Swietokrzyskie - Powstanie Styczniowe

witokrzyskie
witokrzyskie
wydanie specjalne
rodowisko Dziedzictwo kulturowe Edukacja regionalna

Kielce 22 stycznia 2013r.
wydanie specjalne
ISSN 1895-2895
Powstanie Styczniowe

150 rocznica
http://sbc.wbp.kielce.pl/
Wojska Powstacze. Od lewej: uaw mierci, oficer uaww, piechur z oddz. apickiego, Oficer (kobieta) z partii
M.Langiewicza, uan Taczanowskiego, typ kawalerzysty z rnych oddziaw. Rys ze zbiorw WBP w Kielcach.
Wojewdzka
Biblioteka
Publiczna
im. Witolda
Gombrowicza
a
k
e
t
o
i
l
b
i
b
i
wicej n
h ttp://sbc .w bp.k i el ce.p l
www.wirtualnyparnas.blogspot.com
www.wbp.kielce.pl
docz do nas na Facebooku
Wojska Powstacze. Od lewej: kosynier, strzelec, krakus, uan, piechur z oddz. A. Jezioraskiego,
kawalerzysta z oddz. Z. Chmieleskiego. Rys ze zbiorw WBP w Kielcach.
W numerze:
Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego
wpolskiej myli niepodlegociowej
Wybuch Powstania Styczniowego w rejonie Gr witokrzyskich
9
15
Zdziejw Powstania Styczniowego na Ponidziu
Genera Marian Langiewicz dowdca Powstania Styczniowego na Kielecczynie 33

Pami obohaterze
39
Uczniowie gimnazjum w Kielcach wobec Powstania Styczniowego
41
Wojciech Biechoski ilwowscy weterani 1863 roku
46
Obrazy Powstania Styczniowego 1863-1864 w sztuce
52
Powstacze mogiy z lat 1863-64
65
Boje Langiewicza pod witym Krzyem w relacji J. K. Janowskiego
82
Dziaalno Ksidza Kacpra Kotkowskiego w Powstaniu Styczniowym
90
Powstanie Styczniowe - znaki, symbole, tradycja
99
Historyzm wdziaalnoci publicznej imecenasowskiej Aleksandra Wielopolskiego 102

Uwagi na marginesie Powstania Styczniowego
111
Konspiracyjne pismo kieleckie okresu przedpowstaniowego
118
Walery Przyborowski niestrudzony dziejopis Powstania Styczniowego
120
Leonard Brokl wspomnienie
127
Midzy Wchockiem aWykusem Obz Langiewicza
133
Tradycja Powstania Styczniowego wKoskich
135
Dzie 15 maja, ogoszenie Rzdu Narodowego
139
Grafika na okadce - Maksymilian Gierymski - Powstaniec z 1863 roku. ze zbiorw WBP w Kielcach
Drzeworyt Piechota powstacza 1863 r. Ze zb. Tadeusza Kotlarza
Wydawca
Wojewdzka
Biblioteka
Publiczna
im. Witolda
Gombrowicza
Dyrektor Andrzej Dbrowski
25-033 Kielce
ul. ks. P. ciegiennego 13
Redakcja Andrzej Dbrowski

Jerzy Osiecki
Tel. 41 344 70 74
fax: 41 344 59 21
Korekta
Andrzej Dbrowski

Jerzy Osiecki
sekretariat@wbp-kielce.pl
www.wbp.kielce.pl
Skad
Mariusz Stec
Copyright by WBP
im. W. Gombrowicza wKielcach
Nakad 800 egz.
ISSN 1895-2895
Druk Drukarnia Jawist 25-512 Kielce,

ul. Warszawska 209,

tel 041 332-24-83
Bohaterom narodowym w hodzie
a tosamo kadego narodu skadaj: tak zwana pami historyczna, dziedzictwo narodowe, a take
uksztatowane wcigu wiekw tradycje iobyczaje. Historii towarzyszy zwykle mit. To dwie siostry
niemal bliniaczki. Chocia winnimy zmierza do prawdy historycznej, to nie powinnimy lekceway pastwowoinarodowotwrczej roli legend imitw. Nie po to, by wykorzystywa je do celw jakiejkolwiek propagandy, lecz,
dlatego, e legenda imit s wytworem ludzkich pragnie, emanacj pewnych narodowych, czy lokalnych potrzeb.
Rwnoczenie - jake czsto wyrczaj one histori, gdy ta okazuje si bezsilna. Wreszcie kady nard ma swj
kanon narodowych przypowieci, legend czy mitw, wyraajcych jego dowiadczenia, wraliwo, intelektualne
iemocjonalne potrzeby. Dzisiaj, gdy modna jest tak zwana historia alternatywna (co by byo, gdyby), wielu
twrcw, prbuje kreowa inn, prawdopodobn od zaistniaej wersj zdarze.
Tak bywa iwprzypadku Powstania Styczniowego, ktrego 150 - rocznic obchodzimy. Mao ktre, jak to,
wydarzenie wpolskiej historii wywouje tak wiele kontrowersji. To odwieczny nasz Polakw dylemat: bi si,
czy nie bi?. Co by byo, gdyby Polacy wstyczniu 1863r. nie podjli walki zbrojnej? Jak potoczyy by si losy
Polski iPolakw? Czy Polsce bardziej do podtrzymywania narodowej tosamoci wokresie zaborw potrzebny by
mit powstaczych bohaterw imczennikw, czy jedynie organiczna praca? Co bardziej konsolidowao by naszych
rodakw: poczucie wsplnej narodowej tragedii iwieloletnia aoba, czy pogodzenie si zniewolniczym losem
poddanych okrutnych zaborcw? Kto powie pewnie jedno idrugie, akto inny jak pogodzi jedno drugim?
Dla ludzi, ktrzy w1863 roku poszli do lasu, nie byo dylematu. Przypominaj si tu sowa, jakie wypowiada
Romuald Traugutt do ony wKompleksie polskim Tadeusza Konwickiego: nie wiem, czy by sens, by mus. Tak, dla
nich, szykujcych si do Powstania, by to mus mieszczcy si wkategorii poj moralnych najwyszej rangi, owych
nie poddajcych si adnemu wartociowaniu imponderabiliw. Dla nich sowa: BG HONOR OJCZYZNA
wypeniay si konkretn treci. Poszli walczy, cho mia to by trud pozbawiony szans. Nie naley jednak ocenia
ich decyzji inadziei jako cakowicie straceczych. Mieli przecie prawo, atake niejakie podstawy, by ywi
nadziej, e do walki stanie dua cz narodu, e Rosja po klsce wwojnie krymskiej oraz uwikana wproblemy
wewntrzne jest politycznie i militarnie saba, jak nigdy dotd. e wreszcie znajd si sojusznicy zewntrzni
(Francja), ktrzy ju deklarowali yczliwo ipoparcie dla wolnociowych aspiracji Polakw. Dzisiaj wiemy, e byy
to nadzieje zudne ijak okrutny okaza si los dla Polski iPolakw po klsce Powstania. Narodowa mitologia
zawioda Polakw nie po raz pierwszy inie ostatni.
Bilans wymiernych strat Powstania jest przygnbiajcy. Kilkadziesit tysicy polegych wwalkach, tysic
Polakw straconych, 38000 zesanych, 10000 emigrujcych za granic. Zaborca zlikwidowa wiele instytucji
iszk. Liczne miasta utraciy prawa miejskie, Krlestwo autonomi. Rozpocz si okres bezwzgldnej rusyfikacji.
Polska jednak przetrwaa, by odrodzi si 55 lat pniej. Jzef Pisudski midzy 13 marca a17 maja 1912
wkrakowskiej Szkole Nauk Spoeczno-Politycznych wygosi 10 wykadw na temat Powstania Styczniowego,
poddajc je ostrej krytyce. Czyni to wnajlepszej wierze, sam przecie przygotowywa powstaczy zryw. Ostatni
wykad zakoczy sowami: Wyznaj otwarcie, e rola moja bya bardzo trudna. Pocieszaem si tym, e panowie
zechcecie zrozumie moj intencj, e zechcecie zrozumie, jak szczerze pragn zbudowa most midzy teraniejszym
pokoleniem apokoleniem 1863r. Isdz, e gdybym mia przed sob ludzi ztamtych czasw, to powiedzieliby mi
tak, jak ja to sobie nieraz sam mwi:
Zginlimy nie darmo inauka dla was ze mierci naszej pyn moe.
wiadomi bdw idaremnoci ofiar, nie lekcewac tych, ktrzy powstaniu byli przeciwni i mieli odnienne
koncepcje przyszych losw Ojczyzny kaniamy si dzi Bohaterom 1863 roku w przekonaniu e ich ofiara nie
bya daremna.

Andrzej Dbrowski

Jerzy Osiecki
witokrzyskie wydanie specjalne
Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego

wpolskiej myli niepodlegociowej.

hciabym aby mj tekst traktowano jedynie

jako skromny gos wdyskusji nad wpywem
Powstania Listopadowego i Styczniowego na
polsk myl polityczn. Moe najpierw kilka uwag
otym, dlaczego wypowied na ten temat nie jest
atwa. Rzecz si bierze przede wszystkim std, e
wopinii powszechnej, atake wielu historykw,
panuje przekonanie, e gdyby nie byo Powstania
Listopadowego, czy Powstania Styczniowego, to
wiadomo narodowa Polakw byaby bardzo
wta iwkonsekwencji nie bylibymy wstanie
upomnie si oniepodlego w1918 roku. Ot
musz powiedzie, e jestem nieco odmiennego
zdania. Odnosz si z wielkim szacunkiem do
wszystkich tych, ktrzy chwycili za bro w1830 czy
w1863 roku, by przywrci wolno ojczynie. Ale
trzeba pamita, e byli to gwnie ludzie modzi,
nie majcy adnego dowiadczenia politycznego.
W ich wyobrani niepodlego mona byo
przywrci tylko walk zbrojn. Aupraszczajc jeszcze,
tym modziecom wydawao si, e jeeli przelej
krew wsusznej sprawie, to wolna ojczyzna wrci,
powstanie jak przysowiowy feniks zpopiow, no bo
oni przelali krew dla wielkiej idei. Jake wic moe
by inaczej? Zapominano, e walk zbrojn naley
przygotowa bardzo starannie, bo bj trzeba byo
toczy dugi. Nie byli wstanie, ani podchorowie
w1830 r, ani czonkowie organizacji Czerwonych
z1863r. pomyle, e jeeli uda im si pokona
potn armi rosyjsk, to natychmiast zpomoc
caratowi pospiesz Prusy iAustria. Niebdmy
naiwni inie zakadajmy, e wWiedniu czy Berlinie
nie zdawano sobie sprawy, e gdyby wydarzy
si jaki cud i udaoby si chwilowo Polakom
sparaliowa ogromny potencja militarny Rosji, to
przecie natychmiast upomn si oni oWielkopolsk
iGalicj, ato przecie oznaczaoby kres pastwa
pruskiego czy monarchii habsburskiej. Jednym
sowem winteresie Austrii iPrus waden sposb
nie leao pokonanie Rosji.
Zatem obydwa powstania nie miay najmniejszych
szans iwgruncie rzeczy naleaoby zapyta, czy
aby nie przyniosy Polakom wicej strat ni korzyci.
Odpowied na to pytanie zostawiam otwart. Wiem,
e prowokuj do szukania rnych argumentw,
ale mam te wiadomo, e wten sposb chocia
wczci doprowadz do pewnych przemyle, amoe
Prof. dr hab. Wiesaw Caban
nawet przewartociowa wzakresie definiowania

pojcia patriotyzm.
Obojtnie jednak, jak my bdziemy ocenia obydwa
powstania, to ich wpyw na ksztat polskiej myl
politycznej przeomu XIX iXX wieku by ogromny.
Klska Powstania Listopadowego spowodowaa
intensywn dyskusj na temat drg do niepodlegoci.
Najwicej sporw na ten temat prowadzono naemigracji, bo byy ku temu waciwe warunki. Alete
pamitajmy, e echa zacitych dyskusji docieray
naziemie polskie.
Najwczeniej nabrano przekonania, e podejmowane
dziaania zbrojne nie przynios pozytywnego skutku
bez pomocy zzewntrz. Ztym, e pomocy zzewntrz
nie rozumiano jednakowo. Hotel Lambert stara si
wszystkimi sposobami dla sprawy polskiej pozyskiwa
Francj, Angli iWatykan. Najatwiej byo cokolwiek
Gen. Jzef Wysocki uczestnik Powstania Listopadowego

iStyczniowego. Fot. ze zb. Jana Lesiaka.
Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...
Maurycy Mochnacki (1803-1831), przywdca

obozu radykalnego wPowstaniu listopadowym.
Il. Ze zb. J. Osieckiego.
wskra we Francji, trudniej w Anglii, natomiast

w Watykanie przed dyplomacj Czartoryskich
zamykano drzwi, bo powiadano, e zliberaami nie
naley rozmawia. Nota bene przypisywanie ludziom
z krgu Hotelu Lambert pogldw liberalnych,
tonie efekt jakiego nieporozumienia, to wiadome
dziaanie dyplomacji watykaskiej. W ten sposb
chciano zmarginalizowa wpywy Hotelu Lambert,
nie tylko wRzymie, ale wcaej Europie Zachodniej.
Inaczej pomoc zzewntrz rozumieli ludzie skupieni
wok Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.
Ot dziaacze tego ugrupowania, aczkolwiek nie
wszyscy, uwaali e naley doprowadzi do wsppracy
z ruchami niepodlegociowymi i rewolucyjnymi,
zwaszcza we Woszech. Polacy wzili wic udzia
wtzw. wyprawie sabaudzkiej w1834 r., ktra miaa
doprowadzi do zjednoczenia Woch iustanowienia
rzdw republikaskich.
Coraz mocniej zastanawiano si nad hasem
rzuconym przez ugrupowania demokratyczne jeszcze
wczasie powstania, aktre brzmiao: Za wasz
inasz wolno. Przesanie tego hasa sprowadzao
si do wsppracy demokratycznych nurtw polskich
irosyjskich celem obalenia caratu. Do tej kwestii
jeszcze wrc.
Regularnie toczono spory na temat ksztatu
ustrojowego niepodlegej Polski. Wkrgach Hotelu
Lambert uwaano, e niepodlega Polska winna
si opiera na zasadach ustrojowych zawartych
wKonstytucji 3 Maja. Takie stanowisko, niestety,
nie mogo ju wystarczy. Konstytucja 3 Maja
bya niewtpliwie wielkim sukcesem obozu reform
w ostatnich latach Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Wszake naley pamita, e usystematyzowaa ona
jedynie porzdek wramach teje Rzeczypospolitej,
nie wytyczaa natomiast kierunku zasadniczych
przemian ustrojowych, to jest takich, ktre torowayby
Piotr Wysocki (1797-1875)

przywdca sprzysienia podchorych.
Ze zb. J. Osieckiego.
drog do gospodarki kapitalistycznej. Podstaw za

wprowadzenia gospodarki kapitalistycznej musiao
stanowi uwaszczenie chopw. Tej kwestii Hotel
Lambert ba si dotyka.
W krgach Towarzystwa Demokratycznego
mwiono, albo ooczynszowaniu, albo ouwaszczeniu.
Nie miejsce tu na przypominanie odpowiednich
stwierdze zawartych wmanifestach TDP z1832r.
czy 1836 roku. Warto jednak nadmieni, e najpeniej
myl dziaaczy Towarzystwa Demokratycznego
Polskiego zostaa zawarta w manifecie Rzdu
Narodowego z 22 lutego 1846 r. Zapowiadano
uwaszczenie chopw, bezrolnym nadanie ziemi
zdbr narodowych, aopiek spoeczn dla ubogich
miao zagwarantowa pastwo. To by naprawd
ewenement! Nigdzie wczeniej tak dobitnie nie
powiedziano, e pastwo ma zagwarantowa opiek
spoeczn ubogim. Std te Manifest Rzdu Narodowego wszed na trwae do europejskiej myli
demokratycznej.
Na emigracji pojawi si te trzeci nurt, ktry
zwykle okrela si chrzecijaskim socjalizmem.
Mam tu na myli powstae wlatach trzydziestych
na terenie Anglii Gromady Ludu Polskiego, ktre
zapowiaday zbudowanie ustroju socjalistycznego
w oparciu o Pismo wite. W kraju ten nurt
reprezentowa ks.Piotr ciegienny. Kierunek w
szybko zanik, a niewtpliwie przyczyniy si do
tego wypadki galicyjskie z1846 r.
Poczynajc od lat czterdziestych na ziemiach
polskich pojawiay si inicjatywy tzw. warstw
owieconych, czyli czci ziemiastwa iinteligencji
pochodzenia szlacheckiego oraz mieszczaskiego,
zmierzajce do dziaa na rzecz modernizacji gospodarki
ispoeczestwa. Przodowaa Wielkopolska, ale rwnie
tego typu dziaania podejmowano w Krlestwie
Polskim, atake wGalicji. Wgrupie tzw. modej
szlachty powiadano, e najpierw trzeba wzmocni
kraj gospodarczo, doprowadzi do reform spoecznych.
Alegoria Powstania Styczniowego. Drzeworyt ze zb. Tomasza Kalety.
Kiedy za wzmocni si spoeczestwo, upomina si

oniepodlego przyjdzie owiele atwiej. Lubiano
odwoywa si do przykadu dojrzewajcego jabka,
ktre samo odrywa si od jaboni.
Dziaania modej szlachty byy jeszcze za sabe
inie mogy przeszkodzi przygotowaniom do wybuchu
powstania 1863.
Spiskowcy 1863 roku wduym stopniu skorzystali
zdowiadcze Powstania Listopadowego. Przede
wszystkim nie popenili bdu podchorych, ktrzy
uwaali, e ich rol jest wywoa powstanie, natomiast
kierownictwo walki miay przej autorytety. Czerwoni
odwrcili sytuacj. Najpierw zaczli przygotowywa
struktury podziemnego pastwa, adopiero pniej
zdecydowali si wezwa nard do walki. Pastwo
podziemne funkcjonujce wlatach 1861 1864 cieszyo
si ogromnym autorytetem. Kade polecenie, kada
instrukcja sygnowana pieczci Rzdu Narodowego
byy bezwzgldnie wykonywane. Zdarzao si, e tym
rozkazom poddawali si nawet Rosjanie zamieszkali
wKrlestwie Polskim. Jest co zadziwiajcego, e
polskie pastwa podziemne funkcjonoway lepiej ni
tzw. naziemne, czyli po odzyskaniu niepodlegoci.
Widocznie Polacy owiele lepiej czuj si wroli
spiskowcw i partyzantw ni jako obywatele
wdemokratycznym pastwie.
Wreszcie Czerwoni wpeni zdawali sobie spraw
z rozwizania kwestii chopskiej i dlatego te,
decydujc si na wybuch powstania zbrojnego, manifestem z22 stycznia 1863 roku ogosili uwaszczenie
chopw. e tego dekretu nie mona byo wprowadzi
wycie, to ju inne zagadnienie.
Wdobie Powstania Styczniowego odywa problem
wsppracy ruchw demokratycznych Polski iRosji.
Monarchia Romanoww po mierci MikoajaIwesza
wfaz reform na niespotykan dotd skal. Wwojsku
ina uniwersytetach bya wola wsplnego wystpienia przeciw caratowi. Rozbienoci pojawiay si
natychmiast kiedy podnoszono kwesti granic. Tutaj
do konsensusu nie mogo doj, tak jak nie doszo
do niego w 1918 roku. Problem przynalenoci
kresw wschodnich, okrelanych czasami wpolskiej
myli politycznej XIX wieku ziemiami zabranymi,
to ogromne, odrbne zagadnienie. Dodam tylko, e
to co Polacy nazywali ziemiami zabranymi (Litwa,
Biaoru, Ukraina Prawobrzena) Rosjanie uznawali
za ziemie odebrane.
Wtym miejscu warto postawi pytanie oto, jak
postaw wobec walki zbrojnej w1863 roku zajli
uczestnicy Powstania Listopadowego. Trzydzieci
lat wczeniej byli to modziecy, za okoo 1863
roku liczyli sobie po 50 60 lat. Jest to zagadnienie,
ktre niewtpliwie czeka na swego historyka. Przed
wielu laty zaczem sporzdza kartotek tych ludzi.
Niejest ona zbyt obszerna, bo te trudno otego
Roman uliski czonek Rzdu Narodowego

wPowstaniu Styczniowym, powieszony 5. 08. 1864 r. na
stokach cytadeli. Fot. ze zb. J. Lesiaka.
Ludwik Mierosawski (1814-1878) - niedoszy dyktator

Powstania Styczniowego. Fot. ze zb. J. Osieckiego.
Hr. Andrzej Zamojski (1800-1874). Fot. ze zb. J. Lesiaka.
typu informacje. Zmateriau jakim dysponuj wynika

do jednoznacznie, e dawni uczestnicy Powstania
Listopadowego zdystansowali si od walki zbrojnej.
Czy to oznacza, e pogodzili si ju z niewol,
zutrat niepodlegoci na zawsze? Absolutnie tak
twierdzi nie mona. Ci ludzie zwyczajnie uwaali,
e jeszcze nie czas na walk zbrojn, bo nard nie
wyleczy ran, jakie mu zadano po klsce Powstania
Listopadowego. Przy okazji nadmieni, e wielu
dowdcw oddziaw partyzanckich kompletnie nie
mogo zrozumie tej postawy. Modziecy liczyli na
moralne wsparcie dawnych weteranw bitwy pod
Grochowem czy Ostrok, tymczasem spotkaa ich
obojtno lub politowanie.
Dopiero w tym kontekcie naley ocenia
dziaalno Aleksandra Wielopolskiego. Z misji
do Londynu w dobie Powstania Listopadowego
przekona si, e Zachd jest obojtny wobec
sprawy polskiej. Z drugiej strony widzc zakres
reform prowadzonych przez Aleksandra II wRosji
wysun projekt powrotu do sytuacji zlat 18151830,
kiedy to Krlestwo Polskie cieszyo si spor
samodzielnoci. Koncepcji swej Wielopolski nie
zrealizowa, bo z jednej strony na przeszkodzie
stali Czerwoni, prcy do walki zbrojnej zcaratem,
azdrugiej Andrzej hr. Zamoyski, ktry uwaa si
za przywdc polskiej szlachty.
Nie pierwszy to iostatni przypadek wPolsce,
gdzie dwu przywdcw politycznych nie moe doj
do porozumienia. Przegrali wszyscy, naraajc kraj
na ogromne represje. Szkoda, bo wmoim przekonaniu
bya szansa do odtworzenia sytuacji z1815 roku.
Nie zgadzam si zhistorykami twierdzcymi, e
carat na takie ustpstwa by si nie zgodzi, bo
za wszelk cen chcia mie wswym posiadaniu
Warszaw. Wedug mego rozeznania, poczwszy
od Aleksandra I, wadze wPetersburgu zdaway
sobie spraw, e nie utrzymaj wswym posiadaniu
Krlestwa Polskiego. e wczeniej czy pniej
przyjdzie si poegna z Warszaw. Caratowi
chodzio przede wszystkim o podporzdkowanie
sobie ziem litewsko-biaoruskich i ukraiskich.
Zwpyww na tym obszarze nie chcia zrezygnowa
carat inie chcieli te zrezygnowa bolszewicy.
Wwiadomoci Polakw XIX wieku, aiobecnie, mocniej tkwi Powstanie Styczniowe nieli
Listopadowe. Niewtpliwie zoyo si na to kilka
okolicznoci. Przede wszystkim trzeba pamita,
e zasig oddziaywania walki zbrojnej 1863 roku
by daleko szerszy ni w 1831. Wtedy bya to
jedynie wojna polsko- rosyjska, awojsko polskie
skadao si wzasadzie ze szlachty. WPowstaniu
Styczniowym bra udzia cay nard. Samo powstanie
miao te znamiona rewolucji spoecznej. Wsumie
przez oddziay powstacze przewino si ok. 100
tys. modych ludzi, amogiy polegych na dugo
Romuald Traugutt (1826-1864) od 17.10.1863 r. dyktator Powstania

Styczniowego. Stracony 5.08. 1864 r.
Ze zb. j. Lesiaka.
wpisay si w krajobraz Krlestwa Polskiego.

Wadze carskie nie miay zabroni ich odwiedzania.
Czczenie pamici polegych zarazem wpywao na
wiadomo narodow. Wreszcie trzeba pamita,
e na syberyjskim wygnaniu znalazo si najmniej
40tys. Polakw. Zatem wiele rodzin, wten czy
inny sposb, na dugo wspominay oswych bliskich,
ktrzy polegli wpowstaniu lub znaleli si za Uralem.
Ci, ktrzy powrcili znad Bajkau, czy Jakucka,
jako ywe pomniki utrwalali pami o1863 roku.
Rozrachunek zpowstaniem prowadzili pozytywici,
co wcale nie oznacza, e odcinali si od walki
o niepodlego. Wszyscy oni mieli wiadomo,
e o niepodlego wczeniej czy pniej trzeba
si bdzie upomnie zbrojnie, rzecz jednak wtym,
e naley wybra jak najlepszy ku temu moment.
Tymmomentem moe by wojna narodw, oktr
modli si Joachim Lelewel wraz zAdamem Mickiewiczem. Pki co, naley odda si pracy upodstaw,
pracy, ktra ma odbudowa, azarazem wzbogaci
tkank narodow. Ta idea nie bardzo odpowiadaa
modziey, ktra atakie s jej prawa jest dna
wielkich iwzniosych czynw.
Do idei Powstania Styczniowego nawizywaa
ta cz PPS, ktra wywodzia si od Bolesawa
opinii i spostrzee o wydarzeniach 1863 roku. J. Pisudski

w pierwszych dniach sierpnia
1914 roku, wchodzc na czele
swych oddziaw strzeleckich
do Krlestwa Polskiego postanowi odwoa si do pewnych
rozwiza zczasw Powstania
Styczniowego. Ot wkraczajc
do Krlestwa Polskiego kolportowano odezw, ktr jakoby
wyda Rzd Narodowy 3 sierpnia
1914 roku wWarszawie. Rzd
ten powoywa obywatela Jzefa
Pisudskiego [] na komendanta
polskich si wojskowych Dodatkowo Pisudski wyda jeszcze
odezw, w ktrej stwierdzano,
e jego oddziay spowoduj, e
Polska przestanie by niewolnic
ie wszyscy Polacy winni si
skupi pod kierownictwem Rzdu
Narodowego.
22 stycznia 1863 r. J Pisudskiego. Ze zb. J. Osieckiego.
Limanowskiego. Do budowy podziemnego pastwa

wzywa twrca Ligi Polskiej, awczeniej uczestnik
Powstania Styczniowego, Zygmunt Mikowski.
Wpoowie lat osiemdziesitych XIX wieku przewidywa on zbrojny konflikt oglnoeuropejski iuwaa,
e naley przygotowa struktury podziemnego
pastwa, by byo ono przygotowane na objcie pod
swe wpywy wyzwolonych obszarw. Ostatecznie
zamiast struktur podziemnego pastwa wyksztacia
si Narodowa Demokracja.
Koczc, chciabym podzieli si uwagami na
temat stosunku Jzefa Pisudskiego do Powstania
Styczniowego. By wychowany wwielkim szacunku
do walki 1863 roku, bo te, jak sdz, dworki
szlacheckie na Litwie daleko mocniej pielgnoway
tradycje Powstania Styczniowego nieli wKrlestwie
Polskim. Sprawa pielgnacji tradycji Powstania
Styczniowego na Litwie jeszcze czeka na swego
historyka. Sam by autorem kilku prac dotyczcych
powstania, w ktrych zawar wiele ciekawych
J. Pi sudski wychowany
na pracach Walerego Przyborowskiego uwaa, e jeeli
powtrzy si, e tak powiem,
manewr zRzdem Narodowym,
to wszyscy wystpi zbrojnie
przeciw Rosji, aon sam automatycznie stanie si przywdc
narodu. Niestety, manewr ten
nie powid si. To musiao
wywoa wielkie rozgoryczenie
u Pisudskiego. Powtarzam,
by wychowany w kulcie dla
Powstania Styczniowego na
Litwie, studiowa i publikowa na temat walki
1863 roku. Gorycz poraki bya wielka. Dlaczego
tym razem spoeczestwo polskie nie dao takiego posuchu pieczci Rzdu Narodowego, jak
w1863roku? Wedug mnie dwie byy przyczyny
tego stanu rzeczy. Po pierwsze spoeczestwo
polskie w 1914 roku byo pod wzgldem politycznym nieporwnanie bardziej zrnicowane ni
w1863roku, ajednoczenie bardziej rozbudzone
ideowo. W kocu trzeba pamita o wielkim
wpywie na wiadomo spoeczn i narodow
rewolucji 1905 roku. Przeciwnicy Pisudskiego
natychmiast zaczli drwi zcaej sprawy, pytajc,
jake moe dziaa wimieniu Rzdu Narodowego
osoba, ktra organizowaa zamachy terrorystyczne.
Drugi powd, to zmczenie wydarzeniami 1905 roku.
Spoeczestwo zwyczajnie jeszcze nie ochono
po tych wydarzeniach i jako nie mogo poj,
e to wanie teraz jest ta najwiksz szansa na
przestrzeni 120 lat, by odzyska niepodlego.
Wybuch Powstania Styczniowego

w rejonie Gr witokrzyskich
Prof. dr hab. Wiesaw Caban
ybuch walki 1863 roku poprzedziy manifestacje religijno-patriotyczne. Ich pocztek

przypada na czerwiec 1860 roku, kiedy to mia
miejsce pogrzeb Katarzyny Sowiskiej, wdowy po
synnym generale Jzefie, obrocy Woli zczasw
Powstania Listopadowego. Od tego czasu nie stracono
wWarszawie adnej okazji, ktra dawaa moliwo
zamanifestowania de niepodlegociowych. Niektre
ztych manifestacji zakoczyy si krwawo. Tak byo
najpierw w przypadku demonstracji z 27 lutego
1961 roku kiedy pado 5 zabitych, a nastpnie
8kwietnia, kiedy domanifestujcych tumw wojsko
otworzyo ogie. Pado najmniej 100 zabitych.
Za Warszaw poszo cae Krlestwo Polskie
ispoeczestwo manifestowao wkocioach, czy
przydronych kapliczkach swj patriotyzm. Na interesujcym nas obszarze najwczeniej na wydarzenia
warszawskie zareagowano wKielcach. 4 kwietnia
1861 roku doszo do wypadkw, ktre wzburzyy
cae miasto. Tego dnia rankiem na ks. Jzefa Zajdlera
jadcego zsakramentem do chorego napado dwch
pijanych onierzy rosyjskich. Spoeczestwo uznao
ten akt za profanacj religii izebrano si wkociele,
by prosi Boga oprzebaczenie. Po wyjciu zkocioa
tum skierowa si pod magistrat. Ludzie byli dotego
stopnia wzburzeni, e chciano zabi prezydenta,
Kazimierza Jurgaszk. Jeeli do tego aktu przemocy nie
doszo, to tylko dlatego, e zjednej strony obawiano

si warty rosyjskiej, ktra stacjonowaa wratuszu,
azdrugiej odwodzi tum od tego zamiaru ks. Ignacy
Domagalski inaczelnik powiatu Micha Taski.
Po kilku dniach nastroje zostay wyciszone.
Powrt nastrojw patriotycznych nastpi wraz
znaboestwami majowymi. Zt chwil po kadym
naboestwie wkolegiacie kieleckiej zbieraa si grupa
wiernych, by piewa Boe co Polsk iZdymem
poarw. Wraz zupywem miesica maja naboestwa
si skoczyy, ale cz wiernych postanowia dalej
zbiera si na krtkie mody ipieni. Zdenerwowao
to pk. Pawa Zwieriewa, naczelnika wojennego okrgu
kieleckiego ikiedy 14 lipca (niedziela) 1861roku
odbyway si modlitwy i piewy w kolegiacie,
postanowi je przerwa w niezwykle prymitywny
sposb. Ot poleci on ustawi si orkiestrze
wojskowej na placu obok wityni igra skoczne
melodie. Jednoczenie dwch onierzy zpapierosami
w rku weszo do kolegiaty, piewajc piosenki
wojskowe. Oburzeni tym ludzie wyszli z kocioa
i przygldali si temu dziwnemu muzykowaniu,
komentujc gono naganne postpowanie wojska.
Rozlegajca si po miecie muzyka sprowadzia pod
kolegiat gapiw. Skorzysta ztej okazji Zwieriew
i poleci tum rozpdzi kolbami. Ludzie poczuli
si obraeni. Pretensje zebranych popar naczelnik
powiatu Taski iwystosowa na Zwieriewa skarg
Manifestacja wWarszawie w1861 r. Drzeworyt wThe Illustrated News (maj 1861).

Ze zb. Tomasza Kalety
Jzef Sowiski,
do naczelnika wojennego oddziau radomskiego

gen. Aleksandra Uszakowa. W skardze tej Taski
podkreli, e Zwieriew nie mia adnych podstaw, by
uy wojska do rozpdzania tumu. Uszakow przyj
zarzuty i przenis Zwieriewa z Kielc. Dodajmy,
eZwieriew postpi wbrew rozporzdzeniom wadz
Krlestwa Polskiego, ktre zabraniay uywania
przez wojsko siy do rozpdzania tumw.
Po zwolnieniu Zwieriewa mieszkacy Kielc
przystpili do organizowania kolejnych manifestacji
religijno-patriotycznych. Najpierw 6 sierpnia wkolegiacie zostao odprawione naboestwo za dusz
zmarego ks. Adama Czartoryskiego. Zkolei 15sierpnia
odbyy si uroczystoci z okazji rocznicy unii
polsko-litewskiej. Najpierw odbyo si naboestwo,
na ktrym zebray si tumy kielczan, anastpnie
przystpiono do sypania kopca na Karczwce.
Wczasie tych obchodw kolportowano wiersz pod
tytuem: Budowanie kopca na Karczwce 15 sierpnia
1861 roku. Autorem tego utworu by prawdopodobnie
nauczyciel lub ucze tutejszej szkoy redniej.
Po tych wydarzeniach wzmg si wKielcach nastrj
religijnoci ipatriotyzmu. Postanowiono zorganizowa
wielk pielgrzymk do Jdrzejowa na uroczystoci
zwizane zbogosawionym Wincentym Kadubkiem,
ktry, jak wiadomo wostatnich latach swego ycia by
zwizany ztym miastem. Tu te pisa wklasztorze
cystersw sw kronik. Wpadziernikowej pielgrzymce,
ktrej przewodniczyli dwaj ksia: Domagalski iwikliski, brao udzia wielu rzemielnikw ikupcw
kieleckich. Nie by to przypadek. Elita kieleckiego
mieszczastwa wyruszya zpielgrzymk zzamiarem
przeproszenia ydw zamieszkaych wChcinach.
W caym kraju nawoywano do zgody z ydami.
Rzemielnicy ikupcy kieleccy czuli si zobowizani
do pozytywnego zareagowania na te wezwania,
wczeniej bowiem kategorycznie przeciwstawiali si
osiedlaniu ydw zChcin wKielcach. Kiedy zatem
Pomnik powicony wydarzeniom kieleckim z 1861 r. Obecnie na

cmentarzu na Piaskach w Kielcach, fot. J. Osiecki.
pielgrzymka wdrodze do Jdrzejowa zatrzymaa si

w Chcinach, nastpio powszechne bratanie si
zydami. Jakzauway naoczny wiadek przewodzili
mu dwaj ksia: Franciszek Giernatowicz iwspominany
ju wikliski.
Na uroczystociach zebrao si bardzo duo
ludzi. Koci, jak iokalajcy go cmentarz, nie by
wstanie pomieci wszystkich. Jak zaznaczy Ludomir
Grzybowski, urzdnik zChcin, azarazem uczestnik
uroczystoci: Postawiono prowizoryczne otarze na
smtarzu ijedni ksia wkociele, drudzy na zewntrz
odprawiali msze wite. Kazania rwnie prawione
Klasztor witokrzyski wkocu XIX w. Ze zbiorw J. Osieckiego
10
byy wrnych punktach, awszystkie bez wyjtku

w duchu patriotycznym, wszystkie zachcajce do
jednoci, braterstwa, wytrwania wprzedsiwziciu,
przedstawiajce obecny opakany stan ucisk iniejaki
bysk wprzyszoci: swobody, dobrobytu, ajak jeden
zkaznodziei wyrazi si na ambonie: Bdzie jak za
krla Sasa: jedz, pij ipopuszczaj pasa.
W drodze powrotnej pielgrzymi kieleccy znowu bratali si z ydami chciskimi. Tym razem
zinicjatyw wyszli sami ydzi, ktrzy gromadnie
zebrali si przed bram miasta na przywitanie
pielgrzymki. Podczas przywitania wygoszono
zjednej idrugiej strony wiele mw patriotycznych.
Na koniec ydzi wraz zpielgrzymami udali si do
jednego zkociow chciskich celem odprawienia
modw za pomylno ojczyzny.
Najwiksze jednak znaczenie dla budzenia si
wiadomoci narodowej, zwaszcza wrd warstw
najniszych caego regionu Gr witokrzyskich miay
uroczystoci religijne, ktre odbyy si 14 wrzenia
na witym Krzyu. Tego dnia kadego roku odbywa
si odpust zokazji Podwyszenia Krzya witego,
na ktre to uroczystoci przybyway tumy ludzi.

Wprzygotowaniach tego odpustu wzili udzia
przedstawiciele wszystkich warstw spoecznych
znajbliszej okolicy. Pracami kierowali patriotycznie
nastawienie ksia zBodzentyna, Opatowa iKunowa.
Dusz wszystkich poczyna by ks. Kacper Kotkowski,
ktry odegra istotn rol w budowaniu pastwa
podziemnego wwojewdztwie sandomierskim.
Wrmy na moment do ksiy bodzentyskich,
bo caa ich trjka tj. ks. Antoni Chuda, ks. Antoni
Umiski iks. Izydor Cigliski poprzez goszenie
patriotycznych kaza w kocioach Bodzentyna
iokolicy skutecznie wpynli na wzrost nastrojw
patriotycznych wrd ludnoci zamieszkaej upodna Gr witokrzyskich. Mona nawet zaoy,
e inicjatywa zorganizowania wielkich uroczystoci
na witym Krzyu wdniu 14 wrzenia 1861 roku
bya ich inicjatyw.
Niema rol wtych pracach odegrali spiskowcy
warszawscy, a wrd nich Wodzimierz Wolski,
przedstawiciel cyganerii warszawskiej i autor
libretta do Halki.
Na odpust przybyo wiele pielgrzymek zKrlestwa
Polskiego. Najwiksze jednak wraenie zrobiy dwie
kompanie, jedna zWarszawy, adruga zTarczka,
serca Gr witokrzyskich. Kompania zWarszawy
liczya okoo 400 osb izoona bya przewanie
zmodziey rzemielniczej iszkolnej. Jak powiada
Walery Wrblewski, bya to po prostu wyprawa
rewolucyjna wcelu pobudzenia izrewolucjonizowania
wsi imiasteczek. Na przywitanie kompanii ks.Ignacy
Zakrzewski zOpatowa wygosi niezwykle pomienn
mow. Powiedzia m.in. Wy, warszawianie, wy pierwsi
sptane rce idusz do gry wznielicie, wam to
wszystko zawdziczamy, czem dzisiaj jestemy (...)
Ks. Adam Jerzy Czartoryski. Ze zb. J. Lesiaka
Przyjmujemy was zotwartym sercem, przyjmujemy

wobjcia nasze, narodu caego. Warszawianie zblicie
si tedy do nas, bohaterzy miesica lutego ikwietnia.
Kompanie z Tarczka prowadzi ks. Sebastian
Zborowski, uczestnik Powstania Listopadowego.
Starzec ten ubrany wbia kom zkrzyem wrku,
jecha przed tumem wiernych
Kompanie z Tarczka prowadzi ks. Sebastian
Zborowski, uczestnik Powstania Listopadowego.
Starzec ten ubrany wbia kom zkrzyem wrku,
jecha na koniu przed tumem wiernych.
Na odpust przybyo okoo 30 tys. ludzi, wtym
kilkadziesit, lub moe nawet - jak sugeruj niektre
przekazy rdowe 300 ksiy. Wspominany ju L. Grzybowski, ktry rwnie by obecny na uroczystociach
na witym Krzyu odnotowa: Takiej masy rnorodnej
ludnoci nie spotyka si chyba wCzstochowie, ale
takiego nastroju nigdzie. Wszystko pod wpywem
entuzjazmu, oywienia otuchy, nadziei, ajednak jaka
boja, niepewno, myl jakiego niebezpieczestwa
owadniaa umysy. Ibya niby swoboda, nikt, jak to
mwi, wdrog nie wchodzi, wszystko wolno byo
mwi ipiewa, co si podobao, azawsze niejako
lk iobaw zna byo. Grzybowski doda jeszcze, e
andarmi rosyjscy, ktrzy mieli pilnowa porzdku,
poodpinali paasze iwmiejsce swych urzdowych
czapek zaoyli czerwone konfederatki, a nawet
piewali Jeszcze Polska nie zgina.
Przy gwnym otarzu naboestwo odprawia
biskup sandomierski ks. Jzef Juszyski, ahomilie do
zebranych wygosi wspominany ju ks. Zakrzewski.
11
Jego homilia jak zaznacza naoczny wiadek tych

zdarze, Wadysaw Zapaowski tak wielkie sprawia
wraenie na suchaczach, e lud mao powiedzie
paka, pacz zamieni si wjeden cigy jk iryk,
aecho daleko roznioso si po lesie.
Po naboestwie biskup Juszyski powici
krzy postawiony wzwizku ze mierci ks. Adama
Czartoryskiego. W czasie tej ceremonii na wiey
kocioa grano: Jeszcze Polska nie zgina, a lud
krzycza hurra.
Sama uroczysto, azwaszcza przemarsz pielgrzymek, ktre niosy ze sob sztandary kocielne,
przybrane bogato wemblematy narodowe, wszystko
to razem miao istotny wpyw na wzrost nastrojw
patriotycznych.
Rozwj wypadkw wKrlestwie Polskim zaniepokoi wadze do tego stopnia, i uznano za konieczne
wprowadzenie stanu wojennego. Ogoszono go jesieni
1861 roku. Zarzdzenia stanu wojennego byy surowe
imocno krpoway ycie mieszkacw miast iwsi.
Nie oznaczao to jednak rezygnacji zokazywania
nastrojw patriotycznych. Zkoniecznoci miay one
mniejszy wymiar. Niemniej jednak zarwno wKielcach,
jak w Jdrzejowie, Bodzentynie, czy na witym
Krzyu manifestowano postawy religijno-patriotyczne.
Najwiksz rol odgrywali ksia, ktrzy podczas
goszonych kaza cigle nawracali do sytuacji politycznej
Polakw, akade kazanie koczyo si zapewnieniem,
e wczeniej czy pniej powrci wolna ojczyzna.
Z drugiej strony stan wojenny zmobilizowa
Czerwonych do zwikszenia tempa przygotowa
dowybuchu powstania. Podjto wic szerokie dziaania
zmierzajce do wcignicia do konspiracji szerszych
rzeszy spoeczestwa. Najintensywniejsze dziaania
podjto w Zagbiu Staropolskim, a ich celem
byo pozyskanie dla sprawy narodowej robotnikw
zatrudnionych wtamtejszych kopalniach ihutach.
Od poowy 1862 roku, awic od czasu kiedy
spodziewano si, e wkadej chwili moe nastpi
pobr do wojska wedug list, czyli tzw. branka,
zintensyfikowano przygotowania do wybuchu powstania. Centralne kierownictwo Czerwonych ustalio
jednolity system zarzdzania spiskiem. Kraj zosta
podzielony na wojewdztwa, powiaty na okrgi.
Podstawa organizacji w wojewdztwie stanowia
dziesitka z dziesitnikiem na czele. Dziesitki
grupowano wsetki, za 10 setek stanowio okrg.
Okrgi podlegay naczelnikom powiatowym, a ci
zkolei naczelnikom wojewdzkim.
Na obszarze midzy Wis a Pilic, ktry
w strukturze administracyjnej stanowi guberni
radomsk, utworzono dwa wojewdztwa: sandomierskie
z siedzib w Radomiu i krakowskie z siedzib
w Kielcach. Wojewdztwami zarzdzay komitety
zoone z5 osb: naczelnika wojewdzkiego, trzech
naczelnikw wydziaw (wojskowego, administracyjnego
i finansowego) oraz komisarza reprezentujcego
12
M. Langiewicz. Fot. ze zb. Jana Lesiaka.
A. Kurowski ijego oficerowie. Fot. ze zb. Jerzego Osieckiego.
Komitet Centralny Czerwonych. Kierownictwo

ruchu w wojewdztwie sandomierskim przybrao
nastpujcy ksztat: naczelnikiem wojskowym zosta
36-letni Marian Langiewicz, byy oficer armii pruskiej,
uczestnik kampanii Garibaldiego we Woszech.
Komisarzem by Ignacy Maciejowski, powieciopisarz.
Ponadto w skad komitetu wchodzili: ks. Kacper
Kotkowski, Wodzimierz Aleksandrowicz, nauczyciel
gimnazjum radomskiego oraz Walery Tomczyski,
urzdnik gubernialny.
Komitet Wojewdztwa Krakowskiego stanowili:
Wadysaw Janowski, podsdek sdu kieleckiego,
abrat Jzefa Kajetana Janowskiego sekretarza Rzdu
Narodowego, Apolinary Kurowski, ziemianin zTyca
spod Jdrzejowa oraz Stanisaw Goslar, urzdnik
Lenictwa Kielce. Komisarzem zosta Wojciech Biechoski, syn rwnie Wojciecha, urzdnika sdowego
wKielcach. Komitet Centralny na naczelnika wojennego
desygnowa pk. Jzefa Czapskiego przebywajcego
cigle zagranic. Wobec faktu, e Czapski nie zgosi
si do Kielc, naczelnikiem wojskowym wyznaczono
Kurowskiego. Byo to zupene nieporozumienie, bowiem
nie posiada on adnego przygotowania wojskowego.
strzelby myliwskie chciao rusza przeciwko 12 tys,

dobrze uzbrojonego wojska carskiego.
Wwojewdztwie sandomierskim z8 zaplanowanych
atakw przeprowadzono tylko trzy, amianowicie na
Szydowiec, Bodzentyn iJedlni. WSzydowcu stay
dwie roty (okoo 400 onierzy) wojska rosyjskiego.
Atak na miasto poprowadzi sam Langiewicz. Dysponowa on okoo 400 powstacami, wywodzcymi si
zmodziey inteligenckiej irzemielniczej Radomia,
atake spord robotnikw Zagbia Staropolskiego.
Wrd atakujcych by mody Walery Przyborowski,
pniejszy wielki historyk Powstania Styczniowego.
Powstacy okoo 2 wnocy weszli trzema kolumnami
do Szydowca ipo krtkiej walce wyparli wroga.
Dowodzcy garnizonem Rdigier cofn si poza miasto,
apowstacy przystpili do fetowania zwycistwa.
Rankiem kiedy dowdztwo rosyjskie zorientowao
si, e oddzia polski nie jest tak liczny, jak to wygldao wciemnociach nocy, wydao rozkaz odbicia
Szydowca. Miasto na nowo znalazo si wrkach
rosyjskich. Powstacy za, zgodnie z przyjtymi
wczeniej zaoeniami przez Langiewicza, wycofali
si wrejon Wchocka iSuchedniowa.
Z polecenia Komitetu Centralnego Langiewicz

iKurowski odbyli 18 stycznia 1863 roku wKielcach
narad wojenn. Wtrakcie jej trwania obaj dowdcy
ustalili wspdziaanie na noc styczniow. Ustalono
wtedy, e bdzie zaatakowanych 8 miejscowoci,
gdzie stacjonoway garnizony rosyjskie: Biaaczw,
Bodzentyn, Ia, Jedlnia, agw, Opatw, Szydowiec
iKozienice.. Natomiast wwojewdztwie krakowskim
atak mia by prowadzony na Kielce iJdrzejw.
Byy to plany nierealne, bo zaledwie okoo 3,5 tys.
sprzysionych, uzbrojonych wkosy, piki ipojedyncze
Zpodobnym skutkiem przeprowadzono atak na

Bodzentyn, gdzie stacjonowao okoo 200 onierzy
rosyjskich. Do walki znimi ruszyo okoo 400spiskowcw z Suchedniowa, ktrych prowadzili bracia
Dawidowiczowie oraz okoo 100 mieszkacw
Bodzentyna. Atak ten by zupenym zaskoczeniem
dla zaogi rosyjskiej. Oficerowie carscy, co prawda
ju wgodzinach poudniowych, zauwayli wmiecie
zwikszony ruch. Pod ich kwatery, rozmieszczone po
domach prywatnych, przybywali co chwila rzekomi
ebracy, ktrzy mieli rozpozna czynnoci przeciw-
Formacje powstacze. Drzeworyty zprasy francuskiej (Le Monde Illustre)

z1863 r. ze zb. Tomasza Kalety.
Formacje powstacze ze zb. Tadeusza Kotlarza.
13
nika. Zaniepokojonym oficerom tumaczono, e ten

zwikszony ruch to efekt odbywajcych si czterech
wesel. Argument ten ich przekonywa, zwaszcza
e by wzmocniony wypiciem duej iloci okowity.
O godzinie 1-ej w nocy sygnaturka kocielna
daa zna do ataku. Spiskowcy ruszyli na kwatery
onierskie. Wrd onierzy nastpi ogromny popoch.
Nie mogli oni zrozumie, dlaczego napadli na nich
ci, ktrzy jeszcze kilka godzin wczeniej okazywali
im przyja isympati.
Przeciwnik opanowa jednak powstae zamieszanie.
Spiskowcy sabo uzbrojeni musieli si cofn do
pobliskiego lasu. onierze rosyjscy za obawiajc si
ponownego ataku wycofali si do garnizonu kieleckiego.
Wczasie napadu na Bodzentyn miao miejsce
pewne zdarzenie, ktremu warto powici nieco
miejsca. Ot wszeregach wojsk rosyjskich suyo
wielu Polakw, ktrzy wcale nie mieli zamiaru przej
do powstacw. Tak tez byo wkompanii stacjonujcej
wBodzentynie, wktrej suy Polak onazwisku
Zielonko. Kiedy powstacy schwytali go, nie tylko e
nie chcia przej na ich stron, ale tez nie udzieli
im adnej informacji, ktra mogaby by przydatn do
prowadzenia dalszego ataku. Powstacy wodwecie
odcili mu jzyk.
Najwikszy sukces odnieli powstacy podczas
ataku na Jedlni, lec w okolicach Radomia.
Dowodzcy atakiem Narcyz Figietty na czele 150powstacw skutecznie zaatakowa garnizon skadajcy
si z200rosyjskich saperw. Zwycistwo pod Jedlni
miao znaczenie moralne. Ukazao one bowiem,
ejeeli powstacy dobrze przygotuj atak, to mimo
gorszego uzbrojenia, s wstanie odnie sukces.
Spod Jedlni, Bodzentyna, atake innych miejscowoci wojewdztwa sandomierskiego gdzie nie doszo
do ataku, powstacy cigali do Wchocka, gdzie
wcigu nastpnych kilku dni stworzono silny obz.
Daleko gorzej w noc styczniow byo w wojewdztwie krakowskim. Ustalono, e atakiem na
Kielce kierowa bdzie sam Kurowski, a atakiem
na Jdrzejw Ignacy Dobrski, naczelnik powiatu
olkuskiego wstrukturze powstaczej.
Polscy kosynierzy przed walk. Drzeworyt z Le Monde Illustre

z1863r. ze zb. T. Kalety.
14
Atak na Kielce mia zosta przeprowadzony

zKarczwki, gdzie zebrao si 200-300 spiskowcw.
Walki jednak nie podjto, bo uznano, e tak nieliczna
grupa nie moe atakowa 700-osobowego garnizonu
rosyjskiego. Wtej sytuacji wikszo spiskowcw
rozesza si do domw. Tylko z niewielk grup
Kurowski itowarzyszcy mu Biechoski udali si
pod Jdrzejw, by poczy si zDobrskim, ktry
rwnie nie podj adnych dziaa wojskowych
tylko wycofa si do okolicznych lasw. Tu doszo
do narady w czasie ktrej ustalono, e Dobrski
wraz zBiechoskim iczci powstacw udadz
si do Ojcowa, by zakada tam obz idoprowadzi
do utworzenia duego zgrupowania partyzanckiego.
Natomiast Kurowski z pozostaymi partyzantami
postanowi czeka wlasach jdrzejowskich do czasu
przeprowadzenia branki, ktr wadze Krlestwa
Polskiego postanowiy przeprowadzi w terenie
wdniu 27 stycznia. (wWarszawie bya ona przeprowadzona w nocy z 14/15 stycznia). Jednym
sowem Kurowskiemu chodzio oodbicie poborowych
iwcielenie ich do oddziaw powstaczych. Plan
ten udao si zrealizowa cakowicie. Ponadto
Kurowski 27 stycznia zaj Jdrzejw bez walki.
Stao si to dlatego, e stacjonujca tam zaoga
rosyjska na rozkaz gen. Czengierego, naczelnika
wojennego powiatu kieleckiego, otrzymaa polecenie
translokacji do Kielc. Przez trzy dni Jdrzejw by
wolny imwiono opolskich rzdach wtym miecie.
30 stycznia Kurowski uda si do Ojcowa.
Brak sukcesw wnoc styczniow wobu wojewdztwach, brak wsppracy midzy naczelnikami
wojskowymi tych wojewdztw, wszystko to razem miao
wpyw na rozgoryczenie ludnoci, ktra emocjonalnie
bya zwizana zwalk. Jadwiga Prendowska, kurierka
Langiewicza tak oto scharakteryzowaa stan umysw
swych rodakw po nocy styczniowej: Straszna tobya
noc () od zmysw odchodziam zniepokoju itrwogi
olos wszystkiego () Na koniec zrodzi si dzie, aja
wszystko przeyam teraniejsze iprzysze. Peno
uciekinierw przybiegao, opowiadajc, e wszystko
stracone, rozbite, przepade..
Powstacza jazda. Drzeworyt zprasy francuskiej z1863 r.

Ze zb. T. Kalety.

Robert Osiski
rzypadajca w biecym roku 150 rocznica

wybuchu Powstania Styczniowego stanowi
doskona okazj nie tylko do uroczystych obchodw
ipatriotycznych uroczystoci. Historycy ipublicyci
wydaj wiksz ni zwykle ilo opracowa ipublikacji,
powiconych rnorodnym aspektom owego zrywu
narodowego. Wten sposb stworzone zostay warunki
do uporzdkowania i usystematyzowania wiedzy
historycznej na temat tego fascynujcego okresu
naszych dziejw narodowych. Historiografia Powstania
Styczniowego poczynia znaczce postpy, zwaszcza
po 1990r., kiedy to historycy polscy uzyskali szerszy
dostp do archiww rosyjskich, przechowujcych
materiay ztego okresu. Wostatnim czasie ukazao
si kilka publikacji irozpraw naukowych, bdcych
prb nowego, odbiegajcego od dotychczasowych
stereotypw, spojrzenia na problematyk Powstania
Styczniowego.
Dziejom Powstania Styczniowego na terenie
Ponidzia nie powicono, jak dotd, osobnego
opracowania monograficznego. Ukazao si kilka
publikacji, bdcych prb przestawienia przebiegu
powstania na Ponidziu. Najwaniejsze z nich to:
referat prof.Wiesawa Cabana Powstanie Styczniowe
wpowiecie stopnickim, opublikowany wopracowaniu

Tradycje walk owyzwolenie narodowe ispoeczne
na Ziemi Buskiej. Materiay sesji popularnonaukowej
11.IV.1987 roku, wydanym wKielcach w1988 roku
ipraca Leopolda Wojnakowskiego Wyszli noc wpole,
wydana przez Wydawnictwo GENS w Kielcach
w2000r. Publikacje te, jakkolwiek poruszaj wiele
aspektw zwizanych z przebiegiem powstania,
zpewnoci nie wyczerpuj tematu. Opracowanie
niniejsze jest wic prb wypenienia pewnej luki,
wystpujcej w dotychczasowych opracowaniach.
W nowym wietle ukazana zostaa chociaby
dziaalno andarmerii powstaczej, udzia Adama
Chmielowskiego wbitwie pod Grochowiskami, czy
te historia elitarnej formacji uaww mierci.
Prezentowane opracowanie nie jest monografi.
Stanowi jedynie prb uporzdkowania dotychczasowej
wiedzy owydarzeniach 1863 i1864 roku na Ponidziu
i ukazania ich w pewien chronologiczny sposb.
Opisywane wydarzenia obejmuj m.in: manifestacje
religijno-patriotyczne poprzedzajce wybuch powstania,
opis bitew ipotyczek, udzia mieszkacw wwalkach
powstaczych, dziaania andarmerii powstaczej,
dziaalno organizacji cywilnej oraz miejsca pamici
zwizane ztymi wydarzeniami.
Maksymilian Gierymski Kozacy wpochodzie. Tygodnik Illustrowany. Ze zb. WBP w Kielcach
15
Wpowstaczej organizacji terytorialnej Ponidzie

naleao w wikszoci do powiatu stopnickiego
wojewdztwa krakowskiego. Stolic administracyjn
powiatu byo miasto Stopnica, liczce wwczas okoo
2.500 mieszkacw. Wmiecie tym by najwikszy
wpowiecie garnizon wojsk carskich, skadajcy si
zdwch rot piechoty puku smoleskiego, szwadronu
dragonw isotni kozakw. Przed wybuchem powstania
zaogi rosyjskie stacjonoway take w Piczowie
iChmielniku. Organizacja narodowa powiatu stopnickiego rekrutowaa si gwnie zmieszczastwa,
a take z ziemiastwa i oficjalistw dworskich.
Naczelnikiem organizacji cywilnej by pocztkowo
Wadysaw Goemberski szanowany waciciel
ziemski, anastpnie Henryk Skierski (ojciec pniejszego generaa Leonarda Skierskiego), natomiast
naczelnikiem organizacji wojskowej Jan Sipowicz.
Dziaania zbrojne na terenie Ponidzia przebiegay
z rnym nateniem. Niewtpliwie najwikszy
rozgos zyskay dwie bitwy, koczce kampani
dyktatorsk gen. Mariana Langiewicza: pod Chrobrzem (17.03.1863r.) iGrochowiskami (18.03.1863r.).
Inne bitwy ipotyczki miay miejsce: pod Potokiem
(20.03.1863r.), Grami (18.06.1863r.), Komorowem
(20.06.18963r.), Bugajem (13.08.1863r.), Stawami
(9.10.1863r.), Drugni (4.11.1863r.), Strojnowem (4.11
i24.11.1863r.), Tarnoska (20.11.1863r.), Mierzwinem
(5.12.1863r.), Chmielnikiem (20.01.1864r.), Stopnic
(26.03.1864r.). Ostatni walk stoczy 3.05.1864r.
w rejonie Piczowa konny oddzia andarmerii
narodowej Wadysawa Nowackiego-Kopaczyskiego
ps. Junosza.
odbya si wczerwcu 1860r. wczasie pogrzebu

wdowy po gen. Jzefie Sowiskim bohaterskim
obrocy Woli w1831r. 27 lutego 1861r., podczas
manifestacji na Placu Zamkowym w Warszawie,
wojsko otworzyo ogie do manifestantw. Pado
5zabitych. 8 kwietnia, wczasie kolejnej manifestacji,
doszo do masakry.
Wydarzenia, oktrych mowa, wywoay ywy
oddwik na prowincji. Wwielu miastach imiasteczkach odbyway si naboestwa aobne za
polegych, wktrych uczestniczyy tumy. Wiele osb
przywdziao aobne stroje, wktrych ostentacyjnie
paradowano po ulicach. Kobiety ozdabiay aobne
suknie biuteri elazn, ktrej symbolika korona
cierniowa, acuch, kajdany wyranie nawizywaa
do cierpie narodu. Organizowano take naboestwa
z okazji rocznic narodowych, w czasie ktrych
piewano Boe co Polsk lub Zdymem poarw.
Wwielu parafiach zinicjatywy ksiy ustawiano
krzye, upamitniajce krwawe wydarzenia 27 lutego
i8 kwietnia.
Podobnie byo na Ponidziu. Busko byo pitym
co do wielkoci miastem powiatu stopnickiego, ale
posiadajc uzdrowisko, byo wsytuacji szczeglnej.
Dua liczba korzystajcych zbuskich wd stwarzaa
korzystne warunki do przekazywania najnowszych
informacji, wymiany pogldw, ksztatowania postaw.
Latem 1861r. przebywa na kuracji wBusku Karol
Majewski, bdcy czoow postaci ycia spiskowego
wkraju. Nawiza on ywy kontakt zmiejscowymi
I. Ponidzie wokresie manifestacji

religijno-patriotycznych.
Klska Rosji wwojnie krymskiej zapocztkowaa
okres reform Aleksandra II. Pod wpywem nacisku
wikszoci spoeczestwa imperium rosyjskiego,
szczeglnie wobec nasilajcych si buntw chopskich,
car uzna za konieczne przeprowadzenie niezbdnych
reform, przede wszystkim zniesienia poddastwa
i reformy uwaszczeniowej. Towarzyszya temu
pewna liberalizacja stosunkw wewntrznych
izagodzenie cenzury.
WKrlestwie Polskim wydarzenia te wywoay
znaczne oywienie polityczne. Do kraju zaczli wraca
zesacy syberyjscy, atake emigranci zzachodu.
Wkoach ziemiaskich zaczto mwi okoniecznoci
uregulowania kwestii wociaskiej. Miao si tym
zaj Towarzystwo Rolnicze, ktrym kierowa Andrzej
hr. Zamojski. Od 1859 roku wWarszawie zaczy
powstawa tajne koa modzieowe, ocharakterze
samoksztaceniowo-spiskowym. Chcc pobudzi
ducha narodowego w spoeczestwie modzie
warszawska zacza organizowa manifestacje
religijno-patriotyczne. Pierwsza taka manifestacja
16
Karol Majewski.
organizatorami manifestacji religijno-patriotycznych,

udziela im wskazwek, inspirowa do dziaania.
To zapewne pod jego wpywem zorganizowano
wBusku 25 sierpnia 1861r. manifestacyjne naboestwo za pomylno Ojczyzny, wczasie ktrego
piewano pieni patriotyczne. Jadwiga Prendowska,
znana konspiratorka i dziaaczka powstacza,
takwspominaa tamte wydarzenia:
Wlecie 1861 pojechalimy do wd do Solca itam
manifestacje nam wypado urzdzi. Wszdzie sypano
kopce istawiano krzye znie obrobionego drzewa na
pamitk piciu polegych. WKrakowskiem najpierw
postawiono taki w Busku, prawie w poowie alei
prowadzcej zmiasteczka do zakadu. Od rana, przy
dwikach pieni Boe co Polsk lub Zdymem
poarw woono ziemi taczkami, panowie, chopi
imieszczanie; po ukoczonej pracy, do ktrej ipanie
pomagay, nastpia wsplna uczta wparku, waltanie
okrgej, gdzie teraz stoi kaplica. Naturalnie, e imy
tam bylimy.
Podobne manifestacje, zwizane z sypaniem
kopcw istawianiem krzyy, odbyy si wSolcu,
Stopnicy, oraz zapewne wPiczowie, najwikszym
wczesnym miecie na Ponidziu
Du rol wbudzeniu wiadomoci narodowej
odgrywali ksia. Proboszcz parafii Szczawory
ks. Kamiski wygasza patriotyczne kazania,
ktre stay si powodem licznych donosw do wadz.
Podobnie byo w Szacu, gdzie proboszczem od
1861r. by ks. Kazimierz Wnorowski zesaniec na
Syberi za udzia wspisku w1848r. Ks. Wnorowski
gosi kazania, wktrych przypomina potg Polski
wczasach minionych iwzywa do zgody narodowej.
Wiosn 1861r. zanotowano wcaym Krlestwie
Polskim masowe wystpienia chopskie, bdce
faktycznie buntem przeciwko paszczynie. Wystpienia
takie miay miejsce take na Ponidziu. 15 kwietnia
1861r. blisko 3000 wocian z dbr Czarkowy
odmwio odrabiania paszczyzny. Nastpnego
dnia w majtku pojawi si naczelnik powiatu
stopnickiego Seweryn Gojski wtowarzystwie
komendanta andarmerii i30 kozakw. Wostrym
tonie przemwi do chopw, dajc powrotu do
pracy. Ci jednak nie chcieli nawet otym sysze.
Bunt zosta opanowany dopiero po 13 dniach, kiedy
cignito do pomocy dalszych kozakw ioddzia
wojska zMiechowa.
Duego rozgosu nabray wystpienia chopskie
wmajtku Zborw. Naczelnik powiatu tak opisywa
owe wydarzenia wswoim raporcie: Mieszkacy dbr
Zborw (...) podobnie zbuntowali si (...). Ich zuchwalstwo
byo prawie niebezpieczniejsze od czarkowskiego,
albowiem gdy zjechaem z 30 kozakami i dwoma
andarmami (...) odrazu nie dali aresztowa hersztw,
pomimo wszelkich perswazji, jednake wkocu ulegli
iukaraem gwnych dowdcw, amianowicie Adama
Felisa iFranciszka Startka po rzeg 15, Antoniego
Szustka, Michaa Przygod iJana Kanota po rzeg 10...
Wkwietniu imaju miay take miejsce wystpienia

chopskie wKobylnikach iStarym Korczynie, jednake
na duo mniejsz skal.
Manifestacje patriotyczno-religijne byy pierwszym
etapem przygotowa do wystpienia zbrojnego.
Wzwizku zwprowadzeniem wpadzierniku 1861r.
wKrlestwie Polskim stanu wojennego nurt ycia
patriotycznego zeszed do podziemia. Przystpiono
do organizacji sieci wadz powstaczych i sieci
spiskowej na prowincji. Wlipcu 1862 roku Komitet
Centralny wyda instrukcj, ustalajc jednolite
zasady zarzdzania organizacj spiskow wcaym
Krlestwie Polskim. Utrzymano podzia na wojewdztwa, powiaty iokrgi, na czele ktrych sta mieli
naczelnicy. Wlistopadzie 1862r. dokonano dalszej
reorganizacji, ustanawiajc naczelnikw wojskowych
inaczelnikw cywilnych.
Odtworzenie skadu idziaa organizacji spiskowej
wterenie napotyka na ogromne trudnoci, zpowodu
braku materiaw rdowych. Na podstawie szcztkowych przekazw rdowych ipamitnikarskich wiemy,
e wBusku istniaa komrka organizacji spiskowej
powiatu stopnickiego, jednake nie znamy ani jej
skadu, ani dziaa przygotowawczych do wybuchu
powstania. Wniektrych przekazach wspomina si,
jakoby istnia plan ataku na Piczw, w ktrym
spiskowcy zBuska mieli bra udzia, jednake nie
znajduje to potwierdzenia winnych rdach.
II. Bitwy ipotyczki.

1. Chroberz iGrochowiska 17 i18 marca 1863r.
11 marca 1863 roku wobozie wGoszczy gen.
Marian Langiewicz ogosi si dyktatorem powstania.
Nastpstwa tego faktu byy bardzo powane. Ju
wkrtce okazao si, e Rosjanie, ktrzy bardzo szybko
dowiedzieli si otym fakcie, postanowili ostatecznie
rozprawi si zdyktatorem. Znaczne siy rosyjskie
rozpoczy koncentryczny marsz wcelu likwidacji
zgrupowania Langiewicza.
Wnocy z12 na 13 marca 1863r. zaatakowane
zostay czaty obozu powstaczego w Sosnwce.
Langiewicz zrcznym manewrem wymkn si obawie
ipostanowi maszerowa wGry witokrzyskie,
gdzie byy zdecydowanie korzystniejsze warunki do
prowadzenia dziaa partyzanckich. Wczasie marszu
czsto dochodzio do utarczek zpodjazdami rosyjskimi,
jak np. 15 marca pod Giebutowem. 16marca wyruszy
Langiewicz zZaryszyna, zamierzajc dotrze na nocleg
do Zaworzy koo Chrobrza. Marsz po rozmikych,
botnistych drogach by bardzo ciki. Po zapadniciu
zmroku do celu byo jeszcze kilkanacie kilometrw,
a wojsko byo ju bardzo zmczone. Wwczas
Langiewicz, za namow chopw - przewodnikw,
17
Franciszek Rochebrune.
Wadysaw Bentkowski
postanowi zatrzyma si na nocleg wnajbliszej

miejscowoci, to jest wChrobrzu. Okoo 22.00 zmczeni
powstacy dotarli do Chrobrza. Sztab rozlokowa si
wpaacu margrabiego Aleksandra Wielopolskiego,
oddzia uaww mierci pk. Franciszka Rochebrune`awpiwnicach ioficynach, aposzczeglne
oddziay zajy kwatery we wsi.
Wielopolskiego, wykorzystywa okazj, by cho na

chwil zapomnie o trudach ycia powstaczego.
Szef sztabu - Wadysaw Bentkowski po dokonaniu rekonesansu wterenie radzi, by Chroberz
opuci, ze wzgldu na brak warunkw do obrony.
Langiewicz postanowi jednak zatrzyma si tu na
kilka dni, aby da ludziom odpocz po kilkudniowym
wyczerpujcym marszu.
Wtrakcie marszu wojsk powstaczych do Chrobrza

doczy do nich may, liczcy kilkunastu jedcw
oddzia, wktrym by m.in. dr Julian ukaszewski dziaacz demokratyczny zPoznania. Przywiz on
listy dla dyktatora, m.in. pismo od Michaa Bakunina,
zawierajce propozycj utworzenia przy oddziale
Langiewicza legionu ochotnikw rosyjskich. Langiewicz do pna wnocy konferowa zukaszewskim
osprawach powstania. Przedmiotem rozmowy byy
m.in. kulisy polityczne ustanowienia dyktatury.
17 marca rano dano onierzom nieco wolnego
czasu. Kilkunastu powstacw, otrzymawszy przepustki,
pojechao odwiedzi swoje rodziny wPiczowie. Cz
onierzy, wbrew surowemu zakazowi Langiewicza,
poczynaa sobie do swobodnie. Uczestnik wydarze - Aleksander Zdanowicz - tak zanotowa pobyt
wChrobrzu: ...Wiara porozpalaa ogniska ipieka
na patykach kury, gsi, indyki, wiartki woowiny lub
baraniny na parodniowy zapas i popijaa zdrowo
na pohybel margarbiemu i Moskalom. Podobne
wraenia zanotowa wswoim pamitniku ks. Serafin
Szulc - kapelan wpuku mjr. Wincentego Wanerta.
Sztab, ulokowany wmiar wygodnie wsalonach
18
Okoo 13.00 przyjecha tajny agent Langiewicza,

yd, przywoc wiadomo o wojsku rosyjskim
maszerujcym zPiczowa wstron Chrobrza. Wkrtce
przybya do obozu kurierka Langiewicza - Jadwiga
Prendowska, wtowarzystwie Klementyny Deskurowej
i modziutkiej Marii Stencel. Panie opowiedziay
dyktatorowi okozakach, cigajcych je od Piczowa,
a do Modzaw. Potwierdzili te wiadomoci chopi
wracajcy z jarmarku w Piczowie. Langiewicz
odby narad z szefem sztabu - Wadysawem
Bentkowskim - w wyniku ktrej postanowi nie
wdawa si w walk, lecz przej na lewy brzeg
Nidy ipomaszerowa na nastpny biwak do folwarku
Grochowiska. Osad t, pooon wrd rozlegego
kompleksu lenego, wybra na podstawie mapy
topograficznej jako miejsce stosunkowo bezpieczne,
nadajce si na kilkudniowy pobyt.
W tym czasie w Piczowie byy ju wojska
rosyjskie, pod dowdztwem pk. Ksawerego Czengierego
(oficer rosyjski, Wgier z pochodzenia). W okolicach Piczowa Rosjanie pochwycili kilku konnych
powstacw, ktrzy przebywali w odwiedzinach
uswoich rodzin. Ich zeznania upewniy Czengierego,

e Langiewicz obozuje wChrobrzu. Chcc wprowadzi
dyktatora wbd Czengiery przeszed pod Piczowem na prawy brzeg Nidy, dotar do Skrzypiowa
(ok.1,5km), anastpnie zawrci na lewy brzeg Nidy.
Praw stron Nidy zbliay si bowiem kolumny
mjr. Bentkowskiego - Polaka w subie carskiej
(nie myli zszefem sztabu Langiewicza, noszcym
to samo nazwisko) - cigajce powstacw a od
Miechowa. Czengiery lewym brzegiem Nidy przez
Pasturk dotar do Krzyanowic, gdzie postpujcy
przodem kozacy ujrzeli z wierzchokw wzgrz
wysuwajc si z Chrobrza kolumn powstacz.
Dopiero gdy wszyscy powstacy przeprawili si przez
rzek ispalili most, do Chrobrza przybyy oddziay
rosyjskie mjr. Bentkowskiego. Przybyy wic zbyt
pno, aby zaatakowa powstacw zdwch stron.
Okoo 15.00 wojsko Langiewicza rozpoczo
przepraw na lew stron Nidy po wskim, drewnianym
mocie na kobylicach. Zadanie osony przeprawy
otrzyma szef sztabu Wadysaw Bentkowski ktry
wtym celu zatrzyma przy sobie batalion piechoty
(gwnie kosynierw), batalion uaww, pluton saperw
ip plutonu uanw. Powierzone zadanie wykona
nastpujco: uanw wysa wzdu traktu piczowskiego,
wcelu rozpoznania si izamiarw przeciwnika, cz
uaww ustawi wtyralierze na skraju wsi od zachodu
ipoudnia, reszcie uaww poleci zorganizowa obron
we wsi wzdu gbokiego rowu, batalion piechoty
poleci ustawi za murem cmentarnym przy kociele,
jako rezerw. Pluton saperw, zaopatrzony wtopory,
som ibeczk smoy stan przy mocie. Po kilku
minutach przybyli galopem uani zwiadomoci, e
traktem piczowskim nadchodz kozacy. Wydawao
si, e walka jest nieunikniona. Kozacy, po wymianie
kilku strzaw zplacwk powstacz, nie przejawiali
jednak ochoty do walki. Wkrtce Bentkowski otrzyma
wiadomo, e kolumna powstacza przesza ju na
lewy brzeg Nidy. Zarzdzi wic wycofanie wstron
mostu, poczynajc od zewntrznych placwek. Wycofanie nastpio sprawnie, bez przeszkd ze strony
nieprzyjaciela.
Kiedy wszyscy powstacy przeszli na lewy brzeg
Nidy, saperzy kpt. Jzefa Hajkowskiego podpalili most,
oblewajc go smo iobkadajc wiechciami somy.
Oddzia uaww pozosta przy mocie po lewej stronie
rzeki, aby nie dopuci do ugaszenia go przez Rosjan.
Langiewicz wtym czasie maszerowa ku Grochowiskom.
Marsz odbywa si powoli, po rozmikej, gliniastej
drodze. Gdy czoo kolumny byo ok. 2 km od mostu,
na wzgrzach od strony Krzyanowic pojawio si
jakie wojsko. Langiewicz patrzy przez lunet, ale
nie mg rozpozna rodzaju formacji. Wwczas wysa
na rozpoznanie uana Stojowskiego, ktry zgosi si
na ochotnika. Ten ruszy galopem, ale wpoowie
drogi zawrci, ostrzelany ogniem karabinowym.
Na wzgrzach krzyanowickich byli wic Rosjanie!
Wwczas Langiewicz pogalopowa na czoo kolumny,
Poczet uaww.
poderwa idcy w stray przedniej batalion pod

dowdztwem pk. Dionizego Czachowskiego iszybkim
marszem obsadzi porose krzakami wzgrza po obu
stronach drogi do Grochowisk (wrejonie obecnego
osiedla Gacki). Wkrtce nadjechali kozacy, ktrzy
usiowali zepchn powstacw zzajtych pozycji.
Ostrzelani ogniem karabinowym cofnli si, ale
jeszcze kilkakrotnie podejmowali prby wyparcia
powstacw zzajmowanych pozycji.
Tymczasem w kolumnie gwnej zapanowao
zamieszanie, anawet pewne objawy paniki. Czoo
kolumny skrcio zdrogi gwnej na prawo, wstron
Zagoci. Cz kawalerii opucia kolumn irzucia
si na przeaj wkierunku Zagoci. Tabory cignce
z tyu, widzc wojsko rosyjskie i zamieszanie
wkolumnie powstaczej, samowolnie skrciy zdrogi
na prawo iprzez pole skieroway si do Zagoci.
Podczas zjedania zdrogi kilka wozw zywnoci
iwdk wywrcio si do rowu, awonice uciekli
na wyprzgnitych koniach. Przy palcym si mocie
pozosta samotny oddzia uaww. Przeciwko niemu
wysali Rosjanie szwadron dragonw. Szef sztabu
- Wadysaw Bentkowski - widzc przygotowania
dragonw rosyjskich do ataku na uaww, zwrci
si do pierwszego z brzegu dowdcy szwadronu
kawalerii, aby uszykowa szwadron wlini bojow,
by tym sposobem odstraszy dragonw. Ten go jednak
nie usucha, zasaniajc si rozkazem dowdcy
kawalerii gen. Jzefa Czapskiego. Szef sztabu zacz
wic prosi Czapskiego, aby ten zatrzyma ucieczk
19
kawalerii. Naley zaznaczy, e Wadysaw Bentkowski,

chocia szef sztabu zgrupowania powstaczego, nie
mia stopnia oficerskiego, nie mg wic rozkazywa
generaowi. Czapski nie usucha wezwa szefa
sztabu ipody wstron Zagoci.
Po odparciu kozakw Langiewicz pozostawi strzelcw na wzgrzach pod dowdztwem Czachowskiego,
asam wrci do kolumny gwnej. Pierwsze objawy
paniki zostay ju wwczas opanowane. Rosjanie nie
atakowali, ograniczajc si do mao skutecznego
ostrzau artyleryjskiego. Stosunkowo saba aktywno
przeciwnika umoliwia Langiewiczowi sformowanie
szyku bojowego. Ustawi wojsko wdwch liniach po
obu stronach drogi do Zagoci, kierujc kawaleri na
lewe skrzydo, asabiutk artyleri (dwie armatki
elazne) wcentrum.
Anna Henryka Pustowjtwna.Fot ze zb. J. Lesiaka.
Oddzia uaww pk. Rochebrune`a, doczekawszy

spalenia mostu, skierowa si wstron gwnych si
powstaczych. Widzc tak may oddzia wznacznym oddaleniu od si gwnych, Rosjanie wysali
przeciwko niemu szwadron dragonw. Rochebrune,
widzc kusujc kawaleri wroga, nie tylko nie
dopuci do popochu, ale zzimn krwi rozwin
uaww wlini bojow isurowo zakaza strzela,
a Rosjanie zbli si na dogodn odlego. Gdy
dragoni zbliyli si w penym galopie na okoo
300krokw, pierwszy szereg uaww odda salw.
Wrd dragonw zakotowao si, kilku spado zkoni,
reszta zawrcia. Po pewnym czasie ponowili atak. Tym
razem podjechali nieco wolniej, zsiedli zkoni izaczli
naciera wszyku pieszym. Widzc, e ich manewry
nie czyni na uawach najmniejszego wraenia, po
pewnym czasie wsiedli na konie iodjechali. Oddzia
uaww kontynuowa marsz, ostrzeliwany niezbyt
celnym ogniem artyleryjskim, ktrego jedynym efektem
byo zabicie konia pod Rochebrunem.
20
A do zmierzchu obie strony stay wgotowoci

bojowej, nie zdradzajc ochoty do akcji zaczepnej.
Jedynie na prawym skrzydle, na wzgrzach poronitych
krzakami, trwaa utarczka strzelcw Czachowskiego
zkozakami. Ostatecznie kozacy zdoali usadowi si
po lewej stronie drogi. Wzgrza po prawej stronie
drogi twardo trzymali strzelcy Czachowskiego.
Kiedy na dobre si ciemnio, Rosjanie zaprzestali
ognia. Powstacy sformowali kolumn marszow
ipodyli ku Grochowiskom, okrn drog przez
Zago iWeecz Stary.
Tak zakoczya si potyczka pod Chrobrzem.
Straty polskie byy niewielkie - 5 zabitych iokoo
20 rannych. Straty rosyjskie zapewne byy podobne.
Inne wszake straty okazay si znaczce ibrzemienne
wskutki. Tabory, ktre na samym pocztku walki
ucieky na przeaj do Zagoci, tylko wniewielkiej
czci doczyy do zgrupowania powstaczego. Gros
taborw oddalio si znacznie od pola walki inie
doczyo do zgrupowania. By wrd nich take wz
sztabowy zkancelari imapami, na ktrym jecha
sekretarz dyktatora Walery Tomczyski. Tak wic,
wobliczu silnego przeciwnika, powstacy pozostali
bez ywnoci, amunicji, lekarstw, map - sowem - bez
podstawowych rodkw do kontynuowania walki.
Okoo 22.00 oddzia powstaczy przyby do
Wecza Starego. Wobec ogromnego zmczenia cikim
marszem wciemnociach Langiewicz postanowi tu
przenocowa, arankiem pomaszerowa do odlegych
ook. 3 km Grochowisk. Zmczeni powstacy kadli
si gdzie popado, wikszo wstodoach istajniach.
Niewielu zdobyo cokolwiek do jedzenia. Najpniej,
bo okoo 2.00, przyby batalion pk. Czachowskiego,
pozostawiony jako ubezpieczenie na wzgrzach
wpobliu folwarku Leszcze.
Rankiem 18 marca oddzia gen. Langiewicza zacz
szykowa si do wymarszu zWecza. Duo kopotu
sprawi brak ywnoci. Wie liczya zaledwie kilkanacie
ubogich chaup, atabor zywnoci, odesany do
Grupa uaww mierci.
Zagoci na pocztku potyczki pod Chrobrzem, nie

doczy do oddziau. Okoo 8.00 wygodniali powstacy
ruszyli ku Grochowiskom, wysyajc po drodze kilka
wozw po ywno do Buska. Okoo 10.00 oddzia
rozoy si biwakiem na zrbie po wycitym lesie
wpobliu folwarku Grochowiska. Rozpalono ogniska,
rozkopano kopce zziemniakami iprzystpiono do
przygotowywania posiku. Intendent Tomasz Winnicki
wysa kilka wozw weskorcie uanw do okolicznych
wsi po ywno ifura.
Okoo 13.00 powrcili furaerzy zWecza bez
ywnoci, ale zwiadomoci, e we wsi s kozacy.
Nieco pniej podobne wiadomoci przywiz oddzia
wracajcy zBogucic. Furaerzy wysani do Szaca
nie powrcili. Wczasie furaowania zostali niespodziewanie napadnici przez dragonw rosyjskich
kpt.Czutti ipolegli wszyscy wnierwnej walce.
Zbiorowa mogia dwudziestu siedmiu polegych
znajduje si na poudnie od drogi zSzaca doGalowa,
nagruntach dawnego eremu kameduw.
Sytuacja powstacw stawaa si wic bardzo
grona. Znajdowali si pord nieznanego kompleksu
lenego, bez ywnoci, otoczeni jak si zdawao ze
wszystkich stron przez oddziay rosyjskie. Naleao
jak najszybciej wyrwa si z okrenia. Dyktator
zdecydowa przebija si wkierunku Galowa. Okoo
15.00 szef sztabu Wadysaw Bentkowski otrzyma
wiadomo, e od Galowa ukazuj si Rosjanie.
Wysa niezwocznie batalion uaww na czele zpk.
Rochebrunem, wcelu powstrzymania nieprzyjaciela.
Tymczasem siy gwne zbieray si do wymarszu. Okoo
16.00 kolumna ruszya wstron Galowa przez wsk
grobelk na mokradle. Nagle od strony lasu galowskiego
rozlegy si strzay. Rwnoczenie od strony Bogucic
odezway si armaty, apociski rozryway si wmiejscu
niedawno opuszczonego obozowiska. Niespodziewany
ogie wywoa wkolumnie powstaczej przeraenie.
Stao si jasne, e Rosjanie mieli dokadne informacje
opooeniu obozowiska powstaczego. Niebawem
rozlegy si strzay na tyach od strony Bogucic,
gdzie sta batalion pk.Czachowskiego. Wkolumnie
powstaczej zapanowao niebywae zamieszanie.
Kawaleria na czele zgen. Jzefem Czapskim, czujc
si zagroona wtrudnym, podmokym terenie, odskoczya wstron zabudowa folwarcznych, anastpnie
wzupenym nieadzie umkna wkierunku Galicji.
Na wskiej grobelce zapanowa niesychany cisk.
Ksidz Agrypin Konarski, zkrzyem wjednej rce
arewolwerem wdrugiej, bezskutecznie prbowa
zapanowa nad przeraonym tumem. W oglnym
zamieszaniu jedynie uawi Rochebruneanie stracili
gowy. Rozsypani wtyralier, ukryci za drzewami,
celnym ogniem przerzedzali szeregi wroga, postpujc
powoli naprzd. Wkrtce szwadron dragonw rosyjskich,
doznawszy znacznych strat wludziach ikoniach,
jako pierwszy rzuci si do ucieczki. Wwczas okoo
25uaww z2kompanii kpt.Wojciecha Komorowskiego, zokrzykiem Hurra! rzucio si na rosyjskie
armaty, zdobywajc je. Wobec braku koni nie mogli

ich jednak zabra ze sob iwdalszym cigu bitwy
artylerzyci rosyjscy powrcili z komi i zdoali
armaty uprowadzi.
Syszc oddalajcy si ogie karabinowy uaww,
Bentkowski wysa modego gewaltygiera Adama
Chmielowskiego wtamtym kierunku, aby zorientowa
si wsytuacji. Ten pogalopowa wstron walczcych
inie bez trudnoci odszuka pk. Rochebrunea, ktry
miota si ze wciekoci, e nikt nie pospieszy uawom
zpomoc imusz walczy samotnie. Wysa wic
Chmielowskiego po pomoc. Modzieniec natychmiast
ruszy z powrotem. Nie mogc odszuka nikogo
zwyszych dowdcw Langiewicz bowiem wtym
czasie, razem ze sztabem, odbywa rekonesans po
lesie przekaza wiadomo napotkanemu dowdcy
batalionu mjr. Niewiadomskiemu. Tenposa na
pomoc uawom kompani kosynierw kpt. Stanisawa
Wierzbiskiego. Kosynierzy dotarli do krawdzi
lasu, gdzie dowdca sformowa ich wlini bojow
izokrzykiem za mn wiara! rzuci si naprzd.
Wychodzca z lasu kolumna kosynierw doznaa
znacznych strat od ognia kartaczowego ikarabinowego
iwkrtce rozpierzcha si tak, e na polu pozosta tylko
Wierzbiski ztrzema oficerami ijednym kosynierem.
Cofn si wic iwgbi lasu ztrudnoci zebra
okoo 70 ludzi.
Po udanym ataku na rosyjskie armaty prawe
skrzydo uaww zbliyo si do nieprzyjaciela na
odlego szturmow. Wydawao si, e lada chwila
dojdzie do walki na bagnety. Rosjanie jednak nie
wytrzymali ipospiesznie wycofali si do Galowa,
gdzie zabarykadowali si wmurowanych chlewach
istajniach, oczekujc zniepokojem nadejcia powstacw. Rochebrune nie by jednak wstanie ciga
przeciwnika, dysponujc zbyt szczupymi siami.
Pozostawi oddzia na czatach, asam uda si do
sztabu po pomoc, niezbdn do kontynuowania pocigu.
Batalion pk. Czachowskiego, ktry stanowi
ubezpieczenie obozu powstaczego od strony Bogucic,
nie zosta powiadomiony na czas o wymarszu
wkierunku Galowa. Na odgos strzelaniny wrejonie
Grochowisk Czachowski postanowi doczy
do si gwnych. Na skrzyowaniu lenych drg
zMarzcina iBogucic do Grochowisk powstacy
natknli si na siy rosyjskie mjr. Bentkowskiego,
zdajce na pole bitwy. Wywizaa si gwatowna
strzelanina, po czym Czachowski zaatakowa na
bagnety lewe skrzydo rosyjskie. Po przebiciu si,
sdzc, e gwne siy powstacze s rozbite,
pomaszerowa na wschd idalej przez Mikuowice,
Jastrzbiec iRakw pody wGry witokrzyskie.
Tymczasem mocno zdezorganizowane gwne siy
powstacze wycofay si z nieszczsnej grobelki
iprzez mokrada porose kpami olszyny odeszy
na wschd, zalegajc wgstych zarolach. Jedynym
zwartym oddziaem by batalion mjr. Niewiadomskiego.
Tudotar Rochebrune, domagajc si pomocy wpocigu
21
uawi mierci wlegendzie Marsz uaww.

