Bosna i Hercegovina

BRKO DISTRIKT
BOSNE I HERCEGOVINE
Internacionalni univerzitet
Brko distrikt BiH

M. Malia i I. Dindia bb. 76100 Brko Distrikt BiH internacionalniuniverzitet@gmail.com . . . 76100

PRAVNI FAKULTET OSNOVNE STUDIJE

Pojam, znaaj i vrste berzi

(Seminarski rad)

Predmet: Berze i berzansko poslovanje

Mentor:

Student:

Doc. dr Safet Subai

Amel Husanovi OP05/11

Brko, 2014.
0

SADRAJ

UVOD ........................................................................................................................................ 2
1. POJAM, GENEZA I RAZVOJ BERZE ................................................................................ 3
2. ZNAAJ BERZE ................................................................................................................... 7
2.1. Znaaj berze kao trine institucije ................................................................................. 7
2.2. Znaaj i koristi od postojanja berzi ................................................................................. 7
3. KARAKTERISTIKE I VRSTE BERZI ................................................................................. 9
ZAKLJUAK .......................................................................................................................... 13

UVOD
Berza je mjesto na kome se kupuje i prodaje, prvi je odgovor koji se skoro ustoljee uje na
pitanje ta je to berza? Naravno, ovaj odgovor je taan, ali je i toliko i irok, ako je drugaiji i
mogao da bude. Po emu bi se, onda, berza razlikovala od pijace, ili bilo koje prodavnice, ili od
trita u cjelini? A upravo u toj razlici lei sutina berze kao institucije. Razlika se sastoji u tome
ime se trguje i kako se trguje. Predmet trgovine, da bi se njime moglo trgovati bez uzorka, mora
biti podloan tipizaciji i standardizaciji. Kod novca i hartija od vrijednosti nita lake. Sa robom
je ve drugaije standardizaciji su podlone sirovine i proizvodi prvog stepena obrade.
Finalnim proizvodima, zbog njihove raznolikosti, ne moe se trgovati na razvijenim berzama.
Odsustvo uzorka iz trgovine, zbog ega je nuno dolo iz potrebe za to jednostavnijim
procesom trgovine, kako bi se kapital to bre obrtao, a zahvaljujui tipizaciji i standardizaciji
predmeta trgovanja, vodi nas do odgovora na sljedee kljuno pitanje po kome se berza razlikuje
od drugih trinih institucija. Na berzi se dakle, trguje na rije. Ova rije je svojevremeno bila
obezbijeena povjerenjem, ugledom maloprodajnih trgovaca koji su uestvovali u berzanskim
transakcijama, i koji su se svi meusobno poznavali. Razvitkom trgovine ovo povjerenje se
institucionalizuje i biva zamijenjeno mreom pravila po kojima se trguje ( uzansama ), a koje
svako ko eli na berzi da trguje, mora unaprijed da ih prihvati. Tako smo doli do odreenja
berze kao mjesta na kome se trguje, ali tipiziranom robom i po unaprijed utvrenim pravilima. U
daljnjem tekstu je obraena tematika seminarskog rada, i to pojam, znaaj i vrste berze.

1. POJAM, GENEZA I RAZVOJ BERZE

Berza predstavlja skup institucija i organizacija koje obezbeuju uslove za sekundarni promet
dugoronih finansijskih instrumenata. Ona je centralizovano finansijsko trite, jer se na njoj
formiraju cijene finansijskih instrumenata koje obuhvataju svu raspoloivu ponudu i tranju.
Uopte posmatrano, berza predstavlja mjesto gdje se vri kupovina ili prodaja odreenih, tano
definisanih, predmeta trgovine po unaprijed utvrenim pravilima. Berza se razlikuje od ostalih
oblika i formi trita zahvaljujui definisanosti predmeta kupovine i prodaje, kao i strogoj formi i
organizaciji izvravanja kupoprodajnih transakcija.Berzu, dakle, moemo definisati kao
regulisano

organizovano

trite

sa

strogo

utvrenim

pravilima

trgovanja

definisanimpredmetima i uesnicima. To je neutralno, javno mjesto na kome se izvravaju nalozi

