URZDNICY RZYMSCY

1.Konsul
Najwyszy urzd zwyczajny w Rzymie . Urzd sprawowany kolegialnie (2 osoby). Wadz w
miecie wymieniali si konsulowie co miesic , a wadz w polu podczas bitwy codziennie.
Konsulowie byli wybierani na okres roku . Od 367 pne (leges Liciniae Sextiae) jeden z
konsulw mia by pochodzenia plebejskiego . Pocztkowo konsulw wybierano na comitia
centuriata , a od 14r ne wybiera ich senat . Konsulowie przewodniczyli obradom senatu oraz
zwoywali zgromadzenia ludowe .
2. Dyktator
Najwyszy urzd nadzywczajny . Mianowa go konsul na 6 miesicy , ale tylko gdy republika
bya w niebezpieczestwie .Najwyszy przywdca wojskowy i cywilny .
3.Trybun luowy
Zabiega o interesy tylko i wyczenie ludu (plebsu) . By nietykalny . Urzd trybuna ludowego
powsta po pierwszej secescji ludu na gr wit w 494 pne . W jego kompetencjach leao
veto i intercessio na mocy ktrych mogli sprzeciwia si uchwaom podjtym na
zgromadzeniach . Uchway senatu , ktrym sprzeciwi si trybun nie mogy mie znaczenia
senatusconsultum . Trybuni zwoywali zgromadzenia ludowe. Nie mogli przeciwstawia si
decyzjom dyktatora i cenzora. Kadencja trybunw trwaa rok .
4.Cenzor
Cenzorw wybieray comitia centuriata na okres 5 lat . Dokonywali oni w tym czasie spisu
ludnoci wedug klas majtkowych (czyli mogli przyporzdkowa osoby do dowolnych klas) ,
przeprowadzali kontrol obyczajw , a take sporzdzali list senatorw .
5.Pretor urbanus i peregrinus
Przed nim toczya si pierwsza cz postpowania on decydowa o rodzaju formuki
procesowej . Udziela porad prawnych oraz wydawa edcitum perpetuum , w ktrym
zobowizywa si do ochrony w przypadkach w nim opisanych . Kadencja pretora trwaa rok .
Posiada on praktycznie najszersz wadz sdownicz
-ius agendi cum publicum-prawo zgaszania wnioskw na zgromadzeniach ludowych- konsul ,
pretor i dyktator
-ius edicendi-prawo wydawania edyktw urzedniczych-pretor(urbanus i peregrinus) , namiestnik
prowincji , edylowie kurulni oraz kwestorzy
USTRJ REPUBLIKI I PRYNCYPATU
W republice rzymskiej wadza leaa w rkach konsulw , ludu i senatu .
1.Konsulowie
-decydowali o wszystkich sprawach publicznych . Podlegali im wszyscy urzdnicy z
wyjtkiem trybunw ludowych . Konsulowie wprowadzaj poselstwa do senatu , przedkadaj
pilne sprawy pod obrady i wykonuj uchway senatu . Zwoywali zgromadzenia ludowe ,
stawiali na nich wnioski i wykonywali uchway . Mogli da posikw wojskowych od
sprzymierzecw , mianowa trybunw wojskowych , zaciga wojsko i wybiera zdolnych do
suby . Swobodnie rozporzdzali pienidzmi publicznymi .
2. Senat
-LICZY 300 czonkw-mia wadz nad skarbem publicznym zarzdza wydatkami i
dochodami kwestorowie nie mogli dokona adnego wydatku(z wyjtkiem zarzdzonego przez

konsulw) bez uchway senatu . Senat decydowa o wydatkach na remonty i budow budynkw
publicznych . Senat wysya poselstwo-prowadzi polityk zagraniczn . Senat przyjmowa
poselstwa innych pastw .
3.Lud
-lud nagradza i kara urzdnikw pastwowych , sdzi w procesach wanych urzdnikw , w
ktrych grozia znaczna kara pienina . Tylko lud mg wyda wyrok mierci . Lud powoywa
urzdnikw bya to nagroda . Lud zatwierdza ustawy , a take postanawia o pokoju i wojnie ,
ratyfikowa i zatwierdza zawarcie sojuszw , zakoczenie wojny i ukady lub je uniewania .
USTRJ PRYNCYPATU
Princepsowie zjednoczyli w swoim rku wszystkie urzdy , ktre za panowania ludu miay
decydujce znaczenie , aby swoj wadz wywie od woli ludu :
-tytu konsula-a prokonsula za kadym razem gdy opuszczali mury miasta
-imperator-dla oznaczenia nieograniczonej wadzy na podstawie tego tytuu zarzdzali pobr do
wojska , cigali podatki , wypowiadali wojn , zawierali pokj , panuj nad prowincjami . W
obrbie murw miasta mierci mogli kara nawet rycerzy i senatorw . Z tytuu godnoci
cesarskiej przyjmowali do stanu rycerskiego i senatorskiego i wykluczali z nich . Piastowali
godno najwyszych kapanw .
-trybun ludowy-dawaa cesarzom prawo sprzeciwiania si uchwaom senatu .Tytu ten
gwarantowa im nietykalno co pozwalao na skazanie bez sdu na mier jako przestpcy
kadego , kto im si przeciwstawi .
-tytuy Cezara i Augusta okrelay dziedziczne nastpstwo i blask ich godnoci
-Pater patria wadza nad wszystkimi na podobiestwo wadzy ojcowskiej, nadany im przez lud
dla ich uczczenia i zachty , eby kochali swj lud jak dzieci .
Zarzd prowincji :
We wadzy senatu leay prowincje od dawna nalece do rzymu i te mniej wojownicze , a do
cesarza te bardziej wojownicze eby senat mg wykonywa sw wadz spokojnie .
Naprawd chodzio o to , e w prowincjach bardziej buntowniczych stacjonowao wojsko , nad
ktrym cesarz automatycznie przej wadz . Namiestnicy prowincji senackich byli losowani co
roku z senatu i nosili tytu prokonsulw

POJCIE RZECZY I ICH PODZIAY

Pojcie rzeczy- sprawa , okoliczno , wydarzenie , proces , przedmiot sporu.
- majtek jako cao , uprawnienia majtkowe (niematerialne)
Poytki- fructus rzeczy oddzielone od jakiej innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji
gospodarczej i stanowice przychd z tej rzeczy (fructus naturales)
fructus pendentes-poytki przed oddzieleniem od rzeczy macierzystej samodzielny byt od
momentu oddzielenia (fructus separati)
fructus civiles-loco fructus- dochody z rzeczy w drodze czynnoci prawnej-czynsz z najmu
PODZIAY RZECZY

1. RES IN PATRIMONIO rzeczy , ktre naleay do majtku

RES EXTRA PATRIMONIO (nie mogce by w niczyim majtku ) , czyli :
Res sacrae rzeczy wite , powicone najwyszym bogom z woli ludu rzymskiego (czyli za
pomoc lex , lub senatus consultum) np.: witynia westy
Res religiosae rzeczy otoczone kultem zmarych i powicone bogom rodzinnym (grobowce,
urny z prochami)
Res sanctae-rzeczy uwicone-oddane pod szczegln opiek-np.: mury miejskie,bramy
Res publicae-rzeczy publiczne , ktre nie mogy by w niczyim majtku (woda pynca , anie ,
teatry , ulice , place)
Res in commercio-rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego
Res extra commercio- rzeczy wyczone z obrotu prawnego
2. RES CORPORALES RES INCORPORALES
Res corporales rzeczy materialne
Res incorporales rzeczy niematerialne
Res corporales rzeczy , ktre mona pozna za pomoc zmysu dotyku .
Res incorporales- rzeczy niematerialne polegajce na uprawnieniach spadkobranie ,
uytkowanie , zobowizania .
Podziaowi temu odpowiada podzia na rzeczy i uwaane za rzeczy Cycerona .
3. RES MANCIPI RES NEC MANCIPI
Res mancipi- grunty pooone w Italii ,woy , konie , osy , muy , niewolnicy , uzbrojenie .
Przy przeniesieniu wasnoci trzeba byo dokona mancipatio lub in iure cessio
Res nec mancipi- wasno mona byo przenie przez traditio (przekazanie ) .
Podzia ten zanikn za czasw Justyniana .

4. Rzeczy ruchome ( res mobiles)- nieruchomoci (res immobiles)

Rzeczy ruchome- mog by przemieszczane bez zmiany ich istoty
Nieruchomoci grunty i wszystko co byo z nimi trwale zwizane .
5. Rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) rzeczy oznaczone co do tosamoci (species)
genus-zboe , pienidze , oliwa rzeczy zamienne
species-rzeczy oznaczone wedug cech indywidualnych np.niewolnik STICHUS .
6.Rzeczy zuywalne- niezuywalne
zuywalne ich normalne uywanie prowadzi do zuycia-ywno, pienidze
niezuywalne- nie ulegaj zuyciu na skutek normalnego uywania nieruchomoci ,
niewolnicy
7.Rzeczy podzielne-niepodzielne
podzielne-mona podzieli na czci bez zmiany ich waciwoci i wartoci pienidze , oliwa
niepodzielne-nie mona podzieli bez zmiany waciwoci i wartoci- zwierzta , obraz , rzeba
8. Rzeczy pojedyncze , zoone , zbiorowe
pojedyncze stanowiy jedno pod wzgldem gospodarczym i prawnym (niewolnik , belka ,
kamie , zwierz )
zoone rzeczy na ktre skada si kilka pojedynczych elementw tworzcych jedn cao pod
wzgldem ekonomicznym i prawnym (np. budynek)
zbiorowe-rzeczy fizycznie samodzielne istniejce jako cao tylko w sensie prawnoekonomicznym ( stado zwierzt) . Poszczeglne elementy jak i caa rzecz zbiorowa moga by
przedmiotem jednej tylko skargi .