Nuty ze zb. Tadeusza Kotlarza.
za rozbitym nieprzyjacielem. Niebawem dano zna

onadcigniciu wieych si rosyjskich od strony
Buska. Skaday si one zdwch rot piechoty puku
smoleskiego, szwadronu dragonw itaboru. Dwie
kompanie strzeleckie mjr. Niewiadomskiego wysuny
si na skraj lasu iotworzyy ogie do nadcigajcego
przeciwnika. Rosjanie rozwinli tyralier na ce
izaczli ostrzeliwa powstacw. Wwczas doranie
stworzony oddzia, zoony zokoo 300 kosynierw
pk. Dbrowskiego, 100 strzelcw i kosynierw
kpt.Stanisawa Wierzbiskiego i24 uanw rtm.Jzefa
Nowaka dokona obejcia lasem pozycji Rosjan iwyszed
naich tyy. Najpierw uani rtm. Nowaka wykonali
szar na furgony, absorbujc tym uwag Rosjan.
Nastpnie zgstwiny lenej wyonili si kosynierzy i z odlegoci 80100 metrw uderzyli
na rosyjsk 7 rot smoleskiego puku piechoty.
Wgwatownej, krwawej
walce Rosjanie zostali
kompletnie rozbici. Wwczas kosynierzy uderzyli
na 3 rot zwizana walk ogniow ze strzelcami
Niewiadomskiego, ktr
rozbili na drobne grupki,
a nastpnie wyrnli
niemal w pie. Walka
pr zybraa charak ter
d r o b n y c h u t arc zek ,
toczonych w wysokoSymboliczna mogia lena
piennym lesie. Wkrtce w Grochowiskach.
22
Gen. Jzef miechowski dow. brygady piechoty.
zaczo zmierzcha ipole bitwy pokry padajcy

grubymi patami mokry nieg. Powstacy zaczli
si gromadzi wok rozpalonego na pobojowisku
duego ogniska. Wkrtce przyby Langiewicz
i przemwi do zgromadzonych, dzikujc im za
wysiek iodniesione zwycistwo. Okoo 22.00, mimo
ogromnego zmczenia, wyruszono do Wecza Starego
na nocleg. Okoo 200 wnocy dyktator zwoa rad
wojenn wdworku wWeczu Starym. Wwyniku
podjtych ustale Langiewicz postanowi podzieli
oddzia na mniejsze grupy. Sam postanowi uda
si incognito do Krakowa wcelu ...uregulowania
stosunkw rzdowych icywilnych.... Pozostawione
wWeczu wojsko potraktowao wyjazd dyktatora
jak ucieczk iwkrtce podyo jego ladem. Wten
sposb oddzia faktycznie przesta istnie. Jedyn
zwart grup, ktra kontynuowaa walk, by batalion
pk.Dionizego Czachowskiego.
Mogia powstacza w Busku (ok. 1920)
Trudno jest wmiar dokadnie okreli straty,

jakie kada ze stron poniosa wbitwie. Wrelacjach
pamitnikarskich panuje w tej materii znaczna
rozbieno. Wikszo historykw przyjmuje, i
obydwie strony straciy po okoo 300 zabitych
i zmarych z ran, oraz drugie tyle rannych.
Najbardziej wiarygodn, jak si wydaje, relacj na
ten temat przekaza wswoich Notatkach osobistych
z1863 roku Wadysaw Bentkowski: Jeli teraz
zapytamy owysoko strat zadanych iponiesionych
w zabitych i rannych, pod Grochowiskami, we
wszystkich ustpach bitwy, tobym j szacowa wedug
osobistych moich postrzee ikombinacyj, najwicej
na 200 zabitych (zobu stron razem) itylu lub
nieco wicej rannych. Tymczasem wkilka miesicy
pniej miaem sposobno rozmawiania wKrakowie
z jakim proboszczem czy wikariuszem z Buska;
twierdzi, i by obecny, jak wkilka dni po bitwie
trupw, pozbieranych w rnych stronach lasu,
grzebano we wsplnym dole, wprzytomnoci ksiy,
ie tych trupw byo ogem piset siedemdziesit
kilka. iluby z tej ogowej liczby przypadao na
Moskali, ailu na Polakw, poda nie umia ici,
co grzebali nie wiedzieli, gdy wszystkie trupy
byy (jak zwykle po kadej bitwie, gdzie plac boju
przez wojska jest opuszczony), cakiem zodziey
odarte inagie....
Na cmentarzu parafialnym w Busku-Zdroju
znajduje si mogia 25 powstacw zbatalionu
pk. Czachowskiego, polegych wwalce wrejonie
Grochowisk. Jest wrd nich kapelan batalionu
pk.Czachowskiego, zakonnik zklasztoru oo.reformatw w Stopnicy ojciec Antoni (Franciszek
Majewski), zakuty bagnetami wtrakcie udzielania posugi kapaskiej konajcym powstacom.
Napocztku stycznia 1939r. wmogile tej spocz
take 90 letni weteran powstania styczniowego
- mieszkaniec Buska por. Aleksander Uchnast.
2. Potok 20 marca 1863r.

Pk Dionizy Czachowski, po oderwaniu si
od nieprzyjaciela w czasie bitwy pod Grochowiskami, pomaszerowa skrajem lasu na wschd
i noc dotar do lasu na pnoc od Stopnicy.
Stamtd wysa oficerw do Stopnicy zrozkazem
nakazujcym dostarczenie ywnoci nastpnego
dnia. W tym czasie w Stopnicy byo due
zgrupowanie wojsk rosyjskich, tak wic rozkaz nie
mg by wykonany. Nastpnego dnia Czchowski
postanowi przedosta si wGry witokrzyskie.
Wtrakcie marszu, okoo 300 - osobowa kolumna
powstacza zostaa zaatakowana przez Rosjan.
Wwyniku wymiany ognia Rosjanie wycofali si,
co umoliwio powstacom dalszy marsz do rejonu
Gr witokrzyskich. Straty obu stron, zapewne
niewielkie, nie s znane.
3. Skalbmierz 30 maja 1863r.

Pod koniec maja byy kapitan artylerii rosyjskiej
Zygmunt Chmieleski zorganizowa wKrakowie
okoo 40 osobowy oddzia kawalerii, z ktrym
przed witem 30 maja przekroczy kordon graniczny.
Oddzia posuwa si szybko w gb Krlestwa,
unikajc spotkania znieprzyjacielem. Niespodziewanie wokolicach miasteczka Skalbmierza doszo
do starcia zpatrolem kozackim, wsile kilkunastu
koni. Konnica powstacza zimpetem uderzya na
nieprzyjaciela, ktrego w krtkim czasie pobia
irozpdzia. Nastpnego dnia konnica Chmieleskiego
poczya si zoddziaem andarmerii narodowej
Boczy (Kazimierza Baszczyskiego). Chmieleski
wkrtce przekaza dowdztwo swojego plutonu rotm.
Rogaliskiemu, a sam uda si do Krakowa, by
formowa nastpny oddzia.
Kazimierz Baszczyski Bocza.
4. Gry 18 czerwca 1863r.

17 czerwca 1863 roku oddzia andarmerii powstaczej, pod dowdztwem Kazimierza Konrada
Baszczyskiego ps. Bogdan Bocza, strudzony
forsownymi marszami ipotyczkami znieprzyjacielem,
kwaterowa wmiejscowoci Deszno. Oddzia liczy
okoo 300 jedcw iskada si z4 szwadronw:
jednego dragonw, jednego uanw idwch krakusw.
Okoo 22.00 przyby kurier, przywoc pilny rozkaz
udania si do miejscowoci Ratuje, celem uatwienia
przeprawy przez Wis silnemu oddziaowi zGalicji. Ogoszono alarm i, mimo rzsistego deszczu,
oddzia wyruszy w drog. Bocza postanowi
dotrze o wicie do majtku Gry, by przeczeka
dzie, a nastpnej nocy dotrze do Rataj. Celem
23
przygotowania kwater iposiku dla oddziau wysa

do Gr dwch intendentw.
Wtym czasie wmajtku Gry kwaterowa lotny
oddzia rosyjski pod dowdztwem sztabskapitana
Pleskaczewskiego. Oddzia skada si z dwch
rot piechoty, szwadronu dragonw isotni kozakw.
Oddzia ten powsta w Staszowie z inicjatywy
sztabskapitana Pleskaczewskiego, ktry zamierza
zdoby saw polowaniem na miatienikw. Intendenci powstaczy zostali pochwyceni przez kozakw
i zdradzili Pleskaczewskiemu zamiary Boczy.
Dowdca rosyjski postanowi urzdzi zasadzk na
powstacw. Piechocie poleci ukry si wzbou po
obu stronach drogi, ktr mieli maszerowa powstacy,
akawaleri ukry za stodoami izabudowaniami
gospodarczymi majtku wGrach.
Maszerujcy oddzia powstaczy zosta ostrzeony
przez miejscowego chopa ozasadzce rosyjskiej, ale
awangarda powstacza zlekcewaya to ostrzeenie.
Wkrtce piechota rosyjska otworzya do kolumny
powstaczej gwatowny ogie, akawaleria wysza
zukrycia iuszykowaa si do szary. Naodgos
strzaw Bocza, ktry by mocno przezibiony ijecha
bryczk, rozkaza poda sobie konia. Pogalopowa na
czoo kolumny irozkaza czoowemu szwadronowi
uderzy na rosyjsk piechot. Krakusi, praeni
rzsistym ogniem piechoty rosyjskiej, zaczli si cofa.
Wwczas Bocza porwa drugi szwadron ina jego
czele uderzy na nieprzyjaciela. Przywitany gradem
kul, zosta przeszyty dwoma kulami i straszliwie
porbany szablami przez rosyjskich dragonw. Widzc,
jak ukochany dowdca spada zkonia, krakusi poszli
w rozsypk. W krtkim czasie walka przybraa
charakter indywidualnych pojedynkw kawaleryjskich.
Uczestnik walki, Jan Newlin Mazaraki, wspomina
wswoim pamitniku:
Sdziem, e ju moja ostatnia godzina wybia;
broniem si okropnie, ciem wokoo siebie tak, e
zich pik trzaski odlatyway; dzielny mj ko rzuci
si wbok iztak si uderzy wjednego, e go
odtrci iwynis mnie zporodka tej fali; rczo
jego nie pozwolia im mnie dopdzi. Uciekam do
swoich, ktrzy wraz z uanami na wzgrku stali,
podjedam popod samym lasem, widz przed sob
lecego Wgra znaszych, ktrego kozak pik wpiersi
kuje. Wstrzymaem konia, wstaj wstrzemionach, by
ci, wznosz rk do gry, wtem czuj, e si ze mn
co dzieje; rka mi opada, cugle wypady, sabo mi,
czuj, e spadam zkonia itrac przytomno-kul
dostaem wlewy bok!
Ostatecznie kawaleria powstacza ulega przeciwnikowi iusza zpola bitwy. Rozbitkw zebra
wrejonie Wchadowa rotmistrz Dzianott idoczy do
oddziau Zygmunta Chmieleskiego. Wwalec polego
3 kawalerzystw: Majewski lat 26, Stanowski lat 35
24
irotmistrz Aleksander Szumodi (Szandor Szomogy).

Wielu rannych powstacw umieszczono wpaacu
Wielowieyskich wpobliskiej Lubczy. Pomocy lekarskiej
udzieli im dr Zawraski, zszywajc bez znieczulenia
rany, najczciej od szabel. Ciko rannego Bocz
przewieziono wnocy do Lubczy, ale zobawy przed
kozakami odesano go do gajwki w pobliskim
lesie. Stamtd zosta przetransportowany do dworu
wPrzezwodach, gdzie pomocy lekarskiej udziela mu
dr Olsiewicz, sprowadzony zJdrzejowa. Ranny zmar
19 czerwca opitej po poudniu. Pochowany zosta
wgrobowcu ksiy na cmentarzu wNawarzycach.
Na grobie postawiono krzy z szarf narodow,
ktry drugiego czy trzeciego dnia kozacy zniszczyli,
asam grb stratowali.
5. Gace iKomorw 20 czerwca 1863r.

W poowie czerwca na prawym brzegu Wisy
wobwodzie tarnobrzeskim koncentrowa si silny
oddzia powstaczy pod oglnym dowdztwem gen.
Zygmunta Jordana. Oddzia przemieci si wrejon
miejscowoci Maniw, na pnoc od Szczucina, skd
owicie 20 czerwca mia si przeprawi przez Wis
do Krlestwa. Przeprawa miaa si odby wdwch
grupach, ktre pniej miay si poczy.
Pierwsz grup, w sile okoo 300 strzelcw,
uzbrojonych wkarabiny gwintowane zbagnetami,
dowodzi mjr Edward Dunajewski. Grupa przeprawia
si przez Wis okoo 7.00 rano ipodya pomidzy
Wis awaem wilanym wkierunku miejscowoci
Gace. Okoo 8.00 powstacy zostali ostrzelani od strony
wau wilanego przez 2 roty piechoty moskiewskiej,
wspomagane przez oddzia objezczykw (tj. stranikw
granicznych). Pocztkowo woddziale powstaczym
zapanowao pewne zamieszanie. Okazao si, e cz
powstacw nie umiaa obchodzi si zbroni, inna
cz posiadaa niewaciwe kapiszony. Ostatecznie
Dunajewski rozwin lini okoo 140 tyralierw
i rozpocz walk ogniow z nieprzyjacielem.
Powstacy, cigle strzelajc, podsunli si pod
wa wilany, wskutek czego Rosjanie wycofali si
za wa. W wyniku kilkugodzinnej walki ogniowej
powstacy przekroczyli nasyp aRosjanie wycofali
si. Druga cz oddziau, ktra pozostaa za waem,
nie chciaa posun si naprzd, awczasie walki
wielu ucieko zpowrotem za Wis. Wtej sytuacji
Dunajewski wycofa walczcych zpowrotem za wa
wilany. Pozostao mu okoo 190 ludzi. Tymczasem
Rosjanie wrcili na poprzednio zajmowane stanowiska
i przypucili atak na powstacw. Dunajewski
wraz zoficerami bezskutecznie prbowa nakoni
powstacw do dalszej walki ale ci, widzc due siy
nieprzyjaciela, cofali si wstron Wisy. Ostatecznie
okoo 4 po poudniu nastpia przeprawa na brzeg
galicyjski, gdzie czekay ju wojska austriackie,
rozbrajajc okoo 150 powstacw. Dunajewski, wraz

zadiutantem Szymonowiczem iczterema strzelcami,
nie trafi na brd iuton wWile.
Druga grupa powstacw, pod dowdztwem
mjrJana Chociaka Popiela ps. Chosciakiewicz, przy
ktrej znajdowa si sam Jordan, przeprawia si przez
Wis okoo 7.00 rano iniemal natychmiast zostaa
zaatakowana od strony wau wilanego. Oddzia
powstaczy, poprzedzany acuchem tyralierw,
posuwa si naprzd, wypierajc Rosjan za wa
i spychajc w kierunku miejscowoci Komorw.
Rosjanie obsadzili zabudowania Komorowa istawili
twardy opr. Walka ogniowa przeduaa si, nie
dajc widocznego rezultatu. Wwczas Chociakiewicz wraz zadiutantem Juliuszem hr. Tarnowskim
i20ochotnikami uderzy na bagnety.
dragonw, podpuszczajc ich na okoo 40 krokw

istrzelajc salw, czym skutecznie zniechcili ich do
dalszych atakw. Rosjanie otrzymali kolejne posiki
isiy ich wzrosy do 4 rot piechoty, 2 szwadronw
dragonw, oddziau kozakw iobjezczykw. Powstacy,
oskrzydleni z3stron, cofali si powoli ku Wile.
Kiedy skoczya si amunicja nastpia bezadna
ucieczka. Ci, ktrym udao si przeprawi przez
Wis, zostali rozbrojeni przez Austriakw. Polegych
wrejonie Komorowa, wliczbie 72, pochowano we
wsplnej mogile na cmentarzu wBeszowej. Wgrudniu
ciao Juliusza Tarnowskiego zostao ekshumowane
ipochowane wkrypcie grobowej kocioa klasztornego
oo Dominikanw wTarnobrzegu. Do niewoli rosyjskiej
trafio 104 powstacw, wrd ktrych byli; kpt. Broski,
kpt. Maciszkiewicz, Mieczysaw Darowski, Stanisaw
iJzef Oegalscy.
6. Bugaj 13 sierpnia 1863r.

Oddzia konny andarmerii narodowej pod dowdztwem Bogusza (Mazurkiewicza) stoczy 3sierpnia
potyczk pod Sobkowem zlotn kolumn rosyjsk
por. Popowa, tracc wwalce 3 ludzi. Oddzia by
uporczywie cigany przez Rosjan przez ca dob,
ale szczliwie umkn pogoni i po kilku dniach
zatrzyma si na odpoczynek wwwozie porosym
gstym lasem, w rejonie przysika Bugaj, na
pnocny zachd od Modzaw. 13 sierpnia oddzia
zosta niespodziewanie zaatakowany przez kawaleri
rosyjsk ppk Zagriaskiego, wsile pszwadronu
dragonw i15 kozakw. Zaskoczenie byo cakowite.
Po krtkiej, chaotycznej walce powstacy zostali
wyparci z wwozu i poszli w rozsypk. Wedug
raportu ppk Zagriaskiego, powstacy stracili
20zabitych i8 jecw.
7. Stawy 9 padziernika 1863r.
Juliusz hr. Tarnowski.
Przywitani gradem kul tylko wsiedmiu zdoali

dotrze do linii stod. Ju Rosjanie zaczli pierzcha,
gdy mierteln ran otrzyma Juliusz Tarnowski,
awkrtce take Brokhausen iksidz kapelan, ktry
bez broni szed do ataku. Cik ran bagnetem
otrzyma kpt.Broski. Wtym czasie Rosjanie otrzymali
pomoc, wpostaci dwch rot piechoty, ktre wczeniej
rozprawiy si zoddziaem Dunajewskiego. Wzwizku
ztym Chociakiewicz wycofa si zKomorowa izaj
pobliski lasek, prowadzc nieustanna walk ogniow
wszyku tyralierw. Powstacy odparli cztery szare
Po bitwie pod Mechowem, 30 wrzenia 1863r.,

ppk Zygmunt Chmieleski czasowo podzieli swj
oddzia na dwie grupy. Jazd powstacz, pod
dowdztwem Neumana (Julian Pilne), wysa na
Ponidzie. 9 padziernika jazda powstacza kwaterowaa
wmiejscowoci Stawy, na poudnie od Motkowic.
Wczesnym popoudniem, wtrakcie spoywania obiadu,
powstacy zostali zaatakowani przez kolumn rosyjsk.
W czasie walki dowdca rosyjski wysa cz
kozakw przez las, celem obejcia lewego skrzyda
powstacw. Manewr te nie uda si zupenie, gdy
kozacy zostali zaatakowani przez 20 osobowy oddzia
andarmerii narodowej, pod dowdztwem Wadysawa
Nowackiego-Kopaczyskiego ps. Junosza, ktry
niespodziewanie pojawi si wtym miejscu. Walka
andarmw Junoszy umoliwia Neumanowi wycofanie
si wprzeciwnym kierunku. Wczasie cofania, ktre
25
odbywao si wsposb uporzdkowany, ale wcigej

walce, Neuman otrzyma grony postrza wnog.
Dowdztwo po nim obj Bolesaw cki byy
junkier moskiewski, ktry zdezerterowa do powstania
zKielc pod koniec stycznia.
8. Mierzwin 5 grudnia 1863r.

27 listopada 1863r. mjr Karol Kalita ps.Rbajo,
reorganizujcy tzw. oddzia stopnicki po jego rozbiciu
w bitwie pod Jeziorkiem, otrzyma od gen. Jzefa
Hauke-Bosaka rozkaz nastpujcej treci:
Do obywatela majora Rbajy.
Po otrzymaniu niniejszego rozkazu udasz si
major w okolice Piczowskie, gdzie przy wiosce
Mierzwin ma si znajdowa nowo przybyy zGalicji
oddzia 120 piechoty i24 konnicy pod dowdztwem
kapitana Jagielskiego. Ten oddzia odbierzesz pod
swoja komend irobi Ci za niego odpowiedzialny.
Kapitan Jagielski jest oTwem przybyciu zawiadomiony.
powstaczego zblia si zJdrzejowa kolumna rosyjska,

wsile 2 rot piechoty i30 kozakw. Wzwizku ztym
rozkaza zwin obz iwymaszerowa wprzeciwnym
kierunku, nie chcia bowiem ryzykowa walki zsilniejszym przeciwnikiem, nie bdc do koca pewnym
wartoci swoich podkomendnych. Kolumna powstacza,
zpoow kawalerii wawangardzie idrug poow
wariergardzie, maszerowaa wsk lena droyn, majc
po obu stronach gsty zagajnik sosnowy. Wpewnej
chwili ztyu kolumny pado kilka strzaw, po czym
na maszerujcych wpada w popochu ariergarda
powstacza krzyczc; Uciekajcie, Moskale!!!. Wkolumnie powstaczej zapanowao pewne zamieszanie.
Wwczas Rbajo chwyci karabin najbliszego strzelca,
to samo poleci kapitanowi Jagielskiemu, ipoprowadzi
oddzia wkierunku nieprzyjaciela. Wkrtce powstacy
wydostali si zciasnej droyny irozwinli si na
zrbie lenym. Rosjanie zajli przeciwleg cz
polany po zrbie. Wywizaa si walka ogniowa.
Powstacy strzelali celniej, przerzedzajc cigle
szeregi nieprzyjaciela. Kiedy wrd onierzy rosyjskich
zapanowao widoczne zamieszanie, Rbajo porwa
oddzia do uderzenia na bagnety. Rosjanie zaczli
ucieka, porzucajc po drodze wz zprowiantem. Gnani
przez powstacw, zatrzymali si dopiero na skraju
lasu, po drugiej strony szosy zJdrzejowa do Piczowa.
Znw wywizaa si walka ogniowa, ale powstacy
nie kwapili si do przekroczenia szosy iuderzenia
na nieprzyjaciela, ukrytego za lini drzew. Wwczas
Rbajo zkapitanem Jagielskim, uzbrojeni wkarabiny
zbagnetami, we dwch ruszyli na wroga. Dopado
do nich 3 onierzy rosyjskich. Nastpi dramatyczny
pojedynek na bagnety, ktry trwa krtk chwil, bowiem
powstacy, zachceni przykadem oficerw, uderzyli
zimpetem na nieprzyjaciela, ktry nie przyj walki
iumkn wpopochu zpola bitwy. Wstarciu pod
Mierzwinem polego 9 powstacw, wtym 3 oficerw:
kpt. Grzegorz Saint-Zegga (Chorwat), por. Ludwik
Kociupiski zKrakowa ippor. Antoni Zabierzowski.
Rosjanie, prcz kilku polegych porzuconych wtrakcie
ucieczki, wiksz cz polegych irannych zabrali
ze sob na podwodach.
Po walce Rbajo poprowadzi oddzia do Piczowa, gdzie dotar okoo 16.00. Mieszkacy Piczowa
niezwykle serdecznie przywitali powstacw iugocili
prawdziwie po staropolsku. Pnym wieczorem oddzia
pomaszerowa w stron Chmielnika i ostatecznie
poczy si ze zgrupowaniem gen.Hauke-Bosaka
wrejonie Szczecna.
Karol Kalita Rbajo.
Rbajo dotar 28 padziernika o 8 rano do

dworu wMierzwinie, aprzed poudniem miejscowy
przewodnik zaprowadzi go wmiejsce kwaterowania
oddziau, wpobliskim lesie. Reorganizacja oddziau,
przeniesienie obozu w bardziej dogodne miejsce
i wiczenia zgrywajce zajy 4 najblisze dni.
5grudnia Rbajo otrzyma wiadomo, e do obozu
26
9. Stopnica 26 marca 1864r.

Na niewielki oddziaek powstaczy, przybyy
z Galicji, wysa Naczelnik powiatu stopnickiego
oddzia 30 dragonw zdwoma oficerami. Powstacy
zostali rozproszeni, a7 znich dostao si do niewoli,
wtej liczbie por. Jaworski.

10. Piczw 3 maja 1864r.
Po starciu pod elenic oddzia andarmerii
narodowej Junoszy przeszo przez tydzie wymyka
si obawom, cigany przez piechot i kawaleri
moskiewsk. 3 maja w rejonie Piczowa miaa
miejsce potyczka zdragonami, bez strat po stronie
powstacw.
9 maja, na poudnie od Jdrzejowa, stoczy Junosza
ostatni bitw zkawaleri rosyjsk, po czym noc
przeszed do lasu wrejonie miejscowoci Supia,
na pnoc od opuszna. Nastpnego dnia odczyta
podwadnym rozkaz ppk Jana Markowskiego, nakazujcy zaprzestania walki irozpuszczenia oddziau.
Oddzia Junoszy by ostatnim oddziaem powstaczym
dziaajcym na Ponidziu w1864r.
III. Dziaalno andarmerii narodowej na Ponidziu.

andarmeria powstacza, zwana rwnie stra
bezpieczestwa lub stra narodow, to obok tajnej
policji tzw. sztyletnikw, stosunkowo najsabiej
poznana zbrojna formacja Powstania Styczniowego.
W opinii powszechnej utrwali si stereotyp tzw.
andarmerii wieszajcej, bez miosierdzia egzekwujcej
wyroki mierci, zwaszcza na chopach, za bahe czsto
przewinienia wzgldem sprawy narodowej. Stereotyp
ten lansowany by ze szczeglnym upodobaniem przez
historykw komunistycznych po 1945r. Na szczcie
rozwj bada historycznych w ostatnim dziesicioleciu dostarczy nam wielu nowych materiaw,
pozwalajcych na obiektywn ocen tej szczeglnej
formacji. Ocena ta, pomimo ewidentnej niechci
niektrych historykw, wypada na tyle pozytywnie, e
pozwala obali dotychczasowy stereotyp andarmerii
wieszajcej. Faktem jest niezaprzeczalnym, e andarmi
narodowi wykonywali wyroki mierci na zdrajcach,
szpiegach, mtach spoecznych i wszelkiej maci
wrogach sprawy narodowej. By to wszake niewielki
tylko wycinek ich rzeczywistej dziaalnoci, na tyle
jednak spektakularny, e doprowadzi do powstania
stereotypu andarma wieszajcego.
andarmeria narodowa zostaa utworzona wmaju
1863r. Jej pierwowzorem bya stra bezpieczestwa,
utworzona wWarszawie przez Wodzimierza Lempkego. Po przejciu wadzy wRzdzie Narodowym
przez czerwonych, wmaju 1863r., postanowiono
utworzy andarmeri narodow. Celem jej dziaania
bya obrona powstania przed wszelkimi dziaaniami
zmierzajcymi do jego unicestwienia. Miaa ona take
czuwa nad rozwojem powstania izapewni warunki
do organizowania iprowadzenia dziaa zbrojnych.
Przywdc andarmerii zosta Pawe Landowski.
andarmeria narodowa wWarszawie liczya 200-250
Unikatowa fotografia powstacw zoddziau andarmerii narodowej.
andarmw, podzielonych na 4 oddziay, operujce na

terenie cile okrelonych odcinkw. Pity oddzia
tworzya tajna policja, tzw. sztyletnicy. andarmi
mieli obowizek niesienia wszechstronnej pomocy
wszystkim czonkom organizacji narodowej. Walczyli
ze zdrajcami idonosicielami, nadzorowali drukarnie
i warsztaty narodowe, zajmowali si ekspedycj
poczty powstaczej, czuwali nad realizacj dekretw
Rzdu Narodowego. Oficerowie penili swoje funkcje
honorowo, andarmi otrzymywali od wwysokoci
50 kopiejek dziennie. Na mocy rozporzdzenia Rzdu
Narodowego z13 sierpnia 1863 roku andarmeri
przemianowano na stra narodow. Wpowszechnym
uyciu pozostaa jednak nazwa andarmerii narodowej.
Na pocztku czerwca 1863r. utworzono take
formacje andarmerii narodowej na prowincji. Wkadym
powiecie mia powsta oddzia konny, skadajcy si
z25 andarmw, pod dowdztwem oficera. Oddziay
te peniy funkcj lotnej wadzy powstaczej. Wrazie
niebezpieczestwa andarmi mogli rozej si do
domw, ukrywajc bro ikonia, aby na dany znak
znw wrci do szeregw. Zadania andarmerii
wterenie polegay gwnie na: wprowadzaniu wycie
dekretw Rzdu Narodowego, egzekwowaniu podatkw
na spraw narodow, przeprowadzaniu werbunku
idostarczaniu rekrutw do oddziaw powstaczych,
umacnianiu dyscypliny wszeregach powstaczych,
ciganiu szpiegw, zdrajcw, pospolitych bandytw
27
i wszelkich wrogw sprawy narodowej. Naley

zaznaczy, e wyroki mierci byy wykonywane przez
andarmw znacznie rzadziej, ni si powszechnie
sdzi. Czciej ni kar mierci wykonywano kar
chosty, konfiskaty majtku bd kontrybucji - za
przewinienia zbiorowe. Oddziay andarmerii narodowej przetrway wzasadzie do koca powstania,
awiosn 1864r. byy czsto jedynymi formacjami
powstaczymi na danym terenie.
Pierwszym oddziaem andarmerii narodowej,
ktry pojawi si na terenie Ponidzia, by blisko 200
osobowy oddzia konny, pod dowdztwem Kazimierza
Konrada Baszczyskiego ps. Bogdan Bocza. Oddzia
ten zosta sformowany wrejonie Nowego Miasta nad
Pilic, wycznie zochotnikw dobrze uzbrojonych
idobrze jedcych konno. andarmi stoczyli kilka
potyczek zoddziaami rosyjskimi, aich najgoniejsz
akcj bya akcja odwetowa na mieszkacach wsi
Lipie, koo Biaaczowa, ktrzy naprowadzili oddziay
carskie na organizujcy si wokolicznych lasach
oddzia powstaczy Zawadzkiego, wwyniku czego
zosta on wymordowany niemal doszcztnie. Akcja
odwetowa polegaa na powieszeniu przywdcy (krawca
z Biaaczowa), wymierzeniu chosty najbardziej
aktywnym donosicielom ispaleniu ich zabudowa.
27 maja 1863 roku, okoo 2000, oddzia andarmw
Boczy przyby do Bogucic, gdzie wykonano wyroki
mierci na zdrajcach, ktrzy wskazali Rosjanom obozowisko Langiewicza pod Grochowiskami, anastpnie
uczestniczyli wrabowaniu polegych. Powieszono
wwczas Antoniego Kdziel iFranciszka mietan,
atake Piotra Waligr, ktrego andarmi nastpnie
odcili, darujc mu ycie. Na pocztku czerwca
andarmi Boczy wykonali take wyrok mierci na
Pawle Juszczyku zMotkowic przywdcy gronej
bandy chopskiej, terroryzujcej irabujcej mieszkacw Ponidzia.
Wpoowie czerwca andarmeria Boczy znw
pojawia si w powiecie stopnickim. Dziaalno
Boczy wtym okresie polega miaa na niepokojeniu
zag rosyjskich tak, aby uatwi wkroczenie zGalicji
oddziau powstaczego pod wodz Zygmunta Jordana.
Wykonujc powierzone zadanie dotar Bocza owicie
18 czerwca do Gr (obecnie Gry Piczowskie),
gdzie doszo do niespodziewanej walki zukrytym
oddziaem rosyjskim sztabskapitana Pleskaczewskiego.
Wwalce andarmi stracili 3 polegych i37 rannych,
w tym dowdc, ktry otrzyma 17 ran, gwnie
gowy. 19 czerwca po poudniu Bocza zmar we
dworze w Przezwodach, a pochowany zosta na
cmentarzu w Nawarzycach. Po mierci dowdcy
oddzia andarmw, dowodzony przez rtm Dzianotta,
doczy do zgrupowania kawalerii pk. Zygmunta
Chmieleskiego iprzesta wystpowa jako oddzia
andarmerii narodowej.
28
Najmocniej zwizanym zPonidziem by oddzia

andarmerii utworzony idowodzony przez Wadysawa
Nowackiego-Kopaczynskiego ps. Junosza. Oddzia ten
powsta we wrzeniu 1863 roku wlasach chroberskich
ipocztkowo skada si z24 konnych, jednolicie
umundurowanych idobrze uzbrojonych. Niezwykle
ruchliwy oddzia Junoszy stale niepokoi zaogi
rosyjskie, alarmowa oddziay wojska, przechwytywa
sztafety, poczt i depesze. Uczestniczy w wielu
bitwach ipotyczkach inigdy nie zosta rozbity. Bro
zoy dopiero 10 maja 1864 roku na rozkaz, jako
jeden zostatnich oddziaw powstaczych.
Wiele uwagi powica Junosza udzielaniu bezporedniej pomocy oddziaom powstaczym. Jesieni
izim 1863 1864 roku przeprowadzi akcje poboru
rekrutw dla tzw. puku stopnickiego mjr. Karola Kality
ps. Rbajo. Pobr rekruta mia charakter planowy
ina og odbywa si spokojnie, co nie znaczy, e
rekruci chtnie szli do powstania. Listy poborowych
sporzdzali naczelnicy miast. Opoborze rozstrzygaa
Komisja, zoona zszanowanych obywateli danego
miasta. Nie wcielano do szeregw ojcw rodzin,
jedynakw imajcych na utrzymaniu liczn rodzin,
bd rodzicw w podeszym wieku. Pobory takie
przeprowadzi Junosza midzy innymi wPiczowie,
Busku oraz ladkowie Maym iDuym. Oefektach
poboru tak napisa po latach wswoich pamitnikach:
...Tym sposobem dostawiem podpukownikowi
Rbajo, natenczas kapitanowi, przeszo 349 ludzi.
Ztych prawie aden nie uciek. Nawet za urlopem
nie chcieli do domu pj, tak im si ten obz podoba.
Wten sposb trzeba byo zpocztku zchopami robi
(...). Pniej by to najlepszy onierz, czego miaem
dowody. Tych wszystkich, co ja dostawiem, najwicej
byo chopw. Trzymali si wiernie ipojmowali, za
co si bij...
Oddzia Junoszy, jednolicie umundurowany, dobrze
uzbrojony inaleycie wyszkolony, gdziekolwiek si
pojawi budzi zachwyt wrd swoich i respekt
u przeciwnika. Oto, jak przedstawi w oddzia
Rbajo wswoich pamitnikach:
...Nazajutrz zjawi si wobozie ze sw andarmeri
rotmistrz Junosza Nowacki. Mia 24 dzielnych
wiarusw w uniformach kozakw rosyjskich, na
rosych, tgich koniach. Junosza i jego kozacy
pochodzili z powiatu stopnickiego (...). Przyzna
musz, e wcigu caej mej kampanii, od sierpnia
1863r. do czerwca 1864r. pracowa niezmordowanie
nad wzmocnieniem mojego oddziau, dostarczajc
cigle ochotnika, broni, kos i ubrania. Musz tu
dalej podnie, e Junosza (...) by jednym znajdzielniejszych naczelnikw, chocia maego oddziau,
ktry do koca prowadzi bez strat swym sprytem,
przebiegoci, mstwem iodwag. Dlatego te dla
takich prawdziwych iwytrwaych patriotw jestem
zcaym uznaniem iszacunkiem...
Junosza wykonywa take akcje o charakterze

policyjnym. Oto kilka najbardziej charakterystycznych
przykadw. 14 kwietnia 1864r. wlasach wrejonie
miejscowoci Lipa, koo Chmielnika, rozproszy band,
skadajca si gwnie zCyganw, ktrzy zdobyli
bro na powstacach i terroryzowali okolicznych
mieszkacw. Od naczelnika tajnej policji powiatu
stopnickiego otrzyma wiadomo, e nieznani powstacy napadli iobrabowali ksidza wDobrowodzie
oraz ksidza wStawiszycach. Junosza przeprowadzi
ledztwo i uj sprawcw, ktrymi okazali si:
miejscowy organista i4 chopw. Przywdc bandy
by yd zWilicy, znany szpieg rosyjski, ktrego
Junosza prbowa bezskutecznie uj od duszego
czasu. Napolecenie gen. Jzefa HaukeBosaka uj
wWilicy dwch dezerterw zszeregw powstaczych,
ktrzy obrabowali wielu mieszkacw zokolicznych
wsi imiasteczek. Byli to Wosi, ktrzy chcieli ucieka
do Galicji. Wyrokiem sdu powstaczego zostali
skazani na mier irozstrzelani.
Wiosn 1864 roku warunki do dziaa powstaczych
byy ju bardzo trudne. Zaogi rosyjskie stacjonoway
niemal w kadym miecie i miasteczku, a zapa
dla sprawy narodowej wspoeczestwie wyranie
osab. Oddzia Junoszy zcoraz wikszym trudem
utrzymywa si wterenie. Niemal bez przerwy trzeba
byo stacza potyczki zRosjanami, ktrzy cigle szli
za oddziaem. Wreszcie 10 maja 1864 roku, na rozkaz
ppk. Markowskiego, dowdcy Dywizji Sandomierskiej,
Junosza rozpuci oddzia wrejonie wsi Supia. Sam
zdoa przedosta si do Galicji, gdzie wiele lat
pniej napisa pamitnik, szczegowo relacjonujc
swoje powstacze przygody.
IV. Dziaalno organizacji cywilnej.

Szczupo rde archiwalnych nie pozwala na
pene odtworzenie dziaalnoci organizacji cywilnej
na Ponidziu. Na podstawie szcztkowych przekazw
rdowych oraz relacji pamitnikarskich mona
wiarygodnie przedstawi jedynie niektre formy
iefekty jej dziaalnoci. Ponidzie, jak ju wczeniej
wspomniano, naleao w wikszoci do powiatu
stopnickiego. Powiat stopnicki worganizacji spiskowej
podzielony by na 6 okrgw izdominowany przez
ziemiastwo, czyli biaych. Du rol, jak si wydaje,
odgrywa tu waciciel Skrzowa (obecnie Skorzw)
Wadysaw Goemberski, czynny w organizacji
spiskowej w Warszawie, ktry na krtko przed
wybuchem powstania przenis si wrodzinne strony.
Wybuch powstania, wnocy z22 na 23 stycznia
1863r., nie przynis na Ponidziu adnych dziaa
zbrojnych. Wniektrych przekazach mona znale
informacj, e planowany by w ow noc zbrojny
atak na Piczw, gdzie by garnizon rosyjski, ale
nie znajduje to potwierdzenia winnych materiaach

rdowych.
Pewne oywienie nastpio za spraw naczelnika
wojskowego wojewdztwa sandomierskiego Mariana
Langiewicza ktry ju wWchocku 26 stycznia
wyda odezw nawoujc mieszkacw wojewdztwa
krakowskiego do udziau wwalce zbrojnej. Rwnoczenie wysa w teren swoich delegatw, ktrzy
mieli proklamowa manifesty Komitetu Centralnego
Narodowego z 22 stycznia, organizowa zbirk
broni, amunicji iformowa oddziay ochotnicze.
Na Ponidziu funkcj delegata peni Jan Sipowicz,
bdcy rwnoczenie naczelnikiem siy zbrojnej
powiatu stopnickiego. 7 lutego 1863r. Sipowicz
przyby do Piczowa. Po zgromadzeniu ludnoci
na rynku, poleci odczyta burmistrzowi manifesty
Komitetu Centralnego Narodowego, anastpnie sam
ogosi proklamacj Langiewicza, przyjt wiwatami
przez zgromadzonych. Nastpnie uda si na ratusz,
gdzie mianowa czonkw komitetu powstaczego.
Wgodzinach popoudniowych przyby Sipowicz do
Buska, gdzie wydarzenia nastpiy analogicznie, jak
wPiczowie. Komitet powstaczy wBusku otrzyma
zadanie zorganizowania magazynw z ywnoci
ibroni dla Langiewicza. Zzadania tego najwyraniej
wywiza si, gdy transport ywnoci z Buska
dotar 18 marca 1863r. do oddziau Langiewicza,
obozujcego wfolwarku Grochowiska.
8 lutego przyby Sipowicz do Stopnicy ipodj
dalsze dziaania organizacyjne na rzecz rozwoju walki
zbrojnej. Naczelnikiem cywilnym powiatu stopnickiego
zosta mianowany Henryk Skierski, zastpujc na
tym stanowisku Seweryna Gojskiego. Naczelnik
cywilny wyda zarzdzenie do wszystkich wjtw
gmin iburmistrzw miast usunicia wszystkich orw
carskich, umieszczonych na budynkach publicznych,
oraz zorganizowania spisw mczyzna podlegajcych
poborowi wojskowemu.
12 lutego Sipowicz ponownie odwiedzi Busko,
wydajc polecenie aresztowania wszystkich tych, ktrzy
rozpowszechniaj wiadomoci mogce doprowadzi
do niepokojw. Na pytanie komitetu powstaczego,
czym zastpi usunite zbudynkw publicznych ory
carskie Sipowicz zarzdzi:
Poniewa wmiejsce znie si majcych insygniw
rzdu najezdniczego nie mamy jeszcze znakw Rzdu
Narodowego, polecam wic Komitetowi zaj si
spiesznie przygotowaniem obrazw Matki Boskiej
Czstochowskiej, jako krlowej polskiej, i te na
wszystkie miejsca, gdzie powinny by cechy urzdowe,
rozesa dla przytwierdzenia i rozmieszczenia; to
znacznie podniesie ducha moralnego wwocianach,
widzcych, e poczynamy zBogiem, istosownie do
tej myli trzeba postpowa.
Wraz zwybuchem walki zbrojnej dao si odczu
wyrane poruszenie chopw na wsi. Stan ten mocno
zaniepokoi ziemian, ktrzy domagali si od Sipowicz
podjcia stosownych dziaa. Wtych okolicznociach
29
11 lutego doszo wStopnicy do ustanowienia Komitetu

Obywatelskiego, ktry mia si zaj zaprowadzeniem
spokoju na wsi. Wskad Komitetu weszli: Henryk
Bogdaski, Wadysaw Goemberski, Napoleon
Dobiecki, Franciszek uniewski, Piotr Krlikiewicz
iModecki. Komitet wyda polecenie do wszystkich
wacicieli ziemskich idzierawcw, aby wytypowali
idostawili na 18 lutego do Stopnicy ludzi zdolnych
do suby w stray bezpieczestwa. Dziaania
te zaniepokoiy dziaaczy zblionych do obozu
czerwonych, azwaszcza Adolfa Piekowskiego,
nauczyciela gimnazjum piczowskiego, ktry razem
z Wadysawem Goemberski uda si do obozu
Langiewicza pod witym Krzyem, przekonujc
go o szkodliwoci dziaa Sipowicza. W efekcie
Sipowicz zosta odwoany zfunkcji naczelnika siy
zbrojnej powiatu stopnickiego, afunkcje t przej
czasowo Henryk Skierski.
17 lutego 1863 roku stoczy Langiewicz zwycisk
potyczk wStaszowie. Ten drobny, wgruncie rzeczy,
epizod uzyska wielkie znaczenie propagandowe. To
zapewne wwczas do obozu Langiewicza pospieszyo
z Buska 24 ochotnikw, na czele z burmistrzem
Feliksem Jaworskim.
Po bitwie pod Grochowiskami i rozproszeniu
zgrupowania Langiewicza osaba znaczco dziaalno komitetw powstaczych na Ponidziu. Wadzy
powstaczej waciwie nie byo, co wykorzystali
niektrzy chopi, napadajc na wacicieli ziemskich iwszystkich, popierajcych ruch powstaczy.
Napadw takich dokonano na proboszczw wSolcu
iSzacu, na folwark Maciery k.Chmielnika oraz na
dom waciciela Mynw Jaworskiego. Napastnicy
uzbrojeni byli w drgi i siekiery, niektrzy mieli
bro paln. Owiele groniejszym zjawiskiem byo
powstawanie band chopskich trudnicych si rozbojem
ipospolitym bandytyzmem. Najgroniejsz znich
bya banda braci Juszczykw. Napadali oni na domy
iparafie, wzywali do rzezi szlachty, urzdzali apanki
na powstacw. Bandytw aresztowano iuwiziono.
Wyrok skazujcy sdu zosta jednak uchylony przez
rosyjskie wadze wojskowe, ktre zarzuciy sdowi
tendencyjno izamiar karania obwinionych za apanki
na miatienikw. Ostatecznie bandytw zwolniono
na rozkaz gen.Czengierego. Na pocztku czerwca
1863 roku bracia Juszczykowie zostali powieszeni
przez andarmeri narodow Boczy.
Wanym aspektem dziaalnoci organizacji cywilnej
byo zaopatrzeniem walczcych wywno, pasz, bro,
amunicj iinne materiay konieczne do prowadzenia
walki, atake organizowanie leczenia powstacw
rannych wbitwach ipotyczkach. Szpitale, wktrych
leczeni byli ranni, funkcjonoway wwielu miejscach
na Ponidziu. Starano si wmiar moliwoci unika
leczenia pojedynczych powstacw w dworach
i dworkach, gdy z reguy byli mordowani przez
patrole kozackie, ktre czsto odwiedzay takie
miejsca. Ranni wbitwie pod Grochowiskami leczeni
30
byli wszpitalu wPiczowie, wBusku wszpitalu

w. Mikoaja itzw. przytuku dla ubogich (naprzeciw
kocioa) oraz w Stopnicy. Po podleczeniu wielu
znich organizacja cywilna zorganizowaa przerzut za
Wis, ratujc ich wten sposb przed nieuchronnym
aresztowaniem. Ranni wbitwie pod Grami leczeni
byli wszpitalu wPiczowie oraz wpaacu Adama
Wielowieyskiego w Lubczy, gdzie zajmowa si
nimi dr Zawraski. W obawie przed kozakami
rannych przetransportowano noc do Zaryszyna.
Powstaczy szpital znajdowa si take wpaacu
Andrzeja Deskura wSancygniowie. Posta Andrzeja
Deskura, wielkiego patrioty iwybitnego dziaacza
powstaczego, penicego m.in. funkcj organizatora
wojskowego wojewdztwa krakowskiego, skazanego po
powstaniu na osiedlenie wguberni permskiej, zasuguje
zpewnoci na osobne, obszerne opracowanie.
Organizacja cywilna zajmowaa si take formowaniem oddziaw ochotniczych iuczestniczya
w poborze rekrutw do oddziaw powstaczych.
Pobr rekrutw przeprowadzay zreguy oddziay
andarmerii narodowej, wykorzystujc wtym celu
wykazy sporzdzone przez naczelnikw organizacji
cywilnej. Na Ponidziu pobory takie przeprowadza
oddzia andarmerii narodowej Wadysawa Nowackiego-Kopaczyskiego ps. Junosza, m.in. wPiczowie,
Busku, ladkowie Duym iMaym. Nie wcielano
do szeregw ojcw rodzin, jedynakw imajcych na
utrzymaniu liczn rodzin. Drog poboru dostawi
Junosza do tzw. puku stopnickiego mjr. Karola Kality
ps. Rbajo blisko 400 rekrutw, zktrych wikszo
okazaa si bardzo dobrymi onierzami.
V. Miejsca pamici.
Wydarzenia 1863 i1864 roku pozostawiy trway
lad wpamici ipsychice narodu, lad, ktry jeszcze
wlatach Iwojny wiatowej by wyranie widoczny.
Pozostawiy take lady materialne, w postaci
mogi polegych izmarych uczestnikw wydarze,
pomnikw, obeliskw, tablic pamitkowych, atake
krzyy ikapliczek przydronych, bdcych wiadectwem tamtych heroicznych itragicznych wydarze.
Na Ponidziu pamitek takich zachowao si wiele,
ahistoria niektrych znich, owiana legend, dziki
pasji historykw-regionalistw, takich jak choby
Jerzy Kowalczyk z Kielc, odsania nam prawd,
czsto dramatyczn, czy wrcz sensacyjn.
Naley pamita, e bezporednio po upadku
powstania jakiekolwiek prby upamitnienia miejsc
zwizanych z owymi wydarzeniami byy surowo
zabronione. Nawet napisy na nagrobkach czsto
miay form zakamuflowan, aby unikn represji lub
zniszczenia. Wzwizku ztym jako formy upamitnienia
wykorzystywano czsto symbole religijne, wpostaci
krzyy ikapliczek przydronych. Wmiejscowoci
Myny, przy drodze Busko-Kielce, znajduje si eliwny
krzy zfigur Chrystusa, upamitniajcy wydarzenia

z1861 i1862r. Podobny krzy eliwny znajduje si
przy drodze Busko-Piczw, w rejonie wiaduktu
kolejowego. Zkrzyem tym zwizana jest legenda
oskarbie powstaczym, zakopanym tu pono po bitwie
pod Grochowiskami. WBogucicach, bezporednio
przy szosie Busko-Piczw, znajduje si kamienny
krzy z metalow figur Chrystusa pamitka
epidemii cholery z1849r. Wg tradycji pod krzyem
pochowano dwch powstacw, zmarych z ran
odniesionych wbitwie pod Grochowiskami. WGrach
Piczowskich, bezporednio przy szosie prowadzcej
do Przecawki iWolicy, wprzysiku Bujnwka,
znajduje si eliwny krzy na kamiennym cokole. Krzy
zosta postawiony wmiejscu, gdzie wczasie bitwy
oddziau Boczy 18czerwca 1863r. ranna zostaa
sanitariuszka, opatrujca powstacw. Bya ni Teofila
Waligrska, ona dzierawcy majtku Gry Feliksa
Waligrskiego. Wniektrych publikacjach wymieniana
jest bdnie jako ona powstaczego generaa, Aleksandra Waligrskiego. Rann przewieziono do dworu
wPrzecawce, gdzie pozostawaa pod opieka swojej
siostry, ony Franciszka Mazarakiego. Wkrtce zmara
ipochowano j na cmentarzu wWolicy. Nagrobek
zachowa si do dnia dzisiejszego. Wrd miejscowej
ludnoci ywy jest przekaz, i przy wietle ksiyca
sycha przy krzyu szlochanie rannej sanitariuszki.
W2007r. zinicjatywy dr Marii Mazaraki, bezimienny
krzy zosta wyremontowany izaopatrzony wgranitowa
tabliczk znapisem: Rannym izabitym/18.VI.1863r./
wbitwie pod Grami/.
Najwiksza mogia powstacza na Ponidziu
znajduje si w Grochowiskach, w miejscu bitwy
18 marca 1863r. Kilka dni po bitwie pochowano
wniej blisko 600 polegych, zarwno powstacw
jak tez Rosjan. W pochwku uczestniczy m.in.
ksidz Karol Podbielski, wikariusz zBuska, ktry
informacje otym zdarzeniu przekaza wKrakowie
Wadysawowi Bentkowskiemu, byemu szefowi
sztabu Langiewicza. Przez wiele lat bya to skromna
mogia ziemna, pozbawiona krzya, na podmokym
terenie w pobliu strumienia. Pierwszy krzy
na mogile ufundowa w 1916r. mynarz Rylski
z Bogucic. W 1963r., staraniem miejscowego
dziaacza-regionalisty, Wacawa elichowskiego,
mogia zostaa obramowana betonowym murkiem,
a na krzyu umieszczono metalow tabliczk
z napisem Bohaterom 1863 roku. W 1973r.,
w miejsce sprchniaego drewnianego krzya
umieszczono betonowy amogi otoczono metalowym
potkiem. Nowy krzy powici ksidz Walenty
lusarczyk, proboszcz wNowej Supi, kapelan AK
ikolekcjoner pamitek powstaczych. Gruntowny
remont mogiy nastpi w 2003r. z inicjatywy
wadz samorzdowych Piczowa.
Zbitw pod Grochowiskami zwizane s take
mogiy powstacze w Busku-Zdroju, Kameduach
i Bogucicach. W zbiorowej mogile na cmentarzu

parafialnym wBusku-Zdroju spoczywa 25 powstacw
polegych izmarych zran wrejonie lasu weeckiego
iszanieckiego. Jest wrd nich powstaczy kapelan
ojciec Antoni (Franciszek Majewski), zamordowany
okrutnie w czasie udzielania posugi kapaskiej
konajcym powstacom. Wniektrych publikacjach
mona przeczyta bdn informacj, jakoby mogia
na buskim cmentarzu powstaa na pocztku lat
dwudziestych ubiegego wieku, na skutek ekshumacji
zcmentarza wBogucicach. Dziki odnalezieniu przez
Jerzego Kowalczyk ksigi zmarych parafii Busko
z1863 roku ustalono ponad wszelk wtpliwo, e
mogia ta powstaa bezporednio po bitwie iwwczas
pochowano wniej 20 bezimiennych powstacw iojca
Antoniego. Do koca marca 1863 roku pochowano wniej
jeszcze 4 powstacw, zmarych zran wszpitalu w.
Mikoaja wBusku. Pierwszy krzy na mogile powici
21 sierpnia 1916r. ojciec Kosma Lenczowski, kapelan
IBrygady Legionw Polskich. W1938 roku, staraniem
Zwizku Legionistw w Busku, mogia uzyskaa
kamienne obramowanie, metalow barierk ieliwne
gazony, do umieszczenia pochodni. Gruntowny remont
mogiy nastpi w2011roku zinicjatywy buskich
wadz samorzdowych.
W Kameduach, na terenie dawnego eremu
kameduw, znajduje si mogia furaerw powstaczych, zarbanych wrejonie Szaca przez rosyjskich
dragonw kpt.Czutti. Wedug zapisw wKsidze
zmarych parafii Szaniec, sporzdzonych przez
proboszcza Kazimierza Wnorowskiego, w mogile
spoczywa 20 polegych powstacw i7 onierzy
rosyjskich. Przez wiele lat mogi stanowi jedynie
skromny kopczyk. W1916 roku na mogile umieszczono dbowy krzy, ktry powici 20 sierpnia
1916 roku ojciec Kosma Lenczowski. W1938 roku
wmiejsce drewnianego krzya postawiono na mogile
betonowy obelisk zkrzyem. Niszczejcy obelisk
zosta odrestaurowany w2003 roku, aostateczny
ksztat uzyska w2011 roku zinicjatywy buskich
wadz samorzdowych.
Powstacza mogia na cmentarzu parafialnym
wBogucicach powstaa wnie do koca wyjanionych okolicznociach. Zca pewnoci wiadomo
o2powstacach zmarych zran wmynie Rylskiego
ipochowanych pod krzyem upamitniajcym ofiary
epidemii cholery z 1849 roku. Faktem jest, e
wokresie midzywojennym istniaa na cmentarzu
wBogucicach ziemna mogia powstacza, zwieczona
dbowym krzyem. Obecnie na miejscu mogiy znajduje
si lastrykowa pyta znapisem: Polegli wobronie/
wolnoci iojczyzny/w1863 i1939r.. Wmogile
tej pochowano bowiem 2 onierzy z5Dywizjonu
Artylerii Konnej Krakowskiej Brygady Kawalerii,
polegych w Bogucicach 7 wrzenia 1939 roku
(por. Wadysaw Kajzer ikanonier niewiadomego
nazwiska).
31
Z bitw pod Grochowiskami zwizana jest

jeszcze symboliczna mogia powstacza, oznaczona
krzyem ztabliczk: Mogia powstacw/1863r./
polegli wGrochowiskach/18 marca 1863r.. Krzy
znajdowa si pocztkowo wrd starych dbw na
zachd od centrum wsi, po wycince dbw zosta
przeniesiony wrejon drogi poarowej nr 5. Wedug
opowieci dawnych mieszkacw Grochowisk krzy
znajdowa si wmiejscu najciszych walk.
3 kawalerzystw polegych wbitwie pod Grami
18 czerwca 1863 roku, pochowano na miejscowym
cmentarzu parafialnym. Dbowy krzy na mogile umieszczono na pocztku lat dwudziestych.
W2006roku, zinicjatywy Janusz Gombiskigo
z pobliskich Pawowic, mogia zostaa wyremontowana. Na postumencie z pyt granitowych
umieszczono krzy i tablic z czarnego granitu
znapisem: Polegym/za Ojczyzn/1863.
Zmary zran wbitwie pod Grami pk Kazimierz
Konrad Baszczyski ps. Bogdan Bocza zosta
pochowany pocztkowo w grobowcu ksiy na
cmentarzu w Nawarzycach. Po zbezczeszczeniu
miejsca pochwku przez kozakw zosta pochowany
woddzielnym ziemnym grobie wnaroniku cmentarza. Wdniu 2 listopada 2004 roku ekshumowane
szcztki Boczy, zamknite w metalowej urnie,
zostay uroczycie pochowane wpobliu kaplicy
cmentarnej. 11 listopada 2004 roku na mogile
odsonito pomnik nagrobny zbiaego kamienia,
z kolumn zwieczon orem. Obok umieszczono
3 metalowe maszty na flagi.
Powstacw polegych w bitwie pod Gacami
iKomorowem, 20 czerwca 1863 roku, wliczbie 72,
pochowano na cmentarzu wBeszowej. Wgrudniu
tego roku ciao Juliusza Tarnowskiego zostao
potajemnie ekshumowane iprzeniesione do rodowej
krypty grobowej w kociele o.o. Dominikanw
w Tarnobrzegu. Przez wiele lat mogi stanowi
jedynie ziemny kopczyk. Wlatach midzywojennych
postawiono na mogile dbowy krzy. Obecny ksztat
mogia uzyskaa w1976 roku, staraniem wczesnego
proboszcza iparafian.
Mogia polegych w bitwie pod Mierzwinem
5 grudnia 1863 roku nie zachowaa si. Wedug
opowieci starszych mieszkacw Mierzwina mogia
znajduje si na terenie obecnego cmentarza onierzy
i Legionistw polegych w I wojnie wiatowej
wwalkach nad Nid w1915 roku.
Niemal na kadym cmentarzu parafialnym na
Ponidziu odnale mona mogiy weteranw Powstania Styczniowego, zmarych wXIX iXXwieku.
Niektrzy z nich doczekali wskrzeszenia wolnej
iniepodlegej Polski w1918 roku izdum nosili
mundury weteranw powstania styczniowego. Pami
o wydarzeniach 1863 i 1864 roku na Ponidziu
pozostaje cigle ywa. Co roku wrocznic bitwy
pod Grochowiskami odbywaj si na polu bitwy
uroczystoci, poczone zrekonstrukcj niektrych
32
epizodw bitwy. 31 maja 2008 roku Gimnazjum Nr1

wPiczowie otrzymao imi Powstacw Styczniowych. Modzie wraz znauczycielami od kilku lat
uczestniczy wrekonstrukcjach wGrochowiskach.
WBusku-Zdroju od 12 lat dziaa Grupa Rekonstrukcji Historycznej Puk uaww mierci, odtwarzajca
t elitarna formacj ze zgrupowania gen.Langiewicza.
Grupa uczestniczy wuroczystociach upamitniajcych
wydarzenie powstania styczniowego na terenie niemal
caego kraju. Charakterystyczny czarny mundur,
zbiaym krzyem na piersi iegzotyczne nakrycie
gowy, wformie tureckiego fezu zchwastem, przycigaj wzrok ibudz niekamane zainteresowanie.
Grupa jest jedn zniewielu, wykorzystujcych repliki
historycznego uzbrojenia zepoki.
Naley mie nadziej, e 150 rocznica Powstania
1863 roku przyczyni si do dalszej popularyzacji wiedzy
na temat owych heroicznych itragicznych wydarze,
by niepami nie pokrya ofiary ycia icierpienia
naszych pradziadw, ktrzy stanli do walki owolno,
cao iniepodlego Ojczyzny Naszej.
st
VI. Bibliografia
1. Bentkowski Wadysaw, Notatki osobiste z roku 1863,
Wydawnictwo NKN, Krakw 1916
2. Caban Wiesaw, Powstanie Styczniowe wpowiecie stopnickim
[w] Tradycje walk o wyzwolenie narodowe i spoeczne na Ziemi
Buskiej. Materiay z sesji popularno-naukowej 11.IV.1987, KNT
Kielce 1988
3. Choodecki-Biaynia Jzef Pamitnik powstania styczniowego.
Wpidziesit rocznic wypadkw, Lww 1913
4. Drkiewicz Antoni Wspomnienia Czachowczyka zroku 1863,
Lww 1890
5. Grabiec J. Rok 1863, Pozna 1913
6. Grzegorzewski Stanisaw Wspomnienia osobiste z powstania
1863 roku, Lww 1903
7. Kalita Karol Ze wspomnie krwawych walk, Lww 1913
8. Kieniewicz Stefan Powstanie styczniowe, PWN Warszawa 1983
9. Marciniec Leszek Wizi ikorzenie, PWH Ponidzie Press, BuskoZdrj 1997
10. Mazaraki Jan Newlin Pamitnik iwspomnienia, Wydawnictwo
Baran iSuszczyski, Krakw 1999r.
11. Nowacki-Kopaczyski Wadysaw Pamitnik Junoszy oficera
polskich andarmw wpowstaniu styczniowym Warszawa 1960.
12. Orze Stefan Bitwa pod Grochowiskami [w] Przegld
Historyczny t.62, z.3 z1971r.
13. Prendowska Jadwiga Moje wspomnienia, Krakw 1962
14. Przyborowski Walery Dzieje 1863 roku przez autora Historii
dwch lat, Krakw 1897 1905
15. Przyborowski Walery Wspomnienia uana z 1863 roku cz.1-2
Pozna 1874 1875
16. Sokoowski August Powstanie styczniowe (1863 1864), Wiede
[1903]
17. Szulc Serafin Pamitnik kapelana ks. Serafina Szulca [w]
Zapomniane wspomnienia, PAX 1981
18. W 40 rocznic powstania styczniowego 1863 1864 Lww
1903
19. Wierzbiski Stanisaw Opisanie wojennych wypraw wktrych
udzia braem [w] Polska wwalce, t. I.
20. Wojnakowski Leopold Wyszli noc wpole wyd. GENS, Kielce
2000
21. Zdanowicz Aleksander Dziesi dni dyktatury. Wspomnienie z lat
ubiegych Gorlice 1901.
Fotografie ze zbiorw Autora
Genera Marian Langiewicz

dowdca Powstania Styczniowego na Kielecczynie
Pk. Jan Chruliski
dniu 22 stycznia tego roku mija 150 rocznica

wybuchu Powstania Styczniowego. Wydaje
si by uzasadnionym, aby ztej okazji przypomnie
niektre wydarzenia tamtego zrywu powstaczego.
Dziaalno Langiewicza trwaa na tym terenie
wokresie od stycznia do 19 marca, to znaczy, od
wybuchu powstania do upadku dyktatury Langiewicza
irozwizania jego oddziaw.
Genera Marian Langiewicz naley do najbardziej
znanych ipopularnych postaci Powstania Styczniowego. Jego blisko dwumiesiczna kampania, marsz
od Wchocka do Grochowisk, bya najgoniejszym
i najefektowniejszym wydarzeniem 1863 r. Cay
wczesny wiat ledzi znapiciem losy polskiego
wodza. WPetersburgu mwiono onim zniepokojem.
Kiedy za nadesza wiadomo ojego aresztowaniu,
cesarz Aleksander ll przerwa przegld gwardii, aby
ogosi najwikszy tryumf Langiewicz wzity!.
Marian Langiewicz. Fot. prasy francuskiej w1863 r.

Ze zb. Tomasza Kalety.
Wchwili wybuchu powstania Langiewicz, mia

ukoczone 36 lat1. By synem lekarza, ktry wPo1 Langiewicz urodzi si 5 VII 1827 roku w Krotoszynie, by
Wielkopolaninem.
wstaniu Listopadowym suy woddziaach wojska

polskiego. Wychowany wtradycji patriotycznej, od
wczesnych lat marzy owielkiej karierze wojskowej.
Odznacza si niepospolitymi zdolnociami do matematyki, atraktujc j jako podstaw nowoczesnej sztuki
wojennej, zwielkim zapaem oddawa si studiom
matematycznym. Ukoczy szko w Trzemesznie,
ksztaci si nastpnie we Wrocawiu, a pniej
jeszcze wBerlinie. Maomwny izamknity wsobie.
By samotnikiem. Ale wduszy jego pali si pomie
entuzjazmu. Wsuchany wszum burzy rewolucyjnej
1848 roku, nie przestawa marzy owielkiej wojnie,
ktra by inard polski poprowadzia na pole walki
zjego ciemizcami2.
Po odbyciu suby wpruskim wojsku, otrzyma
stopie oficera rezerwy artylerii. Nastpnie wyruszy
do Woch izacign si pod sztandary Garibaldiego.
Nalea do synnego tysica zktrym Garibaldi
przeprowadzi zjednoczenie Woch. Zdobyte wtej
wojnie dowiadczenie rozwino jego wrodzone
zdolnoci wojskowe. Zetknicie natomiast zrewolucjonistami woskimi niewtpliwie wpyno na jego
postaw ideologiczn, jednak jej nie skrystalizowao.
Niebdc biaym, Langiewicz nie sta si czerwonym
i ma suszno Anna Borkiewicz nazywajc go
umiarkowanym demokrat3.
W armii woskiej zosta odznaczony krzyem
wojskowym za waleczno. Wierzc, e dla Polski
wybije godzina wyzwolenia, przyj obowizki wykadowcy wpolskiej emigracyjnej szkole podchorych
wCuneo, apniej wszed do komisji zakupu broni
dla przyszego powstania4. Wprost od zwizanych
ztym czynnoci na wezwanie Komitetu Centralnego
stawi si 9 stycznia 1863 roku w Warszawie.
Tamza przedstawiciele KC, Oskar Awejde iZygmunt
Padlewski,5 zaproponowali mu objcie stanowiska
naczelnika wojskowego wojewdztwa sandomierskiego6.
2 A. liwiski, Powstanie Styczniowe. Warszawa 1921, s.171.
3 A. Borkiewicz, Dziaania Langiewicza przed dyktatur. Studia
iMateriay do Historii Wojskowoci T.8, 1962, cz.2, s.205.
4 A. liwiski, op. cit.s.172.
5 Zygmunt Padlewski (18351863), genera, dziaacz niepodlegociowy, peni stanowisko wodza naczelnego powstania. Opracowa
plan strategiczny powstania, ktry nie by jednak realizowany.
J.Pisudski, 22 stycznia 1863. W: Pisma zbiorowe. T. 3. Warszawa
1937, s.193197.
6 Komitet Centralny w organizacji spiskowej i powstaczej przywrci w Krlestwie dawny podzia administracyjny na osiem wojewdztw,
co oznaczao podzia guberni radomskiej na wojewdztwa: krakowskie i sandomierskie. Kade z nich miao oddzielnego naczelnika wojennego. W Krakowskim, dowdztwo oddano Apolinaremu Kurowskiemu,
33
Genera Marian Langiewicz dowdca Powstania Styczniowego na Kielecczynie
nieznani, gorco rozprawiajcy o mioci ojczyzny.

WKozowie przebywa rwnie Langiewicz istd
22 stycznia wieczorem uda si do Szydowca10.
Wodezwie z6 grudnia 1862 r. do mieszczan irzemielnikw, podpisanej przez Komitet Wojewdztwa
Sandomierskiego czytamy midzy innymi: Mio
Ojczyzny, to wielka gorca wiara, ktra daje moc
mczennikom, anarodowi zwycistwo11.
Naley bowiem stwierdzi, e poza dziaaniami
czysto wojskowymi, partyzanckimi, powan rol
odegraa wwypadkach 1863 r. cywilna organizacja
powstacza, bez ktrej pomocy iwsparcia, utrzymanie
znacznych oddziaw zbrojnych, ich uzbrojenie,
umundurowanie i wyywienie byoby niezwykle
utrudnione.
Plany powstacze zakaday opanowanie terenw wojewdztw sandomierskiego ikrakowskiego,
czyli tzw. trjkta granicznego, pooonego midzy
granicami Prus i Austrii, skd spodziewano si
napywu ochotnikw ipomocy. Teren by dogodny do
utworzenia bazy wojennej, zktrej mogaby ruszy
Grupa uczniw szkoy wojskowej w Cuneo.

Fot. ze zb. Jana Lesiaka.
Po wyraeniu zgody Langiewicz zoy przysig

na wierno ojczynie iposuszestwo wobec KC,
aprobujc jednoczenie jego decyzje, e odpowiedzi na brank bdzie wybuch powstania. Jedyn
obiekcj zjego strony bya uwaga, e wojewdztwa
sandomierskie ikrakowskie powinny mie jednego
naczelnika7.
Ju na dugo przed rozpoczciem walk partyzanckich, bo od wiosny 1861 roku, teren ten objty by
licznymi manifestacjami patriotycznymi. Liczne grupy
pielgrzymw cigny na uroczystoci kocielne na
wity Krzy, do Studzianny, Opatowa, Sandomierza.
Na przydronych figurach ukazyway si napisy
wolno, rwno, braterstwo. Manifestacje patriotyczne odbyway si w licznych miejscowociach
Kielecczyzny8.
Pod koniec 1862 r. przygotowywano si ju do
walki. WSuchedniowie iinnych zakadach Zagbia
Staropolskiego przystpiono nawet do produkcji broni
iczyniono przygotowania do powstania9. Wlesistej
okolicy na skraju Puszczy Kozienickiej na folwarku
Kozw pod koniec 1862 roku, zjedali si ludzie
wacicielowi wsi Tyniec w Jdrzejowskim. Organizacj i prowadzenie powstania w Sandomierskim powierzono generaowi Marianowi
Langiewiczowi. H. Jaboski, Struktura organizacji cywilnej prowincjonalnej w Krlestwie Polskim w dobie powstania styczniowego. Przegld
Historyczny T. 34, 1937/1938 ; E. Kozowski, Od Wgrowa do Opatowa.
Warszawa 1962, s. 45
7 W. Dbkowski, Wybuch powstania styczniowego wwojewdztwie sandomierskim. (Dziaalno Langiewicza w dniach 1322
stycznia 1863). Rocznik witokrzyski, 1971, T. 2, s.70-71.
8 S. Kotarski, Opatw wlatach 18611864. Opatw 1935, s.61.
9 K. Groniowski, Robotnicy Zagbia Staropolskiego iDbrowskiego
wpowstaniu styczniowym. Przegld Historyczny, LIX, 1968 z. 1, s. 30.
34
Fotografia M. Langiewicza wykonana w Wiedniu po powstaniu

wlatach 70-tych. Ze zb. J. Lesiaka.
10 J. Boniecki, Przegld waniejszych walk partyzanckich wpowstaniu styczniowym na terenie Guberni Radomskiej. Rocznik
witokrzyski, 1971, T. 2, s.100.
11 Tame.
ofensywa w gb Krlestwa. Nie bez znaczenia

byo istnienie orodkw przemysowych, mogcych
produkowa bro bia.
Aby wpeni wykorzysta jedyny atut powstania
zaskoczenie, naczelnik si zbrojnych postanowi,
e uderzenia powstacw dokonane zostan tylko
na te garnizony, do ktrych spiskowcy z okolicy
dotrze zdoaj w czasie od zachodu soca do
pnocy. Zgodnie ztym zaoeniem, do zaatakowania
wytypowano wg Langiewicza, osiem miejscowoci.
Ich nazw jednak nie podaje. Natomiast A. Borkiewicz
dosza do wniosku, e miejscowociami tymi byy:
Biaaczw, Bodzentyn, Ia, Jedlnia, agw, Opatw,
Szydowiec iKozienice12.
Tak oto nadesza wreszcie pisa historyk noc
na zawsze pamitna wdziejach narodu polskiego.
Ciemna ichmurna, niosca wsobie zarzewie poaru,
ktry mia ogarn cay kraj. Pochon tyle ofiar,
zawie tyle nadziei.
Do powaniejszych potyczek wpierwszym dniu
powstania doszo wBodzentynie, Jedlni iSzydowcu.
Wataku na bodzentyski garnizon skadajcy si
z kompanii smoleskiego puku piechoty, wzio
udzia okoo stu bodzentynian pod wodz Stefana
Bogdaskiego iokoo 400500 spiskowcw zSuchedniowa pod wodz braci Ignacego, Jana iJzefa
Dawidowiczw13 ktrzy wczeniej zdyli zarekwirowa
suchedniowsk kas grnicz, zabierajc 30 tysicy
rubli. Powstacy, uzbrojeni gwnie wkosy, okoo
pierwszej wnocy na dwik kocielnej sygnaturki
ruszyli do ataku. Wpierwszym momencie zdecydowany
atak przynis powany sukces powstacom, ktrzy
wdarli si do miasta izajli kilka silnych punktw
oporu. Walka bya bardzo wyczerpujca, aRosjanie
zbudzeni ze snu bronili si umiejtnie. Ostatecznie
powstacy zaniechali dalszych atakw ipod silnym
ogniem nieprzyjaciela wycofali si zmiasta14. Tosamo
zreszt uczynili Rosjanie z obawy przed nowym
natarciem. Straty rosyjskie okazay si niewielkie.
Dolny rynek wBodzentynie, stan obecny. Fot. Jerzy Osiecki.

12 A. Borkiewicz, op. cit. 215.
13 W. Kalwat, Powstanie styczniowe wysograch. Mwi Wieki
2005 r, nr 1. s. 2.; J. Boniecki, op. cit.,s.104.
14 J. Pisudski, 22 stycznia 1863. W: Pisma zbiorowe. T. 3.
Warszawa 1937, s. 243.
Zgino trzech Rosjan, a40 odnioso rany. Postronie

polskiej trudno ustali list polegych, ale zpewnoci
byy to straty porwnywalne15.
Tej samej nocy powstacy dokonali ataku wJedlni,
odlegej o15 km od Radomia, na kwaterujc wtym
miasteczku kompani saperw. Rosjanie liczyli 280onierzy. Wszturmie brali udzia gwnie sprzysieni
zokolicznych wsi isamej Jedlni oraz Radomia. Niewielka,
bo zaledwie liczca 140-150 osb grupa powstacw
dowodzona przez Narcyza Figiettiego doskonale
wykorzystaa wszystkie sprzyjajce warunki, jak: noc,
znajomo pooenia nieprzyjaciela oraz stosunkowo
du odlego od innych garnizonw rosyjskich.
Wzupenej ciszy powstacy rozbroili kilkudziesiciu
onierzy, zabierajc bro iamunicj. Wczasie akcji
zabito 10 onierzy rosyjskich, reszta rozbiega si po
okolicy wzupenym nieadzie. Gwnymi zaletami tego
ataku irdem sukcesu byy: tajemnica, zaskoczenie
iprecyzja wykonania16. Operacj wJedlni uzna naley
za jedn zbardziej udanych wpowstaniu na terenie
Kielecczyzny. Miaa ona powany wpyw moralny na
przebieg dalszych wypadkw.
Potyczka zktr wizano najwiksze nadzieje,
miaa miejsce wSzydowcu. Akcj przygotowawcz
kierowa tu byy oficer rosyjski August Jasiski.
Przed rozpoczciem bitwy oglne dowdztwo obj
naczelnik wojewdztwa genera Marian Langiewicz17.
Najwikszym bdem wprzygotowaniu tego ataku
byo cakowite zlekcewaenie tajemnicy, ktra wJedlni
przyniosa sukces. Uczestnik bitwy szydowieckiej
Jan Sowacki napisa w swych wspomnieniach:
Do godziny czwartej popoudniu utrzymywalimy
tajemnic, apo tym czasie ju jawnie dziaa zaczto
na mocy rozkazu Langiewicza jako naczelnika si
zbrojnych wojewdztwa sandomierskiego18. W ten
sposb uprzedzeni Rosjanie zdyli zaj dogodne
pozycje obronne, akiedy atak powstaczy okaza
si, zbyt silny dowdca rosyjski Rudiger wycofa
wojsko poza miasto izaj odpowiednie pozycje przy
szosie kieleckiej. Tymczasem powstacy zbieranina
ludzi, nie przeszkolonych inie znajcych dyscypliny
wojskowej, upojeni atwym sukcesem rozproszyli si
po miecie.19 Langiewicz ijego oficerowie stracili
cakowicie panowanie nad oddziaem. Ten moment
wykorzysta Rudiger iprzystpi do kontrnatarcia.
Zwycistwo przyszo atwiej ni si spodziewa,
a Polacy opucili miasto w zupenym nieadzie,
ponoszc przy tym straty wludziach.20 Uderzenie
na Szydowiec wostatecznym rozrachunku uzna
naley za chybione.
15 W. Kalwat, op. cit. s. 3.
16 J. Pisudski, op. cit. s. 241- 242.; A. liwiski, op. cit.,s.161.
17 .J. Pisudski, op.cit. s. 242.
18 J. Sowacki, Wspomnienia zczasw Langiewicza. W: Spiskowcy
ipartyzanci 1863 roku. Pod red. S. Kieniewicza. Warszawa 1967, s. 317.
19 J. Pisudski, op. cit. s.242- 243 oraz W. Dbkowski, op. cit., s.91.
20 J. Boniecki, op. cit. s.105.
35
Powstacy wboju. Drzeworyt zprasy francuskiej z1863 r. Ilustracja ze zb. T. Kalety.
Marian Langiewicz po nieudanej prbie utrzymania

Szydowca wycofa si w Gry witokrzyskie
iprzystpi do koncentracji oddziaw wtrjkcie
Suchedniw Wchock Bodzentyn. Uksztatowanie terenu, gste lasy iwzgldne oddalenie od
rosyjskich garnizonw sprzyjay zorganizowaniu
bazy w Wchocku, gdzie rozpocz formowanie
regularnego wojska, ktre w jego przekonaniu
mogo stawi czoa oddziaom rosyjskim wotwartej
walce. Koncepcja Langiewicza okazaa si cakowicie
bdna inie daa rezultatw rwnie wprzyszoci21.
wczesne warunki iznaczna przewaga nieprzyjaciela
dyktoway przyjcie walki partyzanckiej jako jedynie
susznej irealnej. Zchwil zaoenia obozu wysa
do Bodzentyna oddzia pod dowdztwem Bernarda
Klimaszewskiego, ktry wraz z Dawidowiczem
stacjonujcym wParszowie iDionizym Czachowskim
wSuchedniowie mia osania wchockie obozowisko,
uznawane za kluczowe do prowadzenia dalszych
dziaa w rejonie ysogr. Republika wchocka
nie przetrwaa dugo. Wpierwszych dniach lutego
zagroony okreniem Langiewicz wycofa si do
Nowej Supi, gdzie u podna witego Krzya
zaoy obz. Owicie 12 lutego powstacy zostali
zaatakowani przez nadcigajcy zKielc oddzia Ksawerego Czengierego22. Mimo przewagi izaskoczenia
21 L. Ratajczyk, Polska wojna partyzancka w latach 18631864.
W: Historia wojskowoci polskiej. Wybrane zagadnienia. Redakcja naukowa: W. Biegaski, P. Stawecki, J. Wojtasik. Warszawa 1972, s. 302303.
22 Ksawery Czengiery, genera rosyjski. Podczas powstania styczniowego sprawowa funkcj naczelnika wojennego powiatw: kieleckiego, opatowskiego i sandomierskiego. Dowodzc wojskami rosyjskimi
dwukrotnie star si z oddziaami Langiewicza pod Now Supi
iGrochowiskami. A. liwiski, op. cit. s. 172 i176; W. Kalwat, op. cit. s. 3.
36
partyzanci nie zostali rozbici, aRosjanie musieli si

wycofa. Walka pod Now Supi, bya wic faktycznie
pierwsz wygran Langiewicza, ktremu udao si
odeprze atak regularnego wojska. Nie chcia on
jednak ryzykowa nastpnego starcia iwraz ze swoim
oddziaem liczcym okoo 1000ludzi przegrupowa
si przez Rakw do Staszowa23. Nastpnie zrcznym
manewrem, stoczywszy jeszcze kilka zbrojnych star,
omijajc Kielce, wdniu 21lutego Langiewicz dotar
do Maogoszczy.
wity Krzy. Fot. Jacek Pernal.
Wdniu 24 lutego doszo do bitwy oMaogoszcz.

Pozycje powstacze nie byy zbyt dobre. Zajmowali
oni w zasadzie tylko miasto. W wyniku braku
rozpoznania o ruchach wojsk nieprzyjacielskich
Langiewicz nie zdy zorganizowa obrony. Walka
bya bardzo zacita ikrwawa. Przewaga liczebna
23 J. Boniecki, op. cit. s. 108 109.
Pk. Antoni Jezioraski pod Maogoszcz dowdca oddziau jazdy.

Fot. ze zb. J. Lesiaka.
Rosjan wzia gr. Prawie wszystkie wzgrza wok

miasta znalazy si w posiadaniu nieprzyjaciela.
Widzc beznadziejno sytuacji, Langiewicz wyda
rozkaz opuszczenia miasta. Zbilansu stoczonej walki
okazao si, e klska bya znacznie wiksza ni
przypuszczano. Straty byy ogromne. Na placu boju
pozostao 300 polegych, awielu odnioso cikie
rany24. Bya to najbardziej krwawa bitwa stoczona
przez oddziay Langiewicza wpowstaniu.
Po przegranej bitwie wMaogoszczy, wwyniku
forsownych marszw nad granic galicyjsk, Langiewicz
wraz zswoim wojskiem dotar wdniu 6 marca do
Goszczy. Zaczy ciga tu liczne grupy niekiedy
dobrze uzbrojonych partyzantw ioddzia rozrs
si do okoo 3000 ludzi25.
Wtym czasie nastpuje przyjcie przez Langiewicza
dyktatury zrk stronnictwa biaych, oznaczajce
przechwycenie przez nie steru powstania. Pierwsz
koncepcj biaych dcych do opanowania wadzy
byo utworzenie w Krakowie samozwaczego,
czysto prawicowego rzdu. Gdy to wydawao si
zbyt ryzykowne, ogoszono Langiewicza dyktatorem
by kierowa ruchem pod jego komend. Langiewicz
zgodzi si przyj dyktatur26.
- Niech yje dyktator! woao wojsko na
boniach pod Goszcz, aokrzyk ten rozbrzmiewa
niebawem po caej Polsce inowy dyktator sta
si najpopularniejszym wkraju czowiekiem, wyrs
na bohatera narodowego iobudzi wielkie nadzieje.
Od momentu ogoszenia dyktatury, awic 10 marca
1863 roku, caa uwaga opinii publicznej, jak rwnie
nieprzyjaciela skupia si na Langiewiczu ijego obozie.
Byo pewne, e Rosjanie uczyni wszystko, by zmusi
24 Tame, s.111 oraz A. liwiski, op. cit. s.172.
25 J. Boniecki, op. cit. s.111.
26 S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918. Warszawa. 1970. s.
251- 253. A. liwiski, op. cit. s. 174175.
Pk. Rochebrun, L Illustration Journal Univerel. Ze zb. T. Kalety.
Langiewicza do przyjcia decydujcego spotkania

zbrojnego, wzgldnie rozproszenia jego oddziaw.
Sia, ktr rozporzdza dyktator nie wystarczaa
jednak do otwartej bitwy zprzewaajcymi pod kadym
wzgldem wojskami carskimi, a bya za dua, by
stosowa taktyk partyzanck. Wobec zbliajcych
si kolumn nieprzyjacielskich jedynym rozsdnym
wyjciem by podzia na mniejsze grupy iwycofanie
si zpuapki, ale tego jednak nie uczyniono.
Wdniu 17 marca Langiewicz, stoczy pod Chrobrzem
zwycisk bitw z3000 Rosjan pod dowdztwem
Czengierego iZwierowa, zdoby dwa dziaa, 500karabinw idziki kosynierom oraz uawom mierci
Rochebruna27 zmusi nieprzyjaciela do odwrotu28.
Po tym zwycistwie wycofa si do Grochowisk iwtej
wsi, otoczonej gstym lasem itrzsawiskami, postanowi
po bitwie da wyczerpanemu wojsku odpoczynek,
anastpnie przedrze si wGry witokrzyskie.
Ale nieprzyjaciel pokrzyowa te plany, bowiem
ju 18 marca Czengiery i Zwierow, otrzymawszy
posiki z Piczowa i Chmielnika, rozporzdzajc
27 P. Bakowski, Z dziejw powstania styczniowego na
Kielecczynie. (Nieznane fragmenty kancelarii Apolinarego
Kurowskiego, Antoniego Jezioraskiego i Mariana Langiewicza).
W: Pamitnik Kielecki, Kielce 1947, s. 133: de Rochebrune, podoficer
piechoty francuskiej, po raz pierwszy zjawi si wKrakowie okoo 1855
r. jako nauczyciel jzyka francuskiego. Po kilku latach opuci Krakw,
by ponownie przyby tu w 1862 roku. Wstpi do oddziau partyzanckiego pod Ojcowem wdniu 1 lutego 1863 r. isformowa oddzia
uaww na wzr francuski.
28 A. liwiski, op. cit. s. 175.
37
teraz 5000 armi i6 dziaami, uformowan wcztery

kolumny, manewrem okrajcym osaczyli powstacw
Langiewicza. Wtej sytuacji, Langiewicz zmuszony by
wyda bitw wskrajnie niekorzystnych warunkach
terenowych. Polacy wchwili ataku znajdowali si na
grzzawisku. Oddzia uaww mierci Rochebruna
przeprowadzi udany atak na pozycje rosyjskie, zdobywajc ich armaty. Odznaczyli si te kosynierzy,
ktrzy rozbili dwie roty smoleskiego puku piechoty,
zabijajc 200Rosjan. Wojska rosyjskie, rozbite zduymi
stratami wpopochu wycofyway si do Piczowa.
Powstacy rwnie ponieli due straty, kilkuset zabitych
irannych ubyo zszeregw. Wtym czasie pukownik
Dionizy Czachowski, oddzieliwszy si od gwnych si,
rozbi inny oddzia rosyjski, ktry spieszy zpomoc
od strony Stopnicy iwpogoni za nieprzyjacielem
straci kontakt zoddziaem Langiewicza29. Dyktator
znalaz si wnadzwyczajnie trudnej sytuacji. onierze
jego byli znueni iwyczerpani, cigymi marszami
inieustajc walk, brakowao ywnoci iamunicji,
aprzewaajce siy rosyjskie nie przestaway zagraa
zlikwidowaniem caego oddziau.
Langiewicz straciwszy wiar wmoliwo dalszej
walki, przegrupowa si do Wecza ipodj decyzj
opuszczenia wojska, wnajbardziej krytycznym dla niego
momencie. Pnym wieczorem 18 marca 1863roku
wezwa do obozu wWeczu wyszych oficerw ioznajmi, e siy oddziau znacznie si zmniejszyy przez
oddzielenie si batalionu Czachowskiego ikawalerii
Czapskiego. Jego wic obowizkiem jest stara si
orodki, ktrymi mgby wzmocni powstanie, by
podoa mogo dalszemu zadaniu. Dlatego na pewien
czas musi opuci oddzia30. I w myl tej decyzji
dnia 19 marca, awic wdziesi dni po ogoszeniu
dyktatury, w otoczeniu kilku wyszych oficerw,
wyruszy ku granicy galicyjskiej. Krok ten pocign
za sob fatalne nastpstwa. Bo kiedy wGoszczy po
ogoszeniu dyktatury wiwatowano na cze dyktatora,
to w dziesi dni pniej w Weczu rozgoryczeni
powstacy pozostawieni na asce wroga nazwali
go zdrajc31. Zchwil opuszczenia oddziau przez
Langiewicza jego trzytysiczna armia rozproszya
si ipraktycznie przestaa istnie.
Langiewicz aresztowany zosta przez wadze austriackie, zaraz po przekroczeniu granicy. Przewieziono
go do Tarnowa, nastpnie osadzono w wizieniu
wKrakowie, wreszcie po pobycie wTysznowcach
przewieziono do twierdzy czeskiej Josephstadt, zktrej
zosta zwolniony w1865 roku32.
Czachowskiego, by po oglnej klsce Langiewicza

ruch zbrojny na nowo oywi.
Wpodsumowaniu naley stwierdzi, e ziemia
kielecka odegraa powan rol wcaoci walk powstaczych lat 18631864. Przez prawie dwa miesice
trwania powstania, oczy caego Krlestwa zwrcone
byy na rosnce siy wojewdztwa sandomierskiego.
Tam dziaa genera Marian Langiewicz. Apotem
przyszed cakowity nieomal zmierzch powstania na
terenie caego Krlestwa, tylko ziemie poudniowej
Polski, awrd nich Kielecczyzna, wznawiay walk
iprowadziy j do koca.
Powstanie Styczniowe z1863 roku byo najduszym
zrywem narodowowyzwoleczym Polakw, ktry swoim
zasigiem obj Krlestwo Polskie, Litw, Biaoru
icz Ukrainy. Walk zbrojn poprzedziy liczne
demonstracje patriotyczne. To wanie ten okres,
okres manifestacji, publicznych pieww igestw,
uksztatowa legend powstania styczniowego. Jednak
ten zryw narodowy ju od pierwszych dni mia nike
szanse na powodzenie. Wybuch wnajbardziej niesprzyjajcych warunkach wrd wszystkich poprzednich
powsta. Nie istniaa ju wtedy regularna polska
armia, przeciwko rosyjskim karabinom i armatom
przeciwstawiano kosy ico najwyej bro myliwsk.
Tylko znikomy procent oddziaw partyzanckich
by wyszkolony idobrze uzbrojony. Lecz w1863 r.
powstacom na pewno nie brakowao zapau iwiary
wodzyskanie niepodlegoci. Najwiksze znaczenie
na ksztatowanie wiatopogldu kolejnego pokolenia
miaa sytuacja po upadku powstania styczniowego.
Ci ludzie byli zmuszeni y zpitnem klski, wrd
wrogiej dla Polakw rzeczywistoci, fali przeladowa,
zsyek iprzesiedle. Te wydarzenia ukazay rne
stanowiska Polakw wobec problemu niepodlegociowego. Rok 1863 to umowna data przeomu
dwch epok literackich: romantyzmu ipozytywizmu.
Mit powstaczy uksztatowa si pod wpywem
wyobrae romantycznych. Pokonanych powstacw
traktowano jako bohaterw, ich dobrowolna ofiara
miaa szczeglne znaczenie dla historii.
Od tej pory na terenie Kielecczyzny, poza dziaalnoci niewielkich grup partyzanckich, nastpio
zaamanie si walki. Potrzeba byo dopiero wprost
heroicznego powicenia iwielkiego hartu Dionizego
29
30
31
32
38
A. liwiski, op. cit. s. 175 177.

