Professional Documents
Culture Documents
Jean Bricmont
IDEE STANOWISKA LUDZIE
MODNE BZDURY
Richard Dawkins
FENOTYP ROZSZERZONY
Dalekosiny gen
James Lovelock
GAJA
Nowe spojrzenie na ycie na Ziemi
Leszek Koakowski
OBECNO MITU
Isaiah Berlin
ROSYJSCY MYLICIELE
Pawe piewak
OBIETNICE DEMOKRACJI
Przeoy!
Isaiah Berlin
POKRZYWIONE DRZEWO
CZOWIECZESTWA
Piotr Amsterdamski
O naduywaniu poj
z zakresu nauk cisych
przez postmodernistycznych
intelektualistw
W PRZYGOTOWANIU:
GJ. Whitrw
CZAS W DZIEJACH
PVoszy^ski i S-lca
S P I S RZECZY
9
15
31
49
59
109
124
132
144
151
164
170
175
205
243
251
262
275
P R Z E D M O W A DO WYDANIA A N G I E L S K I E G O
10
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
5
Chcielibymy podkreli, e nasze rozwaania ograniczaj si do relatywizmu
epistemologicznego, czy te poznawczego; nie zajmujemy si tu bardziej subtelnymi
problemami relatywizmu etycznego i estetycznego.
11
12
SOKAL., BRICMONT
MODNE BZDURY
13
9
M. Albert, Science, postmodernism and the left, Z Magazine" 9 (7/8) (lipiec/sier
pie 1996): 64-69. Do zagadnie politycznych powrcimy w epilogu.
10
Rozdzia 11 francuskiego oryginau.
14
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
WSTP
Gdy wadza budzi nabony lk, mtniactwo i absurdy umacniaj
konserwatywne tendencje w spoeczestwie. Przed wszystkim dlate
go, e jasne i logiczne mylenie prowadzi do kumulacji wiedzy (cze
go najlepszym przykadem jest rozwj nauk cisych), a rozwj wie
dzy wczeniej czy pniej podwaa tradycyjny porzdek. Z drugiej
strony, mtniactwo do niczego szczeglnego nie prowadzi i mona
mu si oddawa dowolnie dugo, nie wywierajc adnego wpywu
na wiat.
Stanislav Andreski, Social Sciences as Sorcery (1972, s. 90)*
Historia tej ksiki zaczyna si od mistyfikacji. Ju od kilku lat
bylimy zdumieni i przygnbieni intelektualnymi trendami wyst
pujcymi w niektrych krgach amerykaskiego rodowiska
uniwersyteckiego. Wydawao si si, e liczni przedstawiciele hu
manistyki i nauk spoecznych przyjli filozofi, ktr z braku lep
szego okrelenia bdziemy nazywa postmodernizmem": to sta
nowisko intelektualne charakteryzuje si mniej lub bardziej
jawnym odrzuceniem racjonalistycznej tradycji Owiecenia, teo
retycznymi dyskursami niepodatnymi na adne sprawdziany empi
ryczne oraz poznawczym i kulturowym relatywizmem, zgodnie
z ktrym nauki cise s tylko narracj" i mitem", czy te jed
nym z wielu spoecznych konstruktw.
W odpowiedzi na to zjawisko jeden z nas (Sokal) postanowi
przeprowadzi nieortodoksyjny (i, trzeba przyzna, niekontrolowa
ny) eksperyment: wysa do druku w modnym amerykaskim pi
mie Social Text" powiconym badaniom kulturowym, parodi
tekstw, jakich wiele ukazao si w ostatnich latach, aby sprawdzi,
czy redakcja j opublikuje. Artyku, zatytuowany Transgresja
granic: ku transformatywnej hermeneutyce kwantowej grawita
cji" 1 , peen jest absurdw i wnioskw niewynikajcych z przesa
nek. Oprcz tego gosi skrajn wersj poznawczego relatywizmu:
po wykpieniu staromodnego dogmatu", zgodnie z ktrym istnie
je zewntrzny wiat, ktrego wasnoci s niezalene od dowolnej
* S. Andreski, Social Sciences as Sorcery, Londyn: Andr Deutsch 1972, s. 90. Jeli nie
zaznaczono inaczej, wszystkie cytaty w tumaczeniu P. Amsterdamskiego [przyp. red.].
1
Artyku ten stanowi Dodatek A do niniejszej edycji; w Dodatku B przedstawia
my komentarze do tej parodii.
16
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
WSTP
17
18
WSTP
19
20
SOKU,, BRICMONT
MODNE BZDURY
WSTP
21
22
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
WSTP
23
24
SOKAL, BRKMONT
MODNE BZDURY
WSTP
25
26
SOKAL, B R I M O N T
MODNE BZDURY
z asymetri: nie rocimy sobie pretensji do oceny psychoanalizy Lacana, filozofii Deleuze'a czy konkretnych prac socjologicznych
Latoura. Ograniczamy si do ich wypowiedzi na temat nauk cisych
i przyrodniczych oraz elementarnych problemw filozofii nauki.
7. Czy nie polegacie na argumentach ex-cathedra? Jeli twierdzi
my, e matematyka Lacana to zbir nonsensw, jak czytelnik bez
wyksztacenia matematycznego moe osdzi, kto ma racj? Czy
nie musi uwierzy nam na sowo?
Nie cakowicie. Woylimy wiele stara, by dokadnie wyjani
kwestie naukowe, tak aby czytelnik bez specjalistycznego przygo
towania mg zrozumie, dlaczego dane stwierdzenie jest bdne
lub bezsensowne. Zapewne nie zawsze si nam to udao: nie moe
my wdawa si w dugie wywody, a tumaczenie zagadnie nauko
wych jest czsto trudne. Czytelnik ma pene prawo zawiesi swj
sd w tych przypadkach, w ktrych nasze wyjanienia s niewy
starczajce. Jednak, co waniejsze, naley pamita, e nasza kry
tyka nie dotyczy konkretnych bdw, lecz - przede wszystkim
- oczywistego braku zwizku uywanych terminw z zakresu nauk
cisych z badanymi problemami. We wszystkich recenzjach, om
wieniach i listach, ktre otrzymalimy po ukazaniu si naszej
ksiki we Francji, nie podano ani jednego, choby sabego, argu
mentu wyjaniajcego, jak mona uzasadni stosowanie tej termi
nologii naukowej w omawianych dziedzinach.
8. Ci autorzy nie s postmodernistami". To prawda, nie wszyscy
francuscy autorzy, ktrych prace tu rozwaamy, uwaaj si za
postmodernistw" lub poststrukturalistw". Niektre z tekstw
ukazay si jeszcze przed powstaniem tych prdw intelektual
nych, a cz autorw odegnuje si od wszelkich zwizkw z tymi
kierunkami. Intelektualne naduycia, krytykowane w naszej
ksice, nie maj te jednorodnego charakteru. Mona je w przy-
WSTP
27
12
28
SOKAL,
BRICMOKT
M O D N E
BZDURY
13
WSTP
29
30
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Rozdzia 1
JACQUES
LACAN
32
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
JACQUES LACAN
33
je, albo nie istnieje. Jeli istnieje, mona jedynie oznaczy j syste
mem symboli. W kadym razie straty nie ma, pki wspomniana syrnbolizacja nie wyznaczy jej miejsca. To nie jest analogia. Dla pewnej
czci rzeczywistoci jest to naprawd rodzaj torusa. Torus ten ist
nieje naprawd i wanie on jest struktur neurotyka. To nie jest a
den analogon, to nawet nie abstrakcja, gdy abstrakcja jest rodza
jem pomniejszenia rzeczywistoci, a ja myl, e mamy tu do
czynienia z rzeczywistoci sam w sobie.*
Tu rwnie Lacan nie podaje adnego argumentu na poparcie swe
go twierdzenia, e torus jest struktur neurotyka" (cokolwiek to
znaczy). Ponadto odpowiada przeczco na zadane explicite pytanie,
czy jest to po prostu analogia.
W miar upywu lat wzrastao upodobanie Lacana do topologii.
Tekst z 1972 roku rozpoczyna si od rozwaa na temat etymologii
tego sowa (po grecku topos to miejsce, a logos- sowo):
W tej przestrzeni rozkoszy ujcie czego ograniczonego, zamknitego
[born, ferm] jest miejscem [lieu], mwienie za 6 tym - topologi.
(Tekst wygoszony po raz pierwszy na seminarium w 1972 roku 19 ).
W tym zdaniu Lacan uywa czterech terminw z dziedziny analizy
matematycznej (przestrze, ograniczony, zamknity, topologia), ale nie
zwraca najmniejszej uwagi na ich z n a c z e n i e : z matematycznego
punktu widzenia to zdanie jest bezsensowne. Ponadto - i to ma naj
wiksze znaczenie -Lacan nigdzie nie wyjania, jak rol odgrywaj
te pojcia topologiczne w psychoanalizie, Nawet gdyby pojcie jouis
sance (rozkoszy) miao jasne i precyzyjne znaczenie, Lacan nigdzie
nie dostarcza adnych argumentw, ktre uzasadniayby, dlaczego jo
uissance mona uwaa za przestrze w matematycznym sensie tego
sowa, tak jak si je rozumie w topologii. Mimo to kontynuuje:
W tekcie, ktry niedugo si ukae i zawiera najnowsze wyniki mo
jego zeszorocznego dyskursu, wykazuj - jak mniemam - cis
20
rwnowano topologii i struktury. Jeli podymy w tym kierun
ku, [odkryjemy], e tym, co odrnia anonimowo od tego, co nazy* Tame, s. 195-196. Z francuskiego przeoya A. Lewaska.
J. Lacan, Le sminaire de Jacques Lacan. Livre XX: Encore, 1972-1973, Texte
tabli par J.-A. Miller, Paris: ditions du Seuil, 1975, s. 14; przedruk w: J. Lacan,
The Seminars of Jacques Lacan. Book XX: Encore 1972-1973, red. J.-A. Miller, prze
kad i przypisy B. Fink, New York: Norton, 1998, s. 14, Z francuskiego przeoya
A. Lewaska.
20
Wedug przypisu tumacza, podobnie jak wedug Roustanga (The Lacartian De
lusion, przeoy G. Sims, Nowy Jork: Oxford University Press 1990, s. 87), sowa ze19
34
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
JACQUES LACAN
35
* J. Lacan, Le sminaire de Jacques Lacan. Livre XX: Encore, 1972-1973, op. cit.,
s. 14. Z francuskiego przeoya A. Lewaska.
36
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
24
37
JACQUES LACAN
38
SOKAL, B R I C M O K T
MODNE BZDURY
39
JACQUES LACAN
S f g g . s (wykoszenie),
gdy S * - 1 , daje nam: s = V^L (wykad z 1960 roku)**
Tutaj Lacan niewtpliwie nabiera czytelnikw. Nawet gdyby jego
algebra" miaa jakie znaczenie, signifiant, signifi (element
znaczcy", element znaczony") i wygoszenie", ktre wystpuj
w tym wzorze, z pewnoci nie s liczbami, a jego pozioma linia
(symbol wybrany arbitralnie) nie oznacza dzielenia dwch liczb.
* Po angielsku liczby niewymierne to irrational numbers, po francusku les nombres
irrationeh, co w tym kontekcie ma istotne znaczenie [przyp, tum],
27
Liczb nazywamy niewymiern jeli nie mona jej przedstawi w postaci stosun
ku dwch liczb cakowitych; liczb niewymiern jest na przykad pierwiastek z dwch
lub Jt. (Zero jest liczb cakowit, a zatem nieuchronnie jest rwnie liczb wymier
n.) Liczby urojone wprowadzamy jako rozwizania rwna wielomianowych, ktre
nie maj rozwiza rzeczywistych: na przykad x2 +1 = 0. Jedno z rozwiza tego rw
nania oznaczamy i = V^, a drugie -1.
** J. Lacan, Subversion du sujet et dialectique du dsir dans l'inconscient freudien,
w: crits, Pary: Editions du Seuil 1966, s. 316-317. Z francuskiego przeoya
A. Lewaska.
LOGIKA MATEMATYCZNA
W innych tekstach Lacan gwaci matematyk w mniejszym stop
niu. W cytowanym poniej fragmencie wspomina na przykad
o dwch podstawowych problemach filozofii matematyki: jaka jest
natura obiektw matematycznych, a w szczeglnoci liczb natural
nych (1,2,3....) oraz jak uzasadni poprawno indukcji matematycz
nej (jeli liczba 1 ma pewn wasno i mona wykaza, e gdy liczba
n ma t wasno, to musi j mie rwnie liczba n + 1, wic wolno
nam przyj, e jest to wasno wszystkich liczb naturalnych).
Po pitnastu latach nauczyem moich uczniw liczy najwyej do
piciu, co jest trudne (do czterech jest atwiej), a oni przynajmniej
28
Egzegez algorytmu" Lacana, ktra jest niemal rwnie mieszna jak oryginal
ny tekst, podaj J.L. Nancy i P. Lacoue-Labarthe (The Title of the Letter: A Reading of
Lacan, przeoyli F. Raffoul i D. Pettigrew, Albany: State University of New York
Press 1992, cz I, rozdzia 2).
* J. Lacan, Subversion du sujet et dialectique du dsir dans l'inconscient freudien,
op. cit., s. 318-320. Z francuskiego przeoya A. Lewaska.
40
JACQUES LACAN
41
29
42
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
30
Lacan ma tu na myli paradoks Bertranda Russella (1872-1970). Zacznijmy od
stwierdzenia, e w przypadku wikszoci normalnych" zbiorw, zbir nie jest swoim
wasnym elementem: na przykad zbir krzese nie jest krzesem, zbir liczb cakowi
tych nie jest liczb cakowit, i tak dalej. Z drugiej strony, pewne zbiory najwyraniej
s swoimi elementami: na przykad, zbir wszystkich abstrakcyjnych poj jest poj
ciem abstrakcyjnym, zbir wszystkich zbiorw jest zbiorem, i tak dalej. Rozwamy te
raz zbir wszystkich zbiorw, ktre nie s swoimi elementami. Czy ten zbir jest swo
im elementem? Jeli tak, to zbir ten nie moe nalee do zbioru wszystkich
zbiorw, ktre nie s swoimi elementami, a zatem odpowied powinna brzmie nie.
Jeli nie, to zbir ten musi nalee do zbioru wszystkich zbiorw, ktre nie s swoimi
elementami, a zatem odpowied powinna brzmie: tak. W celu uniknicia tego para
doksu, logicy zastpili naiwne pojcie zbioru rnymi teoriami aksjomarycznymi.
31
Jest to zapewne aluzja do innego, cho pokrewnego paradoksu, przedstawione
go przez Georga Cantora (1845-1918), zwizanego z nieistnieniem zbioru wszystkich
zbiorw".
JACQUES LACAN
43
44
SOKAL, BniCMONT
MODNE BZDURY
JACQUES LACAN
45
46
point aucune valeur qu'on puisse noter de vrit, ce qui veut dire
d'erreur pas plus, l e faux seulement e n t e n d r e falsus comme du
chu, ce o j ' a i dj mis l'accent.
En logique classique, qu'on y pense, le faux n e s'aperoit pas qu'
tre de la vrit l'envers, il la dsigne aussi bien.
El est donc juste d'crire comme j e le fais: E (x) <t>x.
[...]
De deux modes dpend que le sujet ici se propose d ' t r e dit femme.
Les voici:
E(x) : <>x i Ax $(x).
Leur inscription n'est pas d'usage en mathmatique. Nier, comme la
barre mise au-dessus du quanteur le marque, nier qu'existe un n e se
fait pas, e t moin encore q u e pourtout se pourpastoute.
C'est l pourtant que se livre le sens du dire, de ce que, s'y conjuguant le riyania q u i b r u i t des sexes en compagnie, il supple ce
q u ' e n t r e eux, de rapport nyait pas.
Ce qui est prendre non pas dans le sens qui, de r d u i r e nos quanteurs leur lecture selon Aristote, galerait le nexistun au nulnest
de son universelle ngative, ferait revenir le un T<XVTS, le pastout
(qu'il a pourtant su formuler), tmoigner de l'existence d'un sujet
dire q u e non l a fonction phallique, ce le supposer de la contrarit dite de deux particulires.
Ce n'est pas l le sens du dire, qui s'inscrit de ce quanteurs.
Il est: que pour s'introduire comme moiti dire des femmes, le suj e t se determine d e ce que, n'existant pas de suspens la fonction
phallique, tout puisse ici s'en dire, m m e provenir d u sans raison.
Mais c'est u n tout d'hors univers, lequel se lit tout d e go du second
quanteur comme pastout.
Le sujet dans la moiti o il se dtermine des quanteurs nis, c'est
de ce que rien d'existant n e fasse limite de la fonction, q u e n e saurait s'en assurer quoi ce soit d'un univers. Ainsi se fonder de cette moiti, elles" n e sont pastoutes, avec pour suite et du m m e fait, qu'aucune non plus n'est toute.*
47
JACQUES LACAN
KONKLUZJA
48
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Rozdzia 2
J U L I A
K R I S T E V A
50
SOKAL, BBICMOKT
MODNE BZDURY
* Torii Moi, jeden z komentatorw prac Kristevej, tak opisuje kontekst, w ktrym
ukazaa si ta ksika:
W1966 roku Pary byl wiadkiem nie tylko publikacji crits Jacqucsa Lacana i t
Mots et les choses Michela Foucaulta, ale rwnie przybycia modej lingwistki
z Bugarii. Dwudziestopicioletnia Julia Kristeva [...] szturmem zdobyta Lewy
Brzeg |...| Lingwistyczne badania Kristevej zaowocoway wkrtce publikacj
dwch wanych ksiek, Le Texte du roman i Smiotik, a ich kulminacj byo
ukazanie si w 1974 rokuobszernej rozprawy doktorskiej La Rvolution du langa
ge potique. Dziki tym dzieom teoretycznym Kristeva uzyskaa katedr lingwistyki Uniwersytetu Paryskiego VII. (T. Moi, Przedmowa do The Kristeva Reader,
Nowy Jork: Columbia University Press 1986, s. 1).
* J. Lechte./ufia Kristeva. Londyn-Nowy Jork: Routledge 1990, s. 109.
" Wydaje si, e Kristeva odwouje si tutaj do tezy Sapira-Whorfa" z dziedziny
lingwistyki, ktra stwierdza, grosso modo, e uywany jzyk radykalnie warunkuje
nasz obraz wiata. Niektrzy wspczeni lingwici ostro krytykuj l tez; zob. na
przykad S. Pinker, The Language Instinct, Londyn: Penguin 1995, s. 57-67,
" Moc kontinuum" to pojcie z zakresu matematycznej teorii zbiorw niesko
czonych, tworzonej przez Georga Cantora i innych matematykw, poczwszy od 1870
roku. Zbiory nieskoczone rni si wielkoci" (moc), przy czym miar wielkoci
zbioru jest jego liczba porzdkowa (moc). Niektre zbiory nieskoczone s przeliczal
ne, na przykad zbir wszystkich dodatnich liczb cakowitych (1,2,3..) (liczby natural
ne), a oglnie mwic, przeliczalne s wszystkie zbiory, dla ktrych istnieje wzajem-
JULIA KRISTEVA
51
52
SOKAL. BRICMONT
MODNE BZDURY
JUUA KRISTCVA
53
54
* Ibid., s. 189.
" Jak wiemy z przypisu 38, istniej zbiory nieskoczone o ronej wielkoci", kt
r wyraamy za pomoc liczb porzdkowych, Najmniejsza nieskoczona liczba porzd
kowa odpowiada zbiorom przeliczalnym, czyli takim, dla ktrych istnieje wzajemnie
jednoznaczne odwzorowanie na zbir liczb naturalnych. Wiksza liczba porzdkowa,
zwana liczb porzdkow (moc) kontinuum" odpowiada zbiorowi wszystkich liczb
rzeczywistych. Hipoteza kontinuum, sformuowana przez Cantora pod koniec XIX
wieku, stwierdza, e nie istnieje liczba porzdkowa wiksza od Liczby porzdkowej
zbioru przeliczalnego i mniejsza od liczby porzdkowej kontinuum. Uoglniona hipo
teza kontinuum stanowi rozwinicie tej koncepcji na przypadek bez porwnania
wikszych zbiorw nieskoczonych. W1964 roku Cohen dowid, e hipoteza kontinu
um (u rwnie uoglniona hipoteza kontinuum) nie zaley od pozostaych aksjomatw
teorii zbiorw, w tym sensie, e korzystajc z tych aksjomatw nie mona udowodni
ani tej hipotezy, ani jej zaprzeczenia.