za kupovinu i prodaju.1
Berza je organizovano trite kapitala. To je mjesto na kome se trguje, ali sa standardizovanom
robom i po unaprijed odreenim uslovima. Definicija berze sadri tri osnovna elementa: mjesto
na kome se trguje, predmet trgovanja i nain trgovanja. Mjesto trgovanja, razvijalo se od pijace,
do globalne elektronske mree. Na samom poetku berza se esto poistoveivala sa pijacom, a
osnovno pravilo je glasilo: ustoljee na istom mjestu i u isto vrijeme.
Razvoj kompjuterske tehnologije uslovio je zamjenu navedenog pravila novim koje slijedi
berzansku trgovinu:stalno i svuda. Berza prua mogunost organizovanog trgovanja,
obezbjeuje kriterijume ulaska i pravila trgovanja, sistem trgovanja, obavlja kontrolu potovanja
pravila i ispunjavanja propisanih kriterijuma i o rezultatu trgovanja obavjetava javnost. Danas,
berza koristi kompjutere i elektronski sistem komunikacije.2

Berze su uglavnom institucionalno organizovane kao korporacije, mada se njihova organizaciona

struktura razlikuje od klasinog korporativnog oblika. Velika veina berzi je jo ustoljee u
statusu neprofitnih (uzajamnih) organizacija. Brokeri i dileri su lica koja trguju na berzama i
nazivaju se berzanskim posrednicima. Da bi mogli trgovati na berzi, berzanski posrednici moraju
zadovoljavati odreene uslove koje propisuje: drava, berzanska komisija ili sama berza.

Radovi R., Pani P., Starevi V. (2000), Berzansko poslovanje, Srpsko udruenje menadera Republike Srpske,
Bijeljina, str.9.
2
Unkovi M. (2008), Robne berze u zemlji i svetu,Univerzitet Singidunum, Beograd

Berze imaju znaajnu ulogu u povezivanju razliitih subjekata koji imaju potrebu za kapitalom,
kao to su: vlade i vladine institucije, finansijske institucije, privredni subjekti,
institucionalni i individualni investitori s jedne strane, sa subjektima koji taj kapital posjeduju,
sa druge strane. U manje razvijenim privredama, posebno privredama u tranziciji, finansijska
trita i berze nisu dovoljno razvijeni i nemaju takvu ulogu. Stoga se ine napori da se stvore
uslovi za njihovo osnovno organizovanje i funkcionisanje.
Berza pokuava da na istom mjestu objedini ponudu i potranju za hartijama od vrijednosti i da
omogui najrealnije utvrivanje njihove cene kao i da zatiti pojedinane investitore. Na berzi se
paljivo prati trgovanje, potovanje pravila, uoavaju se eventualni propusti, vri se nadzor i
prate deavanja. Pod pretpostavkom da je u domenu regulative obezbijeena atraktivnost
ulaganja u hartije od vrijednosti, za faktiku ekspanziju berze od presudnog znaaja su: 3
(1) privredna ekspanzija uz snani ekonomski rast, (2) poveanje stope tednje sektora
stanovnitva, (3) otklanjanje fundametalnih uzronika inflatornih tenzija i stabilizovanje stope
inflacije na relativno niskom nivou.
Polazite definicije berze je da je ona mjesto trgovanja. Kao institucija nastala je iz potrebe
trita za efikasnijim trgovanjem, ostala je vezana za njegov razvoj i za razvoj djelatnosti
trgovaca (posrednika). Danas, i pored mnogostrukog drutveno ekonomskog znaaja, berza
se ne moe se odvojiti od primarnog razloga nastanka i odranja. Naime, ukoliko se odvoji od
trita, ukoliko izgubi vezu sa posrednicima, gubi raison d etre i nestaje.4
Aktuelna kretanja na finansijskim tritima 5ukazuje da je danas teko nai trite, koje nije u
fazi zamjene klasinog trgovanja elektronskim trgovanjem ili koje ne planira ovakav poduhvat.
Globalizacija berzanskog poslovanja podrazumijeva automatizaciju postojeih sistema i
povezivanje na berzama. Na ovakav nain omoguava se realizacija ponude usluga svim
potencijalnim korisnicima, ma gdje se nalazili. Znaaj ovakvog uticaja povean je nastankom
Evropske monetarne unije (EMU), u kojoj je uvoenje nove valute eura, ubrzalo promjene u
pravcu naputanja klasinih naina trgovanja akcijama. Elektronski nain trgovanja jeftiniji je
i fleksibilniji od dosadanjeg naina trgovanja akcijama i idealna je solucija za rastue potrebe
3

Deletovi M.(2006), Finansijska trita, Fabus, Novi Sad, str. 250.