J. Boniecki, op. cit. s. 112.
Tame.
A. liwiski, op.cit. s.177 178. S. Kieniewicz, op. cit. s. 253.
Grb M. Langiewicza w Konstantynopolu. Ilustracja z Tygodnika

Ilustrowanego. Wasno Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej.
Pami obohaterze
Andrzej Dbrowski
roku 1932 wydawana w Radomiu Ziemia

Radomska w198 numerze pisma informowaa:
Cicha wioska wpowiecie ieckim Jawor Solecki wub.
niedziel 28 sierpnia obchodzia wielk uroczysto
odsonicia pomnika .p. pukownika iwojewody powst.
Djonizego Czachowskiego. Pomnik ufundowany zosta
przez ks. Kanonika Jana Winiewskiego.
W uroczystoci uczestniczyo okoo 5000 osb,
mieszkacw powiatu ieckiego igoci. Przemawiali
ksia, ziemianie ichopi, wwrd nich Jan Borek
zJawora Soleckiego, ktrego pole byo miejscem ostatniej
walki Czachowskiego. Odnotowano take krtkie iadne
wformie itreci przemwienie Jerzego Gombrowicza
zWsoli koo Radomia (brata Witolda Gombrowicza).
Ksidz Winiewski powiedzia, e inicjatyw budowy
pomnika uzna za wasny obowizek wobec bohatera
Powstania Styczniowego, dobrego Polaka ikatolika. Na
uroczysto zaproszono uczestnikw powstania zpowiatu
ieckiego porucznika Dominika aszczka zCiepielowa
iJana Stpnia zPawliczki. Reprezentowane byy licznie
organizacje spoeczne imodzieowe strae poarne,
Strzelec, Sok, harcerze, uczniowie okolicznych
szk. Zorganizowana czternacie lat po odzyskaniu
niepodlegoci uroczysto nie tylko suya upamitnieniu jednego znajdzielniejszych inajbarwniejszych
dowdcw powstaczych oddziaw, przypominaa take
jak cenn wartoci jest wolno ijak ogromn cen
paci si za jej utrat, za brak szacunku dla wasnego
pastwa, za pych, prywat iuznanie korzyci wasnych
za nadrzdne wobec dobra wsplnego.
Odsonicie pomnika Czachowskiego wielokrotnie
wspomina mj ojciec. Mia osiem lat, kiedy jego tata
(pniej mj dziadek) zabra syna, by obejrza wane dla
spoecznoci lokalnej wydarzenie. Rzeczywicie musiao
to by dla chopca silne przeycie, skoro po wielu latach
wraca do tamtych chwil, aDionizy Czachowski sta
si dla niego symbolem bezinteresownego powicenia.
Ilekro pniej pokonywalimy tras zIy do Lipska,
wokolicach Jawora Soleckiego powraca tato do tego
samego wtku mierci dzielnego dowdcy, aczasem do
sw piosenki, ktr piewali mieszkacy okolicznych wsi,
zktrej ja zapamitaem refren: Nasz Czachowski, nasz
kochany pod Jaworem zarbany. Dowiadczenie mojego
ojca inspirowao mnie do podjcia prby odtworzenia
atmosfery koca wojny partyzanckiej prowadzonej przez
Czachowskiego.
Wczesn jesieni 1863 roku ruch zbrojny osab.
Zponad 20 tysicy powstacw walczcych latem we
wszystkich dziaaniach zbrojnych, pozostao ok.5 tysicy.

Zaostrzyy si podziay pomidzy Rzdem Narodowym
aCzerwonymi, ktrzy uzyskali wiksze wpywy. Jednak
sprawy szy bardzo le, zapanowa chaos, utracono
wpyw na bieg zdarze wterenie.
Wpoowie padziernika wadz obj Romuald
Traugutt, ktry wierzy wsens dalszej walki iliczy
na pomylne dla powstania uoenie si stosunkw
europejskich po rozmowach zwysokimi przedstawicielami
dyplomacji francuskiej. Jednoczenie ubolewa nad
brakiem zrozumienia dla spraw narodowych wrd
tych Polakw, ktrzy najlepiej je rozumie powinni.
Wlicie do ks. Czartoryskiego napisa: tymczasem
obrak znaczniejszej sumy pieninej ktr by mona
jednoczasowo uy, wszystko si rozbija. Nie zraa to
wpracach Rzdu, zufnoci wBogu, stara si przemc
najwiksz zapor, jak spotyka wniewiadomoci inie
pojciu rzeczy przez wasnych ziomkw ito wanie
tych, ktrzy ze stanowiska swego powinniby drugich
owieca. By moe wierzy Traugutt wostateczne
zwycistwo, ale wiar swoj opiera bardziej na przekonaniu oopiece Boej nad narodem polskim, ni na
przesankach politycznych, finansowych iwojskowych.
Kiedy nowy dyktator formowa rzd iprowadzi
konspiracyjn dziaalno organizatorsk majc na celu
uporzdkowanie spraw powstania, Dionizy Czachowski
ponis dotkliw klsk. Jego oddzia dowodzony przez
kapitana Rosnera zosta pobity pod Jurkowicami.
Powstacy stracili ok. 90 zabitych, stu czterdziestu
zostao rannych, a50 znich wzito do niewoli.
Czachowskiemu nie ukadao si take wrelacjach
znowym naczelnikiem wojennym wojewdztwa sandomierskiego ikrakowskiego generaem Hauke Bosakiem,
ktry zdaje si nie rozumia ambitnego partyzanta,
mylcego prawdopodobnie oorganizowaniu na doskonale
znanym mu terenie masowego ruchu zbrojnego. 15
padziernika doszo do spotkania wKrakowie, ktrego
wynikiem byo wzajemne utwierdzenie si Generaa
iPukownika, e co do koncepcji walki ijej finansowania
nie s sobie bliscy. Na odwrocie pokwitowania odbioru
przez Czachowskiego na potrzeby oddziau 230 zotych
Hauke uczyni tak uwag : Rozmowy znim trudne.
Wiele rzeczy nie pojmuje. (cyt. za R. Pietrzykowski
Dionizy Czachowski 1810-1863 , W-wa 1983).
Tydzie pniej Czachowski zatrzyma si zoddziaem
kawalerii na plebanii w Kunowie. Scena wyjazdu
zKunowa opisana wpamitnikach W. Zapaowskiego
nabiera symbolicznego znaczenia dla odtworzenia
39
Pami obohaterze
atmosfery tamtych dni, kocowego okresu zmaga

z wojskiem rosyjskim , take z brakiem naleytego
kierowania powstaniem ijego organizacji: Czachowski,
cho siwy starzec, zwsem zawiesistym, za granic zgoli
brod, czerstwo imodo wyglda. Okryty by paszczem
ceratowym, towarzysze jego wszyscy podobnie byli
przybrani. Obrci si do kanonika (ks. Jana Dbrowskiego)
i rzek smutnym a agodnym gosem Bogosaw!...
Bogosaw!... Nasz garstk takie s wyroki Boskie
Sdziem, e ca parti bogosawi bdziesz stary
mj druhu ibiednemu starcowi potoczyy si zy po
ogorzaym licu.
Zaraz potem pojecha pukownik odwiedzi crk Juli
zamn za Leszczyskim, wacicielem Wierzchowisk. Tu
czu si dobrze wrd swoich. Nieopodal by Solec, gdzie
potem przeprawi si przez Wis do guberni lubelskiej.
Porusza si, majc cigle wpobliu oddziay rosyjskie
tropice go jak zwierzyn. Wedug r. Pietrzykowskiego
31 padziernika Czachowski stacjonujcy zkawaleri
wmiejscowoci Kamie zapowiedzia onierzom, e
nastpnego dnia pojad razem do kocioa Bernardynw
wJzefowie, by tam przygotowa si na mier. 4 listopada,
ju po powrocie zJzefowa ponownie przeprawiono si
przez Wis na wasny, rzec mona, dobrze znany teren
sandomierski. W Krpie nieopodal Lipska wytropi
powstacw oddzia rosyjski wysany z Radomia
liczcy cznie okoo 140 ludzi dragonw, strzelcw
ikozakw pod dowdztwem porucznika Assijewa. Wobec
przewaajcej siy Rosjan wikszo powstacw, nie
czekajc na dowdc ucieka wstron Wierzchowisk.
Czachowski zosta znajwierniejszymi. Walczy do koca,
bronic si przy pomocy szabli irewolweru, wykorzystujc
jako oson pie gruszy rosncej kilkadziesit metrw
od traktu wkierunku Iy. Upad trafiony kul przez
jednego zdragonw.
Sposb traktowania ciaa dowdcy przez Rosjan
przypomina sceny zHomera. Jego okaleczone zwoki
obwoono po ulicach Radomia iokolicznych miejscowociach, wystawiajc publicznie jako dowd sukcesu
iprzestrog dla patriotycznych zbrojnych manifestacji
Polakw.
Dionizy Czachowski nie studiowa wakademiach
wojskowych. By moe niewielkie dowiadczenie onierskie wynis zPowstania Listopadowego, cho jego
udzia wwalkach nie jest udokumentowany. Patriotyzmu
iszacunku dla polskiej ziemi uczy si wdomu od
niezamonych rodzicw. Utrzymywa si zdzieraw do
czasu przyjcia propozycji bezdzietnego stryja Piotra
Czachowskiego iwyjazdu do pomocy wzarzdzaniu
majtkiem Worobijwka na Ukrainie. Po jego mierci
odziedziczy majtek liczcy jakie 1400 hektarw. Sta
si zamonym ziemianinem. Zzachowanych dokumentw
wynika, e zdarzao mu si poycza wiksze kwoty,
liczce kilka tysicy rubli srebrnych. Zapewne pomaga
take wasnym dzieciom. Z siedmiorga urodzonych,
prawdopodobnie yo wtym czasie picioro. Dwch
synw Karola i Adolfa wczy do uczestnictwa
wpowstaniu. Ludzie wjego wieku (Czachowski mia
40
53 lata) uczestnicy dziaa powstaczych zroku 1830

sceptycznie odnosili si do kolejnego powstania zbrojnego.
Zachowanie Czachowskiego nie byo typowe. Wczy
si do patriotycznych manifestacji zaraz po powrocie
zWorobijwki, uczestniczc jako delegat wojewdztwa
sandomierskiego wpogrzebie ofiar rosyjskiego terroru
wWarszawie 27 lutego 1861 r. Wroku nastpnym
zakupi od wyjedajcych do Rosji oddziaw kozakw
kilkadziesit koni. Mona domniemywa, e konie te
uywane byy potem przez kawaleri powstacz. Zaangaowanie si Czachowskiego wwalk zRosjanami nie
byo chwilowe, nie suyo doranemu zamanifestowaniu
patriotyzmu. Jego postawa jest konsekwentna. wiadomie
j wybiera, ryzykujc konfiskat majtku, zesanie, anawet
mier wasn iswoich synw. Na tle zachowa wielu
polskich ziemian wypada on wyjtkowo. Wpowstaczym
yciu zrezygnowa zprzywilejw dowdcy, by zawsze
zonierzami, dzielc wszystkie partyzanckie niewygody
iponiewierk. Jednoczenie potrafi by bezwzgldny
dla zdrajcw i kiedy szo o utrzymanie dyscypliny
woddziale. Mia wiadomo, e szanse s wycznie po
stronie odpowiedzialnych idobrze zorganizowanych, co
wpowstaczym czynie nie byo powszechne. Zbytczsto
ambicje osobiste bray gr nad umiejtnociami dowodzenia. Czachowski bardzo le to znosi, czym zraa
sobie wielu ludzi. Jako prowadzcy wojn partyzanck
mia bardzo dobr znajomo topografii terenu i jak
wida po jego dowdczych decyzjach -ogromn intuicj,
zdolno przewidywania obecnego iprzyszego pooenia
wasnego wojska wobec nieprzyjaciela. Pewnie wspczeni
psychologowie nazwaliby to inteligencj emocjonaln.
Od wielu lat zadaj sobie to samo pytanie: comotywowao zamonego czowieka, ktry mg spokojnie
spdzi w dostatku reszt ycia do tak ogromnych
powice? Poczucie dumy i bezkompromisowo
wobec panoszcego si rosyjskiego zaborcy, silne
emocje przybierajce posta nastrojw spoecznych
manifestowanych wlatach 186162, amoe wasne
ambicje odegrania wanej roli whistorii ipoczucie
predyspozycji do jej spenienia ?
Kadego roku, kiedy wdzie Wszystkich
witych zatrzymuj
si wJaworze Soleckim, widz wmiejscu
mierci Pukownika
rzdy palcych si
zniczy.
Jawor Solecki - miejsce mierci Dionizego Czachowskiego.

Fot. Andrzej Dbrowski.
Prof. dr hab. Adam Massalski
Kielcach od Ipoowy XVIII wieku istniaa

szkoa rednia, pocztkowo prowadzona przez
ksiy ze zgromadzenia communis vitae, anastpnie
bdca instytucj rzdow. Przechodzia ona rne
etapy swej egzystencji. Przed 1831r. bya to Szkoa
Wojewdzka openych prawach redniej placwki
owiatowej, uprawniajcej do wstpu na uniwersytety.
Miaa ona bogate tradycje niepodlegociowe. Powybuchu Powstania Listopadowego, starsi uczniowie
szkoy kieleckiej, zacigali si do pukw krakusw,
ktre byy przez gen. Henryka Dembiskiego igen.
Kazimierza Dziekoskiego formowane wKielcach
z ochotnikw. cznie w wojskach powstaczych
znalazo si blisko 60 uczniw.
Gen. H. Dembiski. Ze zb. J. Osieckiego
Wykaz imienny 56 uczniw, oktrych bya pewno,

e do wojska poszli, znalaz si w sprawozdaniu
szkolnym z1831 roku. Jeden zuczniw kl. VI Henryk
Nowowieyski poleg pod Iganiami. Dodatkowo sze

nazwisk uczniw zaangaowanych w powstaniu
wymienia lista bez daty i tytuu, znajdujca si
wkieleckim archiwum, wposzycie odnoszcym si do
udziau kielczan wPowstaniu Listopadowym. Warto
take wspomnie, e do Wojska Polskiego zgosio
si te wielu absolwentw Szkoy Wojewdzkiej
wKielcach. Dysponujemy wtym zakresie jedynie
niepenymi danymi, dotyczcymi udziau wpowstaniu
tej czci byych uczniw szkoy kieleckiej, ktrzy
po zdaniu matury podjli studia na Uniwersytecie
wWarszawie. Na 93nazwiska byych uczniw zKielc,
wyszczeglnionych jako studenci, przy 38 znajduj si
informacje, e brali oni udzia wpowstaniu. Wielu
znich po upadku powstania udao si na emigracj.
Jednym znich by Stanisaw Malinowski (1812 1890).
Matur zda wKielcach w1828r. irozpocz studia
medyczne na UW. Po roku przenis si jednak na
matematyk. Wczasie powstania suy jako kasjer
wstopniu podporucznika w1 puku strzelcw pieszych.
Po powstaniu zamieszka wKrakowie, gdzie rozwin
szerok dziaalno polityczn. By wsporganizatorem
Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Od 1838r. przebywa
we Francji itam wsiedem lat pniej losy swe zczy
ze Szko Polsk wBatignolles, ktr przez szereg
lat kierowa. Zmar wParyu.
Udzia modziey szkolnej istudentw wPowstaniu Listopadowym spowodowa ze strony wadz
zaborczych, po 1831r., szereg represji wobec owiaty
wKrlestwie Polskim. Jedn znich bya przebudowa
caego systemu szkolnictwa redniego wduchu, ktry
oznacza zerwanie ztymi zasadami owiaty narodowej,
ktre zaszczepione zostay przez Komisj Edukacyjn.
Szkoa kielecka zostaa przeksztacona wgimnazjum
wojewdzkie ktre dziaao do 1940r. i skupiaa
przecitnie od 260 do 350 uczniw.
Blisko granicy zWolnym Miastem Krakowem,
aprzez to wiksza moliwo oddziaywania emisariuszy organizacji niepodlegociowych zarwno
emigracyjnych, jak izterenw Galicji powodowaa, e
uczniowie kieleccy angaowali si wprac nielegalnych
kek konspiracyjnych. Sprzyja temu take fakt, e
spoeczno uczniowska wKielcach bya wzasadzie
jednorodna narodowociowo. Ju wkocu 1836r. wrce
wadz austriackich wpad list Hipolita Sukowskiego
do Atanazego Haenela, ucznia gimnazjum wKielcach,
wktrym bya mowa oistnieniu tajnej organizacji
41
ledczej oraz generalny wizytator szk Antoni

Hlebowicz. Sprawa prowadzona bya od tego momentu
wWarszawie, a do 1841r. Na wniosek kuratrora
minister owiaty S. Uwarow przedstawi carowi
prob ozgod na zamknicie gimnazjum wKielcach
izkocem roku szkolnego wlecie 1840r. szko
zamknito. Uczniowie zamieszani wspiski zostali
osdzeni iskazani dopiero wkwietniu 1841r.: K.
Drotkiewicz, K. Skierski iA.Kossowski skazani
zostali na rok cikich robt iosiedlenie na Syberii, A.
Paziski iR.Baczyski na rok wizienia warownego
wZamociu. K. Drotkiewicz powrci do kraju dopiero
w1857r. wwyniku amnestii.
Gimnazjum wKielcach na obrazie Czesawa Obertyskiego z1936r.
(pastel). Ze zb. J. Osieckiego.
Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Do pierwszego

kka SLP, zawizanego wrd uczniw kieleckich
wroku szkolnym 1836/37, naleeli obok A. Haenela
uczniowie klas najstarszych: Antoni Gawroski, Ignacy
Dobrzaski, Wadysaw Dunin, Tomasz Iwan, Roman
Baczyski, Antoni Mikuowski iTeodor Karpiski.
Wzwizku zwykryciem korespondencji ze spiskowcami
A.Haenel w1837r. zosta wydalony zgimnazjum
iwcielony do wojska. Pozostali jego koledzy, poza
A.Mikuowskim, ktry w1838r. by uczniem klasy
VII, zdali matur iskoczyli gimnazjum, niektrzy
nawet znagrodami. Dlatego te pewnie aden znich
nie da si namwi A. Mikuowskiemu do ucieczki za
granic wczerwcu 1838r. Ostatecznie on sam uciek
ze szkoy, ale zosta zapany iukarany przez dyrektora
wpisaniem do czarnej ksigi. Wtym te czasie pod
koniec roku szkolnego 1837/38 spisek rozszerzy si
na uczniw zklas III V. Byli to Adam Kossowski,
Antoni Paziski, Konstanty Drotkiewicz, Karol
Skierki, Aleksander Bekowski iEdward Kubecki.
Przywdc tej grupy by A. Kossowski, ale mia
on zdorosymi spiskowcami bardzo nike kontakty.
Liczy on wwczas zaledwie 15 lat. Wnastpnym
roku szkolnym 1838/39 A. Kossowski do szkoy ju
nie uczszcza, aA. Paziski iK. Skierski uczyli
si tylko przez Iprocze. Gwnymi spiskowcami na
terenie szkoy pozostali A. Bekowski (syn aptekarza)
iK. Drotkiewicz. Oni te 9 lutego 1839r. podjli
prb ucieczki za granic. Zgodnie zprzygotowanym
wczeniej planem towarzyszy mia im take E.Kubecki, ktry jednak stchrzy wostatnim momencie.
A.Bekowskiego iK.Drotkiewicza ujto trzeciego
dnia w Lelowie i przetransportowano do Kielc.
Pocztkowo przesuchania odbyway si wkancelarii
dyrektora szkoy. Prowadzili je, upowanieni przez
naczelnika wojennego guberni krakowskiej gen. mjra
Ludwika Bohlena, dyrektor gimnazjum Jan Zagrski
(byy pukownik armii rosyjskiej) ipomocnik naczelnika
wojennego guberni pk Moraczyski. Na yczenie
Namiestnika Krlestwa Polskiego Iwana Paskiewicza
do skadu przesuchujcego dokooptowany zosta por.
Franciszek Lechte, czonek Warszawskiej Komisji
42
Po kilku latach, wwyniku stara mieszkacw

Kielc, zostaa przywrcona szkoa rednia onazwie
Szkoa Wysza Realna. Jej ukoczenie nie dawao
wstpu na uniwersytety, jedynie do instytutw technicznych iniepenych szk wyszych. Panujcy wniej
system wychowawczy by zacofany ipowierzchowny.
Wprogramie nauczania dominowa jzyk rosyjski
i przedmioty zawodowe. Pierwszym powanym
okresem konfrontacji zamierze wadz owiatowych
z efektami rusyfikatorskimi byy w Krlestwie
Polskim czasy Wiosny Ludw. Zakazano wszelkich
zgromadze modziey pod grob aresztu. Jednak nie
na wiele si to zdao. Po witach Wielkanocnych
do szk wKrlestwie nie wrcio a 131 uczniw,
ado koca czerwca 1848r. liczba ta wzrosa do
181. Byo wrd nich 8 uczniw Szkoy Wyszej
Realnej wKielcach. Zostali oni usunici ze szk,
a w szkoach zwikszono represyjn dyscyplin
ikarno. Wzwizku ztym midzy innymi, a do
1860r. uczniowie szkoy kieleckiej zapewne nie byli
zamieszani wpowaniejsze spiski, bd brak ladw
tego rodzaju dziaalnoci.
Zupenie inaczej wygldaa sytuacja w roku
szkolnym 1860/61. Wieci o manifestacjach warszawskich zpocztkw 1861r. szybko docieray do
Kielc. Trafiay one na podatny grunt wrd uczniw.
Modzie zzapaem uczestniczya wpiewaniu pieni
patriotycznych w kocioach i nosia emblematy
narodowe. Mnoyy si przypadki stawiania oporu
wadzy szkolnej. Znany pisarz Walery Przyborowski,
wwczas ucze szkoy kieleckiej, zanotowa: WKielcach,
spokojnym, cichym, na p sielskim miasteczku, wrzaa
od dawna stumiona agitacja podziemna, eby pj
za przykadem Warszawy iinnych miejsc.
Uczniowie uczestniczyli wpracach, powoanej
przez powstay w miecie Komitet Bezpieczestwa, stray obywatelskiej, biorc udzia wnocnych
obchodach miasta. Jednak w samej szkole nadal
nie byo spokoju. Na nadzwyczajnym posiedzeniu
zgromadzenia nauczycielskiego wpoowie kwietnia
1861r. nauczyciel Rajmund Duchnowski oskary
niektrych uczniw kl. V iVI, e ci: wzapamitaoci niczem nie usprawiedliwionej wystpili do
zrnymi pretensjami izarzutami dnia 7/19 kwietnia
podczas lekcji. Natomiast, jak zrelacjonowa to jeden

zuczestnikw tych wydarze, wczasie lekcji jzyka
polskiego, gdy znany ze swej ogromnej lojalnoci
wobec wadz rosyjskich Duchnowski wszed do klasy,
obrzucony zosta kulami ze zmitych zeszytw przy
akompaniamencie wycia caej klasy: precz, won,
innej chcemy nauki, biblioteka Za czyn ten zostali
relegowani ze szkoy trzej uczniowie: Jan Libiszowski
zkl. V oraz Ignacy Kliszewski iMicha Lelievre
zklasy VI. Wszyscy trzej byli ju wczeniej notowani za
amanie dyscypliny szkolnej iudzia wmanifestacjach
patriotycznych. Dodatkowo M. Lelievre uparcie nie
zdejmowa aoby, za co zosta przez gen. Bebutowa
ju wczeniej wyprawiony do domu. Zaskoczony tym
wybuchem patriotyzmu, lojalny wobec wadz kierujcy
szko inspektor Antoni Formiski wpimie do wadz
owiatowych wWarszawie wczerwcu 1861r. donosi:
Od Wielkanocy za, kiedy kobiety (ktre Bg wie jak
ycie spdziy, teraz wziy si do noszenia obrazw
ipieww) to samo modzi ludzie po najwikszej
czci po (...) jakowem zajciu na prniactwie ycie
pdzcy spiknli si na modzie szkoln, by j do
coraz nowej agitacji pobudza, by j od waciwych
zaj oderwa, nie mogy ju nauki i zdawn si
ipoytkiem, aZwierzchno szkolna zwielkim tylko
wyteniem iniezomn wol bya wstanie modzie
powstrzyma, biegiem nauk kierowa iwnaleytym
porzdku rok szkolny zakoczy.
Podobne nastroje panoway take i w innych
szkoach rednich Krlestwa, std Namiestnik wyda
wtym czasie restrykcyjne zarzdzenie, jak powinni
si zachowywa nauczyciele ikierownictwa szk
wobec manifestacji i innych tego typu wydarze.
Wwypadku nie przestrzegania tych przepisw mieli by
natychmiast zwalniani zpracy. Rwnoczenie ukaza
si specjalny reskrypt wadz owiatowych mwicy
otym, aby szczeglnie troskliwie pilnowa modzie
inie dopuszcza jej do udziau wmanifestacjach
patriotycznych, wtym ikocielnych.
Wszystkie, te poczynania wpyny nieco na
pewne uspokojenie nastrojw, ale nie zlikwidoway
napi zupenie. Ucze klasy VI Roman Borkiewicz,
odebrawszy pochwa na koniec roku szkolnego,
publicznie j podar wkancelarii szkoy. Zosta on
za swj czyn ukarany pozbawieniem patentu.
Wnastpnym roku szkolnym 1861/62, ktry by
ostatnim wdziejach Szkoy Wyszej Realnej wKielcach,
nadal miay miejsce patriotyczne wystpienia. Byy
one nieco agodzone przez fakt, e wprowadzono do
szkoy nowy program nauczania, ktry uwzgldnia
postulaty manifestujcych: przewidywa wiksz liczb
lekcji jzyka polskiego, atake wprowadza nauk
historii Polski.
Ponadto szkoy wKrlestwie Polskim zostay
podporzdkowane wadzom wojskowym, ktre posiaday
prawo za najmniejsze nawet przewinienia usuwa
uczniw, anawet inauczycieli. Nie zniechcio to
uczniw do spiskowania iuzewntrzniania swych
Dawna Wysza Szkoa Realna na pocztwce zpocz. XXw.
uczu patriotycznych. Za tego rodzaju postaw na

posiedzeniu wmarcu 1862r. rada pedagogiczna zagrozia
wydaleniem ze szkoy 12 uczniw. Jednym znich by
W. Przyborowski. Take wtym roku miao miejsce
pobicie wklasie IV nauczyciela R. Duchnowskiego,
ktry wjego wyniku ciko zachorowa izupenie
od tego czasu nie by wstanie uczszcza na lekcje.
Rok szkolny 1861/62 by ostatnim rokiem dziaalnoci Szkoy Wyszej Realnej wKielcach. Wjej
miejsce, wwyniku reformy Aleksandra Wielopolskiego,
utworzone zostao gimnazjum klasyczne. Wpierwszym
roku jego dziaalnoci wskutek braku odpowiedniej
liczby kandydatw, nie zostaa otwarta najwysza
klasa VII. Ponadto wikszo spord ponad czterystu
uczniw gimnazjum kieleckiego to modzie zklas I
IV, awic przewanie wwieku od ok.10 do ok.14lat
(cho zdarzali si istarsi), czyli zbyt niedorosa, by
mc zacign si wszeregi powstacze.
Wedug relacji rano 23 stycznia przed pierwsz
lekcj jzyka aciskiego wVI klasie jeden zuczniw,
aby to nie kto inny, aAleksander Gowacki (Bolesaw
Prus), zawoa do wsp kolegw: moi kochani, teraz
nie czas na Eneid!. Nastpnie wszystkie podrczniki zoono do pieca. acinnik Pawe Prek bardzo
zmieszany poprowadzi jednak lekcj.
Na wie orozpoczciu dziaa powstaczych
szybko zareagoway wadze zaborcze administracyjne.
Prezydent Kielc by zobowizany do sporzdzania
meldunkw, kto opuszcza miasto bez zezwolenia
policji. Podstaw meldunkw byy midzy innymi
sprawozdania rektora gimnazjum. Listy osb bez
zezwolenia opuszczajcych miasto starano si tak
dostarcza do naczelnika wojennego pk.(potem
awansowanego na generaa majora) Ksawerego
Czengierego jak najpniej, tak aby uciekinierzy
nie zostali ujci. Tego typu meldunki zachoway si
wzasobie archiwum wKielcach. Pierwszy nosi dat
43
uczniw wszeregach oddziaw powstaczych moe

da analiza raportw rektora. Szczegowe dane,
dotyczce absencji wgimnazjum, zawarte zostay
wtabeli.
Spord wymienionych powyej uczniw tylko
wodniesieniu do dziesiciu mamy absolutn pewno,
e brali udzia wpowstaniu zbroni wrku. Byli to
bracia Ludomir (kl. VI) iStanisaw (kl. II) Barzykowscy,
Aleksander Donajski (kl. VI), Jzef Kosiski (kl. III)
Kazimierz Kuakowski (kl. III), Gustaw Saski (kl. III),
Wadysaw Szwarc (?), Jan Tarczyski (kl. I), Jzef
Troczewski (kl. IV) iKazimierz Winiewski (kl. V).
Jednak mona sdzi, e na listach sporzdzanych
przez rektora nie znaleli si wszyscy uczniowie,
ktrzy opucili szko i znaleli si w partiach
powstaczych. Na przykad brak nazwiska Jzefa
Pakulskiego, ktry uczestniczy wpowstaniu iwskutek
odniesionych ran trafi do szpitala wBusku, gdzie
w ewidencji odnotowany zosta jako ucze szk
kieleckich. Rwnie na licie nie figurowao nazwisko
A. Gowackiego (Bolesawa Prusa), ktry zbieg
do powstania w kwietniu 1863r. Zapewne rektor
nie wpisa go na list ze wzgldu na osob jego
brata Leona Gowackiego, ktry wtym czasie uczy
jzyka polskiego wgimnazjum kieleckim. Niestety
po upadku powstania, jego uczestnicy mieszkajcy
w zaborze rosyjskim w obawie przed represjami,
ukrywali czsto a do mierci fakt udziau wtym
zrywie niepodlegociowym. Mona wtym wypadku
Aleksander Gowacki (Bolesaw Prus).
15/27 stycznia 1863r., aostatni by zpocztkw

1864r. Dane zawarte wtego typu dokumentach naley
przyjmowa ze zrozumia ostronoci ikrytycyzmem,
biorc pod uwag, e sporzdzay je osoby, czsto
celowo ukrywajce stan faktyczny. Ogem wraportach
rektora gimnazjum znalazo si 89 nazwisk uczniw,
czyli ok. 20 % ogu wychowankw szkoy. Niektrzy
badacze podawali natomiast, e wpowstaniu wzio
udzia nawet ok. 2/3 uczniw gimnazjum wKielcach.
Wydaje si, e pewn orientacj wkwestii udziau
Uczniowie gimnazjum w Kielcach, ktrzy opucili szko w okresie od stycznia 1863r. do lutego 1864r.
klasa
Ogem
Zabrani
opuprzez
cio
szko rodzicw
W tym:
Wyjechali
Bez
i nie
zezwolenia powrcili
Wyjechali
na danie
rodzicw
Czasowo
zabrani przez Wzili
rodzicw
wiadectwo
10
II
III
12
6*
IV
18
4*
13
VI
13
Inni*
15
15
Razem
89
26
48
Uwaga: * W tym 1 bez zezwolenia wadz.

rdo: AP Kielce, Naczelnik Powiatu Kieleckiego, sygn. 55 57.
44
posuy si nekrologiem b. ucznia kieleckiego

gimnazjum J. Troczewskiego, ogoszonym wlutym
1911r. wktrym znalazo si nastpujce zdanie:
...w Chwastowie w guberni kijowskiej, zoono na
wieczny odpoczynek zwoki jednego zcichych, nie
mniej zasuonych synw ojczyzny naszej - .p.
Jzefa Troczewskiego, dyrektora klucza hr. Branickich
Kumejki Zofiwka. .p. Troczewski jako ucze (...)
gimnazjum wKielcach, wzi czynny idugotrway
udzia wwypadkach 1863r. Jak wynika zpowyszego przykadu najczciej nie dysponujemy zbyt
obszernymi informacjami okonkretnych dokonaniach
wtym zakresie uczniw kieleckiego gimnazjum. Poza
A. Donajskim iW. Szwarcem, oktrych wiemy, e
walczyli woddziale Mariana Langiewicza, opozostaych nie mona stwierdzi pod czyimi rozkazami
suyli. Najwiksze natenie ucieczek uczniw do
oddziaw powstaczych miao miejsce wstyczniu
ilutym 1863r..
Mimo, e zgodnie zdyrektywami wadz owiatowych
zajcia szkolne odbywa si miay wzasadzie normalnie,
to jednak wystpowao szereg utrudnie iogranicze.
Zzapadniciem zmroku kady poruszajcy si po
ulicach winien nosi latark, apo godzinie 18 nie
wolno byo wychodzi zdomu. Wojsko obozowao na
ulicach. Przed kilkoma budynkami stay warty wojskowe.
Ulicami czsto przejeday patrole kozackie. Rozpoczy
si aresztowania, ktre dotykay te rodzin uczniw
gimnazjum, na peryferiach miasta wykonywane byy
kary mierci. Mimo to opr wobec wadz zaborczych
ze strony mieszkacw miasta, wtym take uczniw
gimnazjum nie ustawa. Jak odnotowa pamitnikarz,
wlutym 1863r. uczniowie zamieszkujcy na stancji na
Krakowskiej Rogatce wdworku Sztumpfa, podkradli si
do koni kozackich stojcych przed domem ipoprzecinali
rzemienie mocujce sioda istrzemiona.
Wskad konspiracyjnych cywilnych wadz powstaczych wchodzili take nauczyciele szkoy kieleckiej.
Edward Plewiski by bardzo czynnym i dobrze
zakonspirowanym naczelnikiem miasta, ks. Franciszek
Brudzyski wkociele w. Trjcy odbiera przysig
wyruszajcych do oddziaw powstaczych, L. Gowacki
pod pozorem urlopu zdrowotnego we wrzeniu 1863r.
wyjecha jako delegat Rzdu Narodowego do Wilna,
co przepaci cik chorob psychiczn ido szkoy
ju nie powrci.
Warto odnotowa, e absolwenci szkoy kieleckiej
naleeli do grona spiskowcw wchodzcych wskad
gremiw kierowniczych powstania. Uczniem szkoy
kieleckiej by urodzony w1833r., Karol Majewski,
ktry po rozpoczciu nauki wRadomiu przenis si
do Kielc. Nalea do wyrniajcych si uczniw.
Pozostawa pod opiek A. Formiskiego, ktry zachca
go do podjcia studiw wyszych. Po skoczeniu
nauki wKielcach, co miao miejsce w1851r., podj
studia w Instytucie w Marymoncie. W kocu lat
pidziesitych prowadzi dziaalno patriotyczn
wrd studentw Akademii Medyko - Chirurgicznej.
Nalea do przywdcw stronnictwa biaych. Sta

na czele Rzdu Narodowego od 13 VII do 17 IX
1863 roku. Nastpnie ustpi, aby umoliwi objcie
rzdw przez Romualda Traugutta. Po powstaniu
przebywa na zesaniu.
Podobnie wybitn rol wPowstaniu Styczniowym
odegra Wojciech Biechoski(1839 1926). Po skoczeniu Szkoy Wyszej Realnej zosta urzdnikiem
Komisji Skarbu. Worganizacji narodowej pracowa
od 1859r., potem emigrowa, by suchaczem szk
wojskowych wGenui iCuneo. Po powrocie do kraju
z ramienia centrali wsporganizowa powstanie
wwojewdztwie krakowskim. Bra udzia wwalkach
pod Pieskow Ska, Sosnowcem iRadziwiowem.
We wrzeniu 1863r. wchodzi w skad Rzdu
Narodowego. Poupadku powstania wyemigrowa
na zachd. Od1867r. osiad wGalicji, gdzie peni
szereg funkcji spoecznych, m.in. by czonkiem Rady
Miejskiej we Lwowie iburmistrzem Gorlic. Uzyska
godno dra h.c. Uniwersytetu Lwowskiego.
Uczestnikiem Powstania Styczniowego by te Jan
Mazaraki (1840-1922), urodzony wHebdowie. Szko
kieleck ukoczy w 1858r., nalea do dobrych
uczniw. Przed 1863r. by oficerem wwojsku carskim.
Zaraz po wybuchu powstania zgosi si do oddziau
J. Grekowicza, anastpnie walczy pod rozkazami
Zygmunta Chmieleskiego iJzefa Hauke - Bosaka.
By trzykrotnie ranny. Po powstaniu przebywa
wGalicji. Jego brat Aleksander, rwnie absolwent
Szkoy Wyszej Realnej, take walczy wpowstaniu.
Do czynnych uczestnikw wydarze lat 1863-1864
nalea take Wojciech Glixelli (18411882), urodzony
wSandomierzu. Po skoczeniu szkoy wKielcach
uczy si na Wydziale Architektury Szkoy Sztuk
Piknych w Warszawie. Nalea do stronnictwa
czerwonych wchodzi wskad Rzdu Narodowego.
Aresztowany, podczas ledztwa straci jedno oko.
Po zwolnieniu przyby do Kielc, gdzie pracowa
jako urzdnik.
Uczniem kl. IV szkoy kieleckiej wroku szkolnym 1861/62, byW. Przyborowski (18451913).
Poopuszczeniu KielcW. Przyborowski uda si do
Radomia, gdzie uczy si wgimnazjum. Po wybuchu
powstania zacign si do oddziau M. Langiewicza,
potem walczy w oddziaach Z. Chmieleskiego
i J. Hauke - Bosaka. Ranny w bitwie pod Grochowiskami dosta si do niewoli. Po odbyciu kary
wizienia ukoczy szko redni istudia wSzkole
Gwnej Warszawskiej. By znanym pisarzem doby
pozytywizmu, atake nalea do grona historykw
powstania styczniowego.
Na zakoczenie mona stwierdzi, e na tle
innych szk rednich funkcjonujcych wmiastach
prowincjonalnych Krolestwa Polskiego, gimnazjum
w Kielcach naleao do czowki tych, ktrych
uczniowie wzili najliczniejszy udzia w walkach
zbrojnych wczasie Powstania Styczniowego.
45

Dr hab. prof. UJK Lidia Michalska-Bracha
ojciech Biechoski (1839-1926), powstaniec

1863 roku, komisarz wojewdztwa krakowskiego, sekretarz stanu w Rzdzie Narodowym
1863r., jest nam znany przede wszystkim ze swoich
zwizkw z Kielcami z okresu poprzedzajcego
wybuch Powstania Styczniowego oraz zdziaalnoci
powstaczej wlatach 1863-18641. Do mniej opisywanych wliteraturze przedmiotu nale natomiast
popowstaniowe losy Biechoskiego, awtym wgwnej
mierze lwowski okres wjego biografii, przypadajcy
na lata 1902-19262.
Lwowskie kontakty Wojciecha Biechoskiego sigaj
oczywicie okresu jeszcze wczeniejszego, amianowicie lat 1867-1902, kiedy powstaniec po powrocie
zemigracji osiedli si na stae wGorlicach, stajc
si znanym spoecznikiem, dziaaczem samorzdowym
iwreszcie te pionierem przemysu naftowego3. Ju
wwczas czyy go mocne wizi zbyymi uczestnikami Powstania Styczniowego zamieszkaymi we
Lwowie. Lwowskie rodowisko uczestnikw powstania
naleao wwczas do najliczniejszych inajsilniejszych
pod wzgldem organizacyjnym. Wsptworzyli je
w rwnym stopniu zesacy postyczniowi, ktrzy
na skutek kolejnych amnestii przybywali na teren
Galicji itutaj osiedlali si na stae oraz powstacy
styczniowi powracajcy do kraju z wychodstwa
ju wkocu lat 60. XIXw., anastpnie po wojnie
francusko-pruskiej, ktra wpyna na zintensyfikowanie
powrotw postyczniowej emigracji do kraju.
Wojciech Biechoski wpocz. XX w. Fot ze zb. Roberta Osiskiego.
Ju w kocu lat 60. XIX w. powstaway we

Lwowie pierwsze spoeczne komitety, zajmujce si
1 Nasi najblisi wpowstaniu 1863r., Nowa Reformar. 32, 1913,
nr 89 z22 lutego, s. 2; W. Rudzka, Biechoski Wojciech (1839-1926),
w: PSB, t. 2, Krakw 1936, s. 22; W. Caban, Z dziejw Powstania
Styczniowego wrejonie Gr witokrzyskich, Warszawa-Krakw 1989,
s. 43-62; K. Urbaski, Kielce wokresie Powstania Styczniowego,
Kielce 1996; s. 67; J. Krzewicki, Kielczanin Wojciech Biechoski,
Ikar 1996, nr 5, s. 32; p. Wojciech Biechoski, Gazeta Kielecka
1927, nr 3 z 9 stycznia. J. Kowalczyk, A. Massalski, T. Wgrowski,
Whodzie przeszoci 1863-1864, Kielce 2003, s. 57, 121.
2 L. Michalska-Bracha, W. Caban, Wojciech Biechoski (1839-1926)
powstaniec 1863 roku (w wietle materiaw Pastwowego
Archiwum Historycznego we Lwowie), w: Kielce i kielczanie
wXIX iXX w., pod red. U. Oettingen, Kielce 2005, s. 23-44; Tyche,
Lwowski zmierzch uczestnikw Powstania Styczniowego. Wojciech
Biechoski-prezes Towarzystwa Weteranw 1863 roku, w: Epilog
insurekcji 1863 roku, red. E. Niebelski, Lublin 2006, s. 137-167.
3 J. Krzewicki, Kielczanin Wojciech Biechoski.
46
Dom W. Biechoskiego wKielcach. Ze zb.R . Osiskiego.
witokrzyskie nr 10 (14)
Grb Bronisawa Szwarce na Grce

Powstacw na yczakowie. Fot R. Osiski.
Grb Leona Frankowskiego na yczakowie na

Grce Powstacw na yczakowie. Fot R. Osiski.
pomoc iopiek na rzecz emigrantw izesacw.

Wrd nich wspomnie naley odziaalnoci ksidza
Ludwika Ruczki, o Komitecie Bratniej Pomocy
Sybirakw, powoanym we Lwowie w1869r. oraz
oKomitecie obchodw narodowych z1871r.4 Wlatach 1870-1874/5 dziaao we Lwowie Towarzystwo
Opieka Narodowa, ktre zajmowao si opiek nad
weteranami powsta narodowych izesacami oraz
pomagao emigrantom w powrotach i osiedleniu
si na terenie Galicji5. Wdniu 17 wrzenia 1894r.
zorganizowano we Lwowie pierwszy Zjazd Sybirakw,
asamo miasto uzyskao zczasem miano opiekuna
Sybirakw6. Wrd znanych we Lwowie postaci
zesacw wymieni mona Benedykta Dybowskiego,
Bronisawa Szwarce, Ludwika Zielonk. Liczne grono
emigrantw postyczniowych zasilili ju na przeomie
lat 60/70. XIX w.: Jan Stella-Sawicki, Jzef Kajetan
Janowski, Antoni Skotnicki, Adam Sapieha, Mateusz
Gralewski, Tadeusz uliski, Stanisaw Jarmund,
Zygmunt Gawarecki iwielu innych7.
Osile iznaczeniu lwowskiego rodowiska wiadczyy powoywane ju wlatach 80. XIX w. pierwsze
trwae struktury organizacyjne towarzystw weteranw
1863 roku, ktre prowadziy ewidencj uczestnikw
Powstania Styczniowego nie tylko zterenu Galicji
4 W. liwowska, Organizacja pomocy dla ofiar represji postyczniowych, Przegld Historyczny 1991, z. 1, s. 93-105;r. Marcinek,
Archiwum ksidza Ludwika Ruczki i materiay do biografistyki
powstacw styczniowych, Archeion 1995, t. XCIV; M. Miciska,
Galicjanie zesacy po powstaniu styczniowym. Zesanie wgb
Cesarstwa Rosyjskiego-Dziaalno ksidza Ruczki-Powroty,
Warszawa 2004.
5 L. Michalska-Bracha, Opieka Narodowa 1870-1874/5. Zdziaalnoci towarzystw weteranw 1863
r. we Lwowie w drugiej
poowie XIX wieku (w wietle archiww lwowskich), w: Ruchy
spoeczne w Polsce i Rosji (do II wojny wiatowej), pod red.
W. liwowskiej, Warszawa 2005.
6 W. Masiarz, Lww opiekunem zesacw syberyjskich iwiniw caratu, w: Lww miasto spoeczestwo kultura. Studia
zdziejw Lwowa, t. 4, red. K. Karolczak, Krakw 2002.
7 L. Michalska-Bracha, Midzy pamici ahistoriografi. Lwowskie
debaty opowstaniu styczniowym (1864-1939), Kielce 2011.
Grb Benedykta Dybowskiego na Grce Powstacw

na Cmantarzu yczakowskim. Fot R. Osiski.
iwpyway na konsolidacj rodowiska weteranw.

W 1887r. utworzono we Lwowie Towarzystwo
Weteranw Polskich zr. 1863. Wedug ewidencji
zpadziernika-listopada 1887r. Towarzystwo skupiao
okoo 140 uczestnikw Powstania Styczniowego
zamieszkaych we Lwowie, Koomyi, Borszczowie,
Tarnopolu, Narajowie iwinnych miejscowociach
galicyjskich8. Woparciu ostruktury tego Towarzystwa w pocztkach 1888r. powoano we Lwowie
Towarzystwo Wzajemnej Pomocy Uczestnikw
Powstania Polskiego zr. 1863/4 (TWPUPP), ktre
dziaao nieprzerwanie do lat 30. XX w. Wpierwszych
miesicach funkcjonowania, t.j. do koca marca 1888r.,
Towarzystwo skupio 228 weteranw 1863r., zczego
81 pochodzio ze Lwowa; 37 zKrakowa oraz 110
ze Stanisawowa, Koomyi, Tarnopola, Przemyla,
Jarosawia, niatynia i pozostaych miejscowoci
z terenu Galicji. Do koca grudnia w ewidencji
TWPUPP odnotowano ju 476 weteranw, jako
czonkw czynnych Towarzystwa.9
Wojciech Biechoski jeszcze podczas pobytu
wGorlicach aktywnie dziaa wdwch zwymienionych
wyej towarzystw weteranw 1863r. W1873r. wstpi
do Towarzystwa Opieka Narodowa, awkwietniu
1888r. zoy akces do lwowskiego TWPUPP.
Wdeklaracji czonkowskiej powoa si wwczas na
Jzefa Kajetana Janowskiego, Antoniego Skotnickiego
i Adama Asnyka, jako osoby potwierdzajce jego
powstacz dziaalno, ajednoczenie blisko znim
wsppracujce wokresie Powstania Styczniowego.
Oswoim udziale wpowstaniu zanotowa wwczas, e peni sub worganizacji cywilnej, nie
wspominajc natomiast szczegowo opozostaych
formach powstaczej aktywnoci wlatach 1863-1864,
8 Centralne Pastwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie
(CPHAUL), zesp. 195, inw. 1, sygn. 61, k. 1-7.
9 Tame, zesp. 195, inw. 1, sygn. 62, k. 1-165. L. Michalska-Bracha,
Midzy pamici ahistoriografi.
47
Adam Asnyk. Fot. ze zb. J. Osieckiego.
awtym m. in. oudziale wwyprawie Apolinarego

Kurowskiego na Miechw czy cisych kontaktach
zMarianem Langiewiczem.10 Przystpujc w1888r.
do lwowskiego TWPUPP zwiza si Biechoski
z silnym organizacyjnie rodowiskiem weteranw
1863r. We wadzach pierwszego Zarzdu TWPUPP
zmarca 1888r. znajdowali si znani przedstawiciele
tego rodowiska iwwielu przypadkach osoby bliskie
samemu Biechoskiemu: Jzef Kajetan Janowski jako
prezes; Antoni Jaxa Chamiec iLeon Syroczyski
zastpcy; ksidz Franciszek Sawa jako sekretarz
oraz czonkowie Ignacy Kurniewicz, Aleksander
Getritz iStanisaw Niemczynowski.11
Wojciech Biechoski ostatecznie do TWPUPP
przyjty zosta pod dat 8 maja 1888r. Ju wwczas
waktach TWPUPP figurowa jako Dyrektor Towarzystwa Zaliczkowego i Burmistrz miasta Gorlic.
Od 21 sierpnia 1899r. znalaz si take na listach
czonkw wspierajcych TWPUPP.12 Wpocztkowym
okresie przynalenoci do TWPUPP, zracji miejsca
swojego zamieszkania, peni wlatach 1892-1902
obowizki Delegata wGorlicach. Waciwie wtym
okresie, pod przewodnictwem Biechoskiego, Delegacja wGorlicach dziaaa najprniej. Po 1902r.
odnotowano wyrany spadek jej aktywnoci.
10 Nasi najblisi wpowstaniu 1863r., Nowa Reformar. 32, 1913,
nr 89 z 22 lutego; W. Biechoski, Epizod ze sprawy dyktatury
Mariana Langiewicza, Kronika Powszechnar. 4, 1913, nr 5 z1 lutego; tene, Epizod ze sprawy dyktatury Langiewicza, w: Ostatnie
sowa. Opowiadania iwspomnienia uczestnikw walki owolno
wroku 1863/4, Lww 1913.
11 Sprawozdanie Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestnikw
Powstania Polskiego zr. 1863/64 za 1888r., Lww 1889.
12 CPHAUL, zesp. 195, inw. 1, sygn. 62; sygn. 76.
48
W. Biechoski przy grobie Antoniego Jezioraskiego na Cmentarzu

yczakowskim. Fot. ze zb.R. Osiskiego.
Po przeniesieniu si do Lwowa w1902r. Biechoski

zaangaowa si wruchu spdzielczym ipodj prac
jako dyrektor Akcyjnego Banku Zwizkowego. By
czonkiem kilku lwowskich towarzystw iorganizacji
spoecznych, wtym peni funkcj prezesa Zwizku
Stowarzysze Zarobkowych iGospodarczych oraz
Towarzystwa Miejskie Ochronki Chrzecijaskie.
Przez lata angaowa si w pracach lwowskiego
samorzdu zasiadajc wRadzie Miejskiej.13 Wtym
czasie wykaza si znaczc aktywnoci wstrukturach
lwowskiego TWPUPP, o czym wiadcz funkcje
prezesa i wiceprezesa Towarzystwa, jakie peni
w latach 1903-1922. Z uwagi na swoje zasugi
pooone na rzecz TWPUPP lwowscy weterani nadali
Wojciechowi Biechoskiemu zaszczytny tytu czonka
honorowego TWPUPP, przyznawany wycznie
zasuonym weteranom 1863r.
Wstrukturach lwowskiego TWPUPP od 1899r.
dziaa rwnie modszy brat Wojciecha, Jan Biechoski
(1840-1912), powstaniec 1863r. iemigrant, czonek
suchedniowskiej organizacji spiskowej, uczestnik
akcji zdobycia Bodzentyna wnoc styczniow 1863r.,
adiutant Jzefa Hauke-Bosaka. Po powrocie zemigracji,
podobnie jak Wojciech, osiad na stae wGalicji,
pocztkowo wBrzeanach, anastpnie we Lwowie.14
13 L. Michalska-Bracha, W. Caban, Wojciech Biechoski (18391926) powstaniec 1863 roku.
14 CPHAUL, zesp. 195, inw. 1, sygn. 62; J. Biaynia-Choodecki,
Pamitnik Powstania Styczniowego w pidziesit rocznic
wypadkw, Lww 1913, s. 67; W. Caban, Powstanie styczniowe, s.
55, 57, 199; S. Nicieja, Cmentarz yczakowski we Lwowie, WrocawWarszawa-Krakw 1989, s. 301.
Karta tytuowa dwutomowych wspomnie Jana Stelli-Sawickiego

(Pukownika Strusia). Ze zb. J. Osieckiego.
Oile Jan Biechoski peni wTWPUPP funkcje

Delegata wBrzeanach oraz gospodarza iczonka
Wydziau TWPUPP we Lwowie, tak Wojciech
dosuy si zaszczytnych funkcji prezesa iwiceprezesa TWPUPP. Wiceprezesem wybrany zosta
pierwszy raz na posiedzeniu Wydziau Towarzystwa
w dniu 25 stycznia 1903r. i jednoczenie na
wniosek Antoniego Chamca wybrano go na czonka
Wydziau TWPUPP.15 Biechoski zaangaowa si
wwczas przede wszystkim wsprawy organizacyjne
istatutowe Towarzystwa. Jedn zpilnych kwestii,
ktr pilotowa bya sprawa utworzenia we Lwowie
przytuliska dla weteranw 1863r. ipozyskania na
ten cel funduszy. Wzorem dla lwowskich weteranw
miao sta si w tym przypadku przytulisko dla
weteranw 1863r. utworzone wKrakowie. Mimo
jednak licznych stara lwowskich weteranw nie udao
si, niestety, zrealizowa tych planw. Biechoski,
zracji penionej funkcji uczestniczy wcorocznie
organizowanych obchodach rocznic styczniowych we
Lwowie, bra udzia wprzygotowaniach pogrzebw
zmarych uczestnikw Powstania Styczniowego, m.in.
z ramienia Towarzystwa uczestniczy w 1903r.
worganizowaniu pogrzebu prezesa TWPUPP - Adama
Sapiehy. Wygasza rwnie mowy podczas uroczystoci pogrzebowych na cmentarzu yczakowskim,
m.in. Bronisawa Szwarce, Wacawa Koszczyca,
Edmunda oziskiego, Jana Stelli-Sawickiego oraz
Jzefa Kajetana Janowskiego.
15 CPHAUL, zesp. 195, inw. 1, sygn. 7.
Wnioskowa take w1911r. onadanie Stanisawowi

Krzemiskiemu, ktrego zna jeszcze zprac wRzdzie
Narodowym ipobytu na emigracji wHeidelbergu
tytuu honorowego czonka TWPUPP.16
Funkcj wiceprezesa peni Biechoski do stycznia
1906r., cho ju 14 listopada 1903r. na posiedzeniu
Wydziau Towarzystwa zgosi pierwszy raz rezygnacj
zdotychczasowych obowizkw, zuwagi na nadmiar
pracy iplanowany wyjazd do Zakopanego. Ostatecznie
jednak dopiero wstyczniu 1906r. nie przyj wyboru
na wiceprezesa TWPUPP. Po rocznej przerwie,
w styczniu 1907r. Biechoski ponownie zasiad
wskadzie Zarzdu jako wiceprezes Towarzystwa
iobowizki te wypenia ju nieprzerwanie do stycznia
1912r. Wwczas te wybrany zosta jednogonie
prezesem TWPUPP. Funkcj t sprawowa do 1917r.,
a nastpnie wybrano go ponownie wiceprezesem
na okres do stycznia 1922r., kiedy to ostatecznie
zrezygnowa zpenionych obowizkw we wadzach
TWPUPP.17
Kiedy obejmowa funkcj prezesa w1912r. we
wadzach Towarzystwa zasiadali obok Biechoskiego: Bronisaw Dulba zastpca prezesa; Ignacy
Kinel sekretarz; Izydor Karlsbad, Jzef Miniewski,
Wodzimierz Malczewski czonkowie Wydziau; Teofil
Bentkowski czonek komisji kontrolujcej oraz Edward
Webersfeld, Leon Syroczyski, Teofil Merunowicz,
Jan Stella-Sawicki - czonkowie TWPUPP; Jzef
Kajetan Janowski byy prezes, jako czonek honorowy
TWPUPP. Pod wzgldem liczebnoci TWPUPP
skupiao wwczas 398 zewidencjonowanych czonkw
czynnych, zczego 296 weteranw przynaleao do
Delegacji lwowskiej. Liczba ta utrzymaa si na tym
samym poziomie rwnie wnastpnym roku. Jak podaj
rda wrejestrze TWPUPP z1913r. odnotowano 267
powstacw zwizanych ze Lwowem na 407wszystkich
czonkw czynnych tego Towarzystwa.18
Na okres prezesury Wojciecha Biechoskiego
przypado wiele znaczcych wydarze wyciu samego
rodowiska weteranw Powstania Styczniowego, ale
przede wszystkim wydarze natury politycznej zwizanych zwybuchem Iwojny wiatowej iodzyskaniem
niepodlegoci. Niemal bezporednio po objciu
funkcji prezesa Biechoski zaj si przygotowaniami
do przypadajcego w 1913r. jubileuszu 50-lecia
Powstania Styczniowego izwizanych znim oglnonarodowych uroczystoci rocznicowych we Lwowie.
Jako przedstawiciel TWPUPP wszed do skadu
lwowskiego komitetu obchodw 50. rocznicy powstania
1863roku ipeni wnim funkcj przewodniczcego
sekcji finansowej. Biechoski zaj si take przygotowaniem corocznego zjazdu weteranw 1863r., jaki
wzwizku zjubileuszem 50-lecia powstania planowano
zorganizowa we Lwowie jesieni 1913r. Zjazdy
uczestnikw powstania na terenie Galicji naleay ju
16 Tame, zesp. 195, inw. 1, sygn. 7; zesp. 102, inw. 1, sygn. 98.
17 CPHAUL, zesp. 195, inw. 1, sygn. 7, 8; zesp. 102, inw. 1, sygn. 98.
18 L. Michalska-Bracha, Miedzy pamici ahistoriografi.
49
do tradycyjnie organizowanych rocznicowych spotka.

Tylko zokazji 40. rocznicy Powstania Styczniowego
na zjazd weteranw do Lwowa przybyo w1903r.
okoo 400 uczestnikw. Zjazd z1913r. odbywa si
wdniach 7-8 wrzenia. Wdwudniowym programie
przewidziano msz w gronie weteranw 1863r.
w kociele Bernardynw, Walne Zgromadzenie
TWPUPP, zwiedzanie wystawy pamitek 1863r. oraz
Panoramy Racawickiej, wieczornic wlokalu Koa
Literackiego oraz uroczyste przemwienie prezesa
TWPUPP Wojciecha Biechoskiego.19
Kolejny okres wdziaalnoci Biechoskiego
wlwowskim rodowisku weteranw przypad ju na
lata Iwojny wiatowej. Sytuacja ztym zwizana,
jak rwnie wkroczenie wojsk rosyjskich do Lwowa
wdniu 3 wrzenia 1914r. wymusio na wadzach
TWPUPP czasowe zawieszenie oficjalnej dziaalnoci
Towarzystwa. Wojciech Biechoski opuci zreszt
Lww i wyjecha ze wzgldw zdrowotnych do
Zakopanego, anastpnie do Wiednia iKarlsbadu,
nieprzerwanie jednak utrzymujc kontakty zlwowskimi
weteranami 1863r. Wpenieniu funkcji prezesa zastpi
go wwczas Ignacy Kinel.20 Co ciekawe ztego wanie
okresu pochodzi dziennik, jaki Biechoski prowadzi
od 1 grudnia 1914r. do 12 marca 1915r., notujc
wnim waniejsze wydarzenia zycia politycznego
oraz walk militarnych Legionw Polskich.21
Do Lwowa powrci Biechoski wczesn jesieni
1915r. iod padziernika uczestniczy wposiedzeniach
TWPUPP. Wypenia okrelone statutem obowizki
prezesa, zajmowa si biecymi sprawami Towarzystwa,
uczestniczy wprzygotowaniach obchodw rocznicowych
Powstania Styczniowego przez Naczelny Komitet
Narodowy wstyczniu 1916r., atake rocznicy stracenia
czonkw Rzdu Narodowego na stokach warszawskiej
Cytadeli.22 Prowadzi rozmowy wkwestii nawizania
wsppracy znowopowstaym wWarszawie w1916r.
Stowarzyszeniem Wzajemnej Pomocy Uczestnikw
Powstania 1863/64r., wcelu wypracowania wsplnego
programu dziaania wszystkich towarzystw weteranw
1863r. na ziemiach polskich. Opracowa te stanowisko
lwowskiego TWPUPP wobec Aktu 5 listopada
ipolityki Rady Stanu, ktre wygosi na posiedzeniu
Towarzystwa wdniu 22 stycznia 1917r.: () Jakkolwiek
nie jestemy towarzystwem politycznym, to jednak nie
moemy by obojtni wwobec rozgrywajcych si na
naszych oczach wypadkw, majcych pierwszorzdne
znaczenie dla Polski. Zktregokolwiek stanowiska
19 CPHAUL, zesp. 102, inw. 1, sygn. 98; O. Pomian, Jubileusz
Powstania Styczniowego, w: Kalendarz powstacw na rok 1914,
Lww 1914, s. 23; L. Michalska-Bracha, Powstanie styczniowe pamici zbiorowej spoeczestwa polskiego wokresie zaborw, Kielce
2003.
20 J. Biaynia-Choodecki, Lww w czasie okupacji rosyjskiej
(3 wrzenia 1914-22 czerwca 1915), Z wasnych przey i spostrzee, Lww 1930; L. Michalska-Bracha, W. Caban, Wojciech
Biechoski (1839-1926) powstaniec 1863 roku.
21 CPHAUL, zesp. 91, inw. 1, sygn. 2.
22 Tame, zesp. 102, inw. 1, sygn. 98.
50
rozpatrujemy akt z5 listopada wydany przez dwa

zaborcze pastwa, bdzie on zawsze moe jedynie
jawnym dotd punktem na tle obecnej wojny, co zniego
wyniknie ijak dalece wpynie na uksztatowanie
pastwa polskiego ijego niepodlego, dzi oceni
nie moemy, wkadym jednak razie mamy obowizek
przyj to co nam daj jako punkt wyjcia do dalszej
pracy ido popierania tych, ktrzy zaczynaj budowa
now Polsk z fundamentw. Czuj oni wielk
odpowiedzialno ale ispodziewaj si, e ich og
polski poprze. Wychodzc ztego zaoenia poczuwamy
si i my do obowizku przesania reprezentacji
tych pracownikw najgortsze yczenia zwaszego
upowanienia ato nastpujcej treci: Wysoka Rada
Stanu Krlestwa Polskiego wWarszawie - Walne
Zgromadzenie Tow. Uczestnikw powstania polskiego
zr. 1863/4 we Lwowie, przesya Radzie Stanu, jako
prowizorycznemu Rzdowi Niezawisego Pastwa
polskiego wyrazy hodu szczerego, tudzie yczenia
szczliwego dokonania jej celw izamiarw. Niech
yje wolna iniepodlega Ojczyzna.23
Przemwienie to koczyo te okres prezesury
Biechoskiego w TWPUPP. Od wyborw w dniu
22stycznia 1917r. a do stycznia 1922r. peni ju
funkcj wiceprezesa Towarzystwa, po czym zuwagi na
zy stan zdrowia zrezygnowa zudziau we wadzach
TWPUPP. Przez cay ten okres Biechoski angaowa
si wakcje niesienia pomocy materialnej weteranom
1863r., wypenia wszystkie okrelone statutem obowizki
czonka Zarzdu, a po odzyskaniu niepodlegoci
wykazywa aktywno na rzecz uregulowania wszelkich
kwestii prawnych zwizanych zprzyznaniem uczestnikom
Powstania Styczniowego praw weteranw Wojska
Polskiego, nadania im staych pensji, prawa noszenia
munduru wdni uroczyste oraz przyznania zaszczytnych
odznacze: Krzya Virtuti Militari, Krzya Walecznych,
Orderu Odrodzenia Polski. Sam Biechoski odznaczony
zosta przez Jzefa Pisudskiego Krzyem Oficerskim
Orderu Odrodzenia Polski II klasy, podczas obchodw
57.rocznicy stracenia czonkw Rzdu Narodowego na
stokach warszawskiej Cytadeli i7. rocznicy wymarszu
I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrw,
wdniu 5-6 sierpnia 1921r. wWarszawie. Oprcz
Biechoskiego wyrniono wwczas take dziewiciu
innych weteranw: Benedykta Dybowskiego, Mariana
Dubieckiego, Henryka Wiercieskiego, Bolesawa
Limanowskiego, Leona Syroczyskiego, Wacawa
Lasockiego, Wadysawa Zapaowskiego, Aleksandra
Kraushara iWadysawa Stankiewicza.24
Prace dotyczce przyznania uczestnikom Powstania
Styczniowego praw weteranw prowadzone byy wtym
czasie pod wpywem rozporzdze Ministerstwa Spraw
Wojskowych idziaalnoci Komisji Kwalifikacyjnej,
ktra prowadzia ewidencj iweryfikacj wszystkich
23 Tame, zesp. 195, inw. 1, sygn. 11.
24 Order Odrodzenia Polski, Kurier Lwowski 1921, nr 188 z12
sierpnia; Hod dla powstacwr. 1863, Kurier Lwowski 1921, nr
184 z7 sierpnia.
yjcych powstacw 1863r., ale przede wszystkim

po rozkazie Jzefa Pisudskiego z21 stycznia 1919r.,
o zaliczeniu weteranw Powstania Styczniowego
do szeregw Wojska Polskiego zprawem noszenia
munduru w dni uroczyste. Sprawy przyznania
powstacom praw weteranw, pensji, odznacze
reguloway odpowiednie Ustawy sejmowe zlat 19191922, m.in. Ustawa z2 sierpnia 1919 roku ostaej
pensji dla weteranw powstania 1831 i1863 oraz
Ustawa z18 grudnia 1919r. oprzyznaniu stopni
i praw oficerskich weteranom z roku 1831, 1848,
1863. Na jej podstawie Biechoski, ktry dosuy
si wpowstaniu stopnia kapitana, otrzyma stopie
oficerski, ze wszystkimi uprawnieniami iprzywilejami
oficerw armii czynnej, wynikajcymi ztego tytuu.25
Zprzyznawaniem uczestnikom Powstania Styczniowego praw weteranw wizaa si szeroko zakrojona
akcja Komisji Kwalifikacyjnej Ministerstwa Spraw Wojskowych, majca na celu ewidencjonowanie powstacw
iweryfikowanie ich udziau wpowstaniu, wczym
Biechoski zracji penionych funkcji wTWPUPP
musia si angaowa wlatach 1919-1922. Lwowscy
weterani 1863r. sami te upominali si opotrzeb
przyjcia uczestnikw Powstania Styczniowego
na tzw. fundusz rzdu polskiego, co podkrelono
naposiedzeniu TWPUPP wdniu 31stycznia 1919r.,
aprzedstawiciel tego rodowiska, Leon Syroczyski,
od1918r. prezes TWPUPP, uczestniczy wpracach
Komisji Kwalifikacyjnej przy MSWojsk. Wpierwszych
latach po odzyskaniu niepodlegoci lwowskie rodowisko uczestnikw Powstania Styczniowego przeywao
spadek liczby czonkw TWPUPP. Wedug rejestrw
Towarzystwo skupiao w1918r. okoo 120 czonkw
czynnych iwspierajcych cznie, ktrzy jako miejsce
zamieszkania zadeklarowali Lww. Natomiast wspisie
weteranw 1863r. sporzdzonym wdniu 1 stycznia
1919r. odnotowano 157 powstacw zamieszkaych we
Lwowie iwpowiecie lwowskim, ktrzy przynaleeli
do Delegacji lwowskiej na ogln wwczas liczb
zewidencjonowanych 322 weteranw. Wskadzie
pierwszego wodrodzonej Polsce Zarzdu lwowskiego
TWPUPP zasiedli: Leon Syroczyski - prezes; Wojciech
Biechoski iBolesaw Lewicki - zastpcy; Stanisaw
Anczyc, Feliks Bentkowski, Stanisaw Bieliski, Zenon
Dobrowolski, Franciszek Garczyski, ksidz Kiernik,
Tomasz Kazecki, Marian Kuczyski, Ludwik Matyaszek
iTeofil Merunowicz-czonkowie Wydziau. 26.
Wostatnim okresie ycia Wojciech Biechoski
wycofa si zaktywnej dziaalnoci wTWPUPP, czego
powodem by zy stan zdrowia powstaca, odczuwalny
jeszcze wokresie Iwojny wiatowej. Zmar we Lwowie
wdniu 30 grudnia 1926r. ipochowany zosta wdniu
2 stycznia 1927r. na Cmentarzu yczakowskim, poza
25 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 2, Warszawa 1920,
poz. 5, s. 20-21; Oprzyznaniu stopni ipraw oficerskich weteranom
1831, 1848 i1863r., Placwkar. 2, 1920, nr 4, s. 14.
26 Sprawozdanie TWPUPP zczynnoci za rok 1918, Lww 1919.
kwater powstacw 1863r., wgrobowcu rodzinnym

Stanisawa Szachowskiego. Pogrzeb Biechoskiego
odby si z generalskimi honorami przy udziale
licznych stowarzysze spoecznych, wadz miasta
i weteranw 1863 roku. 27 Pozostawi po sobie
fragmenty rkopimiennej autobiografii idziennika
zokresu Iwojny wiatowej oraz wydan drukiem
relacje dotyczca sprawy dyktatury Langiewicza.28
Zgrona wsppracujcych zWojciechem Biechoskim
weteranw, czonkw Zarzdu TWPUPP, zmar take
Leon Syroczyski w1925r. Po nim funkcj prezesa
lwowskiego Towarzystwa obj Marian Kuczyski
ipeni j do 1936r. Wsamym Lwowie wkocu lat
20. XX wieku mieszkao ju tylko okoo dwudziestu
weteranw 1863 roku, acilej w1929r. odnotowano
17uczestnikw Powstania Styczniowego. Wlatach
30. XX w. liczba ta ulega wyranemu zmniejszeniu.
W1933r. w70. rocznic Powstania Styczniowego
zarejestrowano na terenie Lwowa, wedug spisw
sporzdzonych przez Komend miasta Lwowa, dziewiciu
yjcych weteranw 1863r. i62 wdowy po weteranach.
Poza Lwowem mieszkao 29 weteranw, ktrzy podlegali
lwowskiemu TWPUPP oraz 136 wdw po uczestnikach
powstania. Znajdowali si oni pod systematyczn opiek
powoanego we Lwowie w1932r. Komitetu Opieki
nad Uczestnikami Powstania 1863/64.29
Grb W. Biechoskiego na Cmentarzu yczakowskim we Lwowie.

Fot. R. Osiski.
27 CPHAUL, zesp. 91, inw. 1, sygn. 3; Pogrzeb p. Woj. Biechoskiego,
Sowo Polskie 1927, nr 3 z 4 stycznia; S. Nicieja, Cmentarz
yczakowski, s. 313.
28 CPHAUL, zesp. 91, inw. 1, sygn. 1-2; W. Biechoski, Epizod ze
sprawy dyktatury Mariana Langiewicza, Kronika Powszechnar. 4,
1913, nr 5 z1 lutego; tene, Epizod ze sprawy dyktatury Langiewicza,
w: Ostatnie sowa. Opowiadania iwspomnienia uczestnikw walki
owolno wroku 1863/4, Lww 1913.
29 J. Biaynia Choodecki, Lww swoim weteranom, w: ywe
Pomniki Bohaterstwa. Ostatni z 1863 Roku, Warszawa 1934;
CPHAUL, zesp. 195, inw. 1, sygn. 123; L. Michalska-Bracha, Komitet
Opieki nad Uczestnikami Powstania 1863/64 we Lwowie (19321939), w: Znani inieznani midzywojennego Lwowa, pod red. M.
Przenioso, L. Michalskiej-Brachy, Kielce 2007.
51

Dr Anna Myliska

Wkrwawym polu srebrne ptasz,
Poszli wboje chopcy nasze.
Hu! ha!
Krew gra!
Duch gra!
Hu! ha!
Niechaj Polska zna,
Jakich synw ma1 .
ok 1863 wszed
do panteonu
polskiej mitologii politycznej oraz ideologii
narodowego mistycyzmu imesjanizmu, obok
dat rozbiorw Polski,
Insurekcji Kociuszkowskiej iPowstania
Listopadowego 1830- Leopold Flameng, Alegoria Polski
1831, budzc umysy z 1863 r. Akwaforta, miedzioryt,
rodzimych artystw Muzeum Narodowe wWarszawie.
i obligujc ich do
wypowiedzi na temat klski Polski, jej martyrologii
i nadziei na odzyskanie wolnoci 2 . Podobnie jak
1 Fragment pieni powstaczej obozu Antoniego Jezioraskiego; sowa

Wincenty Pol, Sygna, 1863, muzyka Alfred Bojarski.
2 Tematyka artystycznych interpretacji Powstania Styczniowego
1863r., pamitek i wydawnictw zwizanych z powstaniem w: Rok
1863 wmalarstwie polskiem, zebra iwyda T. K. Rutowski, LwwWarszawa [1917]; Powstanie styczniowe w zbiorach Muzeum
Wojska Polskiego, opr. W. Bigoszewska, M. Soniewska, Warszawa
1966; Powstanie styczniowe. Katalog zbiorw Muzeum Historii
Polskiego Ruchu Rewolucyjnego. Nabytki zlat 1957-1975, opr. H.
Wirkiewicz, H. Ozyra, B. Andrzejewska, Warszawa 1982; M. Kowalski,
Medale, odznaki, biuteria, numizmatyka ifilatelistyka Powstania
Styczniowego, Midzyrzec Podlaski 1987; G. Kieniewiczowa,
Pamitki powsta narodowych wzbiorach Muzeum Historycznego
m. st. Warszawy, Warszawa 1998, s. 101-135; B. Mansfeld., Powstanie
styczniowe w sztuce, w: Powstanie Styczniowe 1863-1864.
Wrzenie. Bj. Europa. Wizje, pod red. S. Kalembki, Warszawa 1990,
s. 685-705; Powstanie styczniowe izesacy syberyjscy. Katalog
fotografii ze zbiorw Muzeum Historycznego m.st. Warszawy,
cz. I Powstanie styczniowe, opr. K. Lileyko, Warszawa 2004; cz.
II Zesacy syberyjscy, opr. E. Kamiska, Warszawa 2005; A. Krl,
mier i Polska, w: Obrazy mierci w sztuce polskiej XIX i XX
wieku, Katalog wystawy, Muzeum Narodowe wKrakowie, wrzesie-listopad 2000, Krakw 2000, s. 247-259; Historia i Polonia,
Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Kielcach 29 IX 2009
3 I 2010, pod red. A. Myliskiej, Kielce 2009, s. 188-220; W.
Oko, Sztuki siostrzane. Malarstwo aliteratura wPolsce wdrugiej poowie XIX wieku. Zagadnienia zebrane, Wrocaw 1992, s.
325-374; W. Oko, Alegorie narodowe. Studia zdziejw sztuki polskiej XIX wieku, Wrocaw 1992, s. 7-27; W. Oko, Polskie dziewitnastowieczne malarstwo historyczne i mity narodowe, w:
Polska myl polityczna XIX i XX wieku, t. 9: Polskie mity polityczne XIX iXX wieku, pod red. W. Wrzesiskiego, Wrocaw 1994,
s. 57-67; A. Piekos, Skazane na konwencj, w: Obrazy mierci
52
mity narodowe, ktre pozostaway nonikami tradycji

izapewniay cigo pomidzy pokoleniami 3, jzyk
znakw symboli obrazujcych rok 1863 sta si
uniwersalnym, powszechnie zrozumiaym zapisem
stanu pastwa, wiadomoci patriotycznej oraz
pooenia narodu polskiego.
WXIX wieku zbiorowe pamitanie wydarze przeszoci przekadano na dziaanie dla teraniejszoci,
na osignicie zbiorowego celu, ktrego jednostka nie
bya wstanie sama osign. Przeszo, osoba lub
wydarzenie staway si przedmiotem intencjonalnego
upamitniania, wraz zprzypisanym do niej historycznym znaczeniem4. Zbiorowe pamitanie uzasadniao
powstawanie dzie historycznych ialegorycznych,
obrazujcych martyrologi Polski itworzonych ku
pokrzepieniu serc. Ich wynikiem w przyszoci
mia by powszechny czyn obywateli odzyskanie
niepodlegoci.
Powstanie Styczniowe 1863-1864 przeciw Rosji
byo najwikszym polskim powstaniem narodowym.
Spotkao si zpoparciem midzynarodowej opinii
publicznej, ale ostatecznie adne z mocarstw nie
byo skonne do przyjcia walczcym z pomoc
i nie dyo do otwartej konfrontacji z Imperium.
Najduej za spraw niepodlegoci Polski opowiadaa si Francja, lecz osamotniona przez Angli
wsztuce polskiej XIX iXX wieku, op. cit., s. 13-38; M. Poprzcka,
O alegorii w II po. XIX w., w: Sztuka II poowy XIX wieku.
Materiay Sesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki, d, listopad
1971, Warszawa 1973, s. 249 - 267; M. Porbski, Interregnum. Studia
zhistorii sztuki polskiej XIX iXX w., Warszawa 1995, s. 129-191;
S. Szamaski, Sztuki plastyczne wobec Powstania Styczniowego,
w: Dziedzictwo literackie Powstania Styczniowego, pod red. J. Z.
Jakubowskiego, J. Kulczyckiej-Saloni, S. Frybesa, Warszawa 1964, s.
622-637; J. Waek, Alegoria Polski Jana Matejki. Kazanie Skargi,
Rejtan, Rok 1863, w: Sztuka XIX wieku w Polsce. Materiay
zSesji Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Pozna, grudzie 1977,
Warszawa 1979, s. 31-41.
3 W. Wrzesiski, Polska mitologia polityczna XIX iXX wieku, w:
Polska myl polityczna XIX iXX wieku, op. cit., s. 5.
4 D. Midleton, D. Edwards, Collective remembering, London 1990, s.
7-8; M. Kula, Noniki pamici historycznej, Warszawa 2002; M. Kula,
Midzy przeszoci aprzyszoci. Opamici, zapominaniu iprzewidywaniu, Pozna 2004; K. Pomian, Historia. Nauka wobec pamici,
Pozna 2006; A. Assman, Przestrzenie pamici. Formy i przemiany
pamici kulturowej, w: Pami zbiorowa ikulturowa. Wspczesna
perspektywa niemiecka, pod red. M. Saryusz-Wolskiej, Krakw 2009;
K. Malicki, Polacy iich pami przeszoci, Nomos [Krakw] 2012 iinne.
Szerokie ujcie upamitniania powstania 1863-1864r. w: L. MichalskaBracha, Powstanie styczniowe wpamici zbiorowej spoeczestwa
polskiego wokresie zaborw, Kielce 2003 iL. Michalska-Bracha,
Midzy pamici ahistoriografi. Lwowskie debaty opowstaniu
styczniowym, Kielce 2011.
Jan Matejko Zakuwana Polska. Historia iPolonia. Katalog wystawy pod red. A. Myliskiej, Kielce, 2009.
iAustri odstpia od rozpoczcia dziaa wojennych

przeciw Rosji 5.
Zapelem do spoeczestw Europy Nie opuszczajcie Polski wystpi Giuseppe Garibaldi woski
rewolucjonista i bojownik o zjednoczenie Woch
(15.II.1863). Na jego wezwanie do Galicji ruszya
grupa ochotnikw pod wodz pk. Francesca Nullo.
Wszeregach insurgentw znaleli si przedstawiciele
wielu krajw Europy: Francuzi, Niemcy, Szwedzi,
Wosi, Chorwaci, Szwajcarzy i Rosjanie, walczc
wimi romantycznej idei wolnoci dla wszystkich
narodw ikadego czowieka6.
W zbiorowej wyobrani i pamici Polakw
Powstanie Styczniowe najpeniej zapisuj obrazy
Zakuwana Polska. Rok 1863 Jana Matejki (1864) oraz
cykle rysunkowe Artura Grottgera Polonia (1863)
5 Wybrane publikacje do tematu Powstania Styczniowego: J. Grabiec
[J. Dbrowski], Rok 1863, Pozna 1913; A. liwiski, Powstanie styczniowe, Lww 1938; S. Kieniewicz Powstanie styczniowe, Warszawa
1972; S. Strumph Wojtkiewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa
1973; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Dzieje narodu i pastwa polskiego, t. III, pod red. J. Buszki iA. Garlickiego, Warszawa
1987; W. Caban, Zdziejw Powstania Styczniowego wrejonie Gr
witokrzyskich, Warszawa-Krakw 1989; Powstanie styczniowe
1863-1864. Wrzenie, Bj. Europa. Wizje, pod red. S. Kalembki,
Warszawa 1990; S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992; W. Caban, Powstanie styczniowe. Polacy iRosjanie wXIX wieku, red. L. Michalaska-Bracha,
S. Wiech, J. Legie, Kielce 2011; W. Kalwat, Kampania Langiewicza
1863, Warszawa 2012.
6 Na temat udziau obcokrajowcw w powstaniu styczniowym: M.
Przedpeski, Wosi w powstaniu styczniowym, Notatki Pockie
1976, nr 4, s. 26-38; P. P. Gach, Francuzi w powstaniu styczniowym, w: Polskie powstania narodowe na tle przemian europejskich
w XIX wieku, red. A. Baraska, W. Matwiejczyk, J. Ziek, Lublin
2001, s. 167-179 iinne.
iLithuania (1864-1866). Powstae wlatach zrywu

lub bezporednio po jego zakoczeniu, stanowi
symboliczn metafor walki i upadku Powstania
Styczniowego.
Matejko namalowa Zakuwan Polsk wKrakowie,
poruszony fotografiami osb polegych wzajciach
ulicznych7. Szkic malarski, wyjtkowy wtwrczoci
artysty ze wzgldu na aktualno tematu, nigdy nie
zosta ukoczony. Umieszczony wGalerii Obrazw
przy Muzeum ks. Czartoryskich, wSali II otematyce
historycznej, towarzyszy m. in. portretom krlw
polskich, hetmanw, dowdcw wojsk ihusarii. Matejko
przedstawi ka Rusi, Litwy iPolski, prowadzon
przez onierzy rosyjskich, mord podzielony na akty,
odarty z tajemnicy, wzniosy w swym tragizmie,
zastygy... Mycielski napisa oscenie: Przejmujca
jest ona do szpiku, bolesna nad wyraz, ale wswej
przecigej okropnoci a prawie wstrtna; czu wtym
przedsionku litewskiego kocioa krew zasychajc,
wdk, brud ndzarzy, tyto odakw, a pijani
oficerowie, wlokcy ornaty po swych zaboconych
butach ikapral mszalnego kielicha si zapijajcy,
7 J. Matejko, Rok 1863 (Zakuwana Polska), 1864, olej, ptno;
Fundacja XX Czartoryskich w Krakowie, w: J. M. Michaowski,
Jan Matejko, Warszawa 1979, s. 28, il. s. 29; J. Waek, Alegoria
Polski Jana Matejki. Kazanie Skargi - Rejtan - Rok 1863,
w: Sztuka XIX wieku wPolsce. Nard - miasto, Materiay Sesji
Stowarzyszenia Historykw Sztuki, Pozna, grudzie 1977,
Warszawa 1979, s. 31; Zakuwana Polska (Polonia albo Rok 1863),
nota J. Waek, w: Historia iPolonia, op. cit., s. 210, kat. II/78, il. s.
208-209; M. Janion, Niesamowita sowiaszczyzna. Fantazmy literatury, Warszawa 2007, s. 285 i nastpne; Deutsche und Polen,
Abgrunde und Hoffnungen. Eine Ausstekkung der Stiftung
Deutsche Historisches Museum, Berlin 28. Mai bis 6. September
2009, Altenburg 2009, s. 96, nr 1; s. 97, il. 45.
53
Artur Grottger Walka, cykl Polonia. Zb. prywatne.
a nadto jaskrawo smutne te dzieje ilustruj 8. Rol

oprawcw peni odacy, nadzorowani przez
Murawiewa zw. Wieszatiel igen. Fiodora Berga.
Ru, Litwa iPolska, personifikowane s przez trzy
mode kobiety - trjc herbu powstaczego. Dumna
Polska wiadomie przyjmuje mczestwo, wimi
mesjanistycznej idei ofiary i odkupienia. W jej
roli Matejko obsadzi swoj ukochan Teodor
z Giebutowskich, splatajc uczucia patriotyczne
zosobistymi. Wzorowanie martyrologii Polski na
mczestwie Chrystusa, poddanie si kani, zakadao
triumf ostateczny: zmartwychwstanie9.
Epopej Powstania Styczniowego Grottger wyrazi
w heroiczno-patetycznych cyklach rysunkowych
Polonia (1863) iLithuania (1864-1866)10 oraz szeregu
obrazw olejnych: Nokturn (1864), Przejcie przez
granic (1865), Poar dworu pod Miechowem (1865),
Poegnanie/Powitanie (1865-1866), Pochd na Sybir
(1866) iPojednanie (1867).
Wmarcu 1863r. wyjecha zWiednia do Lwowa
z zamiarem wzicia udziau w walce, ale stan
zdrowia na to nie pozwoli. Jeszcze we Lwowie
rozpocz prac nad cyklem Polonia, rysujc kartony
Branka, Kucie kos iBitwa; siedem kolejnych wykona
wWiedniu. Wsugestywnej iromantycznej zarazem
wizji przedstawi nierwne zmagania, afirmujc
heroizm ipatriotyczn ofiar powstacw. Bohaterem
jego kartonw by cay nard, jego religia iobyczaj,
niszczone przez rosyjskiego zaborc. Wymienione
cykle grottgerowskie charakteryzuj dramatyzm,
8 J. Mycielski, op. cit., s. 68.
9 M. Janion, Polonia powielona, w: Niesamowita sowiaszczyzna,
op. cit., s. 275.
10 Wybrana bibliografia do cykli Polonia i Lithuania Artura
Grottgera: W. Juszczak, Artur Grottger. Pi cyklw, Warszawa 1960;
Artur Grottger(1837-1867), opr. P. ukaszewicz, Muzeum Narodowe
we Wrocawiu, Wrocaw 1987; Grottger. Wystawa w 150. rocznic
mierci Artysty. Muzeum Narodowe w Krakowie, Krakw 1988; M.
Bryl, Cykle Grottgera. Poetyka irecepcja, Pozna 1994; A. LewickaMorawska, Formowanie narodowej uczuciowoci czyli o sztuce
Artura Grottgera na przestrzeni dziesicioleci, Niepodlego
iPami 1995, nr 1, s. 97-121.
54
A. Grottger, Bj, cykl Lithuania, 1864 1866, lit. Ze zb. prywatnych.
liryzm i symbolika wiata. Akcja budowa jest

z epizodw, w ktrych dochodzi do kulminacji
nastroju, czy stanu psychicznego, zawarte s elementy
poprzedzajce przedstawienie, a take zapowied
wypadkw nastpnych11. Niezalene tematycznie sceny
podporzdkowane zostay rnorodnym schematom
kompozycyjnym, na obwolucie Polonii znalaza si
zakuta wdyby Ojczyzna waobnej szacie, uwalniana
przez nagich geniuszy personifikujcych powstacw.
Wlistopadzie 1863r. Polonia wystawiona zostaa
wsalach Kunstverein12, wtym samym roku wydana
zostaa wreprodukcjach fotograficznych przez firm
Methke&Wawra13.
Na bohatera Lithuanii (1864-66) Grottger wybra pojedynczego powstaca, by przez jego dzieje
opowiedzie o walce, mierci, wreszcie o upadku
zrywu. Cykl skada si zszeciu kartonw: Puszcza,
Znak, Przysiga, Bj, Duch iWidzenie. Dramat zniewolonej wsplnoty zapisany zosta wwydarzeniach
jednostkowych, odzwierciedlajcych narodowe mity
iaktualizowanych przez powstacw. Kada posta
stawaa si alegori postawy iprzeycia okrelonej
grupy, kademu przedmiotowi przypadaa symboliczna
rola idramatyczne uzasadnienie14. Sztuk szerokiego
przekazu myli iuczu zapisa artysta wrysunkowym
teatrum, tworzc ze swoich kartonw narodowe
11 W. Juszczak, Artur Grottger. Pi cyklw, op. cit., s. 12-14.
12 Ibidem, s. 12.
13 Ibidem, s. 15. Kartony Polonii zakupi w 1863r. Wgier Jnos
Plffy, ktry przekaza je muzeum budapesztaskiemu.
14 J. Malinowski, Imitacje wiata. Opolskim malarstwie ikrytyce
artystycznej drugiej poowy XIX wieku, Krakw 1987, s. 82.
alegorie15. Dla Grottgera najwiksz warto stanowia

walka, rozumiana wkategoriach powinnoci, wyboru
iprzejcia tradycji irredenckiej przodkw. Podobnie
jak Matejko wykorzysta wcyklu wizerunek swojej
ukochanej - Wandy Monn, nadajc kartonom rys osobisty. Dziki licznym edycjom tek ialbumw, apniej
rwnie kart pocztowych ipamitek patriotycznych,
cykle Polonia iLithuania obecne byy wwikszoci
polskich domw.
Obok dzie Matejki iGrottgera nieliczne dziea
powstacze ocharakterze symbolicznym tworzyli np.
Antoni Kozakiewicz Trzy pokolenia (1863) iJacek
Malczewski, ucze Matejki. Malczewski jako 8-9
letnie dziecko dowiadczy wydarze Powstania
Styczniowego, ktre wywary silny wpyw na jego
osobowo. Do tematu powstania powraca przez cay
okres twrczy, rozwaajc tuacze losy zesacw. Ju
wlatach 70. tych rozpocz wParyu seri obrazw
owymowie patriotyczno-martyrologicznej, zwizan
z poematem Juliusza Sowackiego Anhelli (1837)
ikontynuowan a do pocztku lat 90. Zpowag
przedstawia sybirsk tuaczk zesacw polskich
powsta narodowych, odwoujc si do treci eschatologicznych, mistyki isymboliki wiata, atake
zawajc gam barw do ascetycznych brzw, szaroci
izieleni. Do serii sybirskiej nale np.: Niedziela
wkopalni (1882), Na etapie (1883), Umywanie ng
(1887), mier na etapie (1891) iWigilia na Syberii
(1892)16.
Uwaga pozostaych artystw polskich zwrcona
bya przede wszystkim na przedstawienie dziaa
powstania: Juliusz Kossak Wyjcie oddziau Taczanowskiego zPyzdr wKaliskiem (1863), Bitwa pod
Ignacewem (przed 1893), Antoni Piotrowski Epizod
zPowstania Styczniowego (1889); Stanisaw Witkiewicz
Ranny powstaniec (1881), Powstaniec zabity (1882);
Maksymilian Gierymski Wymarsz powstacw ze wsi
(1867), Patrol powstaczy - pikieta (1872/73); Tadeusz
Ajdukiewicz, Obz powstacw wlesie (1875); Jzef
Chemoski Epizod zpowstania 1863 roku (18841885), Powstacy przed karczm (1885), Obozowisko
powstacw (1903), Wadysaw Aleksander Malecki,
Patrol powstaczy (1883), aponadto Walery Eliasz
15 W. Oko, Artur Grottger aproza, w: Alegorie narodowe, Wrocaw
1992, s. 26.
16 Polski Sownik Biograficzny, t. XIX, Wrocaw-Warszawa-KrakwGdask 1974, s. 282-286, haso: Malczewski Jacek J. PuciataPawowska; Sownik artystw polskich iobcych wPolsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy, t. V, Warszawa 1993, s. 275-284,
haso: Malczewski Jacek Micha I. Bal.
Wybrana literatura do twrczoci Jacka Malczewskiego: 1. J. PuciataPawowska, Jacek Malczewski, Wrocaw 1968; K. Wyka, Thanatos
iPolska czyli oJacku Malczewskim, Krakw 1971; A. Jakimowicz,
Jacek Malczewski, Warszawa 1974; A. awniczakowa, Jacek
Malczewski, Warszawa 1976; T. Grzybkowska, wiat obrazw Jacka
Malczewskiego, Warszawa 1996; Podszepty sztuki/Whispers of
Art. Jacek Malczewski 1854-1929, opr. U. Kozakowska-Zaucha iA.
Krypczyk, Muzeum Narodowe wKrakowie/ The Nationale Museum in
Cracow, Krakw 2009 iinne.
7. Moje ycie. Dziea Jacka Malczewskiego ze zbiorw Muzeum
Narodowego wWarszawie - 4 grudnia 2009 7 lutego 2010, opr. A. Janiszewska, Warszawa 2009
Radzikowski, Piotr Stachiewicz, Feliks Sypniewski,

