ukasz Kortas

Przywilej Sambora II z 1260 r. i pierwsza lokacja Tczewa.

Kwestia nadania praw lokacyjnych dla miasta Tczewa jest zacztkiem wielu
dyskusji, spory dotycz gwnie czasu w ktrym ks. Sambor II mia nada prawa
miastu. W. Dugokcki w Historii Tczewa

podaje kilka argumentacji1. Pierwsza

wysnuta przez E. Rozenkranza2 mwi o lokacji Tczewa na prawie lubeckim w 1260r.

T teori argumentuje rwnolegym istnieniem dwch osad Tczewa i Derszewa3,
gdzie Derszewo miaoby by wczeniej lokowane na prawie polskim o czym miayby
wiadczy urzdy: sotysa(1256r.) i rady miejskiej(1258r.) ktre nie powstaway w
miastach lokowanych na prawie lubeckim. Teorii tej zdaje si przeczy dokument
Sambora II z 1260r. ktrego tre i znaczenie omwi niej. W stosunku do
koncepcji E. Rozenkranza oponuj T. Lalik, ktry wyklucza istnienie dwch osad
jednoczenie

i krytykuje postrzeganie zachowanego dokumentu jako przywileju

lokacyjnego. Aby dokona oceny naley wic pozna ten dokument.

W imi ojca i syna i ducha w. Amen. Jako nie moemy wiedzie o przeszych
zdarzeniach ktre niegdy miay miejsce, tako te nie moemy wiedzie o tym co
dopiero si stanie, tak wiec pozostanie wiadectwo o tym, co wanie si dzieje,
poniewa wszystkie nasze dziaania przemijaj z upywem czasu. Nasze czyny mog
jednakowo przetrwa dugo, o ile otrzymaj potwierdzenie poprzez sowa
wiadkw lub uratuj pami dziki spisaniu. Dlatego my Sambor, z boej aski
ksi pomorski, yczc sobie, aeby nasze dziaania na zawsze pozostay znane i
niepomniejsze, za zgod i przychylnoci naszej maonki, tudzie idc za rad
naszych dzieci i dostojnikw naszych zaoylimy w Tczewie miasto i przyznalimy
mu prawo lubeckie w caej rozcigoci. Jednakowo zachowujemy w naszej
dyspozycji prawa wadzy zwierzchniej w miecie, a take dla naszych nastpcw,
1

W. Dugokcki, Geneza Tczewa, [w:] Historia Tczewa, pod red. idem, Tczew 1998, s. 25.

E. Rozenkranz, Dzieje Tczewa, Koszalin, 1999, s.10.

Ibidem, s.13.

tak jak podobni nam wadcy sprawuj rzdy w swoich miastach. Nadalimy rwnie
wspomnianemu miastu wolne ki ze wszystkimi z tego korzyciami. Na dugo
cign si one od wyszej, poudniowej strony miasta, wzdu niej pooonej
Wisy, a wedug naszych pomiarw ich dugo dochodzi do osiemdziesiciu dwch
sznurw. Czynimy jednak takowe zastrzeenie, e ki od wymienionych granic a
do maego jeziorka, ktre nosi nazw Jesnicz, maj pozosta oglnodostpne dla
wszystkich ludzi zamieszkujcych w ssiedztwie, tez dla wdrowcw i goci.
Ponadto nadalimy wspomnianemu miastu miejsce do wypasu byda , z
zachowaniem takich samych uprawnieni wszelakich korzyci , jak z k, o ktrych
wczeniej mwilimy, liczce na dugo dziewidziesit sznurw, ktre bierze
pocztek od ogrodw lecych w pobliu miasta, a koczy si, kiedy idc w
kierunku na zachd przejdzie si odcinek liczcy dziewidziesit wspomnianych
sznurw. Natomiast szeroko tego terenu liczy rwnie dziewidziesit sznurw
poczynajc od zamkw granicznych, ktre umiecilimy na drodze prowadzcej z
Tszedelin, w kierunku na pnoc, a std zgodnie z granicami, ktre tu
wyznaczylimy, wracajc bez przeszkd w kierunku miasta, a koczc tam, gdzie
wyznaczono dugo w sznurach. Ponadto nadajemy Wis dla swobodnego owienia
ryb, poczynajc od granic Gordin i Pnebawowe i kierujc si w d rzeki do
miejsca, gdzie przebiega granica k poniej miasta. Jeli natomiast w obrbie
tych uprawnionych terenw zostanie znaleziony jaki rodzaj metali, to prawo do
dysponowania nimi pragniemy zachowa dla siebie bez jakichkolwiek zastrzee.
Gdyby w obrbie tych uprawnionych terenw kto sprzeniewierzy si prawu, to
ma by tak osdzony, jakoby popeni przestpstwo w samym miecie, za od
naoonej kary pobieramy trzeci cz kwoty. Z czynszu od przeprawy i od
mynw, ktre istniej nad Wis, jako te dopiero zostan zbudowane na opisanym
terenie, kiedy upynie ju czas nadanych miastu przywilejw, my zatrzymujemy
dwie, za miasto jedn cz. Aczkolwiek prawo bicia monety i pobr czynszw
zatrzymujemy do wycznie wasnej dyspozycji. Ale jeli zostanie zatwierdzone
jakie faszerstwo lub uszkodzenie w monetach, to powierzamy sotysowi i rajcom
zbadanie sprawy. Odnonie wspomnianych mynw i przepraw nie yczymy sobie,
eby rajcy bez nas ani my te bez ich zgody, o czymkolwiek postanawiali. Ponadto
wszystkich mieszczan, tudzie zamieszkujcych na tym terenie, uwalniamy
cakowicie i zwalniamy na zawsze od wszelakiego opodatkowania na rzecz naszego
wadztwa. Do tego przyznajemy takowe prawo, aeby dla uatwienia sprawowania
sdw w zawiych lub nie jasnych procesach miasto mogo si zwraca o rad do

