratik u zm anlam a- arasnda
kurduu balantdr. M arxin brokrasi problemiyle ilgili d
ncelerinin z Hegelin ayn konudaki yazlarna ynelik ilk
eletirilerinde ifade edilir.
Hegelin yaklam nda, devlet brokrasisi toplum un genel
karm a gre davranan ve bu nedenle sivil toplumdaki mev
cut bencil herkesin h erk ese kar sava m (bellum om nia contra
om nes) amakla sorum lu evrensel s n f olarak takdim edilir.
Hegele gre, hkm et faaliyetlerindeki iblm , yani sivil
hizm et brokrasisi, toplumdaki insanlarn zel, bireysel kar
lar ile devletin evrensel nitelikleri arasndaki rgtsel arac
oluturur. Brokrasinin hiyerarik karakteri, sivil toplum da
ki bireylerin som ut karlar ile devlet politikasnn soyut
karakteri arasnda koordinasyon dzeylerini salama zorun
luluuna gre aklanr. Grevlilerin snav esasna gre atan
mas ve cretli iler arasndaki farkllama, kiisel olmayan bir
grev ahlk anlayyla birlikte, evrensel snfn yesinin
znel am alann gelge heveslerinden uzak durm asn sa
lar. ... Kamu hizmeti sz konusu olduunda, burada devlet ve
onun i istikran fikrini yaratan genel ve zel karlar balant
s yatm aktadr."? M arxin terimleriyle, yine de Hegelin brok
rasi tartmas sdece Hegelci devlet anlaynda dorudan yer
alan genel hatalarn som ut bir rneidir. Brokrasi genelin kann deil, zel karlan temsil eder: Brokratik otorite ger
ekte zel snfsal karlan perdeleyen aldatc bir evrensellik
dncesine dayanr. Dolaysyla devlet brokrasisi egemen s
nfn zel karlarnn kurumsallatnld bir ynetim organ
dr. Bu nedenle, brokratik organizasyonda cisim leen resm
31

362

Hegel'den aktaran M arx, W ritings o f the Young M arx on P hilosophy an d S oci

ety, s. 181.

otorite hiyerarisi sivil toplum ve devlet arasnda Hegelin n

grd balanty yaratmaz, aksine siyasal gc younlatrr
ve sivil toplumdan u zaklatrr. Brokratik devlet topluma yu
kardan dayatlan bir organdr.32 Ayrca brokrasi, sk btn
lemi karakteri nedeniyle, zellikle sorum suz bir siyasal yne
tim biim idir: Brokrasi, kim senin terk edemeyecei bir dn
gdr... Brokrasi, kendi zel m lkiyeti olarak devletin zn,
toplum un ruhsal zn etkiler. Brokrasinin evrensel ruhu
srdr, bu brokrasi tarafndan bizzat hiyerari iinde ve kapal
bir korporasyon olarak darda srdrlen bir srdr.33
M arx iin bylece devleL brokrasisi brokratik organizas
yonun arketipidir ve onun tamamen ortadan kaldrlm as sos
yalist devrimle m m kndr. Marx'a gre, yksek dzeyde ge
limi brokratik bir devletin varlnn belirleyici olduu l
keler -szg elim i, Fransa ve A lm anya- burjuvazinin siyasal bir
g olan byk toprak sahibi aristokrasiye kar m cadelesi
nin zellikle keskin olduu lkelerdir. N itekim Fransz b
rokrasi aygt m utlak monari dnem lerinde ortaya km ve
1789 Devrimi'yle byk bir g kazanm tr. Bu yzden, ta
rihsel ierii d ikkate alnrsa, M arxin b ro krasi analizinin
W eberin analiziyle belirli temel noktalarda rtt gr
lr. M arx, Avrupada brokratik devletin feodal glere boyun
edirme giriim lerinde monariye yardm c bir ara olarak or
taya kt grne katlr: Devletin m onarkm eline gem e
si burjuva karlarn geliim ini salayan tem el bir kouldu;
onlar bylece g kazandlar.34 Ancak M arxa gre bu sre,
W eb erin dncesinin aksine, toplum sal hayatn tm alan
larnda b rokratik uzm anlam a ynnde tersine evrilem ez
genel bir eilim in paras deildir. Marx iin, brokratik mer
kezilem e daha ziyade burjuva devletin zel bir tezahrdr
ve kapitalizm gibi geici bir toplumsal formdur.
M arxm sosyalist toplumlarda brokrasinin tamamen ortadan
32

K arl M arx: S elected W orks, c. 2, s. 32.

33

Writings o f th e Voung M arx on Philosophy and Society, s. 1 8 5-186. Kr. Iring

Fetschcr, K arl M arx und d er M arxismus (M nih. 1 9 6 7 ), s. 164-173.

34

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 516.

363

kalkyla ilgili dncelerinin baz gstergeleri Fransz devle

tinin brokratiklem esi zerine yazlarnda mevcuttur. Fran
sada bu parazit beden Almanyada bile alan bir her yerdelik, bir her eyi bilirlik kazanmtr. Marx, zellikle 18. yzyl
sonundan itibaren Fransz brokrasisini karakterize eden s
rekli gelime eilimini yle yorumlar: Tm devrimler bu ma
kineyi parampara etm ek yerine daha da mkemm elletirdi.35
Fakat byle bam sz b ir b rokratik dzenin varl, doa
s gerei, m erkez bir ekonom inin srdrlmesi iin gerekli
dir: Sosyalizm devlet ynetim ini basitletirmeyi ve sivil top
lumun ve kam uoyunun kendi zel bamsz ynetim organ
larn yaratmasn36 salayacaktr. Bu tr bir deiim progra
m, Marxin F ran sad a Savata Komnle ilgili tartmasnda
aklad gibi, burjuva devletin tamamen ortadan kaldrlmas
na karlk gelir. Komn, genel oy hakk esasna gre seilen...
ve ksa dnem lerle yenilenen resm grevlilerden oluabilir.
Yarg ve polis, Komnn temsilcileri tarafndan yetkili klnabilir ve bu yetki her zaman ellerinden alnabilir. Bu koullarda,
sivil toplumdan bamsz siyasal bir g olarak brokratik dev
let sona erecektir: Kamusal grevler zel mlkiyetin merkez
hkmetin arac olmasn engelleyecektir.37
Bu bak as ile W eberin yaklam arasndaki farklar ye
terince aktr. W eber, brokrasinin geliim ini rasyonel oto
ritenin idari gerekleriyle ilik ilen d irerek, b ro kratik lem enin etkisini genelletirir. Sonu itibariyle, W eber iin, brok
ratik devletin geliim i analizi brokratiklem enin tm alan
lara yaylm asn aklayacak bir paradigma salar. te yan
dan, Marx iin, devlet ynetim indeki sistem atik ve hiyerar
ik iblm 38 bizzat burjuva devlet aldnda ilga ed ilecek
35

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 3 3 3 .

36

K arl M arx: S elected W orks, c. I , s. 284.

37

K arl M arx: S elected W orks, c. 1, s. 5L9. M arx'in Fransa'da l ( Savann ilk

taslandaki yorum larla karlatrn, W erk e, c. 17, s. 5 3 8 -5 4 9 . M arx'a gre
kom n, toplumsal zgrlem enin siyasal biim iydi, a .g .c., s. 545.