Komisija za hartije od vrednost (1998) Finansijska trita, Beograd, str. 63.
5
U literaturi je najee prisutna definicija finansijskog trita, prema kojoj trite predstavlja organizovan prostor
na kome se nude i trae novana sredstva(iskazana u novcu, devizama i kapitalu) i formira cijena tih sredstava. (
Vunjak N., Kovaevi Lj. (2009), Finansijska trita i berze, Proleter ad Beej, Ekonomski fakultete Subotica,
NUBL Banja Luka, igoja Beograd, ., str. 1.).
4

korisnika za trgovanjem bez vremenskog ogranienja. 6

U domenu elektronske revolucije u obavljanju poslova hartijama od vrijednosti postoje dva

tehnoloka standarda: (1) otvoreni i (2) zatvoreni. Prelaskom na informacioni sistem
otvorenog tipa berze evoluiraju u pravcu povezivanja irokog spektra uesnika na tritu, koji
su istovremeno lanovi veeg broja berzi, nezavisnih klirinkih organizacija, meuposrednika
i razliitih sistema plaanja. Sutina primjene informacionih tehnologija u obavljanju poslova
na finansijskom tritu odnosi se na obezbjeenje nove logistike ponude koja omoguava
direktno povezivanje izdavaoca i primaoca naloga, kao i finansijskih trita vie zemalja.
Postoje nesuglasice o samom porijeklu rijei berza. Jedna grupa autora, smatra da rije potie iz
francuskog jezika bourse to u prevodu znai mjesto gdje se sastaju trgovci. Druga grupa
autora, ima miljenje da rije potie od latinske rei bursa koja je oznaavala kou ili krzno
spremno za razmjenu. U iroj literaturi se moe nai tumaenje, da se naziv berza vezuje za
bankarsku u trgovaku porodicu Van de Burse koja potie iz Bria u Belgiji. U poetku su se u
dvoritu, a kasnije u prostorijama porodice Van de Burse odravali sastanci trgovaca. Prema
dostupnim informacijama, u prostoriji je bila na stubu okaena kona torba koja se sastojala iz
dva dijela. Na jednoj strani su kupci stavljali informacije u vezi tranje za robom, a na drugoj
strani su prodavci stavljali ponude u vezi dotine robe. Prvo su nastale robne (produktne) berze,
da bi se nakon nekog vremena sa razvojem hartija od vrijednosti pojavile finansijske (efektne)
berze.7
Meutim, pojam berze kao naina organizovanja i uvoenja reda u trgovinu je mnogo stariji.
Jo na glinenim ploicama su zabiljeene prve terminske transakcije. Stari feniani su izdavali
potvrde o ueu u dijelu budueg brodskog tovara. Ipak, berza kao institucija pojavljuje se u
drugoj polovini XV-og stoljeea sa razvojem industrijske proizvodnje, razvojem gradova i
prekomorskog trgovanja. U tom periodu sajmovi postaju isuvie mali, tako da se trgovanje
prenosi na vee lokacije gdje su se izlagali samo uzorci odreenih roba. Na ovaj nain je
trgovanje robama bilo jednostavnije i efikasnije. Upravo na ovim injenicama se moe graditi
prva pozicija berze. Prve organizovane robne berze se pojavljuju u Parizu 1563. Godine (Bourse
de valeurs) i Londonu 1566. godine (Royal Exchange). 8

ivkovi A., Stanki R. (2007), Bankarsko poslovanje i platni promet, Beograd , str. 471.
Vunjak N., Kovaevi Lj. (2009), Finansijska trita i berze, Proleter ad Beej, Ekonomski fakultet Subotica,
NUBL Banja Luka, igoja Beograd, str. 276.
8
www.ekonomist.com
7