WANIEJSZE TERMINY I WYDARZENIA

-753rpne-zaoenie rzymu
-494-urzd trybuna ludowego
-471-concilia plebis
-451-450-powstanie ustawy XII tablic
-447pne-kwestor
-445 Lex Canuleia- znosia zakaz maestw midzy plebejuszami a patrycjuszami
-367rpne- leges Liciniae Sextiae jeden z konsulw mia by plebejuszem
-367 rpne- powstaje urzd pretora miejskiego
-356pne-plebejski dyktator
-351 pne-plebejski cenzor
-337-plebejski pretor
-ok304-Gneius Flavius ogosi kalendarz sdowy i formuki procesowe
-300 lex Ogulnia otwarcie dla plebejuszy urzdw kapaskich .
-287- lex Hortensia-uchway zgromadzenia plebejskiego obowizyway wszystkich
-133-Tyberiusz Semproniusz Grakchus- projekt reformy agrarnej

-123-121- Gajusz Semproniusz Grakchus-odnowienie ustawy agrarnej

-90-Lex Iulia-nadaa obywatelstwo rzymskie wiernym italikom.
-89- lex Plautia Papiria nadanie obywatelstwa powstacom , ktrzy zoyli bro
-67pne-lex Cornelia de iurisdictione-nakazywaa Pretorowi stosowa si do edyktu
-56-53-pierwszy triumwirat (Cezar , Popmejusz , Krassus)
-15II 44-Idy Marcowe-mier Cezara
-43 na 5 lat- II triumwirat Antoniusz , Lepidus , Oktawian
-27pne-pocztek pryncypatu -Oktawian
-18rpne-lex Iulia de Adulteris-stuprum i adulterium uznane za przestepstwa prawa publ.
-18rpne-Lex Iullia de maritandis obowizek pozostawania w zwizku maeskim-25-60
mczyni i 20-50 kobiety
-9 rpne Lex Papia Poppaea-nakadaa obowizek posiadania dzieci
-4.pne-Lex Aelia Sentia-ograniczaa wiek wyzwalanego (min30) i wyzwalajcego(min20)
-2pne-Lex Fufia Caninia-ograniczaa liczb wyzwalanych w testamencie-(2-do max 100).
-ok. 130 rne-Edykt Hadriana (Salviana) ustalenie edyktu pretorskiego
-212-Constitutio Antinoniana edykt Karakalli
-glebae adscripticii-kolonowe przywizani do ziemii za Konstantyna W.
-corpora-wprowadzona za Konstantyna przymusowa przynaleno stanowo zawodowa
-ius suffragi-prawo gosowania na zgromadzeniach ludowych
-ius provocationis prawo odwoywania si od decyzji urzdnika do woli ludu w rzymie i w
obrbie 1 mili od miasta (provocatio ad populum od lex Valeria z 300 pne)
- Serwiusz Tulliusz podzieli pastwo na tribus-(lex Publilia) 4 miejskie i 17 wiejskich
-senat skada si pocztkowo z przywdcw rodw (patres)i byych konsulw (consulares) a
pniej take z wybitnych przedstawicieli plebsu(conscriptici)
-senat wybiera interrexa na czas 5 dniowego wakatu konsulw .
-stany nobilitas-senatorski , ordo equester-rycerski , equites- jedcy,ordo decurionum-rajcy
miejscy.
-respondere-odpowiedzi na pytania prawne , cavere-ukadanie formuek procesowych ,ageredziaalno w procesie w charakterze pomocnikw stron , docere-dziaalno dydaktyczna.
PRAWO RZECZOWE
Rodzaje wasnoci
1. Wasno kwirytarna (dominium ex iure Quiritium ) przysugiwaa tylko obywatelom
rzymskim . Dotyczya res mancipi i res nec mancipi .
Res mancipi wasno mona byo przenie tylko w drodze macipatio lub in iure cessio.
Res nec mancipi-wasno mona byo przenie za pomoc nieformalnej traditio
Tylko wacicielom kwirytarnym przysugiwa rei vindicatio i actio negatoria .
2. Wasno bonitarna powstaa w okresie przedklasycznym powstawaa w wyniku
nieformalnego wydania res mancipi nabywcy np. przekazanie niewolnika przez
traditio- formalnie wascicielem by zbywca , a nabywca tylko mia rzecz w swoim
majtku std nazwa wasnoci in bonis (w majtku) . Rzecz stawaa si wasnoci
kwirytarn dopiero przez zasiedzenie (rok dla ruchomoci i dwa dla nieruchomoci ) . Do
momentu zasiedzenia pretorowie udzielali ochrony nabywcom przyznajc im skarg
(actio publiciana) wzorowan na cywilnej . Do momenty zasiedzenia wystpowaa
podwjna wasno duplex dominium .

3. Nieruchomoci w prowincjach praedia provincialia pocztkowo prowincje naleay

albo do cesarza , albo do ludu rzymskiego. Grunty w prowincjach nie mogy by
przedmiotem wasnoci indywidualnej do 292 r.n.e. , gdy Dioklecjan opodatkowa grunty
Italskie i zrwna z nimi prowincjonalne . Faktyczne jednak grunty te byy w rkach osb
prywatnych majcych posiadanie i uytkowanie . Osoby te zachowyway si jak
waciciele i stopniowo uzyskiway ochron prawn .
4. Wasno peregrynw peregryni nie posiadali prawa wasnoci . Ich wadanie byo
chronione jedynie przez pretora lub namiestnika prowincji ,ktrzy udzielali im skargi z
fikcj w formuce : si civis Romanus esset ( jest obywatelem rzymskim ) . Ten rodzaj
wasnoci zanikn po Constitutio Antoniniana z 212 .
5. UPRAWNIENIA WACICIELA I ICH OGRANICZENIA
1.
2.
3.
4.
5.

IUS POSSIDENDI prawo posiadania

IUS UTENDI uywania
IUS ABUTENDI zuycia
IUS FRUENDI prawo pobierania poytkw
IUS DISPONENDI prawo rozporzdzania rzecz .

6. Ograniczenia wasnoci : z powodu uytecznoci poblicznej , sfera obyczajowa .

Ograniczenia o charakterze :
-sanitarnym- zakaz grzebania i palenia zmarych w Rzymie
-budowlanym- ochrona przeciwpoarowa w ustawie 12 tablic
-komunikacyjnym- umoliwienie dostpu do drg i rzek
-administracyjnym moliwo wywaszczenia ziemi pod budow drg czy wodocigw .
-obowizek utrzymywania dobrego stanu drg przez wacicieli lecych przy nich ziem
-obowizek przekazywania poczty
7. Wspwasno
-wspwasno w czciach idealnych kady ze wspwacicieli ma udzia okrelony w czci
uamkowej. Udziaem mona byo swobodnie dysponowa-sprzeda , zastawi ale caoci
dysponowa mogli tylko wszyscy waciciele .
-consortium ercto non cito- najstarsza wspwasno powstajca na skutek dziedziczenia
majtku przez sui heredes . Pniej wspwasno powstawaa rwnie na skutek dziedziczenia
przez kilku dziedzicw , z tytuu spki , czy zmieszania rzeczy jednorodzajowych . Waciciele
mogli dokona podziau rzeczy umownie , a przy braku zgody istniay actio do podziau majtku
.
8. Pojcie posiadania .
wasno wadztwo prawne

wadztwo faktyczne posiadanie (usus) po upywnie pewnego czasu dziki zasiedzeniu mona
byo otrzyma wadztwo prawne .
9.Rodzaje posiadania (possessio) :
Elementy posiadania :
1.corpore possidere trzymanie rzeczy w swoich rkach
2.animus possidendi wola zatrzymania rzeczy dla siebie
Jeeli byo corpore possidere , a nie byo animus possidendi byo to detentio-dzierenie , lub
possessio naturalis posiadanie naturalne . Detentor wada rzecz w cudzym imieniu czyli
depozyt , zastawnik , najmobiorca .
Tylko posiadacz mg naby rzecz przez zasiedzenie - w przeciwiestwie detentora .
Possessio vitosa posiadanie wadliwe nabyte si , albo potajemne , albo prekaryjne .
Posiadanie w dobrej wierze possessio bonae fidei posiadacz jest przekonany o susznoci
swego wadztwa .
Posiadanie w zej wierze possessio malae fidei posiadanie w zej wierze

NABYCIE WADANIA RZECZAMI

1.Mancipatio pocztkowo uroczyste kupno przy piciu wiadkach i z udziaem libripensa (per
aere et libram ) .Byo to formalne przeniesienie prawa wasnoci .Mancipatio suyo take do
przeniesienia wadztwa nad osobami alieni iuris -np.: przu wprowadzaniu pod wadz ma ,
oraz przy darowinie .
2. In iure cessio- akt oparty na confessio in iure , czyli na uznaniu przez pozwanego roszcze
powoda w trakcie postpowania przed urzdnikiem dziki temu w pierwszej fazie procesu
urzdnik posiadajcy jurysdykcj- pretor a pniej take namiestnik prowincji dokonywa
przysdzenia rzeczy spornej (addictio) . Byo to formalne przeniesienie prawa wasnoci rwnie
dla res mancipi .
3.Traditio suya do przeniesienia wasnoci , ale tylko na res nec mancipi . Byo to
nieformalne wrczenie wic mogo by uywane tylko do rzeczy materialnych . Wasno bya
przenoszona tylko wtedy gdy przekazaniu towarzyszya zgodna wola , zbywca by wacicielem
a wrczenie nastpowao na podstawie susznego tytuu (kupno , darowizna , ustanowienie
posagu) .
-Traditio brevi manu osoba nabywajca bya ju w tym wypadku posiadaczem naturalnym (np.
przechowywaa rzecz ) nie dochodzio do faktycznego wrczenia rzeczy (ponownego) .
-constitutum possessorium sytuacja odwrotna nastpowao przekazanie , ale bez wydania
rzeczy osobie kupujcej np. sprzeda domu i dalsze zamieszkiwanie w nim z tytuu najmu .
-traditio longa manu (redniowiecze) przekazanie rzeczy i tylko jej pokazanie z jakiej
odlegoci (np. pokazanie nabywanego gruntu z wiey) .