38

Karl Marx: S elected W orks, c. 1, s. 5 1 6 . M arx'in burjuva toplum unun siyasal

sistem ini ynelim m ekanizm asnn brokratiklcm csiyle iliki iinde sunuu
W eberin grleriyle yakn paralellikler gsterir. Bu yzden M arx, 19. yz

364

(au fg eh o b en ) bir siyasal g younlamasn temsil eder. M arx,

sanayi alanndaki brokratiklem eyi brokratik devlet proble
miyle iliki iinde deil, karlatrm al olarak ele alr. M arx a
gre, m odem fabrikann otorite sistem i, doas gerei kapita
list ekonom inin yaratt zorunluluklarla ilikilidir. Ancak ku
rulan farkl ibirliine dayal fabrika biim leri -b ro k ra tik hi
yerariden u z a k - ok farkl bir otorite yaps tipinin yaratlabi
leceini gsterir. birliine dayal fabrikalarda artk tek-yanl
bir otorite dalm yoktur.39

Sonu
Bu sonu ksm nn amac, Marx, Drkheim ve W eberin sosyo
lojik perspektiflerinin kaynanda m odem toplum biim inin
temel yaps ve gelim e eilimi zerine farkl anlaylarn yatt
n vurgulamaktr. M arxm kapitalizm analizi, tamamen, ib
lmnn genilemesi (ve bylece yabanclama biim lerin ge
lim esi) ile kutuplam bir snfsal yapnn ortaya k ara
snda varsaylan bir ilikiye dayanr. Marx iin Bat Avrupada
kapitalizm in ilk kaynaklarnn tem elini oluturan ana faktr,
reticilerin retim aralarnn kontrolnden uzaklatrlm as
dr. Bu yzden, kapitalizm znde snfl bir toplumdur; burju
va snfn varl tbi konumda bir mlksz iiler snfm , ayn
ekilde kincisi de ilkini gerektirir. Fakat kapitalizm in sn f sis
temi Avrupadaki daha nceki toplum biim lerin in sn f sis
temlerinden kesinlikle farkldr. Feodalizmde egem enlik kesin
olarak retim aralarna, yani toprak m lkiyetine farkl biim
lerde ulamaya dayanr. Ancak Stat G ru plan (Stnde) arasn
daki farkllam ada ifadesini bulan feodal sn f yaps bireyin
kom nal ilikilere katlmasn tamamen engellemez; toplum
sal ve ekonom ik birbirinden aka ayrlm am tr. Kapita
yl Fransast'yla ilgili tartmasnda yle yazar: Y netici sn fn birbirleriyle
g m cadelesi iindeki ksm lar ve partileri, bu norm al-d ynetim ayg
tna sahiplik ve liderlii zaferin en st meyvesi olarak alm lardr. Werke, c.
17, s. 53 9 .
39

C a p ita l.c. 3 ,s . 4 3 1 .

365

lizmin ortaya k sivil toplum un balarn piyasa ilikileri

ne dntrr: Bylece birey, sadece soyut anlamda (bamsz
siyasal alanda bir yurtta olarak haklara sahip) bir topluluk"
yesi olarak alnr. Dolaysyla m odem toplumsal dzen insa
nn zn el zn insann kontrolnden uzaklatrr ve insa
ni kapasiteleri dsallatrlm biim lere dntrr.40 i
nin retim aralarndan maddi olarak koparlmas (bu srecin
tarihsel olarak burjuva toplum un sn f sistem inin oluum uy
la ayn ey olduu sylenir) onun tr-varlma, toplum a ka
tlm nn ona potansiyel o la r a k sunabilecei kapasiteler ve yete
nekleri eyleme geirebilm esine yabanclamasyla ilerler. Baka
deyile, kapitalizm toplum un retken glerini byk l
de artrr, ancak yabanclamay en st dzeye karm a pahas
na. Burjuva toplumda, dnyann bilim le rasyonel olarak ak
lanmas, gerekliin nihayetinde tanrlar ya da ruhlarn idare
sinde olduunu savunan dinsel dnya grn byk lde
ortadan kaldrmur. Fakat bunun yerini, insanlarn piyasann
ekonom ik glerinin kontrol altna girdii bir yabanclama
biim i almtr. Tanrlarn ynetim inin yerini piyasa kural
lar almtr: Bylece insanlarn hedef ve am alan ekonom ik
glerin d" oyununa baml hale gelir. Som ut dzeyde, bu
durum iblm nn boyunduruu altndaki uzmanlarn (Fachm ensch) aresizliinde aktr.
K a p ital'in ekonom ik terim leriyle ifade edilirse, kapitalizm ,
tem el itici gcn deiim -deerini en st dzeye karm a
ab asn n oluturduu bir m eta retim i sistem id ir. Kapita
list retim in m antnn tamamlayc unsuru kullanm -deeri
deil, degiim-deeridir ve bu, insan emei iin de geerlidir:
E m ek sadece emek-gc olarak, soyut enerji harcam as olarak
bir deere sahiptir. K apitalist ekonom inin temel elikileri
n in asl kayna, onun deiim-deeri iin retim e dayal bir
sistem olmasdr. Kr orann srdrm e veya geniletm e ihti
yac, azalan kr yasas eilimiyle kartlk iindedir; retici ve
tketicinin birbirinden ayrlmas (yani kapitalizmin temel ih-

40
366

V /crke, c. 1, s. 285.

Liyalar iin retim den ziyade deiim-deerini en st dzeye

karm a zorunluluu) kapitalizm in tekrar tekrar maruz kald
krizlerin arkasndaki tem el faktrdr ve kapitalist piyasann
ileyii bir yanda igcnn deiim-deerinin zerinde satlam am asn (bu sayede ii snfnn ounluunun ekonom ik
yoksunlua m ahkm ed ilm esini), te yandan ise yoksulluk
iinde yaamaya itilen byk bir yedek ordu oluturulm as
n gerektirir. Kapitalist retimin hareket yasalarnn yaratt
ekonom ik dnm ler sistem i ieriden deitirirken, ayn
zamanda onun yeni bir toplum sal dzen tarafndan diyalek
tik olarak alm asnn yolunu hazrlar. M arxa gre, burjuva
toplum unun snfsal sistem inin alm as m evcut iblm n
kkten deitirecek bir toplum un gelim esini m m kn klar.
Ancak D urkheim ve W eber iin snfsal yap, iblm ndeki artan farkllam ann ayrlmaz bir paras deildir. ki yazar
da m odern toplum un snfl bir toplum olduunu kabul eder;
ancak ikisi de bu snfsal blnm elerin onun temel doasnn
b ir ifadesi olduu fikrine kardr. D urkheim n anlaynda
zorunlu iblm normal olmayan bir biim dir, fakat top
lumsal farkllam ann genilem esinin zorunlu bir sonucudur.
ada toplum daki sn f m cadeleleri snfsal kurum larm ...
doal yetenekler dalmna uygun dm em esinin veya bunun
hl devam etm esin in bir sonucu deildir.41 Baka deyile,
sn f atm alarnn ortaya kn aklayan ana faktr ekono
m ik gcn adaletsiz szlem eleri desteklem ekte kullanlm a
sdr. Modern toplum biim ini geleneksel toplum liplerinden
ayran ey, zel snfsal karakteri deil, organik dayanmann
yaygnldr. M odem toplum un temel rgtleyici ilkesi onun
kapitalist karakterinde deil, aksine ibirliine dayal m esle
ki ayrmalarn organik uzmanlamasnda bulunabilir.
D urkheim n bak asndan, M arxin sm fsal yap ile ib
lm srecinde bireyin yabanclamas arasnda kurduu ba
ben cillik ve bireycilik arasndaki bir kartrm aya dayanr.
Modern toplum sal dzende bireycilik ekonom i politiin ve

41

The Division o f Lcbour in Society, s. 3 7 5 ; (F r. b ask), s. 3 6 8 .