Prve berze nastale su zajedno sa djelatnou banaka. Ve u XII stoljeeu su trgovci u svom
mjestu predavali novac nekom mjenjau, koji im je davao potvrdu za isplatu novca, obino u
mjestu gdje se odravao neki sajam. Kasnije berze poinju dobijati meunarodno znaenje. Prva
takva berza je berza u Antverpenu, koja je osnovana 1513. godine. Ona se pored novca bavila i
trgovinom robe i to uglavnom tzv. kolonijalne robe(npr. bibera). Amsterdamska berza
osnovana je 1608. godine. To je bila najznaajnija berza XVII veka. Sa razvitkom industrije,
posebno mainske industrije i brodarstva i to 40-ih godina XVIII veka, berze prihvataju sve vie
zamenjive robe kao to su razne sirovine. Robna berza u Njujorku je nastala 1796. Godine (na
otvorenom prostoru), da bi se 1817. godine preselila u zgradu na Wall Street 40.
U drugoj polovini XIX stoljeea berze su bile uglavnom tzv. gotovinska trita. Kupci i prodavci
su se sastajali na berzi pogaali oko cijene i sami ureivali uslove i nain isporuke robe. Kako
je obim trgovine rastao, direktni gotovinski odnosi koji su proizilazili iz zakljuenih transakcija
izmeu kupaca i prodavaca postajali su sve nepraktiniji i komplikovaniji, a time i
konicom daljeg razvoja proizvodnje, razmjene, raspodjele i potronje ekonomskih dobara.
Razvoj i nastanak berze poeo je novano-deviznim, a nastavio sa efektnim berzama, da bi se
najkasnije razvile robne berze. Razvitkom industrije raslo je znaenje i uloga robne berze.
Razvoj savremene berze uslovljen je procesima inovacije i konkurencijom, koji vode stalnom
kreiranju novih berzanskih instrumenata i irenju trita.
Prva domicilna berza se pojavila 1894. godine u Beogradu kao mjeovita berza. Ona je osnovana
saglasno Zakonu o berzama koji je donijet 1886. godine. Neto kasnije osnovane su i berze u
Novom Sadu i Somboru, koje su bile robne berze. Posle II svejtskog rata, kod nas je
1959. godine osnovana Produktna berza u Novom Sadu. U Beogradu je 1989. Godine osnovana
meovita berza, a 1993. godine i finansijska berza u Podgorici.
Najpoznatije svjetske berze su: Njujorka berza, Tokijska berza, Pariska berza, Londonska
berza, Frankfurtska berza, Madridska berza i dr. Amerike berze spadaju u najbra trita
kapitala u svijetu, jer investitori za nekoliko minuta mogu da kupe i prodaju hartije od
vrijednosti. Treba istai, da je razvitak berzi i trgovanja na berzama posljedica dinaminog
razvoja finansijskih trita i trinih instrumenata. Upravo iz tih razloga svako jaanje trita u
prolom vremenu podstaklo je razvoj berzi i njihovo irenje po gradovima razvijenih zemalja u
svijetu. Tipian primjer ovakvog kretanja, odnosi se na nastanak Njujorke svjetske berze hartija

od vrijednosti ( New York Stock Exchange) kao najvee svjetske berze, koja je i dalje ostala
jednostavna, efikasna i spontana u procesu trgovanja.9

2. ZNAAJ BERZE
2.1. Znaaj berze kao trine institucije
Berza je organizovano trite kapitala. To je mjesto na kome se trguje, ali sa standardizovanom
robom i po unaprijed odreenim uslovima. Definicija berze sadri tri osnovna elementa: (1)
mjesto na kome se trguje, (2) predmet trgovanja i (3) nain trgovanja. Mjesto trgovanja, razvijalo
se od sajma, do globalne elektronske mree. Na samom poetku berza se esto poistoveivala sa
sajmom, a osnovno pravilo je glasilo ustoljee na istom mjestu i u isto vrijeme.
Razvoj kompjuterske tehnologije uslovio je zamjenu navedenog pravila novim koje slijedi
berzansku trgovinu: stalno i svuda. Berza prua mogunost organizovanog trgovanja,
obezbjeuje kriterijume ulaska i pravila trgovanja, sistem trgovanja, obavlja kontrolu potovanja
pravila i ispunjavanja propisanih kriterijuma i o rezultatu trgovanja obavjetava
javnost. Ukazujui na znaaj i prednosti berzi Edvard Miker je u svojoj knjizi iz 1922. godine
naveo: Organizovane berze su, bez sumnje, najdemokratinija i najefikasnija poznata vrsta
trita. One predstavljaju najviu fazu u razvoju trita.10
2.2. Znaaj i koristi od postojanja berzi
Berza pokuava da na istom mjestu objedini ponudu i potranju za hartijama od vrijednosti i da
omogui najrealnije utvrivanje njihove cijene kao i da zatiti pojedinane investitore. Berza,
prije svega, obezbjeuje neophodne uslove za organizovano susretanje ponude i tranje na
efikasan i efektivan nain. Samim tim, berza omoguava smanjivanje transakcionih trokova.
Ona omoguava dravi i njenim organima, kao i svim drugim subjektima, da putem emisije
finansijskih instrumenata dou do neophodno potrebnih finansijskih sredstava i kapitala za
finansiranje vlastitih potreba. Berza povea sigurnost poslovanja svih uesnika, koji moraju
unaprijed prihvatiti odreena pravila i propise berzanskog poslovanja. Naime, na berzama se
mogu pojaviti samo oni uesnici koji imaju visok nivo poslovne svijesti, morala i discipline. Za
one koji nepotuju pravila berzanskog poslovanja predvienu se otre kazne, pa i udaljavanje sa
berze.