** Ibid.
J U L I A
K R I S T E V A
55
Jest to matematyczne twierdzenie teorii zbiorw Godla-Bemaysa (jednej werI iji aksjomatycznej teorii zbiorw). Kristeva nie wyjania, jaki ma ono zwizek z jzy
kiem poetyckim. Zauwamy przy okazji, e opatrzenie takiego matematycznego
twierdzenia zwrotem jak wiadomo" (on lsait) jest typowym przykadem intelektu
alnego terroryzmu.
" Jest raczej nieprawdopodobne, by Lautramont (1846-70) mg wiadomie stoffowa" twierdzenie teorii zbiorw Godla-Bemaysa, opracowanej wiatach 1937-1940,
czy nawet teorii zbiorw tout court (sformuowanej po 1870 roku przez Cantora i in
nych matematykw),
56
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
JULIA
KRISTEVA
57
41
Nicolas Bourbaki to pseudonim grupy wybitnych francuskich metematykow,
ktrzy w kocu lat trzydziestych opublikowali trzydzieci omw w serii prac BIcmeiity Matematyki. Mimo tego tytuu nie s to pozycje elementarne. Niezalenie od tego,
czy Kristeva czytaa, czy nie czytaa Bourbakiego, len przypis ma na celu wycznie
zrobienia wraenia na czytelniku.
* J. Krisieva, La Rvolution du tangage potique. Pary: ditions du Seuil 1974,
t. 379-380.
J. Kristeva, Polytague, Pary: ditions du Seuil 1977, s. 313. Z francuskiego
przeoya A. Lewaska.
58
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Rozdzia 3
I N T E R M E Z Z O : RELATYWIZM POZNAWCZY
W FILOZOFII NAUKI
, Nie napisaem tej pracy gwnie w celu skorygowania bdw w egzegezie. Moim waniejszym celem jest wystpienie przeciw tyra, kt
rzy wielokrotnie przywaszczali sobie wnioski, do jakich dosza filo
zofia nauki, i wykorzystywali je w celu wsparcia rnych spoecznych
oraz politycznych spraw, do ktrych wnioski te wcale nie pasuj. Fe
ministki, apologeci religii (w tym rwnie naukowi kreacjonici"),
kontrkulturowcy, neokonserwatyci i caa zgraja innych osobliwych
przygodnych sojusznikw twierdz, e kluczowymi argumentami na
rzecz ich tez jest rzekoma niewspmierno teorii oraz niemoliwo
jednoznacznego okrelenia teorii na podstawie danych dowiadczal
nych. Wyparcie koncepcji, zgodnie z ktr fakty i dowody empirycz
ne maj znaczenie, przez koncepcj, e wszystko sprowadza si do
subiektywnych interesw i perspektyw, jest - na drugim miejscu po
amerykaskich kampaniach politycznych - najwaniejszym i naj
groniejszym przejawem antyintelektualizmu naszych czasw.
Larry Laudan, Science and Relativism (1990)*
60
SOKAL, B R I C M O N T
MODNE BZDURY
61
Pamitamy tu o wielu niuansach sowa obiektywny", ktrych odzwierciedlrnicm s na p n y k a d sprzecznoci midzy realizmem, konwencjonalizmetn i poyty witim-m. Mimo to tytko nieliczni uczeni byliby gotowi przyzna, e cay dyskurs nauko['wy jest wycznie konstniktem spoecznym. Jak pisa jeden z nas, nie chcemy zgodzi
lic z tym, e reguy kwantowej teorii pola nie rni si od regu dobrego wychowablin. (Zob. dodatek C).
'' Ograniczamy si do nauk przyrodniczych i korzystamy z przykadw zaczerpni
tych glriivnie z naszej dziedziny, czyli fizyki. Nie bdziemy zajmowa si delikatnym
iifMdnienieiTi naukowoci dyscyplin spoecznych.
62
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
63
64
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
55
54
Rozwj nauki, a zwaszcza biologicznej teorii ewolucji, dostarcza gbszego wy
janienia tej hipotezy. Rzecz jasna, posiadanie organw zmysowych, ktre mniej
lub bardziej wiernie odzwierciedlaj wiat zewntrzny (lub przynajmniej jego istot
ne aspekty) daje przewag selekcyjn. Chcemy podkreli, ze ten argument nie oba
la radykalnego sceptycyzmu, ale wzmacnia wewntrzn spjno stanowiska antysceptycznego.
* B. Russell, Mj rozwj filozoficzny, przeoyli H, Krahelska i C. Znamierowski,
PWN, Warszawa 1971.
65
66
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
INTERMEZZO:
RELATYWIZM
POZNAWCZY
FILOZOFII
NAUKI
67
57
60
Analizujc poszczeglne przypadki mona rwnie doceni przepa, jaka dzie
li nauk od pseudonauki.
61
Pospiesznie dodajemy - jakby to byo konieczne - e nie ywimy adnych zu
dze na temat zachowania rzeczywistej policji, ktra nie zawsze dy wycznie do
znalezienia prawdy. Posugujemy si tym przykadem w celu zilustrowania abstrak
cyjnego epistemologicznego problemu w konkretnej sytuacji. Przypumy, e kto
chce wykry prawd o pewnej sprawie (kto popeni morderstwo). Jak powinien po
stpowa? Skrajny przykad bdnej interpretacji - ktrej autor porwnuje nas z by
ym detektywem policji z Los Angeles Markiem Furhamem (znanym ze sprawy OJ.
Simpsona) i jego niesawnymi kolegami z Brooklynu -mona znale w pracy: B. Robbins, Science-envy: Sokal, science and the police, Radical Philosophy" 1998, 88(marzec/kwiecie): 2-5.
68
SOKAL, B R I C M O N T
M O Q N E BZDURY
69
70
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
" Jak si przekonamy poniej, to czy wyjanienie jest ad hoc, zaley w znacznej
mierze od kontekstu.
t
W tym krtkim streszczeniu, rzecz jasna, ogromnie uprocilimy epistemologi
Poppera: pominlimy rozrnienie midzy obserwacjami, wprowadzonym przez Ko
o Wiedeskie pojciem zda obserwacyjnych (ktre Popper krytykuje) i jego poj
ciem zda bazowych, a take zastrzeenie, e tylko powtarzalne zjawiska prowadza do
falsyfikacji. Te uproszczenia nie maj znaczenia dla naszych dalszych rozwaa.
71
* K.R. Popper, Replies to my critics, w: The Philosophy of Karl Popper, torn n, red
P.A. Schilpp. LaSalle, Illinois: Open Court Publishing Company 1974, s. 1016-1019
Zob. rwnie D.C. Stove, Popper and After, op. dt. (s. 48), gdzie mona znale podob
ne cytaty. Prosz zwrci uwag, e Popper uwaa teori za corroborated, jeli przesila
ona z powodzeniem prb falsyfikacji. Znaczenie tego sowa jest jednak niejasne.
Nie moe to by po prostu synonim confirmed (potwierdzona), gdy inaczej cala Pop
perowska krytyka indukcji byaby pusta. Problem ten szczegowo omawia H. Put
nam, The 'corroboration'of tkeories, op. cit.
17
Popper pisze na przykad: Zaproponowane tu kryterium demarkacji prowad
rwnie do rozwizania Hume'owskiego problemu indukcji - problemu zasadnoci
praw przyrodniczych [...) metoda falsyfikacji nie zakada adnych wnioskowa induk
cyjnych, a wycznie tautologiczne przeksztacenia logiki dedukcyjnej, ktrych zasad
no nie bywa kwestionowana" (K. Popper, Logika odkiycia naukowego, op. cit., s. 41)
72
SOKAL, B M C M O N T
MODNE BZDURY
73
74
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
75
76
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Oprcz lego, jak zauwaa Weinberg (Sen co teorii ostateczitej, przeoy P. Amster
damski, Pozna: Zysk i S-ka 1932), na pocztku XX wieku astronomowie znali kilku
a n o m a l i i w mechanice Ukadu Sonecznego: kopoty dotyczyy nie tylko orbity Merkurego, ale rwnie Ksiyca oraz komet Hallcya i Enckcgo. Wiemy dzi, ie te ostat
nie anomalie byy spowodowane bdnymi hipotezami dodatkowymi - uczeni ile oce
niali wpyw si pywowych dziaajcych na Ksiyc i konsekwencje parowania gazw
z powierzchni komet. Tylko anomalia orbity Merkurego stanowia rzeczywist falsy
fikacie mechaniki newtonowskiej. W tym czasie nie byo to jednak oczywiste.
71
Na przykad, Weinberg (ibid.) tumaczy, dlaczego wyjanienie z n a n e j j u anomalii orbity Merkurego byo znacznie bardziej przekonujcym sprawdzianem oglnej
teorii wzgldnoci ni tioiue przewidywanie ugicia promieni wiata w pobliu So
ca. Zob. rwnie S. Brush, Prediction and theory evaluation: 77i case of light bending^
Science" 1989,246: 1124-1129.
77
78
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
79
D.C. Stove, Popper and After: Four Modem Irrarionaists. Oksford: Pergamon
|Press 1982, s, 3.
" Szczegow krytyk ksiki Kuhna (Struktura rewolucji naukowych, przeoya
Osiramcka, Warszawa; PWN 1968) mona znale w pracach; A. Shimony, Comhnents on two epistemological theses of Thomas Kuhn, w: Essays in Memory oflmreLakatos, red. R. Cohen i inni, Dordrecht: D, Reidcl Academic Publishers 1976; H. Siege],
Relativism Refuted: A Critique of Contemporary Epistomological Relativism, Dordrecht:
E . Reidel 1987, a zwaszcza T. Maudlin, Kuhn dent: incommensurabilit et choix en
tre theories. [Oryginalny tytu: Kuhn defanged: incommensurability and theortf-choice"],
przeoyli J.-P. Deschepper i M. Ghins, Revue philosophique de Louvain" 1996, 94:
428-146.
u
Ograniczamy si rwnie wycznie do Strukcury rewolucji naukowych (wydania
angielskie 1962,1970). Dwie rne analizy pniejszych koncepcji Kuhna podaj T.
Miiudlin (ibid.) i S. Weinberg [Sokal's hoax: An exchange, op. cit., s. 56).
" 0 obrazie nauki, jaki mamy obecnie w naszej myli" i ktry dzi rozpowszech
niaj midzy innymi rwnie uczeni, Kuhn pisze: W rozprawie tej zamierzam wyka
za, e w sposb zupenie zasadniczy wprowadzay nas one w bd. Chc naszkicowa
i zupenie inn koncepcj neuki, jaka wyoni si moe z historycznych rde dotycz
cych samej dziaalnoci naukowej" (Struktura rewolucji naukowych, op. cit., s. 17).
80
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
81
tbid.
" Prosz rwnie zwrci uwag, e w wyraeniu procentowy skad nawet najleL piej znanych zwizkw byt inny" Kuhn miesza Fakty z nasz wiedz o faktach. Zmie
nia si wiedza chemikw o stosunkach procentowych, nic za same te stosunki.
Historyk ma zatem racj, gdy odrzuca Whigowsk histori", to znacz)- histori
! f pisan na nowo jako marsz ku teraniejszoci. Tego rozsdnego nastawienia nie na; ley jednak myli z innym, do wtpliwym zaleceniem metodologicznym, nakazuj[cym zrezygnowa z caej dostpnej dzi wiedzy (w tym rwnie z wynikw bada na
ukowych) w wyciganiu wnioskw na temat przeszoci pod pretekstem, e wiedza ta
nie bya wwczas dostpna. W kocu historycy sztuki korzystaj z metod wspczes
nej fizyki do ustalenia pochodzenia i autentycznoci dzie sztuki. Te metody s uyI Icczne, cho nie byy dostpne w badanym okresie. Przykad podobnego rozumowa
ni.- w historii nauki mona znale w artykule Wejnberga (Sokal's hoax,op.cil-> t, 15).
82
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
83
T. Maudlin, Kuhn dcnt; incommensurabilit et choix entre thories, op. cit., s. 442.
Juk dotychczas, esej ten zosta opublikowany tylko we francuskim przekadzie. Dzi
kujemy profesorowi Maudlinowi za udostpnienie nam angielskiego oryginau.
84
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
85
86
SOKAL, BHICMONT
MODNE BZDURY
w
Na przykad: gwne idee tego eseju (...] s banalne i wydaj si banalne, gdy
wyrazimy je, korzystajc z waciwych terminw. Wybraem tutaj bardziej paradok
salne sformuowania, poniewa nic tak nie otpia umysu jak dobrze znane sowa
i slogany" (Pneciw metodzie, wydanie angielskie 1993, s, xiv). A take: Naley saw.
sze pamita, e wykorzystane przykady i uyta retoryka nie wyraaj moich gbo
kich przekona. Pokazuj tylko, jak atwo jest wodzi ludzi za nos w racjonalny spo
sb. Anarchista jest jak tajny agent, ktry udaje gr w Rozum w celu podcicia
autoryteiu Rozumu {Prawdy, Uczciwoci, Sprawiedliwoci, itd." (Przeciw metodzie,
op. cit., s, 23) Do tego fragmentu doczony jest przypis o ruchu dadaistw.
87
porozumie wymagaoby zbyt wiele miejsca, ale w pracy J. Bricmonta (Science of chaosorehaos in science?, op. cit., s. 184) mona znale krtk analiz twierdze Feyera
benda na temat ruchw Browna i drugiej zasady termodynamiki.
P.K. Feyerabend, Przeciw metodzie, op. cit.
"Ibid., s. 233
88
SOKAL. BRICMONT
MODNE BZDURY
89
101
Ibid-, l. 56.
Na przykad, wedug wasnej relacji, chemik Kekul (1829-1896) wpad na
waciw koncepcj struktury benzenu pod wpywem snu.
,oi
Ibid.,s. 149-152.
,w
Na przykad anomalia orbity Merkurego zyskaa odmienny status epistemologietny po odkryciu oglnej teorii wzgldnoci (zob. przypisy 75-78).
,0!
Podobny komentarz dotyczy innego klasycznego rozrnienia, krytykowanego
przez Feyerabenda, midzy stwierdzeniami obserwacyjnymi i leoretycznymi. Nie na
ley naiwnie twierdzi, e cos mierzymy". Mimo to fakty" istniej - s nimi, na
przykad, pooenie wskazwki na tarczy miernika i cyfra na wydruku komputero
wym - przy czym fakty <e nie zawsze s zgodne z naszymi yczeniami.
,M
ibid.
ibid.
90
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
91
92
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
93
94
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
95
96
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
97
11
Zoh. na przykad: P. Brunet, L'Introduction des thories de Newton en France au
XVJIf sicle, Pary: Blanchard 1931, przedruk: Genewa: Slatkine 1970oraz B.J. Dobbs;i
i M.C. Jacob, Newton and the Culture of Newtonianism, Atlantic Highlands, N.J.: Htt-'j
inanities Press 1995.
' " Mwic cilej: isiniej'e obszerny zbir bardzo przekonujcych danych astrono-1
miernych, ktre wspieraj przekonanie, e planety i komety poruszaj si tak, jak to
wynika z mechaniki Newtona (w bardzo dobrym przyblieniu, cho niezupenie cile);
a jeli to przekonanie jest poprawne, to wanie (akt, e planety poruszaj sic w ten spo
sb (a nie lylko nasze przekonanie o lym) jest istotnym elementem wyjanienia, dlacze
go europejska spoeczno uczonych w XVTD. wieku uznaa mechanik Newtona za
prawdziw. Prosz zwrci uwag, e wszystkie stwierdzenia o faktach - w tym rwnie
dzisiaj w Nowym Jorku pada deszcz" - naley rozwin w ten sam sposb.
98
SOKAL, BRICMONT
MODNE SZDU
99
100
SOKAL, BRICMONT
MODNE SZDURY
101
102
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
103
lls
Podobnie jak Steve Fuller, ktry twierdzi, e praktycy STS (Science and Tech
nology Studies) stosuj metody, ktre pozwalaj im zgbi zarwno wewntrzne
mechanizmy jaki i zewntrzny charakter nauki, bez koniecznoci bycia eksper
tem w badanej dziedzinie" (S. Fuller, Philosophy, Rhetoric and the End of Knowledge:
The Coming of Science and Technology Studies, Madison: University of Wisconsin Press
1993, s. xii).
'*Zob. rozdzia szsty.
104
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
105
* Wydaje si, e w tej ewolucji istotn rol odegraa tak zwana teza Sapira-Whor(a z zakresu lingwistyki; zob. przypis 37. Prosz rwnie zwrci uwag, e Feyerabend w swojej autobiografii {Killing Time: The Autobiography ofPaul Feyerabend, Chi
cago: University ot Chicago Press 1995, s. 151-152) odegnuje si od radykalnego
uycia tezy Sapira-Whorfa w ksice Przeciw metodzie (rozdzia 17).
P Gwnym autorem tej ksiki jest Grard Fourez, filozof nauki, klry ma duo
do powiedzenia (przynajmniej w Belgii) w sprawach pedagogicznych; jego ksika La
Construction des sciences (1992) zostaa przetumaczona na kilka jzykw.
106
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
107
,w
Lub, co gorsza, minimalizujc znaczenie faktw, bez podania adnych argumenlw, a po prostu ignorujc je i przedkadajc przed nie uzgodnione przekonania. De
finicje podane w tej ksice systematycznie mieszaj fakty, informacje, obiektyw,
no i racjonalno z intersubiekrywn zgod lub sprowadzaj-je do niej. Podobny
schemat mona znale w ksice Foureza La Construction desseienets. Na przykad (s.
37): Bycie obiektywnym polega na postpowaniu zgodnym z ustalonymi reguami
[...] Bycie obiektywnym nie jest przeciwiestwem bycia subiektywnym; jest to
raczej bycie subiektywnym w pewien sposb. Nie moe to jednak by indywidualna
subiektywno, gdy postpujemy zgodnie ze spoecznie ustalonymi reguami...". To
stwierdzenie jest bdne: postpowanie zgodnie z reguami nie gwarantuje obiektyw
noci w zwyczajnym sensie (ludzie, ktrzy lepo powtarzaj religijne lub polityczne
slogany z pewnoci postpuj zgodnie ze spoecznie ustalonymi reguami", ale ra
czej nie mona ich nazwa obiektywnymi), i na odwrt, obiektywni mog by ludzie,
ktrzy ami wiele regu (na przykad Galileusz).
1,1
Prosz zwrci uwag, e uyle w definicji faktu okrelenie praktycznie nie
ma adnych kontrowersji" prowadzi do logicznego problemu: czy brak kontrowersji
jest faktem? A jeli tak, to jak go zdefiniowa? Przez brak kontrowersji na temat
stwierdzenia, e nie ma kontrowersji? Jest oczywiste, e Fourez i jego koledzy posu
guj si w naukach spoecznych naiwnie realistyczn epistemologi, ktr implicite
odrzucaj w naukach przyrodniczych. Zob. s. 89-91, gdzie omawiamy analogiczn nie
spjno u Feyerabenda.
108
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Rozdzia 4
L U C E IRIGARAY
Gdyby indyjska lewica bya tak aktywna w ruchu ludowej nauki jak
kiedy, agitowaaby nie tylko przeciw burzeniu domw, ale rwnie :
przeciw przesdom, ktre maj to uzasadni. [..,] Ruch lewicowy ;
mniej zajty dbaoci o szacunek" dla wiedzy niepochodzcej i
z Zachodu nigdy nie pozwoliby, eby moni tego wiata ukrywali
si za plecami rodzimych ekspertw".
Opowiadaam o tym przypadku moim znajomym zwolennikom]
spoecznego konstruktywizmu w Stanach Zjednoczonych [...]. Po-]
wiedzieli mi, e dostrzeenie rwnowanoci dwch kulturowo ogra-1
raczonych opisw przestrzeni1" samo w sobie stanowi postp, gdy
wtedy aden nie moe roci sobie pretensji do bycia absolutn ;
prawd, a tym samym sabnie wpyw tradycji na umysy ludzi.**
Kopot z tak odpowiedzi polega na tym, e trzeba podejmowa
praktyczne decyzje - jakie lekarstwa stosowa, w jakim kierunkuj
zorientowa budynek - a wtedy teoretyczna nonszalancja jest juil
nie do utrzymania. W konsekwencji intelektualici czsto popada- '
j w hipokryzj - stosuj zachodni" nauk, gdy jest to koniecz
ne - na przykad gdy sami s powanie chorzy - jednoczenie na-]
mawiajc lud do wiary w przesdy.
* M. Nanda, The science wars m India, Dissent" 1997, 44<l)(zinia): 78-83, s. 82.
To znaczy pogldu naukowego oraz tradycyjnej koncepcji wedyjskiej. [Przypis
dodany przez nas. )
** M. Nanda, op. cit., s. 82.
Iu
110
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDU
I IICE IRIGARAY
111
112
SOKAL, BRICMONT
113
LUCE IRIGARAY
MODNE BZDURY
1
lS
Z wyjtkiem ostatniej jednej septylionowej sekundy, gdy nabieraj znaczenia
kwantowe efekly grawitacyjne.