-traditio symbolica symboliczna czynno np.: przekazanie kluczy symbolizowao

przekazanie domu .
4. zasiedzenie usucapio- moliwe byo zasiedzenie rzeczy , nad ktr miao si wadztwo
faktyczne i nad tak , ktra nie bya kradziona . Pod koniec republiki nie mona byo zasiedzie
rzeczy zdobytych przemoc , a take rzeczy wyjtych z obiegu , zbiegych niewolnikw , rzeczy
nalecych do skarbu pastwa , rzeczy cesarskich i w pniejszym okresie rzeczy pod wadz
kocioa .Nabywca musia rzecz zasiedzie w dobrej wierze a wejcie w posiadanie rzeczy
musiao nastpi ze susznego tytuu . Zasiedzenie mogo nastpi take przez objcie
zasiedzenie spadku , ktry nie zosta objty przez heredes nie wymagao to tytuu i pocztkowo
rwnie dobrej wiary .
-usureceptio fiduciae causa byo to odzyskanie przez zasiedzenie swojej wasnej rzeczy , ktra
bya przeniesiona fiducjarnie na inn osob w celu przechowania , lub zabezpieczenia
wierzytelnoci . Jeeli rzecz w jakikolwiek sposb znalaza si z powrotem w posiadaniu
waciciela niezalenie od tytuu i dobrej wiary odzyskiwa on wasno zawsze przy fiducia
cum amico ,a po spaceniu wierzytelnoci w przypadku fiducia cum creditore .
-longi temporis praescriptio instytucja , ktr broni si pozwany posiadajcy grunt przez dugi
czas.
PRZESANKI POTRZEBNE DO ZASIEDZENIA :
res habilis rzecz nadajca si do zasiedzenia

titulus wany tytu posiadania

Fides dobra wiara-przekonanie , e wydajcy jest wacicielem rzeczy

possessio wadanie rzeczy z wol zatrzymania j dla siebie

tempus czas wymagany do zasiedzenia 1 rok dla ruchomoci i 2 dla nieruchomoci , a

od reformy Justyniana 3 dla ruchomoci i 10 lub 20 dla nieruchomoci . Spadkobierca
mg kontynuowa zasiedzenie spadkodawcy .

5.Occupatio zawaszczenie nabycie rzeczy niczyjej np. zawadnicie dzikimi

zwierztami , rzeczami wyrzuconymi przez morze , mienie nalece do nieprzyjaciela i
znajdujce si na terenie Rzymu w trakcie wojny , rzeczy wiadomie porzucone przez
waciciela z zamiarem wyzbycia si ich (a nie z koniecznoci ) .
6. Accessio poczenie
a) nieruchomo z nieruchomoci np. alluvio przymulisko osadzanie gruntu na
jednym brzegu rzeki i podmywanie na drugim , odcicie fragmentu gruntu przez
rzek przez np. zmian koryta .
b) nieruchomoci z ruchomoci zbudowanie budynku , zasianie i zasadzenie
wacicielem caoci by waciciel nieruchomoci .
c) ruchomoci z ruchomoci przy zmierzaniu pynw lub cia staych jeeli nie
byo moliwe ich rozdzielenie powstawaa wspwasno wacicieli wszystkich

zmieszanych rzeczy , a w przypadku zmieszania pienidzy wacicielem stawa

si ich aktualny posiadacz .
W przypadku poczenia w zej wierze poszkodowany waciciel mia prawo do wniesienia actio
furti .
Jeeli poczenie nastpio w dobrej wierze to poszkodowanemu przysugiwaa skarga z tytuu
bezpodstawnego wzbogacenia (conditio) .
7. Specificatio przetworzenie
Sabinianie- rzecz powstaa z cudzego materiau naley do waciciela materiau
Prokulianie rzecz naleaa do przetwrcy
Stanowisko porednie media sententia jeeli produkt mona byo przywrci do stanu
poprzedniego , to by on wasnoci waciciela materiau , a jeeli nie mg by przywrcony
do stanu poprzedniego to wacicielem by przetwrca . Istniay odszkodowania z tytuu utraty
materiau , albo woonej pracy .
9.Thesaurus znalezienie skarbu rzecz miaa kiedy waciciela , ktry j ukry , ale byo to tak
dawno , e nie ma moliwoci odnalezienia go.
-pocztkowo wacicielem skarbu by waciciel nieruchomoci
-za Augusta wszelkie skarby naleay do skarbu pastwa
-Konstytucja Hadriana skarb przypada po poowie znalazcy i wacicielowi gruntu
-Justynian-skarb na gruncie znalazcy albo w miejscu powiconym przysugiwa znalazcy.
8. Fructus - poytki staway si odrbnymi rzeczami z chwil odczenia ich od rzeczy
macierzystej prawie zawsze ich wasno przysugiwaa wacicielowi rzeczy-z
wjtkami : za opiek i trosk , albo jeeli wynikao to z umowy dzierawy .
NABYCIE POSIADANIA inaczej ni przy nabyciu wadania trzeba byo mie i corpus i
animus ! .
-traditio brevi manu
-constitutum possessorium .
OCHRONA WADANIA RZECZAMI
-actiones in rem skuteczne erga omnes .
1. Rei vindicatio wystpowa z ni waciciel pozbawiony posiadania . Jego przeciwnik
twierdzi , e rzecz jest jego- contravindicatio .Jeeli pozwany nie zgosi
contravindicatio , to pretor przysdza rzecz sporn powodowi przez addcitio .Jeeli byo
contravindicatio to strony wpacay sacramentum sdzia orzeka czyje sacramentym
jest iustum i w ten sposb osoba ta wyrgywaa proces . Jeeli sporna rzecz przynosia
poytki to jeeli pozwany by posiadaczem w zej woli , musia zwrci poytki a jeeli
by posiadaczem w dobrej woli to mg zatrzyma owoce do momentu ugruntowania si
sporu (litis contestatio wniesienia contravindicatio) . Wygrywajcy powd musia
zwrci pozwanemu nakady .
2. Actio negatoria przysugiwaa wascicielowi kwirytarnemu , ktry nie utraci
wasnoci , ale by naruszany w spokojnym wykonywaniu swych uprawnie do rzeczy, a
naruszajcy twierdzi , e ma do tego prawo (np. suebno prawo przechodu przez
ziemi ). Za pomoc Actio negatoria waciciel PRZECZY istnieniu prawa osoby

pozwanego . Waciciel musia udowodni , e jest wacicielem kwirytarnym i e jego

prawa s naruszane a powd musia udowodni , e ma do tego prawo .
3. Actio Publiciana suya do ochrony wasnoci bonitarnej skarg utworzy pretor
Publicius ok. I w p.n.e. przysugiwaa jeeli res mancipi byy wydane przez traditio i
byy nabyte w dobrej wierze - skarga z fikcj w formuce pretor nakazywa sdziemu
traktowa powoda jakby czas potrzebny do zasiedzenia ju min czyli jakby by ju
wascicielem kwirytarnym . Z t skarg mg take wystpi waciciel bonitarny
pozbawiony posiadania rzeczy musia udowodni , e zostay spenione wszystkie
przesanki prowadzce do zasiedzenia i brakuje tylko upywu czasu . Actio ta dziaaa na
korzy osoby lepiej uprawnionej . W przypadku gdy dwie osoby byy wacicielami
bonitarnymi i nabyy rzecz od tej samej osoby , to wygrywaa osoba , ktra nabya rzecz
pierwsza , a jeeli nabyy rzecz od rnych osb , to wygrywa ten , ktry w momencie
ugruntowania sporu by w posiadaniu rzeczy .
RODKI OCHRONY WYNIKAJCE ZE STOSUNKW SSIEDZKICH
1.Skarga przeciwko wacicielowi nieruchomoci , ktry zmieni naturalny odpyw wody
deszczowej ze szkod dla gruntu ssiedzkiego actio aquae pluviae arcendae powd mg si
domaga rozebrania budowli zmieniajcej odpyw wody , a jeeli bya zbudowana przez
poprzedniego waciciela , to mg da prawa do rozebrania jej . Skarga bya wnoszona
przeciwko wacicielowi gruntu a nie przeciwko wznoszcemu .
2. Skarga o wytyczenie zatartych granic actio finium regundorum granica midzy
posiadociami miaa szaroko 5 stp- kadej stronie naleao si 2,5 stopy . CONFINIUM nie
mona byo zasiedzie ani uprawia . Przy zatarciu granice wytyczali agrimensores . Spory o
granice nie byy rozstrzygane przez sdziego ale przez specjalnie powoanych 3 arbitrw .
3. Zabezpieczenie przed szkod zagraajc z ssiedniej posesji cautio damni infecti np.:
jeeli na granicy dwch nieruchomoci stoi budynek grocy zawaleniem , to waciciel gruntu
zagroonego mg da od waciciela budynku kaucji zoonej w formie stypulacji- jeeli
zostanie wyrzdzona szkoda to zapaci odszkodowanie . Jeeli odmawia kaucji to pretor
wprowadza skarcego w stan czasowego posiadania gruntu , na ktrym znajdowa si
budynek , a jeeli i to nie pomogo to skarcy otrzymywa po roku missio in possessionem ex
secundo decreto trwae posiadanie gruntu prowadzce do zasiedzenia po roku .
4.Zakaz dalszego wznoszenia budowli na gruncie ssiada Operis novi nutiatio wznoszcy
budowl powinien j rozebra lub da zabezpieczenie w formie cautio , i nie spowoduje ona
szkody . Jeeli wznoszcy nie zawar stypulacji i nie przerwa prac , pretor wydawa interdykt o
usunicie budowli ( interdictum demolitorium) .