Kazimierz Alchimowicz, Ludomir Benedyktowicz, Jzef
Grski, Witold Pruszkowski, Jan Rosen iwielu innych.
Prace otematyce powstaczej malowane byy na
podstawie bezporedniego udziau wwalkach, kontaktu
zoddziaami powstaczymi lub zasyszanych relacji.
Niemal wszystkie powstay ju po upadku zrywu.
Wszeregach oddziaw Powstania Styczniowego
walczyli m. in.: Antoni Kozakiewicz, Micha Elwiro
Andriolli, Adam Chmielowski (w. Brat Albert) iAleksander Sochaczewski. Jan Matejko, wraz zJzefem
Szujskim, wozi bro do oddziau Langiewicza, pniej
by wKrakowie poborc podatku narodowego17.
Rok 1863 zmieni losy wielu zartystw. Antoni
Kozakiewicz (1841-1929) malarz obrazw historycznych irodzajowych jako student krakowskiej
Szkoy Sztuk Piknych wstpi wszeregi powstacze.
Walczy w oddziale Apolinarego Kurowskiego
wkrwawej bitwie pod Miechowem (17 II 1863), by
aresztowany i wiziony. W 1869r. wyjecha na
stypendium carskie do Wiednia iMonachium. Do Polski
powrci dopiero w1900r. Romantyczno-symboliczne
dzieo Trzy pokolenia (1863) obrazuje przekazywanie
przez Polakw tradycji walki owolno ojczyzny,
podejmowanej nawet za cen ycia18.
Micha Elwiro Andriolli (1836-1893) walczy wpowstaczym woddziale Ludwika Narbutta. Poaresztowaniu w1864r. uciek zwizienia iprzedosta si
do Londynu, pniej do Parya, gdzie prawdopodobnie
wsppracowa ztygodnikami ilustrowanymi. Wrci
do kraju jako emisariusz Komitetu Emigracji Polskiej;
w 1866 zosta aresztowany i zesany do wiatki
wrodkowej Rosji. Uaskawiony w1871r. osiad
wWarszawie, gdzie pracowa jako ilustrator czasopism,
m.in. Tygodnika Ilustrowanego, utworw Mickiewicza,
Sowackiego, Kraszewskiego iOrzeszkowej19.
Adam Chmielowski (w. Brat Albert 1845-1916)
w wieku niespena 18 lat porzuci studia w Instytucie Rolno-Leniczym w Puawach by wzi
udzia wpowstaniu. Walczy woddziaach Leona
Frankowskiego iMariana Langiewicza. Po krwawej
bitwie pod Grochowiskami przeszed zoddziaem
Langiewicza do Galicji, gdzie zosta wzity do niewoli
przez Austriakw. By wiziony wOomucu skd
zbieg wmaju 1863r. iponownie wczy si do walk
powstaczych. Wbitwie dowodzonej przez pk.Zygmunta Chmieleskiego pod Mechowem wpowiecie
17 J. Mickiewiczowa, Akta ledztwa oudzia Jana Matejki worganizacji powstaczej wKrakowie1863/1864, Teki Archiwalne 1954,
t. III, s. 153.
18 Polski Sownik Biograficzny, t. XIV, Wrocaw 1968-1969, s. 594595, haso: Kozakiewicz Antoni I. Trybowski; Sownik artystw polskich iobcych wPolsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy,
t. IV, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1986, s. 215-219, haso: Kozakiewicz Antoni I. Polanowska.
19 Polski Sownik Biograficzny, t. I, Krakw 1935, s. 95-96, haso
Andriolli Micha Elwiro T. Jaboski; Sownik artystw polskich
iobcych wPolsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy, t. I,
Wrocaw 1971, s. 28-31, haso: Andriolli Micha Elwiro J. Wierciska;
A. Banach, Polska ksika ilustrowana 1800-1900, Krakw 1959,
s. 301.
55
Stopa Polska ukrzyowana. 2 po. XIX w. Wgiel, kredka, gwasz,

papier. Ze zb. Wojciecha Sieradzkiego.
Autor nieznany. Alegoria Litwy, Polski iRusi. Ok. 1863r. Rysunek

(rycina?), fotografia. Ze zb. Muzeum Narodowego wWarszawie.
czstochowskim (30 IX 1863) zosta ranny ipowtrnie

wzity do niewoli. Po amputacji nogi dochodzi do
zdrowia wKoniecpolu. Interwencja rodziny pozwolia
Chmielowskiemu na wyjazd do Parya. Po ogoszeniu
amnestii powrci do Warszawy w1865r., gdzie zapisa
si do Klasy Rysunkowej. Pniej duo podrowa,
ksztaci si w Gandawie, Paryu i Monachium.
Wtwrczoci, obok portretw, scen symbolicznych,
rodzajowych ireligijnych, malowa epizody zycia
obozowego: Biwak powstacw wlesie (1873-1874),
pikiety imarsze20.
Maksymilian Gierymski (1846-1874) przedstawiciel
szkoy monachijskiej, jako siedemnastolatek porzuci
w1863r. nauk wInstytucie Politechnicznym wPuawach, by wstpi do powstania. Wjego twrczoci (zmar
wwieku zaledwie 28 lat) obok scen batalistycznych,
rodzajowych, myliwskich oraz pejzay zMazowsza,
Podlasia iUkrainy byy rwnie epizody zPowstania
Styczniowego, m. in. znany Patrol powstaczy - pikieta
(1872), po raz pierwszy zaprezentowany na wystawie
powszechnej wWiedniu w1873r.21
Aleksander Sochaczewski (1843-1923) malarz

ydowskiego pochodzenia zosta aresztowany jesieni
1862r., na fali aresztowa po nieudanych zamachach
na Aleksandra Wielopolskiego. By wiziony wCytadeli iskazany na zesanie w1863r. Po powrocie
zzesania (1884) osiad poza Krlestwem Polskim
we Lwowie, nastpnie mieszka m.in. wMonachium
iBrukseli. Na obczynie stworzy cykl przejmujcych
obrazw zsyki Polakw na Sybir po upadku Powstania
Styczniowego22.
Rwnie artyci drugorzdni powodowani trosk
olosy Polski tworzyli kompozycje ku pokrzepieniu
serc, czego przykad stanowi moe rysunek nieznanego
bliej Stopy Polska ukrzyowana z II po. wieku
XIX23, odnoszcy si do mesjanistycznej idei Polska
Chrystusem narodw. Tego typu kompozycje miay
zagrzewa do walki, cho ich poziom artystyczny
pozostawia wiele do yczenia.
20 Polski Sownik Biograficzny, t. III, Krakw 1937, s. 338-340, haso: Chmielowski Adam Hilary Bernard czyli Brat Albert ks. K.
Michalski iF. Kopera; Sownik artystw polskich iobcych wPolsce
dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy, t. I, op. cit., s. 323-325,
haso: Chmielowski Adam Hilary Bernard (Brat Albert) J. Derwojed.
21 Polski Sownik Biograficzny, t. VII, Krakw 1948, s. 450-452,
haso: Gierymski Maksymilian J. Biaostocki; Sownik artystw polskich iobcych wPolsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy,
t. II, Wrocvaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1975, s. 338-343, haso:
Gierymski Maksymilian H. Stpie.
56
Pojedyncze i grupowe portrety uczestnikw

powstania rejestrowano przede wszystkim wtechnice
fotografii. Zrozwiza malarskich korzystano ju po
zakoczeniu walk, np.: Portret Felicjana Falckiego
22 Polski Sownik Biograficzny, t. XXXIX, Warszawa-Krakw 19992000, s. 616-619, haso: Sochaczewski Aleksander (Sonder Lejb) B.
Szostakowicz.
23 Stopa, Polska ukrzyowana, II po. XIX w., wgiel, kredka,
gwasz, papier, wasno: Wojciech Sieradzki; reprodukcja w: Historia
iPolonia, op. cit., kat. II/110, s. 220, il.
(Autor nieznany, II po. XIX w.) i Portret mski.

Wawrzyniec Dbrowski (Stefan Dbrowski, ok. 1900).
W latach zrywu dziea odnoszce si do
Powstania Styczniowego mogy powstawa wGalicji,
gdzie Habsburgowie sprzyjali podkrelaniu przez
Polakw swojej tosamoci. W Krakowie Matejko
wystawi Zakuwan Polsk. Rok 1863, tutaj ukazywa
si dziennik Czas, na amach ktrego uzasadniano
wybuch zrywu: Wszystkie fakta najwaniejsze ipowszechnie znane dowiody najdokadniej nietylko krajowi
lecz caej Europie iprzekonanie gbokie, e dopiero
okropne ostatnie bezprawie rzdu rosyjskiego, straszna
proskrypcya zagraajca wolnoci iyciu ludnoci,
groca porwaniem do wojska rosyjskiego wszystkich
Polakw wicej podejrzanych rzdowi opatriotyzm,
popchna ludno Kongreswki do rozpacznego,
doranego, bez adnych poprzednich przygotowa
uczynionego wybuchu powstaczego, zktrego rozwino
si naturalne powstanie narodowe 24. Tymczasem
wPrusach iKrlestwie panoway wszechobecne
represje icenzura. Wydawany wWarszawie Tygodnik
Ilustrowany, ktrego dziaem artystycznym kierowa
Juliusz Kossak, milcza na temat powstaczego zrywu.
Na jego amach ukazyway si jedynie zwizane
zpolsk histori itradycj widoki iopisy zamkw,
kociow oraz pojedyncze sceny myliwskie.
Publikowane na amach prasy europejskiej obrazy
Powstania Styczniowego stanowi arcyciekawy
iwci nie opracowany temat. Wlatach 1863-1864
na amach niektrych ztygodnikw byy zjawiskiem
powszechnym, wyraajc solidaryzowanie si narodw
Europy z walczcymi. Niemal wszystkie ryciny
przedstawiay wydarzenia widziane z szeregw
powstaczych, atym samym opowiaday si za zrywem.
Przedstawieniom obrazowym towarzyszyy aktualne
notatki iniewielkie artykuy na temat wypadkw
w Polsce, ktre odpowiaday, przy wczesnym
sposobie przekazu informacji, aktualnoci dzisiejszych
blokw informacyjnych. Najwiksze zainteresowanie
sprawa polsk znalazo odbicie na amach prasy
francuskiej, szczeglnie wIpo. 1863.; pniej byo
znacznie mniejsze, w zwizku z komentowaniem
nowych wydarze na wiecie, np. wojny secesyjnej
wAmeryce, czy II wojny duskiej.
WIpoowie XIX wieku ilustrowane tygodniki stay si
atrakcyjn nowoci na rynku prasowym. Zamieszczay
aktualne informacje na temat wydarze w kraju,
Europie ina wiecie, wiadomoci kulturalne, ozdobne
winiety iryciny tematyczne oraz satyr. Wytona,
pospieszna praca ipotrzeba przygotowania aktualnych
informacji niejednokrotnie zmuszaa ksylografw do
wykorzystania istniejcych wzorw graficznych, co
wsztuce stosowane byo ju od czasu wynalezienia
druku. Cykl twrczy rozoony by zreguy na dwie,
24 Krakw 11 lutego, Czas 1863, nr 35 (13 II), s. 1.
anawet trzy osoby. Poza rysownikiem irytownikiem

wystpowa rwnie porednik, wprowadzajcy szereg
poprawek i uproszcze w dostarczonym rysunku.
Tak wspprac dokumentuj podpisy i inicjay
pod rycin nalece do wszystkich opracowujcych
j osb. Druk wykonywano czarnym tuszem na
biaym papierze wtaki sposb, by powstaway jak
najbogatsze efekty wynikajce zzestawienia czerni
i bieli. Drzeworyt sztorcowy pozwala drukowa
rycin itekst zjednego skadu, przy czym uzyskiwano
bardzo zrnicowane efekty, od rysunku konturowego
po malarsk iluzj przestrzenn, z wydobyciem
wiodcych szczegw. Finezyjne czarno-biae obrazy,
zpartiami wietlistych szaroci ibieli, rozbudzay
wyobrani odbiorcw, dajc wraenie naturalnoci25.
Wystpoway w zrnicowanych rozmiarach, od
motyww osigajcych kilka centymetrw wysokoci
po obrazy jedno, apniej dwustronicowe (skadane),
pozwalajce na kompozycje panoramiczne. Zwykle na
odwrocie rytowanego obrazu znajdoway si kolumny
ztekstem, ale wprzypadku wanych przedstawie,
np. w Anglii zwizanych z rodzin krlewsk,
rezygnowano z oszczdnoci papieru. Z biegiem
czasu drzeworyty ilitografie prasowe staway si
obiektami kolekcjonerskimi, mogy by kompletowane
wtematyczne albumy, kolorowane iwykorzystywane
do dekoracji wntrz mieszkalnych.
Powstanie Styczniowe zyskao we Francji poparcie
rodowisk katolickich, liberalno-masoskich isocjalistycznych. Tutaj przebywao wielu polskich emigrantw
politycznych, dziaa Htel Lambert kierowany przez
ksicia Wadysawa Czartoryskiego, ktry 15 maja
1863r. otrzyma nominacj Rzdu Narodowego na
gwnego penomocnika dyplomatycznego we Francji.
Organem Htel Lambert by wlatach 1854-1864
dziennik Wiadomoci Polskie, redagowany przez
publicyst i krytyka literatury Juliana Klaczko
oraz historyka i pniejszego zmartwychwstaca
Waleriana Kalink26.
W1863r. sami Francuzi powoali do ycia Komitet
Centralny do popierania sprawy polskiej, wskad
ktrego weszli prominentni politycy, dyplomaci,
historycy ipisarze sympatyzujcy ze spraw polsk,
atake redaktorzy naczelni idyrektorzy takich pism
jak: LOpinion Nationale, La Patrie, Sicle, Temps,
Dbats, Revue des Deux Mondes27. Przewodniczy mu
ksi Franois Eugne de Harcourt. Poza pomoc
propagandow i materialn, Komitet organizowa
konferencje literackie, zktrych dochd przeznaczony
by na rzecz rannych wpowstaniu Polakw. Takie
konferencje mieli m. in. Saint-Marc Girardin, Henri
25 Drzeworyt sztorcowy wykorzystywano w Polsce do druku m.in.:
Tygodnika Ilustrowanego, Kosw, Wdrowca, Muchy oraz drukw
ulotnych.
26 P. Gach, Powstanie styczniowe na amach paryskiego dziennika
LIllustartin. Journal Universl, w: Niepodlego i pami 2003,
nr 19, s. 23.
27 Ibidem, s. 20.
57
Alfred Darjou Polityka mocarstw wobec sprawy Polskiej. Litografia,

papier. Ze zb. Muzeum Narodowego wWarszawie.
Martin, politycy Jules Simon, Camille Odilon-Barrot

iwielu innych28.
Ju w1861r. rozpoczo wParyu dziaalno
Biuro Htel Lambert, stawiajce sobie za cel pomoc
Polakom wodzyskaniu niepodlegoci. Posiedzenia
Biura odbyway si wBibliotece Polskiej, anastpnie
w Htel Lambert. Nawizano czno z pras
francusk, co wpyno na obecno na amach kilku
czasopism artykuw i korespondencji z Polski,
wzamian za okrelon subwencj roczn, prenumerat
okrelonej liczby egzemplarzy oraz zakup wikszej iloci
pism zawierajcych wiadomoci oPolsce29. W1863r.
powsta Oddzia Dziennikarski oraz Wydzia Agencji
Zagranicznych Biura. Kierownikiem Oddziau zosta
Leon Kapliski (1826-1873) malarz, publicysta
idziennikarz30, ktrego zadaniem byo dostarczanie
prasie francuskiej informacji na temat wypadkw
wPolsce, atake innych materiaw irysunkw.
Do zada obu organw Biura naleao gromadzenie
informacji zprasy zagranicznej dotyczcych polskiego
zrywu oraz przekazywanie ich Rzdowi Narodowemu
wkraju, swoim przedstawicielstwom zagranicznym
28 K. Dunin-Wsowicz, Francuska opinia publiczna wobec
Powstania Styczniowego (1863-1864), w: Powstanie styczniowe
1863-1864. Wrzenie Bj Europa Wizje, pod red. S. Kalembki,
29 W. Czartoryski, Pamitnik 1860-1864. Protokoy posiedze
Biura Hotelu Lambert, cz. I i II Entrevues politiques, oprac. H.
Wereszycki, Warszawa 1960, s. 24-27.
30 Polski Sownik Biograficzny, t. XI, Krakw 1964-1965, s. 635-637,
haso Kapliski Leon: W. Kalinowska; Sownik artystw polskich
i obcych w Polsce dziaajcych. Malarze, rzebiarze, graficy, t.
III, Wrocaw 1970, s. 353-357, haso Kapliski Leon: A. Ryszkiewicz.
58
Jules Works. Mundur, piecz, podpis M. Langiewicza. LIllustration

Journal Universe 1863. Drzeworyt sztorcowy. Ze zb. Biblioteki
Uniwersyteckiej wWarszawie.
oraz agencji Havasa31. Obraz Powstania Styczniowego wprasie zagranicznej ksztatowali wduej
mierze sami Polacy, podtrzymujc zainteresowanie
midzynarodowej opinii publicznej spraw polsk.
Wstyczniu 1863r. francuskie dzienniki prorzdowe,
takie jak: Constitutionel, La France iLe Peys, potpiy
zryw Polakw, uznajc go za przejaw midzynarodowego
spisku. yczliwie do sprawy polskiej odniosy si
dzienniki niezalene, np. LOpinion Nationale, gdzie ju
28 stycznia wydarzenia w Polsce nazwano powstaniem32. O przychylno rzdw europejskich
dla powstania zabiega osobicie przywdca Htel
Lambert ksi Czartoryski. W maju 1863r. na
amach LUniversel. Illustrations Contemporaines
przedstawiono jego misj do Upsali, gdzie zpoparciem szwedzkiego weterana ibohatera Powstania
Listopadowego Augusta Maxymiliana Myhrberga
zabiega opomoc materialn dla walczcych. Podczas
wizyty spotka si ze studentami Uniwersytetu, by
wzmc zainteresowanie spoeczestwa szwedzkiego
spraw polsk33.
31 P. Gach, Powstanie styczniowe, op. ct., s. 20, 24- 25; P. Gach,
Francuzi w powstaniu styczniowym, w: Polskie powstania narodowe na tle przemian europejskich wXIX wieku, red. A. Baraska,
W. Matwiejczyk, J. Ziek, Lublin 2001, s. 167.
32 M. Babinis, Polska nad Sekwan albo powstanie styczniowe
woczach Francuzw, Gdask 2003, s. 103.
33LUniversel. Illustrations Contemporaines 1863, nr 59 (14 V), s.
100.
MK. Powstacy przybyli pod dowdztwem Palewskiego atakuj

Pieskow Ska. Drzeworyt zLe Monde Illustre, 1863. Zb. prywatne.
Obz onierzy rosyjskich na Placu [Zamkowym] wWarszawie. Wg

fot. Korzuna rys. Goedfroy Durand. Drzeworyt sztorcowy, LIllustration
Journal Universel 1863. Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej
wWarszawie.
Na amach ilustrowanych tygodnikw francuskich,

apniej niemieckich, angielskich, szwedzkich, duskich
iwoskich publikowano informacje oprzebiegu Powstania Styczniowego: artykuy, notatki oraz efektowne
rytowane obrazy. Dominoway przedstawienia bitew
ipotyczek, przemarszw, scen obozowych, konwojw
i egzekucji, pojawiay si rwnie pojedyncze
portrety przywdcw powstania, dowdcw wojsk
isamych powstacw.
Relacje obrazowe zPolski drukowane byy gwnie
we wntrzu dziennikw, cho zamieszczane byy
rwnie na pierwszych stronach, np. wLIllustration.
Journal Universl: Atak Polakw na zamek wOjcowie34 ,
Nowe uniformy polskie35 , czy wLe Monde Illustr:
Przybycie Langiewicza do Tarnowa36 iWykolejenie
przez powstacw pocigu wojskowego pod Czyewem37.
We Francji obrazowe relacje zpowstania publikoway np.: LIllustration. Journal Universl, LUnivers
Illustr, Le Monde Illustr, LUniversel. Illustrations
Contemporaines, wNiemczech: Illustrirte Zeitung, Die
Illustrirte Welt iber Land und Meer. Allgemeine
Illustrirte Zeitung, wAnglii: The Illustrated London New,
Illustrated Times iPunch, wSzwecji: Illustrerad Tidning,
wNorwegii Illustreret Folkeblad oraz we Woszech
Museo di Famiglia. Rivista Illustrata. Francuskie
34 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1046 (14 III), s. 161.
35LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1073 (19 IX), s. 193.
36 Le Monde Illustr 1863, nr 312 (4 IV), s. 111.
37 Le Monde Illustr 1863, nr 311( 13 VI), s. 124.
czasopismo satyryczne Le Charivari specjalizowao

si wkomentowaniu polityki mocarstw wobec sprawy
polskiej. Stay dzia LActualit zamieszcza rysunki
wybitnych karykaturzystw, takich jak: Amade de
No zw. Cham, Jules Pelcoq, Alfred Darjou iCharles
Vernier. Krtkie komentarze pod rycinami omieszay
Rosj carsk, jak irzdy pastw zachodniej Europy
za ich pasywno inieudolno38.
Powstawao rwnie szereg innych wydawnictw
zwizanych ze zrywem: np. we Francji powie A. de
Lamothe, Les Faucheurs de la Mort (1863), ilustrowana
a dziewidziesicioma drzeworytami, poza tym seria
sztychw Galerie des Hommes Illustres Galerie des
hommes illustres de linsurrection de Pologne : anne
1863 (1864), natomiast wWenecji cykl transpozycji
drzeworytw zprasy francuskiej FATTI della Polonia
dal 1863 in poi. Descritti fedelmente ed imparzial
mente (1863).
Na front powstania udawali si wysyani przez
wydawcw prasowych rysownicy, nazywani wysannikami, niejednokrotnie docierajc bezporednio do
si powstaczych. Niektrym znich nie udao si
speni misji, byli aresztowani iwydaleni poza granice
Krlestwa lub zesani na Sybir39. W dn. 12 marca
1863r. do obozu Mariana Langiewicza wSosnwce
dotarli korespondenci pism zagranicznych, dla ktrych
kosynierzy ogniskami ze somy iluminowali obz40.
Korzystano rwnie ze szkicw zamieszkaych wKrlestwie tzw. tajnych korespondentw, wykonujcych
rysunki opracowywane pniej przez ksylografw dla
potrzeb druku. Wszeregach tajnych korespondentw
na pewno znajdowali si Polacy, ktrzy ze wzgldu
na zagroenie represjami rosyjskimi pozostawali
anonimowi lub podpisywali si tylko inicjaami, np.
W.S., czy M.K. Do znanych z nazwiska polskich
wsppracownikw zagranicznych czasopism naleeli:
38 K. Dunuin-Wsowicz, Francuska opinia publiczna wobec
Powstania Styczniowego 1863-1864, op. cit., s. 579. Wydawane
w Zakadzie Liitograficznym Destouches plastyczne komentarze powstania zam pisma Le Charivari wchodz wskad zbiorw Dziau
Grafiki Polskiej Muzeum Narodowego w Warszawie i Zbiorw
Specjalnych Muzeum Wojska Polskiego wWarszawie.
39 K. Dunin-Wsowicz, op. cit., s. 573.
40 H. Rzadkowska, Marian Langiewicz, Warszawa 1967, s. 259.
59
Best Cosson Smeeton (rys.). Transport rannych Polakw. LUniverselle

Illustration Contemporaines, 1863. Drzeworyt ze zb. prywatnych.
Nowe mundury Polakw. Drzeworyt wg rysunku Julesa Langa, proj.

Juliusza Kossaka. LIllustration Journal Universel, 1863. Ze zb. prywatnych.
Leon Kapliski, Micha Elwiro Andriolli, Juliusz

Kossak iHenryk Dziarkowski.
wjzykach francuskim iniemieckim, jak pod caostronicow rycin Odpoczynek powstacw polskich
na Litwie (1863), sygnowan Theophil Schulen (ps.
zapewne Michaa Elwiro Andriollego). Najpierw
zostaa opublikowanym w LIllustration. Journal
Universl we Francji44, pniej w ber Land und
Meer. Allgemeine Illustrirte Zeitung wNiemczech45.
Nowym rdem informacji dla ksylografw bya

fotografia, wykorzystywana przy tworzeniu widokw
miast iwizerunkw portretowych, np. Karola Adolfa
Beyera, Walerego Rzewuskiego, Nadara (Gasparda
Flixa Tournachona), nieznanych zimienia: M. Korsuna,
Kena, M. Bevera, Mieczkowskiego iinnych. Znanym
z am LIllustration drzeworytem wykonanym na
podstawie fotografii Korsuna jest Obz onierzy
rosyjskich na Placu [Zamkowym] w Warszawie41,
awg fotografii Nadara portret naczelnika wojennego
wojewdztwa kowieskiego Zygmunta Sierakowskiego
herbu Doga42.
Najwicej obrazw Powstania Styczniowego
ukazao si na amach francuskich tygodnikw LIllustration. Journal Universl iLe Monde Illustr, ktre
wsppracoway zksylografami francuskimi, takimi
jak: Godefroy Durand, Janet Lange, Janet Gustave,
Jules Gaildrau, Jules Worms, Best. Cosson Smeeton
(Anglik, pracujcy wParyu wlatach 1840-1864),
Louis Dumont, Adrien Lavieille iMargaret Marie
Chenu43.
Wpracach wykorzystywali osignicia znanych
zhistorii malarstwa igrafiki kompozycji batalistycznych
ipejzaowych, kadrowanych zbliskich idalekich
planw. Opracowane wmistrzowski sposb staway
si wzorami dla ksylografw pracujcych dla innych
czasopism ilustrowanych, byy powtrnie odbijane
na amach tego samego czasopisma, przekazywane
pomidzy tygodnikami, anawet przewoone iodbijane
wprasie za granic. Temu samemu obrazowi mg
towarzyszy komentarz w rnych jzykach, np.
41 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1073 (19 IX), s. 196.
42 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1059 (13 VI), s. 384.
Zygmunt Sierakowski - byy oficer wwojsku rosyjskim, naczelnik wojenny wojewdztwa kowieskiego w powstaniu styczniowymi, dosta
si do niewoli rosyjskiej dowodzc wtrzydniowej bitwie pod Birami.
Osdzony, wbrew zabiegom midzynarodowej opinii publicznej, zosta
stracony wWilnie 27 VI 1863r.
43 P. Gach, Powstanie styczniowe, op. cit., s. 29.
60
Potrzeba dostarczania aktualnych informacji

obrazowych ich sprostania potrzebie chwili zmuszaa
rysownikw do stosowania rnego typu wybiegw.
Wykorzystywali np. fotografie oraz ryciny zwidokami
miast ibudowli na tle pejzau, aktualizujc nastpnie
elementy sztafau. Na miejscu sylwetek wdrowcw,
czy scen rodzajowych rysowali oddzia powstaczy
lub scen potyczki. Po wprowadzeniu potrzebnych
zmian obraz by gotowy do druku. Przykadem
takiego postpowania moe by drzeworyt sygnowany
Victor Ma Deroy iE. Roevens Zdobycie Kazimierza
przez powstacw prowincji Kaliskiej46, w ktrym
wykorzystano wczeniejsz litografi Wadysawa
Walkiewicza, opracowan na podstawie rysunku
Adama Lerue (1825-1863) Rynek wKazimierzu Dolnym
(1863)47. Na obu rycinach wida to samo ujcie rynku
kazimierskiego ze studni wnarou oraz widokiem
wschodniej pierzei zamknitej kocioem Reformatw.
Na miejscu rozproszonych grup mieszkacw znalaz
si oddzia powstaczy atakujcy miasto. Dodano
jeszcze dymy wystrzaw iobraz by gotowy. Adaptacji
tego typu byo znacznie wicej, bo jeli motyw
obrazowy wzbudza zainteresowanie odbiorcw, by
wykorzystywany przez rnych wydawcw.
Powszechnie wprowadzano rwnie zamiany
atrybucji miejsc wydarze, raz bya to np. Bitwa pod
Wgrowem (1863)48, innym razem Bitwa pod Tepl49.
44 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1059 (13 VI), s. 376.
45 ber Land und Meer. Allgemeine Illustrirte Zeitung 1863, nr
41, s. 249.
46 Le Monde Illustr 1863, nr 316, s. 277.
47 Brzegi Wisy. Wielka historia wsi i miasteczek Powila od
sandomierza do Stycy, Katalog wystawy w Muzeum Lubelskim
wLublinie, lipiec-sierpie 2012, Lublin 2012, s. 142, kat. 176.
49 LUniversel. Illustrationes Contemporaines 1863, nr 59 (14 V), s. 100.
V. Ma Deroy, E. Roevens, Zdobycie Kazimierza przez powstacw

prowincji kaliskiej. Le Monde Illustre. Drzeworyt. Zb. prywatne.
Francois Rochebrune. Drzeworyt sztorcowy. The Illustrated London

News. Ze zb. prywatnych.
Chodzio ooddanie dynamizmu zmaga, typiki stroju

iuzbrojenia walczcych, by przenie czytelnikw
wprost na wybrane pole walki.
Powstanie styczniowe byo wojna partyzanck, lecz
wobec braku szerokiego poparcia warstwy chopskiej,
stale podkrelano udzia wocian wwalce. Chopi
przedstawiani byli na pierwszym planie rytowanych
obrazw: walczcy Atak na zamek Ojcw przez
Polakw50 , wczasie odpoczynku wObz powstacw51, jako formacja chopskich kosynierw52, ranni
Konwj rannych Polakw na drodze do Michaowic53,
awostatniej fazie powstania prowadzeni na zesanie
Konwj zpolskimi zesacami wdrodze zWarszawy
do Moskwy przez Sosk54. Ryciny przedstawiay
rwnie represje wojsk rosyjskich wobec warstwy
chopskiej, jak zmuszanie do przysigi na wierno
rzdowi rosyjskiemu55, inspekcje szk wiejskich56,
publiczne ogaszanie carskiego ukazu57.
Pokrewiestwo ich uj wynikao zwykorzystania

fotografii oraz wzorw ju opublikowanych wizerunkw.
Najwicej znich dotyczyo Mariana Langiewicza,
charyzmatycznego generaa iprzywdcy powstania
wGrach witokrzyskich, dyktatora (10-18 III 1863),
bohatera spod Wchocka, witego Krzya iStaszowa,
aresztowanego iuwizionego przez Austriakw po
krwawej bitwie pod Grochowiskami. Najwspanialszy
wizerunek Langiewicza wykona w caej postaci
Jules Worms Mundur, piecz i podpis dyktatora
Langiewicza, na stron tytuow LIllustration. Journal
Universl (1863)61.
W towarzyszcym portretowi tekcie poddano
analizie przyczyny upadku dyktatury, okrelono
szanse walki powstaczej oraz informowano opoparciu powstania przez europejsk opini publiczn.
...wiadomo onominacji Langiewicza na dyktatora
powstania nie bya zbyt szczliwa. Od pierwszego
dnia sygnalizowalimy otrudnociach, e jako dyktator
powstania nie ma rodkw do zwycistwa. [...] Wojna
partyzancka jest jedyn moliw wPolsce, ktra nie
posiada armii, amunicji, organizacji militarnej iktra
nie moe przeciwstawi si regularnej armii [rosyjskiej].
Tylko rozentuzjazmowane grupy partyzantw, pene
mioci ojczyzny mog podj walk. Wizerunki Langiewicza ukazay si rwnie winnych tygodnikach,
np.: Le Monde Illustr62, Die Illustrirte Welt63 iThe
Illustrated London News64.
Innym tematem przedstawie propagandowych byo

poparcie czci kresowej arystokracji iziemiastwa
dla powstania, na ktre decydowano si pomimo
powiza ekonomicznych zpastwem rosyjskim oraz
karierom synw wielu arystokratw w rosyjskim
wojsku iadministracji. Naleay do nich np. Kobiety
polskie zpomoc hrabiny D... przygotowuj szarpie58
iPrzekazanie przez hrabin B... sztandaru dowdcy
powstacw Orleskiemu (Prowincja Misk)59; przedstawiano rwnie rosyjskie represje wobec arystokracji,
np. Puk. Muchanow przybywa [zwojskiem] do hrabiny
M... dla cignicia kontrybucji60.
Portrety przywdcw powstania, dowdcw wojsk,
sztabw, postaci bohaterw w dalekim wiecie
przygldano si im z ciekawoci i respektem.
51 The Illustrated London News 1863, nr 1200 (18 IV), s. 449.
52 Die Illustrirte Welt 1863, nr 48, s. 384.
54 Le Monde Illustr 1864, nr 356 (6 II), s. 89.
57 Le Monde Illustr 1863, nr 338. s. 209
59 Le Monde Illustr 1864, nr 355 (30 I), s. 73.
60 Le Monde Illustr 1863, nr 337. s. 205
Czsto portretowan postaci by synny dowdca

uaww mierci Franois de Rochebrune, ktrego
portrety opublikoway np. Le Monde Illustr, LIllustration. Journal Universl65 oraz The Illustrated London
News66. Prezentowano czytelnikom szecioosobowy
sztab Faustyna Greliskiego, komendanta Palatynatu
sandomierskiego67, Henryk Pustowojtow, pseudonim
63 Die Illustrirte Welt 1863, nr 41, s. 328.
65 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1047 (21 III), s. 181; inne:
Szpital polowy powstacw na Litwie, Le Monde Illustr 1863, nr
318, s. 134.
67 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1071 (5 IX), s. 164.
61
EHXH Epizod z polskiego powstania. Die Illustrirte Welt

Drzeworyt sztorcowy. Ze zb. prywatnych.
Micha Smok - crk rosyjskiego generaa, adiutant

pk. Dionizego Czachowskiego i towarzyszk dyktatora
Mariana Langiewicza.
Wyobranie odbiorcw rozgrzewao bohaterstwo
jednostki, np. Dodat Lejars wbitwie oKazimierz
(prowadzacy ostrza znowoczesnego karabinu typu
Menier)68, pukownik Leon Yunk de Blankenheim,
polegy w Polsce 29 kwietnia 1863r.69, dowdcy
wojsk powstaczych: Marcin Borelowski (ps. Lelewel),
Gaetan Stawiarski, Ludwik ychliski iPaul Ganier
dAlbin70, czy Bolesaw Koyszko - dowdca oddziau
kosynierw wzgrupowaniu Zygmunta Sierakowskiego
na Litwie71. Do wyjtkowych, monumentalnych
przedstawie zaliczy naley zbiorowy portret powstacw Bogosawienie obozu kosynierw dyktatora
Langiewicza, rysowany przez Leona Kapliskiego,
opracowany przez Julesa Wormsa, ryt. Best. Cosson
Smeeton72.
Niektre z bitew powstaczych kadrowano,
tworzc przejmujce obrazowe cytaty, np. drzeworyt:
LIX Wykolejenie przez powstacw pocigu wojskowego
pod Czyewem73, czy Bitwa pod yrzynem wokrgu
Lublin, wg. M. Jaxy, rys. Janet Lange, ryt. Best. Cosson
Smeeton74. Bitwa pod yrzynem dn. 8 sierpnia 1863r.
odbia si szerokim echem wEuropie. Wzasadzce na
liczcy 500 onierzy idwa dziaa konwj rosyjski,
siy powstacze (znacznie liczniejsze, cho sabo
uzbrojone) zdobyy 400 karabinw i140000 rubli
(zprzewoonych 201000). Na wie ozwycistwie
zareagowaa zachodnia opinia publiczna, domagajc
si od swych rzdw poparcia sprawy polskiej.
Zasadzk przedstawiono w ostpach lenych, na
pierwszym planie ze zdobytym powozem przewocym
68 Le Monde Illustr 1863, nr 313 (11 IV), na okadce.
69 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1056 (23 V), s. 336.
70 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1083 (28 XI), s. 356.
71 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1074 (26 IX), s. 212.
72 LIllustration. Journal Univers 1863, nr 1047 (21 III), s. 184-185.
73 Le Monde Illustr 1863, nr 311 (13 VI), na okadce.
74 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1080 (7 XI), s. 312.
62
LIX, Wykolejenie przez powstacw pocigu wojskowego pod

Czyewem. Le Monde Illustre, 1863. Drzeworyt sztorcowy. Zb. prywatne.
pienidze, w tle nielicznymi siami walczcych.

W przedstawieniu wygra aspekt propagandowy,
przed prawd historyczn.
Pojawiay si kompozycje podkrelajce honorow walk powstacw, np. Powstacy uwalniaj
przebywajcego wniewoli generaa rosyjskiego75.
Do najbardziej widowiskowych obrazw zczasu
Powstania Styczniowego nale dwa drzeworyty
zwizane z walkami w rejonie zamku Pieskowa
Skaa. Oddziay Mariana Langiewicza zajy zamek
3 marca 1863r., skd ostrzaem armat rosyjskich
zostay wyparte 4 marca 1863r. Schwytanych
wzamku maruderw Rosjanie zabili.
Na pierwszej zrycin przedstawiono walki oddziaw
Langiewicza o zamek Pieskowa Skaa, osadzony
wpanoramie wapiennych wzgrz iostacw Jury,
widziany od strony Ojcowa. Kulisowa perspektywa
obrazu ijego malowniczo przypominaj wczeniejsze
sztychy zakwareli Zygmunta Vogla (pocz. XIXw.).
Wrejon dziaa zmierza oddzia powstaczy dowodzony przez Palewskiego, wgbi wda poncy
zamek otoczony przez siy rosyjskie76. Druga zrycin,
wg. rysunku Janeta Lange, ryt. Best. Cosson Smeeton,
relacjonuje przemarsz oddziau powstacw pod
dowdztwem Brzeziskiego wrejon Pieskowej Skay.
Kolumna pieszych ijazdy wkracza do wwozu ustp
zamku, potgujc dynamizm przyrody77. Wpobliskiej
Skale 5 marca 1863r. wojsko powstacze dowodzone
przez Mariana Langiewicza wyparo Rosjan.
Realizm sytuacyjny bitwy podtrzymywany by
przez charakterystyczne motywy krajobrazu iarchitektury, pozwalajc przyporzdkowa przedstawienie
konkretnemu wydarzeniu. Wojna partyzancka miaa
76 Le Monde Illustr 1863, nr 314 (18 IV), s. 248. Zprawej strony
ryciny wida szczelin skaln, do ktrej kieruj si powstacy. Moe to
odpowiada sytuacji wprowadzenia przez pk. Dionizego Czachowskiego
oddziau powstaczego do skalistego i lepo zakoczonego wwozu,
przy prbie oskrzydlenia si mjra Medema; wycofanie oddziau ubezpieczyy siy gen. Antoniego Jezioraskiego, w: W. Kalwat, Kampania
Langiewicza, Warszawa 2012, s. 130.
77 LIllustration. Jornal Universl 1863, nr 1075 (3 X), s. 228.
Atak Polakw na Rosjan w bitwie pod Kobylank. Wg H.

Dziarkowskiego rys. Leon Daumont. LIllustration Journal Universel,
1863. Drzeworyt sztorcowy ze zb. prywatnych.
ostoj wlasach ina obrzeach wsi, ktre atwo byo

opatrywa zamiennymi nazwami. Wprzedstawieniach
walk musia by za to impet idramatyzm, wyraany
zreszt wrny sposb. Moga by to skbiona grupa
walczcych, np. Bitwa pod Kowlem na Woyniu78,
pierwszoplanowe starcie walczcych Bitwa pod
Kozow Rud na Litwie79 lub ujcie panoramiczne,
najczciej zperspektywy kawaleryjskiej, np. Rosjanie
zmuszeni do odwrotu przez Polakw wbitwie pod
Kobylank80 .
Poza relacjami zprzebiegu polskiego powstania,
na amach paryskiej Le Monde Illustr pojawiay
si pojedyncze przedstawienia ocharakterze symbolicznym, podobne w mistycznej dramaturgii do
powstaczych cykli rysunkowych Artura Grottgera.
Do tej grupy rycin nale np.: wg rysunku Henry de
Montaut Wojsko rosyjskie81 iWojsko polskie82 oraz
Msza wobozie powstaczym83.
Henry de Montaut, Wojsko rosyjskie. Le Monde Illustre, 1863. Zb.

prywatne.
Ryciny Wojsko rosyjskie iWojsko polskie konfrontuj

moliwoci wojenne si przeciwnikw, zestawiajc
zaplecze regularnej armii rosyjskiej zlenymi ostojami
wojsk powstaczych. Medaliony ukazujce siy
obu stron umieszczone zostay na tle goda Rosji
i dwudzielnego goda powstacw, uwolnionego
zkajdan niewoli. Na drzeworycie Msza wobozie
powstaczym, wg rysunku tajnego korespondenta M.
K., opracowanego przez Barbanta, ryt. Gustave Janet,
odtworzono nastrj modlitewnego skupienia wityni
wostoi lasu. Powstacy trzymaj wrkach kosy,
szable i karabiny, jak przed wyruszeniem w bj.
Pochyleni ku kapanowi sprawujcemu ofiar mszy
sakralizuj walk owolno Ojczyzny.

79 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1052 (14 XI), s. 261.
80 LIllustration. Journal Universl 1863, nr 1081 (7 XII), s. 332.
81Le Monde Illustr 1863, nr 311, s. 200.
82Le Monde Illustr 1863, nr 311, s. 201.
H. de Montaut, Wojsko polskie (Apoteoza powstania). Le Monde

Illustre, 1863. Zb. prywatne.
63
awokresie poprzedzajcym odzyskanie niepodlegoci

tworzono wystaw iobchody rocznicowe, najgoniej 50.
rocznicy zrywu. Wrd wielu wydawnictw rocznicowych
warto przytoczy pomnikowe dzieo Jzefa Grabca [Jzefa
Dbrowskiego] Rok 1863 (Pozna 1913), czy odwoujcy
si do tradycji niepodlegociowej 22stycznia 1863,
napisany przez Jzefa Pisudskiego (Pozna 1913).
Powstanie Styczniowe stao si wanym elementem

panteonu polskiej mitologii narodowej. Na jego
fundamencie wyroso pokolenie legionowe, przejmujc
od dziadw iojcw tradycj patriotyczn ipowinno
walki o niepodlego. Tragizm pokolenia 1863r.
zdominowa tematyk twrczoci pisarzy ipublicystw
okresu pozytywizmu wPolsce: Stefana eromskiego,
Elizy Orzeszkowej iBolesawa Prusa (razem zbratem
Ludwikiem wstpi wszeregi powstania).
Wkrtce po upadku powstania przystpiono do
opracowywania jego dziedzictwa: pisano pamitniki
iwspomnienia zwalk, zakadano koa weteranw,
Wybrani badacze tematyki Powstania Styczniowego

znaj rol zagranicznych ilustrowanych czasopism
wprzekazywaniu informacji oprzebiegu powstania
oraz komentowaniu polityki mocarstw. Nale do
nich np. Piotr Paw Gach, zajmujcy si powstaniem
styczniowym na amach LIllustration. Journal Universl
oraz Maria Babinis, rozwaajca t sam problematyk
wLe Monde Illustr. Temat nie uzyska do dzisiaj
kompleksowego, naukowego opracowania, aszerszym
krgom odbiorcw nie jest wogle znany. Polskie
wydawnictwa historyczne zamieszczaj pojedyncze
drzeworyty pochodzce zprasy zagranicznej, opatrujc
je ze zdawkowymi podpisami rycina zepoki, ktre
nie oddaj rangi ifunkcji tych kompozycji. Nie podjto
rwnie naukowego opracowania problematyki artystycznej dzie obcych ksylografw zokresu Powstania
Styczniowego, ani udziau Polakw wich powstawaniu.
Na prac badaczy oczekuj rwnie dokumenty
powstaego w Paryu Komitetu Centralnego oraz
dziaa Htel Lambert dla sprawy polskiej, wtym
Oddziau Dziennikarskiego Htel Lambert.
Znakomita cz archiwaliw do wymienionej
problematyki znajduje si w Polsce, w zbiorach
Biblioteki Ksit Czartoryskich wKrakowie, dlatego
150. rocznica wybuchu powstania powinna stworzy
impuls do opracowania wymienionych rde przez
polskich archiwistw, historykw ihistorykw sztuki.
Materia badawczy jest bardzo szeroki iarcyciekawy,
dlatego musi budzi zdumienie fakt, e do tej pory
nie zosta opracowany. Nadanie odpowiedniej rangi
powstaym na obczynie obrazom polskiego zrywu
moe stworzy nowe pole badawcze rwnie dla dzie
rodzimych artystw, takiej rangi, jak cykle rysunkowe
Artura Grottgera Polonia iLithuania.
Bitwa pod yrzynem w okrgu Lublin. Drzeworyt sztorcowy wg

M. Jaxy rys. Janet Lange. Drzeworyt sztorcowy. LIllustration Journal
Universel. Ze zb. prywatnych.
Powstanie w Polsce. Obz powstaczy. Autor nieznany. The

Illustrated London News 1863. Drzeworyt Sztorcowy. Ze zb.
Biblioteki Uniwersyteckiej wWarszawie.
Wedug rysunku MK. Oddzia ochotnikw do armii powstaczej

opuszcza Grodno. Lillustration Journal Universel. Zb. prywatne.
Wdrugiej poowie 1863 roku zmniejszya si wprasie zagranicznej intensywno kampanii informacyjnej
na temat polskiego powstania. Wroku nastpnym
jedynie tygodniki francuskie regularnie przypominay
owalkach wKrlestwie, by wreszcie dokumentowa
represje wojsk rosyjskich wobec powstacw. Dopki
wierzono winterwencj militarna mocarstw przeciw
Rosji, dopty sprawa Powstania Styczniowego bya
dla spoeczestw Europy spraw aktualn. Sympatia
iosobiste zaangaowanie przedstawicieli wielu narodw
europejskich wwalk nie mogy niczego zmieni.
Prasa europejska zaja si nowymi wydarzeniami
wEuropie ina wiecie, asprawa krwawo stumionego
polskiego powstania przesza do historii.
64

Jerzy Kowalczyk
pij, kolego, awtym grobie

Niech si Polska przyni tobie
Pie onierza - Wadysawa hr. Tarnowskiego (Ernest Buawa)

piewana przez powstacw 1863
zaistniay). Do kadej mogiy zamieszczono aktualne

zdjcie. Wtej prezentacji generalnie przyjto ukad
chronologiczny powstania mogiy.
1. Bodzentyn
asza pami o wydarzeniach powstania

narodowego lat 18631964 w znacznym
stopniu ksztatowana jest poprzez zachowane do dni
dzisiejszych powstacze mogiy rozsiane po caym
terenie wojewdztwa witokrzyskiego. Niektre
znich posiadaj monumentalne pomniki, cz grobw
posiada proste krzye metalowe lub drewniane,
opatrzone skromnymi tablicami, ale s te mogiy
bezimienne, o ktrych informacja przekazywana
jest jedynie wmiejscowych przekazach ustnych.
Po upywie blisko 150 lat od toczonych walk
z Moskalami, do obecnych czasw na naszym
terenie zachowao si blisko 70 mogi powstaczych.
Jeeli uwiadomimy sobie, e praktycznie do roku
1916, czyli ponad 50 lat od zaistniaych wydarze,
zaborca bezwzgldnie pilnowa, aby lady potyczek,
azwaszcza groby polegych powstacw, nie byy
upamitniane, aby nie stanowiy dogodnych miejsc
dla organizacji patriotycznych manifestacji Polakw,
to stwierdzi mona, e jednak pami wnarodzie
przetrwaa.
Po okresie 123 lat niewoli, od roku 1918 nadszed
czas, aby miejsca, wczeniej oznaczone gazem, moe
maym krzyykiem, lub znane wycznie zopowieci
mieszkacw - przywrci do zbiorowej pamici.
Stopniowo groby te uzyskay godziwy wystrj,
postawiono pomniki nagrobne, zamontowano stosowne
tablice upamitniajce polegych powstacw. Proces
ten kontynuowany jest do dni obecnych.
Niniejszy artyku stanowi prezentacj powstaczych mogi zlat 18631864 zterenu wojewdztwa
witokrzyskiego. Ze wzgldu na ograniczenia
objtociowe tekstu, dokonano subiektywnego wyboru.
Poniewa dla wielu powstaczych pochwkw
zachoway si sporzdzone akty zgonu, stanowice
dobre rdo informacji owydarzeniach Powstania
Styczniowego przekazywane skrtowe informacje
oparto gwnie na wczesnych zapisach Ksigi
Zgonw odpowiedniej parafii (jeeli takie wpisy
Na cmentarzu zbiorowa mogia polegych

wnocnym ataku 22/23.I.1863r. sprzysionych zBodzentyna iSuchedniowa na rot wojsk rosyjskich.
Akt zgonu nr 12 z23.I.1863r. dotyczy powstaczego
naczelnika Bodzentyna: dnia dzisiejszego ogodzinie
drugiej wpnocy tu wBodzentynie zosta zabity
przez Wojsko Cesarsko Rosyjskie wczasie wybuchu
Rewolucyjnego Stefan Bogdaski kawaler, kupiec
tu w Bodzentynie zamieszkay lat 26 majcy ...
Akta nr 13 do 19 stanowi zapis zgonu innych
spiskowcw imieszkacw Bodzentyna polegych
wwalkach 23.01.1863r. Mogia ta stanowi rwnie
upamitnienie polegych pod Jeziorkiem wdniu
29.10.1863, dla ktrych waktach zgonu nr. 102 do
108, ksidz podawa: ... polegego pod Bodzentynem
w czasie bitwy Polakw z Wojskiem Cesarsko-Rosyjskim. Wystpoway rwnie zgony ciko
rannych powstacw leczonych w miejscowym
Lazarecie. Ogem odnotowano wKsidze Zgonw
parafii Bodzentyn 20 polegych powstacw lub
ofiar walk. Zbiorowa mogia urzdzona zostaa
wr. 1917, przebudowano j wr. 1927. Wpobliu
mogiy pochowany zosta Karol Zygadlewicz,
powstaczy naczelnik Bodzentyna, powieszony
na kach, pod cmentarzem.
2. Gry Wysokie (gm. Dwikozy)

Oddzia powstaczy studentw z Instytutu
Politechnicznego z Puaw (wrd ktrych znaj-
65
dowa si Adam Chmielowski, pniejszy w. Brat

Albert) wraz z grup wocian, cigany przez
carskie wojsko, przemieszcza si od Kazimierza
Dln. w kierunku Sandomierza. Dnia 8 lutego
1863r. oddzia puawiakw Leona Frankowskiego,
prowadzony przez A. Zdanowicza, zmuszony zosta
do przyjcia bitwy na wzgrzach wSupczy. Po
krtkim oporze, gdy Zdanowicz uciek zpola bitwy,
oddzia poszed wrozsypk, awalka zakoczya
si cakowit klsk powstacw. Na cmentarzu
znajduje si mogia zbiorowa 28 powstacw
polegych na polach Supczy. W akcie zgonu
nr 15/1863 ks. J. Woniakowski zapisa: ... dnia
dziewitego Miesica iroku biecego znaleziono
w terytorjum wsi Supczy dwadzieca om cia
ludzi zabitych wszystkich mczyzn wieku mniej
wicej redniego, oile wiedzie mona pochodzenie
majcych zGuberni Lubelskiej zImienia iNazwiska
niewiadomych, do naga zodzierzy obranych, rozkaz
za natychmiastowego ich pochowania nie pozwoli
monoci przekonania si obliszych szczegach
ich pochodzenia, znaki te ledzi na ciaach krwi
zbroczonych byo niepodobiestwem po przekonaniu
si naocznie omierci wmowie bdcych ludzi ipo
dopenieniu obrzdw religijnych ciaa Zabitych na
cmentarzu grzebalnym przy Kociele parafijalnym
wGrach Wysokich pogrzebane zostay ...
3. Dwikozy
Zoddziau puawiakw dua grupa polegych

wdniu 8 lutego 1863 r zostaa pochowana wzbiorowej mogile w Dwikozach. Dla nich rwnie ks.
J. Woniakowski, proboszcz parafii Gry Wysokie,
66
sporzdzi nastpny akt zgonu nr 15/1863, gdzie

zapisa:
... dnia dziewitego Miesica iroku biecego
znaleziono wterytoryum wsi Dwiekozy trzydzieci
om cia ludzi zabitych wszystkich mczyzn wieku
mniej wicej redniego o ile wiedzie mona pochodzenie majcych zGuberni Lubelskiej zImienia
inazwiska niewiadomych, po wikszej czci onierzy obranych, rozkaz za natychmiastowego ich
pochowania niepozwoli monoci przekonania si
obliszych szczegach ich pochodzenia, Znaki te
ledzi na pozostaej na nich odzierzy dla braku
czasu byo niepodobiestwem. Po przekonaniu si
naocznie omierci wmowie bdcych ludzi ipo
dopenieniu obrzdw religijnych ciaa zabitych
u stp gry zwanej winnic w Wsi Dwiekozy
przy trakcie od Zawichosta do Sandomierza wiodcym pogrzebane zostay w liczbie trzydziestu
omiu amiejsce pochowania mogi oznaczono ...
lady krwawych zmaga na polach Supczy, Gr
Wysokich i Dwikoz, znajdujemy te w Ksidze
Zgonw parafii katedralnej w Sandomierzu (akta
zgonu 22 do 25), gdzie odnotowano jeszcze zgony
4-ch nieznanych powstacw.
4. Nowa Supia
Oddziay gen. Langiewicza, rozlokowane pod Now

Supi oraz na witym Krzyu zostay zaatakowane
11 lutego 1863r. przez kolumn wojsk rosyjskich,
prowadzon przez gen. Czengiery. Atak zosta skutecznie
odparty, ale na miejscowym cmentarzu powstaa mogia
17 powstacw styczniowych. WKsidze Zgonw
parafii Supia Nowa, wakcie zgonu nr 66 znajdujemy
lady bitwy: Dziao si wmiecie Supi Nowej dnia
pierwszego padziernika 1863r. (...) wobecnoci caego
miasta iwocian ze wsi ssiednich zgromadzonych
na pogrzeb cia pomordowanych. Akt obecny zosta
spisany aopnienie jego ztego powodu wynikao,
i duo osb byo nieznanych dla dowiedzenia si
iwyjanienia zosta odwleczony co wiele pomogo
ichocia nie wszyscy, bardzo znaczna ilo zimieni
inazwisk zostaa wykryt - caa wic prawie Parafia
zawiadczya i na dzie jedenastym Lutego roku
biecego wgodzinach rannych to jest okoo sidmej
rano wojska Moskiewskie napady na obz Langiewicza

dowdcy oddziau Polskiego, stojcego na brzegu lasu
od strony Miasta Supi Nowej zwanego pod Skak
iwymordowali nastpujce osoby na mier:
1. Xidza Poyczyskiego przeoonego Kanonikw
Regularnych w miecie Kraniku w Lubelskiem
przypadkowo bdcy na ysej Grze lat 40 majcego,
2. Xidza Cypryana Wietuch ze Zgromadzenia
XX Reformatw zChema lat 45 majcy, 3. Kapitana
Moro lat 30 niewiadomo skd,
4. Adama wik wocianina ze wsi Wochy
zparafii Chybice lat 28 majcego,
5. Wjcickiego Jzefa,
6. Myliskiego Jzefa,
7. Bednarskiego Jana,
8. Granata Pawa - ludzi modych obywateli
zmiasta mielowa najwyej do 30 lat od 22 lat
majcych,
9. Dobrycza Alexsandra zmiasta Warszawy lat
20 majcego,
10. Kaczorowskiego Wojciecha z miasta Klimontowa lat 25 majcego powysi na placu na
mier zostali pomordowani nastpni za,
11. Jakubowski Dominik lat 28 majcy umar na
drugi dzie dopiero ogodzinie 11 rano zmnstwa ran,
12. Wjcicki Jan z mielowa lat 23 majcy
13 Lutego roku biecego take z ran zmary,
czterech niepodobna byo si dowiedzie si skd
lub te jakie ich nazwiska byli to ludzie take
modzi razem wic szesnastu
- siedemnasty za dnia 9 Lutego zosta zrozkazu
Naczelnika Langiewicza za szpiegostwo rozstrzelany take niewiadomego imienia inazwiska lat
okoo 40 majcy
- Wszyscy ci pochowani zostali na Cmentarzu
Grzebalnym wparafii Supia Nowa ...
Ks. L. Krzemiski
Sporzdzony na koniec roku duplikat Ksigi
Zmarych podaje ju wygadzony powyszy akt
zgonu - brak wczeniejszych zapisw wojska Moskiewskie napady na obz Langiewicza dowdcy
oddziau Polskiego ... i wymordowali nastpujce
osoby na mier ... Brak te wzmianki ostraconym za
szpiegostwo, zrozkazu Langiewicza. Jeszcze wroku
1927 na cmentarzu wNowej Supi znajdoway si
dwie powstacze mogiy. Wmiejscu, gdzie znajdowa
si krzy z napisem POLEGYM ZA OJCZYZN
1863r. w1972r. wykonano aktualny wystrj mogiy,
gdzie upamitniono rwnie partyzantw zokresu
II Wojny wiatowej.
5. Staszw
Na starym cmentarzu przy kociele w. Bartomieja znajduje si mogia 4-ch powstacw
z wojska Langiewicza polegych w potyczce na
obrzeu Staszowa wdniu 17 lutego, co podaj akty
zgonu nr 26 do 29. Akt zgonu nr 26 podaje: umar
tu w Staszowie Lazaryni Gustaw podporucznik

Batalionu drugiego kawaler lat 20 majcy syn
Gustawa i Laury z Andruszewiczw Maonkw
Lazarinich, Nauczycieli wRadomiu zamieszkaych ...
Pniej na tym cmentarzu pochowany zosta lekarz
Melchior Dowgiao, zamordowany pod Jurkowicami
21.X.1863r. oraz Jzef Kieler, oficer Wojsk Polskich,
zmary wStaszowie, zran otrzymanych wbitwie
jurkowickiej. Pomnik nagrobny by przemieszczany,
obecnie mogia posiada charakter symboliczny.
6. Rytwiany
Przy drodze prowadzcej z Rytwian do pokamedulskiego zespou klasztornego znajduje

si pojedyncza powstacza mogia, ktrej obecny
wystrj wykonano w1994r. Wodlegoci ok. 1,5
km, przy drodze prowadzcej przez las, wmiejscu
od dawna nazywanym potocznie mogi, w roku
67
2003 zostaa urzdzona powstacza mogia. Brak

udokumentowanych informacji na temat mogiy.
Wg tablicy nagrobnej - wizana jest ona zbitw
Langiewicza pod Staszowem wdn. 17.II.1863r. co
nie jest takie oczywiste. Bardziej prawdopodobna
jest wersja, ktra wie powstanie grobu znieudan
prb przejcia z Galicji oddziau gen. Jordana
w czerwcu 1863r. (potyczki pod Komorowem
iGacami Supieckimi). Ajeszcze bardziej realne
byo powstanie mogiy wRytwianach podczas walk
odwrotowych oddziaw powstaczych rozbitych
pod Opatowem 21 lutego 1864r. iwwielu grupach
wycofujcych si do Wisy, aby wGalicji szuka
schronienia. Mogia wRytwianach moga powsta
wiosn 1864r. istanowia kres drogi yciowej dla
powstacw oddziaw gen. Bosaka.
7. Maogoszcz
Na cmentarzu na Babinku, znajduj si dwie
mogiy zbiorowe powstacw 1863r. Dnia 24 lutego 1863r. na terenie Maogoszcza iokolicznych
wzgrz rozegraa si jedna z najwikszych bitew
powstania styczniowego wrejonie witokrzyskim.
Poczone oddziay gen. M. Langiewicza igen. A.
Jezioraskiego, liczce ok. 2,5 tys. le uzbrojonych
isabo przeszkolonych onierzy, staro si ztrzema
kolumnami wojsk rosyjskich, liczcych 1600 onierzy
dobrze uzbrojonych izaprawionych do walki, awspomaganych jeszcze armatami. Bitwa zostaa przegrana,
powstacze oddziay poniosy znaczne straty. Podaje
68
si, e mogia zbiorowa na cmentarzu kryje zwoki

175 powstacw. Dla polegych powstacw nie
zosta sporzdzony akt zgonu (proboszcz sporzdzi
akty zgonu jedynie dla kilku mieszkacw miasta,
ktrzy ponieli mier podczas rabunku i poaru
Maogoszcza). Jedynie dla polegego oficera kawalerii
polskiej ks. Bieroski wakcie zgonu zapisa: ... 24
lutego 1863r. wMaogoszcz zmar Stanisaw Jaszewski
lat 29 dziedzic dbr ziemskich, syn Jzefa iWilhelminy
z Kieziskich, maonkw Jaszewskich, pozostawi
owdowia on Wand zZakrzewskich ktrego
mogia (wpobliu mogiy zbiorowej) zachowaa si
do obecnych czasw ale pyta z informacj, e
by kapitanem wpartii gen. Jezioraskiego, zostaa
umieszczona dopiero w120 rocznic bitwy.
Zmogi zbiorow 175 powstacw ssiaduje druga
mogia rezultat nieudanego ataku na Maogoszcz
wdniu 16.IX. 1863r. przez oddzia Sokoowskiego-Iskry. Wmogile spoczywa 37 powstacw, wtym
grupa ochotnikw z Francji i Woch, walczcych
woddziale wojsk polskich. Tym razem znajdujemy
potwierdzenie wsporzdzonych aktach zgonu od nr
156 do. Nr 193. M.in. czytamy:
- nr 161 z 17.IX.1863 ... dnia 15.IX. o godz. 4
wieczorem zmar w Maogoszczu na polu bitwy
Antoni Vigani l. 42 liczcy zWoch lekarz wojska
narodowego ...
- nr 170 z22.IX.1863 ... dnia 15.IX. umar wMaogoszczu na polu bitwy August Loireau zParya
l. 24 majcy oficer kawalefji wojsk narodowych ...
- nr 171 z22.IX.1863 ... dnia 15.IX. umar wMaogoszczu na polu bitwy Erneste Creange l. 24 majcy,
oficer wojsk narodowych ...
8. Ewelinw (gm. opuszno))

Jeszcze przed nieuchronn bitw pod Maogoszczem,
Langiewicz odesa swe tabory wlasy, kierujc je
wstron Oleszna. Prawdopodobnie wskutek zdrady,
Rosjanie jednak tabory odkryli, anieliczna obstawa
zostaa wymordowana wdniu 26.II.1863r. Mogia
zbiorowa na lenej polance upamitnia to tragiczne
zdarzenie.
9. Bebelno (gm. Woszczowa)
Bebelno kilkakrotnie byo wiadkiem walk powstaczych: tu 8.IV.1864r. oddzia Krzywdy, star si
zoddziaami Kozakw, nieco pniej 28.IV.1864r.
doszo tu do potyczki oddziau dowdcy andarmerii
W. Kopaczyskiego - Junoszy, zwojskami rosyjskimi.
W tradycji mieszkacw zachoway si przekazy,
e po tragicznej bitwie pod Maogoszczem wdniu
22.II.1863 r, rwnie do Bebelna zwieziono furmankami
polegych powstacw wMaogoszczu ipochowano
ich na cmentarzu wBebelnie, co wydaje si jednak
mao prawdopodobne. WKsigach Zgonw parafii
Bebelno z lat 1863-1864 nie wpisano adnych
pochwkw, ktre mog mie zwizki zpowstaniem
1863r. Brak dowodw, ktre mog wskaza, zktrej
to bitwy pochodz powstacy pochowani wBebelnie.
Mona jednak przyj, e napis na tablicy nagrobnej
- polegych ... wbitwie maogoskiej ma charakter
symboliczny.
10. Grochowiska (gm. Piczw)

18 marca 1863r. na Grochowiskach k/Piczowa
rozegraa si najwiksza bitwa Powstania Styczniowego na terenie woj. witokrzyskiego. Blisko
trzytysiczmny korpus wojsk powstaczych gen.
M.Langiewicza na Grochowiskach stoczy caodzienn bitw zrwnie liczn kolumn rosyjskich
wojsk pod dowdztwem gen. Czengiery. Po obu

stronach zgino po okoo 300 onierzy, wielu
byo rannych. Wprawdzie powstacy utrzymali
plac boju, ale byo to bardzo wtpliwe zwycistwo.
Nastpnego dnia Langiewicz opuci swe wojsko,
apodczas przeprawy przez Wis zosta internowany
przez Austriakw. Powstacze oddziay poszy
w rozsypk. Po tych krwawych walkach zostao
wiele bezimiennych lenych mogi, nieliczni zostali
pochowani wBusku. Wokresie midzywojennym
urzdzono mogi zbiorow w pobliu folwarku
Grochowiska. Dalsze prace wykonane zostay wr.
1963 oraz wr. 2003. Wpobliu mogiy corocznie
odbywaj si due uroczystoci rocznicowe oraz
inscenizacje bitwy zudziaem Grupy Rekonstrukcji
Historycznej Puk uaww mierci.
Po bitwie na Grochowiskach w okolicy byo

wiele powstaczych lenych grobw, ktre stopniowo
zaniky. Obecnie pozostaa utrwalona tylko jedna
mogia wpobliu szlaku turystycznego zGrochowisk
do Piczowa.
11. Kameduy (gm. Busko Zdrj)

Przed bitw na Grochowiskach, do okolicznych
wiosek 18.III.1863r. zostaa wysana grupa furaerw,
dla zaprowiantowania powstacw. Grupa wysana
do wsi Szaniec, zaatakowana zostaa przez oddzia
dragonw wrejonie eremw ojcw kameduw. Wnierwnej walce 27 powstacw zostao zamordowanych,
co potwierdzi akt zgonu nr 81/1863, spisany przez
proboszcza parafii Szaniec, ktry m.in. podawa:
69
Majewskiego zbernardynem zKarczwki, rwnie

onazwisku X. Antoni Majewski, ktry rwnie by
uLangiewicza.
Wmogile tej zoono rwnie 4-ch powstacw
zmarych wokresie 25.III. 3.IV. wszpitalu wBusku,
std na pomniku nagrobnym podaje si 25 polegych
powstacw.
13. Kierz Niedwiedzi

(gm. Skarysko Kocielne)
8) N.N. Lat okoo 22, wosy dugie ciemno
blond, kaftan sukienny czarny, koszula igatki grube
pucienne, bez znakw ...
9) N.N. Lat 20 - 30, wzrost drobny, wosy rye,
krtko ostrzyone, gatki ikoszula cienkie, na wierzchu
szcztki kaftana ... Na 27 polegych tylko dla jednego
udao si ustali (nieco pniej) personalia: to Antoni
Sokalski, lat 62, ktry wraz ztrzema synami ibratankiem, wyruszy do powstania zGalicji. Na grobie
zamordowanych pocztkowo by niewielki ziemny
kopczyk, wr. 1916 urzdzono mogi ziemn, wr.1938
wykonano pomnik elbetowy, ktry kilkakrotnie by
poprawiany (w2002r. i2008r.).
12. Busko Zdrj
Po bitwie na Grochowiskach wdniu 18 marca

1863 roku, zlasw szanieckich iweeckich, zwieziono
do Buska zwoki 21 powstacw, dla ktrych ks.
witkiewicz sporzdzi akty zgonu (nr 51 do 54).
Do mogiy zbiorowej utworzonej na cmentarzu :
... przywieziono osiemnastu onierzy polegych
wokolicach Buska amianowicie wLasach Weeckim
iSzanieckim wczasie potyczki wojennej wdniu 18.III.
br. nastpionej. Po przekonaniu si naoczni oniezyciu
wymienionych onierzy ipochowaniu takowych na
Nowym Cmentarzu Akt ten ... podpisany... (Akt 53/1863)
... przywieziono zwoki polegego wwypadkach
wojennych X. Antoniego Majewskiego Reformata
zKlasztoru Stopnickiego wdniu osiemnastym biecego
miesica iroku znalezionego wLesie Szanieckim,
lat trzydzieci majcego ... (Akt 54/1863) - wniektrych publikacjach pomylono reformat x. Antoniego
70
Pomidzy Szydowcem aSkaryskiem Kocielnym,

nieopodal wioski Kierz Niedwiedzi, znajduje si
zadbana lena mogia powstacw 1863 roku. Brak
jest dokumentw, ktre mog jednoznacznie wskaza
na pochodzenie mogiy. Ustne przekazy ludnoci
miejscowej wskazuj na pochwek nieznanej iloci
powstacw styczniowych. Niektrzy mogi wi
znocnym atakiem 22/23 stycznia 1863r. spiskowcw pod dowdztwem Langiewicza na rot wojsk
rosyjskich wpobliskim Szydowcu. Gdy powstacy
przemieszczali si w kierunku Wchocka, mieli
po drodze pochowa zmarych z ran towarzyszy
walki. Powstanie tej mogiy bardziej mona wiza
z bitw oddziau powstacw pod dowdztwem
kpt. Michalskiego 20.IV. 63r. pod Grzybow Gr,
wwaciwie to wGatce (obecna nazwa - Gadka).
Potyczka bardzo udana, ale ze strony polskiej byo
19 zabitych oraz 26 rannych. Oddzia pomaszerowa
dalej wlasy niekaskie moliwe wic, e na trasie
marszu do grobu zoono polegych (wicej podaje
wswym opracowaniu Jan Kulpiski Od miasteczka
Bodzentyn do wsi Kutery Bodzentyn 2012).
14. Polana Ormanicha (gm. Ruda Maleniecka)

Wpobliu wioski Szkucin, na Polanie Ormanicha
znajduje si ziemna mogia zbiorowa. Lena mogia
jest zwizana zdziaalnoci oddziau mjr Hipolita
Zawadzkiego, rzdcy Dbr Krasna, ktry wm-cu
lutym 1863r. stworzy kilkuset osobow parti
powstacz. Rosjanie podjli akcj likwidacji partii
Zawadzkiego - 21.IV.1863r. oddzia z Radomska
niespodziewanie zaatakowa powstaczy obz
na Pol. Ormanicha. Jeszcze tego samego dnia do
wioski Lipa, od strony Kielc, dotar z wojskiem

16. Duraczw (gm. Stporkw)
gen. Czengery. Druga bitwa praktycznie zakoczya

istnienie oddziau Zawadzkiego. Okrela si, e
zgino wwczas ok. 100 powstacw (wtym trzech
ksiy). Wg przekazw ustnych miejscowej tradycji
w tej lenej mogile pochowano 17 powstacw.
Mogia, urzdzona wr. 1918, znajduje si pod sta
opiek lenikw.
15. Nieka (gm. Stporkw))
Na cmentarzu wNiekaniu znajduje si mogia

Stanisawa Dobrogojskiego-Grzmota, kapitana wojsk
rosyjskich, ktry ju wokresie przedpowstaniowym
w kole oficerw polskich wcignity by w nurt
organizacji narodowej, za 26.III. przystpi do
polskiego powstania. Poleg mierci bohatera
wzwyciskiej bitwie pod Stefankowem, ktr wdniu
22.IV.1863r. stoczy oddzia Dionizego Czachowskiego.
A. Drkiewicz, kronikarz oddziau Czachowskiego
iuczestnik bitwy pod Stefankowem, opisuje mier
ipogrzeb Dobrogojskiego (Wspomnienia czachowczyka
z1863r.) tak zapisa: ... Czachowski wraz zkilkoma
oficerami i kilkunastu naszymi kawalerzystami,
odprowadzi ciao uwielbianego przez nas Dobrogojskiego do Niekania, ispisawszy akt jego
zejcia wksigach stanu cywilnego parafji temecznej
oraz zamwiwszy i zaspokoiwszy u proboszcza
naboestwo za jego dusz i pogrzeb uroczysty,
zoyli je wkociele na katafalku, wtrumnie dotd
uywanej przy odbywaniu naboestw aobnych
za dusze zmarych.
Wlenictwie Krasna, przy tym szlaku turystycznym prowadzcym do Wsoszy, nad rzeczk Krasna,
znajduje si duy krzy drewniany (wymieniony na
nowy w2003r.). Wg przekazw lenikw, zosta on
postawiony na mogile powstacw styczniowych
1863r. Brak jest jednak dokumentw, ktre mog da
dodatkowe informacje opolegych. Mona przypuszcza,
e s tam powstacy zpartii Zawadzkiego, rozbici
pod Ormanich iLip dn. 21.IV.1863r. Ale pniej
w tym rejonie przemieszczay si rwnie m.in.
oddziay Czachowskiego oraz Rudowskiego.
17. Sud (gm. Bodzechw)
WSudole, wodlegoci ok. 500 m od pomnika

1863r., usytuowanego przy drodze Ostrowiec w.
Opole Lubelskie, znajduje si nieco zapomniana
mogia powstacw 1863r.pooona na skraju lasu,
przy niebieskim szlaku niebieskim turystycznym. Po
71
potyczce 3.V.1863r. przy folwarku Limierze, koo Borii,

D. Czachowski zaj stanowiska pod Jeziorkami, przy
drodze prowadzcej do Ostrowca. Oddziay moskiewskie
prowadzone przez mjr. Klewcowa, zaatakoway 5 maja
1863r. blisko 1000-osobowy oddzia Czachowskiego.
Polacy wytrzymali natarcie, anastpnie rozbili kolumn
wojsk rosyjskich. Wg polskich rde, wstarciach
pod Limierzami iJeziorkami, zgino 8 powstacw.
Pomnik wSudole oraz urzdzenie powstaczej mogiy,
staraniem Stanisawa Jeewskiego, dziaacza PTTK
zOstrowca w. wykonano w1985r.
18. misk (gm. Miedziana Gra)
Na cmentarzu w misku znajduje si mogia

powstacw polegych podczas bitwy oddziau
D.Czachowskiego wdniu 10.VI.1863r. pod Bobrz.
Miejscowy proboszcz ks. Julian Woroniecki sporzdzi
akty zgonu, gdzie zapisa:
... umar czyli poleg Stanisaw Siwek wmisku
-kolonista - lat trzydzieci pi majcy - zostawiwszy
po sobie owdowia on - Jadwig Siwkow wBelnie - parafii Zagnask zamieszka [akt nr 21],
... umar wmisku Karol Zbek - kawaler- trbacz
zPiekoszowa - lat dwadziecia majcy [akt nr 22],
... umar czyli poleg wmisku czyli wBarakach Stanisaw witkowski - lat dwadziecia pi majcy - syn
owczarza - zwsi Ranki - dbr Zamojskich [akt nr 23],
... w Wykieniu umar czyli poleg Franciszek
Jurgielowicz lat pidziesit majcy zzarostem na
brodzie iwsami, dzierawca iobywatel zBotnicy
[akt nr 24],
... polego czyli umaro pod nowymi zakadami
wBarakach cztery osoby - zktrych jeden mia okoo
lat czterdzieci pi zbrod iwsami - areszta troje
po lat trzydzieci mogli mie zimienia inazwiska
ipochodzenia niewiadomi [akt nr 25]. Ogem wg
akt zgonu, pochowano tutaj 8-upowstacw. Wroku
1916, podczas pogrzebu J. Jedynaka, miejscowego
weterana powstania 1863r., powstaa inicjatywa, aby
postawi krzy na zachowanej, ale bezimiennej mogile
powstaczej. Wczerwcu 1916r., wrocznic bitwy
pod Bobrz, uroczycie powicono krzy na mogile.
Po II Wojnie wiatowej wykonano nowe urzdzenie
grobu zkamienn tablic nagrobn.
72
19. Gry (gm. Michaw)
Dnia 18.VI.1863r. na terenie wioski Gry oddzia

pk. Boczy wpad w zasadzk. W bitwie zosta
miertelnie ranny pk. Bocza (pochowany wNawarzycach). Waktach zgonu spisano trzech polegych
powstacw, m.in.: Akt nr 15/1863 rtm. Aleksandra
Szumodi: ... wGrach wpolu za folwarkiem dworskim
wwojnie zabity zosta Wgier, nazwisko jako stanu
ipochodzenia nie s wiadome, lat blisko czterdzieci
liczcy ...Akt nr 14/1863 ... wGrach wpolu za folwarkiem dworskim zosta zabity Wawrzyniec Staniewski
czyli Zdanowski Imienia Stanu ipochodzenia jego
nie wiadomy lat blisko 35 majcy ... Przez wiele lat
na cmentarzu w Grach istniaa skromna ziemna
mogia powstacza. Wroku 2006 zosta wykonany
obecny wystrj grobu.
20. Nawarzyce (gm. Wodzisaw)
miertelnie ranny wbitwie pod Grami 18.VI.1863r.

pk. Bocza zmar w Przezwodach. W Ksidze
Zgonw parafii Nawarzyce zapisano akt nr 29/1863:
... dnia dziewitnastego czerwca ... ogodzinie pitej
po poudniu we wsi Przezwodach umar Bogdan
Bocza, lat trzydzieci dwa majcy, kawaler stanu
szlacheckiego, Dowdca oddziau kawalerji Wojsk
powstaczych wKrakowskiem .. Pochowany zosta
wgrobowcu ksiy na cmentarzu wNawarzycach.
Na krzyu zawieszono nawet szarfy narodowe,
ale po kilku dniach przybyli Moskale, grb zosta
zniszczony. Zwoki Boczy zostay zoone naroniku
cmentarza, wziemnym, bezimiennym grobie. Wrd
ludnoci przetrwaa pami omogile pk. Boczy.
W okresie midzywojennym bya podjta nawet
prba wykonania godziwego nagrobka, ale realizacj

tych planw przerwaa wojna. Dopiero w 2003r.
bezimienna mogia otrzymaa metalow tabliczk
imienn. W 2004r. przeprowadzono ekshumacj
zwok Boczy, przeniesione je wcentralne miejsce
cmentarza, gdzie zosta odsonity obecny kamienny
pomnik nagrobny.
21. Beszowa (gm. ubnice)
20 czerwca 1863r. oddzia gen. Zygmunta Jordana

przeprawi si przez Wis wpowiecie stopnickim.
Jedna partia pod dowdztwem mjr. E. Dunajewskiego
prowadzia walki w okolicy miejscowoci Gace.
Druga za, prowadzona przez mjr. Jan Popiela
Chociaka ps. Chociakiewicz i z udziaem gen.
Z. Jordana, walczya w Komorowie. Spotykajc
bardzo silny opr wojska rosyjskiego, wikszo
powstacw wrcia do Galicji. Wielu pado wboju,
cz powstacw utopia si w Wile, podczas
przeprawy. Itylko garstka kawalerii przedara si
dalej, do lasw staszowskich. Jak podaje J. Somka
(Pamitnik wocianina):
... wedug informacji otrzymanych wr. 1920 wKomorowie od ludzi starszych, pamitajcych powstanie,
zebrano po bitwie 72 polegych ipochowano ich we
wsplnym grobie wBeszowej. Ciaa polegych byy
doszcztnie obrabowane zodziey. Przez wiele lat
ozbiorowej mogile powstacw 1863r. na cmentarzu w Beszowej wiadczy tylko na cmentarzu
bezimienny niewielki ziemny kopczyk. W1918r. na
mogile postawiono krzy dbowy, wr. 1929 mogia
zostaa odtworzona inadsypana. Za powaniejsze
prace wykonano dopiero w1876r.
22. Kurzelw (gm. Woszczowa)