' 1. Irigaray, Sujet de la science, sujet sexuel, w: Sens et place des connaissances dans
la socit, s, 95121, Pary: Centre National de Recherche Scientifique 1987, s. 110.
MECHANIKA CIECZY
114
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZOOB
llICE iRIGARAir
11S
117
116
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
" ' Te trzy akapity, ktre rzekomo dotycz logiki matematycznej, sa pozbawione
znaczenia, stwierdzenie, e dominujca rol pozostawia si kwantyfikatorowi ogl
nemu", ma sens i jest Faszywe (zob. przypis 143).
* W oryginale 1'affemme, nieprzetumaczalna gra sw: francuskie femme = kobie
ta, uffamer = wygodzi.
LUCE IRIGARAY
117
118
SOKAL, BRICMOMT
MODNE BZDU
LUCE IftlGARAY
119
120
SOKAL, BRICMONT
MODNE B D U
LUCE IRIGARAY
121
122
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDUR
S.K. Damarin, Gender and mathematics from feminist standpoint, w: New Dire&i
tions for Equity in Mathematical Education, s. 242-257. Red. W.G. Sccada, E. FenneMj
ma i L. Byrd Adajian, Nowy Jork: Cambridge University Press IMS, s. 252.
" ' Pozwalamy sobie zauway, e w tym fragmencie sowo liniowy" uyte jest I
trzykrotnie niewaciwie i w sposb oczywisty w trzech rnych znaczeniach. Zob.
omwienie naduy terminu liniowy" s. 140-142.
'** Nie jest to przypadek odosobniony. W zakoczeniu swojego artykuu o mecha
nice cieczy Katherine Haylos stwierdza:
Dowiadczenia opisane w tym eseju sa uksztatowane przez denie do pozosta
nia w granicach racjonalnego dyskursu, ktry jednoczenie ksztatuje niektre
z jego podstawowych zaoe. Cho nurt argumentw byt kobiecy i feministyczny,
zosta! on skierowany w kana mski i maskulimstyczny". (Gender encoding in flu
id mechanics, op. cit., s. 40)
Hayles akceptuje zatem, bez najmniejszego zaenowania, utosamienie racjo
nalnego dyskursu" z kanaem mskim i maskulinistycznym".
LUCE IRIGARAY
123
BRUNO LATOUR
Rozdzia 5
B R U N O LATOUR
Socjolog nauki Bruno Latour jest dobrze znany jako autor ksiki ]
La Science en action, ktr krtko analizowalimy w czwartym roz
dziale. Znacznie mniej znana jest jego krtka semiotyczna analiza
teorii wzgldnoci A rlativistic account of Einstein's relativity, ]
w ktrej tekst Einsteina jest odczytany jako wkad do socjologii j
delegacji"*. W tym rozdziale przeanalizujemy t interpretacj
teorii wzgldnoci i wykaemy, e jest ona doskonal ilustracj I
trudnoci, z jakimi musi si liczy socjolog, gdy usiuje zanalizo
wa tre teorii naukowej, ktrej nie rozumie.
Latour uwaa swj artyku za rozwinicie silnego programu ;
w socjologii nauki, wedle ktrego tre dowolnej nauki jest dogbnie spoeczna" (s. 3). Wedug Latoura silny program przynis
pewne sukcesy w naukach empirycznych", ale nie matematycz
nych (s. 3). Narzeka, e wczeniejsze socjologiczne analizy teorii
wzgldnoci Einsteina pomijay matematyczne aspekty tej teo
rii*' i nie wskazay, w jakim sensie o teorii wzgldnoci samej w so-1
bie mona powiedzie, e jest teori spoeczn" (s. 4-5). Dla wik
szej zwizoci nie bdziemy tutaj wnika w socjologiczne wnioski,
jakie wyciga Latour z analizy teorii wzgldnoci, a tylko wskae
my, e jego rozumowanie podwaaj podstawowe bdy w rozu- ;
mieniu tej teorii. 151
* B. Latour, A rlativistic account of Einstein's relativity, Social Studies of Scien
ce" 1988,18:3-44, s. 3.
*> Mimo to chcielibymy zacytowa prace fizyka Hutha (Latour's relativity w:
A House Built on Send: Exposing Postmodernist Myths About Science, op. cit.), ktry
rwnie krytycznie zanalizowa artyku Latoura: w tym artykule, znaczenie termi
nw spoeczestwow i abstrakcja jest tak nacignite, by pasowao do jego inter-
125
126
SOKAL, BRICMOHT
BRUNO LATOUR
MODNE BZDURY
sJ
127
Wikszo trudnoci zwizanych z dawn histori zasady bezwadnosa wynika z istnienia tylko dwch ukadw odniesienia; rozwiza
niem jest zawsze wprowadzenie trzeciego ukadu, ktry zbiera in
formacj z pozostaych dwch. (s. 43)
Przy okazji warto odnotowa, ie Latour bdnie skopiowa te rwnania (s. 18,
[rys. 8). Zamiast uVc3 w liczniku ostatniego rwnania powinno by v/c*.
' " ND. Mcrmin (What's wrong with this reading?, Physics Today" 1997, 50
110)(padziernik): 11-13) susznie wskazuje, e w niektrych matematycznych wywo
dach w teorii wzgldnoci porwnuje si wyniki uzyskane w trzech (lub wicej) uklaI dach odniesienia. To jednak nie ma nic wsplnego z trzecim ukadem, ktry zbiera
informacj z pozostaych dwch", o jakim pisze Latour.
128
SOKAL, BRICMOWT
MODNE BZDURY
HHUNO LATOUR
129
130
SOKAL, BHICMOHT
URUNO LATOUR
MODNE BZDU
131
M
Mermin nie posuwa si tak daleko; przyznaje, e tekst Latoura zawiera, oczy .-.i u-, wiele niejasnych stwierdze pozornie dotyczcych fizyki teorii wzgldnoci,
lre zapewne wynikaj z bdnego rozumienia elementarnych poj teorii."
[Whet's wrong with this reading?, op. cit., s. 13).
Rozdzia 6
INTERMEZZO: TEORIA C H A O S U
POSTMODERNISTYCZNA N A U K A "
Nadejdzie dzie, kiedy dziki badaniom prowadzonym przez wieki,
rzeczy dzi ukryte stan si zrozumiale; potomni bd zdumieni, e
nie moglimy dostrzec tak oczywistej prawdy.
Seneka o mchu komet, cytowany przez Lapiace'a*
133
134
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
135
136
SOKAL,
B H I C M O N T
M O D K C
BZDU
1,1
137
czajc, ukady pierwszego rodzaju bdziemy nazywa niechaotycznymi, a drugiego - chaotycznymi (lub czuymi na warunki poczt
kowe"). Cech charakterystyczn ukadw chaotycznych jest za
tem ostre ograniczenie moliwoci przewidywania ich zachowania,
poniewa nawet radykalna poprawa dokadnoci danych poczt
kowych (na przykad tysic razy), prowadzi do bardzo niewielkie
go wyduenia zakresu wanoci przewidywa175.
Nie jest zapewne niespodziank, e trudno przewidzie stan
bardzo zoonych ukadw, takich jak atmosfera ziemska. Bardziej
zaskakujce jest to, e ukad opisywany przez bardzo ma liczb
zmiennych i zachowujcy si zgodnie z prostym rwnaniem deter
ministycznym - na przykad dwa poczone wahada - moe zacho
wywa si w nadzwyczaj zoony sposb i wykazywa ogromn czu
o na warunki pocztkowe.
Naley jednak unika wycigania pospiesznych wnioskw filo
zoficznych.176 Na przykad czsto spotyka si twierdzenie, e teoria
chaosu obnaya granice nauki. W rzeczywistoci liczne ukady na
turalne nie s chaotyczne, a w dodatku nawet w wypadku takich
ukadw uczeni nie znajduj si w zauku bez wyjcia lub przed
szlabanem z tablic wstp wzbroniony". Teoria chaosu otworzya
rozlege pole bada i zwrcia uwag uczonych na wiele nowych te
matw.177 Zreszt, rozwani uczeni zawsze wiedzieli, e nie mog li
czy na to, e uda im si przewidzie lub obliczy wszystko. Zapew
ne nie jest przyjemnie dowiedzie si, e konkretny badany obiekt
(na przykad pogoda za trzy tygodnie) wymyka si naszym moli
wociom przewidywania, ale to nie oznacza jeszcze koca rozwoju
nauki. W XIX wieku fizycy doskonale wiedzieli, e w praktyce jest
rzecz niemoliw wyznaczy pooenie wszystkich moleku gazu.
To doprowadzio do powstania fizyki statystycznej, ktra pozwoli
a wyjani wiele waciwoci ukadw zoonych z wielu czstek
1 (takich jak gazy). Podobne metody statystyczne s stosowane
l n
Naley doda jedno zastrzeenie: dla niektrych ukadw chaotycznych stae
wyduenie zakresu przewidywa osigane dziki podwojeniu dokadnoci danych
pocztkowych moe by bardzo duie, co oznacza, e w praktyce te ukady zachowuj
ie w przewidywalny sposb znacznie duej ni wikszo ukadw niechaotycznych.
Na przykad ostatnie badania wykazay, e niektre planety zachowuj si chaotycz
nie, ale stae wyduenie zakresu" w tym wypadku jest rzdu kilku milionw lat.
" S. Kellert [In the Wakeof Chaos, Chicago: University od Chicago Press 1993) po
daje jasne wprowadzenie do teorii chaosu i trzew ocen jej filozoficznych implika
cji, chocia nic zgadzamy si ze wszystkimi jego wnioskami.
OT Osobliwoci, wykadniki Lyapunova i tak dalej.
138
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
139
"* Inteligencja, ktra rozumiaaby wszystkie sity, oywiajce natur oraz znaa
sytuacj w danej chwili wszystkich cia, z ktrych zbudowany jest wiat - inteligen
cja dostatecznie rozlega, by podda te dane analizie - mogaby uj w jednym wzo
rze ruchy zarwno najwikszych ciai we Wszechwiecie, jak i najlejszych atomw;
dla niej nic nie byoby niepewne i przyszo, podobnie jak przyszo, rozcigaaby
si przed jej oczami." (P.S. Laplace, Philosophical swy on Probabilities, op. cit., s. 4).
*** J.C. Maxwell, Mauer and Motion, Nowy Jork: Dover 1952 (1877), s. 13-14. Cy
tujemy te uwagi w celu wyjanienia rnicy midzy determinizmem i przyczynowoei, nie za by dowodzi susznoci determinizmu. Sam Maxwell najwyraniej nie by!
determinisc.
* H. Poincare, Science and Method, przeoy F. Mai tl and. Nowy Jork: Dover 1952
11909], s. 68-69.
140
SOKAL, BRICMONT
MOONE BZDUR
141
142
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
143
.
i .
"* Gdyby kto lepiej zrozumia te ukady - tak e potrafiby poda przynajmniej
przyblione rwnania opisujce ich ewolucj- to matematyczna teoria chaosu moga
by zapewne dostarczy interesujcych informacji, ale socjologii i historii daleko jesz
cze do osignicia tej fazy rozwoju (i tak zapewne bdzie zawsze).
JEAN BAUDRILLARD
Rozdzia 7
JEAN BAUDRILLARD
Frace socjologiczne Jeana Baudri11 arda s wyzwaniem i prowokacj
dla wszystkich wspczesnych teorii. Z szyderstwem, ale rwnie
z najwiksz precyzj, podwaa on ustalone socjologiczne opisy, wy
kazujc spokojn pewno i poczucie humoru.
JLe Monde" (1984)*
145
146
SOKAL, B R I C M O H T
MODNE BZDURY
JEAN BAUDRILLARD
147
148
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZOUK
" * Wcale nie! Gdy zero jesl atrakiorcm, jest to lak zwany punkt stay". Takiej
airaktory (podobnie jak cykle graniczne") byy znane ju w XIX wieku. Wyraenie
dziwny atraktor" zostao wprowadzone specjalnie na oznaczenie atraktorw innego
rodzju. Zob. na przykad D. Ruelle, Chance and Chaos, op. cit.
JEAN BAUDRILLARD
149
150
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
Rozdzia 8
G I L L E S
D E L E U Z E
F L I X
G U A T T A R I
" ' Bardziej szczegowa krytyk koncepcji Baudrillarda mona znale w pracy
Ch, Norris, Uncritical TJteory: Postmodernism, Intellectuals and the Gulf War, Londyn:
Lawrence and Wishori 1992.
152
SOKAL, BRiCMom
MODNE BIDUH
GILLES
DELEUZE
I F E U X
GUATTARI
153
cji. Krysztaek moe zainicjowa proces krystalizacji caej objtoci cieczy tylko
wtedy, jeli jest wikszy ni pewna wielko krytyczna, ktry zaley od zdecydo
wanie nieliniowego mechanizmu zwanego powstawaniem zarodkw krystalizacji
<s. 162-163).
Koncepcja chaosu", jak posuguj si Deleuze i Guattari, jest zatem sown miesza
nin opisu prni w kwantowej teorii pola i przechodzonej cieczy. Te dwie dziedziny
fizyki nie maj nic wsplnego z teori chaosu w normalnym sensie tego sowa (czyli
T teori nieliniowych ukadw dynamicznych).
" Zob. G. Deleuze i F. Guattari, What is Philosophy?, op. cit., s. 156 i przypis 14,
H zwaszcza s. 206 i przypis 7.
* G. Deleuze i F. Guattari, Qu'est-ce que la philosophie?, Pary: ditions de Minuit
1991, s. 112. Z francuskiego przeoya A. Lewaska.
154
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
201
wl
G I L L E S D E L E U Z E I F E U X GUATTA.RI
155
xa
Na przykad stwierdzenie, e prdko wiatu (...) lam gdzie dugoci kurcz
si do zera, a zegary siaj" nie jest faszywe, ale moe doprowadzi do bdw. Waci
we rozumienie tego zdania wymaga dobrej znajomoci szczeglnej teorii wzgldnoci.
Ibid., s. 123. Z francuskiego pnteoya A. Lewaska.
** Ibid. Z francuskiego przeoya A. Lewaska.
m
Zabawn egzegez tych fragmentw, utrzyman w (ym samym stylu co orygi
na , znale mona w pracy E. Alliez, La signatum du inonde, ou Qu'est-ce que ta pkiloiophiedeDeteuzeet Guattari?, Paryi: ditionsdu Cerf 1993. rozdzia II.
156
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
157
** Historie tych zagadnie omawia na przykad C.B. Boyer, The History of the Cal
culus and Its Conceptual Development, przedmow napisa R. Courant, Nowy Jork: Do
ver 1959,11949], s. 247-250, 267-277,
m
W pracy C. Deleuze, Rnica i powtrzenie, przeoyli B. Banasiak i K. Matuszew
ski, Warszawa: KR 1997, mona znale dalsze komentarze na temat rachunki) ninkzkowcgo, a take dodatkowe elukubracje na temat poj matematycznych, w ktrycli autor miesza banay z nonsensem, oraz na lemat fizyki.
x" W poprzednim akapicie znajdujemy naslpujc definicje: Owa metoda nie
skoczonych maoci, ktra utrzymuje odrnienie islot (w tej mierze, w jakiej jedna
odgrywa wobec drugiej role lego, co nieistotne), jest cakowicie rna od metody
sprzecznoci (komradykcji); dlatego le naley jej nada swoist nazw, vice-dykcji" (ibid., s. 85).
" " W najlepszym razie jest to bardzo skomplikowany sposb stwierdzenia, e tra
dycyjny symbol dyldx oznacza obiekt, pochodn funkcji y(x), klra nie jest ilorazem
dwch wielkoci dy i <lx.
158
SOKAL. BRICMONT
MODNE BZDURY
GUATTARI
159
Ibid., s. 246-247.
"i W tym zdaniu autor powtarza bd wywodzcy si ju z prac Hegla, o ktrym
wspomnielimy w przypisie 204.
* Poprawny termin matematyczny to szereg. Nieco wyprzedzajc, mona doda e
wspczynniki szeregu, o jakim pisze autor, nie zale od i [przyp. tum.].
"* Wywd ten jest nadzwyczaj zawikanym sposobem wprowadzenia szeregu Tay
lora, bardzo wtpimy, by mg go zrozumie ktokolwiek, kto nie zna rachunku r
niczkowego. Ponadto Deleuze (podobnie jak Hcgel) opium si na archaicznej defini
cji funkcji (za pomoc szeregu Taylora), ktr poda Lagrange (okoo 1770 roku).
Definicja ta zostaa nastpnie zastpiona przez now, podan przez Cauchy'cgo
(1821). Zob. na przykad C.B. Boyer, The History of the Calculus and Its Conceptual De
velopment, op. cit., s. 251-253, 267-277.
** G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, op. cit., s. 251-252.
160
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
2 n
GILLES
DELEUZE
I F E U X
GIMTTARI
161
162
SOKAL. BRICMONT
MODNE BZDURY
163
Gdyby czytelnik mia wtpliwoci, czy wszdzie w pracach Deleuze'a i Guattariego pojawia si ten pseudonaukowy jzyk, moe
zapozna si, oprcz miejsc, ktre wymienilimy w przypisach, tak
e ze stronami 20-24, 32, 3 6 ^ 2 , 50, 117-133, 135-142, 151-162,
197,202-207 i 214-217 ksiki What is Philosophy??1" Oraz strona
mi 32-33, 142-143, 211-212, 251-252, 293-295, 361-365, 369-374,
389^-390,461,469-473 i 482-490 z ksiki A Thousand Plateaus. Ta
lista nie jest bynajmniej wyczerpujca. Na przykad artyku Guat
tariego Les nergtiques smionques (1988; zob. Bibliografia) o za
stosowaniu rachunku tensorowego do psychologii to prawdziwy
klejnot,- 18
PAUL Vimuo
Roi d%ia 9
PAUL V I R I L I O
Architekt i urbanista, byy dyrektor cole Spciale d'Architecture
Paul Virilio stawia pytania dotyczce prdkoci i przestrzeni, wychodzc ze swoich dowiadcze wojennych. Dla niego opanowanie
czasu odnosi si do wadzy. Ze zdumiewajc erudycj, ktra czy
odlegoci w przestrzeni i czasie, badacz ten otworzy wane pole fi-.,
lozoficznycb pyta, ktre nazywa dromokracj (od greckiego sowa
dramos, oznaczajcego prdko). 21 '
Le Monde" (1984)*
",Iak zauway J.F. Revel (Les faux prophtes, Le Point" 1997 {11 padziernika):
120-121), dromos nie oznacza prdkoci", lecz raczej tor, wycig, bieganie"; po grec
ku prdko" te tachos. Bd zapewne naley przypisa gazecie Le Monde", potu*
wa Virilio (Open sky, przeoya J. Rose, Londyn: Verso 1997, s, 22) podaje popraw.
na definicje.
.
* Entretiens avec Lc Monde". 3., op. cit., s. W S.
** P. Virilio. La Vitesse de libration, Pary: Galile 1995, s. 24.
Tumaczenie nasze. Por. przypis 221 na temat opublikowanych angielskich
przekadw.
165
;J1
Przyspieszenie to zmiana prdkoci na jednostk czasu (tempo zmiany prdkosi). Biud ten wystpuje systematycznie w pracach Virilia, na przykad P. Virilio,
Open sky, op. cit., s. 31, 32, 43, 142. Jeden z tumaczy Virilia (na angielski) (P. Viri
lio, The third interval: A critical transition, przeoy T. Conley, w: Rethinking Tech
nologies, s. 3-12, red. V. Andermatt Conley, w imieniu Miami Theory Collective.
Minneapolis: University of Minnesota Press 1993, s. 5) dodatkowo pogorszy spra
w, tumaczc vitesse jako speed", zamiast velocity". W angielskiej terminologii
fizycznej speed (szybko) oznacza dugo wektora prdkoci, a tym samym nigdy
nie jest ujemna. Inny tumacz (Open sky, s. 12) sprbowa poprawi sytuacj, doda
jc sowa vectorquantities" (wielkoci wektorowe), ale len dodatek, cho popraw
ny, nie usuwa podstawowego bdu, jakim jest pomieszanie przyspieszenia z prd
koci.
* P. Virilio, La Vitesse de liberation, op. cit., s. 25: Open sky, op. cit., s. 12-13.
166
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
PAUL VIRILIO
167
168
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
PAUL VIRILIO
169
"" Zob, na przykad E, Nagel i J.R. Newman, Gdel's Proof, Nowy Jork: New York
University Press 1958.