OCHRONA POSIADANIA ochrona posesoryjna .

INTERDICTA
1.Utrzymanie naruszonego posiadania INTERDICTA RETINENDAE POSSESSIONIS
-uti possidendis- dotyczy nieruchomoci pretor nakazywa , aby przy posiadaniu zosta ten z
przeciwnikw , ktry w momencie wydania interdyktu by posiadaczem niewadliwym .

-interdykt utrubi- dotyczy ruchomoci (g.niewolnikw) Pretor nakazywa , eby przy

posiadaniu utrzyma si ten z posiadaczy niewadliwych , ktry posiada rzecz najduej w cigu
roku liczc wstecz kada ze stron moga doliczy sobie czas posiadania poprzednika , od
ktrego nabya rzecz zgodnie z prawem , a take czas dzierenia rzeczy przez detentora w jej
imieniu .
2.Odzyskanie utraconego posiadania INTERDICTA RECUPERANDE POSSESSIONIS
-interdykt unde vi- przysugiwa niewadliwemu posiadaczowi nieruchomoci , ktry zosta
pozbawiony (wyzuty) posiadania przemoc. Mona byo wnie go w cigu roku od faktu utraty
posiadania . Na mocy tego interdyktu pretor nakazywa zwrot wasnoci , jeeli ten kto zosta
pozbawiony posiadania , nie mia posiadania wadliwie od przeciwnika .
-Interdicta via armata jeeli posiadaczowi wadliwemu (j.w.) rzecz zostaa odebrana si zbrojn
, pretor nakazywa zwrci wasno posiadaczowi wadliwemu ta skarga moga by wniesiona
po upywie roku
-interdicta de precario nakazywa zwrot rzeczy otrzymanej w precario . Prekarzysta by w
stosunku do waciciela posiadaczem wadliwym (possessio vitosa ) .
3.UZYSKANIE POSIADANIA - interdicta adipiscendae possessionis .
-interdictum Salvianum gdy dzierawca nie paci czynszu wydzierawiajcy wystpowa o
uzyskanie posiadania zastawionych przedmiotw tym interdyktem .
-interdictum quorum bonorum umoliwia dziedzicom prawa pretorskiego wejcie w
posiadanie masy spadkowej .
PRAWA NA RZECZY CUDZEJ
1. Suebnoci obcienie jednego gruntu na korzy drugiego
a) gruntowe wiejskie
-iter prawo przechodzenia pieszo lub konno przez cudzy grunt
-actus prawo przepdzania zwierzt pocigowych i przejazdu wozem
-via- przechodzenie , przepdzanie i przejazd wozem
-aquae ductus prawo doprowadzania wody przez cudzy grunt
-aquae haustus prawo czerpania wody na cudzym gruncie
-pecoris ad aquam adpulsus prawo dopuszczania byda do wody
-ius pascendi prawo wypasania
-calcis coquendae prawo wypalania wapna
-harenae fodiendae prawo kopania piasku
b) gruntowe miejskie
-servitus oneris ferendi prawo oparcia budynku o cian ssiada
-servitus tigni immittendi prawo wpuszczenia belki w budynek ssiada
-servitus stillicidii prawo kierowania wody na grunt ssiada(ciekw i okapu)
-servitus altius non tollendi prawo ograniczania wysokoci budynkw , eby nie
zasaniay wiata ssiadowi
Suebno gruntowa podaa za gruntem , nie za wacicielem .

c) suebnoci osobiste servitutes personarum dziaay czasowo , albo do

momentu mierci osoby , nie przechodziy na spadkobiercw .
-usus prawo do korzystania z cudzej rzeczy z ograniczeniem pobierania uytkw(na
poytek wasny)
-usus fructus prawo do korzystania z rzeczy i pobierania penych poytkw
-habitatio- prawo do mieszkania w cudzym budynku czasowe lub doywotnie
-operae servorum et animalum-prawo do korzystania z pracy cudzego niewolnika
albo zwierzcia.
Ustanowienie suebnoci in iure cessio , mancipatio , legat per vindicationem waciciel
przenosi jedno ze swoich praw do rzeczy na nabywc .
Wyganicie suebnoci zniszczenie rzeczy obcionej , mier nabywcy .
ZASADY SUEBNOCI
1. Suebno nie polega na dziaaniu a na zaniechaniu
2. Nie mona ustanowi suebnoci na suebnoci
3. Suebno naley wykonywa ogldnie
4. Nie mona mie suebnoci na wasnej rzeczy
5. Suebnoci gruntowe powinny by ustanawiane na gruntach sasiednich
6. Suebnoci powinny przynosi gruntowi wadncemu trwae korzyci

ZASTAW
1.Fiducia od fides -wiara- polegao na przeniesieniu na wierzyciela wasnoci rzeczy , ktra
moga by zbyta i swobodnie przez niego rozporzdzana . W pniejszym okresie pactum
fiduciae zobowizanie wierzyciela do oddania rzeczy po spaceniu dugu .
2.Pignus zastaw rczny zastawca przenosi na wierzyciela tylko detencj (stawa si on
posiadaczem naturalnym) zostawiajc sobie prawo wasnoci .
3.Zastaw umowny hipoteka pocztkowo pignus conventum formalna umowa umowne
zastawienie rzeczy ,ktrej nie mona byo wyda (np. bya potrzebna ) .
Zastaw gas w momencie wyganicia zobowizania w caoci . Jeeli wierzyciel mia u
dunika wicej ni jedn wierzytelno , to mg zatrzyma zastaw do spacenia wszystkich
wierzytelnoci ( pignus Gordianum) .
EMFITEUZA
-bya to dzierawa wieczysta wyodrbniona ok. V w.p.n.e.
-prawo emfiteuty byo dziedziczne i zbywalne .
-emfiteuta mia obowizek poinformowania waciciela o planowanym zbyciu a waciciel mg
skorzysta z prawa pierwokupu . Jeeli z niego nie skorzysta otrzymywa 2% ceny .
-emfiteuta mg dowolnie rozporzdza rzecz (gruntem) byle tylko nie pogarsza jej stanu .
-emfiteuta mg grunt odda w dzieraw lub ustanowi subemfiteutw .
-uzyskiwa wasno owocw z chwil oddzielenia .

-by zobowizany do pacenia rocznego czynszu i przysugiwaa mu ochrona taka jak

wacicielowi (cho by tylko detentorem ) .

SUPERFICIES
-superficies solo cedit wacicielem jest waciciel gruntu
-za pacenie minimalnego czynszu SOLARIUM , superficjariusz mia prawo na gruncie cudzym
(najczciej publicznym) wybudowa budynek i mie pene do niego prawa (rwnie
przekazywa je za ycia jak i na wypadek mierci) .
-prawo Justyniaskie superficies to dziedziczne i zbywalne prawo do odpatnego korzystania z
budynku wzniesionego na cudzym gruncie .