Na cmentarzu parafialnym wKurzelowie znajduj
si dwie zbiorowe mogiy powstacw 1863r.
Aktualny wystrj grobw wykonano wroku 1994.
Tablice nagrobne wskazuj na pochwek 43powstacw polegych wbitwie pod Maogoszczem
24.II.1863r. oraz 17 polegych 26.II.1863r. pod
Ewelinowa: odlegoci do Kurzelowa s znaczne:
zMaogoszcza (33 km), azEwelinowa (31 km).
Na trasie s kocioy icmentarze wyranie bliej
pooone. Natomiast wpobliu Kurzelowa byy inne

bitwy Powstania Styczniowego, zktrych powinny
pochodzi mogiy powstacze na miejscowym
cmentarzu. Dnia 27.VII.1863 roku w Rudnikach
(8km od Kurzelowa) bitw zwojskami moskiewskimi toczy Z. Chmieleski. Zadaje im znaczne
straty, ale wrd powstacw jest 30 zabitych
i wielu rannych.. Potwierdzenie znajduje si
Ksidze Zgonw parafii Kurzelw. Akt zgonu nr 57
sporzdzony dopiero 20sierpnia 1866 (!): ... i we
wsi Rudniki Parafii tutejszej na dniu dwudziestym
sidmym Lipca roku tysic omset szedziesit
trzeciego ogodzinie czwartej popoudniu wczasie
boju powstacw zwojskami Cesarsko-Rosyjskimi
wskutek ran odniesionych zmaro dwudziestu piciu
powstacw, ktrych imiona i nazwiska pomimo
ledztwa czynionego przez Sd Policji Prostej Okrgu
Kieleckiego jako te cigego dochodzenia Urzdnika
Stanu Cywilnego wykryte niezostay - ani strony
interesowane pomimo tak dugiego upywu czasu do
spisania Aktu niestawiy si - po przekonaniu si
naocznie omierci dwudziestu piciu powstacw Akt
ten podpisalimy ... - zapisa ks.A. Winczakiewicz,
proboszcz Kurzelowa.
Nieco wczeniej, bo wroku 1865, ksidz wypisa
akt zgonu nr. 29, stwierdzajcy, e wSeceminie
28.VII.1863r.: ... umar wskutek ran otrzymanych
wboju pod wsi Rudnikami niejaki Chabrioll mienicy
si by rodem zFrancji, lat okoo dwudziestu omiu
... dowdca powstaczych uaww, przywieziony po
mierci do Miasta Kurzelowa itu wraz zinnymi
pochowany ..
73

23. Jdrzejw
Na cmentarzu przy ul. Kieleckiej zachowaa si

ziemna mogia powstacw styczniowych. Tablica
powicona jest pamici powstacw zwielu bitew
w rejonie jdrzejowskim. Ale najwiksza grupa
polegych zostaa dowieziona po bitwie pod Ciernem
wdniu 22.IX.1863 r . WKsidze Zgonw parafii
Jdrzejw dn.1.X.1863r. zapisano: ... stawili si Jzef
Wojtas iWojciech Nowak po lat szedziesit liczcy
ubodzy ze Szpitala wJdrzejowie iowiadczyli i
wJdrzejowie dnia dwudziestego drugiego Wrzenia
biecego roku o godzinie pitej po poudniu
umaro trzynastu ludzi pci mzkiej niewiadomego
imienia inazwiska pochodzenia ilat ... [akt zgonu
nr.148/1863]. Rwnie o tym donosi burmistrz
Jdrzejowa w raporcie 13 padziernika 1863r.
przesyajc ... list Powstacw wiadomych zimion
inazwisk ... obejmujc osb - 17, aniewiadomych
iwdniu 24 wrzenia rb. pochowanych osb - 13,
ktrych bdzie razem osb - 30, do Miasta Jdrzejowa
w dniach 10 i 11 wrzenia rb. sprowadzonych ...
Lista 17 powstacw zawiera uwag: ranni pod wsi
Cierno Powiatu Kieleckiego. Dla trzech powstacw
dopisano uwag oich zgonie.
WKsidze Zgonw wystpuj nastpne wpisy
zwizane wpowstaniem. Wdniu 2.XI.1863r. ksidz
zapisa: ... wJdrzejowie dnia dwudziestego pitego
Padziernika biecego roku o godzinie dziesitej
wnocy umaro szecio ludzi pci mzkiej zimienia
inazwiska pochodzenia ilat niewiadomych [akt zgonu
nr. 164/1863]; wakcie zgonu nr 170/1863 wpisa zgon
dwch nieznanych powstacw. S te akty zgonw
powstacw zmarych zran wmiejscowym szpitalu.
zaatakowa wojsko rosyjskie. Po 9-cio godzinnej

zaciekej walce, bj ten zakoczy si jednak klsk
powstacw. Ksidz proboszcz wpisa 24.X.1863r.
do Ksigi Zgonw parafii Oksa: ... dnia dwudziestego
pierwszego biecego miesica i roku od godziny
sidmej zrana a do godziny dwunastej wpoudnie
w cigu boju z Rosjanami polego powstacw
Polskich Omnastu niewiadomych zimion, nazwisk,
pochodzenia, stanu i wieku w dniu dwudziestym
czwartym biecego roku na Cmentarzu Parafialnym
pogrzebanych [akt zgonu nr 22]. Na cmentarzu brak
jest mogiy powstaczej. Mogia nie zachowaa si
rwnie wpamici mieszkacw.
25. Klimontw
Dnia 20.X.1863r. oddzia Dionizego Czachowskiego, po przekroczeniu Wisy i potyczce
pod Osiekiem, stoczy bitw w Rybnicy. Polacy
udanie odparli atak rosyjskiego oddziau, ale 13
polego, za 21 zostao rannych. ZRybnicy zostali
24. Oksa
W dniu 20.X.1863r. na terenie Oksy ponad
600-osobowy oddzia Zygmunta Chmieleskiego
74
dnia 21.X. przewiezieni na cmentarz parafialny do

Klimontowa. Po ogldzinach komisji policyjnej, ks.
Jan Krupiski sporzdza 27 aktw, gdzie zapisano
Rybnic jako miejsce zgonu wdn. 20.X.. ogodz.
3 po poudniu:
... umar w Rybnicy Wojciech Elget Xidz
Reformat zSandomierza teraz zGalicji przybyy
pod nazw Kapitana lat okoo 30 majcy. Reszta
szczegw niewiadoma. [akt nr 38],
... ogodzinie trzeciej po poudniu umar wRybnicy
Stanisaw Biesiadewski z Galicji lat okoo 30
majcy. Reszta szczegw niewiadoma ... [akt nr 39],
... umar wRybnicy Stanisaw Borzcki zTarnowa
zGalicji lat okoo 25 majcy ... [akt 40],
... umar w Rybnicy Tomasz Mazurkiewicz
zGalicji.... [akt nr 41]
... umar wRybnicy Roman Drozdowski lat okoo
30 majcy rodem zKrlestwa przybyy zGalicji.
Reszta szczegw niewiadoma ... [akt nr 42].
Cz zmarych powstacw bya oniewiadomym
imieniu inazwisku. Ogem proboszcz sporzdzi
49aktw zgonu powstacw, ktrzy polegli wbitwie
(27), zmarli zran bezporednio po walce (7) oraz
zmarli na leczeniu wlazarecie wKlimontowie (15).
Powstacy 1863r. zostali upamitnieni pomnikiem
postawionym w pobliu kocioa. Na cmentarzu
parafialnym bya mogia zbiorowa powstacw ale
stopniowo zgina, nie tylko zpamici mieszkacw.
Obecnie podjto dziaania, aby w roku 2013
przywrci pami opochwkach powstacw na
klimontowskim cmentarzu przynajmniej wformie
symbolicznej mogiy.
26. Olbierzowice (gm. Klimontw)
liczcy i Jan Paprocki Radny lat czterdzieci om

liczcy obydwa wocianie Gospodarze zJurkowic
iowiadczyli i wwsi Jurkowicach skutkiem starcia
si Wojsk Cesarsko-Rosyjskich z Powstacami
wwsi Jurkowicach polego wBitwie ispalio si
wZabudowaniach osb Pidziesit dwie (numero
52) ktrych ciaa obnaone na Cmentarz Grzebalny
Parafii Olbierzowic przywieziono. Sd Policji Prostej
Okrgu Staszowskiego zjechawszy na Grunt dopeni
wdniu dwudziestym trzecim Padziernika biecego
roku obejrzenie zwok celem odniesienia przekonania
oImionach Nazwiskach iPochodzeniu tyche; lecz
mimo najcilejszego dochodzenia jedne tylko zwoki
Gustawa Reznera polegego wJurkowicach wdniu
dwudziestym pierwszym Padziernika biecego roku
pochodzcego zmiasta Tarnowa Galicyi Austryackiej
przez Lekarza Wadysawa Korth miasta Staszowa
uznany, wskutek przeto upowanienia Sdu Policyi
Prostej Okrgu Staszowskiego daty dwudziestego
sidmego Listopada roku biecego (Nr Tysic
czterysta trzydzieci dwa (1432)). Akt niniejszy spisany
po doniesieniu przekonania o rzeczywistej liczbie
osb pidziesiciu dwch na cmentarzu zoonych,
ktry stawajcym przeczytany przez Nas tylko gdy
Ci pisa nie umiej podpisanym zosta.
K. S. Niezabitowski Kommendarz Parafii Olbierzowskiej Utrzymujcy Akta Stanu Cywilnego
Przed kocioem wOlbierzowicach zosta postawiony
pomnik upamitniajcy polegych powstacw wJurkowicach. Zbiorowa mogia powstacza na cmentarzu
wOlbierzowicach stopniowo bya zapomniana, miejsce
byo nieoznaczone, tylko zapalone wiece przypominay
omogile. Miejsce pochwku powstacw 1863r. jest
oznaczone skromn blaszan tabliczk. Podejmowane
s obecnie prace nad przywrceniem godnego wygldu
powstaczej mogiy wroku 2013.
27. Tarczek (gm. Paww)
Po bitwie pod Rybnic, nastpnego dnia,

21.X.1863r., na terenie Jurkowic wzmocnione siy
rosyjskie rozbiy oddzia powstaczy D. Czachowskiego,
dua grupa zostaa spalona ywcem w budynku
owczarni. Polegych wJurkowicach przewieziono na
cmentarz parafialny wOlbierzowicach, gdzie wakcie
zgonu nr 93 z roku 1863r. ks. S. Niezabitowski
zapisa: ... Dziao si w wsi Olbierzowicach dnia
trzeciego Grudnia Tysic omset szedziesitego
trzeciego roku o godzinie dwunastej w poudnie.
Stawili si Ludwik Brya Sotys lat pidziesit
Wdniu 29.X.1863r. powstacy, pod dowdztwem

gen. Hauke-Bosaka, stoczyli bitw, ktra rozpocza
si na polach wsi Jeziorko, ale walki objy rwnie teren Grabkowa, Tarczka, niadki, Bronkowic,
Radkowa, po Sieradowice. Wwyniku walk polego
22 powstacw, wtym 9 zgino wTarczku. Akta
Stanu Cywilnego parafii Tarczek z roku 1863
zawieraj 9wpisw zgonw powstacw - to wynik
bitwy zdn. 29.X.1863r. wTarczku. Ks. Sebastian
Zborowski zapisa, m.in.:
... wdniu dwudziestym dziewitym biecego miesica
iroku ogodzinie dziewitej rano poleg wbitwie
powstaniec Felix Langman v. Francuz uznawali go e
ma pochodzi zWieliczki lat okoo dwudziestu omiu
majcy ... [akt nr 34/1863],
... o godzinie dziewitej rano poleg w bitwie
Powstaniec na polu plebanii Tarczek, okoo lat
75
czterdzieci majcy, nazwiska iimienia niewiadomo,

mwi a ma pochodzi zKrakowa [akt nr 35/1863],
... poleg wbitwie Powstaniec nad rzek Lubosz
na gruncie plebanii Tarczek Felix Grabowski okoo
lat 20 majcy, mwi e ma by rodem zWarszawy
[akt nr 36/1863],
... poleg wbitwie Powstaniec nad rzek Psarsk

na gruncie Sierawy, Tomasz nazwisko niewiadomo
mwi e jest rodem zWarszawy, okoo lat 34 majcy
[akt nr 37/1863],
... rano poleg wbitwie nad mostem na rzece od
Bronkowic idcej Uan Polski okoo lat 30 majcy,
imienia i nazwiska i skd pochodzi niewiadomo
[aktnr 38/1863],
... poleg Powstaniec wbitwie za obor plebask, Wincenty nazwisko niewiadomo, lat moe 30
majcy, sucy niegdy X.X. Reformatw zPiczowa
[aktnr42/1863].
Powstacy zostali pochowani we wsplnym
grobie za miejscowym cmentarzem (obecnie teren
cmentarza). Mogia, urzdzona wr.1931, stopniowo
ginie w pamici. Obecnie nieliczni mieszkacy
kojarz bezimienn mogi ziemn z pochwkiem
powstacw styczniowych.
... dziewi cia polegych w dniu 12 listopada

roku biecego ... potyczka midzy oddziaem konnym
powstacw a oddziaem Dragonw i piechot
rozpocza si ... na polach do Strojnowa nalecych,
anastpnie powstacy udajc si ku lasom ... [akt
Nr 2/1864],
... 25 listopada 1863r. o3 po poudniu zgin
wBoju na polach do wsi Strojnowa nalecych Konrad
Ossowski onierz wKawaleryi Wojsk Powstaczych
majcy lat 26 ... [akt zgonu nr 3/64],
Akt nr 4/64 dotyczy ... piciu cia polegych pod
Ujnami
Wokresie midzywojennym zostaa urzdzona
mogia wformie ziemnego kopca zkrzyem dbowym.
Obecny wystrj mogiy zbiorowej wykonano wr. 1997.
29. Ocieski (gm. Rakw)

Na cmentarzu zachowaa si skromna mogia powstacw styczniowych polegych w dniu
28.XI.1863r. wbitwie oddziaw gen. Hauke-Bosaka
z wojskiem rosyjskim. W tej udanej dla Polakw
walce polego jednak 22 powstacw. WKsidze
Zgonw parafii Ocieski [akt zgonu nr 32/1863] ks.
J. Pawowski zapisa:
32 Ocieski Tylman Olszewski i 20 polegych
onierzy polskich (zapis na marginesie karty)
28. Pierzchnica
WKsidze Zgonw parafii Pierzchnica s pochwki
powstacw, ktrzy zginli wmiesicach padziernik
- grudzie 1863r.: ... na gruncie miasta Pierzchnicy
piciu polegych z Wojsk Powstaczych w bitwie
wdniu czwartym listopada biecego roku na polach
midzy wsi Gumienice aMiastem Pierzchnica iWsi
Grkami, ktrych imiona iNazwiska ani pochodzenie
wiadomym nie jest ... wedle za opowiadania organisty
... mczyzna nazywa si mg Elanowski ipochodzi
z Dziaoszyc, Szkalbmierza lub ze Szczekocin ...
[aktnr 1/64],
76
Dziao si to we wsi Ocieskach dnia trzydziestego

Listopada 1863 roku ogodzinie drugiej zpoudnia.
Stawili si Jan Czechowski wocianin gospodarz
rolny wsi Mokradle lat czterdzieci siedem majcy i Stanisaw Krl wocianin gospodarz rolny
z wsi Grodno lat szedziesit majcy obydwaj
tame zamieszkali i owiadczyli nam, e w dniu
Dwudziestym smym Listopada roku biecego
od godziny dziesitej zrano do godziny pierwszej
zpoudnia tu we wsi Ocieskach wwojnie zaszej
z Wojskami Cesarsko-Rosyjskimi przez ten cig
czasu polego mierci od strzaw dwudziestudwuch
onierzy ze strony powstaczej, zktrych dwch
wiadkowie ilud Parafialny poznali iowiadczyli
nam i jeden nazywa si Tylman, adrugi Olszewski,
innych za dwudziestu nieznaj. ... Ziemna mogia
zkrzyem dbowym zostaa odnowiona w1922r.,
wr. 1930 wykonano obramowanie mogiy, za po
1945 postawiono krzy z rurek metalowych oraz
dodano tablic granitow tworzc bezimienny
grb znapisem: Polegym za Ojczyzn.
30. Bardo (gm. Rakw)
W miejscowoci Bardo k/Rakowa, w miejsce

trzech drewnianych krzyy, wr. 2002 postawiony
zosta pikny pomnik na powstaczej mogile, gdzie
podano informacj:
ZBIOROWA MOGIA 120 BOHATERW POWSTANIA STYCZNIOWEGO
TU ZAKOCZONO BJ POD DOWDZTWEM
mjr. JULIANA ROSENBACHA 18 GRUDNIA 1863r.
Wokolicznych lasach cisowskich oraz szczeceskich miay miejsce bitwy ipotyczki powstaczych
oddziaw (najwiksza wOcieskach). Wprawdzie
mjr Julian Rozenbach, bra czynny udzia wbitwie
pod Ocieskami (28.XI.) prowadzc sw kompani
piechoty, s te wzmianki, e 18.XII.63. jego oddzia
zosta rozbity pod Czarn, wlasach szczeceskich,
e wstyczniu 1864r. jest dowdc Ibatalionu puku
kieleckiego, za wlutym prowadzi puk kielecki do
ataku na Opatw ale brak przesanek, aby mg
wBardzie pochowa 120 swoich onierzy. Brak
Ksigi Zgonw parafii Bardo zokresu powstania,
co pomogoby wyjani wtpliwoci.
31. Daleszyce
Na cmentarzu parafialnym wroku 2012 wykonano

nowe urzdzenie mogiy powstacw zlat 1863
1864. Mogia ma bardziej charakter symboliczny
do miejscowego lazaretu przywoono ciko
rannych powstacw m.in. zbojw wOcieskach
(28.XI.1863) ipod Hut Szczecesk (9.12.1863).
Moliwe, ze przywoono te polegych powstacw,
znajdowanych w okolicznych lasach cisowskich
iszczeceskich. Wprzekazie mieszkacw wtym
miejscu mieli by grzebani rwnie niektrzy
miejscowi weterani powstania.
Ksiga Zgonw wparafii Daleszyce stanowi
potwierdzenie tych zdarze: Akt 196 z1863r. - ...
wdniu dwudziestym trzecim listopada biecego
roku wLasach Rzdowych Lenictwa agw Stray
Cisw Obrbu Wy po bitwie Wojsk Cesarsko
Rossyjskich zpowstacami znalezione zostao ciao
nieywego okoo lat dziewietnacie zniewiadomego
Imienia i Nazwiska wzrostu redniego twarzy
okrgej nosa miernego brody okrgej bez zarostu
oczw siwych wosw ciemnych ubranego wprost
koszul pcienn, portki pcienne bez butw. Po
przekonaniu si naocznem ozejciu nieznajomego
mczyzny akt ten na mocy Odezwy Sdu Policyi
Prostej Okrgu Kieleckiego ... podpisalimy
Akt 197 z1863r. - ... dnia dwudziestego trzeciego
listopada biecego roku w Lasach Rzdowych
Lenictwa agw Stray Cisw Obrbu Wochy po
bitwie Wojsk Rossyjskich zpowstacami znalezione
zostao ciao Wawrzeca Kuagi kawalera lat
dwadziecia trzy, zDaleszyc pochodzcego ...
Akt 204 z1863 - ... wDaleszycach dnia 15 XIIb.r.
... umar Ignacy Mazurkiewicz kawaler zMaych
Bronowic Okrgu Krakowskiego pochodzcy l.23
majcy a jako ranny w powstaniu na kuracji
wDaleszycach zostajcy ...
Nieco zapomniana ziemna mogia powstacw
zostaa przywrcona do pamici mieszkacw
Daleszyc wroku 2006. Obecnie wykonano nowy
wystrj zpomnikiem nagrobnym.
77

32. Ostrowiec witokrzyski
chowskiej 16.12.1863, bitwie opatowskiej 21.02.1864r.

oraz po potyczce wCzstocicach 10.03.1864r.
WBodzechowie dnia 16.XII.1863r. pi szwadronw
kawalerii powstaczej gen. Bosaka zostao rozbitych
przez zgrupowanie wojsk rosyjskich. Straty Polakw
byy znaczne, ciko ranny Zygmunt Chmieleski
zosta pojmany, zgin Piotr Wielobycki, Franciszek
Michalski; ranny zostali m.in. rtm. Jan Prdowski. Wg
akt zgonw parafii Denkw (obecnie cz Ostrowca
w.), na cmentarzu pochowano 17 powstacw,
zebranych zpl Bodzechowa iGodzielina. Okazay
pomnik na cmentarzu wDenkowie zosta postawiony
w 100 rocznic bitwy bodzechowskiej. 16 blokw
kamiennych upamitnia 16 polegych powstacw.
18-ty blok powicono rannemu wbitwie Zygmuntowi

Chmieleskiemu, ktry zosta 23 grudnia 1863r.
stracony w Radomiu. Na osiedlu Stawki, przy
ul.Hubalczykw znajduje si pomnik na symbolicznej
mogile powstacw 18631864 roku zmarych
wpowstaczym lazarecie, ktry by tam utworzony
wdomu rodziny Mrozowskich.
33. Szewna (gm. Bodzechw)

Na cmentarzu w Szewnej, na symbolicznej
mogile powstaczej, wroku 2002 zosta postawiony
okazay pomnik powicony ONIERZOM POLSKIM
ZPOWSTANIA STYCZNIOWEGO pochowanym na
miejscowym cmentarzu, zmarych zran wszpitalu
wKlimkiewiczowie (wOstrowcu), po bitwie bodze-
78
34. Czarna Glina (gm. mielw)
Wlesie, wpobliu zabudowa wioski Czarna

Glina (gm. mielw) pooone s dwie obetonowane
mogiy, w ktrych pochowano 3-ch powstacw
styczniowych. Obecny wystrj grobw zosta wykonany
w100-rocznic powstania 1863r. Po przegranej bitwie
bodzechowskiej wdniu 16 grudnia 1863r. wlasach
otaczajcych Czarn Glin rozproszeni powstacy byli
cigani przez oddziay moskiewskie. Lene mogiy
s prawdopodobnie kocowym rezultatem kolejnych
star powstacw.
35. Kunw
Na cmentarzu wKunowie znajduje si mogia
38 powstacw zoddziau kpt. ady, ktry zosta
otoczony irozbity pod Janikiem przez przewaajce
siy moskiewskie w dniu 16.XII.1863r. W Ksiedze Zgonw parafii Kunw zapisano akt nr 153:
Dziao si wdzwonnicy przy kociele parafjalnym
w Kunowie dnia dziewitnastego grudnia Tysic
omset szedziesit trzeciego roku ... po zaszej
bitwie midzy wojskami Rossyjskimi aochotnikami
polskimi, wlesie okoo wsi Janika osady Sadowizna
znaleziono trupw pozbieranych - podsdek cznie
z kancelist dla dopenienia czynnoci sdowej
zjacha na grunt iprzystpi do obejrzenia zwok
polegych.

36. Opatw
1. Chmielewski Jzef. Trup wzrostu redniego,

chuderlawy, wosy ciemnobls, lat dwadziecia pi,
twarz okrga, nos spiczasty, ubrany w koszul
i spodnie pcienne. Wojciech Chmielewski, brat
rodzony z Wielkiej Wsi gminy Rataje trupa tego
uzna by bratem swoim rodzonym, ktremu na imi
jest Jzef zWielkiej Wsi, kawaler.
2. Krakus Jzef. Trup wzrostu dobrego, twarzy
cigej, nosa orlego, wosw czarnych, lat trzydzieci
sze majcy, ubrany w koszul i spodnie grube
pcienne, kouch iczarn sukman. Karolina Zmarska
zIy owiadczya, i trup ten zowie si Jzef Krakus
zMayszyna.
W nocy 21 lutego na miasto Opatw zostao

przeprowadzone zupenie nieudolne uderzenie wojsk
korpusu gen. Bosaka, przygotowane iprzeprowadzone przez pk. L. Zwierzdowskiego-Topora oraz
pk.A.Kurowskiego. Polacy ponieli bardzo due
straty, awnastpstwie skoncentrowanych dziaa
wojsk rosyjskich, wczasie walk odwrotowych nastpia
klska powstaczych oddziaw. Na cmentarzu
w Opatowie znajduje si mogia polegych 21.II.
oktrych wiadcz zapisy wKsidze Zgonw (akty
zgonu nr 14 i16 z1864r.): Dziao si wmiecie
Opatowie dnia dwudziestego trzeciego Lutego
1864 roku o godzinie dziewitej zrana... w dniu
dwudziestym pierwszym biecego niesica iroku
polegli w czasie boju powstacw z wojskami
rossyjskimi Batory Bella Kapitan Wojsk Cessarsko
Austriackich Puku Ksicia Gustawa Wazy zOomuca,
Wadysaw Rejman iczterdziestu szeciu zimion
inazwisk nieznanych wOpatowie ogodzinie pitej
wieczr zaszego...
3. Cichoski Sylwester. Trup wzrostu dobrego,

twarzy cigej, wosw ciemnych, ocz ciemnych,
ubrany wkoszul potargan, sukman czarn; Jzefa
Cichoska obecna owiadczya, e to jest jej m
Sylwester Cichoski zmiasta Iy, tkacz.
4. Ochyski Stanisaw. Trup wzrostu redniego,
twarzy okrgej, wosw blond, nosa cigego,
oczw ciemnych, lat dwadziecia, ubrany wkoszul.
Agnieszka Ochyska zIy owiadczya, e to jest jej
syn Stanisaw Ochyski zIy pochodzcy, kawaler.
...
20. Grondzki Jzej. Rodem zWchocka, poznany
zosta przez on Zofj.
Reszta za trupw w liczbie osiemnastu, jako
nieuznanych przez ludzi przy pogrzebie bdcych,
zimienia inazwiska niezapisanymi zostali wksig
zmarych. Akt ten przez Nas podpisany X. Antoni
Dbrowski, Kaznodzieja Kunowski
X. Andrzej Wierzbicki Poddziekani Kollegijaty

Opatowskiej utrzymujcy Akta Stanu Cywilnego: ...
wdniu dwudziestym pierwszym ... poleg wczasie
boju powstacw zwojskami rossyjskimi Chruciski
niewiadomego imienia ipochodzenia wOpatowie
ogodzinie pitej wieczr zaszego ... Wzachowanych
relacjach wiadkw Ciaa polegych zoono
najpierw wdzwonnicy przy kolegjacie, apniej
79

38. Kieczyna (gm. Bogoria)
pochowano wparu grobach na cmentarzu parafjalnym.

... Do obecnych dni zachowaa si tylko jedna,
wsplna mogia powstacza, prawdopodobnie do
niej przeniesiono rwnie szcztki dwch polegych
powstacw zjesiennego udanego ataku oddziau
gen. Bosaka na Opatw wdniu 25.XI.1863r.
WKsidze Zgonw (akt nr 91) podaje: Dziao
si wmiecie Opatowie dnia 25.XI.1863r. ogodz.7
z rana. W czasie boju polego dwch mczyzn
zktrych heden bronet ma by zMiasta Chmielnika
Wadysaw Rulikowski, obydwaj nie wicej jak po
lat 24 liczcy ...
Na terenie Opatowa znajduj si jeszcze dwie
mogiy zroku1864:
- obok kocioa bernardynw postawiony jest
krzy na mogile 6-ciu oficerw, zmarych tam ze
miertelnych ran otrzymanych w starciu w dniu
21lutego, - obok szpitala jest mogia 6-ciu powstacw powieszonych w tym miejscu przez Moskali
wdn. 30.IV.1864r.
37. Pirkw (gm. Bakowice)

Wr. 2011 wPirkowie zostaa odtworzona mogia
powstacw polegych wPirkowie podczas walk
odwrotowych po klsce opatowskiej 21 lutego 1864r.
Powstacy (wnieznanej liczbie) byli pochowani na
terenie nieistniejcego obecnie cmentarza (zpowodu
staego podmakania terenu, prochy zmarych zostay
wiele lat temu przeniesione na obecny cmentarz).
Symboliczna mogia, wykonana wmiejscu starego
cmentarza, utrwala yw po dzie dzisiejszy pami
opolegych wroku 1864.
80
Kieczyna (pow. Staszw), pooona na trasie

przemarszw w witokrzyskie lasy oraz walk
odwrotowych po klsce opatowskiej 21.II.1864r.,
stanowia baz dla powstacw, ktrzy znajdowali
tu oparcie w przyjaznym dworze Jawornickich.
Wspomina Grabwka: Kieczyna bya ostoj rozbitkw,
szpitalem rannych i chorych, spiarni godnych
oddziaw, a cmentarz tamtejszy - miejscem spoczynku polegych lub zmarych zran wybitniejszych
powstacw, sprowadzanych przez pp. Jawornickich
itu grzebanych. Na tym cmentarzu zosta pochowany
m.in. pk.Wadysaw Eminowicz, miertelnie ranny
wbitwie opatowskiej.
Powstacze groby stopniowo zaginy na cmentarzu
wKieczynie. Wr. 2008 utworzona zostaa symboliczna
mogia pk. Eminowicza na miejscowym cmentarzu.
39. Kielce
Na Karczwce, za ogrodzeniem kocielnym,
znajduje si pomnik ztablic: ZBIOROWA MOGIA
POWSTACW 1863r.
Gazeta Kielecka w 1930r. podawaa, e na
Karczwce zosta powicony pomnik, ktry stan
par tygodni temu wpobliu kocioa wpamitnym
miejscu midzy czterema sosnami, gdzie spoczywaj
bezimienni bohaterzy powstania styczniowego.
Bernardyni zKarczwki wykazali si duym

zaangaowaniem ipatriotyczn postaw wczasie
powstania narodowego 1863-1864, wspdziaali
z organizacj narodow, odbierali przysig od
sprzysionych przybyych tam przed planowanym
atakiem na rosyjski garnizon, sami poszli te do
powstania. Karczwka bya punktem kontaktowym
dla kurierw Rzdu Narodowego. Ale brak dokumentw, ktre mog potwierdza informacj, e
wlatach 1863 - 1864 wklasztorze by utworzony
lazaret, wktrym leczono rannych powstacw,
azmarych zran, grzebano wstarym wyrobisku
grniczym za murem klasztornym. Przekazy ustne
wskazuj na takie pochodzenie powstaej tam
mogiy powstaczej.
40. Kurozwki (gm. Staszw)
W szpitalu w Kurozwkach leczono ciko

rannych powstacw dowoonych z okolicznych
pobojowisk (m.in. po bitwie pod Rybnic). WKsidze
Zmarych parafii Kurozwki wokresie od 29.III.1863
do 30.IV.1864 spisano 56 aktw zgonu, wktrych
proboszcz kurozwcki da wpis przy zmarym onierz
Wojsk Polskich. Np.: akt nr 100 zdn. 10.X.1863r.
... dnia dzisiejszego ogodzinie drogiej wnocy
w domu pod Numerem pierwszym w Szpitalu
kurozwckim umar Woch Niewiadomego Imienia
i Nazwiska lat okoo trzydzieci om syn niewiadomych Rodzicw onierz Wojsk Polskich ...,
akt nr101 zdn. 10.X.1863r.:
... dnia dzisiejszego o godzinie smej z rana

w domu pod Numerem pierwszym w Szpitalu
kurozwckim umar Marcin Betin Kapitan Wojsk
Polskich lat okoo czterdzieci syn niewiadomych
Rodzicw ...
Mogiy tych 56 onierzy Wojsk Polskich nie
zachoway si do czasw obecnych. Podjto dziaania,
aby wroku 2013, w150 rocznic Powstania Styczniowego, stosown tablic imienn wKurozwkach
przywrci pami ozmarych powstacach.
Proboszcz parafii Kurozwki, ks. Jakb Sienicki,
obok tych 56 aktw zgonu z dumnym zapisem
onierz Wojsk Polskich, zostawi wKsidze Zgonw
jeszcze jeden niesamowity wpis sporzdzony ju po
upadku powstania. Jako akt zejcia nr 16 wroku
1865, zapisa:
Dziao si wKurozwkach dnia omnastego Marca
tysic omset szedziesiatego pitego roku zrozkazu
Naczelnika Wojennego majtku Szydowskiego (Jaszewskiego) wyjto krzy w. postawiony za witym Rochem
wroku tysic omset szedziesitym pierwszym na
zado uczynienie Panu Bogu za wyrzdzone zniewagi
przez Moskali Krzyowi witemu i na pamitk
pozabijanych ludzi wWarszawie wtyme samym roku
wMiesicu Lutym iKwietniu. Krzy wic ten zrozkazu
przed zagroeniem kontrybucji zkadego domu po
rubli pi, wyjto ipochowano wziemi na Nowym
Cmentarzu wkierunku od wschodu ku zachodowi po
prawej stronie idc od Bramy Wschodniej.
Jest to chyba jedyny przypadek, aby wKsidze
Zgonw zosta umieszczony pochwek Krzya
witego. W odkrytym obecnie akcie zgonu
Ks.Sienicki poda rwnie jednoznacznie motywy
postawienia tego krzya w roku 1861 oraz
wskaza, wjaki sposb zosta przymuszony do jego
usunicia. Miejsce pochwku krzya na cmentarzu
parafialnym nie posiada adnego oznakowania,
trudno nawet wsposb jednoznaczny okreli to
miejsce na cmentarzu.
st
Niniejszy przegld obejmuje 48 mogi w40 miejscowociach. Do penego zestawienia dla woj. witokrzyskiego zabrako miejsca dla powstaczych grobw w17 miejscowociach: Bogucice, Chemcae, Chciny,
Gowarczw, Klonw, osienek, Mierzwin, Nowy Korczyn, Radkw, Secemin, Skarysko-Rejw, Skrobaczw,
Sobkw, wita Katarzyna, witomarz, Wchock iWoszczowa.
Prezentacja wszystkich mogi powstacw styczniowych 18631864 roku, wraz zich penym opisem
izdjciami, jest udostpniona na stronie internetowej, pod adresem:
http://www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl/ oraz http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/
Zapraszam do odwiedzin.
81
Boje Langiewicza pod witym Krzyem

w relacji J. K. Janowskiego
Jerzy Osiecki
zef Kajetan Janowski (18321914) by postaci

wyjtkow. Z wyksztacenia - architekt po
Szkole Sztuk Piknych w Warszawie; w 1859r.
otrzyma patent budowniczego I klasy. wietnie
zapowiadajc si karier zawodow przerway
dramatyczne wydarzenia pocztku lat 60.-tych.
Zwiza si ze rodowiskiem czerwonych, uczestniczy wmanifestacjach lat18611862. P roku
przed wybuchem powstania, wlipcu 1862r. zosta
mianowany okrgowym wIIIwydziale miasta Warszawy, anastpnie zrekomendacji Oskara Awejde,
jednego zprzywdcw czerwonych, wszed skad
Komitetu Centralnego Narodowego. Zdecydowany
zwolennik prowadzenia walki zbrojnej, we wadzach
powstaczych uczestniczy niemal nieprzerwanie
do koca kwietnia 1864r., cho zbiegiem czasu
stopniowo skania si do ideologii obozu biaych.
Po aresztowaniu Romualda Traugutta, ktrego
by gorcym stronnikiem, wmaju 1864r. opuci
Warszaw iuda si do Drezna.
Wypada doda, e brat Jzefa, Wadysaw,

pracowa przed powstaniem jako podsdek Sdu
Poprawczego wKielcach. wita Boego Narodzenia
oraz Nowy 1863 rok bracia (Jzef ju z on)
spdzali w Warszawie, goszczc take u swojej
matki. Wczasie jednej zwizyt postanowili przygotowa starsz pani na nadchodzce wypadki
oraz nieuniknion w takiej sytuacji konieczno
opuszczenia Warszawy. Wadysaw uwiadomi mam,
e od jakiego czasu nie mieszka wKielcach, gdy
jest zagroony aresztowaniem. Jzef take wspomnia
oprawdopodobnym wyjedzie ze stolicy wzwizku
znadchodzcymi wanymi wydarzeniami. Informacje
te pani Janowska przyja powanie zudawanym
spokojem, cho nie bya wstanie ukry gbokiego
wzruszenia.
Korzystajc zchwilowego milczenia matka wstaa,
podesza do kantorka, wydobya z niego mae
pudeeczko ipodesza ku nam, ostatnim wysikiem
tamujc zy iwzruszenie; staraa si by spokojna.
<Dzieci moje, rzeka, przeczuwaam od dawna,
e bdziemy musieli si rozsta, e wy bdziecie
musieli pj za gosem obowizku isumienia, tam,
gdzie was Ojczyzna powoa. Zrodzinnych pamitek,
lubnych piercionkw dziadkw waszych, kazaam
zrobi krzyyki, ktre niech was strzeg iwspomagaj
wpracach waszych, wraz zmojem, moe ostatnim
bogosawiestwem>. Tu gos kochanej matki zaama
si; wzruszenia dotd tamowanego powstrzyma nie
moga, wybuchna gonym paczem. Uklklimy
wszyscy, amatka obejmujc gowy nasze ciskaa,
bogosawia izawiesia na szyi ofiarowane krzyyki.
Jakby przeczuciem wiedziona nie moga si oderwa
od brata mego ica si ipotg macierzyskiego
serca czua, e bogosawiestwo, ktre mu udziela,
jest ostatniem; e rozcza si znim na zawsze, e
go ju wicej nie zobaczy. Istotnie wmiesic potem,
dnia 19. lutego, Wadysaw zgin pod Krzywosdzem.
() Jak mi siostra potem opowiadaa, w dniu tym
matka od samego rana bya bardzo smutna icigle
pakaa. Pytana oprzyczyn, odpowiedziaa: <e
ni si mi si Wadzio, jakby duch jego odchodzcy
jakby wjak nieokrelon podr, e pewnie ju nie
yje>. Od tego dnia ju oniego nie pytaa ionim
nie mwia, bole swoj zamkna wsercu.
Ile matek, ojcw i on opakiwao w owym
czasie swoich bliskich
Jzef Kajetan Janowski.
82
Uczestniczy Janowski wnajwaniejszych wydarzeniach styczniowej insurekcji. Pertraktowa

zLudwikiem Mierosawskim, Marianem Langiewiczem,
blisko wsppracowa zRomualdem Trauguttem. Jako
przedstawiciel powstaczego rzdu by wiadkiem
walk oddziau Langiewicza wrejonie Nowej Supi
witego Krzya.
Po upadku powstania osiad wParyu, gdzie
nie zaniecha aktywnoci politycznej. Tu pracowa
w swoim fachu przy budowie kolei elaznych,
anastpnie (1869r.) zosta naczelnym architektem
wspce budujcej kana Rodan Morze rdziemne.
W1871r. wrci do kraju. Osiad pocztkowo
wzaborze pruskim, pniej we Lwowie. Wlatach
18891902 jako docent wykada podstawy budownictwa na Politechnice Lwowskiej. Tutaj zaoy
Towarzystwo Weteranw.
Wostatnich latach swojego ycia podj Janowski
starania wydawnicze majce zapozna Polakw
z histori ostatniego narodowego powstania.
Zacz spisywa wspomnienia, dysponowa przy
tym dostpem do licznych dokumentw zarwno
wkraju, jak iwRaperswilu (wlatach 18891904
by czonkiem Zarzdu Muzeum w Raperswilu).
Jak sam napisa: na mnie () ciy obowizek
sprawozdania. Do obowizku tego poczuwaem
si zaraz wpierwszej chwili, gdym si znalaz na
wolnoci, na emigracji.
Zamierzenie wydawnicze mia Janowski znacznie
szersze, gdy myla oopisaniu swojego ycia od lat
dziecicych. Zapewne otrzymalibymy fascynujc
panoram Warszawy midzy Powstaniem Listopadowym aPowstaniem Styczniowym. Na to jednak
nie starczyo by ycia, stano wic na spisaniu
wspomnie zlat 1861-1864. Tak wicpoleciwszy
si opiece, pomocy iasce Boskiej, wziem si do
pracy wr. 1906 majc ju 74 lat skoczonych, lecz
wpenej jeszcze sile fizycznej iumysowej.
Pamitniki o powstaniu styczniowem wyszy
wtrzech tomach wlatach 1923 (tom I.), 1925 (tom II)
oraz 1931 (tom III). Tom I. udao si wyda staraniem
Komitetu Jubileuszowego Obchodu 50i60 Rocznicy
Pamitniki opowstaniu J. K. Janowskiego. Ze zb. J. Osieckiego.
Powstania 1863r. przy wsparciu Wydziau Nauki

Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia
Publicznego. Liczcy 492 strony duego formatu
(26cm.) tom doprowadzony jest do maja 1863r., tom II.,
znacznie skromniejszy (315 s.) koczy si na grudniu
1863r. Obydwa tomy zawieraj liczne nawizania
do wydarze zarwno przedpowstaniowych jak ido
roku 1864. Ciekawostka tom III. (468 stron, ten
sam format) zawiera wspomnienia zlat 18541863.
Niestety, autor nie doczeka wydania swojego dziea;
zmar 9 lat przed ukazaniem si I. tomu.
Dla mieszkacw Regionu witokrzyskiego
szczeglnie interesujce wydaj si wspomnienia
dotyczce walk oddziau Mariana Langiewicza
w pocztkach powstania. J. K. Janowski by ich
wiadkiem iuczestnikiem.
Powstanie na Ziemi witokrzyskiej wybucho,
pomimo sabego przygotowania, planowo z 22
na 23 stycznia 1863r. W ataku na Szydowiec
dowodzi Langiewicz, mianowany naczelnikiem
wojskowym wojewdztwa sandomierskiego. Grupa
ok. 400powstacw zoona gwnie zuczniw
radomskiego gimnazjum, robotnikw i mieszczan
na kilka godzin opanowaa noc miasteczko. Rano
dowodzcy oddziaem rosyjskim major Rudiger
odzyska Szydowiec. Parti Langiewicza stanowili
ludzie niedowiadczeni w boju. Kilkudziesiciu
polego, wielu dostao si do niewoli. Dowdca
zniewielk grup ocalaych skierowa si przez
Grzybow Gr do Wchocka. Tutaj zaczli si
gromadzi uciekinierzy- uczestnicy niefortunnych
walk oBodzentyn (dowodzili bracia Dawidowiczowie)
i Jedlni oraz 300-osobowy oddzia, ktry mia
wczeniej zaatakowa Opatw. WWchocku pojawi
si take Dionizy Czachowski oraz na czele oddziau
kawalerii Jan Prendowski.
Gwnodowodzcy armi rosyjsk gen. Edward
Ramsay celem szybkiego rozprawienia si zbuntownikami, zarzdzi koncentracj si rosyjskich
wmiastach Krlestwa Kongresowego. Wguberni
radomskiej wzmocniono zaogi wojskowe wRadomiu,
Kielcach, Miechowie iKoskich. Wzwizku zt
decyzj wojska rosyjskie opuciy I iOpatw, co
zmniejszyo dla Wchocka zagroenie od wschodu.
Natomiast najbardziej realne byo ono od strony
Kielc i Jdrzejowa miast, ktrych wskutek
nieudolnoci dowdcw nie udao si opanowa.
Nie doszo take do poczenia zduymi siami
Apolinarego Kurowskiego (do 1800 ludzi), ktry
wytraci swj oddzia wle przygotowanym ataku
na Miechw (17 lutego).
Tymczasem Rosjanie zdobyli ju wiele cennych
informacji na temat powstaczej koncentracji wrejonie
Wchocka. Skierowali w tamtym kierunku silne
oddziay wojskowe pod generaem M. E. Markiem.
Byy to zbyt due siy, by Langiewicz mg si znimi
83
mierzy. Doszo jedynie do potyczek Dionizego

Czachowskiego pod Suchedniowem iBaranowsk
Gr oraz Bernarda Klimaszewskiego pod Parszowem
- Mostkami. Powstacy podjli odwrt pocztkowo
wkierunku Brodw, anastpnie skierowali si do
Bodzentyna, zmuszani do odpierania atakw rosyjskich.
Dwa bataliony zdezerteroway, aRosjanie spalili
Bodzentyn, po czym wprzekonaniu odniesionego
sukcesu wrcili do Kielc iRadomia.
st
Od pocztku Powstania Styczniowego czonkowie Komitetu Centralnego, przeksztaconego
wRzd Narodowy funkcjonowali przy oddziaach
powstaczych. Takie byy wymogi bezpieczestwa.
Miao to swoje dobre i ze strony. Z jednej
przedstawiciele wadzy byli w miar bezpieczni
przy walczcych imogli wwalkach uczestniczy.
Zdrugiej oznaczao to rozproszenie rzdu istwarzao problemy dla wzajemnej komunikacji. Dnia
22stycznia 1863r. Jzef Janowski wraz zon opuci
Warszaw ipocigiem drogi elaznej warszawsko-bydgoskiej skierowa si do Kutna, gdzie wraz
zkilkoma innymi czonkami KC mia oczekiwa na
rozwj sytuacji wPockiem. Tutaj dotary wieci
orzekomo pomylnym przebiegu akcji Langiewicza
wrejonie Wchocka. Tam te postanowi Janowski
si uda. Wyruszono 27 stycznia. Droga prowadzia
przez czyc, Zgierz do odzi. Bardzo interesujce
s spostrzeenia Janowskiego na temat zmczenia,
rozprzenia i wystraszenia pijanych oddziaw
rosyjskich napotykanych wdrodze. Gucho natomiast
byo opartiach powstaczych. Dnia 29 stycznia
Janowski znalaz si w odzi, miecie liczcym
wwczas okoo 40000 mieszkacw wtem blisko

trzy czwarte Niemcw iydw.
Trzy dni pniej powrci wysany wczeniej do
Wchocka zaufany ksidz pijar zwieciami oobozie
Langiewicza iszacunkami si powstaczych na ponad
3 000 ludzi. Sprawa bya wic dla Janowskiego
prosta: postanowilimy wyjecha zodzi idy do
obozu Langiewicza itam pod jego oson ogosi
tymczasowy Rzd powstaczy.
Trasa wioda teraz przez Piotrkw Nowe
Miasto Biaobrzegi - Kozienice do Lipska.
Cigle do Janowskiego docieray dobre informacje
opowodzeniach akcji powstaczych. Zpodziwem
wyraa si on o szybkoci poczty ydowskiej.
Z niedowierzaniem przyjmuje jednak zawarte
wniej informacje, na przykad ostanie liczebnym
powstaczych oddziaw: Gdym mia ju we czwartek
5. lutego wyjeda, przyszed miejscowy pachciarz
zwiadomoci, e Langiewicz, wczoraj zaatakowany
przez Moskali, wygra bitw, awojsko jego liczy
do 20. 000 ludzi. Osobiste szacunki Janowskiego
na okoo 6.000 powstacw te byy znacznie
przesadzone
Postj w austerii w Siennie po podry na
trzscym si wzku dostarczy nowych wiadomoci owydarzeniach minionych dni. Ludzie przy
stolikach, popijajc alkohol, rozmawiali cakiem
swobodnie. Tu Janowski dowiedzia si, e poprzedniego dnia rano, we rod 4 lutego Rosjanie
wyparli zWchocka Langiewicza po krwawej bitwie,
aWchock spalili. e tego samego dnia takiego
losu doznay dwa inne miasteczka - Bodzentyn
iSuchedniw, gdzie rwnie byy walki. Wreszcie,
e Langiewicz zWchocka przeszed do Nowej Supi,
miasteczka ustp gr to-Krzyskich pooonego,
gdzie znowu dalej organizowa si zamyla
Wczwartek, 5 lutego
wrodku nocy okoo godz.
23. Janowski dotar do
k watery Langiewicza.
Przemarznity i przemoczony skorzysta ze
wskazanej przez szyldwacha onierskiej kwatery
wmaej izbie, gdzie na
pododze spao ju okoo
trzydziestu ludzi. Niepokj
Janowskiego wzbudzi
brak wart i placwek
ubezpieczajcych powstaczy obz.
wity Krzy. Fot. Jacek Pernal.
84
Skoro wit, 6 lutego

wonierskiej kwaterze
zacz si ruch, ktry zbudzi nocnego przybysza.
Jego towarzysze byli to
Marian Langiewicz. Fot ze zb. autora.
ludzie modzi, szacowani na 18 do 25 lat. Uwag

wzbudzi jednak, jak si wkrtce okazao, porucznik,
wpodeszym wieku oczerstwym wygldzie starego
wiarusa. Gdy pniej w czasie pobytu w obozie
wdaem si z nim w pogawdk, dowiedziaem
si, e by podoficerem 2. puku uanw wr. 1831.
Przez lat kilkanacie cierpia na rodzaj paraliu czy
artretyzmu, ktry pozbawi go wadzy w nogach.
Nie mg ani sam wstawa ani chodzi. Mieszka
on wSieciechowie, gdzie przed zapadniciem na t
chorob, peni obowizki ekonoma. Na wiadomo
owybuchem powstaniu ody starzec inie tylko, e
odzyska wadz wnogach, lecz by nawet tak silny
irzeki, e suc teraz wpiechocie, bez adnego
utrudzenia odbywa marsze (sam go widziaem
w takim marszu ze to-Krzya do Staszowa). ()
Gdyby w caym narodzie bya taka mio kraju
itaka silna wola, czybymy ju dawno nie byli wolni?
Tego samego ranka doszo do spotkania zM.Langiewiczem. Panowie znali si z Warszawy, wic
powitanie byo serdeczne.
Tu nastpia prezentacja planu, by tajny Komitet
Centralny przeistoczy wjawny Rzd Narodowy.
Rwnoczenie Janowski przedstawi wol Rzdu, by
dyktatur wojskow przekaza Ludwikowi Mierosawskiemu. Langiewicz nie kry swojego nienawistnego
stosunku do Mierosawskiego, ktrego zna dobrze
ze szkoy wojennej wGenui: jakkolwiek nie mona
mu odmwi zdolnoci wojskowych, ale jako czowiek
jest warcho, aprzytem tchrz. Zadeklarowa jednak
bezwarunkowe poddanie si rozkazom potencjalnego
dyktatora. Mia tu na myli uznanie wadzy naczelnej,
ale ani myla pozostawa po bezporedni jego
komend. Od pocztku nad powstaniem wisiao

fatum improwizacji iniesnasek midzy dowdcami
Langiewicz informacj oplanowanym ujawnieniu
si Rzdu Narodowego w swoim obozie przyj
bez entuzjazmu, gdy mia wiadomo, i fakt ten
cignie na jego nie do due siy cay impet wojsk
rosyjskich. Swj oddzia szacowa wtym momencie
na 300 ludzi plus 20 koni. Pozostaa sprawa wyboru
waciwego miejsca na obz pod witym Krzyem.
Rekonesans wskaza na niewielk rwnin upodna
gry okoo ptorej wiorsty od Nowej Supi. Przed
wymarszem Langiewicz skierowa rozkaz do oddziau
Leona Frankowskiego nakazujcy mu stawienie si
w obozie. Polecenie sygnowane byo pieczci
Rzdu Narodowego. Zgrupowanie wyruszyo Drog
Krlewsk ku miejscu wyznaczonemu na obz.
Kontakt Janowskiego zysogrami, wywar na nim
due wraenie: Pierwszy raz wyciu byem nie
tylko wobozie, ale iwgrach. Wszystko zatem a
do tej piknej natury, byo dla mnie nowoci, pen
uroku izajmowao mnie bardzo
Do oglnej refleksji Janowski docza bardziej
szczegow informacj ookolicy, interesujc zarwno
jako opis rodowiska geograficznego jak iocena
wyboru miejsca zwojskowego punktu widzenia. obz
rozoony zosta na maej wyniesionej paszczynie,
usamych stp lasw to-Krzyskich. Paszczyzna
ta przecita jest dosy gbokim parowem, wdole
ktrego biega droga od stp iprzez gry na szczyt
ysej Gry do klasztoru. Jej kierunek jest wic ze
wschodu ku zachodowi. Na poudniowej stronie tej
paszczyzny stan obz, zasonity od poudnia
niegbokim, zaledwie pl wiorsty cigncym si,
lecz dosy gstym lasem, poza ktrym rozcigaa
si lekko pofadowana rwnina. Przez t rwnin
sza boczna droga ze Supi, do wsi Huta Stara,
pooonej na poudniowo-zachodnim stoku ysej
Gry, od ktrej mona si byo dosta z jednej
strony do klasztoru wzk len droyn, zdrugiej
strony polnemi drogami przez Bieliny do Daleszyc.
Gwny bity gociniec zOpatowa do Kielc idzie
wznacznem oddaleniu od gr, po poudniowej stronie
przez Bkowice (Bakowice - J.O.), agw, Bolno
(Belno - J.O.), Daleszyce. Pnocna strona paszczyzny,
przez obz zajtej, po drugiej stronie parowu, bya
obszerniejsza, apoza ni rozcigay si na stoku
gr wielkie igste lasy. Drugi gociniec zOpatowa
na stronie pnocnej ku zachodowi dochodzi tylko
do Waniowa () Od Waniowa do Supi mona si
tylko dosta po bardzo przepacistych drogach ()
Od Bodzentyna zpnocy iod agowa zpoudnia,
takie same dryny lene d ku w. Krzyowi.
Widzimy wic ztego, e tak zpnocnego zachodu
jak i poudnia dostp do obozu by dla wojska
regularnego, jeeli nie niemoliwy, to w kadym
razie bardzo trudny. Jedyny dostp swobodniejszy
by wprost od Supi, gdy pozycya ta bya od tej
strony otwarta: std jednak mona byo doskonale
85
widzie ca rwnin tu si rozcigajc i z tej

tylko strony nieprzyjaciel mg obz zaatakowa.
() O jakie 500 krokw od obozu ku zachodowi
droga wychylaa si z parowu i wychodzia na
grzbiet, ktrego oba boki dosy strome, pokryte
byy gstym nieprzejrzanym lasem. Wtem miejscu
droga rozdzielaa si na dwie czci; jedna zbaczaa
na lewo iwijc si wem po poudniowym stoku,
pia si wgr idochodzia do bramy wmurze,
okalajcym klasztor i tu spotykaa si z drk,
idc od Huty StarejWtem miejscu mur, klasztor
okalajcy, by najbliej furty klasztornej pooony, bo
ojakie zaledwie sto krokw. Od muru a do drogi
byo miejsce wolne jakie 200-300 krokw szerokie,
zajte wzupenoci przez sgi drzewa opaowego.
Druga droga od owego rozgazienia bya znacznie
krtsza, lecz za to przykrzejsza iwpadaa znowu
wwwz niezbyt gboki.
Da nam zatem Janowski dosy szczegowy opis
topografii miejsca bliskiego starcia powstacw
z siami rosyjskimi. Sam klasztor nie istnia od
1817r. Wowym czasie mieci si wnim zakad
karny dla ksiy demerytw. Naley pamita,
e nie wszyscy oni byli zbkanymi pasterzami.
Trzymano tu take ksiy skazanych za dziaalno
patriotyczn. Do takich nalea przede wszystkim
kapelan iprzeoony zakadu, ks. Kacper Kotkowski,
posta szczeglnie barwna ipikna, worganizacji
narodowej cywilny naczelnik wojewdztwa sandomierskiego. Pomimo, e nadal przechowywano

tu bezcenne relikwie Krzya witego, to miejsce
dawno utracio swj wity charakter. Langiewicz
postanowi wic wykorzysta obronne walory
klasztoru. Umyli zaj sale parterowe na pracownie
dla siodlarzy oraz na przygotowywanie adunkw,
atake dla innych rzemielnikw. Nie skorzysta
natomiast Langiewicz zsusznej rady Janowskiego,
by obsadzi grup kosynierw i strzelcw sam
klasztor. By zbyt pewny bezpieczestwa tego
miejsca. Myli si bardzo
Noc spdzi Janowski wszaasie obozowym. Nad
ranem, abya to sobota 7. lutego okoo godziny
9 do obozu przyby bogaty obywatel z okolicy
p.Brokhusen, ojciec modego porucznika kawalerii.
Przywiz wspaniae dary: bigos, kilkanacie butelek
wina wgierskiego, stark litewsk, porter, piwo,
wdliny. Co waniejsze - wprezencie dla Langiewicza przyprowadzi par modych ogierw (jeden
zpenym rynsztunkiem). Stary Brokhusen, Niemiec
zpochodzenia, czu si polskim patriot; na wie
opowstaniu wraz ze swoim synem oraz ssiadem
Zglinnickim spod Opatowa stawi si w obozie.
Przybyli take midzy innymi, Jzef Prendowski
zon, ks. Filip Majewski, proboszcz spod Radomia,
ks. Edward Nowakowski kapucyn, kustosz chroberskiego legatu Konstantego widziskiego.
Langiewicz zgrup powstacw na w. Krzyu. Obraz S. Praussa, w. Ojcw Oblatw. Fot. J. Pernal.
86
Wojsko doskonalio si w mustrze, w klasztorze

przygotowywano adownice, tornistry, pasy, uprze
i adunki. W cigu dwch dni pobytu w Supi
oddzia powikszy si dwukrotnie. W niedziel
8 lutego odbya si na witym Krzyu uroczysta
msza, aobz zaroi si wieloma wanymi gomi.
Nie obeszo si take bez incydentu; oto przybyli do
obozu ziemianie - przeciwnicy powstania usiowali
nakoni Langiewicza do rezygnacji zprowadzenia
walk iwyjazdu zPolski.
We wtorek 10 lutego ogodzinie 6. nocujcych
wklasztorze obudzi alarm. Wcigu p godziny pod
klasztorem pojawili si Moskale. Pierwsze patrole
kozackie nadcigay od poudnia - od Trzcianki.
Janowski, ktry nocowa wmurach poklasztornych,
uciek spod kul kozackich ijako pierwszy przekaza
wiadomo o nadcigajcych Rosjanach Langiewiczowi. Ten oataku na klasztor nic jeszcze nie
wiedzia, lecz w obozie przygotowania do bitwy
ju trway, pikiety w rejonie Supi meldoway
o zblianiu si nieprzyjaciela od strony Kielc.
Wstarej Hucie Rosjanie rozdzielili si; mniejsza
cz bez dzia posza grsk drog prosto pod
klasztor, wiksza cz zartyleri (6dzia) skierowaa si ku Nowe Supi. Langiewicz rozstawi
swoje wojsko na paskowzgrzu, na ktrym sta
obozem z kawaleri w sile dwudziestu koni na
lewym skrzydle. Piechot rozwin rwnolegle do
drogi, ktr nacierali Moskale, ustawiwszy strzelcw
wpierwszej, kosynierw wdrugiej linii. Czachowski
zwiksz czci swojego batalionu oraz taborem

odkomenderowany zosta do obrony klasztoru.
Janowski, ktry w swoich wspomnieniach nie
ukrywa strachu, wynikajcego zpierwszego wyciu
kontaktu ze wiszczcymi kulami, w potyczce
bezporednio udziau nie wzi icz swoich relacji
opar na informacjach uzyskiwanych od innych.
Gdy po kilku godzinach, gdy umilky wystrzay,
wyszed zlasu, wktrym zmienia kryjwki, uda
si wkierunku klasztoru. Po p godzinie marszu
dotar do znajomej niewielkiej polanki na rozstaju
lenych droyn, ana niej grup okoo 150 ludzi
ikilka koni. Langiewicz; sta na froncie tej gromady,
otoczony sztabem, zwrcony wstron opuszczonego
obozu, jak zawsze zimny, spokojny; rewolwer ilunet
trzyma wrku.
Bya godzina 1.00. Wtym momencie od strony
klasztoru rozlegy si strzay. Awic potyczka nie
bya jeszcze zakoczona. Langiewicz ze sztabem
zwrci si w tym kierunku. W czasie marszu
Janowski dowiedzia si od pukownika, e oddzia nie
ponis adnych strat, utraci jedynie wz sztabowy,
uktrego pady obydwa konie. Wskutek ogromnej
dysproporcji si, powstacy musieli si wycofa.
Wtym czasie od przeciwlegej strony klasztoru cigle
jeszcze paday gste strzay. Dionizy Czachowski,
dowdca osony klasztoru meldowa, e od godziny
Moskale rozsypani wtyraliery nieustannie atakuj
obiekt, lecz wrd obrocw nie ma adnych strat.
Gdy grupa Langiewicz dotara na szczyt, zewszd
posypay si strzay. Dwch oficerw zostao
rannych. Langiewicz cign wszystkich strzelcw
Walka pod w. Krzyem. Obraz St. Praussa, w. Ojcw Oblatw. Fot. J. Pernal.
87
do rodka klasztoru i nakaza ostrza z okien.

Rwnoczenie trzy plutony ochotnikw dokonay
miaej akcji wypadowej, ktrej plonem byo kilka
karabinw. Wedug dowdcy wypadu, kapitana
Piro, strat wasnych nie byo, natomiast pado
okoo 20 nieprzyjaci.
O godzinie 5. po poudniu ogie ucich, nieprzyjaciel si cofn, byo po bitwie. Straty wasne
powstacy szacowali na dwch rannych. Wedug ich
oblicze mogo polec 60 Moskali, atylu byo rannych.
Te dysproporcje mog wyglda niewiarygodnie
ipropagandowo. Jednake autor wspomnie twierdzi,
e Rosjanie grzebali swoich wtrzech doach, ado
transportu rannych uyli kilkadziesit fur. Powouje
si przy tym na niewtpliwy fakt duego komfortu
obrocw witego Krzya, ktrzy wdolnej czci
gry strzelali zlasu, aukryci wklasztornych murach
zokien; wobydwu wypadkach do atakujcych na
otwartej przestrzeni Moskali. Podobno sam Dionizy
Czachowski ustrzeli zokna 15 Rosjan. Janowski
osobicie by wiadkiem przemylnego polowania,
jakie urzdzi sobie Czachowski. Osadzon na kiju
czerwon krakusk kaza sobie wystawia przez okno,
czym wywabia ukrytych za krzakami Moskali. Jak
napisa Janowski - figiel taki uda mu si kilka razy.
Janowski rezultaty bitwy okrela jako wielce
pomylne. Nieprzyjaciel zosta odparty ze znacznymi
stratami, bez adnych strat wzabitych znaszej strony.
Byy jednak znaczne straty wzbiegych. Po bitwie
do apelu stano zaledwie trzystu kilkudziesiciu
ludzi, abyo rano blizko szeset. Strzelcw tylko
paru brakowao, a reszta brakujcych byli kosynierzy. Kawalerzysty te brakowao jednego, aby
nim pewnie ten, ktrego konia wlesie znalazem.
Z oficerw nikogo nie brakowao; znikn tylko
() dr Suowski, Ks. Mikoszewski take si gdzie
zapodzia; tak samo, jak ja, by pierwszy raz wogniu
i taki sam zapewne strach, jak mnie, tak i jego
opanowa. Kapelan Tuszowski nie tylko dotrzyma
stanowiska, ale by zawsze pierwszy w szeregu
zkrzyem ipistoletem wrkach, dodawa ducha,
zachca do boju. Wogle musz odda wszystkim
sprawiedliwo, e dobrze spenili swe obowizki.
Kobiety wczoraj przybye nie traciy spokoju, cho
kule bardzo gsto do klasztoru paday, akorytarz
ipokoje zasypane byy gruzami zodbitych przez
kule tynkw. () Korzystajc zzamieszania zbiegli
() zklasztoru wszyscy ksia Demeryci, ktrzy tu
kar odsiadywali
Patrole wysane w kierunku Supi oraz Huty
Starej doniosy, e Moskale spalili powstaczy
obz, zamordowali piciu winiw na odwachu
oraz dwch pilnujcych ich kosynierw. W Supi
Moskale rzucili kilka granatw, ktre spowodoway
niewielkie poary. Niektre okoliczne wioski byy
nieprzychylnie usposobione do powstacw. Langiewicz planowa pocig oraz zasadzk wokolicy
Huty na wycofujce si wkierunku Kielc oddziay
88
rosyjskie, jednak nie zyska poparcia ze strony sztabu.

Oficerowie nie mieli jeszcze penego zaufania do
swego modego isabo wyszkolonego wojska.
Langiewicz nie chcia duej zostawa na
witym Krzyu, chocia miejsce dla formowania
idoskonalenia oddziau byo bardzo dobre. Chcia
po pierwsze przyzwyczai swoje wojsko do marszw,
rwnoczenie mia plany odbioru na granicy zGalicj
kilkuset karabinw. Zarzdzi wic wymarsz po
pnocy 11 lutego w kierunku Staszowa. Nocna
pora wynikaa ze wzgldw bezpieczestwa; wpobliu stacjonowali Rosjanie. Powstacy wyruszyli
ogodzinie 1. zcaym taborem do Supi. Prowadzi
Prendowski, jako dobrze znajcy okolic, stra
tyln dowodzi mjr Dionizy Czachowski. Janowski
jecha na jednym zdziesiciu wozw taborowych
razem z Langiewiczem. Gdy wzeszed ksiyc,
mona byo oceni, jak dalece niebezpieczny by
to manewr; wodlegoci dwch wiorst po prawej,
poudniowej stronie marszu wida byo dobrze
ogniska obozowiska Moskali. Okoo godziny 8.
zarzdzono przerw w marszu dla odpoczynku
w rzadkim lesie pod wsi Lechwek nieopodal
agowa. Wystawiono czaty, apatrole penetroway
teren wkierunku agowa iDaleszyc. Okoo godziny
3 po poudniu oddzia zatrzyma si na duszy
postj inocleg wOcieskach. Wie ta kilka razy
bya wpowstaniu terenem bitwy. Ostatni raz bi si
tu jenera Bosak ipukownik Zygmunt Chmieliski,
akurat wrok potem, wlutym 1864r.
Waciciel wsi, ktrego nazwiska Janowski nie
pamita, okaza si czowiekiem bardzo gocinnym
opatriotycznym sercu; kaza zabi wou iupiek
duo chleba. Oficerw zaprosi na obiad, zaoferowa
te we dworze noclegi, zktrych nie skorzystano.
Wczasie postoju wOcieskach oddzia powikszy
si znacznie. Patrole przyprowadziy kilka grup po
20-30 ludzi, zgosio si kilkudziesiciu uciekinierw
spod witego Krzya oraz rozbitego pod Supcz
oddziau Frankowskiego. Szedziesiciu bardzo
dobrze uzbrojonych i wyposaonych zbrojnych
przyprowadzi major Piotr Ulatowski ze zgrupowania
barona Jana Nepomucena Rajskiego, ktry po bitwie
pod Supcz opuci Sandomierz iwycofa si do
Koprzywnicy.
Po obiedzie Janowski na prob Langiewicza
pojecha na zwiady do Opatowa. Okazao si, e nie
ma tu Rosjan, zatem planowana wyprawa wkierunku
Staszowa moga doj do skutku. Podrodze Janowski
natkn si na okoo 40-osobowy (wtym dwudziestu
konnych) oddzia rozbitkw spod Supczy, zmierzajcy
do obozu. Dyli oni na wity Krzy, lecz teraz po
bitwie, szukali Langiewicza. ZOpatowa, zgodnie
zumow, Janowski zajecha do Rakowa, gdzie zasta
powstacw wdobrych nastrojach; stan osobowy
tego dnia znacznie si powikszy, a ydowska
ludno miasteczka, stanowica tu ogromn wikszo,
pooeniu. Determinacja jednak, zjak odpowiadaa

przyja ich bardzo ciepo, nie tylko goszczc, lecz
mi na uwagi czynione, e tak mody chopiec nie
take zaopatrujc wbuty ikouchy.
wytrzyma trudw wojennych, zdradzaa siln wol
Wtym momencie waciwie koczy si w wany
imocne, aczyste postanowienie suenia sprawie
epizod dziejw oddziau Langiewicza zwizany
narodowej ornie.
ze witym Krzyem. Dnia 13 lutego powstacy
Nazajutrz, wniedziel, 15. lutego, ogodzinie
wyruszyli wkierunku Staszowa przez Kurozwki.
8 rano odby si przegld oddziau. Wpierwszym
WStaszowie ruchem konspiracyjnym kierowa stary
batalionie na prawym skrzydle sta rano z dupukownik Stanisaw Krzesimowski, ktrego Lanbeltwk przy nodze
giewicz mianowa
Micha Smok. Janowski
generaem. Staszw
podszed do panny Henpowita przyszego
ryki izapyta, czy nie
dyktatora i jego
ma ona jakiego zlecenia
600-osobowy
do rodziny wLublinie,
oddzia niezwykle
przez ktry zamierza
serdecznie, przez
w najbliszym czasie
cztery dni trwaa
przejeda. Tawyrazia
wmiecie patriojedno yczenie: by pani
tyczna feta.
Kossakowskiej zRzewuDnia 14 lutego
skich przekaza, e jest
pan Jzef Kajetan
wkraju, caa izdrowa.
odwiedzi dowdc,
Pan M icha by
by zakomunikowa
bardzo adn dziewmu decyzj oplaczyn, brunetk siln
nowanym wyjeo wyrazistych rysach,
dzie ze Staszowa.
troch przypominajcych
Doszo tutaj do
rysy Tadeusza Kociuszbardzo interesujki, piknych, czarnych
cego spotkania.
ibardzo ywych oczach,
Zastaem tam
opiersi wypukej, ktrej
jakiego ksidza
wydatno, nawet obibardzo modego
cisy kouszek niewiele
chopca; przy rezmniejsza.
komendacji dowieOile mniej barwna
dziaem si, e w
byaby dzisiaj legenda
ksidz nazywa si
Mariana Langiewicza,
Szymaski i jest
gdyby nie tajemnicza
kurierem z Warposta owego najdziwszawy, ktry list
niejszego z adiutanprzywiz, a w
tw, crki rosyjskiego
mody cho piec
oficera, Anny Henryki
nazywa si Micha
Pustowjtwny
Smok. Zadziwia
Anna Henryka Pustowjtwna. Fot ze zb. Jana Lesiaka.
mnie jednak nieDnia 18 lutego Jzef
zwyka figura tego
Kajetan
Janowski
opuci
oddzia
powstaczy
modzieca, jakby nienaturalnie poruszajca si
i skierowa si przez Kurw, Oarw, Ryczyw,
wmzkiem ubraniu, nadzwyczaj maa rka inoga,
Kalwari, Piaseczno do Warszawy.
aprzy tem nieproporcjonalna szeroko bioder, wic
Tego samego dnia powstacy wyruszyli ze
prezentowany chopiec wydawa mi si pci bardzo
Staszowa przez Korzenno, Pierzchnic, Morawic,
podejrzanej. Po krtkiej rozmowie panowie ci wyszli;
Sobkw do Maogoszczy, kluczc pomidzy nieaLangiewicz objani mnie, e w ksidz jest tylko
przyjacielskimi kolumnami. Rosyjski pisarz Siergiej
przebranym, ap. Micha Smok, jest panna Henryka
D. Gesket napisze po latach (1894r.) z penym
Pustowojtw, ktra przyjechaa zModawii zzamiapodziwem
ozdolnociach militarnych Langiewicza:
rem wstpienia wszeregi powstacw. Nazwisko to
byo mi znanem, jako dosy gone jeszcze wczasach
Zdawao si, e cigamy powstacw, wrzeczy
manifestacyjnych wLublinie. Zrobia ona na mnie
za samej mymy tylko szli za nimi, nie umiejc ich
bardzo przyjemne wraenie skromnoci, anawet
dopdzi ipostawi wpozycji dla nas korzystnej.
pewn lkliwoci, zdradzajc mod dziewczyn,
czujc si niezupenie swojsko wswem niezwykem
89
Dziaalno Ksidza Kacpra Kotkowskiego

w Powstaniu Styczniowym
Dr Piotr Olszewski
PISKOWIEC
Dnia 8 lutego 1864r. sd krajowy wKrakowie

wyda list goczy nastpujcej treci: Do cigania
Kacpra Kotkowskiego ozbrodni naruszenia publicznej
spokojnoci wstan oskarenia postawionego, ktry jako
za kaucj na wolnej nodze zostajcy, bez pozwolenia
zmiejsca mieszkania swego Krakowa nie wiadomo
dokd od 24 listopada 1863 roku oddali si. Tene
jest zCzerwonej Gry ia do wybuchu powstania
polskiego by aciskim proboszczem wmielowie
ma 50 lat, redni wzrost, wt budow ciaa, owaln
twarz, blad cer, ciemne krtkie wosy, niskie czoo,
siwe oczy, may nos, zwyczajne usta, mwi po polsku
ipo acinie inosi ubranie ksiskiego stanu. Tego
ledzi, wrazie przydybania przytrzyma ipod pewn
stra do C.K. sdu krakowskiego przystawi1. List ten
rozesano do wszystkich wadz wojskowych zarwno
w Galicji, jak i Krlestwie Polskim, z obietnic
wypacenia 5000 rubli kademu, kto by go ywym
lub nieywym wadzom moskiewskim dostawi2.
Kim wic by ten zbrodniarz publicznej spokojnoci, za ktrego gow wyznaczono niebagateln
sum pienidzy?
mielw - cmentarz. Pyta epitafijna na kaplicy.
Urodzi si 6 stycznia 1814r. wrodzinie chopskiej

we wsi Czerwona Gra lecej wparafii Ruszkw,
powiatu opatowskiego, guberni radomskiej. Dobra te
naleay do klucza bodzechowskiego. Ich wacicielami
1 P. Kubicki, Bojownicy Kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny
wlatach 1861-1915, t. 2, Sandomierz 1933, s. 135.
2 W. Zawadzki, Wspomnienia o Ks.Kanoniku K.G. Kotkowskim,
Biblioteka Narodowa wWarszawie, rkps 6471, k. 17.
90
od roku 1768 byli Maachowscy. Rodzice jego Jzef

iMarianna zTobiszw naleeli do bogatszych chopw
skoro sta ich byo na finansowanie nauki dwch
synw Kacpra iTomasza (1823-1872) wSeminarium
Duchownym w Sandomierzu3 . Ksidz Kotkowski
pochodzenia swego, ktre pniej byo mu pomocne
w pracy konspiracyjnej, nigdy si nie wstydzi.
Owszem wszdzie izawsze chlubi si, e wszystko
winien swej pracy, aojca wsiermidze imatk zca
powag iuszanowaniem caowa wrk isadza obok
obywatelstwa przy stole4. Pniejsze zaangaowanie
si obydwu braci w spraw narodow wiadczy
moe opatriotyzmie rodziny Kotkowskich.
W1837r. Kacper zosta wywicony na ksidza
ipocztkowo podj prac jako katecheta wSandomierzu. W1844r. zosta proboszczem parafii mielw,
liczcej okoo 3200 dusz alecej wdobrach ksit
Druckich-Lubeckich. Miasteczko mielw, majce
rolniczo-przemysowy charakter, znane ju byo wtedy
zfabryki porcelany ifajansw, zatrudniajcej okoo
50robotnikw. Wielu znich pod wpywem ks.Kotkowskiego zasilio wprzyszoci szeregi powstacze.
Ks.Kotkowski znany by z rozlegej wiedzy,
duego zapau a jako kaznodzieja by niezrwnany5. Parafianie mielowscy wierzyli mu lepo.
Mia take uznanie wrd szlachty iarystokracji.
Piastowa oprcz probostwa stanowisko kanonika
honorowego kaliskiego i dziekana kunowskiego.
Peni take funkcj rektora zakadu poprawczego
ksiy zdronych (Demerytw) na witym Krzyu.
Miao to w przyszoci szczeglne znaczenie dla
rozwoju Powstania Styczniowego w rejonie Gr
witokrzyskich. Wiadomoci owypadkach 1861r.
wWarszawie, opiciu polegych, omanifestacjach
imasakrze kwietniowej bardzo szybko dotary na
prowincj. Stao si to bezporedni przyczyn zaangaowania Kotkowskiego wdziaalno patriotyczn.
Wkociele mielowskim gromadzi swych parafian,
anawet ydw iwgorcych mowach wyjania im
potrzeb ratowania Ojczyzny, zachca do ofiar, do
cznoci, do powicenia si dla wielkiej sprawy6.
3 Wedug tradycji rodzinnej biologicznym ojcem Jzefa by Ignacy
Kotkowski (zm.1854), uczestnik Powstania Kociuszkowskiego. Pocztkowo
by zarzdc dbr Maachowskich apniej wduym stopniu ich wacicielem. Uposay nielubnego syna ida mu swoje nazwisko. Informacj
uzyskaem od P. Beaty Karkochy zNosowa obok Waniowa.
4 W. Zapaowski, Pamitniki, t. 1, Wilno 1913, s. 114.
5 Tame.
6 J. Winiewski, Udzia ksiy zdiecezji sandomierskiej wpowstaniu styczniowym, Radom 1927, s. 19.
Krwawa masakra wWarszawie 8 kwietnia 1861r.

znalaza swj oddwik w kociele mielowskim.
Podczas naboestwa ks.Kotkowski zapozna licznie
zebranych parafian zwypadkami na Placu Zamkowym.
Wzywa do aoby narodowej iwznoszenia krzyy
wkadej wiosce.
Dziki jego zaangaowaniu na rynku mielowskim,
w pobliu szosy, usypano kopiec. Zwieczono go
kamiennym obeliskiem, na ktrego szczycie umieszczono krzy zcierniow koron. Na frontonie za
Ora Polskiego. Widniay take napisy Na cze
ipamitk ofiarom polegym dnia 8 IV wWarszawie
oraz Rwno Wolno Niepodlego Ojczyzny7.
Kopiec opodobnej wymowie usypano take na wyspie
stawu za plebani. Istnieje on do dzisiaj.
Obelisk wzniesiony w mielowie w 1861r. Obecnie na cmentarzu

przykocielnym
Wdziaalnoci patriotycznej wdiecezji sandomierskiej ks.Kotkowski mia wiernych towarzyszy ze

stanu duchownego. Ks.Jana Dbrowskiego (1810-1887)
zKunowa, ks.Wojciecha Zakrzewskiego (1817-1882)
proboszcza zLisowa iks.Aleksandra Jankowskiego
(1833-1911) wikariusza z Gowarczewa8. Wszyscy
oni swoj dziaalno przepacili aresztowaniem
izsyk na Syberi. Rwnie brat ks.Kotkowskiego
Tomasz, proboszcz wRuszkowie, by krtko uwiziony.
Angaowa si wkolporta literatury patriotycznej9.
7 Tame, s. 19; W. Zawadzki, Wspomnienia, k. 5.
8 E. Kozowski, Naczelnik cywilny wojewdztwa sandomierskiego
w1863 roku, Kierunki 1963, nr 7, s. 7.
9 J. Winiewski, Udzia ksiy, s..19; P. Kubicki, Bojownicy Kapani,
s. 135. Wtrakcie rewizji na plebani wkwietniu 1864 roku Rosjanie
znaleli pieni patriotyczne oraz odezwy. Ks.Tomasz Kotkowski zapaci 39 rubli kary.
Ks.Kacper Kotkowski, bdc w ustawicznych

rozjazdach, prac parafialn iwduej czci dziaalno
patriotyczn wmielowie, powierza zaufanym wikarym
Jzefowi Tuszewskiemu iJanowi Szpdrowskiemu.
Jzef Tuszewski (1838-1911) wmielowskim kociele,
ktry by jego pierwszym wikariatem, gosi patriotyczne kazania. Rewizja przeprowadzona na plebani
wykrya uniego list osb wysanych zbroni do
powstania. Zosta aresztowany 21 kwietnia 1863r.
iprzymusowo osiedlony na Syberii. Dopiero manifest
Aleksandra III z27 marca 1883r. pozwoli mu wrci
do Krlestwa Polskiego10.
Rozporzdzenia rzdowe przysane na rce biskupa
sandomierskiego Jzefa Juszyskiego ostro krytykoway
dziaalno patriotyczn wjego diecezji. Jednak bez
skutku. Wkocu wrzenia 1861r. bp. Juszyski uda
si do Warszawy na oglne zebranie Rady Stanu.
Towarzyszy mu ks.Kotkowski, ktry w sposb
odwany, azarazem humorystyczny, przedstawi si
Aleksandrowi Wielopolskiemu, i jest kot zkotw
kanonik Kotkowski11. Biskup sandomierski nie uleg
margrabiemu. Na zapytanie o charakter jednego
z patriotycznych naboestw, ktre sam biskup
celebrowa, dosy baamutnie odpowiedzia, i to byo
za pomylno kraju12. Podobne pogldy prezentowa
administrator diecezji kieleckiej bp.Maciej Majerczak.
Rwnolegle do dziaa konspiracyjnych Kotkowski
aprobowa niektre rzdowe akty prawne majce
na celu wprowadzenie wycie reform Aleksandra
Wielopolskiego. Szczeglnie bliska, ze wzgldu na
pochodzenie irodzaj pracy, bya mu sprawa chopska. Na przeomie wrzenia ipadziernika 1861r.
odbyy si wybory samorzdowe do rad miejskich
i powiatowych. Ks.Kotkowski znalaz si pord
129 wybranych do omiu rad powiatowych guberni
radomskiej. Wrd nich byo 17 ksiy. Wikszo
z nich organizowaa manifestacje patriotyczne.
Razem zks.Janem Dbrowskim zKunowa wszed
ks.Kotkowski wskad Opatowskiej Rady Powiatowej.
Dziaa wniej wramach tzw. delegacji czynszowej.
Obok niego zasiadali gwnie waciciele ziemscy,
cozapewniao im znaczcy wpyw na przygotowywan
reform chopsk. Radni wdecydujcej mierze ze
stanu szlacheckiego, stali na stanowisku, e ich
dziaalno w aden sposb nie oznacza ugody
zzaborc. Samza wybr do rad zaangaowanych
patriotycznie ksiy, wiadczy o akceptacji ich
dziaania przez wacicieli majtkw13.
Istotn rol wprocesie szerzenia idei niepodlegociowych, szczeglnie wrd niszych warstw
10 E. Niebelski, Tunka. Syberyjskie losy ksiy zesacw 1863
roku, Wrocaw 2011, s.347n. W Tunce na Syberii prowadzi wasne
gospodarstwo rolne iprzewodzi spdzielni ksiy zesacw ,,Artel.
11 W. Zawadzki, Wspomnienia, k.9.
12 A. M. Skakowski, Aleksander Wielopolski wwietle archiww
rodzinnych (1861-1877), t. III, Pozna 1947, s 68. .
13 W. Caban, Powstanie Styczniowe. Polacy i Rosjanie w XIX
wieku, Kielce 2011, s. 86n; S Kotarski, Opatw wlatach 1861-64,
Opatw 1935, s. 22n.
91
spoeczestwa, odgrywa pobenedyktyski klasztor

na witym Krzyu. Znajdujce si tu relikwie
witego Krzya byy magnesem, ktry przez wieki
przyciga wiernych zcaej Polski. Decyzj wadz
carskich z1849r. postanowiono budynki klasztorne
wyremontowa iprzeznaczy na zakad poprawczy
dla ksiy demerytw (zdronych). Rol nadzorcy
powierzono ks.Kotkowskiemu.
Dnia 14 wrzenia 1861r. miay miejsce na ycu
uroczystoci odpustowe, na ktre przybyo okoo
30 000 ludzi, w tym 300 ksiy. Koordynatorem
wszystkich dziaa by ks.Kotkowski. Wiernie mu
pomagali okoliczni duchowni ks.Jan Dbrowski
zKunowa, ks.Ignacy Zakrzewski zOpatowa iinni.
Celebransem przy gwnym otarzu wewntrz wityni by sam biskup sandomierski Jzef Juszyski,
ahomili wduchu patriotycznym wygosi ks.Ignacy
Zakrzewski. Homilia tak wielkie sprawia wraenie
na suchaczach, e lud mao powiedzie paka, pacz
zmieni si wjeden cigy jk iryk, aecho daleko
roznioso te jki po lesie.14 Ks.Zakrzewski mia rwnie
zachca zebranych do zoenia przysigi, e bd
walczy za Ojczyzn. Jako pierwszy duchowny swe
zaangaowanie przypaci zsyk wkocu 1861r.
do Guberni Jenisejskiej15.
Podczas uroczystoci odpustowych na wiey
klasztornej umieszczono duy sztandar z Orem.
Ku pamici niedawno zmarego ksicia Adama
Czartoryskiego usypano poniej klasztoru, przy
,,Drodze Krlewskiej, kopiec zwieczony krzyem
i napisami. Sam przemarsz pielgrzymek nioscych emblematy narodowe wywar istotny wpyw
na nastroje patriotyczne w guberni radomskiej.
Pouroczystociach religijnych, na spotkaniu ksiy
zokolicznym ziemiastwem, podjto uchwa, aby
nie ustawa wpropagandzie patriotycznej iwzachcaniu z ambon do zgody i jednoci. Zapewne
wtedy podjto decyzj otworzeniu sieci organizacji
nielegalnych iodesygnowaniu ks.Kotkowskiego na
swego reprezentanta16.
Rok 1862 przynis wyrany podzia zaangaowanego politycznie spoeczestwa na parti czynu
Czerwonych iparti ugody Biaych. Zpocztku
kapani chcieli peni rol porednikw midzy
biaymi iczerwonymi, iwtakim celu zebrali si do
tworzenia swojej organizacji, lecz wkrtce, sami tego nie
zauwaajc, zrobili si spiskowcami, przy czym wielce
gorliwymi ienergicznymi pisa Oskar Awejde17.
Dnia 14 wrzenia 1862r. odby si coroczny odpust
na w. Krzyu. By mniej patetyczny ni przed rokiem.
Uczestniczya wnim jedynie pidziesicioosobowa grupa ksiy, ktrej przewodzi ks.Kotkowski.
Pouroczystociach analizowano odezw Komitetu
14 W. Zapaowski, Pamitniki, s. 18n.
15 E. Niebelski, Tunka, s. 41.
16 W. Caban, Z dziejw Powstania Styczniowego w rejonie Gr
witokrzyskich, Warszawa-Krakw 1989, s. 25n; J. Prendowska,
Moje wspomnienia, Krakw 1962, s.41.
17 O. Awejde, Zeznania ledcze izapiski, Moskwa 1961, s. 480.
92
Centralnego Narodowego (KCN) z 1 wrzenia,

proklamujc powstanie Tajnego Rzdu Narodowego.
Postanowiono wysa do Warszawy delegacj trzech
ksiy pod przewodnictwem ks.Kotkowskiego aby
porozumie si zKomitetem Centralnym. Rozmowy
ze strony KCN prowadzi Oskar Awejde. Liczy on na
agitacj duchowiestwa wrd chopw, wyjaniajc
im spoeczne cele powstania18.
Sze tygodni pniej 29. X. odby si wwitomarzy na plebani uks.Karola Bogdaskiego (1821-1881)
zjazd kapanw diecezji sandomierskiej. Delegowani
do Warszawy kapani zdali relacj ze swojej misji.
Uznali, e organizacja Czerwonych, prociej ipewniej
idzie do celu przez czynne powoanie iwcignicie do
sprawy Ojczyzny caego ludu19 . Zobowizano si do
pacenia podatku narodowego iodbierania przysigi
od spiskowcw. Sami duchowni przystpujcy do
ruchu nie skadali przysigi. Dawali tylko ,,sowo
kapaskie, e bd posuszni izachowaj tajemnic.
Pod redakcj ks.Stanisawa Fijakowskiego (1825
-1878) proboszcza zKowali-Stpociny sporzdzono
12 punktowy protok zposiedzenia. Podano wnich
zasady organizacji wruchu duchowiestwa iwezwano
pozostae diecezje, aby przystpiy do ,,Czerwonych.
Ostatni punkt obwieszcza: Poniewa duchowiestwo
wyznaje zasad, e zbawienie Ojczyzny wnajniszej
spoeczestwa warstwie spoczywa, duchowiestwo
bierze odtd pod swoj opiek prawo ludu ipublicznie
wystpowa bdzie tam, gdzie prawa ludu pogwacone bd. Odtd wic aden ucisk wocian, adne
dotychczasowe naduycie miejsca mie nie mog, tym
wicej, e duchowiestwo solidarnie ten obowizek
obrony praw ludu na siebie przyjo20 .
Koci parafialny wmielowie. Tablica ku czci ks.K. Kotkowskiego.
Na ma zaufania i reprezentanta interesw

duchowiestwa diecezji sandomierskiej wybrano
ks.Kotkowskiego. Wzywa (ks.Kotkowski P.O.)
obecnych na tym zebraniu wybracw innych diecezji,
aby za powrotem wrychym czasie, obrali na podobne
posiedzenia diecezjan swoich, przyjli organizacj
ioskutku donieli KCN przez porednictwo wojewdzkie,
jako te zawiadomili otym ma zaufania diecezji
18 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983, s. 316.
19 Tame.
20 Tame, s 317.
sandomierskiej21. Zostatniego sformuowania wynika,

e ks.Kotkowskiemu wyznaczono rol koordynatora
akcji spiskowej caego duchowiestwa katolickiego.
Uczestniczy wic 28 XI jako go wzjedzie ksiy
diecezji lubelskiej wBiskupicach, ktremu przewodzi
ks.Karol Mikoszewski. Wysunito tu propozycj
wczenia do KCN duchownego.
Postawa ks.Kotkowskiego zwrcia uwag wadz
KCN, ktry chcia najpierw powoa go do swego
grona, lecz on zaproponowa na t funkcj ksidza
Karola Mikoszewskiego. Sam natomiast przyj
stanowisko Naczelnika Cywilnego Wojewdztwa
Sandomierskiego22.
Dziaalno ksiy spiskowcw diecezji sandomierskiej na przeomie 1862/1863 roku trafnie
scharakteryzowa Oskar Awejde. To byli prawdziwi
agenci Komitetu Centralnego. Sami wedug wasnej
woli, bez nakazu z Warszawy rozsyali ksiy we
wszystkie inne diecezje Krlestwa Polskiego i do
Galicji wcelu namwienia wszystkich do tworzenia
organizacji duchownej izjednoczenia si zKomitetem23.
Istniaa obawa, e Stolica Apostolska nie majc
penego rozeznania owydarzeniach wPolsce, uzna
je za przejaw ruchw karbonarskich lub masoskich.
Kapani obawiali si kar kocielnych. Wcelu rozwizania tego delikatnego katolickiego problemu
sprawy24 w drugiej poowie grudnia spotka si
ks.Kotkowski, razem z grup towarzyszcych mu
ksiy, z Oskarem Awejde. Do spotkania doszo
wwarszawskim klasztorze Dominikanw. Ciekawa
jest sprawa delegowania Awejdy kalwina do tych
rozmw. Ustalono, i napisany list do papiea przeka
za porednictwem arcybiskupa poznaskiego Leona
Przyuskiego. Adresem tym chcieli ukaza Ojcu
witemu znaczenie duchownej organizacji idowie,
ze ona wogle nie sprzeciwia si papieskim postanowieniom okarbonariuszach25. Wybuch powstania
zmieni sytuacj iadresu nie wysano.
Ksidz Kotkowski by postaci powszechnie znan
w rejonie Gr witokrzyskich26 . Z racji funkcji
Naczelnika Cywilnego Wojewdztwa Sandomierskiego
iwietnej znajomoci psychiki chopskiej opublikowa
ikolportowa odezw do chopw: Rzd Polski do
narodu na wojewdztwo sandomierskie datowan
na 5 stycznia 1863r. Wskazujc na zgubn rol
Rosjan odwoywaa si jej tre do chopskiej potgi.
Pamitajmy, e nas wszystkich Polakw jest przeszo
20 milionw ichociaby tylko na 40 ludzi 1 poszed na
nieprzyjaciela, to itak stanie cae p miliona chopa,
ato taka ogromna sia, e wojsko wiata caego nie
21 H. Dylgowa, Duchowiestwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1983, s. 143.
22r. Bender, Ksidz Karol Mikoszewski, Warszawa 1962, s. 48n;
S.Kieniewicz, Kotkowski Kacper, /W:/ Polski sownik biograficzny, t.
4, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1968, s. 472.
23 A. Awejde, Zeznania, s. 479..
24 Tame, s. 480.
25 Tame.
26 L. Mierosawski, Pamitnik Mierosawskiego (1861-1863),
Warszawa 1924.
daoby nam rady, ac dopiero garstka Moskali!27