" P. Virilio, L'Espace critique, op. cit., s. 77; The Lost Dimension, op, cit., s. 63-64.
Rozdzia 10
T W I E R D Z E N I E G O D A I TEORIA ZBIORW:
KILKA P R Z Y K A D W N A D U Y
Od kiedy Gode wykaza, e nie istnieje dowd niespr2ecznoci aryt
metyki Peano, ktry mona sformalizowa w ramach tej teorii (1931)J
politolodzy mieli ju sposoby, by zrozumie, dlaczego byo koniecz
ne zmumifikowanie Lenina i pokazywanie go przypadkowym" to
warzyszom w mauzoleum, w Centrum Narodowej Komuny.
Rgis Debray, Le Scribe (1980)*
171
172
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
* Ibid., s. 177.
*" M. Serres, Paris iSOO, op. cit., s. 451. Zob. rwnie J. Dhombres, L'histoire des
sciences mise en question par les approches sociologiques: le cas de la communaut scien
tifique franaise (1789-1815), w: Le Relativisme est-il resistible? Regards sur la sociologie
des sciences, s, 159-205, red. R. Bourdon i M. Ctavelin, Paryi: Presses Universitaires de
France 1994, s. 195, ktry krytykuje t zasad".
173
174
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
'l
EPILOG
176
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
EPILOG
177
178
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDUR
245
Nie oznacza 10, e nic nastpiyby w nich gbokie zmiany, podobnie jak to by- j
to w wypadku chemii.
IM
A. Sokal, What the Social Text" affair does and does not prove, op. tit. (1998) po
daje obszern, cho wcale nie kompletn list przedsiwzi, ktre uwaamy za waiciwe cele historii i socjologii nauki.
" s Podkrelamy, e nie jest to pena lista warunkw, ktre musz by spenione,
by byt moliwy owocny dialog midzy naukami przyrodniczymi i humanistycznymi,
a tylko refleksje po lekturze tekstw cytowanych w lej ksice. Z pewnoci
mona krytykowa nauki przyrodnicze i humanistyczne z jeszcze wielu innych powo*
dw, ale wykraczaj one poza ramy naszych rozwaa.
2H
Chcielibymy tu wymieni, jako pozytywne przykady takiej postawy, prace
D.Z. Alberta, Quantum Mechanics and Experience. Cambridge: Harvard University.
Press 1992 i T. Maudlina, Quantum Non-Locality and Relativity: Methaphysical Intima
tions of Modem Physics. Aristotelian Society Series, tom XIII. Oksford: BUickwetl
1994,o podstawach mechaniki kwantowej.
1,s
179
EPILOG
cesarza.
3. Nauka nie jest tekstem". Nauki przyrodnicze nie s rezerwu
arem metafor, gotowych do wykorzystania w naukach humani
stycznych. Humanici czsto odczuwaj pokus wyizolowania
z teorii naukowej pewnych oglnych tematw", ktre mona
podsumowa z pomoc kilku sw, takich jak nieoznaczno",
niecigo", chaos" lub nieliniowo", i nastpnie analizo
wania ich w czysto werbalny sposb. Jednak teorie naukowe to
nie powieci; w kontekcie naukowym sowa te maj cile
okrelone znaczenie, ktre rni si w subtelny, lecz istotny spo
sb od znaczenia przypisywanego im w jzyku potocznym; mo-
1,7
W charakterze przykadu, chcielibymy wymieni prac R. Feynmana (J7ic Cha
racter of Physical Lam, Cambridge, Mass.: MIT Press 1965) z fizyki, R, Dawkinsa (lepy
ivgannistr:, przeoy A. Hoffman, Warszawa: PIW 199+) z biologii i S. Pinkera (77ie
Language Instinct, Londyn: Penguin 1995) z lingwistyki. Nie znaczy to, e zgadzamy si
ze wszystkim, co twierdz ci autorzy, ale uwaamy, e ich prace s wzorem jasnoci.
i u
Podobne obserwacje Noama Chomsky'ego cytuje R.F. Barsky (Koam Chomsky:
A Life of Dissent, Cambridge, Mass.: MIT Press 1997, s. 197-198).
!4
Nie chcemy wykazywa nadmiernego pesymizmu co do reakcji na nasz ksi
k, ale przypomnijmy, e opowie o nowych szatach cesarza koczy si nastpujco:
dworzanie szli za nim, niosc tren, ktrego wcale nie byo".
180
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
150
Na przykad zaprzyjaniony socjolog zada mi kiedy cakiem rozsdne pytanie:
czy nie jest sprzecznoci mwi, e mechanika kwantowa wykazuje jednoczenie
niecigo" i wewntrzn spjno"? Czy te cechy nie s swymi przeciwiestwa
mi? Mwic krtko, te cechy charakteryzuj mechanik kwantow u> bardzo spe
cyficznym sensie - ich zrozumienie wymaga dobrej znajomoci matematycznego
formalizmu teorii. W tym maczeniu nie s bynajmniej sprzeczne.
' " Zob., na przykad, S, Weinberg (Sert to teoi ostatecznej, op. cit.. rozdzia M)
i SkaVs hoax: An exchange, op. rit.
EPIIOG
181
182
SOKAL, BRICMONT
EPILOG
MODNE 8Z0UF
183
m
Doskonae ilustracje zoonoci oddziaywa midzy obserwacjami i teori po
daj S. Weinberg (Sen to teoi ostatecznej, op. cit., rozdzia V) i A. Einstein (Remarks
concerning the essays brought together in this cooperative volume, w: Albert Einstein:
Philosopher-Scientist, s. 665-&I8, red. P.A, Schilpp, Evatiston. Illinois: Library of Li
ving Philosophers 1949).
"J Nowsze i bardziej skrajne przykady scjentyzmu mona znale w rzekomych
zastosowaniach" teorii chaosu, zoonoci i samoorganizacji w socjologii, historii i zaridianiu.
184
SOKAL, B R I C M O N T
MODNE BZDURY
J.-F. Lyotard, Kondycja ponomoczcsna, op. cii., s. 20 V. Havel, The end o/ modem era, Tlie New York Review of Books" 1992, 4(2),
s. E-15.
EPILOG
185
186
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
EPltoc
187
" * G. Johnson, Indian tribes' creationists thwart archeologists, The New York
Times" (22 padziernika): Al, C13, s. C13. Bardziej szczegowy wykad pogldw
Anyona mona znale w pracy R. Anyon, T.J. Ferguson, L, Jackson i L. Lane, Native
American oral traditions and archeology, Bulletin of the Society for American Arche
ology" 1996,14<2):(mBrzcc/kwiecie): 14-16.
157
Co wydaje si mao prawdopodobne, poniewa podobne pogldy s wyraone
w pracy Anyona i innych, op. cit.
2 a
W czasie dyskusji na Uniwersytecie Nowojorskim, gdy zosta wspomniany ten
przykad, wiele osb nie rozumiao lub nie chciao zaakceptowa lej elementarnej
uwagi. Problem zapewne bierze sie std, e uznali oni now definicje prawdy, jako
przekonania, zaakceptowanego jako takie w danej grupie spoecznej" lub inter
pretacji", ktra spenia pewna funkcje psychologiczn lub spoeczn. Trudno powie
dzie, co jest dla rtas bardziej zdumiewajce: czy to, e kto wierzy, i miry o stworze
niu s p r a w d z i w e (w zwykym sensie), czy te 10, e kto systematycznie opowiada
sie za tak definicj prawdy. Bardziej szczegowe omwienie tego konkretnego przy
padku, a w szczeglnoci rnych moliwych znacze sowa zasadny" mona znale
w pracy P. Boghossian, What Sokal hoax ought w teach us. op. cit.
' " W obliczu ataku antropolodzy uznajcy relatywizm czasami neguj istnienie
jakiejkolwiek rnicy midzy wiedz (uzasadnionym, prawdziwym przekonaniem)
a lylko wierzeniami, poniewa uwaaj, e wierzenia - nawet wierzenia poznawcze do-
188
S O K A L ,
B R I C
M O N T
M O D N E
189
EPILOG
B Z D U R Y
*fl
190
SOKAL, BRICMONT
EPILOG
MODNE BZDURY
191
192
SOKAL, BRICMONT
EPILOG
MODNE BZDURY
193
194
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
"* Naleiy jednak podkreli, ie czsto wini si technik za skutki, ktre wynika
j w wikszym stopniu ze spoecznej struktury ni z samej techniki.
370
Zauwamy, ie wanie nacisk na obiektywno i weryfikacj stanowi najlepsz
ochron przed ideologicznymi przesadami w naukowym przebraniu.
*" Wedug niedawno przeprowadzonych badan 47 proc. Amerykanw wierzy
w stworzenie wiata wedug Ksigi Rodzaju, 49 proc. w optanie przez diabla, 36 proc
w telepati i 25 proc. w astrologi. Na szczcie tylko 11 proc. wierzy w tunelowanie,
a 7 proc. w ozdrowiecz moc piramid. Bardziej szczegowe dane i przypisy do oryj
ginalnych rde podaje Sokal (zob. Dodatek C, przypis 17).
EPILOG
195
196
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
' ' W dalszej czci artykuu w New York Times" (J. Scott, Postmodem gravity ftj
constructed, slyly, The New York Times" 1996, ( 18 maja): 1,22), dziennikarz sporni- ]
na o lewicowych pogldach politycznych Sokala i o lym, e uczy matematyki w Nika
ragui za rzdw sandinistw. ale nawet nie dostrzega w tym sprzecznoci, a tyn
samym jej nie tumaczy.
* B. Russell, Dzieje filozofii Zachodu, op. cit.
7<
Prosz jednak zwrci uwag, e postmodernici i relatywici nie maj ;
staw do krytykowania tej sytuacji, gdy sami neguj moliwo naukowej obiek
noci, nawet jako celu, do ktrego naley dy.
EPILOG
197
198
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
EPILOG
199
200
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
EPILOG
201
202
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
DODATKI
206
SOKAL, BRICMOWT
MODNE BZDURY
207
208
SOKAL. BKICMONT
MODNE BZDURY
209
polem aktualizacji kolejne pooenia dwch spord swych czsteczek, liczba zmiennych
niczwizanych zostaje zredukowana, a wartociom wsprzdnych zostaje przypisane (o sa
mo prawdopodobiestwo [... Pcrspektywizm, czyli naukowy relatywizm, nigdy nic jest
relatywny w odniesieniu do podmiotu: konstytuuje on nic relatywno prawdy, lecz prze
ciwnie, prawd relatywnosci, to znaczy tych zmiennych, ktre porzdkuje wedug wartoci,
ktre wyznacza im w ich ukadzie wsprzdnych... (przeoya A. Lewaska).
" Bohr < 1928);cytat w: Pais <J 991, s. 314).
" Aronowitz (198Sb. s. 251-25).
'' Porush < 1989) podaje fascynujc relacj, jak druga grupa uczonych i inynierw cyberne
tykw postaraa si, z nicmaiyrn powodzeniem, obali najbardziej rewolucyjne implikacje fizyki
kwantowej. Najpowaniejszym ograniczeniem krytyki Ponisha jest to, e pozostaje on wycznie
na paszczynie kulturowej i filozoficznej; jego wnioski byyby bez porwnania mocniejsze, gdyby
przeprowadzi rwnie analiz czynnikw ekonomicznych i politycznych. (Na przykad Porush nie
wspomina, e inynier cybernetyk Claude Shannon pracowa w ATOtT, wczesnym monopolu te
lefonicznym.) Sdz, e staranna analiza wykazaaby, e zwycistwo cybernetyki na fizyk kwan
tow w lalach czterdziestych i pidziesitych mona w znacznej mierze wyjani centraltioci cyberneryki dla kapitalistycznego denia do automatyzacji produkcji przemysowej, w porwnaniu
z maiginesowym znaczeniem mechaniki kwantowej dla przemysu.
11
Pais (1991, s. 23). Aronowitz (1981, s. 28) zauwaa, e dualizm falowo-korpuskulamy.
sprawia, i wola totalnoci w nauce wspczesnej" staje si bardzo problematyczna:
Rnice w fizyce midzy falow i kotpuskularn teori materii, zasada nieoznaczonoci
Hcisenbrrga, teoria wzgldnoci Einsteina, wszystko to s prby dostosowania si do nie
moliwoci sformuowania jednolitej teoiu pola, w ktrej .anomalna" rnica w teorii zaka
dajcej tosamo mogaby by wyjaniona bez podwaania przyjtych z gary zaoe samej
nauki.
Rozwiniecie tej idei mona znale w pracy Aronowitz (1988a, s. 52-1-525, 533).
" Heisenbeig {1958, s. 40-41).
"' Bohr (1934), cytat w: Jammer ( 197-1, s. 102). Analiza zasady komplcmcmamoci dopro
wadzia Bohra do przyjcia pogldw na sprawy spoeczne, ktre - jak na jego czasy i rodowi
sko - byty zdecydowanie postpowe. Rozwamy nastpujcy fragment z jego wykadu z 1938
roku (Bohr 1958, s. 30):
Zapewne wolno mi przypomnie pastwu o tym, w jakiej mierze w pewnych spoeczes
twach odwrcone s role odgrywinc przez mczyzn i przez kobiety, nie tylko gdy chodzi
0 obowizki domowe i spoeczne, ale rwnie gdy chodzi o zachowanie i umysowo. Na
wet jeli wielu z nas w takiej sytuacji w pierwszej chwili wahaoby si przyzna, e tylko ka
prys losu sprawi, i dany lud ma swoj, nie za nasz kultur, i na odwr, e my mamy
swoj kultur, a nie ich, nawet najlejsze podejrzenie w rym kierunku implikuje odrzucenie
narodowej dumy, naturalnej dla kadej zamknitej ludzkiej kultury.c tej idei mona znale
w pracy Aronowitz (I988a, f, 524-525, 533).
11
Froula (1985).
"Honner (1994).
1
Plotnitsky (1994). Ta imponujca praca wyjania rwnie bliskie zwizki miedzy dowo
dem God I J niezupeinoci systemw formalnych, podan przez Skolema konstrukcj niestandar
dowych modeli arytmetycznych i ogln ekonomi Bataillea. Dalsze omwienie fizyki Batail
les podaje Hochroth (1995).
x
Mona tu przytoczy wiele innych przykadw. Barbara Johnson (1989, s. 12) nie wspo
mina wprawdzie ofizycekwantowej, ale jej opis dekonscrukcji jest wrcz dokadnym streszcze
niem zasady komplementarnoci:
Zamiast prostej struktury .albo/albo", dekonstrukcja usiuje rozwin dyskurs, ktry nic
mwi ani .albo/albo", ant to i to/oraz", ani nawet ani/ani", rwnoczenie nie odrzucajc
cakowicie tych logik.
Zob. rwnie McCarthy (1992); przedstawiona w tej pracy prowokujca do mylenia analiza
prowadzi do niepokojcych pyta o .zmow" midzy (nierelatywisryczn) mechanik kwanto
w a dekonstrukcja.
" Niech mi bdzie wolno przywoa tutaj osobiste wspomnienia. Pitnacie lat temu, gdy
byem doktorantem, moje badania w dziedzinie relatywistycznej kwantowej teorii pola dopro
wadziy mnie do sformuowania podejcia, ktre nazwaem -detkonlstruktywna kwantowa teo
ria pola* (Sokal 1982). Oczywicie, w tym czasie zupenie nic znaem prac Jacques'a Dcrridy
o dekonstrukcji w filozofii i teorii literatury, Z obecnego punktu widzenia dostrzegam jednak
210
SOKAL, BRICMOHT
przeskok: jak
Istot kwantowej teorii mona wyrazi w postaci tak zwanego postulani kwan
towego, ktry przypisuje kademu procesowi atomowemu istotn niecigo,
czy raczej indywidualno, cakowicie obc teoriom klasycznym i symbolizowa
n przez kwant dziaania Plancka."
211
MODNE BZDURY
uderzajce pokrewiestwo: moj prac mona uwaa bulwie tego, jak ortodoksyjny dys
kurs (por. Itzykson i Zuber 1980) na temat kwantowej teorii pola skalarnego w czterech wy
miarach (mwic naukowo, .zrenormalizowana teoria zaburze dla teorii <p*~) moe wyrazi
swoj niewiarygodno, a tym samy podway wasne twierdzenia. Pinicj ujmowaem si in
nymi zagadnieniami, zwizanymi przede wszystkim z przemianami fazowymi, jednak miedzy j
tymi dwiema dziedzinami mona dostrzec subtelne homologie, zwaszcza dotyczce kwestii nie
cigoci (zob, przypisy 22 i 81 poniej). Kolejne przykady dekonstrukcji w kwantowej teorii )
pola podaj Merci Knorr Cetina (1994).
212
Odtd przestrze jako taka i czas jako taki skazane sij na zniknicie jak zwykle
Cienie i tylko jedno, ktr tworz, zachowa niezaleny byt.-'
213
11
Gbdcl (19-S9). Podsumowanie najnowszych bada w tej dziedzinie podaje 't Hooft
(1993).
" Te nowe pojcia przestrzeni, czasu i przyczynowoci s czciowo antycypowane ju
w szczeglnej teorii wzgldnoci. Alexander Atgyros ( 1991. s. 137) zauway, e
Zgodnie ze szczegln teori wzgldnoci, we Wszechwiecie zdominowanym przez fotony,
grawirony i neutrina, czyli w bardzo wczesnym Wszechwiecie, niemoliwe jest rozrnie
nie przeszoci i przyszoci. Dla czstki poruszajcej si z prdkoci wiatli lub pokonuj
cej odlego rwn dugoci Plancka wszystkie zdarzenia s rwnoczesne.
Nic mog si jednak zgodzi z wnioskiem Argytosa, e dekonstrukcji Derridy nic mona za
tem zastosowa do hermeneutyki kosmologii wczesnego Wszechwiata: jego argument
opiera si na niedopuszczalnie totalizujcym uyciu szczeglnej teorii wzgldnoci (cile
mwic, wsprzdnych na stoku wietlnym), w kontekcie, w k tury m konieczne jest uy
cie o g l n e j teorii wzgldnoci. {Podobny, lecz powaniejszy bd wskazuj w przypisie
'10 poniej).
* Jean-Franois Lyotard ( 1989, s. 5-tj) wskaza, e nic tylko oglna teoria wzgldnoci, ale
rwnie wspczesna teoria czstek elementarnych wymaga przyjcia nowego pojcia czasu:
We wspczesnej fizyce i astrofizyce [...} czstki mi co w rodzaju elementarnej pami
ci, a tym samym rwnie filtr czasowy. Z tego powodu fizycy na ogl uwaaj, e czas
emanuje z samej materii i nie jest to wielko na zewntrz lub wewntrz wszechwiata,
ktrej zadanie polega na zebraniu wszystkich czasw w jednej uniwersalnej historii
Tylko w pewnych obszarach mona wykry tak - jedynie czciow - syntez. Zgodnie
z tym pogldem istniej pewne dziedziny procesw deterministycznych, w ktrych wzrasta
zoono.
Ponadto Michel Serres (J992, s. 89-91) zwrci uwag, e teoria chaosu (Gleick 1987) i perkolacji (SrautTer 198) podwaaj tradycyjne, liniowe pojcie czasu:
Czas nie zawsze pynie wzdu linii [...] lub paszczyzny, ale po powierzchni niezwykle zo
onej rozmaitoci, iak jakby mia punkty zwrotne, przeskoki, cieki {fKils), kominy domi
nujcego przyspieszenia [tbtmwfa tTauUnnhn feaJnyaiut], zmarszczki, zakola, wszystkie
214
SOKAL, BRICMOKT
MODNE BZDURY
. ..
.
Przenikliwa odpowied Derridy prowadzi do sedna oglnej teorii
wzgldnoci:
Staa Einsteina to nic staa, to nie rodek. To samo pojcie zmiennoci to
w kocu pojcie gry. Innymi sowy, to nie jest pojcie ntgof- rodka, z ktrego j
obserwator moe opanowa pole - lecz samo pojcie gry.*'*
215
<
Ta interpretacja, cho waciwa w ramach oglnej teorii wzgldno
ci, staje si niepena, gdy przejdziemy do postmodernistycznej koncepcji
kwantowej grawitacji. Gdy nawet po grawitacyjne - czyli wcielona
geometria - staje si niekomutujcym (a wic nieliniowym) operato
rem, jak mona utrzyma klasyczn interpretacj G. jako wielkoci geo
metrycznej? Nie tylko obserwator, ale nawet samo pojcie geometrii
staje si relacyjne i kontekstualne.