ZOBOWIZANIA
I.Elementy rzymskiej obligatio :
a)wzgldny charakter- zobowizanie czyo ze sob jako wze prawny tylko strony
stosunku(byo skuteczne inter partes) a nie obowizywao erga omnes dochodzone byy
actiones in personam .
b)obowizek dunika do spenienia wiadczenia wzgldem wierzyciela
c)Zaskaralno
II. Podziay zobowiza
1.ze wzgldu na ich charakter
a)zobowizania jednostronne i dwustronne
-zobowizania jednostronne (obligatio unilateralis )- powstaje gdy tylko jedna ze stron jest
wierzycielem i moe wystpowa z actio in personam a druga jest wyczenie dunikiem .
-zobowizania dwustronne (obligatio bilaterales) powstaje gdy obie strony stosunku
zobowizaniowego s zarwno wierzycielami jak i dunikami .
-zobowizania dwustronne rwnoczesne o.b.aequales syllagmatyczne , wzajemne-w
momencie zawarcia zobowizania kada ze stron bya zarwno dunikiem jak i
wierzycielem i przysugiway im odpowiednie actio in personam powstaway z
kontraktw konsensualnym z wyjtkiem mandatu.
-

zobowizania dwustronne nierwnoczesne(o.b.inaequales) powstaway gdy w

momencie powstania zobowizania tylko jedna ze stron bya zobowizana a druga
tylko uprawniona wierzycielowi przysugiwao actio directa w trakcie

wykonywania zobowizania dunik mg naby okrelone uprawnienie w stosunku

do wierzyciela i dochodzi go za pomoc actio contraria .
b) zobowizania stricti iuris i bonae fidei
-podstaw podziau by zakres swobody sdziego przy orzekaniu
-zobowizania stricti iuris- w tych zobowizaniach udzielano formuki procesowej w ten
sposb , e orzekajcy musia si cile trzyma instrukcji zawartej w formuce . Wierzyciel
mg da spenienia wiadczenia w takim zakresie jak byo zapisane w treci kontraktu .
Sdzia nie mg bez upowanienia zawartego w formuce exceptio uwzgldni zarzutw
wysuwanych przez pozwanego . Pozwany przysugujce mu zarzuty musia wysuwa ju przed
pretorem . Naleay do tej grup zobowizania z deliktw , oraz niektrych kontraktw
werbalnych , literalnych i poyczki .
-przy zobowizaniach bonae fidei udzielano formuki procesowej o treci takiej , e sdzia by
upowaniony do zasdzenia tego co si naleao wierzycielowi od dunika z uwzgldnieniem
zasad dobrej wiary (ex fide bona ) . Pozwany nie musia wysuwa przysugujcych mu zarzutw
ju przed pretorem .Naleay do tej grupy zobowizaniach z kontraktw konsensualnych i
wikszoci realnych .
c) Zobowizania cywilne (obligationes civiles ) i zobowizania naturalne (obligationes naturales)
.
-zobowizania cywilne-waciwie- mog by dochodzone za pomoc actio in personam
-zobowizania naturalne- nie mona byo dochodzi wiadczenia na drodze procesowej. Miay
one pewne cechy charakterystyczne :
1)dunik , ktry dobrowolnie speni wiadczenie nie mg da zwrotu jako nienalenego
2)zobowizania naturalne mogy by przedmiotem umocnienia(intercessio) przez udzielenie
porczenia lub ustanowienie zastawu
3)mogy ulega potrceniu
4)mogy by przedmiotem odnowienia (novatio) .
WIADCZENIA
I.Pojcie i rodzaje wiadcze.
1.Oportere -Obowizek spenienia wiadczenia jest podstawowym elementem obligatio .
2.Dare obowizek dunika polegajcy na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia wasnoci
kwirytarnej lub bonitarnej , np.: zwrot otrzymanej poyczki .
3.Facere obowizek dunika polegajcy na wykonaniu jakiej czynnoci lub na powstrzymaniu
si od jej wykonywania (non facere ) np. obowizek wynajmujcego do wydania rzeczy
najemcy .
4.Praestare mogo oznacza
a) zachowania dunika , do ktrych zobowizuje go obligatio (dare , facere)
b) obowizek zachowania wychodzcy poza podstawow tre zobowizania np.
zobowizanie do zapacenia odszkodowania za niewykonanie zobowizania waciwego .
c) odpowiedzialno z tytuu gwarancji

d) odpowiedzialno porczycieli za cudzy dug

II. Wymagania dotyczce wiadczenia
1)wiadczenie musiao by prawne i moliwe do wykonania
-Celsus impossibilium nulla obligatio est .
2)wiadczenie musiao mie warto majtkow Ulpian przedmiotem zobowizania moe by
tylko to co moe by wiadczone przez zapat pienidzy .
3)wiadczenie musiao by okrelone , albo nadawa si do okrelenia w przyszoci
4)wiadczenie musiao by zgodne z dobrymi obyczajami i nie mogo by oparte na niegodziwej
przyczynie .
III. wiadczenie w rzeczach okrelonych co do genus , lub co do species
1.Rzeczy okrelone co do gatunku- in genere dunik by zobowizany wiadczy rzecz
nalec do gatunku nie gaso , gdy dunik rzecz utraci lub zostaa ta rzecz zniszczona .
2.Jeeli przedmiotem wiadczenia bya rzecz indywidualnie oznaczona in specie- to dunik
by zobowizany wiadczy dokadnie t rzecz . Jeeli rzecz zostaa utracona lub
zniszczona , zobowizanie ganie zgodnie z zasad , e rzecz indywidualnie oznaczona ginie
na szkod wierzyciela . Jeeli niemono wiadczenia nastpia z przyczyn z ktre dunik
ma obowizek zapaty odszkodowania za niewykonanie zobowizania .
IV. Wielo wiadcze
1.Zobowizanie przemienne obligatio alternativa z treci zobowizania wynika moliwo
spenienia wicej ni jednego wiadczenia spenienie jednego z nich zwalnia dunika ze
zobowizania wybr zobowizania nalea do dunika chyba , e strony ustaliy inaczej .
Niemono spenienia jednego ze wiadcze nie zwalnia z obowizku spenienia drugiego
powoduje tylko wyganiecie prawa wyboru.
2.Upowanienie przemienne facultas alternativa w treci zobowizania jest jedno wiadczenie
, a dunik moe si z niego zwolni wykonujc inne . Np. waciciel niewolnika, ktry popeni
delikt , musia wyda niewolnika , ale mg rwnie zapaci kar prywatn niemono
spenienia wiadczenia podstawowego bez winy dunika zwalnia dunika ze zobowizania .
V. Podzielno wiadczenia i solidarno
1.Podzielno wiadczenia
-jeeli przedmiotem wiadczenia bya rzecz nadajca si do podzielenia , to kady ze
wspwacicieli lub wspdunikw mg domaga si jedynie przysugujcej mu czci
-jeeli przedmiotem wiadczeni bya rzecz niepodzielna , to wiadczenie musiao by wykonane
w caoci eby rzecz nie stracia swojej wartoci . Przy takim wiadczeniu obowizek
wiadczenia lub uprawnienie do jego przyjcia byy realizowane przez jedn z osb.
2.Solidarno moga wynika z ustanowienia jej przez stipulatio , z zapisu damnacyjnego , ze
wspwasnoci , z niektrych rodzajw spki , z niepodzielnoci wiadczenia .

a)Solidarno czynna-po stronie wierzyciela jest kilka podmiotw

Kady z wierzycieli mg da od dunika spenienia wiadczenia . Spenienie wiadczenia
podzielnego wobec jednego z wierzycieli zwalniao dunika ze wiadczenia wobec
pozostaych .
b)Solidarno bierna wiele podmiotw wystpuje po stronie dunika
Wierzyciel mg da spenienia wiadczenia od jednego z wielu dunikw ,czym zwalnia
pozostaych ze zobowizania . W prawie klasycznym dokonanie litis contestatio zwalniao
pozostaych dunikw ze wiadczenia
PODZIA RDE ZOBOWIZA
1.Dwjpodzia rde zobowiza INSTYTUCJE GAIUSA
-kontrakty
-delikty
2.Trjpodzia rde zobowiza GAIUS Res cottidianae
-kontrakty
-delikty
-obligationes exvariis causarum figuris rne inne przczyny
3. Instytucje Justyniaskie
-delikty ex delicto
-kontrakty ex contractu
-quasi delikty ex quasi delicto
-quasi kontrakty ex quasi contractu
4. Ulpian skargi chronice zobowizania wynikajce : z kontraktu , ze zdarzenia , oraz na
podstawie stanu faktycznego
5. Modestyn podstawiami zawizania zobowiza s : wrczenie rzeczy , wypowiedzenie sw
, samo wyraenie porozumienia , przepis ustawy , prawo pretorskie , konieczno lub czyn
niedozwolony
KLASYFIKACJA KONTRAKTW
1. Realne- do ich zawarcia konieczne byo wydanie rzeczy i przeniesienie jej wasnoci lub
posiadania na nabywc (poyczka ,przechowanie , zastaw rczny ,uyczenie)
2. kontrakty werbalne zawierane poprzez wypowiedzenie cile okrelonych sw
sponsio , stipulatio , fideipromissio , fideiussio ,cautio .
3. kontrakty literalne gwnie w prawie poklasycznym wpis do ksigi rachunkowej
nomen transcripticium )
4. kontrakty konsensualne wyraenie zgody przez strony kupno sprzeda(emtio
venditio) , najem (locatio conductio) ,spka (societas) ,zlecenie(mandatum) .