Odezwa ta zawieraa rwnie aspekty spoeczne.
Nie bdzie ani panw, ani szlachty, ani mieszczan
ichopw tylko wszyscy rwni sobie obywatele Polacy.
Szlachcic nie bdzie mia pierwszestwa przed chopem,
apan przed sug, jednakowa sprawiedliwo rzdzi
bdzie caym narodem28 .
PRZY BOKU LANGIEWICZA

W pierwszych dniach stycznia 1863r. KCN
powierzy Wielkopolaninowi Marianowi Langiewiczowi
stanowisko Naczelnika Wojskowego Wojewdztwa
Sandomierskiego. Dnia 13 stycznia przyby on do
Radomia, aby spotka si z tutejszymi wadzami
powstaczymi izorientowa si woglnej sytuacji
spiskowej. Szybki termin spotkania uniemoliwi
uczestnictwo wnim ks.Kotkowskiemu. Tote Langiewicz
zatrzymujc si po drodze wMirzcu uPrendowskich pody do mielowa. Tutaj, prawdopodobnie
15stycznia 1863r., wnowo wybudowanej plebanii
zgromadzio si kilku wodzw powstania, Langiewicz,
paruset kapanw, niemao szlachty, ktrzy obrali
przywdc ruchu tej okolicy miejscowego proboszcza
ksidza Kacpra Kotkowskiego29.
W akcj spiskow na terenie wojewdztwa
sandomierskiego zaangaowanych byo okoo 2500
spiskowcw. Funkcjonoway 3 gwne orodki: radomski
z250 sprzysionymi, suchedniowski z500 ludmi
oraz mielowski. Tu spiskowcw wedug szacunkw
ks.Kotkowskiego byo tysic30.
Dnia 21 stycznia do Mirca, wktrym kwaterowa
Langiewicz, przyby kurier od ks.Kotkowskiego.
Kapan da przysania dowdcy nad zebran we wsi
Czarna Glina pod mielowem prawie trzystuosobow
grup powstacw31. Rozkaz udania si do mielowa
idokonania std napadu na Opatw wnocy z22na
23 stycznia otrzyma energiczny rzdca majtku Mirzec
Kazimierz Kozicki. Koncentracja spiskowcw zwrcia
uwag wadz rosyjskich. Wysali oni z Opatowa
oddzia piechoty ikozakw wcelu ich rozproszenia.
Wobec zaistniaej sytuacji, szczliwy pomys
przychodzi do gowy Kozickiemu nakazuje wmiasteczku (mielowie - P.O.) furmanki, pakuje wiar
na wozy ijad. Dlaczego mianowicie do Wchocka?
to ju rzecz chyba instynktu, wskazwek nie mia
adnych, do e przyjecha itym podtrzyma cay
ruch. Podrodze wstpi do miasteczka Kunowa, zabra
27 Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rzdu
Narodowego 1862-1864, /W:/ Powstanie Styczniowe. Materiay
idokumenty, Wrocaw-Warszawa 1968, 30.
28 Tame, s. 31.
29 J. Winiewski, Monografie kociow w dekanacie opatowskim, Radom 1908, s.37. Patrz rwnie: W. Dbkowski, Wybuch
powstania styczniowego wwojewdztwie sandomierskim, Rocznik
witokrzyski 2, Lublin 1971, s. 76; J. Prendowska, Moje wspomnienia, s. 48.
30 Tame, s. 56.
31 W. Dygulski, Wspomnienia Sandomierzaka, /W:/ W40 Rocznic
powstania styczniowego, Lww 1903, s. 114.
93
kas miejsk sto kilka rubli. Pierwszy to by fundusz

oddziau jeneraa Langiewicza32 .
Prawdopodobnie z tym oddziaem przyby
23stycznia do Wchocka zdekonspirowany wmielowie ks.Kacper Kotkowski. Sztab gwny mieci
si w domu pocztowym. Wadysaw Zapaowski
wspominajc tamte dni pisa: zdawao mi si, e
jestem na jakim przedstawieniu teatralnym ido tego,
e role rozdane zostay nietgim artystom () jeden
tylko zacny Czachowski, kanonik Kotkowski zca
powag izaparciem podtrzymywali zapa ibyli dusz
organizujcego si oddziau33 .
Przez cay okres wsppracy z Langiewiczem
kanonik wywiera na niego duy wpyw. Cigle
upomina Langiewicza isztab, eby korzysta zzapau,
aeby organizowa si energicznie, azorganizowane
odziay rozsya jak najszybciej wrne strony34 .
Noc z 1 na 2 lutego spdzi ks.Kotkowski
wRatajach wfolwarku nalecym do opata wchockiego. Dnia 2 lutego wobec zagroenia rosyjskiego
Langiewicz ewakuowa obz w Wchocku. Jego
oddzia poszed przez Brody Ieckie do Bodzentyna.
Natomiast Jadwiga Prendowska z ks.Kotkowskim
lenymi duktami przez Wilin, dotarli tam wieczorem.
Noc z2 na 3 lutego spdzili wfolwarku Dbrowa,
nalecym do proboszcza bodzentyskiego ks.Antoniego
Chudy.35 Rano ks.Kotkowski uda si do Nowej Supi.
Tuwdobrze znanym sobie terenie przygotowa pobyt
dla 500onierzy oddziau Langiewicza36 .
Dnia 5 lutego wieczorem przyby ks.Kotkowski w towarzystwie komisarza wojewdzkiego
Ignacego Maciejowskiego Sewera do Opatowa.
Asystowa im oddzia kawalerii. Przy aplauzie
zgmachw publicznych zrzucono dwugowe czarne
ory izawieszono symbole narodowe. Nastpnego
dnia rano wkolegiacie w. Marcina ks.Kotkowski
odprawi uroczyste naboestwo. Po liturgii odczyta
Manifest Rzdu Narodowego iodebra przysig od
onierzy. Wbiurze naczelnika powiatu przysig
sygnowan podpisem zoyli urzdnicy cywilni.
Nazajutrz ks.Kanonik zaj si kupnem wOpatowie
wikszej liczby pkouszkw dla wojska. Odesa je
eskortowanym transportem do obozu Langiewicza.
Sam uda si drog opatowsk do Nowej Supi 37.
Wostatnich dniach stycznia wMierzanowicach
koo Opatowa odby si zjazd nastawionej ugodowo
do caratu szlachty sandomierskiej. Delegowaa
ona Stanisawa Karskiego zWostowa iRomana
Cichowskiego zLinowa do Langiewicza. Mieli nakoni
go do rozpuszczenia oddziau, a jego samego do
wyjazdu za granic. Wtych dziaaniach obiecywali
mu wszelk pomoc. Sam Cichowski zna moliwoci
32 J. Prendowska, Moje wspomnienia, s. 56n.
33 W. Zapaowski, Pamitniki, s. 25.
34 Tame, s. 30.
35 J. Prendowska, Moje wspomnienia, s.66.
36 J.K. Janowski, Pamitniki opowstaniu styczniowym, t. 1, Lww
1923, s. 115.
37 S. Kotarski, Opatw, s. 77n.
94
militarne Rosji iuwaa, e nie da si jej pokona bez

pomocy zzewntrz.38 Propozycj t przedstawiono
Langiewiczowi 9 lutego wNowej Supi. wiadkiem
wydarzenia by ks.Kotkowski, ktry swoje oburzenie
wstrzyma powag itaktem.39
Cmentarz przykocielny w Nowej Supi. Pomnik ku czci polegych

wbitwie wdn. 1012.02.1863r
Wdniu nastpnym ks.Kotkowski wraz zplutonem

strzelcw ikosynierw dowodzonych przez pukownika Tuszowskiego i podporucznika Wadysawa
Zawadzkiego uda si do klasztoru na witym Krzyu.
Wtym czasie obz Langiewicza znajdowa si przy
synnej Drodze Krlewskiej prowadzcej zNowej
Supi do klasztoru. Sam (Langiewicz - P.O.) mia
altank zgazi przy staroytnej kapliczce uwstpu
na gr. () 10 lutego o8 rano od strony Supi park
artylerii, dragoni i piechota atakowali nasz obz,
wspominaa Jadwiga Prendowska, Jednoczenie na
witym Krzyu oddzia umieszczony za murami starego
klasztoru stoczy pomyln bitw zwojskiem od Kielc
przybyych przez Daleszyce ilasy. Dziaa ustp gry
ustawione gray, aLangiewicz spokojnie obz zwin,
furgony wyprawi do Rakowa, gdzie isam pody.
Tam poczy si zoddziaem zklasztoru, ktry po
szczliwej bitwie i kilkugodzinnym wypoczynku,
noc za jeneraem swym popieszy do Rakowa,
a pniej razem do Staszowa40 . Noc przed bitw
spdzi ks.Kotkowski we dworze wStarej Supi ale
38 W. Caban, Suba rekrutw z Krlestwa Polskiego w armii
carskiej w latach 1831-1873, Warszawa 2001, s. 210.r. Cichowski
dby karn sub wojskow na Kaukazie za przynaleno do
Stowarzyszenia Ludu Polskiego.
39 J.K. Janowski, Pamitniki, s. 117.
zaraz szybko doczy do oddziau41. Akta zmarych

parafii Nowa Supia wymieniaj piciu polegych
mieszczan mielowskich: Jana Bednarskiego, Pawa
Granata, Jzefa Myliwskiego, Jana iJzefa Wjcickich.
Prawdopodobnie stanowili oni szpic oddziau
ipolegli na samym pocztku bitwy wBaszowicach
pod Now Supi. Stanowili oni cz licznej grupy
mielowian ktrzy z inspiracji swego proboszcza
poszli do powstania.
Ksidz Kotkowski towarzyszy Langiewiczowi we
wszystkich waniejszych momentach jego kampanii.
Wieczorem 23 lutego by obecny na plebanii wMaogoszczu, gdzie po poczeniu partii Langiewicza
i Jezioraskiego zapada decyzja stoczenia bitwy
zRosjanami42. Kilka dni pniej ks.Kotkowski by
w obozie Langiewicza pod Goszcz. Miejscowo
ta pooona bya wssiedztwie granicy zGalicj.
Pobyt tu obfitowa wwane wydarzenia polityczne.
Ich kulminacj byo ustanowienie dyktatury Mariana
Langiewicza. Wobozie ks.Kotkowski peni wane
obowizki polityczne43. Prawdopodobnie ta okoliczno
spowodowaa, e 10 marca Marian Langiewicz nie
przed nim, lecz przed ks.Pawem Kamiskim (18341907) zoy przysig44.
wkilka dni pniej. Tutaj zbyt by gorcy, aby mg

by bezczynnym choby chwil. Powzi myl uatwienia
Langiewiczowi ucieczki z Zamku48 . Prendowska,
podajca si za hrabin Zofi Starzysk ze swoim
kapelanem, oczywicie Kotkowskim, skontaktowaa si
najpierw zkomendantem Krakowa Jzefem Bambergiem.
Miaa niby reprezentowa interesy majtkowe brata
dyktatora Aleksandra. Misja ta nie przyniosa adnego
rezultatu. Spotkanie zLangiewiczem mogo odby
si tylko za zgod ministra spraw wewntrznych.
Po ogoszeniu dyktatury ks.Kotkowski przekroczy

granic iuda si do Tarnowa. Wedug Zapaowskiego
trudy obozowego ycia odbiy si na zdrowiu kanonika,
ktry nabawi si reumatyzmu imusia wyjecha dla
poratowania nadwtlonego zdrowia45 . Powd wyjazdu
by inny. Kotkowski, bdc od pocztku zwizany ze
stronnictwem Czerwonych, nie mg by obojtny
na przejcie przez Biaych dyktatury i na ca
intryg z tym zwizan. Obrotny i niestrudzony,
peen ycia, odwagi46. czu si zawiedziony zaistnia
sytuacj. Tak j podsumowa Ludwik Mierosawski:
Kotkowski byby niewtpliwie podnis w dni 10
powstanie caego lewego brzegu Wisy do potgi
ludowej krucjaty, gdyby by znalaz na tym obszarze
rzetelnych oficerw powstaczych ku szeregowaniu
i wodzeniu tumu, wystpujcego z pod ziemi na
jego (Kotkowskiego - P.O.) skinienie47.
WTarnowie kanonik przebywa prawie cay miesic.
Tutaj dowiedzia si oklsce pod Grochowiskami,
opuszczeniu obozu przez dowdc ijego aresztowaniu.
By wiadkiem przewoenia 22 marca Mariana
Langiewicza zTarnowa do Krakowa. Rwnie sam
wtowarzystwie Jadwigi Prendowskiej uda si tam
Kiedy okazao si e uwolnienie Langiewicza

jest niemoliwe, Kotkowski coraz bardziej zacz
popiera przybyego 12 marca zKujaw do Krakowa,
Ludwika Mierosawskiego. Poza tym Mierosawski
by autentycznym Czerwonym, awic by bliski
ideowo ksidzu. Mimo, e przy pierwszym spotkaniu
Mierosawski zrobi na ks.Kotkowskim nijakie wraenie49 ,
rozpocza si ich wsppraca. Jak wspominaa Prendowska ta gorca dusza (ks.Kotkowski P.O.) wszystko
chwytaa ido wszystkiego si rwaa, co jakkolwiek
dawao nadziej50. Wraz zIgnacym Maciejowskim
ks.Kotkowski wszed wskad rady dziaajcej przy
Mierosawskim. Rada ta wyznaczya Mierosawskiemu
rol przyszego namiestnika51. Kanonik popar jego
plany zorganizowania wGalicji piciotysicznej dywizji
iwysania jej zpocztkiem maja do powstania. Mia
to by trzon operacyjny przy boku ktrego dziaa
miay mniejsze oddziay. Werbunek wrd modziey
szed dosy szybko. Byo to wduej mierze zasug
mielowskiego proboszcza52. Dziaalno Kotkowskiego
uboku generaa spowodowaa odsunicie go przez
Rzd Narodowy zpiastowanej dotychczas funkcji
naczelnika cywilnego wojewdztwa sandomierskiego.
Ponad proczny pobyt ks.Kotkowskiego wKrakowie to okres szczeglnie wytonej pracy na rzecz
powstania. Pomaga tym, ktrzy za kordonem szukali
odpoczynku ileczyli rany. Krytykowa biern postaw
duchowiestwa galicyjskiego wobec wydarze wzaborze rosyjskim. Na publiczne potpienie powstania
przez biskupa administratora krakowskiego Antoniego
Gaeckiego odpowiedzia broszur Suprema lex
populi53. Prawdopodobnie to zwrcio uwag wadz
austriackich, ktre przeprowadzay odtd czste
rewizje wjego mieszkaniu uOjcw Reformatw.
Dnia 9 kwietnia krakowski Czas w kronice
miejscowej donis o aresztowaniu m.in. Kacpra
Kotkowskiego54. Osadzono go wwizieniu zamkowym
na Wawelu. Wypuszczono 18 czerwca za kaucj 3000z
wniesion przez wczesnego rektora Uniwersytetu
41 Tame, s. 78.
42r. Pietrzykowski, Dionizy Czachowski 1810-1863, Warszawa 1983,
s. 92n.
43 S. Szulc, Pamitniki Kapelana Ksidza Serafina Szulca, /W:/
Zapomniane wspomnienia, opr. E. Kozowski, Warszawa 1981, s. 114.
44 Tame.
46 L. Mierosawski, Pamitnik Mierosawskiego (1861-1863),
47 Tame.
48 J. Prendowska, Moje wspomnienia, s. 119.

49 Tame, s. 128.
50 Tame.
51 S. Kieniewicz, Powstanie, s. 437.
52 E. Kozowski, Wyprawy wojenne z Krakowa w 1863, /W:/
Krakw wPowstaniu Styczniowym, Krakw 1968, s. 128n.
53 W. Zawadzki, Wspomnienia, k. 15.
54 K. Olszaski, Prasa galicyjska wobec powstania styczniowego,
Warszawa 1975, s. 133; M. Kledzik, Ignacy Marceli Kruszewski 17991879, Warszawa 1989, s. 286.
WGALICJI
95
ks.praata Karola Telig (1808-1884). By on koleg

ks.Kotkowskiego zczasw ich bytnoci wSandomierzu. Sd narzuci obowizek nie oddalania si
skazanego zmiasta bez wiedzy izezwolenia policji55.
Ze wzgldu na swoj pozycj spoeczn praat Teliga
tylko poredniczy, pienidze za wyoy lewicujcy
Rzd Narodowy tzw. czerwonych prawnikw. Wjego
skadzie byo wielu dobrych znajomych kanonika56.
Wiedzieli oni, e przy podjtej prbie reorganizacji
powstania osoba takiego formatu jak ks.Kotkowski
bdzie niezbdna. Po wyjciu zwizienia ks.Kotkowski
nie chcc naraa Ojcw Reformatw, wynaj pokj
wCollegium Pijarskim57. Wczasie pobytu kanonika
wwizieniu zaamaa si koncepcja walki zbrojnej
Ludwika Mierosawskiego. Opuci on 7 maja Krakw
iuda si do Francji.
Wkocu wrzenia 1863r. Rzd Narodowy Ignacego
Chmieleskiego mianowa Jzefa Hauke ps. Bosak
generaem, a nastpnie naczelnikiem wojennym
wojewdztwa krakowskiego i sandomierskiego.
Ksidz Kotkowski sta si szybko jego znaczcym
wsppracownikiem. Przedstawi mu tez, i mae
grupy, anie cae oddziay, naley przeprowadza
przez granic ikierowa do wyznaczonych miejsc
koncentracji58. Ozwolnieniu kanonika ikontynuowaniu
przez niego dziaalnoci dowiedziay si wadze
rosyjskie izaday od wadz austriackich powtrnego
aresztowania. Zchwil przejcia tej informacji przez
Rzd Narodowy zWarszawy do Krakowa wysano
telegram: Zarczy ksidza Telig, e mu kaucja
bdzie zwrcona, am zasuony narodowi, niech
jedzie za granic59 .
UHAUKE - BOSAKA
Rzd wrzeniowy Ignacego Chmieleskiego
mianowa ks.Kotkowskiego komisarzem penomocnym
wojewdztwa sandomierskiego. Wostatnich dniach
padziernika 1863r. powrci kanonik wbliskie mu
strony60. Zmieniony by nie do poznania. Ubrany
po cywilnemu zapuci wsy, a take przybra
pseudonim margrabia Myszkowski. Pono na zo
Wielopolskiemu61.
Tak jak kiedy uboku Langiewicza, tak iteraz
kanonik przystpi do pracy z wielk energi.
J.Hauke doceni ten zapa iwidzia wks.Kotkowskim
reorganizatora wadz cywilnych w wojewdztwie
sandomierskim ikrakowskim62. Rol swojego pe55 O. Beiersdorf, K. Olszaski, Kronika wydarze w miecie
Krakowie i okolicy, /W:/ Krakw w Powstaniu Styczniowym,
Krakw 1968, s. 426.
56 S. Kieniewicz, Kotkowski, s. 472.
57 A. Sowiski, Wspomnienia z niedawnej przeszoci, Krakw
1892, s. 120.
59 A. Sowiski, Wspomnienia, s. 120.
60 E. Kozowski, Genera Jzef Hauke-Bosak 1834-1871, Warszawa
1973, s. 108.
62 E. Kozowski, Genera, s. 86.
96
nomocnika wtych dziaaniach powierzy genera

Wadysawowi Zapaowskiemu. Zna on dobrze
kanonika i std mia pewno jego skutecznoci.
Spotkali si oni wCzyowie udzierawcy rzdowego.
Tu Kotkowski zaproponowa Zapaowskiemu urzd
swego zastpcy. Znasz stosunki idawn organizacj,
bdziesz mi bardzo uytecznym. Przede wszystkim
trzeba nam uregulowa poczty narodowe ipolicj63 .
Prosi rwnie owskazanie zaufanych ludzi, ktrym mona byoby powierzy funkcje naczelnikw
i kasjerw w kadym powiecie. Podjto decyzj
ozreorganizowaniu policji narodowej, co te szybko
nastpio wpowiatach opatowskim isandomierskim.
Zasadnicz spraw by problem uzbrojenia
idozbrojenia oddziaw. Dnia 8 listopada 1863r.
powoano wGalicji Wydzia Efektw iEkspedytury,
upowaniony do zaopatrywania powstacw wbro
iamunicj. Ksidz Kotkowski sprawnie organizowa
przejcie od nich transportw uzbrojenia64 . Aby mc
drukowa materiay propagandowe urzdzi take
tajn drukarni polow. Kanonikowi nie przysaniay
dla dobra powstania osobiste animozje lub krce
pomwienia. wiadczy o tym fakt utrzymania
na stanowisku naczelnika powiatu opatowskiego
Stanisawa Karskiego, ktry gorliwie wykonywa
swoje obowizki65.
Dnia 10 wrzenia zzagranicy przyby Romuald
Traugutt. Tydzie pniej, jak pisa Marian Dubiecki,
wszed na posiedzenie owego rzdu wrzeniowego
iwenergicznych, krtkich sowach wskaza tym panom,
na jak wielkie niebezpieczestwo narazili spraw
powstania, e przestaj odtd by urzdem, on za
sam ster tego rzdu obejmuje. Odeszli bez protestu,
tyle bowiem byo stanowczoci, siy iprawdy wjego
przemwieniu66. Dyktator by peen nieufnoci do ludzi
nominowanych przez rzd wrzeniowy. Odwoa wic
4 grudnia ks.Kotkowskiego z funkcji komisarza67.
Prawdopodobnie zwizane to byo rwnie zposdzeniem kanonika oprzynaleno bd sympatyzowanie
zTowarzystwem Patriotw. Powstao ono wDrenie
zinspiracji Ludwika Mierosawskiego iJana Kurzyny.
Chcieli oni przechwyci wadz inada powstaniu
bardziej rewolucyjny charakter. Traugutt zrozumia
jednak e swych celw nie zrealizuje bez poparcia
przynajmniej niektrych Czerwonych. Przywrci
wic kanonikowi piastowane dotychczas stanowisko.
Dnia 14 lutego 1864r. wlicie do ks.Kotkowskiego
pisa: Dymisja wasza dawno ju cofnita zostaa.
Pojcie Wasze i sposb dziaania najzupeniej
odpowiadaj temu wszystkiemu, co pragniemy widzie
wurzdnikach narodowych. Wten sposb iwtym
64 E. Kozowski, Wydzia Efektw i Ekspedytura Okrgu
Krakowskiego 1863/4, /W:/ Krakw w Powstaniu Styczniowym,
Krakw 1968, s. 169.
66 M. Dubiecki, Bohaterski Naczelnik Powstania Styczniowego,
67 Dokumenty Komitetu Centralnego iRzdu Narodowego, Krakw
1968, s. 278n.
kierunku idcie dalej miao cznie zwalecznym jen.

Bosakiem ipomoc Bo68 .
Cmentarz w mielowie. Grb organisty, uczestnika powstania Jana

Michaowskiego.
Ju w miesic pniej da ks.Kotkowski wyraz swojej lojalnoci wobec Romualda Traugutta.

Napropozycj Jana Kurzyny utworzenia wobozie
wGrach witokrzyskich rzdu iobalenia dyktatury,
kategorycznie odmwi. W tej to sprawie wysa
raport do Warszawy: Bya tu do nas ipokusa od
swoich zza granicy, wiele mwili, wiele obiecywali
() odpowied moja ijeneraa przesane tym panom
zdaje mi si i bdzie pouczajca69 .
Zima 1863/1864 nie bya podobna do tej sprzed
roku. Chwyciy silne mrozy, spado duo niegu.
Paraliowao to dziaania obydwu stron. Czas
wolny, cho byo go bardzo mao przepdzalimy
na tworzeniu rnych planw iprojektw. Oni we
dwch genera ikanonik wydawali rozkazy, ja
za musiaem papiery rozwozi i wysya z nimi
kurierw - pisa Zapaowski70 . W oddziale gen
Hauke znalaza si liczna grupa zwolennikw filozofii
Andrzeja Towiaskiego. Ks.Kotkowski znalaz znimi
wsplny jzyk, tak e suchali oni jego, jak samego
Towiaskiego71 .
Aktywno ksidza spowodowaa wyznaczenie
przez wadze rosyjskie za jego gow niebagatelnej
sumy 5000 rubli. Udajc si wic wteren nocowa
uzaufanych ludzi lub . uzwolennikw Wielopolskiego.
68 Tame, s. 315.
69 S. Kieniewicz, Powstanie, s. 688.
Tym ostatnim oznajmia, i za jego bezpieczestwo

odpowiedzialnymi przed krajem by maj72 .
Rosjanie wielokrotnie przyjedali na jego probostwo wmielowie. Mieli nadziej pochwycenia
go tutaj. Raz, mszczc si, spalili na rynku rzeczy
osobiste kanonika, jego meble oraz ksiki. On mia
to wszystko obserwowa wprzebraniu zokna domu
na rynku. Jest to prawdopodobne. Wmiasteczku mia
wielu przyjaci, ktrych wcign do konspiracji.
Neofita Szczepan Czerwiski (1815-1905) suc
na parafii wozi czsto swego proboszcza z kas
powstacz. Mody organista Jan Melchior Michaowski (1839-1923) przekazywa rne depesze
idyspozycje73. Zaprzysionymi przez kanonika byli
znaczcy obywatele mielowa jak Antoni Buszkiewicz
(1840-1912), Jan Cielecki, Stanisaw Gromek iAntoni
Sendrowski. Wielu mielowian udzia wpowstaniu
przepacio zsyk na Syberi. Byli to: Bartkiewicz
Leopold l. 24, Gromek Stanisaw l. 41, Poznaski
Franciszek l.25, Majewski Jzef l. 20, Pytlakowski
Feliks l. 22, mierzyski Jzef l.24 i Puawski
Wawrzyniec l. 36. Dwaj ostatni zostali zesani na
12 lat za udzia wpowieszeniu dymisjonowanego
wojskowego Majewskiego. Trudn do ustalenia jest
przyczyna powieszenia tego wysuonego onierza
zmielowa74.
Klska 21 lutego 1864r. pod Opatowem staa
si pocztkiem koca powstania. By to rwnie
koniec tego, co gen. Hanke - Bosak iks.Kotkowski
osignli ztrudem wcigu kilku miesicy. Wwyniku
Cmentarz w mielowie. Grb Antoniego Buszkiewicza, uczestnika

Powstania Styczniowego.
73 J. Winiewski, Udzia ksiy, s. 18.
74 Informacj uzyskaem od Pana Profesora Wiesawa Cabana za co
serdecznie dzikuj.
97
paniki imasowej dezercji rozkad si powstaczych

nastpi szybko. Nie skutkoway nadludzkie wysiki
dowdcw aby zebra rozproszone partie. Tragiczne
pooenie sprawy narodowej byo tematem posiedzenia
4 kwietnia 1864r. wParyu Wydziau Krajowego
Hotelu Lambert. Odczytano list generaa Bosaka
w ktrym przedstawia opakany stan prowincji,
zupen dezorganizacj wadz narodowych, awimieniu jeneraa Bosaka, ksidza Kotkowskiego wzywa
ksicia Czartoryskiego, by dwign spraw powstania
odwoujc si do ucinionych ludw75 .
Proboszcz mielowski, jako komisarz penomocny, pozosta do koca na swoim stanowisku.
Jeszcze 8 kwietnia Traugutt skierowa do niego
pismo, wktrym zawarte jest znamienne przesanie:
Pamitajcie: Bg wada losami ludw, a choby
szubienica, to jednym wicej triumfem iczy odwrt,
czy te naprzd, idcie wedug potrzeby, jak sprawa
Ojczyzny wskae76 . Wdwa dni pniej Traugutt zosta
aresztowany. Wkocu kwietnia zabr rosyjski opuci
ks.Kacper Kotkowski. Rok pniej na emigracji wlicie
z15kwietnia 1865r. do generaa Hauke - Bosaka
ksidz kanonik wspomina: C za smutna rocznica!
Rok temu jak rozstawszy si w Solcu wyjechae
do Bedowskiego, astamtd za granic. Przez dwa
blisko tygodnie, bkajc si po lasach, nie chciaem
uwierzy, a nareszcie ks.Musielewicz77 dorczajcy mi
twoje pismo, przekona ido wyjazdu prawie zmusi78 .
Samo przekroczenie granicy przez ks.Kotkowskiego
relacjonuje w swoich wspomnieniach Wadysaw
Zawadzki. Przeto dc do granicy austriackiej przymuszonym by zatrzyma si wwiosce N. Miejscowy
proboszcz majc wiadomo, e Moskale bd, namwi
kanonika Kotkowskiego, aeby przed ssiednim
lasem wdole kartoflanym si ukry, gdzie sekretnie
ywno mu dosya. Gdy niebezpieczestwo mino,
aoczem ks.Kotkowskiemu zna dano, okazao si,
e tene zamarz czyli bez czucia ibez przytomnoci
si znajdowa. Wzity na probostwo, przy staraniach
usilnych, przywrcono go wprawdzie do ycia, ale
przez dob czy duej pozostawa wku musia.
Po czym wyprowadzono go do najbliszej wGalicji
parafii, gdzie znowu przez kilka dni restaurowa swe
zdrowie79.
Ksidz Kacper Kotowski, kanonik honorowy kaliski,
dziekan kunowski, regens zakadu poprawczego na
witym Krzyu, proboszcz mielowski, anastpnie
naczelnik cywilny wojewdztwa sandomierskiego
ikomisarz penomocny na wojewdztwo sandomierskie
ikrakowskie, opuci Ojczyzn, do ktrej ju nigdy
nie powrci. Zmar w sierpniu 1875r. w ndzy
izapomnieniu wszpitalu wAntwerpii.
76r. Bender, Ksidz, s. 84n; S. Kieniewicz, Powstanie, s. 713.
77 Ks.Tomasz Musielewicz, wsppracownik Kotkowskiego iHaukego.
Na emigracji skazany na dwa lata za faszowanie pienidzy rosyjskich.
98
st
Bibliografia
rda archiwalne
Akta parafii Nowa Supia. Akta zmarych. Baszowice 66/1863.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zawadzki W., Wspomnienia
oKs.Kanoniku K. G. Kotkowskim, rkps 6471
rda drukowane
Awejde O., Zeznania ledcze i zapiski o powstaniu styczniowym,
Moskwa 1961.
Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rzdu
Narodowego 1862-1864, /W:/ Powstanie Styczniowe. Materiay
idokumenty, Wrocaw-Warszawa 1968. Dygulski W., Wspomnienia
Sandomierzaka, /W:/ W 40 Rocznic powstania styczniowego,
Lww 1903.
Janowski J. K., Pamitniki opowstaniu styczniowym, t. I, Lww 1923.
Mierosawski L., Pamitnik Mierosawskiego (1861-1863), Warszawa
1924.
Prendowska J., Moje wspomnienia, Krakw 1962.
Sowiski A., Wspomnienia zniedawnej przeszoci, Krakw 1892.
Szulc S., Pamitniki Kapelana ksidza Serafina Szulca, /W:/
Zapomniane wspomnienia, opr. E. Kozowski, Warszawa 1981.
Zapaowski W., Pamitniki, t.1, Wilno 1913.
Opracowania
Beiersdorf O., Olszaski K., Kronika wydarze wmiecie Krakowie
i okolicy 1859-1865, /W:/ Krakw w powstaniu styczniowym,
Krakw 1968.
Benderr., Ksidz Karol Mikoszewski, Warszawa 1962.
Caban W., Powstanie Styczniowe. Polacy iRosjanie wXIX wieku,
Kielce 2011.
Caban W., Suba rekrutw zKrlestwa Polskiego warmii carskiej
wlatach 1831-1873, Warszawa 2001.
Caban W., Z dziejw Powstania Styczniowego w rejonie Gr
witokrzyskich, Warszawa-Krakw 1989.
Dbkowski W., Wybuch powstania styczniowego w wojewdztwie
sandomierskim, ,,Rocznik witokrzyski, t. II, 1971.
Dylgowa H., Duchowiestwo katolickie wobec sprawy narodowej
(1764-1864), Lublin 1983.
Dubiecki M., Bohaterski Naczelnik Powstania Styczniowego,
Warszawa 1918.
Kledzik M., Ignacy Marceli Kruszewski 1799-1879, Warszawa 1989.
Kieniewicz S., Kotkowski Kacper, /W:/ Polski Sownik Biograficzny, t.
IV, Wrocaw-Warszawa 1968.
Kieniewicz S., Powstanie Styczniowe, Warszawa 1983.
Kotarski S., Opatw wlatach 1861-1864, Opatw 1935.
Kozowski E., Genera Jzef Hauke-Bosak 1834-1871, Warszawa
1973.
Kozowski E., Wyprawy wojenne zKrakowa wr. 1863, /W:/ Krakw
wpowstaniu styczniowym, Krakw 1968.
Kozowski E., Naczelnik cywilny wojewdztwa sandomierskiego,
,Kierunki 1963, nr 7.
Kozowski E., Wydzia Efektw iEkspedytura Okrgu Krakowskiego
1863/4, /W:/ Krakw wpowstaniu styczniowym, Krakw 1968.
Kubicki P., Bojownicy Kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny
wlatach 1861-1915,t. II, Sandomierz 1933
Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy ksiy zesacw 1863 roku,
Wrocaw 2011.
Olszaski K., Prasa galicyjska wobec powstania styczniowego,
Warszawa 1975.
Pietrzykowskir., Dionizy Czachowski 1810-1863, Warszawa 1983.
Skakowski A. M., Aleksander Wielopolski wwietle archiww rodzinnych (1861-1877), Pozna 1947.
Winiewski J., Monografie kociow w dekanacie opatowskim,
Radom 1907.
Winiewski J., Udzia ksiy zdiecezji sandomierskiej wpowstaniu
styczniowym, Radom 1927.
Fotografie Piotr Olszewski

Dr Jan Gwka
ane wydarzenia przemawiaj sobie tylko

waciwymi znakami isymbolami tworzcymi kod historii itradycji. Niekiedy dzieje si to
wprzestrzeni miejskiej, czasem przeszo przemawia
poprzez przedmioty, kiedy indziej dotykamy ulotnej
tkanki codziennej obyczajowoci ijzyka.
Czy w Kielcach spotkamy lady powstania
1863roku? Gdzie powinnimy pj, co zobaczy,
amoe zaduma si, pomyle otym co dziao si
tutaj, na ulicach naszego miasta? Czy to cmentarze,
ulice miasta, wzgrza grujce nad Kielcami s
tymi miejscami symbolicznymi, noszcymi wsobie
ciar historii?
Na pierwszy plan wybija si kieleckie Wzgrze
Zamkowe. Tu, wkociele katedralnym 10 padziernika
1861r. wczasie naboestwa za dusz Tadeusza
Kociuszki kielczanie mogli obejrze w gwnej
nawie symboliczn czarn trumn, portret Naczelnika
ipooone obok kule armatnie, aczas manifestacji narodowych podkrela wymow tej swoistej
ekspozycji. By moe przechowywany wMuzeum
Wojska Polskiego przed II wojn wiatow portret
Tadeusza Kociuszki namalowany, jak gosi napis,
w Kielcach 30 sierpnia 1861 na tekturze przez
kieleckiego malarza ukasza Grnickiego mia
zwizek ztymi wydarzeniami.
Niewtpliwie klasztor na Karczwce jest miejscem
zwizanym nierozerwalnie zlegend roku 1863. Wzgrze byo punktem koncentracji kieleckich spiskowcw,
tu po wybuchu powstania zgromadzili si
chopi zokolicznych wiosek irobotnicy
zakadw biaogoskich.
Pomnik Bohaterw walk o niepodlego Polski na Cmentarzu Wojsk

Polskich w Kielcach. Fot. J. Osiecki.
Wkolejnych miesicach powstania

Kielce byy widowni wydarze tragicznych, niestety ju zapomnianych. Rosjanie
rozstrzeliwali powstacw wokolicach
cmentarza Starego, demonstrujc swoj
si, prbuj zastraszy spoeczestwo.
Jaka bya symbolika tamtych dni?
Podobnie jak wwczas, gdy myli Polakw zwracay si ku tradycji ihistorii,
wchwilach szczeglnego zagroenia,
wymowne staway si symbole zwracajce uwag na naszych bohaterw
narodowych dni minionej chway.
Katedra kielecka. Fot. ze zb.Muzeum Historii Kielc.
99
Patriotyczna klamra ze zb. MHK.
Tadeusz Szymon Woszek. Fot. ze zb. MHK.
Popularne byy wwczas klamry do powstaczych

pasw wojskowych dekorowane charakterystycznym
zdobnictwem otreci militarnej wformie panoplium,
niekiedy z miniaturowymi podobiznami sawnych
Polakw. Czasem na klamrze umieszczano trjdzieln
tarcz zherbami Polski, Litwy iRusi, awic symbolik
przypominajc oprzeszoci Rzeczypospolitej.
Kustosz muzeum PTK odnotowa take wpierwszym

inwentarzu zaoonym w1908r. ...list Zanowskiego
onierza zoddziau Boczy, ktry donosi okrwawej
bitwie pod Rudnikiem, omierci Chabriola, ochowskiego
iKomornickiego.
Wzbiorach muzealnych zachoway si tego rodzaju

eksponaty zportretami Tadeusza Kociuszki. Portret
Naczelnika wykonywany zwykle technik akwareli
mia przypomina okulcie, jakim posta ta otaczana
bya wlatach niewoli iwokresie aoby narodowej,
poprzedzajcym wybuch Powstania Styczniowego.
Portrety Tadeusza Kociuszki i ksicia Jzefa
Poniatowskiego zdobiy ciany dworw, dworkw
szlacheckich i domostwa mieszczan. Wizerunki
bohaterw narodowych umieszczono na cianach
rezydencji naczelnika powiatu kieleckiego Tomasza
Zieliskiego przy ulicy Zamkowej.
Wrd ciekawostek zwizanych zokresem tzw.
aoby narodowej gromadzonych wMuzeum Polskiego
Towarzystwa Krajoznawczego w Kielcach, przez
niestrudzonego muzealnika, weterana Powstania
Styczniowego Tadeusza Szymona Woszka, znajdowao
si naczynie ceramiczne, puszka na tyto wykonana
wpracowni garncarskiej Wawrzyca Dudziewicza
wZalasie koo Chrzanowa. Przedmioty codziennego
uytku ztego warsztatu, takie jak dzbany, czy garnki
charakteryzoway si swoistym zdobnictwem wpostaci
korony cierniowej, palmy izamanego krzya. Symbole te umieszczano take na przedmiotach czarnej
biuterii, obrczkach, krzyykach czy broszkach.
Kieleckie muzealnictwo T. Woszkowi zawdzicza
rwnie zbiory fotografii powstacw, zwarsztatw
fotograficznych Warszawy, Lwowa, iKrakowa oraz
pokwitowania wydawane przez dowdcw oddziaw
powstaczych za rekwirowan ywno i pasz.
Wrd symbolicznych przedmiotw zwizanych

zpostaci T. Woszka warto odnotowa Krzy 75-lecia
Powstania Styczniowego nawizujcy wswej formie
do czarnej biuterii, zherbem Polski, Litwy iRusi
wmedalionie porodku.
Po upadku powstania cay szereg wydarze
sygnalizowa zmiany w kieleckiej codziennoci
spowodowane represyjn polityk zaborcy. Rosjanie
usunli zplacu katedralnego kopczyk Kociuszki
usypany tutaj podczas powstania, stawiajc wtym
miejscu pomnik upamitniajcy uwaszczenie wocian. Warto doda, e tu przed zakoczeniem
Iwojny wiatowej, zinicjatywy Witolda Kamockiego,
ziemianina zokolic Kielc, pomniki upamitniajce
uwaszczenie chopw byy zamieniane na pomniki
chway Tadeusza Kociuszki.
Plac przed Katedr od tamtej pory by miejscem
istotnym zpunktu widzenia patriotycznej symboliki
miejskiej (naley przypomnie okrzyu zkwiatw
zokresu stanu wojennego).
Znamiennym sta si fakt konfiskaty posiadoci
kanonikw kieleckich, wyburzenie ich budynkw przy
obecnym skwerze St. eromskiego iwybudowanie na
tym miejscu cerkwi pod wezwaniem Wniebowstpienia,
ktra miaa dominowa nad zabudow centrum
miasta, usuwajc wcie paac biskupw krakowskich
ikatedr. Wkolejnych latach nie brakowao take
posuni represyjnych ocharakterze administracyjnym.
Wroku 1866 zgodnie zreform wadz terytorialnych,
wKrlestwie Polskim utworzono 10 guberni i85
powiatw, awrd nich guberni kieleck wydzielon zdotychczasowej radomskiej. Paac biskupw
specjalne
100 witokrzyskie wydanie
krakowskich zosta rezydencj gubernatora

kieleckiego. Oficjalnym herbem Kielc sta
si herb gubernialny przedstawiajcy piec
hutniczy, nawizujcy do przemysowej
przeszoci regionu.
Dla podkrelenia swego panowania Rosjanie dokonali zmian wwizerunku historycznej
budowli przebudowujc paac: zdjto hemy
zwie paacowych, obniono dachy skrzyde,
usunito portale marmurowe zwntrz pitra,
wybudowano now klatk schodow, zburzono
kordegard.
Rosjanie usunli rwnie figury posw
szwedzkich imoskiewskich. WPamitniku Koa
Kielczan Karol Drymer wspomina w1932r.,
e: Byo tam dwch moskwicinw idwch
szwedw ktre stay nad bramami pomidzy
wieami, agwnym korpusem zamku, zrzucono
z pitrowej wysokoci i pogruchotano na
kawaki nie pozwalajc naczelnikowej Zieliskiej
zabra do swojej galerii obrazw. Ocalon
wcaoci gow jednej figury, zegarmistrz
Brzechffa zabra, aby powikszy wag ciaru
przywodzcego wruch zegar na dzwonnicy
kocielnej, o czem wadze dowiedziawszy
si gow zabray ipotuky, azegarmistrza
pocignito do tumaczenia si.
Paac Biskupw Krakowskich po rosyjskiej przebudowie (po 1866r.) Fot. ze zb. MHK.
Kolejnym etapem podporzdkowania by ukaz

carski z1869r., wwyniku ktrego wikszo miast
regionu zamieniono na osady. Kielce na szczcie
nie utraciy praw miejskich, chocia pozostaway
na marginesie wanych wydarze gospodarczych
ispoecznych.
Rok pniej Rosjanie nakazali rozebranie krugankw czcych Katedr zSeminarium Duchownym,
aprzy okazji zburzono Bram Krakowsk, jedyn
okaza budowl ocharakterze obronnym, stanowic symbol Kielc kocielnych, miasta prywatnego
nalecego do biskupw krakowskich.
Do tradycji zokresu Powstania Styczniowego
powrcono wKielcach wlatach Iwojny wiatowej.
Upamitniano kolejne rocznice powstania, awsetn
rocznic mierci Tadeusza Kociuszki Katedra staa
si ponownie miejscem manifestacji patriotycznej.
Wpadzierniku 1917 roku wwityni, podobnie jak
wokresie aoby narodowej, ustawiono symboliczny
katafalk Tadeusza Kociuszki, strzeony przez
umundurowanych iuzbrojonych kosynierw.
Symbolika przemawia take z obrazu Jzefa
Szermentowskiego p.t. Rodzina artysty eksponowanego na staej wystawie historycznej wMuzeum
Historii Kielc. Wprawdzie nie ma tutaj dosownych
odniesie do roku 1863, ale malowido pochodzce
z1875r. jest pene symbolicznych treci, ktrych
inspiracje artysta odnalaz wnieodlegej historii.
Barwy narodowe, mapa Europy, przewrcony oowiany

onierzyk, wizerunek ony artysty w roli matki
Polki - jakby wyjtej zobrazw Artura Grottgera,
dowodz e Szermentowskiemu bliskie byy losy
ojczyzny widziane zparyskiej perspektywy.
Znaki, symbole, wizerunki, ksztatuj nasze
mylenie o historii, s niezbdnym warunkiem
tworzenia pozytywnych wyobrae ospoeczestwie,
narodzie, tradycji.
Jzef Szermentowski - Rodzina Artysty. Ze zb. Muzeum Narodowego

wKielcach
101
Historyzm wdziaalnoci publicznej imecenasowskiej

Aleksandra Wielopolskiego

Krzysztof Myliski
achowanie jak najcilejszego stosunku znasz

przeszoci co do ducha narodowego, wgranicach teraniejszego naszego ukadu politycznego jest:
1. obowizkiem dla nas wzgldem naszych przodkw;
2. wymagane jest dla stalszego utrzymywania si przy
teraniejszych naszych swobodach, ktre wzwizku
zprzeszoci uwaane staj si czci dawnych,
azatem czstkow wypat dugu przez zabr kraju
zacignionego;
3. wymagane jest dla zachowania ywej pamitki
dawnego naszego bytu dla utrzymania nas wusposobieniu do jego odzyskania za zdarzon sposobnoci;
4. wymagane jest dla wzicia za nadarzon zmian
naleytego przez nard kierunku, w ten sposb,
aebymy od de rewolucyjnych jasno oddzieleni
yczenia caej Europy mieli za sob.
Przez blisko czterdzieci lat Aleksander Wielopolski
autor tych sw podejmowa starania zmierzajce do
przywrcenia swojemu podupademu rodowi dawnego
znaczenia. Ich osi uczyni walk open restytucj de
facto zlikwidowanej w1817r. Ordynacji Piczowskiej,
ktr uwaa za istotny iwci istniejcy element ustroju
dawnej Rzeczpospolitej. Czyni to pocztkowo na drodze
sdowej, awobec jej nieskutecznoci, konsekwentnie
iwmiar swoich moliwoci ekonomicznych dy
do skupowania dbr nalecych
W myl tej koncepcji
ordynacja bya nie tylko instytucj majtkow; stanowia
podstaw wietnoci rodu,
wczajc go do uprzywilejowanej grupy najmoniejszych
rodzin szlacheckich wPolsce.
Wielopolski wiza z tym
szczeglne prerogatywy,
tak w zakresie praw, jak
iobowizkw publicznych.
W swojej dziaalnoci
gospodarczej, naukowej
i politycznej nie traci
zoczu dalekosinych celw
narodowych. Konsekwentny
konserwatyzm, przywizanie
do spoeczestwa stanowego
zjego feudaln symbolik
iniepodwaaln dominacj
Aleksander Wielopolski na fotografii Karola Beyera. BN Warszawa.
Paac Wielopolskich wChrobrzu
specjalne
szlachty, ktrej zracji przynalenoci rodowej czu

si zobowizany iuprawniony patronowa iprzywodzi,
bezwzgldno zjak dy do wybranych celw zwrciy przeciwko niemu zdecydowan wikszo
opinii publicznej. Niech pogbiao programowe
odwoywanie si Wielopolskiego do feudalnej tradycji
rodowej. Inteligencka cz opinii publicznej utosamiaa Wielopolskiego zzachowawczym skrzydem
nierozstrzygnitego jeszcze wwczas sporu o rol
magnaterii wupadku Polski.
Wtrwajcej od ptora wieku legendzie historycznej,
anie jest to legenda malowana jasnymi barwami,
Wielopolski jest winien przelania tej ostatniej kropli
goryczy zamierzonego poboru polskiej modziey do
armii rosyjskiej ktra zmusia nard do kolejnego
przekroczenia Rubikonu. Powstanie wybucho zrozpaczy,
wbrew kalkulacjom militarnymi ichodnemu osdowi
politycznemu. Wybucho wjakim stopniu ze sprzeciwu
wobec ugodowej polityce Wielopolskiego, ale te pewnie
zniewiary wjej skuteczno ibraku cierpliwoci na
oczekiwanie dobrych dla narodu przyszych owocw.
Amoe najbardziej zniezdolnoci do realnej oceny
przyczyn upadku Rzeczpospolitej iklski wszystkich
poprzednich zryww wolnociowych. Pchani szczerym
patriotyzmem, organizatorzy iuczestnicy Powstania
Styczniowego chcieli wistocie takiej samej, zmartwychwstaej Polski, jakiej spadkobierc czu si
te arcykonserwatywny iarcyfeudalny Aleksander
Wielopolski margrabia Gonzaga-Myszkowski. Ten sam,
ktry gnc kark przed carskimi ministrami iszlifujc
petersburskie parkiety, zdoa zreformowa resztki
polskiej administracji, wdroy reform owiatow,
anawet otworzy wWarszawie pierwsze wzaborze
rosyjskim publiczne Muzeum Sztuk Piknych, wistocie
pierwsze polskie muzeum narodowe. Ten sam Wielopolski, ktry bra udzia wPowstaniu Listopadowym,
jako pose rzdu do Anglii, ten sam, ktry uwaszcza
swoich chopw wdobrach ordynackich, dy do
rwnouprawnienia ydw, ktry wreszcie przez lata
prbowa stworzy wKrlestwie publiczn fundacj
naukow na wzr lwowskiego Ossolineum. Iten sam,
co braci szlacht przyjmowa wchroberskim paacu
na stojco, sam siedzc wfotelu porodku salonu (a
kiedy jeden zgoci zapyta, czy moe przysi na
parapecie okna), apo rabacji galicyjskiej opublikowa
List szlachcica polskiego do ksicia Metternicha
zpowodu rzezi galicyjskiej 1846 roku..., grzebicy
polskie nadzieje na odrodzenie woparciu oprzychylno
Habsburgw. Iwreszcie to ten sam Wielopolski, ktry
konsekwentnie szuka trzeciej, czytaj wasnej drogi dla
Polski, odmawiajc wsppracy zarwno zBiaymi,
jak iCzerwonymi.
Ukochanym, cho nienarodzonym dzieckiem margrabiego bya fundacja zakadu naukowego, ktry
mia suy wrwnym stopniu potrzebom spoecznym,
jak iprzydania chway tradycji rodowej zwizanej
z Ordynacj Myszkowskich-Wielopolskich. Przez
kilkadziesit lat gromadzi zbiory historyczne ibiblioteczne, skupia wKsiu Wielkim iChrobrzu
pamitki rodowe w jakikolwiek sposb zwizane
zordynacj, stara si opozyskanie czoowych polskich
zbiorw artystycznych inaukowych. Zdoby istraci
w ogniu wieloletnich walk sdowych wspaniae
kolekcje Konstantego widziskiego zSulgostowa,
chcia kupi zbiory kieleckie Tomasza Zieliskiego,
konsekwentnie gromadzi portrety i pamitki po
Szafracach, Myszkowskich, Komorowskich rodach
spokrewnionych iskoligaconych zWielopolskimi. Chcia
wolnej Polski, ale nie chcia Polski innej. Restytucja
utraconej przez przodkw Ordynacji Myszkowskich,
bya dla niego punktem wyjcia do odbudowy chway
ipotgi rodu Wielopolskich - nie dla niego samego,
lecz jako symbolu odtworzonego porzdku szlacheckiej
Rzeczpospolitej. Jako pierwszy ijedyny wokresie
midzypowstaniowym podj skutecznie dzieo budowy
nowoczesnych ram przyszego bytu Polakw pod
panowaniem Romanoww. Ale kosztw tego sukcesu:
pojednania zRosj, rezygnacji zwolnociowych spiskw,
realnego spojrzenia na problem polskiej niepodlegoci
opinia publiczna nie by wstanie udwign.
Tutaj chcemy przyjrze si postaci Wielopolskiego
od strony jego wieloletnich stara o stworzenie
wChrobrzu, gwnej siedzibie Ordynacji Myszkowskich,
zwanej tez Piczowsk lub Wielopolskich, siedziby
rodowej bdcej jednoczenie symbolem powizania
dawnej chway iaktualnej wanoci starego feudalnego
rodu znowoczesnym przesaniem niesionym przez
ide muzeum i zakadu naukowego, ofiarowanego
Narodowi. Ta utopijna idea nie zostaa zrealizowana,
choby dlatego, e Wielopolski dziaa wwarunkach
trwaego konfliktu zopini publiczn, ktr ostentacyjnie
iwaciwie programowo lekceway.
Wchwili, kiedy Mickiewicz dokonywa wPanu Tadeuszu poetyckiej kodyfikacji mitu domu szlacheckiego, po
wygraniu pierwszych procesw oodtworzenie Ordynacji
triumfujcy Wielopolski pisa zzamku mirowskiego
do Leona Sapiehy: Pragnem zkilkomiesicznego
znoju wypocz wmurach, zktrych do Ciebie pisz.
Wzniesione przez zaoycieli ordynacji byy wiadkami
jej wietnoci, przetrway jej rozerwanie is teraz
znowu wiadkami powrotu pod prawo, atak niepoyt
staoci swoj wporodku tych zmian izawichrze
zdaj si by obrazem tej odwiecznej sprawiedliwoci, ktrej adne zamachy nie zdoaj zagadzi. [...]
Jej winien jestem pomylny sprawy mojej wypadek. [...]
Byem jak najmocniejszego przekonania, i czynnoci,
przeciw ktrym dziaanie moje wymierzyem, rwnem
byy naruszeniem narodowego naszego rzeczy porzdku
jak ipraw familii mojej.
Z gruntu odmienn wymow miay argumenty
przeciwnikw procesowych Wielopolskiego, uyte
wpozwie apelacyjnym. Ich autor A. Krasiski, podwaajc wyrok sdu apelacyjnego, podda miadcej
103
Budowa paacu
Krlestwa Polskiego, w obrbie innego pastwa.

W1846 roku neogotycka przebudowa Ksia zostaa
przerwana. Oniezadowalajcym tempie prac ikopotach
finansowych waciciela mowa bya wczeniej. Warto
wskaza jednak na inne jeszcze przyczyny zaniechania
przedsiwzicia, do ktrego margrabia przywizywa
przecie due znaczenie. Wanie w1846r. wstrznity
rzezi galicyjsk, sprowokowan przez rzd austriacki
dla spacyfikowania powstania krakowskiego zmieni
zasadniczo swoje zapatrywania polityczne. Wwydanym
anonimowo w tym samym roku Licie szlachcica
polskiego do ksicia Metternicha podda miadcej
krytyce postpowanie wadz austriackich. Metternichowi
zarzuci obud iniedopuszczalne antagonizowanie
wocian galicyjskich ze szlacht zamiast jasnej polityki
pastwowej. Przeciwstawi temu zdecydowan postaw
cara Mikoaja, ktry wczasie powstania przyby do
pogranicznych Michaowic iosobicie zabroni chopom
atakw na ziemian, groc represjami. WLicie okreli
warunki lojalnej wsppracy z Rosj, jako najbardziej odpowiadajcej narodowym interesom Polakw.
Zarzucano Wielopolskiemu brak wiary iwynikajce
std lekcewaenie interesw kocioa. Skdind jednak
wiadomo, e by on czowiekiem religijnym iprzez cae
ycie ywo zajmoway go sprawy wiary, aznaczny
wpyw miaa na niego fascynacja mistycyzujcymi
pogldami historiozoficznymi Friedricha Schlegla.
Wielopolski podj dwukrotnie starania ouzyskanie

siedziby odpowiadajcej jego ambicjom iwyobraeniu
o historycznej roli rodu Wielopolskich a przede
wszystkim znaczeniu Ordynacji, ktrej odbudowanie
byo jego gwnym celem przynajmniej do poowy lat
czterdziestych. Gwna siedziba ordynacka paac, czy
raczej okazaa willa Myszkowskich wKsiu Wielkim
spustoszona wczasie Insurekcji Kociuszkowskiej,
nie nadawaa si wwczas do zamieszkania. Wlatach
trzydziestych waciciel podj na nowo starania
ostworzenie odpowiedniej siedziby dla ordynacji.
W1833r. ichyba w1839r. stara si zainteresowa
przebudow paacu Franciszka Mari Lanciego,
ktry wykona nawet pomiary budowli. Zajty innymi
pracami, Lanci nie przygotowa zapewne oczekiwanych
projektw, akorespondencja zWielopolskim urwaa
si w1839r. Ten wkrtce zamwi projekt uwybitnego
berliskiego architekta Fryderyka Augusta Stlera.
OKsiu pisa Wielopolski tak: Paac... zdecydowaem
si przyj dla zachowania wmieniu tej przynajmniej
familijnej pamitki iprzyczeniu do margrabstwa.
Margrabia niechtnie podejmowa natomiast prace przy
remoncie starego paacu Wielopolskich wKrakowie,
chocia by on niewtpliwie cenn pamitk rodow.
Wnajoglniejszych planach zamierza wprzyszoci
przeksztaci go, wraz z restaurowanym paacem
wKsiu, wgwne symbole jednoczce dzieje ordynacji
zczasw Rzeczpospolitej ipo jej odtworzeniu. Przy tym
Rzeczpospolita Krakowska, chocia majca wwczas
znaczn samodzielno, leaa przecie poza granicami
Uksztatowany wkrgu kultury niemieckiej zpewnoci zdawa sobie spraw ze znaczenia architektury
neogotyckiej dla niemieckiej wiadomoci narodowej,
ktr uzna po rabacji za zgruntu sprzeczn zinteresem narodowym Polakw. Neogotyk by wwczas
powszechnie uznawany za niemiecki styl narodowy
imogo to wpyn take na decyzj ozaniechaniu
podjtej wtych formach przebudowy Ksia. Wchwili
podjcia planw przebudowy Ksia taki nacjonalistyczny punkt widzenia nie wchodzi oczywicie
wgr. Formy redniowieczne odczytywano zgodnie
zich uniwersaln symbolik, odnoszc si przede
wszystkim do dawnoci budowli. Zgodnie z tym
postpi zreszt nieco wczeniej Tytus Dziayski,
ktry przebudowa dawne gniazdo rodowe Grkw
iDziayskich wKrniku na rezydencj ipomieszczenie zbiorw muzealno-artystycznych, cakowicie
zmieniajc jej charakter wformach kosmopolitycznego
iorientalizujcego gotyku.
Najbardziej kompleksowe neogotyckie przebudowy
siedzib rodowych pojawiy si do poowy XIX wieku
tam, gdzie ywa pami historyczna pozbawiona bya
odpowiednio nonych zabytkw architektonicznych.
Przebudowa paacu wKsiu nie bya konserwacj
sensu stricte. Mona j jednak obj terminem konserwacji
amplifikujcej. (Konserwacja amplifikujca to wtym ujciu
gruntowana restauracja historycznej formy, uzupeniona
nowymi elementami, czynicymi obiekt bogatszym
i atrakcyjniejszym wizualnie). W tym kontekcie
przebudowa wspaniaej manierystycznej rezydencji bpa
Elewacja poudniowa paacu wChrobrzy.
krytyce nie tylko sam instytucj Ordynacji, ale cao

tradycji prawnej iporzdku spoecznego XVI iXVIIw.,
oceniajc je zpozycji zdecydowanie demokratycznych.
Tak jest, nie same ju tylko prawa, wszystko co tylko jest
szlachetnego iwzniosego wczowieku, wszystko, czem
tyloma klskami okupiona owiata dawne barbarzystwa
czasy przewysza, czy si dla potpienia zabytkw
ich erekcj ordynacji Myszkowskiej napeniajcych.
Tak jest, walka to midzy dzisiejszymi wyobraeniami
a wyobraeniami 16-go i 17-go wieku wytoczona
zostaa...
specjalne
Myszkowskiego wKsiu Wielkim motywowana bya

wsferze ideowej chci jednoznacznego nawizania do
osoby zaoyciela Ordynacji ipodkrelenia wobec
praktycznego unicestwienia jej prawnej cigoci.
Ostatecznym ideowym nawizaniem do zaniechanej
przebudowy rezydencji wKsiu byo wzniesienie
przy paacu wChrobrzu kaplicy parkowej bdcej
nieco uproszczon kopi pnocnego pawilonu przy
paacu Myszkowskich. Zgodnie zopisywanym tu ju
kilkakrotnie mechanizmem, bya ona pars pro toto
paacu ksiskiego, zwszystkimi jego konotacjami
ideowymi ihistorycznymi. Powtrzenie pierwowzoru
ograniczono do formy architektonicznej, rezygnujc
cakowicie zdeterminant kompozycyjnych izwizanych
Kaplica parkowa wzorowana na kaplicy przy paacu wKsiu Wielkim.
znimi czytelnych znacze, jakie oba pawilony peniy

wzaoeniu paacu wKsiu. Tam ujmoway po bokach
gwny dziedziniec, wskazujc jednoczenie dwa filary
pozycji spoecznej waciciela, symbolizowanej przez
potn bry paacu-willi: wyksztacenie (biblioteka)
iwiar (kaplica). WChrobrzu kaplica, odsunita za
staw wnajustronniejsze miejsce parku , ajednoczenie
widoczna zpaacu, miaa by miejscem refleksji. Wrd
grupy drzew znajdzie si rwnie miejsce wzniesienia
myli do Boga. WChrobrzu Wielopolski od pocztku
widzia jedynie symboliczn siedzib Ordynacji ijej
aktualnego zarzdcy-ordynata. Zgromadzona tam
biblioteka i zbiory historyczno-artystyczne miay
modernizowa feudalny charakter tak pomylanej
rezydencji. Uksztatowany ju obraz siedziby paskiej,
w okresie niewoli narodowej strzegcej pamitek
wzniosej historii isuwerennej pastwowoci, podlega
tu przewartociowaniu. Cakowicie pominito wtek
zwycistw ornych iromantycznego kultu bohaterskiej
jednostki wiodcej nard do odradzajcego zrywu.
Zastpiono go apologi prawa i jego instytucji,
traktowanego tu jako symbol utraconego pastwa,
ajednoczenie jako najcenniejsz pamitk narodow.
Powinnoci obywatela nie jest wiara wzbawcze,
take wsensie spoecznym, skutki przyszej rewolucji,
ale studiowanie pamitek historii ipozytywistyczne
budowanie podstaw przyszej niezawisoci narodowej.
Ostentacyjne manifestowanie wielowiekowej tradycji
Antykizujce rzeby na elewacji paacu.
Ordynacji, miejsca rodu Wielopolskich wniezmiennej

strukturze prawnej jasno okrelajcej reguy dziedziczenia, podkrelanie prymarnej, patronalnej roli starego
feudalnego rodu fundatora, ajednoczenie wczenie
herbu i imienia Konstantego widziskiego jako
rwnoprawnego elementu pierwszorzdnych treci
dekoracji paacu (przy cakowitym pominiciu heraldyki
zwizanej zobiema onami Wielopolskiego) cechy
to pozwalaj widzie wfundacji paacu wChrobrzu
kreacj niepowtarzaln, przynajmniej przy dzisiejszym
stanie bada nad dziewitnastowieczn architektur
polsk na prowincji. Jest paac dzieem autonomicznym
i jeli chodzi ojego architektur skoczonym.
Pen warto ujawnia jednak po wczeniu go
wobrb czterdziestoletniej dziaalnoci publicznej
Aleksandra Wielopolskiego, ktry przez cay ten czas
wrnych formach dy do jasno okrelonego celu:
odbudowy znaczenia iekonomicznej rangi swojego
rodu. Wykorzysta do tego celu i, mniej lub bardziej
skutecznie, poczy dziaania prawne, publicystyczne,
gospodarcze i polityczne, rwnolegle prowadzc
dziaalno naukow imecenasowsko-kolekcjonersk.
Jej czci byy przedsiwzicia na polu architektury:
podjcie restauracji paacu wKsiu Wielkim, budowa
paacu wChrobrzu oraz dziaalno wydawnicza. Ju
okoo 1830r. projektowa zMaurycym Mochnackim
wydawanie jakiego czasopisma ocharakterze filozoficzno-historycznym: Naleaoby zaoy jakie
pismo czasowe rozwijaniu pomysw zachowawczych
o spoeczestwie powicone. Zamierza wyoy
wnim ogln teori filozoficzn, opart na rozumowym
uniwersalnym ogldzie wiata. Zasady wic wpimie
wywie jako oparte wielkiem stanowisku historycznem,
nie za na osobnym jakiej szkoy systemacie. []
Homeryczne zjednoczenie ywiow filozofw rnych
moe si tylko otrzyma przez cige czenie wszystkich
ze wszystkiemi, nie eklektyczne, lecz wewntrzne. We
wszystkich tych dziedzinach Wielopolski zachowywa
nieprzejednanie indywidualistyczn postaw, ktra
niemal zawsze konfrontowaa go wbrew poytkom
rodzcym si dla dobra oglnego zniechtn mu
opinia spoeczn.
105
Dla wyjanienia postpowania Wielopolskiego

przywoa by mona zkorzyci, cho wcudzysowie,
zjawisko rodowego historyzmu, specyficznej ianachronicznej ju wdrugiej itrzeciej wierci XIXwieku postawy,
zkonsekwencj iuporem realizowanej przez waciwie
cay okres jego aktywnoci yciowej. Historyzmu,
ktrego manifestacje skoniy Grabca-Dbrowskiego,
jednego zlicznych (ajake przy tym rnych wsdach
isympatiach) biografw Margrabiego, do przydania mu
tytuowego miana Ostatniego Szlachcica. Historystyczn
postaw Wielopolskiego nie tylko wodniesieniu
do jego przedsiwzi architektonicznych dobrze
ujmuje sformuowanieW. Goetza: Historyzm nie jest
zasadniczo problemem estetycznym. Decydujcy dla jego
dzie nie jest estetyczny konformizm, ale ideologiczna
odpowiednio; nie powtrzona forma, ale reaktywowana
historia, ktra wyraa si wpowtrzonej formie.
Historyzm minionych epok tworzyy przede wszystkich oficjalne reprezentacyjne potrzeby pastwa
ikocioa. XIX wiek stworzy szczegln odmian
historyzmu, uksztatowanego przez splot, nie zawsze
stabilnych, uwarunkowa politycznych, spoecznych,
estetycznych, ekonomicznych oraz pogldy filozoficzne
ietyczne. Dwie moliwe interpretacje historyzmu to
ujmowanie go jako problemu formalnego, co wiedzie do
eklektyzmu, lub te jako postawy duchowej, sposobu
mylenia, wwczas nacisk koncentruje si na treciach
ideowo-znaczeniowych podlegej mu sztuki. Ten
ostatni jest zreguy sztuk zaangaowan, uwikan
wprogramy polityczne lub spoeczne, lub co najmniej
rodowo-genealogiczne, suce do wyraania rnych
koncepcji wadzy, prawa, nastpstwa, dziedziczenia
iwszelkich idei legitymizmu.
Wielopolski wietnie zna dzieje rodw zwizanych
zOrdynacj, jak izreszt wogle dzieje dawnej Polski.
Szczeglnym sentymentem darzy zaoycieli Ordynacji
Piotra iZygmunta Myszkowskich herbu Jastrzbiec.
Piotr (15051591) pierwszy w tym rodzie sign
szczytw wadzy. By sekretarzem wielkim koronnym,
pniej podkanclerzym wielkim koronnym, zktrej
to godnoci ju jako biskup pocki zrezygnowa
dla objcia tronu biskupiego wKrakowie w1577r.
Uczony humanista, mecenas sztuki, protektor Jana
Kochanowskiego i ukasza Grnickiego, uczestniczy w reformach pastwa za czasw Zygmunta
Augusta. Pniej skupi si na sprawach kocielnych.
Wostatnich latach ycia zgromadzi wielki majtek
prywatny, przeznaczajc go swoim bratankom. Mia
on stanowi podstaw dalszej wietnoci rodu. Dzieo
jego podj trzeci zbratankw Zygmunt (15621615),
najwybitniejsza obok biskupa osobisto wtym rodzie.
Orodkiem dbr uzyskanych po stryju by Piczw,
zgotycko-renesansowym zamkiem, bdcym siedzib
wacicieli. Zygmunt natychmiast podj starania
zmierzajce do podniesienia wietnoci rodu. Nie
ograniczay si one do inwestycji gospodarczych.
W1597r. kupi od ksicia Mantui Wincentego Gonzagi
adopcj do rodziny iod tego czasu uywa nazwiska
Medaliony portretowe na cianach bawialni: Paulina i Aleksander

Wielopolscy oraz ich synowie Zygmunt iJzef.
Gonzaga-Myszkowski. Wkrtce uzyska od papiea

Klemensa VIII tytu margrabiego na fundowanym przez
bpa Piotra zamku wKsiu. W1601r. sejm zgodzi
si na zaoenie przez niego wraz zbratem Piotrem
ordynacji zsiedzib wPiczowie. Bezdzietny Piotr,
onaty z Jadwig z Opaliskich, odziedziczy po
stryju imienniku Ksi iprzylege klucze dbr, ktre
Ordynacja na stae wizaa zrodem Myszkowskich.
Po ugruntowaniu materialnej pozycji rodu Zygmunt
skupi si na karierze politycznej. W1603r. zosta
marszakiem wielkim koronnym, propagujc reformy
pastwa wduchu absolutystycznym. By niepopularny
wrd szlachty, ktr razi jego wyniosy sposb bycia
iobnoszenie zobcymi tytuami, ktre zreszt skrztnie
usuwano zdokumentw publicznych. Wszyscy jego
synowie zmarli bezpotomnie.
Ostatecznie Ordynacja Piczowska przesza do
Wielopolskich poprzez maestwo Konstancj Krystyn
zKomorowskich zJanem Wielopolskim. Konstancja
wniosa ponadto due dobra ywieckie, aVIII ordynatem
zosta ich syn Franciszek (zm.1732r.). Jan Wielopolski
(zm.1688r.) by najwybitniejsz postaci wtym rodzie.
To wanie do jego osoby idziaalnoci wielokrotnie
odwoywa si Aleksander Wielopolski. Po elekcji
Michaa Korybuta Winiowieckiego przyczy si
do opozycji profrancuskiej. Wyda wtedy anonimowo
List szlachcica polskiego do ssiada po sejmie coronationis anno 1669, wktrym przypuci ostry atak
na krla ijego zwizki zHabsburgami. Po elekcji
Jana III Sobieskiego przeszed na stron dworu, zosta
w 1678r. kanclerzem wielkim koronnym, wkrtce
oeni si zsiostr krlowej Marysieki. Kanclerz by
czowiekiem wielkiej kultury, wietnie wyksztaconym,
utalentowanym dyplomat imecenasem sztuki. smy
ordynat Franciszek wraz z Ordynacja przyj te
nazwisko Gonzaga-Myszkowski itytu margrabiowski.
Decydowa tu zapewne take uznany presti nazwiska
Myszkowskich, czego skutkiem bya czsta wrd
Wielopolskich rezygnacja z wasnego nazwiska
rodowego, zwaszcza wkorespondencji oficjalnej.
Zbiory iplanowana fundacja

zakadu naukowego
Powszechna niemoc czasu rozbiorw, wiadomo
rozsypujcych si irabowanych kolekcji krlewskich
specjalne
imagnackich, od pocztku XIX wieku skaniaa wielu

przedstawicieli redniej szlachty i inteligencji do
gromadzenia iudostpniania zbiorw na cele publiczne.
Inicjatywy te nawizyway wrny sposb do naczelnej
idei puawskich zbiorw ksinej Izabelli Czartoryskiej:
Przeszo Przyszoci, izrealizowanej tam bliskoci
rezydencji iekspozycji, nadajcej caoci charakter
narodowo-rodowy. Zespolenie zbioru zkonkretnym
rodem oddalao te polskie protomuzea od anonimowych
obiektywnych nowoczesnych muzew europejskich. Zbliaa je do siebie idea zastpienia prostego
udostpniania naukowo uporzdkowanego zbioru przez
utworzon na jego kanwie now jakociowo cao:
Muzeum Sztuki, Muzeum Narodu, Muzeum Ludzkoci.
Dc do prawnej irzeczowej restytucji Ordynacji
Piczowskiej, Wielopolski nie pomija niemal adnej
okazji do wspomagania swoich zabiegw take wsferze
symbolicznej. Konsekwentnie gromadzi przedmioty
niosce jasn symbolik rodow iprawn, wzmacniajce,
przedstawiane na przykad wpismach procesowych,
racje ocigoci instytucji majoratu. Najrniejszymi
sposobami przejmowa pamitki rodowe: galerie
portretowe, archiwa rodowe i dobra, przynalece
faktycznie lub uwaane przez niego za przynalene
do Ordynacji. Nie ogranicza si do gwnych genealogicznych linii sukcesyjnych, starajc si skupowa
lub choby podnosi swoje prawa spadkowe nie
tylko do podstawowych siedmiu kluczy dbr objtych
aktem Ordynacji, ale take do takich majtkw, jak
Pieskowa Skaa, Sucha czy ywiec. Brak rodkw
finansowych uniemoliwi mu ostatecznie nabycie
ktrejkolwiek ztych posiadoci, jednak wszystkie
one byy symbolicznie reprezentowane w miejscu
uwaanym przez margrabiego za siedzib Ordynacji:
najpierw wKsiu Wielkim, apo wzniesieniu paacu
wChrobrzu wanie wjego wntrzach.
Wielopolski nie by znawc sztuki. Jego formacja
intelektualna miaa charakter zdecydowanie dyskursywny
iwerbalny. Zainteresowania artystyczne skupiay
si wok przekazu sownego: teatru i literatury.
Wraliwo margrabiego na jzyk sztuk plastycznych
wydaje si nieporwnanie ubosza, a zrozumienie
dla treci niesionych przez dziea architektoniczne
pytsze imniej naturalne. Sporadycznie dokonywa
zakupw dzie sztuki mniej kierujc si przy tym
kryteriami estetycznymi, bardziej majc na uwadze ideow opraw siedziby ordynacji. Jego uwagi
oogldanych, zwaszcza wczasie podry do Woch
iFrancji, galeriach izabytkach architektury s raczej
banalne. Dziea sztuki nabywa zazwyczaj stosownie
do praktycznych potrzeb, rzadziej dla odpowiadajcego
jego zamierzeniom tematu, jak w przypadku duej
ryciny zZygmuntem III. Przedstawieniu krla, ktry
uprawomocni Ordynacj Piczowsk, przeznaczy
eksponowane miejsce wgalerii wybitnych przodkw.
Dopiero wczasie ostatniej podry do Woch w1856r.,
kiedy budowa nowego paacu bya zdecydowana,
poczyni wiksze zakupy z myl o uzupenieniu

planowanego muzeum. Byy to, zgodnie zwczesnym
obyczajem, przede wszystkim gipsowe kopie klasycznych
rzeb. Podczas pobytu wBerlinie latem 1860r. naby
wmuzeum odleww gipsowych kilkadziesit rzeb dla
przyozdobienia paacu. Gromadzony przez niego zbir
obrazw nosi wyrane cechy galerii antenatw; jego
podstaw by zesp portretw rodowych, mieszczcy
si pierwotnie wpaacu wKsiu Wielkim gwnej
siedzibie Ordynacji. Skada si on przede wszystkim
zportretw czonkw rodziny Wielopolskich, wacicieli
Ordynacji Myszkowskiej od pocztku XVIII wieku.
Wielopolski kilkakrotnie podejmowa prby zebrania
zespow dzie sztuki zgromadzonych wrezydencjach,
ktre utraciy wczeniej zwizek zOrdynacj. Resztki
wyposaenia zodziedziczonego Paacu Wielopolskich
wKrakowie zabezpieczone zostay dopiero po wielkim
poarze Krakowa w1850r. Cz znich trafia do
Chrobrza iKsia, cz do wrocawskiego mieszkania
Wielopolskich.
Ksiki natomiast gromadzi Wielopolski zduym
znawstwem i systematycznie, kupujc gwnie na
aukcjach i przez zaprzyjanionych antykwariuszy.
Wymownie wiadczy o tym cytat z listu do ony
z9stycznia 1830r.: Bywam teraz od 3-7-ej wieczr
na licytacji ksiek. Wanie teraz przychodz te czci,
wktrych mam rne rzeczy do kupienia do przyszej
ordynackiej biblioteki. Kupiem bardzo pikn rycin
Zygmunta III, ktremu winnimy ordynacj. [...] Ka go
piknie wramy oprawi ibdziemy go mieli wsalonie.
Po prawej jego stronie bdzie Stanisaw August, ktry
ordynacj zatwierdzi, apo lewej krl saski, ktry na
nas rozboju nie dopuci. Postaram si opikne ich
portrety. Krl saski mgby by z tyu podklejony
portretem JW. Feliksa ubieskiego [...] Kupiem take
Ludwika Gonzag. To wanie od Gonzagw Myszkowscy,
apo nich Wielopolscy, uzyskali tytu margrabiowski
iwczenie do nazwiska.
Medal wybity zokazji 50. rocznicy reform A. Wielopolskiego (1912r.)
Wpoowie lat pidziesitych wskad biblioteki

Wielopolskiego wchodzio archiwum rodzinne liczce
8377 dokumentw, nieokrelona liczba autografw
oraz okoo 8000 ksiek. Jednak waciw podstaw
utworzenia wChrobrzu zakadu naukowego pod nazw
Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej, a ostatecznie
Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej iZapis widziskiego,
107
miay si sta zbiory gromadzone przez tego ostatniego.