Vunjak N., Kovaevi Lj. (2009): Finansijska trita i berze, Proleter ad Beej, Ekonomski fakultet Subotica,
NUBL Banja Luka, igoja Beograd, str. 278-279.
10 Meeker J. M. (1922): The Work of the Stock Exchange, The Ronald Press Company, New York, str. 36.

Postojanje berze omoguava likvidnost hartija od vrijednosti. Preovladava miljenje da berza

posjeduje superiorniju likvidnost od drugih oblika trita. Pored toga, berza obezbjeuje
mehanizam stalnog obavljanja finansijskih transakcija, to vodi ka poveanju njihovog broja i
obima. Na ovaj nain se stvaraju uslovi da, djelovanjem efekata ekonomije obima, dolazi do
smanjenja transakcionih trokova. Ovo je posebno bitno za privredne subjekte koji putem
berze dolaze do sredstava po niim trokovima. Berza predstavlja najrealniji mehanizam za
odreivanje cijena. Na berzama se formiraju trine cijene koje mogu uticati na efikasniju
raspodjelu ukupnih sredstava u privredi svake zemlje. Pored toga, berza donosi i znaajnu
korist stanovnitvu poto prua vie mogunosti za unosno investiranje tednje.

S obzirom da predstavlja svojevrstan barometar privrednih kretanja u jednoj zemlji, berza

olakava donoenje investicionih odluka i ubrzava nove emisije hartija od vrijednosti. Na ovaj
nain se iri krug uesnika berzanskog poslovanja, dok se preko cijena hartija od vrijednosti
prate rezultati poslovanja privrednih subjekata i efikasnost njihovog upravljanja. Naime, ukoliko
cijene hartija od vrijednosti jednog preduzea imaju tendenciju pada, to su prvi pokazatelji
menaderske neefikasnosti.
Berza predstavlja slobodno i otvoreno trite. Ovo znai, da na berzi ne moe dominirati ni
jedan pojedinac ili grupa. Aktivnosti na berzi doprinose veoj javnosti poslovanja. Kotacije i
izvetaji sa berze se svakodnevno objavljuju u dnevnoj tampi. Rad mnogih uesnika, takoe,
dolazi pod lupu javnosti. Na primjer, preduzea su obavezna da javno objavljuju podatke o
svojim poslovnim rezultatima (bilans stanja, bilans uspjeha, izvjetaj o novanim tokovima). To
za posljedicu ima poveanje ukupne odgovornosti i efikasnosti poslovanja. Berza doprinosi
povezivanju jedne zemlje sa svijetom, ukljuujui i meunarodne tokove i izjednaavanju cijena
u zemlji i inostranstvu. Takoe, ona moe djelovati veoma pozitivno na privlaenje stranog
kapitala. 11
Trini principi Federacije svjetskih berzi(WFE12) predstavljaju najdetaljnija uputstva za
minimalni nivo organizacije, regulative i nadgledanja, koje trite hartija od vrijednosti treba da

11

Eri D. (2003), Finansijska trita i instrumenti, igoja, Beograd, str. 80.

Federacija svjetskih berzi (WFE) ima 55 punopravnih lanova iz cijelog svijeta, koji ine 97% ukupne svjetske
trine kapitalizacije. Trina kapitalizacija berzi koje su u lanstvu Federacije iznosi oko 50 milijardi dolara. Osim
punopravnih, Federacija ima 21 pridruenog lana i 34 dopisna lana.
12

ima da bi se moglo nazvati organizovanim tritem. Oni takoe slue kao kriterijum za trita za
hartije od vrijednosti koja ele da postanu lanovi ove federacije.
lanovi moraju da primjenjuju principe kontinuelno, kao i da redovno izvjetavaju o tome i da
dozvole nadgledanje. Ovi principi usklaeni su sa principima Meunarodne organizacije
komisija za hartije od vrijednosti (International Organization of Securities Commissions
IOSCO)13 i predstavljaju njihovu detaljniju razradu.