Kontrakty konsensualne i realne bez poyczki s oparte na dobrej wierze i s chronione

actiones bonae fidei .
1.
a) poyczka
conditio certae creditae pecuniae skarga o zwrot pieniedzy
-conditio certae rei skarga o zwrot rzeczy
-senatus consultum Macedonianum zakaz udzielania poyczek pieninych synom pod patria
potestas .
-stupulatio usurarum stupulacja odsetkowa
-poyczka morska fenus nauticum lub pecunia traiecticia kredyt na zakup towarw
transportowanych morzem . Wierzyciel mg si domaga jej zwrotu tylko wtedy , gdy statek
pomylnie dopyn do miejsca przeznaczenia mona byo zastrzec sobie wysokie odsetki .
b) uyczenie w celu nieodpatnego korzystania waciciel przenosi na kontrahenta
wasno rzeczy za pomoc aktu formalnego in iure cessio-a ten z kolei zobowizywa
si do przeniesienia wasnoci z powrotem na osob od ktrej rzecz otrzyma gwarancja
powiernicza pactum fiduciae .
-furtum usus- kradzie uywania uycie rzeczy niezgodnie z jej przeznaczeniem
-furtum rei suae-zabranie rzeczy przed upywem zobowizania .
-actio commodati directa komodant dochodzi zwrotu rzeczy w niepogorszonym stanie
-actio commodati contraria komodatariusz mg rzda zwrotu nadzywczajnych nakadw
poniesionych na rzecz
c) przechowanie depositum
-depozyt nieprawidowy-depositum irregulae przeniesienie na wasno depozytariusza
pienidzy lub innych rzeczy okrelonych gatunkowo
-depozyt konieczny- depositum miserable- przyjmowany w sytuacji przymusowej tutaj
odpowiedzialno depozytariusza bya na podwjn warto szkody
-depozyt sekwestrowy- sequestrum- rzeczy przyjmowaa osoba trzecia zwana
sekwestrem na czas sporu midzy stronami posiada on ochron iterdyktaln w
przypadku naruszenia posiadania rzeczy zdeponowanej przez jedn ze stron .
d) zastaw rczny pignus fiducia cum creditore contracta
-actio pigneraticia directa zastawca
-actio pigneraticia contraria zastawnik.
KONTRAKTY LITERALNE
-wpisy w ksigach rachunkowych
-nomina arcaria
-nomina transripticia
Nomina arcaria- nie tworzyy zobowizania potwierdzay tylko fakt zacignicia zobowizania
Nomina transcripticia zobowizania powstawao poprzez fikcyjny wpis ,potwierdzajcy
przyjcie wiadczenia ze zobowizania potwierdzonego w ksidze z jednoczesnym fikcyjnym
wpisem wypaty dunikowi takiej samej kwoty . Kontrakt ten nazywa si expensilatio .

Chirographa i syngraphae skrypty dune okres poklasyczny powszechny sposb zacigania

zobowiza wczeniej tylko midzy peregrynami .

KONTRAKTY KONSENSUALNE
1.Kupno-sprzeda (emptio venditio)
-pocztkowo tylko przy uyciu spiu i wagi-przeniesienie wasnoci kwirytarnej
-akt rozporzdzajcy , ale akt rodzi obowizek zapewnienia spokojnego korzystania z rzeczy
-jeeli po sprzeday mancypacyjnej o rzecz upomniaa si osoba trzecia , to sprzedawca musia
udzieli nabywcy wsparcia w procesie o rzecz(auctoritas) i w razie przegrania mg by
pozwany o zapat podwjnej wartoci rzeczy sprzedanej za pomoc actio auctoritatis .
-zobowizanie dwustronne rwnoczesne ,oparte na dobrej wierze
-cena wg prokulianw powinna by ustalona w cile oznaczonej kwocie pieninej.
-kupcowi przysugiwaa actio empti
-sprzedawcy przysugiwaa actio venditi
-towarem moga by kada rzecz in commercio ju istniejca i majca powsta w przyszocitutaj sprzeda losowa kontrakt aleatoryjny .
-emptio spei kupno szansy kupno ryb z poowu kontrakt dochodzi do skutku nawet gdy
rzecz nie zostaa wydana poniewa przedmiotem zobowizania bya sama nadzieja uzyskania
pewnej rzeczy charakter bezwarunkowy
-emptio rei separatae kupno przyszych plonw lub dziecka niewolnicy kontrakt pod
warunkiem zawieszajcym .
-jeeli rzecz oznaczona indywidualnie ulega zniszczeniu lub pogorszeniu przed wydaniem jej
kupujcemu , to ponosi on niekorzystne tego skutki
- kupujcy pobiera korzyci z rzeczy od momentu zawarcia umowy(bez koniecznoci
wydania) .
-odpowiedzialno za wady prawne miaa miejsce gdy zbywca nie by wacicielem rzeczy lub
sprzeda rzecz obcion zastawem lub innym prawem na rzeczy cudzej .W sprzeday
mancypacyjnej by zobowizany do udzielenia kupujcemu wsparcia w procesie auctoritas .
Jeeli sprzedawca nie udzieli wsparcia odpowiada na podwjn warto rzeczy .W przypadku
sprzeday konsensulanej pocztkowo zbywca nie odpowiada za wady prawne , a z czasem
zaczto zawiera stipulatio duplae umowa na zapacenie podwjnej wartoci w przypadku gdy
waciciel rzeczy wytoczy kupujcemu proces windykacyjny .Pniej odpowiedzialno miaa
miejsce nawet bez zastrzeenia jej przez stipulatio duplae .
-odpowiedzialno za wady fizyczne- sprzedawca nie by odpowiedzialny za wady jawne rzeczy
sprzedanej . W przypadku wad ukrytych sprzedawca pocztkowo odpowiada tylko za wady
podstpnie zatajone lub zapewnia o nieistniejcej waciwoci rzeczy . Zatajenie wady byo
traktowane jako sprzeczne z zasadami dobrej wiary a emptio-venditio byo na niej oparte.
Odpowiedzialno za wady ukryte niezalena od wiadomoci sprzedawcy zostaa
wprowadzona w edykcie edylw kurulnych .Warunkiem byo , eby wada dotyczca
niewolnikw , zwierzt pocigowych czy jucznych bya wyranie wymieniona w edykcie . Edyle
kurulni udzielali skargi o odstpienie od umowy actio redhibitoria ,ktr mona byo wytoczy
w cigu 6 miesicy od zawarcia kontraktu lub o obnienie ceny actio quanti minoris 12

miesicy od zawarcia kontraktu . Z biegiem czasu skargi te mona byo wytoczy przy wyjciu
na jaw kadej wady kadego towaru i z kadego kontraktu kupna sprzeday .
2. NAJEM. LOCATIO CONDUCTIO
-zobowizanie dwustronne rwnoczesne oparte na bona fides
-locator-waciciel rzeczy-actio locati
-conductor-najemca-actio conducti
a)najem rzeczy-polega na zobowizaniu lokatora do wydania rzeczy do czasowego uywania
konduktorowi w zamian za co ten zobowizywa si paci tylko rzeczy niezuywalne i
indywidualnie oznaczone . Lokator musia utrzymywa rzecz w stanie nadajcym si do uytku
przez cay okres najmu . Jeeli konduktor ponis z powodu wadliwoci rzeczy jakie szkody , to
przysugiwaa mu skarga actio conducti .
b)Najem dziea locatio conducti operis polega na zobowizaniu wykonawcy dziea
(conductor) do wykonania okrelonego dziea dla zamawiajcego (locator) w zamian za co ten
by zobowizany zapaci ustalone wynagrodzenie w pienidzach . Conductor ponosi
odpowiedzialno za utrat rzeczy lub materiau na ni przeznaczonego chyba , e nastpio to
z powodu siy wyszej .(chyba , e by to krawiec czy czyciciel odziey oni odpowiadali
nawet za przypadkow utrat materiau) .
c)najem pracy locatio conductio operarum polega na zobowizaniu pracownika (locator) do
wiadczenia pracy na rzecz pracodawcy(conductor) ,w zamian za co conductor by zobowizany
paci okresowo wynagrodzenie w pienidzach . Locatorowi wynagrodzenie naleao si
rwnie wtedy gdy z przyczyn od siebie niezalenych nie mg wiadczy pracy a zgasza tak
gotowo (np. ze warunki atmosferyczne , niedostarczenie narzdzi na czas) .
W ramach najmu realizowano umow o transport morski . Stosowano tu rodyjskie prawo zrzutu
(lex Rhodia de iactu) tzn w przypadku zrzutu czci adunku w celu ratowania statku
,waciciele adunkw uratowanych i waciciel statku byli zobowizani do proporcjonalnego
wynagrodzenia poniesionych strat wacicielowi adunku zrzuconego do morza .Rozliczenia
realizowano za pomoc actio locati i actio conducti .
3. Spka societas
-wywodzi si ze wsplnoty consortium ercto non cito-ktra istniaa a do podziau majtku
spadkowego
-podzia majtku mg nastpi w drodze specjalnej skargi dziaowej , albo umowy midzy
dziedzicami .
-spka moga dotyczy caego majtku wsplnikw(societas unius omnium bonorum) ,jednej
transakcji (societas unius rei) lub transakcji okrelonego rodzaju (societas alicuius negotionis).
-kontrakt spki dochodzi do skutku przez nieformalne porozumienie stron , w ktrym
wsplnicy zobowizywali si do osignicia okrelonych celw gospodarczych przez wniesienie
wkadw rzeczowych lub wasnej pracy .
-mier jednego ze wsplnikw powodowaa rozwizanie spki
-spka oparta bya na bona fides
-o podziale zyskw decydowaa umowa a nie wkad czy nakad pracy poszczeglnych
wsplnikw .
-niedopuszczalna bya lwia spka-jeden ze wsplnikw uczestniczy tylko w zyskach a drugi
tylko w stratach .