367

faydac dnrlerin bencillik anlaylaryla kartrlm am a

ldr: Bireycilik -ibl m nd e uzmanlamann ahlk yaptr
m - m odem toplumun geliim ine elik eden zorunlu bir un
surdur. M odem dzenin p atolojisinin tem elinde yatan ka
rakteristik faktr, kesinlikle iblm nn ahlk geerliliinin
eksikliidir. Bu ahlk geerlilik geleneksel kaynak dinle sa
lanamaz: Rasyonellemi bir dnyada eski sem boller ve ahlk
egem enlik biim leri ortadan kalkmaya balam tr. Bu neden
le, devletin ve m eslek birliklerinin birey kltnn temel ah
lk dayanaklar olmas gerekir. M evcut iblm nn kkten
deitirildii ve bu sayede bamsz b ir siyasal alan olarak dev
letin ortadan kalkt bir toplum a gei m m kn deildir. Ak
sine, devletin toplumdan bamszlamas anom inin azaltlm a
snn gerekli bir kouludur. D urkheim iin, devlet kesinlikle
salt siyasal bir birim olamaz; ahlk roln sadece sivil top
lumla ilikili fakat ondan bamsz bir birlik olarak kald s
rece yerine getirir.42
D u rk heim m tersine W eb er, kapitalizm 43 terim ini k u l
lanr, ancak onun m odern toplum biim inin temel karakteri
konusundaki gr benzer ekilde M arxinkinden- farkldr.
W eb erin anlaynda, rasyonel hesapllk m odem kapitalist gi
riim in temel unsurudur ve toplum sal hayatn rasyonellem e
si genellikle modern Bat kltrnn ayrt edici bir zellii
dir. M arxin kapitalizmin ana ekseni olarak ald snfsal ili
kiler gerekte, - iinin retim aralarndan kopartlm as s
recini ada toplumdaki kurum lartn ouna yayan- ok daha
kapsaml b ir sre olan rasyonellem enin unsurlarndan sa
dece biridir. K apitalizm den sosyalizm e geiin ii sn
f iin salayabilecei ekonom ik kazanlara sadece brokrasi
nin daha fazla genilem esiyle ulalabilir. nsanln brokra
tik iblm yle yaad paralanm a sreci insan davran
nn rasyonellem esinin zorunlu bir unsurudur. Rasyonel ka
pitalizmin nkoulu olan ama ayn zamanda onun sayesinde
salanan dnyann by bozum u, daha nceden b ir ara
42

P ro/essioal Elhics and C ivic M orals, s. 55-69.

43

Kr. Parsons, Capitalism in rcccn t Germ an literatre.

368

olan eyi (uzm an bir m eslek iinde rasyonel kazan arayn)

insan etkinliinin am acna dntrr.44
R utin ib l m tem elin d e o rg anize o lm u b ir to p lu m
sal dnyada, bireysel zerklik ve kendiliindenligi ifade yol
lar toplum sal kuram lardaki boluklar nedeniyle snrldr.45
Bir baka soran ada dnyada rasyonalitenin irrasyonel ege
m enliinden k atr. ann kaderini tayam ayacak bir
birey yerleik bir dine veya yeni mistisizm biim lerine sn
maya alabilir fakat bunlar modern toplum sal dzenin ge
reklerinden katan baka bir ey deildir. W eberin sosyal bi
limin m etodolojik gerekleri analizi bu analizle i ie gem i
tir: alarn kaderiyle yz yze olan biri, hayatn gerek
leri karsnda eitim li bir acmaszla, bu gereklerle yzle
me ve onlar kendi iinde hissetm e yeteneine" sahip biridir.46
Bu yzden, kapitalizm in i elikileri bu elikileri ze
bilecek h ibir tarihsel zorunluluk yaratmaz. Aksine, imdiye
kadar grlm em i bir bolluk yaratan rasyonalizm in geliim i,47
kesinlikle kanlm az ekilde. Bat uygarlnn (zgrlk, ya
ratclk, kendiliindenlik gibi) kendine zg deerleri ile mo
dern insan kstlayan demir kafesin realiteleri arasnda bir
baka ayrl balatr.

44

Bkz. Karl Lw ith, M ax W eber und Karl M arx, A rchiv f r S o z ia l W issenschaft

und S o z ia lp olitik , c. 6 7 , blm 1, s. 85.

45

Bu yzden W eber'e gre, Ne en byk sanalm zn o k derinken antsal ol

mamas bir tesadftr, ne de gnm zde sadece en k k ve yakn evreler
de, kiisel insani durumlarda, hafife alnan paralarda (pianissim o), daha
nceki alarda byk topluluklar yanan bir m eale gibi birbirine yaklat
ran peygam berce havaya benzer bir yrek arpntsna benzer bir eyin olm a
s bir tesadftr", From M ax W e b e r Essays in S ociolog y , s. 155.

46

F rom M ax W eber: E ssays in Sociology, s. 1 2 6 -1 2 7 . Kr. Lw ith, ldeal-tip 'kavram 'n tem elinde zellikle yanltc bir insanlk fikri yatar..., Lwith, blm

47

"O lduka hakl bir biim de. Komnist M anifesto bujuva kapitalist giriim ci
nin alm asnn -siy asal d e il- ekonom ik devrim ci karakterini vurgular. G e

1, s. 75.

sam m elte p o litisch e S chriften, s, 44 8 .

369

Sonsz:
Marx ve Modern Sosyoloji

M arxm yazlar ile bu kitapta grleri ayrntl olarak ele al

nan dier iki yazarn almalar arasndaki iliki konusunda
genellikle iki u ortodoks yaklam vardr. ou Batl sosyo
logun da benim sedii ilk yaklamda, M arxin alm alarnn
toplumsal dncenin tarih ncesine ait olduuna, sosyolo
jin in asl tarihinin sadece D urkheim ve W eber'in iinde yer al
d yazarlar kuayla baladna inan lr.' G enellikle M arksistler tarafndan ifade edilen ikinci u yaklam da ise sonraki
kuaktan bu toplum felsefecilerinin M arxa kar burjuva tep
kiden baka bir eyi temsil etm ediklerine ve dolaysyla sos
y olo ji olduu zannedilen eylerin basite liberal burjuva ide
olojinin ada bir ifadesi olarak gz ard edilebileceine ina
nlr. Bu ortodoksiler gerein nem li b ir ksm n ifade etse de
olduka yanltcdr.
lk hareket noktas Durkheim ve W eber kuandan yazar
larn ortaya koyduklar grlerin dorudan kabulne daya
nr: O n larn alm alarn n ifade ed ilileri bakm nd an b i
lim sel ve bylece 19. yzyl bandaki sp ek la tif grkem
li yaplardan tem elde farkl olduklar ne srlr. Bu gr
1

Bkz. T a lco t Parsons, Som e com m ents on the sociology o f Karl M arx", Socio
logical Theory a n d M od em Society (New Y ork, 1967), s. 102-135.

371

 benim seyenler genellikle Drkheim , W eber ve adalar

nn fikirlerini gelitirdikleri toplumsal-siyasal koullan dikka
te almazlar ve sonu olarak her iki rnekte de sz konusu d
nrn akadem ik yazlaryla aynlm az bir iliki iinde olan
genel dnya gr (W eltan sch au u n g ) byk lde ihmal
edilir. Gnmz M arksistleri aksine, sosyolojik eletiriler ya
parken ilgilerini Durkheim ve W eberin yazdklar toplumsal
balama younlatrm , onlann -yazlarnn m askeler grn
d - siyasal ilgilerini ortaya karm aya alm lardr.2 So
nuta, bu gibi ham saldrlarda onlarn alm alarnn ierii
hatal olarak tanm lanr, nk bu alm alar liberal burjuva
toplum unun M arksist itiraz karsnda az veya ok, dorudan
partizan bir savunusunu temsil ederler.
k in ci gr bu tr saf b ir rlativizm e d m ekten k a
nan Marxm epistem olojisiyle tutarl bile deildir. Marx, rne
in birok burjuva ekonom ik teorinin sadece ksmen doru ve
farkl ekillerde arptlm olduunu kabul ederken, ayn za
m anda onlarn kapitalist gelim enin geerli aklam alar o l
duklarn itiraf eder. M arksist erevede Durkheim ve W eber
burjuva siyasal konum a baldr, ancak bu, onlann yazlar
nn ieriinin yanl olduunu ve bu nedenle tamamen gve
nilmez bir yaklam olarak terk edilmeleri gerektiini gstere
cek uygun bir temeli kolayca salamaz. Asl mesele, W eberin
-yen i-K an t idealizmin ncllerinden fark l- M arksizm ele
tirisinin baz alardan M arksist diyalektie M arxin izleyici
si olduunu ilan eden baz determ inist retilerden daha yakn
dmesidir. Durkheim ve W eberin siyasal grlerini gelenek
sel liberalizm-Ssyalizm blnm esine gre kategorize etm enin
zorluu bir tesadf deildir. W eb erin m etod olojik konum u
D urkheim nkinden daha bireycidir, fakat ikisi de -M a rx in
daha nce yapt g ib i- faydaclarn teorik tekbenci yaklam
larn ve 19. yzyl siyasal liberalizm inin belirli n-kabullerini reddeder. nceki bl m lerd e gsterm eye altm gibi,
bunun toplumsal ve siyasal zem ini 19. yzyln son yansnda

2
372

Kr. Herbert M arcuse, Industrialisierung und Kapitalism us", s. 161-180.