3. KARAKTERISTIKE I VRSTE BERZI

Berza se moe definisati kao mjesto na kome se vri kupovina i prodaja robe i ovlaenih vrsta
hartija od vrijednosti. Poeci institucionalno organizovane berze ukazuju, da su berze
predstavljale:
a) organizovano (koncentrisano) trite,
b) prostor na kome se trgovalo sa zamjenjivom robom,
c) prostor na kome su uesnici kupovali i prodavali berzansku robu i berzanske efekte,
d) prostor na kome su se obavljale berzanske transakcije u odreeno vrijeme,
e) oblik trgovanja uz striktno pridravanje pravila berzanskog poslovanja,
f) oblik promptnog i terminskog trgovanja.14
Predmeti berzanskog poslovanja su bili podloni tipizaciji, odnosno njima se moglo trgovati
bez prisustva uzorka robe ili hartije od vrijednosti. Samim tim se postupak berzanskog trgovanja
pojednostavio i ubrzao, to je doprinijelo brem obrtu kapitala. Na poetku berzanskog trgovanja
je bio prisutan mali broj uesnika meu kojima je stvoreno povjerenje,

13

Meunarodna organizacija komisija za hartije od vrijednosti (International Organization of Securities

Commissions IOSCO) je multilateralna internacionalna organizacija koja je osnovana 1974. godine. ine je
nacionalne komisije za hartije od vrijednosti (kao redovni lanovi), berze i druge samoregulatorne organizacije i
finansijske organizacije na finansijskom tritu (kao pridrueni i udrueni lanovi). IOSCO je osnovan sa ciljem da
njeni lanovi: (1) zajedno sarauju u cilju promovisanja visokih standarda regulacije u namjeri da odravaju
efikasnim i stabilnim trita hartija od vrijednosti, (2) razmjenjuju informacije o iskustvima radi promovisanja
razvoja domicilnih trita hartija od vrijednosti, (3) ujedinjuju napore u cilju uspostavljanja standarda i efikasnog
nadzora nad meunarodnim transakcijama hartija od vrijednosti, (4) pruaju uzajamnu pomo radi promovisanja
integriteta trita hartija od vrijednosti rigoroznom primjenom standarda i efektivnim akcijama protiv prekrilaca
zakona. IOSCO ima Predsedniki komitet, koji ine predsednici svih nacionalnih komisija, kao tijelo koje donosi
odluke na godinjim konferencijama i Izvrni komitet kao izvrno tijelo koji se sastoji od 19 izabranih lanova, a
koje je nadleno za sprovoenje odluka Predsjednikog komiteta. U njegovom sastavu su i etiri regionalna
komiteta kao dva specijalizovana tijela: Tehniki komitet i Komitet za trita u razvoju. Posljednji organ je od
naroitog znaaja s obzirom da je sainio posebne programe u okviru radnih grupa kao uputstva za razvoj
finansijskog trita u zemljama u razvoju. Izvor: www.sec.gov.rs.
14

Vunjak N., Kovaevi Lj.(2009): Finansijska trita i berze, Proleter ad Beej, Ekonomski fakultetet Subotica,
NUBL Banja Luka, igoja Beograd, str. 294-295.

koje se vremenom institucionalizovalo preko pravila trgovanja. Uvoenjem berzanskih efekata u

proces berzanskog trgovanja na znaaju dobijaju gotovina i hartije od vrijednosti. Treba istai, da
su berzanski efekti, kao insrumenti trgovanja na berzi, mogli odrati u odnosima sa robom, jer su
imali realnu podlogu u konkretnim robama.
Danas u svijetu postoje tri osnovna tipa finansijskih (efektnih) berzi: (1) anglosaksonski, (2)
francuski, (3) mjeoviti tip berze.
Anglosaksonski tip berze je institucija na akcionarskoj osnovi, sa unaprijed strogo utvrenim
brojem lanova (banke i druge finansijske organizacije ne mogu biti lanovi). Berze ovog tipa
su veoma konzervativne sa aspekta berzanske regulative i naina poslovanja, proirivanja
lanstva, upravljanja i kontrole. Uticaj drave i njenih organa je beznaajan. Novi lanovi
biraju se kooptiranjem, ukoliko neko od postojeih mjesta ostane upranjeno. Meu najpoznatije
berze ovog tipa ubrajaju se: Londonska berza sa 1.250 lanova i Njujorka berza15 koja ima
1.366 lanova, na kojoj se mjesta lanova kupuju15.