wadz miejskich Elblga. Wspomniani tu rajcy maj uroczycie przyrzec, e z

wasnej woli bd nam oddawa trzeci cz kwot z sdzonych spraw, ktre w
krajach niemieckich nazywane s vorsatunge. A wreszcie nie yczymy sobie, eby
miasto samo z siebie, bez naszej wiedzy, powoywao nowe instytucje, poprzez
ktre moe zrodzi si pierwszestwo przed nasz wadz albo te jaki nie
dostatek tudzie uciliwo dla naszej ziemi. Dla jawnego wyraenia naszego
panowania, kada parcela miejska bdzie nam paci corocznie sze denarw
tczewskich, dopiero po ustaniu czasu wolnizny. Nikomu z mieszczan nie wolno
bdzie sprzedawa lub podarowa jakiemu pobonemu czowiekowi swojego
gospodarstwa lub te domu pooonego pod obwarowaniami miejskimi bez naszego
zezwolenia i bez wyraenia woli przez cae miasto. Aeby te postanowienia
uzyskay wieczyste obowizywanie nakazalimy dla potwierdzenia mocy prawnej
niniejszy dokument opatrzy pieczci nasz i maonki naszej. Uczyniono to
wszystko w naszym zamku Tczewie w roku od zbawienia 1260. W niniejszej sprawie
jako wiadkowie wystpili kapani: pan Henryk de Mynda z zakonu cystersw, pan
Jan pleban tczewski, pan Abraham kapelan dworski, rycerze Jan de Witten, Henryk
de Bruns, mieszczanie Henryk Scilder, Jan z Brunwiku4.

Naley zwrci uwag na czas uyty w zdaniu, w dokumencie Sambora jest

napisane

zaoylimy w Tczewie miasto i przyznalimy mu prawo lubeckie5 co

jasno oznacza, e lokowanie miasta ju zostao dokonane. Z charakteru pisma

moemy przyj, e akt Sambora ma dotyczy niecisoci (prawdopodobnie w
akcie lokacyjnym) i je rozwizywa bowiem jasno sprecyzowane s sprawy terenu
wsplnego, nie pojawia si kwestia nadania dbr co pozwala sdzi, e nastpio to
wczeniej. Ten tok mylenia zdaje si potwierdza zapis w Pommerllisches
Urkundenbuch, jest tam zapis ktry mwi, e ksi zatwierdza zakup Malsow i
Thurn6 przez Hermanna Bolco od rycerza Konrada von Bordin ktremu Sambor te
ziemie darowa (wczeniej przed dostaniem si do niewoli skonfiskowa je
joannitom7) a ma to miejsce w 1258r. w Tczewie.

Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. M.Perlbach, Danzig 1882, s. 157.

R. Dzigielewski, Przywilej Sambora II dla Tczewa z 1260r., [w:] Kodeks Tczewski z Lubeki, pod red.
J. Mykowskiego, Tczew 2010, s. 16.

Pommerelisches Urkundenbuch, hsrg. M. Perlbach, Danzig 1882, s. 151.