Britanya, Fransa ve Almanyadaki gelim eler balamnda anla

labilir. Durkheim ve W eberin alm alarndaki Marx eleti
risi kadar, son iki yazar arasndaki ve bu kitapta analiz etm edi
im temel farkllklarn arkasnda da bu zem in yatar.
D urkheim ve W eberin yazlarnn kayna, rom antik ar
milliyeti muhafazakrlk ve devrimci sosyalizmin ikili basks
karsnda siyasal liberalizmin tezlerini savunma veya daha ok
yeniden yorum lam a giriimidir. te yandan, M arxin yazlan
ilk kapitalist dnemin bir analizi ve eletirisidir. Yine de, siyasal
bir kitle hareketinin kayna olarak Marxm almas 19. yzy
ln ikinci yarsnda kapitalizmin gcn pekitirdii bir dnem
de ne kar. Bu hareket, Marxm ilk dncelerinin daha ok
19. yzyldaki temel entelektel eilimlerin -eletirel bir anali
zi ve almas giriiminden ziyade- dorudan ifadesi olarak or
taya kt bir balamda gerekleir. Sonu, M arxm yazlar
nn Durkheim ve W eber ile grndnden ok daha fazla eyi
paylamasdr: yazann hedefi dikkati ekecek lde ayn
dr. Zira M arxm almalar, dier ikisininki gibi hem (Alman
felsefesindeki) rom antik muhafazakrl hem de klasik iktisat
larn faydacln dntrme ve ama giriimidir.
K ukusuz btn bu sylenenlere ram en, M arx ve dier
iki yazar arasnda uzlatm lamaz teorik perspektif ve am pirik
yorum farkllklar olduu kabul edilmelidir. En temel farkl
lklardan bazlarnn modern toplumda iblm ndeki geli
m enin sonularnn farkl yorum larna dayandn -s a lt eko
n om ik terim ler iinde deil, aksine toplum sal farkllam a ola
rak anlald n - gsterm eye altm . Yine de, M arxin sos
yolojiye katksnn nem ini kabul eden, ancak onu l bir
azizden ziyade yaayan bir d nr3 olarak alanlar iin ,
M arxm ve dier toplum felsefecilerin yazlarnn -en telekt el
ieriklerine g r e - karlaurm al analiziyle uygun bir biim de
ortaya konulabilecek birok nem li problem vardr.
Gnmzde hem Marksizm iinde hem de akademik sosyo
lojide temel b ir teorik yeniden dnme srecinin yer ald
3

Erich From m , G iri", K arl Marx, E arly Writings, s. i; kr. Iring Fetschcr, s. 9
vd.

373

n sylemek abartma olm ayacaktr. Bu sreci balatan koul

lar byk lde ayndr: Kapitalist ve sosyalist toplumlarn ya
psndaki grnr yaknlama". Durkheim ve W eberin hacim
li alm alann yazdklar dnemde bizzat sosyalist olarak ad
landrlabilecek veya gerekte Marxtan esinlendiini iddia eden
bir toplum biimi henz yoktu. Bununla beraber, devrimci ka
raktere sahip olduunu iddia eden byk ii snf hareketleri
hem Fransada hem de Almanyada grld ve sosyalist devrim
kesinlikle ihtim al snrlar dnda deildi. Ancak Rusyadaki
Ekim Devrimi Avrupann ekonom ik adan en az gelimi loplumunda gerekleti. M eslek yaamnn sonuna doru mirin*
komnal organizasyonunun Rusyay dorudan sosyalizme g
trebilmesi ihtimalini kabul eden Marx'n bekledii Bat Avrupa
kapitalizminin devrimci yklnn anlar almyordu. Tam ter
sine sadece Rusya'ya benzer veya daha alt ekonomik geliim d
zeyindeki lkeler devrimci deiimin etkisi altndayd.
G elim i kapitalist lkeler deim ise, bu s re devrim le
deil, onlarn ilerindeki deiimin kademeli birikim iyle ger
ekleti. Gnm zde artk devletin ekonom iye artan mdaha
lesi, beyaz yakal bir kesim in gelim esi ve eski m lk sahibi s
nfn yerini bir lde daha ekilsiz bir elitler eitliliinin al
mas gibi bu i deiikliklerden bazlarnn kapsaml etkileri
yadsnamaz. Ne var ki, Batl kapitalist lkelerin son otuz-krk
yldr byk bir deiim geirm esi gibi, Rusya ve onu izleyen
Avrupa lkeleri de sosyalist devrim ler yaamtr. Bu lkeler
de, M arxn snfsal egemenliin yerini her birinin zgr geli
im inin tm nn zgr geliim inin koulu olduu rasyonel
bir dzenin alaca beklentisi5 Batl liberal dem okrasilerde ge
linen noktadan o k uzaktr. Daha ziyade, epistem olojik olarak
arptlm bir M arksizm tr, Batl lkelerin ekonom ik d

Kr. Norman Birnbaum, T he crisis in M arxist sociology", Hans Peter Dreitzel, Recent Sociology, No. 1 (Londra, 1969), s. 12-42. Aynca bkz. Ju rgen Ha
bermas. Theorie und Praxis (Neuwied ve Berlin, 1967), s. 261-335.

(* ) Rus ky topluluu. Aym zamanda Rusa'da dnya" ve bar anlam larna

da gelm ektedir - e.n.
5

374

CH, s. 162.

zeyini yakalam ay temel hedef olarak alan bir sanayilem ecilii m erulatrm akta kullanlm tr.
Sonu olarak, en azndan olduka yakn zamanlara kadar,
M arksist toplumsal dnce kapitalist ve sosyalist lkelerdeki
son yirmi-otuz yllk eilimlerin ortaya kard sorunlara bo
ulmutur. Hobson-Lenin emperyalizm teorisi, bu genel ei
lim lerin sz konusu toplum lann iyapsndaki nem li temel
deiimlere gre aklanamayacan, bu toplumlar ile azgeli
m i lkeler arasndaki smr ilikilerinden kaynaklandklar
kabuln desteklem ekte kullanlm tr. Sosyalist loplum larn
teorik bir deerlendirmesi ideolojik bir dogmayla, yani Marksizmin bu lkelerde zaten uyguland iddiasyla engellenm i
tir. Bunun ironik sonucu, bu lkelerde sosyolojinin zellik
le dar bir disiplin olarak anlalmasdr. Fakat Batl sosyologlar
da sz konusu sorunlar henz zememilerdir. Genelde ka
pitalist toplumlarda yaanan deiimleri kavramaya alan ya
zlar Durkheim ve W eberin iinde yer ald toplum felsefeci
leri kuann yazlarnda gelitirilen grlere dayanan basit
ngrlerd en ibaret kalm tr. Bununla beraber, en nem li
vurgu, bilinli olarak ilgiyi toplumsal deime veya gelime so
runlarndan uzaklatran tarih d bir genel teori yaps for
mle etm e giriimine yaplr.6 Son zamanlara gelinceye kadar,
Marksist toplumsal dncede olduu gibi, gelim e aratrma
s yaplan yerlerde ilgi sanayilememi lkelere odaklanmtr.
Bat teknolojisi ve kltrnn sanayilem em i lkeler ze
rindeki etkisi sosyoloji iin olduka nemli bir teori ve aratr
ma alann oluturur. Ancak bunun iinde ele alnd ereve,
gelimi toplum lann temel karakteristiklerinin zaten bilindi
i ve sorunun basite nc dnya toplum lannn bu mode
li gelecekte nispeten baanl bir biim de nasl uygulamalan ge
rektii sorunu olduu eklindeki zmn n-kabul yanstr. Sa
nayi toplumu veya daha yaknlarda kullanlmaya balanan sanayi-tesi toplum teriminin sosyolojide hem kapitalist hem
de sosyalist toplum lar anlatacak biim de o k genel dzey

zellikle bkz. Talcot Parsons, The Social Sys<em (Londra, 1951).