Francuski (kontinentalni) tip berze je institucija koja se osniva se posebnim zakonom i ima
javno - pravni karakter. Drava bira i postavlja njene lanove, odreuje njihov broj (koji nije
unaprijed utvren) i dobrim dijelom uestvuje u poslovima rukovoenja i upravljanja. Ove berze
se osnivaju zakonom i zato imaju javno-pravni karakter. Najpoznatija berza ovog tipa je
Pariska berza, a takav tip imaju Belgija, Italija, panija, Portugal i dr.
Mjeoviti tip berze je kombinacija prethodna dva tipa berzi. Postoji u vicarskoj i Njemakoj.
Ove berze osniva drava, rukovodi njima i vri nadzor nad njihovim radom. Broj lanova nije
ogranien, a lanovi mogu biti samo banke i druge finansijske organizacije. Berze same snose
trokove rada. Poslovnu politiku, nain i uslove poslovanja utvruju lanovi berze.
Najznaajnije berze ovog tipa su u Frankfurtu, Cirihu i Beu.
Najei kriterijum na bazi koga se berze dijele je ipak sa aspekta predmeta berzanske trgovine.
U tom smislu se pravi podjela na:16
(1) robne ili produktne berze,
15

Broj mjesta Njujorke berze je limitiran na 1.366, i kao i u sluaju akcija, obveznica ili drugih hartija od
vrijednosti, njegova cijena zavisi od ponude i potranje. Cijena mjesta je pala na oko 35.000 dolara tokom recesije
1977. godine, da bi danas mjesto kotalo preko milion dolara. Svaki potencijalni lan mora proi kroz rigorozno
testiranje ispunjavanja pravila i regulative Njujorke berze. Izvor: www.forum.ftn.uns.ac.rs, septembar 2010. god.
16
Eri D. (2003), Finansijska trita i instrumenti, igoja, Beograd, str. 79.

10

(2) finansijske berze,

(3) meovite berze.
Robne ili produktne berze pomau promet velikih koliina robe bez njihovog prisustva. Zbog
toga one imaju vidnu ulogu u svjetskoj trgovini. Kupljena roba se isporuuje kupcu prema
ugovoru, i isto se tako isplauje kupovna cijena posle berzanskog sastanka. Inae, cijene
formirane na berzi pri trgovanju robom u velikoj mjeri odraavaju se i na nivo cijena, odnosno
robe u prometu uopte. Treba istai, da robna berza poznaje terminske operacije koje su
usmjerene na garantovanje minimalnih ili maksimalnih buduih cijena pojedinih vrsta robe. Na
robnim berzama se najee trguje itaricama (penica, kukuruz, soja), metalima (zlato, srebro,
aluminijum, bakar, cink, olovo, paladijum i dr.), ostalim poljoprivrednim proizvodima (meso,
mlijeko, juno voe), naftom, zemnim gasom, elektrinom energijom i dr.
Finansijske berze su berze na kojima se trguje razliitim oblicima finansijskih instrumenata
(hartija od vrijednosti). Postoje razliite vrste ovih berzi, u zavisnosti od toga koji finansijski
instrumenti na njima dominiraju. Mogu biti trita novca ili trita kapitala, u zavisnosti da li
se na njima trguje kratkoronim ili dugoronim hartijama od vrijednosti. Takoe, postoje
devizne (valutne) berze, kao i berze finansijskih derivata. Devizne berze su po organizaciji, a
pogotovu po spoljanim osobinama sline efektnim berzama, s tim to, ponuda i tranja deviza u
najveem broju sluajeva nisu prostorno koncentrisane na jednom mjestu. Glavni prodavci
deviza su velike svjetske banke koje su spojene telefonskim linijama sa bankama velikih
finansijskih centara u svijetu. esto se pominju i berze efekata na kojima se trguje dugoronim
hartijama od vrijednosti, kao to su akcije i obveznice. Na specijalizovanim berzama postoji
veoma visok stepen specijalizacije trgovanja hartijama od vrijednosti.
Berze mjeovitog karaktera su institucije na kojima se trguje sa vie razliitih ili finansijskih
instrumenata ili berzanskih roba. Ona je berza opteg tipa na kojoj se trguje svim oblicima
trinog materijala, odnosno robama, hartijama od vrijednosti i novcem. Na mjeovitoj berzi
trgovanje se obavlja u posebno organizovanim dijelovima berze, koji se organizuju prema vrsti
trinog materijala.
Aktivni uesnici berze su samo lanovi berze koji imaju pravo da zakljuuju berzanske
transakcije. Aktivni uesnici na berzi trebaju da imaju minimum kapitala, znanja i sposobnosti.
Na ovaj nain se obezbjeuje odvijanje berzanskih transakcija u skladu sa pravilima berzanskog
poslovanja. Berza mora zatititi finansijski integritet svih svojih lanova. Iz tih razloga se na
11

berzi formira zatitini fond iz kojeg se nadoknauje teta uesnicima berze nastala zbog njihovog
bankrotstva, ili zbog nepotenog poslovanja drugih
uesnika.
Na berzi se pojavljuju sledei subjekti:
(1) kupci (investitori) robe i berzanskih efekata,
(2) prodavci robe i berzanskih efekata (njihove berzanske vrijednosti se pojavljuju na listingu),
(3) posrednici (brokeri i dileri) u berzanskom trgovanju.