-actio pro socio dochodzenie rozlicze z tytuu spki wyrok z actio pro socio powodowa
ZAWSZE ROZWIZANIE SPKI
4 Zlecenie Mandatum
-wywodzio si z zarzdu majtkiem rodowym przez prokuratora
-zleceniobiorca MANDATARIUS zobowizywa si na prob zleceniodawcy MANDANS
wykona nieodpatnie okrelon czynno prawn lub faktyczn .
-czynno musiaa lee w interesie dajcego zlecenie lub w interesie innych osb-nie moga
lee tylko w interesie zleceniobiorcy tego rodzaju przypadek by traktowany jako udzielenie
niewicych dobrych rad .
-zobowizanie dwustronne oparte na dobrej wierze .
-zobowizanie dwustronne nierwnoczesne
-actio mandati directa mandans(zleceniodawca) posugiwa si t skarg w przypadku
niewykonania lub nienaleytego wykonania zlecenia .
-mandatariusz zleceniobiorca dochodzi zwrotu kosztw poniesionych w zwizku z
wykonywaniem zlecenia za pomoc actio mandati contraria . Jeeli mandatarius przekroczy
granice w ktrych miao by wykonane zlecenie , to nie mg on wystpi z actio mandati
contraria .
-przedmiotem zlecenia mogy by czynnoci wymagajce kwalifikacji intelektualnych (usugi
lekarskie czy usugi jurysty ) .
-zobowizanie gaso przez mier jednej ze stron
KONTRAKTY REALNE NIENAZWANE
-opieray si na kontraktach synallagmatycznych konsensualnych
-zobowizanie do spenienia wiadczenia wzajemnego rodzio si dopiero po spenieniu
pierwszego zobowizania
-actio praescribis verbis- skarga o spenienie wiadczenia wzajemnego
schematy kontraktw REALNYCH nienazwanych w prawie justyniaskim:
1)przeniesienie wasnoci rzeczy w zamian za przeniesienie wasnoci innej rzeczy
daj aby da do ut des
2)przeniesienie wasnoci rzeczy w zamian za wykonanie czynnoci faktycznej
do ut facias
3)wykonanie pewnej czynnoci faktycznej w zamian za przeniesienie wasnoci
facio ut des
4)wykonanie pewnej czynnoci faktycznej w zamian za wykonanie innej czynnoci
facio ut facias
najpopularniejsze kontrakty nienazwane to :
1) zamiana permutatio- do ut des
2) kontrakt estymatoryjny aestimatum zacztek wspczesnej umowy komisu- facio ut
facias
3) ugoda (transactio)-facio ut facias wzajemna rezygnacja ze spornych roszcze
4) precarium (praecarium) podcigane sztucznie w prawie pojustyniaskim
PACTA
-pacta nudum nie rodzio samoistnej skargi
-prawo pretorskie uznao zaskaralno (actio in factum) niektrych WYRANIE
PRZEWIDZIANYCH W EDYKCIE PRETORSKIM porozumie (pacta praetoria) , ktrymi
byy m.in.:
1) nieformalna umowa o wypenienie ju istniejcego zobowizania constitutum debiti

2) receptum argentarii nieformalne owiadczenie bankiera , gwarantujce pokrycie dugu

jego klienta wobec osb trzecich (jeeli bankier nie wywiza si z obowizku pokrycia
dugu pretor udziela przeciwko niemu skargi actio recepticia )
3) receptum nautarum , cauponum , stabulariorum nieformalne owiadczenie zoone
przez wacicieli statkw , zajazdw i stajen gwarantujce ich zwikszon
odpowiedzialno za przedmioty wniesione przez podrnych . Powodowaa ona
odpowiedzialno za przypadkow utrat rzeczy pretor udziela skargi actio de recepto .
4) nieformalna umowa o zoonej dobrowolnej przysigi w postpowaniu in iure (pactum
de iureiurando) niedotrzymanie umowy powodowao actio de iureiurando
Konstytucje cesarskie wprowadziy ochron pewnych porozumie nieformalnych (pacta
legitima) m.in. :
1)nieformalna umowa o ustanowienie posagu (pactum dotale) 428r.n.e Teodozjusz II i
Walentynian III
2)nieformalna umowa darowizny(donatio) Justynian 531
3)nieformalna umowa o powierzenie rozstrzygnicia sporu prywatnemu arbitrowi
(compromissum)
JAKBY KONTRAKTY obligationes quasi ex contractu
1.Negotiorum gestio prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
-oparte na dobrej wierze
-powinno by prowadzone przez negotiorum gestora w interesie zastpionego i dla niego
uyteczne
-dobrowolne podjcie spraw zobowizywao do ich zakoczenia
-kontrakt dwustronny nierwnoczesny
-dominus negotii actio negotiorum gestio directa-kwestionowanie uetecznoci dziaa
negotiorum gestora i w przypadku wygrania procesu zwolnienie ze wiadcze wobec niego nie
prowadzia do infamii
-negotiorum gestor actio negotiorum contraria-kiedy ponis w zwizku ze spraw nakady lub
szkody
2.Tutela
-podjcie si przez Tutora opieki nad pupilem
-actio tutelae directa-pupil dochodzi ni odszkodowania od byego opiekuna PO
ZAKOCZENIU OPIEKI skutek infamujcy
-actio tutelae contraria tutor dochodzi ni zwrotu poniesionych kosztw i szkd
3.Legatum zobowizanie dziedzica wobec legatariusza nakadane w testamencie
-legis actio per manus iniectionem skarga przez wskazanie rk ?
-zobowizanie dziedzica to zob. jednostronne , cisego prawa .
4.Solutio indebiti powstaje z tytuu spenienia nienalenego wiadczenia
-zobowizanie jednostronne , cisego prawa
-actio furti-wiadome przyjcie nienalenego wiadczenia
-conditio indebiti jeeli niewiadomie przyj nienalene wiadczenie (by przekonany o
nalenoci wiadczenia )
OBLIGATIONES EX DELICTU
1 FURTUM

a)kradzie jawna furtum manifestum

-czowiek wolny schwytany na gorcym uczynku podlega karze chosty i by oddawany pod
wadz poszkodowanego
-niewolnik by chostany i karany mierci
-wg ustawy XII tablic zodziej schwytany noc , mg by zabity pod warunkiem , e
poszkodowany podnis krzyk , a schwytany w dzie tylko wtedy jeeli broni si przy uzyciu
niebezpiecznego narzdzia ,a poszkodowany podnis krzyk .
-prawo pretorskie wprowadzio zarwno dla wolnych i niewolnikw kar prywatn quadruplum
czyli czterokrotna warto skradzionej rzeczy
b) kradzie niejawna furtum nec manifestum
- skarga penalna in duplum na podwjn warto skradzionej rzeczy
-actio furti concepti et oblati skarga na potrjn warto skradzionej rzeczy wobec osoby j
przechowujc , a rzecz musiaa by znaleziona podczas rewizji przeprowadzonej jedynie z
przepask na biodrach i mis w rkach .
-actio furti prohibiti skarga na poczwrn warto rzeczy skradzionej wnoszona przeciwko
osobie utrudniajcej poszukiwanie rzeczy (wprowadzona dopiero w prawie pretorskim )
KRADZIE W PRAWIE KLASYCZNYM
-contrectatio-Paulus-dotknicie cudzej rzeczy
-furtum rei-kradzie rzeczy
-furtum usus kradzie uywania np. uywanie przez depozytariusza rzeczy przyjtej przez
niego w depozyt
-furtum rei suae furtum possessionis-kradzie rzeczy wasnej-np zabranie rzeczy zastawionej
zastawnikowi
-do contrectatio musiao doj wbrew woli pokrzywdzonego , aby wytoczy actio furti
-actio furti- oprcz waciciela mogy wnie osoby , w ktrych interesie naleao utrzymanie
rzeczy w dobrym stanie . Kara prywatna opiewaa na 2x lub 4x (kradzie jawna).
-oprcz skargi penalnej mona byo wnie rei vindicatio lub condictio furtiva o zwrot
niesusznego wzbogacenia na skutek kradziey .
-w prawie poklasycznym kradziee cigano w zwizku z kar publiczn
2 . RAPINA rabunek kradzie z uyciem przemocy wprowadzony przez pretora pod koniec
republiki
-actio vi bonorum raptorum skarga wnoszona w cigu roku na poczwrn warto
-in simplum- skarga wnosznona po okresie roku na warto rzeczy
-po okresie roku cywilna actio furti nec manifesti na podwjn warto
3. Damnum iniuria datum odpowiedzialno za wyrzdzone szkody
a)odpowiedzialno za wyrzdzone szkody w cudzym majtku ustawa XII tablic
1.Actio de arboribus succissis skarga przysugujca wacicielowi nieruchomoci , ktremu
wycito drzewo lub krzew ten kto wyrzdzi szkod musia zapaci 25 asw
b)odpowiedzialno wg lex Aquilia (286 pne) actio damni iniuriae ex lege Aquilia
bezporednie oddziaywanie na cudz wasno
-actio ex lege Aquili utilis lub actio in factum- sprawca oddziauje na rzecz w sposb poredni
4 . Iniuria bezprawie , zniewaga
a)ust XII tablic
-membrum ruptum-trwae uszkodzenie ciaa czowieka kara talionu , bd odszkodowanie
-os fractum zamanie koci czowieka wolnego kara 300 asw , a niewolnika 150 asw.