375

de kullanlmas, bu bak asnn temelini oluturan kabullerin

gstergesidir. te yandan son zamanlarda kapitalist ve sosyalist
toplum lann birbirine yaknlam as7 sorunuyla ve geleneksel
anlamnda snfsal ilikilerin (szde) nemini yitirmesiyle ilgi
li tartmalar8 gelimi toplumlarda yaanan gelime eilimleri
analizine ilginin yeniden canlanmasnn belirtileridir.
nem li noktalarda, bu ilgi canlanm as kitapta tartlan
yazarn almalarnda belirgin olarak ne kan sorunlara d
n tem sil eder. O nlarn alm alar, sosyal teoride n em
li yeni bir ynelime yol atklar srece halen temel bir hare
ket noktas oluturm aldr. M arxn kapitalizm m odelinin bir
btn olarak iinde yaadmz sanayi-tesi burjuva toplumuna uygun dmedii9 sylenebilir. Buradan, Marxm burju
va toplumu analizinin baz temel unsurlarnn gnmzde fazla
nem li olmad sonucu km az. Bunu vurgulam ak, M arxn
ada toplumun nem li karakteristiklerinden bazlarn n
grd ya da onun dier szde ngrlerinin sonradan
yanlland biim indeki bildik temay tekrarlam ak deildir.
Aksine Marxn analizinde hl m odem toplumun sorunsal ola
rak grlmesi gereken problemlerin ortaya konulduu anlam
na gelir: Ayns kesinlikle Durkheim ve W eberin yazlan iin de
geerlidir. M odem sosyolojinin temel grevlerinden birinin ku
m cular uratran baz sorunlara dnmek olduunu ne sr
mek tamamen geri bir adm nerm ek deildir: Paradoksal ola
rak, onlarn temel dzeyde ilgilendikleri problem leri yeniden
ele alrken, nihayetinde gnmz, bu problemlerin gelitirildi
i fikirlerin ar basksndan kurtarmay umut edebiliriz.

Bkz. Jo h n H. G oldthorpc, Social stratification in industrial society ", Paul

Holm os, T h e D evelopm ent o f In dustrial S ociety, Sociological Review M onog
raph, no. 8, 1964, S. 97-122.

Ralf Dahrendorf, C lass an d C lass C onflict in Industrial Society: Norman B im baum. The Crisis o f Industrial S ociety (New York, 1969). (Snnoyi Toplum unda
K riz, ?ev. Tarkan Karatekin-Filiz Ulgut. Babil Yaymlari, 2 0 0 2 )

George Liciheim , O n the interpretation o f Marxs thought", Lobkow icz, s. 4

376

KAYNAKA

M A RX-EN G ELS
M an: vc Engels: W erke. c. 1 -4 1 , aynca lamamlayct ciltler. Berlin, 1956-67.
M arx vc Engels: H isto risch e-k ritisch e G esa m ta u sg ab e. c . 1 -1 1 . Frankfurt-B erlin,
1 9 2 9 -3 1 .
M arx: G ru n drisse d er K ritik d er politischen konomic, Berlin, 1953. [GrundrisseE konom i Politiin E letirisi in On alm a, ev. Sevan Nianyan, Birikim Ya
ynlar, 2 0 0 8 ]
T. B. Bottom ore: K a r l M arx, E arly W ritings. New Y ork, 19 6 4 .
Loyd D. Easton ve Kurt H . Guddat: Writings o f the Y oung M arx on P hilosophy a n d
S ociety, New York, 1967.
Marx ve Engels: C ap ital, c. 1-3. c . 1, Londra, 1 9 7 0 ; c . 2 , M oskova 19 5 7 , c . 3 , M os
kova, 1 9 6 2 . [Kapital, ev. A laatin Bilgi, (ilk b asklar) 1. c ilt 1 9 6 5 , 2 . cilt
1 9 7 6 . 3. cilt 19 7 8 , Sol Yaynlan)
The G erm an Id eolog y . Londra, 19 6 5 . [Alman d eo lo jisi (F eu e r b a ch ), ev. Sevim
Belli, (ilk bask) 1 9 7 6 , Sol Yaym lanl
T he C om m unist M anifesto. New York, 1 9 6 7 (Laski edisyonu). [Komnist M anifesto
ve K om nizm in ilk e ler i, ev. Muzaffer Erdost, (ilk bask) 1976, Sol Yaym lanl
T he H oly Family, o r Critique o f Critical Critique. M oskova, 19 5 6. [Kutsal Aile Ya da
Eletirinin Eletirisi, ev. Kenan Som er, (ilk b ask) 19 7 6 , Sol Y aynlan!
S elected C orrespon den ce. Londra, 1934. [Seme Yazmalar, ev. Yurdakul Fincan
c, 1. cilt 1 9 9 5 ,2 . cilt 1996, Sol Yaynlan]
On R eligion. M oskova, 1957. [Din zerine, ev. Kaya G ven, (ilk bask) 1976,
Sol Yaynlan]
T . B. Bottom ore ve M axim ilien Rubcl: Karl M arx: S elected W ritings in S ociology
and S ocial Philosophy. Londra, 1963. [Marx'm Sosyolojisi, ev. Zuhal Bilgin,
C hiviyazlan Yaynevi, 2 006]

377

Marx: Pre-C apU alisl E conom ic F orm ation s. Londra, 1964. [Kapitalizm Onces i E k o
nom i Biim/eri, cv. M ihri Belli, (ilk bask) 1 9 6 7 . Sol Yaynlan]
Marx: T he A m erican Jou rn alism o f M arx a n d Engels. New York, 1966.
M arx: Articles on India. Bombay, 1951.
M arx: M arx on China, 1853-60. Londra, 1951.
M arx: A Contribution to the C ritique o f P olitical Econom y. Chicago, 1904. [Ekono
mi Politiin Eletirisine K atk, ev. Sevim Belli, (ilk bask) 1970, Sol Yaynlan]
Marx: The Poverty o f P hilosophy. Londra, tarihsiz. |F elsefenin S efaleti, ev. Ahmet
Kardam, (ilk bask) 19 6 6 , Sol Yaynlan]
Marx: Theories o f Surplus Value (ed. G. A. Bonner ve E. B u m s). Londra, 1951.
Marx: T heories o f Surplus Value, c. 1-2. Londra, 1964 & 1969.
Engels: A nti-O iihring. M oskova, 1 9 5 4 . [Anti-Diihring, ev. Kenan Som er, (ilk
basm ) 19 6 6 , Sol Yaynlan I
Engels: The Dialectics o f N ature. M oskova, 1954. [Doann D iyalektii, cv. Arif
G elen, (ilk basm ) 1970, Sol Y aynlanl
Engels: T he C ondition o f th e W orking C lass in England in 1844. Oxford, 1968. [n
giltere'de E m eki Snfnn Durumu, ev. Yurdakul Fincanc, 1997, Sol Yayn
lan]
Engels: G erm an y: R evolution a n d C ou nterrevolu tion. Londra, 19 33. [Almanya'da
Devrim ve K ar-devrim , ev. Kenan Som cr, Sol Yaynlar, (ilk bask) 1975)
DURKHE1M

The Division o f Labour in Society. Londra. 1964. |Toplumsal blm, ev. zer
Ozankaya, Cem Yaynlan, 2 0 0 6 ]
De la division de la travail social. Paris. I9 6 0 .