Kupci se pojavljuju na berzi u ulozi investitora. Njihova namjera je da kupe robu ili berzanske
efekte (gotovinu ili hartije od vrijednosti) s ciljem ostvarivanja to veeg profita. Profit mogu
ostvariti kupovinom berzanskih efekata pod najpovoljnijim uslovima. Nasuprot njima, prodavci
se na berzi pojavljuju kao ponuai berzanskih vrijednosti. Njihovom prodajom
obezbjeuju nedostajue izvore finansiranja, odnosno potrebna finansijska sredstva. Cilj
prodavaca je da prodaju berzanske vrijednosti po to veoj cijeni i na taj nain ostvare to vei
profit.

Brokeri predstavljaju berzanske posrednike u trgovanju sa hartijama od vrijednosti. Berzanski

brokeri moraju ispunjavati utvrene uslove koje prpisuje regulatorno tijelo ili sama berza. Ti
uslovi nisu standardizovani i zavise od regulacije lanstva na berzi. Brokeri mogu nastupati:
(1) u svoje ime i za raun svojih klijenata i (2) u ime i za raun svojih klijenata. Za usluge
posredovanja u poslovanju na berzi oni naplauju proviziju. Brokeri proviziju naplauju po
okonanju berzanske transakcije, a njena visina zavisi od broja i vrijednosti hartija od
vrijednosti.
Dileri su berzanski posrednici koji su u isto vrijeme i vlasnici finansijskih instrumenata koji su
predmet trgovine. U veini sluajeva obavljaju, istovremeno, brokersku i dilersku djelatnost.
Njihov osnovni prinos je formiran iz poslova sa sopstvenim hartijama od vrijednsoti. To je
preteno kapitalni dobitak, odnosno razlika u cijeni po kojoj kupuju ili prodaju finansijske
instrumente. U ovom sluaju dileri nastupaju u svoje ime i za svoj raun. Ukoliko nastupaju na
ovaj nain, dileri snose potencijalni rizik i potencijalni gubitak u sluaju da prodaju hartije od
vrijednosti po nioj cijeni od cijene po kojoj su iste kupili.

12

ZAKLJUAK
Berza predstavlja mjesto gdje se vri kupovina i prodaja tano definisanih predmeta trgovine po
unaprijed utvrenim pravilima. Znai, berza se moe definisati kao regulisano i organizovano
trite sa strogo utvrenim pravilima trgovine, te definisanim predmetima i uesnicima.
Berza je jedna od najznaajnijih komponenti trita kapitala odnosno finansijskog trita i
nerazdvojni je dio trine privrede uopte. Svaka zemlja svojim zakonskim propisima utvruje
nain osnivanja berze, i on se razlikuje od zemlje do zemlje. U FbiH pitanje osnivanja berzi je
tretirano Zakonom o vrijednosnim papirima FbiH koji je objavljen u slubenim novinama
FBiH, broj 39 oktobar 1998. godine.

13

LITERATURA
Deletovi M.(2006), Finansijska trita, Fabus, Novi Sad.
Eri D. (2003), Finansijska trita i instrumenti, igoja, Beograd.
Meeker J. M. (1922): The Work of the Stock Exchange, The Ronald Press Company, New York.
Radovi R., Pani P., Starevi V. (2000), Berzansko poslovanje, Srpsko udruenje menadera
Republike Srpske, Bijeljina.
Unkovi M. (2008), Robne berze u zemlji i svetu,Univerzitet Singidunum, Beograd
Vunjak N., Kovaevi Lj. (2009), Finansijska trita i berze, Proleter ad Beej, Ekonomski
fakultet Subotica, NUBL Banja Luka, igoja Beograd.
ivkovi A., Stanki R. (2007), Bankarsko poslovanje i platni promet, Beograd.

www.bs.wikipedia.org
www.ekonomist.com
www.scribd.com
www.slideshare.com

14