B. liwiski , Sambor II ksi tczewski, Tczew 2010, s. 103.

Moliwe jest te, e dokument zosta wydany w 1260r. poniewa koczy si

okres wolnizny co ponownie znaczyoby, e nadanie praw lokacyjnych nastpio
przed wydaniem aktu, cho wiadomo, e w 1262r. do Tczewa trafia zbir praw
przysany z Lubeki wic musiaby to by do krtki okres wolizny. Tu warto rwnie
wspomnie o istnieniu mennicy wybijajcej jednostronne, blaszane monety
nazwane denarami tczewskimi. Na jedynej wybijanej stronie mieci si najczciej
gryf na tarczy heraldycznej, w ten sposb Sambor odcina si od goda dynastii
Sobiesawicw8.
W sytuacjach gdy spr nie moe zosta rozwizany w miecie Sambor mwi
aby rady zaczerpn z Elblga jako instancji wyszej od sdw w Tczewie, to moe
by podyktowane sporem jaki Sambor prowadzi ze swoim najstarszym bratem ks.
gdaskim witopekiem II od lat 30-tych9. Ksi tczewski walczc z bratem od
momentu uzyskania penoletnoci, zawar sojusz z Raciborem (modszym bratem) i
zakonem krzyackim panujcym w Elblgu. Ten sojusz mona tumaczy dwoma
faktami, witopek by przeciwny maestwu brata z Matyld, prbowa wymc
na nim posuszestwo, co byo tylko jedn z wielu dotychczasowych niesnasek
pomidzy brami, po drugie Sambor prowadzi polityk odseparowan, sprzeczn z
planami seniora rodu. Ten sojusz mg mie wpyw na nadanie miastu Tczew prawa
lubeckiego, cho faktem jest, e Gdask stolica dzielnicy witopeka rwnie
lokowany by na prawie lubeckim cho nastpio to pniej ni w Tczewie bo w
1263r.10. Tczew lokowany by na prawie lubeckim tak samo jak Elblg i Gdask, co
charakterystyczne dla miast zwizanych z lig hanzeatyck, na decyzje Sambora
wpyw mogy mie take szeroko udokumentowane podre ksicia po dworach
Europy zachodniej11 i prowadzona przez niego polityka obdarowywania
cudzoziemcw (gownie Lubeki i okolic) majtkami ziemskimi i funkcjami w
tworzonej na nowo administracji ksistwa12. Ks. Sambor czsto odwiedza dwory
zachodnie tam te mg podpatrze jak funkcjonuje kodeks lubecki. Potwierdzi to
moe maestwo z Matyld, crk ksicia meklemburskiego Henryka Borwina II,
8 B.
9

liwiski , Sambor II ksi tczewski, Tczew 2010, s. 113.

Ibidem, s.60.

10 A.

Zbierski, Gdask w okresie samodzielnoci politycznej Pomorza Gdaskiego, [w:] Historia Gdaska, t. I, pod red.

E. Cielaka, Gdask 1978, s. 115.

11

B. liwiski, Sambor II, op. cit., s. 77.

12

Ibidem, s. 110.

ktra ze wzgldu na miejsce gdzie zostaa wychowana znaa prawo lubeckie13. Nie
wiadomo czy to maestwo z Matyld przesdzio o wyborze prawa lubeckiego,
wiadomo jednak, e miao wpyw na herb jaki wybra Sambor czyli gryf (wczeniej
nie pojawia si jako herb w Polsce). Moliwe, e duy wpyw na wybr prawa
lubeckiego mia fakt wydania crki Sambora i Matyldy, Magorzaty. Ksina zostaa
on ks. Krzysztofa ktry w 1252 r. zosta krlem Danii. Zachoway si dokumenty
wspominajce o podry Sambora do Danii, mona wic przyj, e w trakcie tej
podry ksi sam zaobserwowa dziaanie praw lubeckich w praktyce. Kolejn
poszlak w poszukiwaniu decyzji o wyborze prawa lubeckiego moe by fakt, e w
wyszych warstwach Tczewa dominowali lubeczanie, czsto sprowadzani przez
ksicia, jak podaje Rozenkranz mieli by to Alardus de Lubek, Jan Willenborg,
Henryk i Jan z Brunwiku (ten ostatni wystpuje jako wiadek w akcie Sambora z
1260r.)14.
Nadanie praw lubeckich miastu Tczew pozwalao na wzmocnienie pozycji
Sambora w sporach z ksiciem seniorem,umacniao sojusz z zakonem
krzyackim(podyktowany saboci militarn Sambora w stosunku do si
witopeka), i przesuwao stolic dzielnicy na wschd, do Wisy, gdzie ziemie byy
yniejsze ni w Lubiszewie jednoczenie wpywy do kasy zwizanego walkami
ksicia wzrosy dziki podatkom pobieranym od przepraw przez Wis. W akcie nie
wspomina si o handlu wodnym i jego opodatkowaniu mimo e wiadomo o tym, i
tczewscy rajcowie i kupcy posiadali (jak zreszt sam ksi) wasne statki i
eglowali nimi po Batyku i Wile15 prawdopodobnie w ramach zjednoczenia
hanzeatyckiego.
Ksi Sambor II nadajc miastu Tczew prawa lubeckie wykaza si rozwag,
przenis swoj stolic na korzystniejszy teren, nad Wisa, bliej swoich
sprzymierzecw pastwa Zakonu Krzyackiego (Tczew od terenw zakonu dzieliy
tylko tereny nadane w lenno Samborowi na prawym brzegu Wisy16), da moliwo
szybkiego rozwoju miastu przez niskie podatki cho wyznaczajc stay odsetek mu
przypadajcy zmiejsza swoje zaduenie i jednoczenie odci si od moliwego
wtrcania do spraw wewntrznych dzielnicy przez swojego brata witopeka.