The Elementary Forms o f the Religious Life. New Y ork, 19 6 5 . IDini Hayatn ilkel B i
imleri. ev. Fuat Aydn. Ata Yaynlan, 2 0 0 5 ]
Les formes lmentaires de la vie religieuse. Paris, i9 6 0 .
Professional Ethics and Civic Morals. Londra, 19 5 7 . [Mes/ch Ahldfe, ev. M ehm et
Karasan, M EB. 1962)

Leons de sociologie. Paris, 19 5 0 . |Sosyoloji Dersleri, ev. Ali Berktay, letiim Ya

yn lan . 2 0 0 6 ]

The Rules o f Sociological Method. Londra, 1964. [Sosyolojik Metodun Kurallar, cv.
Enver A ytckin, Sosyal Yaynlan, 1 9 9 4 ]

Les regies de la mthode sociologique. Paris, 1950.

Socialism. New York, 1962.

Le socialisme. Paris, 1928.

Suicide, a Study in Sociology. Londra, 1 9 5 2 . [ntihar, ev. zer O zankaya, m ge Kilabevi, 19921
Le suicide, tude de sociologie. Paris. 1960.
(E . D enis ile): Qui a voulu la guerre ? Paris, 1915.

"LAllemagne au-dessus de tout. Paris,

1915.

L volution p d ag og iqu e en France. Paris, 1969.

S ociology and Philosophy. Londra, 1965.
(M. M au ssile): Primitive Classification. Londra, 1963.

378

Montesquieu and R ousseau. Ann Arbor, 1965.

M oral E ducation. Londra. New York, 1961. [Ahlaksal T erbiy e, ev. M. F. Bezir
ci, 19381
L'ducation m orale. Paris. 1925.
Education an d S ociology. G lencoe, 1956.
P ragm atism e et sociolog ie. Paris, 1955.
Jo u rn a l Sociologique. Paris, 1969.
SchlTle Eletirisi: Bau und Leben des socialen K rpers, Revue p h ilosophiqu e, c. 19,
1.885, s. 8 4 -1 0 1 .
Gum plow icz Eletirisi: G rundriss d er S oziolog ie. Revue p h ilosophiqu e, c. 20 . 1885,
s. 6 2 7 -3 4 .
"Les etudes de science sociale", Revue p h ilosop h iqu e, c. 2 2 ,1 8 8 6 , s. 6 1 -8 0 .
Guyau Eletirisi: L'irrligion d e l'avenir. Revue philosophique, c. 2 3 ,1 8 8 7 , s. 299-311.
La scien ce positive de la m orale en Allem agne", Revue p h ilosophiqu e, c. 24 , 1887,
s. 3 3 - 5 8 ; 1 1 3 -4 2 ve 2 7 5 -8 4 .
Le program m e co n o m iq u e de M. S ch fflc", Revue d 'co n o m ie p o litiq u e, c . 2 ,
1888, s. 3 -7.
Suicide et natalit, etude de statistique m orale". Revue p h ilosop h iq u e, c. 2 6 ,1 8 8 8 ,
s. 4 4 6 -6 3 .
Trtnnies Eletirisi: G em ein schaft und G esellsch aft, Revue p h ilosophiqu e, c. 2 7 , 1889,
s. 4 1 6 -2 2 .
L'enseignem ent philosop hique et l'agrgation de p h ilo sop h ie", Revue p h ilo s o
phique, c. 3 9 . 18 9 5 , s. 121-47.
Labriola Eletirisi: E ssais sur la conception m atrialiste d e Thistoire. Revue p h ilo sop
hique, c. 4 4 , 1897, s. 6 4 5 -5 1 .
Richard Eletirisi: L e socialisme et la scien ce socia le, R evue p h ilo sop h iq u e, c. 4 4 ,
1 8 9 7 , s. 20 0 -5 .
L'individualisme et les intellectu els", Revue bleue, c. 10, 1898, s. 7 -13.
D eux lois de l volution pnale, Anne sociolog iqu e, c. 4 ,1 8 9 9 - 1 9 0 0 , s. 65-95.
La sociologie en France au X IX e sicle". R evue bleu e, c. 13, 1900 , blm 1, s.
6 0 9 -1 3 , blm 2, s. 6 4 7 -5 2 .
Su r le totm ism e", Anne sociologique, c. 5 ,1 9 0 0 - 1 , s. 8 2 -1 2 1 .
M crlino E letirisi: F o rm es et essen ce du soc ia lis m e . R evue p h ilo s o p h iq u e, c. 4 8 ,
1 8 8 9 , s. 4 3 3 -9 .
Lagardcllc ile tartma: L ib res entretiens, 1905, s. 4 2 5 -3 4 .
Fou illn in alm alarnn E letirisi, B elo vc Landry, Anne sociologique, c. 10,
1 9 0 5 -6 , s. 3 5 2 -6 9 .
Deploige Eletirisi: L e conflit d e la m o ra le et d e la sociologie, Anne S ociologique, c.
12, 1 9 0 9 -1 2 , s. 3 2 6 -8 .
La famille conjugale", Revue philosophiqu e, c. 9 1 , 19 2 1 , s. 1-14.
W EB ER
E conom y an d Society. New York, 1968. IToplu m sal v e E kon om ik rgtlenm e K u ra
m , ev. zer Ozankaya, imge Kitabevi, 19951
W irtschaft und G esellschaft. Tbingen, 1956.

379

H. H. G erh ve C. W right M ills: From M ax W eber: E ssays in Sociology. New York,

1958. [Sosyoloji Y az la n , ev. Taha Paria, iletiim Yaynlan, 8. baskt, 2006]
G esam m elte A ufstze zur Religionssoziologie, c. 1-3, Tbingen, 1920-1..
G esam m elte A ufstze zu r S oziolog ie und S ozialp olitik. Tbingen, 1924.
G esam m elte A ufstze zu r W issenschaftsichre. Tbingen, 1968.
Gesammelte p o litisch e Schriften. Tbingen, 1958.
The M ethodology o f the S o cia l S ciences. G lencoe, 1949.
The Protestant Ethic and th e Spirit o f C apitalism . New York, 1958. iProtestan A hl
k ve K apitalizm in Ruhu, ev. Zeynep Aruoba, Hil Yaynlar. 1985]
The R eligion o f C hina. Londra, 1964.
The Religion o f India. G lencoe, 1958.
Gesammelte A ufstze zu r Sozial - und W irtschaftsgeschichte. Tbingen, 1924.
Ju gen dbriefe. Tbingen, tarihsiz.
Die rm isch e A g rarg esch ich te in ihrer Bedeutung f r des Staats - und Privatrecht.
Stuttgart, 1891.
D ie V erhltnisse d er L an d a rbeiter int ostelbischcn D eutschland. Leipzig, 1892.
General Economic History. New York, 1961.
A ntikritisches zum 'G eist des Kapitalism us" , Archiv fu r S ozialw issen schaft und
S ozialp olitik, c. 3 0 , 19 1 0 , s. 1 7 6 -2 0 2 .
A n tikritisches Schlu ssw ort zum G eist des Kapitalism us, A rchiv f r S o z ia l
w issenschaft und S o zialp olitik, c. 3 1 .1 9 1 0 , s. 5 5 4 -9 9 .
K N C L ALIM ALAR
H. . Acton: The Illusion o f the Epoch. Londra, 1955.
Lord Acton: Lectures on M od em History. Londra, 1960.
Guy Aimard: D urkheim et la scien ce con om ique. Paris. 1962.
Martin Albrow: Bu reaucracy. Londra, 1970.
Erik Allard: Em ile D urkheim : sein Beitrag zur politischen Soziologie, K ln er
Z eitschrift f r S o z io log ie und S ozialp sy ch olog ie, c. 20, 1968, s. 1-16.
Alpert: Emile D urkheim an d his S ociolog y . New York, 1939. Louis Althusser:
F o r M arx. Londra, 1969.
Louis Althusser vd.: L ire le C apital. Paris, 1967. [K apitali O ku m ak, ev. Celal A.
Kanal, Belge Yaynlan, 19951
Carlo Antoni: F rom H istory to Sociology. Londra, 1962.
Raymond Aron: Main Currents in S ocio lo g ical Thought, c. 1 & 2. Londra, 1 9 6 8 &
1967.
Shlom o Avineri: The Social and P olitical Thought o f K arl M arx. Cam bridge, 1968.
J . A, Bam es: D urkhcim s D ivision o f L abour in Society", M an (yeni saylar), . 1,
1 9 6 6 , s. 158-75.
Eduard Baumgarten: Max W eber: W erk und Person. Tbingen, 1964.
G eorg von Below: D er d eu tsch e Staat des M ittelalters. Leipzig, 1925.
Reinhard Bendix: M ax W eber, an In tellectual Portrait. Londra, 1966.
Social stratification and the political com m unity. Archives eu ropen nes d e so
ciologie, c. 1, 1960, s. 181-210.