-iniuria-naruszenie nietykalnoci cielesnej , bez widocznego uszkodzenia ciaa-zniewaga

fizyczna kara 25 asw
-mala carmina- szkodliwe pieni , zauroczenie plonw
b)prawo pretorskie i klasyczne
-edykt de iniuriis actio iniurarium aestimatoria sdzia zasdza odszkodowanie wg zasad
susznoci i sprawiedliwoci , biorc pod uwag win sprawcy, nie wicej ni poszkodowany
domaga si w postpowaniu przed urzdnikiem .
-edykt Ne quid infamandi causa fiat zapowiada wydanie skargi przeciwko temu kto w
jakikolwiek sposb znieway drug osob .
-edykt De convicio przewidywa odpowiedzialno za obraenie sowne sprzeczne z dobrymi
obyczajami
-edykt De adtemptata pudicita obraza obyczajnoci przez zaczepianie molestowanie , lub
natrtne chodzenie za kobiet dobrych obyczajw lub modziecem w miejscu publicznym.
-actio iniuriarum-przysugiwaa poszkodowanym oraz pater familias pod ktrych wadz
poszkodowani byli oraz mowi , ktrego ona zostaa zniewaona , niezalenie od tego czy
bya ona pod jego manus. W przypadku niewolnikw , actio przysugiwaa tylko gdy
zniewaono publicznie i to w celu lenia waciciela niewolnika. Jeeli spraw z actio inuriarium
przegrano to pozwany mia prawo wytoczy przeciw skaracemu iniuriarium iudicium o 1/10
wartoci danego przez niego odszkodowania .
c)odpowiedzialno kryminalna za iniuria za Sulli 81rpne lex Cornelia de iniuris
-za uderzenie (pulsare) ,wychostanie (verberare) , najcie domu(domum introire).
-odpowiedzialno karna wykluczaa cywiln i vice versa .
PRZESTPSTWA PRAWA PRETORSKIEGO
1.Metus- groba -niewano czynnoci prawnej prowadzi pretor Oktawian ok. 80 rpne
-exceptio quod metus causa zarzut , ktrym broni si dunik pozwany w procesie z czynnoci
dokonanej pod wpywem metus .
-actio quod metus causa skarga penalna , przysugiwaa poszkodowanemu , lub jego
dziedzicom przeciwko sprawcy szkody opiewaa na poczwrn warto szkody wyrzdzonej
przez zastosowanie groby przysugiwaa w cigu roku a pozwany mg si od niej uwolni
przez wyrwnanie szkody przed wydaniem wyroku po roku przysugiwaa actio in factum na
rwnowarto szkody .
2.Dolus podstp (dolus malus)
-esceptio doli-zarzut procesowy
-actio doli- wprowadzi w 66 rpne pretor Aqulius Gallus skarga penalna przysugujca
poszkodowanemu lub jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody . Opiewaa na warto szkody
(in simplum) i moga by wytoczona w cigu roku , oraz pocigaa za sob infami . Po okresie
roku moga by udzielona tylko actio in factum nieinfamujca in simplum .
3.Servi corruptio gorszenie cudzego niewolnika
-actio servi corrupti-przysugiwaa wacicielowi niewolnika ,pod warunkiem , e pozwany mia
zamiar zgorszenia niewolnika i oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika skarga penalna , na
podwjn warto zmniejszenia wartoci zgorszonego niewolnika.
5 Fraus creditorum uszczuplanie przez dunika swojego majtku w celu uniknicia
egzekwowania nalenoci przez wierzyciela .
-interdictum fraudatorium interdykt skierowany do osoby , ktra wiadomie nabya majtek od
upadego dunika .
-Actio Pauliana- prawo justyniaskie stosowana wobec osb ktre odniosy korzyci z
nieuczciwych rozporzdze majtkiem przez dunika . Przy przyspoeniach odpatnych

pozwany musia by wiadomy intencji pokrzywdzenia wierzyciela , a przy przysposobieniach

darmych odpowiada nawet gdy by w dobrej wierze .
OBLIGATIONES QUASI EX DELICTO
1.Iudex qui litem suam fecit podstawa do skierowania sprawy przeciwko sdziemu , ktry
przez swe nieudolne postpowanie w procesie uniemoliwi stronie dochodzenie swych praw.
Powodowane byo to brakiem rodkw odwoawczych i wniesienia ponownej skargi po
dokonaniu litis contestatio .
-litem suam facere- sdzia wchodzi na miejsce dotychczasowego dunika i odpowiada za
niego tak sam wysokoci odszkodowania ,ale zasadno pozwu dalej podlegaa weryfikacja
przez sdziego -niie dotyczyo to sdziw skorumpowanych , ktrzy ju w okresie ustawy XII
tablic byli karani mierci (potwierdzia to lex Cornelia de sicariis z 81 rpne i konstytucje
cesarskie) .
2. Effusum vel deiectum
-actio de effusis deiectis skarga przeciwko osobie zajmujcej pomieszczenie budynku za
wylanie bd wyrzucenie czego na ulic
1) duplum-waciciel uszkodzonej przez wylanie albo wyrzucenie rzeczy lub jego spadkobiercy
mogli wnie t skarg , ktra nie bya ograniczona w czasie
2)jeeli spowodowano mier , kady wolny obywatel mg da zapaty kary w wysokoci 50
000 sestercw (actio popularis-w cigu roku)
3)w przypadku uszkodzenia ciaa czowieka wolnego kara bya zasdzana wg uznania sdziego .
Sam poszkodowany mg wystpi w kadym czasie , a actio popularis bya ograniczona
terminem rocznym
3.Positum aut suspensum
-edykt De positis aut suspensi przewidywa odpowiedzialno w wysokoci 10 000
sestercw ,osoby , ktra wystawia lub wywiesia jaki przedmiota na okapie dachu nad
miejscem gdzie zwykle przechodzili przechodnie jeeli mogo to spowodowa szkod .
-actio de positis aut suspensis przysugiwaa kademu(Actio popularis) i charakteryzowaa si
tym , e szkoda nie musiaa faktycznie zaistnie a tylko musiao zaistnie zagroenie .
UMOCNIENIE ZOBOWIZA
-intercessio-zabezpieczenie rzeczowe lub osobowe-czyli stworzenie dodatkowego zobowizania
w ktrym osoba trzecia rczyciel-zobowizywaa si speni wiadczenie w miejsce dunika .
Rzeczowe umocnienie zobowiza :
-fiducia cum creditore contracta-przeniesienie wasnoci jakiej rzeczy na wierzyciela
-zastaw rczny pignus wydanie rzeczy wierzycielowi , bez przeniesienia wasnoci
-zastaw umowny-hipoteka

Osobowe umocnienie zobowiza :

-porczenie za pomoc kontraktu werbalnego
-sponsio i fidepromissio-umacniay zobowizania sowne i nie przechodziy na dziedzicw
-Fideiussio-umacniaa wszystkie zobowizania i bya dziedziczna
-zobowizanie porczyciela byo akcesoryjne trwao tak dugo jak podstawowe zobowizanie
-porczyciel , ktry speni wiadczenie mg da od dunika gwnego zwrotu kosztw na
podstawie kontraktu zlecenia .

SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIZA

-praestare-obowizek pokrycia szkody powstaej z niewykonania zobowizania
-dolus-niewyczalna odpowiedzialno za podstp
-culpa lata-grube niedbalstwo niedochowanie starannoci
WYGANICIE ZOBOWIZA
-wykonanie wiadczenia
solutio(rozwizywa , uwalnia)
-solutio per aes et libram w przypadku wyroku lub stypulacji
-zobowizanie gaso gdy stawao si niemoliwe do wykonania(bez winy dunika)
-zwolnienie z dugu-przez np. pactum
-novatio-przemiana starego zobowizania w nowe
-zamiana dunika jego miejsce mg zaj zastpca procesowy (cognitor lub procurator)
-confusio-poczenie osoby wierzyciela i dunika( dunik stawa si dziedzicem wierzyciela)
-mier stron tylko w przypadku zobowiza z deliktu zobowizania z kontraktw byy
dziedziczne
-compensatio-potrcenie wzajemne zaliczenie dugw i wierzytelnoci poprzez stypulacje
nowacyjne , przez sdziego w procesie warunkiem bya wymagalno obu wierzytelnoci i ich
jednorodzajowo

ZARYS DZIEJW
Krlestwo i pocztki republiki
-formowanie si pastwa , pierwsze wojny
Pna republika
-zakoczenie podboju Italii w 256 pne
-zrwnanie patrycjuszy i plebejuszy
-wojny punickie
-wojny ze sprzymierzecami
Pryncypat-wczesne cesarstwo
-najwikszy rozmiar pastwa-ok3,5 mln km2
-rozwj handlu wiatowego
-edykt karakalli
-rozwj miast
-zuboenie pastwa pod koniec
Dominat-pne cesartstwo
-oglny upadek gospodarczy
-ogromny spadek wartoci pienidza
-powrt do gospodarki naturalnej
-reforma podatkowa dioklecjana
-przymusowa przynaleno zawodowo stanowa
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Na podstawie materiaw podanych przez prof. Jana Zabockiego -Prawo rzymskie

Instytucje -Woodkiewicz , Zabocka /Rzymskie Prawo Prywatne-Wiesaw Litewski Rozdzia I -ustrj i rda prawa / oraz fragmenty (texty rdowe z wicze) :
Liwiusz -Dzieje Rzymu od zaoenia miasta (Walki klasowe Plebejuszy z
Patrycjuszami) , Popmoniusz - organizacja administracji pastwowej :Urzdy w
staroytnym Rzymie , Polibiusz: Dzieje -Ustrj Republiki rzymskiej-fragm, oraz
Aulus Gellius -Noce Attyckie-fragm Ks XX rozdzia I .Opracowanie jest kompletne ,
ale wymaga przeczytania powyszych tekstw opracowanych na wiczeniach dla
lepszego zrozumienia tematu .