Synteza kwantowej teorii i oglnej teorii wzgldnoci jest zatem cen
tralnym, nierozwizanym problemem fizyki teoretycznej'11. Nikt nie
moe dzi z ca pewnoci przewidzie, jaki bdzie jzyk i ontologia,
" Luce Irigaray (1987, s. 77-78) wskazuje, e sprzecznoci midzy teori kwantw i teori
pola s w istocie kulminacj procesu historycznego, ktry rozpocz si wraz z powstaniem me
chaniki Newtona:
Newtonowski przeom wprowadid nauk do wiata, w ktrym postrzeenie zmysowe nie
ma wikszej wartoci, wiata, kcry moe doprowadzi do anihilacji tego, co jest sednem
fizycznego obiektu: materii (niezalenie od predykatw) Wszechwiata i cia, z ktrego jest
zbudowany. W rej wanie nauce istniej ponadto [jfaiUtun] rozamy: na przykad teoria
kwantw - teorii pola, mechanika ciaa sztywnego - mechanika cieczy. Jednak niepostrzegalnoc badanej marerii czsto wie si z paradoksalnym uprzywilejowaniem w od
kryciach ntyuneici i odoenia na pniej, a nawet porzucenia analizy nieskoczonoci (///;-fini] pl siy.
Poprawiem tutaj przekad zwrotu tfaillturi, ktry oznacza ponadto" (awrwwr) lub .oprcz"
ittiitta), nie za .jednak" (Jxuwtr).
216
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
nie mwic ju o treci tej syntezy, gdy i jeli uda si j osign. War
to jednak zbada historycznie metafory i obrazy, jakimi posuguj si fi
zycy teoretycy w swoich prbach zrozumienia kwantowej grawitacji.
Najwczeniejsze prby - z pocztkw lat szedziesitych - wyobra
enia sobie geometrii w skali Plancka (okoo 10"'1 centymetra) szy
w kierunku koncepcji czasoprzestrzennej piany": bbli czasoprzestrze
ni o zoonej i nieustannie zmieniajcej si topologii pocze12. Fizycy
nic byli jednak zdolni do rozwinicia tego obrazu, zapewne z powodu
niedostatecznego rozwoju topologu i teorii rozmaitoci (zob. poniej).
W latach siedemdziesitych fizycy pracowali nad jeszcze bardziej
konwencjonalnym podejciem, polegajcym na uproszczeniu rwnania
Einsteina, tak by byo niemal liniowe, a nastpnie zastosowaniu standar- |
dowych metod kwantowej teorii pola do tak uproszczonych rwna. Ta
metoda rwnie nie przyniosa powodzenia: okazao si, e oglna teo
ria wzgldnoci jest, mwic w jzyku naukowym, perturbacyjnie nie- I
renormalizowalna".4' To oznacza, e silne nieliniowoci oglnej teorii
wzgldnoci s inherentnym elementem tej teorii: wszelkie prby przy
jcia, e nieliniowoci s sabe, po prostu prowadz do sprzecznoci..!
(Nie ma w tym nic zaskakujcego: niemal dokadna linearyzaqa niszczy
najbardziej charakterystyczne cechy oglnej teorii wzgldnoci, takie
jak czarne dziury).
j
W latach osiemdziesitych popularno zyskao zupenie odmienne
podejcie, znane jako teoria strun: za fundamentalne elementy skado- I
we materii uwaa si tu nie punktowe czstki, ale male (porwnywalne
ze skal Plancka) zamknite i otwarte struny.*' W tej teorii rozmaito 1
czasoprzestrzenna nie istnieje jako obiektywna, fizyczna realno; czaso
przestrze jest pojciem pochodnym, przyblieniem majcym sens tyl-1
ko w duej skali (dua" oznacza tu znacznie wiksza ni 10", centy-1
metra"!). Przez pewien czas entuzjaci teorii strun sdzili, e s ju 1
blisko sformuowania Teorii Wszystkiego - skromno z pewnoci nifl
jest jedn z ich cnt - a niektrzy nadal tak myl. Jednak matematyczna
ne trudnoci w teorii strun s bardzo powane i nie jest bynajmniej jas
ne, czy zostan szybko rozwizane.
Niedawno niewielka grupa fizykw powrcia do badania nielinio- 1
woci oglnej teorii wzgldnoci. Korzystajc z nowego symbolizmi
,:
Wheeler 0964).
Isham (1991, podrozdzia 3.1 A)*' Green, Schwarz i Winen (1987).
217
218
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
219
220
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
* Miller (1977/78, zwaszcza S. 24-25). Artyku ten wywar doy wpyw n teori filmu
b. e.g. Jameson (1982, s. 27-28) i cytowane tam prace. Jak wskazuje Str.uhauicn < 1994, s.
69), artyku Millera jt trudn lektur dla czytelnikw nic majcych solidnego przygotowania
w zakresie matematycznej teorii zbiorw. Mimo to zasuguje na wysiek. Bourbaki (1970) za
wiera nietrudne wprowadzenie do teorii zbiorw.
Dean (1993. zwaszczas. 107-108).
" Teoria homologii jest jedn z dwch gazi lopeliii atf/drrainatj. Doskonaym wprowa- I
dnitm do teorii homologii jesr praca Munkres (1984); bardziej popularne przecUtawicokfl
mona znale w pracy Eilenbcrg i Steenrod (1952), Relatywistyczn teori homologii oma- 1
wiaj e.g. Eilcaberg i Mooie (1965). Massey (1978) przedstawi dialektyczne podejcie do
teorii homologii i dualnej teorii kohornologii, a Saludes i Gosa (1984) wykadaj podejcie cy- j
berneryczne,
" Zwizek midzy homologt i ciciami wyjania Hirsch (1976, s. 205-208) a jej zasroso- I
wania do ruchw kolektywnych w kwantowej teorii pola Caracciolo // ai. (1993, zwaszcza dodatek A. 1)
w
Jones <198.
"Witten (1989).
** James < 1971, s. 271-272). Warto jednak zauway, e RP jest homcomoruczna z gru- |
p SOf 3) obrotw zwyczajnej trjwymiarowej przestrzeni euklidesowej. Zatem pewne aspekty |
trjwymiarowej euklidcsowoki s zachowane (cho w zmodyfikowancj postaci) w fizyce post- I
modernistycznej, podobnie jak pewne aspekty mechaniki newtonowskiej s zachowane w zmo
dyfikowanej postaci w fizyce Einsteina.
221
W 1982 roku, gdy esej ten ukaza si po raz pierwszy, krytyka ta bya
jak najbardziej zasadna: topologia rniczkowa tradycyjnie zajmowaa
si przede wszystkim badaniem tak zwanych rozmaitoci bez brzegu".
Jednak w ostatnich dziesiciu latach, pod naciskiem feministycznej kry
tyki, niektrzy matematycy na nowo skupili uwag na rozmaitociach
z brzegiem" [varits a bord]70. Nie jest zapewne przypadkiem, e wa
nie te rozmaitoci wystpuj w nowej fizyce - konforemnej teorii pola,
teorii superstrun i kwantowej grawitacji.
W teorii strun kwantowa amplituda oddziaywania n zamknitych
lub otwartych strun jesr reprezentowana przez cak funkcjonaln (w za
sadzie zatem przez sum) po wszystkich polach na dwuwymiarowej roz-
* Kosko (1993). Zob. rwnie Johnson (1977, s. 481-482); autor tej pracy analizuje usi
owania wyjcia poza euklidesow logik przestrzenn Ocrridy i Lacana.
M
Podobnie argumentuje Eve Seguin (1994. s. 61), ktra zauwaa, e .logika niczego nie
mwi o wiecie i przypisuje mu cechy, ktre s tylko konitruktarni teoretycznymi. To wyja
nia, dlaczego od czasw Einsteina fizyka polega na alternatywnych logikach, takich jak logi
ka trjwartociowa, ktra odrzuca zasad wykluczonego rodka". Pionierska (i niesprawiedli
wie zapomniana) praca na ten temat, rwnie zainspirowana mechanik kwantow, to
l.upasco (1951). Zob. rwnie Plumwood (1993b, s. 453-459), gdzie mona znale specy
ficznie feministyczne spojrzenie na takie nicklasycznc logiki. Markley (1994) kry tycznie ana
lizuje jedn z takich nieklasycznych logik (logika graniczna") i jej zwizki z ideologi cyber
przestrzeni.
w
Irigaray (1987. s. 76-77); esej ten ukaza si pierwotnie po francusku w 1982 roku. Wy
raenie uyte przez Irigaray jbti da mtmUes" mona rwnie przetumaczy jako .teoria
zbiorw", a Jmds" w kontekcie matematycznym tumaczy si zazwyczaj jako brzeg". Termin
jnitmbks fli/m" odnosi si zapewne do nowej matematycznej teorii zbiorw rozmytych (Kauffmann 1973, Kosko 1993). [Przekad A. Lewaskicj z zasadniczej czci ksiki zosta tu dosto
sowany do przekadu angielskiego - przyp. tum]
" Zob. na przykad Hamza (1990), McAvity i Osborn (1991), Alexander, Berg i Bishop
(1993) i cytowane tam prace.
222
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
nosci
W tym punkcie musz zakoczy to streszczenie najnowszych bada
fizykw, po pr.ostu dlatego, e nie znamy odpowiedzi na te pytania
- o ile rzeczywicie mona na nie jednoznacznie odpowiedzie. W dal
szej czci eseju chciabym przyj za punkt wyjcia te cechy teorii
kwantowej grawitacji, ktre s stosunkowo dobrze potwierdzone (przy
najmniej wedug standardw konwencjonalnej nauki) i sprbowa wy
cign z nich odpowiednie wnioski filozoficzne i polityczne.
KWANTOWEJ.
223
Transgresja granic:
ku nauce wiodcej d o wyzwolenia
W cigu ostatnich dwudziestu lat przedmiotem czstych dyskusji
midzy krytycznymi teoretykami bya kwestia przeciwstawienia kultu
ry .modernistycznej i postmodernistycznej; od paru lat uczestnicy tych
dialogw powicaj wiele uwagi konktetnym problemom nauk przy
rodniczych," W szczeglnoci, niedawno Madsenowie podali bardzo jas
ne podsumowanie cech charakterystycznych nauki modernistycznej
w porwnaniu z postmodernistyczn. Zaproponowali oni dwa. kryteria,
wyrniajce nauk postmodernistyczn:
Prostym kryterium, pozwalajcym zakwalifikowa dan nauk; jako postmoder
nistyczn, jest niezaleno: od pojcia obiektywnej prawdy. Zgodnie z tym kry
terium na przykad komplementarn interpretacj fizyki kwantowej, podan
76
przez Bohra i szkol kopenhask, naley uzna za postmodernistyczn.
224
* Aronowirz (1988b, t. 292-293) nieco inaczej, leci rwnie trafnie krytykuje kwantow
chromodynamik (obecnie hegemoniczn teori, zgodnie z ktra) nukleony to trwale zwiza
ne ukady kwarkw i gluonw): opierajc si ni pracy Pickeringa (1984), Aronowitz zauwa- I
za, e
w jego (Pickering*] opisie, kwarki co nazwy przypisane do (niezachodzcycti) zjawisk, pa
sujce raczej do teorii czstek ni teorii pola, ktre, w kadym przypadku, dostarczaj in* ]
nego, chocrwnicprawdopodobnego wyjanienia tych samych (porednich) obserwacji. To, \
e wikszo naukowej spoecznoci opowiedziaa sic za jednym wyjanieniem, nie jest wy
nikiem jego susznoci. lecz przywizania uczonych do tradycji.
Jednak Pickering nic cofa si dostatecznie daleko w przeszo, by odnale podstawy trady
cji badawczej, z ktrej wywodzi si wyjanienie odwoujce si do koncepcji kwarkw. Nic
mona go znale w tradycji, lecz w ideologii nauki, w przeciwstawieniu teorii pl i czstek,
prostego i zoonego, w uprzedzeniu faworyzujcym pewno kosztem nieoznaczonoci.
Bardzo podobnie argumentuje Markley (1992, s. 269), ktry zauwaa, e fizycy preferuj
kwanrow chromodynamik, ni: za teori demokracji czstek elementarnych" CIK-W Z powo
dw ideologicznych, a nic ze wzgldu na zgodno z danymi:
Nie ma nic dziwnego w tym, e teoria .demokracji czstek" popada w nieask wrd fi
zykw dcych do sformuowani* GUT (Grand Unified Theory) lub TOE (Theory of Eve
rything), ktra miaaby wyjani struktur Wszechwiata, Oglne teorie, ktre wyjaniaj
.wszystko" s produktem uprzywilejowania spjnoci i porzdku w zachodniej nauce. Wy- i
br miedzy teori .demokracji czstek" i teoriami wszystkiego, przed jakim stoj fizycy, mt
dotyczy przede wszystkim prawdziwoci tych wyjanie istniejcych danych, ale struktur
narracyjnych - niedeterministycznych i deterministycznych - w ktrych s umieszczone te
dane i ktre su do ich interpretacji.
Niestety, zdecydowana wikszo fizykw nie zna tych trafnych krytyk swoich najbardziej i
ciekle bronionych dogmatw.
[ nn krytyk ideologu ukrytej we wspczesnejfizyceczstek elementarnych mona znale
w pracy Kroker a al. (1989,5. 158-162, 204-207). Jak na mj konserwatywny gust, styl tej]
krytyki lbytnio przypomina prace Baudrillarda, ale tre (z wyjtkiem kilku drobnych niccis-J
oci) jest w peni suszna.
" Rosi (1991, s. 29). Zabawnym przykadem, wiadczcym o tym, e ten skromny wymg .
doprowadzi prawicowych naukowcw do ataku furii (.przeraajco stalinowski" to ich ulubiony epitet) jest praca Gross i Levitt (1994. i. 91).
225
[...) rewolucyjna teoria feministyczna nie moe twierdzi, e opisuje to, co istnie
je, czy te naturalne fakty". Teorie feministyczne powinny by raczej politycz
nymi instrumentami, strategiami w walce z uciskiem w konkretnych, specyficz
nych sytuacjach. Celem feministycznej teorii powinno by zatem opracowanie
teorii strategicznych - nie prawdziwych, nie faszywych, lecz strategicznych*
226
SOKAL, BHICMONT
MODNE BZDURY
"1
"* Robert Markley (1991. s, 6) tak komentuje zagadnienie metafizyki Kartczjusza i Bacon:
Narracje naukowego postpu zale od narzuceni binarnych przeciwiestw - prawda/fals,
dobro/zo - na teoretyczn i eksperymentaln wiedz, ktre uprzywilejowuj znaczenie kosz
tem szumu, metonimi kosztem metafory, monologkzn wadz; kosztem dtalogiczncgo spo
ru... Te prby naprawienia natury s ideologicznym przymusem, a rwnie stwarzaj ogra
niczone moliwoki opisu. Powoduj skupienie uwagi na bardzo maym zakresie zjawisk
- powiedzmy, na Liniowej dynamice - ktre wydaj si stwarza atwe, czsto wyidealizowa
ne sposoby modelowania i interpretowania zwizkw ludzkoci ze Wszechwiatem.
Wprawdzie ta obserwacja opiera si gwnie na teorii chaosu - a rwnie na nicrclatywiscyczncj meclunice kwantowej - w istocie stanowi pikne podsumowanie wyzwania, jakie moderni
stycznej metafizyce rzuca kwantowa grawitacja.
Capra {1988, . 145). Jedno zastrzeenie: zdecydowanie nie podoba mi si sposb, w ja
ki Capra uywa sowa .cykliczne", ktry - interpretowany nazbyt dosownie - moe umacnia
politycznie wsteczny kwietyzm. Problem ten analizuj Bohm( 1930). Merchant (1980, 1992),
Berman <1981), Prigogine i Stengers {1984), Bowen (1985), Griffm (1988), Kitchener (1988).
Callicott(19089,rozdziay 6i9).Shiva(1990),Best (1991), Haraway (1991. t994).Mathrw
(1991). Morin (1992). Santos (1992) i Wright (1992).
227
gnych dziedzin i nabieraj cech, ktre do tej pory byy zastrzeone dla
humanistyki:
Fizyka kwantowa, teoria demokracji hadronw", teoria liczb zespolonych i teo
ria chaosu opieraj si na wsplnym zaoeniu podstawowym, e rzeczywistoci
nic.mona opisa; w sposb liniowy, e nieliniowe nierozwizywalne - rwnania
stanowi jedyn moliwo opisania zoonej, chaotycznej i nieprzewidywalnej
rzeczywistoci. Tc postmodernistyczne teorie s - znaczco - merakrytyetne,
w tym sensie, ic dostarczaj metafor, nic za cisego" opisu rzeczywistoci, W je
yku lepiej znanym teoretykom literatury ni fizykom teoretycznym, moglibymy
powiedzie, e te prby sformuowania nowych strategii opisu rzeczywistoci sta
nowi krok w kierunku teorii teorii, ktra jak kada reprezentacja- matematycz
na, eksperymentalna, sowna - jest nieuchronnie zoona i prblematyzujca, nie
jest rozwizaniem, lecz czci semiotyki badania 'Wszcehwiata.* 4j "
W y c h o d z c z i n n e g o p u n k t u , A r o n o w i t z r w n i e sugeruje, i w y z w o l i cielska nauka m o e p o w s t a d z i k i interdyscyplinarnej w y m i a n i e episte
mologii:
[...] obiekty naturalne rwnie s spoecznymi kunst rukumi. Nic chodzi tu o py
tanie, czy takie obiekty naturalne, a mwic bardziej precyzyjnie, obiekty przy
rodniczej wiedzy naukowej, istniej niezalenie od aktu poznania. Na to pytanie
odpowiada zaoenie rzeczywistego" czasu, przeciwstawionego zaoeniu, pow
szechnie uznawanemu przez neokanrystw, e czas zawsze ma referent, e czasowo jest zatem kategori relatywn, a nic bezwarunkow. Oczywicie, Ziemia
ewoluowaa na dugo przed powstaniem ycia. Zagadnienie polega na stwierdze
niu, czy obiekty przyrodniczej wiedzy naukowej s ukonstytuowane poza polem
spoecznym. Jeli to jest moliwe, to moemy zaoy, e nauka lub sztuka stwo
rz procedury, ktre efektywnie zneutralizuj wpyw rodkw, ktrych uywamy,
wytwarzajc wiedz lub sztuk. Tak prb jest zapewne sztuka performacji.**
14
Markley (1992, s. 264). Drobna uwaga: nie jest dla mnie oczywiste, e naley przypisy
wa taki sam status epistcmologiczny teorii liczb zespolonych, bdcej stosunkowo now i wci
doW spekulatywn dziedzin fizyki matematycznej, jak trzem dobrze potwierdzonym naukom,
o ktrych wspomina Markley.
"' Walerstein (1995, s. 17-20) przenikliwie opisuje, jak postmodernistyczna fizyka zaczy
na zapoycza idee od historycznych nauk spoecznych; bardziej szczegowo problem ten omawij Santos (1989, 1992).
m
Aronowitz ( 1988b, s. 344).
228
SOKAL, BfHCMONT
MODNE BZDURY
W cym punkcie tradycyjny uczony odpowiada e prace nie zgodne ze standardami dowodzenia konwencjonalnej nauki sirracjonalne, czyli zawieraj bdy logiczne i nie zasuguj na
uwag. Ten argument nie jest jednak wystarczajcy: jak zwrci uwag Porush (199), matemacyka ifizykasam c dopuciy do gronej inwazji irracjonalizmu" w mechanice kwantowej i twierdze
niu GtSda - choc, co zrozumiale, podobnie jak pitagorejczycy dwadziecia cztery wkki temu,
wspczeni uczeni usiuj ze wszystkich sil usun takie niepodane irracjonalne elementy. Porush
przekonujco apeluje o przyjcie .postracjonaliscycznej epistemologii", ktra pozwoliaby zachowa
to, co najlepsze w zachodniej nauce, a rwnoczenie uzasadnia altcmarywnc sposoby poznania.
Prosz rwnie zwrci uwag, e Jacques Lacan, zaczynajc od zupenie innego punk
wyjcia, ju dawno doszed do podobnego rozumienia koniecznoci irracjonalnoci w matema
tyce wspczesnej:
Jeili pozwol pastwo uy jednej z formu przychodzcych mi na myl, gdy prowadz noratki, ycie ludzkie mona nazwa rachunkiem, w ktrym zero jest niewymierne. Ta formu
la jest jedynie obrazem, metafor matematyczn. Gdy mwi .niewymierny" nie mam na
myili jakiego niezbadanego stanu emocjonalnego, lecz dokadnie to, co nazywa si liczb
urojon [ktrej umys nic jest w stanie wymierzy]. Pierwiastek kwadratowy z minus jeden
nie ma odpowiednika w naszej intuicji, w niczym rzeczywistym - w matematycznym sen
sie tego sowa - a jednak, trzeba zachowa jego posta, jak i ca funkcj, na ktrej mona
go umiejscowi. (Lacan 1977a, s. 28-29, seminarium wygoszone w 1959 roku) (przeoy-1
la A. Lewa Ask)
Problem irracjonalnoci w matematyce wspczesnej omawiaj rwnie Solomon (1988,
s.76)iBloor(1991,i. 122-125).