Wzajemne zwizki Wielopolskiego iwidziskiego
sigay czasw Powstania Listopadowego. Wieloletni
brak osobistych kontaktw widziski przenis si
w1838r. na stae na Ukrain nie przeszkadza wrealizacji wsplnych zamierze kolekcjonersko-naukowych.
Jego kolekcja naleaa wpoowie XIX wieku do
najbardziej znaczcych wzaborze rosyjskim. Skaday
si na ni przede wszystkim powane zbiory biblioteczne, duej wartoci zesp starodrukw irkopisw.
Obok tego bogaty zbir monet, medali, kolekcja ikon,
oprawy ksikowe, zabytki archeologiczne imilitaria.
widziski by ponadto historykiem, opiekunem
imecenasem artystw, wydawc. Jego dziaalno
naukowa, mecenasowska ikolekcjonerska nie znalaza
syntetycznego monografisty.
Od lat trzydziestych XIX wieku nosi si zzamiarem
przeksztacenia zbiorw wpubliczny zakad naukowy
wzorowany na Ossolineum. Ju okoo 1842r. rozwaa
moliwo poczenia ich z bibliotek Ordynacji
Myszkowskich. Cz jego zbiorw, zwaszcza bibliotecznych spona wKrakowie w1850r., inn
umieci w1831r. wPoznaniu. J.I. Kraszewski tak go
charakteryzowa: Wspiera artystw, wydawa ryciny,
kaza przepisywa rkopisma, ksiki rzadsze po kartce
niemal kompletowa, ciga medale imonety, obrazy
i rysunki, zbroje i sprzty, a do najdrobniejszych
pamiteczek. Wpewnym momencie sam zbieracz ocenia
swoje zbiory biblioteczne na okoo 30000pozycji, do
tego trzeba doda okoo 20000 archiwaliw iznaczne,
nigdy nie zinwentaryzowane zbiory pamitek historycznych idzie sztuki. Gromadzi przede wszystkim
polonika. Po mierci widziskiego jego biblioteka,
przewieziona do Sulgostowa, zajmowaa wtamtejszym
paacu dwie sale. W1858r. Wielopolski przenis
te zbiory do Chrobrza iKsia, nastpnie doczy
do nich depozyt znajdujcy si od lat wRogalinie.
Popniejszym wczeniu do warszawskiej Biblioteki
Krasiskich, obejmoway one 25317 tomw bibliotecznych, 1031 rkopisw, 14492 ryciny, ok. 3000 monet,
246przedmiotw archeologicznych.
Wntrze dolnej sali bibliotecznej wpaacu wChrobrzu.
W 1858r. Zygmunt Wielopolski proponowa

ojcu szybk adaptacj niewykorzystywanego paacu
wPiczowie na bibliotek. Mia to by take gest
wstron czci opinii niezadowolonej zumieszczenia
zbiorw na prowincji. Odpowied margrabiego bya
charakterystyczna: Midzy Chrobrzem aPiczowem
nie ma rnicy dla tych, ktrzy woaj oWarszaw.
Natomiast umieszczenie zbiorw w Chrobrzu, na
gruncie nalecym do Ordynacji, jednak za pienidze
legowane na ten cel wtestamencie widziskiego,
ubezpieczao je iure accessionis. Sposb uspokojenia
opinii publicznej widzia raczej wszybkim rozpoczciu
publikacji zbiorw ideniu do powikszania muzeum
drog zakupu nowych kolekcji. Aleksander Wielopolski
prbowa powikszy zbiory, zabiegajc oprzejcie
znakomitej kolekcji Tomasza Zieliskiego z Kielc.
I.Jakimowicz (opierajc si na relacji Skakowskiego?)
akcentuje wyranie polityczny motyw tych stara.
Margrabia Wielopolski dla celw prowadzonej przez
siebie gry politycznej zamierza projektowan fundacj
ze zbiorw rodzinnych poszerzy ozbiory Zieliskiego.
Poszukujc ju od dawna wzorw organizacyjnych do
urzdzenia przyszej Biblioteki Ordynacji Myszkowskiej,
najmocniej zainteresowa si Ossolineum. Wielopolski
wielokrotnie odwoywa si do fundacji Ossoliskiego,
widzc wniej bezporedni wzorzec dla realizacji swoich
planw. Ich cel by identyczny: zgromadzenie ipubliczne
udostpnienie jak najobszerniejszego zbioru pamitek
narodowych idokumentw literacko-historycznych
zczasw wietnoci Polski.
Znaczne byo podobiestwo ycia Ossoliskiego
i Wielopolskiego. Obydwaj z rodzin magnackich,
cho niewspmiernej zamonoci, obydwaj zwizani
wyksztaceniem zkultur niemieck, awmodoci
obaj aktywni, cho drugoplanowi uczestnicy powsta.
Wobu rodach ywa bya pami przodkw, bdcych
symbolami Obywatela. Dalej zainteresowania naukowe:
uOssoliskiego literackie ihistoryczno-literackie,
uWielopolskiego historyczne ifilozoficzno-prawne.
Dostrzec mona take podobiestwo psychologiczne:
niech do dzielenia si wpywem na fundacj
wtrakcie jej tworzenia. Tym, co najbardziej wydaje
si wiza zamysy obydwu jest programowy, wrcz
ostentacyjny historyzm. Ossoliski za najwaniejsze
spoiwo narodowe, azarazem podoe do odrodzenia
duchowego i politycznego, uznawa jzyk polski
zczasw wietnoci Rzeczpospolitej. Najwietniejszym
tego wyrazem sta si Sownik Samuela Bogumia
Lindego, przez lat dziesi bibliotekarza hrabiego.
Sam Ossoliski z biegiem czasu coraz bardziej
archaizowa wasny styl pisarski, co wspczeni
zauwayli, zarzucajc mu nawet kostyczno stylu
izawiy, niezrozumiay jzyk. We wasnym pisarstwie
skupia si na biografistyce. Chtnie ukrywajcy swoj
osob wcieniu, zawarowa wstatucie Zakadu Narodowego niezwykle szeroki dostp do swoich zbiorw
dla wszystkich zainteresowanych, ze szczeglnym
uwzgldnieniem badaczy profesjonalnych. Ju wczeniej
specjalne
wiedeski dom Ossoliskiego otwarty by dla badaczy

istudentw. Przez jaki czas nosi si on zzamiarem
umieszczenia Zakadu wprowincjonalnym Tarnowie.
Najdobitniejszym wyrazem tych zamierze owiatowych
byo ustanowienie funduszu stypendialnego dla
ksztacenia bibliotekarzy iuczonych.
Pogldy Wielopolskiego na kwesti udostpniania
zbiorw byy zdecydowanie odmienne. Zbliao ich
to, e obydwaj wizali zamiar ustanowienia fundacji
rodowej take zobcymi legatami: Ossoliski - Antoniego
Stadnickiego iLubomirskich, Wielopolski Konstantego
widziskiego.
Co tutaj bodaj najwaniejsze, to podobne widzenie
symbolicznej roli fundacji: zakad naukowy jako
wyraz publicznej pozycji rodu w spetryfikowanym
postfeudalnym spoeczestwie stanowym. Fundacja
chroberska miaa wieczy wieloletnie starania
margrabiego o przywrcenie dawnego znaczenia
rodowi Wielopolskich. Tak wic Ordynacja bya
dla Wielopolskiego nie tylko emanacj, najwyszym
wyrazem chway rodu inarodowego posannictwa
magnaterii, ale wrwnym stopniu zabezpieczeniem
prawno-materialnym fundacji.
Ossoliski zdecydowa si oprze materialne
funkcjonowanie Zakadu na Ordynacji Lubomirskich,
jako wczenie najtrwalszej inajbardziej odpornej na
biece zmiany formie wasnoci. Sam jednak mia
omajoratach ze zdanie, zwaszcza za oszkodliwej
dziaalnoci polskich magnatw posiadajcych majtki
ordynackie. Ordynata-kuratora widzia on jednak
jedynie jako urzdnika pozostajcego pod formaln
kontrol Stanw ikuratorw.
Wielopolski mia powane podstawy, aby upiera
si przy zwizaniu fundacji zprywatnym majtkiem
i umieszczeniem go na prowincji. Po rozmowach
zAugustem Bielowskim, zarzdzajcym wczenie
Ossolineum, relacjonowa onie, e ten nalega
bardzo, by zakad nie by publiczny i przez to
by wolny od cikich stosunkw z wadzami.
W realiach Krlestwa Polskiego widzia w tym
take sposb zabezpieczenia zbiorw przed rzdow
konfiskat. Pocztkiem swym biblioteka widziskiego
dziwne ma podobiestwo do Zauskich pisa w1859r.,
majc na myli pierwsz publiczn bibliotek polsk
wywiezion po rozbiorach do Petersburga. Niekorzystny rozwj sytuacji skoni Wielopolskiego do
skoncentrowania si na pracach edytorskich. Wjego
koncepcji mia to by jeden znajwaniejszych sposobw
publicznego udostpnienia zbiorw. Formua taka miaa
wiele zalet: prenumerata pozwalaa zainteresowanym
uzyska dostp do krytycznie wydanych dokumentw
historycznych, apatronowi pozostawiaa decyzj owyborze przeznaczonych do wydania rde iwskazaniu
waciwego redaktora. Powoanie serii wydawniczej
pod nazw Biblioteka Ordynacji Myszkowskich
byo reakcj na gone dania opinii publicznej
odostp do zgromadzonych zbiorw, majcych wielk
warto dla historii kraju inarodu. Rwnie istotne

byy naukowe iedytorskie zainteresowania samego
Wielopolskiego. Wlatach 1859 i1860 ukazay si
dwa pokane tomy tego wydawnictwa, pod tytuem
Biblioteka Ordynacji Myszkowskiej. Zapis Konstantego
widziskiego. Ich zawarto doskonale wpasowuje
si w logik dziaa Wielopolskiego. W tomie
Iopublikowany zosta testament widziskiego, cz
pism procesowych i publicystycznych zwizanych
zkoczcym si wwczas postpowaniem sdowym,
dotyczcym obalenia testamentu. Najciekawsze znich
s niewtpliwie dwie mowy sdowe przygotowane
przez hrabiego ijego pniejsze komentarze do nich.
Na pocztku drugiego tomu zamieszczony zosta
obszerny komentarz Wielopolskiego do jego decyzji
o rezygnacji z zapisu i przekazaniu go rodzinie
testatora. Dla nas znacznie ciekawszy jest dobr
opublikowanych wobydwu tomach tekstw rdowych,
przygotowanych do druku przez Zygmunta Antoniego
Helcla. Wtomie pierwszym ukaza si zbir praw
powszechnych zczasw Zygmunta I, zebrany przez
Macieja liwnickiego. Zawieraj one skodyfikowany
tekst najwaniejszych praw okrelajcych porzdek
prawny, zwaszcza powinnoci i prawa obywatelskie zczasw jagielloskich. Sens takiego wyboru
publikowanego dokumentu przyblia nam, zamieszczony wpierwszej czci tomu, opis uwaszczenia
chopw wdobrach ordynackich, zapocztkowanego
w1845r. Tekst przygotowa sam Wielopolski, ktry
z perspektywy czasu wskazywa na sabo tej
drogi poprawy stosunkw wkraju. To zestawienie
tekstw konfrontowao mit zotego wieku wolnoci
i potgi Rzeczpospolitej z czasw jagielloskich
z prbami reform ekonomicznych podejmowanych
wniektrych rodowiskach polskiego ziemiastwa
w drugiej wierci XIX wieku, w myl nawoywa
demokratw. Wikszo drugiego tomu Biblioteki
zajmuj listy Jana III Sobieskiego, zwaszcza znakomita
korespondencja zkrlow Mari Kazimier. Ujawnia
ona nowy osobisty rys postaci krla-Polaka, brata-szlachcica, podkrela rol wybitnej jednostki wbiegu
historii. Listy poprzedza owiadczenie Wielopolskiego
o rezygnacji z potwierdzonego sdownie spadku
po widziskim. Deklarowanym powodem takiej
decyzji byo powszechne danie umieszczenia
zbiorw w Warszawie. Wyrany akcent autor pooy jednak na przeciwstawienie maoci swoich
adwersarzy i ponadczasowej roli wielkich rodw.
Decyzja o zwrocie zbiorw rodzinie testatora nie
wynikaa z przymusu prawnego, bya suwerenn
decyzj Wielopolskiego, ktry w tym konkretnym
przypadku postpi w myl da spoecznych,
traktujc to jako powinno obywatelsk. Publikacja
wtym samym tomie obfitych materiaw zwizanych
zJanem III Sobieskim przywouje jednoczenie koligacje
rodzinne hrabiego zkrlem. Przypomnijmy, e siostra
krlowej Marysieki bya trzecia on kanclerza Jana
Wielopolskiego.
109
Bya to ostatnia prba zmierzajca do powoania

zakadu naukowego. Rezygnacja zzapisu widziskiego
stawiaa te plany pod znakiem zapytania. Wasne
zbiory margrabiego nie daway podstaw do utworzenia
znaczcego orodka badawczego. Po zwrocie depozytu
sulgostowskiego tracia racj bytu muzealna funkcja

ukoczonego wanie paacu.
Fotografie Krzysztof Myliski
Dyrektywa dla Rady Gospodarczej dbr Chroberz i Piczw wydana przez Zygmunta Wielopolskiego, stwierdzajca, e kada pomoc powstaniu
udzielona jest grzechem przeciwko Ojczynie. Pismo ze zb. T. Kalety
specjalne

Seweryn A. Wisocki
arodowy mtlik wok Powstania Styczniowego,

ktry zaistnia wnaszej publicystyce, aprzez
to iwnaszej zbiorowej wiadomoci prawie od zaraz
po klsce insurekcji, zca premedytacj ipropagandow energi zabetany wpierwszy dziesicioleciu
PRL-u, istnieje do dzi. Ima si niestety dobrze.
Powstanie Styczniowe awansowao do jednego
zkoronnych argumentw komunistycznej propagandy,
majcych dowie rzekomo genetycznego szalestwa
Polakw. Czyli naturalnej skonnoci do porywania
si zmotyk na soce. Cel by prosty: chodzio
wkontekcie przegranej kampanii wojennej 1939r.
ijataskich matactw opoderwanie wiary narodu
wsiebie, wswoich przywdcw, azatem umotywowanie
opieki Wielkiego Brata nad Polaczkami. Co prawda
pk. Zbigniew Zauski wswojej wczenie gonej
ksice Siedem polskich grzechw gwnych wymia
owe chwyty poniej pasa, przy uyciu argumentacji
historyczno-wojskowej, ale co si przykleio, to do
dzi odklei si nie chce.
Wrd rzekomo piramidalnych szalestw wojennych,
ktrych naliczono siedem, znalazy si: zkosami na
armaty, czyli Kociuszko ibitwa pod Racawicami
(niewane, e zwyciska przy minimalnych stratach!),
z lancami na armaty, czyli szara szwoleerw
gwardii Kozietulskiego w wwozie Somosierra
(rwnie zwyciska), zdubeltwkami na karabiny,
czyli szalestwo powstacw styczniowych. Cao
klamrowaa efektowna szara Lotnej na niemieckie
czogi wfilmowej propagandwce Wajdy. Pomijajc
taki drobiazg, e nigdy we wrzeniu 1939r. takiej
szarzy nie byo, ewidentnie wida, e argumentacja
wpostaci wymowy faktw, majca kompromitowa
nas inasze walki oodzyskanie suwerennego bytu
pastwowego, polegaa zasadniczo na wykazaniu
miadcej przewagi wuzbrojeniu naszych przeciwnikw na polu walki. Znaczyo to ni mniej ni wicej
porywanie si zmotyk na soce.
Zauski omieszy to, wykazujc nonsensowno
rzekomej argumentacji, jej ewidentn anachroniczno
i nie tylko. Kociuszko - absolwent francuskiej
akademii wojennej, zwyciski dowdca wwalkach
zdoborowymi siami angielskimi wwojnie owolno
Stanw Zjednoczonych wiedzia co robi. Idiot ani
szalecem nie by. Kosa na sztorc dugo wXIXw.
bya wEuropie broni skuteczn wwalkach wrcz.
wczesne armaty nie miay nic wsplnego zXX-wieczn
Bogosawiestwo kosynierw. Ze zb. T. Kalety.
artyleri., adowane byy od przodu, odjeday po

kadym strzale kilka metrw do tyu, byy wstanie
odda dwa strzay na minut przy bardzo duej
sprawnoci kanonierw, oich celnoci nie mwic.
Dlatego Bartosz Gowacki mg zgasi czapk lont,
nie dopuszczajc do ponownego wystrzau.
Co do Somosierry, sytuacja atakujcych bya
jeszcze korzystniejsza. Kanonierzy hiszpascy po
oddaniu jednej salwy nie zdyli nawet dzia zatoczy
na stanowiska. Zreszt rozkaz wyda sam Napoleon
- bg wojny, zatem to na niego winno spa odium
rzucone przez komunistycznych propagandzistw.
Casus Powstania Styczniowego jest nieco bardziej
zoony, tak wic wymaga szerszego omwienia.
Zachowujc jako nadal obowizujce wypowiedzian
wczeniej opini oprzewadze kosy na sztorc nad
cikim i krtszym karabinem jednostrzaowym
zbagnetem wstarciu wrcz, niezbdne jest jeszcze
uzupenienie jej okilka innych, istotnych zmilitarnego
punktu widzenia informacji. Szczeglnie wany
jest rzut oka na stan armii carskiej, jej organizacj,
morale czyli zdolno bojow, atake jej uzbrojenie.
W1856r. sromotn klsk skoczya si wojna
krymska zTurcj ijej sojusznikami Angli, Francj
iSardyni. Wefekcie zacz si najbardziej krytyczny
dla caratu okres wcaym XIX stuleciu. Jak wynika
zdanych rdowych, wcigu kilku najbliszych
lat carski ustrj nie by zdolny do przeciwnatarcia.
W pi lat pniej, w 1861r. Kurt von Schlozer,
pruski przedstawiciel wojskowy w Petersburgu
tak ocenia armi carsk: Od generaa do majora wszystko jest pewne, ale bardzo ograniczone.
111
Od majora do feldfebla wszystko jest niepewne.

Zwyky szeregowiec jest nieobliczalny, pjdzie za
tym, kto na niego wpyw wywrze.1
Pod koniec 1861r., komentujc powane zamieszki
wWarszawie, konsul austriacki pisa do Wiednia:
Rosja iPolska, to pytanie przestao by, jak przed
szecioma miesicami, zagadnieniem siy. Wwczas
mogaby rewolucja energicznym zamachem wypdzi
sab ile uzbrojon armi zkraju.2
Itak doszlimy do dubeltwek na karabiny.
Aby sprawa bya cakowicie jasna, pozwol sobie
przytoczy pewien istotny kontekst historyczno-militarny, co prawda o trzy lata pniejszy od
momentu wybuch Postania Styczniowego, ale
wswojej istocie per analogiam jak ula. W1866r.
wprzegranej bitwie pod Sadow Austria utracia
na rzecz Prus hegemoni wNiemczech. Co czy
te dwie pozornie nie majce adnego zwizku
wojny krymsk iaustriacko prusk? Wspln
jest im przyczyna klski. Po prostu wietnie
wyszkolona, stojca na wysokim poziomie umiejtnoci taktycznych armia austriacka przegraa
ztego samego powodu, co armia carska: onierze
mieli karabiny gadkolufowe, adowane od przodu,
aprzeciwnicy - gwintowane, awic wielokrotnie
skuteczniejsze na polu walki.
Organizatorzy Powstania Styczniowego mieli
tego wiadomo i dlatego sprowadzali m.in.
zHolandii gwintowane sztucery myliwskie, ktre
cyniczni propagandzici spod znaku sierpa imota
pogardliwie nazywali dubeltwkami. Znaczna cz
zakupionego uzbrojenia nie dotara z powodu
zdradzieckiego wzgldem nas wywiadu francuskiego,
wsppracujcego zPetersburgiem. Cz jednak do
kraju dotara ito, co utrwali wswoich dzieach
Artur Grottger jest wiernym zobrazowaniem taktyki
partii powstaczych w walce z armi carsk.
Taktyki skutecznej, wcale nie samobjczej. Sztucery
byy jednostrzaowe, adowane od tyu. Partyzanci
ustawiali si wkrgu, wrodku byy czsto maolaty,
ktre nabijay bro wystrzelon, aco zwikszao
szybkostrzelno. Miao to szczeglne znaczenie
wprzypadku ataku Czerkiesw iKozakw. Niewszdzie wystarczaa na to ilo uzbrojenia. Rwnie
dzielnie stawali na polu walki kosynierzy. Naley
zwrci uwag na dwa znaczce fakty. Powstanie
trwao ponad ptora roku, na terenie objtym
walkami operowaa liczca sto tysicy onierzy
armia carska, astraty osobowe, jakie poniosa, nie
zostay podane do publicznej wiadomoci do dnia
dzisiejszego. I jeszcze jeden drobiazg: sztucery,
pogardliwie zdegradowane do gadkolufowej, rutowej
broni myliwskiej, przewyszay prawie dwukrotnie
donono carskich karabinw. Tak wic iwtym
przypadku nie byo porywania si z motyk na
soce, przy niewtpliwej dysproporcji si rozumianej
jako liczebna przewaga armii carskiej.
Kto uwaszczy chopw wzaborze rosyjskim:

car, czy Stefan Bobrowski?!
Utrwalone zostao w polskiej wiadomoci
z gruntu faszywe przekonanie, e w zaborze
rosyjskim paszczyzn znis ichopw uwaszczy
car Aleksander II. Sprawa miaa si zupenie
inaczej, adziaania majce na celu zwekslowanie
ewidentnych zasug w tej mierze Centralnego
Komitetu Narodowego, car podj ju w 1864r.
Ogoszenie przez cara uwaszczenie chopa polskiego
i zwolnienie go od paszczyzny byo ni mniej
niwicej kontrasygnacj ogoszonej iwprowadzonej
w ycie przez Stefana Bobrowskiego rzeczonej
reformy agrarnej.
Uwaszczenie chopw rosyjskich przez Aleksandra II rozumiane bywa wPolsce wsposb jak
najbardziej faszywy. Trudno nawet wskaza inny
problem, wok ktrego narosoby tyle nieporozumie. Opinia skonna jest sdzi, e po reformie
wie nad Wog upodobnia si do Lipiec Macieja
Boryny.Wrzeczywistoci byo zupenie inaczej.()
Bo w rezultacie uwaszczenia chop otrzyma
przecitnie ojedn szst mniej ziemi, ni uprawia
poprzednio na uytek swojej rodziny. Musia spaca
bardzo wysokie raty wykupne, zktrych ostatnie
miay by wniesione w roku 1932! Tote jego
zaduenie osigno rozmiary przeraajce.3
To samo w sobie nie byo jeszcze najgorsze.
Reforma Aleksandra II miaa na celu uczynienie chopa
niewypacalnym podatnikiem utrzymywanym pod
policyjnym nadzorem. Jak to wygldao to wpraktyce?
Wrdzennie rosyjskich guberniach chop po reformie
waciwie nie zosta samodzielnym wacicielem roli,
jego prawne <przypisanie> do ziemi bynajmniej
nie ustao. Jeszcze wpocztkach XX wieku 80% pl
wociaskich wrdzennej Rosji znajdowao si we
wadaniu ni to wsplnym, ni prywatnym. Wtym samym
czasie carski minister rolnictwa prawo chopa do
ziemi nazwa krtko <prawem do cierpienia godu>.4
Jak przedstawiaa si ta sprawa wKrlestwie
Polskim? Uwaszczenie chopw wdobie Powstania
Styczniowego byo wistocie spraw najwaniejsz,
wrcz niezbdn dla ycia narodu. Zdawa si to
dobrze rozumie tum warszawski manifestujcy
wpierwszej poowie 1861r., wysuwajc takie dania.
Gronym anachronizmem Europy wdrugiej poowie
XIXw. byo utrzymywanie przekonania, i jedynie
szlachta, to nard, i tylko ona zawiera w sobie
syntez idei narodowych, a poza ni leay, jak
je okrelano, same warstwy ujemne, oczywicie
zchopstwem przede wszystkim. Ten sposb mylenia
stanowi ewidentny krok wstecz wzgldem myli
spoeczno-patriotycznej doby Sejmu Czteroletniego
iKonstytucji 3 Maja. Anachroniczn samobjczo
takiego mylenia itakiej praktyki spoecznej najlepiej
mona sobie uwiadomi porwnujc j zprawami
specjalne
nadanymi chopom przez Tadeusza Kociuszk,

szczeglnie wUniwersale Poanieckim. To, co byo
wnim najwaniejsze warto przypomnie.
Kociuszko zmniejszy wszystkim chopom paszczyzn o 25 do 50%, a walczcym w powstaniu
zawiesi cakowicie, nadawa chopom wolno
osobist, zapewnia opiek rzdu inieusuwalno
zgruntu wypeniajcym wiadczenia na rzecz dworu.
Uniwersa Poaniecki mona okreli metaforycznie
jako przepustk, otwierajc chopom moliwo
wejcia do narodu.
W zdecydowanej opozycji do myli spoecznej
ipraktyki politycznej Kociuszki naley postawi Aleksandra Wielopolskiego. Wzgieku przypominajcym
chwilami ydowski hajdawer, adotyczcym postaci
Wielopolskiego, myl, e szczeglnie wiarygodn jest
opinia wybitnego konserwatywnego historyka Michaa
Bobrzyskiego, zawarta wtrzecim tomie jego Dziejw
Polski wzarysie. Czytamy tam oWielopolskim: Do
rzdw Krlestwa dosta si czowiek, ktry podj
si zatamowa prd rewolucyjny, ogarniajcy spoeczestwo, ipoprowadzi je na drog pracy irozwoju.
Mg to zadanie podj z wielkim powodzeniem,
ujmujc wswe rce spraw wociask. Ona jedna
moga zapanowa nad prdem rewolucyjnym, bo
wszake prd ten od dawna wuwaszczeniu wocian
widzia rodek iwarunek zbrojnego powstania. ()
Tego jednak nie pojmowa Wielopolski.() Zamiast
prd rewolucyjny okiezna, postanowi go zama.
Wielopolski () nie wznosi si ponad, lecz tkwi
gboko w pojciach warstwy, do ktrej nalea.
Zasaniajc si kodeksem cywilnym napoleoskim,
ignorujc ca histori stosunkw poddaczych
wPolsce, nie nauczony strasznym wstrznieniem,
wrd ktrego uwaszczenie wocian wGalicji si
dokonao, uznawa tylko oczynszowanie dobrowolne,
ito wciasnym zakresie. 5 Moja rekomendacja opinii
Bobrzyskiego wynika m. in. z faktu, e zarwno
on, jak iWielopolski naleeli zurodzenia do elity
szlacheckiej, ergo nie naleeli do wrogich, politycznie
zwalczajcych si obozw.
Chcc wzarysie scharakteryzowa istot reform
agrarnych pana na Chrobrzy, pozwol sobie na jeszcze
jeden cytat. We wociaskich reformach Wielopolskiego
rzuca si woczy ta okoliczno, e zmierzay one ()
do pozbawienia chopw korzyci, jaki im dawa ukaz
carski zdnia 7 maja 1846r. Prawo to wartykule
Iogaszao nietykalno gruntw idogodnoci wocian, czynio wic znich wieczystych uytkownikw
ziemi. Tymczasem Wielopolski () zasad tych nie
uznawa iuwaa ca ziemi za wasno dziedzica
Planujc swoje reformy nie tylko nie interesowa
si losem ogromnej masy chopw bezrolnych, ale
pomija takie korzyci, jakie gospodarze zamoniejsi
otrzymali wroku 1846, cofa si do wzorw roku 1807,
doklasowo ziemiaskich formu Feliksa ubieskiego.
Margrabia cigle gosi lojalno i poszanowanie

prawa, ale wdanym wypadku obowizujce ustawy
ama. Wielopolski uznawa prawo wgranicach jego
zgodnoci zinteresami ideniami klasy, do ktrej
nalea. 6
Rzeczone prawo ooczynszowaniu zostao ogoszone
5 czerwca 1862r., wywoujc ogromne wzburzenie
chopw domagajcych si zwolnienia swoich gruntw
od wszelkich ciarw na rzecz dziedzicw, czyli
wycznie uwaszczenia. Wgr wchodzio nie tylko
uwolnienie od paszczyzny lubo te czynszw, ale
take nietykalno uytkw pastwiskowych ilenych.
Projekt swoich reform agrarnych Wielopolski musia,
co oczywiste, przed wprowadzeniem przedstawi carowi
iuzyska jego akceptacj. Znowu warto wtym miejscu
przywoa M. Bobrzyskiego jako wiadka historii:
Sam Aleksander zwrci uwag Wielopolskiemu na to,
e projekt nie jest korzystny dla wocian, ten jednak
si zaci. 7 To wanie Wielopolski przeforsowa
wtedy swj punkt widzenia. Sta si on wnieodlegej
przyszoci zarzewiem buntu, ktry przerodzi si
wPowstanie Styczniowe. Wracam wtym miejscu do
problemu nader istotnego dla istnienia narodu, czyli
traktowania przez ziemiastwo mas chopskich jako
wtym wzgldzie warstwy ujemnej. Oto stosowna opinia
zepoki: Chop ciemny inieokrzesany, niewiadom
pojcia wasnoci iprawa sta za progiem budowy
spoecznej, zktr wiza go tylko przymus iktrej
wntrze byo mu obcym. 8 Tak pisze wapologii Wielopolskiego przedstawiciel do blu konserwatywnego
ziemiastwa, wprzytoczonym przedstawieniu chopw
ani przez moment nie zajknwszy si na temat, kto
ich do tego stanu doprowadzi ikto nadal stara si
ich wtym utrzymywa. Masa chopstwa, jak susznie
zauway Pawe Jasienica, jeszcze, czyli wdrugiej
poowie XIXw. wskad narodu nie zdya wej, bo
jej po prostu wej nie dano. Dla olbrzymiej wikszoci
naszego wociastwa katolicyzm stanowi namiastk
poczucia narodowego, pozwalajc odrni swojego
od Rosjanina czy Niemca. Jak na drug poow
XIX wieku to za mao. Zmiana tego stanu rzeczy,
dokonana nawet za najwysz cen, bya niezbdna
dla dalszego egzystowania narodu. 9
Rozumieli to doskonale Czerwoni, szczeglnie
najwybitniejszy z nich - Stefan Bobrowski, dla
ktrego podzia na rewolucj ireakcj jest faktem
spoecznym podstawowym, auwaszczenie chopw
dziaaniem pierwszoplanowym. Jego malowana
wdemonicznych barwach przez Biaych zdeklarowana ikonsekwentna rewolucyjno wywodzia
si z Deklaracji Praw Czowieka I Obywatela
ogoszonej przez Francuzw w1789r. oraz Manifestu
Polskiego Towarzystwa Demokratycznego, take
ogoszonego we Francji. Tote nie naley si dziwi,
i w dniu 22 stycznia 1863r., kiedy oficjalnie
rozpoczo si powstanie (walki w Kampinosie
iinnych lasach zaczy si wczeniej) ogoszony
zostaje dekret Tymczasowego Rzdu Narodowego
113
o uwaszczeniu chopw. Byo to dziaanie co

prawda postanowione wczeniej w kontekcie
trwajcych prawie od dwu lat ruchawek chopskich,
teraz zca konsekwencj wprowadzone wycie
przez premiera Rzdu Stefana Bobrowskiego
jako jedno z pierwszych. Byo ono rwnolege
zwezwaniem caego narodu do walki.
Dnia 31 marca 1863 roju Komitet Centralny poda
do wiadomoci postanowienie tej treci:
<Zuwagi, e dekret uwaszczenia wocian zdnia
22 styczniar. b. nie we wszystkich miejscowociach
ogoszony i wprowadzony w wykonanie zosta,
awaciciele ziemscy tumaczc si niewiadomoci
mogliby da od posiadaczy osad zoenia wdniu
1 kwietnia dotychczasowego okupu lub czynszu
na mocy dawniej obowizujcych przepisw, Rzd
Tymczasowy w rozwiniciu powyszego dekretu
stanowi: e takowy obowizuje wszystkich wacicieli
dbr, tak prywatnych, jak irzdowych, donacyjnych
i kocielnych, w Krlestwie Kongresowym, na
Litwie iRusi, od daty wydania go ie wskutek
tego dotychczasowy okup lub czynsz naleny
dziedzicom zdniem 1 kwietnia ustaje. Nie stosujcy
si do tego rozporzdzenia, prcz zwrotu pobranych
niewaciwie opat, na surow odpowiedzialno
naraonym bdzie.>10
Prawo nie zostao na papierze. Wswoich nazbyt
szczerych zeznaniach skadanych wadzom ledczym
Oskar Awejde, czonek Tymczasowego Rzdu Narodowego informowa otym wsposb przekonywujcy:
Dekret sta si od 1 kwietnia jasnym dla kadego,
nietykalnym i nie dajcym si ju cofn faktem.
Wasno chopa nie bya jeszcze urzdzona, ale ju
j mia, nie paci zniej ani grosza obywatelowi, nie
peni adnej powinnoci. Mymy bacznie ledzili
za wykonaniem tego dekretu, niektrzy z naszych
naczelnikw nawet siekli rzgami nieposusznych
obywateli isprzedawszy takiemu panu cay dobytek
zpublicznej licytacji, zwracali chopom bezprawnie od
nich cignity czynsz. Chopi wobec dugo trwajcego
powstania zrozumieli, e cokolwiek bdzie, ziemia
pozostanie ju na zawsze ich wasnoci. Prba
cofnicia tego, co si stao, wywoaaby straszn
katastrof socjaln. 11
W dalszym cigu swych zezna Awejde
stwierdzi, i chopi, kiedy wpeni do nich dotaro,
kto ich waciwie uwaszczy iuwolni od wszelkich
powinnoci wobec dworu, wpeni poparli powstanie.
Dostarczali podwd iwszystkiego, co byo potrzebne
insurgentom dobrowolnie ibez adnych opat. Penili
take ochotniczo sub wywiadowcz, zgaszali
si do oddziaw. Ochotnikw byo zdecydowanie
wicej ni broni itak wpowiatach wocawskim,
gostyskim iwarszawskim przykadowo naczelnicy
zmuszeni byli odmawia przyjcia do oddziaw
przynajmniej tysica ludzi do tygodnia.
Naley jeszcze odda honor czowiekowi najwaniejszemu na wczesnej scenie politycznej, jakim by
Stefan Bobrowski, faktyczny przywdca Czerwonych,.
najmodszy (23 lata) whistorii Polski premier rzdu
narodowego. W1862r. doprowadzi do powstania
Komitetu Centralnego Narodowego, ktry wmomencie
wybuchu powstania przeksztaci si wTymczasowy
Rzd Narodowy.
Stefan Bobrowski, herbu Jastrzbiec, pochodzi ze
rednio zamonej rodziny szlacheckiej zamieszkaej
na Ukrainie. Na wiat przyszed 17 stycznia 1840r.
w Terechowie w powiecie berdyczowskim. Jego
ojciec, Tadeusz Bobrowski, jak si wczenie mwio,
wada trzystu szedziesiciu duszami mskimi na stu
dwudziestu chopskich zagrodach paszczynianych.
Tak wic jego najmodszy syn Stefan istot problemu
uwaszczeniowego chopw zna zdowiadczenia
rodzinnego. Ju jako chopiec cierpia na niepohamowan
pasj mwienia prawdy woczy, zmiejsca negowa
kady pogld, ktry wydawa mu si bdny. W1856r.
podj studia na Uniwersytecie wPetersburgu na
wydziale filozoficznym. Synny Jzef Konrad Teodor
Korzeniowski, czyli Joseph Conrad wielki eglarz
iznakomity pisarz, by jego siostrzecem.
Na studiach Stefan Bobrowski zwiza si zgrupami konspirujcej modziey polskiej.. Wsppracowa
take z rosyjskimi rewolucjonistami. W 1860r.
wrci wrodzinne strony jako emisariusz polskiej
konspiracji wstolicy cesarstwa. WKijowie rozwin
energicznie dziaalno konspiracyjn. Wstpi do
tajnego zwizku rewolucyjnego, ktry przyj nazw
Kijowskie Tajne Towarzystwo, do jego polskiej grupy
o nazwie Centralny Komitet Rusi. Do jednego
z najbardziej byskotliwych wyczynw naleao
ulokowanie konspiracyjnej drukarni w synnym
prawosawnym klasztorze wawrze Peczerskiej!
Na skutek wsypy musia salwowa si ucieczk
zKijowa ina pocztku 1862r. znalaz si wWarszawie.
Tam dziki znakomitym rekomendacjom wszed od razu
wstruktury Czerwonych iwtempie imponujcym
sta si ich przywdc. Peni funkcj naczelnika
Warszawy. Stefan Bobrowski by faktycznym przywdc
powstania a do swojej tragicznej mierci wdniu
12kwietnia 1863r. wpojedynku sprowokowanym
przez Biaych. Pojedynek, przy ewidentnym lepowidztwie Bobrowskiego mia charakter politycznego
morderstwa. Egzekutorem zpolecenia Biaych by
niejaki Adam hrabia Grabowski.
Moe tych kilka sw przywoa zzapomnienia
tego, ktry uwaszczywszy chopw wprowadzi
ich do polskiego narodu. Car Aleksander, chcc
nie chcc, swoim podpisem rok pniej jedynie
kontrasygnowa reform agrarn Tymczasowego
Rzdu Narodowego pod politycznym kierownictwem
Stefana Bobrowskiego. e Traugutt doczeka si
sawy, a Bobrowski zapomnienia, to ju cakiem
specjalne
logiczne, skoro odpowiedzialni za gwne bdy

(oraz ich duchowi spadkobiercy) stali si naczelnymi
prokuratorami. Ostatni dyktator powstania poleg
zrki wroga zewntrznego, czerwony premier zgin
na wewntrznym froncie, ktrego samo istnienie
wygodniej byo przemilcze. 12
Nieporozumienia wok
Aleksandra Wielopolskiego
Pan na Chrobrzu, jak bywa nieraz tytuowany, by
ipozosta jedn zpostaci historycznych budzcych
biegunowo skrajne emocje, tako posiadajcych imponujc literatur zreszt na tych emocjach wyros.
Napompowany polsko-magnack pych, szczyccy
si europejskimi koligacjami arystokratycznymi,
posugiwa si pompatycznym tytuem Aleksander
hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski.
Szczyci si take tym, i jest potomkiem rodu, ktry
wXVII wieku zwyciy wrywalizacji opozycj
na szczytach Rzeczpospolitej potnych Zamojskich.
Dla niego istniaa tylko szlachta, areszta to bya
mierzwa imiecie. Tylko powierzchowni ludzie uwaali
margrabiego za sug Moskali. Byo powszechnie
wiadomo, e odwany ordynat nie boi si Rosjan
ani troch, korzysta zkadej okazji do pokazania
im swojej polsko magnackiej pychy, w icie
sadystyczny sposb potrafi moralnie poniewiera
generaami najwyszych stopni. Pan z Chrobrza
paktowa tylko zsamodzierc, Rosjanami gardzi.
Snu nawet marzenia, e Polacy mog wimperium
odegra rol podobn do tej, jak ju tam speniali
Niemcy batyccy. To znaczy, e mog sta si czym
wrodzaju narodu de facto panujcego. Ile treci
wsowach skierowanych do Zamojskiego: C
powiesz panie Andrzeju, szlachcic polski doprowadzi
rzeczy do tego, e zsamym imperatorem traktuje. 13
Odnosi si on zreszt zwielkopask dezynwoltur
do wszystkich, ktrych nie uznawa za rwnych
sobie. Dowody odwagi dawa margrabia wielokrotnie
wrnych okolicznociach. Jeden znich, zapisany do
jego biaej legendy nosi dat 8 kwietnia 1861r. Tego
dnia pod zamkiem warszawskim na rozkaz generaa
Chrulewa rozpocza si idiotyczna, cakowicie bezzasadna masakra zgromadzonych tam ludzi. Wykazujc
si nadzwyczajn odwag, wraz zsynem Zygmuntem
oraz doktorem Tytusem Chaubiskim przedar si
przez rozwcieczony tum, ktry obrzuci jego karet
kamieniami i- wstrzyma masakr.
Przy wielu pozytywach nad caoci mylenia
i jego dziaa wrcz fatalistycznie zaciya
anachroniczno. Potwierdzao to wielu jemu rwienych, jak choby Otto von Bismarck, dobry
znajomy Wielopolskiego. elazny kanclerz mawia,
e margrabia troszczy si wycznie o interes
stanowy, magnacki, a siy rosyjskiego cesarza
miay temu suy. I znowu warto tu przytoczy
byskotliwie efektown opini. Aleksander Wielo-
Margrabia Aleksander Wielopolski. Ze zb. J. Osieckiego.
polskiPrzedpotopowy nosoroec ze Staruni, gdyby

zmartwychwsta bardziej by pasowa do fauny obecnej,
ni markgraf do wspczesnej sobie epoki.. Przecie
ten czowiek ju w dobie Sejmu Czteroletniego
stanowiby u nas anachronizm. Dosownie tak!
Gdzieby on cierpia dziaalno takiego Kotaja
ijego Kunicy, takiego Jezierskiego, tak czarn
procesj! On przecie iJuliana Ursyna Niemcewicza
za napisanie Powrotu posa prbowaby odda
wsodaty. Wielkopolski byby pewnie znakomitym
ministrem na dworze Ludwika XV czy Katarzyny II.
Za dni tak zwanego Owieconego absolutyzmu iani
troch pniej. Przede wszystkim spoeczna, adopiero
potem narodowa tre jego programu sprawiaa, e
konflikt zCzerwonymi niepodlegociowcami stawa
si nieuchronny.14
Hipotetyczne domniemanie Jasienicy, wjaki sposb
zostaby potraktowany Niemcewicz, znajduje pene
uzasadnienie. Oto tu przed wybuchem powstania
Wielopolski wypdzi z Polski Jzefa Ignacego
Kraszewskiego! Ruch bezdyskusyjnie podlegajcy
negatywnej ocenie, tym bardziej, e Kraszewski
wtym czasie szuka znim zblienia. Ale c! Kiedy
si uwaao, e opolityce mona rozmawia jedynie
na poziomie biskupio-hrabiowskim!
Teraz pora na ewidentne zasugi hrabiego. Przede
wszystkim wykorzystujc swoj pozycj i wpyw
na Aleksandra II, odbudowa szkolnictwo wysze,
zlikwidowane przez Mikoaja Ipo Powstaniu Listopadowym. Dla przypomnienia: wdniu 9 listopada
1831r. zamknity zosta Uniwersytet Warszawski.
115
10 stycznia 1832r. zlikwidowano Korpus Kadetw

wKaliszu. Kursy prawne zaoone wWarszawie
po zlikwidowaniu uniwersytetu zamknito w1845r.,
uniwersytet w Wilnie przesta istnie w maju
1832r., liceum krzemienieckie w listopadzie
1833r. Z uczelni galicyjskich nie wolno byo
korzysta. Uderzenie majce na celu zlikwidowanie
ycia umysowego byo gbokie inie dotyczyo
samego szkolnictwa, czego dowodem jest likwidacja
towarzystw naukowych, zarwno oglnopolskich, jak
iregionalnych, wtym zaoonego przez Stanisawa
Staszica Towarzystwa Warszawskiego Przyjaci
Nauk w1832r.
Dziki Wielopolskiemu jesieni 1862r. odrodzi
si wWarszawie uniwersytet zwany Szko Gwn,
Instytut wPuawach, gimnazja iszkoy powiatowe
wcaym kraju. Podjte zostay prace nad organizacj
sieci nauczania na szczeblu podstawowym. Zjego
polecenia sprowadzano profesorw i nauczycieli
Polakw skd si dao. Prace te byy prowadzone
wimponujcym tempie.
Kolejn wielk zasug margrabiego byo spolszczenie caej administracji Krlestwa iwyrzucenie
z niego obrusitielej i czynownikow, ktrzy
wposzukiwaniu karier masowo napywali zodlegych
guberni cesarstwa. Wadz AleksandraII uznawa
Wielopolski bez zastrzee, ale wycznie jako krla
polskiego. Rwnie na polu polityki midzynarodowej mia on posunicia korzystne dla polskiej
racji stanu. Wiza si zliberalnym, sowiaskim,
zdecydowanie antygermaskim kursem polityki
Petersburga, wzwizku zczym ywi nadziej na
przyczenie ziem zaboru pruskiego iaustriackiego.
Naley przypomnie, e od 1861r. losy kraju znalazy
si praktycznie wycznie wrkach margrabiego.
Przeciwstawienie si Wielopolskiego ruchowi wocian
iwysuwanemu przez nich hasu uwaszczenia zmioto
Wielopolskiego i uczynio zbdnym wysiek jego
pracy dwuletniej. 15
iPolakw, atake bezporednio do walki przeciw

partiom powstaczym, by hrabia Micha Mikoajewicz
Murawiew zwany Wieszatielem. Wprzedmowie do
II. wydania pamitnikw najwikszego wroga Polakw
znajduje si jego lapidarna charakterystyka: czowiek
zoony zrzymskiego prokonsula itatarskiego chana.
Wileski dyktator zwoli cesarza Aleksandra II,
postpowa bezwzgldnie na dwu polach: dziaa
doranych, majcych na celu zdawienie powstania
itu zasyn zwyprzedzajcego epok okruciestwa
idalekosinych - zakadajcych cakowit rusyfikacj
tych ziem w nieodlegej przyszoci. Rzeczone
okruciestwa przysoniy w naszej historiografii
owiele bardziej szkodliwy wostatecznym wymiarze
politycznym, program wyrosy z fanatycznego
nacjonalizmu rosyjskiego.
Wwalce Murawiew posugiwa si kamstwem
owrcz monstrualnych wymiarach. Jednym znajwikszych jego kamstw byo bezczelne twierdzenie
o odwiecznej rosyjskoci, rosyjskim pochodzeniu
iprajzyku ludnoci Litwy iRusi ergo nie moe
by mowy ojakiej rusyfikacji, ajedynie opowrocie
do rosyjskich korzeni ludu ijego prawosawnej wiary,
zniszczonych przez polskich panw i katolickich
ksiy! Oto kilka prbek zPamitnikw Wieszatiela.
Znajdujc koniecznem jeszcze bardziej osabi
dziaania buntownicze w guberni Kowieskiej,
zaludnionej przez fanatycznych katolikw pod bezporednim wpywem biskupa Wolonczewskiego,
zmuszony byem przedsiwzi rodki (). Ten duch
buntowniczy obywatelstwa nidzkiego jeszcze bardziej
si rozwin podczas zbrojnego powstania 1863roku.
Tak mona wlapidarnym skrcie scharakteryzowa

pana na Chrobrzu ijego dziaalno polityczn
wdobie przedpowstaniowej, uwzgldniajc oczywicie
uprzednie uwagi odnoszce si do kwestii chopskiej.
Poniewa chopstwem (inie tylko) gardzi, aroli
iznaczenia przemysu nie rozumia, wic musiao
go spotka to, co spotkao. Upadek Wielopolskiego
dokadnie przewidzia Bismarck i to w czasie,
kiedy margrabia by uszczytu potgi. Ostatnimi
laty wrd historykw wyranie przewaa opinia, e
gdyby Wielopolski zdecydowa si na uwaszczenie
chopw, do powstania by nie doszo
Co faktycznie zdziaa Murawiew Wieszatiel?

Postaci cynicznie wykorzystujc, wwymiarze
zgoa totalitarnym konflikt midzy kocioem bizantyjskim arzymskim do wynarodowienia Litwinw
Micha Murawiew Wieszatiel. Ze zb. J. Osieckiego.
specjalne
Nie mogo ono jednak uzbroi tak licznych band, jak

inne gubernie, poniewa nie tyle tam osad szlacheckich,
wiksza za cz ludnoci bya prawosawn. ()
O zbrojnym powstaniu mohylewskim nie mwi
tu szczegowo () rozpoczte wdniu 17kwietnia
zakoczyo si ju na pocztku maja 1863 roku prawie
bez udziau naszych wojsk, a jedynie za pomoc
naszych wocian prawosawnych; oni to wyowili po
lasach idworach wszystkich panw, gimnazyastw
iszlacht, ktrzy uformowali bandy. () Woglnoci
kierunek przeciw rzdowy najwicej si przejawia
wpowiatach Poockim, Dryzieskim iDynaburskim
t.j. tam, gdzie pierwej byo Kolegium Jezuickie (do
roku 1817) igdzie si najbardziej utrwali fanatyzm
katolicki. () Nie bd szczegowo wspomina
dziaania wszystkich osobistoci, ktre od roku 1831
byy gwnymi kierownikami spraw miejscowych, ich
gupoty inie pojmowania ani pooenia kraju, ani
dnoci polskich; ich nieznajomoci historyi tych
odwiecznie rosyjskich krajw.16
Naley zwrci uwag na mimowiedne wiadectwo Wiesztiela, jak szeroko rozprzestrzenio si
powstanie wiosn 1863r. na terenie Litwy iRusi,
jak silne byy partie insurgentw, przy jednoczesnej
saboci carskiej armii, ktra bez pomocy kup
sfanatyzowanego ruskiego chopstwa nie byaby
wstanie pokona powstacw. Tak wic orem,
ktrym posuy si Murawiew bya prowokacja
i wykorzystanie rywalizacji midzy kocioami
prawosawnym ikatolickim.
Chcc uzmysowi metody Murawiewa wtym
drugim, dla nas wswych dalekosinych, zowrogich
skutkach odczuwalnych do dzisiaj groniejszym
programie dziaa, przytocz dalsze, stosowne
fragmenty jego Pamitnikw.
() gwn spraw w kraju byo wzmocnienie
bytu ludnoci wiejskiej, zniszczenie nad nimi wadzy
buntowniczych panw iprzycignicie ludu do rzdu
() Od sierpnia 1863 roku wtych powiatach wktrych
powstanie byo ju zniszczone, mianowani byli rosyjscy
porednicy iczonkowie komisji weryfikacyjnych, tak,
i pod koniec roku we wszystkich prawie powiatach
byli rosyjscy dziaacze do spraw wociaskich.()
Waciciele upadli na duchu, wocianie podnieli
gowy iuczuli nowe ycie. Obok tego przedsiwzite
zostay rodki dla wzniesienia prawosawnych cerkwi,
podtrzymania duchowiestwa izaprowadzenia tam
wszdzie szk rosyjskich. () ywio rosyjski ody
wcaym kraju wszdzie zaczto mwi po rosyjsku,
a duchowni prawosawni, bdcy pierwej prawie
niewolnikami ksiy i panw, zaczli pogardza
dawnymi wadcami.()17
Itak doszlimy znw do kwestii chopskiej jako
gwnej sprawy w kraju. Pomijajc wszystkie
wtym wzgldzie przekamania oto sam Murawiew

potwierdza, znw mimowiednie, suszno mylenia
i dziaania Czerwonych, a nie Wielopolskiego!
Murawiew niszczy wszdzie wpyw duchowiestwa
katolickiego, ktremu to wane! przypisuje
wycznie powstanie roku 1863, nie uwzgldniajc
wcale poczucia narodowego. Dlatego te na znacznych obszarach Litwy, Rusi Czarnej i Biaorusi
zaprowadzi prawosawie. Na tego moskiewskiego
satrap nie wolno patrze li tylko w przedziale
czasowym 1863 1865, kiedy sprawowa despotyczn
wadz wWilnie. Wtym czasie sta si on wteorii
iwpraktyce twrc programu politycznego obejmujcego dokadnie wszystkie zamiary iposunicia
Rosji wzgldem Polski.
Nic si nie stao, nic si nie powiedziao od
roku 1864, co by nie byo znim wnajzupeniejszej
zgodnoci. Wszystkie rozporzdzenia, wszystkie
ukazy, wszystkie urzdzenia Czerkawskiego, Bezaka,
szkoy, jzyk, administracja, sdy, wszystko wiernie
wedug tego programu wykonywano. () Apierwsze
miejsce trzyma przeladowanie religijne: gdy katolik
i Polak SA synonimami, a osabienie wpywu
katolickiego jest jednym z gwnych rodkw
dziaania przyszego rozwoju elementu rosyjskiego,
ktry musi by nieodczny od prawosawia. ()
Murawie zna si na tym, wczym zguba Polakw.18
Program polityczny Murawiewa wzgldem
Polski i narodu polskiego realizowany by brutalnie od 1864 do 1905r. Potem nastpio pewne
zagodzenie kursu.
st
Przypisy:
1. J. Kucharzewski, Lata przeomu, Warszawa, 1928, s. 36.
2. A. Szelgowski, Dzieje Polski wczasach powstania styczniowego, w: Polska, jej dzieje ikultura, t. III, Warszawa, b.r., s. 350.
3. P. Jasienica, Dwie drogi, Warszawa, 1988, s. 18-19.
4. Ibidem, s. 20.
5. M. Bobryzyski, Dzieje Polski wzarysie, t. III, Warszawa, 1931,
s. 206-207.
6. H. Grynwaser, Pisma, t. III, 1951, s. 75.
7. M. Bobrzyski, op. cit., s. 214.
8. H. Lisicki, Aleksander Wielopolski, t. I, Krakw, 1878, s. 180.
9. P. Jasienica, op. cit., s. 39.
10. J. K. Janowski, Pamitniki opowstaniu styczniowym, t. s. 318.
11. P. Jasienica, op. cit., s. 209-210.
12. Ibidem, s. 268.
13. Ibidem, s. 49.
14. Ibidem, s. 46.
15. H. Grynwaser, Pisma, t. III, s. 108.
16. Pamitniki hr. Michaa M. Murawiewa Wieszatiela, Krakw,
1899, s. 60-64.
17. Ibidem, s. 66, 68, 69.
18. St. Tarnowski, Przedmowa wydawcy, Pamitniki M. Murawiewa,
s. 15
117

Boena Piasecka
okresie Powstania Styczniowego pojawiy

si rne wydawnictwa konspiracyjne. Byy to
broszury, ulotki, ale take czasopisma. Wydawnictwa
prasowe ukazyway si gwnie wWarszawie. Poza
stolic wychodziy nieliczne tytuy, wtym wydawana
przez organizacj Czerwonych Prawda. Niestety,
zachowa si tylko jeden numer tego periodyku
drukowanego w Kielcach 2 wrzenia 1862 roku
(wdrukarni Prawdy). Liczy 2 strony imia format
20 x 25 cm. Ten jedyny numer przechowywany jest
wBibliotece Jagielloskiej, oprawny razem zlwowskim
periodykiem otym samym tytule. Dwie karty periodyku
to otyle wany druk dla historii Kielc, e jest on
pierwszym pismem ocharakterze publicystycznym,
ktre zostao wydrukowane w naszym miecie.
Niezachoway si jednak pozostae numery tego
tytuu wydawanego wKielcach. Stan zachowania
oryginalnego egzemplarza jest bardzo zy is miejsca,
kiedy odczytanie tekstu nastrcza duo trudnoci,
albo jest wrcz niemoliwe. Oryginalny dokument
zamieszcza Jagielloska Biblioteka Cyfrowa, sygnatura
druku oryginalnego: 907 III Rara. Wnaszej Bibliotece
przechowujemy kopi mikrofilmow. We wstpie tego
pisma zamieszczono tekst wformie manifestu, odezwy
do narodw Europy osolidarno wwalce Polski
oniepodlego. Wdalszej czci s Wiadomoci
miejscowe, wktrych poddano krytycznemu osdowi
posiedzenia rad powiatowych, ana kocu informacja
orzekomych duych grupach partyzantw wlasach
kieleckich ipanice wywoanej tym wydarzeniem wrd
miejscowej szlachty. Niezwykle charakterystyczny jest
jzyk tekstw, peen emocji, uczucia ipasji. Polemiczny
charakter Prawdy wiadczy oradykalnym stosunku
do wczesnej rzeczywistoci politycznej ispoecznej
okresu przedpowstaniowego wKrlestwie Polskim.
Nr 2 Kielce Wrzesie 1862

PRAWDA
Nie mg nas wrg zama ani mordami ani
przeladowaniem: tysice ofiar pado pod kulami
odactwa, zaludnio pustynie Sybirskie imoskiewskie
kazamaty anard niezachwiany stoi pod kulami,
wydaje ofiary, odrzuca wszystkie kamane ustpstwa
iwoa: Jednego chcemy, ojedno woamy. Chcemy
Polski wolnej, caej, niepodlegej, chcemy aby rzdy
Moskiewskie i Niemieckie nie plugawiy witej
ziemi naszej.
Europa caa patrzy na to mczestwo Narodu,

na t niesychan stao; serca Narodw wzruszyy
si iNarody mwi. Tak, Polska yje iy musi by
Nard, ktry wytrzyma co Ona wytrzymaa, ktry
tyle razy by kuszony anie ugi si, ten Nard nie
zginie. Iludy si burz woajc oPolsk, arzdy
musz sucha gosu ludw iodzywaj si do Cara
aby Polsk uspokoi, bo bez tego ioni take spokoju
mie nie bd.
Trzeba wic nowej komedii dla Europy: nastrczy
si Polak, zdrajca ikat Ojczyzny swojej, ktry si
podj odegrywania tej komedii, aCar dodaje mu
do pomocy godnego syna Mikoaja, brata swego
Konstantego. Oni to przynosz aski, ustpstwa
ireformy, atak zostanie Aleksander woczach Europy
liberalnym carem, reformatorem i odnowicielem:
wysze klassy w Narodzie uspokoj si tytuami
i urzdami, a dla Narodu Sybir i szubienica!
Tylko cicho eby ani jk jeden nie dolecia uszu
Europy, eby cywilizacja zachodnia nie przestaa
wielbi carskiej cywilizacji. Ta komedja odgrywa si
tylko dla czwartej czci Narodu; reszcie nie wolno
si nawet odzywa i Aleksander mwi Europie:
C chcecie Polska ma reformy: aLitwa iRu to
nie Polska, to Rosja. Krlestwo przyjmuje reformy,
aoRusi iLitwie ani myli.
Atym czasem Cytadela iModlin przepenione;
co tydzie wznosi si szubienica na stoku Cytadeli;
asko dawca i reformator carski wasnorcznie
zamienia kul na stryczek imd nasza wisi na
ohydnym powrozie, dla postrachu uaskawionego
i zreformowanego Narodu, wystawionego przed
Europ jako banda zoczycw, zgraja zbrodniarzy
iburzycieli. Ani wiek, ani zdrowie nie wstrzymaj
rki kata; nieszczliwa ofiara musi patrze na
ostatnie drgnicia towarzysza swego a kobiety,
dzieci, starcw, ktrzy paczem i modlitw mi
okaza zgroz iwspczucie, okadaj batami kozacy
apolicjanci cign do wizienia. Ciesz si Narodzie
masz aski ireformy. Wrg katuje ajeszcze szydzi
chwali si zdokonanych morderstw, odwet znaszej
strony nazywa zbrodni, chce ebymy si wyrzekli
praw naszych, narodowoci, ebymy splamili ca
przeszo nasz aodwouje si do serc naszych, do
szlachetnoci naszej, do tej przeszoci ktryby chcia
jednym zamachem zniszczy do szcztu. Odpowiedzmy
co nam ka serce, przeszo i powinno nasza.
Nakazuj nam trwa do koca, sta nieustraszenie
specjalne
na stanowisku narodowym prowadzi z wrogiem

nieubagan walk bez przerwy, bez umw iustpstw
dopki ostatniego wroga zPolski nie wypdzim.
Wiadomoci Miejscowe
Zdniem 25 Sierpnia rozpoczy si posiedzenia Rad
Powiatowych wGubernji Radomskiej. Po tylokrotnych
dyskusjach jakie kwestja tyche wywoaa, mielimy
prawo spodziewa si e kady obywatel kraju,
godzien tego nazwiska, wyrobi sobie dostateczne
przekonanie o nicoci instytucji, ktra stworzona
pod batem moskiewskim, nie moga mie innego
celu jak tylko pokazanie wiatu mamida liberalnych
usposobie rzdu, dla nas za bya nikczemnym
szyderstwem przeciw ktremu wszelkimi siami
protestowa powinnimy. Ajednak wstyd przyzna,
s ludzie ktrzy nie wahaj si odgrywa czynnej
roli wtej ni []charakterem niby wybracw zgrona
wspobywateli godno t szargaj po przedpokojach
carskich sualcw, a nazbierane w nich brudy
izaraz roznosz usuni tam, gdzie zwyky ajent
patny pienidzmi moskiewskimi wstpu znale by
nie mg. I ci panowie, ktrzy przekonanie swoje
sprzedaj za ucisk rki margrabskiej, za obietnic
krzesa wRadzie Stanu uwaaj si za co lepszego
od tych ktrzy za pienidze peni sub moskiewskich
ogarw iszczyc si bahym tytuem, ktry kupiony
podoci, zamiast spodziewanych zaszczytw znaczy
ich czoa na wieczn hab iodrzucenie wobliczu
Narodu! Panie Prezesie jednej zRad Powiatowych,
ty ktry po krtkiej zWielopolskim rozmowie sta si
tak gorliwym wrozkrzewieniu jego zasad, do ciebie
to take mwimy; nazwisko Twoje na dzi jeszcze
pozostaje wpcieniu lecz pamitaj, e ten ktry
ci kupi tytuem i obietnic za garci kozactwa
kryje dzi wielko swoj anard ktry zdradzacie
stoi i sta bdzie bo w nim wiara i moc, w nim
ycie inadzieja.
Jako dowd ile trdu izgnilizny gniedzi si wonie
wielu czonkw Rad Powiatowych, niech nam posuy
pierwszy krok jakim Rada Powiatu Miechowskiego
daa znak swojej dziaalnoci. Pierwsze jej zebranie
przypado w dniu, w ktrym miasto i okolica
zgromadzone przy skromnym katafalku bagao Boga
oprzyjcie nowej mczeskiej zona Narodu ofiary,
kiedy wsercu kadego Polaka wspomnienie trupa
drgajcego na szubienicy, palio pragnieniem zemsty
inienawici dla katw. Czonkowie Rady poczli
radzi czy godno ich i bezpieczestwo pozwala
uczestniczy waobnej, bratniej modlitwie. Radzili
i podczas naboestwa dwaj tylko z ich grona,
zwstydem na czole, wmieszali si wtum kocielny.
C wstrzymao reszt?... atwa odpowied. Czy godzi
si szlachcicowi szanujcemu pami swych antenatw,
westchn do Boga za biednym rzemielnikiem?
Czy godzi si sudze moskiewskiemu modli si za
dusz buntownika, ktry mia targn si na czonka
carskiego domu? Odziki Wam ecie mieli dosy

odwagi, tak jasno wypowiedzie czem jestecie idokd
dycie dziki Wam ecie mieli dosy odwagi, tak
jasno wypowiedzie waszej zgnilizny ! Zdala od nas
rozbierajcie wane kwestje jakiemi Pan Wasz bawi
Wam si pozwoli ispoczywajcie na laurach, dopki
gos sdu narodowego nie powoa Was przed siebie!
Ogoszony publicznie list Administratora Dyecezji
Kieleckiej do Naczelnika Rzdu Cywilnego dowodzi,
jak atwo czowiek siedzcy na dwch stokach, straci
moe rwnowag.
Od pewnego czasu rozniosa si unas faszywa
wie ogromadach partyzantw ukrywajcych si
wlasach naszego Wojewdztwa. Wie ta strasznem
dreniem przeja sabe, bo zgnie, nerwy niektrych
panw. Powstaniec, to wrg ich najzacitszy, to
potwr mieszajcy pokj ich pasoytnego ycia. Wic
potomki karmazynw uciekaj si, pod zawsze dla
nich, dobrotliw opiek rzdu, proszc go opomoc
do wyledzenia iujcia widm, ktre mi sen ich
bogi przerywa. Dajemy przykad. P. Stefan
Hr. Potocki rzdca Piotrkowic w Proszowskiem,
zasyszawszy o jakich ludziach ukrywajcych si
w jego lesie, wzi ich za powstacw i wezwa
podego kapitana andarmw Giro zMiechowa, aby
bezzwocznie zjecha na obaw gerylasw polskich.(!)
Poszukiwania andarmskie nie odkryy nikogo, bo
nikogo nie byo, ale nam wcaem wietle zajaniaa
podo pana hrabiego.
We wszystkich prawie miastach imiasteczkach
naszych, odbyy si aobne naboestwa za spokj dusz
trzech nowych mczennikw wolnoci: Jaroszyskiego,
Rzocy iRyla. Dnie mierci ich, 21 i25 Sierpnia,
zapisane zostay w Kalendarzu Narodowym, jako
uroczyste wita, ktre odtd corocznie aobnemi
naboestwami imodlitwami za dusze ich ipomylno
Ojczyzny obchodzonemi bd.
Odbito wDrukarni Prawdy Cena egz. gr. 10

Piecz okrga: Bibliotheca Jagiellonica
st
Bibliografia
1. Mieczysaw Adamczyk: Cztery epoki prasy Kielecczyzny 1811-1956. Krakw-Kielce, 1991.
2.Leon Wasilewski: Tajna prasa rewolucyjna wzaborze
rosyjskim w dobie popowstaniowej. Exlibris, nr 6.
Krakw, 1924.
3. Prasa polska wlatach 1661-1864. Warszawa, 1976.
119
Walery Przyborowski
niestrudzony dziejopis Powstania Styczniowego

Piotr Wdowski
ikt tyle nie zebra materiaw, nikt ich

ztakim trudem nie otrzsa znaleciaoci
rnych, zprzesady, zrozmylnego iprzypadkowego
faszu inieuctwa; nikt przeto nie zy si tak cile
zwypadkami iludmi wystpujcymi na wczesnej
arenie dziejowej jak Przyborowski1.
Tak ocenia wkad Walerego Przyborowskiego

w badania nad Powstaniem Styczniowym inny
historyk i uczestnik powstania Marian Dubiecki
(18381926) w recenzji pitego tomu Dziejw
1863 roku wydanego po mierci pisarza przez
Henryka Mocickiego w 1919 roku2. W zwizku
ze 150 rocznic wybuchu Powstania Styczniowego
oraz zbliajc si 100rocznic mierci powstaca
iautora najobszerniejszej historii tego powstania warto
przypomnie jego interesujc posta idokonania.
Walerian Zygmunt Lucjan Przyborowski urodzony
27 listopada 1845r. wDomaszowicach koo Kielc
pochodzi zrodziny ziemiaskiej herbu Sulima. Przyborowscy s jedn zkilkudziesiciu najstarszych rodzin
szlacheckich wPolsce. Walery by drugim zkolei
dzieckiem Ignacego Przyborowskiego podoficera
artylerii cikiej zPowstania Listopadowego iTekli
Biechoskiej. Chrzest przyj w kociele parafii
ewangelickoaugsburskiej wKielcach3. Wzrastajc
watmosferze umiowania dziejw ojczystych itradycji
narodowych wynis zdomu rodzinnego zamiowanie
do literatury i historii. Z pewnoci te sytuacja
rodzinna ipostawa ojca przyczyniy si do pewnej
indyferencji religijnej, ktra moga mie wpyw na
rozwj tolerancji dla osb o innych wyznaniach
religijnych pniejszego pisarza ihistoryka4.
1 M. Dubiecki, Dzieje 1863 roku przez Autora Historii dwch lat
(Walerego Przyborowskiego). Tom pity. Wyda Henryk Mocicki,
Kwartalnik Historyczny, t. 34, 1920, s. 169-170.
2 Najwaniejsze dziea W. Przyborowskiego opowstaniu styczniowym:
Ostatnie chwile Powstania Styczniowego, t. 14, Pozna 18871888,
Historia dwch lat 1861-1862, t. 15, Krakw 1892-1896, Dzieje
1863 roku, t. 15, Krakw 1897-1919, wsumie 14 tomw. Opublikowa
ponadto Wspomnienia uana 1863 roku, t. 12, Pozna 1874 i1878.
3 J. Figarska, Uwagi do biografii Walerego Przyborowskiego,
Przegld Humanistyczny, 1977, nr 6, s. 173174.
4 Naley podkreli, e wswojej twrczoci publicystycznej, literackiej
i historycznej nie odnosi si z niechci do adnej religii, pomija
czynnik wiatopogldu religijnego, jako decydujcy wrnego rodzaju
sporach literackich ihistorycznych; przeszed na wyznanie rzymsko
katolickie na kilkanacie lat przed mierci zob. J. Figarska, Uwagi
do biografii Walerego Przyborowskiego, s. 174.
Walery Przyborowski. Ze zb. Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej.
Lata szkolne
Przyborowski pobiera nauki wKielcach, anastpnie wRadomiu. Wmiecie nad Silnic uczszcza
do Instytutu Naukowego Wyszego, prywatnej szkoy,
ktrej przeoonym by Herman Hiller5.Wznajdujcej
si wradomskim archiwum Kolekcji Rodziny Walerego
Przyborowskiego jest wiadectwo ukoczenia przez
Przyborowskiego IV klasy w tyme Instytucie
zczerwca 1861r. Wynika zniego, e by dobrym
uczniem. Nawiadectwie przewaaj oceny celujce
zjzyka polskiego, jzyka rosyjskiego, geografii,
historii powszechnej i rosyjskiej, nauk przyrodniczych oraz oceny dobre zjzykw: aciskiego,
niemieckiego ifrancuskiego, arytmetyki ialgebry,
geometrii, kaligrafii, natomiast zreligii irysunkw
oceny bardzo dobre azachowanie wzorowe6.
5 A. Massalski, Szkoy rednie rzdowe mskie na ziemi kielecko
radomskiej wlatach 18331862, Kielce 2001, s. 288.
6 Archiwum Pastwowe w Radomiu (APR), Kolekcja Rodziny
Walerego Przyborowskiego, k.1.
specjalne
Budynek Wyszej Szkoy Realnej wKielcach. Ze zb. Jerzego Osieckiego.
W roku szkolnym 1861/1862, ktry rozpocz

si dopiero wstyczniu 1862 mody Przyborowski
krtko uczy si wKieleckiej Szkole Wyszej Realnej.
Funkcjonowaa ona wlatach 18451862. Jego pobyt
wszkole przypad na wzmoony okres patriotycznej
aktywnoci modziey przed wybuchem Powstania
Styczniowego. Uczniowie tamtejszej szkoy czynnie
uczestniczyli w wystpieniach, mimo zaostrzenia
przepisw policyjnych i podporzdkowania szk
w Krlestwie wadzom wojskowym. Za udzia
w manifestacjach znalaz si wkrtce na licie
12uczniw zagroonych wydaleniem ze szkoy7.
Powstaniec 1863 roku

Prawdopodobnie latem Przyborowski przeprowadzi si do Radomia, gdzie kontynuowa nauk
wtamtejszym Mskim Gimnazjum Rzdowym, ktre
po Powstaniu Styczniowym przeksztacone zostao
przez wadze zaborcze na Gimnazjum Gubernialne
Radomskie. Tu, jako ucznia klasy szstej zasta go
wybuch powstania8. Tydzie po nocy styczniowej
wyruszy zkilkoma kolegami ibratem ciotecznym
Stanisawem Biechoskim do obozu Mariana Langiewicza. Nastpnie walczy pod dowdztwem Zygmunta
Chmieleskiego igen. Jzefa Hauke Bosaka na
terenie guberni radomskiej9. Przyborowski musia
7 A. Massalski, Szkoy rednie rzdowe, s. 268.
8 W. Dbkowski, Walery Przyborowski we wspomnieniach, Kontakt,
1985, nr 8, s. 1821.
9 J. Figarska, Uwagi do biografii Walerego Przyborowskiego, s. 106,
115; M. Kaczmarska, Walery Przyborowski (1845 1913) powieciopisarz, dziennikarz, pedagog, historyk Powstania Styczniowego, w:
Zziemi radomskiej idla niej, pod red. G. uszkiewiczowej, Radom
1998, s. 142; por. E. Pawlak, Walery Przyborowski szkic biograficzny, w: Walery Przyborowski iJzef Brandt, red. K. Stpnik, M.
Gabry, Lublin 2007, s.229; niektre publikacje podaj, e Przyborowski
poszed do powstania, jako ucze gimnazjum kieleckiego (zob. m. in. S.
zatem przemierzy w oddziaach wymienionych

dowdcw obszary wojewdztwa sandomierskiego
ikrakowskiego. Niestety, bliej nie znane s jego
losy, jako powstaca 1863 roku.
Po latach pytany przez ks. Jana Winiewskiego,
zktrym pracowa wSzkole Handlowej wRadomiu
owalk powstacz, opowiada:
Ato pod w. Krzyem, majc jaki stary powizany
pistolet, wypaliem do pdzcego na koniu moskala
aten znw do mnie. Wida, e nam obydwom rce
dray, bo on rzuci si wjedn aja wdrug stron.
Miaem raz cudowne zdarzenie powierzono mi wane
papiery, bym je zanis, dokd naleao, inocowaem
w pewnym dworze na facjacie. Nagle budzi mnie
stukanie wokno zerwaem si zposania, biegn
do okna, patrz, atu za drzewami wida byszczce
przy ksiycu kozackie piki cicho podjedali do
dworu na rewizj. Dziwna wtem bya Opatrzno
Boska nade mn bo ktby mg uderzy wszyb
wysoko na facjacie? Widzc wielkie niebezpieczestwo,
spuciem si oknem wd, skoczyem do ogrodu,
do sztachet, na drog idalej do lasu. Tak uniknem
niebezpieczestwa ispeniem rozkaz10.
Wjednej zbitew mia zosta ranny. Nastpnie
przedosta si za kordon do Galicji, gdzie leczy
Mijas, Trubadur Wolnoci, w: witokrzyskie szlaki literackie, d
1973, s. 118 - 119, anawet student Szkoy Gwnej zob. M. Olszewska,
Studenci z Krlestwa Polskiego przed powstaniem styczniowym,
Warszawa 2004, s. 16 17. Kwesti t wyjania J. Figarska powoujc si na listy obecnoi uczniw gimnazjum radomskiego znajdujce
si wAPR potwierdzajce przystpienie Przyborowskiego do powstania z grup kolegw z gimnazjum w Radomiu (J. Figarska, Walery
Przyborowski - Z biografii i twrczoci dla modziey, Studia
Kieleckie 1977, nr 3, s. 105116).
10 Ks. Jan Winiewski, Wspomnienie o Walerym Przyborowskim,
Sowo,1923, nr 133, s. 2.
121
si z odniesionych ran. Za udzia w powstaniu

zosta aresztowany przez wadze carskie iosadzony
w wizieniu, z ktrego dziki czyjej interwencji
zosta zwolniony11. W aktach komisji ledczych
nazwisko jego nie wystpuje12, co moe wiadczy
o zaangaowaniu w uwolnienie Przyborowskiego
kogo znaczcego, kto mg zatrze lady jego udziau
wpowstaniu. S to jednak tylko przypuszczenia. Po
klsce powstania Przyborowski wrci do radomskiego
gimnazjum, ktre ukoczy w1865r. wwieku 20 lat.
Student Szkoy Gwnej, Publicysta, historyk,

literat inauczyciel
Wpadzierniku tego roku podj studia na wydziale FilologicznoHistorycznym Szkoy Gwnej
wWarszawie13. Pobyt wSzkole Gwnej otworzy
trzydziestopicioletni, znaczcy idecydujcy okarierze
Przyborowskiego warszawski okres jego ycia. Trwa
on do koca XIX stulecia, do roku 1900, kiedy drugi raz
si oeni iprzenis do Radomia. Niewtpliwie nieby
to jeszcze kocowy etap ksztatowania osobowoci,
poszukiwania. W najwikszym stopniu natomiastokres wytonej dziaalnoci pisarskiej, zarwno
wsferze beletrystyki, publicystyki ioczywicie pracy
historycznej wzakresie Powstania Styczniowego.
Na okres studiw w Szkole Gwnej od 1865
do prawdopodobnie 1868r.14 przypada fascynacja
Przyborowskiego pozytywistycznymi koncepcjami
Henryego Thomasa Buckleazawartymi wHistorii
cywilizacji wAnglii 15. Zainspirowany deterministyczn
11 B. Cioch, Walery Przyborowski wocenie wspczesnych ipotomnych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, 1996, z.32, s.17;
S. Wjcikowa, Zbir Walerego Przyborowskiego, s.337 podaje, e
dosta si do niewoli anastpnie skazany na kilka lat wizienia, co
raczej nie zgadza si zjego dalszymi losami, bo po powstaniu wrci
do gimnazjum, ukoczy je iw1865r. podj studia wSzkole Gwnej.
12 S. Kieniewicz, G. Skotnicka, Przyborowski Walery (18451913),
w: PSB, t. 29, Warszawa 1986, s.81-84.
13 Szkoa Gwna Warszawska 1862-1869, Krakw 1900, t. 1, s. 296.
14 Przyborowski by studentem jeszcze w roku 1868, co potwierdza
wiadectwo na wolne zamieszkiwanie wWarszawie wydane dla niego,
jako studenta Szkoy Gwnej Warszawskiej wystawione w sierpniu
tego roku. Jednak w duplikacie zawiadczenia z marca 1884r. wydanego przez rektora Imperatorskiego Warszawskiego Uniwersytetu
znajduje si informacja, e na pocztku roku akademickiego 1868/69
zaprzesta uczszcza na zajcia w byej Szkole Gwnej. W dalszej
czci tego dokumentu pojawia si wiadomo o zwolnieniu, czy raczej wykluczeniu Przyborowskiego zuczelni (APR, Kolekcja Rodziny
Walerego Przyborowskiego, k. 78) Nie ma informacji oukoczeniu
przez niego Szkoy Gwnej (Por. E. Pawlak, Walery Przyborowski, s.
230).Wiadomo, e wpierwszych latach studiw uczszcza na wykady
zhistorii literatury polskiej ijzyka polskiego oraz wykady zhistorii
staroytnej iHoracego, na gramatyk acisk ijzyk niemiecki APR,
Kolekcja Rodziny Walerego Przyborowskiego, Matrykua (indeks)
Szkoy Gwnej, k.2-4; Por. E. Pawlak, Walery Przyborowski., s.230.
15 Przyborowski wrcz przekonywa po latach, e przewrt wywoany wkilka lat pniej wnaszej literaturze przez tzw. pozytywistw,
mia swoje rdo wksice autora angielskiego - [W. Przyborowski],
Stara i moda prasa. Przyczynek do historii literatury ojczystej
(18661872), Petersburg 1897, s. 9-10. Pogld ten oczywicie daleko
idcy inazbyt uproszczony. Waciwie itrafnie okreli jednak nasz
autor skal popularnoci pogldw Buckleawrd rodowiska akademickiego Zob. A. F. Grabski, Warszawscy entuzjaci wposzukiwaniu nowej historii, w: Tego, Orientacje polskiej myli historycznej.
Studia irozwaania, Warszawa 1972, s. 248249.
wizj dziejw angielskiego historyka, przekonywa

do jego pogldw wdebiutanckim artykule zroku
1867 Jak dotd pisano dzieje na amach Przegldu
Tygodniowego czasopisma tzw. modej prasy.
Ju niespena dwa lata pniej zaprzesta goszenia
kontrowersyjnych pogldw opartych na teoriach
Buckleaiwtym samym Przegldzie Tygodniowym
ogosi artyku Sd historyczny, wktrym zrywa
zdotychczasowymi przekonaniami.
Na pocztku lat siedemdziesitych podj
wspprac z redakcjami Opiekuna Domowego
i Wieku, a nastpnie Tygodnika Ilustrowanego,
Kuriera Codziennego, Biesiady Literackiej, Niwy,
Kraju oraz Gazet Kieleck i Gazet Radomsk,
pismami ozasigu lokalnym. Wtym czasie najbardziej absorbowaa Przyborowskiego praca
publicystyczna idziennikarska, niemniej do poowy
lat siedemdziesitych mia ju na koncie kilkanacie powieci obyczajowych i historycznych16 .
W latach 18801882 zosta wspwacicielem
zaoonego przez Kazimierza Kucza w 1865r.
Kuriera Codziennego, angaujc si te w jego
wspredagowanie. Rwnoczenie wPetersburgu
stara si bezskutecznie owydawanie wWarszawie
beletrystycznego pisma Tcza, zktrym nie tylko
Przyborowski wiza due nadzieje17. Nastpnie
w1883r. obj na krtko kierownictwo redakcyjne
dziennika Echo. Te dziennikarskie przedsiwzicia
wydawnicze pochaniay duo czasu ibardzo szybko
koczyy si niepowodzeniem przynoszc mu straty
materialne18.
Przyborowski wwczas coraz czciej siga
po problematyk dziejw ojczystych, co znajduje
odzwierciedlenie wjego twrczoci powieciopisarskiej
dla modziey. Osnow tych powieci iopowiada
s wydarzenia zhistorii Polski ujte wsensacyjn
fabu zsienkiewiczowskim przesaniem ku pokrzepieniu serc19.
Dziennikarskie niepowodzenia wydawnicze udao
si wreszcie Przyborowskiemu przezwyciy. Jesieni
1884r. uzyska aprobat wadz na wydawanie
ugodowego dziennika Chwila. Rok pniej w1885r.
wyszed pierwszy numer pisma, ktre przysporzyo
16 Zob. Nowy Korbut, t. 15, s. 293, 297; Walery Przyborowski
(18451913). Bibliografia podmiotowoprzedmiotowa, opracowanie:
M. Kaczmarska, E. Ukleja, Radom 1993, s. 1112.
17 Przychylnie o pomyle wydawania Tczy wypowiadaa si
E.Orzeszkowa wkorespondencji zPrzyborowskim zob. M.Romankwna,
Listy nieznane. Eliza Orzeszkowa do Walerego Przyborowskiego,
d 1947, s. 135.
18 S. Kieniewicz, G. Skotnicka, Przyborowski Walery (18451913),
w: PSB, s. 82; A. Szwarc, Nieudana inicjatywa ugodowa. Chwila
Walerego Przyborowskiego (18851886) ijej program, Kwartalnik
Historii Prasy Polskiej, nr 3, 1987, s. 28.
19 Szerzej na temat zwizkw twrczoci beletrystycznej
Przyborowskiego i Sienkiewicza A. Szoucha, Literacka wizja
walki w Olszynce Grochowskiej Walerego Przyborowskiego
oraz A. Adamek wiechowska, Jzefa Brandta i Walerego
Przyborowskiego powroty do przeszoci w kontekcie Trylogii
Henryka Sienkiewicza, s. 175195 w: Walery Przyborowski iJzef
Brandt, pod redakcj K. Stpnika, M. Gabry, Lublin 2007, s. 157164.
specjalne
Upiory. Ze zb, Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej wKielcach
Adiutant naczelnego wodza. Ze zb. WBP.
pisarzowi niemao kopotw istao si powodem jego

rodowiskowego wykluczenia. Profil gazety oparty
na programie wsppracy zRosj iwyrzeczeniu si
de oniepodlegoci mia stanowi alternatyw dla
zbrojnej walki oniepodlego ipracy organicznej.
Prasa warszawska ze wzgldu na cenzur nie mogc
wprost potpi idei goszonych wnowym dzienniku
ograniczya si do krtkich komentarzy wyraajcych
dezaprobat dla redaktora ijego wsppracownikw20.
Gazeta Przyborowskiego zdecydowanie nie wpasowaa
si czasowo, ani te programowo i ideologicznie,
jawnie goszonym ugodowym profilem woczekiwania
i nastroje spoeczne. Wkrtce zacza wychodzi
tylko jako tygodnik, a ostatecznie znikna zrynku
prasowego.
wyrnienie dla Przyborowskiego iuznanie dla jego

dorobku wzakresie bada nad powstaniem 1863r.
oraz bada nad XIX stuleciem wogle.
Wlatach 19051907 pracowa jako nauczyciel
wmiejscowej Szkole Handlowej, gdzie dyrektorem by
patriotycznie usposobiony Prosper Pawe Jarzyski
(18591925). Niezwykle zasuony nauczyciel
i organizator owiaty radomskiej przeomu XIX
iXXstulecia21. Zbiegiem okolicznoci wokresie
pracy wradomskiej handlwce zetkn si Przyborowski z rwnie niezwykym, zamiowanym
w amatorskim badaniu historii, penym energii
yciowej spoecznikiem - ksidzem Janem Winiewskim prefektem wtej szkole od 1906r. 22 Obu
czyy wizy przyjani iwzajemnej sympatii. Jak
wspomina ks. Winiewski, autor Historii dwch lat
prosi go oudzielenie chrztu synowi Walerianowi
(ur. W1908r.)23.
Po zakoczeniu pracy w Szkole Handlowej,
Przyborowski nie zrezygnowa zpomysu wydawania
wasnej gazety. Wroku 1909 podj starania ozgod
na redagowanie czasopisma Polskie Archiwum. Wadze
Po mierci pierwszej ony Bronisawy, w1900r.

oeni si zJzef Sokoowsk ijeszcze wtym samym
lub 1901r. przeprowadzi si do Radomia. Wmiecie
tym rozpocz Przyborowski kolejny, jak si okazao
ostatni etap swojego niezwykle pracowitego literackiego
inaukowego ycia. Wdalszym cigu utrzymywa
kontakty zczasopismami warszawskimi ikrakowskimi
piszc do nich artykuy. Od 1902r. wsppracowa
zlwowskim Kwartalnikiem Historycznym (jedynym
wwczas profesjonalnym czasopismem historycznym
na ziemiach polskich) bdc a do mierci staym
recenzentem pamitnikw i prac o Powstaniu
Styczniowym. Fakt ten naley postrzega za znaczce
20 A. Szwarc, Nieudana inicjatywa ugodowa , s. 2754.
21 Zob. szerzej: Cz. T. Zwolski, Prosper Pawe Jarzyski (1859

1925), w: Znani i nieznani ziemi radomskiej, t. I, pod red. Cz. T.
Zwolskiego, Radom 1980, s. 80 82.
22 J. Fidos, D. Olszewski, Ksidz Jan Winiewski (18761943).
ycie i dziaalno, Kielce 2000, s. 112. Ks. Winiewski mieszka
wRadomiu do 1913 roku.
23 Walerian Przyborowski nalea wokresie okupacji niemieckiej do
Armii Krajowej, bra udzia wpowstaniu warszawskim.
123
rosyjskie odrzuciy jednak wszystkie proby pisarza

wtej sprawie24.
Wpowieciach historycznych dla modziey wydawanych wpierwszych latach XX stulecia, Przyborowski
coraz mielej podnosi aspekty patriotyczne. Reduta
Woli oraz Grom maciejowicki powieci opublikowane
w1908r. nie wzbudziy wprawdzie zastrzee cenzury,
ale andarmeria carska dopatrzya si przestpstwa
przeciwko integralnoci imperium rosyjskiego. Nakad
powieci skonfiskowano, aautorowi iwydawcom:
Michaowi Arctowi oraz Konstantemu Treptemu
wytoczono proces skazujcy ich na kilkuletnie
wizienie. Wymiar kary zmniejszono Przyborowskiemu
iArctowi do szeciu miesicy wizienia, aTreptemu
do czterech miesicy25. Ostatecznie ze wzgldu na
zy stan zdrowia, zamieniono j Przyborowskiemu
na sze miesicy aresztu domowego26.
W wywiadzie dla tygodnika wiat z 1912r.,
w przeddzie 50 rocznicy wybuchu Powstania
Styczniowego Przyborowski oficjalnie potwierdzi
swj pseudonim Z[ygmunt] L[ucjan] S[ulima], ktrym
posugiwa si od lat w twrczoci zwaszcza
historycznej27. W pocztkach 1913r. przyby do
Warszawy, jak napisa ju po mierci pisarza tygodnik
wiat, eby szuka pomocy wdotkliwym cierpieniu
fizycznym28. Zamierza podda si operacji pcherza
wwarszawskim szpitalu. ZRadomia wyjecha, jak si
wydaje bez rozgosu. Nawet jego przyjaciel, ksidz
Jan Winiewski by zaskoczony imia dowiedzie
si otym zprasy:
iodszed od nas tak niespodzianie, em owyjedzie
jego na operacj pcherza, bdcego powodem mierci,
dowiedzia si zgazety29.
Walery Przyborowski zmar 13 marca 1913r.
wstolicy wwieku 68 lat. Pochowany zosta trzy
dni pniej na cmentarzu ewangelicko augsburskim
przy ulicy Mynarskiej. Std, w czerwcu, kto
zrodziny przenis jego ciao na Powzki (kwatera
180, rzd5)30, gdzie spocz obok pierwszej ony
Bronisawy wrodzinnym grobie Teodora Bluma31.
Badacz Powstania Styczniowego

Przyborowski by jednym z pierwszych, ktry
podj zakrojone na szerok skal badania naukowe
24 M. Kaczmarska, Walery Przyborowski, w: Z ziemi radomskiej
idla niej, pod red. G. uszkiewiczowej, Radom 1998, s. 144.
25 S. Arct, Okruchy wspomnie, Warszawa 1962, s. 195196. E.
Pawlak, Walery Przyborowski, s. 240.
26 PSB, s. 84. Por. E. Pawlak, Walery Przyborowski, s. 240.
27 Historyk owych czasw, wiat 1912, nr specjalny z30 XI, s. 23.
28 Zgon wybitnego historyka ipisarza dla modziey, wiat 1913,
nr 12, s. 1213.
29 Ks. J. Winiewski, Wspomnienie, s. 2.
30 S. Wjcikowa, Zbir Walerego Przyborowskiego, Rocznik
Warszawski 1969, t. 9, s. 337 346.
31 Teodor Blum by pierwszym mem Bronisawy, zmar w1863 roku
zob. E. Pawlak, Walery Przyborowski, s. 240.
nad Powstaniem Styczniowym. Tak wspomina go

wKwartalniku Historycznym Bronisaw Pawowski:
Pierwszy torowa drog umiejtnemu badaniu nad
dziejami ostatniej naszej walki o wolno, a cho
zkoniecznoci da dziea jeszcze niezupene, to jednak
wkadym razie da powany zrb isilne podwaliny
pod dalsze na tym polu naukowe roztrzsania. Wysiki
wic znacznej czci jego pracowitego ycia [] stanowi
punkt wyjcia dla dalszych nad tymi wypadkami
studiw is trwaym dorobkiem polskiej nauki32.
Wspczesna historiografia potwierdzia t opini
stawiajc naszego autora w gronie najwybitniejszych i najbardziej pracowitych dziejopisw XIX
iXXstulecia:
Zebra on ogromn ilo niedostpnych dzisiaj
materiaw rdowych, ktr pomieci wczternastu
tomach swoich prac [] Prace jego cechuje kronikarski
styl, a ich lektur utrudnia chaos interpretacyjny.
Jednak mimo tych mankamentw aden historyk
powstania nie powinien rezygnowa zzaznajomienia
si zdorobkiem naukowym Przyborowskiego33.
Gromadzenie materiaw niezbdnych wprzygotowaniu tekstw historycznych na temat Powstania
Styczniowego Przyborowski rozpocz na pocztku
lat siedemdziesitych: Ju okoo 1870 roku powziem
myl napisania tej historii iod tego czasu nieustannie
zbieraem materiay zwierza si wwywiadzie
udzielonym czasopismu wiat34. Nie trudno wic
obliczy, e wikszo swojego bogatego ycia
twrczego powici studiom i badaniom nad
Powstaniem Styczniowym. Warto te zaznaczy, e
wanie wtym czasie nastpia zasadnicza przebudowa warsztatu badawczego historykw polskich.
By to swoisty przeom. Wpolskiej historiografii
rozwija si nurt pozytywistyczny, ktry proponowa
odmienn od dotychczasowej interpretacj naszej
przeszoci narodowej35.
Przyborowski gromadzi materiay do swojego
obszernego wydawnictwa drog darowizny izakupu:
nie szczdzc trudw ani kosztw - ijak dalej
mwi Wiele osb, dowiedziawszy si, e mnie ta
sprawa zajmuje, nadsyao mi rne dokumenty, relacje,
pamitniki, lub wskazywao ludzi i miejsca, gdzie
by je mona znale. Powoli urs ztego materia
olbrzymi36.
32 B. Pawowski, Nekrolog powicony pamici Walerego
Przyborowskiego, Kwartalnik Historyczny, t. 27, 1913, s. 206-207.
33 Zob. Powstanie styczniowe 18631864. Aspekty militarne ipolityczne. Materiay z sympozjum pod red. J. Wojtasika, Warszawa
1994, s. 9.
34 Historyk owych czasw, s. 23.
35 J. Maternicki, Kultura historyczna dawna i wspczesna,
Warszawa 1979, s. 2627.
36 Historyk owych czasw, s. 23.
specjalne
Swoje dziea opar na rnorodnej ipowanej

podstawie rdowej. Korzysta z dokumentw
Rzdu Narodowego, relacji i pamitnikw, prasy
krajowej i zagranicznej, zezna ledczych, take
z raportw wojskowych i opracowa rosyjskich.
Wprzedmowach otwierajcych poszczeglne czci
jego prac znajdujemy nieco informacji omotywacjach
badawczych historyka. WPrzedmowie do Ostatnich
chwil Powstania Styczniowego stwierdzi, e poczuwajc si do odpowiedzialnoci za przysze pokolenia
Polakw pragn przestrzec przed tragicznymi
nastpstwami nieprzemylanej inieprzygotowanej
walki narodowowyzwoleczej. Podkrela dobitnie
jej bezskuteczno i bezsensowno 37. Zwrci
nastpnie uwag na wyjtkowe rdo, jakim byo
archiwum ostatniego Rzdu Narodowego, ktre
dostarczyo mu wanego materiau badawczego.
Odnis si do opinii podwaajcych zasadno
podejmowania tematyki Powstania Styczniowego,
jako zagadnienia wwczas aktualnego:
[]wspczesny moe do pewnego stopnia najlepiej,
najywiej opisa wypadki, na ktre patrza lub wktrych
bra udzia. Tylko wiadek naoczny (), ktry widzia
rozgrywajcy si przed nim dramat, jest wstanie skreli
jego histori, ttnic yciem, otyle oile wierny jej
obraz. Traci moe na tym perspektywa historyczna,
traci bezstronno akademicka, ale miao rzec mona,
e bezstronno, jeeli nie jest ideaem niezmiernie
rzadko osiganym whistorii, to bardzo czsto zmienia
si wbezbarwno, sucho itrupi martwot38.
Zawiedli si wszyscy ci, ktrzy spodziewali si
znale wpracach historiograficznych Przyborowskiego obiektywn opini oPowstaniu Styczniowym.
Autor owiadcza tu jednoznacznie, e bezstronno
jest pewnym ideaem, czyli tak naprawd trudno
j osign. Mamy do czynienia wtym wywodzie
zjasn deklaracj - historyk ma wiadomo konsekwencji wynikajcych ztak postawionej kwestii,
jednak wiadomie rezygnuje zwalorw perspektywy
czasowej (historycznej) ijej zazwyczaj obiektywizujcego dziaania na rzecz przekazu zaangaowanego
emocjonalnie, ale te majcego wiernie odtworzy
okolicznoci iwydarzenia, odda atmosfer chwili:
Historia otyle jest wiern, oile czu wniej krew
yw inamitnoci chwili [] bez nich obraz byby
szar fotografi, bez wiata ikolorytu39.
Utwierdzony wswoim przekonaniu dodaje utylitarny
cel, jakim jest wypenianie przez historyka obowizku
obywatelskiego narodowego wpisaniu odziejach
najnowszych:
37 W. Przyborowski, Ostatnie chwile Powstania Styczniowego, t. 1,
Pozna 1887, Przedmowa, s. 13.
38 W. Przyborowski, Historia dwch lat 1861 - 1862, Krakw 1892,
t. 1, Przedmowa, s. 2.
39 Tame, s. 2.
obowizkiem niejako obywatelskim jest pisanie

historii wczorajszej, choby ta historia nie bya zupen,
ichoby nosia na sobie znamiona namitnoci czasu40.
Jest tu te odpowied autora wyjaniajca powody jego twrczoci. Uwaa za swoj powinno
edukowanie spoeczestwa zdziejw najnowszych,
ktre pocigny za sob wielorakie skutki polityczne,
spoeczne, kulturowe iekonomiczne dla wspczenie
yjcych. Domagaa si tego rwnie wczesna
historiografia popowstaniowa, pocztkowo bardziej
wformie rozliczenia ipotpienia konspiracji oraz
walki zbrojnej przeciwko zaborcom. Ten swoicie
pojmowany przez Przyborowskiego obowizek wynika
zpewnoci take zwychowania patriotycznego,
jakie wynis zdomu rodzinnego. Pozytywizm wskazywa alternatywne sposoby przetrwania szeroko
rozumian prac organiczn. Edukacja bya jednym
zjej elementw. Przyborowski niejako odpowiadajc
potrzebom chwili wpisuje si swoimi krytycznymi
pracami opowstaniu wten nurt. Historia dawaa
w tej dziedzinie due moliwoci oddziaywania
iwpywu szczeglnie na pogldy modego pokolenia41. Ponadto funkcj edukacyjn ipatriotyczn
peniy jego powieci historyczne dla modziey,
ktre zdobyy uznanie czytelnikw. Niektre znich
wznawiano kilkakrotnie wII poowie XIX wieku 42.
Ocena Powstania Styczniowego w oglnym
ujciu Walerego Przyborowskiego jest negatywna.
Zjakiego powodu wic autor, uczestnik wydarze tak
krytycznie odnis si do wydarze lat 18601864?
Jakie byy motywacje jego negatywnej oceny
Powstania Styczniowego ipotpienia dziaalnoci
Komitetu Centralnego Narodowego, a pniej
Rzdu Narodowego, poszczeglnych jego dziaaczy
i przywdcw? W cytowanej ju Przedmowie
znajdujemy przynajmniej czciowe wyjanienie
takiej postawy. Autor jednoznacznie przeciwstawia
si charakterystycznej dla okresu popowstaniowego
tendencji bezwzgldnej krytyki powstania tylko
dlatego, e zakoczyo si porak:
unas jak wszdzie zreszt, znaleli si ludzie,
stanowczo ibezwzgldnie potpiajcy fakt historyczny,
dlatego, e nie mia on powodzenia. [] Jeeli ci,
ktrzy sdz wypadki dziejowe ze stanowiska ich
powodzenia lub niepowodzenia, maj do pewnego
stopnia racj, to jednake nie wypywa std wcale
wniosek, by powstania nasze byy dlatego zbrodni,
e si nie uday43.
40 Tame, s. 3.
41 Zob. J. Maternicki, Rola historii w wychowaniu modego pokolenia w Polsce XIX w., w: Polska, czeska i sowacka wiadomo historyczna XIX wieku. Materiay sympozjum Polsko
Czechosowackiej Komisji Historycznej 1516 XI 1977, red.r. Heck,
Wrocaw 1979, s. 96.
42 J. Maternicki, Kultura iedukacja historyczna spoeczestwa polskiego w XIX w. Zarys problematyki i postulaty badawcze, w:
Edukacja historyczna spoeczestwa polskiego wXIX w. Zbir studiw pod red. J. Maternickiego, Warszawa 1981, s. 118119.
43 W. Przyborowski, Historia , t. 1, Przedmowa, s. 3.
125
Przyborowski sprzeciwi si pitnowaniu, oboeniu

infami ipastwieniu si nad pokonanymi ztego powodu.
Uwaa, e nasz narodowy bd ley wtym emy
po wikszej czci wnaszych powstaniach wybierali
chwil nieodpowiedni [], emy same powstania le
prowadzili [] Te wzgldy powodoway autorem, e
zabra si do pisania tej historii smutnej iokropnej44.
Na podstawie tych przemyle trudno zarzuci
Waleremu Przyborowskiemu lep, pozbawion
racjonalnych przesanek krytyk, ktr najczciej
wytykano mu wpolemice.
Jego krytyczny stosunek do powstania jest przecie
inny od cakowitej negacji wyraonej chociaby
przez Stanisawa Komiana wRzeczy oroku 1863.
Komian odmawia powstaniu wszelkich cech wydarzenia zasugujcego na opracowanie historyczne
idostrzega tylko konieczno uchwycenia procesu,
ktry doprowadzi do powstania:
Pragn zatem wytumaczy, dlaczego wbdzie
popenionym przez nierozwanych wzili udzia
roztropni idlaczego zaszli tam, gdzie wid bezrozum,
lekkomylno, wkocu sza. Nie dzieje powstania
zamierzam skreli. Znamieniem tej epoki ijej kar
bdzie, e znajd si jej historycy, lecz historii swojej
mie nie bdzie45.
Przyborowski ulega wznacznym stopniu biecej
presji ycia po 1864r., czyli wokresie uwiadomienia
skutkw nieudanej walki zbrojnej, zmarnowania ywotnych
si narodu iwynikajcego czciowo ztego powodu
opnienia cywilizacyjnego ziem polskich. Autor zreszt
podkrela te czynniki wswoich pracach oceniajc
inspiratorw iorganizatorw powstania, ktrych uwaa
za szalecw iwarchow46. Potpia przywdcw
konspiracji za decydowanie olosach ojczyzny:
Gar ludzi nieupowanionych do akcji politycznej
[] zuchwale ilekkomylnie wzia si do kierowania
naw krajow iwrd dziejowych fal burzliwych, rozbia
j na drzazgi, na szcztki niemal47. Ich dziaalno
jest po prostu zbrodni przeciw ojczynie, jest jej
najoczywistsz zdrad48.
Tymczasem jego pogldy, jak si wydaje nie byy
tak jednoznaczne, jak mona byoby wnioskowa
po lekturze przynajmniej Historii dwch lat. Opinia
historyka wobec zaoe negowania postawy przeciw
zaborcy ujawniona przy okazji oczekiwa wobec
publikacji tej ksiki jest nieco zaskakujca:
44 Tame, s. 4.
45 S. Komian, Rzecz oroku 1863, Warszawa 1903, t.1, s. 2. Szerzej
otym: W. Dutka, Stanisaw Komian (18361922) wobec Powstania
Styczniowego, Przegld Humanistyczny, nr 4, 2010, s.7587.
46 W. Przyborowski, Historia, t. 1, s. 357.
47 Tene, Historia szeciu miesicy. Ustp z dziejw 1862 roku.
Przedmowa, Petersburg 1901, s. 6.
48 Tene, Historia, t. 1, s.185.
Wczasach, gdy pewne stronnictwa krtkowidzw,

gdy wszelkiego rodzaju poziomi aferzyci iprzemysowcy, narzucili narodowi program wyparcia si
czynnej opozycji przeciw najazdowi iuciskowi, gdy
() ustpowanie ze wszystkich nieomal placwek
samoistnoci i odrbnoci narodowej, uchodzi za
patriotyzm, za dobr sub ojczynie, gdy drobne
aspiracje, maoduszne pragnienia, mieszczasko
kupieckie dnoci staj si ideaem bytu narodowego,
sdzimy, e ksika [Historia dwch lat, przyp. P.W]
malujca obraz innych czasw, innych pragnie,
opisujca wysoki ijedyny wswoim rodzaju nastrj
ducha polskiego, moe by poyteczna49.
Ta nacechowana romantycznie konstatacja jest
wopozycji do fragmentw zwaszcza Itomu Historii
dwch lat. Mamy tu wyrany sprzeciw wobec
programu spoecznogospodarczego pozytywizmu.
Jednoczenie podkrelenie aspiracji narodowych,
ktrych cakowity brak wjego historiografii wytykali
autorowi chociaby lwowscy demokraci 50. Sowa
Przyborowskiego potwierdzaj wreszcie sugesti,
a poniekd te prawd o trwaej obecnoci, raz
zwikszym, raz zmniejszym nateniem idei romantyzmu wfunkcjonowaniu narodu przez cay okres
niewoli 51. Mona dopatrywa si wtej rozbienoci
pewnej labilnoci pogldw Przyborowskiego, czy
po prostu chaosu interpretacyjnego w kwestiach
narodowo - niepodlegociowych. Czy moga to
by prba pewnego zadouczynienia (rekompensaty) za ostr krytyk konspiracji i powstania?
Szukajc wyjanienia tak rnych sdw mona
odnie wraenie, e dziejopis da si te uwie
swojemu narracyjnemu talentowi isentymentowi,
jaki ujawnia wpowieciach historycznych przeznaczonych dla modziey52. Wydaje si te, e stan
jego ducha i umysu nakazywa mu nie zgadza
si na wszystkie propozycje pozytywizmu i nie
rezygnowa ze wszystkich dokona romantyzmu
(sercem romantyk umysem pozytywista). Krtkie,
mao wyeksponowane i zazwyczaj niedostrzegane opinie, ale bdce zaprzeczeniem pogldw
wielokrotnie prezentowanych na stronach prac
oPowstaniu Styczniowym wyraaj gbsz refleksj
Przyborowskiego nad istot i sensem wydarze
lat 1860-1864. Pozwalaj przynajmniej czciowo
wysnu twierdzenie, e nasz historyk interpretowa
powstanie niejednoznacznie negatywnie.
49 Tame, Przedmowa, s. 4.
50 Przed powstaniem styczniowym. Rozprawa wKole literacko
artystycznym we Lwowie nad ksik Historia dwch lat 1861-1862
przez Z.L.S., Lww 1894, ss.3-6, 45, 55-56. Zob. L. MichalskaBracha,
Midzy pamici ahistoriografi. Lwowskie debaty opowstaniu
styczniowym (18641939), Kielce 2011, s. 7584.
51 L. Hass, Inteligencji polskiej dole i niedole. XIX i XX wiek,
owicz 1999, s. 126.
52 S. Kieniewicz, Historiografia powstania, s. 10. Por. A.
Nosek, Wybrane powieci dla dzieci i modziey Walerego
Przyborowskiego jako utwory ku pokrzepieniu serc, w: : Walery
Przyborowski iJzef Brandt, s. 59 67.
specjalne

Jacek Dehnel
rudno wspomina kogo, kogo nigdy si nie

poznao atwiej moe, jeli syszao si onim
od dziecka sniste historie, ale wci trudno.
Leonard Brokl (1842-1927) by moim prapradziadkiem. To znaczy, e dzieli mnie od niego jeden ucisk
doni cho tu nie oucisku doni mona mwi,
a o znacznie bliszej relacji cielesnej; podnosi
iprzytula moj babci tak, jak ona mnie braa na
rce szedziesit lat pniej. Bya najmodsz spord
szeciorga jego wnukw oniemal dwadziecia lat
modsz od swojej przyrodniej siostry ipamitaa go
tylko zostatnich lat ycia: niewysokiego, siwiutkiego
jak gobek pana zdug brod iprzenikliwymi,
czarnymi oczami.
Pocztki rodziny Broklw nie s bliej znane.