13

Ibidem, s. 57.

14

E. Rozenkranz, Dzieje Tczewa, op .cit., s. 24.

15

Ibidem, s. 22.

16

B. liwiski, Sambor II, op. cit., s. 36.

Postrzeganie dziea Sambora II przez historykw zmienia si w funkcji czasu. Jeden

z pierwszych badaczy ktry dokonuje oceny dziaa jakie prowadzi ksie jak i
samej jego osoby jest Stanisaw Kujot. Mona stwierdzi, e ta ocena zostaa nieco
napisana w panujcym wczenie duchu wrogoci wobec niemiec i kojarzonych z
nimi krzyakw. Pisz on tak: Nigdy nie okazywa wybitnych zdolnoci; by to ksie
jakich XIII wiek wyda dziesitki; zdolnych do zarzdania dzielnic wedug dawnych
praw i zwyczajw17. Tu trudno zgodzi si z ksidzem Kujotem poniewa jak mona
przeczyta wyej Sambor dy do zmian, innowacji w zarzdzaniu. Polemizujc z
t ocen naley wspomnie, e w badacz prowadzi swoje prace w momencie gdy
polska znajdowaa si pod rozbiorami a sam naukowiec jako jedyne dobre
posunicie ksicia Sambora podaje fundacje klasztoru w Pogdkach(przeniesionego
szybko do Pelplina)18 co pozwala sdzi, e wpyw na ocen mg wywrze fakt
bycia ksidzem. Ta krtka opinia przewija si do dugo w pracach naukowych,
pierwsz nie powielajc sdu S. Kujota opini jest wyraona przez Klemensa
Bruskiego w ksice Ludzie pomorskiego redniowiecza.

Tam te Bruski szerzej

przyglda si postaci Sambora, nie patrzc przez pryzmat niechci wobec Niemcw
krzyakw a realia czasw w jakich Sambor prowadzi dziaania. Mowa jest o
niekorzystnych dla kraju sojuszach ktre Sambor zawiera, jednoczenie wspomina
si o powodach dla ktrych te sojusze zawarto19. Ta krytyka Sambora i jego zasug
wydaje si najbardziej celn.

17
18
19

S. Kujot, Dzieje Prus krlewskich, cz.1, [w:] Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toru 1914, s. 658.
B. liwiski, Sambor II, op.cit., s. 116.
K. Bruski, Sambor, ksi lubiszewsko-tczewski, [w:] Ludzie pomorskiego redniowiecza, Gdask 1981, s. 117-118.

Bibliografia
rda:
Pommerelisches Urkundenbuch, hrsg. M. Perlbach, Danzig 1882
Literatura:
Dzigielewski R., Przywilej Sambora II dla Tczewa z 1260r., [w:] Kodeks Tczewski z
Lubeki, pod red. J. Mykowskiego, Tczew 2010.

Rozenkranz E., Dzieje Tczewa, Koszalin 1999.

liwiski B., Sambor II ksi tczewski, Tczew 2010.

Dugokcki W., Geneza Tczewa, [w:] Historia Tczewa, pod red. idem, Tczew 1998.

Maleczyski K., Stanowisko prawne dokumentu,[w:] Dyplomatyka wiekw rednich, pod red.
T. Manteuffla, Warszawa 1971.

Ksiga statystyczna miasta Tczewa na lata 1260-2010 = Statistical card of Tczew for years

1260-2010, przew. zespou red. Auksztol J., Tczew 2009.

Bruski K., Sambor, ksi lubiszewsko-tczewski, [w:] Ludzie pomorskiego redniowiecza,

Gdask 1981

Kujot S., Dzieje Prus krlewskich, Cz.1, Do roku 1309 (cig dalszy), [w:] Roczniki towarzystwa
naukowego w Toruniu, Toru 1914