380

Norm an Birnbaum : T h e C risis o/ Industrial Society. New York. 1969. [Sanayi Top
la m a n d a K riz, ev . Tarkan Karatekin-Filiz lgt, Babil Yaynlan, 2 002]
Conflicting interpretations of the rise o f capitalism : M arx and W eber", British
Jo u r n a l o f Sociology, c. 4 , 1953, s. 125-41.
H. Bollnow : E n gels Auffassung von R evolution und E n tw ick lu n g in Seinen
'G rundstzen des Kom m unism us (1 8 4 7 ) " , Marxismusstudien, c. 1, 1954, s.
7 7 -1 4 4 .
Roger Caillois: Man, Play an d C am es. Londra, 1962.
A. Cornu: K arl M arx et F ried rich Engels, c. 1 -3. Paris, 1955.
Ralf D ahrendorf: C lass an d C lass C onict in Industrial Society. Stanford, 1965.
Society a n d D em ocracy in G erm any. Londra, 1968.
Georges Davy: Em ile D rkheim ", Revue fran aise d e sociologie, c. 1, 1960, s. 3-24.
Em ile D urkheim , Revue de m taphysiqu e et d e m orale, c. 2 6 , 1919, s. 181-98.
Phyllis Deane ve W . A. Cole: British E con om ie Growth. Cam bridge, 1969.
Sim on Dcploige: T h e C on ict betw een Ethics and Sociology. St Louis, 1938.
M aurice D obb: Studies in the D evelopm ent o f C apitalism . Londra, 1963.
Hans Peter D rcitzel: Recent S ociology No. 1. Londra, 1969.
Je a n Duvignaud: D urkheim , sa vie, son oeuvre. Paris, 1965.
Iring Fetschen K arl M arx und d er Marxismus. M nih, 1967.
Louis Feuer: W h at is alienation? T he career of a co ncep t". New Politics, 1962, s.
11 6 -3 4 .
Ludwig Feuerbach: The Essence o f C hristianity. New York, 1957. [Hristiyanln
z, ev. Devrim Bulut, teki Yaynevi. 2 0 0 4 ]
S m m tlich e W erke, c. 1 -10, 1903-11.
Ju lie n Freund: T h e S ociolog y o f M ax W eber. Londra, 1968.
Georges Friedm ann: The A natom y o f W ork. Londra, 1961.
W alter Gagel: D ie W ah lrech tsfrag e in d e r G esch ich te d e r deutschen liberalen P artei
en. D sseldorf, 1958.
Charles Eim er G chlke: E m ile Durkheim's C ontributions to S ocio lo g ical Theory. New
York, 1915.
Anthony Giddens: A typology o f suicide. Archives eu ropen nes d e sociologie, c. 7,
19 6 6 , s. 2 7 6 -9 5 .
'Power' in the recent writings o f Talcott Patsons", Sociology, c. 2 ,1 9 6 8 , s. 268-70.
D urkheim as a review critic". S ociolog ical R eview , c. 18, 19 70, s. 171-96.
Marx, Weber, and the development o f capitalism", Sociology, c. 4 , 1970, s. 289310.
Politics and sociolog y in the thought o f M ax W eber. Londra, 1972. [Max Weber'in
D ncesinde Siyaset ve Sosyoloji, ev. Ahmet idem , Vadi Yaynlan, 19921
T he suicide problem in Fren ch sociology", British Jo u tn a l o f S ociology, c. 16,
1965, s. 3 -1 8 .
Jo h n H. G oldthorpc: Social stratification in industrial so ciety ", Paul Halmos:
The D evelopm ent o f Industrial Society. Sociological Review M onograph, No. 8,
1 9 6 4 , s. 9 7 -1 2 2 .
Fred M. G ollh eil: M arxs Econom ic Predictions. Evanston, 19 6 6 .

381

Georges Gurvitch: La vocation actu elle d e la sociolog ie. Paris, 1950.

Georges Gurvitch ve W ilbert E. Moore: Twentieth Century Sociology. New York, 1945.
Ju rgen Habermas: T h eorie und Praxis. Neuwied and Berlin, 1967.
R. M. Hartwell: The C au ses o f the Industrial Revolution in England. Londra, 1967.
J. E. S. Hayward: Solidarist syndicalism : D urkheim and Duguit, S ocio lo g ical Re
view , c. 8 , 1960, blm 1 & 2, s. 1 7 -3 6 & 18 5 -2 0 2 .
G. W . F. Hegel: Philosophy o f Right. Londra, 1967.
Donald Hodges: T he 'interm ediate classes in M arxian theory". Social R esearch, c.
28, 196 1 , s. 2 4 1 -5 2 .
Jo h n Horton: T he de-hum anisation o f anom ie and alienation, British Jo u r n a l o f
Sociology, c. 1 5 ,1 9 6 4 , s. 2 8 3 -3 0 0 .
Henri Hubert ve M arcel M auss: T heo rie generate de la m agie". Anne Sociologique, c. 7 ,1 9 0 2 - 3 , s. 1-146.
H. Stuart Hughes: Consciousness an d Society. New York, 1958.
Jean Hyppolite: Eludes sur M arx et Hegel. Paris, 1955.
Barclay Jo h n so n : D urkheim s one cause o f suicide", American Sociological Revi
ew, c. 3 0 ,1 9 6 5 , s. 8 7 5 -8 6 .
Z. A. Jordan: The Evolution o f D ialectical M aterialism . Londra, 1967.
Eugene Kam enka: The P hilosophy o f Ludw ig F eu erb ach . Londra, 1970.
Karl Kautsky: Die A grarfrage. Stuttgart, 1899.
Der Ursprung des Christentums. Stuttgart, 1908.
Helmut Klages: T ech n isch er H um anismus. Stuttgart, 1964.
E.

J rgen Kocka: Karl M arx und Max W eber. Ein m ethodologischer V ergleich",
Zeitschrift f r d ie g esam te Staatsw issenschaft, c. 122, -1966, s. 3 2 8 -5 7 .