Leonard wutraconym wczasie wojny pamitniku
notowa: Wandeczka [ona] uwaa, e ja jestem nie
Brokl, aksi de Broglie, tylko znieksztacone, bo
mam tak wosk urod. Ale ztego, co wiem, tomy
zbiedy na psach przyjechali zNiemiec iosiedlili
tutaj, Brokle zdziada pradziada, najwyej Brockle.
Wedle rodzinnych przekazw ktre podaj wszake
ze zrozumia rezerw dziadek Leonarda, Piotr, by
wacicielem Truskawca iDrohobycza; kiedy okoo
roku 1820 zmar wraz zon na choler, nieuczciwi
opiekunowie pozbawili osierocone dzieci caego
majtku. Micha, syn Piotra, musia zatem wie
ycie skromne izosta penomocnikiem Radziwiw
w Rytwianach (zosta pochowany w pobliskim
Staszowie acz nie wiem, czy grb przetrwa do
dzisiaj). Zon, Rozali zSzeligowskich, dochowali
si czworga dzieci: crki Heleny, po mu Bahrowej,
itrzech synw: Leonarda, Wincentego iJzefa.
Wstyczniu 1863 roku Leonard, bodaje najstarszy
z rodzestwa, mia niespena dwadziecia jeden
lat. Mimo modego wieku, amoe wanie ztego
powodu, doczy do powstania, co skoczyo si
zesaniem. Dokd dokadnie? Nie wiem. Niestety,
rodzinne archiwum Broklw w wikszoci przepado w czasie wojny nie mog zatem poda
szczegowych wiadomoci na temat dalszych losw
Leonarda. Pewne jest, e po latach mia obywatelstwo
austriackie, zatem jak wielu powstacw po
pewnym czasie trafi zapewne z gbin Rosji do
wmiar tolerancyjnej Galicji, gdzie okoo 1877roku
urodziy mu si dwie pierwsze crki ale ju wlatach
80-tych by w Kijowie, gdzie przysza na wiat

reszta dzieci. Pewne jest rwnie, e zdoby wysze
wyksztacenie: by profesorem chemii, specjalist od
cukrownictwa, prowadzcym obfit korespondencj
zinnymi badaczami (co wczasie Iwojny wiatowej
miao spowodowa powane problemy), przez pewien
okres peni te funkcj dyrektora szkoy rolniczej
wCzernihowie. Najduej jednak by chyba zwizany
zKijowem.
Polubi pochodzc ze mudzi Wand zDziewitkiewiczw (lub Dziewitkowskich; ok. 1850-1943),
ktra, osierocona przez rodzicw, wychowywaa
si wklasztorze. Brak posagu nie by problemem,
Leonard bowiem dorobi si z czasem znacznego
majtku: by wacicielem cukrowni ipierwszego
pono samochodu na Ukrainie.
Bogactwo spado na niego waciwie przypadkowo: carska Rosja przeywaa podwczas okres
ywioowego rozwoju gospodarczego, a Leonard,
skorzystawszy z porady znajomego, waciwie
zainwestowa pienidze wakcje. Nie mia zreszt
rki do interesw, biednia i bogaci si jeszcze
L. Brokl wmodym wieku. Fot. ze zb. rodzinnych.
127
kilkakrotnie. W okresach prosperity Broklowie

prowadzili dom na wysokiej stopie, waciwej
europejskiej buruazji: podrowali, kolekcjonowali
dziea sztuki icenne ksiki, wydawali przyjcia.
W okresach biedy biedowali (inna sprawa, co
wwczas wich krgach uznawano za bied).
Wanda iLeonard mieli picioro dzieci: Ewelin
(ok. 1877-1946), ktra wysza za Wadysawa
Mecha, wojewod woyskiego; R (1877-1959),
zamn zaustrowgierskim wojskowym, Czesawem
Szymiczkiem, moj prababk Iren (1881-1943), Ivoto
za dr. Kazimierzem Bienieckim, II voto za Walerianem
Karnauchowem, oraz dwoje bezpotomnych: syna
Przemysawa, zwanego Maciejem (1883-1946) izmar
wdziecistwie Zofi (1892-1902). Zszeciorga wnukw
Broklw dzieci doczekaa si tylko moja babcia. Jej
przyrodnia siostra Roma zmara modo na grulic,
Sta Mech zgin jako obroca Lwowa w1920roku,
jego siostra Wandzia zostaa zamczona przez
Niemcw na Pawiaku; Ala Szymiczek, nauczycielka
wTarnowie, nigdy nie wysza za m, ajej brat
Zdzisaw Szymiczek zmar tragicznie wroku 1938
lub 1939. Wedle znanego mi przekazu rodzinnego
uton w Morzu Czarnym w Warnie, wedle jego
siostry przyczyna mierci bya inna: Szymiczek,
oficer cznoci, pracowa dla polskiego wywiadu
i zosta zastrzelony przez niemieckiego agenta;
jego ciao przywieziono zBugarii wzalutowanej
trumnie pastwowym transportem ikategorycznie
zakazano rodzinie ogldania zwok; wedle innej
jeszcze wersji, ktr znalazem w biogramie jego
ojca, zgin tragicznie w Warszawie. Jak byo
naprawd nie wiem. By moe jaki badacz zajmie
si kiedy bliej t histori.
Leonard zrodzin. Fot. ze zb. rodzinnych.
Nie wiem te, kiedy Leonard pomyla okupieniu

majtku ziemskiego, ale, jak si zdaje, doywanie
lat we dworze ito wokolicach znanych mu zlat
dziecinnych i modzieczych miao by dopenieniem dugiego, barwnego ycia. Wiem natomiast,
e jako obywatel austriacki nie mg by posiadaczem ziemskim na terenach imperium rosyjskiego,
zatem kolejne majtki formalnie naleay do Ireny.
By to kolejno: ogromny (podobno) Mnin, niedua
Morawica imaleki Lisw. Wszystkie one kolejno
rozeszy mu si wrkach; Mnin nie wiadomo
jak, Morawica przez machinacje cwanego rzdcy,
Lisw bo, zwabiony mani milionw w czasie
reformy Grabskiego, sprzeda ziemi w czasie
galopujcej inflacji. Zostaa mu resztkwka: maleki
dwr zsadem ikilka morgw. To tam mia doy
swoich lat wpogodzie ducha.
Tyle suche fakty, czy raczej gar niepewnych
wiadomoci, domysw irodzinnych klechd.
Moja babka Helena, zwana Lal, miaa ogromny dar
opowiadania historii iprzez cae dziecistwo mwia
mi oswoim dziadku, podobnie jak oreszcie swojej
rodziny, wielokrotnie ale nigdy nie widziaem adnej
jego fotografii. Podczas ofensywy czerwonoarmiejcy
wygarnli zdjcia zogromnej skrzyni, stojcej wsieni,
inapalili nimi wpiecach. Wmoim rodzinnym domu
ostao si ich ledwie kilka ina adnym Leonarda nie
byo nie wiedziaem jednak, e byo tych ostacw
wicej i, drog kolejnych dziedzicze, trafiy do moich
dalekich kuzynw, zktrzy skontaktowali si ze mn
po publikacji ksiki obabci, Lali. Dziki temu
po raz pierwszy zobaczyem, jak wygldali ludzie,
ktrzy swoim widmowym yciem zaludniali krain
mojego dziecistwa.
A skoro i historie,
i fotografie zwycisko
przetrway ciki XX wiek,
t garstk faktw chciabym uzupeni o kilka
obrazkw i kilka wyjtych zLali opowiastek
mojej babci, dotyczcych
jej dziadkw, Leonarda
iWandy Broklw.
- Dziadek mia automobil.
Pierwszy na Ukrainie.
Mia oczywicie wkomplecie szofera, ale czsto
prowadzi sam, ot tak,
dla przyjemnoci. Byy
takie zdjcia, jak stoi
przy aucie wzsunitych
na czoo okularach do
jazdy, w rkawiczkach
specjalnych, wgarniuturze
wprek... taki luksusowy
specjalne
ischludny od stp do gw, jakby go wyprodukowano

razem zautomobilem ikompletnym strojem tylko
do tej fotografii. No, ale jeli jedzi zbabci, to
brali szofera, ipynli przez dzicz Ukraisk, przez
bezkresne pola ilasy, po nieprzyjaznych drogach,
pod niebem bezmiernym. Burzany, rozumiesz, itak
dalej. Ikiedy tak pod tym bezmiernym ukraiskim
niebem musieli si nagle zatrzyma na rodku gocica,
bo obstpia ich czereda zaronitych ukraiskich
chopw, na wp wciekych, na wp przeraonych,
potrzsajcych sierpami, siekierami i konicami,
wrzeszczcych co bez adu iskadu, e to czort
jedzie. Dziadek ju kaza szoferowi przedziera si
przez tum, ale babcia wzia spraw wswoje drobne,
bohaterskie rce, kazaa sobie otworzy, wysza na
drog, podniosa woalk ispytaa si - oczywicie
po polsku, bo po ukraisku nie umiaa - co to za
pomysy ztym czortem? To oni wrzesz, ale ju ciszej,
e to czort jedzie, czartowska kareta, bo bez koni,
asi rusza. Babcia: Aparowz widzielicie? Nie
widzieli. Asieczkarni znacie? Nie znaj. Wreszcie
dosza do jakiej mockarni, czy czego - iznali.
Ale - dowodz spryciarze - mockarnia silnik ma!
Ato te ma - odpara babcia, wywoaa ze rodka
szofera, ktry ju kurczowo ciska wdoniach cik
korb, przydatn wrazie walki wrcz, kazaa mu
otworzy klap automobilu ipokaza chopom silnik,
chodnic ico tam jeszcze. Iodstpili. Ba, wysali
do nastpnych wsi wiadomo, e to nie diabe, e
silnik ma - iodtd ju ich nie zaczepiano.
[...]
wwierze wpar ielektryczno, ale rwnie wjakie

niesychane koncepcje kupieckiego honoru, ktre
nawet Buddenbrookw wpdziyby wzakopotanie,
bo okazao si, e namwi do kupienia akcji jeszcze
kilku przyjaci (ostatecznie, jeli to taki wymienity
sposb na zot mann...) inie tylko straci swoje
kapitay, ale rwnie poczuwa si do zwrcenia
ich wszystkim namwionym.
Iwtedy - mwia babcia Wanda swojej wnuczce mj m, atwj dziadek, zbankrutowa. Zamknlimy
dom na cztery spusty, przestalimy przyjmowa
i rozpucilimy ca sub, tak e zosta tylko
kamerdyner ipokojwka...[]
Odkd dorobi si na akcjach, nauk zajmowa
si raczej dla przyjemnoci, ale i tak korespondowa
z ca Europ, z badaczami z Anglii, Francji, Rosji,
Niemiec, Austrowgier. I traf chcia, e wybucha
pierwsza wojna wiatowa [] a wojna nie sprzyja
cukrownictwu, podobnie jak nie sprzyja hodowli
orchidei, krceniu lodw woskich, albo tkaniu na
krosnach mechanicznych... [...] dziadek Brokl nie
przerwa, rzecz jasna, swojej naukowej korespondencji,
a ktrego dnia przyszli po niego izaaresztowali, e tajemnice pastwowe wrogowi zdradza, e
szpion, no ioczywicie sd wojenny. Zreszt, moe
iwswojej naiwnoci zdradzi jakie tajemnice, jak
choby rozmieszczenie pl burakw cukrowych na
Ukrainie - kto wie? Iwtedy moja babcia Wanda,
ktra bya kobiet wsumie do mao inteligentn,
ale bardzo mdr yciowo, zwrcia si do swojej
przyjaciki, pani Hoojewskiej, ktra miaa poczt
ekspresow i rozstawne konie. Co kilkadziesit
kilometrw staa wzajedzie para, itylko zmieniano
Jako si rzeko, po okresie zotej prosperity na

kijowskiej giedzie, dziadek zbankutowa po raz
pierwszy. Wychowany wsolennej wierze wpar
ielektryczno, nastpstwo
zdarze ilogiczne wynikania, musia poczu si
oszukany. Bo ijak - kupi
akcje, jak kiedy. Sprzeda
akcje - jak kiedy. Azamiast zarobi - straci.
Niestety, elazne konsekwencje chemii, precyzyjne
czenie si pierwiastkw
w zwizki i cise proporcje moli bromu ichloru,
w wiecie arocznych
rekinw maorosyjskiej
finansjery nie miay racji
bytu. Akcje raz kupione
mogy albo zwykowa,
albo znikowa, i adna
ilo potasu nie bya
wstanie im wtym pomc
lub przeszkodzi.
Dziadek Brokl by jednak wychowany nie tylko Leonard wswoim aucie. Fot. ze zb. rodzinnych.
129
zmczone na wypoczte, tak e ca drog mona

byo przeby galopem. No ibabcia pojechaa do
Kijowa, wrodku nocy wywloka zka jakiego
wysokiego urzdnika, on kolejnego, a dostaa bardzo
wany papierek, ktry uniewinnia dziadka Brokla,
izpowrotem komi rozstawnemi do twierdzy, gdzie
trzymano dziadka w celi mierci. Rano mieli go
rozstrzela. Ibabcia przyjechaa wanie owicie,
kiedy prowadzono go przed pluton egzekucyjny,
pokazaa dokumenty, iocalia ma. Przeproszono
ich iwypuszczono. Awtedy, ju za bram, babcia
zauwaya, e dziadek jest siwy jak gobek. Wcigu
jednej nocy osiwia.
[...]
Po utracie Mnina, zreszty pienidzy, ktra mu
pozostaa zkijowskich czasw, dziadek Brokl kupi
Morawic po Kielcami, majtek moe mniejszy, ale
przecie cakiem zasobny, zeklektycznym dworem,
sadem ioraneri.
- WMorawicy - mwia zawsze babcia Wanda
- mielimy w oranerii melony, ale Mocickiemu
nie smakoway jak go poczstowaam.
Apotem przysza wojna, przez Morawic przechodziy co i rusz jakie oddziay, a tyle si
nachodziy, e babcia Wanda stracia cierpliwo
idostaa ataku histerii:
- Przeszli Niemcy, rabowali. Przeszli Ruscy,
rabowali jeszcze gorzej. Ale jak przeszli Austriacy,
to nawet futryn nie zostawili, tylko wyrbali do goej
ciany.
Po czym odmwia mieszkania we dworze
pozbawionym futryn. W zwizku z tym dziadek
Brokl wydzierawi Morawic, a na mie czasu
swojego doywanie kupi lecy nieopodal Lisw,
majteczek-resztkwk, wszake prowadzony wzorowo przez pana dziedzica Eysmontta, wielkiego
mionika szlachetnych odmian drzew owocowych,
ktry zasadzi lisowski sad, pod wzgldem obitoci
gatunkw nie majcy sobie rwnych wokolicy. Poza
sporym kawakiem ziemi, sadem iogrodem by tam
jeszcze may, szeciopokojowy dwr zczworakami,
wozowni, stajni istodo, no imurowan piwniczk
- nie zapominajmy opiwniczce, penej osypanych
trocinami blokw lodu, piwniczce, na ktr mona byo
wieczorem wej ipopatrze wstron Chcin. Jeli
byo wida wiee zamku, znaczyo, e nastpnego
dnia bdzie pikna pogoda.
[]
Po Kijowie, po Mninie, ktry rozszed im si
wpalcach, po Morawicy, opuszczonej przez histerie
babci, Broklowie osiedli w Lisowie, ktry, co
tu kry, by dziur zabit deskami. Ale babcia
Wanda, uwaajca wskrytoci serca swego ma za
ksicia de Broglie, postanowia wskrzesi wLisowie
dawne przepychy iza punkt honoru wzia sobie
zorganizowanie przyjcia na ksic miar.
Chodzia po caym dworze jakby wiele byo
tego chodzenia z poczuciem misji w oczach,
dogldajc czyszczenia sreber ipolerowania szklanych

kieliszkw, pilnujc dziewczyn obierajcych migday
i krojcych figi, mieszajc w garnkach, prbujc
potraw, gowic si nad usadzeniem goci, ukadajc
bukiety, dwojc si, trojc idziewitkujc, jak na
Dziewtkiewiczwn przystao. A dziadek, jak to
dziadek, wychodzi do ogrodu, oddycha gboko,
przygldajc si kwitncym drzewom i ciemnym
koom wysokiej trawy.
- ... bo nie wiem, czy wiesz, ale nasz ko, Kubu,
by wyjtkowo porzdnym koniem, podejrzewam, e
zwyprzeday zcyrku, bo uwielbia chodzi do koa
irobi sztuczki, wkadym razie nawet kupy robi
kolicie, czy raczej spiralnie; zaczyna gdzie po rodku
trawnika, a potem jedna przy drugiej, stopniowo,
zataczajc coraz szersze krgi; a wreszcie uznawa,
e ju jest wsam raz, izaczyna wnowym miejscu,
astare porastao traw, wysz iciemniejsz ni
dookoa... zreszt ko wchodzi do ogrodu, kiedy chcia,
ku wielkiemu utrapieniu babci; niby zamykano furtk, ale
Kubu sobie ztym radzi: najpierw zachodzi dziadka
zboku, delikatnie odsuwa go na bok pyskiem iszed
dalej. Potem opanowa metod otwierania zasuwki
zbami, czy wargami... no, niewane. Dziadek sta
wogrodzie, wdycha powietrze, dawa koniowi kawaki
cukru ipogodnie godzi si zdaniami Wandeczki,
ktra co rusz podbiegaa do niego inarzekaa na
brak podstawowych rzeczy, takich choby jak gong
do wzywania goci zogrodu albo odpowiednia ilo
serwetnikw zmonogramami.
Wreszcie nadszed upragniony dzie. Gocie
zjedali si zewszd powozami ibryczkami, kaniali
si iwitali, chwalili kunszt pani domu, podziwiali
kwiaty, wysuchiwali opowieci ooranerii wMorawicy, iotym, jak panu prezydentowi Mocickiemu
nie smakoway morawickie melony, i tak dalej,
itak dalej. Spacerowano po ogrodzie, wymieniano
komplementy, podziwiano kpy r ifloksw... byo
parno iduszno, zbierao si na burz, panowie pocili
si pod letnimi garniturami, konierzyki koszul wpijay
si w szyje, panie wachloway si chusteczkami
i osaniay parasolkami od palcego soca, lub
rozsiaday si wcieniu na krzesach, przynoszonych
ukadnie przez mw. Wreszcie woknie ukazaa
si suca, ktrej przykazano trzykrotnie uderzy
wgong izaprosi pastwa na kolacj. Ukazaa si,
trzykrotnie uderzya iwrzasna: Hej wy, chodwa
ry, bo tamta dali.
Babcia Wanda staa, ale ju po sekundzie,
rozpywajc si w umiechach jak gdyby nigdy
nic, poprowadzia goci wzdu szpaleru jaminu
iwstpia wraz znimi wpodwoje wysprztanego,
wypucowanego, nawoskowanego, wyfroterowanego,
wytrzepanego, ukwieconego dworu. Na niebie bysno
i hugn grzmot, jakby sia wysza rozgrzeszaa
nieudane bicie w gong, a panie i panowie tym
prdzej wsypali si do rodka iprzeszli korytarzem
specjalne
St nie istnia. Zamiast niego w kbowisku

do salonu, gdzie sta st. St przynajmniej tak
kwiatw, potraw, zmitych tkanin ituczonego szka
si Wandeczce wydawao ju od progu byszcza
staa wielka, melancholijna krowa i przeuwaa
ognikami sreber iblikami na brzegach kieliszkw,
ekstraordynaryjne przystawki. Obok niej tarzaa si
pachnia bzem ililiami, ugina si od potraw nawet
wdobrach wszelakich maciora ztrzema prosiakami.
tych nie wniesionych jeszcze sowem: stanowi
Ko, ktry nieopatrznie - jak to si koniom zdarza
arcydzieo absolutne
- pozostawi za sob otwart furtk do ogrodu,
Ikiedy wszyscy zasiedli do tego arcydziea, kiedy
przez ktr wesza do rodka caa ta prymitywna
wszyscy arcydzieem si zachwycili, kiedy zamilkli
haastra, przechadza si dostojnie po sadzie, nie
na t krtk chwil, zanim kady wemie wdonie
raczc nawet spojrze wstron dworu.
sztuce i zabierze si do kosztowania pierwszej
Gocie stali oniemiali pod cianami. Panie
potrawy, w pokoju bysno - i przez okno, nie
wachloway si gorczkowo, panowie podkrcali
zamknite jeszcze przez sub, wpad piorun kulisty,
wsa niepewnym gestem. Poproszono do ogrodu,
pika elektrycznoci wielkoci jagnicej gowy. Obieg
gdzie podano naprdce te potrawy, ktrych nie
st, skaczc od sztuca do sztuca, od kozioka do
zdono jeszcze wnie na st w salonie - ale,
kozioka, po czym wypad kominem rwnie gwatownie,
trzeba przyzna, ostygy nieco kiedy suba gonia
co wpad, zostawiajc za sob oniemiaych goci,
prosiaki po pokojach.
skrcone widelce iyki, osmalone kieliszki idug,
Byo to, jak si mona domyla, ostatnie przyjcie
czarn smug wypalon wstole iobrusie.
babci Wandy. Odtd preferowaa kameralne herbatki
[...]
wwskim gronie.
Pochodz z rodziny, w ktrej kobiety byy
[]
dumne, uparte isilne - ababcia Wanda na ich tle
Po sprytnym wydzierawieniu Morawicy, ktra
nie wypadaa wcale blado. Nic wic dziwnego, e
niebawem zmienia waciciela wtajemniczy sposb,
po pierwszej nieudanej prbie podja kolejn, iju
dziadek Brokl wprawdzie nieco si zmartwi, ale
rok pniej w Lisowie wydano kolejne wystawne
zaraz zobaczy na horyzoncie kolejny interes swojego
przyjcie. Babcia znowu biegaa po domu, dziadek
ycia, ktry, jak kady zaplanowany zgry interes
znowu oddycha gboko wogrodzie, babcia znowu
Leonarda Brokla, by olniewajcym niewypaem.
projektowaa isprowadzaa - gong wprawdzie by, ale
Omamiony magi milionw, wsamym rodku reformy
trzeba byo nowych odwitnych sztucw - dziadek
Grabskiego upar si sprzeda ziemi w Lisowie
znowu dawa pienidze iprzyglda si kwitncym
chopom, auzyskane tym sposobem gigantyczne kwoty
jaminom.
umieci wakcjach przedsibiorstw, wczym, jak wiemy,
Wreszcie nastpi w pamitny dzie. Pogoda
mia spore, cho rnorakie dowiadczenia. Trzeba
bya jak szko inic nie zwiastowao kolejnej budoda na usprawiedliwienie rodziny, e wszyscy mu
rzy - powietrze byo rzekie iprzejrzyste, gocie
to odradzali, aciocia Mechowa gardowaa, e tym
przechadzali si wwietrzyku poudnia, radzi socu
razem to ju naprawd trzeba go ubezwasnowolni;
iszelestom lici. St zastawiono zkunsztem rwnie
by to zreszt pomys nienowy, ktry wyklu si wjej
olniewajcym - na miar polskiej prowincji, rzecz
gowie kiedy dziadek wydzierawia Morawic.
jasna co przed rokiem. Srebra, kieliszki, bukiety
wardinierach, serwetki, wiece ikartoniki znazwiskami czekay widealnym porzdku iolniewajcym
blasku na panie i panw.
Suca ukazaa si woknie
itrzykrotnie uderzya wgong
- babcia uznaa bowiem, e
i tak wszyscy uznaj to za
nieomylny sygna podania
obiadu, apo c si naraa
na jakie lapsusy jzykowe
suby.
I, stojc w progu domu,
Wanda Brokl podawaa do
do caowania panom i pochylaa si w dyskretnych
ukonach przed paniami,
zapraszajc ich wszystkich
do rodka. Akiedy wszyscy
ju weszli, zamkna drzwi
i, przeszedszy dug sie,
wkroczya do salonu.
Leonard, Wincenty, Jzef. Fot. ze zb. rodzinnych.
131
L. Brokl w podry do Woch. Fot. ze zb. rodzinnych.
- Ale moja mama powiedziaa - tu zgosu babci

przebija duma - Rbcie, co chcecie, ale Lisw oficjalnie jest mj. Jak go ojciec chce rozsprzeda, niech
rozsprzedaje, w kocu to jego majtek I e ojca
ubezwasnowolni nie da. Wzwizku ztym dziadek
rozsprzeda Lisw, tym brardziej, e chopi dziwnie
byli chtni do tego interesu idziwnie bogaci, wic
raz-dwa caa ziemia, prcz jaki okrawkw: wzgrza,
podmokej ki i jeszcze paru mrg tu i wdzie,
posza wnowe rce. Poszo (babcia mwi poszo
po pasku, jak rosyjski ksi wMonte Carlo nad
ruletk, zakcentem ihukiem na drugie o). Dziadek
szczliwie piastowa swoje miliony, aza tydzie
mg sobie za nie kupi pudeko zapaek. Kiedy po
wojnie przyszli komunici imwili oparcelacji, chopi
powiedzieli: Parcelacja? He, he, pan dziedzic to nam
tu parcelacje dwadziecia lat temu zrobi.
Dziadek stopniowo dziecinnia. Siadywa czsto
zwujem Maciejem irazem przypatrywali si maym
muszkom, biedronkom, albo szczypawkom. Kiedy
ojciec przyjeda zKielc, atu biadanie. Na dziadka
znw podziaaa magia milionw isprzeda handlarzowi starzyzn cay wz obrazw, ksiek, lakowych
parawanw, krzese, rycin, bibelotw. Ojciec wzi
chopa zfurmank idogonili handlarza: biednego,
ysawego yda, ktry, co tu kry - tu pobrzmiewa
nuta gbokiego smutku wfilosemickiej duszy mojej
babci - wykiwa staruszka icieszy si, e zarobi
niez sumk. Tata powiedzia mu: Tyle pan zapaci.
Ato za fatyg. Iprosz to odda. Ja to wszystko
kupiem od pana starszego, ja mu za to zapaciem.
Zacz si handryczy, wykrzykiwa obelgi, grozi
policj. Ojciec powiedzia: Policja? Znakomity pomys,
zaraz wezwiemy policj. To si wietnie skada, bo ja

jestem prawnikiem idoskonale wiem, co panu grozi
za oszukanie czowieka w podeszym wieku. No
itamten ustpi. Ojciec odda mu pienidze, dorzuci
par groszy, kaza przeadowa wszystko na furmank
izawrci do domu rozzocony zachodzcym socem,
dumny jak Agamemnon. Awdomu dziadek Brokl
przysypia wfotelu snem sprawiedliwego.
*
Takim wanie zapamitaa go babcia - starszy,
siwy pan, ktry wchodzi do swojego pokoju, patrzy
na wnuczk ispokojnym gosem mwi:
- No, mierdziucha, wstawaj z fotela, dziadek
chce usi.
Przez okna wida ogrd iKubusia, jak pogryza
traw. Parobek wraca zpola imyje rce wbeczce.
W pokoju babci Wandy dziewczyny ze wsi robi
pajki ze somy ikolorowej bibuy, eby ozdobi
dwr przed witami.
Grb L.Brokla na Cmentarzu Wojsk Polskich wKielcach.

Fot. Jerzy Kowalczyk.
specjalne

Dr Urszula Oettingen
ezerwat Wykus jest zwykle kojarzony zdziaalnoci Armii Krajowej, ale to take miejsce czone
zPowstaniem Styczniowym. Wodlegoci ok. 3 km
od kapliczki partyzanckiego sanktuarium znajduje si
tzw. Obz Langiewicza, wg tradycji miejsce wiczebne
powstacw z1863r.
Zaoenie bazy powstaczej wpobliskim Wchocku
iprzebywanie wnim od 23 stycznia do 3 lutego 1863r.
gen. Mariana Langiewicza Naczelnika Wojskowego
Wojewdztwa Sandomierskiego, zostawio lad wwiadomoci okolicznych mieszkacw.
WWchocku, wrd lasw witokrzyskich, organizowano narodowe wojsko. Tutaj zbierali si powstacy,
ktrzy w nocy z 22 na 23 stycznia zaatakowali
Szydowiec, Bodzentyn iJedlni, atake inne grupy,
m.in. 300-osobowy oddzia sformowany koo Opatowa.
Tworzono kompanie strzelcw, kosynierw, szwadrony
jazdy; zbrojono imusztrowano ochotnikw, wysyano
pisma iinstrukcje wzywajce do przyczenia si do
powstania. Wkocu stycznia wWchocku znajdowao si
ok. 1400 onierzy. Zebranych powstacw podzielono na
cztery bataliony. Dowodzili nimi Bernard Klimaszewski
zSuchedniowa, Ignacy Dawidowicz, Klemens Dbrowski
iDionizy Czachowski. Oddziaem kawalerii dowodzi
Jan Prendowski.
Wtym czasie na miasteczko byy zwrcone oczy caej
Polski. Std Langiewicz kontrolowa szos Warszawa
Krakw. Wwyniku przegrupowania si rosyjskich mia
swobod dziaania wznacznej czci Krlestwa. Tu mia
si ujawni Rzd Tymczasowy. Wzwizku zwieciami
onieudanych prbach wywoania powstania na terenie
wojewdztwa krakowskiego, atakach na Kielce iJdrzejw,
ktre zakoczyy si niepowodzeniem, 26stycznia
Langiewicz wyda odezw Do mieszkacw wojewdztwa
krakowskiego. Wzywa wniej braci Krakowiakw do
powstaczego czynu. Potomkowie mnych przodkw
utrzymajcie saw, jak oni zyskali wcaej Polsce.
Powstacie cho wkilkudziesiciu ludzi, uwijajcie si po
wojewdztwie, niepokjcie zaogi moskiewskie, zbierajcie
ochotnikw, kupcie si whufce powstacze, organizujcie
wojsko regularne [].
Wolno trwaa tydzie. Wdniu 1 lutego wojska
rosyjskie zaatakoway powstacw. Wtrakcie odwrotu
stoczono walki zRosjanami pod Bzinem, Suchedniowem
i Parszowem. Po dwch dniach obrony oddziay
Langiewicza wycofay si do Bodzentyna, astd po
krtkim postoju uday si do Nowej Supi ina wity
Krzy. Poowa powstaczej piechoty posza wrozsypk,
stracono bro, warsztaty, magazyny. Wchock zosta

ograbiony icakowicie spalony.
Utrwalenie wlokalnej pamici Obozu Langiewicza
to gwnie okres midzywojenny oraz lata po 1980r.
Osob, ktra szczeglnie zasuya si wupamitnieniu
miejsca by miejscowy lenik Jan Krogulec. W1923r.
zjego inicjatywy Radomskie Koo Weteranw 1863roku
wystosowao list do Dyrekcji Lasw w Radomiu
zprob oopiek nad miejscem, gdzie mia kwaterowa
Langiewicz. Wlutym 1925r. Dyrekcja Lasw wRadomiu
polecia Nadlenictwu Wierzbnik sprawowanie opieki
nad tym terenem.
Gazeta Kielecka z15 lutego 1925r. pisaa: Wlasach pastwowych koo wsi Rataje,(...) stoi wspaniay
db obok rdeka, gdzie w1863r. mia swj szaas
pierwszy dyktator powstania Marian Langiewicz. Obecnie
staraniem radomskiego Koa Weteranw Powstania
1863r. i dziki rozumieniu sprawy przez Dyrekcj
Okrgow Lasw Pastwowych wRadomiu db ten
zwany Langiewiczem wraz zcaym drzewostanem na
pewnej przestrzeni wydzielono zoglnego kompleksu
rolinnego jako pozostajcy pod ochron inie majcy
by nigdy wycinanym.
Wmaju 1925r. odby si wWchocku zjazd weteranw
1863 r. Po uroczystym naboestwie wklasztorze byli
powstacy, wadze, duchowiestwo, wojsko, harcerze
iokoliczna ludno udali si na polan Obz Langiewicza. Tu nastpio powicenie pamitkowej eliwnej
tablicy. Przed dbem, na ktrym umieszczono tablic,
wart penili onierze 72 Puku Piechoty zRadomia.
Obecnie tablica przymocowana jest do wiekowej sosny
bdcej pomnikiem przyrody. Widnieje na niej orze
inapis: Obz jeneraa Mariana Langiewicza w1863r.
Kamienna - Jan Witwicki. Przy niej umieszczono malutk
drewnian kapliczk zfigur Chrystusa Frasobliwego.
W1927r. nauczyciele imodzie szk powszechnych zterenu gminy Wielka Wie ufundowali tablic
wsetn rocznic urodzin Mariana Langiewicza dla
uczczenia powstacw 1863r. Znajduje si ona wkociele
wWchocku.
W1936r. nazwa Obz Langiewicza zostaa wprowadzona na mapy, tzw. setki, wydane przez Wojskowy
Instytut Geograficzny. To ostatecznie utrwalio ten termin
wkartografii, literaturze itopografii terenu.
Zinicjatywy rodowiska skupiajcego byych onierzy
Armii Krajowej ze Zgrupowania Jana Piwnika Ponurego
rozpoczto prace majce na celu zagospodarowanie
Obozu Langiewicza (zwanego te Polan Langiewicza).
133
W dniu 15 czerwca 1985r. podczas tradycyjnego

spotkania onierzy Ponurego iNurta na Wykusie,
w122 rocznic powstania, odsonito ipowicono
gaz upamitniajcy Obz Langiewicza. Na monumencie
umieszczono okolicznociowy napis oraz powstaczy herb
Rzeczypospolitej iznak Polski Walczcej zjelonkiem
witokrzyskim.
W1993r. mieszkacy Wchocka uporzdkowali
polan. Wytyczono alejki, wybudowano wypoczynkowy
krg kamienny, urzdzono teren na ognisko. Przed
istniejcym pomnikiem wmurowano tablic powicon
130 rocznicy obozowania powstaczych oddziaw gen.
Mariana Langiewicza. Niedaleko od polany znajduje
si tzw. rdo Langiewicza. Wedug tradycji w1863r.
czerpali zniego wod powstacy.
Do pobytu Langiewicza w okolicach Wykusu
nawizuje jedna ztablic znajdujcych si wmurze
otaczajcym klasztor OO. Cystersw wWchocku.
Zostaa ona ufundowana w1983r. przez onierzy Armii
Krajowej, jak gosi tekst: W120 rocznic zaoenia na
Wykusie kwatery dyktatora powstania styczniowego gen.
Mariana Langiewicza ibitew powstacw oBodzentyn
iWchock stoczonych zwojskami moskiewskimi oraz
w 40 rocznic stworzenia na tyme Wykusie bazy
zgrupowa partyzanckich Armii Krajowej dowodzonych
przez por. C.C Ponurego Jana Piwnika [].
Warto przypomnie, e wklasztornym muzeum
zgromadzone s zbiory ks. mjr. Walentego lusarczyka
obejmujce pamitki zczasw powstania, przeniesione
tu po likwidacji kolekcji wNowej Supi.
Na budynku zespou szk wWchocku zachowaa
si tablica upamitniajca nadanie wXXX rocznic PRL
zbiorczej szkole gminnej wWchocku imienia Bohaterw
Powstania Styczniowego. Przy szkole znajduje si rwnie
symboliczna mogia powstaca z1863r. Zkolei przy ul.
Langiewicza na budynku dawnego zajazdu umieszczona
w1993r. tablica upamitnia pobyt gen. Langiewicza
wtym miejscu, na co wskazuje te medalion zjego
popiersiem. Na miejscowym cmentarzu spoczywaj
uczestnicy powstania Karol Ziemliski polegy pod
Wchockiem 3 lutego 1863r., Jzef Barzykowski, zm.
1869r., Brunon Micha Pohoski zm. 1922r., Ignacy
Jastrzbski zm. 1932r.
Inn form kultywowania pamici odziaaniach 1863r.
wtym rejonie s uroczystoci poczone zmarszami
turystycznymi. Od wielu lat oddzia PTTK wStarachowicach organizuje zazy, ktrych celem jest dotarcie na
Polan Langiewicza. Tu przy ognisku wszyscy uczestnicy
spotykaj si irozmawiaj opolskiej historii.
Od 1995r. organizowane s przez Zwizek Strzelecki,
Strzelec Kapitua Rwno, Wolno, Niepodlego,
przy udziale wadz samorzdowych, Marsze Szlakiem
Powstacw 1863r. Przez trzy dni uczestnicy wdruj na
trasie Szydowiec Suchedniw Bodzentyn - Wchock.
Wtym czasie wmijanych miejscowociach odbywaj si
uroczyste naboestwa, spotkania iwystpy artystyczne
wszkoach. Towarzyszy temu skadanie kwiatw ipalenie
zniczy na grobach powstacw styczniowych iinnych

uczestnikw walk oniepodlego.
Na trasie Suchedniw - Bodzentyn marsz rozpoczyna
si msz wsuchedniowskim kociele. Potem uczestnicy,
gwnie strzelcy ze Zwizku Strzeleckiego pod komend
Daniela Wosia przechodz pod Krzy powstaczy
z1861r. spod tego krzya przed laty wyruszyo do
Bodzentyna czterystu suchedniowskich urzdnikw igrnikw; dowodzi nimi dozorca kunic Ignacy Dawidowicz.
Nastpnie wdruj przez Michniw Wzd - Len,
gdzie do kolumny maszerujcych docza od dwch
lat grupa rekonstrukcji historycznej Stowarzyszenia
Siekierno Nasza Ojczyzna do Bodzentyna. Marsze
kocz si przy budynku organistwki, welewacji ktrej
wmurowana jest tablica upamitniajca pobyt Jzefa
Pisudskiego wkocu padziernika 1914r. Uczestnicz
wnich przedstawiciele rnych rodowisk, organizacji
modzieowych ikombatanckich; wtrakcie wrczane s
odznaki iodznaczenia honorujce udzia wmarszach
idziaalno patriotyczn.
Czyn powstaczy w tym rejonie Gr witokrzyskich
kojarzony jest z Obozem Langiewicza. Jest to miejsce
symbol, gdy jak wynika z dokumentw, Langiewicz nie by
w rejonie Wykusu, nie mia tam te swojej kwatery, ale by
moe drobne grupy powstacw przebyway w tej okolicy.
Pami o nim podtrzymuj rodowiska niepodlegociowe,
a przede wszystkim partyzanci Armii Krajowej, ktrzy ju
w 1943 i 1944r. przebywajc na Wykusie nawizywali
do walk o niepodlego w 1863r. jako spadkobiercy
powstaczej tradycji.
WObozie Langiewicza, 2012r. Fot ze zb. U. Oettingen.
Wdrodze do Bodzentyna, 2012r. Fot ze zb. U. Oettingen.
specjalne

Alicja Malicka
ami zbiorowa owydarzeniach 1863 i1864r.

oraz o okresie patriotycznych manifestacji
utrwalaa si wspoecznoci Koskich przez rodzinny
przekaz, patriotyczny obyczaj, pami ozmarych
ipolegych uczestnikach powstania wXIX wieku,
a wreszcie te przez obchody rocznicowe i inne
zewntrzne formy manifestowania ikultywowania
tradycji powstaczej wokresie Iwojny wiatowej oraz
wlatach IIRzeczypospolitej. Wprzestrzeni kulturowej
miasta Koskie do dzi funkcjonuj, cho nieliczne,
miejsca pamici 1863r. o lokalnym charakterze,
oktrych warto przypomnie zperspektywy 150.
rocznicy Powstania Styczniowego.
Koskie, miasteczko pooone wdobrach hrabiw
Maachowskich, nie byo w okresie Powstania
Styczniowego bezporednim terenem potyczek ibitew
powstaczych, ale wdziejach miasta znane s przypadki
znaczcego zaangaowania si jego mieszkacw
na rzecz powstania oraz postaw patriotycznych
wokresie manifestacji przedpowstaniowych. Tylko jako
przykad poda mona, e jednym zpiciu polegych
wmanifestacji wWarszawie by Karol Brendl, syn
papiernika zKoskich. Jako sprawc zamachu na
margrabiego Aleksandra Wielopolskiego wymienia
si Ludwika Rylla, pochodzcego zokolic Koskich.
Aktywnie na rzecz powstania wpowiecie koneckim
dziaali rwnie ksia, na przykad . ksidz Ignacy
Szymaski, nauczyciel religii, czonek konspiracyjnej
organizacji, majcej na celu wywoanie powstania.
Zaprzynaleno do stowarzyszenia oraz za wygaszanie wRadomiu kaza patriotycznych zesany
zosta wstyczniu 1863r. na Sybri.1 Powstacw
wspiera rwnie ksidz Micha Bartosik (ur. 1824),
ktry jeszcze wOpocznie goci przedstawiciela Rzdu
Narodowego Artura Awejde. Potem ju jako wikary
wpobliskim Gowarczowie odbiera od partyzantw
przysig wiernoci wzgldem Ojczyzny i za ten
czyn skazano go na 10 lat wygnania na Syberi.2
Innym ksidzem znanym zpomocy partyzantom by
ksidz Jan Kosiski (1807-1878), proboszcz parafii
gowarczowskiej, ktry w1863r. prbowa wyprowadzi
zpowiatu opoczyskiego Walentego Lewandowskiego,
dowdc jednego zoddziaw powstaczych. Niestety,
1 E. Niebelski, Tunka, syberyjskie losy ksiy zesacw 1863

roku, Wrocaw 2011, s. 346; M. Wikiera, Ziemia konecka wobronie
Ojczyzny, w: Koskie zarys dziejw, pod red. M. Wikiery, Koskie
2012, s. 254.
2 J. uczkowski, Udzia ksiy zpowiatu opoczyskiego wpowstaniu styczniowym, w: Konecki wrzesie, 1996, nr 1, s. 9-10.
Kozacy patrolujcy okolic rozpoznali Lewandowskiego

przebranego wszaty liturgiczne iaresztowali obu.
Ksidz Kosiski wprawdzie unikn aresztowania,
ale straci probostwo izmuszony zosta przenie
si do Sandomierza w1864r., gdzie przebywa a
do mierci.3
Wprac przeciwko carowi nie angaowali si ostatni
hrabiowie zmagnackiej linii Maachowskich, chocia
czonkowie tego rodu wprzeszoci wykazywali si
dziaalnoci na rzecz Ojczyzny. Przykadem tego jest
biografia Stanisawa Aleksandra Maachowskiego
(1764-1822), absolwenta Akademii Krakowskiej
iweterana dwch wczeniejszych powsta. Podczas
Insurekcji Kociuszkowskiej by generalnym ordynatorem armii sandomierskiej, za wczasie Ksistwa
Warszawskiego walczy pod rozkazami Jana Henryka
Dbrowskiego. Za wzorow sub otrzyma Krzy
Virtuti Militari oraz stopie generaa. W 1831r.,
po mierci syna Juliusza, ktry zgin podczas walk
wKazimierzu nad Wis wtym samym roku odsun
si od ycia politycznego4. Mimo to w1838r. wspomg
emisariusza zEuropy Zachodniej.5 Zapewne niemay
wpyw na tak decyzj miao rodowisko, wktrym
obraca si syn hrabiego, Gustaw Maachowski
(1797-1835), przebywajcy w Paryu przy boku
ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego, gdzie zreszt
musia ucieka przed zaocznie wydanym wyrokiem
mierci za aktywn postaw wrzdzie Powstania
Listopadowego.6 Wczasie dziaa zlat 1830-1831
bro dla powstacw produkowaa fabryka broni
wPomykowie koo Koskich. Dziaaa ona prawdopodobnie rwnie podczas Powstania Styczniowego.
Bezporednio po kapitulacji w1864 roku kasacie
uleg zakon bernardynw wKazanowie, istniejcy
od 1627 roku.7
Pami owydarzeniach 1863r. skupiona bya
na terenie Koskich przede wszystkich wok miejsc
pochwkw uczestnikw powstania oraz miejsc
3 Tame.
4 A. Brzozowicz, Jan Maachowski zaoyciel miasta Koskie
Wielkie, Warszawa 1997, s. 119- 120.
5 W. Caban, Dziaalno polityczna ziemiastwa Kielecczyzny
wlatach 1832-1864, w: Studia Kieleckie, nr 4/80, Kielce 1993, s. 22.
6 B. Konarska, Gustaw Maachowski, w: Polski Sownik
Biograficzny, t. 19, z.3, Warszawa-Krakw-Lww 1973, s. 392-393.
7 B. Ryszewski, Regionalna sesja naukowa powicona dziejom Powstania Styczniowego na Kielecczynie, w: Rocznik
witokrzyski, t.2/1971 rok, Lublin 1972, s. 291; M. Wikiera, Ziemia
konecka wobronie Ojczyzny, s. 253; A. Fajkosz, Kartki zhistorii
Ziemi Koneckiej, Kielce-Koskie 2010, s. 124.
135
strace powstacw, ktre w sposb szczeglny

wpyway na ksztatowanie si wizerunku Powstania
Styczniowego ipamici onim wzbiorowej wyobrani
lokalnej spoecznoci. Tak rol i znaczeniow
funkcj penio wKoskich miejsce pochwku dwch
uczestnikw powstania - Franciszka Makulskiego
iLucjana czkowskiego, znajdujce si uzbiegu
dzisiejszych ulic: Sportowej iPartyzantw. Pierwszy
zbohaterw tego upamitnienia, Franciszek Makulski
by jeszcze przed wydarzeniami lat 1863-1864
czonkiem konspiracyjnej Organizacji Narodowej,
awczasie powstania naczelnikiem (komisarzem)
parafialnym.
Grb Franciszka Makulskiego. Fot. autorka.
Do jego obowizkw naleaa m. in., pomoc

waprowizacji partyzantw, ledzenie ruchw wojsk
rosyjskich, a take niszczenie magazynw komunikacji armii carskiej oraz wydawanie faszywych
paszportw. Franciszek Makulski zosta aresztowany,
gdy wojsko znalazo wjego domu wczasie rewizji
bro oraz amunicj i skazany z tego powodu na
kar mierci.8 Egzekucja odbya si 8 maja 1864r.
Razem znaczelnikiem parafialnym stracony zosta
Lucjan czkowski, byy podoficer rosyjski, ktry
prawdopodobnie dzierawi wokolicach Koskich
jaki majtek. Podczas Powstania Styczniowego
przyczy si do puku opoczyskiego iwrandze
kapitana przyjmowa rozkazy od ppk Jana Rudowskiego. Przyczony zosta do oddziau Juliana
Pilnego - Neumana irazem ztym oddziaem 4 maja
1864r. bra udzia wbitwie pod Glinianym Lasem,
jednej zostatnich takich potyczek na Kielecczynie.
Doniewoli dosta si dowdca tego zgrupowania oraz
Lucjan czkowski, atake dwch dezerterw zarmii
8 H. Zawadzki, Straceni powstacy, Skarbiec Kultury Ziemi
Koneckiej 1996, nr 4, s. 10-11.
carskiej A. Sokoow iS. Wierchuszyn. Zazamanie

przysigi onierskiej zostali skazani na mier przez
rozstrzelanie 8maja1864r., za Lucjan czkowski,
podobnie jak Franciszek Makulski - na powieszenie.9
Pami omiejscu stracenia powstacw przechowywana bya przez lata w lokalnej tradycji.
Upamitnienie tego zdarzenia moliwe stao si dopiero
w okresie I wojny wiatowej, wraz z wyparciem
Rosjan zterenu Krlestwa Polskiego.10 Wmiejscu
pochwku w1917r. ufundowany zosta drewniany
krzy wwito Konstytucji 3 Maja. Zbiego si to
z53 rocznic mierci powstacw.11
Ju po odzyskaniu niepodlegoci miejsce pochwku
wpisao si wrocznicowy rytua uroczystoci wita
Niepodlegoci, czego przejawem byy organizowane przemarsze mieszkacw Koskich pod Krzy
Powstacw, gdzie skadano kwiaty, recytowano
okazjonalne wiersze oraz piewano patriotyczne
pieni. Podkrelano tym samym cigo tradycji
Powstania Styczniowego z tradycj niepodlegociow12. Tenaspekt podkrelany by przy kadych
witach legionowych kilka razy do roku, dlatego
te dbano, by miejsce stracenia pozostao schludne
iuporzdkowane, awefekcie te wdniu 9 grudnia
1938r. ufundowano wtym miejscu nowy betonowy
krzy upamitniajcy straconych powstacw. Uwieczni
to napis: Tu spoczywaj powstacy 1863r. Franciszek
Makulski, czkowski. Cze ich pamici.13 Przykad
Koskich nie odbiega wtym przypadku od oglnie
przyjtej tradycji trwaego upamitniania wokresie
II Rzeczypospolitej miejsc stracenia powstacw
1863r., mogi polegych czy miejsc bitew.14
Powracajc do omawiania przejaww zewntrznych
form pamici opowstaniu styczniowym wokresie
Iwojny wiatowej, podkreli naley, e ju wwczas
utrwali si stay rytua rocznicowy, do ktrego naleay
naboestwa patriotyczne przypominajce owybuchu
Powstania Styczniowego, obitwach ipotyczkach oraz
polegych powstacach, odczyty historyczne propagujce
wiedz o powstaniu oraz szeroko zakrojone akcje
fundowania krzyy na mogiach straconych ipolegych
uczestnikw powstania oraz zmarych weteranw
1863r.. Organizowaniem tych uroczystoci rocznicowych
z reguy zajmowali si przedstawiciele lokalnej
9 Tame.
10 L. Michalska-Bracha, Powstanie styczniowe w pamici zbiorowej spoeczestwa polskiego w okresie zaborw, Kielce 2003,
s. 163-164.
11 Pomniki bojownikw o wolno i niepodlego, Warszawa
1929, s. 212, 304.
12 L. Michalska-Bracha, Obchody rocznicy odzyskania niepodlegoci w Kielcach w okresie midzywojennym, w: Midzy Wis
aPilic, t. 10, pod red. M. Przenioso, Kielce 2010, s.182; Lor Efem,
10-lecie Niepodlegoci Polski w Koskich, w: Skarbiec Kultury
Ziemi Koneckiej 1995, nr 3, s. 4.
13 Archiwum Pastwowe Kieleckie (dalej APK), 21/100, UWKI, sygn.
17481, k.117; T. Swat, Gloria victis. Mogiy polegych z okresu
Powstania Styczniowego 1863-1864 na ziemiach polskich,
Pruszkw 2004, s. 45.
14 Szerzej na ten temat zob.: T. Swat, Gloria victis, s. 45; J.Kowalczyk,
A. Massalski, T. Wgrowski, Whodzie przeszoci 1863- 1864, wojewdztwo witokrzyskie, Kielce 2003, s. 77.
specjalne
Grb Wadysawa iJana Radwanw. Fot. autorka.
Grb Mariana Jzefa Szymaskiego. Fot. autorka.
Grb Stanisawa Pitkowskiego.
spoecznoci zpowoywanym spoecznym Komitetem

Obchodowym. Przypuszcza mona, e podobnie rzecz
si miaa wprzypadku Koskich, oczym wiadczy
wspomniana ju wczeniej inicjatywa powicenia
Krzya Powstacw z1917r., cho nie dysponujemy
wtym przypadku wystarczajcym materiaem rdowym15. Wokresie Iwojny wiatowej organizowano
wKoskich, podobnie jak winnych miejscowociach
na terenie Krlestwa Polskiego obchody rocznicowe
urzdzane przez rodowiska niepodlegociowe.
Znany jest zwyczaj wystawiania podczas tych rocznic
styczniowych tzw. ywych obrazw, opartych gwnie
na motywach dzie artystycznych Artura Grottgera.
Takie przedstawienie ywych obrazw znane s
zuroczystoci rocznicowych Powstania Styczniowego
w1916r. na terenie Kazimierzy Wielkiej, Koskich,
Radomia, Suchedniowa i innych. W przypadku
Koskich, jak donosz rda, wykorzystano ywy

obraz zprzedstawieniem Apoteozy Polski.16
Wokresie II Rzeczypospolitej na terenie Koskich
pami Powstania Styczniowego utrwalono wpostaci
nada instytucjom, placom iulicom imion bohaterw
wydarze lat 1864-1864, n.p. wGimnazjum Mskim
im. w. Stanisawa Kostki wKoskich II druyna
harcerska otrzymaa imi ostatniego przywdcy
powstania - Romualda Traugutta.17 Poza tym uchwa
radnych miejskich zdn. 7 lutego 1939r. ustanowiono
i ogoszono do publicznej wiadomoci powstanie
nowej ulicy Romualda Traugutta wmiejsce dawnej
ulicy Jatkowej18.
Pami o wydarzeniach lat 1863-1864 rozpowszechniali wrd modszego pokolenia sami uczestnicy
Powstania Styczniowego. Tworzyli oni legend, gdy
ju sam fakt udziau wtych wydarzeniach nobilitowa
15 L. Michalska-Bracha, Rocznice zawiedzionych nadziei. Tradycja

powsta narodowych wKielcach wokresie Wielkiej Wojny (19151916), w: Zdziejw Kielc 1914- 1918, pod red. U. Oettingen, Kielce
2004, s. 58, 59; M. Przenioso, Obchody rocznic narodowych na
Kielecczynie w latach I wojny wiatowej, w: Midzy Wis
aPilic, pod red. M. Przenioso, t. 10, Kielce 2010, s. 132-134.
16 Ziemia Kielecka 1916, nr 6, zdn. 5. 02, s. 5-6; tame, nr 10 zdn.

4. 03, s. 6; Gazeta Radomska 1916, nr 26, zdn. 9. 02, s. 2.
17 M. Przenioso, Gimnazjum iLiceum wKoskich wlatach 19151939, w: Dzieje koneckiego gimnazjum iliceum 1915-1995, pod red.
A. Massalskiego, Koskie 1995, s. 65.
18 APK, 21/519, Akta miasta Koskie, sygn. 58, k. 492.
137
tych ludzi do rangi symbolu. Zreszt: Przedstawiciele

pokolenia 1863r. speniali funkcj kreatorw powstaczej
tradycji, ale jednoczenie upatrywano wnich, podobnie
jak wpolegych istraconych na polu walki, rda
legendy Powstania Styczniowego.19
Weterani wydarze z roku 1863 i 1864 byli
jednym ze rde wiedzy owydarzeniach tego okresu
oraz jedynymi swoistymi cznikami idei Powstania
Styczniowego zczasami wspczesnymi. Mimo to:
Rok 63-ci w pojciu pokole caych, to by smak
poerajcy najpikniejszych inajlepszych, ktrzy nie
pozostawili po sobie nic, prcz ez, krwi izgrozy.20
Pogrzeby uczestnikw powstania miay wic
czsto podwjny charakter: indywidualny iprywatny
dotyczcy bliskich zmarego oraz zbiorowy dotyczcy
wodbiorze szerszej spoecznoci identyfikujcej si
ztradycja ilegend 1863 roku. Wprzypadku Koskich
tak rol peniy pogrzeby pochowanych na cmentarzu
parafialnym nastpujcych uczestnikw Powstania
Styczniowego: Kazimierza Falkiewicza (1841-1917),
szeregowego (wczasie wydarze 1863-1864);21 Mariana
Jzefa Szymaskiego (1843-1924), ktry take wpowstaniu by szeregowym;22 Stanisawa Pitkowskiego
(1843-1919); Jadwigi zKalcisich Malanowiczow
(1844-1931); Stanisawa Mietliskiego (1835-1926);
Wadysawa (1839-1913) iJana (1841-1921) Radwanw
oraz Franciszka Kosmulskiego (1844-1926).23
Pami o powstaniu styczniowym skupiaa
si w Koskich przede wszystkich wok mogi
polegych uczestnikw powstania, weteranw oraz
ich pochwkw. Wlatach II Rzeczypospolitej czsto
sigano do tradycji powstaczej, nie tylko podczas
kolejnych obchodw wydarze lat 1863-1864, ale take
wczasie rocznic legionowych irocznic zwizanych
zpostaci Jzefa Pisudskiego.
st
BIBLIOGRAFIA
APK, 21/100, UWKI, sygn. 17481, k.117.
APK, 21/519, Akta miasta Koskie, sygn. 58, k. 492.
Bogusawska M., Rocznice narodowe. Wskazwki
i materiay potrzebne dla urzdzajcych obchody
narodowe, Lww- Warszawa 1926.
Brzozowicz A., Jan Maachowski zaoyciel miasta
Koskie Wielkie, Warszawa 1997.
19 L. Michalska-Bracha, Powstanie styczniowe wpamici zbiorowej spoeczestwa polskiego wokresie, s. 31.
20 M. Bogusawska, Rocznice narodowe. Wskazwki i materiay
potrzebne dla urzdzajcych obchody narodowe, Lww- Warszawa
1926,s. 83.
21 Imienny wykaz weteranw powsta narodowych 1831, 1848 i1863
roku, uznanych na zasadzie ustawy z dnia 2. 8. 1919 roku przez
Komisj Kwalifikacyjn izatwierdzonych przez Ministerstwo Spraw
Wojskowych iMinistra Skarbu. Dodatek do Dziennika Personalnego
nr 10, 1919r., s. 12.
22 Tame, s. 47.
23 M. Wikiera, Ziemia konecka wobronie, s. 259.
Caban W., Dziaalno polityczna ziemiastwa

Kielecczyzny w latach 1832- 1864, w: Studia
Kieleckie, nr 4/80, Kielce 1993.
Efem Lor, 10-lecie Niepodlegoci Polski wKoskich,
w: Skarbiec Kultury Ziemi Koneckiej 1995, nr 3.
Fajkosz A., Kartki z historii Ziemi Koneckiej,
Kielce- Koskie 2010.
Imienny wykaz weteranw powsta narodowych
1831, 1848 i1863 roku, uznanych na zasadzie ustawy
zdnia 2. 8. 1919 roku przez Komisj Kwalifikacyjn
izatwierdzonych przez Ministerstwo Spraw Wojskowych
iMinistra Skarbu. Dodatek do Dziennika Personalnego
nr 10, 1919r.
Konarska B., Gustaw Maachowski, w: Polski
Sownik Biograficzny, t. 19, z.3, Warszawa-Krakw-Lww 1973.
Kowalczyk J., Massalski A., Wgrowski T., Whodzie
przeszoci 1863-1864, wojewdztwo witokrzyskie,
Kielce 2003.
uczkowski J., Udzia ksiy zpowiatu opoczyskiego
w powstaniu styczniowym, w: Konecki wrzesie
1996, nr 1.
Michalska-Bracha L., Obchody rocznicy odzyskania
niepodlegoci wKielcach wokresie midzywojennym,
w: Midzy Wis aPilic, t. 10, pod red. M. Przenioso,
Kielce 2010.
Michalska-Bracha L., Powstanie styczniowe
wpamici zbiorowej spoeczestwa polskiego wokresie
zaborw, Kielce 2003.
Michalska-Bracha L., Rocznice zawiedzionych
nadziei. Tradycja powsta narodowych wKielcach
wokresie Wielkiej Wojny (1915-1916), w: Zdziejw
Kielc 1914- 1918, pod red. U. Oettingen, Kielce 2004.
Niebelski E., Tunka, Syberyjskie losy ksiy
zesacw 1863 roku, Wrocaw 2011
Pomniki bojownikw owolno iniepodlego,
Warszawa 1929.
Przenioso M., Gimnazjum iLiceum wKoskich
wlatach 1915-1939, w: Dzieje koneckiego gimnazjum
i liceum 1915-1995, pod red. A. Massalskiego,
Koskie 1995.
Przenioso M., Obchody rocznic narodowych na
Kielecczynie wlatach Iwojny wiatowej, w: Midzy
Wis aPilic, pod red. M. Przenioso, t. 10, Kielce
2010.
Ryszewski B., Regionalna sesja naukowa powicona
dziejom Powstania Styczniowego na Kielecczynie,
w: Rocznik witokrzyski, t. 2/1971 rok, Lublin 1972.
Swat T., Gloria victis. Mogiy polegych zokresu
Powstania Styczniowego 1863-1864 na ziemiach
polskich, Pruszkw 2004.
Wikiera M., Ziemia konecka wobronie Ojczyzny, w:
Koskie zarys dziejw, pod red. M. Wikiery, Koskie 2012.
Zawadzki H., Straceni powstacy, Skarbiec Kultury
Ziemi Koneckiej 1996, nr 4, s. 11.
Ziemia Kielecka, 1916, nr 6, zdn. 5. 02.
Ziemia Kielecka 1916, nr 10 zdn. 4. 03.
Gazeta Radomska 1916, nr 26, zdn. 9. 02.
specjalne

Fragment zksiki Wspomnienia czachowczyka z1863 r.

Ze wschodem soca, zlasu pod Annopolem uporzdkowawszy okoo. siebie, oile to byo potrzebne unas,
ruszylimy wkierunku pnocno zachodnim. Bya to niedziela, soce wiecio jasno. Zboa iki bujnie porse,
radoway przyszym plonem dusz rolnikw.
Po wczorajszym deszczu, odwieony krajobraz przedstawia si dla kadego, jakby uroczyst szat na dzie
dzisiejszy przywdzia apszczoy, trzmiele iowady brzczc, akompanioway niby ptactwa woglnym hymnie
przyrody na cze Wszechmocnego Pana. Ranie te, zuroczystym apenem wesela nastrojem, zpiewami
patrjotycznemi, zpewnoci iotuch wlepsz przyszo oraz fantazj dobr - polami samemi maszerowalimy. .
Po wybuchu powstania, zarysoway si silnie cho niby potajemne we wszystkich dzielnicach polski komitety
ktre powszechnie gosiy wrd mieszkacw odnonych dzielnic iprowincji: e jedyny cel ich istnienia stanowi
niby dnoci wydobycia si zwiekowej niewoli, najgroniejszych inajokrutniejszych naszych wrogw, t.j. Moskali.
Ztych, te co si wytworzyy wgranicach zaboru moskiewskiego, istotnie czynami swemi udowodniay,
e do tego celu rzeczywicie dyy, idla tego wzarzdzeniach swych oglday si zawsze na erce Polski,
Warszaw, t prawdziwie wit aren mczennikw imczennic za spraw naszej Ojczyzny. Tymczasem po za
granicami zaboru moskiewskiego, znalaz si jeden, iudowodni potem jawnemi swemi czynami: e nie tylko
nie czu, ale nawet nie pojmowa cikiej doli ihaby niewoli narodu.
Ot komitet ten, nie dosy, e marnowa grosz krwawy narodu, inajniezbdniejszych potrzeb ktre si
zaspakaja podj, nie tylko nie chcia, ale wprost przeciwnie dziaa. My, bijcy si wpolu,wstosunkach znim
ju wonczas dowiadczylimy niejednokrotnie jego zbrodniczo-nikczemnych podstpw izdrad oraz kamstw,
ktre krwi najszlachetniejsz witych ofiar hojnie opacalimy. Nie mwi, aby wwczas nie byo patrjotw
wGalicji; mielimy ich sporo woddziaach aiwrd cywilnych byo dosy ofiarnych niewiast imczyzn,
ktrzy zprawdziwem powiceniem powstaniu suyli.
Lecz wystpuj tu przeciwko owej gonej Opinji publicznej, co to zkainowskiem krtactwem obegiwaa
przez usta Czasw inawet Gazet Narodowych og po nocy styczniowej, 22go: e to adne powstanie
narodowe, ale tylko popisowi uciekaj asami Moskale strzelaj; idopiero do niego si przyznao, gdy Langiewicz
ju siedzia wwizieniu Krakowskiem. Stefan Bobrowski, przypaciwszy yciem, zrk mordercy nasadzonego
przez otrw Kainw, kierownikw tej gonej opinji nie dopuci by do podego zaniechania nadal
powstania,nad czem za ruble moskiewskie pracowali ci zgnilce sobki: wherby, mitry ibirety uczonych polskich
przystrojeni. wczeny safandulski patrjotyzm Galicjii nie umia sobie da rady ztem podem machjawelstwem
zamaskowanej zdrady, co rzeczywicie sza ladami: Gontw, Szczsnych Potockich, Szelw, Wielopolskich, ijak
upir ssaa ciep krew narodu, walczcego onajwitsze swe prawa - owszem - wzdziecinnieniu niedonem,
podobnem do przedrozbiorowego, oddao wjej rce ster sprawy powstania na gruncie tutejszym. Ci to wanie,
widzc, e koncept omio-dniowej dyktatury nie zdoa zabi powstania, przeciwnie, wzrost jego stawa si coraz
potniejszym. gdy teraz powstaa caa Litwa iRu - chwycili si nowego forteIu, przez popchnicie unas
t.z.biaych, wrzeczywistoci niedogw lub brudnych utylitarystw, aby ponownie uchwycili wswe bezsilne
donie ster sprawy narodowej wWarszawie, przeobraajc Komitet Centralny na Rzd Narodowy. Na dniu
wic 10 maja, zosta ogoszony ten Rzd Narodowy amy, niewiadomi tych wszystkich zakulisowych intryg,
szlimy go ogasza do Ciepielowa uroczycie.
Okoo godziny 8 rano, weszlimy do Ciepielowa ze piewem patrjotycznym, zrozpuszczonym sztandarem
postrzelanym, przy biciu we wszystkie dzwony kocioa parafjalnego, pooonego na zewntrz miateczka.
Stanlimy wszeregach na okoo wityni ispoczlimy wmiejscu, zoywszy wkozy, obecnie ju sam
bagnetow bro nasz. Na przylegem polu rozniecilimy niewielki ogie, iprzy nim gotowano dla oddziau
obiad, bo miecina ta, bya ubog iwpoowie przez ydw zamieszka. Wyjtkowo t raz postanowiono
dla oficerw imajcych si zjecha obywateli ugotowa osobny obiad na plebanji. Ae proboszcz tutejszy,
chcia zawsze uchodzi za wielce biednego, przeto na koszt oddziau kupiono nieco misa na ros izjakie
kilkanacie funtw cielciny na piecze.
Okoo 10 rano, zjechao si okoliczne ziemiastwo. Lud te napywa, ale daleko skwapliwiej.
139

Gdy si zreszt koci wypeni parafjanami,i z bliszych wiosek, ktre ujrzay nasz marsz i pdziy
ladem naszym, oraz cz naszego oddziau wesza do niego wewntrz pod broni-rozpocza si pontyfikalnie
celebrowana msza.
Przy skoczeniu mszy, kapelan nasz, wszed na ambon iwygosi patrjotyczno religijne kazanie. Wkocu
mowy przedstawi konieczno ustanowienia dla dobra witej naszej sprawy Rzdu Narodowego, iogosi
takowego zaprowadzenie, zamiast dotychczas rzdzcego Komitetu Centralnego.
Nastpnie uroczycie podniosszy rk praw,ze zoonemi do przysigi palcami, odczyta gosem doniosym
odpowiedni, awielce wstrzsajc dusz przysig.
Obywatelstwo, cho pot spywa kroplami zczoaze zbytniego gorca, bo- upa by niesychany amay
koci przepeniony, cakiem jednak jako ozible przysigao, ito pgosem. Za to wocianie, awyraniej
jeszcze od nich izwikszem si przejciem,mieszczanie - kade sowo kapana powtrzyli gono. Onas nie
potrzebuj dodawa, e dobitnie, zuroczystym nastrojem apowag, zcaem przejciem si wanoci iuroczystoci tego aktu, zzapaemi szczeroci, bijc zkadego oczu, czoa.twarzy ipostawy - wykonywalimy
powysz przysig, ktr jednoczenie istojcy na cmentarzu koledzy powtarzali.
Po przysidze, wycofalimy si zkocioa na cmentarz.
Celebrant zaintonowa .. Te Deum,. W dzwony wszystkie bito, a my wtrowalimy trzykrotn salw
wszystkiej naszej broni.
Gdy po skoczonem naboestwie, ludno wysypaa si zkocioa - dzikowaa te nam ze zami woczach,
rce ciskajc, za wyrzdzenie jej czci aktem powyszym. Oddzia zasiad zaraz do obiadu a my w tyme
zamiarze poszlimy do plebanji, gdzie ju nie czekajc na nas, niektrzy szlachcice je zaczli.
Gdy to ujrza Czachowski, spochmurnia, imrugnwszy na adjutanta Gromejk. zrobi znak, abymy wymknli
si nieznacznie do sieni. Adjutant wlot zprzed plebanji pocwaowa.
Niezdoali jeszcze jedzcy do poowy wyprni swych talerzy zzupy, gdy naraz pad strza, od strony
Lipska, anastpnie zdwch jeszcze innych stron.
Na zasyszany pierwszy, Czachowski, grzmicym swym gosem krzykn:
- Adjutant, sprawdzi natychmiast, co znaczy ten strza?
Obywatele przeraeni, pozrywali si ze swych krzeseek, amy niby zaczlimy chwyta za stojc
przy cianach nasz bro, iwybiega do oddziaw.
Gdy Gromejko przypad z powrotem na spienionym koniu, i zaraportowa: e Moskale cign na nas
ztrzech tron akolumny ich ju wida - powstao wtedy wrd cywilnych niesychane zamieszanie, wykrzykniki
przeraenia, otwieranie okien wychodzcych na dziedziniec i nawoywania do czemprdszego zaprzgania.
Rwetesu iuciekania nie mogy powstrzyma szyderstwa Czachowskiego.
- Tacy to wy Polacy? - mwi naczelnik - dopiero co przysiglicie walczy do ostatniej kropli krwi za
ojczyzn, ateraz gdy przychodzi nam zierzy si zwrogiem, to nas opuszczacie ihaniebnie uciekacie it.d.
- Ale to nic nie pomogo wymknli si wszyscy piorunem traktem do Zwolenia.
Po zemkniciu ziemiastwa powrcilimy natychmiast. iartujc zcywilnej odwagi potomkw dawnego
naszego. tak walecznego niegdy, rycerstwa,zczystem sumieniem spoywalimy pozosta reszt obiadu, ktrego
nie uywszy rzeczonego fortelu, bylimy wdniu owym nie kosztowali nawet.
Po obiedzie przystpilimy natychmiast do przeprowadzenia poboru z Ciepielowa do wojska, obecnie
Narodowego. Zmiasta tego 16 modziey, samych prawie Langiewiczowskich inieco zinnych oddziaw, do
szeregw naszych wcielono. Po dokonaniu tego, ogodzinie 3 popoudniu, wkierunku Zwolenia pomaszerowalimy.
Omae wier mili za miasteczkiem, wysuno si zlasw na pole, na pnocny zachd, kilkunastu dragonw,
lecz ci pospiesznie cofnwszy si, wtyche zpowrotem znikli.
Wieczorem tego dnia, wkroczylimy do oprnionego znw przez nieprzyjaciela Zwolenia, i w nim
zanocowalimy, obstawiwszy si silnie wedetami iczatami. Bylimy bowiem pewni, e gdy dnia dzisiejszego
ogoszeniem Rzdu Narodowego, odpowiedzielimy: jako zamnestji carskiej nietylko korzysta nie mylimy, lecz
j zpogard od siebie odrzucamy to zaraz bdziemy mieli dziegciarzy na karku, do zmuszenia przyjcia ich
dobrodziejstw niedwiedzich. Wolelimy przeto by wicej czynni, ni czuli na te zapdy czuoci sowiaskiej.*
specjalne
Antoni Drkiewicz
Wojska Powstacze. Od lewej: uaw mierci, oficer uaww, piechur z oddz. apickiego, Oficer (kobieta) z partii
M.Langiewicza, uan Taczanowskiego, typ kawalerzysty z rnych oddziaw. Rys ze zbiorw WBP w Kielcach.
Wojewdzka
Biblioteka
Publiczna
im. Witolda
Gombrowicza
a
k
e
t
o
i
l
b
i
b
i
wicej n
h ttp://sbc .w bp.k i el ce.p l
www.wirtualnyparnas.blogspot.com
www.wbp.kielce.pl
docz do nas na Facebooku
Wojska Powstacze. Od lewej: kosynier, strzelec, krakus, uan, piechur z oddz. A. Jezioraskiego,
kawalerzysta z oddz. Z. Chmieleskiego. Rys ze zbiorw WBP w Kielcach.
witokrzyskie
witokrzyskie
wydanie specjalne
rodowisko Dziedzictwo kulturowe Edukacja regionalna

Kielce 22 stycznia 2013r.
ISSN 1895-2895
Powstanie Styczniowe

wydanie specjalne
150 rocznica

Swietokrzyskie - Powstanie Styczniowe

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Swietokrzyskie - Powstanie Styczniowe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

witokrzyskie

rodowisko Dziedzictwo kulturowe Edukacja regionalna

docz do nas na Facebooku

Wybuch Powstania Styczniowego w rejonie Gr witokrzyskich 

Zdziejw Powstania Styczniowego na Ponidziu 

Genera Marian Langiewicz dowdca Powstania Styczniowego na Kielecczynie 33

Uczniowie gimnazjum w Kielcach wobec Powstania Styczniowego 

Wojciech Biechoski ilwowscy weterani 1863 roku 

Obrazy Powstania Styczniowego 1863-1864 w sztuce 

Powstacze mogiy z lat 1863-64 

Boje Langiewicza pod witym Krzyem w relacji J. K. Janowskiego 

Dziaalno Ksidza Kacpra Kotkowskiego w Powstaniu Styczniowym 

Powstanie Styczniowe - znaki, symbole, tradycja 

Historyzm wdziaalnoci publicznej imecenasowskiej Aleksandra Wielopolskiego 102

Konspiracyjne pismo kieleckie okresu przedpowstaniowego 

Walery Przyborowski niestrudzony dziejopis Powstania Styczniowego 

Leonard Brokl wspomnienie 

Midzy Wchockiem aWykusem Obz Langiewicza 

Tradycja Powstania Styczniowego wKoskich 

Dzie 15 maja, ogoszenie Rzdu Narodowego 

Dyrektor Andrzej Dbrowski

Redakcja Andrzej Dbrowski

Nakad 800 egz.

Druk Drukarnia Jawist 25-512 Kielce,

Bohaterom narodowym w hodzie

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego

hciabym aby mj tekst traktowano jedynie

Prof. dr hab. Wiesaw Caban

nawet przewartociowa wzakresie definiowania

Gen. Jzef Wysocki uczestnik Powstania Listopadowego

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...

Maurycy Mochnacki (1803-1831), przywdca

wskra we Francji, trudniej w Anglii, natomiast

Piotr Wysocki (1797-1875)

drog do gospodarki kapitalistycznej. Podstaw za

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...

Alegoria Powstania Styczniowego. Drzeworyt ze zb. Tomasza Kalety.

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...

Kiedy za wzmocni si spoeczestwo, upomina si

Roman uliski czonek Rzdu Narodowego

Ludwik Mierosawski (1814-1878) - niedoszy dyktator

Hr. Andrzej Zamojski (1800-1874). Fot. ze zb. J. Lesiaka.

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...

typu informacje. Zmateriau jakim dysponuj wynika

Romuald Traugutt (1826-1864) od 17.10.1863 r. dyktator Powstania

wpisay si w krajobraz Krlestwa Polskiego.

witokrzyskie wydanie specjalne

Miejsce Powstania Listopadowego iPowstania Styczniowego...

opinii i spostrzee o wydarzeniach 1863 roku. J. Pisudski

22 stycznia 1863 r. J Pisudskiego. Ze zb. J. Osieckiego.

Limanowskiego. Do budowy podziemnego pastwa

witokrzyskie wydanie specjalne

Wybuch Powstania Styczniowego

ybuch walki 1863 roku poprzedziy manifestacje religijno-patriotyczne. Ich pocztek

doszo, to tylko dlatego, e zjednej strony obawiano

Manifestacja wWarszawie w1861 r. Drzeworyt wThe Illustrated News (maj 1861).

witokrzyskie wydanie specjalne

Wybuch Powstania Styczniowego w rejonie Gr witokrzyskich

Wybuch Powstania Styczniowego w rejonie Gr witokrzyskich

Zdziejw Powstania Styczniowego na Ponidziu

Genera Marian Langiewicz dowdca Powstania Styczniowego na Kielecczynie 33

Uczniowie gimnazjum w Kielcach wobec Powstania Styczniowego

Wojciech Biechoski ilwowscy weterani 1863 roku

Obrazy Powstania Styczniowego 1863-1864 w sztuce

Powstacze mogiy z lat 1863-64

Boje Langiewicza pod witym Krzyem w relacji J. K. Janowskiego

Dziaalno Ksidza Kacpra Kotkowskiego w Powstaniu Styczniowym

Powstanie Styczniowe - znaki, symbole, tradycja

Konspiracyjne pismo kieleckie okresu przedpowstaniowego

Walery Przyborowski niestrudzony dziejopis Powstania Styczniowego

Leonard Brokl wspomnienie

Midzy Wchockiem aWykusem Obz Langiewicza

Tradycja Powstania Styczniowego wKoskich

Dzie 15 maja, ogoszenie Rzdu Narodowego