* Zob. na przykad Arotiowicz (199-1) i dyskusja po ukazaniu si tej pracy.
229
230
,- .-,
i .'.*.
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
231
Filozofia stawia pytanie, jak zachowa te prdkoci nieskoczone, nie tracc konsystencji,
tworzc dla nich odpowiedni tterif poznania rttezywiuda \L-iriualntj. Filozoficzne sito, jalc
plan immanencji, ktry przesiew chara, selekcjonuje nieskoczone ruchy myli i zipenia
si pojciami, uksztatowanymi jak trwale czsteczki szybkimi jak myl. Nauka podchodzi
do chaosu w zupenie inny sposb, niemal odwrotny; rezygnuje i nieskoczonoci, z nie
skoczonej prdkoci, pragnc zyska ttbtiaiinit iMm latiiulizcuM utrtu.ifaost. Zachowu
jc to, co nieskoczone,filozofianadaje konsystencj rzeczywistoci wirtualnej przez poj
cia; rezygnujc t nieskoczonoci nauka nadaje rzeczywistoci wirtualnej referencj, ktra
j realizuje za pomoc funkcji. Filozofia dziaa wedug planu immanencji lub konsystencji:
nauka, wedug planu referencji. W wypadku nauki to jakby zatrzymanie obrazu, fanta
styczne spowolnienie; a przez to spowolnienie materia aktualizuje si, a za ni i myl nauko
wa, zdolna j przenikn w twierdzeniach. Funkcja jest Spowolnieniem. Oczywicie, nauka
nic przestaje bada przyspiesze nie tylko w procesie katalizy, lecz rwnie w akceleratorach
czstek, w ekspansji, ktra oddala od siebie galaktyki. Zjawiska te jednak, podlege pier
wotnemu spowolnieniu, nic znajduj chwili zerowej, ktra mogaby je przerwa, lecz raczej
warunek rwny zakresem ich cakowitemu rozwojowi. Spowolni to posrawi granic
w chaosie, do ktrej dochodz wszystkie prdkoci tak dokadnie, e tworz zmienn okre
lon jako odcita, podczas gdy granica twotzy stal uniwersaln, ktrej nie mona przekro
czy (na przykad maksimum kurczenia). Pierwszymi wsprzdnymi funktywy s wic gra
nica i zmienna, referencja to stosunek midzy wartociami zmiennej, a dokadniej stosunek
zmiennej (jako odcitej prdkoci) do granicy.
Zoona analiza (zbyt duga, by mona j byk} ni przytoczy), prowadzi do wniosku o gbokim me
todologicznym znaczeniu dla wszystkich nauk wykorzystujcych matematyczne modelowanie:
W matematyce mamy do czynienia z wzajemn niezalenoci zmiennych gdy jedna z nich
wystpuje w wyszej potdze ni druga. Dlatego Hegel wykazuje, e zmienno funkcji nic
ogranicza si do zmiennych, ktre mona zmienia (2/3 lub 4/6) lub ktre s nieokrelone
(a ~2h), ale wymaga, aby jedna zmienna wystpowaa w wyszej potdze (y/x P) (prze
oya A, Lcwaska).
(Prosz zwrci uwag, e w angielskim wydaniu mamy y''' P; ten zabawny bd cakowicie
kadzie logik wywodu.)
Jest rzecz zaskakujc, e tak trudna pracafilozoficzna{Qu'at-ft qui la phtltupiitftbyit we
Francji w 1991 roku bestsellerem. Ostatnio ukaza si jej przekad na angielski, ale - niestety
- trudno liczy, by mg rywalizowa z dzieami Rusha Limbaugha i Howarda Sterna o miejs
ce na listach bestsellerw.
lu;
Aronowitz (1988b, s. 246). Jadowity, prawicowy atak na to stwierdzenie przypucili
Gross i Levitt (1994. s. 52-54). Jasn, feministyczn krytyk konwencjonalnej (maskulinistycznej) logiki matematycznej, a zwaszcza mttiiuptnm i sylogmnu mona znale w pracach Ginzberg (1989), Cope-Kasten (1989), Nye (1990) i Plumwood ( I993h). W sprawie moduipuunt
zob. rwnie Woolgar (1988, s. 45-46) i Bloor (1991, s. 182), a w sprawie sylogizmu Woolgar<1988.s. 47-48) i Bloor (1991. s. 131-135). Harding (1986, s. 50) analizuje obrazy spo
eczne lece u podstaw matematycznego pojcia nieskoczonoci, a Woolgar (1988, i. 43)
i Bloor (1991, s. 107-130) wykazuj spoeczn kontekst ualno twierdze matematycznych.
232
SOKAL, BR;cMONT
M O D N E BZDURY
1M
Kosko(1993).
233
108
Cytowane prace
Adams, Hunter Havclin III. 1990. African and African-American contributions to science
and technology. W: Afiican-Antmcan Bouline Eaaf. Portland, Ore.: Multinomah School Di
strict 1J, Portland Public Schools.
Albert, David Z. 1992. Qiummm MttamaatuiExptritna. Cambridge: Harvard University Press.
Alexander, Stephanie B., I. David Berg i Richard L Bishop. 1993. Geometric curvature bo
unds in Rie man n i m manifolds with boundary. Traniaaitns tfiht Amman Mmbmatiul Stxitty
339:703-716.
Althusser, Louis. 1969- Freud and Lacan. Niw Ltf Rtviait 55: 48--5.
Alvares, Claude. 1992. Stiaitt, Dtvthpmtnl and Violtna: Jht Rnvlt against /Aodtrntj. Delhi:
Oxford University Press.
Alvarez-Gaum*. Luis. 1985. Topology and anomalie. W: Matbtmatin ami Phylits: Latum
m Rami Remlli, torn II. s. 50-83, rrd. U Streit. Singapur: World Scientific.
Argyros, Alexander J. 1991. A Blasai Ragi frr Ordtr: Dammrutlisn, Ewlnthn. and Gum.
Ann Arbor: University of Michigan Press.
"" Teoria systemw rozmytych zostaa opracowana przez ponadnarodowe korporacje - naj
pierw w Japonii, pniej w innych krajach - w celu rozwizania praktycznych problemw wy
dajnoci auromarycznych linii, zastpujcych i eliminujcych pracownikw.
'"Thorn (1975,1990), Arnold(1992).
" Interesujcy pierwszy krok w tym kierunku wykona] Schubert (1989).
234
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
235
Brooks, Roger i David Castor. 1990. Morphisms between supcrsymmcrric and topological
quantum field theories. Physia Letters B 246: 99-104,
Callicott, J. Baird. 1989. In Defense of the Land Ethic: Essays in Environmental Philosophy. Al
bany, N.Y.: State University of New York Press.
Campbell, Mary Anne i Randall K. Campbell-Wright. 1995. Toward * feminist algebra.
W: Teaching the Majority; Scitna, Mathemasia, and Engineering That Attracts Women, red. Sue V.
Rosser. Nowy Jork: Teachers College Press.
Canning, Peter. 1994. The crack of time and the ideal game. W: Gilles Dettttze and the The
ater of Philosophy, s. 73-98, red. Const an tine V. Boundas i Dorothea Olkowski. Nowy Jork:
Roui ledge.
Opia. Fritjof. 1975. The Tao of Physics: An Exploration of the Paralleh Between Modern Phy
sia and Eastern Mysticism. Berkeley, Calif. :Shambhala.
Capra, Fritjof. 1988. The role of physics in the current change of paradigms. W: The World
View of Contemporary Physia: Does It Need a New Metaphysics? s. 144-155, red. Richard F. Kit
chener. Albany, N.Y.: State University of New York Press.
Caracciolo, Sergio, Robert G. Edwards. Andrea Pelissetio i Alan D. Sokal. 1993. Wolff-ty
pe embedding algorithms for general nonlinear (-models. Nuclear Physia B 403: 475-541.
Chew, Geoffrey. 1977. Impasse for the dcmentary-particle concept. W: TheScitncts Today,
s. 366-399, red. Robert M. Hutchins i Mortimer Adler, Nowy Jork: Arno Press.
Chomsky, Noam. 1979. Language mai Responsibility, Przekad John Viertel. Nowy Jork:
Pantheon.
Cohen, Paul J. 1966. Set Theory and the Continuum Hypothesis. Nowy Jork: Benjamin.
Coleman, Sidney. 1993- Quantum mechanics in your face. Wykad wygoszony na New
York University, 12 listopada 1993 roku.
Copc-Kasten, Vance. 1989. A portrait of dominating rationality. Nmilciim on Computer Use,
Feminism, Law. Medicine. Teaching (American PhilosophicalAssociasion) 88 (2) (mancc): 29-34.
Corner, M.A. 1966. Morphogenetic field properties of the forebrain area of the neural pla
te in an anuran. Exptriintia 22: 188189Craige, Betty Jean. 1982. Literary Relativity: An Essay on Tuxnsieth-Cenlury Narrative. Lewisburg: Buckncll University Press.
Culler, Jonathan. 1982. On Dtconstruaitn: Tbtory and Criticism after Structuralism. Ithaca,
N.Y.: Cornell University Press.
Dean, Tim. 1993The psychoanalysis of AIDS. Octther 63: 83-116.
Dclcuzc, Gilles i Felix Guattari. 1994. What is Philosophy? Przekad Hugh Tomlinson i Gra
ham Burchell. Nowy Jork: Columbia University Press.
Derrida, Jacques. 1970. Structure, sign and play in rhe discourse of ihe human sciences. W:
The Language of Criticism and the Sciences of Man: The Structuralist Contmnrsy. s. 247-272, red. Ri
chard Macksey i Eugenio Dorato. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Doyle, Richard. 1994. Dislocating knowledge, thinking out of joint: Rhizomarics, Caenorhobditis tlegans and the importance of being multiple. Configurations: A Journal of Literature,
Science and Technology 2: 47-58.
Diirr, Derlef, Sheldon Goldstein i Nino Zanghi. 1992. Quantum equilibrium and the ori
gin of absolute uncertainty. Journal of Statistical Physia 67: 843-907.
Easlea, Brian. \9R1-Science and Sexual Oppresion: Patriarchy's Confrontation with Women and
Nature. Londyn; Wcidcfcld and Nicolson.
Eilcnberg, Samuel i John C. Moore, 1965, Foundationi of Relative Homologuai Algtbra. Pro
vidence. R.I.: American Mathematical Society.
EiJenbcrg, Samuel i Norman E. Stccnrod. 1952. Foundation] ofAlgebraic Topology. Princeton,
N.J.: Princeton University Press.
236
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
Einstein, Albert i Leopold Infeld. 1961. The Etvlusio of Physics, Newy Jork: Simon and
Schuster,
Ezeabasili, Nwankwo. 1977. African Sciencf Myth er Reality? Nowy Jork: Vantage Preis.
Fcyrrabend. Paul K. 1975. Against Method: Outline uf an Anartbiitic Theory of Knwltdgi.
Londyn: Mew Left Eiooki,
Fretre, Paulo. 197D. pedagogy of lit Opprtsstd. Przekad Myra Bergman Ran. Nowy Jork:
Continuum.
Froula, Christine. 1985. Quantum Physics/postmodern metaphysics: Tte nature of Jacqu
es Dercida. Western Humanities Review 9- 287-313.
Fry, Charles A. 1987. Einstein and African religion and philosophy: The hermetic parallel.
W: Einstein and tin Humanities, s. 59-70, ted. Dennis P. Ryan. Nowy Jork: Greenwood Press.
Galton, Francis i H.W. Watson. 1874. On the probability of the extinction of families. /t>urnal of the Anlhnpologieal Iwtitnti ofGnat Britain and inland 4 : 13 8-1M.
Gierw. A., R.C. Leif, T. Madcn i J.D. Watson. 1978. Physical aspects of generation of
morphogenetic fields and tissue forms. W: Dijftnniiaiton and Detrlopment, red. F. Ahmad, J.
Schultz, T.R. Russell i R. Werner. Nowy Jork: Academic Press-,
Ginzberg, Ruth. 1989- Feminism, rationality, and logic. Newsletters en Computer Un, Femi
nism, Law, Medicine, Toothing (American PhilosophicalAssociation) 88(2Xrnajzcc): 34-39.
Gleick. James. 1987. Chan: Making a NewScientt. Nowy Jork: Viking.
Godel, Kurt. 1949. An example of a new type of cosmologkal solutions of Einstein's field
equations of gravitation. Revient of Modern Physics 2 1 : 4 4 7 - 4 5 0 .
Goldstein. Rebecca. 1983. Tbt Mind-Bedy Problem. Nowy Jork: Random House.
Granero-Poraii. M J. i A. Porati. 1984. Temporal organization in a morphogenetic field. Jo
urnal of MathematicalBiology 20: 153-157.
Granon-Lafom, Jeanne. 1985. La Topologie tubmande Jacques Lacan. Pary: Point Hors Ligne.
GranooLafont, Jeanne. WK-Topohgitlatanitrmictciiniantanatytiaia.
Green, Michael B. John H. Schwarz i Edward Witten, 1987. Supentring Theory. Tom 1-2.
Nowy Jork: Cambridge University Press.
Giccnberg, Valerie D . 1990. Tramgrtssii* Readings: Tbt Ttxti of Franz Kafka and Max
Planck. Ann Arbor: University of Michigan Pres..
Greenbeiger, D. M., M, A. Home i Z. Zeilingcr. 1989. Going beyond Bell's theorem. W:
Bell's Thtortm. Quantum Tbttry and Conceptions of the Uniirru, s. 73-76, red. M. Kafatos. Do
rdrecht: Kluwer.
GreenbcrgtT, D. M.. M. A, Home, A. Shimony i 2 . Zcilinger. 1990. Bell's theorem witho
ut inequalities. American Journal cfPhysics 58:1131-1143.
Griffin, David Ray. red, 1988. Tbt Retnchantment of cince: Postmodern Proposals. Albany,
N.Y.: Stale University of New Yoik Ptess.
Gross, Paul R. i Norman Levitt. 1994. Higher Superstition: Tbt Academic Left and its Quarrels
with Science. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
H sack. Susan. 1992. Science from a feminist perspective'. PbiUwpby 67: 5-18.
Haack, Susan. 1993. Epistemological reflections of an old feminist. Reason Papers I8(jesie): 31-43.
Hamber, Herbert W. 1992. Phases of four-dimensional simplicial quantum gravity. Phy
sical RetitwD 45: 507-512.
Hamill, Graham. 1994. The cpistcmology of expurgation: Bacon and Tbt Masculine Birtb
of Time, W: Queering tbt Rtnaiisanct, s. 236-252, red. Jonathan Goldberg. Durham, N.C.: Du
ke University Press.
Hamza, Hichem. 1990. Sur les transformations conformes des varitsriemaruennes bord.
Journal of Functional Analysis 9 2 : 403447.
237
Haraway, Donna J. 1989. Primate Visions: Gender. Race, andNature in the World of Modern
Science. Nowy Jork: Rout I edge
Haraway, Donna J. 1991. Simiam, Cyborgi, and Women; The Reimmtion of Nature. Nowy
Jork: Routledgc.
Haraway, Donna J. 199-4. A game of cat 's cradle: Science studies, feminist theory, cultural
studies. Configurations: A Journal of Uterature, Science, and Technology 2: 5 9 - 7 1 .
Harding, Sandra. 1986. The Science Questions in Feminism. Ithaca, N.Y.: Cornell University
Press.
Harding. Sandra. 1986. Whose Science? Whose Knowledge,' ThinkingfromWomen's Lilts. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
Harding, Sandra, 1994. Is science multicultural? Challenges, resources, opportunities, uncertainties. Configurations: A Journal of LiitraSun, Science, and Technology 2: 3 0 1 - 3 3 0 .
Hardy, G.H. 1967. A Mathematician's Apology. Cambridge: Cambridge University Press.
Harris, Theodore E. 1963. 7"*f Theory of Branching Processes, Berlin: Springer.
Hayles, N, Katherine. 1984. The Comic Wth: Scientific Field Models and Literary Strategies in
tbt Twentieth Century. Ithaca, N.Y.: Cornel! University Press.
Hayles. N . Katherine. 1990. Chaos Bound: Orderly Disorder in Contemporary Literature and
Sattict. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press.
Hayles, N . Katherine. 1992. Gender encoding in fluid mechanics: Masculine channels and
feminine flows. Diffrentes: A Journal of Feminist Cultural Studies 4(2): 16-44.
Hcinonen. J., T. Kilpclainen i O. Martio. 1992. Harmonic moronisms in nonlinear potential theory, Nagoya MathematicalJournal 125: 115-140.
Heisenberg, Werner. 1958. The Physicists Conception of Natan. Przekad Arnold J. Pomerans. Nowy Jork: Harcourt, Brace.
Hirsch, Morris W. 1976. Differential Topology. Nowy Jork: Springer.
Hobsbawm, Eric. 1993. The new threat to history. New York Review of Books ( l grudnia):
62-44.
Hochroth, Lysa. 1995. The scientific imperative: Improductive expenditures and energcticom. Configurations: A Journal of Literatim, Science, and Technolog; 3: 47-77Honrtct. John. 1994. Description and deconstruction: Niels Bohr and modern philosophy.
W; Nielt Bohr and Contemporary Philosophy (Boston Studies in the Philosophy of Science # 153),
s. 141-155, red. Jan Fayc i Henry J. FoUe. Dordrecht: Kluwer.
Hughes, Robert. 1993. Cultun of Complaint: The Fraying of America. Nowy Jork: Oxford
University Press.
Irigaray. Luce. 1985. The mechanics" of fluids, W : This Sex Which Is Not One. PrzekUd Ca
therine Porter przy wsppracy Carolyn Burke. Ithaca, N T . : Cornell University Press.
Irigaray, Luce. 1987. Le sujet d t la science est-il sexu? / Is the subject of science sexed?
Przekad Carol Mastrangelo Bove, Hypatia 2(3): 65-87.
Isham, C.J. 1991. Conceptual and geometrical problems in quantum gravity. W: Recent
Atpecti of Quantum Fields (Lecture Notes in Physics # 396). red. H, Miner i H. Gausterer. Ber
lin: Springer
Itzykson, Claude i Jean Bernard Zuber, 1980. Quantum Field Theory. Nowy Jork: McGraw-Hill International.
James, I.M. 1971. Euclidean models of projective spaces. Bulletin of the London Mathemati
cal Society I: 257-276.
Jameson, Fredric. 1982. Reading Hitchcock. October 2 3 : 15-42.
Jammer, Max. 1974. The Philosophy of Quantum Mechanics. Nowy Jork: Wiley.
Johnson, Barbara. 1977. The frame of reference: Poe, Lacan, Dcrrida. Yale French Studies
55/56:457-505.
SOKAL, BRICMONT
238
MODNE BZDURY
Johnson, Barbara. 1989. A Worldaj' Differtmes. Baltimore: Johns Hopkins University Pre.
Jones, V.F.R. 1985. A polynomial invariant for links via Von Neumann algebras. Bulletin
ofibt Amman
Kosterlitz, J.M. i D.J. Thoulcss, 1973. Ordering, mctascabiliry and phase transitions in
two-dimensional systems. jfoirrW of Phyiia C6: 1181-1203.
Kroker, Arthur, Marilcmise Kroker i David Cook. 1989. Panic Encyclopedia: Tht Definitive
Guidttotbt
TRANSGRESJA
GRANIC;
KU T R A N S F O R M ATYWN EJ H E R M E N E U T Y C E
KWANTOWEJ. ..
2 3 9
Markley, Robert. 1992, The irrelevance of reality: Science, ideology ind the postmodern
universe. Genre 2 5 : 249-276.
Markley, Robert, 1994. Boundaries: Mathematics, alienation, and the metaphysics of cy
berspace. Configurations: A Journal of Literature, Science, and Technology 2: 4 8 5 - 5 0 7 .
Martel, Erich. 1991/92. How valid are the Portland baseline essays? Educational Leadership
49<4): 2 0 - 2 3 .
Massey, William S. 1978. Homology and Cohomology Theory. Nowy Jork: Marcel Dekker.
Mathews, Freya. 1991. Tht Ecological Self. Londyn: Routledge.
Maudlin, Tim. 1994. Quantum Non-Locality and Relativity: Methaphytical Intimations ofMo
dem Physics. Aristotelian Society Series, rom XIII. Oxford: Blackweli.
McAvity. D.M. i H. Osbom. A DeWirt expansion of the heat kernel for manifoldi with
a boundary. Classical and Quantum Gravity 8: 6 0 3 - 6 3 8 .