Rene Knig ve Joh an nes W inckelm ann: M ax W eber zum G edchtnis. Kln ve Op
laden, 1963.
Karl Korsch: M arxism us und Philosophie. Leipzig, 1930. (Marksizm ve F elsefe, ev.
Ylmaz Oner, Belge Yaynlan, 1991 (
Leopold Labedz: Revisionism. Londra, 1963.
Antonio Labriola: S ocialism a n d Philosophy. Chicago, 1918.
Roger Lacom bc: L a m th od e sociolog iqu e de D urkheim . Paris, 1926.
David S. Landes: The Unbound Prom etheus. Cambridge, 1969.
V. 1. Lenin: S elected W orks. Londra, 1969.
George Lichtheim : "M arx and the Asiatic mode o f production', St Antony's Pa
pers, No. 14, 1 9 6 3 ,5 . 8 6 -1 1 2 .
M arxism, an H istorical an d C ritical Study. Londra, 1964.
Marxism in Modem F rance. New Y ork, 1966.
D ieter Lindenlaub: R ichtun gskam pfe im Verein f r S ozialp olitik. W iesbaden, 1967.
Nicholas Lobkowicz: M arx and the W estern W orld. Notre Dame, 1967.
Karl Lwith: Max W eber und Karl M arx", Archiv f r S ozialw issen schaft und S o z i
alp olitik. c. 6 7 , 1932, blm 1, s. 5 3 -9 9 ve blm 2, s. 1 7 5 -2 1 4.
Georg Lukcs: Der ju n g e Hegel. Zurich and Vienna, 1948.
Geschichte und K lassenbew usstein. Berlin, 19 3 2 . (Tarih ve S n f Bilinci, ev. Yl
maz O ner, Belge Yaynlan, 1998)

382

 Die Z erstrung d er Vernunft. Berlin, 1955, [Ahim Y km . Ayen Tem en Kapkn, Payel Yaynlan. 20061
Steven Lukes: Alienation and anom ie", Peter Laslett ve W , G. Runcim an: Philo
sophy. Politics an d Society. Oxford, 1967, s. 134-56.
Ernest M andel: M arxist Economic Theory, t . I & 2. Londra, 19 68.
Marcel Mauss: Essai sur les variations saisonnires des socits eskim os", A nnie
sociolog iqu e, c. 9 , 19 0 4 -5, s. 39 -1 3 0 .
David M cLellan: M arx B efo re M arxism. Londra, 1970.
T h e Young H egelians and K arl M arx. Londra, 1969.
C. B. M acpherson: T he P olitical T heory o f P ossessive Individualism . Londra, 1962.
Ronald M eek: Studies in th e L abo u r T heory o f Value. Londra, 1956.
Franz M ehring: K arl M arx, Ann Arbor, 1962.
lstvn M szros: M arxs Theory o f A lienation. Londra, 1970.
Alfred G. Meyer: M arxism , the Unity o f T h eory and P ractice. Ann Arbor, 1963.
Arthur M itzm an: T he Iron C ag e ; An H istorical In terpretation o f M ax W eber. New
York, 1970.
W olfgang J . M om m sen: M ax W eber und d ie d eu tsch e P olitik, 1890-1920. T bin
gen, 1959.
Barrington M oore: Social Origins o f D ictatorsh ip an d D em ocracy. Londra, 1969.
ID iktatrlgn ve D em okrasin in Toplum sal K ken leri, ev. irin Tekcli-Aleddin enel, V Yaynlan, 1989]
Robert A. Nisbel: E m ile D urkheim . Englewood Cliffs, 1965.
The S ocio lo g ical Tradition. Londra, 1967.
Stanislaw Ossow ski: C lass and C lass Structure in th e S o cia l C onsciousness. Lond
ra, 1963.
M elchior Palyi: Erinnerungsgabe f r M ax W eber. M unich and Leipzig, 1923.
Talcott Parsons: Capitalism in recent Germ an literature: Som bart and W eber.
Jo u rn a l o f P olitical Econom y, c. 3 6 , 1928, s. 6 4 1 -6 1 .
S o cio lo g ical Theory and M od em Society. New York, 1967.
T h e S o cia l System . Londra, 1951.
T he S tructure o f S ocial A ction. G lencoe, 1949.
Alessandro Pizzom o: Lecture actuelle de D urkheim , A rchives europen nes d e so
ciolog ie, c. 4, 1963, s. 1-36.
Jo h n Plam enatz: Man an d Society, c. 1 & 2. Londra, 1968.
Heinrich Popitz: D er entfrem dete M ensch. Frankfurt, 1967.
Nicos Ar. Poulantzas: N ature des ch oses et du droit. Paris, 1965.
J . A. Prades: La sociologie d e la religion c h e z M ax Weber. Louvain, 1969.
T hilo Ram m: Die knftige Gesellschaftsordnung nach der Theorie von Marx und
Engels", M arxism usstudien, c. 2, 1957, s. 7 7 -1 7 9 .
Hanns G nther Reissner: Eduard C ans. Tbingen, 1965.
Reminiscences o f M arx a n d Engels. Moskova, tarihsiz.
Jo an Robinson: An Essay on M arxian Econom ics. Londra, 1966.
G nther Roth: T h e S ocial D em ocrats in Im perial G erm any. Englewood Cliffs, 1963.
Das historische Verhltnis der W eberschen Soziologie zum M arxism us", Kl
ner Z eitschrift f r S oziolog ie und S ozialp sy ch olog ie, c. 2 0 , 1968, s. 4 2 9 -4 4 7 .

383

M axim ilien Rubel: Prem iers contacts des sociologues du X IX ' sicle avec la pen
se de M arx", C ah iers internationaux d e sociolog ie, c . 3 1 , 1961, s. 175-84.
W . G. Runcim an: T he sociological explanation o f religious' b eliefs", Archives eu
ropennes d e sociolog ie, c . 10, 19 6 9 , s. 149-191.
Alexander von Schelting: M ax W ebers W issenschaftslehre. Tubingen, 1934.
F. von Schiller: On the A esthetic Education o f Man. O xford, 1967. [Estetik zerine,
cv. M elahat zg, Kakns Yaynlar, 19991
Alfred Schm idt: D er B e g r iff d er N atur in d e r L eh re von M arx. Frankfurt, 1962.
Gustav Schm idt: D eutscher Historismus und d e r bergang zu r parla m en ta risch en
D em okratie. Lbeck and Ham burg, 1964.
Jo se p h A. Schum peter: C ap italism , S ocia lism a n d D em ocracy. New Y ork, 1962.
1K ap italizm , S osy alizm ve D em o kra si, ev. Tunay Akoglu-Rasim Tnaz, V ar
lk Yaynlan, 19661

Alfred Schutz: T h e P henom enology o f the S o cia l W orld. Evanston, 1967.

G eorg Sim niel: P hilosophic des G eldes. Leipzig, 1900.
Georges Sorel: Les theories de M. D urkheim ", L e deven ir social, . 1, s. 1-26 &r
148-80.
Leo Strauss: N atural Right an d H istory, Chicago, 1953.
Paul Sweezy: T h e Transition fr o m Feudalism to C apitalism . Londra, 1954. [Sosya
lizme G ei S reci zerine, ev. Aytun Alundal, May Yaynlan, 19741
T he T heory o f C apitalist D evelopm ent. New York, 1954.
B h m -B aw erks C riticism o f M arx. New York, 1949.
F.

Tenbruk: Die Genesis der M ethodologie M ax W ebers", K ln er Z eitschrift f r

S oziolog ie und S o zialp sy ch olog ie, c. 11, 19 5 9 , s. 57-3-630.

Edward A. Tiryakian: A problem for the sociology o f knowledge, A rchives eu

ropennes d e s ociolog ie, . 7 ,1 9 6 6 , s. 33 0 -6 .
Robert . Tucker: P hilosophy an d Myth in K arl Marx. Cam bridge, 1965.
Verhandlungen des 15. deutschen Soziologentages: M ax W eber und d ie S o z io log ie
heute, Tbingen, 1965.
M arianne W eber: M ax W eber: ein Lebensbild. Heidelberg, 1950.
Joh an nes W inekelm ann: M ax W ebers Opus Posthum um ", Z eitschrift f r d ie g e
sam ten Staatsw issenschaften, c. 105, 19 4 9 , s. 3 6 8 -9 7 .
Karl A. W ittfogel: O riental D espotism . New Haven, 1957.
K url H. W olfT:-m i!e D u rkh eim et al., Es say s on S ociolog y a n d P hilosophy. New
York, 1964
Murray W olfson: A R eap p raisal o f M arxian Econom ics. New Y ork, 1964.
Sheldon S. W olin: P olitics and Vision. Boston, 1960.
P. M. W orsley: Em ile Durkheim 's theory o f knowledge", S ociological R eview , c. 4,
1956, s. 47 -6 2 .

384