McCarthy, Paul 1992. Postmodern pleasure and perversity: Scicntism and sadism. Postmo
Kitchener, Richard F. red. 1988. The World View of Contemporary Physics: Dots It Nttda New
A.
Kurin. Thomas S. 1970. The Structure ofScientific Revolutions. Drugie wydanie, Chicago: University of Chicago Press.
Lacan, Jacques. 1970. Of structure as an inmucing of an otherness prerequisite to any subject whatever. W: Languagtl of Criticism aid the Stitmi ofMan, s. 186-200, red. Richard Macksay i Eugenio Donato, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Lacan, Jacques. 1977. Desire and the interpretation of desire in Hamlet. Przekad James
Hulbert. YaU Fimeh Studies 55/56 : 11-52.
Latour, Bruno. 1987. Science in Actim: How to Fellow Scirniiiti and Engineer! Through Society.
Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
Latour. Bruno. 1988. A relativists account of Einstein 's relativity. Social Studies ofScience 18:
3-44.
Lcupiti, Alexandre. 1991. Introduction: Voids andktiocs in knowledge and truth. V/.Lvjnand
the Human Sciences, i. 1-23, red. Alexandre Leupin. Lincoln. Neb.: University of Nebraska Press.
Levin, Margarita. 198B. Caring new world: Feminism and science. American Scholar 57;
100-106.
Lorcnti, H, A., A. Einstein, H. Minkowski i H. Weyl. 1952. The Principle of Relativity.
Przekad W. Perrett i G,B. JefTcry. Nowy Jock: Dover,
Uwton, J.H.. red. 1990. Number Theory and Cryptography. Cambridge - Nawy Jork; Cam
bridge University Press.
Lupasco, Stphane. 1951, Le Principe d'antagonisme et la logique dt l'nergie. Actualits Scien
tifiques et Industrielles # 1133. Paryi: Hermann.
Lyotird. Jean-Franois. 1989. Time today. Przekad Geoffrey Bennington i Rachel Bowlby, OxfordUlrrary Review I I : 3-20.
Madsen, Mark i Deborah Madsen, 1990. Structuring postmodern science, Scicnttand Cuttun 56; 467-172.
MarkJey, Robert. 1991. What now? An introduction to interphysics. Neu' Orleans Review 18
(I): 5-S.
SOKAL, BFICMONT
240
MODNE BZDURY
241
Schor, Naomi. 1989. This cssentialism which is not one: Coming to grips with Irigaray.
Difftrtnat: A Journal of Feminist Cultural Studies 1(2): 3 8 - 5 8 .
Schuberr, G. 1939. Catastrophe theory, evolutionary extinction, and revolutionary politics.
Overstreer, David. 1980. Oxymoronic language and logic in quantum mechanics and Ja
mes Joyce. Sub-Stanet 28: 37-59.
Pais. Abraham. 1991. Nitts Bohr's Timti: In Pbysia, Philosophy, and Polity. Nowy Jork:
Londyn: Rouiledge.
Plumwood, Val. 1993b. The politics of reason: Towards a feminist logic. AustralasianJour
nal of Pkikaphy 7 1 : 4 3 6 - 4 6 2 .
Serres, Michel. 1992. tdaircssstments: Cinq entretiens avec Bruno Latoxr. Pary: Franois Bourin.
Sheldrake. Rupert. 1981.vi New Science tf Life: The Hypothesis of Formaline Causation. Los An
geles: J. P. Tarcher.
Sheldrake, Rupert, 1991. Tht Rebirth of Nature. Nowy Jork: Bantam,
Shiva, Vandana. 1990. Reductionist science as epistemological violence. W: Science. Hegtmonyand VioUnct, A Requiem for Modernity, s. 232-256. red. Ashis Nartdy. Delhi: Oxford Uni
versity Press.
Smolin, Lee. 1992. Recent developments in nonpemirbative quantum gravity. W : Quan
tum Gravity and Cosmology (Proceedings 1991. Santa Fcliu de Guixols, Estt Lliure de Catalunya), . 3-84, red. J. Ptrez-Mercader, J. Sola and E. Vcrdaguer. Singapur: World Scientific.
Porter, Jeffrey. 1990. .Three quarks for Muster Mark": Quantum wordplay and nuclear di
Sokal, Alan D. 1982. An alternate constructive approach to the tp'4 quantum field theory,
and a possible destructive approach to tf \. Annales de t'fmtitut Henri Poincare A 37: 317-398.
Porush, David. 1989. Cybernetic fiction and postmodern science. New Literary Hiitory 20:
373-396.
Porush, David. 1993. Voyage to Eudoxia: The emergence of post-rational epistcmology in
literature and science. Substance 11172: 38-49.
Prigogine. llya i Isabelle Stcngers. 1984. Order out of than: Men's Nets Dialogue with Nature.
Primack, Joel R. i Nancy Ellen Abrams. 1995. .In a beginning...": Quantum cosmology
and Kabbalah. Tikkm 10(1) (styctefVlucy): 66-73Psarev, V. I. 1990. Morphogenesis of distributions of microtia rticlcs by dimensions in the
coarsening of dispersed systems. Strat PhysicsJournal 33: 1028-1033.
Ragland-Sullivan, Elk, 1990. Counting from 0 t o 6 : Lacan, .suture", and the imaginary or
der. W : Criticism and Ltctn: Eisayi and Dialogue m Language. Structure, and the Unconscious, s. 31 - 6 3 ,
red. Patrick Colm Hogan i Lalita Pandit. Athens, Ga.; University of Georgia Press.
Rensing, Ludger, red. 1993. Oscillatory signals in morphogenctic fields. Qteit il Oscillations
and Morphogenesis. %. 133-209. Nowy Jork: Marcel Dekkcr.
Rosenberg. Martin E. 1993. Dynamic and thermodynamic tropes of the subject in Freud
and in Deleuxe and Guattari. Patmodern Or/tun 4: nr 1. Praca dostpna jako rosenbcrg.993 i listscrv@listserv.ncu.edu lub http://jefTerson. village.virginia.edu/pmc (Interner),
Ross, Andrew. 1991. Strange Wtalber: Culwrt, Science, and Technology in the Agi of Umili. Lon
dyn: Verso.
Ross, Andrew. 1994. Tht Chicago Gangster Theory of Life: Nature's Debt to Society. Londyn:
Verso.
Saludes i Ciosa, Jotdi. 1984. Un program per a caJcular l'homologia simplicial. HulUsidi
ta Societal Calalana de Ciincits (segema pOCa), 3: 1 2 7 - 1 4 6 .
Solomon, J. Fisher. 1988. Discourses and Reference in the Nuclear Age. Oklahoma Project for
Sommets, Christina H off. 1994. Who Stole Femixim?: How Vf omen Have Betrayed Women.
Nowy Jork: Simon& Schuster.
Stauffer, Dietrich. 1985. Introduction la Percolation Theory. Londyn: Taylor & Francis.
Strarhauscn. Carstcn. 1994. Althusser's mirror. Studies in 20* Century Literature 18: 6 1 - 7 3 .
Struik. Dirk Jan. 198". A Canciu History of Mathematics. Wydanie czwarte zmienione. Nowy Jork: Dover.
Thom, Ren. 1975. Structura! Stability and Morphogenesis. Przekad D. H. Fowler. Reading,
Mass.: Benjamin.
Thorn, Rene. 1990. Sentit Pbyiia: A Sketch. Przekad Vendla Meyer, Redwood City, Calif.:
Addison-Wesley,
t Hooft, G. 1993. Cosmology in 2 + 1 dimensions. Nuclear Pbyiia B (Procetdingi Supple
ment) 30: 200-203.
Touiaine. Alain, Zsusa Hegedus, Francois Dubet i Michel Wievorka. 1980. La ProphJlitanli-nucleaire. Pary: Editions du Seuil.
Trebilcor, Joyce, 1988. Dyke methods, or Principles for the discovery/creation of withstan
ding. Hypatia 3(2): 1-13.
Van Enter, Acrnout C D . . Roberto Fernandez i Alan D. Sokal. 1993. Regularity properties
and pathologies of position-space renormalizarion-group transformations: Scope and limita
tions of Gibbsian theory. Journal of Statistical Pbyiia "II: 8 7 9 - 1 1 6 7 .
Poro: Edioes
Afrontamento.
Santos, Boavcntur* de Sous. 1992. A discourse on the sciences. Review (Fernand BrauJtl
Center) 15(1): 9 - 4 7 .
Sardar, Ziauddin, red. 1988. The Revenge ofAthena: Science, Exploitation and the Third World.
Londyn: Marud).
Schiffmann, Yoram. 1989. The second messenger system as the morphogenctic field. Biothemical and biophysical Research Communications 165: 1 2 6 7 - 1 2 7 1 .
Managua, niepublikowane.
Discourse and Theory, com II. Norman: Univcrsiry of Oklahoma Press.
Sokal, Alan D. 1987. Informe sobre el plan de estudios de las carreras de Marematica, Es-
Van Sertima, Ivan red. 1983. Blach in Science: Ancient and Modern. New Brunswick, N . J.:
Transaction Books.
Vsppercau, Jean Miche!. 1985, Essaim: Li Group fondamentaldu noeud. Psychanalyse er To
pologie du Sujet. Paryi: Point Hors Ligne,
Virilio, Paul. 1991. Theljn
berg. No wy Jork: Scmiotcxt(e).
242
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
't
Wstp
W pierwszych dwch akapitach Sokal wykada nadzwyczaj radykal
n wersj spoecznego konstruktywizmu. Kulminacj wywodu jest
stwierdzenie, efizycznarzeczywisto (a nie tylko nasze koncepcje fi
zycznej rzeczywistoci) jesr w istocie spoecznym i lingwistycznym konstruktem". Celem tych uwag nie byo streszczenie pogldw redaktorw
Social Text" a tym bardziej autorw prac cytowanych w przypisach
1-3 - ale sprawdzenie, czy goosowne sformuowanie tak radykalnych
tez (bez adnych dowodw lub argumentw) wywoa zdziwienie w re
dakcji. Jeli nawet tak si stao, redaktorzy nigdy nie kwapili si do te
go, by przekaza swoje wtpliwoci Sokalowi, mimo jego wielokrotnych
prb o komentarze, krytyczne uwagi i sugestie. W rozdziale 4. przed
stawiamy nasze rzeczywiste pogldy w tych sprawach.
Wychwalane w tym podrozdziale prace s w najlepszym razie bar
dzo wtpliwe. Mechanika kwantowa nie jest przede wszystkim produk
tem kulturowej struktury", ale przypis do pracy jednego z redaktorw
244
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
dziale 5.
Stwierdzenie, e w teorii kwantowej grawitacji czasoprzestrzeni nie
przypisuje si ju obiektywnej realnoci, jest przedwczesne z co najmniej
dwch powodw. Po pierwsze, pena teoria kwantowej grawitacji jesz
cze nie istnieje, a zatem nie wiadomo, co z niej bdzie wynika. Po dru
gie, cho kwantowa grawitacja najprawdopodobniej spowoduje rady
kalne zmiany w naszych wyobrae o czasie i przestrzeni - na przykad,
moe si okaza, e nie s to wielkoci podstawowe, lecz przyblione,
majce znaczenie w skali wikszej od 10~i c m m - ale to nie oznacza, e
przestan by obiektywne, chyba e w takim banalnym sensie, w jakim
mwimy, e krzesa i stoy nie s obiektywne, poniewa skadaj si
z atomw. W kocu jest nadzwyczaj mao prawdopodobne, aby teoria
czasoprzestrzeni w skali mniejszej od atomu moga mie jakiekolwiek
zasadne polityczne implikacje!
Prosz zwrci rwnie uwag na uyty w tekcie postmodernistycz
ny argon: probleiratyzacja, relatywizacja, i tak dalej (zwaszcza w od
niesieniu do istnienia).
Mechanika kwantowa
Ten podrozdzia ilustruje dwa aspekty postmodernistycznych wypo
wiedzi na temat mechaniki kwantowej: po pierwsze, tendencji do my
lenia naukowego znaczenia takich sw jak nieoznaczono" lub nie
cigo", z ich znaczeniem w jzyku potocznym; a po drugie, fascynacji
najbardziej subiektywistycznymi wypowiedziami Heisenberga i Bohra,
interpretowanych w radykalny sposb, wykraczajcy daleko poza ory
ginalne pogldy obu uczonych (energicznie zreszt krytykowane przez
wielu fizykw i filozofw nauki). Jednak postmodernistyczna filozofia
uwielbia mnogo punktw widzenia, podkrelanie roli obserwatora,
holizm i indeterminizm. Powan dyskusj na temat filozoficznych
problemw wynikajcych z mechaniki kwantowej mona znale
245
246
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
247
i.f,
248
249
250
SOKAL, BRICMOHT
MOONE BZDURY
Prawda si wydala: mj artyku Transgresja granic: ku tramformatywnej hermeneutyce kwantowej grawitacji, ktry ukaza si w pimie po
wiconym badaniom kultury Social Text", w numerze wiosna-lato
1996, jest parodi. Niewtpliwie jestem winien czytelnikom i redak
torom Social Text", a rwnie szerszej spoecznoci intelektualnej,
powane wyjanienie moich motyww i prawdziwych pogldw.1 Jed
nym z moich celw jest wniesienie skromnego wkadu do dialogu na
lewicy midzy humanistami i przedstawicielami nauk przyrodniczych
- dwch kultur", ktre, wbrew optymistycznym zapewnieniom
(gwnie przedstawicieli pierwszej grupy), s prawdopodobnie bar
dziej od siebie odlege ni kiedykolwiek w cigu ostatnich pidziesi
ciu lat.
Jak wszystkie teksty nalece do gatunku literackiego, ktry jest
przedmiotem mojej satyry - artyku sianowi mieszanin prawd, p
prawd, wierprawd, faszw, bdw logicznych we wnioskowaniu,
oraz zda poprawnych pod wzgldem skadni, ale pozbawionych jakie
gokolwiek znaczenia. (Przykro mi, ale takich zda jest tylko kilka. Sta
raem si je skomponowa, ale przekonaem si, e poza rzadkimi przy
pywami inspiracji, brakuje mi do tego talentu). Zastosowaem tu
rwnie inne, popularne w tej dziedzinie strategie: odwoania do auto
rytetu zamiast logiki, przedstawianie spekulatywnych koncepcji jako
dobrze potwierdzonych teorii naukowych, nacigane, a nawet absur
dalne analogie, pomieszanie znaczenia sw w jzyku naukowym i jzy-
Artyku ten zosta wyliny do druku w Social Text" po opublikowaniu parodii, ile zo
sta) odrzucony, gdy - jak stwierdzia redakcja - jest poniej intelektualnych standardw pis
ma. Zosta] nastpnie opublikowany w Dissent" 4HA) i 9$-99 (jesie 1996) i, w nieco zmie
nionej postaci, w .Philosophy and Literature" 20(2), i. 538-346 (padziernik 1996). Zob.
rwnie krytyczny komentarz pira Stanleya Aronowitz* ( 1997), wspzaoyciela Social Text"
i odpowied Sokala (1997b).
' Chciabym ostrzec czytelnikw, by mc dochodzili do adnych wnioskw na temat moich
pogldw, chyba e wyraam je jasno w tym poslowiu. W szczeglnoci to, e sparodiowaem
skrajne lub wieloznaczne wersje pewnej idei, nic wyklucza moliwoci, e zgadzam si z jej bar
dziej zniuansowan lub precyzyjniej wyraon wersj.
252
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
" Na przykad, Jiniouy", nitftrtitiiy", Jokahy", ^iWu/irj". utlmaymienur/". xkltbt odnictitnitt", Jolt", .ammalia", .cham", Jtalailn/a'. kgiht", rrvJMe". WJ/wW, rzitzywiat", +rAv~
ncif, u^fr". *
Nawiasem mwic, kadego, kto wierzy, e prawa fizyki s tylko spoecznymi konwencja
mi, zapraszam, by sprow! dokona transgresji tych konwersji z okna mojego mieszkania.
Mieszkam na dwudziestym pierwszym pitrze. (PS Zdaj sobie spraw, e ten art jest niesprawiedli7 w stosunku do bardziej wyrafinowanych relatywistycznych filozofw nauki, kcrzy
przyznaj, e tdanui empiiynar mog, byt obiektywnie prawdziwe - na przykad spadek z mo
jego okna na ulice potrwa okoo 2,5 sekundy - ale twierdz, e t/entyrznt wyjainitnia tych zda
empirycznych s mniej lub bardziej arbitralnymi konstruktami spoecznymi. Uwaam, e to
stanowisko rwnie jcsi w znacznej mierze biedne, ale rozwaenie tego problemu wymagaoby
znacznie wicej miejsca).
' Nauki przyrodnicze nie maj powodw, eby si szczeglnie obawia postmodernistycz
nej gupoty, w kadym razie m najbliszej przyszoci. To historia, nauki spoeczne i lewicowa
polityka s najbardziej zagroone, gdy sowne zabawy wypieraj rzeteln analiz spoecznej rze
czywistoci. Mimo to, z uwagi na moje ograniczone kompetencje, zajmuj si tutaj przede
wszystkim naukami przyrodniczymi ta gwnie fizyk). Wprawdzie podstawy epistemologiczne bada przyrodniczych i spoecznych powinny by w przyblieniu podobne, zdaj sobie jed
nak doskonale spraw z wielu szczeglnych (i bardzo trudnych) zagadnie metodologicznych,
jakie pojawiaj Si w naukach spoecznych w zwizku z tym, e ich przedmiotem s ludzie
(a rwnie subiektywne stany umysu); e te przedmioty bada maj swoje intencje (w niekt
rych przypadkach moe im zalee na ukryciu dowodw empirycznych lub wiadomym pozo
stawieniu dowodw sucych ich celom); e dowody te s (zazwyczaj) wyraone w ludzkim j
zyku, ktrego znaczenie bywa niejasne; e znaczenie kategorii pojciowych (na przykad
253
254
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
255
' Z pewnoci nie wykluczam moliwoici, e obecne teorie w kadej z tych dziedzin mog
by bdne, ale krytyk, ktry chciaby tego dowodzi, musiaby nie tylko dostarczy historycz
nych argumentw, wskazujcych na wpyw czynnikw kulturowych na powstanie teorii, ale
rwnie poda dowody naukowe, e jest on biedna. (Ten sam standard dowodzenia dotyczy
oczywicie dawnych bdnych teorii, ale w takiej sytuacji zwykle uczeni ju wykonali drug
czci zadania, zwalniajc krytyk* od koniecznoci podjci tej pracy od pocztku).
256
SOKAL, BRICMONT
MODNE BZDURY
ll
dugo ycia w chwili narodzin wynosia 47,i lat (47,6 dla biaych i 33,0 dla ..Murzynw i in-
257
nych", co dzi szokuje). W 1995 roku rednia oczekiwana dugo ycia wynosia ju 76.3 lat
(77,0 dla biaych i 70,3 dla czarnych).
Zdaj sobie spraw, e to stwierdzenie moe atwo zosta bdnie zinterpretowane, dlatego
z gry chciabym pewne rzeczy wyjani- Nie twierdz, e cay wzrost oczekiwanej dugoci y
cia wynika z postpw w naukowej medycynie. Znaczna, by moe dominujca cz wzrostu
- zwaszcza w pierwszych trzydziestu latach XX wieku - wynika z generalnej poprawy warun
kw mieszkaniowych, odywiania i publicznej suby sanitarnej (na ostatnie dwa czynniki
wpyw miao lepsze naukowe poznanie etiologii chorb zakanych i zwizanych z niewaciw
diet). [Przegld odpowiednich danych mona znale na przykad w pracy Holland it al.
(1991)1- Ale -mc elit tu pomija roli walki spoecznej w tych ulepszeniach, zwaszcza gdy cho
dzi o zmniejszenie rnic rasowych - podstawow i dominujc przyczyn zmian byl oczywicie
ogromny, piciokrotny (U.S. Bureau of Census 1975,s. 224-225; 1994,$. 451) wzrost pozio
mu ycia, bdcy niewtpliwie wynikiem rozwoju nauki i zastosowania jej w technice.
u
258
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
" Snow (1965, 20-21). Od czasw Snowa nastpia jedna istotni zmiana: podczas gdy
ignorancja humanistw w takich sprawach, jak pojcie masy lub przyspieszenia w zasadzie si
nic zmienia, obecnie znaczca mniejszo humanistycznych intelektualistw czuje si upraw
niona do wypowiadania si z wielkim namaszczeniem w tych sprawach, mimo swej ignorancji
(zapewne wierzc, e czytelnicy s rwnymi ignorantami). Rozwamy, na przykad, nastpuj
cy fragment z niedawno opublikowanej ksiki Ktlhmking I'erhitohgics pod redakcj Miami
Theory Collective, wydanej przez University of Minnesota Press: Wydaje si konieczne rozwa
y na nowo pojci PRZYSPIESZENIA i DECELERACJi (ktre fizycy nazywaj prdkoci
dodatni i prdkoci ujemn)" (Virilio 1993, s. 5). Jeli czytelnikowi ta wypowied nie wydaje si komiczna (a jednoczenie przygnbiajca), to zapraszamy go na pierwsze dwa tygodnie
wykadw z podstaw fizyki.
10
259
'"Telepatia: Hasrings i Hastings < 1992. s. 5 IS), American Institute of Public Opinion -wy
nik bada opinii z czerwca 1990 roku. Na pytanie o telepati, lub czno midzy umysami
bez porednictwa tradycyjnych piciu zmysw", 36 proc. odpowiedziao .wierz", 25 proc. .nie
jestem pewny", a 39 proc. .nie wioz"; dla stwierdzenia: ludzie na Ziemi s czasamt optani
przez diabla" wyniki wygldaj 49-16-35 <!>. a dla: .astrologia, czyli wpyw pooenia innych
planet i gwiazd na ycic ludzi" - 25-22-53. Na szczcie, tylko 11 proc. wierzy w .tunelowa
nie" (22 proc. niepewnych), a tylko 7 proc. w uzdrowidelsk moc piramid (26 proc. niepewnych),
Kreacjonizm: Gallup (1993, s. 157-159). sonda Gallup* z czerwca 1993 roku. Pytanie
brzmiao: Ktre z poniszych stwierdze jest najblisze twoim pogldom na pochodzenie i roz
wj istot ludzkich: 1) istoty ludzkie powstay w cigu milionw lat z mniej zaawansowanych
form ycia, ale to Bg kierowa tym procesem; 2) istoty ludzkie puwstaly w cigu milionw bt
zraniej zaawansowa nych form yda, ale Bg nie bral udziau w tym procesie, 3) Bog stworzy! isto
ty ludzkie mniej wicej w obecnej postaci w przyblieniu 10 tysicy lat temu?" Wyniki: 35 proc
rozwj t udziaem Boga, 11 proc. rozwj bez udziau Boga, '17 proc. stworzenie w obecnej po
staci, 7 proc. brak opinii. W badaniach przeprowadzonych w lipcu 1982 roku (Gallup 1982
s. 208-2H) uzyskano niemal identyczne wyniki; autorzy podaj wyniki z rozkadem wedug
pici. rasy, wyksztacenia, obszaru zamieszkania, wieku, dochodu, religii i wielkoci spoeczno
ci. Rnice ze wzgldu ni piec. ras, obszar zamieszkania, dochd i (niespodzianka) religi by
ly raczej niewielkie. Zdecydowanie najwiksze znaczenie ma wykszralccnie: tylko 24 proc. osb
z wyszym wyksztaceniem popiera kreacjonizm, w porwnaniu z 49 proc, osb z wyksztace
niem rednim i 52 proc. osb, ktre ukoczyy tylko szkol podstawow. By mozc zatem na
uki przyrodnicze s najgorzej wykadane w Szkotach podstawowych i rednich.
" Zob. przypis 11.
''' Chomsky (1984. s. 200), wykad wygoszony w 1969 roku
260
SOKAL, BRICMOHT
M O D N E BZDURY
By moe ta opinia jest zbyt surowa, ale zawiera w sobie jdro prawdy.
Obecnie takie teksty erotyczne" s pisane taczej w (amanej) francuszczynie, a nie po chisku, ale rzeczywiste konsekwencje s takie same.
W 1992 roku Alan Ryan tak zakoczy swoj ironiczn analiz amery
kaskich md intelektualnych:
liczba ludzi, czcych intelektualn wyerawnuse z choby skromnym politycznym
radykalizmem jest aonie mahi. W kraju, w ktrym prezydentem jest George
Bush, a Daxiforch Quayle ma go zmieni w 1996 roku, nie jest co zbyt zabawne.-'"
261
Sokal, Alan. 1987. Informe sobre el plan de csiudios de las carreras de Matematica, Estadfstica y Computation. Sprawozdanie dla Univcrsidad National Autnoma de Nicaragua, Ma
nagua, nieopublikowane.
U.S. bureau of Census. 1975. Historical Statiuia of tin Untitdt Stattt; 1994. Washington:
Government Printing Office.
Virilio, Paul. 1993. The third interval: A critical transition. W: Rethinking Tttlmokgia. s. 3-12,
red. Vertna Andermart Conlcy, w imieniu Miami Theory Collective. Minneapolis: University
of Minnesota Press.
Williams, Michael R. 1985. A llttlory of Computing Technology. Englcwood Cliffs, N. J.:
Prentice-Hali.
BIBLIOGRAFIA
BIBLIOGRAFIA
263
264
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
Noam Chomsky, Keeping the Rabble in Line: Interviews with David Barsamian. Monroe, Maine: Common Courage Press 1994.
Maurice Clavelin, L'histoire des sciences devant \a sociologie de la science. W:
La Relativisme est-il resistible? Regards sur la sociologie des sciences, s. 229-247.
Red. Raymond Boudon i Maurice Clavelin. Pary: Presses Universitaires de
France 1994.
Marc Coutty, Des normaliens jugent l'affaire Sokal. Wywiad przeprowadzony
przez Mikala Cozica, Grgoire Kantardijana i Lona Loiseau. Le Monde de
l'Education" 1998,25S (stycze): 8-10.
H.R. Crane, The g factor of the electron, Scientific American" 1968, 218
(D(stycze): 72-85.
Amy Dahan-Dalmedico, Rire ou frmir?. La Recherche" 1997, 304 (gru
dzie): 10. [Rozszerzona wersja tego artykuu ukazaa si w Revue de l'Asso
ciation Henri Poincare" 9(7), grudzie 1997, s. 15-18.]
Suzanne K. Damarin, Gender and mathematics from feminist standpoint. W:
New Directions for Equity in Mathematical Education, s. 242-257. Red. Walter G.
Secada, Elizabeth Fennema i Lisa Byrd Adajian. Opublikowane wsplnie z Na
tional Council of Teachers of Mathematics. Nowy Jork: Cambridge University
Press 1995.
Marc Dar mon, Essais sur la topologie lacanienne. Pary: ditions de l'Associa
tion Freudienne 1990.
E. Davenas i inni, Human basophil degranulation triggered by very dilute an
tiserum against IgE. Nature" 1988,333:816-818.
Donald M Davis, The Nature and Power of Mathematics. Princeton: Princeton
University Press 1993.
Richard Dawkins, The Blind Watchmaker. Nowy Jork: Norton 1986. [Wyda
nie polskie: lepy zegarmistrz, przeoy! Antoni Hoffman, Warszawa,PIW 1994-1
Rgis Debray, Le scribe: Gense du politique. Pary: Bernard Grasset 1980.
Rgis Debray, Critique de la raison politique. Pary: Gallimard 1981.
Rgis Debray, Critique of Political Reason. Przeoy David Macey. Londyn:
New Left Books 1983. [Francuski orygina: Critique de ta raison politique. Pary:
Gallimard 1981]. J
Rgis Debray, Manifestes mdiologiques. Pary: Gallimard 1994.
Rgis Debray, Media Manifestos: On the Technological Transmission of Ciifrurai Forms. Przekad Eric Rauth. Londyn: Versol996. [Francuski orygina: Mani
festes mdiologiques. Pary: Gallimard 1994].
Rgis Debray, L'incompltude, logique du religieux? Bulletin d la socit
franaise de philosophie" 1996,90 (posiedzenie 27 stycznia ): 1-35.
Pierre-Gilles De Gennes, La percolation: un concept unificateur. La Recher
che" 1976, 72:919-927.
Gilles Deleuze. The Logic of Sense. Przeoyli Mark Lester z Charlesem Stivalem. Red. Constantine V. Boundes. Nowy Jork: Columbia University Press 1990.
[Francuski orygina: Logique du sens. Pary: Editions de Minuit, 1969.]
Gilles Deleuze. Difference and Repetition. Przekad Paul Patton. Nowy Jork:
Columbia University Press 1994. [Francuski orygina: Difference et rptition. Pa
ry: Presses Universitaires de France, 1968. Wydanie polskie: Powtrzenie i r
nica, przekad Bogdan Banasiak i Krzytof Matuszewski, Warszawa, KR 1997.]
Gilles Deleuze i Flix Guattari. 1987. A Tliousand Plateaus: Capitalism and
Schizophrenia. Przekad i przedmowa Brian Massumi. Minneapolis: University
of Minnesota Press. [Francuski orygina: Mille plateaux. Pary: ditions de Mi
nuit, 1980.]
BIBLIOGRAFIA
265
Gilles Deleuze i Flix Guattari. What is Philosophy? Przekad Hugh Tomlinson i Graham Burchell. Nowy Jork: Columbia University Press 1994. |Francuski
orygina: Qu'est-ce que la philosophie? Pary: Editions de Minuit, 1991. Wydanie
polskie: Co to jest filozofia?, przeoy Pawe Pieniek, Gdask: sowo/obraz te
rytoria 2000],
Jacques Derrida, Structure, sign and play in the discourse of the human scien
ces. W: T7ie Language of Criticism and the Sciences of Man: The Structuralist Con
troversy, s. 247-272, red. Richard Macksey i Eugenio Dorato. Baltimore: Johns
Hopkins University Press 1970,
Jean Toussaint Desami, La Philosophie silencieuse, ou critique des philosophies
del science. Pary; ditions du Seuil 1975.
Michael Devitt, Realism and Truth, drugie wydanie z nowym posowiem.
Princeton: Princeton University Press 1997.
Jean Dhorabres, L'histoire des sciences mise en question parles approches socio
logiques: le cas de la communaut scientifique franaise (1789-1815). W: Le Relati
visme est-il resistible? Regards sur la sociologie des sciences, s. 159-205. Red. Ray
mond Bourdon i Maurice Clavelin. Pary: Presses Universitaires de France
1994.
Jean Alexandre Dieu don n, ,4 History of Algebraic and Differential Topology,
1900-1960. Boston: Birkhuser 1989.
Betty Jo Teeter Dobbs i Margaret C. Jacob. Newton and the Culture of Newtonianism. Atlantic Highlands, N.J.: Humanities Press 1995.
Arthur Donovan, Larry Laudan i Rachel Laudan. Scrutinizing Empirical Stu
dies of Scientific Change. Dordrecht-Boston: Kluwer Academic Publishers 1988.
Roger-Pol Droit, Au risque du 'scientifiquement correct'. Le Monde" 1997,
(30 wrzenia): 27.
Dinesh D'Souza, Illiberal Education: The Politics of Race and Sex on Campus.
Nowy Jork: Free Press 1991.
Pierre Duhem, The Aim and Structure of Physical Theory. Przekad Philip P.
Wiener. Princeton: Princeton University Press 1954 [1914]. [Francuski orygi
na: La Thorie physique: son objet, sa structure. Drugie wydanie przejrzane i po
prawione. Pary: Riviere 1914.)
' Thomas Dumm, Anne Norton, i inni, On left conservatism. Proceedings of
a workshop at the University of California - Santa Cruz, 31 January 1998. The
ory & Event" 1998, numery 2.2 i 2.3. Dostpne pod adresem http://muse.jhu.
edu/jo ur nals/theory .&e ve at/
Terry Eagleton, Where do postmodernists come from?. Monthly Review"
1995, 47(3)(lipiec/sierpie): 59-70. [Przedruk w: Ellen Meilcsins Wood i John
Bellamy Foster, red., In Defense of History, Nowy Jork: Monthly Review Press,
1997, s. 17-25 i w Terry Eagleton, I7ie Illusions of Postmodernism, Oksford: Blackwell 1996].
Economist (artyku niepodpisany), You can't follow science wars without a bat
tle map. The Economist" 1997, (13 grudnia): 77-79.
Barbara Ehrenreich, For the rationality debate. Z Papers" Special Issue on Post
modernism and Rationality 1992-93. Dostpne pod adresem http://www.zmag.orgJ
zmag.articles/ ehrenraiionpiece.html.
Albert Einstein, Remarks concerning the essays brought together in this coope
rative volume, VI: Albert Einstein: Philosopher-Scientist, s. 665-688. Red. Paul Ar
thur Schilpp. Evanston, Illinois: Library of Living Philosophers 1949.
Albert Einstein, Relativity: The Special and General Theory. Londyn: Methuen 1960 [1920].
266
SOKAL, BmcMOhrr
MODNE BZDURY
BIBLIOGRAFIA
267
268
SOKAL, BRICMOHT
MODNE BZDURY
Luce lrigaray, Le sujet de la science est-il sexu? Ils the subject of science sexed?
Przekad Carol Mastrangelo Bove. Hypatia 1987, 2(3): 65-87. (Francuski orygi
na: Les Temps modernes 9 tir 436 (listopad 1982): 960-974. Przedruk w Luce lri
garay, Parler n'est jamais neutre. Pary: Editions de Minuit 1985].
Luce lrigaray, Sujet de la science, sujet sexue?. W: Serw et place des connaissan
ces dans la socit, s. 95-121, Parvi: Centre National de Recherche Scientifique
1987.
Luce lrigaray, A chance for life: Limits to the concept of the neuter and the uni
versal in science and other disciplines. W: Sexes and Genealogies s. 183-206. Prze
kad Gillian C. Gill. Nowy Jork: Columbia University Press 1993. [Francuski
orygina: Une chaitce de vivre: Limites au concept de neutre et d'universel dans les
sciences et les savoirs. W; Sexes et parentes. Pary: Editions de Minuit, 1987].
George Johnson, Indian tribes' creationists thwart archeologists. The New
York Times" 1996, <22 padziernika): Al, C13.
Leo P. Kadanoff. Fractals: Where is the physics?. Physics Today" 1986, 39
(luty): 6-7.
Stephan H. Kellert, In the Wake of Chaos. Chicago: University of Chicago
Press 1993.
Roger Kimball, Tenured Radicals: How Politics Has Corrupted Higher Educa
tion, Nowy Jork: Harper & Row 1990.
Toichiro Kinoshita, New value of thea* electron anomalous magnetic moment.
Physical Review Letters" 1995, 75: 4728-4731.
Norelta Koertge, red. A House Built on Sand: Exposing Postmodernist Myths
about Science. Nowy Jork: Oxford University Press 1998,
Julia Kristeva, EriuxmrnKn,: Recherches pour une suanalyse. Pary: ditions
du Seuil 1969.
Julia Kristeva, La Revolution du langage potique. Pary: ditions du Seuil 1974.
Julia Kristeva, Polylogue. Pary: Editions du Seuil 1977.
Julia Kristeva, Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art.
Red. Leon.S. Roudiez. Przekad Thomas Gora, Alice Jardine i Leon S. Roudiez,
Nowy Jork: Columbia University Press 1980.
Thomas S. Kujn, The Structure of Scietitific Revolutions. Drugie wydanie, Chi
cago: University of Chicago Press 1970, [Wydanie polskie: Struktura rewolucji
naukowych, przekad Halina Ostromecka, Warszawa, 1968.]
Jacques icili. Of structure as an inmixing of an otherness prerequisite to any
subject whatever. Vi; languages of Criticism and the Sciences of Man, s. 186-200,
red. Richard Macksay i Eugenio Donato. Baltimore: Johns Hopkins University
Press 1970.
Jacques Lacan, Position de l'inconscient. W: crits 2, s, 193-217. Pary: di
tions du Seuil 1971.
Jacques Lacan, L'Etourdit, Scilicet" 1973, nr 4: 5-52.
Jacques Lacan, Le Sminaire de Jacques Lacan. Livre XX: Encore, 1972-1973.
Teste tabli par Jacques-Alain Miller, Pary: Editions du Seuil 1975.
Jacques Lacan, Le sminaire de Jacques Lacan (XXII).Texte tabli par Jacqu
es-Alain Miller. R.S.I. [Reel, Symbolique, Imaginaire]. Anne 1974-75. Seminaires du 10 et du 17 dcembre 1974. Ornicar?: Bulletin priodique du champ
freudien" 1975, nr2: 87-105.
Jacques Lacan, I*? sminaire de Jacques Lacan (XXII). Texte tabli par Jacqu
es-Alain Miller. R.S.I. [Reel, Symbolique, Imaginaire]. Anne 1974-75. Smina
ires du 14 et du 21 janvier 1975. ,,Ornicar?: Bulletin priodique du champ freu
dien" 1975, nr 3 (maj): 95-110.
BIBLIOGRAFIA
269
Jacques Lacan, Le sminaire de Jacques Lacan (XXII). Texte tabli par Jacqu
es-Alain Miller. R.S.I. |Reel,Symbolique,lmaginaire]. Anne 1974-75. Smina
ires du 11 et du 18 fvrier 1975. Ornicar?: Bulletin priodique du champ freu
dien" 1975, nr 4 (jesie): 91-106.
Jacques Lacan, Le sminaire de Jacques Lacan (XXH). Texte tabli par Jacqu
es-Alain Miller. R.S.I. [Reel, Symbolique. Imaginaire]. Anne 1974-75. Smina
ires du 11 et du 18 mars, du 8 et du 15 avril et du 13 mai 1975. Ornicar?: Bul
letin priodique du champ freudien" 1975, nr S (zima 75/7): 17-66.
Jacques Lacan, Desire and the interpretation of desire in Hamlet". Przekad
James Hulbert. Yale French Studies" 1977, 55/56 :11-52.
Jacques Lacan, The subversion of the subject and the dialectic of desire in the
Freudian unconscious. W: Ecrits: A Selection, s. 292-325. Przekad Alan Sheridan.
Nowy Jork: Norton 1977. [Francuski orygina: Subversion du sujet et dialectique
du dsir dans l'inconscient freudien. W: crit*. Pary: ditions du Seuil, 1966.]
Jacques Lacan, The Seminars of Lacan. Book II: Tlie Ego in Freud's Theory and
in the Techinque of Psychoanalysis, 1954-1955. Red. Jacques Alain Miller. Prze
kad Sykano Tomaselli z przypisami Johna Forrestera. Nowy Jork: Norton
1988. [Francuski orygina: l*e sminaire de Jacques Lacan. Livre II: LeMoi dans la
thorie de Freud et dans la technique de la psychanalyse, 19S4-19S5. Pary: Edi
tions du Seuil 1978]
Jacques Lacan, The Seminars of Jacques Lacan, Book XX. Encore 1972-1073.
Red. Jacques Alain Miller. Przekad i przypisy Bruce Fink. Nowy Jork: Norton
1998. [Francuski orygina: Jacques Lacan, Le Sminaire e Jacques Lacan. Livre
XX: Encore, 1972-1973. Texte tabli par Jacques-Alain Miller. Pary: Editions
du Seuil 1975].
Michle Lamoni, How to become a dominant Frendi philosopher: The case ofJacques Derrida. American Journal of Sociology" 1987, 93: 584-622.
Mitchell Landsberg (Associated Press], Physicist's spoof on science puts one
over on science critics. International Herald Tribune" 1996, (18 maja): 1.
Pierre Simon Laplace, Philosophical Essay on Probabilities. Przekad Andrew I.
Dale. Nowy Jork: Springer-Verlag 199S [pite wydanie w 1825 roku]. [Francuski
orygina: Essai philosophique sur les probabilits. Pary: Christian Bourgois 1986].
Parti. Lather, Getting Smart: Feminist Research and Pedagogy With/in the
Postmodern. Nowy Jork-Londyn: Routledge 1991.
Brtino Latour, Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers Thro
ugh Society. Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1987.
Bruno Latour, A relativistic account of Einstein 's relativity. Social Studies of
Science" 1988,18: 3-44.
Bruno Latour, Wlw speaks for science?. The Sciences" 1995, 35(2)(marzec-kwiecie): 6-7.
Bruno Latour, Ramss H est-il mort de la tuberculose?. La Recherche" 1998,
307 (marzec): 84-85 Zob. rwnie errata 308(kwiecie): 85 i 309(maj): 7.
Larry Laudan, lite pseudoscience of science?, Philosophy of the Social Scien
ces" 1981,11: 173-198.
Larry Laudan, Science and Relativism. Chicago: University of Chicago Press
1990.
Larry Laudan, Demystifying undedetermination. Minnesota Studies in the
Philosophy of Science" 1990,14: 267-297.
John Lechte,Julia Kristeva. Londyn-Nowy Jork: Routledge 1990.
John lxschte. Fifty Key Contemporary Tltinkers: From Structuralism to Postmodernity. Londyn-Nowy Jork: Routledge 1994. [Wydanie polskie: Panorama
270
SOKAL, B R I C M O K T
MODNE BZDURY
BIBLIOGRAFIA
271